   MALEPARTA
   
   Powieść historyczna
   z XVIII wieku
   
   przez
   
   J. L. Kraszewskiego.
   
   Maleparta — do czarta.
   Przysłowie polskie.
   
   
   Wydanie J. N. Bobrowicza
   
   
   
   Lipsk,
   w Księgarni Zagranicznej.
   (Liberairie étrang?re).
   1844 Druk Breitkopfa i Härtla w Lipsku


Tom I.
   
    
ROZDZIAŁ I
    
   Znacie zapewne Lublin ? Któżby go nie znał dzisiaj, i komuż mile na myśl nieprzychodzą 
wdzięczne jego okolice, stare kościoły, malownicze dwie stare bramy, czysty Kapucyński 
kościołek, smętna Fara, ponury Dominikański, niesmacznie odnowione Jezuickie mury i 
Zamek? Znacie go jakim dziś jest, spokojnym, czystym, odświeżającym się, jak podtatusiały 
staruszek co nową kładzie perukę i wygala siwą brodę, żeby się wydać młodszym; znacie go z 
nowemi jego gmachami, z pięknem krakowskiem przedmieściem, z czystemi placami, 
ogrodami, brukami i szosę. — Ale nie
     stary to Lublin trybunalski, nie stary to ów gród rokoszowy i jarmarkówy, sławny swemi 
piwnicami na Winiarach, norymberskie-mi sklepami, błotem ulic, wrzawą żołdaków, palestrą 
z piórem za uchem i szerpetyną u pasa; nie stare to miasto, co się chlubiło kilkudziesiąt 
kościołami i wskazywało fundacye Leszka Czarnego, co się chlubiło zamkiem w którym 
Długosz ćwiczył Kazimierzowe dzieci, stołem na którym podpisano Unją, szczerbami w 
murach, jednemi po ruskich kniaziach, drugiemi po Mindowsie, jeszcze innemi po 
rokoszanach Zygmuntowskich.
   Dzisiejszy Lublin, to jakem wam mówił, staruszek do niepoznania wygolony, 
wymuskany, wybielony i ani w nim znać jego burzliwej przeszłości. Cofnijmy się ku niej 
nieco; niedalej jak ku przeszłemu wiekowi.
   Stańmy przeciw głównej budowie, przeciw gmachowi trybunalskiemu (1) i spojrzyj-
    
   -----------------
   (1) Ratuszowi. my do koła. Co za zgiełk, wrzawa, hałas i plątanina! Z Krakowskiego 
przedmieścia, z Grodzkiej ulicy, z Dominikańskiej ciągną na sądy karoce, kolasy, taradajki, 
konni i pieszaki. Deputaci, Mecenasy, palestra, pisarkowie, klienci, arbitrowie, ciekawi, 
przekupnie, żydzi, mieszczanie, mieszczki, pachołcy trybunalscy i miejscy, kozactwo i rajtary 
panów sędziów, służba i dworzanie i Bóg wie jeszcze kto.
   Godzina sądów; już JW. Marszałek Jaśnie oświeconego trybunału, ruszył w poszóstnej 
karocy, z kwatery swej na Krakowskiem, podle kościołka świętego Ducha, Jch Mość 
Deputaci, każdy spojrzawszy na zegarek dosiedli ten konia, ten kolasy, ten skromniejszej 
taradajki. Boi między JJMM. deputatami są ubodzy, są poczciwi, są skromni co nie widzą 
potrzeby substancyi swej na dogodzenie próżności marnować. Każdy z PP. Deputatów, 
dworno; czy płatni czy tylko przyjaźni, towarzyszą mu panowie szlachta powietnicy, jedni 
konno, drudzy czepiając się kolasy, inni przemykając się pieszo ścieszkami po pod 
kamienicami.
   Słychać powitania i rozmowy, przekleństwa i śmiechy. Wśród ulicy szaraczkowa szlachta, 
co do izby dostąpić nie mogła, wstrzymuje tryumfalny pochód deputatów, cisnąc się z 
prośbami, do uszu i do stóp Jaśnie Wielmożnych. Służba rozpycha, woźnice krzyczą, szlachta 
głos podnosi — i karoca rusza dalej.
   Największy ścisk u forty trybunalskiej, u podnóża wschodów wiodących na górę: tu 
przecisnąć się nie można, młoda palestra zajmuje forpoczty, służba, dworscy, pacholiki 
wchodzą i schodzą; przekupnie z koszykami na plecach, obwołując swój towar wrzeszczą; 
powozy zajeżdżają — pachołcy rozpychają tłum. Cała przednia ściana kilko-piętrowego 
gmachu, oklejona do wysokości pierwszego piętra, zapisanemi i zadrukowanemi 
ogłoszeniami, zawieszona na miotami handlarzy, zastawiona straganami przekupek. Za 
hałasem gawiedzi niesłychać dzwonów co biją u Fary i Dominikanów na wotywę; niekiedy 
tylko z tego szumu wypłynie na wierzch, wrzask jaki, przekleństwo, ogromny śmiech, stukot 
lub głos dzwonu. I znowu szumi, tętni, gwarzy, wre w tym tłumie, jak w kotle czarownic na 
sabbacie.
   Trudno rozeznać postacie, taki ścisk, tak pełen placyk Bożego ludu, tylko po łbach poznać 
można z góry patrząc, z czego się składa ta ruchawą massą.
   Nad nią wystają rogatywki karmazynowe i białe JM. PP. Deputatów, bobrowe czapki 
Jezuitów, piórami strojne kołpaki wykwintnisiów i czarne axamitne kapuzy i błyszczące 
szyszaki nielicznej siły zbrojnej. Niżej pomięszane lisie bramy żydowskich czapek i 
kapelusze ich czarne, czółka pań mieszczek, żółte stroiki żydowic, szaraczkowe, papuzie, 
białe, czerwone nakrycia łbów szlacheckich i gołe głowy z rozwianemi od wiatru włosami. 
Niekiedy po nad tę dziwaczną mozajkę, wzniesie się ręka z pa- pierem, ręka z szablą, z laską, 
z workiem i znowu utonie: niekiedy parskną łby końskie strojne w pióra i złocone trzęsidła, 
zamachnie bat stangreta, zaświecą gałki mosiężne u karety.
   Na wschodach jak na placu, ciżba i zgiełk, ledwie środkiem zostało ciasne przejście na 
górę, co się rozszerza uszanowaniem dla JJWW. Deputatów; powolnie, wspaniale, dumnie 
dążących na sądy i znowu zwęża i zaliwa. Ciągną tym przesmykiem, po wyżłobionych 
wschodach sławni mecenasi, adwokaci, plenipotenci, aktorowie spraw, palestranci z tekami 
pod pachą.
   Swawolna młodzież rozpiera się na balustradach i poręczach chichocząc, żartując, drwinki 
strojąc z mniej zacnych przechodzących, a zwłaszcza z poczciwych domatorów, co z pliką 
papierów i pokorną miną, radziby się od nich czegoś dowiedzieć, w czem poinformować. — 
Na przejście tylko JW. Prezesa i znaczniejszych sędziów, ucicha palestra; ale zaledwie za 
czerwoną szubą zamknęły się drzwi górne, jużci znowu hałas rozpoczyna się w najlepsze.
   Jedni rozprawiają o wczorajszych przygodach na Winiarach i na Grodzkiej lub 
Żydowskiem mieście, jak się tam powaśnili i pokiereszowali; drudzy z panów Mecenasów 
podkpiwają, inni z mieszczan szydzą, tamci o paniach mieszczkach i kupcowych łaskawych 
na palestrę z uśmiechem wspominają. A wśród rozmowy to zakłady, to wyzwania, to umowy 
się zawiązują.
   Niechno lisia kapuza żyda ukaże się tylko we drzwiach, jużci na niewiernego wszyscy, jak 
psy na kota i szczęśliwy jeźli bez guzów pójdzie z kwitkiem; niedowiedziawszy się nawet 
czego żądał.
   Niżej palestry rozstawionej po wschodach, gwarzącej w sieniach, i na placu nawet pod 
samemi wielkiemi drzwiami, siedzą przekupki i przekupnie. Stary, niegdyś kuchmistrz JMX. 
Biskupa, przedaje pampuszki ciepłe i pierożki z serem; tłusta obok niego siedząca w czarnem 
wytartem czółku, wyszczekaną baba, na zydlu zawieszonym fartuchem, wystawiła bułeczki, 
pierniki, makagigi, jabłka i inne łakocie. Pani Kasprowej cała ta hałastra nie straszna, licha 
zjedzą żeby się czego zarumieniła i na co bądź nieodpowiedziała. Dalej za stolikiem 
zamkniętym na kłódkę, blady, wylękły, rzucający obłąkanemi oczyma nieustanny kozubales 
płacący, siedzi stary Abraham lwowski wexlarz; a tak mu strach swego położenia, tak mu nie 
dobrze, ciasno, tak niebezpieczno, że pomimo kilkonastoletniego przywyknienia, jeszcze dziś 
jakby pierwszy raz, siadł u wrot Trybunału. Na jego twarzy, czytasz wyryty na wieki, 
dręczący go niepokój. Nie śmie się odwrócić, boi się obejrzeć, ściska w garści worek, dusi 
stół nogami i truchleje, a siedzi.
   Pod okapem wschodów w wytartym kontuszu niegdy granatowym, i dawniej 
bramowanym szychową plecionką, siwy, wywiedły, z białemi prawie oczyma, które pływają 
w zaczerwienionych powiekach, ściśnio- nemi usty, brudno siwym wąsem, wygoloną 
czupryną, w czarnych wykrzywionych butach, siedzi nad maleńkim stoliczkiem, czerwonego 
niegdy sukna obrywkiem osłonionym; ex-Mecenas Prozorowicz, dziś zajmujący się pod 
wschodami trybunalskiemi przepisywaniem potrzebnych na prędce skryptur, pisaniem próśb 
dla szlachty i t. p. Dawniej był to wzięty prawnik, ale żona zbyt piękna, nadto młoda, potem 
trunek zgubili go nakonsyderacyi i fortunce. Sierota na starość, straciwszy fertyczna 
małżonkę, która w Warszawie in hospicio umarła zjedzona chorobą; bez sposobu do życia 
wyżebrał sobie kątek pod wschodami i póki mu jeszcze oczy służą, pisze. A co napisze to 
przepije, i wytrzeźwiony pisze znowu, i napisawszy znowu pije. Palestranci go nie wiem 
czemu szanują; on ich po staremu przywykłszy trochę z góry traktuje. Czasem kiedy nie ma 
co pisać, a stanie pod wschodami i patrzy na przechodzących, to mu się nie jeden nawet z 
Deputatów skłoni a nie jeden z bundziucznych czerwononosych Mecenasów i Patronów, 
nizko choć niechętnie czapkuje. A Prozorowicz, ciszo pod nosem mruczy:
   — O! o! patrzcie no go! Sajetowy kuntusz, delja na nim rysiami podbita, a jak aplikował u 
mnie niedawno, to mu. Jmość stare szarawary moje na Nowy Rok dawała i w nogi za to 
całował! 
   Na drugiego znowu:
   — I to to wyszło na ludzi. Panie Jezu Chryste. A miało to głowę jak ceber wielką, a jak 
ceber wywrócony próżną. I patronuje to to teraz. I dmie się! A kiedym replikę mu raz dał 
przygotować, to djabeł wie co pomatał, pokręcił, żem w nią kazał jemu samemu świecę potem 
oprawiać !
   P. Prozorowicz mruczał tak, póki go kto do stoliczka jego nieodwołał, tam jeźli szlachcic 
chciał dyktować i mięszać się w układ prośby, albo poprawiać starego wygę, gorzej jeszcze 
nałajał. — Co to Wasze myślicie, żeście lada jakiego, lada jakiego złapali skrybenta i możecie 
znać lepiej odemnie jura consuetudines et formalitates! Nie słyszeliście o Prozorowiczu ? hę ? 
   Szlachcic się zacietrzewił, a Prozorowicz nuż na niego.
   — Wiele tu jest Mecenasów, Prokuratorów, Patronów, wszystko to aplikowało przy mnie! 
Nie uczcież mnie Wasze rozumu, albo nie, to piszcie sobie sami!
   Niedaleko od Prozorowicza, stali zawsze kilku czerwononosych, lada jako odzianych, ale 
pod wyszarzaną suknią ukrywających starannie swoje ubóstwo, patronów niższego rzędu, 
onych to patronów, co wysługiwali się renomowanym mecenasom, nosili stołki za JW. 
Deputatami, ścierali połami błoto ze wschodów przed JW. Marszałkiem, aby gdzie po drodze 
schwytać za ogon, choć maleńką jaką sprawę. Byli to patronowie bez spraw et per consequens 
bez chleba. Ale niech no się im sprawa w ręce dostała! Wówczas z maleńkiej, malenieczkiej, 
nic nie znaczącej, rosła w olbrzymie proporcye, przybierała rozmiary nie widziane, 
przestraszające; rozpadała się na kategorye, rozciągała na mnogie lata i klient nieszczęśliwy, 
uplatany, końca jej nie doczekał.
   Ci Jch Mość patronowie czatowali tu na przesmyku, na przechodzącą szlachtę ubogą, 
skąpą, bojaźliwą, co nie chciała lub nieumiała dobić się do wysokich progów sławnych i 
wziętych Mecenasów lubelskich; a schwytawszy pastwę potrzebną, już się więcej 
nieukazywali pod wschodami; miejsce ich było na górze. Nie jednego potem w rok, we dwa 
widziano ciągnącego za sobą długą delją amarantową, lub ogromną niedźwiednią 
karmazynem pokrytą! Na to miast biedny szlachciura co się w jego dostał łapy, wyciągał rękę 
po jałmużnę we drzwiach i opowiadał schrypłym głosem, cierpliwym słuchaczom, cały swój 
nieszczę- śliwy proceder, co go osadził na braku i z torbami wyprawił. 
   W ciemnem zagłębieniu framugi, kilku obrosłych, barczystych, posępnych twarzy, 
błyszczących oczu, stało ludzi. Mówili cicho, a źrenice ich blask jakiś złowrogi rzucające, 
zwracały się niespokojnie, to na wschody, to na drzwi, jakby kogoś wygląli, jakby czekali na 
kogoś. Odzienie ich było barwą ubóstwa, co gorzej nierządu i rozpusty; całe w plamy, w 
dziury, w nieforemne łaty. Na jednym kubrak, opończa na drugim, giermak stary na innym.
   Na przodzie jakby wódz tej garstki ludzi, z bezwstydnem wejrzeniem, ręką na szabli 
długiej i prawie prostej o żelaznej rękojeści, o pochwach czarnych skórzanych, z głową w 
górę zadartą, olbrzymim wąsem czarnym zakręconym na obie strony twarzy, stał wysoki 
mężczyzna, w płaszczu cudzoziemskiego kroju na ramionach. Z jego twarzy zuchwalstwo i 
wzgarda ludzi, odwaga bezrozumna i bezwstyd patrzały. Na licu jeszcze nie starem, ślady 
były wydeptane namiętnościami, niepokojem, całem życiem burzliwem i nierządnem. Oczy 
krwią zabiegłe, pod oczyma sińce nabrzękłe, policzki blade i jakby nalane, usta sine, a warga 
ich wierzchnia nadęta, skrzywiona. Był to wódz tej hałastry bez imienia bez czci i wiary, 
hałastry co się zaprzedawała niepoczciwym, potrzebującym fałszywego świadectwa, 
fałszywej przysięgi, lub po prostu szabli do najazdu, siły do zemsty. Ci ludzie najmowali się 
za świadki, lub opłaceni za burdę, napadali z szablą na tych których im wskazywano. Garstka 
ich skryta w ciemnościach jakby się światła lękała, składała się zwywłoków z trumy, szui 
różnego pochodzenia i stanu. W niej byli i szlachta niegodna szlachty imienia, i mieszczanie i 
żydzi nawet. Przechrzta stał na jej czele. Gdzie tylko ludzkie namiętności zawołają o pomoc 
wyciągając rękę nie próżną, znajdzie się podłość, co wyzwaniu, po daniem brudnej swej ręki 
odpowie. Garstka ta pomnażała się i coraz zmieniała, naczelnik od dawna był jeden. On nią 
kierował tajemnie, on nią przewodził, chociaż sam nigdy niewystępował w roli wodza 
widocznie- Esystencya tej bandy, mało komu wiadomą była, jakby z ziemi wyrastali ci ludzie 
i niepotrzebni jakby w ziemię się kryli; dziś inni, jutro inni. Domyślano się tego ohydnego 
związku, ale go namacać, wyszpiegować go i wskazać sprawiedliwości nie można było. Ci co 
znali go lepiej, bali się zaczepiać. Wezwani na świadków w sprawie, nagle się ukazywali gdy 
ich było potrzeba i położywszy rękę na świętej księdze wyjąknąwszy wyrazy przysięgi, nie 
pokazywali się więcej. W dwóch, trzech sprawach jednej kadencyi, czarny wódz posyłając 
swych podwładnych, coraz inszych ukazywał na przemiany, tak że nie widziano nigdy z 
kolei, jednego z nich świadkiem w dwóch kategoryach.
   Prozorowicz siedząc za swoim stoliczkiem i dmuchając w czerwone przemro- żone, 
długie, brudne i atramentem powalane palce, raz i drugi rzucił okiem na tych ludzi; pokiwał 
głową, skrzywił usta i szepnął jednemu z patronów bez spraw co to stali niedaleko niego. 
   — Niechybnie dziś sądzić się musi jakaś sprawa szkaradna — jakieś mysterium 
iniquitatis, wynijdzie na wierzch: patrz WP. tych ludzi! to to Mosanie jak wrony na słotę, nie 
jawią się chyba przed jakiemś djabelstwem. Są to cygańskie świadki!
   Patron pokiwał głową i wnet zwyczajem swoim i towarzyszów, zwrócił oczy na drzwi, 
zkąd czatował przybicia upragnionej sprawy, i marzonego od lat dwóch klijenta.
   Ale miasto niego ukazało się wcale co innego. Ruch wielki na placyku przedgmachem 
ratuszowym, ruch u drzwi, ruch na wschodach, palestra się szykuje i ściska, zostawując 
szeroką drogę między sobą, ciż ba rozstępuje, czapki zmiatują z głów, rozmowy ustają, hałas i 
wrzawa ucicha. Marszałek trybunału przyjechał. Ciągnęła go karoca sześcią koni karych 
zaprzężona, cała malowana i złocona. Koło niego hajduki, kozaki, pachołkowie, pazie, 
dworzanie, przyjaciele, krewniaki, wojsko nadworne, czereda darmozjadów, słudzy. Zaledwie 
poważna landara przestawszy się na pasach kołysać, stanęła u drzwi, już oczyścili mu do 
przejścia zaklapaną błotem ścieszkę, już rozepchnęli lud. — Jaśnie Wielmożny, pan z panów, 
możnej i sławnej rodziny potomek, jeden z senatorów Rzptej, ukazał się z powozu, 
podtrzymywany pod ręce przez dwóch barczystych hajduków. Na głowie jego, chwiała się 
ogromna sobola czapka, z wierzchem axamitnym: z pod niej ukazywała się twarz pięknych, 
szlachetnych, arystokratycznych rysów, ale blada i rozlana, ze zbyt pełnemi policzkami. Oczy 
jej, coby mogły jaśnieć blaskiem życia i zapałem szlachetnym, okryte były jakby mgłą, 
osłonione w pół przezroczystym jakimeś płynem. Usta nabrzmiały, czoło się poryso-
     wało przedwcześnie, a silne ciało w miękkiem próżnowaniu i spoczynku gnuśnem, 
okryło się niezwyczajni na wiek otyłością. Jasno-bląd wąsik wymuskany na wierzchniej 
wieszający się wardze dodawał niemęzkiej twarzy, nieco charakteru. Trzydzieści i kilka lat 
tylko miał marszałek, a już lak był ciężki, tak stary i zużyty; tyle przeżył rozkoszy!
   I nie dziw, pan wielkich włości, a sierota, w najbliższych coby go odwodzić od rozpusty 
mogli i wskazać mu surowy cel życia, znalazł podżegaczów do swawoli. Matka cudzoziemka, 
(bo Polka inaczej by przywiązanie swoje okazała dziecięciu) woziła go po obcych krajach, 
miękko wychowała i nauczyła szukać w życiu tylko rozkoszy, tylko nasycenia, a potem 
spoczynku. Dorosłszy, stawszy się panem swej woli, ciągnął dalej poczęte życie gnuśne. 
Wziętością krewnych otrzymał senatorskie krzesło, prawie dziedziczne w jego rodzie, bo 
rzadko z niego wychodzące, krewni wysa- dzili go teraz na pochlebiające dumie gnuśnika 
urzędowanie, z którego korzystać myśleli dla swych osobistych spraw, wiedząc jak łatwo 
przewodzić temu, co sobą rządzić nie umie, a choćby potrafił nie chce. Marszałek był tylko 
tarczą, za którą dopełniały się excessa familji możnej; nie wiedział on że pod błyszczącą 
obsłaną którą go okryto, było błoto; że na chwilę wyniesiono go aby wszystek brud z siebie 
na niego zrzucić. Tym czasem ucztował w Lublinie, spijał starego węgrzyna, śmiał się do 
woli z pociesznej szlachty co go za kolana ściskała, i prawił francuzkie, już w ówczas w 
modzie komplementa, pięknym paniom, co na Trybunał, jak na bal zjeżdżały, wabiąc do 
swych domów, nieostrożną bogatą młodzież. Dwór marszałka był liczny i okazały; uczty 
wystawne, stół otwarty, muzyka wyborna, worek dla przyjacioł i pochlebców otwarty, 
wszyscy też pod niebiosa go wynosili, a nikt mu nie rzekł, wśród nieustającej uczty, 
strasznych, ale potrzebnych trzech słów Baltaza
     rowych. Kręciło się i szumiało w tej głowie i szat po szale zajmował miejsce, niedając 
chwili na wytrzeźwienie, na rozmysł i spojrzenie w przyszłość.
   Kilku z Panów Deputatów, przybyli zaraz po Marszałku. Pierwszy prawie w trop za nim. 
Był to wysoki, pięknego oblicza, rycerskiej postawy mężczyzna, ale także znać było po nim, 
że nie anachorety życie prowadził. Przeszłość namiętna, pokazywała się na twarzy znużonej; 
przeszłość co go jednak nie uczyniła bezmyślnym i bez silnym jak Marszałka. Światłość i 
dowcip malowały się w oczach Deputata; ciało jego nie rozlało się w tej tłustości obrzydłej, -
którą dźwigał na sobie pierwszy. Więcej mówiący, widzący więcej od niego, nie dał się 
jeszcze zawojować jak tamten namiętnościom i nie stękał pod ich ciężarem skurczony. Na 
twarzy Deputata, dwa jaskrawe rumieńce, świadczyły o dobrem śniadaniu, pokręcał 
zamaszystego wąsa i pomrukując coś pod nosem, rezolutnie przebiegał wscho- dy. Kilku 
przyjacioł szli za nim, on się do nich odwracał to z konceptem, to z cichem jakiem 
zwierzeniem. W pierwszej izbie powitał Mecenasów uśmiechem, różnej wagi ukłonami i 
wszedł na salę.
   Trzeci wcale innej miny, zjawił się w tej chwili na wschodach. Sędzia: średniego wieku, 
poważnej postaci, surowej twarzy, w stroju obcisłym, ciemnej barwy, bez błyskotek żadnych, 
opięty, sztywny, z usty zaciśnionemi, podstrzyżonym wąsem, podgolonym włosem, w prostej 
białej wilczurze na ramionach, z karabelą nie wykwintną na rzemiennym pasku; postępował 
po wschodach nie patrząc, zdawał się zamyślony. Niżej może niż przed kim innym pochyliły 
się głowy, dalej rozstąpiła się palestra; bojaźliwym tylko, ukradkowym wzrokiem go 
zmierzono.
   Sławny to był z swej nieugiętej surowości, i zamiłowania prawdy człowiek. Usta jego 
nigdy się najlżejszym niezmazały fałszem, ręka na niesprawiedliwym nie pod- pisała nigdy 
wyroku. Każdą sprawę przychodzącą na stół, sumiennie, bacznie, z największą rozpatrywał 
ścisłością; najmniejszej okoliczności lekce nie ważył i często niecierpliwił towarzyszów 
swych, skrupulatnością nieugiętą. Na żadnych ucztach nie bywał, znajomości unikał, 
przyjacioł miał mało lub żadnych, żył sam z sobą, ucząc się nieustannie, by jak powiadał, 
godnym się stać piastowania wielkiego urzędu sędziego, tego przedstawiciela Boskiej 
sprawiedliwości na ziemi. Niczem go ująć nie było podobna, bo pochlebstwa nienawidził, a 
czapkowaniem gardził, datku mrąc z głodu by był nie wziął. Nikt częściej od niego nie 
rozpisywał się na dekretach, i nie stawał przeciw zdaniu wszystkich.
   Poczciwy a uciśniony, jakiegokolwiek stanu człowiek, pewien był że w nim znajdzie 
obrońcę. I nie dość, że za nim stawał za stołem jako sędzia, ale często bardzo z własnej 
kieszeni, opłacał patrona i wiódł sprawę, często niewahał się, gdy szło o prawdę, rzucić 
sędziom swym współtowarzyszom piekącą wymówkę przedajności lub lekkości, w oczy. 
Bano się go tez niewymownie, ale mimowolnie szanowano. Jest jakiś poczciwy instynkt 
nawet w zepsutym człowieku, co mu każe szanować cnotę, choć jej pojąć nie umie, 
naśladować nie chce.
   Nieprzystępny postrachom, jak pochlebstwu, Sędzia niezaląkł się nigdy dobytej szabli, 
pogróżek i rozbestwionego tłumu wichrzycieli. Raz napadnięty, odpowiedział zajadłym, 
rozdzierając kontusz na piersi:
   — Weźcie mi życie jeźli chcecie, w waszej ono mocy, ale nie w waszej zrobić mnie 
niepoczciwym i krzywoprzysięzcą. Choćbym życie postradał, prawdy się niezaprę.
   — I tłum rozstąpił się, zamilkł, szable pochowały, wrzawa zgasła.
   Sędzia, wedle zwyczaju wszystkich Deputotatów, nie miał dworu licznego i przyjacioł 
płatnych z ubogiej szlachty, co się za innemi, służąc na ich barwie, włóczyła dla reprezentacji. 
— Do czego mi to? mawiał — Przyjacioł płatnych nie potrzebuję, a sługa mi jeden 
wystarczy!
   Do porady miał rozsądnego i znanego z swej uczciwości i biegłości prawnika. Na 
współtowarzyszów swych patrzał, z litością na jednych, z pogardą na drugich. Do póki nie 
poznał którego, usiłował każdego nawrócić, próbował przekonać o świętości i wielkości 
obowiązków sędziego; a gdy nic dokonać nie mógł, ani strasznym sądem Boskim, któren, 
często przypominał, ani wzbudzonem uczuciem piękności prawdy i wdziękiem cnoty: — 
usuwał się dopiero w swą milczącą pogardę.
   Jak zapowietrzony, żył on w mieście ludnem, ożywionem, gdzie wszystko wrzało i kipiało 
przez kilka niedziel w roku, sani jeden, bez towarzystwa, bez przyjacioł, bez stosunków. 
Ledwie wiedziano, że mieszka u ojców Kapucynów; zkąd codzień niemały kawał drogi 
pieszo na sądy przybywał. Na widok jego, nie raz jakby zawstydzeni uciekli hałasujący, 
uśmierzyli się za jadle nastający, surowszą postać przywdziali rozpustni. Taka jest, 
powtarzamy, silą cnoty nawet na tych co jej się zaparli. Kto wie, może sam widok tego 
człowieka, może rozważanie jego uczynków, nie jednego poprawiło, niejednego od złego 
wstrzymało? A jak zgorszenie niewinnego, choćby mimowolne, policzy sędzia nasz kiedyś, 
na karb złemu; tak mimowolna zasługa, nie zostanie zapewne dobremu zapomnianą.
   Mecenasi w większej części, już byli uprzedzili przybycie Deputatów, i w antikamerze 
sądowej zajmowali się przeglądaniem papierów, konferowaniem między sobą, układaniem 
potrzebnych aktów, poprawianiem głosów, naradami ze stroną. Tu łatwo cokolwiek 
wprawniejsze oko rozeznać mogło, po spokojnych obliczach, patronów od aktorów. Prawnicy 
z niczem niezachwianą odwagą, widzieli zbliżający się moment przywołania sprawy, 
aktorowie choć usilnie go pragnący, niespokojni byli i żywo się troskali, mającym zapaść 
wyrokiem. Nie jeden z nich ciągnął w kąt swego obrońcę i tam mu po setny raz kładł w ucho, 
ważne wedle siebie argumenta na swą stronę.
   Już godzina sądów nadchodziła i miano przywoływać sprawy; gdy na wschodach ukazała 
się spiesznym dążąca na górę krokiem, nowa postać, co zwróciła na się oczy wszystkich. Był 
to mężczyżna lat około trzydziestu kilku, wysokiego wzrostu, barczysty, okryty wyszarzaną 
delją amarantową podbitą niedźwiadkami zrudziałemi, na nim kuntusz granatowy wytarty, z 
pół żupanikiem żółtym atlasowym wyblakłym, przepasany pasem starym. Karabella maleńka, 
jelce u niej obłamane, i znać dawno z pochew nie wyjmowana, bo się do skóry przykleiła. Na 
grubym karku pofałdowanym, głowa pochylona na piersi, czoło wypukłe żółtą skórą pokryte, 
pomarszczone, wyłysiałe: nos ostry, spiczasty, cienki, usta wklęsłe i wązkie, marszczki pod 
oczyma, do koła ust, na policzkach, na skroniach. Znać wielki} jakąś myślą zajęty, bo 
niepatrzy na nic, na nikogo, ludzi potrąca, tłum rozbija i żwawo idzie. Znać droga mu 
wiadoma, bo się ni razu wstępując na wschody nie zawahał, nie obejrzał. Za granatowym 
kontuszem plik papierów zapisanych, laska w ręku.
   Na widok jego palestra szeptać poczęła, i wskazywać palcami, a wejrzenia nań rzucane 
miały coś w sobie bojaźliwego, i wzgardliwego razem.
   On przeszedł wschody krokiem szybkim i pewnym i zniknął we drzwiach wiodących na 
sądową salę.
   Gdy przebiegał sień, rzucił wzrokiem raz tylko w prawo, w ciemne zagłębienie gdzie stali 
cygańscy świadkowie, spotkał się wejrzeniem z wodzem tej szui i poszedł niezastanawiając 
się dalej. Jakkolwiek rzut ten oka był szybki, przelotny i prawie przypadkowy, wszyscy go 
postrzegli, pierwszy Prozorowicz, kiwnął głową jakby do siebie mówił: — Rozumiem. 
Właśnie przystoliku ex-Mecenasa, a teraz publicznego skribenta, stało kilku młodzieży z 
palestry; on wskazał im ręką na przechodzącego i mrugnął białemi oczyma.
   — Dziś pono jego sprawa przypada !
   — Dziś podobno!
   — Ciekawe rozwiązanie!
   — Jaka sprawa? — spytał jeden z najmłodszych.
   — Niewidziałeś WPan kto przechodził? spytał po cichu Prozorowicz, ścierając pył z 
czerwonego sukna, którem stolik jego był okryty. 
   — Widziałem, ale nie wiem nic o sprawie.
   — Ba! chyba wać żartujesz! 
   Wszyscy obejrzeli się na młodzika. 
   Byłto może dwudziesto-letni chłopak, gołowąs jeszcze i pierwszoletni podobno aplikant, 
niedawno ze szkół wypuszczony.
   — Możebyć żenienie wie — ozwał się którenś z towarzyszy — bo nowicyusz jeszcze.
     — Ale już przecie, rzeki Prozorowicz, musiał słyszeć o tym człowieku ?
   — Ot może i nie — przerwał drugi.
   — Dalipan że go nie znam, mówił młody palestrant, widziałem przechodzącego kilkakroć 
na sądy, ale tyle tu tych panów ibutniejszych daleko przesuwa się pod oczyma, żem się o 
niego niepytał. — Prozorowicz ruszył ramionami i pogładził czuprynę.
   — No, to się WMość pewnie dowiesz co to za jeden.
   I na tem przerwała się rozmowa, bo na wschodach właśnie wszczął się hałas.
   Powadziło się dwóch palestrantów z jakąś szlachtą i już mieli się do szabel; hamowało 
tylko zapał przypomnienie, że to było pod bokiem JO. Trybunału, gdzie burda in flagranti 
delicto, srodze mogła być skarana. Palestranci wyzywali na Winiary na rozprawę krzyżową 
sztuką, szlachta dążąca na górę, domagała się odroczenia na wieczór. Jakoś przecie 
porozumiały się strony i ucichło. Ale tuż z drugiego boku, hałas nowy. Abraham Lwowski, z 
zaiskrzonemi oczyma, zapienionemi usty, rozczochraną brodą i włosem, wrzeszczał na kogoś 
o dopłatę dwóch tynfów niedodanych przy zmianie pieniędzy. Próżniacy zawrócili się ku 
nowemu hałasowi i skupili do koła stolika wexlarza, któren tem głośniej krzyczał, im więcej 
miał świadków.
   Ręką jedną trzymał za połę obżałowanego, drugą wysoko podniósłszy, jakby wzywał nią 
ratunku; z otwartych ust potokiem lały się krzyki, przekleństwa, piski, żale, narzekania. 
Zatrzymany wysłuchawszy wszystkiego i kilkakroć napróżno usiłując wydrzeć się z rąk żyda, 
dobył nareszcie ze skórzanego worka dwóch tynfów, położył je na stole przed Abrahamem, a 
gdy żyd łapczywie je garnął, wyciął mu ogromny policzek i zniknął w tłumie. — Żyd jedną 
ręką za pieniądze, drugą za twarz się schwycił i zaskowytał przeraźliwie; a ciżba do koła 
stojąca, głośnym śmiechem applaudowała nieznajomego.
   Zaledwie to ucichło, i kilka pojedynczych tylko głosów ryhotało jeszcze serdecznie z 
przygody nienawistnego niewiernego, — inny hałas zajął uwagę wszystkich.
   Stary ślepy Tatarzyn litewski, z kobzą nielitościwie piszczącą na plecach i piosenką 
schrzypłym głosem nuconą na ustach, dał się słyszeć z muzyką i śpiewem wzywającemu 
wymownie litości... Opiewał on nie wiem jaką przygodę, nie wiem jaką dziką nutą, i już 
próżnjacza gawiedź zaczęła się do koła niego gromadzić, aby pieśni słuchać, gdy z drugiej 
strony Serb z gęślą, z trzeciej Cygan smaglawy z drómlą odezwali się. Trzej zapaśnicy 
spojrzeli po sobie chwilę i każdy co najgłośniej, jęli się sprzeciwiać i walczyć kto kogo 
zagłuszy i pokona.
   Tłum podzielił się na trzy części, zatoczył w trzy koła i przed wrotami trybunalskiemi 
troista zadzwoniła muzyka, zlana w jeden hałas piekielny, z którego kolejno wyska- kiwały to 
głosy kobzy tatarskiej, to gęśli Serba, to cygańskiej drómli. 
   Ostatnia, wesoły jakiś tańczyk wygrywająca, najwięcej podobno zwabiła ku sobie, bo i 
Cygan młody co grał na niej, sprytnemi żarcikami, podskoki, pokorno - filuterną miną, wabił 
mimowolnie; a wykrzykniki jego w przestankach muzyki, ubawiały gawiedź. Pieśń zaś 
Talarzyna była ponura i dzika jak dźwięk kozy, śpiew Serba żałosny i płaczliwy. Starzy tylko 
którym ciężko na sercu i chce się zawsze powzdychać — słuchali dwóch siwych śpiewaków. 
Tym co byli z Litwy stary Tatarzyn, przypominał ojczyznę i lepsze może czasy.
   Tym czasem Cygan pstrykał na drómli, potańcowywał, łamane pokazywał sztuki i 
czarnemi rzucając oczyma do koła, zdawał się razem przypochlebiać się swym słuchaczom i 
drwić z nich. Na szczęście Tatarzyna i Serba, ktoś się w tłumie ozwał: — A pomacajcie no się 
po kieszeniach, czy w nich tam także cygańskie ręce nie tańcują!
   Na te słowa, każdy się schwycił za mieszek i jak wymiótł, pouciekali.
ROZDZIAŁ II. 
   Przed stoliczkiem Prozorowicza, stał szpakowaty już szlachcic, w lichym kubraku, 
podpasany rzemiennym okrawcem, na którym wisiała karabella pordzewiała. Pilnował on 
cmokając i mrucząc przepisywania prośby, którą ex-Mecenas z widocznem 
nieukontentowaniem kopjował po raz trzeci, z coraz odmiennym tytułem; napróżno usiłując 
cokolwiek w niej poprawić. Szlachcic słowa wyrzucić ani dodać nie pozwalał. 
   — Pisz Wać jak stoi na mojej cedule.
   — Ale kiedy niewyśmienicie na niej stoi. — — Nie turbuj się Wać o to: sam pisałem.
   — Toż to i bieda że WMość sam pisałeś.
   Szlachcic głową pokiwał.
   — Wiem ja co robię. 
   Prozorowicz sobie potrząsł głową i szepnął. —
   — O tem wątpię — a potem dodał:
   — Jak sobie pościelesz, tak się wyśpisz... Nikomu gwałtem dobrze uczynić nie można.
   Kończyło się wreście przepisywanie, szlachcic swoje kopje za nadrę pochował, dobył 
skórzanego dość płaskiego mieszka, w którym kołatały się dwa bite talary i coś drobnej 
monety i rzucił na stół kilka tynfów. Prozorowicz w milczeniu schował je pod sukno przed 
sobą; potem otarł pióro o szpakowatą czuprynę, zatknął ogromny kałamarz i podparłszy się 
łokciami, zamyślił. Chwilka tak w dumaniu minęła, ale trudno było ex-Meccnasowi, pozostać 
długo milczą- cym i niezatrudnionym. Otaczający jak tylko widzieli że Prozorowicz nie ma 
co robić cisnęli się do niego na gawędkę. Stary i lubił mówić i miał co powiedzieć. Niegdyś w 
daleko lepszym bycie, znał mnóstwo osób, dotykał się wielu spraw, domacał się wielu prawd 
zakrytych dla innych. Teraz wywiedziony w gawędę, mimowolnie powzdychiwając wywodził 
z piersi, co w nich było żalu, wspomnień. Nie pytając kto go słuchał, komu opowiadał, prawił 
jak po nici wyciągając, co mu na pamięć przyszło. To też lubiono gawędki Prozorowicza i 
zawsze znalazł się taki, co chętnie zapłacił garniec miodu, byle przy nim posłuchać relacyi ex 
- Mecenasa, o dawniejszych czasach trybunalskich, kiedy on jeszcze był jednym z 
najwziętszych prawników w Lublinie, żył pańsko i za pan brat z najznakomitszemi. 
Prozorowicz, zwłaszcza kiedy go rozmażył Trunek i pamięć się rozigrała, opowiadał swoje 
dzieje i cudze dzieje (a kogo nieznał, i o kim coś nie wiedział!) jak zwykła opo- wiadać nasza 
szlachta; z największemi szczegółami i drobnostkowością najdobitniejszą, powtarzając każdą 
rozmowę ad verbum, opisując miejsca, osoby, ruchy, miny, stroje z inwentarską 
skrupulatnością. Chcecieli się przekonać, że tak opowiada nasza szlachta, wyzwijcie którego 
pod dobry humor, na opis jakiego zdarzenia własnego, lub cudzego jeźli go byli świadkami 
— zobaczycie z jaką to szczegółowością, malować wam będzie najmniejszą rzecz — domy, 
ludzi, konie, stroje, miny. — Często unudzi nawet swem nieskończonem obrazowaniem. Tak 
właśnie opisywać zwykł Prozorowicz, kiedy był w dobrym humorze i rozpalił się, własnem 
opowiadaniem. Raz puściwszy się tym bitym gościńcem, mało już potem zważał, czy go 
słuchają i prawił więcej, myślę, dla swojej własnej satysfakcyi, niż dla pożytku i 
przyjemności słuchaczów, o których wcale zdawał się zapominać.
   Ledwie miał czas otrzeć pióro i zatknąć kałamarz ex-Mecenas, gdy młody palestrant co to 
był ciekawy dowiedzieć się o przechodzącym wschody, ostatnim z przybyłych na sądy, 
zbliżył się ku niemu z ukłonem.
   — Za pozwoleniem, rzekł: jeźlim wam nie natrętny? —
   — Potrzebujecie czego? — spytał Prozorowicz, wlepiając w niego białe swoje oczy.
   — Nie — chciałem tylko popytać was trochę, ale to teraz pono nie pora, po sądach moie 
zechcecie ze mną zejść za Grodzką bramę do gospody pod murzynami na przekąskę i kubek 
miodu; tam bym mógł się rozmówić swobodniej.
   — Hę? posadach? — spytał Prozorowicz oblizując się. — Dobrze, ale pod murzynami 
wiem, kiepski miód, ja wam pokażę lepszy i bliżej, niedochodząc na Żydowszczyznę.
   — A zatem verbum nobile? — rzekł młody palestrant. 
   — Debet esse stabile — dodał uśmiechając się Prozorowicz.
   Kiwnęli sobie głowami. — Ale powiedzcie no, o co to mnie pytać macie — rzekł z cicha, 
pochylając się przez stół ex - Mecenas — zbiorę, tym czasem myśli i poszperam po starej 
głowie.
   — Widzieliście tego, co to ostatni wchodził na wschody. —
   — W granatowym kuntuszu i wytartych niedźwiadkach? 
   — Tego samego! Wszyscy go tu znają a ja o nim nic nie wiem. Dowiedziałem się jego 
nazwiska, powinien by mi być krewny. Chciałbym się coś o nim dowiedzieć; a przytem toć to 
za kąty, uważam ciekawa figura! 
   — A jakże nie! — śmiejąc się odpowiedział Prozorowicz — to najciekawszy człowiek 
pod nasze czasy w Lublinie! Ale o nim gadać wiele! bardzo wiele, stanie na dwa dni, i dwa 
garnce miodu. A lepiej Waść trafić jak do mnie nie mogłeś, bo go znam jak swoją kieszeń i 
wiem jego procedencyą, jak nikt dokładniej. Oj to człowiek! to człowiek! umiał sobie na 
świecie dać rady! Już co umiał to umiał. Sprytne licho i szczęści mu się gdyby komu 
dobremu. Ja co go pamiętam łatano, odarto, goło, dziurawo, ot doczekałem się sam nędzy na 
stare lata, a jemu jak idzie tak idzie, z płatka mosanie. Pod szczęśliwą się gwiazdą urodził, ale 
jeźli są niepoczciwe astra, to pod najuiepoczciwszą! — Jeden to, powiem Waści, z tych 
łotrów, jacy się nie często rodzą. — Prawda że zowie się Jan Paprocki?
   — Jan Alexander Paprocki — dodał Mecenas.
   — A ma za sobą?
   — Mrozickę, rodzącą się z Gelbsternównej baronownej inflantskiej, której. — 
   — O tem potem — rzekł młody. — A ma on tu krewnych jakich?
   — Żadnych, krom żoninych, ale tych już się pozbył i oto właśnie, dzisiejsza sprawa z 
niemi. — O niej Waszmości rozpowiem obszerniej, wolniejszą chwilą: zobaczycie, jest czego 
posłuchać! A wiecie — dodał siary uśmiechając się — jak go przezwali tu w Lublinie ?
   — Nie wiem — potrząsając głową rzekł palestrant. Prozorowicz uśmiechnął się złośliwie.
   — Ledwie kto zna, co to za jeden Paprocki. ale leda żyd, leda ulicznik powie wam kto to, 
co go nazywają Hale parta.
   — Maleparta! — dodał palestrant uśmiechając się.
   — Tak, Maleparta, bo wszystko co ma, czem pobogaciał, nie poczciwej to pracy owoc, 
ale male-parta, zły nabytek. A zły nabytek, nie idzie w pożytek — dorzucił Prozorowicz — 
male - parta, do czarta. W tem nazwisku, straszna przepowiednia dla niego! A co Waść 
powiesz, taka twarda dusza, że się śmieje ze wszystkiego i jakby sobie drwił z przyszłości! To 
mówiąc odwrócili się. Na wschodach stał właśnie nad niemi, tylko co wspomniony 
Maleparta, szukając kogoś czarnemi iskrzącemi oczkami. Wkrótce napo- tkał wejrzenie 
wodza cygańskich świadków i na skinienie jego, kilku ludzi wyszli z framugi i skierowali się 
wschodami na górę. Przed niemi rozstąpił się wzgardliwie tłum, jakby się każdy lękał dotknąć 
ich sukni nawet, otrzeć się o niepoczciwych.
   — To on — podnosząc głowę, rzekł Prozorowicz.
   Palestrant ciekawie i szybko spojrzał, ale już nic nie zobaczył, bo Maleparta zniknął ze 
wschodów.
   Wielki hałas na górze, zwiastował zamknięcie sessyi sądowej, zaturkotały powozy 
oczekujące przed wrotami na placyku, ruszyli się dworzanie, pachołkowie, palestranci, 
naprzód JW. Marszałek, podtrzymywany przez dwóch przyjacioł stoczył się powolnie ze 
śliskich wschodów bez żadnego szwanku; potem jęli schodzić gwarząc i śmiejąc się, 
odwracając, zatrzymując, Deputaci, Mecenasi, Patronowie, ciekawi, aktorowie, jedni skrobiąc 
się po głowie zamy- śleni, drudzy z podniesionem hardo czołem. Wszystko to, ruszuło z 
sądów z różnemi myślami, uczuciami, projektami. Za Mecenasami poszła palestra, i młodzież 
po kwaterach i garkuchniach się rozchodząc, z tą młodzieńczą wesołością, tym krokiem 
skwapliwym, któren tylko do dwudziestu kilku lat najdalej człowiek niesie przeciw złemu i 
dobremu z równym pośpiechem i niecierpliwością.
   Nasz tylko młody ciekawy, nie poszedł za towarzyszami, zbiegł on ze wschodów aby 
dopilnować Prozorowicza i z nim razem pójść na miodek i ciekawe opowiadanie. Ex-
Mecenas już właśnie zwijał swoje manatki, zatykał kałamarz, zbierał pióra i papiery, ściągał 
czerwone sukno ze stoliczka i zabierał się do wyjścia.
   Spojrzał jakby od niechcenia.
   — A Waść tu?
   — Czekam na verbum nobile.
   — Niepotrzeba mi przypominać, Mości Panie — odrzekł Prozorowicz z bolesnym 
uśmiechem — gdybym w życiu o verbum nobile, chciał był zapomnieć, nie byłbym czem 
jestem na starość, biedakiem pracującym resztą niewypłakanych oczów na kawałek chleba. 
Jeździł bym poszóstno i z hajdukami, boć do tego szedłem za lepszych moich czasów, ale — 
dodał wzdychając — poczciwość moja, a niepoczciwość Jmości, panie jej Boże odpuść, 
przywiodły mnie ad hune statum. O ! gdyby się to miało cokolwiek mniej skrupułów, szersze 
sumienie; dalej by się zaszło! Na tym świecie, tylko łotrom płuży, a poczciwym żal się Boże! 
At! at! — gderał dalej nagle zwijając sukno i układając papiery — możeć to gdzieindziej 
będzie za to lepiej. Spes unica Deus!
   — A widziałeś Waszmość, jak nasz Maleparta schodził ze wschodów? hę? z jaką miną? 
nieuważałeś pewnie?
   — Nie myślcie żebym go prześlepił, rzekł palestrant, stałem umyślnie, aby mu się lepiej 
przypatrzyć.
   — No, i coż ? nos na kwintę ? — Gdzie zaś ! Żadnej zmiany! nos jak był i mina jak była, 
niespostrzegłem żadnej zmiany w nim, ba nawet radości!
   — To bo to licho, mówił Prozorowicz, trzyma gębę nu cuglach i niepokaże nigdy co mu 
po duszy świdrzy. Musiał jednak wygrać pewnie, choć sędziowie byli najgorzej usposobieni o 
sprawie, bo gdyby klapnął, takiby mimowolnie nosa spuścił. Nie wylezie z rąk taka piękna 
substancyą, żeby człowiek nie stęknął przynajmniej.
   Prozorowicz ruszył ramionami.
   W tej chwili nawinął mu się stary, obszarpany, jeden z patronów bez sprawy, co zwykli 
czatować przy jego stoliczku. Była to stara znajomość z p. ex-Mecenasem. — Niesłyszałeś co 
Waść o Maleparcie?
   Patron kiwnął głową i machnął ręką.
   — Djabli go nie wezmą — rzekł dławiąc się. 
   — Ho! i cóż?
   — Wygrało licho. — Do czasu dzban wodę nosi — odpowiedział mrucząc Prozorowicz. 
— A no, chodźmy!
   Skinął głową patronowi, który mu oddał pokornie jego ukłon i wyszedł z palestrantem. 
Dopiero na ulicy pokazał się w całej swojej biedocie niezakrywającej się, nie tającej, 
widocznie; chłodna i podarta suknia, wykrzywione bóty, poszarpany pas stery, czapka 
upierzona, uderzyły młodego chłopca, co z nim szedł. Do lego stroju dodać potrzeba w 
czerwone sukno stolik okrywające, owinięte papiery i różne pisarskie manatki; kałamarz na 
sznurku wiszący u guzika, linją pod pachą, wyglądające z kieszeni i z zanadry fascykuły 
zapisane. Ex - Mecenas tak ubrany, i obładowany postępował jednak po miejskiem błocie, 
żwawo i z tą obojętnością na oczy ludzie, którą daje najwyższa nędza, lub największe tylko 
szczęście. Młody palestrant nie raz powstydził się w duchu swego towarzysza, widząc że 
zwracali oba oczy, tłumnie przechodzą- cego ludu; Prozorowicz ani się obejrzał co do koła się 
działo, ani się zdawał troszczyć o ciekawie pogardliwe rzucane na niego wejrzenia. On już 
oswojony był ze swojem położeniem. 
   — Mości — a — zapomniałem popytać, rzekł zastanawiając się wśrod ulicy Prozorowicz 
— jak się Waćpan zowiesz? 
   — Bartłomiej Paprocki — odpowiedział szybko palestrant rumieniąc się pod wejrzeniami 
przechodzących.
   — A! imię i nazwisko sławnego olim, autora Herbów Rycerstwa Polskiego i Gniazda 
cnoty. Nazwisko naszego Maleparty. Ale nie myśl Waćpan, abyś mu przeto miał być krewny 
! — Licho to wie, zkąd się wzięło. Tandem, trzeba mi Waści oznajmić, że nim pójdziemy na 
ten miód zawołany, muszę na kwaterę odnieść manatki. Czy chcesz poczekać na mnie kędy 
— czy ?
   — Pójdziemy razem; chodźmy! — odrzekł palestrant, któremu pilno było ruszyć dalej, 
aby nań ludzie nie patrzali, bo mu się zdało że wszystkich oczy zwrócone na nich.
   — Ale bo to — powolnie odpowiedział stojąc w miejscu Prozorowicz — Waść niewiesz 
gdzie ja mieszkam. Dla takiego jak ja chudeusza, w mieście lokaty nie było, musiałem się 
wynieść na Żydowszczyznę, między niewiernych ! A coż robić z biedy!
   — Ależ idźmy — rzekł niecierpliwiąc się palestrant.
   — Tu niedaleczko za Grodzką; tylko błota po uszy, a jeźli masz bóty lepsze od moich nie 
życzę się puszczać, bo srogie kałuże, możesz postradać obówie.
   — Damy sobie rady! — zawołał ruszając się z miejsca młody Bartosz.
   — A zatem, dalej w drogę! — I Prozorowicz dźwignął swoje zawiniątko czerwone 
szybko posuwając się znowu naprzód. Minęli pełną zgiełku Grodzką ulicę, a zniżając się ku 
bramie, dzielącej ją od Żydowskiego miasta, coraz poczęli głębszem brnąć błotem, co bruk 
całkowicie pokrywając, gdzie-
     niegdzie tylko wyżej sterczącym, dozwalało głowy ukazać kamieniom. Pomimo że 
wybierali ścieszki udeptane, które ex-Mecenas znał doskonale codzień je, pokilkakroć czasem 
i często po pijanu przechodząc — musieli jednak uczciwie się zawalać, nim dościgli ciemnej i 
brudnej bramy Grodzkiej, w której wrotach wiecznie czerniała ciżba żydowska, wylewająca 
się ztąd na miasto.
   Za Grodzką zmieniła się fizyognomja ulicy i podróż stała coraz niebezpieczniejszą. Tu już 
nie było bruku i ścieszki wydeptane odznaczały się tylko rzadszem, lepiej rozklapanem, 
połyskującem błotem, przez które brnąć było potrzeba. Chociaż na Grodzkiej domy i ulica 
wcale nie były wzorowej czystości i ochędóztwa; wszedłszy jednak na Żydowską, czuć się 
dopiero dawało, jak dalece tamta część miasta starannie była utrzymaną. Wprawdzie u 
niejednych wrót i na Krakowskiem nawet, kupy śmiecia i nawozu wyrzucanego ze stajen 
wspaniale wznosiły się do wysokości okien dolnego mie- szkania, wprawdzie i tam 
niepoślednie było błoto; ale co za porównanie do Zydowszczyzny! Tu ulica cała, była jedną 
rzeką brudu, śmieci, obrzydliwości wszelkiego rodzaju, których od niepamiętnych czasów, 
nikt niepomyślał wymiatać, lub wywozić. Na rozrobionem kołami wozów i nogami 
przechodźców błocie, pływały stare pantofle, reszty butów, kawałki koszyków, skorupy od 
jaj, kości od mięs i ryby, okrawki sukna i łachmanów, ogryzki warzywa! Niemiłosierny swąd 
wznosił się z głębi gnijących wiecznie kałuży, na których brzegu zdechłe psy i koty, 
oczekiwały napróżno pogrzebu. — Domy tutaj stojące prócz dwóch czy trzech 
przytykających do Grodzkiej bramy i nieco porządniejszych, czarne były prawie od brudu i 
nie miały innej barwy, nad tę jaką im nadały dymy, sadze, deszcze i pomyje, po ścianach 
spływające. Każdy prawie dom otoczony był jednym lub kilką balkonami ściany 
obejmującemi, podtrzymanemi na cienkich i różnie mniej więcej misternie wy-
     rabianych słupkach. Z za balustrad wyłamanych, czerniały różnej miary, różno szybne, 
częsta papierem zaklejone lub gałganami zatkane okienka. A na balaskach, na słupach, na 
sznurach od dachów wiszących, miljona barw rozmaitych, najdziwniejszych kształtów, 
czepiały się bielizny, stroje, łachmany: podarte koszule, fartuchy, kaftany, czepce, spódnice, 
suknie w dziwne festony, unosiły się do góry i zniżały ku ziemi.
   Niektóre domy całkiem były, zawieszone bielizną i sukniami, widocznie żydowskiemi. 
Gdzieindziej dla ozdoby balustrad, schły do góry dnem wywrócone na kołkach garnuszki, 
garnki, doniczki, hładysze, ceberki. Od ulicy wsparte na słupkach facyaty, drewnianych i 
murowanych kamienic, stroiły się w rozmaite szyldy. Tu było schronienie partaczy, co nie 
należąc do cechów miejskich, taniej od majstrów cechowych, ale kto wie jak partolili 
wszystko, począwszy od trzewików, a skończywszy na złotniczych wyrobach. Liczne znaki 
szynków i winiarni, mnóstwo balwierskich miedniczek i krawieckich nożyc, wahały się 
wywieszone na długich tykach z okien poddaszy i strychów. Drzwi i okiennice domów 
malowane czerwono, zielono, żółto i niebiesko, służyły także za znaki. Na nich lokatorowie 
stali, mieli wymalowane swoje szyldy. Tu dowcip malarzy wysilał się na koncepta, aby 
zachęcić do szynkowni lub garkuchni; zwabić do balwierza; naiwny pęzel sztukmistrza, bił 
się nieraz z dobrą nawet, ale nieumiejętnie wyrażoną myślą. Ileż to razy aby być wielkim 
artystą, brak bazgraczowi, aby był — artystą tylko ! !
   Wśrod tych domostw tak brudnych, atak ożywionych mnóstwem znaków, draperyi 
improwizowanych, naczyń i t. d. snuła się ludność, której byś zdaje się żadną siłą nie potrafił 
pomieścić w ciasnych kamieniczkach całego żydowskiego miasta. Ulica roiła się, wrzała, 
szumiała i od brzasku do nocy nie była próżną na chwilę. Ruch na niej był nieustanny, czarni 
żydzi w lisich kapuzach i okrągłych z ogromnemi skrzydły kapeluszach, żydowice pstrokate, 
bachury odarte, piesi, konni, brykowi, wózkowi, wozowi, nieustannie snuli się a snuli, 
potrącając, mijając, krzycząc, kłócąc, witając, szachrując, umawiając, podając ręce na 
przebicie targu lub pokazując pięście na groźbę.
   Ciekawy byłby tu się najrozmaitszym mógł przypatrzyć scenom, począwszy od 
najpospolitszej z chłopem wiozącym na targ nędzny swój towar, aż do tajemniczego podziału 
kradzionego srebra i sukien.
   Prócz żydów, których tu liczba przeważała, niepostrzegłeś, chyba mieszczan znajomych, i 
to o białym dniu, do tańszych rzemieślników i przekupniów przebierających się, lub 
przejezdnych co tędy w miasto dążyli, nie mogąc ulicy wyminąć. Z Chrześcian mało tu 
bardzo kto zwabiony taniością kwatery, najął mieszkanie, i to chyba w ostateczności. Nie 
było bowiem całkiem bezpiecznie, wśród żydowstwa zamieszkać, a nawet długo lub w 
ciemną noc pozostać. Czę- sto tu zdarzały się rozboje, kradzieże, często ludzie na 
żydowszczyznie znikali, których potem trupy tylko znajdowano gdzieś zamiastem odarte, 
albo z rzeką płynące. A gdy przyszło do poszukiwania ( co rzadko się trafiało, dla trudności 
dośledzenia zbrodniaży, w tym tłumie, który nigdy spisany dokładnie być nie mógł ) — 
najczęściej odzienie i rzeczy zabitego, znajdowały się u żydów. Zdziwił się też nie pomału 
nasz palestrant, widząc ex-Mecenasa wstępującego, po wyłamanych wschodach, na piętro 
ciemne jednej z najniechlujniejszych kamienic żydowskiego miasta. 
   — I Waszmość odważasz się tu mieszkać ?
   — A czegoż się bym bał? — spytał Prozorowicz obojętnie. — Śmierci się dawno nie boję, 
a odarcia goły się nie lęka Wiesz WPan ruskie przysłowie??
   To mówiąc przez nizkie drzwiczki wdrapali się do izdebki na piętrze, najbiedniejszego 
pozoru, ciemnej: o jednem tylko oknie wychodzącem w podwórze i nie wszystkie szyby 
mającem. Cały jej sprzęt składał kulawy stoliczek, na którym ex-Mecenas złożył swoje 
zawiniątko i papiery, półeczka z kilką odrapanemi książkami, zydel z płaskim siennikiem i 
czarną kołdrą wełnianą, garnek na wodę, bułka chleba zapleśniałego, stare bóty i osmalony 
ożog do poprawienia wodddawna niepalonym, popękanym piecu.
   Palestrant na widok tej srogiej nędzy, wzdrygnął się. Ubóstwo takie wydało mu się 
przerażające, ubóstwo co się kryć musiało w tej niechlujnej jamie, obok plugawego 
żydowstwa, którego krzyki dochodziły ch uszu wyraźnie — ubóstwo, odraźliwe, ostateczne, 
nie mające nawet, nic w sobie czemby potrafiło litość obudzić, tak było ohydne, tak spodlone.
   Stojąca na stoliku kwarta, lipka od piwa, którego resztka skrzepła w nadtłuczonej 
szklance, dowodziła że ex-Mecenas i w domu czasem zapijał się do reszty, aby utracić pamięć 
dręczącą go lepszą przeszłością. — I jakże tu mieszkać możesz? — spytał mimowolnie 
młody.
   — Jak?? — powtórzył z uśmiechem Prozorowicz, podnosząc nań białe swe, ale w tej 
chwili zaognione oczy. — Jak?? Muszę — i mieszkam. — Prawda, to okropnie dla tego co 
znał lepsze! A jednak, widzicie, mieszkam, żyję. — Ale Bóg jeden, wie to życie, Bóg jeden, 
co policzył grzechy moje policzy i cierpienie jakie z łaski jego na tym świecie ponoszę. 
Dziwujesz się — widać żeś młody... Jeszcześ nie widział biedy i bodajeś jej niepoznał — 
nigdy! A ludzie co mi bóty czyścili, co mi suknie chędorzyli, jeżdżą teraz w kolasach i 
wylęgają się na pierzynach, a niespojrzą kiedy podle nich odarty po błocie się wlokę. Taki to 
świat Mości panie! At! Zachciałeś. — Chodźmy lepiej na miód, zapomni się o biedzie. Kubek 
Mospanie, to consolator afflictorum.
ROZDZIAŁ III.
    
   Lżej odetchnął palestrant, kiedy nareszcie wyszli ze smrodliwego kąta, któren 
Prozorowicz nazywał swoją kwaterą, i przebrnąwszy gęste błoto, wydobyli się znowu na 
Grodzką ulicę, gdzie mimo dymu i swędu, lżej było oddychać bo powietrze nieprzeszło temi 
wyziewy żydowskiemi, co zda się wszędzie ich otaczają, i wszędzie idą za niemi.
   — Pod murzynami, rzekł Prozorowicz, miód niepoczciwy, garniec z dwoma dnami i 
gospodarz niezdara, nic poczciwego; pójdziemy pod zieloną wiechę do Matjasza z Zamościa.
   — Akędyź to, daleko? — spytał palestrant.
   — Dwa kroki ztąd, na tyle kamienicy, podle Fary.
   — Aha, wiem!
   Zawrócili się tedy przechodnią bramką, i zeszli z ulicy na tyły, gdzie wkrótce, napotkali 
furtkę o dwu kamiennych wschodach, nad którą wahała się wiecha zielonej sośniny. Ex-
Mecenas poszedł naprzód i pierwszy wcisnął się do izby, a za nim jego młody towarzysz.
   Był to jeden z pomniejszych szynczków rozsypanych w wielkiej ilości, po Grodzkiej 
ulicy. Wszedłszy weń poznać było łatwo, jacy ludzie do niego uczęszczali, a właśnie i 
pijących izba pełna była. Siedzieli za ogromnym drewnianym stołem o krzyżowych nogach, 
podochoceni już, czerwoni na twarzach, w czapkach na głowie, panowie woźni, posługacze 
sądowi, skrybenci i hałastra trybunalska. Nie mało tu było i sług deputackich i mniejszych 
dworzan, uboższych panków. Piwo i miód w garncach, dzbankach, flaszach, stały na stole, a 
przy nich kubki cynowe, kamienne, blaszane, szklanne. — Gospodarz w kubraku 
oplamionym, oblicza piwonjowego koloru, zwijał się posługując gościom.
   Gwar był wielki i rozmowa tak żwawa, że wszyscy śmiało co chcieli mówić mogli, bo 
nikt ich nie słyszał: każdy mówił dla siebie tylko, w przekonaniu, że utrzymywał rozmowę z 
sąsiadem. — Niekiedy stuknięcie kubków, przerywało dźwiękiem szklannym lub 
metalicznym, gwar jednostajny, jak szum wody pod młynem.
   — A po kiegożeśmy tu licha przyszli — spytał w ucho krzycząc Mecenasowi, towarzysz 
— toż tu, gdybyś Waszmość na całe gardło krzyczał, to go nieposłyszę ?
   Ex-Mecenas kiwnął głową i powiódł za sobą młodego, do drugiej izby.
   — Ani tu nawet rozmówić się niepodobna, bo wrzawa wielka. — Bądź no Waść 
cierpliwy.
   Skinął na gospodarza, który pomimo odartej sukni i niewiele zarobku obiecującej postaci 
Prozorowicza, pospieszył ku niemu na jednej nodze. 
   — Słuchaj no Malya — rzekł ex-Mecenas klapiąc po ramieniu, schylającego mu się do 
kolan gospodarza ( co nie pomału zadziwiło palestranta ) — daj nam jaki kąt spokojny, 
gdziebyśmy swobodnie pogawędać mogli z tym oto Jeśpanem!
   — Całem sercem, całem sercem, odrzekł pospiesznie gospodarz, na usługi jestem 
Mecenasa — jak zawsze — całem sercem. — Jest izdebka na górze, każę zanieść garnczyk 
lipczyku ?
   — Tylko co dobrego Matya? — rzekł grożąc na nosie Prozorowicz z miną protekcjonalną 
— hę?
   — Całem sercem, najlepszego. Jegomość wie, dodał, że cały dom na jego rozkazy, po 
staremu, i ja z nim. — To mówiąc gospodarz znomu ścisnął Prozorowicza za kolano.
   — Izdebka na górze, okna w ulicę, spokojniutenko! Oto klucz — Mecenas wie drogę.
   — Wiem, odpowiedział Prozorowicz, każże podać twojego lipszyku.
   — Duchem — duchem !
   I Matyasz poleciał brząkając kluczami, a nasi jęli się drapać ciemnemi i ruchliwemi 
wschodami na górę.
   — Nie bez tego żeby to Waści nie dziwiło — odezwał się stary idąc — jak mnie ubogiego 
odertusa traktuje gospodarz tutejszy. Hę! uważaliście ?
   — Jakże nie! i właśnie —
   — Otóż powiem wam, to jeden człowiek, co zachował w pamięci, żem mu kiedyś dobrze 
uczynił! Inni, pożal się Boże — zapomnieli dawno, że z mojej łaski chleba się najedli. Ten 
jeden, co mi dawniej służył, jeszcze pamięta, żem mu był panem, i dalipan dobrym panem, 
niepochlebiając sobie! Stary głęboko westchnął. Milcząc weszli do stancyjki o dwóch oknach, 
dosyć porządnej, w której nieco niepotrzebnych gratów leżało w kącie zrzucone, świadcząc że 
to był lamus gospodarza. 
   — Ot i stołki, ot stolik, siadajcież.
   — Ale czasu nie traćmy — dodał niecierpliwy palestrant.
   — Festina lente, paulatim, paulatim. Ot zaraz rozpocznę, zaraz, niech no ten miód 
przyniosą. 
   Stary zatarł ręce, przeszedł się po izbie i usiadł, zwracając oczy wybladłe na drzwi 
któremi się wniesienia ożywczego trunku spodziewał.
   Sama gosposia, nie stara jeszcze, trzydziesto kilko letnia może kobieta, ale świeża i 
czerstwa jeszcze, a nadewszystko ruchawa, z czarnemi oczyma w otwartych szeroko 
powiekach, w czepcu kolorowym, fartuszku białym i kaftaniku olamowanym galonkiem, 
wniosła w polewanym dzbanie, miód i dwa kubki do niego. Pokłoniła się ona 
Prozorowiczowi, starła stolik, nalała napój i obejrzawszy się na młodego palestranta, wyszła. 
   — Tandem tedy — rzekł nareszcie ex - Mecenas, ciągnąc miód, którego kosztował 
niedowierzając. — Tandem tedy, miód niczego! Miód niczego wcale. O czemże to mówić 
mieliśmy? A! o Maleparcie! Jestem na gościńcu, będzie co gadać. A naprzód trzeba abym 
Waszmości powiedział, żeśmy się z nim dawniej bardzo dobrze znali, był czas nawet, żeśmy 
z sobą poufale żyli, choć ja do niego nigdy przywiązać się nie mogłem, ani mu się otworzyć.
   — Zkądże on jest? kto?
   — O! ależ powoli! powoli! Mości panie, przyjdziemy do tego, przyjdziemy. Potrzeba 
naprzód, abym ci powiedział, jakem go poznał. Masz Waszmość wiedzieć, że ja jestem 
dobrze starszy od niego. Byłem już aplikantem od kilku lat, tu w Lublinie, przy Trybunale i 
oczekiwałem tylko chwili, w której memu Mecenasowi spodoba się,
     wyprobowawszy sił moich, wyprowadzić ranie na człeka dając mi sprawę jaką, gdy razu 
jednego... Ale poczekaj no Aspan, zaraz to opowiem:
   Stary łyknął miodu — dalipan, nie zły miód! — mówił dalej.
   — Jednego tedy razu, Mości panie, stałem ja sobie na wschodach, jako to i teraz młoda 
palestra staje w czasie sądowym, baraszkując a wesoło czas przepędzając, gdy postrzegłem 
poraz pierwszy, moie czternasto może pietnasto - letniego chłopca, odartego, w pół nago, 
bladego, wyżółkłego, co wychyliwszy się przez drzwi, prosił przechodzących jałmużny.
   A nie prosił jako wszyscy, ale z dodatkiem:
   — Dajcie grosz ubogiemu sierocie, szlachcicowi, szlachcicowi!
   — Szlachcicowi! myślę sobie, i mówię do Zeleźnickiego, co stał przy mnie, jak dziś 
pamiętam: — Słyszysz Waść, toż to się ten urwipołeć, gołota, szlachcicem mieni. — Od 
Adama! — odpowiedział mi śmiejąc się Zeleźnicki. Ciekawość mnie ruszyła, bo i nie było co 
robić, a siaki taki stojąc na wschodach ziewał; poszedłem na dół i dobywszy z mieszka grosz, 
nuż pytać te chłopię.
   — Coż to ty za szlachcic?
   — Z pod Sandomierza, odpowiedział, zowię się Paprocki, rodzice mnie odumarli małym, 
zubożeli, ostatni zagon przedawszy; ze zgryzoty pono jedno po drugiem, pod kościołem 
pokończyli. Krewni i znać nie chcą ubogiego, muszę się tak ot włóczyć prosząc litości 
ludzkiej ! 
   — Jakże to być może, spytałem, aby się między twemi krewniakami, z familji ojcowskiej 
albo matczynej, nieznalazł nikt litościwy, coby cię poratował?
   Chłopię wlepiło we mnie wzrok, którego nigdy niezapomnę; rzadko stary a bardzo 
nieszczęśliwy człowiek spojrzy takim wzrokiem. Uśmiech gorzki, złośliwy, przebiegł po 
sinych ustach chłopcu: — Gdyby było czem się podzielić wzięli by mnie, odpowiedział, ale 
moje łachmany nie warte opieki!
   — Jakżeś się wychował, kiedy cię rodzice dzieckiem odumarli? 
   — O ! to długa rzecz — rzekł chłopiec — wolę o jałmużnę prosić, niż pleść co wam się 
na nie nie zda ! 
   — A wielebyś użebrał? — spytałem.
   — Są dni w które do tynfa zbiorę — odpowiedział. 
   — Bierz kat tynfa, naści go, a gadaj nam, będziemy słuchali, póki z sądów nieruszą.
   Już się była nas nie mała kupka zebrała; otoczyliśmy chłopca, a on obojętnie prawić 
zaczął.
   — Jak rodzice umarli, wzięła mnie uboga szlachcianka, u której byłem do lat siedmiu 
pasąc jej gęsi i klusięta. Dawali mi za to kawałek spleśniałego chleba, czasem łyżkę zimnej 
strawy. Przepadła raz gęś i wypędził mnie mąż jej, grożąc rózgami, gdybym się więcej 
pokazał. Poszedłem tedy pokazawszy mu języka i niewiele się turbując o zarobek na życie, 
bom się spodziewał go łatwo znaleźć. Alem się oszukał: nim wynalazłem służbę, nauczyłem 
się rękę wyciągać i żebrać. Widziałem pańskie dzieci, co w tym wieku, z niańkami chodzą, a 
jam się sam włóczył i sam o sobie myśleć musiał; kręcąc się podle osad szlacheckich, 
szukając strawy na śmiecisku nieraz i gryząc się ze psy głodnemi jak ja, o niedojedzone kości. 
— Z biedy przyszedł rozum a widząc że ludzie nic dają, począłem sam chwytać chleb, 
gdziem go znalazł, otrzęsać drzewa owocowe i wykradać z ogrodów warzywo. Złapawszy 
mnie raz na tem, wypędzili za wieś rózgami chłoszcząc i obiecując drugie tyle, jeźlibym się 
kiedy pokazał tam znowu. Poszedłem! Wielka brała mnie ochota ognia podłożyć pod ostatnią. 
stodołę, ale nie było krzesiwa! Dobrze im było nie głodnym i spokojnym, wychłostać 
ubogiego sierotę, co nie mając strawy, zjadł u nich gruszkę z ogrodu, wyciągnął kawał chleba 
z torby! 
   Od tego czasu puściłem się na włóczęgę, od wsi do wsi, na żebraninę od dworu do dworu. 
Nie ma co mówić o tem, a gdyby wam panowie, opowiedzieć wszystko, gdyby opisać tego 
życia mizernego lat kilka, włosy by wam powstały na głowie! Na cały biały świat, jak świat 
szeroki, żywej dla mnie duszy; nigdzie swojego kąta, nigdzie znajomego, nawet psa!
   Ludzie dawszy jałmużnę, zamykają drzwi przed nosem, psy warczą i za tytki chwytają. W 
burzę, chyba pod starą gdzie gruszą się przytulić, albo pod parkanem; nawet z karczmy żyd 
ubogiego wypycha. A z pleców jak opadnie łachmana ostatek, póki się doczekasz ludzkiej 
litości, świecisz cielskiem długo! długo! Ludzka litość Panowie, oj bodaj jej niepotrzebować, 
nie rychło przychodzi i nie długo trwa a opłacić ją potrzeba! Toćem i tego doświadczył. 
Jednego razu zwlokłem się do wsi pod plebanją, i zmożony głodem, drogą, chłodem, upadłem 
na przyżbie domostwa podle kościoła, nie mogąc już iść dalej. Stary Dzwonnik wyszedł, 
spojrzał i spytał: Co ty za jeden? 
   — Ubogi — sierota! 
   — A po cóżeś się tu położył?
   — Bo dalej iść nie podążam.
   — Cóż to, chory jesteś?
   — Albo ja wiem co to zdrowie, że się mnie pytacie, czym ja chory? Dajcie mi pokój i 
niechaj już skończę.
   — A co to ty myślisz tu umierać! zakrzyczał Dzwonnik.
   Nadszedł jakoś na to Pleban.
   Znowu pytania. — Dajcie mi pokój — rzekłem, bo i gadać już nie mogę.
   Nie wiem co tam jemu się stało, ale Proboszcz, kazał mi dać co zjeść i pozwolił 
przenocować w szkole, choć Dzwonnik z Organistą, gardłowali się przeciw temu, żeby lada 
włóczęgi zbierać po drogach. Nazajutrz (widać popychadła potrzebowali) pozwolili mi zostać 
przy szkole i dali siaki taki przyodziewek. Oj, żyłem ja tam rok, ale go całe życie pamiętać 
będę. Dał mi się we znaki! Pędzali mię jak bydlę — ten sobie, ten sobie — poczciwy Ksiądz, 
prawda nie, ale Dzwonnik, Organista, aż do starej baby co im jeść gotowała i młodej 
narzeczonej Organisty, każdy się wysługiwał za mizerny kawałek chleba, że osła by byli 
zamęczyli. Skoro świt, Janko na nogi, ruszaj tam; wróciłeś, idź gdzieindziej. I cały Boży 
dzień z miejsca na miejsce, ani nogom spocząć, ani plecom. Nie wiem jak i kiedy nauczyłem 
się w szkółce przy pauperach, trochę czytać i pisać.
   — Ehe, to ty i pisać umiesz! — zawołaliśmy do koła.
   — Był już czas zapomnieć, odpowiedział chłopiec, bom tam długo niewytrzymał, a puścił 
się znowu na włóczęgę, tak mi omierzło to życie. — Jak wypchnęli mnie jednego ranku, to 
mnie więcej niezobaczyli.
   Poszedłem znowu na wędrówkę, i znowu na nędzę; aleć tak choć chleba nieraz brakło, to 
się czlek przynajmniej kija niebał i pana nie znal.
   A my znowu w śmiech, a chłopiec dalej prawi.
   — Ot nie ma co więcej wam mówić, dacie drugiego tynfa, to się wam pokłonię. Bardzo 
nas to Mosanie zastanowiło, ie ta nędzota tak sprytnie nam opowiedzieć o sobie potrafiła. Nuż 
my tedy w rady, jakby mu pomódz; a on stojąc śmieje się.
   — Czego ty się śmiejesz?
   — Błaznujecie Pankowie — rzekł chłopiec — nie macie co robić, to udajecie, że wam 
bardzo na sercu, cudza bieda!
   Chcieliśmy go wytrzepać po grzbiecie, za te zuchwalstwo, ale w tej chwili jakoś wziął się 
szmer na wschodach, bo sądy się skończyły, i Deputaci, i Mecenasi i co było na górze, 
schodzić poczęli.
   Myśmy jeszcze stali przy chłopcu, który rękę wyciągnąwszy, wrzeszczał na całe gardło do 
przechodzących:
   — Dla miłości Pana Boga, dajcie grosz szlachcicowi — sierocie! — Dajcie grosz! dla 
miłości Pana Boga !.. 
   Siaki taki rzucił mu na rękę groszaka, aż nadszedł, jak dziś pamiętam, sławny pod owe 
czasy Mecenas Przepiórkowski. Był to Mościpanie osobliwszy człowiek. Głowa co się 
nazywa, tęga. serce jak łaźnia publiczna, otwarte dla każdego; litościwy aż do zbytku. — 
Czoło zawsze podniesione i wesołe, na ustach w czasach ucisku i biedy, jednostajny zawsze 
uśmiech. Kochała go cała palestra, jak ojca rodzonego, bo komu mógł dopomagał, a nikomu 
nie zaszkodził nigdy. Mawiał on nieraz kiedy mu wyrzucali zbyteczną jego dobroć:
   — Karać to do Pana Boga należy, męczyć to szatańska rzecz, a choć trochę dobrego 
człowiek człowiekowi, kiedy może, zawsze powinien uczynić. Niepatrzę komu robię, ale 
patrzę co czynię.
   Taki to był ten Przepiórkowski. Otoż on właśnie nadchodził, a chłopiec jakby na toż, 
wyciągnął rękę i wykrzyknął po swojemu do niego: 
   — Dla miłości Pana Boga, dajcie grosz szlachcicowi — sierocie.
   Nasz Przepiórkowski, jakby go osadził w miejscu. — Co ty za jeden? zkąd?
   My cośmyjuź tę historyę wiedzieli, opowiadamy. On głową kiwa, a niekiedy i marsa 
nastawi, nareszcie odwróciwszy się do chłopaka, rzekł:
   — Chodź za mną!
   Ten nieborak uszom nieuwierzył i stoi... A on mu powtarza — Chodź za mną.
   — Po co?
   — Dam ci odzienie i opatrzę, abyś się za jałmużną niewłóczył.
   Chłopiec się w głowę poskrobał.
   — A nie będziecie mnie męczyć, jak tam na plebanji?
   Przepiórkowski głową kiwnął i marsa nastawił, bo trzeba wiedzieć, ie jak był osobliwszej 
dobroci człowiek, tak między uśmiechem, co mu lada dla czego na usta wychodził, zjawiały 
się i marsy na czole niewiedzieć po co, choćby był jak wesół.
   — Jak ci będzie źle, rzekł, to sobie pójdziesz precz: a teraz choć za mną!
   Chłopiec zawahał się chwilę, potem nasadził jakiś ochłap czapczyska na uszy i W ślad za 
dobrodziejem swoim pobiegł, i Otoż Mości panie, długi czas nie widziałem go potem, i anim 
wiedział co się z nim stało.
   Dobrze w lat kilka potem, już ja byłem sam Patronem i jak dziś pamiętam, miałem 
właśnie przypadającą sprawę w Trybunale panów Frączkiewiczów z wdową Dulibską 
Frączkiewiczowną z domu; gdy idąc na sessyą, a spiesznie krocząc na górę, postrzegam 
między palestrą, nową, a jednak coś mi znajomą twarz. Nie było czasu rozpatrywać się, 
rzuciłem okiem i poszedłem dalej.
   Sprawa poszlą dobrze, bo chociaż ja nigdy z drugiemi na wybiegi nie chodził i nie 
zwyciężał przeciwników pędzeniem rejestru, nadrabianiem koudemnat; jakoś Panowie 
Frączkiewiczowie opatrzywszy się sami że ile być może, a mając juź praeliminaria do zgody 
poczynione, kondemnowali się dobrowolnie. Tym czasem przywołano inną sprawę, a że ta 
była nie małej wagi i po wysłuchaniu głosów instygator z woźnemi wywołali "na ustęp" jam 
nie czekając solwowania sessyi, zszedł ciągnąc do domu.. Przechodząc mimo, kędy staje 
hałastra palestrowa po wschodach i podle furty, wyzywając na kije; obejrzę się, i znowu 
postrzegam tę znajomą mi twarz. Zastanowiłem się, poglądam.
   — U kogo Waszmość służysz? spytałem.
   — Kto Waszmości powiedział, że służę? odparł zaczepiony. 
   — Z przeproszeniem, z czyjego dworu?
   — Z niczyjego. — Ale za drugą odpowiedzią uśmiechać się począł. Ja, nuż szukać po 
głowie, co to za fizys tak mi znajoma i wpadam na myśl, że to ów Janek żebrak, którego był 
wziął z sobą Przepiórkowski. A on do mnie:
   — Jaka to krótka pamięć u Waszmości.
   Toć nieprzypominacie sobie owego żebraka coście mu dali tynfa ?
   — Jesteście jeszcze przy Przepiórkowskim? spytałem.
   — Dotąd — odpowiedział, ale wkrótce spodziewam się pójść swoją siłą i swoim dworem.
   Ruszyłem ramionami, poszedłem i zapomniałem o wszystkiem. Człowiek tam wówczas 
nie mogł o tych fatałaszkach myśleć, bo miał na głowie nie mało.
   Znowu jakiś czas minął. Miałem, pamiętam gorzką sprawę, co mi niemało zdrowia 
kosztowała, a źle misie wypłaciła! Promowowałem rzecz Panów Załepskich z JMP. Starostą 
Krasnostawskim, o expulsyą i gwałt. Stawię się na sesją i zaczynam rozmawiać z 
towarzystwem już o mojej sprawie, już o innych, gdy oko w oko spotykam się znowu ze 
znajomą ową twarzą Janka. On mi się bardzo kłania. Widzę go z plikiem papierów pod pachą. 
Co Waść tu robisz?
   — A co Wasz mość? patronuje?
   — Już?
   — Jak widzicie. Pan Przepiórkowski chory, pierwszy raz na jego miejscu staję, a choć 
sprawa mniej ważna, mam na sercu, abym się popisał!
   Zaczęto wołać z rejestru jak gradem sypał zapisując, kondemnaty po kondemnatach i 
pędząc. Mnie tu chodziło o to, aby utrzymać stanność i niedopuścić, aby i nas 
skondemnowano. Jakoż tedy z pomocą instygatora, udało się mi wykrzyknąć i sprawa 
przywołaną została. Już jak tam ona poszła, nie należy do naszej rzeczy. Tandem, ledwiem 
otarł pot z czoła, słyszę znowu wołanie i pieskliwy głos, odzywający się na nie. — 
Przywołują; spojrzę, mój Janko u kratek i głos podnosi.
   Uwierzycie, czy nie, ale takie to licho było przytomne, takie wyszczekane, że mimo iż raz 
pierwszy stawał, przed takiemi personatami, których się i stary nie jeden uląkł, mimo że nie 
miał wprawy, że w początku nikt go nie słuchał, począł tak raźno, dobitnie i z laką 
elokwencyą, iż wszystkich zadziwił. Poczęto go słuchać, a o mało nie applaudować, tak 
pięknie, jasno, i ozdobnie rzecz wyłuszczył; a z taką Mosanie sztuką demonstrował świętą 
sprawiedliwość sprawy swej, krzywdę strony i konieczność osądzenia przeciwników 
srogiego, przykładnego, iż widocznie chwycił wszystkich, i ujął jakby żelazną ręką.
   Marszałek, Prezes. Deputaci, szeptali między sobą, rozpytując się, kto by był ten nowy 
przybysz i rokując wielkie po nim nadzieje. Na twarzach sędziów malowało się powstające 
przekonanie o słuszności sprawy, wzrastające, zwyciężające wszelką niepewność i wahanie.
   Jak skończył, Mosanie, nie było co i gadać adwokatowi strony przeciwnej, bo go nikt nie 
słucha! i wydał się on ze swoją obroną, choć to był wytrawny człowiek i jak to mówią wyga, 
jakby klaki miał w gębie. Śmiałości mu tez brakło i nadzieja zwycięztwa odpadła; powiedział 
swoje jak pacierz i zamilkł skonfundowany.
   Ani wątpliwości nie pozostało o dekrecie, ferowano go na korzyść strony, której bronił 
Janko. Ja osłupiałem i pamiętam pierwszy wówczas wyrzekłem, kiedyśmy się zebrali na 
gawędę w czasie ustępu: że z niego będzie człowiek i prawnik zawołany; że pójdzie daleko.
   Jego juź nie było, posłyszawszy o dekrecie, poleciał do Przepiórkowskiego, aby mu swój 
tryumf opowiedzieć. Ale chory nie spełna jeszcze wierzył, gdy potwierdzając doniesienie i 
myśmy mu przybyli zwiastować sukcessa wychowańca.
   Stary Przepiórkowski leżał pedogrą srogą trapiony w łóżku i stękał bardzo na. okropne 
boleści w nogach. Pamiętam, gdym do niego przyszedł i poczęliśmy mówić o Janku, 
obejrzawszy się chory, rzekł mi po cichu:
     — O zdatności nigdym nie wątpił, ale sam Bóg wie, jak jej użyje! Daj, aby dobrze, bo o 
to się bardzo lękam, miał bym na sumieniu tę kreacyą.
   Jakoż wkrótce potem Przepiórkowski od tej nieszczęsnej pedogry, co mu się wędrując 
przeniosła do żołądka, skończył. Żałowaliśmy go wiele i cała palestra, wiele nas było, szliśmy 
za pogrzebem, na cmentarz ojców Kapucynów, kędy ja miałem oracyą w imieniu nas 
wszystkich. Szukałem oczyma Janka, alem go lam nieposlrzegł i myślałem źe albo w domu 
pozostał pomagając wdowie, albo kędy się schował, aby łez nie pokazać. Aliście pokazało się, 
że jako żywo nie był nawet na pogrzebie i ledwie oczy zamknął dobrodziej, on zabrawszy 
swoje i nie swoje podobno, manatki, przeniósł się zaraz na inną kwaterę. Już to było nie 
bardzo szlachetnie; ale jeszcze połatawszy. Tandem, jak to zwykle bywa, że póki mąż żyje, 
póty się i substancyą jakoś takoś trzyma i interessa idą; le- dwie on umarł, nieboraczka żona, 
zarzucona została pozwami.
   Krewni mężowscy unieważniając testament nieboszczyka, poszli z nią o majętność, którą 
miał nad Wieprzem, mil ztąd cztery. A już Janko hołota, jak go wprzódy zwali, potem JMPan 
Paprocki, owem wystąpieniem pierwszem i następnemi próby, wzbił się był w reputacyą i 
renomę wielką.
   Ludzie lubią nowe sitko, to też do niego jak w dym sypali się ze sprawami. Wdowa pani 
Przepiórkowska, prosi go, aby jej wziął, z drusiej strony tentują krewni mężowscy. I co Pan 
powiesz, ot zgadnij czyją sprawę przyjął ?
   — Juścić wdowy! — rzekł palestrant.
   — Byłem pewny — odpowiedział stary uśmiechając się i idąc do kubka — że 
niezgadniesz.
   — Przyjął więc sprawę krewniaków?
   — Tak, a że znał doskonale, słabą stronę sprawy sierocej, znał papiery, wiedział w co bić, 
osadził tedy nieszczęśliwą wdowę swego dobroczyńcy na bruku! A cóż nic dobry początek? 
   Palestrant zmilkł; Prozorowicz mówił dalej:
   Wszyscy, gdy się to rozeszło, wzgardziliśmy nim i odstąpili go, ale on, o to dbał jak pies o 
piątą nogę, mówiąc po prostu. — Odtąd, po wygranej przeciw Przepiórkowskiej, stał się 
patronem spraw djabelskich. Leźli do niego źli ludzie zewsząd i co najgorsze, 
najniepewniejsze, najohydniejsze sprawy przyjmował. Kiedy się nikt z palestry podjąć 
procesu nie chciał, wyprawiano stronę do Paprockiego, a on odarłszy sowito, brał go z 
najzimniejszą krwią do prowadzenia. Nabijał trzos szybko, bo sumienia swojego zaparł się 
zupełnie. A przez to szperanie, ślęczenie, sztukowanie, jakby ze złej sprawy zrobić dobrą, 
jakby czarne pokazać białem, nabył przy swoim naturalnym dowcipie, takiej znajomości 
prawa, prawności, form, że starzy co zęby zjedli u Trybunału, nieraz mu się dziwowali. A 
choć wszystko co było poczciwego stroniło od niego, jednak każdy aktor, gdy przyszło do 
konferencji, wyprosił u nas, żeśmy go powołać na nią musieli.
   A jak w początkach, ta jego impudencya, bezczelność, niezmiernie nas raziła, tak po 
ludzku, ocierając się o tego człowieka, oswoiliśmy się z nim powoli. Dziwny był jednak 
zawsze!
   Drugi Mosanie, choć ufarbuje lisa, to nastawi się, pokazując że niby ma słuszność, a on 
nie, wprost tylko demonstrował zawsze, ie ma prawo za sobą. — Ale słuszność, ale 
sprawiedliwość! wołano. On się śmiał pogardliwie. — Niedaleko z nią zajedziecie ! 
odpowiadał.
   U niego było przyporzysko ludzi, co innego nie mieli; brał bowiem nie tylko sprawy 
zdesperowane jako niesprawiedliwe, ale niepodobne do wygrania dla braku dowodów, lub 
przemocy strony przeciwnej. Te procesa wiódł on, nie dla czego innego, tylko, dla 
podwyższenia jeszcze renomy swojej. A tak mu się szatańsko szczęściło, że gdyśmy nieraz 
szli o największe zakłady, że przegra, on jak piórko zdmuchnął, odniósł najniespodziewańsze 
zwycięztwo.
   Gdy to potrwało, niepodobna aby nie nabił dobrze trzosa, bo często, gęsto i grubo brał za 
konferencye i za sprawy, a nic nie tracił. Kontuszyna na nim, jak go dziś widziałeś, wytarty, 
mizerny; koni, kolaski nie miał, sług nie trzymał, obchodził się jednym fagasem, a nigdy 
nikogo do siebie nie poprosił, nigdy z nikiem nie wypił, chyba za cudze pieniądze. Stał na 
Grodzkiej, ale w komnatach od tyłu, chłodnych, czarnych, pustych, gdzie tylko papierów było 
mnóstwo, kilka zydlów i nic więcej. Obszarpana kucharka gotowała mu jeść na kominku. Co 
z pieniędzmi robił, nikt nie wiedział, bo summ nie lokował, ziemi nie kupował. Skryty, 
nikomu i nigdy z niczem się niepowierzał, nikogo o radę nie poprosił, nikomu jej też darmo 
nie udzielił. Z ludźmi śmiały był i szyderca a miał tę passyą że każdemu w brew mówił 
najczarniejszą prawdę, jakby błotem w oczy chlusnął. Zdaje się chciał wszystkim pokazać 
przez to, że nie on sam jeden był czarny.
   Nieraz przychodziło do wyzwania, do rozprawy, ale jej się nie uląkł, kat go wie, czy 
nosząc papiery za nieboszczykiem Przepiórkowskim i bijąc się w kije podle trybunalskiej 
furty, nauczył się rąbać, czy gdzie indziej, ale bił się tęgo i z taką zimną krwią, że zawsze 
pokiereszował, kto mu się nawinął.
   — Takie to były Mości panie, mówił dalej Prozorowicz, początki tego człowieka i 
szczęśliwe wyjście na świat. Z nędzarza, odartusa, raptem wyszedł na sławnego i już 
wziętego patrona, landem i konsyderacya jakaś z renomą mu przyszła. Nie mówię aby go 
szacowano, ale mając za wielce zdatnego i dowcipnego używano go wszędzie. Nie obeszła się 
konferencya żadna bez niego; a nie raz z konfuzją starszych, pokazał jasną drogę, gdzie oni 
niewidzieli nic prócz ciemności. 
   Sprawy, kiedy mu ją demenstrowano, słuchał w milczeniu, dając wszystkim wygadać się, 
ile chcieli. Gęby nieotworzył aż wysłuchał wszystkiego za i przeciw, potem jak począł 
Mosanie, to dopiero każdy zmilkł, bo wykładał sytuacyą processu, położenie stron wzajemne, 
prawność wypadku, dobrą i słabą stronę, jakby tylko koło tego, całe życie chodził: potem 
kiedy skonkludował, nie było już co gadać. — Pamięć i pojęcie, miał i ma po dziś dzień nad 
podziw!
   W tym czasie jakoś, przypadła sprawa jego rodzonych stryjów, nie wiem lam z kim i dla 
czego przed nasz Trybunał. — Jak się o tem dowiedział, tak nie spał i nie jadł i nie spoczął, 
póki adwersarza obrany nie wziął; a choć ten mu się opłacić nie mógł, choć miał wiele pod 
ten czas na głowie, uparł się koniecznie, stanąć w tej sprawie. Panowie Paproccy, jak się o 
tem dowiedzieli; i posłyszeli co to za jeden nasz Pa- tron, jak im powiedziano, że niechybnie 
przegrają; biedacy do niego. On w targi z niemi. Naprzód musieli go przyznać rodzonym 
synowcem, na co dowodów literalnych nie było, choć wszelkie podobieństwo zkąd inąd; 
potem coś mu z substancyi ojczystej, zagrabionej dawniej, spuścić; dopioro on zrzekł się 
sprawy adwersarzy i zrobiwszy co chciał, dal im pokój.
   — Ale to się i ciemno już robi i sucho we dzbanie, dodał Prozorowicz, a da końca historyi 
daleko, dopiero się ona prawdę rzekłszy, poczyna.
   — I mnie też czas do domu, rzekł palestrant powstając; ale na jutro zamawiam sobie 
resztę.
   — Z całego serca, po sessyi — podchwycił Prozorowicz wytrzęsając z kubka ostatki 
miodu, któren sam prawie wszystek wysączył — po sessyi, znowu do Matyasza proszę. 
Najciekawsze dopiero na jutro pozostało, choć i za jutro nie ręczę czy dokończę. Widocznie z 
niecierpliwiony palestrant ruszył ramionami.
   — Chciałbym, rzekł do siebie, wiedzieć wszystko, a nikt go podobno lepiej nic zna, 
muszę więc wysłuchać, co mi prawie będzie. 
   W tej chwili zjawił się usłużny gospodarz we drzwiach izdebki, ze świecą w mosiężnym 
lichtarzu.
   — Niepotrzeba nam świecy, rzekł Prozorowicz, bo już idziemy.
   — Już? tak prędko? spytał Matyasz. Jeszcze i na pacierze nie dzwonili u fary??
   Prozorowicz wskazał ruszając ramionami palestranta, który w tej chwili dobywał sakiewki 
i płacił za miód.
   — Ale jeszcze bardzo wcześnie — dodał mrucząc gospodarz.
   — Ja muszę wracać.
   Prozorowicz znowu poruszył ramionami wskazując młodego.
   — Ale jutro, dodał, miejcie gotowy dzbanek miodu dla nas, skoro po sessyi, nadejdziemy 
tu.
   — Będę czekał! — Matyasz się skłonił i wychodzącego ex-Mecenasa z westchnieniem 
ścisnął za kolano.
   — Ej! gdzie to nasze dobre czasy, Panie! — odezwał się.
   — Zachciałeś, tam gdzie wszystko dobre, w pamięci mój stary, w sercu !! Dobranoc. !! 
ROZDZIAŁ IV.
    
   Nazajutrz, zaledwie Instygator saecuritatis, ze zwykłą przy tym obrzędzie ceremonią 
odniósł z sali sądowej, krzyż i laskę marszałkowską, Prozorowicz już nie zwracając się do 
swojej kwatery, wprost udał się do Matjaszowego szynku z palestrantem. W tej godzinie 
zwykle wszystka hałastra trybunalska odwiódłszy panów na kwatery, rozbiegała się po 
gospodach i nacierała na kufle. — Ledwie się też do Matyasza docisnęli, u którego napływ 
gości zawsze był wielki. I nie dziw: gospodarz grzeczny, gosposia jeszcze niczego a potulna, 
miód wytrawny i dobrą miarą.
   Matyasz, sam powiódł na górę Prozorowicza a ten rozsiadłszy się wygodnie i wziąwszy 
oburącz kufel, posmoktawszy, rozsmakowawszy się, tak zaczął dalszy ciąg swojego 
opowiadania.
   — Już tedy Mości panie, widzieliście naszego Malepartę z żebraka, patronem, a patronem 
wziętym, szlachcicem wyprobowanym i wedle wszelkiego podobieństwa kapitalistą. Ale to 
dopiero jego kreacyi początek. Idźmy tedy do reszty!
   Pod len czas mieszkała w Lubliwie niejaka wdowa Mrozicka. — Była to nieszczęśliwa 
kobieta, wyzuta z pięknej niegdy w Inflanciech substancyi, imienia znakomitego baronówna 
Gelbstern z domu; mająca tylko jedynaczkę córkę. Wyszła ona była z affektu szczególnego, 
nie wiele bacząc na przełożenia dumnej familji, za ubogiego szlachcica, niejakiego 
Mrozickiego, co wojskowo służąc, poznał ją kędyś w Inflanciech, rozkochał; a potem 
wykradłszy, gdyż familja na związek dozwolić niechciała, ożenił się z nią. Na ową Panią 
Mrozickę przypadała wielka część dóbr znacznych w Inflanciech, ktorą bracia po wyjściu za 
mąż siostry, przeciw ich woli, zagarnęli wydzielić jej nic niechcąc. Po braciach, którzy 
bezpotomnie zmarli jakoś, owe majętności wielkie, poszły w drugą linją i tak nieszczęśliwa 
wdowa, została się bez wszelkiego sposobu do życia. Ale póki mąż żył jakoś się to dźwigało i 
jakoś się trzymało. Rozpoczęło nawet proces o owe dobra, któren manifestami tylko 
podtrzymywany dalej, aby przemilczenia niedopuścić, poszedł per non sunt. Mrozicki, 
ruchawy był człowiek i radę sobie, mimo doskwierającej biedy, dawać umiał. Chodził 
possesyami i tak na kawałek chleba zarabiał. Ale co Maciek zrobił, Maciek zjadł; jedną stroną 
weszło, drugą wyszło. Nieborak chorował, pracował, pocił się, chodził do Gdańska, 
frymarczył wołami, handlował końmi, a wszystko to, aby po- czciwej żonie, przywykłej do 
wygód i swobodnego życia, na niczem niebrakło. Kochali się jak gołąbiąl dwoje, a to po 
staremu, nie dwa albo trzy miesiące, ale z laty coraz mocniej i serdeczniej.
   Jejmość błogosławiła dzień i godzinę w której, zaufawszy mu za niego poszła, 
nieposłucbawszy swej familji i wyrzekłszy się dlań nie tylko majętności ogromnych, 
znaczenia, ale nawet wszelkich z rodziną związków. 
   Owocem tego małżeństwa była jedynaczka córka, piękności matczynej, dobroci 
ojcowskiej, dziedziczka. Wychowywali ją pieszcząc we dwojgu i chuchając na nią, jak na 
najdroższy swój skarb. Tym czasem, z tej niezmiernej pracy, z wozu na wóz, z konia na koń, 
ba i na czołen nieraz przesiadając Mrozicki, zaczął podupadać na zdrowiu, cherlać, cherlać, a 
że się czem bardziej czuł słabym, tem więcej ze strachu zmagał, dobił się więc i z wielkim 
lamentem żony, Panu Bogu ducha oddał. Opisać co się tam działo, nie można; bo gdyby nie 
córka, dla której życie ceniła, będąc jej jedyną podporą, wdowa, byłaby dobrowolną śmiercią 
zmarła. Patrzeć na nianie było można; srodze ją Bóg pokarał za nieposłuszeństwo familji i 
samowolny obiór męża. Do wielkiej boleści jej przyczyniły się jeszcze nowe, postronne 
okoliczności. Kontrakt dzierżawny uczyniony na lat dwanaście z nieboszczykiem, który z 
góry na lat kilka opłacił znaczną summę, nieostrożnie pisany, na samo imie jego był 
sporządzony.
   Korzystając ze zręczności, nielitościwy dziedzic a raczej jego pełnomocni, (bo to był 
personat wielki i znakomity senator) wyrugowali wdowę z majętności, osadzając ją na bruku, 
bez sposobu utrzymania się, a nawet dochodzenia należytości. Namalowano do dzierżawcy 
pretensyi mnóstwo o dezolacyą majątku, zniszczenie chłopów, rozrzucenie budowli i t. p. i 
nietylko że tem skasowano pretensye wdowy, ale jeszcze
     zagrożono poszukiwać na niej wielkiej summy, zatrzymując na satysfakcyą na gruncie, 
wszelką ruchomość. Tak nieszczęśliwa Mrozicka z owych dostatków, spokojności, szczęścia, 
nagle została pogrążona w najostatniejszą prawie nędzę, salwowawszy się ledwie z 
klejnocikami i porządeczki niektóremi, co je zaraz z pieniężyć, za bezcen w Lublinie, żydkom 
musiała, aby miała źyć z czego. A jakkolwiek tanio posprzedawała ostatki dostatków, jeszcze 
to dość piękną uczyniło sumkę, mogącą wystarczyć na kawałek czasu komu innemu; ale ona 
nieprzywykła była do oszczędności nierozumiała jej, obejść się lada czem nie mogła, dziecku 
ukochanemu nic odmówić nie potrafiła. Do tego wdawszy się w proeessa z familją swoją i 
dziedzicem majętności, którą mąż wydzierżawiał, reszty pozbyła; a wpadłszy w ręce takich 
prawników, co z niej ciągnęli póki mogli, przedając ją adwersarzom, z ubożała z kretesem. 
Powoli, powoli, z pięknego domu, któren najmowała, zeszła na kil- izdebek; ze sług kilku, na 
sługę jedną, potem na stancyjkę ladajaką i odartą babę. Ale nie skarżyła się, nie płakała 
poczciwa matka, póki dziecięciu było czem dogodzić; z siebie zdejmując dla niego sobie 
skąpiąc, aby ono miało dostatek. Gdy zaś przyszło do tego, że kilkonastoletnia już 
dziewczyna, coby ją czas światu pokazać, w czem na ulicę wyjść nie miała, a często razem z 
matką w domu głód cierpiała — wdowa biedna, rozpaczać poczęła niewymownie.
   Jej o dziecko ukochane tylko chodziło.
   To też długo Roża nie wiedziała, nie rozumiała nędzy, co ją otaczała, kłamała przed nią 
matka świętemi usty, aby okrutną jak najdłużej pokryć prawdę. — Póki mogła nieodmówiła 
jej niczego, pościła sama, aby ją napaść łakociami, aby ją ustroić. A gdy sługi opłacić nie 
stało; została sama sługą, z zakrytą twarzą chodziła sama po wodę, nosiła drwa i tając się z 
tem co czyniła, udaną wesołością pokrywała przed dziecięciem co cierpiała. A zdarzyło się 
zachorzeć
     dobywała sił co w niej było; bo na samą myśl śmierci, truchlała i czuła, że umrzeć by nie 
potrafiła, zostawując tak córkę najmilszą, samą jedną, bez opieki, bez funduszu nie znającą 
nic świata. 
   Wkrótce i kłamstwo i udawania przebrać się musiało; kłamać dłużej było niepodobna, 
oszukać już nie można. Rózia poczęła poznawać prawdę i piękne zapłakała oczy, 
opatrzywszy się za poźno, co matka przecierpiała dla niej. 
   Tym czasem nędza szybkim postępowała krokiem, niosąc torby na ramionach. Na listy do 
familji, do dziedzica pisane żadnej nieodebrała odpowiedzi Mrozicka, a na każdy dzień, co go 
było przeżyć potrzeba, przedawano ostatki, do koszul i odzienia, których już nie wiele co 
miały i na długo wystarczyć nie mogło.
   Na ówczas matka poczęła się często wydalać z domu, niewiedzieć dokąd i po co. Rózia 
całe godziny, siadywała w oknie czekając na nią, a od wracającej nic się dowie- dzieć nie 
mogła, prócz że była albo w kościele, albo u znajomych, których u siebie przyjmować nie 
mogąc, odwiedziala. — I nie wiedzieć zkąd pokazało się trochę pieniędzy których matka dla 
siebie nie użyła, córkę tylko ukochaną ciesząc, przystrajając, bawiąc, a sama całusem dziecka 
się zadawalniając. I ilekroć powracała z tych wycieczek matka, to siadłszy chwilę wypocząć, 
drżała i płakała gorzko, aż nie rychło, pieszczoty Rózi rozchmurzyć ją potrafiły.
   Cóż robiła myślicie, biedna matka? Ona żebrała pod kościoły, z ostatnią szują, z dziady i 
sprosnemi babami, co ją potrącały co ją biły, odpychały i nieraz za grosz rzucony walkę z 
niemi staczać musiała. Ona nie wstydziła się kołatać do drzwi znajomych i wyciągać wyschłą 
rękę i jęczeć prosząc litości! Nie dla siebie to czyniła, ale dla dziecka! A Rózia nic o tem nie 
wiedziała, jadła spokojnie ten wyżebrany i wypłakany grosz!
   Przypadek ją oświecił. Poźno raz w noc matka niepowróciła. Dziewczyna przywiedziona 
niespokojnością do szaleństwa prawie, wybiegła jej szukać i dopytując się trafiła na matkę, 
zamknioną z innemi żebrakami, posądzonemi o kradzież. Jak to ujrzała, omdlała dziewczyna i 
tyle litości było w straży owej i urzędzie, że zaraz matkę z córką wypuścili! — Rózia 
przyszedłszy do domu, porwała krucyfix z nad łóżka i ukląkłszy przysięgła, że matce więcej 
krokiem wyjść z domu niedozwoli.
   — Dosyćeście zrobili dla mnie, zawołała, więcej niż która kolwiek w świecie matka, teraz 
czas, abym ja dla ciebie córką się stała i podporą, nie ciężarem jak byłam dotąd!
   Wiele się tam przez tę okropną noc łez wylało, a uściski macierzyńskie, zbolałe serce na 
chwilę zgoiły. Ale zaświtał ranek, zagadał głód i gdy już młoda Rózia znużona nocą bezsenną 
i tyla wzruszeń usnęła na miękkiem łóżeczku, matka przemyślała, co jeść będą i co poczną z 
sobą? Przed nią stała przyszłość czarna jak noc i bez jednej gwiazdy, bez najsłabszego 
światełka nadziei!
   Trzeba zaś wiedzieć, że od początku jak przybyła do Lublina Pani Mrozieka, i kiedy 
jeszcze lepiej się trochę miała, a prawników na konferencye wzywała, nasz Maleparta, 
wezwany do niej, poznał ją, rozpatrzył papiery, spenetrował sprawę i odtąd oka z niej nie 
spuszczał.
   Jak pies, co tem dłużej wytrzymuje aby pewniej pastwy swej dopadł i pożarł ją, on 
dozwolił wdowie dojść do największej nędzy, aby łatwiej potem na swą korzyść, nieszczęście 
jej obrócił. Wiedział on i wyrachował, że wszystko zrobi co zechce, gdy wyciągnie ku 
nieszczęśliwej matce rękę, kiedy ostatnia rozpacz ją ogarnie. Mieszkając nie opodal, śledził 
niecierpliwie postępy niedostatku, wiedział jak stopniowo dochodzili do nędzy, jak się 
wyprzedawali, jak odprawili sługę, jak matka wreszcie żebrać poczęła. Ostatni wypadek także 
doszedł je- go uszu i zmiarkowawszy że czas już przystąpić do dzieła, postanowił nazajutrz 
być u wdowy.
   Zamiarem jego początkowym było, jak sam potem powiadał, nabyć u nieszczęśliwej, za 
mało co, pretensye jej do familji i do dziedzica dóbr niegdyś dzierżawionych. Budował na 
tem przyszłą swoją fortunę, tem większą, że się spodziewał nabyć je prawie darmo.
   Nazajutrz po owej nocy bezsennej, zrana (słyszałem to z ust jego własnych), zapukał do 
drzwi wdowy, która nieprzywykła do odwiedzin, a sądząc że się omylono, nie odpowiedziała 
nawet na pierwsze wezwanie. Zapukał raz drugi. Dopiero powstała i poszła otworzyć po 
cichu, aby dziecka nie zbudzić. Maleparta wszedł z ukłonem, na palcach, bo mu wdowa 
milczenie zalecała, bojąc się obudzić Rózi. I miała słuszność; w ich położeniu, sen był jedyną 
chwilą swobodniejszą i jedyną chwilą zapewnienia szczęścia. Maleparta spojrzał i przekonał 
się oglądając izdebkę, że się niepospieszył wcale. Nic w niej nie było, prócz łóżeczka jeszcze 
jako lako pokrytego Rózi i siennika matki, leżącego na ziemi. Ona z nabożeństwa niby, 
zmyślając ślub sypiania na twardem, ostatniego łóżka odstąpiła dziewczynie. Nad głowami 
jego. zawieszone były świętości wszystkie i relikwje różne, szacownie oprawne, ostatnia po 
przodkach puścizna.
   Kilkoro sukien mizernych, między któremi Rózine świeciły, leżały na zydlu; dzbanek stał 
u drzwi, bulka chleba na stoliczku. Izdebka była ciasna, ciemna, nizko sklepiona, wilgotna, 
cegłą wyłożona i przez kraciaste okno, nie wiele miała światła. 
   Maleparta postrzegł na łóżeczku leżącą Rózię, która tak zasnęła, jak była na nie ze 
znużenia upadla. Blada z zamkniętemi oczyma, rozsypanemi jasnemi włosami, złożonemi na 
piersiach rękoma, spała w czarnej wyszarzanej sukience, w obłoco- nych trzewiczkach, po 
wczorajszej bieganinie. Wydała mu się piękną, jak nigdy żadna kobieta i ten człowiek co w 
życiu swojem nie zwrócił oka na dziewczynę, nie pożądał małżeństwa i drwił z wiążących 
się, jak powiadał, łańcuchem do półgodzinnej rozkoszy — pierwszy raz spojrzawszy, na to 
drobne, małe, cienkie, wychudłe, wybladłe dziewczę, zrozumiał jak to się ludzie dobrowolnie 
żenić mogą na przyszłość nie bacząc.
   Tak go z razu ten widok pomięszał, że i z matką z inszej już beczki zaczął, niżeli myślał; 
ale zaraz rozrachował, że na tem pewnie nie straci, jeżeli nie zyszcze.
   Gdy więc wdowa spytała go, co może mieć za interes do niej, odpowiedział, że znając jej 
położenie, przyszedł jako sąsiad spytać, czyli czego niepotrzebuje.
   — Wiem, dodał, że Pani masz dalekie nadzieje odzyskania substancyi własnej i 
mężowskiej, bo swego czasu, byłem przez nią wzywany dla porady w interesach. Mógłbym 
więc coś na rachunek ten postąpić.
   Mrozicka myślała, że Bóg ulitowawszy się nad jej nędznym stanem i nad dziecięciem 
ukochanem, zesłał jej z niebios anioła, i omal nieskoczyła go w ręce całować.
   — A! jeźli WMPan możesz, jeźlibyś chciał nam dopomódz, zawołała, całe życie moje, 
dobrodziejstwa twego nie zapomnę !
   Maleparta nic nie mówiąc dobył sakwy z zapasa i wyliczył kilkanaście talarów.
   — To tym czasem, rzekł, nieofiaruję WPani datku, bo byś nieprzyjęta. Mam zamiar 
wziąść na się jej interes, więc o tem pomówiemy poźniej i porachujemy się. Wyszukajcie 
tylko papierów jakie macie, abym mógł rozpatrzyć się lepiej w tej rzeczy, bo spełna 
niepamiętam wszystkiego.
   Mrozicka zobaczywszy pieniądze. posłyszawszy obietnice, mało nie oszalała z radości i 
odprowadzając za drzwi błogosławiła go po tysiąc kroć. On się śmiał w duchu, a łajał siebie, 
że mu ciągle w oczy lazła, blada twarzyczka Rózi, która na swojem łóżeczku tak spokojnie 
spala.
   Zaledwie wyszedł, Mrozicka nuż przetrząsać manatków resztę i wyszukiwać ostatniej 
spuścizny swej, papierów. Zwlekła je zewsząd na jeden stos i owinąwszy w chustkę, czekała 
przybycia Maleparty.
   Obudziła się Rózia; przetarła oczy, chciała biedz, sądząc że matka spi, za wodą, za 
ogniem do sąsiadki, ale się zdziwiła, znalazłszy ją liczącą oberżnięte talary na stoliku.
   Z początku przecierała oczy, myśląc że to sen był jeszcze, potem wykrzyknęła wielkim 
głosem podziwienia.
   — Cóżeście zrobili, cóżeście zrobili matko? I rzuciła się jej na szyję:
   — Zkąd te pieniądze? powiedz.
   — Bóg się ulitował i zesłał nam dobrego człowieka, przyszłość się uśmiecha, nadzieja 
zabłysła, podziękujmy mu, może odzyskamy choć cząstkę tego, co nam należy — może. 
Pewna jestem, że nie moich ale twoich Bóg próśb wysłucha!, ty mu więc pierwsza podziękuj, 
ja z tobą.
   I uklękły obie. Maleparta, co się był zawrócił i podedrzwiami słuchał, rzekł do siebie:
   — Dobra nasza, łatwo pójdzie sprawa, już Panu Bogu dziękują.
ROZDZIAŁ V.
    
   Powróciwszy do domu wziął na głęboki rozmyśl, jak miał sobie postąpić (sam mi to 
później opowiadał). Widział wielką łatwość nabycia wszystkich pretensyi wdowy, które 
czynnie około tego zabrawszy się, windykować było można, choć w części. Część zaś ta 
jeszcze poczciwą, szlachecką, ba prawie pańską uczyniła by fortunę. Mógł więc nabyć ją za 
bardzo małą kwotę, zwłaszcza że wdowa była w ostatniej potrzebie, bez pomocy, bez 
przyjacioł, bez sposobu dochodzenia swej należności i nierachowała już wcale na odzsykanie 
ostatków fortuny, której wartości niewiedziała. Mógł nabyć pretensye Mrozickiej, albo za 
pewną raz wypłacić się mającą summę, albo za dożywotnią pensyą; do wyboru własnego. Ale 
teraz począł skrupulizować, a raczej zastanawiać się nad własnym projektem, któren mu się 
wydal niedoskonałym.
   — Jeźli nabędę i odzyskam fortunę wdowy, rzekł w sobie, i tak już na mnie rozdrażnieni 
ludzie, większe jeszcze larum podniosą. Wdowa może się opatrzyć co utraciła, znajdą się 
pomocnicy, córka dorasta, któż ją weźmie; moge mieć kłopot, proces, albo nieustanny 
niepokój na głowie. Gdybym zaś sam ożenił się z małą, dochodził bym, w skutek zrzeczenia 
się matki, własności mojej; nikt by słowa na to rzec nie mógł. Z drugiej strony nawiesić sobie 
na kark dwie baby i spętać się ożenieniem??
   Tu znowu jął myśleć i przemyślać — Z małą co zechcę to zrobię, świata nie zna, młoda 
jeszcze, da się ukształcić jak zażądam Matka przycierpiawszy biedy, i będąc spokojną o jej 
przyszłość, cicho w koncie siedzieć będze. Tak by było lepiej zdaje mi się!
   Kilka dni bijąc się z sobą Maleparta, nie szedł do wdowy, nie mogąc się zdecydować, jak 
z nią mówić i w jaki sposób kończyć przedsięwzięte dzieło.
   Nareszcie, jak zwyczajnie człek wahający się między dwoma ostatecznościami, zdawszy 
rezolucyą stanowczą na inspiracyą mementu decydującego, poszedł do Pani Mrozickiej. 
   Ona już na niego od dni kilku niespokojnie czekała. W ubogiej i ciemnej izdebce, z trocha 
ulgi i dostatku, zaraz inaczej się zrobiło, weselej, jaśniej. Łóżko matki i córki świeżą zasłane 
były bielizną, sprzęty niepotrzebne pochowane, na stoliku w szklance świeże kwiatki miała 
Rózia, podłoga tatarakiem potrząśnięta, okienko
     korzystając z piękniejszego dnia otwarte. Matka modliła się na niemieckiej książce, 
jedynej z domu rodzicielskiego wyniesionej po matce pamiątce; córka śpiewając, podskakując 
jak jagnie które na swobodę puszczą, latała od lusterka w którem się przeglądała, do szuflady, 
gdzie były złożone jej sukienki i wstążeczki. 
   Jak Maleparta zapukał do nizkich drzwiczek na rygiel zamkniętych, domyśliła się wdowa 
kto przychodził, i szybko odrzuciwszy książkę, pospieszyła otworzyć, zalecając Rózi, aby 
bardzo grzeczną i wdzięczną przychodzącemu okazała się. Dziewczyna jak stała, tak 
wyciągnąwszy białą szyjkę, we drzwi wlepiła oczy. Ona zapewne spodziewała się ujrzeć 
anioła wybawiciela młodym, świeżym, pięknym i wesołego oblicza. Jakże się zmyliła gdy 
wszedł Maleparta, nieodrażającej prawda brzydkości, bo raczej przystojnym by się mógł 
nazwać, ale odrażającego, niemiłego wyrazu twarzy. Nie stary jeszcze wówczas, już miał 
fizys tych ludzi, co nie znali młodości i wcześnie postarzeli na duszy. Oczy wpadłe, policzki 
blade i pofałdowane, usta ściśnione, czoło zmarszczone, wejrzenie jakieś chytre, przenikające 
i onieśmielające człowieka, a dreszczem przejmujące jak oczy gadziny. Pomimo że wchodząc 
gdzie się spodziewał ujrzeć Rózię, starał się przeciwko swemu zwyczajowi, złagodzić wyraz 
twarzy, nie mógł tego dokazać, aby się nawet przejętej wcześnie wdzięcznością dziewczynie, 
miłym lub choć znośnym wreszcie wydał.
   Rózi, spojrzawszy nań, zimno się zrobiło, cofnęła się kroków kilka i nieruchoma stanęła u 
swego łóżeczka.
   On się skłonił grzeczniej niż zazwyczaj i postąpił ku matce, która mu zaraz, bladą i drżącą 
przedstawiła córkę. Rózia mimo szczerej chęci, ust otworzyć niepotrafiła i znowu cofnęła się 
w głąb izdebki.
   Maleparta usiadłszy, począł o interesie - mówić z Panią Mrozicką, która zebrane
     ukazała mu papiery. Wiedział doskonale co w nich było, ale dla zabawienia dłuższego, 
udawał że je przegląda, niekiedy rzucając okiem z podełba na wystraszoną dziewczynę, co 
przyzwyczajona do łagodnego, uśmiechającego się oblicza matki, nie mogła się oswoić z 
surową i dziwnej expressyi twarzą prawnika. Widoczny przestrach w oczach Rózi malujący 
się, podobał się wielce przybyłemu, który z niego wnosił o łagodnym charakterze 
dziewczyny. Nie bez tego żeby też jej piękność teraz go bardziej jeszcze niż wprzódy nie 
zastanowiła. Śpiąca niepokazała mu była tych cudnych niebieskich oczu, które teraz szeroko 
otwarte, z przestrachem na niego patrzyły.
   Przepatrzywszy papiery, Maleparta począł znowu mówić z Panią Mrozicką i oświadczać 
się z chęcią wydźwignienia jej z prykrego położenia. 
   — Nie taję przed Panią, rzekł, że windykowanie znacznej substancyi jej dziedzicznej i 
mężowskiej, wielkich starań, pracy i niemałych nakładów wymaga; ale mam wszelką 
nadzieję, ie to się da z pomyślnym przedsięwziąść skutkiem i może jej szczęśliwszą zapewnić 
przyszłość. Proponowałbym Pani, ustąpienie mi za pewną kwotę, tych wszystkich pretensyi, 
ale zważam, że niezechcesz zapewne córce swej krzywdy przez to czynić; a ja sam takiego 
nabycia nie żądam.
   — O najszlachetniejszy z ludzi! — zawołała Mrozicka ściskając go za ręce — mówże i 
radź co mam począć.
   — Wiele lat ma córka Pani? — spytał Maleparta, jakby namyślając się.
   — Szesnasty.
   — Mogłaby więc — rzekł po cichu — wyjść za mąż, a człowiek szczęśliwy co by ją 
poślubił, najsłuszniej by mógł windykować na nią spadającą substancyą. Potrzeba tylko aby 
jej los nadarzył kogo majętnego i znającego się na tem. Bo, jak sama Pani wiesz z 
doświadczenia, nie tak to łatwo, dojść choć słusznej, ale zaprzepaszczonej należytości. Tyle 
lat upłynęło, a ani nieboszczyk jej mąż, ani Pani sama, nic uczynić nie potrafiliście.
   — Manifestowaliśmy się.
   — Manifestować się i płakać każdemu wolno, rzekł Patron, ale to do niczego nie 
prowadzi. — To powiedziawszy, i niechcąc na ten raz nalegać więcej, pożegnał wdowę, 
zostawiwszy nieco pieniędzy znowu, a zabierając papiery, które ona z chęcią mu powierzyła 
wszystkie, niezastanawiając się. Oznajmił przytem, że za parę dni powróci, a wychodząc 
jeszcze powtórzył: 
   — Potrzeba nam męża dla Panny !
   Matka westchnęła głęboko; te słowa bowiem obudziły codziennie w jej sercu wrzący 
niepokój, o przyszłości Rózi. Kto ją tak weźmie ubogą, kto ją zobaczy, kto się na niej pozna? 
Matka marzyła dla niej aniołów, zastępcę godnego po sobie, coby ją całe życie niósł tak 
kołysząc na ręku, jak ona nosiła, jak ją wypieścił mąż poczciwy.
   Z chmurnem czołem usiadła znowu u okna, ale modlić się już niemogła. Rózia uwolniona 
od przytomności Malaparty, który ją trzymał jak przykutą w miejscu, poskoczyła, odetchnęła 
i pobiegła ku matce.
   — Prawda — szepnęła łasząc się i zarzucając jej ręce na szyję — że nasz Zbawiciel wcale 
na aniołka dobrego nie wygląda ?
   — Co leź plecież moje dziecię, alboż ci się nie podobał?
   — Okrutnie, matuniu, okrutnie, jakem na niego spojrzała, ciarki po mnie pobiegły, zimno 
się zrobiło; a ile razy na mnie spoglądał, jakby mnie co w sercu kłuło. Oddychać nie mogłam, 
rzucać się nieśmiałam, jak kiedy we śnie zmora siedzi na piersi i dusi.
   — Wstydźże się Róziu — co gadasz !
   — Jak matunię kocham, lak mi było. — Ale to nasz wybawca !
   — Ja mu leź bardzo wdzięczna jestem.
   — I gdyby —
   — Gdyby co? matuniu. — Nic to, nic, moje dziecko, tak mi jakaś myśl przeszła przez 
głowę.
   — Powiedzże mi ją.
   — Była byś z niej niekontenta.
   Dziewczyna z ciekawości jęła się matce przymilać i badać koniecznie.
   — Co to za myśl, matuniu, przyszła ci tak straszna, że mi jej powiedzieć się lękasz?
   — Myślałam moje dziecko, jakby to dobrze było, gdyby on się z tobą ożenił.
   Rózia porwała się, zakrzyczała, podskoczyła i cofnęła aż w drugi kąt pokoju. Matka 
spuściła głowę smutnie.
   — A toż na co? dla czego?
   — Miałabyś poczciwego męża, ja spokojność na starość i wytchnienie.
   — Jeźli to dla ciebie matko, najchętniej, jeźli dla mnie —
   — Już bo ci się przydało niewiedzieć co? Nie widziałaś go tylko raz i tak go niepodobałaś 
sobie. Wcale przyzwoity i jeszcze nie stary mężczyzna. A słyszałaś co mówił o tobie, to 
pewnie nie bez celu. Dawał nam do zrozumienia, jakbyśmy wyjść z biedy mogły i pewnie się 
oświadczy. Co daj Boże — dodała w duchu.
   Rózia spojrzała na matkę, pomruczała coś i prędko u pamiętała się, a choć jej przykro się 
robiło na samo wspomnienie tego człowieka, ku któremu taki wstręt czuła, potrafiła się 
pohamować, i odpowiedziała: 
   — Zobaczemy matko, a jeźli dla ciebie potrzeba będzie ofiary nie tylko ręki, ale życia 
mojego, uczynię ją chętnie.
   I rzuciła się w objęcia matki. Matce łzy się puściły.
   — Żadnej ofiary, Róziu, żadnej niechcę, lepiej nędza, lepiej praca, lepiej co bądź, lepiej 
żebractwo, bylebyś ty była szczęśliwą. Rób co ci się podoba. 
   Następnych dni zostawione same sobie kobiety, wzięły na rozmysł obie przyszłość swoją. 
Pani Mrozicka domyśliła się do czego zmierzała mowa Maleparty; Rózia po przestrachu 
swojem zmiarkowała, że tak być musiało, ale zastanowiwszy się, przyrzekła sobie w duchu, 
nieokazywać więcej wstrętu Maleparcie, pokonać go jeźli można, i poświęcić się jeźliby była 
tego potrzeba, dla matki. 
   Siwiejące przedwcześnie włosy wdowy, jej cierpienia, jej niespokojność, tyle ofiar z jej 
strony, nakazywały dziecięciu tę jedną choć największą, bo z siebie i życia swego uczynić 
ofiarę.
   Tym czasem dobroczyńca, dawszy czas do namyślenia wdowie, nie pokazał się prędko, 
wyrachował on tak, aby pomoc pieniężna przezeń dana, wyczerpała się i zostawiła znowu w 
przykrem położeniu Panią Mrozickę, co nigdy rachować i oszczędzać nie umiejąc, nic 
dziecku odmówić nie będąc w stanie, prędko się znowu ujrzała przywiedzioną do zupełnego 
niedostatku. Ostatni talar zmieniony rano, już się wyczerpał wieczorem, opłaciwszy 
mieszkanie, kupiwszy potrzeb do życia codziennego, sprawiwszy coś Rózi — wdowa 
potrząsała próżnym woreczkiem, usiłując wyrachować, gdzie się nowe zapasy podziały, i jak 
tak prędko przebrać mogły. 
   Rózia w konciku, bawiąc się kwiatkami spozierała na matkę ukradkiem i widziała z oczu 
jej myśl i niepokój. Nic jednak nie mówiła; powtarzając tylko w duchu, uczynione 
postanowienie poświęcenia się, udania nawet, że jej to bez bólu i trudności przychodzi. — 
Dzień jeden, drugi tak upłynął. Wdowa wyglądała napróżno zbawcy, porządkowała izdebkę, 
potrząsała ajerem podłogę, wietrzyła otwierając okno, pościelała łóżko, chowała graciki — on 
nieprzybył. Drzwi stały odryglowane na próżno. Drugiego wieczora, Pani Mrozicka 
przypomniawszy sobie, że oddała z rąk wszystkie papiery jakie miała i dowody swoje 
należytości, z żywą niespokojnością i prawie w gorączce, spać się układła. Rózia teraz 
baczniejsza daleko i nauczona już nieszczęściem badać matkę, śledzić najmniejszego jej 
ruchu i zmiany twarzy, poznała dobrze, co się z nią działo.
   Ale młodość silniejsza jest nadzieją swoją, której nigdy nie traci, choćby ją tysiąc kroć 
zawiodła, i Rózia usnęła spokojnie; gdy matka rzucając się po twardem posłaniu, powiek 
zmrużyć nie mogła.
   Nadszedł dzień, a ze dniem nowe oczekiwanie. Oczyszczono izdebkę, wymieciono 
zwiędły tatarak, kupiono świeżego, uprzątniono rzeczy i oczekiwano gościa. Gdy ku 
południowi zapukano do drzwi, Pani Mrozicka i Rózia razem z żywą niespokojnością 
poskoczyły ku drzwiom. Nie omyliła ich na ten raz nadzieja, — wszedł Maleparta.
   Ale chmurnej twarzy, omglonych i posępnych oczów, straszniejszy niż kiedy, starszy, 
surowszy, blady i dziwniej pomarszczony. Na chwilę Rózi nawet odwagi myśleć o swojem 
poświęceniu zabrakło. Zapomniała o postanowieniu udawania wesołości, swobody i 
zalotnego uśmiechu. Dopiero po chwilce walki z samą sobą, wymogła gwałtem rozjaśnienie 
czoła i wykrzywienie ust nieszczere.
   Maleparta co przeszłą razą dość niezręcznie wydał się ze swemi zamiary, teraz zdał się 
zapominać zupełnie o tem, co w ówczas mówił. Z kwaśną miną powitał wdowę, a na Rózię 
niespojrzał nawet i zaczął zaraz utyskiwać na wielkie trudności połączone z wydobyciem od 
tak dawna zatraconej fortuny, którą ledwie wielkim kosztem odzyskać, wedle niego, było 
można.
   — Tysiące w to włożyć potrzeba, mówił, i kawałek życia naciężką pracę zaofiarować; a 
jeszcze zaręczyć niepodobna, czy co z tego będzie. Nikt ewentualności procesu wyrachować 
niepotrafi.
   Pani Mrozicka widocznie mieszała się, on nic nie zważając mówił dalej:
   — Gdybym więc nabywać chciał pretensye Pani, nie mógłbym jej chyba tak mało jak nic 
ofiarować, a to mało nie na długo by jej wystarczyło. Chciałem serdecznie, chcia- łem być jej 
pomocą i dałem tego dowody, ale rozpatrzywszy się w papierach widzę wielkie, prawie nie 
przełamane do pokonania trudności. Nic jeszcze stanowczo wyrzec nie mogę, muszę się 
namyślić, poradzić, pokombinować. Tym czasem przyniosłem nowy zasiłek, którego pewnie 
potrzebujesz już Pani.
   — Ach, Panie, przerwała mu Mrozikca, jesteś zbawcą naszym i wdzięczności mojej 
wyrazić niepotrafię.
   Maleparta potarł ręką po zmarszczonem czole i spojrzał ukradkiem na Rózię.
   Z przymuszonym na ustach uśmiechem, z udaną wesołością w oczach, stała ona z daleka 
o stoliczek oparta, serce jej biło przykrem, niewyrażonem boleści uczuciem, a zmuszała się 
do zalotnego oblicza, które chyba Malepartę zwieść mogło, jego, co kobiet całkiem nieznał.
   I matka także spojrzała na Rózię i serce jej zaskakało, widząc ją uśmiechającą się. Ona tak 
pragnęła w niej zmiany, że w nią uwierzyła, i choć dziecię swoje znała jak siebie, 
dobrowolnie niepoznaki wymuszoności wyrazu jej twarzy.
   — Co to za smutne położenie, odezwał się Maleparta, w wieku panienki, siedzieć tak 
samotnej, zamkniętej i samej z sobą!
   — O ! mnie dobrze, przerwała Rózia, byleby matce dobrze, spokojnie, i swobodnie było; 
ja nic więcej dla siebie nie pragnę!
   — Najchwalebniejsze uczucie.
   — Najpoczciwsze z dzieci! — - dodała z czułością matka.
   — Mam nadzieję, że się to przykre położenie odmienić musi — rzekł Maleparta
   — O gdyby ! — szepnęła Rózia.
   — Daj Boże ! daj Boże! ale już w nic nie wierzę — dołożyła matka. 
   Kilka jeszcze słów obojętnych przemówiwszy Maleparta, pożegnał wdowę. Rózia oczyma 
odprowadziła go do drzwi, i dumna była odniesionem nad sobą zwycięztwem, zamiast 
wzgardy i odrazy, które jej dyktowało serce, okazawszy mu wdzięczny, przyjacielski 
uśmiech, co go przywiązać i złudzić musiał. Tak się spodziewała, a po części tak było. 
Maleparta nigdy tyle ująć się nie dał, aby uczuciu swemu, rachubę poświęcił; ale jednak nie 
mniej czuł, że gdyby w dodatku do fortuny, otrzymał Rózię, nie gniewałby się za to. Niechcąc 
dla niej nic poświęcić, rad był jednak wziąść ją, gdyby można bez trudności i ofiar.
   Rózia po wyjściu jego, padła na łóżeczko, zakryła oczy rękoma i głęboko się zadumała. 
Trwało to chwilkę tylko, bo wnet przypomniała sobie potrzebę udawania przed matką i 
porwała się wesoło; a pierwszego wzruszenia, matka licząca w tej chwili pieniądze, nie 
widziała.
   — A cóż teraz o nim powiesz moje dziecie?
   Pierwsze w życiu kłamstwo wyrwało się z ust Rózi. 
   — O! teraz bardzo mi się podobał, bardzo. — Doprawdy? — spytała matka 
niedowierzając.
   — Doprawdy, pierwszy raz go widząc tak byłam zalękniona, tak nieśmiałom mu się 
przyglądała! Prawdziwie, tyleśmy mu winni, że mi się aniołem powinien wydawać.
   — A widzisz moje dziecko, a widzisz — grożąc na nosie pogderała matka — nie sądź 
nigdy z pierwszego wejrzenia o człowieku, nie pluj przedwcześnie w wodę. Ja byłam pewna, 
że ty zdanie o nim odmienisz.
   Rózia odwróciła się dla ukrycia pomięszania i zamawiając dodała:
   — Prawda, prawda, aż mi wstyd matuniu, to taki poczciwy, taki zacny człowiek. Ale 
czegoś dziś był smutny i nie swój ?
   Rózia tylko co niepowiedziała — zły i ponury.
   — Musi mieć zmartwienia ! Róg to wie co każdy cierpi, bo każdy ma swego móla,
     moje dziecie, i nie na rozkosześmy się porodzili, nie na gody! Dziewczyna westchnęła.
   — A do tego — mówiłu matka dalej — taki poczciwy człowiek, więcej cierpi od różnych, 
bo za siebie i za drugich.
   Wypadało matce pójść na miasto zaraz, bo pilne były sprawunki dla ukochanego 
dziecięcia, a nowy zasiłek zrodził nowe potrzeby. Okrywszy się chustką, wziąwszy pod nią 
kosz swój, wyszła Pani Mrozicka, zostawując Rózię samą jednę jak zwykle i przykazując jej, 
aby się ze środka zaryglowała, a nikogo do jej powrotu do siebie nic wpuszczała. Pod czas 
agitującego się Trybunału w Lublinie, tyle jest wmieście i tak rozmaitej hałastry, tyle 
młodzieży próźniackiej, że samej jednej, pięknej dziewczynie, pod te czasy burzliwie, 
niebezpiecznie pozostać bez ochrony. Są co wypatrzą najgłębiej ukrytą twarzyczkę białą, są 
co się nieulękną wyłamania drzwi, aby się do niej dostać. Musiałeś Waść słyszeć, dodał 
Prozorowicz, że nie jeden raz gładkiemi twarzyczkami, ujmują sobie aktorowie młodszych 
Deputatów, szukając ich i łapiąc gdzie się trafi, kupując za co kupić można (1). 
Niespokojność matki o córkę, nie była wcale bezprzyczynną i próżną bojaźliwością 
Codziennie się niemal trafiały porwania gwałtowne białych głów. Szczęściem Rózi nikt nie 
widział prawie, gdyż mało wychodziła, a okienko, którem wyglądać zwykła, patrzało nie na 
ulicę, ale w podwórza i przejścia po za domami.
   Jednakie nie można rzec, aby jej już niczyje nie zapatrzyło oko. Rózia uważała wielekroć 
przystojnego, hożej postawy, pięknie strojnego młodzieńca, po ubiorze miarkując dostatniego 
wcale, przechadzającego się często, na pozór bez przyczyny, nieda-
    
   ----------------
   (1) Satyr na twarz Rzptej 1640. Pamiętniki Kitowicza i Doświadczyński Krasickiego 
dowodzą, żeśmy nic w opisaniu Trybunału i excessów otaczających go, nic przesadzali.
     leko jej okna. Zdawał się on wybierać czas kiedy matki w domu nie było. Na ówczas 
przechodził kamienicę i krok jego słyszała zawsze dziewczyna, a potem powoli spuszczał się 
oglądając, ociągając, w drożynę schodzącą ku Zydowszczyznie, drożynę śmiecistą, wązką, 
brudną, ledwie żydom i rzemieślnikom znaną i przez nich tylko uczęszczaną. Co na niej ten 
młodzieniec tak często robił? czyli tędy mu wypadała droga i dokąd ona wieść go mogła? 
Niewiedziała Rózia, ani się domyślała. Nie przyszło jej jednak dotąd do głowy, aby dla niej 
tędy przechodził. Nie wiem jakie tam przeczucie ostrzegało ją, kiedy miał przechodzić, 
poznawała go po chodzie i po kaszlnieniu w korytarzu, wiedziała godzinę, w której miał 
wracać tędy. Ta godzina jednak nie codzień była jedna, a najczęściej dziwnie przypadała, na 
wyjście z domu Pani Mrozickiej, lub chwilę jej spoczynku we dnie.
   I niewinną wreszcie Rózię, zastanawiać poczęły te częste przechadzki, gdy w nich 
młodzieniec coraz powolniej mijając jej okienko, codzień ognislszym strzelał na nią 
wzrokiem. Niewinna jak gołąb Rózia, nie widziała w tem nic złego, że lubiła patrzeć na 
niego, że się rumieniła pod jego wzrokiem, że serce jej biło, gdy go ujrzała, że biło serce gdy 
w swojej porze nieprzybył.
   Nie pojmując, aby w tem był cień nieprzyzwoitości, a czując jakąś przyjemność w 
spotykaniu oczów nieznajomego; pełna prostoty, biegła patrzeć w okienko i nieodeszła od 
niego, aż straciła zoczuprzecbodnia.
   Wielka niewinność, pewna siebie, bez wiedzy niebezpieczeństwa, bez poznania złego; 
podobna jest często mimowolnie wielkiemu zepsuciu, i gdyby nie dziewiczy wyraz w 
półdziecinnej jeszcze twarzy, któżby Rózi biegącej żwawo do okienka, nie wziął za zalotnicę?
   Bo kto wie jeszcze, jak się stroiła na te spotkanie, jak upinała włosy, jakie czepiała 
kwiatki, jak się uczyła przed zwierciadłem uśmiechać? Młody przechodzień w początkach 
mijał okienko tylko wejrzeniem nieśmiałem je witając, potem widząc że mu radzi, począł się 
zastanawiać w drodze, pod różnemi pretextami; potem dozwolił sobie uśmiecha, na któren mu 
odpowiedziano uśmiechem: nareszcie witał już Rózię zdjęciem czapki, jak dobrą znajomą. 
Niepotrzebuję dodawać, że Rózia w swej prostocie, najpiękniej jak umiała, ukłon mu 
oddawała. Jej się to zdało niezmiernie naturalnem i koniecznem. Cóż to? prosta tylko 
grzeczność i nic więcej,.
   Z twarzy wielce jej się nieznajomy podobał, bo był urodziwy co się zowie mężczyzna i 
miał coś poczciwego w oczach, co to każdego za serce chwyta; jakieś zapewnienie czystej 
duszy, prawego serca.
   Otóż, gdy matka wyszła, Rózia tak się zadumała siedząc na łóżeczku, o tym nieszczęsnym 
Maleparcie, na którego widok drzała mimowolnie, że niesłyszała stąpania w korytarzu i 
kaszlnienia pod oknem. Dopiero po chwilce otrząsając włosy, co się jej do koła twarzy 
rozplotły, poszła wolnym krokiem ku oknu. Spojrzała w nie bez myśli smutnie i uradowała 
się widząc niedaleko stojącego młodzieńca, który poglądał ku niej, znać już widzieć anielskiej 
niespodziewając się twarzyczki.
   Na widok jej, zdjął czapkę piórem strojną z głowy i skłonił się, wedle zwyczaju. 
Dziewczyna oddala mu ukłon, ale nie jak zwykle z swobodnym uśmiechem — ze smutnem 
tylko potrząśnieniem głowy. On zdawał się wahać, jakby chciał coś powiedzieć, oglądał się 
do koła, wrócił ku oknu, potem niby coś postrzegłszy, schylił się ku ziemi, udając że coś 
podniósł, i szybko zbiegł drożyną; tak że wkrótce pióro jego tylko powiewało z za pagórka i 
nareszcie znikło. Rózia patrzała długo napróżno — potem odeszła.
   — Czemuż to nie on, rzekła w sobie, naszym zbawcą, czemu nie on! A! takby mi to łatwo 
przyszła ta ofiara! I zadumała się dziewczyna smutniej niż kiedy. W tem zapukał ktoś do 
drzwi. —
   Gdy to mówił Prozorowicz, i do drzwi izdebki, w której siedzieli z Paleslrantem, zapukał 
ktoś także. — Był to gospodarz.
   — A co Matya?
   — A co? nic. To tylko raz, że już późno — rzekł gospodarz kłaniając się — powtóre — 
dodał z westchnieniem — że się stało nieszczęście u mnie.
   — Jakie 
   — Dwóch, skarz ich Boże, pijaniców, powadzili się i potłukli, tak że jeden drugiego w pół 
śmierci przybił. Zbójca uciekł, nadejdzie zaraz Pan Instygator z rontem i pewnie wszystkich 
co tu są, zabierze do turmy, póki indagacya o występek nie okaże kto winien. A za tem —
   — Trzeba uciekać — zawołał Palestrant.
   — Ej! to nic — mruknął Prozorowicz.
   — Aby mi tylko szynkowni nie zamknęli, rzekł Matya, a już przez to samo oniesławią. — 
I drapał się w głowę. — A na kiedyż i gdzie koniec historyi — zbiegając ze wschodów spytał 
Palestrant.
   — Dowiedzcie się jutro tutaj, jeźli chcecie.
   — A wiele tam jeszcze do końca zostało?
   — Mówiłem wam że długa historya — odkaszlując rzekł Prozorowicz. — Jeszcze ja po 
części ten miód wyciąga.
   — A nie możnaby tak opowiedzieć reszty summaryjnie, niewielą słowy ?
   — Wać Pan bo bardzo niecierpliwy i gorąco kąpany — odparł ex-Mecenas.
   — Co się tyczę gołych faktów, powiedziałbym w trzech słowach, ale tyra sposobem 
człowieka z gruntu niepoznasz, i dowiesz się tylko tego, co już wiedzieć musisz zapewne. 
Wola wasza. —
   — A za tem do jutra.. 
   — Jutro niedziela.
   — Zejdziemy się wcześniej.
   — Dobrze. I można będzie, jeźli nam czasu stanie, dokończyć opowiadania.
   — Życzę dobrej nocy. — Nawzajem. 
   I Prozorowicz pociągnął się podśpiewując coś ku Żydowszczyznie, na ktorą o tej porze 
nocnej, nikt oprócz niego pójść by się nieodważył. Ogromny kij w ręku służył mu za obronę i 
podporę w tej wędrówce, po nierównym bruku i błotnistych kałużach.
ROZDZIAŁ VI.
    
   Na zajutrz, dzięki wybornemu miodowi, ex-Mecenas znalazł się na stanowisku pierwszy, i 
z pociechą ujrzał, że Matya okupiwszy się jakoś, znów w otwartej gospodarował szynkowni; 
a co mu miało ubyć gości, to jeszcze się ich liczba ciekawemi powiększyła, dowiadującemi 
się o wczorajszym wypadku, któren rozmów wszystkich był przedmiotem.
   — Cóż tedy dalej Mecenasie!
   — A na czem stanęliśmy.
   — Rózia wyglądała oknem, za jakimś nieznajomym przechodniem. — A ha. Idźmy tedy 
dalej.
   W serduszku dziewczyny, kołatało jakieś nieznane jej uczucie, w pół radosne, wpół 
smutne. Każde wielkie szczęście człowieka, tej jest natury, że się prezentuje przed nim, 
ubrane jak pajacz w różnobarwne płaty: połowa jego jasna, pół w cieniu.
   W każdej roskoszy ziemskiej jest coś smutku; ten tylko kto się zaparł świata, a oddał 
Bogu, nie zna podziału tego w uczuciach swoich.
   Wróciła matka, a Rózia jeszcze zadumana na łóżeczku siedziała, i dopiero dla niej znowu 
wesołą twarzyczkę przybrała, jak dawniej dla nieznajomego w kwiaty, tak teraz dla matki w 
uśmiech się strojąc. Biedne dziewcze, przez poczciwość kłamać musiało! Parę dni znowu nie 
było Maleparty, ale ciągłe o nim-gadanie. Pani Mrozicka trzeciego dnia wybrała się z domu i 
spotkała go we drzwiach kamienicy. Chciała się zawrócić, nie puścił jej i zatrzymał.
   — Pozwólcie, rzekł, abyśmy się tu rozmówić się, choć miejsce nie po temu, ale przy córce 
nie zawsze można wszystko mówić, a usunąć jej nie ma gdzie.
   — Cóż mi takiego powiedzieć macie?
   — Przebrałem papiery, namyśliłem się, poradziłem ludzi (a bajka, jako żywo, bo nieradził 
się nikogo, prócz siebie, i dawno wiedział co miał czynić). Przyszedłem z ultimatem do Pani.
   — Jakiesz ono jest, niech wiem? — spytała wdowa cała w strachu.
   — Rzeczy wielce niepewne. Bóg wie, mówił dalej Maleparta, co z procesu wypadnie. 
Nabywać pretensyi niemogę: ale tak, namyślcie się czybyście mnie za zięcia nie przyjęli, a w 
takim razie zajmę się waszym interesem jak własnym i poprowadzę go swoim kosztem. 
   Pani Mrozicka radośnie wykrzyknęła.
   — A! mój dobrodzieju, wielką mi czynicie laskę i cześć waszą propozycyą. Ale 
Rózieczka to takie jeszcze młode, takie płoche ! — W naszej nędzy, ani nadziei wy- 
dźwignienia bez ciebie; ale gdyby mi z głodu umierać przyszło, woli jej gwałcić nie będę!
   Maleparta się namarszczył.
   — Spodziewam się jednak, pewna jestem, dodała wdowa, że Rózia z ochotą, z 
wdzięcznością, na waszą propozycyą przystanie. Dozwólcie mi tylko czasu, niech ją 
wybadam, wyrozumiem. Bywajcie u nas częściej.
   — Moja Pani — odrzekł dumnie Maleparta, ale ile możności mitygując zły humor, bo się 
spodziewał że go odrazu w ręce za oświadczenie ucałują. — Ja starać się i cholewek smalić 
czasu nie mam. Chcecie dobrze, nie chcecie drugie dobrze. Rozmyślcie się tylko. A Waćpani 
wręcz córce powiedz, że to dla waszego podźwignienia potrzebne. Juścić jakkolwiek młoda, 
porozumie o co chodzi, i jakiej to wagi.
   — A! bądźcie pewni, że jej wszystko co będę umiała i mogła powiem, że spokojna jestem 
o nią; po bym jej w ogień wsko- czyć kazała, i to by dla mnie zrobiła. Ale nie chcę jej 
zmuszać, potrzebuję wyrozumieć. —
   — No! no, dobrze, jak tam sodie chcecie, odparł Maleparta — a na kiedyż odpowiedź? bo 
ja jej potrzebuję koniecznie rychło. Dodaję dla waszej wiadomości że jeźli chcecie popytać 
ludzi, dowiecie się o mnie, wiele złego. 
   — O was, miły Boże! zakrzyknęła wdowa, a któżby to śmiał?
   Maleparta się uśmiechnął. 
   — O, są ludzie, co przez zazdrość licho wie co plotą! Jestem tu najwziętszym w Lublinie 
Mecenasem, nieprzyjacioł też mam wielu i gorliwych. Ale ci sami wam powiedzą, żem 
człowiek majętny, żem dobry szlachcic i nie utracyusz, nie hulaka, nie kostera, nie rozpustnik 
żaden. To wam mówię, pewien będąc, że nikt temu zaprzeczyć nie potrafi; a trzeba abyście 
przecie wiedzieli za kogo córkę dacie.
   — Zmiłujcie się; potem coście dla nas uczynili — dodała wdowa składając ręce — 
mogłiżbyśmy uwierzyć złym językom i wątpić o waszem sercu?
   Maleparta odwrócił się nagle, żywo i pożegnał Panią Mrozickę.
   — Bądźcie zdrowi? A kiedy odpowiedź?
   — Nie wiem, dni kilka — szepnęła wdowa. — Bądźcie łaskawi się dowiedzieć, Anie 
moglibyście jeszcze nam dopomódz — wyszepnęła po cichu.
   — Nie mam z sobą pieniędzy — rzekł Maleparta odchodząc. — Niechaj trochę pocierpią 
— dodał w duchu.
   Pani Mrozicka już nie poszła na miasto, ale cała pomieszana wróciła do swojej izdebki, 
niewiedząc czy zaraz córce powiedzieć wszystko, czy wprzód ją wyrozumieć i w razie, gdyby 
wstręt czulą ku temu związkowi, zerwać go, nic o tem niemówiąc, aby próżnego żalu Rózia 
nie miała i zgryzot po niewczasie, lub z miłości ku matce, gwałtu sobie nie uczyniła.
   Szczęściem lub nieszczęściem dla Rózi, rozmowa ta, odbyła się dość głośno, w for- cie 
kamienicy i doszła uszu ciekawie podsłuchującej dziewczyny. Biedna, pomimo cierpienia, 
gdy posłyszała chód matki, gdy ją ujrzała wchodzącą, pokryła w sobie smutną wiadomość i 
powitała ją tylko —
   — Już z powrotem ?
   — Już moje dziecie: rozmyśliłam się i nie pójdę na miasto. 
   — A! to dobrze, chwała Bogu, bo po co tez mama tak pracuje !
   — Dopóki się Bogu nie podoba losu naszego odmienić, muszę — zawołała wdowa z 
westchnieniem.
   I obie zamilkły, a Rózia posłyszała chód znajomy w korytarzu, odkaszliwanie, ujrzała 
nawet pióro przez okienko, ale nie miała siły pójść wyjrzeć i pokłonić się. Tylko westchnęła 
sobie i pomyślała —
   — Czemu to nie on?
   Matka z prawdziwie macierzyńską troskliwością, jęła wybadywać córkę zręcznie, 
powolnie, tak że choć Rózia wiedziała o co chodzi, nie raz z początku rozmowy doniy-
     ślić się nie mogła jej celu. Serce ją tylko ostrzegało biciem, i w ówczas pomimo wstrętu 
do tego człowieka, powiedziawszy sobie że się dla matczynej spokojności poświęci, udawała 
gotowość wyjścia choćby za niego, udawała ie jej to wcale obojętnem, kogo dla niej matka 
wybierze.
   Jeszcze jednak Pani Mrozicka niepowiedziała Rózi wyraźnie, że się Maleparta 
oświadczył, tknęły ją jego ostatnie słowa, chciała się o nim u ludzi popytać, coś więcej nad to 
co wiedziała, dowiedzieć. W tym celu postanowiła odwiedzić swoje dawne i zapomniane 
znajome, z któremi dla nędzy do której przyszła, musiała zerwać stosunki; a osobliwie Panią 
Regentowę Przyjemskę. niegdy wielką przyjaciółkę, rodem z Inflant i bodaj czy nie krewną 
nawet daleką.
   Pani Regentowa, żyjąca pod władzą męża j despotycznym jego rządem, nic sama przez się 
nie mogąc, ulegając sknerze i gderze, którego pokonać ani poprawić nie potrafiła w ciągu 
długiego pożycia, w ni- czem pomocną nie była Mrozickiej w jej smutnem położeniu. Ani 
tego od niej przyjaciółka wymagała, ani za złe jej miała pozornej obojętności; bo wiedziała, 
że Regentowa w domu kluczyków nie nosi i niczem nie władnie. Pani Przyjemska została 
jednak zawsze przyjaciółką naszej wdowy, choć z oczów ją straciła, bo ta swojej nędzy 
pokazywać znajomym co ją w lepszym bycie pamiętali, niechciała. Na nią najwięcej 
rachowała Mrozicka. I nie bez przyczyny. Nieszczęśliwa w pożyciu ze srogiego charakteru 
mężem, sknera i gdera, jakem powiedział Pani Regentowa, pocieszała się, zbierając z ludzi 
wzorki i wiadomości miejskie. Nikt od niej wprzód i lepiej niemógł wiedzieć, co się gdzie, z 
kim, kiedy stało. Wielkich i mniejszych familji znała doskonale parentellę, kolligacye, 
stosunki, procesa, interesa, wiedziała przyjaźnie i zajścia; procedencją osób, wypadki ich 
życia, charaktery. I nie w chęci szkodzenia wcale, badała tak, dowiadywała się, a po-
     tem rozpowiadała słyszane. Najlepsze w świecie miała serce; ale bezdzietna, nie młoda, 
skazana na domowe nudy, szukała w tem zajęciu, dystrakcyi jakiejś. Z całego miasta, ba z 
całego niemal kraju plotki, schodziły się do jej domu, w różnych, jak to zwykle postaciach, 
strojne w dodatki, powykrzywiane, odmienione do niepoznania. Pani Przyjemska 
konfrontując rozmaite wersje, dochodziła częstokroć do zbadania istnej prawdy, i na ówczas 
jeźli komu co ujęła obmowa, gorliwie pracowała, aby ukrzywdzonemu powrócić, co się mu 
słusznie należało. Do tej to Pani Regentowej postanowiła wreszcie udać się wdowa nasza po 
radę i wiadomość o Maleparcie; a lepiej nie mogła trafić, bo mąż Pani Przyjemskiej zazdrosny 
jak każdy skąpiec, fortuny którą wedle jego domysłów robił nie chybnie świeżo przybyły 
Mecenas, zbierał o nim co gdzie potkał, fałsz i prawdę, tak że co tylko wiedzieć było można o 
Maleparcie, pewnie w domu wiedziano. Nawet już pono, kil- kakrotne odwiedziny u 
Mrozickiej nie uszły baczności ludzkiej i języków. Jedni powiadali, ie poluje na fortunę, 
drudzy ie się stara o córkę, a nie wiele wiedząc, a wiele po charakterze znanym Maleparty 
wnosząc, wymyślano dziwy.
   Gdy po długiem zasiedzeniu w domu, usunieniu się od ludzi, przyszło wdowie wybrać się 
w odwiedziny, długo się na nie zbierała i zbroiła w siłę. Znano ją w lepszym bycie, przykro 
było ukazać się teraz ubogą, i gdyby nie przyszłość kochanej Rózi tego wymagała, nigdyby 
Pani Mrozicka na ten krok nie miała odwagi. Widząc przebierającą się w ostatki najlepszych 
sukien matkę; dziewcze, ciekawie pytać ją zaczęło, dokąd się wybiera ?
   — Do znajomych — odpowiedziała krótko niespokojna matka. Strach ją na wyjściu 
przejmował, bała się czego złego dowiedzieć a musiała iść na wzwiady. Nakoniec 
uściskawszy córkę, która nieśmiejąc już pytać więcej, niespokojnem za matką po- wiodła 
tylko okiem, wyszła biedna z bijącem sercem. Rózia została sama, przerażona wyjściem 
matki, przeczuwająca jakiś wypadek, siadła na łóżeczku i płakała. Ona gotowa już była 
przyjąć Malepartę za męża, aby matkę wyswobodzić, ale się jeszcze zmyślą tej ofiary 
zupełnie pojednać nie mogła. I ile kroć dumała, jak pójdzie przed ołtarz, stawał jej przed 
oczyma — piękny nieznajomy.
   Tym czasem Pani Mrozicka, powolnym krokiem, z bijącem sercem szła do Regentowej 
Przyjemskiej, której mieszkanie pamiętała na szczęście. Już zbliżywszy się do domu, chciała 
się zawrócić, tak jej męztwa zabrakło; ale przemogła wstyd i westchnąwszy tylko, 
spojrzawszy po sobie, otwarła drzwi.
   — Jest pani w domu? — spytała.
   — Jest. — I odarty służka, pokazał na drzwi dolnego mieszkania, w którem po staremu 
siadywała Regentowa. W dwóch komnatach przyciasnych i dość ciemnych, sklepionych jak 
wszystkie prawie stare kamienice naszych miast, mieścili się Państwo Regentostwo, resztę 
domu w czasie Trybunału wynajmując magistratowi na kwaterę deputacką. W tych dwóch 
komnatach całe było gospodarstwo bezżennego stadła; nagromadzone sprzęty z całego domu, 
zajmowały pierwszą izbę; w drugiej wielka kotara małżonków, stolik Pana Regenta zielony, 
piec kaflowy i zedlów kilka, składały sprzęt cały. Regentowa siedziała w oknie od ulicy i 
wchodzącej Mrozickiej niepoznała z początku.
   Patrzała, patrzała, aż wreszcie porwawszy się z siedzenia, z otwartemi rękoma pobiegła do 
niej i zawołała.
   — Na rany Chrystusa Pana, to moja kochana Helena ! Jakże mi się masz ! Jak mi się masz 
! Co się z tobą dzieje, żeś tak o mnie zapomniała, i nie chciała widywać się ze mną? Jak ci się 
powodzi? Co porabiasz? Siadaj że, siadaj. Na wszystkie te pytania, ledwie kilką 
nieznaczącemi słowy, z pierwszego pomięszania ochłonąwszy odpowiedzieć mogła wdowa, a 
Pani Przyjemska, mówiła ciągle dalej, zarzucając ją ciekawem badaniem.
   — A córka? A Rózieczka? wyrosła zapewne, śliczna być musi? Jakże wam się powodzi? 
Gdzie mieszkacie? Słyszę że zawsze w Lublinie, ale gdzieś na drugim końcu miasta ? 
Powiedzże mi proszę, jak tam, co tam, wszystko, wszystko mi powiedz.
   — Jak nam się powodzi, mówić ci niebędę — słabym głosem odpowiedziała Mrozicka — 
bo nie mam się wcale z czem pochwalić; oddawna już w ostatniej nędzy i gdyby nie pomoc 
poczciwego jednego człowieka, już nie wiem, czybyśmy z głodu nie poumierały. Ja, Bóg 
widzi, ani się skarżę, ani pragnę życia, ale Rózia, Rózia moja ! Ją porzucić tak samą jedną na 
lasce ludzi, bez serca! Dla niej lękałam się nędzy i swojej śmierci! Com przecierpiała, ilem 
zniosła, nie powiem ci — niepotrafię opisać! Bóg to jeden wie! doszliśmy do 
najostatniejszego niedostatku, musieliśmy się prawie ze wszystkiego wyprzedać.
   Regentowa krzyknęła załamując ręce. — Czemużeś się nie udała do mnie?
   — Albożbyś mi mogła dopomódz ?
   — A juściż podzieliłabym się ostatnim chleba kawałkiem, choć i my nie mamy go do 
zbytku. 
   Mrozicka uścisnęła przyjaciołkę i mówi ia dalej.
   — Nadszedł nareszcie dzień, w którym dla dziecięcia musiałam się nauczyć żebrać.
   — Jezu miły! żebrać! co mówisz i I nie udałaś się do krewnych ?
   — Nigdy mi na żaden list nieodpowiedzieli?
   — Do przyjacioł!
   — Któż wierzy w przyjacioł ? Bóg dopiero ulitowawszy się, już nad przepaści. zesłał nam 
dobroczyńcę, wybawcę.
   — Kogóż? jak? zkąd? — spytała zacie- kawiona Przyjemska, przysuwając się do 
przyjaciołki.
   Pani Mrozicka opisała jej, pierwsze odwiedziny Maleparty, jego propozycye, ostateczne 
słowo, i wyznała że przyszła się coś o nim dowiedzieć.
   Na wymówione nazwisko Mecenasa Paprockiego, porwała się Regentowa i zawołała z 
największem podziwieniem:
   — On! twój zbawca! On!
   Potem rozsłuchawszy się o propozycyach, o zabraniu papierów, poczęła potrząsać głową i 
z niechęcią się wzdrygać. Nareszcie milcząc powstała i ozwała się. — To bardzo dziwny 
wypadek.
   — Zaklinam cię na wszystko, powiedz mi kto on jest, co za jeden, jakiego charakteru, 
sytuacyi, majątku ? Mogęż mu sumiennie córkę moją powierzyć? Mogę to ukochane dziecię 
mu oddać?
   Pani Przyjemska widocznie była pomięszana i nie chcąc mówić, jąkała się, krztusiła, 
łykała rozpoczęte wyrazy. — Na Boga powiedz mi, co to za człowiek — zawołała wdowa. — 
Widzę po tobie że wiesz coś o nim, czego mi powiedzieć nie chcesz. Mów wszystko, będziesz 
miała na sumieniu przyszłość Rózi, moją spokojność, mów, zaklinam cię mów!!
   Regentowa usiadła i jeszcze walczyła z sobą. 
   — Moja Helusiu — odezwała się powolnie — przykro by mi cię zmartwić, ale kiedy 
koniecznie prawdy po mnie wymagasz, ', powiedzieć ci ją muszę. Ten człowiek którego ty 
nazywasz zbawcą, jest największy niegodziwiec i łotr. 
   Wdowa krzyknęła i zakryła twarz rękoma, w tej chwili wpadł do pokoju, młody, piękny, 
słusznego wzrostu i wspaniałej postawy męzczyzna. Pytał on się o Regenta; gospodyni 
przyjęła go gęstemi ukłony i przesadną grzecznością.
   — Nie ma go JW. Panie, odpowiedziała, ale jeźli raczycie chwilkę "się zatrzymać, 
spodziewam się że nadejdzie. — Bardzo dobrze — rzekł przybyły i siadł oczekując, a 
ciekawem wejrzeniem mierząc wdowę, która się z boleścią swą nie kryła i siedziała jak 
przybita, niezważając co się wkoło niej dzieje —
   — Pani Mrozicka, jeźli się nie mylę — rzekł po chwili do Regentowej.
   — Tak JW. Panie: ale zkądże ją JW. Pan znasz ?
   — Widuję ją przechodzącą, bo niedaleko od niej mieszkam, słyszałem o niej. — I 
zamilkł. Wdowa cichych tych słów kilku niedosłyszała; cała była pogrążona w smutku. 
Regentowa widząc że napróżno by do niej mówiła, zwróciła się ku przybyłemu.
   — JW. Pan wiesz jej historyą?
   — Potrosze.
   — I pochodzenie? Przybyły kiwnął głową.
   — I teraźniejsze położenie?
   — Słyszałem coś o niem. — I zamiary Mecenasa Paprockiego?
   — Maleparty? — spytał nieznajomy. — Tak jest.
   — Jakież?
   — Targuje, szepnęła Rejentowa z żywością, razem córkę i nabycie pretensyi, które Pani 
Mrozicka ma do familji i do dziedziców majątku, który jej mąż dzierżaw?!.
   — Córkę! — zawołał nieznajomy z widocznem podziwieniem i niespokojnością. — 
Córkę, powiadasz Pani?
   — Tak jest, i właśnie przyszła tu dowiedzieć się co o tym człowieku odemnie, bo go 
dotąd miała za anioła wybawiciela!
   — Alboż była w takiem położeniu ?
   — W ostatniej nędzy: teraz jest już w ręku Maleparty i nie ujdzie ich. Zabrał wszystkie jej 
papiery, dał coś pieniędzy i —
   — Potrzeba jej było powiedzieć co to za człowiek.
   — Ledwiem zaczęła gdyś JW. Deputat nadszedł, czyniąc nam cześć wstępując w te progi. 
Nie miałam czasu objaśnić jej zupełnie.
   Przez cały czas rozmowy Pani Mrozi- cka siedziała jak obłąkana, z rękoma spuszczonemi, 
oczyma nieruchomie wlepionemi w ścianę, i głową podniesioną. Potem jakby do 
przytomności przyszła, spamiętała się, chwyciła za rękę przyjacołkę, niezważając na obcego 
człowieka, i zawołała:
   — Wytłomacz się, powiedz mi wszystko, co wiesz, wszystko.
   Regentowa zakłopotana była przytomnością JW. Deputata i niewiedziała co począć, 
poglądając to po nim, to po wdowie.
   — Ale poczekajże moja Helusiu — szepnęła — zaraz, zaraz ci powiem.
   — Ja równie dobrze jak Pani, mogę w tej mierze objaśnić — rzekł obcy podnosząc głos 
niespodziewanie. — Chcesz wiedzieć co za człowiek jest Mecenas Paprocki, powiem Pani, a 
co powiem, jeźli potrzeba będzie, dodał, w oczy mu powtórzę. Człowiek to bez czci i wiary, 
gdyby mu szatan od sprawy zapłacił, stanąłby w sprawie szatana: zwykle podejmuje się tylko 
procesów przez złego ducha natchnionych. Wyszedł z żebraka; pierwszym jego uczynkiem 
była niewdzięczność, po niem reszty niepoliczy nikt, bo zgroza o tem mówić. Takim jest ten 
człowiek!
   — Byćże to może! prawdaż to ! — zakrzyczała wdowa łamiąc ręce. — Nieszczęśliwa, 
cóż ja pocznę. Jestem mu dłużną i nie w stanie wypłacenia się; wszystkie papiery moje w jego 
ręku! Ten człowiek — i niekończąc zakryła twarz rękoma.
   — Strzeż go się Pani — dodał nieznajomy. — Jeźli podobna wyrwij się z jego sideł, a 
przynajmniej, nie -daj się więcej wikłać.
   Wdowa ani się zastanowiła, że obcy, który nie wiedzieć zkąd i jak o jej położeniu był 
uwiadomiony, dawał jej te rady; niepomyślała spytać go o nic, nie zdziwiła się — tylko 
milcząca, pozostała bez ruchu na zydlu.
   W tej chwili przybyły, porwał żywo za czapkę z piórem leżącą podle niego i po- 
zegnawszy skinieniem głowy Regentową coś jej szepnął i wyszedł.
   Szybkim krokiem puścił się on ku ulicy Grodzkiej, pomimo wiosennego deszczu, który lał 
strumieniem. Jakby go nie czuł młody człowiek, zamyślony, cały w sobie pędził przez miasto 
przeskakując wezbrane rynsztoki i potrącając przechodniów. Nareszcie zwolnił kroku 
doszedłszy do drzwi kamienicy, ktorą zajmowała Pani Mrozicka, zawrócił się w korytarzyk, 
odkaszlnął przechodząc nim, obejrzał się, zastanowił i zapukał do drzwi śmiało. 
   Glos zewnątrz spytał.
   — Kto tam?
   — Przyjaciel, znajomy.
   — Mojej matki nie ma w domu.
   — Wiem o tem — ozwał się przez drzwi przychodzień, przychodzę z tamtąd, gdzie ona 
jest, od niej.
   Ledwie tych słów domówił, odemknęły się drzwiczki i Rózia z podpuchłemi od płaczu 
oczyma, z rozpuszczonemi włosy, pokazała się przed nim.
   — Moja matka? Co się stało mojej matce ! Na widok znajomego młodzieńca, cofnęła się, 
zamilkła, zapłoniła i nie wiedziała co mówić więcej.
   — Matka mnie nieprzysłała, sam przyszedłem, dwa słowa powiem ci tylko. Ten człowiek 
którego nazywacie zbawcą, jest najgorszym z ludzi, zastawił na was sidła. Nie poddawaj się i 
nie idź za niego, bo całem życiem nieopłaczesz twojego nieszczęścia. Jeźli potrzebujecie 
pomocy, chciejcie
   ją przyjąć odemnie! Na Boga wyrwijcie się z jego szpon! Ty, nie poddawaj się namowom, 
naleganiom, prośbom i groźbom i miej nadzieję we mnie. Jutro o tej porze, przyjdę tu, 
spodziewam się was z tej toni wydźwignąć. Bądź spokojna... — To powiedziawszy zniknął, 
pięknemi swemi oczyma pozdrowiwszy Rózię, która z podziwienia i strachu, języka w ustach 
zapomniała. Jeszcze drzwi nie były zamknięte za nim i dziewczę nie ochłonęło z wrażenia 
jakie na niej szybka a pełna znaczenia mowa pięknego nieznajomego uczyniła; gdy przed nią 
niewiedzieć jak i zkąd zjawił się Maleparta.
   Chytrem spojrzeniem zmierzył naprzód struchlałą bardziej jeszcze na widok jego 
dziewczynę, potem swoim niby pieszczonym łagodnym a chrypliwym głosem, przemówił, 
zamykając drzwi za sobą, jakby się dziwił:
   — Nie ma matki! sama jedna! I nie boisz się Waćpanna?
   — Tylko co... właśnie — przebąknęła dziewczyna — otwarłam je i miałam zamknąć, gdy 
—
   — Gdy ja tak niespodzianie nadszedłem! — To powiedziawszy, obejrzał się, wyszukał 
miejsca, usiadł i skierowawszy oczki na Rózię, odezwał się, zawsze starając się głos swój jak 
najsłodszym uczynić.
   — Doprawdy! ten stan wasz bardzo mnie obchodzi! Radbym co na to poradził i dałem 
mojej dobrej chęci dowody. Matka Waćpanny, wie już o moich zamiarach. Mógłbym się 
podjąć, posławić ją w tak świetnym stanie w jakiem nigdy nie była — ale na to — na to —
   — Cóż, na to potrzeba? — spytała Rózia oczarowana już temi kilką słowy, pomimo 
bojaźni i wstrętu, jakika niemu miała.
   — Potrzeba na to zezwolenia Waćpanny. Dobrze się stało, mówił dalej, żem ją tu samą 
zastał. Matka nie powie jej wszystkiego tak otwarcie jak ja. Waćpanna możesz uczynić 
szczęście matki, jednem swem słowem, możesz jej zapewnie spokojność na starość, tak dla 
niej potrzebną.
   — Wierzcie mi — z zupełnem, (jak zawsze gdy szło o matkę), wołając Rózia — wszystko 
uczynię jej dla szczęścia, życie dałabym za nią!
   W oczach Maleparty pojaśniało.
   — Ale kto mnie zapewni, że moja ofiara uczyni ją szczęśliwą? — dodała.
   — Ja Waćpannie za to ręczę, przysięgam, jeźli potrzeba! — Przysiężesz ? — spytała 
dziewczyna rozpłoniemiona tą myślą.
   — Przysięgnę — rzekł zimno Mecenas. — I pozwólcie sobie powiedzieć, dodał, ze na 
moję słowo i przysięgę więcej ulać można, niż na jakie tam młodzików obietnice. Może ktoś 
dla pięknych oczów Waćpanny pociągnąć się na mało znaczącą pomoc dla jej matki, na 
zasiłek chwilowy — ale jutro porzuci, zapomni, i znowu wrócicie do smutniejszego jeszcze 
położenia. 
   Rózi mimowolnie przyszedł na mysl nieznajomy i spuściła oczy na ziemię,
   — Oświadczyłem to matce Waćpanny, biorę ją za żonę, matka będzie mieszkać przy nas, 
otoczym ją najtroskliwszem staraniem, odzyszczemy jej majątek. Będzie błogosławić córkę.
   Potem zerwał się z siedzenia i szybko dodał, jakby straciwszy cierpliwość:
   — Jakże? decydujesz się Waćpanna?
   — Ja sama nie wiem, ja sama nie mogę - wyjąknęła dziewczyna. — Albo nędza długa 
straszna i codzień okropniejsza, bo bez nadziei ratunku; albo spokojność, dostatek, swoboda. 
Ja wiem — dodał — że na mnie zazdrośni, zastraszając was, dziwy powiadać będą, że może 
matka Waćpanny się zachwieje i nie będzie śmiała cię namawiać, nawet ci powiedzieć o tem, 
ja to wszystko przewiduję, pojmuję i uprzedzam: powiedzą wam żem zły człowiek; ale masz 
to przeszkadzać córce do poświęcenia się za matkę ? Gdybym był tak złym ograbił bym was, 
bo mogę to uczynić bezkarnie, mając wszystkie wasze papiery w ręku: rozumiesz Waćpanna 
— i porzuciłbym na bruku: a jednak chcę was z tej doli wydźwignie i podaję rękę. Rozmyśl 
się Waćpanna i odwdzięcz matce jej przywiązanie dla siebie.
   Maleparta czekał odpowiedzi, Rózia słuchała go z uwagą, gdy wspomniał o zabranych 
papierach dreszcz ją przeszedł i w chwili wykrzyknęła.
   — Masz Pan moje słowo — ale — jeźli moja matka pożałuje tego, jeźli ona niebędzie 
spokojną i szczęśliwą — ja — jakem się umiała poświęcić, tak się potrafię pomścić. — 
Małeparta uśmiechnął się szydersko, pokłonił w milczeniu i wyszedł.
   Rózia upadła na łóżeczko i płakała, a głowa jej pałała ogniami niesłychanem!, szumiało w 
niej, przewracało się, łamało, i zdawało się jakby jakiś sen ciężki niepodobny do 
rzeczywistości, po niej przeleciał. Nie słyszała jak matka zapukała do drzwi i weszła.
   — Wdowa, była także w tym stanie obłąkania, osłupienia, że niepostrzegła zmiany na 
twarzy córki; a Rózia prędko się opamiętała, otarła łzy, i prawie wesoła przyszła ją przywitać.
   Siatka uścisnęła ją czulej niż kiedy i zalała się łzami.
   — Ty płaczesz, co ci to matko?
   — Nic, nic, moje dziecie, twoja to dola i przyszłość łzy mi wyciska. Myślę o niej co 
dzień, co godzina, co chwila: napróżno Boga proszę. 
   — O ! nie troszczcie się tak matko. Bóg dobry, a mnie tak niewiele potrzeba! Na coż mi 
więcej nad to, co mamy, byłeś ty była spokojna, zdrowa i weselsza! —
   Matka pocałowała ją w czoło.
   — To okropnie! to okropnie — zawołała — zdaje się że mniej cierpiałam w najsroźszem 
mojem nieszczęściu. Teraz gdy się uśmiechnęła i zgasła nadzieja —
   — Jaka nadzieja?
   Wdowa milczała, sparła się na ręku, dumała.
   — Słuchaj matko — odezwała się Rózia klękając przed nią. — Nie taj się przedemną, ja 
wiem wszystko: wiem o propozycyach tego człowieka, wiem o jego obietnicach. Ja go 
serdecznie pokochałam, tego dobrego anioła naszego, ja się zgadzam na wszystko. Z radością 
mu się oddam: będziemy spokojni, szczęśliwi. Ty spoczniesz i przestaniesz płakać. — Zkąd 
ty to wiesz? — zawołała podnosząc się matka — Zkąd? powiedz mi?
   — On sam mi o wszystkiem powiedział?
   — On tu był? — I matka się wzdrygnęła.
   — Był matuniu, i tak poczciwie, serdecznie mówił o tobie ! Wiesz mi, on dobry, a choć 
ludzie —
   — O! ludzie! ludzie!
   — Ludzie pewnie źle o nim mówią!
   — Nie śmiem powtórzyć dziecie moje.
   — Nie wierz temu matko, nie wierz, ja czuję że to fałsze. On poczciwy, on skończy nasze 
ciężkie, opłakane lata sieroctwa. —
   — Nie! nie! — zawołała wdowa — ja tego nie chcę: lepiej nędza, lepiej śmierć, niż ciebie 
mój aniele oddać w szpony nieznajomego człowieka, Bóg wie komu, na jaki los na jakie 
życie! Ukochane dziecko moje! Nigdy! nigdy! niechcę! niechcę.
   — I wolisz matko cierpieć tak, resztę życia w tych cierpieniach wyszafować i zo- stawić 
twoje dziecię same jedne na biednym świecie, sierotę?
   — Ale ja nie mogę umrzeć! z zapałem wykrzyknęła matka, niepotrafilabym umrzeć, i 
porzucić tak ciebie. Ty nie wiesz co to serce matki!
   I Rózia padła jej do nóg, i ściskały się obie i płakały.
   — A ty matuniu, nie znasz co serce córki. Ja bym była tak szczęśliwą, gdybyś ty była 
spokojna, gdybyś odetchnęła, gdybyś przestała dniem i nocą, męczyć się tą nieznośną 
przyszłością. Mój Boże, nam tak mało potrzeba! Pozwól matuniu, pozwól, ja pójdę za niego i 
wszystko się skończy jak sen męczący. Już i mnie to życie cięży kamieniem, już i ja po 
nużących tych latach, wypocząć pragnę. Skończmy to! Bóg nam zsyła pomoc, radę czemuż ją 
odpychać!
   — A ! ty nic nie wiesz Róziu.
   — Matko! pojmuję wszystko złe jakiem ludzie spotwarzyć mogą. Ale wszystkoź świętą 
jest prawdą, co z ich ust wychodzi?
   — Cicho! cicho! rzekła wdowa — cicho dziecko! Ty złego ani pojmiesz, ani mu wierzyć 
możesz! Nie myśl nawet o tym człowieku — spuśćmy się na Boga.
   — Ale ja tego chcę, ja żądam, ja pragnę matko, dać mu siebie za spokojność twoją i moją. 
Ja cię proszę o pozwolenie i błogosławieństwo twoje — ja sama!
   Wdowa zastanowiła się — cofnęła.
   — Róziu! Róziu! na Boga przestań, serce mi zakrwawiasz! Nie mów więcej, nie 
wspominaj mi o nim. Wszystko przepadło! wszystko! Zapomnijmy o tem. 
   Drzwi niezaryglowane otwarły się — na te ostatnie słowa, wszedł Maleparta. Na wikok 
jego wdowa krzyknęła, Rózia cofnęła się w głąb izdebki. On z zimną, surową i prawie 
urągającą miną, postąpił na środek ku Pani Mrozickiej. 
   — Przyszedłem, rzekł, po ostatnie słowo. Dałem Pani czas do namysłu i do rozpytania się 
u ludzi. Wiem co Pani słyszeć musiałaś od nich o mnie, mało to przywykłego do ukąszeń 
ludzkich języków, obchodzi. Ostatnie więc słowo: co mi. powiesz -Pani? 
   Rózia podskoczyła przed matkę i nim się ona zebrała na odpowiedź, zawołała:
   — Matka moja przyjmuje, ja przyjmuję. Zdajemy się na ciebie. Bóg cię ukarze, jeżeli nas 
zawiedziesz ! Oto moja ręka! — Ale matka poskoczyła i zasłaniając córkę, schwyciła jej rękę.
   — Niechcę, niechcę! zakrzyczała, nic nie chcę! zostaw nas w naszej nędzy i uwolń od 
dobrodziejstw. Niechcę, niechcę!
   — Komóź mam wierzyć? — spytał Maleparta z półuśmiechem obojętnym.
   — Mnie! krzyknęła Rózia.
   — Mnie! mnie! — przerwała matka. — To dziecko, ona nie wie co mówi. Odstąp Pan i 
zostaw nas w pokoju! Niechcemy twoich obietnic, pieniędzy, łaski, niczego — zo- staw mi 
córkę — Bóg nas wyrwie z tego nieszczęścia! 
   — Jakoż i wiele wam dotąd pomógł — szepnął Maleparta z szatańskim śmiechem. Mam 
litość, dodał, nad Waćpanią, proszę jej, rozmyśl się nad tem co czynisz i czy sumiennie to dla 
ludzkiego języka odrzucać szczęście jedynego dziecięcia. Wieszże Waćpani, co o niej mówią, 
co mówiono o ś. p. jej mężu?
   — Na Boga, nie kalaj go swoim językiem !!
   Maleparta zamilkł uśmiechając się.
   — Mością panno — rzekł do córki — od niej zależy przyszła spokojność i szczęście 
malki — mów — chcesz go?
   — Dałam słowo, niezmieniam go.
   — Ja ci zakazuję pod błogosławieństwem ! Milcz Róziu! Na Boga nie gub siebie i mnie.
   Ogień błysnął w oczach Janka.
   — A wiesz Waćpani — rzekł chwytając wdową za rękę — co to za przyszłość gotujesz 
sobie i córce, odpychając mnie od siebie? Wiesz, pojmujesz to? Posłuchaj więc: Jesteś mi 
dłużną i nie masz mi czem zapłacić — papiery wszystkie w mojem ręku, kim jesteś nie masz 
dowodów, majętności swojej i dziecka niedojdziesz nigdy — nikt śladów jej niewyszuka 
prócz mnie, a ja cię będę prześladował, ja się pomszczę, a jeźli prawda, co mówią o mnie 
ludzie, zważ Waćpani, co to moja zemsta?
   Wdowa obłąkanemi oczyma spojrzała na niego, zachwiała się na nogach i ledwie 
utrzymała oparłszy na córce. Rózia w tej chwili zowołała:
   — Masz mnie! masz, sama ci się proszę, na kolanach jeźli potrzeba, zapomnij o 
wszystkiem, jam twoja, niech matka będzie szczęśliwa. — Jam twoja, przysięgam!
   — Taka przysięga — ozwał się Maleparta, dobra jest dla małych dzieci — innej mi 
potrzeba. — Obrócił się do matki.
   — Przekonałaś się więc Waćpani że inaczej być nie może, że ona moją być musi, i że z 
tem wam lepiej będzie? Zezwalasz? Mrozicka nic nie odpowiedziała, i aż po chwili 
rozpłakawszy się na ręku Rózi, ozwała się:
   — Moje ukochane dziecko! O! co za przyszłość! Dziej się wola Boża,
   — Zezwalasz Waćpani?
   — Niesprzeciwiam się — szepnęła. 
   Maleparta rzucił się ku drzwiom, na chwilę zniknął, ale wnet znowu się ukazał wiodąc za 
sobą księdza Jezuitę, czterech świadków i dwóch z palestry Trybunalskiej z księgami i 
papierami.
   Wszystko było przygotowane.
   — Waćpani — rzeki do matki — zrzekasz się majętności swej na córkę. Waćpanna — 
odezwał się do Rózi — dajesz mi władzę poszukiwania swego wniosku. Proszę podpisać!
   Tak nagle, tak dziwnie się jedno po drugiem szybko odbywało, że kobiety znużone i 
struchlałe, nie miały czasu namyślić się, cofnąć, zaprzeczyć — obydwie podpisały podane im 
akta.
   — Waćpanowie — rzekł Maleparta do przytomnych dziwnej miny ludzie — jesteście 
świadkami, jako się tu nic gwałtem i przymusem nie dzieje, wszystko po dobrej woli i z 
rozmysłem.
   A teraz kolej na księdza. 
   Jezuita, przystąpił do zapytań i wstępnych formalności.
   Przez cały ten czas matka upadłszy na siedzenie, gorzkiemi łzami płakała.
   Rózia, siły biorąc z nadziei swej poprawienia losu matki i zabezpieczenia jej spokojności, 
stała mężnie odpowiadając na pytania i niepojmując może ważności aktu, przystępowała do 
związania się na wieki z nienawistnym sobie od pierwszego wejrzenia człowiekiem.
   Jezuita rozpoczął modlitwy i spiesząc widocznie, błogosławił nowożeńcom, potem 
donośnym głosem odezwał się do świadków znowu, przemówił kilka słów zimnych i 
wymuszonych do zaślubionych, zrzucił z siebie stułę i wyszedł.
   — A teraz, rzekł Maleparta, czas porzucić tę izdebkę. Konie i kolasa czekają u drzwi na 
was, ludzie przysłani zabiorą rzeczy, jakie się tu znajdują. Chodźmy. — Rózia rzuciła okiem 
łzawem po izdebce co była świadkiem tylu chwil ciężkich jej życia, i zegnała ją z boleścią. 
Wdowa chwyciła rękę córki i z nią razem milcząca powlokła się, nie wiedząc co czyni, i 
machinalnie tylko, goniąc za ukochanem dziecięciem.
ROZDZIAŁ VII.
    
   — Jakie było pożycie nowego stadła, mówił dalej Prozorowicz, trudno jest opowiedzieć, 
chociaż o tem wiem z własnych ust żony i jej matki. Zaledwie przejechali do domu 
Maleparty, człowiek ten i lak już nienawistny Rózi, zmienił się na jeszcze straszniejszego. 
Twarz, na której niewymuszał pożyczanego łagodności wyrazu, co ją czynił tak dziwacznie 
fałszywą, przybrała minę posępną i niespokojną, usta wciśnięte głęboko, brwi nachmurzone, 
pomarszczone czoło, ruchy gwałtowne, mowa urywana i chrypliwa zastąpiły miejsce, kociego 
oblicza i pieszczonego głosu.
     Gdy dojechali do domu, Maleparta przeprowadził żonę do pokoju na piętrze, do którego 
przechodzić było potrzeba, drugim zajmowanym przez niego. — Nagie ściany, łóżko 
niezasłane, stolik niczem niepokryty, ławy proste, oto wszystko co w nim zastała.Żadnego 
sprzęcika, żadnej zbytkowej rzeczy. Obok alkierzyk niewielki, wilgotny i smutny, 
przytykający doń, wyznaczony był dla matki.
   — To izba Waćpani — rzekł Maleparta, do żony — a to dla matki. Nie są one wykwintne 
i strojne bogato, bo tego spodziewam się żona moja potrzebować nie może. Przywykłyście 
nędzy i nie idziecie z dostatków, a tu będziecie spokojne.
   Wdowa spojrzała, załamała ręce i zwróciła wzrok bolesny na zięcia, jakby go pytać 
chciała:
   — Toż to coś nam obiecał ?
   On to zrozumiał, i sucho odpowiedział:
   — Marnować nie mogę, ciężko zapracowanego grosza, Waćpani wnosisz mi w dom nie 
fortunę jeszcze, ale proces i koszta, nie możesz wymagać więcej odemnie. Szafować na 
fatałaszki nie będę, bo żebrać potem nie chcę. A teraz, dodał, jeszcze słóweczko do Waćpani.
   Odwrócił się do wylękłej żony, która ciągle po nagich ścianach mieszkania poglądając, 
żałowała już swojej swobodnej izdebki!
   — Żona moja, powinna mi być pomocą, pociechą, nie zawadą i kłopotem. Taką chcę mieć 
i takiej się po Waćpani spodziewam. Ta izba należy do Waćpani, reszta doma do mnie. Nic 
się tu nie dzieje bez mego rozkazu, i ja tylko rozkazuję. Dzień mój zajęty pracą, świegotania 
nad uszami i bieganiny próżnej nie zniosę: będziesz więc siedzieć u siebie i niegłuszyć mnie 
żadnym hałasem. To moja izba, gdy w niej będę z kim kolwiek na rozmowie, nie wyjdziesz 
Waćpani chyba zawołana. Nareszcie ostatnia jeszcze przestroga: jestem mściwy, popędliwy, 
zły, nie życzę mnie drażnić.
     Będę zazdrosny, bo to już czuję; niepróbuj mojej zazdrości. Wiem o owych z okienka 
ukłonach z pięknym nieznajomym.
   Rózia pobladła — matka oczy wielkie zrobiła i posiniałą z gniewu, poglądając na 
Malepartę. On spokojnie kończył.
   — Niech się na tem znajomość i stosunki skończą. Przed moim okiem nic się nie ukryje, 
nawet to co potrafiło utaić się przed okiem matki. Życzę mnie nic drażnić, być cichą, 
posłuszną, pracowitą i oszczędniejszą na dal. 
   Spojrzał na matkę.
   — Przyzwyczaiłaś ją Waćpani do swej woli, do wymysłów, do strojenia się i 
próżnowania. Wybaczono to matce, co sama nie wie co czyni, gdy kocha dziecko swoje, ale 
mnieby nie było wybaczonem, gdybym na to dalej dozwalał i znosił. A teraz —
   Przerwała mu wdowa, która wysłuchawszy wszystkiego, upadła zanosząc się od płaczu: 
—
   — Chodźmy! chodźmy z tąd! Róziu uciekajmy! Wyrzeczmy się wszystkiego! Chodź ! 
chodź! — Porwała córkę i posunęła się ku drzwiom. 
   Maleparta z zimną krwią zaparł je sobą.
   — To moja żona! odezwał się surowo, i mam do niej zupełne prawo, jako do mojej 
własności. Nie było musu i gwałtu, dobrowolnie poszła za mnie. — Waćpani zaś chceszli iść, 
otwarta droga, bodajbyś i nie wróciła nigdy! Spokojniej będzie bez ciebie.
   Rózia rzuciła się znowu ku matce.
   — Na Boga, nie opaszczaj mnie lub idźmy razem.
   — Tyś moja, i ty zostaniesz.
   — Więc i ja z tobą ! — odezwała się wdowa. — Bóg widzi, Bóg słyszy, Bóg go osądzi. 
Chodźmy i niepatrzmy na niego. — Jak obłąkana rzuciła się Mrozicka ku komnacie córki; 
Maleparla nie poszedł za niemi. On dawał rozkazy sługom, którzy rzeczy znosili, potem 
pospuszczawszy drzwi na rygle, i starą kobietę posławszy do usług żonie i matce, sam na 
twardym tarczanie w pierwszej izbie się położył.
   Z początku tego, łatwo wnieść o dalszem życiu nieszczęśliwej Rózi. Była to długa, 
gorzkiemi łzami oblana męczarnia. Ciężka niewola, niedostatek, bojaźń, zastąpiły miejsce 
nędzy swobodnej, srogiej prawda, ale mniej może jeszcze ciężkiej do zniesienia. Dla żony 
Maleparta był surowym stróżem, srogim panem ale nie mężem. Nigdy łagodniejszem 
słowem, usługą, pieszczotą nie popróbował nawet pozyskać jej serca.
   Biedne dziewcze, kłamiąc przed matką spokojność, drżało i słuchało; a co było cierpienia, 
kryło je na dnie duszy, aby podwójnie niecierpiała niem matka. Jeszcze nielitościwy 
człowiek, gdy ukryła co przed wdową, jakby na umyślnie, aby ją udręczyć, wypowiadał w 
oczy pracowicie tajoną prawdę, licząc wszystkie łzy wylane przez żonę i naśmiewając się z 
nich.
   Jeźli w niedostatku, Rózia osładzając go dla matki, chciała co ze swojej dawnych 
własności sprzedać, niedozwalał na to.
   — Ty moja, mówił, wszystko twoje jest mojem, do niczego nie masz prawa. Nie dam ci 
nic roztrwonić.
   A gdy mimo baczności jego, Rózia sprzedała sukienkę, i dodając wygód matce, pobożnie 
kłamała, że o nich Maleparta pomyślał, on już czatował na to, łapał żonę na fałszu i odkrywał 
prawdę szydersko. Zdawał się mieć przyjemność w udręczeniu, w naigrawaniu się, w 
szatańskiem znęcaniu się nad ludźmi z któremi żył. — Patrzał na łzy, na gniew, oburzenie, 
męczarnie, jak na ciekawe, rozdrażniające widowisko. Płakał li kto w domu, on pewnie 
przychodził jeźli mógł, poglądać na łzy i śmiać się z nich. Jątrzył boleść, wyszukując jej 
najdzikszych powodów, dając jej cele fałszywe, niewierząc w nią nigdy, choćby się 
krwawemi objawiała łzami.
   Ile kroć wychodził z domu, ( a często oddalać się musiał ), zostawiał żonę pod strażą 
starej kobiety, mumji bez czucia, bez myśli, spełniającej jego rozkazy machinalnie i 
niewolniczo. Odarty sługa pilnował drzwi i nikogo niewpuszczał. Wdowa mogła wychodzić, 
ale się lękała na chwilę opuścić córki, która całe dnie płakała, lub razem z nią modliła się. 
Nieszczęście tak gwałtownie spadłe na Rózię po pieszczotach macierzyńskich; choć 
osłodzone jeszcze niemi, głębokie uczyniło na niej wrażenie. Z płochego dziecięcia stała się 
nagle kobietą mężną, silną i rozumną. Pojąwszy że próżną byłaby walka, nie tyrała w niej sił 
napróżno, znosiła wszystko mężnie, nie jątrząc złego człowieka, ale myślała, jak siebie i 
matkę wywieść z tej niewoli.
   Jedyna nadzieja pozostała w tym człowieku, co kilką chwilami przed ślubem, tak 
niespodzianie, ofiarował jej pomoc swoją. Ale tego człowieka matka i córka imienia nawet 
niewiedziały. W prawdzie często go Rózia widywała z okna, przechodzącego z przeciwnej 
strony, po pod domostwy ulicą, on także ją postrzegł; ale nie było sposobu odezwania się do 
niego, a ona, gdyby mogła nawet, możeby się nie odważyła skarżyć na tego co się zwał jej 
mężem. Dla siebie nigdyby ona nie myślała nawet o tem, chciała uczynić dla matki, ale nie 
było sposobu. Nieznajomy, o tej samej godzinie przechodził teraz mimo okien Mecenasa, o 
której zwykle ukazywał się przed okienkiem Rózi. Rzadko jednak odważyła się ona, spotkać 
jego wejrzenie i nieskinęła nawet głową, gdy poglądając ciekawie, mijał ten dom, tak 
szczelnie dla wszystkich zamknięty. 
   Z najprzykrzejszem położeniem wreszcie oswoić się można. Takim jest człowiek, że 
nigdy długo jednostajnie cierpieć nawet nie potrafi; w początkach zdaje mu się, że 
niewytrzyma boleści, ale z dniami tępieje uczucie jej, i w nowym swym stanie znajduje, 
wyszukując ich, pociechy, osłodę, nareszcie nadzieje.
   Rózia miała przy sobie matkę i wspól-
     ność cierpień, pocieszała te dwie biedne istoty. Ale wdowa jod ostatniego wypadku, 
prócz miłości dla dziecięcia, resztę uczuć zdawało się że straciła. Nic ją nieobchodziło, 
niczem się nie martwiła, nawet mniej może pojmowała cierpienia Rózi. Modliła się duie całe 
płacząc, mówiła mało, nie wychodziła oprócz do kościoła z córką; a w ówczas towarzyszyła 
im nieodstępna stara owa sługa. Dnie całe, miesiące, płynęły w tych dwóch izdebkach, w 
zamknięciu, jednostajne, blade, przerażające ciszą i niezmiennem swem obliczem posępnem. 
— Maleparta rzadko widywał żonę, rzadko do niej zachodził, nie pytał nigdy, czy 
potrzebowały czego i jak się miały. Zamknięte w komnacie, słyszały tylko głos jego przez pół 
dnia sucho, jednostajnie klekczący o procesach, o summach, o prawniczych formułach, 
przerywany niekiedy szyderskim śmiechem, co to nie z serca idzie, ale na ustach się tylko 
rodzi i usta wykrzywia. Czasami żwawsza rozprawa, dochodziła ich uszu, i znowu po niej 
cisza, a wśród ciszy tylko pół słowa lub szelpotanie piór chodzących po papierze, albo brzęk 
pieniędzy. Biedna Rózia w tej atmosferze dusznej, schła, więdniała, schylała głowę, starzała 
niedojrzawszy. Matka zamierała powoli, tracąc czułość jak chory, któremu po wielkiej 
boleści, odrętwienie ujmuje cierpienia. Coraz bardziej milcząca, coraz bardziej zapominająca 
swej przeszłości, wdowa patrzyła na wszystko osłupiałym okiem, zdając się mówić tym 
swoim stanem, że niedługo już cierpieć będzie.
   Córka nigdy jej serca najmniejszem użaleniem się nie zakrwawiła, ( chowała łzy dla 
siebie ) a gdy czasem postrzegła boleść dobitniej wyrytą na twarzy, pomimo starania aby ją 
pokryć, odzywała się potrząsając głową:
   — Wszystko mija, moje dziecie. — I to minie i życie się skończy! !
   Nie wiem czy w wielkich ciosach, jest pewniejsza pociecha nad tę. Pani Mrozicka powoli, 
powoli kończyła nieszczęśliwe życie swoje. Włosy jej posiwiały naprzód, pobielały potem, 
ręce trząść się zaczęły, oczy zagasły, głowa się pochyliła, policzki wychudły, — Maleparta 
widział to wszystko, ale jakby niepostrzegł. Nigdy nic spytał o jej zdrowie i nawet na zimno 
nie potroszczył się o nie, choćby dla oka. Raz, gdy matka wracając z kościoła, przeszła przez 
izbę, w której on ze swoim pomocnikiem pracował, Rózia usłyszała z biciem serca, 
następującą, toczącą się między niemi rozmowę, dla której nawet nie zniżyli głosu.
   — Uważałeś — rzekł Maleparta do pomocnika — uważałeś Jejmość?
   — Hm? Albo co? — Jak wygląda.
   — Zdaje mi się źle.
   — Bardzo źle; już jej widać niedaleki termin nieodzownego roku.
   — Stara ?
   — Nie tak to stara, ale to jak koń co z dobrej stajni, poszedł na chudy obrok, ujęło się 
pieszczot, wygódek —
   — Nie staracie się wiele o nią.
   — Czy Waćpan oszalał ? A to ja bym nie wystarczył na jeden rok, puściwszy babie cugle; 
a przy expensacb tego procesu i kosztach utrzymania żony?
   — Cóź Waszmość! żona kosztuje?
   — Waćpan myślisz nic! A to co zje?
   — Juściż!
   — Chwała Bogu, wkrótce choć jedną gębą mniej będzie w domu, bo tak i założę się że 
stara długo niepociągnie, a jak ona bryknie, to i żona, inaczej sobie poradzę. Teraz to dla tej 
starej, mam jakąś subiekcyą. A prawdę powiedziawszy i ta izba mi potrzebna. 
   — Jaka izba?
   — Gdzie żona. Jakby stara bryknęła, tobym żonę zapakował do alkierza, a sam bym zajął 
izbę na kancellaryą.
   — E ! stara! — ozwał się pomocnik, to to suche, chude, ale takie najdłużej żyją. — 
Doprawdy? spytał Mecenas. Co Aspan mówisz?
   — Trafia się to —
   — Ale to nie moie być — dodał uspokajając się Maleparta — kaszle strasznie, czasem 
całą noc ryhocze, aż tu słychać; a kiedy idzie to sapie, jak kowalskie miechy: pytałem się 
nawet Doktora, to mówił że musi mieć astmę i suchoty, i pewnie niepożyje.
   — Może być.
   — Pewnie, pewnie, a codzień powiem ci to gorzej. Już ja mam oczy i patrzę dobrze. 
Nawet mało co je: to wszystko złe znaki. 
   Na tem skończyła się rozmowa, od której biedna Rózia, dostała zawrotu głowy i prawie 
obłąkania. Myśl tylko stracenia matki, była dla niej niewyrachowanem nieszczęściem. Sama 
jedna w mocy tego człowieka, bez ostatniego węzła, co ją łączył z lepszą przeszłością; 
niepojmowała dalszego swojego życia, nieumiała się oswoić z myślą okropnej przyszłości. Po 
tej rozmowie która ją przerażając objaśniła o stanie matki, Rózia w każdej chwili, zdawała się 
słyszeć jęk jej konania, co chwila lękała zgonu, w każdym ruchu i kroku upatrywała znaków 
postępu choroby i przybliżenia się śmierci. W nocy zrywała się przykładać ucho niespokojne 
do drzwi izby matki, trworząc się zbyt silnym oddechem, trwożąc się, gdy go nie słyszała, 
modląc się do Boga, aby ją niepozbawiał ostatniej w życiu podpory. Tak czas jakiś w 
śmiertelnym strachu jej upłynął; a matka w istocie coraz gorzej a gorzej się miała. Już jednak 
oko córki nie mogło dojrzeć postępów choroby, gdyż ta doszła była do ostatniego swego 
stopnia. Smierć krążyła już nad głową wdowy, która przestała wychodzić nawet do kościoła, 
bo zajść do niego nie mogła. Maleparta zachodził do jej alkierza, jakby się chciał przypatrzyć 
umierającej i wybadać rychło skona. Zawsze równie zimny, nawet w obliczu tej śmierci, co 
najobojętniejszych na wszystko ludzi chmurzy czoła — poglądał na zbliżanie się jej, 
szyderski, nieporuszony.
   Jakiś czas jeszcze wychodziła Pani Mrozicka z alkierza i siadywała przy córce, ale 
codzień ciężej jej było, aż nareszcie obiegła w łóżku, z którego już wstać nie miała.
   Jednego rana, zawołała córki do siebie; — Róziu moja — odezwała się słabym głosem do 
niej — nic bój się moje dziecie, nie płacz i nierozpaczaj. Miej ufność w Bogu i w opiece 
świętej Jego matki, której cię polecam. Mnie Bóg woła do siebie. Żal mi porzucić cię samą i 
w czyichże rękach! Ale niech się stanie wola Jego święta.
   Córka padła we łzach na kolanach u łóżka, głowa jej pochyliła się na wychudłe ręce 
matki.
   — O ! nierozpaczaj, nierozpaczaj dziecie moje. Wszystko mija! najsroższym cierpieniom 
jest koniec, a Bóg dobry ! — O ostatnią proszę cię posługę. — Dawnom się niespowiadała, 
czuję śmierć blizką, poślij po księdza.
   Rózia się porwała i obłąkana wybiegła. W izbie siedział nad papierami Maleparta, zajęty 
konfroatacyą dokumentów, które rozważał wyszukując słabej ich strony i nieprawidłowości 
jakiejkolwiek, coby je unieważniała.
   Na hałas odmykających się drzwi, podniósł głowę ze zmarszczonem! brwiami.
   — Czego tak szukasz? spytał żony.
   — Matka! matka! moja matka!
   — Cóż tam z twoją matką? 
   — Umiera.
   — Nie widzę przyczyny stukania drzwiami — szepnął Maleparta.
   — Prosi o księdza!
   — O księdza! — rzekł Maleparta — A ksiądz darmo nieprzyjdzie, trzeba mu zapłacić !
   — Poślij po księdza, ja mu zapłacę ! — zawołała Rózia pierwszy raz w życiu z gniewem 
prawie.
     — Radbym wiedzieć czem!
   Rózia nic nieodpowiedziała i jak szalona zbiegła ze wschodów, drzwi za sobą zostawując 
otwarte. Maleparta nie miał czasu jej gonić, nie wstrzymał, bo nawet może ucieczki się 
niespodziewał tak śmiałej. Odwrócił tylko głowę i osłupiały poglądał. Ona tymczasem biegła 
z kamienicy na ulicę, jak stała, nędznie ubrana, bez pokrycia głowy, bez płaszcza, w jednym 
kaftaniku domowym.
   Już miała wynijść na ulicę, gdy oko w oko spotkała się z pięknym nieznajomym i cofnęła 
się krokiem. On ją poznał i przeląkł się tej kobiety, co bezprzytomna, jakby po śmierć do 
rzeki leciała. Rózia postrzegłago, i nagle z odwagą jakiej nigdy nie miała, pochwyciła za rękę.
   — Na Boga ratuj mniej 
   — Co się stało?
   — Matka moja kona! księdza woła — a ten — a on — ach! nie ma komu zawołać 
księdza, niema czem go opłacić, niebędzie czem odprawić pogrzebu. Ona nie będzie miała 
modlitw nawet za duszę i trumny ! On nic nie da!
   Wolała jak obłąkana, nieznajomy patrzał na nią i bolał widocznie.
   — Oto wszystko co mam przy sobie — rzekł sięgając po worek i odpinając spinkę od 
żupana kosztowną — weź to. Ja po księdza pójdę. 
   Rózia, ani się na chwilę nie zastanowiła nad tem co czyniła, schwyciła worek i spinkę i 
patrząc na nieznajomego, spytała:
   — Zna cię moje serce, ale powiedz jak się zowiesz: oddam ci ten święty dług oddam! 
Choćbym go po śmierci odnieść ci miała ! Całe życie wdzięczną będę, ach ! od okropnej 
uwalniasz mnie niespokojności Idź po księdza do Fary i spiesz się na Boga, spiesz się: zmiłuj 
się nad biedną matką moją! Ja powracam do niej. Ale wprzód, twoje imie?
   — Stanisław Górski.
   Rózia już była na wschodach i wracała na górę, Maleparta jeszcze siedział nad
     stołem, gryzł koniec pióra i mruczał coś pod nosem.
   — Już z powrotem ? — zapytał szydersko. Ale żona nic mu nie odpowiedziała i poleciała 
do łóżka matki. Gdy ją ujrzała wdowa, pochwyciła w swoje objęcia i długo milcząc trzymała.
   — Dziecię moje, rzekła, ja czuję że umrę, Bóg łaskaw dał siły na ostatnich chwil kilka. 
Posłuchaj co ci powiem: — W ciężką zaprzęgnięta jesteś niewolę, mąż twój, Boże mu 
odpuść, tyranem twoim, on mi zgon przyspieszył; ale nie przeklinaj go i nie życz mu złego w 
sercu swojem, niedrażnij go uporem i złością, zwyciężaj dobrocią, kochać go nie możesz, 
szanuj i bądź posłuszna. Widzę oczyma duszy mojej, że będzie ci kiedyś lepiej na świecie.. — 
Bądź cierpliwa i powtarzaj w ciężkich chwilach, co Jezus mówił gdy cierpiał: Stań się wola 
twoja Panie!
   To mówiąc ucałowała córkę w głowę, podniosła się nieco i modlić zaczęła. — 
Przygotowuję się na śmierć, rzekła, całego życia mało, na tę jednę chwilę! Wiek by się trzeba 
gotować.
   Rózia ciągle płakała, a matka już z pogodnem czołem modliła się spokojnie.
   Powolnie otwarły się drzwi i ukazał się ksiądz. Staruszka odetchnęła wolniej, skłoniła 
głowę i skinęła na córkę, aby wyszła. Ksiądz Proboszcz od Fary sam z nią pozostał, i długa 
chwila dla Rózi upłynęła, nim znowu wejść jej dozwolono, aby ze łzami w oczach patrzeć na 
ostatnią matki komunją. Po przyjęciu jej, wdowa niejaki czas uspokojona pozostała, potem 
przeżegnawszy się, wzięła księdza za rękę i rzekła: 
   — Ojcze mój pozostań jeszcze chwilę, chcę pożegnać zięcia przy tobie: Róziu, zawołaj tu 
męża.
   Rózia zawahała się wychodząc, ale stanowcze wejrzenie matki, zmusiło ją do spełnienia 
rozkazu. Weszła do komnaty męża, co ciągle jeszcze nad papierami siedział, z piórem za 
uchem.
   — Matka moja — ozwała się.
   — Cóż tam znowu z twoją matką? — zawołał Maleparta.
   — Chcę się widzieć z tobą. Podniósł głową, wytrzeszczył oczy, namarszczył brwi i spytał:
   — A toż czego ? Nie mam do niej interessu.
   — Ona kona — ona chce —
   — Nie wiem czego jeszcze może chcieć odemnie!
   — Więc niepójdziesz ?
   Maleparta wstał z niechęcią, założył pióro za ucho i szybkim krokiem poszedł ku 
alkierzowi chmurny.
   Na widok jego, stara podniosła się na łóżku z rozognionem obliczem, wlepiła oczy jeszcze 
żarzące, i wziąwszy córkę za rękę, ozwała się, dobywając ostatka głosu:
   — Słuchaj, między mną a tobą i Bogiem com od ciebie wycierpiała, przebaczyłam ci na 
świętej spowiedzi, zapomniałam wszystkiego! Oto córka moja, twoja żona: dwakroć mi ciężej 
umierać, że ją w lwem ręku zostawiam ! Ale Bóg mnie wola! — Słuchaj: — Jeźli dla niej nie 
będziesz lepszym jak byłeś, jeźli nieprzestaniesz ją męczyć, znęcać się nad nią, jak znęcałeś 
nademną — jeźli ci nie straszny sąd Boży i piekło, człowiecze, lękaj się matki umarłej. Z 
tamtego świata, przyjdę cię dręczyć za córkę i mścić się nad tobą. Uproszę u Boga, że mnie 
ześle, abym chodząc krok w krok za tobą, grzechy ci twoje przypominała. — Z tamtego 
świata, ja z ciebie nie spuszczę oka i wymodlę u Boga karę na zatwardziałego. Pamiętaj.
   Maleparla pobladł, posiniał, zadrżał, ale nie ze strachu; ze złości tylko że go tak zuchwale 
w obliczu obcego napominano: potem zgrzytnął zębami, splunął wzgardliwie i wyszedł z 
alkierza. Rózia zachodząc się od płaczu, rzuciła na ziemię, a ksiądz ukląkł do modlitwy nad 
konającemi; gdyż stara wysilona, widocznie życie kończyła. —
   Wśród ciszy, przerywanej płaczem córki, powolnie odzywał się glos kapłana spokojną 
odmawiający modlitwę — stara patrząc na Rózię, oddała Bogu ducha.
   Ksiądz sam odwiódł od ciała córkę, gdyż Maleparta ani zajrzał więcej do izby, gdzie się to 
działo. — Cała we łzach uklękła sierota, przed kapłanem i wyciągając duży worek dany przez 
nieznajomego, rzekła szybko.
   — Ojcze mój, ojcze, o łaskę cię proszę. Widziałeś tego człowieka, znasz go już trochę, on, 
matce biednej, nie da pogrzebu, ty się nim zajmij, wszystkiem, wszystkiem. — Co mam 
oddaję na to — co mam. Oto pieniądze, oto spinka kosztowna, sprzedaj ją — zapłać pogrzeb, 
niech ludzie nie wiedzą, że ja to dałam — nie mów nikomu. A gdy się spytają, powiedz że 
mąż to zrobił dla matki! I tych ostatnich słów, nie powtarzaj, zapomnij o nich. Ksiądz skinął 
głową i spinkę nazad oddając Rózi, rzekł: 
   — Tych pieniędzy dosyć będzie, córko moja, to schowaj dla siebie. — Westchnienie 
wyrwało mu się z piersi i szybko poszedł ku drzwiom. U drzwi już go czekał Maleparta.
   — Cóż ta stara waryatka? — spytał.
   — Ta biedna poczciwa kobieta skonała już — odpowiedział kapłan — oddała Bogu 
ducha, przebaczywszy nieprzyjaciołom.
   — Już, umarła ! ! — No, ale mój księżuniu życzę ci tego głupstwa, co tam ona plotła, 
Boże odpuść, postradawszy rozum, niepowtarzać nikomu. — A co się tycze pogrzebu, 
musicie tam mieć fundusze na grzebienie ubogich? To była uboga kobieta, bez żadnej 
substancyi, bez funduszów, z łaski ją utrzymywałem — schowajcie ją z miłosierdzia i 
pobożności. Ja niejestem w stanie.
   Wstydliwem okiem rzucił ksiądz na Mecenasa. — Nie troszcie się oto, rzekł, zajmę się 
pogrzebem.
   — To będzie prawdziwie po chrześcijańsku — dodał Maleparta. — A ja, żeby oczyścić 
izbę, każę nieboszkę przenieść do dalszej izby na lewo ode drzwi. Wszak i trumnę przyślecie?
   — I trumnę — odpowiedział ksiądz.
   — A to bardzo dobrze. Niechże ja już nie wiem o niczem. Żonę mi tylko potrzeba gdzie 
przeprowadzić.
   To mówiąc poszedł po Rózię, która bez władna, bezprzytomna, dała mu się powieźć gdzie 
chciał.
   Pogrzeb z wielkiem po dziwieniem Mecenasa, odbył się nietylko przyzwoicie, ale nawet 
prawie wspaniale. Pani Mrozicka za lepszych czasów miała znajomych, przyjacioł, co teraz 
gdy umarła przypomnieli sobie, że ją znali i kochali. Wszystkie zakony towarzyszyły 
obrzędowi, mnóstwo ludu ciągnęło się za wozem żałobnym, ka- tafalk był wspaniale ubrany, 
kościół kirem obity i światła mnóstwo.
   Wszyscy myśleli, że Maleparta zdobył się na taki pogrzeb matce swej żony, i on się tego 
niewypierał, dziwiąc w duchu, jakim sposobem tak kosztowny urządzono pogrzeb. Rózia 
nawet niepojmowała tego co widziała, choć za łzami, niewiele zobaczyć mogła. Po głowie 
Mecenasa chodziła niespokojna myśl, czyli żona, utajonych jakich na to pieniędzy nieużyła, a 
jak on powiadał, nie zmarnowała. Nie mógł jednak nic dojść.
   Za wozem żałobnym, szedł w czarnym stroju ze spuszczoną głową, jeden tylko człowiek. 
Był to Pan Stanisław Górski, który i pogrzeb ten cały swoim kosztem sprawił.
   Rózia postrzegła go raz, ale w tej chwili, nic nie pojęła, nic nie zrozumiała, nawet mu 
wdzięczną być nie potrafiła. Wszystkie jej czucia i myśli, były przy zmarłej matce. Po śmierci 
Pani Mrozickiej, Maleparta zajął dla siebie jak obiecywał, izbę większą, a żonę umieścił w 
alkierzu, niezważając na to wcale, że świeżą jej boleść ciągłym widokiem miejsca, w którem 
umarła matka, powiększał. Żal jednak Rózi, nie był jednym z tych krótko trwałych, co pragną 
roztargnienia i szukają rozrywki. Ona nie odpędzała wspomnienia matki, ale szukała go i 
wywołując cień jedynej osoby, co ją w życiu kochała, z nim w duszy swej dnie całe trawiła.
   Dla niej teraźniejszość nie miała żadnych powabów, żadnego wdzięku. Niewolnica, 
uciekała w swobodną przeszłość i wspomnieniem jej się pocieszała. Maleparta, był dla niej 
jak dawniej obojętnym i zimnym, ona dla niego uległą i posłuszną. Nie widywali się chyba 
rzadko, nie mówili z sobą chyba z koniecznej potrzeby. On i teraz nie postarał się niczem 
uprzyjemnić jej życia, dozwalając biednej Rózi w wyszarzanych, panieńskich jeszcze chodzić 
sukien- kach, schnąć w niedostatku i głodzie. Niepokazawał jej przed nikiem, i najsurowiej 
zakazano jej było, wychodzić nawet, gdy głos obcych w przyległej izbie słyszała.
   Kiedy gwałtowna boleść po stracie matki uśmierzyła się trochę, Rózia zaczęła 
doświadczać bardziej niż kiedy ciężkich nudów. Brakło jej zatrudnienia, namiętności, celu w 
życiu, w próżnem sercu i niezajętej głowie szumiały myśli jak wiatry po stepach. Poczęła 
znowu zbliżać się do okna i choć pogłądać na ten ruchawy świat, z którego wyłączona była na 
zawsze.
   Bawił ją ruch miejski wrzawa uliczna, wszystko aż do swawoli chłopców co tak raźnie i 
wesoło skakali nadzy i odarci. Może i co innego ciągnęło ją do okna. Często bowiem przed 
nim przechodził się Pan Stanisław i patrzał na bladą twarz młodej kobiety z uczuciem 
politowania i zajęcia. Ten jeden, którego zdawała się zajmować, zajmował i ją nawzajem. Za 
jego litość, (bo litości tylko domyślała się) płaciła wdzię- cznością; nie raz pomyślała, że miło 
by jej było zbliżyć się do niego; ale jak? Czujność Maleparty czyniła zbliżenie to prawie 
niepodobnem, bo nawet do kościoła samej nie wolno było wyjść Rózi, a biedna często nie 
mając ubrania stosownego, nieśmiała się na ulicy pokazać.
   — Gdyby on mnie tak postrzegł? myślała, wybladła, w podartej sukni, mógłże by myśleć 
o mnie, interesować się mną, on co dzień w dzień, widzi tak piękne wesołe i bogato strojne 
kobiety!
   I stokroć zazdrościła Rózia ubogim mieszczkom co w niedzielę, wystrojone szły do Fary. 
— Ona obwinięta płaszczykiem, na ranną tylko niszą się wciskała , w nieodstępnem 
towarzystwie odartej i brudnej starej sługi.
   Gdy się to dzieje, Maleparta zebrawszy potrzebne papiery, rozważywszy dobrze jak się 
wziąść do sprawy tak ważnej, od której wygrania, zależała w znacznej części jego przyszłość 
— rozpoczął razem dwa procesa; o sukcessyą Inflandzką w Wilnie i z dziedzicem dzierżawy 
P. Mrozickiego w Lublinie.
   Pierwsza mianowicie go zajmowała — pisał on do Infland, dla zasięgnienia wiadomości. 
Doniesiono mu o czem chciał wiedzieć, a że nie mógł sam odjechać dla attentowania sprawie, 
powierzył ją znanemu ze zdatności Mecenasowi. Drugą sam się zajął, i zaraz, opierając się na 
wygnaniu wdowy, do taktowego wpisał rejestru. Zapozwani, zesłali plenipotenta do 
traktowania o zgodę. P. Paprocki wytrzymawszy cierpliwie, póki się termin przywołania nie 
zbliżył, skończył nareszcie zgodnym sposobem najpomyślniej. Obrachowawszy szkody, 
obrachowawszy domniemane korzyści, jakieby z dalszej arędy wyniknąć mogły, remanentów 
szacunek, ich pomnożenie z czasem, procent od tenuty i t. d. zakroił naprzód na tak ogromną 
summę, że plenipotent cofnął układy, przekładając proces. Tym czasem przyjaciele Maleparty 
i pod- mówieni od niego pracowali, aby plenipotenta zastraszyć sądem surowym na 
wywłaszczycieli wdowy i sieroty; a prócz tego chodziło i o reputacya pryncypała, bez którego 
wiedzy, ale pod jego imieniem, rzecz się staią. Malowano Iakże plenipotentowi, wpływy 
Maleparty, jego wymowę przekonywającą, jego zręczność w cudzych interesach, cóż dopiero 
w swoim własnym? Gdy się tedy zbliżał termin przywołania z rejestru wpisów, sprawy 
sukcessorów Mrozickiego z JW...; plenipotent zaczął na. nowo przez pośredników tentować o 
zgodę. Pierwszą odpowiedzią Maleparty było: Już nie czas. Dał się jednak ubłagać i 
napotkawszy niby przypadkiem plenipotenta w przyjacielskim domu, podał na stół też same 
co wprzódy warunki, potem jakby uproszony i umolestowany spuścił z nich nieco. 
Plenipotent położył na stół swoje. Już wówczas wiedział nasz Mecenas czego się mniej 
więcej mógł spodziewać i na pewno chodzić zaczął około ukończenia zgo- dnie. Kilka dni 
trwały traktaty i kilka razy rozchodzili się traktujący, bez nadziei nowego zejścia. Przecież, 
oba grając komedyą czas długi; niby znagleni przez wspólnych przyjacioł, napisali punkta do 
zgody, ciesząc się wzajemnie, że się oszukali. Rzęsistemi kielichy na Winiawie zapiło sprawę 
i plenipotent w imieniu pryncypała, zobowiązał się do wypłaty na przyszły Święty Jan summy 
czerwonych złotych trzech tysięcy.
   Odzyskana tak znaczna substancyą niezmieniła w niczem stanu biednej Rózi która nawet 
o tem niewiedziała, podpisując co było potrzeba w assystencyi męża, i nieśmiejąc zapytać dla 
czego? Pieniądzmi z tąd odzyskanemi, poparł Maleparta, nierównie dlań ważniejszą sprawę, o 
sukcessyą po Gelbsternach, już z braci P. Mrozickiej, bezpotomnie zeszłych, objętą przez 
kollatoralnych. Proces był sprawiedliwy, sprawa jasna, cała trudność pochodziła z 
przedawnienia i zamilczenia długiego. Dobra zaś o które chodziło, mogące czynić 
sześćdziesiąt do ośmdziesiąt tysięcy złotych polskich rocznej intraty, były bardzo znaczne i 
chociaż zrujnowane, wartały jeszcze na tamten czas bardzo wiele. Było to jedno z 
najpiękniejszych dominjów w Inflantach ; prawdziwie pańska choć zrujnowana i 
rozdrobniona fortuna. Los zdawał się sprzyjać w dochodzeniu jej Maleparcie; dobra bowiem 
podzielone teraz na schedy niewielkie, na kilkanaście głów, nie miały nikogo, coby żywo 
stanął w obronie posiadania ich. Kollatoralni niektórzy szydzili z tej sprawy i bronić się 
niechcieli, drudzy sami sobie zostawieni, nie mogli. Nie było zgody i upadek widoczny. Gdy 
sprawa w niższych przechodziła instancyach, uczyniono już Maleparcie, najpiękniejsze 
nadzieje; jakoż niebawem otrzymał dekret na swoją stronę. Poszli wyżej; a tu dopiero 
opatrzywszy się wszyscy o grożącem niebezpieczeństwie, wzięli się szczerze do obrony. Ale 
zapóźno.— Każdy inaczej myślał się bronić, każdy innego wybierał adwokata, nie mogli się 
zgodzić, ani na sposób obrony , ani na człowieka, któremu. by ją powierzyli.
   Sprawa przyszła przed Trybunał na wielki postrach kollatoralnych sukcessorów, którzy 
dzięki zabiegłości prawnika ugodzonego przez P. Paprockiego, na głowę przegrali. Dekret był 
zabójczy, gdyż nietylko restytucyą dóbr nakazywał niezwłoczną, ale szkód i pobieranych 
dochodów przez lat tyle poszukiwać na kim wypadało, dozwala!. Rzucili się kollatoralni 
prosząco zgodę, ale Paprocki nasz, nieubłagany, traktować o nią inaczej nie chciał, aż po 
owładaniu dobrami. Zajęto je. Zostawały pretensye do dochodzenia na innych funduszach 
sukcessorów, którzy już tylko litości i zmiłowania prosili. Ale napróżno.
   Nie znał litości prawnik, jak prawo nie zna litości.— Nadrzód się muszę, mówił, litować 
nad sobą.
   Zbiegli do Lublina wywłaszczeni, pła- cząc i rozpaczając — nic i to niepomogło. Tu im 
doradzili nieprzyjaciele Maleparty, pod nowym jakimś wyszukanym pretextem, zapozwać z 
kolei Mecenasa. Sprawa poszła wzgardliwie per non sunt, i nie wiedzieć jak, sama powodowa 
strona się skondemnowała.
   Tym czasem Maleparta objąwszy wielkie dobra Inflandzkie, puścił je dzierżawą 
kilkaletnią, opisawszy się z possesorami należycie. Za wzięte od nich pieniądze i zabrane już 
wprzódy jak się niepłonnie domyślano, kapitały, kupił natychmiast wielki majątek niedaleko 
Warszawy w Mazowszu. Stawszy się tak w oczach wszystkich panem i możnym, niezmienił 
wcale sposobu życia, nieprzestał jeszcze pracować. Podejmował się równie jak dawniej spraw 
najmniejszych i najtrudniejszych, byle by mu za prowadzenie ich opłacono sowicie. Szperał 
w papierach, żył odgrzewanem, chodził w starej sukni i żonę zamykając zawsze w ciasnym i 
ciemnym alkierzu. Ona biedna męczyła się, schnąc i bledniejąc jak trawa rosnąca w cienia. 
Całe dnie, całe lata, pędziła sama z sobą w izdebce, modląc się, lub pracując, a za całą 
rozrywkę jej stało, wejrzenie oknem w ulicę. Z początku widywała w niej często P. 
Stanisława, potem rzadziej się już ukazywał, nareszcie całkiem zniknął jej z oczów. Na 
następny Trybunał już nie przybył.
   Teraźniejszego Trybunału — dodał Prozorowicz — ukazał nam się znowu; widzieliście 
go zapewne i zauważać musieliście, bo nielada postawa i chłop jak dąb. — A coż to za 
sprawę — spytał palestrant — miał teraz właśnie Pan Mecenas, do której już cygańskich 
świadków potrzebował? 
   — Mówiłem Waści — dodał Prozorowicz — że z krewnemi żony, których chcąc się 
pozbyć, oskarżył o napad na swoją osobę, gwałt i pobój; chociaż mówią że jako żywo tego się 
nie dopuścili, i jedynie dla pozbycia się ich, pozwał. Jakoż uciekli, a sądzeni srogo zaocznie, 
gdyż Trybunał excess taki nad Mecenasem domierzony, za obrazę własną poczytał i więcej 
się tu już nawet ukazać nie mogą.
   Widzisz Waść — rzekł Prozorowicz kończąc — co to za szczwany lis z tego człowieka; 
od żebraczej torby potrafił dojść do dostatków pańskich, znaczenia i wszystkiego czego tylko 
chciał, a zobaczysz Waść i grosza bym za to nie dał, że dalej, dalej, (jakeśmy widzieli 
przykłady) gotów senatorskie zasiąść krzesło, byleby mu ambicya przyszła. Z wiekiem to go 
nie minie. Człowiek którego młodości namiętnością są pieniądze, skończyć musi na starość 
niepohamowaną ambicya. Nie raz widzieliśmy nawet wielkie fortuny zebrane mozolnie, 
topniejące potem dla czczego dymu.
   Otoż cała historya Maleparty, a kto pożyje, ten więcej zobaczy, bo to dopiero początek 
zda mi się. Człek choć sterany, ale nie stary. — A żona? — spytał palestrant.
   — Siedzi dotąd w oknie alkierza, naprzeciw którego przechadza się JW. Deputat, jak 
dawniej, 'wybierając godziny, kiedy Mecenasa w domu nie ma. Często nawet absentuje się od 
sądów i ryzykuje zerwanie kompletu, byle widzieć bladą twarzyczkę ulubionej, choć przez 
zasmolone szyby.
   — I jakiż to człowiek ?
   — Albo to Waćpan nie wiesz? Personat wielki i bogacz, do tego wspaniałomyślny co się 
zowie i poczciwego serca. Spojrzeć na jego dwór, to się. i przy Marszałkowskim i 
Prezesowskim nie powstyda, taki wspaniały. Co jezdnych! co huzaryi! co służalców, a jaka 
zgraja klientów i przyjacioł. Kiedy zaprosi na bankiet, to gości wynoszą u niego nie żywych 
prawie, tak ich przyjmuje! Niedawno Prezes i Marszałek odleżeli po tygodniu jak ich spoił 
Pan Stanisław. A co prochu napsuła trybanalska gwardya, strzelając na wiwaty. Księża JM. 
całą noc nie spali od huku i niedarmo coś o tem ojciec Jan wspomniał delikatnie w 
niedzielnem kazaniu, strofując Baltazarów naszych, co ucztują tak wspaniale, jakby nic 
lepszego na świecie nad ucztowanie nie było. A co Waszmość na to powiesz, sam kielicha do 
ust nie przytknie, lubi tylko tak honeste traktować gości. Ijest z czego, bo substancyą krom tej 
jaką posiada w koronie, większa jeszcze w Litwie, ojczysta: koronna macierzysta podobno i 
niestarczyła by na jeden Trybunał i utrzymanie się przy Deputacyi, zwłaszcza że JW. Deputat 
wziątków pod żadną postacią nie bierze, swoją część grzywien Instygatorowi rezygnuje i 
ubóstwo wspiera. —
   To mówiąc Prozorowicz, podniósł się z siedzenia i otarłszy usta rękawem, potrząsał 
czapką, którą zbierał się na uszy nałożyć.
   — Dzięki wam za historyą — rzekł palestrant — djable ciekawa, szkoda tylko, że 
nieszkończona.
   — Młody Waść jesteś, może końca do- czekasz, ja się go już widzieć nie spodziewam — 
dodał smutnie ex-Mecenas — mnie już samemu niedaleki koniec własnej historyi ! Zemrze 
się pewnie kiedyś za piecem u żyda i ludzie dobrego słowa nie dadzą. Mój stoliczek pod 
wschodami, zajmie drugi taki biedota jak ja, dwa dni pogadają o mnie — i — finis coronat 
opus! — Westchnął Prozorowicz ciężko, ostatnich słów domawiając, i oba wyszli z gospody 
Matyasza, gdyż już na dworze robiło się dobrze ciemno i ronty gwardyi trybunalskiej po 
ulicach chodzić poczynały. Musieli dla bezpieczeństwa pożyczyć u gospodarza latarki.
   Gdy wyszli na Grodzką, Prozorowicz wskazał palestrantowi dom na prawo, w którego 
oknach świeciły się dwa słabe światełka.
   — To mieszkanie Maleparty. W tem oknie świeci się od świecy stolika, nad którym 
bogacz, jakby na chleb powszedni pracować musiał, wysiaduje nocy całe. Wtem drugiem 
widzisz światełko alkierza biednej Rózi. Wkrótce ono zagaśnie, bo Maleparta żałuje nawet 
łojowej świecy, przy której długich wieczorów niedaje pędzić żonie.
   Przejęty ciekawością palestrant, z idącym na Zydowszczyznę Prozorowiczem poszedł 
ulicą, aby się zbliżyć ku temu domowi i przypatrzyć mu się lepiej. Gdy podchodzili ku 
drzwiom głównym, spotkali postać jakąś w czarnym płaszczu, która w ich oczach wsunęła się 
do domostwa i zniknęła.
   Spojrzeli po sobie.
   — To jakiś klient — rzekł Prozorowicz — który wykrada się nocą po radę do Maleparty.
   — Nie ma wcale tej miny — rzekł palestrant — raczej podobny nocnym ptaszkom, co na 
piękne panie polują. I gdyby był klientem, po jakie licho miałby się tak cichutko skradać ?
   Gdy to mówili, czarna postać mignęła znowu we drzwiach, ale już samowtór z kimś 
drugim, niższego wzrostu. Szeptali do siebie po cichu, i niespokojnie oglądając się na 
wszystkie strony, rzucili w lewo ku Krakowskiemu, a potem w przechodniej kamieniczce 
znikli.
   Znowu spojrzeli po sobie stary i młody.
   — Widzisz Waszmość żem zgadł — rzekł palestrant — bo ta druga postać, poszedłbym
   o największy zakład, kobieta. —
   — Waszmość widzę, odpowiedział Mecenas, poznajesz kobiety jak pies zwierzynę, 
węchem chyba. Niedziwuję się, młody jesteś! — Prozorowicz podniósł oczy na okna; ale w 
obudwóch paliły się światła jak wprzód.
   W tem nim sobie "dobranoc" powiedzieli i kilka kroków, każdy w swoją stronę uszli, 
hałas dał się słyszeć w kamienicy Maleparty. Zastukotało na wschodach, zaświeciło w 
sieniach, kilku ludzi zbiegli do drzwi
   i wypadli na ulicę. Maleparta w kitlu białym z szablą w ręku rzucił się za palestrantem, 
towarzysz jego za Prozorowiczem, wziąwszy ich za tych których szukali.
   — Stój !
   — Czego chcesz? — Stój, bo cię płatne! — zakrzyczał Maleparta — kto jesteś ?
   — A ty!
   Wpatrzywszy się w trwarz palestranta Maleparta, zazgrzytał zębami.
   — To nie on! — a potem dodał:
   — Nie widziałeś przed chwilą wychodzących z tej kamienicy?
   — Widziałem — — Dwie osoby. —
   — Dwie. —
   — Gdzie poszły! 
   — Ku Zydowszczyznie.
   — Pewnie.
   — Jeźli nie wierzysz, to szukaj ich sobie gdzieindziej.
   Maleparta spojrzał w ulicę i popędził się ku Prozorowiczowi, którego już zatrzymał jego 
pomocnik.
   Tez same pytania. Poznawszy Prozorowicza, Mecenas, jął kląć i wyrzekać przed nim.
   — Kogoż to u licha szukacie? — Niepoczciwej żony mojej, która mi tylko co uciekła.
   — Z kim?
   — Nie wiem. Nie widziałeś ich wymykających się ? 
   — Nieuważałem.
   — Ten oto mówi, że poszli ku Zydowszczyznie. 
   — Być może. 
   — Radź mi, co tu robić?
   — Wrócić do domu i położyć się spać: — rzekł Prozorowicz — czy ich myślisz złapać?
   — Prawda — chmurząc czoło, dodał Maleparla — napróżno bym gonił wiater w polu. 
Ukryć się to nie może! — Uderzył się pięścią w czoło.
   — Jeszczem ją więc mało pilnował! — zawołał. 
   — Gdybyś mniej jej pilnował — rzekł spokojnie Prozorowicz — możeby ci się to nie 
trafiło. — Ja ją choćby w piekle odszukam!
   — Możesz być pewien że tam trafisz najłatwiej. Dobranoc.
   — Idź do djabła! — wykrzyknął Mecenas. Prozorowicz poszedł śmiejąc się do siebie; 
Paprocki chwilę pozostał w ulicy, nie pewien jeszcze co miał z sobą czynić, potem zawrócił 
nagle i wpadł nazad do domu.
   — Biegaj Waćpan — rzekł do swego pomocnika — nogi za pas wziąwszy, pod kwaterę 
Deputata Górskiego, niedaleko Jezuitów, i stój tam na szyldwachu, obserwując każdego co 
będzie wchodził i wychodził. Rano jutro zdasz mi z tego sprawę. Powtarzam, patrzaj na 
każdego i zważaj będzie li ruch w domu czy nie. Żwawo! żwawo! Czekam Waści całą noc! 
To mówiąc wszedł na wschody i zatrzasnął drzwi izby za sobą, miotając przekleństwa.


Tom II.
    
ROZDZIAŁ I
    
   Nazajutrz całe miasto dowiedziało się o smutnym wypadku Mecenasa, którego żona, bez 
wieści z kim i dokąd, uciekła. Nikt się temu nie dziwował; bo wszyscy słyszeli o ich dziwnem 
pożyciu, wszyscy żałowali biednej kobiety; a choć gorszono się jej postępkiem, któren miano 
za skutek nieprawego przywiązania, więcej go jednak w niej niż w kim innym wymawiano.
   Maleparta do rana oczekiwał posłańca, któremu rozkazał wartować około domu P. 
Stanisława Górskiego i świtało już dobrze a jeszcze drzwi domu były otwarte,
     jeszcze Mecenas, przy dopalającej się świecy, to szybkim krokiem przechadzał się po 
izbie, to zasiadał gryząc palce u stolika, na którym machinalnie papiery rozrzucał. Nareszcie 
wolny chód dał się słyszeć po wschodach i Maleparta zerwawszy się, podbiegł ku drzwiom. 
Wszedł posłany, otrząsając opończę i czapkę od deszczu, który je przemoczył.
   — A cóż? — żywo zapytał Mecenas.
   — A nie! — odpowiedział obojętnie posłany. — Stałem pod wrotami, stałem, zmokłem i 
po wszystkiemu.
   — Nic nie widziałeś? — Chmury na niebie i błoto na ulicy,
   — Gadajże! powracał kto w nocy do kwatery. Był w niej ruch jaki, czuwanie?
   — Jak przyszedłem tam, wszędzie był ruch i na kwaterze był ruch, bo JW. Deputat miał 
gości u siebie i służba wszystka we wrotach, z końmi i kolasami stała. Mówili że grano w 
karty i w kości na górze u — Jakto? Więc był w domu? — Zdaje się, kiedy gości przyjmował.
   — To być nie może. 
   — Ja nie wiem.
   — No! a potem, a potem? 
   — Potem goście zaczęli się rozjeżdżać po jednemu, po kilku, i w krótce wrota nawet od 
kamienicy zamknięto; a mnie com się pod pozorem interesu dociskał, gwardyacy trybunalscy 
wartę odprawując, wypchnęli na deszcz w ulicę. Schroniłem się pod przysionek Jezuickiego 
kościoła, z kąd na kwaterę miałem oko.
   — Cóżeś widział?
   — Ale nic, powiadam Waszmości, całą noc tak marzłem na deszczu napróżno.
   — Nikt w nocy nie powrócił? — Nikt. — A z wieczora, nikt nie przyjechał, nie 
przyszedł? 
   — Przypominam sobie, że jakiś mężczyzna w płaszczu, prawie równocześnie ze
     mną wszedł do kamienicy, od klasztoru Brygitek przybiegłszy? 
   — Jakiego wzrostu?
   — Wysokiego. Twarzy widzieć nie mogłem bo ją miał zakrytą. Bardzo spiesznie popędził 
na górę.
   — To on! — zawołał Maleparta — to nieochybnie on! Mówisz że szedł od klasztoru 
Panien Brygi tek?
   — Tak jest. Widziałem wyraźnie, że biegł z tamtąd.
   — Więc ona u Brygitek, a on ją uprowadził.
   Posłany ramionami ruszył, jakby mówił — Tego nie rozumiem.
   Maleparta niespokojny i zamyślony przeszedł się po izbie.
   — Głupim i stokroć głupi! zawołał, drugim radzę, a sam sobie poradzić nie umiałem! Do 
tej pory nie wziąść od niej było tranzakcyi przedażnej na dobra Inflandzkie, ani kwitu z tamtej 
summy! Nigdy z takiemi formalnościami odkładać nie było potrzeba do jutra. Teraz, 
komplikują się rzeczy. Jeźli ona w klasztorze, znać mi chcą wytoczyć proces i starać się o 
rozwód! Nigdy nań niezezwolę, nigdy ! Ani na separacyą! Nigdy! Przechodziło mi przez 
myśl, że ten wartogłów uwiódł ją dla pięknych oczów i młodej buzi, byłbym im w ówczas 
zaśpiewał co chciał odstępnego. Widzę że lepiej się biorą niźlim się spodziewał, ale 
czekajcie! I jam nie głupi! pretensye na pretensye znajdziemy i zobaczemy kto lepiej wyjdzie. 
   I chwilę chodził milczący i znowu się odezwał po chwili.
   — Kto by się tego nieszczęścia spodziewał, po tej niewinnej minie! Do kata, kobiecie, 
strzelbie i koniowi, nigdy wierzyć nie można, powiada przysłowie: trzeba było słuchać, trzeba 
było mieć oko !
   — Bież Waćpan, dodał szybko, do klasztoru PP. Brygitek i prezentuj się jakby od 
Deputata Górskiego, żądając pomó- wienia z P. Paprocką. — Dowiemy się czy istotnie jest w 
klasztorze.
   Dependent poskrobał się w głowę, wziął za zmokłą czapkę i opończę i zabierał się do 
wyjścia. 
   — Spiesz się tylko Waszmość, bo na sądy czas, a ja przez te głupstwo nie opuszczę 
sessyi.
   Niecierpliwie do okna i od okna ku drzwiom chodząc, oczekiwał na powrót posłańca 
Maleparta, ale że z Grodzkiej ulicy, do klasztoru kawał był drogi niemały, błoto wielkie, nie 
mógł tak prędko powrócić posiany. W dobrą godzinę dopiero przyszedł nazad.
   — A cóż? 
   — Nic. 
   — Pytałeś o Panią Paprocką?
   — Pytałem, i od Pana Górskiego. Odpowiedziano mi, że nie ma żadnej Pani Paprockiej w 
klasztorze.
   — Trzeba było dodać, że wczoraj dopiero przybyła. — Odpowiedziano, że nikt wczoraj 
nieprzybył.
   — Więc jej tara nie ma?
   — Wedle wszelkiego podobieństwa. Maleparta skrzywił się szpetnie i potarłsuche i jeżące 
się włosy.
   — Tem lepiej, rzekł, tem lepiej: wziął ją więc dla swojej satysfakcyi, i za to zapłaci mi, co 
ja zechcę. Teraz tylko chodzi o dowody, że on, a nie kto inny mi ją wziął. To pewna, że 
nikogo nie znała, prócz niego, i wszelkie pozory —
   To mówiąc i domrukując już niewyraźnie reszty, Mecenas zbierał szybko papiery ze 
stolika, chował za nadrę i zabierał się do wyjścia na sądy.
   — Wszak już czas być musi?
   — Krzyż i laskę ponieśli na Trybunał, gdy wracałem.
   — A więc i wam czas. Idźmy. 
   To mówiąc Maleparta, scisnął się wyszarzanym pasem, przypiął karabelę, nasa- dził 
czapkę na uszy, narzucił opończę i wyszedł — dependent za nim. 
   Gdy się ku Ratuszowi zbliżali, zabiło trochę serce Maleparcie, bo przeczuł szyderskie 
wejrzenia i niemiłosierne badania towarzyszów; ale wprędce przyszedł do siebie, splunął i 
podniósłszy głowę, śmiało już, wpadł na wschody. Jak tylko go postrzelono, wszyscy co stali 
w około stolika Prozorowicza, który opowiadał wczorajszą historyą, rzucili się aby mu 
zajrzeć w oczy. Niezmieszał się tem bynajmniej Maleparta, i jakby nic nie wiedział, 
pospieszył na górę.
   A że nikogo jeszcze w Sądach nie było, wedle zwyczaju, skierował się Mecenas, do izby 
ustępnej, gdzie na ścianie wisiał obraz Matki Boskiej, wzięty od XX. Dominikanów, przed 
którym ciągle paliła się lampa. Tu siedzieli na ławach kilkunastu z palestry, śpiewając 
półgłosem godzinki o Niepokalanem poczęciu. Niektórzy klęczeli i modlili się, inni chodzili 
rozprawia- jąc coś po cichu, aby nabożeństwu nieprzeszkadzać. 
   Maleparta rzucił się na ławę u drzwi i patrzał w podłogę, chmurny i zasępiony. Przez cały 
czas śpiewania godzinek, nikt go nie zaczepił, ale zaledwie ostatnie Amen skonało, wnet 
wszyscy prawie zbliżyli się do niego.
   — Dzień dobry.
   — Moje służby powolne.
   — Jak się Waszmość macie ? — Jak zawsze. 
   — Chodzą tu jakieś wieści ? — Jakie wieści?
   — Prawda to że Wmości żona uciekła? Maleparta srogie wejrzenie wlepił w pytającego.
   Wolę że moja uciekła, niżby miała jak Wmości siedzieć i gachów do domu naprowadzać.
   Wszyscy w śmiech serdeczny, a obrażony Patron, wziął się za kord, pokręcił wąsa i 
plunął. — Waszmość mi przymawiasz? — rzekł — Nie pytaj o to, co do Waści nie należy, a 
pilnuj swego nosa.
   — Pilnuj Waść swego, abym mu go nie utarł raz na zawsze.
   Od tych słów wzięła się zwada, ale jakoś rozprowadzono powaśnionych, bo w tej chwili, 
gdy komplet na sali sądowej się znalazł, drzwi otwarto. Marszałek sesyą otworzył i 
Instygator, a za nim Woźny, ogłosili że się rozpoczynają sądy, wszyscy rzucili się ku 
drzwiom, bo już poczęto czytać z regestru sprawy; a każdy miał w tem interes, aby nie stracić 
wpisu sprawy w której attendował. Maleparta poszedł także z innemi na salę i rzuciwszy 
okiem po siedzących za stołem, postrzegł Pana Stanisława Górskiego, najspokojniej 
patrzącego po przytomnych, bawiącego się rozdartym piórem. Oczy ich spotkały się, i z tego 
wejrzenia, przekonał się więcej niż kiedy Mecenas, że się nie mylił posądzając Deputata, 
którego wzrok szyderski, cios mu w serce bolesny, bo upo- karzający go, zadał. Wymógł 
jednak na sobie Maleparta, aby nie okazać poruszenia z alteracyi i zdawał się cały zajęty 
sprawami, których wpisy, z ust Instygatora i Woźnego leciały jak grad, per non sunt. Gdy 
nareszcie doszło do żądanego i oczekiwanego wpisu, ozwały się razem dwa głosy, 
attentujących i immediate, walka się rozpoczęła, przez usta adwokatów. Mało jednak słuchał 
Maleparta, cały sobą i swojem położeniem zajęty, i tak się zadumał, że gdy przyszła i nań 
kolej stawania, jak zwykle w najgorliwszej i zdesperowanej sprawie, musiano go ostrzedz o 
wywołanym z regestru wpisie.
   W jednej chwili zebrawszy myśli, spojrzawszy na papiery, Maleparta, jakby nic go 
niedotknęło, nic niebolało, ze zwykłą swoją przytomnością umysłu rozwinął obronę aktora. 
Wszyscy oczy nań mieli zwrócone, sądząc że się wyda w czem kolwiek z niespokojnością 
wewnętrzną i osłabnie dnia tego; ale z wielkiem podziwieniem słu- chaczy, nie stracił 
wymowy, ani zapomniał substelnych swych argumentów. — Zwycięzko potem powiódł 
oczyma po Sędziach i ustąpił od kratek.
   — Do licha! — ozwał się Deputat jeden do P. Stan. Górskiego — gdyby mi pies faworyt 
zginął, więcej bym pono go żałował, niż ten człowiek żony. 
   — Nieznacie go — odpowiedział Górski — on w duszy ma piekło niespokojności, ale tyle 
siły nad sobą i dumy, że niepokaże jak cierpi. Co żony, to mu pewnie nie żal, ale majątków 
Jejmości, które puścić z rąk będzie potrzeba.
   W tej chwili zawołano na ustęp, raz, drugi i wszyscy poczęli się cisnąć do pierwszej izby, 
gdzie znowu posiadali na ławach, gwarząc, śmiejąc się, modląc, kłócąc, a niekiedy 
szturchając nawet. Malowniczy był widok tej izby ustępnej, w której teraz większa część 
Mecenasów i palestry odpoczywała, oczekując przywołania do sali i ogłoszenia dekretu. Izba 
ta była mimo głębeko w murze osadzonych okien, dość ciemna, sklepiona, jedne tylko mająca 
wyjście, i obszerna, tak, że bez wielkiego ścisku, mieścili się tu wszyscy wywołani na ustęp z 
izby sądowej. Na głównej ścianie przeciwko drzwi w framudze, wisiał w złocistej sukience, 
obraz Matki Boskiej od XX. Dominikanów z procesyą przy reassumpcyi Trybunału 
przyniesiony — przed którym wieczyście jedna a czasem i więcej lamp się paliło. To 
nadawało komnacie pozór kaplicy, choć zresztą, niepodobna do niej była wcale. Do koła stały 
dębowe i kamienne ławy, zajęte przez zręczniejszych, reszta chodziła i zbierała się w kupki, 
naradzając, opowiadając, umawiając Tubyś postrzegł twarze owe, jakie dziś chyba na starych 
zobaczysz obrazach, wygolone wysoko głowy, podstrzyżone pod linią włosy, ogromne 
spuściste wąsy, oblicza blade i surowe, twarze uśmiechające się i pogodne, oczy wygasłe od 
pracy, zaczerwienione od biesiady, lub zmrużone szyderskim uśmiechem. Ci ludzie, co w 
ręku swojem mieli prawie szafunek sprawiedliwości, bo mieli wykład prawa, wszyscy prawie 
senatorskiej powagi postawami, oznajmowali potrzącym, że coś na świecie znaczyli i czuli 
swoją dostojność. Niewielu tylko z nich, kobuzich, fałszywych, drgających oczu, 
pochylonych pleców, niespokojnych ruchów mięszało się z tym tłumem charakteru i powagi 
pełnym. Młodsi widocznie z pewnem uszanowaniem i prawie bojaźnią, obchodzili się ze 
starszemi. Dawnych czasów, wielki rygor rodzicielski, wpajał w młodych poszanowanie dla 
wszystkich starszych, bodajby nieznajomych. Tu zaś młodsi, uczniowie, sposobiący się pod 
okiem ich, patrzali jeczcze jako na sławnych nauczycieli, na starych Mecenasów.
   W tej cizbie Maleparta sam jeden siedział na ławie u drzwi i dumał głęboko. — Nikt się 
już do niego nieprzybliżał, nikt go nie zaczepił ale w gromadkach rozmawia- jących, tylko o 
nim była mowa. Puszczono się w najdziwniejsze domysły.
   Niekiedy wśród tej wrzawy, dolatywały jego uszu urwane wyrazy z opowiadań, których 
przedmiot odgadywał łatwo. Jego to jednak nieporuszało bynajmniej, cały był zajęty, nie 
stratą żony i wstydem jej i swoim, ale prawdopodobnym uszczerbkiem na majątku — 
kombinował, jakimby sposobem mógł przy nim zostać; reszta nie obchodziła go wcale.
   Gdy tak dumał, zbliżył się do niego pomocnik, co noc i dzień biegał na zwiady i oddał mu 
karteczkę. Spojrzawszy na nią poczerwieniał Maleparta i spytał żywo posuwając się:
   — Kto ją przyniósł?
   — Jakiś chłopiec, oddał ją na wschodach któremuś od palestry, i odszedł.
   — Nie widziałeś go?
   — Nie widziałem.
   — Idź sobie.
   Maleparta usunął się ku oknu i zaczął czytać. Kartka, jak się łatwo domyślić, była od 
żony; w niej ona donosiła mu, że sama dobrowolnie, bez niczyjej pomocy, uciekła z domu, 
nie mogąc znieść srogiego obejścia, i udała się do klasztoru, w myśli pozostania w nim, jeźli 
nie na zawsze, to przynajmniej do jakiegoś czasu. Dodawała, że wiedziała o majątku na nią 
przypadającym, o funduszach jakie mieć była powinna i chciała je odzyskać, aby je rozpisać 
kościołom i klasztorom, zapewniając tylko sobie przyzwoite utrzymanie do śmierci. List Rózi 
nie zawierał wymówek i gróźb; spokojne tylko wyznania. Zgniótł go w ręku przeczytawszy 
Mecenas, i wrzucił w kieszeń, a że nie miał już co robić na sądach, zabierał się do wyjścia.
   Zastąpił mu drogę jeden z palestry, jeden z tych co najdalej byli zawsze od Maleparty i 
których on instynktowie za nieprzyjacioł swych uważając, nienawidził. Zdziwił się 
niepomału, postrzegłszy że ku niemu zmierza Pan Zawada i pozostał w miejscu. Pan Zawada, 
mógł mieć już dobrze lat Sześćdziesiąt, włos mu siwiał na głowie, ciało nabrało otyłości, 
twarz spoważniała; ale mimo to krzeki pbył jeszcze i rzeźwy. Oczy świeciły spokojnym 
ogniem życia, usta się pogodnie uśmiechały, a na białej może do zbytku twarzy, prawie 
młodzieńczy wykwitał rumieniec. Z familji prawników sławnych, majętny, ale skromny w 
sposobie życia; umiarkowany we wszystkiem, łagodnego charakteru, Zawada był jednym z 
tych ludzi prawych, o których prawości, nikt nawet nie wątpi. Żaden wypadek go nie mięszał, 
żadna okoliczność nie trwożyła, póki mógł dawał sobie rady, gdy ratunku nie widział, resztę 
spokojnie na Boga zdawał. Był bowiem po staropolsku pobożny. Wcześnie żonaty, miał 
liczną familią i żył patryarchalnie Dom jego odznaczał się najściślejszą obserwancyą praktyk 
religijno - narodowych. Posty, modlitwy publiczne, jałmużny, odbywały się tu jak najściślej 
w pewnych czasach i godzinach, i nikt z fa-
     milji od nich wolnym nie był. Obchodzono święta, wigilje: odprawiano nabożeństwa, 
rekolekcye, medytacye prawie po klasztornemu. I w sercach tych ludzi, nie tylko w ich 
uczynkach, na ich ustach, była wiara; było szczere staranie o doskonalenie siebie, o 
podniesienie się moralne; a Pan Zawada, spoglądał na świat, tem wejrzeniem chrześcijanina, 
filozolicznem, spokojnem, co się niczemu nie dziwi i niczem nie przeraża. Łatwo pojąć jak 
Maleparta musiał czuć wielki wstręt do szanownego i szanowanego Zawady; jak Zawada 
musiał unikać tego, którego pospolicie nazywano Adwokatem djabelskim. A jednak we 
drzwiach ustępnej izby, na wychodnem, zaczepił Zawada Malepartę, miłym swym i 
łagodnym głosem, prosząc go na słowo.
   — Jestem do usług WMPana — rzekł z przyciskiem wyzwany. — Co mi rozkażecie?
   I oczyma iskrzącemi usiłował wcześnie przeniknąć do duszy, lego człowieka którego 
daleko niższym od siebie uważał, bo daleko mniej wprawnym i zręcznym. — Pierwszą myślą 
Maleparty było, że Pan Zawada uznawszy nareszcie jego wyższość, choć nigdy go na 
konferencye nie wzywał, teraz w rozpaczliwym razie myśli się go radzi
   — Możemyż tu pomówić swobodnie ? — spytał Zawada.
   — Dla czego nie? Chodźmy do okna.
   — Może Waszmość nie masz czasu? — Mam go zawsze, gdy potrzeba.
   Usunęli się do okna. Zawada widocznie kłopotał się od czego miał zacząć, pocierał czoło 
chustką i odkaszliwał. Maleparta brał to za znak konfuzyi, gdy to była tylko delikatność 
poczciwego człowieka.
   — We własnym to pańskim interesie mam mówić do niego — ozwał się Mecenas po 
chwili.
   — W moim ?? — zakrzyknął Maleparta i zmierzył oczyma pogardliwie Pana Zawadę, 
który w tej chwili ukazał mu się dopiero antagonistą, a tak dalece nizkie miał
     o nim wyobrażenie, że niedowierzał jak on ośmielał się stawać z nim i mierzyć.
   — Słucham — dodał szydersko po chwili. Pan Zawada otarł pot z czoła.
   — Niepotrzebuję mu robić wywodu sprawy i opowiadać o funduszach wdowy ś. p. 
Mrozickiej, które prawem natury spadły na jej córkę, a żonę WMPana — odezwał się Zawada 
— znasz je Pan lepiej odemnie. Chodzi o to, czyli WPan chociaż mąż, i jako mąż, miał prawo 
całkowicie zagarnąć dochody żony, nic z onych jej nieudzielając, i czyli w razie separacyi, 
zgodzisz się bez procesu i próżnego szkalowania przed kratkami, dobrowolnie rezygnować 
żonie, co jej jest własnością. Nie chcę wchodzić w przyczyny separacyi i zupełne 
niepodobieństwo zgodzenia się w pożyciu, gdyż sądze że i sam WPan przekonałeś się, że 
żona jego, nie do takiego życia była przeznaczona i wychowana.
   Maleparta wysłuchał zagajenia spokojnie i spytał nieporuszony: — Pozwolisz się WMPan 
spytać, kto mu powierzył ten interes do traktowania?
   — Sama aktorka. 
   — To być nie może.
   — Zrobię. WPanu uwagę — podchwycił Zawada — że co człowiek uczciwy upewnia, to 
nie tylko być może, ale być musi.
   — Zrobię też nawzajem uwagę Wmści — rzekł porywczo Maleparta — że człowiek taki 
jak wy, Mecenasie, niepodejmuje się interesu gorszącego, między mężem a żoną, interesu, 
zaburzającego spokojność.
   — Poniekąd masz Wmość słuszność, rzekł Zawada, ale coby było winnym razie 
zgorszeniem, tu niem nie jest. Zmuszony jestem powiedzieć, że całe miasto wie jakoś WPan 
obchodził się z żoną.
   — Wszakeżm jej nie katował, nie bił? — zawołał Maleparta.
   — Możeby łatwiej zniosła rany i bicie, niż tę obojętność, nieufność i rekluzyą, niż wreście 
niedostatek. — Wziąłem ją ubogą i nie miałem obowiązku.
   — Odzyskałeś WPan tak znaczną substancyą po niej.
   — Odzyskałem, prawda — zawołał Maleparta — alem na tę sprawę, zależała, 
przedawnioną, bez nadziei, wysypał swój fundusz cały, a jeźli windykowałem mienie żony, to 
nie bez ostatecznego na to wysiłku.
   — Co się tycze kosztów prawnych, o tyle o ile się one wyprobować dadzą, kwestyi nie 
czynię — rzekł Zawada — należą mu do zwrotu, wreście kilkoletnie proweata.
   — Prowenta z prawa należą do męża — rzekł Maleparta.
   — I o to kwestyi nie ma. Ale porachowawszy wszystko, reszta majątku.
   — Ja nie żądam separacyi i nie myślę o żadnym zwrocie — rzekł Maleparta.
   — Dozwolisz więc na gorszący proces, któren z bólem serca będzie musiała 
przedsięwziąść żona, a w którym okazać się mo- gą przeciw niemu takie rzeczy, co go 
wieczyście na opinji zgubią.
   Maleparta gorzko się uśmiechnął.
   — Na opinji! — rzekł — alboż mam opiniją ! Żartujecie miły panie ! Ja nic mam nic do 
stracenia prócz majątku, i dla tego może właśnie niepuszczę go nigdy, bronić będę do 
ostatniego tchu piersi, do ostatniej krwi kropelki. Wyszedłem jak wiecie z hołysza na 
człowieka, poszczęściło mi się na majątku, ale na sławie, pożal się Boże: muszę się więc 
trzymać tego, co mam.
   — Każdy to zyskuje, o co się stara — dorzucił sentencyjnie Zawada. — Nie mam nic 
więcej do powiedzenia Wmość Panu, prócz życzenia mego, aby się to lepiej zgodnie i po 
cichu skończyło. Sama historya ożenienia, gdy wynijdzie za świat, niemało WPanu zaszkodzi, 
a kto wie, czyli —
   — Nie straszcie mnie, miły panie — rzekł Maleparta, potrząsając ręką. — Nie łatwo się 
zlęknę ! Matka była świadkiem, matka przy córce mieszkała, nigdy przez lat tyle protestacyi 
nie było: rzecz to zapomniana i skończona.
   — Skończona niazawodnie, zapomniana niezupełnie.
   — A cóż mi szkodzi że o niej pamiętają? — podchwycił Maleparta. — Mam świadków, 
że przy ślubie gwałtu żadnego i siły użytej nie było: że wszystko się stało z dobrej i 
nieprzymuszonej woli.
   — A zatem, nic Wmość nie uczynisz dla żony? 
   — Nie, bo rozwodzić się nie myślę, separować nie chcę, na żadną rozłąkę nie zezwalam i 
prawnie dopominać się o nią będę, gdzieby kolwiek była.
   Zawada, po chwilce namysłu i milczenia skłonił się Maleparcie i wmięszał w tłum, gdy 
ten niespokojny chwycił go za rękę.
   — Powiedzcież mi przynajmniej, gdzie jest moja żona?
   — W klasztorze.
   — W którym ?
   — Nie widzę potrzeby oznajmowania wam o tem, i nie jestem upoważniony do tego. —
   — Przecież, gdy jest w tak pewnem miejscu — rzekł Maleparta z przyciskiem, — niema 
niebezpieczeństwa, choćbym o tem wiedział.
   — Dowiesz się pan o tem jeszcze. — To mówiąc Zawada odstąpił, a Mecenas nasz 
szybko popędził ku drzwiom i pobiegł na wschody, nie zważając na śmiechy, drwinki, szepty 
i ukazywanie palcami, których był celem. Ze złością w sercu pospieszył do domu, a za nim 
nieodstępny Dependent.
   — Słuchaj — rzekł gdy szli w ulicę i opodal od Ratusza — idź z kolei do wszystkich 
klasztorów i pytaj od P. Stan. Górskiego o P. Paprocką. Dowiedz się gdzie jest, dostaniesz 
honoraryum. — Dependent wytrzyszczył oczy, kiwnął głową, zawrócił się z miejsca i pobiegł 
w miasto. Maleparta z poplątanemi myślami i pierwszy raz może w życiu niespokojny, 
poruszony do gruntu, udał się do domu.
ROZDZIAŁ II.
    
   Nazajutrz rano, Maleparta, któremu posłany mimo obiecanego honoraryum, żadnej 
wiadomości o żonie nie przyniósł, przechadzał się widocznie niespokojny po izbie. Ubrany 
był jak do wyjścia, chociaż tego dnia wiedziano z pewnością że sesyi nie niebędzie, bo kilku 
Depetatów leżeli w łóżkach, po pijatyce zabójczej u Marszałka, którego imieniny pełnemi 
puharami do białego dnia obchodzono.
   Pozamykawszy izby na klucze i zostawiwszy zwykłą straż w domu, Maleparta wyszedł na 
ulicę i szybkim krokiem skiero- wał się mimo Ratusza, ku poważnej Krakowskiej bramie i tak 
zwanemu Krakowskiemu przedmieściu. Nie było ono w ówczas ani podobnem do tego czem 
jest dzisiaj, i oprócz kościoła z blizkim cmentarzem ś. Ducha, po nad samą drogą się 
ciągnącym, obie strony nie bardzo ubszernej ulicy, zastawione były domami różnych 
kształtów i róźnoczesnej budowy. Domostwa jedne kilkopiętrowe ze spiczastemi dachy, 
drugie nizkie z niedokończonemi wierzchy, murowane i drewniane, ciągnęły się nie ze 
wszystkiem nawet pod linją. — Między niemi były przerwy, w których z zaparkanów 
wyglądały ogrody zielone, rozpoczęte budowy, mizerne i walące się chatki. W porząniejszych 
kamienicach na dołach były skleyz wywieszonemi znakami; kramy sukienne, korzenne, 
żelazne, dostojnych mieszczan Lubelskich, sławnych swym handlem przed czasy. Gdzie 
niegdzie pod zieloną wiechą winiarnia, pod blaszanemi talerzami balwierz, pod winnikiem 
łaźnia, pod no- życami postrzygacze i krawcy, płatnerze, zbrojownicy i t. d. i t. d.
   Ruch w tej ulicy był wielki, bo na niej po większej części były gospody Deputatów 
trybunalskich i mieszkania przyjezdnych na Trybunał obywateli.
   Przebiegł nie podnosząc oczów tę ulicę całą Maleparta, i nie zastanowił się aż przed 
murowanym pomnikiem z tablicą kamienną, świadczącym o akcie Unji Litwy z Koroną, 
doszłej w Lublinie. Pomnik stał właśnie przed kościołem i klasztorem księży Kapucynów. 
Maleparta zawrócił się ku furcie, tuż podle kościoła będącej. Nieoglądając się i nie zachodząc 
do kościoła w którym właśnie msza ranna się odprawiała, pospieszył on, posępnemi lecz 
czystemi korytarzami, w głąb klasztoru i trafił wypadkiem może do refektarza. — Ogromny 
stół dębowy zajmował środek jego, na ścianach wisiały poczerniałe obrazy, a w kącie 
niezmiernej wielkości piec, ławami ostawiony, najważniejszy sprzęt jadalnej izby składał. 
Piec ten ogrzewał nie tylko refektarz [ale nad nim znajdujące się cele ojców, nieopalane w 
zimie i tylko wyziewem z refektarza, przez usunięte deski pułapu, wychodzącem, nieco 
ocieplane. Tu Maleparta, spotkał braciszka myjącego stół i ławy:
   — Nie będziecie łaskawi ukazać mi celę ojca Józefa? — spytał.
   — I owszem — odpowiedział braciszek — pójdziemy zaraz, ale nic wiem czy go 
zastaniecie, podobno na mszy. 
   — Poczekam na niego.
   Braciszek wstał z ziemi, otarł ręce i w milczeniu powiódł Malepartę na górę. Drugie drzwi 
z brzegu ukazawszy, pokłonił się i odszedł.
   — Może zamknięta cela?
   — A pocóż by ją zamykał! — rzekł braciszek — nie ma tam co wziąść, nie ma czego 
zamykać!
   Maleparta pokręcił klamką i znalazł się w ciasnej, o jednem oknie, sklepionej celi. Chciał 
usiąść i ledwie wynalazł stołek twardy, bez poręcza, na którem jakkolwiek się umieścił, 
oczekując Księdza. Tym czasem mógł obejrzeć celę ojca Józefa i ciekawem po niej powiódł 
okiem, tak nowe i niepojęte było dla niego to życie, w którego wnętrze z blizka pierwszy raz 
poglądał. Spodziewał on się. słysząc raz wraz szyderskie o wygodnem życiu mnichów 
przycinki, znaleźć tu ślady jakichś wygódek i wymysłów. Zdziwił się nic nie widząc nad gołe, 
poczerniałe ściany. Na nich wisiał obrazek ś. Józefa z dziecięciem Boskiem na ręku, obrazek 
naiwnie pojęły i naiwnie wykonany, wktórym napróżno szukać było rysunku i kolorytu, a 
jednak był serdeczny i wielki wyraz, była prawie macierzyńska troskliwość w starcu, co zdał 
się chuchać na ukochane dzieciątko. Drugi był obraz ś. Franciszka, odbierającego stygmata, 
równie naiwnie odmalowany, i z równem uczuciem. Wyciągnięte ręce świętego, podniesione 
ku niebu oczy, musiały wymodlić, wybłagać, tę szczególną oznaką łaski nie- bieskiej. 
Drewniany, grubo wyrzezany krucyfix, wisiał u głów łoża, składającego się z kilku deszczek, 
pokrytych jedną sztuką sukna grubego służącego za posłanie, drugą będącą przykryciem 
zapewne. Poduszka cieniutka sukienna sianem wypchana, leżała widocznie nietykana.
   W kątku stał dzban od wody, kubek drewniany i czarna gliniana misa. — Kilka książek 
zajmowały małą na sznurkach wiszącą półeczkę, a jedna rozłożona była na stoliczku w 
głowach łóżka. Nic zresztą więcej, nic zupełnie! Żadnego schowania, żadnej kryjówki, coby 
większe w sprzętach i wygodach ukrywać mogła bogactwo. Tylko na oknie, co na południe 
wyzierało, śmiały się w śród tej surowo obnażonej celi, wazoniki z kwiatkami. Były tam 
gwoździki rozkwitłe i róża pączkami okryta, starannie pielęgnowane i zwrócone ku słońcu. 
Kwiatki te, wydawały się dziwnie i sprzecznie w tej maleńkiej, smutnej i ogołoconej ze 
wszelkiego ziemskiego zbytku celi. Był to jeden niewinny jej zbytek, jeden sprzęt co 
zwiastował, że mieszkaniec, jeszcze się nie zupełnie z myślami i staraniami ziemskiemi 
rozbratał. A gwoździk i róża tak śliczną okryte były zielonością, tak hojnemi pączki jakby je 
nie ręka kapucyna, ale piętnasto-letniej dzieweczki pielęgnowała.
   Tych kwiatów, tego niewinnego przywiązania, zupełnie nie pojął Maleparta, jak nie 
pojmował wcale życia takiego, jak niewyobrażał sobie, aby w niem wytrwać można. 
Rzuciwszy okiem po celi, uśmiechał się niedowierzająco, szydersko, a jednak to życie które 
oglądał ciekawie u samego ogniska, czyniło go niespokojnym i swoją pogodą 
niepochmurzoną, zadawało kłamstwo całemu jego życiu, wszystkim staraniom, pracom i 
zabiegom.
   Długi kwandrans upłynął, nim ojciec Józef, któren po mszy świętej modlił się jeszcze w 
kościele, nadszedł do swojej celi. Maleparta miał czas podumać; ale w tem człowieku, 
wszystkie myśli zwracały się w krótce do siebie i ogniska z którego wychodziły. Począwszy 
więc o ojcu Józefie, skończył na sobie i swojem położeniu.
   Z ojcem Józefem, znał się Maleparta od dawna. Włóczęgą jeszcze, gdy żebrał, widywał 
go u fórty, chodząc tam po pokarm rozdzielany regularnie kilka razy w tydzień, przez ojców 
kapucynów. Ojciec Józef naówczas ulitowawszy się nad mizernem chłopięciem, wypytywał 
je o przeszłość, zaczął nauczać katechizmu i starał się, choć napróżno, wszczepić w zepsute 
serce, wiarę. Ze wszystkich swoich dobroczyńców jednego tylko ojca Józefa, niezapomniał 
jeszcze Maleparta, jednego jego widywał i mimowolnie szanował. Kilkakroć potem spotykali 
się i ojciec Józef zawsze łagodnemi, ale stanowczemi wyrazy usiłował zatwardziałego, 
grzesznika nawrócić. Napróżno ! Maleparla nie wadził się, nie dysputował, ale nieotworzył 
serca na uczucie cnoty. Występek mu zasmakował, a ręka Boska jeszcze nie spadla ciężkiem 
brzemieniem na niego. — Bóg dobry — mówił w duchu ojciec Józef — prędzej poźniej, 
otworzy ślepemu oczy na blask prawdy świętej.
   Gdy tak duma Maleparta, drzwi się otwarły i kapucyn, chwilkę zastanowiwszy się na 
widok gościa u siebie, wszedł krokiem powolnym.
   Starzec to był siedmdziesiąt kilko letni, z długą siwą brodą i zupełnie łysą głową, białej i 
rumiennej twarzy, niebieskich i łagodnych, oczów, ust różowych. Znać było na nim życie 
spokojne, umiarkowane, szczęśliwe, niczem nigdy nie zamącone. Czoło jego świeciło 
pogodą, którą daje tylko Bóg sługom swym ulubionym, całe oblicze miało ten blask 
młodości, tak rzadki u starców, a tak dziwnie piękny. Ojciec Józef z zamkniętemi czy 
otwartemi usty, zdawał, się ciągle błogosławić tylko. Mimo podeszłego wieku, nie miał 
zmarszczków na twarzy, prócz tych, które zostawił wryty w nię łagodny uśmiech. Chudy, lecz 
krzepki w sobie, wysokiej postawy, obojętnego by na-
     wet, obrazem dziwnie pięknej starości zastanowił, starości, co przy powadze wieku, 
miała jakiś wdzięk dziewictwa i młodości.
   Na twarzy kapucyna, nie było wyrazu smętku, surowości, zamyślenia, jaki zwykle daje 
samotność i klasztorne życie — owszem jaśniała w niej pogoda, spokojność duszy i wesele 
nie ziemskie.
   Jak tylko ujrzał i rozpoznał gościa, ojciec Józef, podszedł ku niemu z otwartemi rękoma.
   — Jakże mi się miewasz, mój zatwardziały grzeszniku, zawołał, i czy cię Bóg natchnął 
skruchą i żalem za grzechy, żeś aż sam do mnie przyszedł ?
   Maleparta się mimowolnie zmieszał, co w obliczu innych rzadko mu się trafiało, ale 
kapucyn miał coś w sobie tak wielkiego tak prawie królewskiego, przy całej swojej pokorze, 
że czysty tylko człowiek, mógł wytrzymać jego wejrzenie, nieporuszony i spokojny. — 
Przechodząc minio klasztoru — rzekł Maleparta — wspomniałem o was i przyszedłem się 
dowiedzieć o zdrowie? A może, dodał ciszej, mam i prośbę do ojca Józefa?
   — Za troskliwość o moje zdrowie, Bóg ci zapłać — odpowiedział kapucyn — siadajże 
duszo moja, i rozgość się jako sam chcesz. Nie mam cię czem przyjąć, prócz dobrem sercem: 
siadajże proszę, choć na tym jedynym i nie bardzo wygodnym stołku. Jakże tam u was na 
świecie? Słychać co nowego? Co ciekawego? Bo my — dodał kapucyn wesoło — cośmy się 
ze światem rozstali, nic już nawet z niego nie wiemy. Nie ciekawiśmy; w ranach Zbawiciela 
świat nasz cały. —
   — Od kilku tu chwil oczekując na was, przerwał Maleparta, oglądając waszą celę, 
chciałem pojąć wasze życie i szczerze powiem, nie umiałem, nic mogłem. Ach! co to za 
srogie życie, jaka męka!
   — Na Boga, nie mów tego kochanku — rzekł ojciec Józef — znać z tych słów, żeś 
zatwardziały grzesznik i nie znasz Boga. Jest to moje serce najwyższe szczęście ziemi, takie 
życie jak nasze, najwyższa ziemi mądrość! Bardzoś się musiał moje dziecie uplatać w myśli 
ziemskie, gdyś niepojął wcale jak my tu żyjemy, Świat wasz, to pole walki, kraina strachu 
nieustannego, nie pokoju; to zaś port ziemski. I proszę cię — mówił dalej kapucyn — czyliż 
niepojmujesz szczęścia człowieka, co nie ma nic do utrautracenia, a niebo przed sobą!! 
   Maleparta spuścił oczy i przerwał.
   — Ależ ta samotność, to zaparcie się wszystkiego ludzkiego?
   — Samotność z Bogiem — rzekł ojciec Józef — lepsza niż towarzystwo najcnotliwszych 
ludzi; a zaparcie się wszystkiego ludzkiego, to podobno mój łaskawco, najostatniejszy termin 
mądrości, jakom mówił. Taki jest człowiek, że nie będzie wart wejrzenia Bożego, aż z siebie 
starego Adama zrzuci. I — dodał wstając — spojrzyjcie na mnie, a przekonacie się, że nie tak 
to srogie to życie klasztorne, jak myślicie. Przy głodzie, chłodzie, na modlitwie, bezsenności, 
pracy, w tej sukni, przeżywszy lat czterdzieści, widzicie jakem jeszcze czerstwy i zdrów. 
Wiele jest podobnych mnie na świecie, przy wygodach i dostatkach? A dla czegom taki? bom 
na duszy spokojny, bo nie mam nic prócz Boga w sercu i jednego habitu na grzbiecie, bo się 
nie frasuję o nic, i nie wiele dbam o to, na co wy siły, zdrowie i spokój tyracie, a co pożal się 
Boże, złamanego szeląga nie warto. Ale Waść moja duszo — rzekł kapucyn — mieliście 
pono do mnie jakieś żądanie, mówcie proszę: nie wiem czy potrafię wam w czem usłużyć, bo 
cóż może dla takiego jak wy, taki jak ja!
   — W teraźniejszem mojem położeniu, możecie mi być pomocnym — rzekł Maleparta — 
chciejcie mnie tylko wysłuchać cierpliwie chwilę. Wątpię żebyście wiedzieć mogli żem i 
jakom się ożenił. Wziąłem ubogą na ówczas dziewczynę, a razem z nią na kark mój jej matkę, 
kobietę niegdyś bogatą, ale okolicznościami podupadłą. Windykowałem własnym funduszem, 
znaczne dosyć majętności mojej żony, które ze szpon łakomych udało mi się dobyć. Oto, parę 
dni temu, jak żona moja uciekła z domu i skryła się w którymś klasztorze, starając, się 
podobno o seperacyą i domagając surowo majętności, którą chce nie wiem jako rozporządzić.
   Przez cały czas mowy Maleparty, kapucyn poglądał na niego spokojnie, z obliczem 
człowieka, którego nic zdziwić niepotrafi.
   — Ale moje dziecie — przerwał wtem miejscu — spytajcie siebie naprzód, czyli nie 
macie na sumieniu przyczyny ucieczki żony?
   — Zdaje misie że nie mam nic na sumieniu i w oczach ludzi — odrzekł Maleparta. 
Obchodziłem się z nią zimno, to prawda, alem jej nie tknął, nie bil, nie katował, nie 
prześladował. Zamykałem ją, aleć to — Kapucyn podniósł głowę.
   — Jakkolwiek klasztor zamknięty i ludzkie języki nawet do niego się nie mieszają, 
powiem ci moja duszo, że nieco wiem o twojem obejściu się z żoną.
   — No ! więc sądźcie jako chcecie — rzekł Maleparta — niepowiem słowa więcej, ale 
proszę was, jest li godziwa i do pochwalenia ucieczka ?
   — Nigdy — odpowiedział kapucyn.
   — A więc możecie mi dopomódz?
   — Jakże to —
   — Żona moja jest w którymś z klasztorów, nie wiem tylko w jakim. Czybyście nie mogli 
trafić do niej i przekonać że źle uczyniła i że nic jej niepozostaje jak wrócić do męża!
   — Moge to uczynić - odpowiedział kapucyn — co więcej moim by to było obowiązkiem, 
ale moja duszo, dodał, nie będzieszże się nad nią mścić i znęcać gdy wróci: poprawiszże się ? 
?
   Ojciec Józef spojrzał w oczy Maleparcie, który pomięszany odpowiedział:
   — Nie wiem jakbym się miał poprawić. Żona moja: muszę jej strzedz jako umiem.
   — Ale nie przez to zamykać jak niewolnicę — rzekł kapucyn.
   — Co się tyczę pieniędzy — kończył Mecenas — zobowiążę się wypłacać jej pewną 
sumkę, jeźli tego koniecznie żądać będzie. Wiele nie moge.
   — Przyjdź do mnie jutro — rzekł kapucyn — postaram się ją wynaleźć. Daj Boże, aby to 
było z dobrem waszem wspólnem, i na chwałę Bożą, co uczynię. Kobieta która chroni się do 
klasztoru, nie jest jeszcze występną i snać nie mogła uczynić inaczej. — Przyjdźcie jutro rano, 
a rozmyślcie się nad sobą i poszukajcie w duszy, czyli tam nieznajdziecie winy. O! co bym 
nie dał, abyś się upamiętał i nawrócił. To mówiąc powstał ze złożonemi rękoma kapucyn. 
Maleparta który ten gest natchniony, wziął za udanie, ruszył nieznacznie ramionami i krótko 
pożegnawszy starca, wyszedł. Rozdział III.
    
   Przenieśmy się teraz na chwilę, do kamienicy niedaleko Jezuickiego kościoła, zajmowanej 
przez JW. Deputata Stanisława Górskiego, u której wrót widziemy naprzód zaciągającą wartę 
gwardyi; trybunalskiej, i ciżbę powozów i koni. Mnóstwo klientów, dworzan, jednoziemców, 
sług szlachty i sług nieszlachty, kręciło się na dziedzińcu pełnym koni i psów. Pan Stanisław 
był jednym z tych możnych Deputatów, co dla honoru i w nadziei laski może, wybierani 
bywali. Wiódł on do Lublina jeden z najwystawniejszych dworów, miał husarzów, kozaków, 
dworzan, służalców, poczet nie- mały, zwiększony jeszcze masztalerzami i psiarzami, co za 
nim z końmi i psy do Lublina ciągnęli. Na ładownych wozach szła kuchnia i część piwnicy, 
antenatów srebra, makaty, obicia i cały sprzęt potrzebny do ubrania domu: kilku kucharzy z 
kuchmistrzem polakiem na czele, wiedli za sobą zgraję kuchtów. Niepoliczyć co tam było 
niepotrzebnych ludzi, jedynie może na to utrzymywanych, aby dwór pokaźniejszym i 
liczniejszym czynili.
   Pan Stanisław, człowiek młody jeszcze, urodziwy, charakteru szlachetnego, mężny, 
otwarty, gościnny i wspaniały aż do rozrzutności, miał tę słabość, ie lubił się otaczać ludźmi, 
których śmiejące się na rozkaz pański twarze, sercu jego widać były potrzebne. Niczyi dwór, 
niczyi ludzie, nie byli tak weseli, zadowolnieni, szczęśliwi, jak dwór i ludzie Pana Stanisława. 
U niczyich drzwi nie stało tylu ubogich, nie czekało tylu suplikantów z prośbami, nie kłaniało 
się tylu przemyślnych oszustów. A nikt od tych drzwi nieodszedł markotny, zawiedziony, 
smutny. P. Stanisław lubił świadczyć i niepotrafił odmawiać, choć czasem wie dział, że dawał 
niegodnemu. — Pan Bóg, powiadał, zważa na datek, nie na ręce co go biorą. — I tak się z 
szalunku swych łask wymawiał.Żonaty za młodu, prędko bardzo potem wdowiec, 
pozostawszy bezdzietnym i wolnym, pędził swój czas na posługach krajowi, na wesołych 
biesiadach, łowach i przejażdżkach. Lubił zgiełk i towarzystwa huczne, namiętnie 
przywiązany był do koni, do psów i całemi tygodniami polował. Odważny aż do 
zuchwalstwa, bo na dziesięciu się porwał zaczepiony, łagodny był jak baranek z przyjaciółmi 
i obojętnemi. Witał każdego grzecznością, podaniem ręki, uśmiechem, i tą staropolską 
uniżonością, co tak zaskarbia serca; ale niezniósł najlżejszej przymówki, najmniejszego 
względem siebie uchybienia. Wielki obrońca nieszczęśliwych, uciśnionych, podupadłych, 
szafował dla nich sobą, mieniem swojem i czasem. Gdy chodziło o posługę dla brata 
szlachcica, nie wymawiał się nigdy, choćby brat szlachcic, przyszedł w kurpiach i siermiędze, 
prosić o nią.Życie P. Stanisława było mięszaniną zabaw, hulanki, dobrych i świętych 
uczynków, szalu, swawoli i dobroczynności. Powiedzmy na jego pochwałę, że nie było 
zabawy, coby mu przeszkodziła do dobrego dzieła, i nie było towarzystwa, któregoby dla 
ubogiego nieporzucił. Z ludźmi sobie równemi, najmilszym był współbiesiadnikiem, 
najłatwiejszym z przyjacioł, najszczodrobliwszym z towarzyszy. Robił co robili wszyscy i 
zawsze się zdawało, że czyniąc coś dla ludzi, czynił tylko dla swojego własnego 
zadowolnienia. Nigdy nieodmówił niczyjemu wezwaniu do bitwy, do kielicha, do łowów, do 
gawędki; i potrafił zawsze bawić się z każdym i wszędzie. Niepostrzegłeś w nim próżności 
żadnej, bo się chętnie zniżał dla drugich, krył z majątkiem, z rodem, z zasługami, aby im 
nieuczynić przykrości. Nikomu zaś poniżyć się nie dał i na ówczas obrażony, aż nadto może 
stawał się dumnym.
   Koło niego prócz zgrai wiecznie zmieniającej się, a zawsze tłumnej suplikantów, 
biedaków, hołoty, kręciło się zawsze kilku tak zwanych przyjacioł. Byli to niemajętni młodzi 
szlachta, których koniec końców wyposażał P. Stanisław; czasem też i kolanem w tył dawszy 
odprawiał, gdy przyjaciel nieszlachetny okazał charakter. Obowiązkiem przyjaciela było, 
towarzyszyć gdzie rozkazał P. Stanisław, bodajby w ogień; rozrywać go w samotności, 
dotrzymywać kompanji, spełniać wszelkie przyjacielskie usługi, chodzić z listami i 
poleceniami, a nareszcie i wybić się nie raz za honor pryncypała w pałasze. Przyjaciele 
ugoszczali zaproszonych wyręczając gospodarza, który sam nie pił, chyba zmuszony i 
najczęściej w dowód affektu spełniał puhary zimną wodą. 
     — Do jednej rzeczy — mawiał Stanisław — przyzwyczaić się dla niczyjej przyjaźni nie 
mogę, to do wina. Wody wypiję ile chcecie, ale trunku nie mogę. — A gdy go poczęstowano 
znajomym argumentem — albo pij, albo się bij — odpowiadał chwytając za demeszkę i stając 
w gotowości. O czem wiedząc wszyscy, nie bardzo go już do kielicha wyzywali.
   W dziedzieńcu kamienicy, w której kwaterował Pan Stanisław, znać było, jak to 
mówiono, pana po cholewach. Rżały konie, ludzie się śmieli, psy szczekały, ptaki myśliwe 
dzwoniły, pazikowie swawolili, strzelano do celu, ostrzono pałasze i wytaczano precz wypite 
beczki wina, w których tylko lagry zostały. Niekiedy kucharz w białej szlafmycy ukazywał 
się biegąc ku kuchniom gorejącym dzień i noc bez ustanku. Przy stajni masztalerze i kozacy 
grali w kości, dalej służba w tłuste karty cięła się w drużbarta, dalej jeszcze w przedpokoju 
grali pokojowi w ćwika, grali i panowie na pokojach w różne gry nowo wprowadzone. Inni 
harcowali na koniach, inni szli o zakłady do celu.
   Ruch, wesołość i wrzawa były wszędzie. —
   Izby, pomimo nieporządku jaki w nich panował, bogato były przystrojone i dostatek 
widny był po nich. W pierwszej dwór się zabawiał, dalej goście z gospodarzem. W ostatniej 
komnacie, P. Stanisława, było jego łóżko i ulubiony sprzęt. Ogromne psisko wylegiwało się 
przed kominem, na lamparciej skórze, drugi na łóżku zasłanym atłasową kołdrą. Po nad niem 
rozpięta była złocista makata, cała zawieszona bronią, której stósy stały także po kątach, 
wisiały po ścianach, leżały do koła. Był tam niemały dobór prostych i krzywych, skromnie i 
bogato kutych szabel, strzelb tureckich, pistoletów różnej długości, rusznic, krócic i t. d. W 
głowach stała na lasce oprawna staroświecka siekierka. Na stole okrytym suknem zielonem, 
leżały księgi pyłem po-
     kryte i jedna mała otwarta. Ta ostatnia do codziennego służyła nabożeństwa.
   Obok błyszczało bogatych kilka sprzęcików, zegarków, łańcuchów, pudełeczek, 
pierścieni. Były to wyraźnie rzeczy na podarki przeznaczone; gdyż P. Stanisław nie 
przyjmując od nikogo, dawał je gęsto i niemało. —
   W poblizkiej komnacie, na której kominie palił się ogień wyśmienity, siedział w tej chwili 
zadumany przeciwko swemu zwyczajowi P. Stanisław. Obok niego nieodstępni towarzysze w 
milczeniu stali; jeden przez okno w dziedziniec poglądał, drugi strzępił koniec pasa. Byli to 
przyjaciele gospodarza, panowie Szczuka i Pękosławski. Pierwszy z nich poczciwy i 
serdeczny człowiek i prawdziwy przyjaciel Stanisława, coby się za niego dał zabić i w sztuki 
porąbać, drugi z zatraconego już gatunku pieczeniarzy.
   Pękosławskiemu chodziło li tylko tyle o serce P. Stanisława, o ile serce R. Stani- sława, 
dawało jeść i pić, czuł P. Jerzy, że się za to wysługiwać było potrzeba; ale nie lubiąc się 
narażać, pracować, chodzić, mozolić i kochając nadewszystko ciepły kąt i pieczenię, obrał 
sobie szczególny sposób wywdzięczania patronowi swemu. Miał sobie za obowiązek być 
zawsze w dobrym humorze, podkpiwać i bawić go. Uśmiechał się na rozkazy, żartował, 
błaznował, a wszystko to tak zręcznie, że i bawił razem i pochlebiał panu.
   Gdy chodziło o inną jaką usługę, okazawszy naprzód gotowość zupełną, kończył uznając 
się pokornie niezdatnym do niej i wysyłał P. Szczukę, który zawsze rad był biedz gdzie 
zażądał P. Stanisław. Tym czasem Pękosławski zostawszy przy panu, szył nie raz buciki 
nieprzytomnemu. I gdy poczciwy Szczuka, nadstawiał szyi, ujadał się, gardłował, P. Jerzy 
Pękosławski siedział w kącie, błaznował i pozwalał sobie nawet z towarzysza podkpiwać: tak 
powoli wkradał się w łaski Pana Stanisława, ru- gując z nich w spółzawodnika, i to 
najbezpieczniej, bo nie ruszając się z miejsca. Ale że Szczuka poczciwy, błaznować nie lubił, 
gęby nie miał aby swoje czyny wysławiać, nie poniżał się i nie pochlebiał, zrobiwszy co cicho 
siedział, a za małą zawsze rzecz miał co uczynił; łatwo było ubiedz go Panu Jerzemu.
   Znał go może w grucie Stanisław, ale zamykał oczy na jego podłość, bo Jerzy go bawił i 
był mu potrzebny, miasto małpy lub papugi. I tacy ludzie mają czasem swoją wartość, i 
użyteczność.
   Siedział, jgkeśmy powiedzieli gospodarz przeciw komina P. Szczuka pas strzępił, a 
Pękosławski oknem wyglądał: po chwili milczenia, odezwał się ostatni:
   — Bestja nie kozak ten Didko, zmiata kuchcików, co mu się czegoś sprzeciwili jak 
gałęzie z drogi! O! sławny wojak, narobiłże bigosu w kuchni.
   Pan Stanisław jakby nie słyszał. Pę- kosławski, obejrzał się, chrząknął i począł z innej 
beczki.
   — Horda czegoś kuleje, musiał go spędzić wczoraj kozak.
   P. Stanisław milczał jeszcze — Pękosławski wzruszył z lekka ramionami; a po chwili 
milczenia znowu bąknął.
   — Nie zawołaćby kozaczka, aby Jegomości zagrał na torbanie, bo coś chmurno na czole. 
   — Daj mi pokój — oddowiedział Pan Stanisław.
   — Oto i Pana Szczukę zaraziłeś Jegomość markotnością, stoi i pasa ze wszystkiem 
wystrzępi, niepomnąc, że to może najlepszy i ostatni.
   Pan Szczuka spojrzał na Pękosławskiego a Pan Stanisław na Szczukę —
   — Co tobie kochanku? — spytał.
   — Nic: to się Panu Jerzemu przydało.
   — Smutny jesteś czegoś?
   — Miałbym prawo spytać o toż Jegomości? — Alboż nie wiesz co mi?
   — To ten pies co wczoraj zdechł, ani chybi — zawołał Pękosławski.
   Pan Stanisław ruszył ramionami — a Szczuka się znowu odezwał:
   — Ani wiem, ani pojmuję, co to Jegomości jest.
   — A ja, kiedy nie o psa chodzi, to głowę daję, że do trzech zgadnę — zawołał 
Pękosławski.
   — A no spróbuj ? — rzekł odwracając się P. Stanisław.
   — Tęskno Jegomości, za polowaniem?
   — To raz. Nieprawda.
   — Albo za wybitą?
   — To dwa. Nieprawda.
   — Albo za kobietą? — dodał Jerzy po cichu śmiejąc się. 
   P. Stanisław porwał się.
   — Coś Waść nadto mądrze zgadujesz!
   — Albo nie prawda!
   — Nie ze wszystkiem. Nie tęskno mi za kobietą, ale żal mi jednej. — A to wszystko 
jedno. 
   — Nie jedno, bo gdybym jej chciał, to bym ją miał, a żal mi jej tylko.
   — To lak Jegomość sam przed sobą kłamiesz.
   P. Stanisław może dla tego, że mu trafił w słabe miejsce P. Jerzy, porwał się 
namarszczony i krzyknął surowo.
   — Wiedz Waść, że ja nigdy przed nikim, nawet sam przed sobą nie kłamię.
   Ale w chwilkę dodał łagodniej: — Bądź P. Jerzy ostrożniejszy z językiem, bo ci go kiedyś 
obetnę.
   — Samem to zrobić gotów na rozkazanie Wmości — prędko podchwycił Pękosławski 
kłaniając się do kolan. 
   — No, dość tego i sza — rzekł Stanisław. I znowu się zadumał; po chwilce jednak jakby 
mu co ciężyło, odwrócił się oczyma wyzywając towarzyszów do rozmowy. P. Szczuka, 
którego zadumanie Stanisława niepokoiło, nie zdobył się tak skoro na sło- wo; obojętny a 
przebiegły Pękosławski zaraz niemy rozkaz spełnił i zawołał:
   — Z pozwoleniem Jegomości, czy wolno inkomodować o nazwisko tej kobiety, o którą 
idzie ?
   — Waści ono do niczego — rzekł Pan Stanisław — a do tego czuję że wiedzieć je musisz 
i próżno pytasz. Gdybyś zaś nie wiedział, nie powiedziałbym pewnie, bo masz język babski i 
nic się na nim nie utrzyma.
   — Z przeproszeniem — przerwał Pękosławski — co się tycze mego języka, lepiej o nim 
trzymam. Co się tycze kobiety, a kto tam wie o której Jegomość myśli, gdy o tylu myśleć 
moie? Czy o Pani Przerębskiej, co słodkie oczy do Jegomości robi; czy o Wojewodziance 
którą Jegomości rodzice i krewni rają; czy o Regentowej, którą sam mąż stręczy.
   — Nie paplaj głupstw, proszę — zawołał Stanisław — nie lubię ich słuchać.
   — Już milczę — dodał w chwili Pękosławski — dodani tylko, że gdybym wiedział o 
której Jegomość duma, może by się coś na smutek dopomogło? 
   Stanisław machnął ręką.
   — Nikt na to niepomorze.
   — Do licha, więc chyba nie żyje! — zawołał Pękosławski.
   — Tak się to Waćpanu zdaje?
   — Ja tak trzymam o łaskawcy i dobrodzieju moim, że nie ma kobiety coby go sercem 
pokochać nie miała, chybaby ślepa była i głucha.
   — Cóż pomoże choćby pokochała? — zawołał Stanisław.
   — Już dalibóg dalej nierozumiem, i jeźli to niepomoże, cóż pytam?
   — Daj bo sobie pokój, mój Jerzy.
   — Już dałem i sobie i Jegomości, i dalej ani słowa o tem.
   Gdy to mówili, otwarły się drzwi i dworzanin oznajmił, że wielki tłum suplikantów 
antikamerę oblegał, cisnąc się do JW. Depu- tata. Stanisław choć nie był w humorze słuchania 
próśb, wyszedł jednak natychmiast.
   Przedpokój pełen był w istocie różnego wieku i stanu suplikantów, ubogiej szlachty, 
żydów, mieszczan, żebractwa, z których jedni po większy, drudzy po mniejszy przychodzili 
zasiłek, inni prosząc o protekcyą w sprawach, inni podnosząc świadectwa jako pogorzeli i 
podupadli z liczną familią. Były tam i kobiety i starce i dzieci. Sława bowiem dobroczynności 
P. Stanisława, zwabiała do niego, co było prawdziwie ubogich i biednych i co było oszustów. 
W tym tłumie odartusów i biedactwa, łatwo było poznać, po zuchwalszych minach, 
czerwonych nosach, białych ślepiach, karmazynem nakrapianych policzkach, wyszastanem i 
wysmolonem po szynkach odzieniu, tych spekulantów co z prolessyi wyciągali rękę za każdą 
reassumpcyą Trybunału, zbiegając się po pewny obłów do Lublina. Od tej hałastry czuć było 
wódkę i swąd karczemny, gdyż ich gospodą, były pospolicie zapiecki żydowskie. Oni 
najkrzykliwiej, najzuchwalej domagali się jałmużny i oni najbezwstydniej liczyli ją na dłoni.
   Nikt bez datku nieodszedł: powoli wypróżniała się izba i Pan Stanisław, już miał 
powracać do komina, gdy drzwi się otwarły i Maleparta wszedł do przedpokoju. Spotkały się 
ich wejrzenia i wypowiedziały wzajemną nienawiść. Pan Stanisław w chwili zmienił 
charakter twarzy; z łagodnego i smętnego, przybierając dumny i ostry. Mecenas miał na 
ustach swój szatański, szyderski uśmiech, skłonił się nizko i objawił żądanie, pomówienia 
słów kilku na ustroniu.
   — Jestem na usługi — odpowiedział Deputat z zimną obojętnością! — Siadajmy, 
słucham. 
   — Czy nikt nam nieprzeszkodzi? 
   Gospodarz klasnął w dłonie, i do wchodzącego sługi zawołał:
   — Nie wpuszczać nikogo — potem sparł się na łokciu o stół i zwróciwszy oczy ku oknu, 
gotował się słuchać cierpliwie. Ubo- dło Malepartę, zimne, wzgardliwe przyjęcie, ale urazę 
pokrył i zaciąwszy usta, mówił:
   — Mam maleńką prośbeczkę do JW. Deputata. 
   — Słucham jej, słucham — niecierpliwie odpowiedział Stanisław.
   — Przyszedłem do JW. Pana, w intencyi uproszenia łaskawej protekcyi, w sprawie która 
się w krótce przed Tąybunał wytoczy. Sprawa to gorsząca na nieszczęście: chodzi o wydarcie 
własności, a porywcą jest człowiek, którego wota publiczne na obrońcę własności, czci i 
imienia obrały. Jestem sam aktorem i sam patronem.
   — Ad rem Mecenasie, o cóż chodzi?
   — O żonę, którą mi wydarto, zasadzając się na nią i na jej majętności razem; ale te nie tak 
mi łatwo będzie z rąk dostać!
   Na te słowa P. Stanisław podniósł oczy, jakby spokojnie i dumnie wyzywał do dalszego 
opowiadania. Maleparta się zakrztusił. — W tej sprawie, dodał, proszę waszej protekcyi: 
sprawa to trudna, bo przeciwko człowiekowi możnemu, skolligaconemu, wziętemu i na 
wysokim urzędzie; ale święta sprawiedliwość za mną, i wszyscy poczciwi.
   Przeciwko nadziei Mecenasa, który szukał oznaki pomięszania na twarzy P. Stanisława, 
Deputat słuchał tego spokojny, zimny, dumnem wejrzeniem tylko odpowiadając. —
   — Sprawa ta, niewątpię — mówił Maleparta — wielką wzbudzi i powszechną 
animadwersyą, w niej się okaże, jacy są u nas praw stróże i tłumacze.
   — A za tem — przerwał Stanisław obojętnie — gdy się wytoczy, wedle prawa i sumienia 
sądzić ją będziemy, przyrzekamy tem solenniej, że nigdy nie sądzim inaczej. — To mówiąc 
powstał, niby żegnając gościa, ale Mecenas nie chciał odchodzić.
   — Macie jeszcze co więcej do mnie? — spytał Deputat. Mecenas bełkotał z gniewem, 
niewiedząc co mówić dalej — i stał patrząc w oczy. P. Stanisławowi.
   — A więc, żegnam was ! — rzekł odwracając się i uchodząc Deputat.
   — Za pozwoleniem waszem — zawołał Mecenas — gdy widzę że mnie rozumieć 
niechcecie, muszę się wyraźniej tłumaczyć ?
   — Jakież być może jeszcze tłumaczenie?
   — Porywcą mojej żony, wy jesteście, panie, wydziercą mojej własności, wy jesteście, 
rozbójnikiem. —
   Niedokończył tych słów Maleparta, gdy na jego twarzy, gorzał już odlewany policzek i 
Stanisław w chwili krzyknął na PP. Szczukę i Pękosławskiego. Mecenas rzucił się ku niemu z 
szablą, ale pochwycony za obie ręce, musiał pieniąc się od złości, poprzestać na łajaniu.
   — Myślicie, wołał, że na tem koniec że się ustraszę, żeście mi tym policzkiem we 
własnym domu, gębę zamknęli. Na wszystkich djabłów nie! nie! Pokażę światu wasze 
sprawy, odkryję uczynki, wywiodę was na haniebny plac popisu przed kratki, oddani wam 
wasz policzek stokrotnie ! Dla tego żeś ty możny, żeś znaczny, żeś sędzią, masz broić 
bezkarnie, masz bezbronnych i słabych uciskać, cudzą własność wydzierać! Mówił, aż póki 
obrażony Szczuka gęby mu kułakiem nie zatknął.
   — Co z nim zrobić? — zawołał do Pana Stanisława.
   — Rozsiekać łotra! — zakrzyczeli nadbiegli dworscy.
   — Zasiec łozami, wołali inni.
   — Związać i oddać pod wartę, niech odprowadzą do turmy, i sądzić z regestru Mandati 
Directi, niech da głowę — przerwał ktoś w tłumie.
   — Cicho — zakrzyczał P. Stanisław. — Ukarany jest dosyć policzkiem za swoje 
szaleństwo, wywieść go za bramę i puścić jako waryata. Ani wiem, ani rozumiem czego chce 
odemnie.
   — Nie wiesz! nie wiesz! — zawrzeszczał Maleparta. — A kto mi żonę porwał? Kto ją 
podmówił? kto mój spokój zamącił i mojemu mieniu grozi, podmawiając ją do procesu, dając 
jej adwokatów, patronów i doradźców, kto??
   P. Stanisław odwrócił się już odchodząc i dodał jeszcze:
   — Wywieść go za wrota, krzywdy mu nie czyniąc i puścić wolno.
ROZDZIAŁ IV. 
    
   U bramy Deputackiej kwatery, wyrwał się z rąk dworzan Maleparta i rwąc włosy z głowy, 
wybiegł jak szalony na miasto. Uniesienie zbyteczne go zgubiło, i zawiodło gdzie się dojść 
niespodziewał. Mało by go bolał policzek gdyby był potajemnie dany, ale sromota w obliczu 
tylu ludzi, ale języki ludzkie co z tego wypadku ukuć mogły, niewiedzieć jakie dziwy, ale 
skompromitowana sprawa cała!! Idąc do P. Stanisława sądził, że trafi na tem łatwiejszego, 
tem pokorniejszego że do winy poczuwającego się człowieka; stało się przeciwnie. Chcąc 
wymódz na nim wyznanie, za daleko
     się posunął rozdrażniony, i zyskał tylko sromotne uderzenie, haniebne wygnanie z domu, 
a co najgorsza wzgardliwe oswobodzenie, w ówczas gdy się spodziewał gorszącego 
więzienia, coby przynajmniej po policzku, za nim już mówić mogło. Wypchnięty sromotnie i 
niepociągniony do prawa za napad, jak się spodziewał, niewiedział co począć, nie pojmował 
jak iść dalej. Chciał wyzwać Stanisława i nie śmiał tego uczynić i wahał się, bo nowej 
sromoty się lękał, odmówienia. Chciał mścić się, nieczuł się na siłach: bo myśląc odzyskać co 
stracił, postradał już czci ostatek. Jak obłąkany leciał nie wiedząc dokąd i po co idzie: włosy 
w nieładzie, potargane odzienie, dobyta szabla, zwracały na niego wejrzenia wszystkich. 
Wzięto go za szalonego lub pijanego i ci co rozpoznali w biegnącym Malepartę, pojąć nie 
mogli, co go z zwykłej obojętności wywiodło i do takiego doprowadziło szału.
   Nieprzytomny, uczuł się nagle schwyta- nym za rękę i wstrzymanym w biegu, podniósł 
już szablę i miał ciąć zajadle nie patrząc kogo, gdy głos znajomy trafił do jego uszu. . 
   — Co ci jest? W imie Boże, człowiecze? Co ci się stało ?
   Tak mówił do niego ojciec Józef kapucyn, który stał przed nim i żegnał go krzyżem 
świętym.
   — Upamiętaj się! dokąd lecisz? — co ci się stało ! człowiecze! Bóg z tobą!
   — Co mi jest? — zawołał Maleparta. — Co mi jest! Puszczaj! niepowiem, nie wiem, 
oszalałem! Czuję policzek na twarzy — chcę zemsty!
   — Bóg z tobą! zatrzymajże się choć na chwilę! Zemsta ci nie da spokoju: mów, co to jest? 
Gdzieś był?
   — Nie mogę, nie mogę — zaryczał Maleparta — powtórzyć niepotrafię, odpowiedzieć 
nie umiem, wszystko stracone !
   — Cóż się stało ?
   — Chodź do mnie. — — Niepowinienem cię opuszczać w takim stanie — odrzekł 
kapucyn, i wziąwszy pod rękę Malepartę powiódł go szybko do jego domu. Tu padł na łóżko 
Mecenas i chwilę bez przytomności leżał, pobladł straszliwie, dychał ciężko, nareszcie, jakby 
ta burza powoli osiadać zaczęła i uspokajać się, coraz nieruchomszy leżał — pot tylko zimny 
kroplami występował mu na czoło.
   Oczy obłąkane, przemknęły się, usta ścięły, i powstał żółty, z wywróconemi rysami 
twarzy, ale na pozór spokojny.
   Kapucyn widząc go uśmierzonym, powtórzył swoje pytanie.
   — Powiedz że mi co ci się stało ?
   — Mnie! nic! Zrobiłem głupstwo i odpokutowałem za nie — wyrzekł nareszcie zgrzytając 
zębami Maleparta. — Powiedz mi ty ojcze, coś zrobił? Czy wyszukałeś moją żonę? Czyż ją 
nawrócił do powrotu?,
   — Wiem gdzie się znajduje — odpowiedział kapucyn — ale dałem słowo, że tego 
niewyjawię. Ona mi wyznała wszystko, i wiem dla czego od męża uciekać musiała. Uczynek 
to zawsze naganny, ale na ten raz moie wybaczony!
   — I ty to mówisz książe?
   — Uderz się w piersi, człowiecze — rzekł kapucyn — a uznasz że żyć z tobą niemogła. 
Oderwałeś ją od całego świata i nic jej niedałeś wzamian. Uczyniłeś ją niewolnicą, której 
tylko urągać lubiłeś: uczyniłeś ją w dostatkach nędzną. Blizką tobie była, a zupełnie obojętną. 
Niedałeś jej serca i tego nawet co psu który wrót pilnuje, dają — łagodnego słowa. Bóg nie 
dał jej nadludzkiej, jakiej potrzeba było cierpliwości. Mogłaż wytrzymać z tobą.
   — Anim ją bił, anim katował — rzekł Maleparta — do ubóstwa była przywykła. Kochać 
nie umiałem, zmyślać mości niepotrafię: mogła tak żyć, kiedy ja lak żyję, choć mnie nikt nie 
kocha, i nikt dobrego nie da słowa?
   — Ty to co innego, alei to słaba kobieta — zawołał ojciec Józef — aleć to pie- szczone 
dziecko, które matka przyzwyczaiła do nieustannej troskliwości, do kochania i do czułych 
starań?
   — Tem ci gorzej, księżę — odparł Mecenas — tem ci gorzej: dzieci trzeba do złego 
wychowywać, nie do dobrego, nie do szczęścia, którego nie ma na świecie, ale do niewoli i 
niedoli! — Te słowa wyrzekł z gorzkim szyderskim śmiechem.
   — Wszyscy się do niej rodzim — odpowiedział ksiądz Józef powolnie — ale Bóg 
rozkazał kochać bliźniego i pomagać mu dźwigać ciężar życia. Ufając w miłości 
chrześcijańskiej bliźnich, ludzie się wychowują, do lepszego trochę, niżby powinni, losu. Co 
ty mogłeś wytrzymać, mój panie, temu ona niepodołała, nie miej jej tego za złe i daruj, jako 
chcesz, aby ci twoje winy darowano.
   — Kpię ja z darowania winy! — złośliwie zawołał Maleparta — a co sam to nigdy jej nie 
daruję! — To mówiąc uderzył o stół pięścią. — Nigdy! mogę i muszę udać, że nic nie czuję, 
nic nie pamiętam, ale prędzej lub później! 
   — Moje dziecie — rzekł kapucyn — zły duch cię obłąkał, upamiętaj się. Siusiałeś 
doświadczyć wielkiej przykrości; ulżyj sobie ciężaru, powierzając mi strapienie.
   — Cóż ci powiem? — odparł Mecenas — żem dostał w twarz przed chwilą, od człowieka 
któremum pierwszy raz w życiu się uniósłszy, powiedział, com był powinien pomyślić nie 
mówić? Ot cała historya. — Dostałem w twarz, a oddam w serce. O! oddam, chyba źyć nie 
będę.
   — Człowiecze! szatan mówi przez ciebie ! — Maleparla uśmiechnął się złośliwie 
szydersko.
   — Gdyby był wasz szatan na świecie.
   — Nie chcę słuchać bluźnierstw — przerwał ojciec Józef. — Odchodzę: niech się Bóg 
wszechmocny zlituje nad tobą.
   — Ale poczekajże ojcze — zatrzymując go za suknią, zawołał Mecenas — powiedz mi, 
cóż ci ona mówiła ? Niechce powrócić, żadnym sposobem, i niepodaje warunków jakich.
   — Prosi cię mojemi usty, abyś ją w pokoju zostawił. Rozwodu niechce, bo wieże co Bóg 
złączył, ludzie nierozłączą: i choć przysięga ta znaglona...
   — Dobrowolnie! mam świadki — zakrzyczał Maleparta.
   — Rozwodu nie chce — mówił dalej kapucyn — ale żąda na zawsze usunąć się do 
klasztoru, a mienie swoje rozdać na ubogich i kościoły.
   — To wy ją mnichy podmawiacie ! — zawołał Mecenas — ale niadoczekanie wasze.
   — Słuchaj — rzeki kapucyn — wiesz, bo widziałeś co mam, więcej nad to niepotrzebuję. 
Naszemu zakonowi, bogatej nawet niewolno przyjąć jałmużny i dla tego miedzią tylko brać ją 
możemy. Podmawiać na swoją korzyść nie mógłbym, i nikt myślę z księży, tegoby 
nieuczynił. Ale, gdyby tak było, moje dziecko, dałbym rozgrzeszenie chętnie, temu, coby ci 
odebrał na lepszy użytek majątek wydarty wdowie i sierocie. Będę się modlił, aby cię Bóg 
nawrócił, a gdy uczujesz zgryzotę sumienia, na ówczas dopiero przyjdź do mnie.
   To mówiąc kapucyn wyszedł po cichu. Maleparta rzucił za nim wzrokiem szyderskim i 
zadumał się głęboko, wlepiając chmurne oczy w stół przed nim stojący.
   — Ten policzek — mówił w duszy — albo jest zasłużony, a on nie winien, albo niewinnie 
wzięty, a on porywcą. Trzeba mi dojść tego, i pomścić się po cichu, tak aby śladu zemsty nie 
zostało! Żona w klasztorze bezpieczna, powrócić do mnie musi — dajmy się jej uspokoić i 
zapewnić! Będzie czas ją odebrać. Teraz do zemsty. — Wyzwać go! głupstwo — lepiej 
zrobię — lepiej.
   Wziął za czapkę i miał wychodzić. — Wstrzymał go hałas na wschodach.
   Do izby weszło kilku ludzi nieznajomych ze stroju i miny, okazujących się bogatą 
szlachtą. Jeden szedł naprzód, podżyły już siwiejący, blady, posępnego oblicza, za nim w 
niejakiem oddaleniu towarzystwo, w którem rozpoznał Maleparta, znajomych dwóch 
prawników Lubelskich.
   Ułożywszy twarz stosowną, Mecenas udał zajętego papierami i znużonego pracą. Postąpił 
ku niemu najstarszy i powitawszy skinieniem głowy, odezwał się:
   — Służby moje powolne: miło mi poznać, tak sławnego i wielce renomowanego 
prawnika, jakim WPan słyniesz. Jestem Czerniawski Starosta Wilski do usług i przyszedłem 
tu naradzić się z Panem, w jednej mojej ważnej sprawie, gdyż jak
   mówią, nikt nad WPana w trudnym razie.
   — Pochlebiają mi JW. Starosto — odrzekł z ukłonem Mecenas. Jestem cały do usług JW. 
Pana. A tym czasem siadać proszę.
   — Mój Patron JMPan Pęchalski, opowie WPanu o co rzecz idzie, szczegółowie i 
dokumentalnie: co do mnie — rzekł Starosta siadając — ograniczę się nie wiela słowy. Mam 
sprawę sukcesyjną wielce zawiklaną na nieszczęście, z jednym z Deputatów, a że w trudnych 
razach WPan zda się tu jedyny, stręczą mi wszyscy pomoc jego. Od trzech dni posyłałem i 
dowiadywałem się o niego napróżno, nareszcie sam jadąc mimo zaszedłem się personaliter 
submittować i spytać, azali się, mimo trudności sprawy, podjąć onej nie zechcesz?
   — Z którym z Deputatów — spytał Maleparta niechętnie.
   A Pan Pęchalski odpowiedział:
   — Tać to WPan wiedzieć musisz, bośmy ją kilkakroć przegrywali, i coraz z nowej beczki 
wznawiamy, z JW. Stanisławem Górskim.
   Na to imię porwał się z lawy Maleparta, pokraśniały mu policzki, zapłomieniły się oczy.
   — Tak! tak! przypominam! — zawołał — przypominam, sprawa, w której JM. Mościom 
dowodów tylko do wygranej brakuje. Sprawa święta. — Święta sprawa! tak tak! — dodał 
Starosta — a dowody.
   — Dowody będą — zawołał Mecenas — i sprawę wygramy ! Biorę ją na siebie. — Te 
słowa wyrzekł tak impetycznie Maleparta, z tak niezwykłym sobie zapałem i porywczością, 
że wszyscy przytomni po sobie spojrzeli, i Starosta o zachwalonym Adwokacie zwątpił, 
widząc jego niesłychaną prezumpcyą, niczem nie usprawiedliwioną.
   — Tylekroć już szwankowałem, nawet gdy Deputat przeszłego Trybunału, forsą mojej 
partyi, obranym nie był, że się i spodziewać nie śmiem. Choć on sam nie forytował swej 
sprawy, dla imienia i koleżaństwa, inni JM. Panowie Deputaci, niedopuszczą nawet dojść jej.
   — To fraszka — zawołał Mecenas — naprzód Deputat często się absentuje, możemy 
przydybać porę, kiedy go na sesyi nie będzie i wmieście, powtóre Deputatów ująć, jeźli jak 
się spodziewam, JW. Starosta żałować datku nie będziesz, bardzo można. Starosta głową 
kiwnął.
   — Dalej — mówił żywo — Inslygatora z Woźnym wołających sprawy, przekupić, co 
najłatwiejsza, bo na to niewiele potrzeba. Nareszcie jeźli podobna, stającego ze strony 
Deputata Adwokata, ująć dla siebie możemy także. Kto to taki?
   Pan Pęchalski poddmuchnął nazwisko.
   — I to się zrobi — rzekł Maleparta — a teraz do dokumentów: proszę o nie.
   Starosta zdziwiony pośpiechem z jakim brał się do sprawy Mecenas, w milczeniu usunął 
się na stronę, a Pan Pęchalski, wyjął z zanadrza summaryusz dokumentów i status causae. Po 
odczytaniu papierów głęboko zamyślony Maleparta, zdawał się zwątpiewać o sukcesie.
   JW. Starosto, rzekł, dokumentów nam braknie. A chociaż prawa nasze w rzeczach 
sukcesyi wielce się niedostateczne i ciemne, żywić się muszą wykładem i prejudykatami; 
jednakże, koniecznie nam tu, na poparcie potrzebs coś więcej, nad to co mamy.
   Za całą odpowiedź, Starosta uderzył ręką po kieszeni.
   Maleparta się skrzywił.
   — Będziemy, rzekł. szukać dokumentów po aktach.
   — Szukaliśmy ich gdzie tylko było można.
   — To nie racya — odpowiedział Mecenas — boście Jchmość źle szukali. Proszę mi 
zostawić papiery.
   Starosta wziął na stronę Malepartę. — Wyszedł z nim do bocznej komnaty, i po chwili 
wrócił Mecenas z rozjaśnionem nieco czołem, a za połą kontusza pod pasem widać było, 
założony spory węzełek.
   — Jestem cały na usługi — rzekł we drzwiach — i wszelkich sił dołożę, aby i dokumenta 
wynaleźć i sprawę na dobrym stopniu postawić. Jakoś to będzie — dodał pełnym złości 
uśmiechem, zacierając ręce.
   Po chwilce rozmowy, w której rozpo- wiedziano nowemu Patronowi, szczegóły tyczące 
się sprawy, położenia wzajemnego stron obydwóch i t. d. — rozeszli się, z radą Maleparty, 
aby nie odwlekając odwiedził Starosta wskazanych mu Deputatów, których listę mu dano. 
Zaledwie byli za progiem, porwał Paprocki za czapkę, i spiesznie zatrzasnąwszy drzwi, ruszył 
z domu. Na wyjściu samem, zastanowił się i podumał chwilę, gdzie miał iść a potem ruszył 
ku Ratuszowi.
   Niedochodząc do niego rzucił się wprawo i przez przechodnią kamienicę, zbiegł Mecenas 
na tyły domostw, potem ku przedmieściu. Tu ścieszkami malemi, krętemi, czepiającemi się 
po pagórkach, doszedł do niewielkiego stojącego między seciną kletek ubogich domku, 
lichego pozoru. Obejrzawszy się puknął do drzwi, ale z razu nikt nie otworzył. Puknął 
głośniej powtóre, i dopiero dał się słyszeć chód powolny wewnątrz, i czarna głowa wyjrzałe 
okienkiem obok drzwi w ścianie będącem. Po
     czem odsunął się rygiel i Malepartę wpuszczono.
   — A to wy — ozwal się grubym głosem gospodarz, ogromnej atletycznej postawy 
mężczyzna z wielkiemi czarnemi wąsami, ten sam któregośmy widzieli dowodzącego 
cygańskiemi świadkami — to wy: bardzo przepraszam, nie mogłem się spodziewać takiego 
gościa.
   W akcencie gospodarza, przebijało się coś żydowskiego. — Maleparta nic nie 
odpowiedziawszy, wleciał do izdebki niewielkiej ogołoconej ze sprzętów, w której tylko stały 
pałasze w kącie, kilka strzelb, dzbanek próżny i tapczan kilimkiem zasłany w kącie. Młoda 
Żydóweczka, siedziała pod piecem, ale na widok obcego wnet uciekła do alkierza.
   — Cóż mi rozkażecie? — spytał gospodarz — potrzebujecie mnie? A widzicie żem wam 
dobrze potrafił usłużyć.
   — Pst! cicho! — rzekł szybko Maleparta. — Nie po to co wprzódy przyszedłem. 
Odprawcie jeźli kto jest w alkierza: mam mówić o daleko ważniejszem. 
   — Ważniejszem? — śmiejąc się przerwał gospodarz — to chwała Bogu! możecie mówić 
śmiało, nie ma tu nikogo — ta głupia Rachel, nic nie rozumie. Możecie mówić. Nu, a cóż?
   — Nie będę mówił, póki nie będziemy sami. Odprawcie gdzie chcecie tę dziewczynę.
   — Czegóż się tak boicie?
   — Dość że nie chcę mówić przy świadkach.
   Wzruszywszy ramionami wyszedł na chwilę gospodarz i coś pomruczawszy w alkierzu 
powrócił.
   — Teraz słucham.
   — Podejmiecie się usłużyć mi szablą, jakeście służyli językiem ?
   — Czemu nie! — zawołał przechrzta, — czemu nie! O wa! aby dobrze zapłacić!
   — Dobrze zapłacę —
   — A na kogo? Wielka figura ?
     — Wielka —
   — Może Mecenas? — spytał gospodarz.
   — Coś lepszego!
   — O! może kto z Trybunału? 
   — Z Trybunału —
   — Regent? hę?
   — Szukaj wyżej —
   — Co, wyżej?
   — Siniało. Gospodarz strapiony zastanowił się i umilkł.
   — To coś niebezpiecznego — dodał cicho.
   — Niebezpiecznego w istocie — rzekł Maleparta.
   — To dajcie mnie pokój.
   — Jak chcecie — odpowiedział Mecenas i poszedł ku drzwiom. Gospodarz jednak 
widocznie się wahał i nie puszczał go jeszcze.
   — A powiedzcież wprzód kto to?
   — Nie ma potrzeby; jeźli się niepodejmujecie. — Stary, młody! 
   — Młody i odważny. Czoło gospodarza chmurzyło się. 
   — Wielki pan? 
   — I pan — dodał Maleparta —
   — To ciężka sprawa — rzekł przechrzta. Niechajno się namyślę i poradzę, a jutro dopiero 
dam odpowiedź. 
   — Słuchajżeno — zawracając się ode drzwi dołożył Maleparta — ja sam jutro przyjdę po 
odpowiedź, nie waż się krokiem na próg mój stąpić.
   — A gdyby w nocy?
   — Gdyby i w nocy: mógłby kto nadejść, mogliby cię zobaczyć wychodzącego, poznać...
   — Cha! cha! zaśmiał się przechrzta — widzę że Jasny Pan rozumiesz, że masz jeszcze coś 
do stracenia!!
   Surowo spojrzał na gospodarza Maleparta i nie kiwnąwszy głową odszedł; ten stojąc w 
progu potrząsał także gęstą 'czupryną, mówiąc do siebie: — I ten przechira, ma się za coś 
lepszego odemnie! Jać przecie nigdy sam fałszywo nie przysiągłem, a jeźli kto zginął od 
mojej ręki, przeciem napadając własnego życia nadstawił! Tfu! I to się dmie, że mi 
niedozwala przystąpić do siebie.
   Mecenas tym czasem szybkim krokiem postępował nazad ku Ratuszowi, minął placyk i 
skierował się ku klasztorowi Dominikańskiemu, gdzie w ciemnym zaułku ulicy, dostał się do 
kilko piętrowego domu zasunionego w sam głąb i jakby kryjącego się przed okiem ludzi; 
przeszedł jedne, drugie i trzecie wschody, aż nareszcie dopadł drzwi skrytych w sionkach 
ciemnych i brudnych, u których znowu długo stać i stukać musiał. Wyszedł nareszcie ku 
niemu średnich lat, chudy i blady człowiek, obwiniony starą opończą, w oberżniętych butach 
służących mu za pantofle, nasadzonych na gołe nogi. Na głowie miał zawiniętą jakąś 
chuścinę, brodę zarosłą, oczy zyzem patrzące i przez brew prawą szram czerwony. — A to 
Jaśnie, a to Mecenas! chi! chi! Mecenas! służeczka — adezwał się niaznajomy obwijając się 
opończą, z pod której białe widać było szarawary płócienne, na cienkich kołyszące się 
nogach. Do nóżek upadam, servus, proszę, chi! chi, proszę. — I zaniknął zaraz na rygiel za 
wchodzącym, którego pokornie kłaniając się przyjmował. Izba do której weszli, była 
obszerna, w pośrodku jej stół dębowy, zarzucony papierami zapisanemi, pargaminowemi 
karty, folijantami. W śród nich stały kałamarze i pieczęcie, na podłodze walało się mnóstwo 
obrzynków papieru, ostróżyn piór i strzępków jedwabiu róźnofarbnego.
   Na' ścianach nagich, widać było tu i owdzie pozapisywane daty, nazwiska, imiona, 
formułki jakieś niezrozumiałe, notatki. Gdzie niegdzie przyklejony kawał papieru pro 
memoria. Na drugim stoliku pod oknem także plika tylko papierów leżała, a pod nim butelka 
szklanką wywróconą nakryta. W framudze były drzwiczki otwarte, do drugiej niewielkiej 
izdebki, gdzie stało łóżko ubogie i nieposłane, kuferków parę kilimkami zasianych i zegarek 
drewniany w skrzyni ciemno malowanej. Dwóch czy trzech dość odartych Ichmościów pisali 
za Stołem i odczytywali papiery.
   Gospodarz z Malepartą udali się przez wielką izbę, do bokówki, gdzie zawsze osłaniając 
się swoją opończą, i poprawując czupryny z pod chustki wywijającej się ów Jegomość, 
poprosił naprzód siedział Mecenasa.
   — Przynoszę ci robotę — rzekł Maleparta —
   — Nóżki całuję, chi! chi! nóżki całuję, choć jej zawsze jest do licha, że nastarczyć nie 
można i podołać trudno, a człek do reszty oczy wyślepi.
   — Ależ to niedarmo, Panie Czubak.
   — Zapewne, że niedarmo. Mecenasie. Ale chleb, niech go kaci porwą: człek się i strachu 
naje i nanudzi, nielicząc że nie ma nocy spokojnej, bo wciąż jakieś straszliwe mary, po łbisku 
się włóczą.
   — Co chcesz! — rzekł Maleparta — każdy się musi frasować. Nic bez tego!
   — A zapewne, Mecenasie — odparł P. Czubak — to się tak gada, a robota swoją drogą. I 
niechwaląc się lubi człek popracować, aby wszystko było jak się należy. Niechwaląc się, 
expedyujem przywilejów więcej niż kancellarye królewskie obie ! A gdybyś Wmość widział 
staroświeckie hramoty naszej fabryki, gdy się dobrze w bułce chleba dopieką; gdy atrament 
wyźółknie, wosk na pieczęci powykrusza się, przysiągłbyś że oryginalne. No już to nie 
chwaląc się, lubiemy robić co się zowie! To to panie nie łatwo skoncypować sine errore et 
menda, stary dokument, albo przywilej i wypisać go, ut sic. To sztuka ! to sztuka! I 
niechwaląc się... 
   — Niechwaląc się Mości Czubak, nieustannie się chwalisz — odrzekł Mecenas.
   — Niechwaląc się, ja to mówię — koń- czył Jegomość w opończy i chustce na' głowie — 
bo JW. Mecenas, bardzo zawsze honorarya liche wyznacza, nie mając baczności co to za 
robota, co to za praca głową i ręką! Ta to, potrzeba myśleć, szukać, dłubać aby się ludzie 
niepoznali, i wartować, która księga akt zaginęła gdzie, aby z niej wypisać extrakt, cum omni 
formalitate et sigillo. Ta to Mecenasie, kiedy przyjdzie podpisami świadki datować, to 
mozolna robota, szukać jacy kiedy żyli? kto na jakim był urzędzie, jak się pisał? kędy JK. 
Mość w tej a tej dacie najdował się, aby się niepośliznąć. A wyrażeniaż, a łacina, a 
niechwaląc się i kalligrafia, to fraszka myślicie? Co starsze, to gorzej! A pieczęcie! Albo to! 
Niech ich kaci porwą! Mało kroniki czytać, herbarze przerzucać, akta drabować, jeszcze 
pamięci trza djabelskiej, aby bąka nie uciąć: a nim ten nieszczęsny dokument, albo przywilej 
wynijdzie gotowy z fabryki, kosztuje on potu więcej niż za niego płacą pieniędzy. Niechwaląc 
się, Mecenasie. — Niechwal się, i daj mi gadać — przerwał Maleparta. 
   — Ale bo to chi! chi! szanowny Mecenas, wszystko chce mieć pół darmo, a to tak mi 
Panie Boże dopomóż, nie łatwo! A co strachu...
   — A któż was musi do tego ?
   — Człowiek uczciwie na kawałek chleba pracuje.
   — Uczciwie ? — spytał Maleparla.
   — A cóż? albo nie? — odbąknął Jegomość w opończy, trochę oburzony. — Hm ! A cóż 
myślicie? A mnie kaduk potem, czy tam kto mojej pracy na złe użyje, czy nie? Czy ja to 
wiem? Toćby i płatnerza przyszło karać, co miecze przedaje, za wszystkie zabójstwa 
popełnione niemi.
   — A teraz ad rem. Mości Czubak —
   — Słucham —
   — Potrzeba nam kilku dokumentów; ale akta już przez obie strony mocno wartowane 
były. Robota trudna, aby się na
     niej niepoznano, bo szczelnie wyglądać będą. 
   — Już to ja się tego nie boję — odpowiedział Czubak z uśmiechem — skoro wezmę na 
siebie, zrobię jak należy, cum omni formalitate. 
   — Z tego tedy grodu, a raczej z tych grodów, w których kwarendy czynione były 
skrupulatnie, nie ma co dawać extraktów; ale z poblizkich i gdzieby, prawdopodobnie, 
dokumenta oblatowane być mogły, uważając z których lat księgi casu belli albo incendio 
poprzepadały.
   — A! chi! chi! tego już mnie nie uczcie, to elementa naszej sztuki — zawołał Czubak — 
to nasza rzecz. A Jakiegoż to gatunku dokumenta ?
   — Naprzód odezwał się Mecenas testamentu nam brakuje.
   — To można oryginał zrobić. Trzeba tylko wiedzieć — podchwycił Czubak — z kim 
nieboszczyk żył, jak stał w intere- sach i kogo mógł za pieczętarza i exekutora wezwać.
   — Tu są gotowe notatki —
   — Dobrze —
   — Powtóre, potrzeba nam kwitu Panów Górskich, którzy z mocy testamentu obejmując 
swoją schedę, imieniem swojem i sukcesorów reces uczynili od dalszej substancyi, akceptując 
testament. Co jest wielkiej wagi: tu sęk. Bo kwit zeznany być powinien przed aktami i trzeba 
szukać kędy go wścibić.
   — Poszukamy — mruknął Czubak, potrząsając głową. — A dalej?
   — Potrzeba nam jeszcze starodawnego jakiegokolwiek dokumentu ad libitum z któregoby 
się dowodziło pokrewieństwo. 
   — Et! to to fraszki! Byle znać procedencye: a więcej ?
   — Więcej nic.
   — A co za to ?
   — Trzydzieści czerwonych złotych — rzekł Maleparta. — A na Boga — załamując ręce 
ozwał się — Czubak co Waszmość mówicie! Ta to jeden testament- wart dwa razy tyle: tać to 
mnie jeździć, szukać, ślepić potrzeba, pomocników płacić, pieczątki rzezać! A extrakt z akt?
   — Więcej dać nie mogę, głowa w głowę po dziesięć!
   — Tak mi Boże dopomuż, nie mogę przyjąć! Klnę się Jegomości, nie mogę. Bo co można 
to można, ale to tak już bez miłosierdzia mało! Zlituj się Mecenasie i postąp, bo nie zrobię. 
Popytaj się po czemu drudzy płacą.
   — E! ba ! po czemu płacą! kiedy ja Waszmości mam w ręku! — zawołał Maleparta. 
   Pan Czubak obwinął się konwulsyjnie opadającą opończą, i zawołał:
   — No, jak Jegomość chce, a ja za te pieniądze, szelma jestem kiedy zrobię.
   — Waćpan i tak nim jesteś.
   — O! ho ! a zawsze żarty. Chi! chi ? Nie chwaląc się, a kto tak potrafi jak ja; dalipan nikt! 
Daj pięćdziesiąt i zgoda.
   — To chyba bym swoich dołożył — rzekł Mecenas.
   — Kiedy klnę się Jegomości, że za te pieniądze zrobić nie mogę.
   — Zrobi się.
   — Nie mogę.
   — No, wiesz Aspan co, dołożę swoich dziesięć i zgoda.
   — Mało, dobrodzieju! Sam testament, klnę się Jegomości, więcej wart, kiedy mówię, że 
wczoraj, nie dalej jak wczoraj, niechaj ci panowie poświadczą, zapłacili mi za fraszkę, za 
kwicik (co to bagatela) dwieście złotych.
   — Co mnie tam do tego jak kto płaci, daję czterdzieści, bierzesz?
   — Ostatnie słowo pięćdziesiąt — rzekł Czubak: — to Mecenas myśli, mnie się z tego 
wielkie rzeczy okroją? Jak przyjdzie policzyć koszta, może dziesięć dukatów, klnę się 
Jegomości, nie więcej. — A ja ci się klnę, że nie dam nad to co mówiłem.
   — A na kiedy to.
   — Jak najrychlej.
   — Nie mogę, tak i co niemogę, to nie mogę! teraz roboty nawal. Pracujemy nad 
przywilejem Władysława Jagiełłowicza, co niech go trzaśnie, jaki trudny. Musiałem aż starać 
się wzoru. Kosztował mnie niemało, a co chodzenia do książek! Kat mu nadał w cudzych 
krajach mieszkać! Tak i nie mogę.
   — To jak sobie chcesz, ale pamiętaj — rzekł Maleparta — żebyś mnie potem w nogi 
całował, nie dam ci roboty i nie chcę cię znać; a jak wleziesz w kaszę, brońże się drugi raz 
sam.
   — A! łaskawco, Mecenasie! to się nie godzi, to się nie godzi. Już ja tak i zawsze sługa 
twój, a ty się mnie nie zapieraj; kiedy każesz napiszę, ale klnę się, że z krzywdą moją.
   — Bylebyś napisał. — Szanowny Mecenasie — chcesz mnie zgubić.
   — Jeszcze nie, boś mi potrzebny. —
   — A zawsze żarty — chi! chi! No! no. Jakoś to będzie, proszę o notatki i zadatek.
   — Notatki daję, a zadatku nie mogę.
   — Dalipan Mecenasie, grosza przy duszy nie mam i ostatniem ciągnę.
   — A dwieście złotych za ów kwit? spytał Maleparta.
   — Boruchowa zabrała, bom jej winien górą trzysta; i nie ma za co kwarty wina wypić. — 
Dziesięć czątych dasz?
   — Nie dam.
   — Dalipan musisz dać! — Już proszę.
   — Pięć.
   — Potrzebuję dziesięciu.
   — Na ci pięć.
   Na widok dukatów P. Czubak się nachylił na stół.
   — Jegomość uważa, że wszystkie poobcinane? — Jam ich nie obcinał, jakie mi dali, 
takiemi płacę.
   — A co z Jegomością robić!! — i westchnął gospodarz chowając szybko złoto, jakby się 
lękał aby mu go niewydarto.
   Po tych słowach, cicho jeszcze coś poszeptawszy, wyszedł Maleparta od tworcy 
przywilejów i dokumentów, który go z ukłonami odprowadził aż do drzwi, i przekradając się 
aby go nie widziano, dostał nazad do domu.
   Nazajutrz szarym już zmrokiem, popędził znowu do znajomego domku na przedmieściu, 
w którym był wczoraj, ale gospodarza nie zastał i Rachel tylko spala na ławie pod piecem. Już 
klnąc miał odchodzić, gdy się zjawił przechrzta — wracający widać z dalekiej przechadzki, 
bo ubłocony po kolana z szablą u pasa i cały spocony. Zrucił płaszcz i rękawice skórzane, 
otarł czoło i powitał Mecenasa.
   — E ! toście mnie śliczną chcieli sprawę dać na kark — zawołał zaraz. — A bo co? jaką!
   — A tę wczorajszą!
   — A z kądże wiesz jaką?
   — Ba! Ani chybi macie ansę, do Deputata Górskiego, co wam dał w policzek.
   Mecenas poczerwieniał i zapyrzył się:
   — Zkąd ty to wiesz?
   — Albo to ja tylko? całe miasto wie! Zgrzytnął zębami Mecenas i podchwycił:
   — Nie chcecie się tego podjąć?
   — Hm! — rzekł powolnie przechrzta, to nie łatwo — a chcecie go pewnie wyprawić tam 
z kąd nie wracają?
   Mecenas kiwnął głową.
   — Młody, silny i nigdy sam nie chodzi.
   — A mnie co do tego !! Rozprawiaj się z nim jak i gdzie chcesz, bylebyś zrobił czego 
żądam. Co ci zapłacić, oto gadaj.
   — Co dasz — spytał przechrzta.
   — Sto czerwonych złotych.
   — Ba! ba! ba ! — gadaj to komu innemu a nie mnie! Słyszałeś go! Tam gdzie można 
pójść na szubienicę, prosto z mostu. — A mnie co do tego!
   — No! ale mnie do tego — sto! słyszałeś. — I ruszał ramionami wzgardliwie. — Tać to 
trzeba stać, chyhać, burdę zrobić, zaczepić, wyzwać na rękę, obskoczyć i dopiero zmykać do 
Węgier. Bo Deputata zmieść to nie fraszka, Mosanie — to jakem mówił szubienicą pachnie, 
kiedy nie ćwiertowaniem. —
   — Co chcesz ? — spytał Maleparta
   — Trzeba — ozwał się żyd — abym miał o czem i ja i moi, jakich lat dwa, póki się to nie 
przydusi, mieszkać za granicą — trzeba coś i za sztuczkę, aby się było czem dzielić, bo sam 
niepodołam.
   — Cóź chcesz? — powtórzył Maleparta. Przechrzta myślał, myslał, chodzili nareszcie 
rzekł:
   — Ot tak jak sobie chce. — Bierz licho strach i szubienicę — jak dacie sześćset, to 
zrobię!
   — Co? sześćset? Idź do djabła i z twoją pomocą. — A policzek? — spytał śmiejąc się 
czarny — nie wart sześciuset. Ja bym za niego dał tysiąc. A wa! I zarykotał na całe gardło.
   Mecenas poczerwieniał i za włosy się targnął.
   — Słuchaj, rzekł, dam ci trzysta.
   — Ani chcę słuchać. 
   — Ostatnie słowo czterysta.
   — Ostatnie słowo pięćset.
   — Bierz cię djable: czterysta pięćdziesiąt.
   — Bierz i ciebie. Ręka, słowo !
   — Słowo i ręka.
   — A wypłat ?
   — Na miejscu i po uczynku!
   — Jakto ?
   — Ja będę z wami!
   — Tak! zgoda! Rozumiem! — dodał szydersko. Chciecie się przekonać, czy mu damy 
rady, a może i odpoliczkować? No! no — niech tak bedzie!!
   — Ale nie myślcie, abym pieniądze miał z sobą — rzekł Maleparta — mogłyby was 
skusić. Wypłacę je w domu.
   — A kto mi zaręczy że wypłacisz ?
   — Będziesz mnie przecie miał w ręku? Przechrzta bystro spojrzał w oczy Maleparcie, 
jakby śledził czy go nieoszukuje, potem mruknął.
   — No, no. Dajże zadatek. — W milczeniu Mecenas wysypał z trzosa trzydzieści 
oberzniętych dukatów, i chowając za zadrę woreczek — wyszedł.
   — Dasz mi znać, gdy czas i miejsce opatrzysz — rzekł, wymykając się.
   — Dam.
ROZDZIAŁ V.
    
   Pan Stanisław, siedział nazajutrz w swojej kwaterze dla bólu zębów który go męczył i 
otoczony przyjaciołmi, na jakich nigdy kuchni jego i piwnicy niezbywało, słuchał jak Pan 
Pękosławski opowiadał przytomnym wypadek z Mecenasem, pstrząc go swojemi facecyami.
   — Tandem — ozwał się jeden z przytomnych — i coż tedy po policzku?
   — Kolanem w tył i za drzwi Jegomości wypchnyliśmy — dodał P. Jerzy.
   — A on?
   — Poszedł jak zmyty i tyleśmy go widzieli. — Nie mówcie, że tyleście go widzieli — 
przerwał przyjaciel — zobaczycie go jeszcze pewnie, bo to człowiek, co gdy zechce szkodzić 
potrafi; a mściwy za katy !
   — Kpiemy się z jego szkodliwości! — zawołał Szczuka, pokręcając wąsa.
   — A co on nam zrobi? — rzekł Pękosławski. — Ot, odchuchawszy nadbitej szczęki, 
będzie milczał i drugi raz w drogę nie wlezie.
   — A tym czasem — rzekł inny z przytomnych — dziś już słyszałem, że podjął się sprawy 
P. Starosty Wilskiego i grzebie się w dokumentach.
   — Kto? on! — zawołał P. Stanisław.
   — I — dodał ten sam — dał słyszę słowo Staroście, że brakujących dokumentów 
odszuka.
   Pękosławski rozśmiał się na głos:
   — Sprawę przeciw Depulatowi forytować, a to szalony!
   — Dla czego? — spytał urażony trochę Pan Stanisław — albośmy to wyjęci z pod praw? I 
owszem — i owszem! — ciekawym tylko, jak się do niej weźmie, kiedy to swoją 
niesłusznością sławny już proces i sposobu nie tylko wygrać go nie ma, ale nawet wznowić.
   — Nie mówcie tego — rzezł ktoś — promowował on i wygrywał takie sprawy, co je za 
zdesperowane uważano. 
   — Gdyby tę wygrał — zawołał P. Stanisław — wiecie Wmość panowie bracia coby z 
tego wynikło? Jak wam się zdaje? Odebraliby mi prawie całą majętność! —
   Wszystkim nosy zwisły i nikt na to pytanie odpowiedzieć niechciał, Pękosławski aż 
czmychnął. Szczuka westchnął.
   — I zkąd ta przyczepka? — spytał ktoś z boku nieświadomy.
   — Za żonę — odpowiedział Pękosławski. — Nieborakowi Jejmość uciekła do klasztoru, 
nie mogąc znieść srogiego obejścia, bo ją słyszę karmił spleśniałym chlebem i zgniłą rybą, a 
do tego po bokach pociągał.
   — To fałsz — ozwał się Stanisław. — A zkądże Jegomość wiesz że fałsz ? Deputat 
zamilkł.
   — Tandem ubzdrało się mu, że jego żonę nasz P, Deputat uprowadził, co jej ani znał, ani 
widział.
   — I to fałsz — dodał Deputat — bom ją prawda znał, ale mało bardzo.
   — Niechże się Jegomość sam broni — odezwał się Pękosławski — ja już umywam ręce. 
—
   — Zkądże mniemanie, że Deputat ją uwiódł?
   — Nie uwiódł, ale uprowadził — przerwał Pan Jerzy śmiejąc się — magna distractio.
   — Ztąd podobno — kończył Stanisław — żem ją widywał w oknie siedzącą i rad się 
tamtędy przechodził; żem znał przed ożenieniem, a na nikogo więcej podejrzenia mieć nie 
mógł, tylko na mnie jednego.
   — Ale — dodał ktoś — nie poczuwacie się do winy spodziewam? Pan Stanisław w 
milczeniu wzruszył ramionami pogardliwie.
   Dano znać, że konie na których pokazanie oczekiwano, przywiedziono przed okna, 
wszyscy ruszyli oglądać siwych parę ogierów, wczoraj dopiero nabytych przez P. Stanisława.
   Tym czasem P. Jerzy cofnął się z drugim w głąb okna ostatniego.
   — Uważałeś — szepnął do poufałego — jak Jegomość się źle bronił?
   — Uważałem.
   — I sam powiada, że ją znał?
   — A prawda.
   — I pamiętacie, że tamtego wieczora, kiedy P. Mecenasowa znikła, była u nas hulanka, a 
gdy sobie podochocili goście, to gospodarz kazawszy nam poić i doliwać, sam kędyś 
owinąwszy się w płaszcz na chwilę uszedł.
   — Pamiętam, i powróciwszy był czegoś niespokojny.
   — Ani chybi, to jego sprawka. Ale cyt! Widać nie chce się z tem wydawać. Udawajmy że 
nic nie wiemy. — To mówiąc Pan Pękosławski, jak gdyby tylko całe życie o siwych ogierach 
myslał, jął się unosić nad niemi i wychwalać, począwszy od nozdrzów do pęciny.
   Wyprowadzono potem charty nabyte od P. Nabielaka Tatara i oglądano je bo były warte 
obejrzenia, tak urodliwe i szykowne; cuda zaś o ich zręczności powiadano. Oba pojedynkiem 
brały zające i lisy, a nie lękały się i na wilka puścić.
   Oczekując obiadu, do którego już stół coraz rozszerzając, w miarę przybywania gości, 
przygotowywano, potrząsając obrusy kształtnie wysypanemi listkami kwiatów formującemi 
rozmaite desenie, poczęto w dziedzińcu do wystawionego strzelać celu. Sam Pan Stanisław 
mimo bólu zębów, może aby się rozerwać, stanął między zakładającemi o strzały i począł 
dawać dowody niepospolitej zręczności, przecinając kule na nożu; gdy dano znać o przyjściu 
Mecenasa Zawady.
   Porzuciwszy pistolet pobiegł ku niemu Deputat i z nim razem do sypialnej udał się 
komnaty.
   — Macie co nowego ? — spytał.
   — Nic — mówiłem tylko z Malepartą.
   — Jam z nim mówił także — rzekł Górski — i dałem mu w twarz.
   — Słyszałem i boleję nad tem! — odpowiedział prawnik — źle jest drażnić dzikie 
zwierze, a gorzej złego człowieka.
   — A wy coście z nim mówili?
   — Mówiłem, jako od żony, ofiarując układy i zgodę?
   — Nie przyjął ?
   — Słuchać nie chce: powiada że woli proces. 
   — Cóż będziemy czynić?
   — Wstrzymajmy się chwilę ze stanowczemi kroki, a tym czasem —
   P. Pękosławski wbiegł cały zapierzony do izby. — Czego tam chcesz? — spytał 
niecierpliwie Deputat — nie mogłeś poczekać?
   — Cud! cud!
   — Co za cud? 
   — Dalipan cud! 
   — Oszalałeś! daj mi pokój !
   — Pan Mecenas Paprocki!
   — Cóż!
   — Przyszedł. — Maleparta?
   — Tak on, czeka na Jegomości w drugiej izbie.
   — To być nie może —
   — Ale klnę się Jegomości, że tak jest!
   — Czegoź on chce?
   — Zapewne drugiego policzka, aby krzywdy tamtej stronie twarzy nie było.;
   — Jakimże czołem?
   — Takiem samem jak wprzódy. Spokojniuteńki przyszedł, gdyby nigdy nic, i prosi 
widzieć się z Jegomościa.
   — Niewychodź pan — rzekł Zawada — on gotów ci w łeb strzelić! — Ale gdzie tam — 
przerwał Pękosławski — gardło dam, że przyszedł przepraszać iź na twardym jego pysku 
Jegomość sobie rękę potłukłeś!
   — Czekaj tu Mecenasie — ozwal się Stanisław — nie wychodź. Gdyby cię tu zobaczył, 
miałby na ranie nową kreskę. Zaraz powrócę.
   — Uczyń się Wmość chorym i niewychodź — rzekł wstrzymując Mecenas.
   — Będzie myślał że się go boję — odparł Deputat i otworzył drzwi.
   W komnacie Sparty o stół, czerwony pod wejrzeniami przytomnych, co chichocząc 
otaczali go, stał P. Paprocki, gryząc usta i wstrzymując duszący go gniew. Gdy się Stanisław 
ukazał, wzdrygnął się, ale przemógł i pozostał spokojnym. Wszyscy myśleli że wyzwie 
Deputata na rękę, ale jakież było ich zdziwienie, gdy pokłoniwszy się, rzekł głośno i 
wyraźnie:
   — JW. Pan skrzywdziłeś mnie na honorze, ale ja sam, wprzód, napadłem go w własnym 
domu i pokrzywdziłem także bezrozumnemi słowy. Krzywda za krzywdę i koniec. Teraz 
przychodzę go w obliczu świadków przeprosić za uchybienie i prosić, abyś mi to zapomniał, 
jako ja zapomnieć muszę — będąc sam przyczyną swej zniewagi — otrzymaną srogą naukę.
   Pan Stanisław tak był zdziwiony że milczał, po chwilce dopiero odezwał się trochę 
szydersko:
   — Przebaczywszy sobie nawzajem, nie mamy nic więcej do powiedzenia. Przyjm WPan 
uniżony mój ukłon.
   Odwrócił się i odszedł; Maleparta pokłoniwszy się także, wziął czapkę i spokojnie w 
swoją udał się stronę.
   Po wyjściu jego łamali sobie wszyscy głowy, tłumacząc tak dziwny postępek, co go nikt 
zrozumieć nie mógł. Jedni mieli go za skutek bojaźni i podłości, drudzy za dziwną jakąś 
rachubę. Ci co znali Malepartę, radzili nie dowierzać łaszczącemu się i upokorzonemu. Pan 
Stanisław śmiał się. Przez kilka godzin trwały jeszcze domysły, rozprawy, tłomaczenia i 
opowiadania o Maleparcie, potem jak to zwykle bywa gdzie osób wiele i zabawa szumna, 
unosi z sobą najgłębiej tkwiące myśli, zapomniano o wszystkiem, na przemiany cytując 
anegdotki trybunalskie, dykteryjki starodawne o Smoliku i tym podobne we zwyczaju przy 
stole pogadanki, co już w większej części sto razy obiły się o uszy każdego słuchacza, a 
niemniej dla tego witane były zawsze równie serdecznym śmiechem. Dobrze już zmierzchało, 
gdy wstano od stołu próżnemi zastawionego flaszami, goście byli podochoceni, a P. Stanisław 
pozbył w ich towarzystwie dokuczliwego bólu zębów.
   — Wiesz — odezwał się do Pękosławskiego, gdy biesiadnicy rozchodzić się zaczęli — 
dali mi znać o dobrych tokach niedaleko za miastem ku Zawieprzycom, posłałem tam już dla 
zbudowania szałasu i aby jutro być wcześniej na miejscu, pojedziemy nocą.
     — A ból zębów. 
   — Przeszedł zupełnie.
   — Ale wilgoć ranna go odnowi — reflektował Pękosławski, co wolał w łóżku ciepłem się 
wygrzewać niż noc spędzić na siodle, a ranek w budzie leśnej.
   — Daj mi pokój, muszę się rozerwać — rzekł Pan Stanisław — miasto mnie dusi.
   — A kogo Jegomość weźmie z sobą?
   — Was obudwóch; ludzie wysłałem naprzód: kaź osiodłać konia i nagotować strzelby, 
jeden kozak z nami niech jedzie. Księżyc świeci, noc piękna, użyjemy jej ! Aby się tylko 
udały łowy. Dla mnie niech podadzą Turczynka.
   — Białego?
   — Białego: pod Waszmościów, kasztana i białonóżkę.
   Jerzy poskrobał się w głowę nieukontentowany i wyszedł w dziedziniec, gdzie głośno 
rozkazy wydawać począł, jak zwykł był czynić, gdy mu ich spełnienie polecano, nadając 
sobie powagę totumfackiego. — Słuchaj no — zawołał do masztalerza — Jegomość pojedzie 
dziś w nocy, aby jutro rano trafić na opatrzone toki. Osiodłaj zaraz turczynka, kasztana i 
białonóżkę: kozak Wertun pojedzie za nami.
   — A psy ?
   — Po kiegoż licha psy? Mówię ci że jedziem na toki!
   W' tej chwili zbliżył się do Pana Pękosławskiego, jakiś człowiek w odartej opończy, 
podejrzany z postaci i podobny rozbojowi, bo twarz miał, mimo że ją okrywała kapuza, 
czerwoną i porysowaną od szabel, całą w narościach, guzach i szramach. Stał on w bramie, w 
ciemnym kącie, i na głos P. Jerzego zbliżył się ku niemu, pytając:
   — To więc JW. Deputat dziś jedzie?
   — A na co to Wmości.
   — At, zwyczajnie biedota, chciałbym się do niego dostać za jałmużną i poradą, to czatuję 
kiedy by go zastać w domu można.
   Tu skłonił się do kolan P. Jerzemu, co
     mu zawsze zwłaszcza przy ludziach wielu smakowało, i dodał:
   — Za pozwoleniem JW. Pana?
   — A co to chcesz kochanku? 
   — Kiedy tez JW. Deputat powróci?
   — Zapewne jutro wróciemy !
   — I daleko to jedzie?
   — Niedaleko, na łowy ku Zawieprzycom.
   — I tak zaraz dziś?
   — A dziś po księżycu.
   — I zapewne już go teraz widzieć nie można?
   — Przyjdźcie jutro, albo lepiej pozajutro rano, gdy wszyscy suplikanci się zbiorą.
   — Kłaniam do stóp JW. Panu.
   — Bądź Waćpan zdrów:
   Odartus szybko odszedł i za bramą zniknął. Pan Pękosławski powrócił na górę.
   Wróćmy teraz do Maleparty, który w chwili gdy się to dzieje, chodzi niespokojny po 
izbie, niepatrząc nawet na leżący przed nim stos papierów. Mrok padał i zapalona świeca stała 
już na stoliku, gdy ostrożnie otwarto drzwi i wsunęła się postać w czarnym płaszczu, w której 
łatwo poznać było przechrztę.
   — Nie mam czasu do stracenia — rzekł przybywający spiesznie — Deputat dziś jedzie 
nocą na łowy ku Zawieprzycom, zasadzamy się w sześciu na drodze. Wybieraj się co 
najrychlej. Masz konia?
   — Nie mam, ale go dostanę — odparł zapinając się Maleparta i wybierając w chwili-
   — A pieniędzy to z sobą nie bierzesz ? spytał przechrzta.
   — Wypłacę je potem, gdy się wszystko spełni, tu, na miejscu, możecie mi zaufać, macie 
mnie w ręku.
   — Djabła w ręku! 
   — A jakżeż?
   — Chcąc ciebie zgubić, trzeba by jednemu głowę nadstawić. 
   — Ależ mnie z sobą macie ?
   — A kat nam po tobie, jak nie masz pieniędzy. Ale nie czas się spierać, godziny upływają, 
musiemy jechać, a ja jeszcze pozbierać ludzi moich biegnę. Wyjeżdżajcie natychmiast i 
czekajcie na nas u mostu, jeźlibyście wprzód przybyli; jeźli nie, to my tam na was czekać 
będziemy, tylko nie spóźnijcie się, bo skoro księżyc zejdzie, Deputat wyjeżdża. 
   — Dużo on ma ludzi z sobą ?
   — Samoczwart. — Jednego nie ma co liczyć, słyszę; bo gapimucha i do szabli niezdara. 
Ale nim do szabel przyjdzie, naprzód ich z rusznic pozdrowim, a ja mam celną strzelbę i 
guzikiem nabitą. Strzelałem nieraz po nocy do wilka, trafię i do człowieka.
   Wzdrygnął się nieco Mecenas, słysząc jak zimno mówił ten człowiek o zabójstwie i 
dreszcz go przeszedł na myśl, że równie obojętnie, jemu by będąc zapłacony w łeb wypalił; 
ale chęć pomszczenia się przemogła i natychmiast wybierać się począł do drogi; od 
wszelkiego przypadku zostawu- jąc umyślnie świecę zapaloną w kwaterze, aby się światłem 
tym poświadczyć, że był u siebie. Ludziom powiedział, iż siada do papierów i drzwi zamyka, 
a sam w krótce po odejściu przechrzty, wysunął się cichaczem z domu wprost na 
żydowszczyznę. Biło mu potężnie serce, ale nie strachem, nie niespokojem sumienia: złością 
tylko i gniewem, co zawrzały na zbliżającą się chwilę nasycenia zemsty.
   Na żydowszczyznie u znajomego żyda faktora, co mu posługiwał, znalazł łatwo konia z 
siodłem i chociaż od dawna nie siedział w łęku i za chłopięcych czasów swych mało miał 
wprawy do tego; na wyjeżdżonej szkapie, łatwo sobie dał rady, gdyż ta więcej bata, niż cugli 
potrzebowała. Przebrnąwszy się błotnemi uliczkami przez miasto i kletki przedmieść, 
Maleparta znalazł się blizko mostu, gdy tylko co czerwony księżyc na szafirowem ciemnem 
niebie wschodzić poczynał.
   Póki jechał przez miasto śmielszy był, ale znalazłszy się nagle sam jeden w gołem polu, 
zaczął truchleć od nieopisanego strachu. Stal już u mostu, u którego nikogo jeszcze nie zastał; 
wiatr tylko dął świszcząc, szumiała wezbrana wiosniana woda i zdaleka gwarzyło miasto. 
Przez chwilę zostawiony sam sobie, dumał o swojej tylko zemście i uśmiechał się cicho do 
swych myśli.
   Nareszcie dał się słyszeć tentent od strony miasta i w mroku nocnym pokazało się kilka 
koni. Maleparta stchórzył, ale czekał w miejscu. — Zbliżyli się jeźdźcy wszyscy byli na 
ciemnej szerści a różnego wzrostu koniach, zawieszone na plecach rusznice już z daleka 
lufami świeciły. Na przodzie jechał przechrzta, owinięty w płaszcz czarny; jak tylko postrzegł 
u mostu Malepartę, puścił się ku niemu i powiedziawszy tylko:
   — Dalej żywo ! chwili nie ma do stracenia.
   Puścił się z nim razem, drogą ku Zawieprzycom na przód. Z początku jechali w milczeniu, 
ale ubiegłszy kilkaset kroków, sam Maleparta spytał:
   — A gdzie się zasadzim?
   — Niedaleko z tąd, jest dębnik gęsty i jar którego minąć nie można. Jest tam kamienna 
figura na rozdrożu: to najlepsze miejsce. 
   — A jak rozpoznamy naszego? 
   — Jedzie na białym koniu.
   — Pewnie ?
   — Niezawodnie.
   Kłusowali dalej, a za niemi owi ludzie przechrzty, szemrząc coś między sobą spieszyli. 
Dobiegli do zarośli dębowych i tu w samej szyi jaru zatrzymał się przechrzta.
   — Stój.
   — Na lewo bez drogi pod górę i z koni. — Rozkaz został wypełniony ściśle i ludzie po 
jednemu zbili się z drogi drapiąc krzakami. Maleparta i przechrzta szli pozsiadawszy 
przodem. Nieco opodal zostawiono jednego do trzymania koni, a reszta położyła się nad 
samym jarem wrząd tak, że przejeżdżający luty miał nad głową; księżycowe zaś światło biło 
prosto na podróżnego i łatwo go było wziąść na cel. Maleparta położył się z bijącem sercem, 
najpierwszy z brzegu, a przechrzta szeptał po cichu swoim:
   — Celować do białego konia, po wystrzale skoczym wszyscy do nich, ażeby się 
przekonać czy w istocie trafiony. — Ognia dawać wszystkim razem; ani słówka niepisnąć ! 
— Dwóch niech zastąpi od tyłu, aby nikt nieuciekł i niepobiegł za rychło dać znać do miasta.
   Po uczynionych przygotowaniach, każdy położył się w milczeniu, opatrzywszy strzelbę, i 
nic słychać nie było, tylko szelest wiatru w krzakach, szum daleki rzeki, a niekiedy 
westchnienie którego z niecierpliwszych, zaraz stłumione znakiem milczenia przechrzty.
   Po długiem oczekiwaniu, nareszcie daleki niewyraźny dał się słyszeć tentent. Le- żący 
przyłożywszy ucho do ziemi, najpierwej go usłyszeli, wzajemnie się ostrzegli, zwrócili oczy 
na drogę i czekali.
   Zbliżał się tentent, coraz a coraz wyraźniejszy, aż i głosy słyszeć się dały dolatujące z 
wiatrem dobitnie do ucha zbójów. Z początku była to rozmowa głośna i wesoła, potem zaczął 
się śpiew. Maleparta dosłyszał wyrazy znajomej pieśni pobożnej.
   Kto się w opiekę.
   Jezdni widać powoli bardzo jechali, bo i pieśń Się skończyła, a jeszcze do jaru nie zbliżyli 
się. Przestawszy śpiewać, znowu zaczęli rozmawiać, i do uszu Mecenasa dolatywały coraz 
wyraźniej słowa, niekiedy tylko silniejszem zadęciem wiatru przerwane.
   — Chłodna noc! — ozwał się ktoś jeden.
   — Nie od dziś wiadomo żeś Waść piecuch Panie Jerzy.
   — A dalibóg nie taję się, że wolę za ciepłym piecem, siedzieć.
   — I piwo z grzankami popijać. — Choćby bez piwa. 
   — Proszę! — I zaczęli się śmiać.
   — No, co to mi za polowanie, na które trzeba jechać całą noc, a djabeł wie, czy się 
jeszcze uda? 
   — Moje lepsze — rzekł w duchu przechrzta — bo pewnie się uda. — Jadący mówili 
dalej.
   — I dla cietrzewia tam nie spać, telepać się na szkapie.
   — A zły cietrzew ?
   — Ba! na buraczkach wyśmienity. 
   — A na tokach ?
   — Niech go kaduk porwie.
   — Czemużeś się Aść nie został w domu?
   — A to by pięknie było, gdybym Jegomości niedotrzymał towarzystwa.
   W tej chwili nikt już nie nadstawiał ucha na rozmowę, bo jadący zbliżyli się pod sam jar i 
słychać było szelpotanie liści o które konie potrącały, i usuwającą się ziemię pod kopytami.
   Zaciemniało w szyi jaru i razem uka- zali się jezdni. Naprzód jechał ktoś na ciemnej 
szerści koniu, dalej na białym, dalej jeszcze opodal trochę. Maleparta, jak tylko postrzegł 
siwego, niewytrzymawszy i nim w jar wszyscy się wcisnęli dał ognia, za nim reszta. 
   Za dymem przez chwilkę nic widać nie było, ale ludzie przechrzty skoczyli wnet w parów 
dobywając szabli; a Maleparta z niemi. Po wystrzale i wykrzyku, co się prawie jednocześnie 
dał słyszeć, tentent ku stronie miasta rozległ się gwałtowny i nadbiegający z szablami zboje 
znaleźli tylko jednego człowieka, rozciągniętego na piasku, twarzą o ziemię upadłego. — 
Obok targał się postrzelony w piersi koń biały. Maleparta jak tylko to ujrzał, nieczekając 
więcej, obłąkany rzucił się w krzaki, kędy były konie i porwawszy pierwszego z brzegu, 
dosiadł, zaciął silnie — poleciał ! Sam niewiedział, jak przebiegł przestrzeń dość znaczną 
dzielącą go od mostu, i wpadł na przedmieścia; jak przebył żydow- szczyznę. Odetchnął 
dopiero w Grodzkiej bramie, gdzie spamiętawszy się nieco zsiadł z konia nikogo blizko 
niewidząc, puścił go wolno, a sam pobiegł pędem do kwatery. Tu ledwie mogąc rozeznać 
klucze, odmykał i ryglował za sobą szybko, bezprzytomnie; wpadł na górę i oglądając się, 
nasłuchując, cały drzący, siadł za swój stół, na którym topniała reszta niedogorzałej świecy. 
Włosy stały mu kołem, oczy słupem, ręce się trzęsły, zęby szczękały, serce biło przez piersi 
całe, zimny pot go oblewał.
   Zaledwie usiadł i ochłonął nieco, gdy głos tuż podle niego słyszeć się dający przeraził go 
tak, że się schwycił z siedzenia i rzucił w stronę z której wyszedł, z rozstawionemi rękoma, 
jakby miał zdusić napastnika.
   — Na Boga, co to Mecenasowi? — zakrzyczał wystraszony dependent.
   — A ! to ty! — zawołał Maleparta.
   — To ja! i niepojmuję co się z Jegomo- ścią dzieje! Gdzież Jegomość biegał, zkąd 
powrócił taki przestraszony, poalterowany?
   — A jak wiesz — krzyknął Mecenas — żem biegał, żem poalterowany? Po co mnie 
szpiegujesz? Na co?
   — Na miłość Boską — ozwał się dependent — coż ja winien że mam oczy i uszy. Leżę na 
tapczanie i czekam na Jegomości w antikamerze, toć musiałem słyszeć jak powracał.
   — Ja nie chodziłem nigdzie. — A zkądże?
   — A tobie co do tego trutniu.
   — Niechaj, trutniu, ale Jegomość dalipan, coś nie swój — coś się stało!
   — Milcz i spij, kiedy cię nie pytam.
   — Milczeć będę, a spać choćbym, chciał nie mogę.
   — Idź precz.
   — Dalipan oszalał — szepnął dependent. Stukanie do drzwi silne i natarczywe słyszeć się 
dało i w jednej chwili Maleparta zgasił świecę i padł na tapczan. — Słuchaj — rzekł do 
dependenta — jeźli piśniesz słowo żem nie był w domu, żem wracał w nocy; jeźli powiesz 
cokolwiek o tem, komukolwiek, kiedykolwiek, pożegnaj się z tym światem.
   — A po co ja mam to gadać! Stukanie do drzwi trwało.
   — Coś to pilnego, czy nie może Jegomość otworzyć — rzekł cicho dependent — bo 
zabierają się drzwi wyłamywać czy co, tak w nie gruchoczą.
   — Milcz !
   To mówiąc zerwał się z łóżka bezprzytomny i porwawszy za kołnierz niespokojnego 
wepchnął do alkierza. Spuścił na zamek, potem stanął rozmyślając.
   — Pewnie przechrzta bije do drzwi. A jak ci co go może gonią, złapią pod moim domem? 
Nie lepiej by otworzyć i zapłacić? Ale taką summę płacić? I nie wiedzieć za co? Nie — nie? 
—
   Tym czasem bicie do drzwi nagle ustało i słychać tylko było, szybki bieg po pod oknami. 
Maleparta wyjrzał, jakiś człowiek pędził ku Krakowskiemu przedmieściu. Poznał przechrztę. 
Jeszcze chwilę niespokojny postał u okna, potem odstąpił i usiadł znużony na tapczanie, to 
przysłuchując się najlżejszemu stukowi w ulicy, to sam gadając do siebie.
ROZDZIAŁ VI.
    
   Po bezsennej, ale dla natłoku cisnących się burzliwie myśli, krótkiej nocy, Maleparta 
ujrzał z przestrachem świtający w oknach dzień. Wypadki nocy wydawały mu się jakby snem 
gorączkowym; począł się wytrzeźwiać powoli, i przychodzić do siebie. Odemknął drzwi od 
alkierza i wywołał dependenta.
   — Co to Jegomości w nocy się stało? — spytał przebierając oczy pomocnik.
   — A! wielkiegom się nabrał strachu — rzekł spokojniej już Maleparta. — Chodziłem w 
jedno miejsce, niedaleko na żydowszczyznę i zbójcy mnie napadli w Grodzkiej
     bramie, ledwie zdążyłem uciec przed niemi i zaryglować się, a jeszcze zuchwalcy i do 
wrot się dobijali.
   — Proszę! — rzekł dependent — pod bokiem Trybunału nie ma bezpieczeństwa na 
ulicach!
   — Ale o tym wypadku, wara gadać, — dodał Mecenas.
   — A ktoby gadał! — rzekł dependent. Posławszy po szklankę mleka, zwykłe
   swoje śniadanie, do którego żydowski dodawał obwarzanek, Maleparta siadł do papierów. 
Ale nic zrobić niemógł, tak był niespokojny i jeszcze ochłodzić się niepotrafił, a choć ustąpiła 
gorączka nocna, biły się jeszcze straszne myśli po głowie.
   Dependent powrócił w krótce i stawiając szklankę, odezwał się.
   — A to jakaś djabla noc była, bo słychać —
   — Co słychać? — spytał szybko wlepiając w niego oczy Maleparta.
   — P. Górskiego Deputata, także jacyś zboje nasadzeni napadli tej nocy jadącego za 
miasto.
   — I cóż? podchwycił Mecenas.
   — Nie wiem: kogoś tam nawet ubito, a reszta uciekła — dodał chłopiec. — W całem 
mieście tylko o tem gadają, i już też mleczarka mówiła, że to widać jakaś banda zbójców; 
kiedy i Jegomości napadali.
   — Zkądże wiesz że mnie napadli?
   — A to ja powiedziałem. Mecenas porwał się z pięściami.
   — Przykazałem ci abyś milczał, trutniu
   — a nie to ci łeb roztłukę!
   — Ja! ja! bąkał struchlały chłopiec,
   — ale cóż to z tego?
   — Kazałem ci milczeć czy nie?
   — Kazałeś —
   — Więc milcz jak ściana.
   — Be — będę — szepnął przerażony tą gwałtownością dependent, i ustąpił poglądając z 
podełba. 
   Cały ranek upłynął na niespokojnem udawaniu pracy, godzina sessyi wybiła i Mecenas, 
któremu o to wielce chodziło, aby się na Trybunale pokazać, wdziawszy suknie, wziąwszy 
papiery, poszedł ku Ratuszowi. Po drodze lękał się zaczepić kogokolwiek, bo zdało mu się że 
każdy mówić będzie o zabójstwie Deputata i czytać z jego oczów niepokój, na jego czole 
napisany wyraz — Zbójca.
   Tak doszedł na Trybunał już, i przeleciał wschody, gdy w ustępnej izbie podnosząc oczy, 
wśród żywo rozprawiającej gromadki osób, pierwszego postrzegł P. Górskiego, żywego i 
zdrowego, opowiadającego jak widać było, swoje wydarzenie nocne.
   Na ten niespodziewany widok, Mecenas który był pewien, że Deputat nie żyje, bo widział 
sam swemi oczyma, z białego konia zwalonego jeźdźca, aż się cofnął przerażony, 
niedowierzając swym własnym oczom; opamiętawszy się jednak, prędko ochłonął i 
wlepiającego weń ciekawe oczy, musiał ukłonem przymuszonym pozdrowić.
   Niezręczność tego ukłonu i towarzy- szącą mu konfuzyą, łatwo było Deputatowi 
przypisać niedawnemu wypadkowi z Małepartą, ale Mecenas myślał już że go wszyscy 
palcami, jako rozbójnika wskazywali i usiadł jak najrychlej na ławie, ledwie dysząc. Deputat 
mówił dalej do otaczających:
   — Co mnie najbardziej niepokoi, to że nie mogę pojąć przyczyny zasadzki bo nie mam 
sobie do wyrzucenia przeciw nikomu takiej sprawy, coby zemstę pociągnąć mogła za sobą.
   Po tych słowach zamyślił się i dodał:
   — Chyba... ale to być niemoże. — I rzucił okiem na Macenasa.
   — A ten biedny ? — spytał ktoś z boku.
   — Już skończył — rzekł Deputat: — opłakałem jego śmierć, bom go sam na to 
nieszczęsne polowanie namówił. Poczciwy Szczuka! przesiadł się na mojego białego konia, 
aby mi dać białonóżkę na którym przyszła mi jechać fantazya! Może to przyczyna że zginął. 
Pękosławski co się wlókł z tylu najlepiej wyszedł, bo najpierwszy drapnął nic nie 
oberwawszy, prócz srogiego strachu.
   — I puścicie to tak płazem?
   — O nie! — rzekł Deputat — instygujemy, śmierć Szczuki wkłada na nas obowiązek 
pomszczenia się. Biedna matka miała go tylko jednego podporą i pomocą !
   — Sąż jakie ślady? dowody? Tu Maleparta więcej niż wprzód uszów
   nastawił, a serce mu zabiło.
   — O tem się teraz jeszcze nie mówi — odpowiedział P. Stanisław — spodziewam się że 
je znajdziemy, bo Bóg nigdy bezkarnie zbrodni nie puszcza.
   Nigdy Mecenas" nie miał wiary, sani niewiedział czemu teraz po pierwszy raz zadrgało w 
nim coś na te słowa, na wspomnienie nieuchronnej sprawiedliwości Bożej.
   Pan Stanisław szepnął ciszej do otaczających poufałych:
   — W sercu biednego Szczuki, znaleźliśmy tkwiący guzik srebrny, po którym jak po nici 
do kłębka dojść zamierzamy. Po tych słowach, wszedł Deputat na salę, na której już inni 
zgromadzili się Sędziowie, a Mecenas rozpoczął na pozór spokojnie, zotaczającemi go 
rozmowę. Niebyło żadnej na ten dzień przypadającej sprawy, do którejby należał i po chwili 
pobytu w izbie ustępnej, czując że mu ciężko między ludźmi, a pokazawszy się już wszystkim 
o co mu chodziło, usunął się do domu.
   Nie wiem jakim przypadkiem, zajrzał po raz pierwszy do alkierza zajmowanego przez 
żonę, a postrzegłszy w nim porozrzucane i dotąd na ziemi leżące rzeczy, począł je 
machinalnie z niecierpliwością na kupę ściągać.
   — Trzeba posprzedawać te rupiecie — mówił do siebie — dobrze żeby i za to jaki grosz 
przyszedł, już mnie ona nie mało kosztuje i pieniędzy i zgryzoty.
   Mówił i rozważał, ile za co wziąść od żydów będzie można, gdy z między sukien wypadł 
papierek, w którym coś ciężkiego uwiniętego było, i upadając zabrzęczało na ziemi. Chwycił 
go szybko Maleparta, i przeczytawszy nadpis znajdujący się na wierzchu, podskoczył z 
radości, unosząc go w górę.
   — Aha! otóż i dowód! Niemyliłem się! Poczekajcie! Wygrana przy mnie. Na próżno się 
teraz zapierać!
   W papierku znajdowała się spinka dana Rózi, przez Pana Stanisława, przed samą śmiercią 
matki, a na papierze napisano wielkiemi literami.
   — Do oddania P. Stanisławowi Górskiemu. Szybko schował ją w zanadrze Mecenas i 
niedoczekawszy się ukończenia rannej sessyi, wybiegł wprost do kwatery Deputata.
   Nowy ten wypadek stłumił w nim niespokojność i silnie go zajął. Trzymał w ręku dowód 
stosunków żony z P. Stanisławem, dar kosztowny, którego przyjęcie świadczyło o stopniu 
poufałości w jakiem z sobą zostawali.
   Co innego byłoby zgryzło, jego ucie- szyło. — Poleciał do P. Stanisława, ale przed 
samym Ratuszem, wstrzymał go biegącego przechrzta, po wczorajszej zasadzce 
przechadzający się po mieście jakby nigdy nic.
   — Ha! przecież Wmości nadybałem!
   — Bardzom rad ze spotkania.
   — Moje pieniądze? 
   — A umowa?
   — Wszakże spełniona ?
   — Żartujesz ze mnie! — Deputat żyje, możecie go widzieć wychodzącego z sessyi.
   — To być nie może!
   — Tak jest! Postrzeliliście —
   — Mów WPan, postrzeliliśmy —
   — Ja — ja — jąkając się, rzekł Mecenas — nie strzelałem!
   — Koło mnieście leżeli, widziałem !
   — Postrzeliliście... na śmierć P. Szczukę, a Deputat z drugim uciekli.
   — Aleśmy zrobili co chciałeś, zasadzaliśmy się. Chłop strzela, Pan Bóg kule nosi — 
dodał szybko. — Bez skutku: albo mnie to.... bez skutku. —
   — Bierz cię djabli: możem tę sztukę gdzie indziej powtórzyć. Nie zrywacie układu?
   Mecenas się zawahał.
   — Pomówiemy o tem kiedy indziej. Wiecie, dodał, że znaleziono guzik wasz w sercu P. 
Szczuka?
   — Ho! i cóż?
   — Myślą po guziku dochodzić i instygują, wynieście się na czas.
   — To bym dopiero głupstwo zrobił!
   — Czemu?
   — Żeby postrzegli, żem zaraz po zasadzce zniknął! i pogonili za mną na pewne. Małoż 
takich guzików na świecie???
   I przechrzta nie nalegając dalej, odszedł ku Ratuszowi się kierując. Maleparta, popędził 
dalej ku kwaterze Deputata. W chwili gdy do niej dochodził, usłyszał nagle śpiewy księży i 
człowiek niosący krzyż zastąpił mu drogę. — Jak oparzony cofnął się ku ścianie kamienicy 
Maleparta i pozostał przy niej jak przykuty. 
   Kondukt wyciągał się od strony Jezuickiego kościoła ku Dominikanom. Wiodło go licznie 
zebrane duchowieństwo. Na kirem obitym wozie w odkrytej trumnie, postrzegł Maleparta 
bladą twarz P. Szczuki, którego od razu poznał, w oczach mu się zaćmiło, pod kolanami 
zadrgało, i stał wryty sądząc, że co chwila krzykną nań — Zbójca!!! — Że palcem powstając 
z trumny wskaże nań umarły i powie:
   — Ten mnie zabił!!
   Kondukt przeszedł, lud za nim przepłynął, Maleparta jeszcze stał nieruchomy, i drżał cały; 
zdawało mu się że oszaleje. Powoli przeszło wzruszenie nareszcie.
   Widząc że jeszcze niepowracano z sesyi i domyślając się że P. Stanisław wprost z Ratusza 
uda się do Dominikańskiego kościoła, gdzie odprawiano exekwie, Maleparta puścił się ulica 
bez myśli, aby czas zabić. Potrzebował on tej przechadzki dla ochłonienia z przestrachu, 
którem go przejęło spotkanie konduktu i dla zebrania rozproszonych myśli.
   Zegar na Krakowskiej bramie wybijał drugą, gdy znużony przechadzką gwałtowną, 
Mecenas wracał ku kwaterze Deputata.
   Spotkał go w samym progu, otoczonego licznym dworem i assystencyą szlachty, a 
pozdrowiwszy dość śmiało, wyraził intencyą pomówienia na osobności.
   Pan Stanisław odwrócił się szybko i rzekł:
   — Od niejakiego czasu, mimo policzka którym musiałem WPana od siebie odpędzić, 
leziesz mi w oczy bezustannie, proszę więc niech ta rozmowa będzie ostatnią. Więcej ich z 
nim mieć nie życzę.
   — I ja się spodziewam, że będzie ostatnią — odrzekł z przyciskiem Mecenas: — ale dla 
samego JW. Deputata, życzę, aby się odbyła na osobności.
   — Ja tego nie widzę potrzeby — rzekł P. Stanisław, nie mam tajemnic przed memi 
przyjaciółmi z niczego, i proszę mówić, co mi powiedzieć macie.
   — Jeszcze raz prosiłbym, o rozmowę na osobności.
   — Jeszcze raz, odmawiam jej W Panu — odrzekł P. Górski.
   — Stanowczo?
   — Nie mam jak jedno słowo.
   — Jestem więc posłuszny — rzekł Mecenas zbliżając się i głos podnosząc. — Niech będą 
świadkowie, na to co powiem, tem dla mnie lepiej. Wczoraj jeszcze przepraszałem, dziś 
odwołuję przeproszenie upokarzające i domagam się satysfakcyi, bo mam w ręku dowód, żeś 
WPan niebył obcym mojej niewiernej żonie i zostawał z nią w stosunkach tak ścisłych, żeś i 
bogatych na skorumpowanie jej darów nie szczędził. Oto jest — dodał, dobywając spinki z 
zanadrza i ukazując ją wszystkim — oto jest znaleziona przezemnie spinka, należąca do 
niego, jak świadczy własnoręczny napis mojej żony, na obwijającym ją papierze, pozwolicie 
mi mniemać, że Wy, a nikt inny jesteście porywcą niewiernej.
   Pan Stanisław przez chwilę stał zarumieniony i zmieszany, wszyscy na niego zwrócili 
ciekawe i badawcze wejrzenie. Maleparta zdawał się tryumfować.
   — Nie zapieram się tej spinki — zawołał Deputat po chwili. 
   — Biorę WWM.M. Panów za świadków jako się do niej przyznał! — zawołał Mecenas, 
obracając się do koła.
   — Tak jest, przyznaję się do niej — rzekł P. Stanisław—ale potrzeba abym wytłomaczył, 
jak i kiedy, dałem ją żonie WPana.
   — O tłomaczenie nietrudno — krzyknął złośliwie Maleparta, chowając corpus delicti za 
nadrę.
   — Posłuchajcie mojego — rzekł surowo Deputat. — Przechodziłem ulicą, przypadkiem 
mimo mieszkania WPana, gdy jego żona. zaledwie mi z twarzy znajoma. — — Pewnie dla 
tego żeście się Wmość tylko po nocy widywali — rozjuszony zawołał Maleparta.
   — Proszę cię milcz, bo tą pięścią po raz drugi, pysk ci zaprę — zawołał Górski w gniewie 
podnosząc rękę: — twoja żona wybiegła w rozpaczy, wołając księdza do umierającej matki, 
po którego ty posiać nie chciałeś. Zaklęła mnie, abym go zwołał i obłąkana prawie, jęła 
przedemną płakać nad tem że ani go czem opłacić, ani w razie śmierci, pogrzebu sprawić nie 
będzie mogła. Nic płonnie lękała się Wmościnego skąpstwa, boś grosza nie dał na pogrzeb tej 
której ogromne miałeś w ręku dobra, a moim kosztem uczyniony, udawałeś jakobyś sam 
sprawił. Na ówczas dałem twej żonie worek pieniędzy i tę spinkę. Nie mogła mi jej oddać, bo 
mnie odtąd nie widziała, a napis świadczy, że oddać mi ją chciała.
   — O! wyborna bajeczka! — zawołał Maleparta: — ale niedość jej! Sami na siebie
     piszecie wyrok. Napróżno byście się starali okazać, żeście dali pieniądze i spinkę przez 
litość. Pierwszej nieznajomej kobiecie, nie daje się pieniędzy i kosztowności. Znaliście ją, 
mieliście z nią stosunki. Inaczej, odezwałażby się do was?
   — Znałem ją dziewczyną — odpowiedział Deputat — nie chcę kłamać, znałem ją, alem 
raz tylko w życiu z nią mówił.
   — Plećcie te androny komu chcecie — odparł wzgardliwie Maleparta. — Ja im nie wierzę 
i uważani Was za uwodziciela, a niesłusznie i zuchwale obelżony od was, chociaż wczoraj 
jeszcze przepraszałem, dziś domagam się satysfakcyi: wyzywam was na rękę.
   — Mości panie — odrzekł Deputat — spodziewam się że niewątpicie, iżbym wyszedł i bił 
się z każdym równym.
   — Jestem szlachcic jak ty.
   — Aleś infamis i łotr.
   Maleparta porwał się ku Deputatowi, którego zasłonili otaczający. — Kijem po grzbiecie 
kiedy chcesz rozprawie się z tobą — rzekł rozjątrzony Górski.
   — A ja, wedle prawa odwiecznego, jak psu ci w łeb na ulicy strzelę — zawołał Mecenas 
cisnąc się do niego przez otaczających.
   — Puście niech go rozedrę — krzyczał Górski i pienił się od gniewu.
   Zaczęto naradzać się i szeptać. Maleparta urągliwie warcząc coś niewyraźnego stał w 
miejscu.
   Przyjaciele P. Górskiego dowodzili mu tym czasem, że jakimkolwiek był ten człowiek, 
niegodziło się, dawszy mu w policzek, odmówić szlachcicowi wyzwania na rękę.
   — Mamże się bić z tym łotrem? — wołał Deputat. — Ja, z nim?
   — Potrzeba tego koniecznie.
   Dał się nareszcie przekonać Górski i z pogardą odchodząc, rzekł do stojącego Maleparty.
   — Przyślę kogo o oznajmienie godzi-
     ny. Bądź spokojny: chciałeś krwi, będzie krew.
   — Chcę jej i niechaj będzie — odparł Maleparta. — Ale słuchajcie panowie, dodał, mogę 
być ja pociągniony potem o napaść, lub Deputat. Każdy z nas zrobi wprzód zeznanie, że sam 
dobrowolnie śmierć sobie zadał.
   — O tem wszystkiem w miejscu i czasie pomówi się — rzekł Pękosławski. — Czekajcie 
nas u siebie.
   — Niecierpliwie — odchodząc zawołał Maleparta.
   Na tem się rozstali. Ku wieczorowi wedle obietnicy, nadeszli dwaj wysłannicy Deputata, 
do kwatery Mecenasa, który ich przyjął z krwią najzimniejszą. Postanowiono, spotkać się w 
dniu następnym, na gościńcu do Zamościa wiodącym z rana o wschodzie słońca; szablą bić 
się miano, gdyż Maleparta strzelać nie umiał i na ówczas więcej daleko na szable niż na 
pistolety odbywały się spotkania, każdy z przeciwni- ków, miał wprzód uczynić zeznanie, 
jakie doradził Maleparta i takowe zostawić u siebie w domu. Pan Stanisław brał z sobą 
świadków, a Mecenas, przywieść ich nieobiecywał, spuszczając się na tamtych, bo 
wyrachował, że nikt mu nie zechce nawet za świadka posłużyć. Po tych preliminaryach, 
Maleparta zajął się noc całą porządkowaniem papierów, pisaniem, i dopiero nad rankiem, 
kazawszy się dependentowi obudzić skoro świt, położył się na twardy tapczan. Ale napróżno 
chciał usnąć — tyle od niejakiego czasu doznanych wzruszeń, zmrużyć mu oka nie dawały. 
Blada twarz P. Szczuki stała przed jego oczyma, jak ją widział w trumnie. Kondukt 
pogrzebowy chodził nieustannie po jego głowie, a śpiew rozlegał się w uszach. Niespokojny, 
zły, zerwał się z tapczana nie czekając chwili wyznaczonej i poszedł dobierać szabli. Wybrał 
ją długą, sprężystą i prawie prostą, doświadczona już była, bo w pierwszych czasachswego 
zawodu, bił się nią razy kilka. Potem usiadł za stół dla napisania deklaracyi, którą sam 
proponował, ale i w tej chwili fałszywy, na przypadek swej śmierci, zostawił na papierze 
zeznanie nie że dobrowolne popełnił samobójstwo, ale ze ginął wyzwany od P. Stanisława 
Górskiego, tym sposobem przygotowywał zemstę na po śmierci nawet.
   Zaświtało — Maleparta zbudził ludzi, pozamykał drzwi, przypasał kord i wyszedł.
   Po części z potrzeby, po części z ciekawości i niecierpliwości, skierował się mimo 
kwatery P. Stanisława, koło której przechodząc spojrzał; ale u wrót otwartych, żadnego ruchu 
niepostrzegł. Minąwszy więc je, szedł dalej i w krótce stanął na umówionym placu, pod 
dwoma dębami, niedaleko wielkiej drogi.Świeży ranek wiosenny, chłodny, mglisty ale 
wesoły, młodością tchnący, obwijał ziemię, okrytą rosą perlistą. Ptaszęta świegotały żwawo, 
tak jak tylko na wiosnę świegotać umieją, chmury rzadkie unosiły się po nad widnokrągiem 
do koła, środek jego byt czysty; na wschodzie jaśniał brzask poranka i księżyc z drugiej 
strony świecił blado zachodząc.
   Od miasta ukazali się jadący konno samoczwart, Mecenas poznał Deputata, on wskazywał 
palcem na dęby, widać także postrzegł oczekującego, bo puścił się czwałem. — W chwilę 
przeciwnicy stali przeciw sobie. Z Panem Górskim, był nieodstępny Pękosławski i dwóch 
jeszcze nieznajomych szlachty. Kozak trzymał konie opodal. Niepozdrowili się, ani słowem 
do siebie nie przemówili spotykający. Stanisław zrzucił płaszcz i spróbowawszy kilku szabel, 
wybrał jedną z nich. Świadkowie opodal, ale tak aby wszystko widzieć mogli, stanęli.
   Zaczęło się spotkanie w milczeniu wzgardliwem. Od razu poznał złożywszy się tylko 
Deputat, że miał do czynienia z lepszym niż się spodziewał rębeczem. Maleparta nacierał 
zajadle, Górski bronił się zi- mno, oczekując, aż zmęczy przeciwnika. Ale na próżno, 
kilkakroć szabla o szablę uderzyła, wyszczerbiły się i zachwiały się w obu rękach, kilkakroć 
nieznacznie się drasnęli. Zdawało się że Maleparta wolnieć i męczyć się zaczął, potem 
słabnąć widocznie. Deputat natarł żywiej korzystając z tego i pędził już ustępującego mu 
przeciwnika. Chwilę tak, w największem milczeniu, trwała walka zmieniona, gdyż P. 
Stanisław ciągle nacierał, a Maleparta tylko się bronił. Nagle jakby nabrał siły gdy się 
najmniej spodziewał przeciwnik, płalnął go Mecenas w odkrytą głowę — i powtórzył 
uderzenie natychmiast.
   Krew oblała twarz Górskiego, któren niepuszczając z prawej szabli, lewą chwycił się za 
oczy, zachwiał i padł; a nim dobiegli świadkowie, Maleparta zadał mu jeszcze kilka cięć z 
całej siły, leżącemu na ziemi, bezbronnemu.
   — To zbójstwo! — wołali świadkowie. — To zemsta — zakrzyczał Maleparta donośnie 
— to mój policzek, za policzek!!
   I z zimną krwią, otarłszy szablę o trawę, schował ją do pochew, potem stanął nad 
popłatanym, popatrzał jakby się chciał nasycić, i odepchnięty dopiero odszedł.
   Pan Stanisław leżał bez przytomności na ziemi, a krew lała mu się z głowy strumieniem, 
zatamować ją i otrzeźwić omdlałego napróżno wszelkiemi znajomemi sobie sposoby, starali 
się przyjaciele. Pękosławski pobiegł dosiadłszy konia do miasta, po cyrulika Abrahama, 
znanego w Lublinie ze swej zręczności w podobnych razach kalectwa; reszta pozostałych, na 
prędce robili nosze z gałęzi, aby na nich przenieść Górskiego na kwaterę. Zdawało się że rany 
były śmiertelne, bo głowa głęboko kilkakroć przeciętą została i upływ krwi był straszny. 
Raniony nieocucił się, włożono go jeszcze nieprzytomnego na nosze, dopiero ruch, czy 
powiew wiatru z omdlenia go na chwilę wywiodły: otworzył oczy, powiódł niemi, westchnął i 
znowu je zamknął.
   Powoli wlekli się niosący Deputata w milczeniu smutnem, ku miastu, a nim kwatery 
doszli, przywiózł Abrahama Pękosławski. Stary żyd, zobaczywszy rannego, którego 
natychmiast chciał opatrzyć i położyć bandaże, potrząsł smutnie głową, zmarszczył brwi i 
wzruszył ramionami.
   Na troskliwe zapytania przyjacioł, nic nawet nie odpowiedział, posłał tylko po wodę, 
dobył narzędzi, postrzygł włosy i jął rany opatrywać. Z bólu ocucił się znowu Górski, ale z 
bólu powróre omdlał słowa nieprzemówiwszy.
   — Będzie źyć? będzie źyć? — pytali do koła wszyscy.
   — Pan Bóg wie, a nie ja — odpowiedział Ahraham, kładnąc bandaże i trzęsąc głową: — 
człowiek pracuje, a Pan Bóg skutkuje. Dużo krwi stracił, bardzo ranny; potrzeba doktora: ja 
sam nieporadzę.
   I gdy jedni nieśli Górskiego ku kwate- rze, drudzy rozbiegli się za doktorem. Abraham 
powolnym krokiem szedł przy noszach dając coraz wąchać octu z flaszeczki, mdlejącemu.
   Gdy się zbliżyli ku kwaterze, już przed nią zastali tłum znajomych, przyjacioł, sług i 
dworzan lamentujący, płaczący, wyrzekający na zabójcę. Wszyscy mieli łzy w oczach a 
przekleństwa na ustach potrzeba było ich widzieć, z objawiającem się tak silnie 
przywiązaniem, aby ocenić człowieka, co je wzbudzić umiał. Tłum zalegał dziedziniec, 
wschody, pokoje; stał u okien domu. Ubodzy, szlachta przez Deputata wspierana, krzyczeli i 
odgrażali się: wrzawa była okropna. Ale największa boleść malowała się na twarzach sług i 
drworzan; niektórzy siedzieli i płakali, inni z założonemi rękami, w milczeniu chodzili, inni 
do szabel się coraz rwali i chcieli biedz hurmem rozsiekać Malepartę.
   On zaryglowany siedział już w domu wysławszy pomocnika na wzwiady.
ROZDZIAŁ VII.
    
   Gdy Pan Stanisław, leżał w gorączce otoczony lekarzami i przyjaciółmi, co o życiu jego 
powątpiewali, Maleparta tym czasem z najzimniejszą krwią zajmował się procesem przeciw 
niemu i czynnie koło niego chodził. Wysłał P. Starostę Wilskiego w odwiedziny do JMPP. 
Deputatów, doradził mu najlepiej którego czem miał ująć, jak się któremu przypochlebić, 
przestrzegł do kogo napróżno by się trudził. Posłuszny litygant puścił się do wrót, z ukłonami 
i zaprosinami, otwarł dom, nakrył stół, kupił wina i częstował kłaniając się jak najniżej, 
upatrując tylko na czem spoczęło oko któ- rego Deputata, aby mu zaraz ofiarować; to rzędzik 
sadzony, to bogato oprawną karabellę, to konia, to zegarek, to strzelbę. W potrzebie stał z 
trzosem otwartym, aby pożyczyć, strzegąc się dopominać długu.
   Tym sposobem łatwo pozyskał ludzi, co mieli każdy z osobna jakąś słabostkę, za ktorą ich 
chwycić było można. W krótce P. Starosta, wkradł się lak dalece w serca większej liczby, że 
przy kielichach, gdy klęcząc wznoszono puchary, wykrzykując — kochajmy się, przysięgano 
mu dla niego uczynić co zechce. A po trzeźwemu, choć w połowie pamiętano przysięgę. 
Ludzie co się kilka kroć razem upili, są koniecznie już staremi znajomemi i przyjaciółmi. Co 
więcej, mniej się ludzi poznaje żyjąc z niemi pół roku, jak pijąc z niemi dzień jeden. Każdy z 
Deputatów wynosił Starostę pod niebiosa, jego gościnność, uprzejmość, serdeczność, a 
chwaląc go tak, implicite chwalił jego sprawę, ktorą raz pierwszy z innej już strony, uważać 
zaczęto. Starosta oznajmował że nowe i ważne do niej wynalazł dokumenta, próbujące jego 
pretensye, z czego wszyscy się cieszyli, bo szczerze mu chcieli dopomódz. Łatwo, na 
nieszczęście zapomina się nieobecnych! Ukochany P. Stanisław, w krótce dla większej liczby, 
jakby nie był na świecie, tak dobrze zabyli, ie u niego także pili ho chajmy się, wieczną 
przysięgając przyjaźń.
   Maleparta dosłyszawszy że P. Stanisław ma się nieco lepiej, a lękając się, aby przed 
przywołaniem sprawy niewyzdrowiał zupełnie, pospieszał z wyprowadzeniem jej na stół. 
Dokumenta już były gotowe i przyznać należy, doskonale sfabrykowane; Pan Starosta na 
widok ich z radości się nieposiadając, ofiarował Mecenasowi, jeżeliby wygrał sprawę, dwie 
wsie z fortuny Pana Górskiego. Tym czasem forsa szła swoim porządkiem i za zbliżeniem się 
terminu przywołania, podwojono starano ujęcie Deputatów, na których cała była nadzieja. 
Innych a mianowicie nieugiętego owego, coś my go widzieli w pierwszej części naszego 
opowiadania, postarano się usunąć koniecznie, formując jako tako komplet z osób pewnych. 
Nareszcie nadszedł dzień stanowczy, w wigiljią którego, pijatyka u P. Starosty trwała do 
białego dnia i Deputaci dali słowo sądzić nieoglądając się na nic, wedle dokumentów. 
Chodziło bardzo o to, jakby oddalić, surowego i nieubłaganego P. Zielińskiego, owego 
Deputata co się ani ująć, ani usunąć nie dawał. Ale Maleparta poradził na to, miał poczciwy 
P. Zieliński jedną słabość i tą go zwalczono; tak dalece prawda, że nie ma człowieka bez 
wady. Szanowny Deputat wyobrażał sobie zawsze że był niebezpiecznie chory i zdawał się 
szukać tylko w sobie bólów i słabości, jakby mu to jakąś przyjemność robiło. Cały rok to na 
to, to na owo się uskarżał, domyślając w sobie najdziwniejszych chorób. Niekiedy zdało mu 
się że miewał suchoty, to znowu, że poczynała się w nim puchlina, it. p. Najlżejsza 
niedyspozycya nabawiała go nie-
     wymownym strachem. Korzystali z tego usposobienia dotąd sami lekarze, ale potrafił 
obrócić je na swoją korzyść Maleparta. Ujęty przez P. Starostę Wilskiego, lekarz Deputata, co 
go dzień w dzień w kwaterze u Kapucynów odwiedzał, w wigiljią stanowczej sessyi, 
pomacawszy pulsu, obaczywszy języka, udał wielkie pomieszanie, zapisał lekarstwo i polecił 
najsurowiej niewychodzić krokiem z domu i w łóżku przeleżeć dni kilka. Biedny Zieliński, 
przelękniony niewymownie chociaż zupełnie był zdrów, skazany na dyetę i leki, 
niedomyślając się niczego, pozostać musiał w domu. Tym czasem pod różnemi innemi 
pozory, oddaliwszy nieujętych i ująć się nie dających, przywołano sprawę de noviter repertis 
documenlis. Te tak stanowczo mówiły za Starosty pretensyami, że niepodobna było z nich 
przegrać sprawę. Dekret przygotowany wcześnie, podsunięty do podpisów, był zabójczy dla 
Pana Stanisława Górskiego, Miał już się nieco lepiej Deputat i była niejaka ocalenia go 
nadzieja, gdy ten fatalny dekret zapadł. Wystraszony nim patron, pobiegł natychmiast objawić 
go choremu. Było to ku wieczorawi już i uczta wrzała u Starosty, na którą cała prawie 
palestra trybunalska zaproszoną została, wypróżniając kielichy, wrzeszcząc głośno i 
rychocząc od wesołej ochoty; gdy Patron wbiegł do cichej komnaty, w której P. Górski leżał z 
obwiązaną głową, wybladły, z wpadłemi policzki, i zdyszany, nieprzygotowanemu do tego 
ciosu, objawił jaki zapadł dekret, co go pozbawiał prawie całego majątku.Łatwo wyrachować 
skutki; choroba się wzmogła, gorączka ledwie uchodzona powróciła natychmiast, szał i 
obłąkanie przystąpiły. Reszta farbowanych przyjacioł, na których czele Pękosławski, tegoż 
wieczora wynieśli się z domu, gdzie indziej ofiarując swe usługi; ktoś nawet P. Jerzego 
zaprowadził na wieczerzę do Starosty, gdzie całą noc bawił wszystkich dowcipnemi ucinki. 
Poczciwych tylko sług, przywiązanych do pana, kilku — zostali przy nim. Opustoszał dwór; 
wesele dworu, zmieniło się w posępne zamyślenie, milczała tak wprzódy ożywiona, tak 
otwarta i ludem rojąca się kwatera. Chory od chwili tej coraz a coraz był gorzej i sprowadzeni 
lekarze, niewiele już czynili o życiu nadziei. Obłąkanie przystępujące wprzód chwilowo, 
zmieniło się w stan normalny, gorączka nieustępowala, nareszcie objawiły się symptomata 
grożące rychłym już końcem życiu i cierpieniom.
   Naówczas to poczciwi i niepoczciwi pokazali czem byli. Szarpał każdy, kto co mógł i 
miał pod ręką, porywając konie, psy, broń, kosztowności, tytułem zasług, długów, lub bez 
żadnego wreszcie prawa. Rabunek wstrzymywany napróżno przez kilku poczciwszych, coraz 
wyraźniejszym, w miarę pogorszenia stanu chorego, stawał się. Ludzie obłowiwszy się 
znikali, dwór rozprzęgał się, innej idąc służby szukać.
     Łoże śmierci Deputata, było smutnem widowiskiem i nauką; opuszczony od wszystkich, 
zapomniany od tych którym najwięcej świadczył, konał w obłąkaniu, niemając często ktoby 
mu podał szklankę wody do ust spieczonych gorączką. Stary Piotr ojcowski jeszcze niegdy 
sługa, sam jeden płakał siedząc u komina i dwa psy podnosząc głowy wyły czasami smutnie. 
Ludzie pozostali, niesłuchając nikogo, pili, grali i kłócili się nieustannie, o ścianę tylko od 
umierającego. Niczem ich wrzawy stłumić nie było można — budziła ona w nocy na chwilę 
uśpionego Stanisława i zwiększała jego obłąkanie.
   Nareszcie Bóg się ulitował nad cierpiącym, któren za grzechy swoje odpokutował był 
dostatecznie na ziemi, i skończył cierpienia jego. Umarł P. Górski — a ta wiadomość nikomu 
prócz starego Piotra, łez z oczów nie wycisnęła. Maleparta dowiedziawszy się o tem, splunął 
pogardliwie. P. Starosta zatarł ręce z radości, widząc ie mu już nikt exekucyi dekretu przeczyć 
nie może, Pękosławski powzdychawszy trochę, jął na zmarłego dziwolągi wygadywać, niby 
nad nim, i nad losem jego srodze w sercu bolejąc.
   Tak na tym świecie skończył, jeden z najlepszego serca, ludzi.
   Pogrzeb jego miał się odbyć u księży Dominikanów, bez okazałości i wystawy, 
przystojnie tylko, bo ledwie na ubogi przybór do niego wystarczyły ostatki rozerwanego przez 
sługi i dłużników mienia, a nikt z krewnych nieprzybył. Trybunał jednak i palestra, po czasie 
opatrzywszy się, przytomnością swą, postanowili uświetnić ten obrzęd, jakby oddając hołd 
zasługom zmarłego. Nawet ci co sprawę sądzili przeciw niemu, wotowali za odłożeniem 
sessyi dla pogrzebu.
   Maleparta także przyłączył się do nich, ale nie ze zgryzotą sumienia, nie przez 
jakiekolwiek uczucie. Byłby on ominął z daleka kondukt, gdyby tajemny głos niemówił mu 
że na nim może się znajdować jego żona. Wyrachował on, że jeźli Rózia porwaną była przez 
nieboszczyka, jeźli mu winną była swobodę i wybawienie, nieopuści tego obrzędu.
   Dwóch pomocników swoich wysławszy w tłum, sam się także weń wmięszał, 
niespokojnym okiem upatrując, azali jej niepostrzeże. Nabożeństwo u ks. ks. Dominikanów, 
mowy pochwalne trwały bardzo długo i przeciągnęły się do późnego wieczora. Upierając się 
przy swoich domysłach Maleparta, przeciskał się w zakątki najciemniejsze kościoła, szukając 
wszędzie żony; jakby czuł, że ona tam być musi. Już się miało ku końcowi i lud z kościoła 
wychodzić poczynał, gdy Dependent, pociągnął za rękaw Mecenasa, coś mu szepnął do ucha.
   — Jakaś kobieta, rzekł, czarno ubrana modli się w bocznej kaplicy i płacze.
   — I płacze powiadasz — przerwał radośniei niespokojnie razem Maleparta. — Gdzież 
ona? prowadź mnie? — Chodźcie za mną. Przesunęli się przez kościół coraz puściejszy w 
którem już tylko niedogaszone górnych gzemsów lampy gorzały i Dependent wskazał 
kaplicę. Ależ nikogo w niej nie było.
   — Już jej nie ma.
   — Szukajmy ku drzwiom !
   Pobiegli oba w mroku upatrując czarno ubranej kobiety i na samem wyjściu u kropielnicy, 
Dependent znowu pociągnął za rękaw Mecenasa.
   — To ona.
   Mówiąc wskazywał na nizkiego wzrostu kobietę, której twarz osłoniona była czarnym 
kwefem, a cała okryta płaszczykiem tegoż koloru. Zdjęła w tej chwili rękawiczkę dla wzięcia 
święconej wody.
   Chociaż zakryta twarz niedozwalała Maleparcie, dokładnie widzieć kobiety z postaci, z 
ruchu, zdawał się rozpoznawać żonę. Nieśmiał jednak nieznajomej zaczepić, szepnął 
pomocnikowi, aby z nim razem szedł za nią. Kobieta niepostrzegłszy że była śledzoną, 
przeżegnała się i wyszła z kościoła sama jedna. W bramie przeczekała, aż się tłum rozszedł i z 
niejakim strachem, niepewnością obejrzawszy się, szybko iść zaczęła, przez bramę podle 
Jezuickiego kościoła, wymykając się na plac przed nim znajdujący. Maleparta szedł w 
niejakiem oddaleniu. Mijając ciemną teraz, a niedawno tak zawsze oświeconą i wesołością 
pełną kwaterę Pana Stanisława, kobieta podniosła oczy ku oknom, westchnęła i prędzej 
jeszcze iść zaczęła. Maleparta widząc to, przekonany że się nie myli, pospieszył ku niej, i 
nagle pochwycił ją za suknią.
   Kobieta krzyknęła przeraźliwie, wyrwała się mu i biedz zaczęła wołając o ratunek. 
Napróżno chciał ją gonić Maleparta i wołał na Dependenta aby mu pomagał; daleko lżejsza, 
w krótce znikła im z oczów wcieranej nocy i tłumach ludu rozchodzącego się z pogrzebu. 
Niewrócił jednak nazad i wy- rachowawszy szybko, że najbliższy klasztor Brygitek, może 
być jej schronieniem, po pędził ku niemu w nadziei złapania żony u fórty, która nie prędko się 
na głos dzwonka odmykała. Nim jedak dopadł klasztoru już usłyszał szybkie i nieustanne 
dzwonienie, powtarzające się co chwila, a potem skrzypienie fórtki, co się już otwierała. 
Zdyszany wpadł na wschodki i rzucił się we drzwi za kobietą, która właśnie wchodziła, 
pochwycił ją za suknię i głosem trzęsącym odezwał:
   — Nie wyśliźniesz mi się !
   Kobieta krzyknęła wielkim głosem, rozruch się zrobił w klasztorze. Maleparta, kobietę 
tulącą w dłonie twarz, ciągle trzymał za suknią.
   — Poznałem cię, wołał, napróżno się taisz, napróżno kryjesz, musisz powrócić!
   — Nie! nie! — zakrzyczała kobieta (Mecenas dopiero poznał głos żony) — nigdy. Zostaw 
mnie w pokoju! Daj mi tu umierać. Niepowrócę do ciebie, zabiłbyś mnie, jak zabiłeś....
   — Więc wiesz że ja go zabiłem!
   Kobieta nic nieodpowiedziała.
   — Chodź! — I to mówiąc ciągnął ją gwałtownie. Na krzyk nieszczęśliwej zbiegli się od 
fórty ludzie, od klasztoru zakonnice i wrzawa powstała. Rózia wydzierała się z rąk Mecenasa, 
który ją silnie porwawszy puścić nie chciał. Krzyki: — gwałt, napad! i rozbój ! dawały się 
słyszeć zewsząd. Zakonnice płakały i lamentowały.
   Po dość długiej walce, gdy straciwszy siły, Rózia już miała puścić z rąk żelazną kratę, 
której się w rozpaczy chwyciła, rzuciło się dwóch ludzi z tłumu na rozjuszonego Malepartę i 
wydarli mu z rąk żonę. Jednym zamachem powalił ich obu o ziemię ale nim miał czas 
dobiedz swej zdobyczy, która korzystała z tej chwili do ucieczki; ona mu z oczu znikła. 
Chciał biedz za nią, ale druga fórta zamknęła się i widząc że nic na ten raz niedokaże, a bojąc 
się, aby go o gwałt miejscu poświęconemu popełniony, nie schwycono i niesądzono, 
Maleparta, rzucił się ku wyjściu, przebił zebrany tłum i broniąc zatrzymującym wyrwał i 
zniknął. Nazajutrz mówiono wprawdzie najrozmaiciej o tym wypadku, jak to zwykle bywa po 
miastach: każdy go inaczej opowiadał i komentował; skutków jednak żadnych niepociągnął 
za sobą i nie instygowano przeciw napastnikowi. On swej myśli odzyskania żony nie porzucił, 
wiedząc już gdzie się znajdowała, rozstawił czaty do koła klasztoru, zasadzając się, aby żonę 
napaść wychodzącą i mając nadzieję że kiedykolwiek ją przydybie.
   Dość jednak długi czas upłynął, a ona nie wychodziła zupełnie z klasztoru i Maleparta 
widząc, że na próżno czatuje, postanowił użyć innego sposobu, zwykłego sobie — zdrady. 
Udał się więc do P. Zawady Mecenasa, któren mu dawniej od żony propozycye czynił, a teraz 
od śmierci P. Stanisława już milczał, nie proponując więcej układów, ani grożąc processem.
   — Słuchajcie — rzekł mu Maleparta — czy zawsze trwacie w myśli processu przeciw 
mnie? 
   Zawada pochwycony niespodzianie niewiedział co odpowiedzieć, ale po chwili namysłu, 
zawahawszy się, rzekł, że chociaż to się przeciąga, nie obejdzie się bez kroków prawnych.
   — Przyjmiecie propozycye zgody — odemnie?
   — Bardzo chętnie.
   Zawada nie wiedział jak Panu Bogu za te szczęśliwe dyspozycye dziękować, i z 
trudnością tłumił radość swoją.
   — Posłuchamy, jakie nam WaćPan podasz?
   — Uczynię co tylko mogę, aby tę gorszącą sprawę stłumić.
   — Bardzo sprawiedliwie, Mecenasie; powiedzcież mi co zamyślacie uczynić?
   — Ofiaruję alimenta mojej żonie, która podpisze układ, wzajemne dożywocie i zapis 
wzajemny, w razie bezpotomnego zejścia.
   — Majątki zostają w waszym ręku?
   — W moim — daję alimenta.
   — Coż dać myślicie? Połowę intrat przynajmniej !
   — Zapominacie — odparł Maleparta — że te intraty jeszcze mi niepowróciły wyłożonych 
kosztów prawnych.
   — Chciejcie mi wyraźnie powiedzieć, ile ofiarujecie?
   — Parę tysięcy złotych rocznie, dwoma ratami. Żona moja będzie mogła obrać sobie 
mieszkanie gdzie zechce i zupełnie zostanie swobodną. Zobowiąże się do dobrowolnej 
separacyi.
   — Pomówię o tem z nią.
   — Pomówcie niezwłocznie. Nazajutrz P. Zawada, który pospieszyłdo Rózi z 
niespodziewaną, a szczęśliwą wiadomością, przystąpił do nowej traktacyi.
   Chciał on więcej wymódz na Malepar- cie, ale napróżno, uparty Mecenas niepostępował 
nad parę tysięcy złotych.
   — Zwróćcie na to uwagę, dodał, że czynim sobie wzajemne zapisy.
   — Na których wy najwięcej zyskacie — przerwał Zawada.
   — Kto to wie, kto zyskuje? Żona moja i tego co ofiaruję, niemogła się nigdy spodziewać. 
Ale chcę spokojności i dla tego tylko, ciężki dla mnie proponuję układ. Przyjmijcie go, bo 
dalej i tego nie otrzymacie.
   — Spiszmy więc punkta zgody — rzekł P. Zawada — i pojedynczo nad niemi się 
zastanówmy: ja z mojej strony, wy ze swojej uczyńcie projekt kombinacyi.
   — Bardzo dobrze.
   Tak przez dni kilka przeciągały się traktacye, które niechybiły spodziewanego przez 
Malepartę skutku i uspokoiły nieco Rózię, bo jej Zawada codziennie donosił o zbliżającym 
się i mającym dojść układzie. Pewniejsza będąc tem, biedna kobieta, są- dziła że może 
bezpiecznie już, wyjść na miasto i w święto znajdować się w kościele; lego tylko oczekiwał 
Maleparta czekający na nią.
   Dependent jego nieustannie szpiegował, zasadzony od rana do nocy, niedaleko fórty 
klasztoru. Dwakroć donosił już Mecenasowi, że widział wychodzącą Rózię, ale ten aby ją 
bardziej upewnić, nieprobował nawet porwania. Tym czasem mniemane układy szły dalej i 
zbliżały się ku końcowi z wielką radością P. Zawady, który rad był, że cokolwiek dla biednej 
żony uzyszcze. Wieczorem ostatniego dnia, kiedy już chodziło tylko o podpisanie 
spożądzonej komplanacyi przy świadkach i wniesienie jej do akt, pomocnik nasadzony dał 
znać Maleparcie, że Rózia wyszła do Jezuickiego kościoła na nieszpór, sama jedna. Wprzód 
bowiem chodziła ze staruszką, jak ona mieszkającą w klasztorze.
   Maleparta z dwoma ludźmi swemi, dopadł kościoła, przygotowawszy niedaleko kolasę z 
parą koni, i gdy nieszpór się skończył, wychodzić zaczęto, a Rózia jedna z ostatnich wracała 
do klasztoru, w upatrzonej chwili, rzucił się na nią Mecenas ze swemi ludźmi, porwał i do 
kolasy wrzucił, zawiązując usta chustką, aby nie krzyczała. Konie czwałem popędzono ku 
Grodzkiej ulicy i w chwilę potem, żona Maleparty, siedziała już na rygiel zamknięta w 
alkierzu, płacząc nad swoją nieostrożnością i nieszczęśliwym losem. Mecenas ręce zacierał z 
radości i myslał tylko, jak na dal ma postępować z żoną. W tej godzinie właśnie umówione 
było z P. Zawadą, podpisanie komplanacyi i Mecenas ukazał się w progu.
   Maleparta szyderskim powitał go uśmiechem. —
   — Przychodzę — rzekł Zawada — dopełnić ostatniej formalności i powinszować końca.
   — Mylicie się szanowny Mecenasie — zawołał śmiejąc się do rozpuku Maleparta — 
wszystkośmy już skończyli i więcej nic niepotrzeba. Ostatnia formalność dopełniona.
   — Jakto? — spytał zadziwiony Zawada.
   — Tak jest, układ do którego przyjść chciałem, spełniony i wziął swój skutek.
   — Chciejcie mówić wyraźniej, gdyż was nie mogę zrozumieć?
   — Najwyraźniej wam powiadam, że wszystko skończone.
   — Nie przeczę, chodzi tylko. o podpis.
   — Nie chodzi wcale o podpisy. 
   — Nie żartujcie ze mnie —
   — Mówię seryo —
   — Nie chcecie więc układu.
   — Nie potrzebuję go.
   — Cóż się nowego stało ?
   — Dopełniłem tego o co mi szło. Słuchajcie P. Zawado, pozwólcie sobie powiedzieć, że i 
wy i ona niedaleko widzieliście. Gdzieżby taki człowiek jak ja, pewien siebie, trzymając w 
ręku majątek, seryo żądać miał układów i niewiedzieć dla czego chciał płacić, mogąc nic nie 
dać? — Czegożeście chcieli?
   — Czegom chciał, tom uczynił — żonę mam już w ręku.
   Zawada załamał ręce, podniósł oczy w górę, i wzgardliwem rzucił wejrzeniem na 
szydersko, zwycięzko, uśmiechającego się Malepartę.
   — Dawnom wiedział, że nie macie Boga w sercu i sumienia, dodał, alem nadto jeszcze o 
was dotąd trzymał widzę, bom was sądził mniej fałszywym.
   — Fałszywym, niewłaściwe wyrażenie, kolego.
   — O! oszczędźcie mi koleżeństwa!
   — Jak się wam podoba. Fałszywym, termin niewłaściwy, zręcznym, powiedzieć było 
potrzeba: poczynając układy, nie miałem wcale na myśli, aby doszły, chciałem tylko uspokoić 
niemi żonę, aby ją tem łatwiej odzyskać; w tej chwili, jest już pod moim dachem i 
komplanacyą możecie sobie zostawić, jako pomnik waszej przebiegłości. To mówiąc 
odwrócił się z ukłonem Ma- leparta, a Zawada osłupiały, nie wiedząc co dalej począć, stał w 
miejscu.
   — Coż myślicie? — przydał po chwili — znajdzie się przecie kto, co się nad tą 
nieszczęśliwą ulituje i w jej imieniu przeciw wam stanie.
   — Ciekawym jak to być może, kiedy ona w moim ręku i gdy zechce stawić ją będę lub 
przyniosę jej zeznanie, że nic jej niepozostaje do życzenia. A zatem, służby moje powolne.
   To mówiąc skłonił się. z udaną uniżonością Maleparla, a Zawada wyjść musiał zgryziony 
i pomięszany niepowodzeniem, które swojej niezręczności przypisywał.
   Chód jego usłyszawszy na wschodach, Mecenas wyjął klucz z kieszeni i wszedł do 
alkierza w którym Rózia, siedząc na ziemi płakała.
   — Przyszedłem z WPanią pogadać — odezwał się do niej — potrzeba nam się 
porozumieć i po długiem rozstaniu powitać. Wieleś mi WPani kłopotów, kosztów,
     i zgryzoty, swojem szaleństwem napędziła na głowę. Musiałem się dobrze upocić, 
nimem ją odzyskał, a nie myślcie, abym to dla jej pięknych oczów czynił: zrobiłem to dla 
majątku. Jestem otwarły, widzicie. Musiemy źyć razem, porozumiejmyż się nadal Mościa 
Pani. Nie katowałem, nie biłem, nie męczyłem, a żem zamykał, pokazało się sprawiedliwie i 
za mało jeszcze, kiedyś mimo tego miała czas brać podarki od obcych i nakoniec uciec z 
domu. Nie ma się więc na co skarżyć.
   — O ! zapewne nie ma — odpowiedziała powstając żywo, i z niezwykłą energią 
przemawiając Rózia, której zrozpaczone położenie sił dodało. — Tak? byłeś mi dobrym, 
troskliwym, najłagodniejszym, najwyrozumialszym z mężów! Nie ty zabiłeś moją matkę 
swojem tyrańskiem obejściem, nie ty zabiłeś człowieka, co mi chciał z miłosierdzia do 
wyrwania się z tej niewoli dopomódz. Nie ty zabrałeś majętności i morzyłeś nas głodem! 
Mnie, to mniejsza, bodajbyś był umorzył, byłabym ci konając dziękowała; ale matkę moję, 
starą, biedną matkę, której pogrzebu nie chciałeś zapłacić. I za to wszystko coś dla mnie 
uczynił, możesz że się spodziewać uległości, przywiązania?
   — Przywiązania ja wcale nie chcę, a do uległości nie namawiam, ani proszę, bo się sam o 
nią postaram — zawołał rozjątrzony Maleparta.
   — Pilnuj mię więc — odezwała się kobieta — zamykaj, bo ci wręcz powiadam, że gdy 
będę mogła, ucieknę.
   — Zdaje mi się jednak, że nie będziesz mogła i to mnie uspokaja — złośliwie rzekł 
Maleparta. — W oknie krata, u drzwi rygle, zapewnię że nie ucieczesz. Tym czasem, na 
wszelki wypadek, dopełnić potrzeba tego, czegom dawniej niezrobił, nadko jej ufając. 
Podpiszesz mi to — rzekł podsuwając jej papier i pióro.
   — Nic ci nie podpiszę! — zawołała żona. — Maleparta wstrząsł się z gniewu.
   — Rozmyśl się co mówisz! Jesteś w moim ręku i sama wiesz, że mnie nie ustraszy śmierć 
twoja. Zabiłem jego, zabiłem matkę powiadasz, mogę zabić ciebie. 
   — Zabij więc — krzyknęła Rózia podchodząc, ale wiedz, że postrachem śmierci nawet, 
niewymożesz na mnie żadnego podpisu. Chcesz majętności, nie będziesz jej miał nigdy!
   — Będę ją miał! — zawołał Mecenas, wrąc gniewem — jeźli nie strachem, to głosem 
wymogę na tobie czego chcę.
   — Niczem!
   — Słuchaj, przerwał Mecenas porywając ją za rękę, nie myśl walczyć ze mną. Nikt 
jeszcze mnie nie pożył i silniejsi od ciebie upadli. — Słabej kobiecie...
   — Pan Bóg sił doda, matka je u niego uprosi.
   — Nie boję się takich pomocników — zawołał zajątrzony — wyzywam ich!
   Rózia na te słowa padła na ziemię zno- wu i zmógłszy się płakała. Maleparta z papierem 
siał nad nią.
   — Nie podpiszesz?
   — Nigdy.
   — Będę cię męczył.
   — Męcz jak chcesz.
   — To ostatnie słowo?
   — Ostatnie, rób co chcesz.
   — Daję ci dwa dni rozmysłu.
   — Możesz mi ich nie dawać.
   — Mam litość nad twojem głupstwem — To mówiąc choć wahając się i ociągając 
wyszedł z alkierza, zamknąwszy drzwi na rygiel za sobą. W chwilę powrócił niosąc dzbanek 
wody i kawałek zapleśniałego chleba.
   — To pożywienie dla ciebie. 
   Rózia okiem na niego nie rzuciła; rozjątrzony tym ciągłym oporem, zatrzasnął drzwi i 
wyszedł.
   Nazajutrz rano, znowu z papierem w ręku odryglował alkierz i stanął przed Rózią. Jak 
wczoraj ona siedziała na ziemi, twarz miała bladą, zmęczoną, bo całą noc bez posłania 
spędziła oparta o ścianę, i w ustach nic nie miała, ale w oczach jej gorączkowy błyszczał 
płomień.
   — Namyśliłaś się?
   Ona nic nie odpowiedziała. — Namyśliłaś się powtórzył.
   — Namyśliłam, rzekła podnosząc głowę.
   — Podpiszesz?
   — Nigdy.
   — Jeszcześ niedość głodna — rzekł Maleparta — poczekajmy do jutra.
   I wyszedł znowu spojrzawszy na dzbanek z wodą i chleb, które stały nietknięte. Pomimo 
złości coraz powiększającej się oporem, zaczynał być niespokojny. Lękał się aby uparta 
kobieta, głodem się nie zamorzyła, i postanowił, po swojemu, zażyć ją innym sposobem.
   Na drugi dzień, z łagodniejszem obliczem, wsunął się do izby. Zastał Rózię na tem samem 
miejscu co wczora siedzącą, a dzbanek i chleb nietknięty. — Namyśliłaś się — spytał.
   — Namyśliłam — odpowiedziała słabym głosem — niepodpiszę.
   — I chcesz się głodem zamorzyć?
   — Nie ja, ty mnie możysz głodem.
   — Masz chleb i wodę , właśnie pokarm pokutnicy, jaką jesteś : więcej ci niepotrzeba. Ale 
chcę mieć litość nad tobą.
   — Ty? — przerwała kobieta.
   — Tak , ja : podpisz , a będziesz wolną. Idź gdzie chcesz!
   — Nie chcę swobody i nie podpiszę. Maleparta niepojmował odpowiedzi.
   — Nie chzesz być wolną? — spytał.
   — Tak, nie chcę, bo pókiś ty na świecie, któż mnie zapewni ie dotrzymasz, co 
przyrzekasz? Wypuść mnie, a wówczas...
   — A wówczas? — podchwycił Mecenas chciwie nadstawiając ucha.
   — W ówczas, będziem mówić o tem.
   — Któż mnie zapewni, że wolna zechcesz podpisać?
   Rózia pogardliwie na niego spojrzała. — Słuchaj — dodał — niewyobrażaj sobie abyś 
mnie uporem swoim przemódz miała albo ustraszyć, musisz podpisać czy prędzej czy 
poźniej.
   — Nigdy! nigdy !
   — Zobaczemy — zewołał Maleparta zamykając drzwi — zobaczemy.
   Tak dni kilka minęły, w próżnych ze strony męża postrachach, naleganiach, perswazyach, 
w ciągle jednostajnym od żony oporze, chleb i woda wystarczały jej do nędznego życia, 
modliła się i płakała. Straszne było to życie samotnicy, co niczyjej twarzy, prócz 
nienawistnego męża nie widziała, niczyjego prócz jego nie słyszała głosu, i nic nie widziała, 
prócz ścian izby, przypominającej jej okropną śmierć matki. Długie noce, czarne, 
nieprzerwane niczem, do szaleństwa prawie ją przywodziły i jedną pociechą w lej niewoli 
była modlitwa i łzy. Osłabiona coraz bardziej czuła w sobie upadające siły, i napróżno 
utrzymać się przy swojem starała. Codzień słabszym głosem odpowiadała, na jednostajnie 
powtarzające pytanie Maleparly — podpiszesz ? dotąd jednostajnie jeszcze:
   — Nigdy! nigdy!
   Przewidywała już jednak chwilę, w której znużona, niepotrali wyrzec tego słowa. 
Mecenas jątrzony oporem, poglądał z podziwieniem na tę słabą istotę, tyle siły duszy mającą. 
Codzień spodziewał się ją przemódz, codzień odchodził bardziej rozgniewany. Nareszcie 
znużył się i z niecierpliwił i postanowił nie zaglądać więcej do alkierza. Posyłał jedzenie 
przez siarą kobietę służącą, a sam nie ukazywał się więcej. Rózia rada z początku że go nie 
widziała; w końcu niespokojniejszą być zaczęła. Domyślała się czegoś grożącego jej, czego 
nawet wyobrazić sobie nie umiała. Lękała się tem bardziej, że nie wiedziała czego. Dnie tym 
czasem płynęły jeden po drugim jednostajnie , a Maleparta zdawał się zapominać o niej.
   — Czekajmy— rzekł w sobie — dłuższe- go na to czasu potrzeba: prędzej ona znuży się 
cierpieniem, niż ja oczekiwaniem.
   To powiedziawszy i upewniwszy się że żona drugi raz uciec nie może. Maleparta wziął 
się do spraw swoich i cudzych po dawnemu. Zajęcie, stłumiło w nim jeźli jakie były zgryzoty; 
czas upływający i unoszący z sobą pamięć niedawno dopełnionych wypadków, a mianowicie 
zasadzki, w której zginął Szczuka, uspokajał go: cały się więc rzucił z nowu w processa. Rząd 
też majątków, jakie nabył, po żonie wziął, i dostał od Starosty Wilskiego za proces z P. 
Stanisławem, zajmował mu niemało czasu. Niedowierzający nikomu, nieustannie szperał w 
rachunkach i rejestrach, wyrzucał oficyalistów, nowych stanowił, posesorów procesował i 
wywłaszczał, a pieniądze zebrane albo na zastawy żydóm rozdawał, albo na nowe kupna 
obracał.
   Na rogu domu w zamczystej izbie sklepionej, której jedyne okno, gęstą wilkami opatrzoną 
kratą, i żelazną okiennicą we- wnątrz uzbrojone było, znajdował się skład zastawnych rzeczy. 
Fanty te narzucone na kupy ogromne, leżały tam nieruszone, do wyjścia terminu, po którym 
sprzedawane były. Znalazłeś tam i futra kosztowne i perły żydowic i suknie i żelaztwo i 
srebra i sprzęty wszelkiego rodzaju. Najmniejsze jaj największe pożyczał kwoty Maleparta, 
byle zastaw we dwoje przenosi! summę nań daną.
   Nabycia majętności niedopełniał też ten człowiek, zwyczajnym sposobem, uczciwie. 
Zwykle kupował od zrujnowanych, lub przyjmował na siebie obarczone procesami i długami 
substancye, za nizka cenę; potem ze zręcznością jurysty wyprowadzał się z procesów, spychał 
unieważniając długi, wchodził z kredytorami w korzystne układy, i tak opanowywał dobra 
ogromne.
   Starosta Wilski odziedziczywszy po Pana Stanisławie Górskim majętności, z których 
wydział dwóch wsi Mecenasowi uczynił, w krótce potem padł sam ofiarą Małe- parły, co 
przeciw niemu podjął się procesu krewnych Górskiego; dokumentom przez siebie 
sfałszowanym, zadał sam fałsz, wygrał i ze stroną podzielił się znowu, podejmując 
prowadzenia dalszego interesów i wywiedzenia jej z długów. Umocowany, przekonał że tak 
prędko zrobić nie może , co przyrzekł, a tym czasem zagmatwawszy gorzej jeszcze i lak nie 
łatwe do rozwikłania interessa, gdy sukcessorowie domagali się ukazania rezultatów, 
przedstawił im rachunki dowodzące, że bardzo znaczną na ich korzyść, bez żadnego skutku 
widocznego — wyłożył summę. Widząc oni, że co dalej to gorzej być dla nich może, musieli 
przystąpić do układów, z których Maleparta wyniósł znowu znaczną część ziemskiego 
majątku. Tak w krótkim czasie ogromnie się zbogacił, a jednak sposobu życia w niczem 
jeszcze nieodmienił.
   Rózia w izdebce swej zawsze zamknięta, ale niewidując się wcale z mężem, który tylko 
klucz od alkierza przy sobie trzy- mał, do niego nie zaglądając, wpadła w posępną jakąś 
obojętność, w odrętwienie. Na nie to podobno rachował najwięcej Maleparta i po długim 
przeciągu czasu, sądząc że już dość czekał, zjawił się jednego ranka , znowu z papierem w 
ręku przed żoną A naprzód spojrzał na nią badając wzrokiem postępów cierpienia i oznak 
słabości. Ujrzał ją wychudłą, bladą, zestarzałą przedwcześnie, ale spokojną.
   — Namyśliłaś się? spytał, miałaś na to dosyć czasu.
   Rózia podniosła głowę w milczeniu —
   — Podpiszesz?
   — Nigdy — odpowiedziała krótko i spuściła głowę.
   — To nie była męka jeszcze, to wstęp do niej — rzekł Maleparta.
   — Wiem, — odpowiedziała kobieta — i czekam na to cos mi zgotował: wiem że się 
wszystkiego po tobie spodziewać mogę.
   — Nie mylisz się. Podpisz więc.
   — Nigdy! — Wolisz więc nędznie zamrzeć? — rzekł Mecenas.
   — Wolę.
   — Niż, raz być posłuszną?
   — Niż pokazać się słabą. Nic ci się nieoparło na świecie, prócz jednej kobiety. Chcę abyś 
się upamiętał moim oporem.
   — Zapewne ! — krzyknął Maleparta. —W Pani nie wiesz że mnie nigdy przemódz nie 
można: wiesz o co mi chodzi — o twój podpis. Cóż dla mnie łatwiejszego, jak ten podpis 
położyć i znaleźć świadków, co własnoręczność zaprzysięgną jeźli będzie potrzeba ?
   — Ja temu zaprzeczę! — zawołała kobieta.
   — Zaprzeczyłabyś gdybyś mogła — rzekł zimno Maleparta: — ale z tej izby zamkniętej, 
z której nie wyjdziesz więcej, pytam się jak zaprzeczyć mi możesz?
   Rózia upadła na ziemię znowu.
   — Niepotrzebujesz więc mego podpisu zawołała i obejdź się bez niego. — Niepotrzebuję 
i obejdę się.
   Po tych słowach, wyszedł wrąc od gniewu i pojąć nie mogąc, uporu słabej kobiety.
   Ale trudniej niż mu się zdawało, pokonać było postanowienie Rózi, co już nic do stracenia 
niemiała, co nielękała się większych cierpień, bo zniosła największe i wpadła była w ten stan 
otrętwienia, w którym nic na człowieka nie działa. Niewolnica, pozbawiona wszystkiego, 
wyglądała śmierci, jako końca cierpieniom w ciągłej modlitwie, przygotowując się do niej.... 
Maleparta tym czasem szedł dalej swoją drogą, powiększając majętności, wiodąc procesa i 
niespotykając zawady na drodze i nieprawości. Życie jego było ciągłą walką i ciągłem, 
uzuchwalającem go do nowej, zwycięztwem; nic mu się oprzeć nie mogło, broił bezkarnie, 
naśmiewał się z poczciwych, i im dłużej to trwało, tem śmielszy brnął dalej, a dalej. 
ROZDZIAŁ VIII.
    
   W całem życiu Maleparty, nie było, można powiedzieć, jednej chwili innem uczuciem, 
inną myślą zapełnionej, nad uczucie miłości własnej i myśl zapewnienia sobie niezależności, 
zebraniem pieniędzy. Poświęciwszy temu celowi wszystką pracę, starania, sumienie, 
poczciwość, doszedł wreszcie do tego czego nawet nie marzył nigdy, do ogromnej fortuny, 
która go czyniła panem. Nie używał jej jednak, bo z wzrostem majątku, powiększały się żądze 
i nigdy dosyć nie było. Nie założył sobie kresu, nie umiał zadowolnić się tem co miał; a 
posiadając majątek, którego sam do-
     kładnie wartości nie znał, użyć go nie umiał; uczuł wreszcie jakąś niespokojność, 
niepewność co począć dalej, uczuł w życiu swem brak celu. To co posiadał niezaspokajało go, 
pożądał więcej, dorozumiewając się że i to go niezaspokoi.
   W tym właśnie czasie opanowała go ta myśl natrętna — co będzie dalej ? i niepokój 
wewnętrzny. Szukał sobie celu nowego, dostąpiwszy założonego wprzódy, a niezadowolony 
nim będąc. Ludzie co dawniej pogardzali Malepartą, co oburzali się na sposoby jakiemi szedł 
do majątku, co krzyczeli na postępek jego z P. Stanisławem Górskim; z żoną, ze Starostą 
Wilskim — teraz gdy ujrzeli w jego rękach, tak wielką fortunę, gdy go zobaczyli tak 
bogatym, poczęli zwyczajem swoim, powoli wymawiać go i z początku z daleka, polem z 
blizka mu się kłaniać. Maleparta uzyskał ten rodzaj szacunku publicznego, jaki daje choć źle 
nabyta fortuna i choć na złe użyty talent. Znaleźli się tacy, co poczęli Mecenasa wy- mawiać, 
stawać w jego obronie, uczynki jego w nowem wystawiać świetle i dowodzić: że opinia 
publiczna, przesadziła potępieniem zupełnem tego człowieka. Tak zawsze się dzieje; 
zwycięzca choć w najgorszej sprawie, prędzej później zyskuje sympatyą ogółu: zwyciężony, 
jak biedne psisko, na którego jeden się porwał, a wszyscy gryzą — upada. Jest coś 
szczególnego, coś zwierzęcego w ludzkiem sercu: niech kto ginie śmieją się, niech kto się 
wznosi, Bóg wie jakiemi środki, poklasku ją.
   Tak właśnie stało się z Malepartą, któremu wielka fortuna stała się tarczą i zasłoną. 
Ludzie nawykli do niego, oswoili się z niepoczciwością uczynków, a uwielbiali wielkość 
skutków. Wynoszono człowieka, co jedną siłą woli i talentu, z mizernego żebraka, wzniósł się 
na pana, i wymawiano niepoczciwość brakiem wychowania, sieroctwem i t. p.
   A gdy ogół poczynał się zbliżać do Maleparty i odpychać go poprzestał, on sam właśnie z 
siebie poczynał być nie rad, niespokojny o przyszłość, która go nie zajmowała, bo w niej do 
osiągnienia celu nie widział. Chwila to była w życiu tego człowieka stanowcza, ale 
zostawiony bez wpływu niczyjego sam sobie, nie mógł z niej wynijść lepszym. Rzucił tylko 
spojrzenie w świat i popytał siebie, jakie są cele życia innych ludzi, i czyli dla innych także, 
majątek jest jedyną pasyą?
   Szukając znalazł, że wiele jest innych namiętności, wiodących ludzi do poświęcenia 
wszystkiego i nasyceniem stanowiących choć chwilowe szczęście. Ujrzał że jedni święcą 
wszystko dla kobiet, drudzy dla honorów i ambicyi. Ale pojmując chęć wzniesienia się i 
wywyższenia, nie mógł pojąć Maleparta nigdy miłości namiętnej ku kobiecie. Wzbudzało w 
nim to uczucie ciekawość niespokojną, żądzę poznania go. Nigdy niekochał, nigdy nawet 
chwilowo nie poglądał na żadną z kobiet okiem żądzy, nie znał co to nawet zwierzęca pasya. 
Cie- kawy był, czyli i na nim, mogła jaka uczynić wrażenie kobieta.
   Badając się, przypomniał, że w pierwszych chwilach po poznaniu Rózi, obudziło się w 
nim jakieś niekompletne uczucie pragnienia, wprędce zagasłe bez skutków. Usiłował je 
wznowić i zbliżyć się do żony.
   Powolnie więc lżejszą coraz czynił jej niewolę, natchniony ciekawością raczej niż innem 
uczuciem, jakeśmy powiedzieli, postarał się dla Rózi, o wszystko co do wygód potrzebnem 
było. Niewiele to kosztowało, bo izba w której fanty złożone były dostarczyła towarów, 
sprzętów, sukien i strojów. Posyłając Rózi to wszystko przez sługę, sam się niepokazywał jej 
jeszcze — ona stale odpychała wszystko, i dziwił się Maleparta dowiadując od starej 
posłanniczki, że żona nic z jego darów do ręki niewzięła. Postanowił nareszcie sam być u 
niej.
   — Mniejsza tam o tę głupią moją fantazyę spróbowania miłości, bo to musi być 
dzieciństwo i nie stoję o to. Ależ moja łagodność powinnaby upamiętać tę kobietę i przywieść 
do zgodzenia się na ten podpis, którego silą wymódz niepotraliłem.
   Tak w tej chwili nawet, rachował jeszcze i spekulował.
   W izbie Rózi, znalazł on wszystko jak było: przysłane przez niego dary leżały nietknięte 
w kącie na kupie, ona w podartej sukni, blada, siedziała w kątku na dawnem swojem miejscu. 
Na widok Maleparty, podniosła oczy i spuściła je szybko wzdrygając się.
   — Napróżno przychodzisz — odezwała się — niepodpiszę.
   — Nie przychodzę po podpis twój — odparł Mecenas.
   — O! niezwiedziesz mnie — odpowiedziała.
   — Masz prawo mi nie wierzyć, rzekł Maleparta, ale czas cię przekona żem się odmienił 
bardzo.
   — Kłamiesz jak zawsze. — Nie ma więc sposobu na upór, rzekł dalej Mecenas: jam się 
zmienił, ciebie dobre obejście odmienić nie potrafiło, jak złe nie mogło zmiękczyć. Nie 
wierzysz mi.
   — Nie wierzę. 
   — Skarżyłaś się nieraz na złe obejście, na niedostatek, na ubóstwo, opuszczenie, czemuż 
nie korzystasz z tego co ci daję?
   — Bo to mam od ciebie.
   — Także mnie nienawidzisz?
   — Nienawidzę, gardzę tobą. Maleparta hamował swój gniew i wyszedł mówiąc:
   — Masz słuszność!
   Krótka ta rozmowa, wielce zadziwiła Rózię, domyślała się ona zdrady i pod taż nową 
odmianą, nie wierzyła jej, a mimo tego myślała czemu i jak doszedł do niej Maleparta. 
   — Chce mnie pokonać łagodnością, przekupić — mówiła w duchu — ale i to na. próżno! 
Potem myślała i myślała długo, a poczciwe jej serce wzdrygało się na domysł, że może on 
prawdziwie stał się lepszym, a ona grzeszy nie wierząc poprawie. Upływały dnie, tygodnie, 
miesiące. Maleparta już się niepokazywał, ale niezmienił sposobu postępowania swego, 
owszem zdawał się usilnie pracować, aby przekonać Rózię, że chciał być dla niej nadal cale 
innym. Z alkierza przeniósł ją do dawnej izby, którą zajmowała przed śmiercią matka, 
zebrawszy się na wyporządzenie jej, co się wspaniałem prawie wydawało, po nagiej izdebce. 
— Niezamykał jej już na klucz, a choć pilny był dozór nad nieszczęśliwą niewolnicą, ona go 
przynajmniej nie widziała. Znalazła przygotowane suknie świeże, porządeczki i ochędóztwo 
białogłowskie, (jak je podówczas zwano) nawet klejnociki w szufladce puzderka. Wszystko to 
było z zastaw żydowskich, poprzerabiane w części, w części odczyszczone tylko: innych 
potrzeb dostarczyli żydzi, bo Maleparta pożyczając po- trzebnym pieniędzy, narzucał na nich 
rozmaite kontrybucye, krom procentów.
   Rózia, która z początku wzbraniała się dotykać rzeczy przysyłanych przez męża, 
mimowolnie, potem z musu użyć ich znaglona, nareszcie machinalnie do nich nazwyczaiła 
się. Ale używając myślała zawsze, że w tem jest ukryta zdrada, tajny cel jakiś. Tym czasem 
Maleparta nie wchodził prawie, nie ukazywał się i niczego nie żądał. Rózia zaczynała 
przypuszczać, że się jej mąż upamiętał i poprawił. W istocie jeźli nie na lepsze, była w nim 
zmiana na inne i zobojętniał trochę, stawszy się bogatym i szukając nowego nasycenia, 
podbudzając w sobie nową namiętność, której jeszcze niedoznawał, łatwiejszym się stał dla 
otaczających go. Starając się jednak przypodobać Rózi, i sądząc że kiedykolwiek wzbudzi w 
niej choć cień przywiązania, mylił się wielce. Między niemi była nieprzebyta zapora — 
pamięć nieszczęścia dawnego, i pamięć cierpienia matki. Ona mu zaledwie przebaczyć 
mogła. — Napróżno Mecenas, starał się przypodobać, napróżno przybierał postać 
najłagodniejszą, najwymuszeńszy uśmiech: ze strachem patrzyła Rózia na niego zawsze, 
przewidując zdradę tylko, gdzie jej nawet nie było. Postrzegł to Maleparta i zawahał się co 
miał dalej czynić, gdy nieprzewidziana okoliczność, zmieniła postać rzeczy.
   Mówiliśmy jak przyszedł on do myśli, że są inne na świecie zajmujące ludzi namiętności, 
jak nienasycony mieniem, zapragnął poznać kobiety i spróbować tej miłości którą po 
zwierzęcemu tylko pojmował. Ta myśl chodziła z nim ciągle, piekła go i niespokoiła. Razu 
jednego gdy wracał z sądów i zamyślony szedł ulicą ku domowi, postrzegł przed sobą 
kobietę. Nie wiem dla czego postać jej i ruchy uderzyły go, bo twarzy nawet nie widział. Szła 
uniósłszy nieco sukni, aby jej nie ubłocić, krokiem śmiałym. Ubrana była wykwintnie choć 
niesmaczno, a strój rysował korzystnie trochę pospolite jej wdzięki. Miała na sobie jubkę pół 
atłasową z futerkiem, kilka sznurków korali na szyi, spodniczkę jedwabną, a długie dwa 
warkocze czarne spadające do kolan, przeplatane wstążkami, świadczyły że była niezamężną. 
Na ręku miała haftowaną tuwalnią, jakie noszono zwykle wychodząc na miasto. Strój jej 
okazywał bogatą mieszczańską córkę. Gdy się odwróciła, Maleparta postrzegł rumianą i 
pełną, regularnych, choć nie szlachetnych rysów twarzyczkę, uśmiechającą się oczyma i usty 
różowemi, z pod których przeglądały białe ząbki. Podobała mu się; powiódł za nią okiem i 
zatrzymał się, śledząc dokąd wejdzie. Ona także zwracając często głowę, bo wiedziała kto na 
nią patrzał, o kilka kroków otwarła drzwi kamienicy i spojrzawszy jeszcze na Malepartę, 
skryła się w niej. Czekał Mecenas długo, czyli niewyjdzie znowu, a upewniwszy się że tam 
mieszka, bo dziewczyna w krótce w innym stroju ukazała się z okna, wrócił do siebie. Od- tąd 
spotykali się często w ulicy, pozdrawiali wzajemnie, a wyszczekana mieszczka, śmiała, żywa, 
niczego się nielękająca, niedająca się skrzywdzić i nie darująca słowa żeby nań dziesięciu 
nieodpowiedziała, podobała się coraz bardziej Maleparcie. Tamtej pochlebiało, że sławny na 
całej ulicy i w mieście bogacz, oczy na nią obrócił; rada była znajomości i postanowiła z niej 
korzystać.
   Nie wiem pod jakim pretextem Maleparta wszedł do domu mieszczanina, ojca Nastazyi, 
starego opoja, co cały dzień dudlił z kufla miód, zapraszając nań kogo mógł i śmiejąc się 
głupowato ze wszystkich i ze wszystkiego. P. Hrehory, niegdy Burmistrz, a teraz 
spoczywający na laurach swych zasług, prosty już obywatel miasta J. K. M. Lublina, nic nie 
znaczył w swoim domu. Nastusia była odmłodzonym tylko żywym obrazem Jejmość Pani 
matki, co cale życie Burmistrza za nos i za co chciała wodziła. One obie z matką, rządziły do- 
mem, sobą i ojcem: Jegomość spijał miód ile mu go Jejmość na konsumpcyą codzienną 
wyznaczyła i o resztę się nie troszczył. Matka niegdyś lak ładna jak Nastusia i jak ona 
zalotna, miała gachów mnóstwo, przez pamięć też na to, dozwalała córce robić co się jej 
podobało. Nastusia wychodziła kiedy i dokąd chciała, sama wprowadzała do domu 
znajomych swoich, matka ani ojciec nie mięszali się do tego. a jeźli wypadkiem powiedziała 
co Jejmość, Nastusia dwakroć tyle odpowiedzieć potrafiła, zuchwale, śmiało i bez 
najmniejszego strachu. Jegomość jak ze wszystkiego tak i z tego śmiał się. Po trzeźwemu 
milczący i ponury, po pijanu wyrozumiały był i niepokonanej wesołości. Widok tylko 
wszechmocnej żony, zwiększając z początku śmiech, w końcu go niepokoił i mięszał. Jak 
tylko Maleparta stąpił na próg domu, matka z córką powiedziały sobie — nie puścim go 
więcej. Jejmość uczyła Nastusię i zachęcała do chwalebnego uczynku. — W twoim wieku, 
Nasciu, ja bym dopiero pokazała, co to moie kobieta, gdyby mi taki złoty cielec wpadł w ręce, 
potrafiłabym go splątać i związać, a wysączyć z niego do ostatniego grosza. Taż to mówią: że 
bogaty jak król albo Marszałek trybunalski, i że u niego, jest cała jedna izba pełna pieniędzy. 
   — Już nie bójcie się, matuniu — odpowiadała Nastusia — ręczę ci, że go przywabię. Coż 
to macie mnie za taką głupią, żebym nawet starego niepotrafiła przytołubić ?
   — A no, zobaczemy.
   Na to odzywał się z kąta śmiejąc Pan Hrehory:
   — Otóż ciekawy jestem! bardzo jestem ciekawy!
   — Ale on żonaty słyszę! — dodawał po chwilce.
   — To co że żonaty? — -pytała Jejmość.
   — Już to ja wiem że żonaty, ale nie lubi słyszę żony? — To tem lepiej że żonaty — 
odezwała się Jejmość — takich najlepiej doić, bo się taić muszą.
   Maleparta łatwo się porozumiał ze stworzoną dla niego kobietą, równie jak on 
przewrotną, fałszywą i zimną, co kłamała jak on całe życie, oczyma i ustami. Naścia udała że 
go kocha, on udawał że jej wierzy, rodzice udawali że nic nie widzieli. Wszyscy byli z siebie 
bardzo radzi i cieszyli się przyszłością. W krótce Mecenas u kolan Naści w bokówce, począł 
przesiadywać dnie i wieczory, aż potem miłośnicę wprowadzał do swego domu bezwstydnie. 
O ścianę od komnaty żony rozlegały się śmiechy wesołej Naści. Z początku uszom swym 
słysząc je niechciała wierzyć Rózia, a przekonawszy, że się nie myliła, nasłuchawszy 
mimowolnie dziwnych dla niej rozmów, wzdrygnęła się pierwszy raz przekonywając, że są na 
świecie kobiety, jakich się exystencyi nie domyślała.
   — Oni się kochają — zawołała w du-
     szy. — Jest więc kobieta co go kochać może! którą on kocha! To niepojęta!
   Maleparta wcale się nie krył ze swemi postępki i nie taił przed światem i żoną, że Naścia 
było jego kochanką. Coraz częściej przebywając u Mecenasa, mieszczanka przeniosła się 
nareszcie do niego i zachciała izby, którą zajmowała Rózia. Wypchnięto więc biedną do 
alkierza znowu, odebrano jej sprzęty i suknie i oddano Naści. Żona podwójnie niewolnica, nie 
mogąc się ruszyć aby nie była widzianą od zalotnicy, a kryć się przed nią nawet do swojego 
alkierza nie miała prawa, bo w każdym czasie wejść do niego wolno było Naści i 
przytomnością swoją, szyderstwy, nieprzystojnemi żarty, urągać nieszczęśliwej. Rózia znosiła 
to nowe cierpienie, odważnie i nie narzekając na nie, poddała się przeznaczeniu swojemu. A 
gdy ona modliła się płacząc, obok niej swawolna Naścia nuciła piosnkę wesołą, lub 
błaznowała z domowemi, wywrócona na łóżku, gryząc w ustach smażony imbier lub tatarskie 
ziele. Ciągnęła ona co mogła z Maleparty dla siebie i matki, a wszystko co zyskała, odsyłała 
do domu; czego wymódz niepotrafiła, chwytała w pół żartem, w pół siłą. Mecenas jeszcze się 
jej oprzeć nie umiał, pierwsza to była i poźna miłość, a Naścia nadto mu się podobała, aby się 
jej tak prędko chciał pozbyć. Wolne godziny pędził słuchając niezamykającej się się nigdy 
gęby, wyszczekanej mieszczki.
   Ona nieobruszała się jak inni, na jego czynności, nie łajała mu nigdy, wyśmiewała się ze 
wszystkich i poklaskiwała podłemu oszukaństwu, byle by się ono wypłacało pieniądzmi. 
Pomimo jednak namiętności, jakiej się dal opanować, Maleparta nie zaufał nigdy zupełnie 
swej miłośnicy. Napróżno się ona starała podkraść w nie, napróżno poddawała myśl 
zostawienia jej kluczów, powierzenia pieniędzy, Maleparta kostniał, lodowaciał na to, i nic 
nie odpo-
     wiadał, a Naścia miarkowała, że niebezpiecznie byłoby napierać się więcej. 
   Tym czasem wszelkiemi sposoby skarbiąc sobie serce Maleparty, kochanka wynajdowała 
coraz co nowego na nieszczęśliwą Rózię, którą wyśmiewała i potwarzała nielitościwie, 
donosząc największe na nią fałsze, bo pewna była, że ona niezechce się nawet 
usprawiedliwiać, i wiedzieć o oskarżeniu nie będzie.
   Maleparta wkrótce nałogowie przywiązawszy się do tej kobiety, która niewyczerpaną swą 
wesołością, chmury często po jego czole błądzące, rozpędzała, zapomniał zupełnie że miał 
żonę. Rózia, stała się przedmiotem pośmiewiska dla obojga i to tylko miała, co Naścia z łaski 
jej swojej mieć dozwalała. Nieupokorzyła się jednak przed nią i gdy obrażona jej dumą 
mieszczka, usiłowała coraz surowszem obejściem zmusić do uznania władzy nad sobą: Rózia 
scierpiała wszystko, nic mówiąc słowa, nie. okazując że cierpi. Często w pół pijana, 
rozczochrana, z nagą piersią, rozrzuconym włosem, z bestyalskim uśmiechem na czerwonych 
ustach, kochanka Maleparty, godna jego miłości i uścisków, wpadała do izdebki Rózi i śród 
pacierzy, nuciła jej nad uchem piosnkę swawolną. Tamta nie obruszyła się, siedziała 
milcząca, jakby nic nie widziała i nie słyszała.
   Mecenas na wszystko dozwalał ulubionej Naści. Czego na nim wymódz nie potrafiła 
łzami i prośbą, tego łatwo dopięła uśmiechem, żartami, rozweselając go wtedy nawet, kiedy 
go najczarniejsze dręczyły myśli i ciężkie dusiły wspomnienia. Z nią nauczył się powoli 
zalewać trunkiem sumienie i pamięć; nigdy jednak nie tracił tak dalece przytomności, aby 
puścił z rąk klucze, lub dał więcej niż chciał i zamierzał. Sama Naścia głaszcząc go pod 
brodę, zowiąc najsłodszemi wyrazy, niewymogła daru większego nad wyznaczony jej z góry. 
Maleparta skąpo nawet za miłość płacił i dziewczyna, gdyby nie nadzieje w przyszłości, 
porzucićby go musiała, bo matka uskarżała się na skąpstwo i codzień gorzkie jej robiła 
wymówki, że niepamięta na jutro. Naścia odpowiadała jednostajnie:
   — Poczekajcie, niech no go do reszty obałamucę!
   Lecz obałamucić nie mogła; a gdy raz w pilnej potrzebie Jejmość Pani Burmistrzowa, 
zażądała od Maleparty pieniędzy, wyprawił ją z kwitkiem nic nie dawszy. Naścia pocieszała 
przyszłością: — poczekajcie, mówiła, poczekajcie, ta chirlawa Jejmość umrze pewnie, a on 
się ze mną ożeni: dopiero zobaczycie jak go skubać będziemy!
   Rózia w istocie zdawała się blizko końca cierpień, miała suchoty. Maleparta niepokoił się, 
że niewymógł podpisu, lecz ilekroć przyszedł po niego, odpowiadała mu jednem swem — 
Nigdy.
   — Będę zmuszony podpis sfabrykować, — mówił w duchu. — Prawdziwie, żem tego nie 
chciał, ale muszę; któż winien, sama ona z tym przeklętym uporem swoim! A im Rózia miała 
się gorzej, tem częściej Maleparta jej dokuczał; zawsze napróżno dokuczała Naścia — 
bezskutecznie.
   Położyła się wreszcie biedna na łoże, z którego wstać dla osłabienia nie mogła; nie prosiła 
o lekarza, sam Maleparta, któremu o ten podpis chodziło, zawołał go. Lekarz zapisał 
lekarstwa, ona ich brać nie chciała. Napróżno groził, łajał, fukał, odepchnęła je i powiedziała:
   — Czas mi umrzeć, chcę śmierci.
   Wziął się tedy Mecenas na fortel i po-słał po księdza Józefa.
   — Tatuniu, rzekł mu, żona moja kona, sprowadziłem przez troskliwość lekarza, zapisał co 
było potrzeba, nie chce brać lekarstwa. Powiedzcież jej proszę, że samobójstwo takie jest 
grzechem.
   Ojciec Józef zdziwiony temi słowy, poszedł do Rózi, i łagodnie tłomaczył jej, że nikt nie 
ma prawa skracać sobie życia choćby dla uchylenia się od cierpień, bo Róg zsyła cierpienie i 
znosić je szanując Jego potrzeba.
   — To prawda ojcze, to prawda! ozwała się chora — ale nie wiecie mojego nędznego 
życia, moich męczarni, mojej nędzy! Ten człowiek chce abym żyła, dla tego aby mnie męczył 
dłużej, aby mnie upokarzał, aby mi urągał swoją rozpustą, i czynił pośmiewisko bezwstydnie. 
Nie mogę żyć ! Bóg sam zsyła mi śmierć pożądaną, na cóż się jej opierać?
   Ojciec Józef, któremu patrząc na biedną kobietę, łzy stawały w oczach, nie miał siły 
mówić dalej. Przyjął on spowiedź chorej i dał jej rozgrzeszenie i błogosławieństwo. Z 
obowiązku wychodząc, radził jeszcze przyjąć rady lekarza i niespieszyć się ze śmiercią. 
   — Moje dziecie, rzekł, Bóg wie dla czego co czyni, może chce utrzymać cię przy życiu, 
aby ci je osłodzić.
   Chora potrzęsła głową i padła na posłanie płacząc. — Nie chcę nic, zawołała, tylko pójść 
do matki, tylko umrzeć i skończyć! !
   Tejże nocy, Bóg się zlitował nad nią skończyła, tak że nikt o jej śmierci niewiedział i 
nazajutrz dopiero rano wnosząc jej ranny posiłek sługa postrzegła, zimne bez duszy ciało 
wyciągnione na twardej pościeli.
   Dano znać Maleparcie; machnął ręką, ruszył ramionami i wybiegł natychmiast z domu, 
rozkazawszy wynieść ciało i przygotować co było potrzeba do pogrzebu. Pospieszył on do P. 
Czubaka, który mu podpis na tranzakcyi wieczysto przedażnej dołożył, a świadkowie do niej 
łatwo się znaleźli. Spokojniejszy potem wrócił do domu i przeciwko oczekiwaniu wszystkich, 
jak najwspanialszy zamówił pogrzeb. Trumnę obito axamitem, kościół farny kirem, tysiące 
lamp gorzało, zakony szły za ciałem, były i mowy pochwalne i herbowne znaki i muzyka i 
msze i dzwony! Dawno już tak wspaniałego nie widziano pogrzebu, tak wielkiej pompy. Sam 
mąż szedł za trumną, kirem odziany, w grubej żałobie, z wielce smutną twarzą, rozdając 
sowite ubogim jałmużny! Ludzie powiadali:
   — Patrzajcie no, taki on kochał tę żonę i próżno na niego androny plotą. Ona była 
niewdzięczna! Wszak uciekała z domu! Któryż to mąż proszę, takiby pogrzeb sprawił żonie 
niewiernej!
   A gdy się dziwiono pogrzebowi przy Maleparcie, on odpowiadał:
   — Moi panowie, to drobnostka, więcej winienem jej za przywiązanie, jakiego mi dała 
dowód zapisem całej swej majętności! Biedna kobieta! z suchot umarła.
   I wzdychał, a wszyscy powtarzali:
   — Na Boga, cóż to za kalumnje wygadują na tego Maleparlę. Tać to zacny i poczciwy 
człowiek, a jak umiał tej żonie przebaczyć !
   Tych co lepiej uwiadomieni szeptali o Naści, o ostatnich chwilach Rózi, o jej cierpieniach, 
tłum zakrzykiwał; — Zmiłujcie się nie dawajcie ucha, tym głupim baśniom! Już ich aż do 
zbytku na niego natworzono. Ależ to przechodzi podobieństwo i wiarę. Miarkujcie sami! 
Wszak widzieliście pogrzeb i żałobę!
   Jednozgodnie potępiono Rózię po śmierci, a poczciwego Mecenasa uznano wzorem 
mężów; tak dobrze wyrachował on dla czego suty pogrzeb opłacił.
   Naścia więc została w domu samą jedną i panią wszech władną. Cieszyła się, roiła i stojąc 
u lusterka dumała już jak bogato strojna, Deputatów, Marszałków, cały Trybunał i Palestrę, za 
sobą wodzić będzie. Jak się on ze mną ożeni, jak się ożeni!!! To to będę się stroić, to to będę 
hulać! — Ale poczekajmy, teraz jeszcze sama przyzwoitość żenić mu się niedozwala!
   I czekała, a Maleparta był zawsze jednakim.
   Upłynął czas niejaki, Naścia z radością przyznała się Jejmości, że miała nadzieję zostać 
matką. — Teraz to jestem pewna, dodała, że się ze mną ożeni.
   — Rozmów że się z nim, Naściuniu a prędko.
   — A rozmówię się pewnie.
   — I będziemy pili na weselisku — dodał Burmistrz ze czkawką.
   Tegoż samego wieczora, Naścia powitawszy powracającego Malepartę uściskiem, 
zaśpiewawszy mu piosenkę, siadła w kącie nagle zasmucona i poczęła wzdychać. Mecenas 
wiedział dobrze co to znaczy, bo zwykłe tym sposobem, od tego wstępu poczynały się prośby 
wszelkie Naści. Zaraz więc odpędzając je, nachmurzył czoło. Ale to nic niepomogło, ona 
wzdychała, wzdychała i nareszcie ozwała się:
   — Mój drogi kotku, coż ty myślisz ze mną. Wszak to ty nie wiesz pewnie że ja będę... że 
wkrótce ja...
   — Co? — zimno spytał Maleparta.
   — Ja się spodziewam być matką.
   — Tem gorzej. — Jak to tem gorzej.
   — Bo ja dzieci nie lubię, a tem bardziej takiego!..
   — Jakiegoż?
   — A juściż wiesz, rzekł zimno, jak się takie dziecko nazywa.
   Naścia porwała się:
   — Co ty gadasz?
   — Co myślę.
   — Chceszże aby to, dziecko tak się zwało? odparła — wszakże nim ona na świat 
przyjdzie, ja być muszę twoją żoną.
   — A toż co? — zakrzyczał porywając się Maleparta — oszalałaś czy co? Któż ci to 
obiecywał?
   — Nie obiecywałeś mi, boś był żonaty, ale teraz, spodziewam się —
   — Tego się wcale niespodziewaj.
   — Śmiałbyś więc wyrzucić mnie i wypchnąć z dzieckiem, uwiodłszy?
   — Co się tycze uwiedzenia, moja Naściu, rzekł Maleparta, to jeszcze rozpoznać by 
potrzeba, kto z nas kogo uwiódł. Po- znaliśmy się, polubili, żyli z sobą, bo nam tak było 
dobrze, ot i kwita, a jak mi się to znudzi —
   — Ty mnie nie możesz wypędzić?
   — Mnie się zdaje że mogę.
   — Ja ci oczy wydrę! — zawołała dziewczyna w gniewie — ja cię podpalę, ja cię otruję, ja 
cię zabiję.
   — O hol ho! oszalałaś, czy co! — krzyknął sobie Maleparta. — Myślisz mnie straszyć ! 
Widziałaś ty co było z tamtą? Widziałaś ! 
   — Bo tamta była głupia.
   — A tyś rozumna, nieprzeczę i bardzo rozumna — odparł Mecenas: — ale ja taki i od 
ciebie rozumniejszy. Daj sobie pokój jeźli chcesz spokojnie siedzieć, a nie to ruszaj z Panem 
Bogiem i niewracaj, mam już ciebie po uszy. Daj rui pokój.
   Naści wcale się nie chciało, tym sposobem kończyć wypędzonej, i rozpłakała się 
rzewnemi łzami, narzekając na niewdzięczność, na złość ludzką. Mecenas siedział i patrzał na 
łzy nieporuszony, kiwając głową, nareszcie rzekł:
   — Widzę, moja panno, żeś taki wierutnie oszalała; chcesz koniecznie powrócić do domu.
   — Niechcę! nie chcę! niewrócę: wziąłeś mnie, zrobiłeś nieszczęśliwą, nie pójdę od ciebie 
więcej.
   — Jak to ? nigdy ? — zawołał Maleparta z podziwieniem zrywając się znowu z siedzenia. 
— Nigdy? to myślisz że ja ciebie i twego bachura będę trzymał zawsze! A to pięknie! a to 
ślicznie! A to ty oszalałaś jak widzę!
   — Rodzice nie przyjmą mnie więcej!
   — Co ci się śni — toż cię rodzice i teraz przyjmują!
   — W nadziei że się ze mną ożenisz.
   — A któż im robił tę nadzieję?
   — Jakżem jej mieć nie miała, żyjąc z tobą?
   — Ale któż ci to obiecał! A to ślicznie — krzyczał Maleparta. — O tom się uplątał! To 
tak być nie może, póki jeszcze czas, ruszaj sobie do rodziców, bo ja cię jak widzę trzymać nie 
mogę. Jeszczebyś mi tu dziecko zostawiła! A co ja z niem będę robić? Bądźże zdrowa ! Tego 
ja nie chcę.
   Wskazywał na drzwi, Naścia się nie ruszała.
   — Dobranoc, i ruszaj sobie moja kochana —
   — Nie pójdę, nie wyrzucisz mnie przecie na ulicę, będę krzyczeć, będę płakać, ludzi 
sprowadzę — osławię cię —
   — To, to głupstwo, rzekł Maleparta, — ruszaj sobie i krzycz.
   — Gdzież chcesz żebym poszła?
   — Gdzie ci się podoba.
   — Nie pójdę z tąd krokiem. A jeźli pójdę, to ze skargą, choćby do króla, po całym świecie 
płacząc, narzekając na ciebie.
   — Bylebyś sobie poszlą.
   Naścia widząc że nic nie pomaga, rozlała się znowu we łzy, rzucić mu się chciała na 
szyję: Maleparta odskoczył. — A to szalona ta kobieta, żeby tak się przyczepić!
   — Ty mnie już nie kochasz jak dawniej.
   — Ja cię i dawniej nie kochałem.
   — Ale ja ciebie kocham, ja cię nieopuszczę. —
   — Dajże mi pokój, wiem dobrze, że przedemną kochałaś kilku już palestrantow i po mnie 
łatwo się pocieszysz. Daj mi pokój i idź sobie.
   — Nie chcę więc być twoją żoną, ale pozwól mi być przy sobie!
   — O nigdy! — zawołał Maleparta. — Ja dzieci nie lubię, zwłaszcza takich! Daj mnie 
pokój i ruszaj sobie! O to ślicznie! o to ślicznie!
   I płaczącą, wyrywającą się, szamoczącą Naścię, wypchnął bez ceremonji za drzwi, które z 
najzimniejszą krwią za nią zaryglował i dopiero odetchnął.
   — Ot tom był sobie piwa nawarzył! No! no! Nauka na przyszłość! Gadzina nie kobieta i 
gotowa mówić, że to moje dziecko! Słyszeliście! To zuchwalstwo niepojęte. —
   Na zajutrz Jejmość Burmistrzowa, Naścia, P. Hrehory z całą czeredą krewnych 
Ławników, Wójtem, Pisarzem Magistra. -ckim, kupcami, obiegli drzwi Maleparty: 
przychodzili w nadziei że krzykiem, hałasem, wrzawą, groźbami, wymogą na Mecenasie 
ożenienie z Naścią. Zaczęli z góry, ale po przywitaniu Maleparty, spuściwszy nosy na kwintę, 
ze wstydem odejść musieli.
   — I znowu nie będzie wesela — rzekł smutnie Pan Hrehory wychodząc; — to już tak 
trzeci raz Naści się nieszczęśliwie trafia !
   — Niech jej choć zapłaci! — wołała Jejmość.
   Nowe więc posły do Mecenasa, nowe tentacye; dał się wreszcie pokonać i może unikając 
narzekania którego coraz więcej się lękał, stając się drażliwszym i dbalszym o opinjią ludzką; 
zgodził się wypłacić niewielką summkę matce, a w razie życia dziecięcia, dawać drugie tyle 
na jego wychowanie.
   Szczęściem dziecię umarło, a Naścia? Naścia pozostała jak dawniej serdeczną 
przyjaciółką Maleparty, z którym razem śmiała się w krótce z niedawno wyprawionej sceny i 
pędziła słodkie wieczory, w towarzystwie P. Hrchorego i Jejmości.
   W następnym wszakże roku odnowiony ten związek, zerwał się na zawsze. Maleparta 
widocznie się z wiekiem odmienił i dawniej niebaczny na to co o nim ludzie powiedzą, teraz 
okazywał się coraz czulszym na opinią. Nie chwalił się ze złego które czynił, aleje pokrywał 
starannie i jak mógł tłomaczył; oburzał się na potwarze, z których dawniej śmiał się tylko. On 
co się taił z majątkiem, teraz poczynał nim się chwalić, mówić o nim, i powoli okazywać 
mimo skąpstwa dostatki swoje w domu i sposobie życia. Kiedy niekiedy zapraszał
     do siebie gości, szukał związków, baczniejszy był na sprawy które przyjmował, pilnując 
by w nim choć pozór był sprawiedliwości. Widocznie gotowała się w tym człowieku wielka i 
stanowcza odmiana moralna.


Tom III.
    
ROZDZIAŁ I.
   W jednym z rozsypanych po kraju gęsto majątków Pana Jana Alexandra Paprockiego, 
położonym w małej Polsce (nie możemy określić okolicy, wieś się zwała Grabowym 
dworem) — rozruch panował wielki. 
   Stary dwór stojący na wzgórzu w wianku ogromnych grabowych i olszowych drzew, 
dwór z wyniosłym dachem, długiemi a wązkiemi okny, wysokiemi kominy, dwoma gankami i 
dwoma niezmiernej obszerności sieniami, cały był ruchem i krzykiem. Czeladź dworska i 
ludzie przywołani ze wsi, za-
     miatali, myli okna, lepili ściany, uprzątali śmiecie z podwórza, zagrabiali ulice. Woda 
lała się strumieniem, szorowano piaskiem, trocinami, miotłami, a Jejmość Pani Rządczyni z 
JMość Panem Rządzca zbrojnym w laskę, pilnowali sami, zachęcając do pośpiechu obietnicą 
wódki i pogróżkami batów. Jakto zwykle bywa, gdy się spieszy, wszystko szło nieładem, i 
jakby na złość powoli.
   Odrabiać było potrzeba zrobione i poprawiać co się skończonem zdawało. Tam ktoś, 
wlazł z butami zbłoconemi na umytą świeżą podłogę: dalej bielący, pięcio białemi palcami 
wycisnął pamiątkę na wymytej i mokrej szybie. Konie co wywoziły śmiecie jakby naumyślnie 
pozwalały sobie szczególnych niedyskrecyi przed domem.
   Martwiło to i gniewało Rządzcę i szanowną jego połowicę, gdyż spodziewali się na noc 
dziedzica, pragnęli mu okazać, że wszędzie było bardzo porządnie, bardzo czysto. Lękali się, 
aby wielce, (wedle powszechnego odgłosu), surowy właściciel, nie wziął im za złe nawet, 
mniej starannego utrzymania dworu.
   — Ja z łaski Wasani, mogę miejsce stracić ! — zawołał nadbiegając z drugiej sieni Pan 
Rządzca. — Wasani oszalałaś, żeby swoje motki pokłaść na widoku i —
   — Pilnuj Jegomość swego nosa — odpowiedziała rezolutnie Jejmość, podpierając się w 
boki — a zobacz wprzód, czy konie twoje powyprowadzali: to gorzej niż motki. Ja się o 
swoje nieboję.
   — A masz Wasani racyę ! Mówiłem temu gapiowi Pawłowi, żeby konie wyprowadził do 
karczmy, i jeźliby pytano, niepowiadał czyje.
   — Idźże Wasan dowiedz się o swoje konie; a włodarzowi powiedz, że mu dasz co, jeźli 
we wszystkiem, o czem go przestrzegano, posłuszny będzie, bo mówią, że bardzo pyta i 
wgląda.
   Ledwie kończyli rozmawiać małżonkowie, nadbiegł włodarz pytać, co zrobić z ży-
     dem, który skóry z magazynu chciał zabierać wedle umowy.
   — Daj mu w kark i wypędź go za wrota ! — odpowiedział lecąc dalej Rządzca.
   Gdy się to dzieje we dworze, nie mniejszy ruch na wsi, chłopi zabierają się witać nowego 
dziedzica i już u wjazdowych wrót do wsi, nakryto stolik, postawiono chleb, sól i wódkę. 
Starzy gospodarze gwarzą poglądając na drogę.
   Arędarz ubrany w nocny żupan, z rękami w kieszeniach, niespokojny spaceruje przed 
karczmą, szwargocząc coś sam do siebie. Bachury wyglądają oknem, Sore patrzy z alkierza.
   Pod kościółkiem wiejskim zebrali się Dzwonnik, Organista i Proboszcz, sobie także 
wyglądając kollatora, o którym, tym czasem doszłe ich wieści, powtarzają. Przed każdą chatą 
ktoś stoi, to kobieta z wiadrem w rękach, to chłopek z siekierą, to dziecko; a wszyscy patrzają 
na drogę, bo oczekują nowego dziedzica. Aż zapyliło na gościńcu, zadzwoniło, zaturkotało, i 
zbliżyła się poszóstna kolasa z hajdukami, stangretem, konnemi: wszyscy pewni byli że to 
dziedzic jedzie i zebrali się patrzeć, witać, winszować. Za zbliżeniem się jednak powozu 
postrzegli, że to sąsiad był tylko, jadący w odwiedziny, Pan Starosta Poraj z jedynaczką swą 
córką i podżyłą już siostrą. Na widok przygotowań niezwyczajnych, zatrzymać kazał kolasę, 
wychylił wygoloną czuprynę i spytał ludzi:
   — Kogo to oczekujecie?
   — A dziedzica nowego?
   — Albo się go spodziewacie?
   — Co moment JW. Panie.
   Starosta coś szepnął siostrze do ucha i kazał konie popędzić. Zawiedzeni w oczekiwaniu 
znowu posiadali i zwrócili oczy na drogę. Spodziewali się oni, po odgłosie wielkiej fortuny P. 
Paprockiego sądząc, magnata wielkim jadącego dworem, poszóstno, hajduczno i pańsko i 
dziwili się że choć kuchni naprzód albo sług swoich nie wysłał. Tym czasem jak nie widać, 
tak nie widać było nikogo. Wysłany od arędarza oklep żydziak, doniósł tylko że w sąsiedniej 
wsi popasa u żyda, jakiś szlachcic jadący krakowską bryką, trzema najętemi końmi i 
rozpytuje się bardzo arędarza o Rządzcę tutejszego.
   — To pewno ktoś ze dworu pańskiego, powiedział żyd sobie, musi być wysłany na
   zwiady ! Nie darmo to mówili, że przebiegły człowiek! Ale taki naszego Rządzcy nie 
złapie!
   Wkrótce po przybyciu żydka, nadtoczyła się i owa krakowska bryka, z żydem furmanem 
co popędzał trzy chude szkapy, a wewnątrz jakimś bladej twarzy Jegomością, w białym kitlu 
płóciennym i takiejże czapce kwadratowej. Postrzegłszy u wrót chłopców, kazał się 
zatrzymać jadący i wychyliwszy głowę spytał:
   — A czego to czekacie?
   — Na dziedzica. — Dajcie pokój, on teraz nie przyjedzie, i tego nie lubi. Idźcie lepiej do 
roboty.
   — Z pozwoleniem — spyta starszyzna z gromady — a wy? —
   — A ja, jestem od niego posłany —
   — Ruszaj żydzie — dodał, i żyd zaćwiczył konie i pobiegł ku karczmie. Przed karczmą na 
widok żyda co się miał ku czapce, domyśliwszy się wysłańca pańskiego, kazał podróżny 
zastanowić się na chwilkę.
   — Co tam u was słychać, panie arędarzu? —
   — A co ma być słychać, Wielmożny Panie — ot — bieda jak zawsze. Pan zdaleka?
   — Zdaleka! — A dokąd?
   — Ja tu jadę do dworu.
   — A Jasny Pan dziedzic? 
   — Nie będzie teraz.
   — Szkoda, jego tu czekali, P. Rządzca nagotował się, dwór wyporządzili.
   — Jakiż to człowiek wasz Rządzca? — Bardzo dobry człowiek.
   — Nota bene — mruknął sobie pod nosem Maleparta, którego już poznać musieliście: — 
chwalą go wszędzie, musi albo mieć z niemi stosunki i szachry, albo do niczego. Z kogo 
najwięcej korzystają, tego zawsze najbardziej chwalą. — Po tem odezwał się do Arędarza: 
   — Nic nowego u was?
   — Nic, tylko co my Jasnego dziedzica czekali i niedoczekali. A może, opamiętywając się, 
dodał — pozwolicie naliwki kieliszek.
   — A dobrze — rzekł Maleparta.Żyd pobiegł i powrócił zaraz z flaszką w której się coś 
czerwonego bełkotało, a na szyjce jej przywiązany sznurkiem, telepał się brudny korek.
   — Zdrowie Wielmożnego Pana.
   — Do Waści Panie Arędarzu.
   — Można Jegomości popytać — odezwał się Arędarz po nalewce — co to za człowiek 
nasz pan? — Hm — rzekł podróżny — ciężki człowiek !
   — Ciężki! — spytał żyd ciekawie — czemu on ciężki?
   — Nie wierzy nikomu i nie lubi żeby go kradli — a pieniądze —
   — A wa ! — ozwał się Arędarz — lubi słyszę pieniądze bardzo!
   — O lubi! Powiedźcież mi no nawzajem, a Rządzca tam jaki u was?Żyd zrobił minę. — 
Nu jaki! Dobry człowiek! zwyczajnie Rządzca. — Potem spojrzał na podróżnego, jakby pytał, 
czy mu zaufać można i czy wynagrodzi jego zaufanie.
   — Bardzo srogi?
   — Nie, niebardzo srogi.
   — Pilnuje dobrze. 
   — Już to on pilnuje... ale won i sobie pilnuje — dodał żyd po cichu.
   — A dawno on tu. 
   — O! dawno. Za dawnego dziedzica nastał i dobrze mu się działo, teraz powiadają tak nie 
będzie. — I ja to myślę — dorzucił podróżny.
   — Poczciwy? — spytał po chwilce.
   — A jakże — odpowiedział Arędarz — jego pewnie nikt nie złapie na fałszu.
   — Ale można by złapać?
   — Hm! Człowiek to zawsze człowiek! — szepnął żyd. — Czy ja wiem?
   — Czyje to konie prowadzą? Niespodzianie zagadniony Arędarz spojrzawszy zawołał:
   — Pana Rządzcy? — To on tu trzyma tyle koni! — Won — won — jąkając się rzekł żyd, 
— won ich nie tu może trzyma, ja nie wiem.
   — Druga nota — w duchu powiedział sobie Maleparta. — Pierwsza że go chwalą, druga 
te konie.
   Zbliżył się jakiś żyd do gospodarza i narzekając głośno, machając rękami, coś mu 
opowiadał.
   — Co to on skarży się czegoś — spytał Mecenas.
   — Nie, chowaj Boże, on to, co tu skóry kupił u Pana Rządzcy, ale powiada że mu wydać 
nie chcieli i teraz go wypchnęli ze dworu!
   — A toż czemu? 
   — Bo się spodziewają Dziedzica.
   — Już ja poproszę za nim Rządzcy, że mu skóry odda. Ruszaj do dworu — zawołał 
Maleparta.
   Furman zaciął szkapy chude i popędzili groblą wierzbami wysadzoną do dworu. Jak tylko 
ujrzano kogoś jadącego w ulicy, Pani Rządczynia pobiegła oznajmić mężowi.
   — Jegomość, Jejmość, zawołała, ktoś jedzie! A ruszajcież się. Jadą ! Jadą!
   Po całym domu rozległo się — Jadą! i co żyło ruszyło się ze wszystkich kątów. Rządzca 
stanął w ganku i czekał niespokojny poprawując to włosów, to pasa, to obciągając poły. 
Przypatrzywszy się lepiej nadjeżdżającej bryce, splunął z gniewem, ofuknął się na Jejmość:
   — Co Wasani mnie zawsze zwodzisz ! To nie on! To ktoś bryką krakowską i najętym 
furmanem. Darmość mnie przestraszyła !
   — Ale może kto z jego ludzi, wszystko tobie trzeba być w gotowości.
   Wedle tej zdrowej rady czekali u drzwi i doczekali się na brykę, która się zatrymała wedle 
ganku.
   Podróżny wychylił głowę; Rządzca postąpił naprzód, lękał się żeby to nie był ktory z jego 
przyjacioł, przybywający nie w porę w odwiedziny: ucieszył się zobaczywszy obcego.
   — Pewnie ze dworu JW. Dziedzica? spytał wysiadającego w białym kitlu Rządzca.
   — Tak, tak. 
   — A pan?
   — Poźniej przybędzie, mnie tu wysłał.
   — Służby moje powolne. Prosiemy — odezwał się uradowany Rządzca w pół poufale, pół 
radośnie. — Niechże wiem kogo mam cześć poznać. — Jestem krewniakiem P. Paprockiego i 
zwą mnie Janem Paprockim.
   — A tytuł?
   — Nie mam tytułu.
   — Prosiemy, prosiemy! — odezwali się Rządzca i jego żona, otwierając drzwi swojego 
mieszkania, na drugiej stronie są izby przygotowane dla dziedzica, a czy moie zechcecie, 
choć szczupło z nami się pomieścić.
   — Wszędzie mi będzie dobrze — rzekł wchodząc podróżny. Obszerna izba do której 
weszli świeżo umieciona i piaskiem żółtym posypana, z piecem kaflowym ubranym w ławki 
od spodu, w żółte tykwy u góry, z kominem wybielonym, w którym kilka garnków z 
nabiałem stało, była mimo znajdujących się w niej gratów, wcale porządna. Dwa łóżka 
wysoko pierzynami wysłane, okryte kołdrami misternie z kawałeczków różnych zszytemi, za 
firankami cycowemi, stały w dwóch rogach, środkiem pod oknem stół duży z kałamarzem, 
piórami, linją wi- szącą na gwoździu, kwitkami nanizanemi na sznurki i regestrem. Dalej pod 
ścianami stały kute kufry ogromne, szala wysoka za drócianą kratą i skrzynia na podwalach 
podmoszczonych od wilgoci. Tu i owdzie między obrazami świętych pańskich, po 
przylepianemi w pewnej odległości, wisiało motowidło, kłębki nici, motki, nasiona w 
workach i t. p. W bokówce, do której drzwi podle pieca się otwierały, widać było nie wielkie 
okienko wychodzące na ogródek wiśniami zasadzony, i sprzęty różne nagromadzone bez 
porządku.
   Gospodarstwo oboje zaczynali już gościa serdecznie, przyjmować, chcąc go sobie ująć, 
najlepszy mu podano stołek i Jejmość pytała troskliwie co będzie jadł, albo pił.
   — Mam, mówiła, kawał baby wielkanocnej i miodek nie zły.
   — Oni tu widzę po pańsku sobie żyją — rzekł w duchu słysząc to Maleparta.
   — Ale wy moie jako miejski do wygódek przywykły człowiek, wolelibyście winko. 
Dzięki Bogu, znajdziemy i jaką flaszkę niezgorszego.
   — O to ! — trzęsąc głową rzekł w sobie Maleparta.
   — Idź Wasani po wino — odezwał się Rządzca dając z kołka klucz Jejmości — i 
zadysponujcie wieczerzę.
   — Bez indyskrecyi— dodał, gdy zostali sami — można li was spytać, kiedy się pana 
spodziewać mamy?
   — W krótce, w krótce — odparł Mecenas, ale nie naznaczył czasu.
   — Mówią że akuratny i wymagający człowiek?
   — O, i bardzo!
   — Frasuję się wielce, aby co u mnie nieznalazł z czegoby mógł być nie rad — mówił 
dalej Rządzca. — A Bóg widzi żem się na przyjęcie przygotował, jak tylko mogłem.
   — To napróżno — rzekł podróżny. — On przyjęcia nie żąda; ale ściśle we wszystko 
wejrzy i porządek lubi: przygotować było najpierw rachunki i pieniądze. — I rachunki i 
pieniądze są — rzekł Rządzca.
   — No, to dosyć.
   Jejmość przyniosła wino.
   — Winszuje wam — odezwał się kosztując go Mecenas — że tu sobie tak wygodnie 
żyjecie. Musicie brać dobre honorarya, kiedy was na takie rzeczy staje.
   — Zachcieliście! — westchnąwszy odparł Rządzca pijąc zdrowie nowo przybyłego. — 
To to ostatki lepszego bytu. Teraz nowy dziedzic, okroił na wstępie pensyą, zaprzeczył 
trzymać koni, karmić wieprzów! Musieliśmy się zostać na miejscu, bo o drugie trudno, a 
człek dziedzictwa niema: A! a!— 
   I westchnął P. Rządca.
   Westchnął za nim nowo przybyły.
   — Mogę z wami mówić otwarcie — ozwał się po chwilce Mecenas.
   — Na Boga najmocniej o to proszę.
   — Posłuchajcież. A jak wam imie?
   — Protazy.
   — Posłuchajcież Panie Protazy. — Ja mam obietnicę Dziedzica, że mi ten majątek puści 
dzierżawą.
   — I będziecie tu sami mieszkać? — rzekł chmurząc się Rządca.
   — O! nie! wcale nie. Ja zawsze siedzę w mieście! Utrzymam was na miejscu.
   — Bóg zapłać.
   — Powiedzcież mi szczerze, otwarcie, co ten majątek zrobić może, co dacza niego? Już ci 
taki więcej pewnie, niż na regestrach pokazujecie?
   Rządzca spojrzał w oczy przybyłemu.
   — Po szczerości, Panie Protazy! Jestem ubogi człowiek, muszę się pilnować, i jeźli nie 
zarobię, sam będę tu mieszkał, aby mieć przynajmniej życie darmo. A gdybym zarobił, tobym 
się chętnie z Wasanem podzielił i podwyższył mu jurgield.
   Namyślał się jeszcze Rządzca, poskrobał w głowę i na Jejmość spojrzał, jakby rady od 
niej błagał.
   — I to pewno, wyjąkał, że Pan spodzie- wasz się ten klucz mieć. dzierżawą od JW.
   Dziedzica.
   — To najpewniej.
   Rządzca zwlekał wytłomaczenie się i wciąż spoglądał na żonę: żona dawała mu znaki 
niecierpliwe, aby się nie wygadał. — Nie wiedział co począć, bo go już język świerzbiał a bał 
się Jejmości: nareszcie rzekł:
   — O tem potem, a teraz moie co przekąsicie — Maleparta nie dał się prosić i zaczął 
zajadać skwapliwie babę, choć już na to nazwisko dobrze zasłużyła będąc dobrze starą. A 
ukradkiem spozierał na Rządzce, który nie mogąc wytrzymać jął się także za kieliszek i wypił 
z gościem jeden i drugi. Niezwykły jednak do tego trunku, a przytem odurzony już ciągłem 
kłopotem z powodu spodziewanego przyjazdu dziedzica, łatwo się nim podchmielił i stracił 
pamięć niebezpieczeństwa w którem zostawał, choć mu je żona ciągłemi mruganiami 
przypominała. — Ot! wiecie co — odezwał się rozweselony i czując w sobie ochotę 
wynurzenia się, jak to zwykle bywa, gdy się podpije: — ot wiecie co, ja wam wszystko 
powiem. To dobry majątek. 
   — Co to wy pleciecie — przerwała żona, — straciliście głowę od kieliszka wina.
   — A Jejmość zawsze w strachu i niedowiarstwie — przerwał Rządzca. — Dajcie pokój ! 
Ja Jegomości uważam za przjaciela, i powiem mu całą prawdę.
   — Najlepiej — rzekł nalewając sobie Maleparta kieliszek — powiedzcie całą prawdę, bo 
się jej zawsze dowiem i tak:
   — Otóż to — dodał Rządzca.Żona westchnęła i opuściła ręce, ona przeczuwała ze wzroku 
Mecenasa, grożące im nieszczęście.
   — Powiedzcie no mi tę prawdę: dobry majątek?
   — Wyśmienity! wszystko jest.
   — A siano co go zawsze kupowano ? — Hm! — uśmiechając się dodał Rządzca — 
znajdzie się i siano.
   — Dla czegóż go dawniej nie było?
   — Ot tak po szczerości powiem.
   — Powiedz WPan po szczerości.
   — Moje konie i Jegomościne cielęta go zjadały.
   — A stawy nigdy się podobno nie spuszczały. 
   — Regularnie.
   — I nie było ryby !
   — Słuchaj WPan! — rzekł śmiejąc się podochocony — to nasz dochód, dla pana 
głupstwo, a dla nas stanowi.
   — I wieleż naprzykład ?
   — Parę tysięcy. Maleparta się skrzywił.
   — Jednem słowem — dodał Rządzca, — dawaj WPan jakich pięć tysięcy wyżej 
regestrów, a jeszcze zostanie się i nam czem podzielić. Tylko słuchaj, za ufność, ufność i 
dotrzymaj słowa. — Dotrzymam, danego sobie słowa — odrzekł ponuro Mecenas.
   — A teraz jeszcze zdrowieczko pańskie, dodał Rządzca podnosząc kieliszek.
   — Nie, dosyć już tego — zawołał Mecenas — chodźmy do regestrów.
   — Co! do regestrów? Bierz djable regestra. To na potem! Jak on przyjedzie.
   — Daj mi je WPan zaraz.
   — Po cóż?
   — Żebym zobaczył co tam popisałeś ?
   — Alboż myślisz, że się z nich co dowiesz? — spytał ze śmiechem Pan Rządzca. Regestra 
są dla Dziedziców, a prawdę sam Pan Bóg wie i ja. Wierz WPan na moje słowo. Czy to 
Jegomość chcesz się omłotu z nich dowiedzieć, czy expensy ? Porzuć, a ufaj mnie, co ci 
szczerą prawdę mówię. Dawaj choćby i wyżej, a nie zawiedziesz się.
   — Pewnie?
   — Niechybnie: my tu sobie po szlachecku zagospodarujemy. Jeszcze kieliszek.
   — Dosyć już tego wszystkiego razem, zmienionym głosem odezwał się Maleparta, 
dowiedziałem się, co wiedzieć chciałem. Rządzca się jeszcze nie domyślił nic i nalegał na 
podróżnego aby pił. Chmurne czoło Maleparty od dawna przerażające Jejmość co nań 
ukradkiem spozierała, opamiętało go nareszcie.
   — Prowadź mnie do przygotowanej izby — odezwał się Mecenas. 
   — Ale, ale to izby dla Dziedzica.
   — To też mówię ci, żebyś mnie do nich prowadził.
   — Ale, jeźli nadjedzie?
   — Już nie nadjedzie.
   — W ran sam mówiłeś.
   — Mówiłem i powtarzam, że nie nadjedzie bo nadjechał!!
   Rządzca osłupiał, potarł czoło, wytrzeźwił się — żona jego zbladła jak ściana.
   — Ja jestem dziedzic — dodał Maleparta — a WPan wybieraj się ztąd co najrychlej. 
Dosyć już tu przyzbierałeś. Rzeczy zaś jakie masz, konie i chudobę zostawisz mi na gruncie, 
do obrachunku.
   To powiedziawszy i niezważając na lament w izbie, wyszedł w ganek. Ludzie stali pod 
nim. 
   — Zawołać mi gumiennego i gromadę.
   Rozbiegli się posłuszni.
   W godzinę potem już odebrał rządy Panu Protazemu i klucze miał u siebie. Na przeciwko 
płacz był, narzekania, lamenta do dnia białego; a w izbie Mecenasa, liczyły się pieniądze, 
sprawdzały regestra, badali ludzie. Tysiące nadużyć się wykryło, bo jak skoro przestano się 
lękać Rządzcy, mówiono nań, co ślina do gęby przyniosła. — Ratując się obciętemi poły, P. 
Protazy musiał wypłacić Mecenasowi około trzech tysięcy złotych i tym ledwie sposobem, 
zresztą majętności, z jego szpon się wydarł.
   Po wyjeździe Rządzcy, nowego nie ustanowił Mecenas, postanowiwszy sani zamieszkać 
na wsi. Miasto już mu się było sprzykrzyło, może dla tego że nadto go tam znano, zbyt dobrze 
przeszłość jego wiedziano, i mimo szacunku dla jego bogactw, pogardzano osobą. Maleparcie 
zaś, zachciało się znaczenia, tytułów, kolligacyi i państwa, którego nie miał jeszcze, choć 
pański już posiadał majątek. Powiedział więc sobie: Jedźmy na wieś, gdzie mnie nie znaj; 
zostanę Deputatem na sejmiku, Posłem na sejm, lub czem kolwiek przecie, będę żył po 
pańsku i zapomną czem byłem dawniej.
ROZDZIAŁ II
    
   Najbliższym sąsiedztwem Maleparty, był dom JW. Starosty Poraja, któregośmy widzieli 
przejeżdżającego przez wieś, chwilą przed przybyciem Dziedzica. Dalszy ciąg tej powieści 
wymaga, abyśmy wam mieszkańców Porajowa poznać dali. A naprzód spójrzmy na dwór i 
pasadę jego.
   U ujścia maleńkiej rzeczki, do jednej ze spławnych rzek korony, leżało miasteczko 
złożone z lichych chałup żydowskich i czterech karczem mających otaczać rynek. W 
pośrodku pięć kramików znaczyło sklepy, sprzedawano w nich czosnek, cebulę, powrozy, sól, 
garnki i łojowe świeczki. Nie- daleko wznosił się ratusz ozdobiony wieżyczką z chorągiewką 
herbową, którego okna w połowie zabite były deskami. Po za nim i po za kramami, ciągnęły 
się błotniste uliczki miasteczka, obstawione chałupkami walącemi się i nielepszemi od nich 
stodółkami.
   Gdzieniegdzie sadek z wiśniowemi drzewy, ze starą gruszą, prababką wszystkich grusz 
okolicznych, rozzieleniał smutno czarny ten widok. Po za miastem, w widłach dwóch rzek, 
wśród zielonego wału okrążające go do koła sam grodek dawny, wznosiły się mury zamku 
senjoralnego, świeżo odnowione i dosztukowane nowemi budowlami. Wierzyczka nad bramą 
wznosząca się z zegarem i balkonem, ukazywała jedyny na zamek wjazd, po zwodzonym 
dawniej a teraz zwodzącym tylko moście. W brukowanym dziedzińcu, stał sam tak zwany 
dawnym zwyczajem zamek, budowa w połowie stara, w pół nowa. Dwie jego narożne baszty 
i środek widocznie były z XVI wieku, jeźli nie dawniejsze, długie oficyny do- budowano 
poźniej. Po za tem wszystkiem ogród ze szpalerami, sadzawkami, bukszpanem wysadzanemi 
ulicami, obcinanemi świrkami, ciągnął się aż nad rzekę. Na prawo i lewo były stajnie, 
wozownie i inne zabudowania folwarczne.
   Nad jedną z baszt zatknięty krzyżyk blaszany, dowodził że tam była zamkowa kaplica. U 
bramy, u drzwi głównych, na chorągiewkach, a nawet w uliczkach ogrodu wycinane, 
wysadzane i malowane herby, dowodziły-źe dziedzic Porajowa należał do familji Porajów, i 
lubił się tem szczycić.
   Jak w miasteczku tak i tujednako widać było, że familja zacna bardzo podupadła na 
fortunie, choć nic dumy dawnej nie straciła. Obok herbów widać było niedostatek, obwijający 
się w poważne pozory państwa, jak hiszpan w swój płaszcz podarty. Ludzie co się 
przemykali, obok dziurawych sukni, mieli na twarzy i w ruchach, zuchwalstwo sług 
magnatów; zamek sam sobą okazywał to śmieszne połączenie hołoty i pańskości. Dość 
brudny, opuszczony jak miasteczko same, pysznił się jednak basztami swemi, herbami, 
powozami, końmi i liczną bardzo dwornią. Nieład był wszędzie, wrzawa, krzyki, nieporządek 
i niedostatek, najmniej wprawne oko uderzały.
   W zamku mieszkał JWPan Starosta Poraj wdowiec, z dwudziestą kilko letnią, bardzo już 
dojrzałą córką i jeszcze dojrzalszą siostrą. Starosta mógł mieć tak około sześćdziesięciu, ale 
trzymał się tęgo i ruchawy był jak młodzieniec naszego wieku. Jeździł konno, polował, pił, w 
potrzebie zatarłszy wygolonej czupryny koperczaki stroił do wdówek bogatych, sejmikował 
pracowicie, forytującswojej partyi kandydatów kielichami i szablą, słowem żył życiem 
czynnem i niecierpią! spoczynku. Połowę roku pędził w Warszawie, część na wsi i w 
odwiedzinach u magnatów, z któremi go łączyły stosunki i kolligacye. Starosta należał duszą i 
sercem do panów, do arystokracyi; dumny był jak grand hiszpański, lubił wystawę, zbytek, 
ucztowanie, paradę jak bogacz, choć wcale nim nie był. Odziedziczywszy po ojcu jeden 
Porajów i wiele dumy, puściwszy się w życie pańskie, straci! fortunę, obciążył ją długami i 
został na starość, gdyby nie szczególna na to obojętność, nieszczęśliwym, bo dłużny 
wszystkim, nic mogąc oddać nikomu. Ale Starostę to wcale nieobchodziło; gdy się kredytor 
dopominał, naprzód go poił, karmił, drwił z niego po cichu, a wielce na pozór honorował, aby 
szlachcica -uchodzić: gdy to nie pomogło, obiecywał pomoc swoją i protekcyą w zamian za 
kapitał. Nareszcie jeźli i tem niezwyciężył dozwala! procesować, pewien będąc, że mu proces 
niezaszkodzi, bo któż jeźli nie Starosta, trząsł Sejmikami, wybierał urzędników i władał 
Sądami? Tak obciążony długami, został przy Porajowie i robił nowe długi, pił, jadł, spał, 
sejmikował, jeździł na zimę do Warszawy i udawał wyśmienicie pana; a ktoby go ujrzał z 
podniesioną głową, zarzuconemi w tył wylotami kontusza, pokręconym do góry 
szpakowatym wąsem, ręką jedną na karabelli, drugą za pasem bogatym, wziąłby go 
niechybnie za jednego z najmajętniejszych w Polsce obywateli, co beczkami złoto w piwnicy 
chował.
   Panna Kasztellanka Katarzyna siostra Starosty, była drugą po nim w domu osobą. W 
wielkiej części przejęła ona charakter brata, jego dumę, próżność, zamiłowanie w wystawie i 
pańskości. Niegdyś piękna, teraz już resztki zwiędłych wdzięków, z wielką jeszcze pretensyą 
do nich, pozostały jej tylko. Wysokiego wzrostu, kształtnej postaci, rysów twarzy 
regularnych, czarnego włosa, ktory już z głowy uciekać zaczynał, czarnych niegdyś oczów, 
dziś sińcami otoczonych, Panna Katarzyna mogła jeszcze uchodzić za nieszpetną, choć 
dobrych lat czterdzieści przeżyła na świecie. Całe swoje życie wybierała się za mąż bogato, 
miała konkurentów mnóstwo, jedni sami pouciekali, drugich ona odprawiła, za niegodnych 
swej ręki uważając, a choć zbliżała się do pięćdziesięciu, marzyła jeszcze o świetnem za mąż 
pójściu. Jak wszystkie prawie stare panny, wierząc w sny, przepowiednie, przeczucia, co roku 
aż do Wstępnej Środy, była pewną że pójdzie za mąż w Zapusty, po. wielkim poście, znowu 
zaczynała się spodziewać, aż do następującego. Ktokolwiek nadjeżdżał, zdawał się dla niej 
konkurentem, kto kilka słów przemówił, pewnie zakochanym, kto przez parę miesięcy u 
Starosty bywał, niechybnie starającym się. Tyle razy zawiedziona, bo zawodów policzyć nie 
podobna, miała wielką słuszność narzekając na mężczyzn, ich niewiarę, niestałość i 
interessowność. Cytowała z upodobaniem wszystkie przeciw nim argumenta, jakie się 
znajdują w sławnej niegdy książeczce, pod tytułem: Odpowiedź damy na złote jarzmo 
małżeńskie. Prędzej później jednak zawsze wyglądała przyjęcia tego Messyasza, co ją do 
małżeńskiego raju miał wprowadzić, wyobrażając go sobie naprzód młodym, powtóre 
przystojnym, po trzecie z pięknem imię- niem, nareszcie bogatym niezmiernie. Do brata miała 
urazę, domyślając się i niepłonnie, że on był przyczyną, iż dotąd za mąż nie wyszła i 
utrzymywał ją w domu, aby nie być zmuszonym wypłacić posagu. Z prawa natury opiekunka 
młodej Zuzi Starościanki, mściła się trochę na córce za przewinienie ojcowskie, 
przepowiadając jej, że nieprędko jeszcze za mąż pójść moie, i z porządku rzeczy wypada, aby 
ona wprzód tę przepaść wypróbowała, nim Zuzia w nią się rzuci.
   Panna Katarzyna pomimo swych odlewanych czterdziestu latek, nie spuściła dotąd wcale 
z warunków arcy ciężkich dla swego przyszłego. Koniecznie chciała go wielkim panem i 
przystojnym chłopcem, może dla tego, że tak długo czekała, a za poczekanie zawsze się coś 
płaci. Tym czasem konkurenci dawniej dla pięknych oczów Kasi zjawiający się gęsto, 
odstręczeni to wieścią o niewypłatności Starosty, to dumą panny, powoli poznikali i siostra 
dziedzica Porajowa zaczynała się o swoje za mąż pójście niespokoić od niejakiego czasu, 
wierząc jednakże, iż ją prędzej poźniej, minąć nie może, bo cyganka przepowiedziała jej 
świetne a niespodziane małżeństwo, a cygańskie wróżby nigdy niezawodzą.
   Staroscianka, oprócz różnicy lat i wdzięków, charakterem niewiele się różniła od ciotki i 
ojca. Dwudziesto kilko letnia i dojrzała panna, mniejszego wzrostu od Katarzyny, podobnych 
rysów twarzy, świeża, czarno-oka, rumiana i jak w ówczas powiadano, tęga czarno-brewka, 
była dumna jak ojciec, roiła wielką przyszłość jak ciocia. Miała do tego większe od niej 
prawo, bo na oko dziedziczka Porajowa, pięknego imienia, córka człowieka wziętego w 
swojej okolicy, skolligowanego z magnatami, mającego stosunki w Warszawie, była nie złą 
partyą. Skutkiem pobytu w Warszawie i edukacyi na wielką stopę — bo francuzką madame, 
jeszcze naówczas w Polsce rzadką, miała za pierwszą nauczycielkę — Zuzia, różniła się od 
Panny Katarzyny wielką pogardą ojczystych obyczajów i języka, zamiłowaniem wszystkiego 
co francuzkie, co nowe, co modne i błyszczące.
   Lubiła wzdychać przy księżycu, przechadzać się w ciemnych szpalerach ogrodu i czytać 
po raz setny, kilka książek niedorzecznych, zostawionych jej w spuściźnie po Madame 
Robert.
   Taki był skład domu Starosty i trzy główne w nim postacie, do których jeszcze jedną 
dodać musiemy. Tą był pieczeniarz, rezydent na dworze Starosty, Pan Atanazy Bryndza, 
niegdy wojskowy i Rotmistrzem zwany, teraz na starsze lata sejmikowicz i totumfaski. Pan 
Atanazy, albo jak go pospoliciej zwano Pan Rolmistrz, ulubieniec Starosty, którego był we 
wszystkiem prawą ręką, choć nie miał w domu żadnej funkcyi wyznaczonej, do wszystkiego 
się mieszał i należał.
   Najgłówniejszym obowiązkiem jego było o wszystkiem co się działo w domu, koło domu, 
w sąsiedztwie, w powiecie, wiedzieć naprzód i uwiadamiać, plotki znosić i one tłomaczyć. 
Dalej do polowania i łowienia ryb przewodniczyć, na Sejmik jechać i na Sejmiku z szabelką 
za Starostą stawać, dworskich mieć na oku, kredytorów jak muchy od nosa pańskiego natrętne 
odpędzać i szperać, gdzieby jeszcze znalazł się jaki kapitalik i łatwowierny szlachcic, do 
pożyczenia gotowy. Za te usługi otrzymywał P. Bryndza, izbę w narożnej baszcie, skórki 
lisów zabitych w ciągu roku, czasem podarek jaki, i miejsce u stołu, na szarym końcu. Słudzy 
i dwornia bali go się i nie nawidzili z całego serca i duszy; sąsiedzi grzeczni dlań niezmiernie, 
lękali niemniej od nich: Starosta lubił go dosyć, Panna Katarzyna traktowała z góry, a Zuzia z 
pewną wzgardą. Rotmistrz na pierwsze spojrzenie wyglądał tem czem był. Wysoki, chudy, 
siwy, z czarnym wąsem coby się dał za ucho bez trudności zawinąć, z twarzą piwonjową 
pociętą od szabel, wyprostowany ubrany zawsze czysto i opięto, miał na ustach ten wieczny 
uśmiech pasorzytów, co za kawałek chleba, muszą płacić humorem. Za nadrą, trzymał zawsze 
srebrny gruby, olbrzymich rozmiarów zegarek, któren się zwał bratem słońca, miał reputacya 
nadzwyczajnej regularności i co chwila wydobywał dla porady. Oprócz regulowania 
zegarków, które wchodziło naturalnie wattrybucye Rotmistrza, miał on jeszcze i inne 
obowiązki — leczył konie, psy układał, nosił myśliwe ptaki i proponował rozmaite, sekretne 
nawet dla ludzi leki i przysmaki. U niego na stoliku zamknięta na klamry, leżała książka pełna 
tajemnic i sekretów, z której on wytrzęsał swoje dziwne recepty, począwszy od sposobu 
wygubienia pluskiew, aż do odpędzenia febry tajemniczemi wyrazy, wypisanemi na skórce od 
chleba.
   Rotmistrz nie zawsze rezydował na zamku, już to dla tego że ruchu potrzebował, i bez 
niego żyć nie mógł; już to, że Jeździć musiał, aby się o czemś nowem do- wiedzieć Pan 
Bryndza często bardzo puszczał się w odwiedziny w sąsiedztwo, bez braku kominów i ludzi, 
gdzie się tylko kurzyło i mieszkali. Jak na zamku Starosty był pokornym i cichym, tak 
wyrwawszy się w pole, inną wcale postać brał na się, pożyczając jak księżyc jasności od 
magnata, przy którego boku zostawał. Protekcyonalny ton przybierał względem szlachty, 
którą odwiedzać, objadać i opijać raczył, łgał o bogactwach i wielmoźności Starosty na 
potęgę, o stosunkach jego w Warszawie, i wpływach na dworze królewskim. Lada czem 
kontentując się na zamku, w gościnie był wymagającym i przebierał, udając że miał gębę 
popsutą pańskim stołem i wygodami zamkowemi! Tym czasem Bóg wie jak tam żyli i jedli w 
Porajowie kiedy nikogo obcego nie było! Zamek co huczał wrzawą, z którego kominów słupy 
dymu się wzbijały, z którego piwnic wytaczano beczki całe na jednodniową konsumpcyą; gdy 
nikogo z gości i okazyi, jak to nazywano, nie było, obchodził się lada czem. Często 
wędzonem mięsem i kwaśnem kontentowano się piwem, często ludzie chleba nie mieli, psy 
faworyty osypki, a konie obroku. Za to, gdy nadjechał gość i trzeba było wystąpić, bodajby 
ostatni łańcuszek poszedł na zastaw do żydków, występowano pańsko, lało się w bród wino, 
pieczono barany i cielęta całe, czeladź częstowano w dziedzińcu, a Starosta zdejmował 
gościom koła z wozów, aby dłużej podejmować ich miał przyjemność. Skutkiem tej polityki, 
obcy najmniej wiedzieli, jaki był stan interesów Starosty i słysząc o nim nie dawali nawet 
wiary, domowi tylko cierpieli, piszczeli, lecz dla honoru domu, nie śmieli głośno narzekać. 
Możeby tam jakoś przy większej daleko na ówczas łatwości przyjmowania bez wielkich 
kosztów, ciągnęło się to jako tako, gdyby ostatniego zawsze grosza, nie wyssał pobyt w 
Warszawie, gdzie się potrzeba było pokazać, karetą jeździć, obiady sute dawać, stroić dwom 
paniom, sługi coraz na nowo wygalonować i dwór dla ostentacyi liczny utrzymywać. Co się 
w Porajowie uciułało, to Warszawa w kilka miesięcy zjadła i jeszcze się po żydkach 
zapożyczało. Co roku trudniejszym się stawał pobyt w Warszawie, a Starosta od niego 
odstąpić nie chciał, Panna Katarzyna całą w nim za mąż pójścia świetnego pokładała nadzieję, 
Panna Zuzanna tan tylko popisać się mogła z francuzczyzną romansowością swoją.
   W takim sianie nieszczęśliwym były interesa Starosty i Rotmistrz od dwóch tygodni nie 
zsiadał z konia jeżdżąc po szlachcie dla napytania pieniędzy, a jeżdżą napróżno, gdy 
Maleparta przybył do swojego majątku. Starosta już o tem wiedzia i natychmiast dał ordynans 
P. Bryndzy rozpytać się szczegółowie o nowoprzybyłym spenetrować go.
   Rotmistrz puścił się na zwiady, ab dostać języka i powrócił nazajutrz rano d zaniku. Jak 
tylko Starosta ujrzał ze sweg okna bułanego konia przed stajnią, posłał wołać do siebie P. 
Atanazego.
   — No, a co tam? — spytał wchodzącego.
   — Niceśmy prawie nie ułowili.
   — Do licha! Jakto, wy Mosanie Rotmistrzu, powracacie tak z próżnemi rękoma.
   — A zkąd czego się dowiedzieć JW. Starosto? Tego djablego syna nikt tu nie zna, nikt o 
nim nic nie wie. Wiadomo tylko, że przybywa z Lublina, gdzie Mecenasował czas długi i 
ogromną jak powiadają zebrał fortunę. Dobra jego po całej koronie rozsypane, w Litwie i 
Inflanciech, kapitały ogromne. Nabył ten majątek za nic prawie, pospychawszy dłużników i 
dawszy niewiele za tytuł dziedzictwa, bez czegoby może nieborak przeszły dziedzic, 
uplatany, musiał oddać majętność sub hastam potioritatis.
   — Ale jaki to człowiek ?
   — Licho go wie! — odparł Rotmistrz, —nikt go nie zna. Przybył do majątku w 
krakowskiej bryce najętemi końmi, w kitlu Ma- łym płóciennym i na pierwszym wstępie, 
przeszłego Rządzcę, wydarłszy od niego kilka tysięcy złotych przy obrachunkach, odpędził 
precz. Sam podobno tu chce mieszkać. Zresztą, nikt nic nie wie o nim zdaje się że domator i 
dusigrosz, ciężko z niego coś będzie wydłubać.
   — Waści wszystko ciężko, a ciężko — odezwał się Starosta — ale to Mosanie, bez prace 
nie będą kołace, trzeba nam koło niego pochodzić. Jakby go tu zwabić?
   — Albo ja wiem! To naprzód by pomyśleć należało, jak do niego przystąpić.
   — Ot wiecie co, Rotmistrzu, jedź do niego.
   — Quo titulo?
   — Jakżeś ograniczony, kochanku! Niby nie wiesz że nadjechał, a odwiedzić chciałeś 
Rządzce, byłby ostatni grubianin, gdyby cię odprawił, nie poprosiwszy usiąść, nie 
pogadawszy.
   — Prawda JW. Starosto, dobra myśl! Zawsze JW. Pan masz dziwnie doskonałe pomysły. 
   — Ot widzisz — rzekł zacierając ręce Starosta: — jedźże zaraz i patrzaj dobrze abyś mi o 
wszystkiem doniósł. Gdyby ci się udało, tu go poprosić.
   — Zobaczemy; już to, bąknął Rotmistrz, dam sobie radę jak należy. Ale niech się choć 
bułany napasie i spocznie, bom go porządnie zhasał; a i ja —
   — Idźcie na śniadanie.
   Rotmistrz wyszedł zakręcając wąsa, jak zwykł był czynić, gdy miał na głowie ważne 
polecenia, co mu powagi dodawało i figurą go w własnych oczach, znaczącą, czyniło. 
Starosta ze swojej strony, zamyślił się głęboko, czyniąc dziwne na nieznajomego sąsiada 
projekta i połykając ślinką na jego bogactwa.
   — Będziemy go mieli, bądź co bądź! Nie może się oprzeć inwitacyi, grzecznościom a 
wreszcie honorowi znajomości ze mną. Musi to być szlachciura jakiś nizkiej extrakcyi i 
lichego urodzenia, co się lęka nosa pokazać na świat. Zaimponujemy mu dworem, imieniem, 
splendorem naszym, oślepim go, i będziemy mieli. Musi pożyczyć pieniędzy, jeźli od niego, 
od nikogo nie dostanę, a potrzeba mi koniecznie na Warszawę. Dałem słowo Wojewodzie 
Kasztelanowi, Księciu, że się zbierzemy razem, sam król JMość szukał by mnie oczyma 
niespokojnie, gdybym się nieznalazł na termin. Straciłbym obiecane krzesło, które tego roku 
dojść mnie ma, bo dawny jego posiadacz, blizki już krzesła w królestwie niebieskim. Mogliby 
mnie ubiedz, koniecznie muszę być w Warszawie, a pieniędzy sposobu nie ma dostać. Cała 
nadzieja na tym nieznajomym sąsiedzie, ująć go potrzeba koniecznie i zabiedź wcześnie, aby 
się niedowiedział o moich długach. Ten Rotmistrz, — dodał w duchu Starosta — dotąd się 
niewybrał, i on i jego buławy nadto już długo jedzą. Klasnął w dłonie i posłał Starosta przy- 
pomnieć Panu Rządzcy, że czas w drogę. W kwandrans potem mostem zwodzonym, 
wyjeżdżał Rotmistrz na wyprawę, przeżegnawszy się krzyżem świętym.
ROZDZIAŁ III.
    
   Przed gankiem Grabowego dworu ( tak zwał się jak wiemy główny folwark i mieszkanie 
tymczasowe Maleparty ) Zatętniało, zadzwoniło, zakaszlało i zakrzyczało.
   — Hej! słyszysz — wołał na całe gardło Rotmistrz, tak aby głos jego doszedł 
zamkniętego w izbie swojej dziedzica — a gdzie wasz Rządzca?
   — Nie ma Rządzcy — odpowiedział gniewny.
   — A gdzież? pojechał dokąd?
   — Pojechał i niewróci.
   — Cóż? na tamten świat?
   — Nie, ale go wypędził dziedzic. — Aboż jest wasz dziedzic? 
   — A jest.
   — Dawno przyjechał?
   — O już, około dwóch tygodni! 
   — Proszę ! i nikt o tem niewiedział! — Rotmistrz siedział na koniu i krzyczał na całe 
gardło, chcąc krzykiem tym wywabiu na ganek Malepartę. Jakoż zaciekawiony wyszedł 
nareszcie.
   Na widok dziwnej postaci i surowego oblicza Mecenasa, którego fizys wcale ujmującą nie 
była i obiecywała to, co dotrzymywał charakter, uczuł się Rotmistrz czegoś nierad, niekontent 
i niespokojny. Zdjął czapkę, pozdrowił i spytał:
   — Z kimże mam honor mówić?
   — Z tutejszym dziedzicem.
   — Bardzo mi przyjemnie. Do usług WMości, jestem Rotmistrz Atanazy Bryndza, kuzyn i 
dwornik JW. Starosty Poraja, sąsiada tutejszego, z Porajowa, przybyłem do Jeśpana Rządzcy, 
ale widzę go nie ma. Korzystam ze zręczności, aby ( dodał zsiadając już z hulanka, którego 
oddał W ręce człowiekowi jaki mu się nawinął ), aby zrobić milą znajomość z WPanem 
Dobrodziejem.
   — Bardzo mi przyjemnie — mruknął Maleparta. — Pierwsza to znajomość w sąsiedztwie 
—
   — Co WPanu Dob. sama submittować się przybywa. Cha! cha! dodał Rotmistrz. 
Pozwolicie mi wytchnąć chwilkę, bom i ja i konisko strzepali się dobrze w upał.
   — Proszę, bardzo proszę, chociaż — rzekł Maleparta — i ja tu gość jeszcze, a przyjąć nie 
mam czem.
   — Dobrą wolą, dobrem sercem, — odparł żwawo wchodząc Rotmistrz — nam na tem 
dosyć. — I wyciągnął rękę. — Pozwólcie mi usiąść.
   — I owszem, proszę bardzo.
   — Ale WPan Dobrodziej — dodał P. Atanazy oglądając się — jesteście tu w istocie 
niebardzo wygodnie. Dziwi mnie, żeście sobie to miejsce z innych majątków na mie- szkanie 
obrali, nie mając domu przyzwoitego?,
   — Nie wiem, może też tu urządziwszy się długo mieszkać nie będę — odpowiedział 
Maleparta
   — O bardzo byśmy żałowali miłego sąsiada co nam przybywa i zwiększa grono naszej 
szlachty! P. Starosta wczoraj przy wieczerzy, dowiedziawszy się o przybyciu jego w 
sąsiedztwo, wynurzył życzenie poznania i zatrzymania go w tych stronach. Mało mamy ludzi! 
Sejmiki nasze puste!
   Maleparcie jak błyskawica przeleciała po głowie.
   — Ależ pewnie nie brak kandydatów? ozwał się.
   — Jest wiele, a nie ma takich jakich życzemy — odparł Rotmistrz: — pożądany przybyły, 
bo w nim podporę dla Rzptej nową znaleźć sobie obiecujemy. WPan Dobr. słyszałeś co o 
Staroście naszym, o poczciwym i nieoszacowanym.
   — Słyszałem trochę. — Pan z panów, rzekł Rotmistrz, familjia jego z dawien dawna ma 
tu wziętość W całej ziemi naszej i przewagę na sejmikach, skolligowny z przedniejszemi 
domami Polski i Litwy, znajomy dobrze królowi JMci, co go swemi względy zaszczyca, 
dobrze położony u swych braci magnatów. Warto, abyś go WP. Dobr. poznał i był w jego 
domu. Poniekąd, — rzekł z cicha Rotmistrz plącząc się, bo wprzód udawał że nie wie jako 
przybył Maleparta, potem wygadał się, iż to wprzód już wiedział — poniekąd spodziewa się 
tego nasz JW. Starosta, że będziecie w jego domu. 
   — Nieomieszkam — rzekł Maleparta, — ale —
   — Żadnego ale — ja WP. Dobr. sam zawiozę, i jako dobrze tam położony przedstawię.
   — Wielce obowiązany. — WPan Dobr. widzę — dodał P. Atanazy — lubisz sobie 
samotność, cichy kątek i spokój! Ale uolens nolens będziesz musiał porzucić ustroń i wyjść 
na większe teatrum. Mając takie majętności. —
   — Sam o tem myślę — rzekł Maleparta, co się pochwalić pragnął i czuł w sobie 
poruszenia dumy — sam myślę, że nie powinienem w kącie siedzieć, gdy mogę co mam użyć 
na dobro Rzptej i być jej użytecznym.
   — Valde bene! O toż to! nieinaczej! śliczne sentymenta ! prosiemy WMość Pana na nasz 
sejmik i obierzemy Deputatem.
   — To musi być awanturnik jakiś, kiedy się tak obcessowo do mnie bierze — pomyślał 
Mecenas — miejmy się na ostrożności.
   — To tylko mnie zrażałoby od wszelkiej kandydatury, dodał głośno, że wiele chodzenia, 
starania i ukłonów potrzeba. Bo co do przyjęcia i kosztów, to fraszki! Jest dzięki Bogu z 
czego. 
   — Słyszeliśmy że jest z czego! — rzekł Rotmistrz — a co do ukłonów to się WP. Dobr. 
poznawszy i porozumiawszy ze Starostą, bez nich obejdziesz. Nasze sejmiki w jego ręku i 
kogo ze swego ramienia przed-
     stawi, pewien wyboru! W jego domu poznasz Asan Dobr. co jest szlachty 
najznaczniejszej, bo nasz zamek, niechwaląc się, jest jak receptaeulum najznakomitszego 
towarzystwa, i wszyscy czołem biją naszemu Staroście. U niego się zbierają, a dziedzic 
Porajowa żyje otwartym domem i sercem. To prawdziwe dla mnie szczęście — dodał 
Rotmistrz — że WP. Dobrodzieja godnego naszego sąsiada, będę mógł pierwszy przedstawić 
głowie naszej okolicy. Trzeba zaś wiedzieć, jakom to już nadmienił o tem, ie bez Starosty 
niesie tu u nas nie dzieje i on tu wszechwładny. Jeźli więc WP. Dobr. masz myśl zamieszkać 
z nami i starać się o jaką na sejmikach kandydaturę, to bez Starosty się nie obejdziesz, 
powtarzam.
   Maleparta wysłuchał tych rad i gawędy z pewnem niedowierzaniem. Tyle w świecie 
oszukał ludzi, że wreszcie od każdego lękał się być nawzajem zwiedzionym i upatrywał 
wszędzie oszustów. Tu jednak
     zbadać nie mógł jeszcze interesu, jaki by mógł mieć w tem Rotmistrz.
   — Ale bo szanowne panisko — przerwał P. Atanazy, podobno nie te jedne dobra masz u 
nas w koronie? 
   O! nie! — dumnie odparł Meleparta, udając lekcewarzenie — w Sandomierskiem 
Lubelskiem, Płockiem, na Podlasiu, w Litwie i Inflanciech dobra moje rozsypane. Co się 
tyczę lego kluczyka —
   — Ale to klucz całą gębą ! — rzekł Rotmistrz. , — Drobnostka przy innych moich 
majątkach. Jedne Inflanckie dobra moje, które otrzymałem po ś. p. żonie mojej, Mrozickiej z 
domu, rodzącej się z Barauownej Gelbstern, przynoszą mi ze sześćdziesiąt tysięcy rocznego 
procentu.
   Rotmistrz osłupiał, ale śmiechem przymuszonym pokrył zadziwienie swoje.
   — A, mówił dalej Maleparta, gdyby się tu co nadarzyło w sąsiedztwie przy- kupić, 
kupiłbym do tego kluczyka, który uważam za drobnostkę.
   — Pańska fortuna! całą gębą pańska fortuna! — rzekł P. Atanazy. — JWP. Dóbr. tak 
żyjesz skromnie, cicho, bez wystawy —
   — Tak żyłem dotąd — odpowiedział Maleparta — ale zmienię podobno tryb życia, bo mi 
się samotność naprzykrzyła. 
   — I może byś się chciał ożenić.
   — Ożenić! Ba! zapewne, gdyby dobrze — rzekł Maleparta. — Nie mając dzieci, 
obowiązków. —
   — A familjia.
   — Nikogo z familji. Ożeniłbym się gdyby w dobrym domu i gnieździe.
   — Nic łatwiejszego. 
   — Ale bo ja jestem trudny. 
   — I masz nim być prawo.
   To mówiąc i widząc że już głównego celu podróży swej dopiął prawie, dowiedział się co 
chciał, zaprosił — Rotmistrz dobył swojego zegarka:
   — Hora canonica. — Napiłbyś się wódki, P. Rotmistrzu.
   — Z ochotą. Poszedł z pokoju Mecenas dysponować przekąskę, Pan Atanazy spiesznie 
rzucił okiem na papiery po stole rozrzucone. Na wierzchu był spis funduszów Mecenasa, w 
ziemi, kapitałach, fantach i t. p. nie wiem dla czego sporządzony i jak tam leżący. Chciwem 
okiem przebiegł go Rotmistrz, notując w głowie, aby mógł powtórzyć Staroście co się 
dowiedział z niego.
   — Ależ bogaty! alei bogaty — powtarzał — to Krezus! A jak żyje! Osobliwsza rzecz, 
miałżeby być tak skąpy?
   Nadszedł Maleparta, a za nim odarty chłopiec niósł przekąskę lichą. Po odejściu 
posługacza, Rotmistrz znowu wdał sję w rozmowę.
   — W głowę zachodzę — rzekł czemu to WP. Dóbr., miły sąsiedzie, przy takiej fortunie, 
używać jej nie chcecie, i żyjecie gorzej szlachcica na jednej wiosce.
   — Miły Panie Rotmistrzu — odparł szy- dersko uśmiechając się Mecenas — fortuna to 
dorobkowa. Gdybym był na niej żyć zaczął od razu dobrze, jak nie jeden szlachcic co wprzód 
zjada nim ma, niedoszedłbym do takiej majętności. Ja myślę skończyć na tem od czego 
drudzy poczynają.
   — Święte słowa jego ! — zawołał Rotmistrz — ależ czas użyć, gdy się ma.
   — Zapewne! i użyję — rzekł Maleparta.
   — Radujem się, że to zapewne nie gdzie indziej jeno u nas będzie.
   Mecenas zmilkł.
   — A że — mówił dalej P. Atanazy — od pierwszego widzenia sąsiada, czułem i czuję ku 
niemu prawdziwą skłonność, z przestrogą przyjacielską pospieszam, poznajcie się ze Starostą, 
da wam rady zdrowe, bo to bywalec, co wie jak sobie z fortuną począć i do honorów pokaże 
drogę. W całej tu ziemi nieznajdziecie mu równego pana, coby panem będąc, bo ten tytuł z 
rodu, fortuny i honorów słusznie mu należy, z bracią szlachtą żył lepiej i poufalej. To też nie 
chwaląc się, szlachta cała porąbać by się dała za niego i słowo Starosty, rozkazem dla niej. 
Niewidziano u nas, aby kto poszedłszy przeciw niemu, utrzymał się. — Starosta ma familią? 
   — Siostrę, dojrzałego wieku, która Senatorom ręki swej, dla independencyi charakteru 
odmówiła, wielkiego animuszu białogłowę, i córkę flor incomparabilis, wychowaną wedle 
światowych reguł, młodą jeszcze. Obie co roku w Warszawie sollicytowane przez mnogość 
konkurentów, dotąd wedle serca i dostojności swej, socios vitae sobie nie dobrały.
   — A żona?
   — Zmarła dawno. Tandem, rzekł powstając Rotmistrz, kiedyż się go w Porajowie 
spodziewać możemy?
   — Nie wiem, ale pragnę poznać tak dostojnego sąsiada i wielcem memu panu wdzięczen 
— dodał Maleparta — że mi to ułatwić obiecujesz. — Ex toto corde! Ale kiedyż, abym nie 
odjechał ?
   — Ot tak temi dniami.
   — Gdyby w niedzielę — spytał P. Atanazy — toż to się tego dnia, wiele szlachty na mszę 
i cały potem dzień do Starosty zjeżdża, poznałbyś WP. Dobr. za jednym razem, obywatelstwo 
nasze.
   — Będę się starał być w niedzielę.
   — A więc ad videndum — dodał Rotmistrz kłaniając się i biorąc czapkę.
   Maleparla wyprowadził go na ganek, assystował dosiądzeniu hulanka i nie wszedł do 
izby, aż w Wierzbowej ulicy pokłusował już jeździec. Powróciwszy i usiadłszy począł 
rozmyślać Mecenas nad odwiedzinami Rotmistrza. 
   — Być nie może — mówił do siebie — aby to on tu przypadkiem zajechał. Udawał że do 
Rządzcy, a potem się wygadał, że wiedział już o mnie. Coś to jest w tem I to zapraszanie do 
Starosty, nie bez kozery. Hm! Coś to jest! Niechybnie. Albo im gło- su na sejmik i partyzanta, 
lub kandydata ciałem i duszą zaprzedanego potrzeba, albo na pieniądze moje kroją ! 
Dowiedzmy się naprzód, co to za jeden ten Starosta i kto taki ten Pan Rotmistrz.
   — Wołać mi Berka arędarza. 
   Posławszy po żyda Mecenas, bo dawnym zwyczajem, żydów za najlepiej informowanych 
uważał — sam począł chodzić i myśleć.
   W godzinę zjawił się żyd, w nowym łapserdaku, z wygoloną świeżo głową (bo to były ich 
święta) i dość przestraszony niespodzianem wezwaniem.
   — Słuchaj no, mosanie Berku — rzekł Maleparta — powiedz mi szczerze i otwarcie — 
Żyd jarmułkę zdjął.
   — Powiedz mi co wiesz — Żyd pokłonił się nizko, — O naszym sąsiedzie, Panu Staroście 
z Poraj owa.
   — Jasny Pan jego zna?  
   — Właśnie się dla tego pytam, ie go nie znam.
   — Nu, co mam powiedzieć! — mruknął żyd drapiąc się w głowę.
   — Wszystko co wiesz.
   — A co, P. Starosta, pan z panów, mieszka w zamku, żyje bardzo po pańsku, szlachtę poi 
i karmi, na sejmiku króluje. — Bogaty? 
   — Jasny Pan żartuje ?
   — Pytam się. 
   — U niego jest miasteczko i klucz, kilka wsi, ale długów —
   — Wiele długów!
   — Nikt nie policzy, on sam nie wie, on laki bogaty w długi, że gdyby miał trzy Porajowa, 
to by ich nie popłacił. — Cóż robi? 
   — Nie płaci.
   — A kredytorowie? 
   — A cóż ! milczą! 
   — A proces ?
   — A kto z nim wygra. — To widzę ptaszek noszony — rzekł w duchu Maleparta — 
potrzeba się mieć na ostrożności z nim i kieski pilnować.
   — Wiele tu panów do niego przyjeżdża.
   — Bardzo wiele! On pół roku mieszka koło Krola w Warszawie i powiadają że król jego 
kocha bardzo, a panowie wielkie także jego kochają i pieniędzy dają i —
   — Kto tam u niego w domu więcej !
   — Starsza panna i młodsza panna, ale z pozwoleniem Jasnego Pana, one obiedwie już 
dawno takie jak dziś !
   — Jak to ?
   — One obydwie już od kilka, kilka naście lat wszystko prawie takie same. Córka P. 
Starosty, to jeszcze niebardzo, ale siostra, to i dobrze dawno już na świecie.
   — A więcej kto tam?
   — Ludzi huk, hołota, dwór wielki, ale głodny. Jasny Panie, tam tylko w niedzielę i dla 
gości lusztyk, a reszta tygodnia post. Tam jest jeszcze Pan Burmistrz. — Pan Rotmistrz, 
chciałeś mówić? — To wszystko jedno — dodał żyd: — won przyjaciel Pana Starosty, co 
jeździ za jego interesami i sejmikuje.
   — Znał on się z naszym Rządzca i bywał tu kiedy ? 
   — Ja jego nigdy nie widziałem. Pogadawszy z żydem, odprawił go
   Maleparta, wiedząc co chciał wiedzieć i pewien będąc, że Starosta potrzebuje go do 
sejmikowej jakiejś sprawy i dla tego Rotmistrza doń wysłał. — Pojadę, mówił do siebie, 
będę, zobaczę, wyrozumiem. Jeźliby się udało zyskać obietnicę pomocy na sejmiku, to tutaj 
zostanę. Będę ostrożnie z niemi i nie dam się wywieść w pole. Starosta goły, ale ma związki, 
kolligat, personat i wzięty, mógłby mi się bardzo przydać.
   Tak myślał Maleparta, chodząc po izbie i kołysząc się marzeniami honorów, których 
chciał dostąpić, projektując ożenienie, senatorskie krzesło i zatarcie nowemi związki, 
niebardzo pięknej przeszłości, o której i sam chciał zapomnieć i wybić ją drugim z głowy. 
ROZDZIAŁ IV.
    
   Ponieważ Rotmistrz w swoich exkursyach nigdy nie jechał prostą drogą, ale miał 
niezmierny zwyczaj zbaczać i wstępować gdzie się tylko z komina kurzyło, z wiadomościami 
i po wiadomości, a nadewszystko dla nakarmienia wiecznie cudem jakimś próżnego żołądka, 
prawdziwej beczki Danaid — nie stanął więc z powrotem w Porajowie, aż późnym 
wieczorem, nie mając względu na niecierpliwość z jaką go oczekiwał Starosta.
   — A przecież, powróciłeś Waść — zawołał Poraj do Rotmistrza wchodzącego na salę w 
której zebrane było całe towa- rzystwo zamkowe. — Musiano Asana bardzo kordjalnie 
przyjmować! A cóż udało się?
   — O to i pytać nie ma czego! — rzeki z niejaką dumą Rotmistrz.
   Obie panie z ciekawością na niego spojrzały.
   — Dostałeś WPan języka?
   — Dowiedziałem się wszystkiego czego się było można i czego się chciałem dowiedzieć.
   — No, to gadaj że Aspan.
   — Młody? przystojny? - spytała Zuzia.
   — Nie żonaty? — dodała Panna Katarzyna.
   — Bogaty istotnie? — podchwycił Starosta.
   — Pozwólcież mi JW. Państwo, choć odetchnąć.
   — To się znaczy, że trzeba dać anyżówki Rotmistrzowi — rzekł Starosta — kiedy 
oddycha, zawsze wódkę piję, to mu zaraz sił dodaje! Nieprawdaż?
   — Nie jestem od tego. — Jesteś więc zatem. Kasieńku! — dodał Starosta — powiedz tam 
komu niech przyniosą aqua vitae.
   — Ostatnia flaszka — szepnęła Panna Katarzyna z westchnieniem. 
   — Jeden kieliszek!
   Dano tedy P. Bryndzy wódki, a on zatarłszy czuba i pokręciwszy wąsa, jął rozpowiadać i 
swoje przyjęcie, i rozmowę i szczegóły o których się dowiedział i domysły wreszcie swoje.
   Starosta słuchał go z uwagą, niekiedy przerywając sobie tylko, wykrzyknikiem.
   — Zkąd jemu takie majętności! Imię szlacheckie ledwie, a majątek pański! Co to? chyba 
wychrzta jaki, bo jak żyd bogaty i żyje jak żyd! Jakże się dorobił tej fortuny?
   — Nikt nie wie — rzekł Rotmistrz, — zdaje się że jurysteryą, mecenasował w Lublinie.
   — I powiadasz — ozwała się P. Katarzyna — że ci dał do zrozumienia, iżby się chciał 
żenić.
     — Wyraźnie. 
   — A WPanna zawsze tylko w każdym męża szukasz ! — z wymówką i przekąsem 
zawołał Starosta. — Jakiś podejrzanego może nawet szlachectwa człowiek! Fi! 
   Panna Zuzanna ruszyła także ramionami, z politowaniem spoglądając na ciotkę. — 
Niewiedzieć kto, i stary jeszcze i brzydki.
   — WPannie tylko Adonisy w głowie! — gorzko odparła Katarzyna. — A co do mnie ani 
mi się śniło myśleć o nim. WPaństwo ze Starostą, zawsze mi najdziwniejsze myśli 
przypisujecie. Przecież gdybym tak za mąż wyjść chciała, to bym dawno poszła.
   — I powiadasz, — przerwał niecierpliwie Starosta obracając się do Rotmistrza — że 
wcale nie wygląda na pana?
   — Najmniejszej rzeczy, ot taki szlachcic pokorny jakby zagonowy, a na czole mu wcale 
nie jasno i czegoś jakby markotny, jakby niespokojny.
   — Nie wie co robić z pieniądzmi — ozwał się wzdychając Starosta ! — A ! gdyby mnie 
oddał, nie chmurzyłbym czoła!
   — A grzeczny? — spytała P. Katarzyna.
   — Już to nie wielki polityk — odparł po chwilce Rotmistrz — prosił mnie do siebie, bo 
musiał i samem mu się wśliznął, ale ledwie wódką nieosobliwą i to dopiero gdym się 
przymówił, poczęstował.
   — A jeść. 
   — Nic nie dał!
   — Jakże w domu !
   — At! papierów najwięcej.
   — Musi być jurysta ! — dodał Starosta. — I powiadasz Waść, że chciałby zostać czemś 
na sejmikach u nas?
   — Dawał mi do zrozumienia.
   — Mówiłeś Waść, co ja na sejmikach znaczę?
   — A ba! po cóźbym jeździł!
   — Dał słowo że przyjedzie w niedzielę?
   — Słowa nie dał, ale tak, zrobił nadzieję!
   — Patrzaj go! droży się z sobą! — mru- knął Starosta — kiedy taki człowiek jak ja, 
zaprasza go!
   — Ja go wyraźnie nie prosiłem. 
   — Dobrześ uczynił, bo gdyby na zaproszenie tak odpowiedział, Mości Panie — dodał 
wznosząc głos Starosta — toby był affront. Tym czasem na niedzielę Rotmistrzu rozumiesz, 
trzeba nam wystąpić, aby go zagłupić. Po cicheńku szlachtę sprosić z okolicy i zebrać co 
można, aby wystawnie się okazać.
   — AleJW. Panie — rzekł Rotmistrz, — niewiele będzie można.. 
   — Srebra co są w zastawie u żyda, na ten jeden dzień pożyczyć można.
   — Jeźli da?
   — Musi dać!
   — A inne potrzeby?
   — Pogadaj z P. Katarzyną !
   — Zawsze na P. Katarzynę, kiedy co trudnego — odezwała się stara panna prostując 
dumnie — a kiedy drwić, to Jegomość pierwszy do tego! — Dla honoru domu — ozwał się 
Starosta — nie chciałabyś, aby się okazało, żeś my w kłopotach, o te tam fraszki.
   — Piękne fraszki! nic nie ma i grosza nie ma.
   — U żydów wziąść!
   — Żydzi nie dają. 
   — To być nie może. Na miasteczku się dostanie, czego potrzeba, do kuchni co zabraknie 
wybrać po wsiach u chłopów. Srebra pożyczyć, po wino posłać, liberye sług dobyć 
warszawskie, za jeden dzień jej nie zedrą. Ale, kończył, dajcie mi z tem wszystkiem pokój, bo 
nie lubię się zajmować takiemi drobnostkami, mając tysiąc ważniejszych rzeczy na głowie. 
Dziś expedjuję listy do Warszawy. 
   I wyszedł po tych słowach.
   Po odejściu Starosty, dwie panie wzięły między siebie Rotmistrza, aby go się o nowo 
przybyłego wypytać dokładnie; jak wygląda, wiele mógł mieć lat, jakiego był wzrostu, 
oczów, cery i t. d. Sama Zuzia, tak wzgardliwa pospolicie, uderzona niezmiernemi bogactwy 
Maleparty, ciekawie opowiadania o nim słuchała; a obie mówiły sobie w duchu:
   — Gdyby się ze mną ożenił, żyli byśmy wmieście, dworno, pańsko, dawali obiady, i 
zagasili tych co tam świecą teraz pożyczanem.
   — Coż to że nie młody i nie piękny i po francuzku zapewne nieumie? — dodawała 
Starościanka — czując się upośledzonym i aż nadto szczęśliwym z posiadania takiego rodu, 
wieku i piękności kobiety, dozwoliłby mi wszystkiego, paradowałabym po Warszawie ! On 
by gdzie w końciku siedział. Wyrobilibyśmy mu, choć drążkową kasztelanią, albo choć 
Starostwo dla tytułu. Tem lepiej że stary! Zapisałby mi wszystek majątek! i... i...
   Panna Katarzyna, marzyła ze swojej strony:
   — Dla wdowca, dla człowieka takiego wieku, nie ma stosowniejszej partyi naddoj- rzałą i 
rozsądną pannę. Gdyby się ze mną ożenił, oprócz posagu ( bo o ten pewnie nie dba ) wziął by 
osobę, pewnego charakteru, wypróbowanej cnoty, nie trzpiota. Pewna jestem, ie takiej 
właśnie szuka. Już mi Starosta dojadł swojemi przycinkami, chciałabym, choć jeszcze mam 
czas potemu i nie potrzebuję się spieszyć, wyjść za mąż i skosztować własnego chleba.
   Starosta marzył ze swojej strony jakby dostać od niego pieniędzy.
   — Jeźli zechce być czemś na sejmikach, bezemnie się nie obejdzie, a pierwszy warunek, 
pewne ąuantum, titulo forsy na sejmik: potem nie odmówi i pożyczki. Dla takiego jak on 
człowieka niepospolity honor, kiedy u niego laki jak ja pożycza. 
   Wszyscy troje usnęli w marzeniach, a nazajutrz Rotmistrz, Panna Katarzyna i usłużne 
żydki, sposobić się zaczęli do owej niedzieli. Żyd z poblizkiego miasteczka u którego znaczna 
część sreber była w zastawie, zgodził się na pożyczenie ich, z warun- kiem pozostania 
osobiście wkredensie, przez czas obiadu i odebrania ich niezwłocznie. Liberyą warszawską 
dobyto, dziedziniec oczyszczono, w starszą i wyszarzaną barwę przybrano ludzi, co zdala 
kupami dla ostentacyi tylko w dziedzińcu stać mieli, aby wielki dwór reprezentować. Panna 
Katarzyna przybrała się staranniej niż zwykle do szlachty, Zuzia misternie ułożyć kazała 
fryzurę i upiąć suknią, Starosta lamowy nałożył żupan, dobył spinki najbogatszej i pasa 
najsutszego, sam Rotmistrz z kufra dawno nie widzianego dostał granatowego kontusza. 
Sposobiono się na przyjęcie Maleparty, tak aby go oślepić, zaimponować mu i od razu go 
podbić. Ogromne drzewo genealogiczne umieszczono na samym widoku W sali jadalnej, 
dobywszy z kąta w którym od niejakiego czasu zapomniane butwiało. 
   Sproszona po cichu przez Rotmistrza szlachta zebrała się tłumnie na zamek, konno, 
wózkami, kolaskami, taradajkami i bryczkami, dobrze przed godziną obiadu...... Starosta 
chodził niespokojny wyglądając sąsiada, powtarzając sobie: — Jeźli przybyć niezechce to mi 
affront zrobi, którego mu niedaruję.
   Tyra czasem Maleparta częścią przez ciekawość, częścią przez rachubę, postanowił 
odwiedzić i poznać Starostę: chodziło mu o to tylko jak się przyzwoicie zaprezentować. Nie 
myśląc nigdzie w odwiedziny się puszczać, nie przysposobił się do nich. Powozu, koni, ludzi 
nie miał, a czuł że stosownie do fortuny swojej, powinien był ukazać się, jeźli nie chciał 
zostać upokorzonym. Lada szlachcic by go zaćmił. Próżny teraz, bolał już nad tem że się 
niepokaże, jakby mógł. Na prędce dostał sobie konia i postanowił z jednym jako tako 
przybranym sługą, pojechać na zamek, dobrawszy strój stósowny do reszty przyboru, ciemnej 
barwy i skromny.
   — Mniejsza o to, mówił do siebie, wiedzą że miałbym z czego lepiej się pokazać gdybym 
chciał. Rotmistrza wysłany przez Starostę, dawno już czatował pod gankiem aby wprowadzić 
Malepartę gdy przybędzie, ale i do stołu dano, dłużej czekać niemogąc a Maleparta jeszcze 
się nie pokazał. Zmierzchało już gdy zsiadał z konia u ganku: Rotmistrz pochwycił go zaraz 
pod rękę.
   — A przecież, zawołał, doczekaliśmy się szanownego sąsiada ! Chodźcież na górę. 
Starosta, któremu zapowiedziałem wasze przybycie, niespokojnie was wygląda.
   Maleparta, nie bez bicia serca, poszedł za przewodnikiem. Już sam widok starego zamku, 
ciżby sług, koni, powozów i całego tego pańskiego dworu, uczynił na nim wrażenie; teraz się 
ono wchodząc wewnątrz zwiększało. Ogromne izby pełne ludzi i ruchu, ciemne i posępne, a 
mimo ogołocenia jeszcze budową swoją wspaniałe komnaty, nieprzywykłemu do nich, 
wydawały się dziwnie pańskiemi. Szlachta co się zbierała gwarząc nad stołami, i spoglądając 
na gospodarza, formowała także rodzaj imponującego dworu. Sam Starosta wysoki, surowego 
i dumnego oblicza, z tą pewnością i spokojem niezachwianym na twarzy, jakie daje życie na 
większym świecie; panował widocznie wśród tłumu, co mu się nizko ściskając go za kolana 
kłaniał. 
   Powitał on Malepartę, zgodnością i dumą, a jednak widocznie z nadskakującą 
grzecznością: posadził go koło siebie i zaczął rozmowę. Dawno ją był przygotował sobie i 
teraz szło mu jak z płatka, przy pomocy kilku szlachty blizko stojącej i potakującej raźnie 
słowom gospodarza. W początkach obojętna rozmowa zwróciła się nakierowana umyślnie na 
stosunki, kolligacye wziętość Starosty, jego życie w Warszawie, znajomości z magnatami i 
ludźmi wszechmocnemi przy królu. Wśród niej wrzucał on zręcznie zapytania, badające 
Malepartę o jego przeszłości i zamysłach dalszych.
   Mecenas z początku odurzony gwarem, widokiem zamku i dworu, a nareszcie i impozycyi 
pełnego gospodapza, wkrótce przy- szedł do siebie. Nie uniżając się, potrafił zachować ze 
Starostą na przyzwoitym tonie Ten, postrzegł wkrótce, po odpowiedziach Maleparty, że ma 
do czynienia, z nie łatwym do wyprowadzenia w pole człowiekiem, zaczął więc być 
ostrożniejszym w słowach i baczniejszym w pytaniach.
   — Pozwolicie — rzekł po chwili rozmowy Starosta podnosząc się z krzesła — abym was 
szanowny sąsiedzie przedstawił mojej siostrze i córce.
   Maleparta skłonił się. Weszli do bocznej komnaty, gdzie z niespokojną ciekawością, 
podglądając o ile mogły, siedziały dwie kobiety. Domyśliły się one od razu, z kim wszedł 
Starosta i rzuciły oczyma na przybywającego. Panny Katarzyna i Zuzia sznurując usta, 
powitały go ukłonem, poczem znowu wlepiły wejrzenia w gościa, co zimny, chmurny jak 
zawsze, szeptał coś pod nosem, nie wiedząc już jak się z kobietami, w których towarzystwie 
nigdy nie znajdował, znaleźć. Tu chwilkę posiedzieli tylko, ale rozmowa nie szła, urywała się, 
umiano w niej wszakże dać do zrozumienia nowo przybyłemu, że jeźli zechce odwiedzać 
Porajów, mile go widzeć w nim będą.
   — Spodziewam się — dodał na wychodnem z komnaty Starosta — że niezechcecie 
życzliwych odepchnąć i ocenicie naszą sąsiedzkę ku sobie przychylność. Nie macie tu 
znajomych, obowiązkiem więc naszym dać wam poznać okolice, ludzi, wprowadzić was w 
nasze koło. Spełnim to z prawdziwem ukontentowaniem. — A teraz, — dodał, rachując na 
kielicy mające się spełnić dla rozwiązania języka Maleparcie: — Zdrowie nowego sąsiada ! 
— Podniósł puhar i wszystka szlachta za nim, wykrzyknęli jednogłośnie:
   — Zdrowie nowego sąsiada!
   P. Paprocki skonfundowany, ale mile połechtany tą atteucyą, kłaniał się nizko, bełkotał 
coś i dziękował. — Usiedli, kielichy z rąk do rąd podawać zaczęto i zdrowia coraz 
dziwniejsze wymyślać. Starosta za- chęcał do pijatyki i pilnował dobrze Maleparty, któren 
coraz mniej ostrożny, coraz więcej się durząc, spełniał wnoszone zdrowia, do których po 
staropolsku wszelkiemi sposoby naglono. Szlachta już podpojona, ściskała za kolana Starostę, 
wykrzykiwała podrzucając czapki, i z serca głosiła pochwały gospodarza.
   — Widzicie — rzekł na bok odprowadzając Rotmistrz Malepartę — jak tu naszego 
Starostę szanują i kochają. Mając go za przyjaciela i protektora, wszystko u nas zrobić można, 
a nic bez niego. On duszą naszej szlachty.
   — Dziękuję wam, żeście mnie wprowadzili w dom jego.
   — I więcej jeszcze podziękujecie — dodał Rotmistrz — gdy się lepiej poznacie. Nasz 
Starosta, to złoty człowiek! Co mówię, mało, mało. —
   Ale zbliżył się i Starosta ku Maleparcie, którego poufale wziął pod rękę. Mecenasowi już 
w głowie od wina i bujnych my- śli szumiało, powoli przytomność zwykłą tracił, czując się 
jakby pochwycony tym gwarem, szumem, wrzawą, pociągniony powszechnem wynurzaniem 
się i wesołą rozmową, do poufalszego wypowiedzenia swych myśli. Korzystał z tego Starosta 
i wdał się w rozmowę, niespuszczając z tego tonu Senatorskiego, jaki go nigdy nie 
odstępował, a jednak umiejąc się zniżyć nieco i' spoufalić z Mecenasem; którego brał za serce 
każdem słodszem słówkiem.
   — Mój miły sąsiedzie — odezwał się Starosta — powiedźcież mi, wszak myślicie 
zapewne zamieszkać z nami?
   — Zapewne, zapewne! — rzekł Mecenas — dla samego szczęścia sąsiadowania z JW. 
Panem.
   — Wielce wara wdzięczny jestem i chciałbym okazać moją przychylność dla was, jeźli 
potrafię. Spodziewam się, że niezechcecie napróżno siedzieć w domu i mogąc służyć Rptej 
skutecznie ? —
   — Radbym z duszy. — Możecie być posłem na sejmie! —Nieznajomy jestem tutaj.
   — Poznamy się!
   — Nikt za mną głosu dać nie zechce !
   — Nie bójcie się. Ja z wami! a mnie bracia szlachta nic nie odmówią.
   — Palrafięż? —
   — Potraficie, byle byście chcieli — przerwał Starosta. — Musiemy, powtarzam, musiemy 
was zrobić posłem.
   Mecenas uścisnął Starostę.
   — Ale o tem potem — zawołał gospodarz — zamieszkajcie tylko z nami. I — dodał 
ciszej — trzeba wam trochę szlachtę ku sobie pociągnąć... dom otworzyć, źyć wystawniej. 
Przywykliście jak słyszałem do samotności.
   — Potrafię od niej odwyknąć — rzekł rezolutnie Maleparta.
   — Milo mi tak szlachetne widzieć w was sentymenta — dodał Starosta a w duchu rzekł 
sobie. — Jesteśmy na dobrej drodze! Będzie się musiał starać przezemnie! — Zatarł ręce. 
Chodźmy! — zawołał głośno— chodźmy spełnić jeszcze zdrowie.
   Podano kielichy i wypróżniono je krzycząc.
   — Zdrowie gospodarza! zdrowie JW. Starosty.
   Napróżno chciał gospodarz, wznieść inny toast, szlachta, a na czele jej zaanimowany 
Maleparta, zagłuszyli go. On dziękował ze swoją poważną dumą i protekcyonalną miną.
   Nareszcie dodpojona dobrze szlachta, powoli wysuwać się, dosiadać stępaków, taradajek, 
kolasek i bryczek zaczęła, zaturkotało w dziedzińcu i goście wynosili się po jednemu, po 
kilku, gwarząc jeszcze i śmiejąc się w ganku, krzycząc w bramie. Maleparta chciał także 
umknąć, ale Starosta go zatrzymał.
   — O ! poczekajcie, rzekł, poczekajcie, rad jestem żem was złapał, nie tak łatwo 
wypuszczę.
   Mecenas konfundował się dziękujcie, kła-
     niając, uradowany z dobrego przyjęcia, dla którego zapomniał o zwykłej ostrożności, o 
niedowiarstwie swojem.
   — Siadajcie ! siadajcie — rzekł Starosta — spoczniemy po wrzawie, pogadamy 
swobodniej.
   I tu korzystając z chwili, bardzo zręcznie rozwinął Starosta przed oczyma odurzonego już 
Maleparty, obraz swojej wielkości. Opisywał stosunki swoje w Warszawie, wziętość na 
dworze, wpływy, kolligacye, umiał niby wypadkiem naprowadzać rozmowę, na to co chciał 
powiedzieć, aby dać o sobie wysokie wyobrażenie nieznajomemu. Malował mu osoby 
wyższego świata z któremi żył w najściślejszych stosunkach, opowiadał anegdotki, w których 
grał znaczącą rolę. Godzina minęła, na tem zdradzieckiem ukazywaniu Mecenasowi, z 
różnych stron, tego świata pańskiego, do którego lak już wstąpić pragnął; a którego co chwila 
zdawał się bliższym. Starosta czytał w oczach nie tającego się gościa, jakiej mu napędzał 
oskomy. 
   — W Polsce — dodał nareszcie — my magnaci nie stanowiemy, jak to mylnie utrzymują, 
osobnej klassy, osobnego spółeczeństwa, że tak powiem, rodu. Co jest znakomitego w 
szlachcie, przechodzi do nas prawem natury, prawem porządku koniecznego. Jednych 
wprowadza ród dawny szlachecki, któremu lustru piastowane godności wyższe dodają, 
drugich wielka fortuna, innych wielkie talenta. Patrzajcie ile to nowych przybyszów na tym 
naszym świecie, a ile z niego familji w dawne zapomnienie odpadło ! Koleją wznoszą się 
nieznane szlacheckie rody na krzesła senatorskie, chwytają buławy, infuły i laski a znane i 
zasłużone imiona zniżają się i na zagon swój przy szabli orać idą. Nie myślcie, aby tylko ród 
wprowadzał do godności i znaczenia, ród taki naprzykład jak nasz starodawny Porajów. Znam 
tysiąc gorszej i świeższej szlachty, co wyższe wszakże odc- mnie posiadła miejsca. W 
herbarzu Paprockiego Mości panie, ledwie o nich czytasz dwa wiersze, lub nic wcale, herbu 
nieznasz a jednak patrzaj gdzie są? U boku królewskiego, w senacie, i tylko co nie widać, jak 
zostaną Książętami Imperyi.
   — Tak jest?
   — Tak jest — rzekł Starosta: — ożenieniem najczęściej z pięknego rodu osobą wchodzi 
bogacz w nasz świat, i dalej już, byle był szlachcicem, nikt go nie pyta, czy jego przodkowie 
sieli hreczkę, czy senatorami byli. Weźcie to do siebie, dodał, możecie być więcej i daleko 
wyżej, macie szlachectwo i fortunę ogromną, macie talenta, możecie dojść wysoko. — Nadto 
mi podchlebiacie, Starosto!
   — Szczera prawda, przyjacielska rada, bylebyście chcieli, dosiągnięcie wysoko. Nikt was 
nie spyta zkąd idziecie, bo to i z mody wychodzi, i staroświeczyzną trąci.
   Maleparcie nie trzeba było tak wiele, aby go do reszty zdurzyć, zapomniawszy na 
wszystko, wydał się z wesołym uśmiechem na twarzy i Starosta miał przjemność widzieć 
naocznie skutek swej mowy.
   — Tak, tak, kochany sąsiedzie, dodał: niechaj w kącie siedzi, kto w nim siedzieć musi, dla 
was to nie stosowna. Okradalibyście kraj z użytecznego człowieka. Wierzcie mi, miejcie 
więcej ambicyi: nieprzystoi się tak zakopać na wsi, macie już dosyć, możecie przestać 
zbierać, a zacząć używać.
   Oszołomiony zupełnie, w najweselszym humorze, wyniósł się Maleparta, pożegnany 
najserdeczniej przez wszystkich z zamku Starosty. Gospodarz wywiódł go na wschody, 
Rotmistrz do ganku.
   Gdy siadał na koń, spytał go: 
   — Kiedyż się zobaczemy? 
   — Podziękujcie jeszcze raz Staroście, za łaskawe przyjęcie i powiedzcie mu, że muszę 
pojechać do Lublina, ale za tydzień, a dwa najdalej, powrócę i nieomieszkam submittować się 
w Porajowie. — Jedziecie więc znowu do Lublina? ' — Muszę, ale na krótko.
   — A zatem szczęśliwej drogi i prędkiego do nas powrotu.
   — Dobranoc, dziękuję !
   Mecenas zacinając silnie konia odjechał od ganku cały rozmarzony, z roztarganemi 
myślami, głową pałającą i pełną projektów. Starosta trafił w słabą jego stronę, rozdmuchał i 
tak już poczynającą gonić w sercu ambicyą. Teraz lecąc jak szalony na koniu, dziwnie daleko 
puszczał się marzeniami, widząc przed sobą, zapomnienie przeszłości, świetną przyszłość, 
nasycenie dumy i próżności; sukcessa piętrzące się jedne nad drugiemi!
   Ani się opatrzył jak stanął u ciemnego ganku Grabowego dworu, a znużony wrażeniami i 
drogą odbytą, padł na łoże i usnął. We śnie znowu widział się magnatem, a do koła klęczącą 
szlachtę, pijącą jego zdrowie, i krzyczącą vivat! widział się u boku króla, okryty błyszczącemi 
od drogich ka- mieni sukniami, z czołem promieniejącem i sercem wzdętem dumą; widział 
się na zamku jakiemś, w wysokiem krześle złoconemi a mnogość ludu pod nogami, z gołemi 
głowy, kłaniającą się jego wielkości.
   Przebudził się, a sen nocny nie ustał w jego głowie, marzył jeszcze to samo co wczoraj, co 
w nocy. Szybko uczyniono przygotowania do drogi, łatwo mu było wybrać się, bo jeden tylko 
tłumaczek z sukniami i z papierami szkatułta, cały sprzęt podróżny Mecenasa stanowiły.
   — Pojadę — rzekł w duchu — pojadę i powrócę, aby na wzajem ich zdziwić i zaćmić 
mojem bogactwem. Mogę łatwo wystąpić jak on, i lepiej i wspanialej jeszcze. Mam z czego! 
Pojadę i powrócę innym wcale! Nie pożałuję na nic, wysypię pieniędzy ile ich potrzeba 
będzie, ile mam. Dopiero wówczas pozna mnie Starosta!! 
   Tak mówił do siebie, i mówiąc sam jaszcze z sobą walczył. Dawne a długie skąpstwo, 
wkorzenione w sercu, przeciwiło się dumie, co je chciała sobie na ofiarę poświęcić. Żal brał 
rozsypywać pieniądze, tak pracowicie zgromadzone, w pocie czoła i sumienia powolnie 
wyssane złudzi; okupione krwią i łzami, oszukaństwy i występki.
   Wśrod marzeń o przyszłej wielkości, przychodził żal pieniędzy, żal mających się 
roztrwonić dostatków, były chwile że Mecenas chciał plunąć i porzucić wszystko, zaniknąć 
się i zbierać dalej, więcej a więcej, bez końca. 
   Duma jednak już raz rozgospodarowawszy się w sercu, coraz w niem samowładniej 
rządziła, wszystko jej posłusznem być musiało, i po krótkiej walce, stare skąpstwo położyło 
się zwyciężone, podbite, bezsilne u nóg nowej królowej.
   — Nie będę żałował niczego, mam dosyć — powtarzał jadąc Maleparta! — Rozsypię, 
roztrwonię, a jak mówił Starosta, dojdę wysoko ! Z pieniędzmi, gdzie nie można zajść. On 
miał słuszność! Na senatorskich krzesłach, siedzą nie szlachta, siedzą bo- gate wychrzty, 
siedzą pludry Niemcy, czemużby nie miał go zająć szlachcic Polski, co sie dorobił fortuny???
   W tej chwili stanęły mu przed oczyma cienie wszystkich ofiar poległych w tej walce, i 
posępny, pomięszany, zamilkł.
   — To się zapomni! — rzekł w duchu: — tego już nikt niepamięta. To dawno przeszło ! 
Dawno!
ROZDZIAŁ V.
    
   Po wyjeździe Maleparty z zamku, Starosta zacierając ręce, kręcąc wąsa, pociągając pasa, 
wszedł do komnaty, gdzie dwie panie dryzlowały poglądając w milczeniu jedna na drugą, nie 
bez niejakiej niechęci. Obu im marzyło się już bogate za mąż pójście, i obie roiły że one tylko 
mogą się podobać Maleparcie, którego posępne oblicze, wzrok wilczy, bynajmniej ich 
nieodstraszał.
   Obie także domyślały się, że w sobie miały współzawodnice. Jedna drugą mierząc okiem, 
szukała na twarzy wyrazu uczucia, którego się w duszy domyślała, i znajdowały czego 
szukały, bo nie umiejąc kłamać twarzą, pod wpływem myśli silnej, wydawały się to 
półuśmiechem bez przyczyny zjawiającym się na ustach, to zamyśleniem głębokiem.
   — Śmieszna ta ciocia, mówiła w duchu Zuzanna, że jej się dotąd śni za mąż pójście i 
jeszcze tak świetne.
   — Dziwna to Rózia ze swojemi marzeniami, mówiła ciotka, pewna jestem że jużby 
chciała złapać tego człowieka. Ależ szalona ! młode to jeszcze, nic nie zna, nie rozumie, a już 
się wybiera zamąż! I za kogoż jeszcze.
   Tak obydwie wzajemnie poglądały nasię i szydziły w duchu z siebie, gdy wszedł 
uradowany w różowym humorze Starosta. — Mamy go teraz całego, rzekł, niepochlebiając, 
przywiązałem go do siebie węzłem ambicyi, którą w nim wzbudziłem. Jedyną może mieć 
podporę we mnie i nie obejdzie się bez niej !
   — Któż to? — spytały obie kobiety, niby nie wiedząc o czem mowa. — A!.. przecież nasz 
sąsiad! Krezus! Krezus! 
   — Ale jakże okropnie wygląda! — odezwała się ciotka, udając obojętną wzgardę:
   — o milę czuć szlachciurę zagrodowego.
   — Ja tego nieznajduje — przerwała Zuzanna — prawda że nie piękny, ale ma coś w 
twarzy, w ruchu, wspaniałego, wzbudzającego uszanowanie.
   — Powiedzcie raczej strach i wstręt,
   — szydersko, złośliwie i prędko, dodała ciotka.
   — Ja tego nie widzę.
   — Co do mnie — rzekł Starosta — nieznajduje, ani jednego, ani drugiego. At! sobie łizys 
jakich tysiąc na świecie! Prawda nie ma w niej wiele szlachetności, ale natomiast jest coś 
surowego, co za nią płaci.
   I usiadł zamyślony. Widok siostry i córki, nowych mu myśli napędził do głowy. Nagle jak 
błyskawica przeleciał przez nią pomysł, związania Maleparty i jego fortuny ściślejszemi 
węzły z sobą. Począł dumać o ożenieniu go zjedna z tych dwóch kobiet, które w milczeniu 
siedząc, na pozór obojętne, już tą samą nadzieją się kołysały.
   — Ambicya obudzona, ożenienie, nowym dla mnie środkiem będzie! — rzekł w sobie: — 
myśl złota! Prawda, poświęcić potrzeba pamięć rodu naszego, jego świetności: ale za to, 
niewiem jakich ofiar od niego wymagać niemogę. Zrobi wszystko co zechcę.
   — Co innego jest traktować z obcym, co innego z powinowatym! Potrzeba go ożenić, 
koniecznie ożenić! Rotmistrz mu tę myśl podda: córki niepoświęce, nadto jeszcze młoda, 
mam widoki na nią, książątko to w Warszawie, bardzo na nią patrzało, mógłbym mieć 
zięciem człowieka wziętego u dworu i ze znaczeniem, a bogatego szwagra. Przytem, P. 
Katarzyna blizka lat pięćdziesięciu. On nie młody. Zmarliby bezdzietnie, sukcesya na mnie 
lub córkę dopilnowawszy się z intercyza. Obstanę przytem aby zrobił opis potrzebny i 
rozumie się że inaczej niedopuszczę małżeństwa, chyba wyposaży ją dobrze i zapisze 
majątek. Myśl złota! Trochę jej poświęcić potrzeba. I ileż to exkuzuje mnie przakładow, ile 
małżeństw podobnych w najpierwszych rodzinach kraju. Ile połączeń z domami 
szlacheckiemi, bez fortun nawet, a tu fortuna — i jaka jeszcze fortuna! Złota myśl, 
powtarzam, to tylko sęk, czy P. Katarzyna zechce; mówiła coś o nim z przekąsem? 
Pełnoletnia! Zawsze jednak zostaje pod moją władzą i opieką. Namówię ją, namówi się sama! 
A w ostatnim razie, w razie oporu — Zuzia pójdzie za niego! Niechciałbym jednak dawać mu 
Zuzi! 
   Starosta mówił tak sam do siebie, chodząc po izbie wielkiemi krokami i niezważając 
wcale na kobiety, które w milczeniu to na siebie, to na niego poglądały.
   — Tak jest! — powtarzał — jeźli tylko wieści nie zwodzą, jeźli tak bogaty w istocie, jeźli 
się dowiem o nim, że przynajmniej nie splamił się niczem zbyt brudnem, dam mu siostrę, 
wreszcie córkę. Będą go miał w ręku! Rotmistrza użyję na spenetrowanie jego zamysłów i 
poduszczanie go z lekka. To zręczny człowiek: rozmówmy się z nim. 
   Szybko wybiegł z pokoju zamyślony Starosta i udał się do swojej komnaty, w drugiej 
stronie zamku położonej. Była to jedna z tych staroświeckich izb sklepionych, z wązkiemi 
oknami, grubemi i pełnemi framug ścianami, z drewnianemi wśród nich ramami, w których 
wisiały resztki niedopłowiałego zielonego adamaszku. Na nim z czarnych grubych ram, 
wyglądały zasępione portrety kilku Porajczyków, z długiemi wąsy, w szubach karmazynem 
pokrytych, z laskami w ręku, sygnetami na palcach, czapkami futrzanemi na głowach. Nad 
każdym z nich świecił herb w górze, jak owa gwiazda trzech króli, wiodący ich do wielkich 
czynów, do świata sławy, i blasku. Starosta spojrzał wchodząc na przodków, i uczuł się 
małym, drobnym, w oczach tych nieugiętych Sarmatów. Jeden z nich poległ w obronie kraju, 
na granicy tureckiej; drugi zubożał na posługach Rzptej; trzeci rozsiekany został przez 
szlachtę, gdy ją od szału odwodził i upamiętać chciał słowy rozsądku i przykładami cne ty. 
Jak daleko było wnukowi do dziadów! Jeszcze ten sani na nim był strój, ta sama krew w 
żyłach, język w ustach, a już serce tak różne, charakter tak odmienny. Jak niżej stał od tych 
ludzi, co nieśli każdy do potomności z sobą jakąś zasługę i cnotę!
   W tej izbie, nie było jak dawniej bywało, za onych dziadów i pradziadów sławnych; 
wisiały tam niegdy kolczugi, zbroje, pancerze, pawęże, proporce, buńczuki, szable, arkabuzy, 
rusznice — teraz na ścianie jednej zwierciadło w ramach srebrnych, na drugiej wizerunek 
bitwy wyblakły i płowy, w kącie zegar z postumentem szklannym, w pośrodku stół papierów 
pełen, pod nim papiery, papiery po kątach, na oknach, całe życie w mizernych papierach, 
adresowanych z szczerym affektem do Mo-
     ściwego Pana brata, i rzuconych w kąt przez niego. 
   W najciemniejszym izby rogu, jedna stała karabella zardzewiała, niedotykana i widocznie 
tylko pro forma noszona. Nigdzie zbroi, nigdzie śladu rycerskiego dzieła, co dawniej wsiąkało 
w siebie wszystkie życie polskiego szlachcica. Smutno, ciemno, zapylono !!
   Środkiem tej izby chodził żywo Starosta z chmurnem czołem, ręcę założone w tył, głowa 
spuszczona ku ziemi.
   Posłał po Rotmistrza i czekał obracając się ku drzwiom, a ten ktoby go widział przed 
chwilą w sali między szlachtą, wesołego, ochoczego, dumnie po gościach spoglądającego; 
zdziwiłby się nagłej odmianie twarzy. Porysowało się czoło, oczy blask straciły, usta 
uśmiech, schylił się we dwoje, zmalał, znikczemniał. Tak myśli go gryzły, tak niespokojność 
piekła go wewnątrz, że widać było wszystko choć na przywykłej do tajenia, co się w duszy 
działo, twarzy.
     Nareszcie nadszedł Rotmistrz, przecierając oczy, trochę podpity, bo mu zasnąć nie dali, a 
właśnie był uprojektował sobie spocząć, gdy go z pierwszego snu, zbudzono. Smutny, drapiąc 
się w głowę, stanął przed Starostą, który dostrzegł, że nie można z nim było o niczem mówić 
na seryo, a przecież nie mogąc pokonać potrzeby wynurzenia się zawołał.
   — Wiesz Atanazy, przyszła mi doskonała myśl do głowy, chciałem ci ją zaraz odkryć, bo 
ci ufam i tyś u mnie prawą ręką.
   Rotmistrz coś mruknął dziękującego, za odpowiedź.
   — Jeźli to prawda — dodał Starosta, — że ten twój Paprocki, tak bogaty.
   — To pewna, JW. Starosto, że jak gdyby był żydem, albo —
   — Co pleciesz — krzyknął Starosta w gniewie. — On nie może być żydem.
   — Albo przechrzta — dodał spokojnie Rotmistrz ziewając i ukrywając ziewanie w 
rękawie.
     — On nie może być przechrzta — przerwał gwałtownie Starosta: — to być niemoże. 
Albo Waćpan słyszałeś że on przechrzta?
   — Ani wiem, ani słyszałem, ani być może. Szlachcic z szlachty starodawnej, 
wypróbowanej, miał (wiem od niego) sprawę z synowcami czy stryjami, nie pamiętam, o 
majątek. Tandem gdyby był przechrzta, niemiałby ani stryjówani synowców.
   — Masz WPan racyą, tak, tak, — dorzucił Starosta — nie może być przechrzta, nie może. 
Zgubiłby mnie.
   — Jakto JW. Panie?
   — A tak, bo mi doskonalą myśl przyszła. Mam na niego projekta.
   — To ja wiem — wycedził P. Atanazy powoli i ospale, przecierając oczy. 
   — Ale WPan nic nie wiesz. 
   — Może i nie wiem.
   — Słuchajże WPan.
   — Słucham JW. Starosto.
   — Przerywasz mi, Rotmistrzu. 
   — Milczę JW. Starosta. — Milczże i słuchaj. 
   — Milczę i słuchani. 
   — Ale chciejże milczeć, naprawdę! — Rotmistrz, który po pijanu rozumując, sądził że 
powinien był dotrzymywać rozmowie jakiemi takiemi odpowiedziami, znowu gębę otworzył, 
ale mu już Starosta niecierpliwy, nie dał mówić.
   — Złota myśl, powiadam WPanu ! Jeźli lak bogaty, czemu by się nie miał ożenić, albo z 
P. Katarzyną?
   — Istotnie, ożenić by go z Panną Katarzyną —
   — Albo — dorzucił Starosta — jeźli żadnym sposobem nie zechce, to z Zuzią.
   — Istotnie JW. Starosto, ożenić —
   — WPan napiły jesteś Rotmistrzu?
   — Istotnie, JW. Panie.
   — Idźże Waść spać.
   Rotmistrz pokłonił się w milczeniu i od szedł. Dopiero nazajutrz rano, na chłodno, wzięto 
tę rzecz pod rozwagę.
   — Ale — rzekł na sam przód Starosta — wara o tem syepnąć komukolwiel, bo fora ze 
dwora! Pójdziesz Aść precz bez litości.
   — Jeszczem się nigdy nie wygadał.
   — WPan go spenetrujesz, gdy tam z tego Lublina powróci, czy ma intencyą ożenić się. 
   Jużem go penetrował.
   — I cóż?
   — Ile przypominam sobie, mówił mi że gdyby dobrze. —
   — Ależ nie może być lepiej nad to co mu się stręczy. — Z Panną Katarzyna?? — spytał 
Rotmistrz. 
   — Chociażby. — Nie zechce.
   — Dla czego? Dojrzała, wytrawna, sam wiek dla niego, imienia pięknego, fortuny mu 
niepotrzeba, kolligacye zaszczytne, protekcyą moja nareszcie. 
   — Nie zechce.
   — Dla czego ? — Bo ma. pod ręką Starościankę, a a dwojga wybierając. 
   — Ja mu jej nie dam.
   — Hm! — szepnął Rotmistrz — to się zobaczy, spróbuje —
   — WPan jak powróci, niby tak od siebie, radź mu połączenie z moją familią, ogólnie. Nie 
taj jednak źe będą trudności.
   — Alboż będą? naiwnie spytał Atanazy.
   — Muszę się podrożyć !
   — Aba! rozumiem.
   — Mów od siebie, wystawując korzyści takiego połączenia, opisz moje wpływy, (ale 
zawsze od siebie): podbijaj bębenka, ja co z mojej strony potrzeba będzie uczunię. 
Nadewszystko wystaw mu WPan, źe tu się bez wielkich ofiar pieniężnych i zapisów nie 
obejdzie. Potrzeba aby mi zapłacił zato, że się aż do niego zniżam. A jeźli mi uobrze 
usłużysz, bądź pewien mojej łaski i protekcyi.
   — Właśnie chciałem się przypomnieć JW. Staroście, już to piąty rok, jak o ten przywilej 
proszę, i zawsze —
   — I zawsze ranie ktoś ubiegnie — przerwał niecierpliwie Starosta: — ale teraz gardło ci 
daję, źe go wyrobię u króla. Ostatnią razą król mnie ściskając przepraszał, źe nie mógł zadość 
mej prośbie uczynić i zapewnił, źe pierwszy wakans.
   Rotmistrz za kolano uścisnął Starostę. — To WPana interes jak mój — dodał pan — bo 
jeźli nie będę miał pieniędzy od tego człowieka, nie pojadę do Warszawy i wszystko w łeb 
weźmie,
   — Ja się będę starał duszą i sercem JW. Panie. 
   — Równie dla mnie, jak dla siebie to uczynisz. Dodaję jeszcze, jeźli się to uda, karego 
ogierka z mojego siada co się tak Waści podobał. A kiedy miał powrócić z Lublina?
   — Mówił źe z drogą do dwóch tygodni zabawi. — Przypomnij mi Waść, abym się potem 
w Lublinie o nim dowiedział.
   — Dowiemy się, ja sani pojadę.
   — Dobrze, ale naprzód ułóżmy wszystko, przygotujmy, spenetrujmy go: przechrztą być 
nie może, ani tak juź jawnym łotrem. Zresztą bogaty, wiele mu ludzie zapomną, a wiele mogą 
i niewiedzieć, wszak w Lublinie mieszkać nie będzie? 
   Po tych słowach rozstali się.
   Gdy tak burzy się Starosta projektami i niecierpliwie przybycia Maleparty oczekuje, dwie 
panie z Porajowa roją, każda sobie, na rachunek sąsiada, dziwnie piękną przyszłość. Jak to się 
dzieje, nie wiem, że gdy kochankowie się poznają wejrzeniem, tak samo poznają się 
nienawistni sobie i współzawodnicy ? Jest coś co szepcze do ucha — on ci nie sprzyja, on 
równo z tobą do jednego bieży celu.
   Poznały dwie kobiety, ciotka i siostrzenica, z wejrzenia, nie wiem z czego, że obie godziły 
do jednego zamąż pójścia i za- wsze nie bardzo zgodne, teraz jeszcze mniej się stały 
przyjazne. Nie mówiły do siebie prawie, a jeźli się ozwały, to się wzajemnie kłóły temi 
słówkami na pozór niewinnemi i bez znaczenia, co najgorzej bolą, bo się do rany od nich 
przyznać nie można, ani o nią poskarżyć. Zuzia jako młodsza i pod władzą ciotki zostająca, 
władzą, którą za tyrańską uważała, zawsze z uszanowaniem odzywała się do P. Katarzyny, ale 
niemniej ranić ją umiała boleśnie. P. Katarzyna ani się taiła ze złym humorem i swoją do 
siostrzenicy pretensyą.
   — Gdyby jej tu nie było — mówiła w duchu — musiałby pomyśleć o mnie; a tak go tów 
rzucić okiem na młodszą. Ale to być nie może! Nie, nie, statysta, poważny człowiek, 
miałżeby sobie tę przepiórkę, tego trzpiota, tę lalkę francuzką podobać? — Nigdy, pewna 
jestem, że jeźli myśli o ożenieniu, zwróci się ku mnie.
   Zuzia spoglądając na ciotkę mówiła w duszy znowu. — Juźcić cioci śmiesznie byłoby 
chcieć iść za mąż ! Mało co młodsza od ojca, sama mówi, że pamięta doskonale nieboszczyka 
Augusta II! A on, mógłżeby pomyśleć o o niej ? Niepodobna! O! gdyby się ze mną ożenił!
   Z tą myślą troje mieszkańców Porajowskiego zamku, kładli się spać, i wstawali przez dwa 
tygodnie.
   Z rozkazu Starosty, od połowy drugiego, codziennie konny posłaniec, przejeżdżał przez 
Grabowy dwór, zatrzymywał się u karczmy i pytał arędarza o powrót pana. Żyd zawsze 
odpowiadał: Codzień się spodziewają.
   Nareszcie jednego dnia, doniósł posłany, że kuchnie, konie powodne i część dworu 
nadeszły, a dziedzic spodziewany był nazajutrz.
   Rotmistrz pobiegł z wiadomością do Starosty — uśmiechając się do siebie.
   — A co tara! — A co! dziwne dziwy JW. Starosto. Wszak to nasz sęsiad, juź spaniał.
   — Powrócił!
   — Nie, jeszcze nie, dopiero się go jutro spodziewają. Ale słyszycie! on com go w białym 
kitlu płóciennym, z jednym chłopakiem do posług, pierwszy raz tam będąc, znalazł, teraz, 
jedzie dworno, kuchnie, konie powodne i część dworu dziś przyszły.
   — Któż ci to mówił!
   — Posłany i dodaje, że dwór ogromny, konie piękne, czeladź ubrana wytwornie i kuchnie 
i piwnica zajmowały kilka wozów.
   — Skutek danych mu tu przestróg. To wyśmienicie — zawołał Starosta — znać źe słaby 
człowiek, zrobiemy z nim co zechcemy ! Waćpan miej się na pogotowiu do wyjazdu jutro.
   — Jutro dopiero przyjedzie.
   — Masz racyą, więc pojutrze dopiero, pojutrze rano na bułanego, a uważaj dobrze ahyś 
mi wszystko opisał dokładnie. Dziwny człowiek, dodał, albo my go nierozumie- my, albo 
słabego bardzo charakteru; z czego się cieszę mocno.
   — Ale, ale — przerwał po chwilce odwołując od drzwi Rotmistrza: — kiedy tak, WPanu 
niewypada zjechać do niego lada jak, bo byś źle tam mój dwór reprezentował. Weź za sobą 
Kondrata Niemca luzaka, rząd na konia nowy, i przybierz się jak tam uważasz.
   — Juź to niepochlebiając sobie — odpowiedział Rotmistrz (trochę rad luzakowi, trochę 
markotny przestrogą) — damy sobie radę. —
   W pół godziny potem, Starosty siostra i córka wiedziały już, przez, panny służące, które 
słyszały od ludzi, co słyszeli od człowieka, wiedzącego o tem od Rotmistrza, iź P. Paprocki 
nadjechał do Grabowego dworu z królewskim dworem, w wielkiej assystencyi, z kuchnią, 
końmi, kolasami, ludźmi, i obie na tę wieść poklasnęły w dłonie.
   — Widocznie chce się starać ! Już nie darmo taki zachód, taka wystawa! I spojrzały na 
siebie ukradkiem, wyczytały wspólną radość, zasmuciły się nią, skrzywiły i tyłem 
obróciwszy, odeszły.
   — Ręczę że cioci się zdaje, źe to wszystko dla mej.
   Gdy nadeszło pojutrze owe, którego i Starosta i Rotmistrz, wyglądali zarówno, raniuteńko 
siadł na koń P. Atanazy i wedle zwyczaju przeżegnawszy ziemię przed koniem, potem siebie, 
ruszył z kopyta, poglądając na luzaka w barwie Starosty, co mu raz pierwszy assystował. 
ROZDZIAŁ VI.
    
   Dojeżdżając do Grabowego dworu, wielkie oczy wytrzeszczył P. Atanazy na niesłychane 
zmiany, jakie tu zaszły od dwóch tygodni. Posłaniec niemu o nich nie mówił, a było o czem, 
zważywszy sam pośpiech, z jakim się dokonały. Dziedziniec, stary dwór, oficyny, 
zabudowania blizkie, wyglądały do niepoznania odmłodzone, odświeżone, upięknione; droga 
nawet co wiodła do dworu wysadzana staremi wierzbami, przybrała jakiś pozór niedzielny. 
Po obu jej stronach na nowo okopano rowy, wystawiono mostki, zgarnięto suche napadłe 
gałęzie, wyrównano doły. Dziedziniec oto- czył się świeżym bielejącym z daleka parkanem i 
ogromną bramą otwierał, sam dwór, do którego się teraz dojeżdżało brukowaną drogą, 
wybielony, z nowemi okny, drzwiami, słupami, baryerami, wydawał się jak nowy.
   Stajnie, wozownie, zabudowania folwarczne równie starannie ubrane były w nową 
sukienkę. Ale co najbardziej, co do niepoznania zmieniało Grabowy dwór, to ruch w 
dziedzińcu, niedawno tak milczącym, gdzie tylko gęsi, kaczki i indyki czasem się 
zatrzepiotały i odezwały. Teraz cale tu inaczej już było, przed stajniami gromadka ludzi w 
barwie porządnej krzątała się przy koniach, wozach, kolasach i ogromnej, złocistej, 
malowanej, skórą pąsową wybijanej karecie, której gałki świeciły wspaniale nad ogromnym 
pudłem, umocowanym na czterech wyrzynanych misternie słupach. Wiedziono pokryte 
źółtemi derami konie od wody i do wody, opatrywano inne, przeprowadzano zwolna w ręku. 
Przy folwarku kręciła się licznie zgromadzona czeladź, u drzwi domu ukazywało się pełno 
dworaków, siedzących na ławach, wchodzących, wychodzących, krzątających się, 
wnoszących kufry i paczki.
   W obu gankach ścisk był różny.
   Rotmistrz który głowę na widok tej metamorfozy stracił, i czuł że sic źle wcale wydawał 
przy tym dworze tak świeżo i wytwornie odzianym, tak licznym; mimo że niedawno pysznił 
się swoim luzakiem; teraz zwinął chorągiewkę i nie wiedział już przed który ganek zajechać.
   — To cały szatan — rzekł w duchu: — kiwnął palcem i patrzajcie co zrobił! Teraz to już 
nie żartem wygląda na JW. Pana ! Co za dwór, jaka wystawa, jaka kareta! co za konie! Do 
tysiąc fur djabłów, to niepojęta. Ale nietraćmy przez to głowy. Dobra nasza, bez Maryasza!
   I to mówiąc, a dla dodania rezonu, którego mu brakło, pokręcając wąsa potężnego, 
Rotmistrz stanął u ganku, pytając:
     — Jest Pan doma ?
   — JW. Pan? 
   — Juź i JWielmożny! — rzekł w sobie P. Atanazy.
   — Tylko co nadjechał! — odpowiedział dworzanin, mierząc oczyma przybysza.
   P. Atanazy zsiadł z konia i rzucił się we drzwi, pamiętając gdzie dawniej stał Mecenas; ale 
go wstrzymano.
   — Prosiemy tędy.
   Wskazano drzwi na prawo, które się otwarły i zdziwiony coraz bardziej Rotmistrz wszedł 
do wielkiej sali, wybitej pstrą materyą w kwiaty, w której nikogo nie zastał.
   — Pozwólcie żebym was oznajmił — rzekł wchodzący wygalowany (jak to już wówczas 
poczynano), sługa.
   — Patrzcie, jaż czekać na siebie każe! dodał w duchu P. Atanazy! — Szatan nie człowiek 
! A takie to było pokorne, takie przystępne !
   I gdy sługa szedł dalej w głąb, Atanazy rzucił okiem dokoła. Podziwienie jego rosło co 
chwila wzmagając się. Wtym domu, w którym będąc raz pierwszy, zastał dwa stołki 
drewniane, stół dębowy i tapczanik tylko, teraz wspanialej było, niż na Porajowskim zamku. 
Ściany błyszczały świeżą i całą jeszcze pięknością swych barw, jaśniejącą materyą jedwabną 
w kwiaty ogromne. Do koła białe ze złotem stały krzesła, stoliki marmurem kryte, kanapy, 
przeciw okien wielkie zwierciadła; w kącie zegar cały błyszczący od złoceń i cacek co go 
ubierały. Od pułapu zwieszał się pająk misternej roboty z pięknego szkła rzniętego i 
złoconego. A wszystko tak świeże, tak nie tknięte, tak młode, że P. Atanazemu, co przywykł 
był do okurzonej i wybladłej wspaniałości Porajowa, oczy od blasków się zmrużały.
   Ledwie miał czas obejrzeć się, gdy sługa drzwi otwierając, poprosił go dalej, a Rotmistrz 
przytrzymując karabellę, i cisnąc czapkę pod pachą, pospieszył. W drugiej izbie, powtórne 
zadziwienie. Maleńka, cała
     była kosztownemi wschodniemi kobiercami wybita, strusie jaja wisiały z pułapu, oręż 
turecki po ścianach, do koła siedzenie nizkie, także dywanami na podłogę aż rozściełającemi 
się, wybite. Rotmistrzowi aż żal było stąpać, po ślicznych kobiercach, ale musiał iść i jeszcze 
jedną izbę przebyć. Ta była cała w drobnych zwierciadłach, od stropu do podłogi i sto tysięcy 
razy odbiła się w niej fizys skłopotana zgawronionego Pana Rotmistrza, ktory już o czarach 
myśląc miał się żegnać, gdy przeciwległe drzwi, otwarły się z trzaskiem. Wszedł dziedzic 
otwartemi rękoma witając, kłaniającego mu się nizko, zdaleka gościa.
   I Malepartę trudno poznać było. Na nim strój choć domowy, ale przedziwnie bogaty i 
piękny, wszędzie spinki i guzy błyszczące, na palcach sygnety, karabela kameryzowana od 
rękojeści aż do końca pochwy, pas z szalu tureckiego. A mina! Nie ten to już uniżony, nie 
śmiało patrzący szlachcic, co niedawno nie umiał słowa powiedzieć, ale ponury, surowy jak 
dawniej, a dumny i pewien siebie pan. Rzekłbyś że całe życie ubierał się w tyftyki i pana grał 
rolę. Wpatrzywszy się w oczy znawca byłby postrzegł, jedyny znak fałszu: patrzyły one nie 
pewnie, nie śmiało, choć udawały dumną pewność, biegały w prawo i lewo, a to się śmiały 
szydersko, to groźnie badały, to blado świeciły na gniew czy strach duszy.
   Maleparta postrzegł konfuzyą Rotmistrza —
   — Ot widzisz — zawołał — jakem cię posłuchał !
   — Jakto?
   — Zrzuciłem dawną skórę, masz mnie w nowej.
   — Ależ, prawdziwie — jąkał P. Atanazy — to nie do pojęcia.
   — Co, Rotmistrzu?
   — Te zmiany w domu, koło was, ten dwór.
   — Sameś mi tego potrzebę wystawił. 
   — Prawda, alem — — Aleś się niespodziewał, tak rychłego i zupełnego posłuszeństwa?
   — Bo to przechodzi wyobrażenie!
   — A pieniądze od czego? — dumnie odparł Maleparta.
   — Musisz ich mieć WMość do licha, że jemu tak łatwo rozrzucać.
   — Na długo nie zabraknie. — I Mecenas uderzył się jakby po kieszeniach, a potem 
odwracając rozmowę:
   — Jak tam, spytał, mają się w Porajowie?
   — A, właśnie, właśnie, JW. Starosta, polecił mi, oświadczyć —
   — Bardzom mu wdzięczen: siadajcie.
   Rotmistrz rad był zaproszeniu, bo wskutek pospiesznej drogi i zdziwienia łytki mu drgały 
nieprzyjemnie. Usiadł i oglądając się na wszystkie strony, a wszędzie znajdując w 
zwierciadełkach powtórzoną stokroć razy twarz swoją, kawałki sukni, tu rękę, tu nogę, tam 
wąs i tam czuprynę — spluwał uśmiechając się z dziecinnem podziwieniem.
   — Komedya ten pokój ! — odezwał się. — Nie prawda że ładny!
   — Aż niemiło siedzieć! wszystko zdaje się że do kogoś tyłem i okogoś zawadzę! Zkąd 
Jegomość ten koncept? 
   — Zachciałeś, to ten bestya Włoch co mi dom wyporządzał skoncypował to głupstwo, i 
kazał sobie dobrze zapłacić za nie, papląc mi o jakichś tam gdzieś książętach ktorym podobne 
izby robił.
   Maleparta, jak każdy nowo zbogacony i pierwszy raz chwalący się swem dobrem, 
niewymownie połechtany był podziwieniem naiwnem Rotmistrza!
   — Ależ wystąpiłeś pan, wystąpiłeś! — zawołał Atanazy. — Stupendum! A jaka kareta, 
choć do Warszawy. 
   — Bo też z Warszawy sprowadzona.
   — A konie —
   — Drogo bo mnie kosztują! rzekł Maleparta z ciężkiem westchnieniem, które wydało go, 
że jeszcze żałował pieniędzy.
   — I czyż dziw że drogo! — Awidziałześ dwór? — spytał Maleparta.
   — Widziałem, wszystko widziałem i ciągle się dziwię.
   — A tamte izby?
   — Nie wiem czy u króla piękniejsze.
   — A co to kosztuje! — rzekł znowu Mecenas. — Nieuwierzysz. 
   — O ! uwierzę bardzo ! Teraz już Jegomości nic nie pozostaje — dodał zręcznie 
wywięzując się z poselstwa Rotmistrz — jak ożenić się i zostać Posłem.
   — Tak myślisz ?
   — Tak sobie powiedziałem, zobaczywszy te cuda.
   — O tem potem! — rzekł powstając Mecenas i pocierając ręką po czole. — Przekąsisz co 
Rotmistrzu ?
   P. Atanazy tylko się ukłonił, mając na pamięci, znajome: Qui tacet consentire videtur.
   Mecenas w dłonie klasnął i nadbiegła służba dworna drzwiami. — Przekąski!
   Trochę poczekali, Maleparta tymczasem obwodził Rotmistrza, pokazywał mu wszystko 
szczegółowie i jako prawdziwy dorobkowicz, każdej rzeczy cenę mówił, nad każdą droższą 
się unosił, rozkazują chwalić i uwielbiać koniecznie. Aż znowu drzwi się otworzyły i dwóch 
sług wnieśli na ogromnej tacy srebrnej, żądaną przekąskę. W kilku flaszach były gdańskie 
wódki, na misie złocistej kurzyła się wyborna kiełbasa, w drugiej bigos zapachem nęcił, były i 
flasze z winem i kielichy i słodkie zakąski podostatkiem.
   Oblizał się na ten dostatek Rotmistrz, uśmiechnął zwycięzko Mecenas, zdając mówić. A 
co?? Niemniej bowiem od śniadania, zwracało oczy P. Atanazego, podanie go na tacy ciężkiej 
srebrnej, w misach złoconych, w flaszach rzniętych, całych połyskujących, kolorowanych. W 
krótce jednak zapomniał o tem wszystkiem, począwszy po jednym i drugim kielichu, na jedną 
i drugą nogę, staroświeckim obyczajem, wypitym, zajadać wyborną przekąskę. A zajadał tak, 
że mu za uszyma trzeszczało, że wąsy smarowały się w sos, zawadzały i unosiły z sobą 
kawałki bigosu i szamerowały rozlicznemi jasnemi pręgi nowiuteńki jeszczcze kuntusz, o 
którym w zapale zapominał. Zaczęto pić węgrzyna i gdy słudzy odeszli zostawiwszy flaszę na 
stole, poczęła się rozmowa ożywiona, między gospodarzem a gościem, bo oba mieli na siebie 
widoki i wzajemnie wybadywać się chcieli; a obu rezolutności dodał trunek.
   — Powiadam Jegomości — rzekł Rotmistrz ocierając usta zatłuszczone i tłuszciejsze 
jeszcze wąsy — teraz chyba w konkury jechać i żenić się, takeś nam tu przybył pańsko i 
wspaniale. A jeźli się niemylę, to to i nie bez myśli pewnie?
   — Zapewne że nie bez myśli — odparł Mecenas: — ale sobie moją myśl, źle 
tłumaczyczycie?
   — Więc tak niejest, nie chcecie się że- nić??? — spytał szybko wpatrując się w niego 
Rotmistrz. — Żartujecie chyba ze mnie.
   — Czas już było przestać domatorstwa i począć źyć — odezwał się Mecenas: — chcę 
zostać urzędnikiem na sejmiku tutejszym, a do tego musiałem wystąpić. 
   — Ale na cóż tak bardzo występować, jeźli WM. nie miałeś myśli — ożenienia.
   — Jam to kilkakroć mówił ci, mój Rotmistrzu, że nie obstaję przy tem, ale gdyby się 
trafiło.
   — A! a widzisz Jegomość, więc byś się ożenił? — Przerwał radośnie Pan Atanazy. A 
widzisz!!
   — Ale to tylko, gdyby dobrze a łatwo.
   — Jegomość bo wszystko chcesz tak jak z płatka wywinął, i że się udało dwór, dom 
urządzić bez kłopotu, to i ożenićby się tak chciało. Jeszcze może, żeby i narzeczoną do domu 
przywieźli ? Cha ! cha!
   — Przyznam ci się Rotmistrzu, że kłaniać się nie lubię i nie będę. — I Jegomość chce 
jeszcze żeby się jemu pokłoniono?
   — Pozwól, Rotmistrzu, że kiedy dając fortunę laką, wyciągam rękę.
   — Więc Jegomość chcesz dać fortunę? — Zagadniony w ten sposób Mecenas, pomięszał 
się:
   — Dać? albo mówiłem że dam? To się rozumie, że używać jej będzie ze mną.
   — E ! to cale co innego ! — odparł Rotmistrz.
   — Chciałeś żebym się jej zrzekł! A! a! nie takem głupi! — śmiejąc się zawołał
   Mecenas.
   — Ale jednak coś, musisz dać, będąc wdowcem, a jeźli się ożenisz z panną to secundum 
vetustas consvetudines zapis nieuchronny.
   — Zapewne, coś nie coś. 
   — Z Jegomościnej fortuny, to i to coś będzie jeszcze dobre. A dalipan — dodał Rotmistrz 
— jakem mu radził, zmienić tryb życia, tak bym mu teraz życzył ożenić się. Co u licha! Tak 
samemu jednemu kawęczyć, bez familji, bez dzieci, fortunę nie wiedzieć tam komu porzucić! 
Życie bez celu, bez nadziei.
   — Ja sam to mówię! — rzekł Mecenas. — Ale niechaj no się wprzód co trafi.
   — Ot, wiecie co — zawołał zbierając się na odwagę i mentalnie żegnając Rotmistrz. — 
Ot! wiecie co, chociaż nasza znajomość krótka, i nie mogę się zaszczycać ufnością, na którą 
non merui; dałbym wam jeszcze jedną radę. 
   — Słucham jej.
   — Powiem wam, (Pan Atanazy zbliżając się do rozwiązania węzła, ciężko wzdychał, pot 
ocierał, bełkotał); — powiem wam, że mnie się zdaje, abyście się starali o siostrę JW. 
Starosty.
   Mecenas się uśmiechnął, a Rotmistrz choć to postrzegł kończył:
   — Chociaż JW. Starosta i słusznie dumny jest rodem swoim i kolligacyami; rodem, który 
wysokiej starożytności sięga, i od brata S. Wojciecha Arcybiskupa Gnieznieńskiego, 
męczennika pruskiego, wywodzi się. Chociaż Zyrosławów, Radostów, Boguchwałów, 
Wincentych, na Biskupich stolicach, liczy między przodki swoje, chociaż znakomitego 
Kadłubka krewnym ma, a Kasztellanów, Podskarbich, Podkanclerzych, począwszy od 
Chrobrego czasów, tuzinami do drzewa genealogicznego wiąże — (tu odchrząknął) tandem, 
kto wie, azaliby się Starosta nie zmiękczył i siostrze swej JMPannic Kasztellance wyjść za 
was nie dozwolił.
   Mecenas parsknął szerokim śmiechem na te słowa, które wedle Pana Atanazego, wielki 
effekt uczynić były powinny; w nich on bowiem wszystko czego się od Starosty przez tyle lat 
nauczył, wysypał. Jakże się przeląkł, gdy śmiech usłyszał! ! Śmiech co mu się wydał 
zuchwałym, prawie bluźnierskim. —
   — Pozwólcie sobie powiedzieć, Rotmistrzu, że w naszej Polsce szlachcic na zagrodzie, 
równy Wojewodzie; a szlache- ctwo Jastrzębców Paprockich, warte szlachectwa Porajów.
   — To za wiele!!
   — Nie, nie za wiele! — odparł Mecenas — prawda, Senatorów w mojem imieniu nie 
naliczę ci, ale w dzielnicy naszej nie. spisałby ich na wołowej skórze! W całej Polsce 
rozrodzony herb Jastrzębiec, dowodzi dawności swej i ojcem on połowy znamion do których 
podkowy wchodzą! Wiecie to?
   — Nie, nie wiedziałem — pokornie odparł P. Atanazy, który się mięszał.
   — Ojczyzną Paprockich Jastrzębców była primitive Ziemia Dobrzyńska: sławny on 
Bartosz nasz, miał za sobą Kosobudzkę Kasztellankę Sierpskę wdodę po —
   — Ale ja nie uwłaczam nobilitati JM. PP. Paprockich — przerwał Rotmistrz: — 
wystawuję tylko, że nowym lustrem okryli by się, kolligując z starodawną rodziną Porajów, 
herbu Róża: wystawuję też tej kolligacyi beneficia; przez wpływy i wielki kredyt JW. 
Starosty. — Ja bynajmniej temu nie przeczę, Rotmistrzu, tylko bym chciał, abyś mi za wielką 
łaskę, nie okazywał kolligacyi przez JMP. Kasztellankę, która wielce jest poważna i zacna 
osoba, ale nie pierwszej już pono młodości.
   — Ale i wy też nie najmłodsi jesteście?
   — Wiecie, że męzczyzna do pięćdziesięciu lat w samej sile?
   — A kobieta — jąkał się P. Atanazy.
   — A kobieta, decrescit począwszy od dwudziestu.
   — W miarę jednak lat waszych. —
   — Za stara — odparł Mecenas. — Nie ożenie się nigdy ze starą! Po co bym się żenił, nie 
mając nawet nadziei potomstwa.
   Rotmistrz dostawszy tak formalnego od kosza, a nie mając plenipotencyi do 
rekomendowania Starościanki, umilkł i dalej nie nalegał, skrobał się tylko w głowę, nie 
wiedząc jak to wręcz odmówienie, donieść potrafi Staroście, aby go nie obrazić i nie odebrać 
zupełnie nadziei przywiązania Mecenasa. 
   — Z tak zacnego domu — dodał jeszcze, — choć wytrawną i dojrzałą niewiastę, 
nieoglądając się wziąść by można. A do tego P. Katarzyna jeszcze dziś piękna, i gdybyście 
widzieli ja dawniej ! a ! a!
   — Ale ponieważ, to jest Praeteritum plusquam perfectum?
   — No ! no ! jak chcecie! A może to i dobrze — odpowiedział Rotmistrz — bo nużby 
Starosta na to nie chciał zezwolić ? On! taki dumny ! tak dbały o podniesienie jeszcze gdyby 
można lustru imienia!
   Mecenas się wykrzywił złośliwie.
   — Niech będzie spokojny! nie naprę mu się P. Katarzyny, a nawet Starościanki. 
   — A! co to, to już niepojęta! Zakrzyczał P. Atanazy, flos incomparabilis, róża w herbie 
Porajów i istna róża rozkwitła! I tej byś się WM. nie naparł? Panie mnie skarz, jeźli WM. 
rozumiem. 
   — Nie lubię się kłaniać ? — I dla niej byś się WM. niepokłonił!
   — Hm ! dla niej! — I Mecenas zamilkł.
   — A widzicie, a widzicie, że to tylko przechwałki! Nasza Panna Zuzanna królewicza 
warta, i gdyby królewicz nie był się zakochał wprzód. Kto wie! Sam Starosta powiada, że 
nielepszy Korwin od Poraja —
   — Kiedyż będziecie u Starosty? — dorzucił biorąc czapkę.
   — Jabym sądził, że Starosta, będzie u mnie? wszak ci byłem u niego — rzekł Mecenas.
   — Gdyby nie dla inszej racyi, to aby zobaczyć Starościankę, warto drugi raz Porajów 
odwiedzić !
   — Cha! cha! tak myślicie ? — A Starosta będzie u was niechybnie, i wielekroć go 
zaprosicie do siebie —
   — Proszę go, ile razy mnie zaszczycić zechce.
   — A sami tych dni będziecie w Porajowie? 
   — Jutro ? — Jutro, na obiadek? Starosta nawet polecił mi prosić.
   — Będę mu służył. Po tych słowach rozeszli się, i Rotmistrz
   pomięszany, skłopotany, nie rad ze skutków poselstwa, poruszony do żywego, 
wspaniałością i wystawą w Grabowym dworze widzianą — odjechał.
   Maleparta z uśmiechem patrzał przez okno na niego, i w pochylonej głowie, wzdętych 
ustach, odgadywał zły humor posła.
   — Szpakamiście karmieni, ale i mnie w ciemię nie bito — rzekł w duchu. — Chcieliście 
mnie złapać, a nie wiem kto tu się złapie z nas dwojga! Prosić was nie będę, wy mnie sami 
poprosicie! Chcę tego, ale nie powiem że chcę: będziecie myśleli, że wam łaskę robię. 
Zuzanna będzie moją! Starostę kupię za kilka set dukatów, będzie mi służył na sejmikach i w 
Warszawie! Tym sposobem zatrze się przeszłość, zapomni! zapomni! I Maleparta powtarzał 
sto razy zwlepionemi dziko oczyma na ścianę: Zapomni! Właśnie w tej chwili musiał 
najbardziej czuć, że jemu tej przeszłości, zapomnieć, wyprzeć się, będzie niepodobna nigdy. 
   Maleparta szedł wielkiemi ofiarami do lego celu. Chciał się oczyścić w oczach ludzi, 
odmienić do niepoznania, wbiedz w nowy świat, w którym był nieznany i zostawić za sobą 
przeszłość całą, jakby się z nią żadnym niełączył węzłem. Kosztowało jego skąpstwo i 
chciwość, wysypanie tylu pieniędzy, walczył z sobą, i wyrzucając je, tłumaczył sobie, że 
niemi kupuje zapomnienie wszystkiego.
   Tym czasem, gdy Mecenas, przypatruje się swojej wspaniałości, cieszy się swym 
dworem, marzy, niepokoi, Rotmistrz jedzie do Porajowa, ani już spoglądając na luzaka co mu 
tyle w początku swoją asystencyą pochlebiał. Ze spuszczoną głową, wjechał w bramę 
zamkową, milcząc, oddał bułanka w ręce masztalerza i smutnie wszedł na wielkie wschody. 
Starosta już go czekał we drzwiach swojej komnaty. Jakże po świecącym zbytku Mecenasa, 
brudno się wydał Rotmistrzowi, niedawno tak go zachwycający Porajów. Wszystko tu 
zdawało się padać i rozsypywać ze starości, zbutwienia; sam Starosta mniej poważny i wielki 
stanął mu w oczach.
   — A cóz Rotmistrzu.
   — A cóż — z westchnieniem szepnął P. Atanazy: — to szatan nieczłowiek.
   — Albo co!
   — Cała historya!
   — Czegoś lak prędko powrócił?
   — Nie było tam co robić.
   — A juścić cię nie wypędził?
   — Najpiękniej mnie przyjął.
   — Czegożeś nos na kwintę spuścił. ?
   — Traktaty nie udały się.
   — No, opowiedzźe mi wszystko, porządnie, bo niespełna cię rozumiem.
   — Naprzód, masz JW. Pan wiedzieć, rzekł Rotmistrz, ie to szatan nie człowiek. Co on 
zrobił we dwa tygodnie z siebie i Grabowego dwora, to nie do opisania.
   — Cóż takiego?
   — Tać to wspaniałość królewska, złoto kapie, dwór jakby książęcy, karety, cugi, konie, 
barwy! galony! srebra, sprzęty od złota i kamieni!
   — Co mu się stało?
   — Ot, widać chce tak polować na szlachtę sejmikowa, aby być wybranym.
   — Bez mojej pomocy! zagrzmiał Starosta — to być nie moie !
   — Ale owszem, on tego nie powiada: tylko posłuchajcie chwilkę, a wszystkiego się 
dowiecie. Naprzód, kiedym wjechał, tom do połowy przytomność z podziwienia stracił! 
Wspaniałość niesłychana, a wszystko co zobaczyć jak z igły, świeżuteńkie!
   — Znać nowo zbogaconego! — wzgardliwie bąknął Starosta.
   — Tandem śliczności! Pokoje wybite adamaszkami, dywanami, kobiercami, 
zwierciadłami. Wyobraźcie sobie że jeden cały od stropu do podłogi w zwierciadle jednem, aż 
patrzeć nie można: a co sreber, co makat, co bogatych sprzętów! 
   — Dajcież mi pokój z tem opisaniem. 
   — Przyjmował mnie jak wielki pan. Musiałem oczekiwać rychło li się oblicze jego 
ukazać raczy! Tandem, serdecznie, ochotnie mnie przyjął. Ja tedy gdyśmy — po kiełbasie 
napijmasie — powiedziawszy, podweselili się odrobinę wyśmienitym węgrzynem, z daleka 
zajechałem niby żartując z ożenieniem. — A dobrze, powiada, ja bym się ożenił. — Ja. tedy 
znowu zręczniuteńko, nuż niby mu szukać narzeczonej i po długich circum lokucyach, z 
wielkiem wahaniem się i wątpliwością, azaliby to przyjść mogło do skutku, wystawiłem mu 
w dalekiej perspektywie, połączenie z przezacnym domem Porajów, przez JW. Kasztellankę. 
A on, panie, jak mi na to odpowie, sypiąc gdyby gradem panegirykami swojego tam jakiegoś 
herbu i szlachectwa i związków — — A do trzysta! — zawołał Starosta oburzony — ośmielił 
się równać!
   — Ale nie, ale nie — rzekł Rotmistrz mitygując go: — tylko to było dla tego, żem ja zbyt 
wysoko postawił tę kolligacyą.
   — Nie mogłeś jej postawić zbyt wysoko.
   — Alem ją prawie niepodobną nazwał, dla wielkiego lustru familji jednej, a nikczemności 
drugiej, czem się widać szlachcic obraził.
   — I cóż? — spytał Starosta niecierpliwiąc się.
   — A cóż! parsknął polem śmiechem niegodziasz i powiada: — albo ja szalony ze starą się 
żenić!
   — Ośmielił się nazwać Kasztelankę starą!
   — Dalipan. 
   — A Waćpan co na to.
   — A cóż, zjadłem mydło i umilkłem: on potem zaczął perorować, jako się nigdy i nikomu 
kłaniać nie lubi, i tu mu się wypsnę- ło, że nie lylko dla Kastellanki, ale dla Starościanki tego 
by nieuczynił!
   — A to łajdak jakiś! — zakrzyczał w exasperacyi Starosta.
   — Posłuchajcież no tylko — przerwał Rotmistrz: — jednak się zaraz zreflektował, i 
dodał: — Ot nie wiem, możebym się i pokłonił.
   — Tak mówi ?
   — Wyraźnie, a w rozmowie z tem dał się słyszeć, że zapisy by uczynił, chociaż widać, na 
wielkie trudno go będzie wyciągnąć. — Hm! hm! — braknął Starosta chodząc po izbie. — 
Prawda, że szatan nie człowiek. Byłem pewny, że mi się jeszcze za Kasztelankę do ziemi 
pokłoni, a jemu się chce do imienia i młodości! Ptaszek, Mości panie! Będę musiał, własną 
córkę poświęcić mu! Ależ przynajmniej, dowiedzieć by się potrzeba zkąd to wyszło i jak! 
Zkąd jemu tyle fortuny i to tak nagle, bo mówią że cale jej po rodzicach nie wziął, a po żonie 
tylko cząstkę.
   — O tem to się dowiemy — rzekł Rot- mistrz: — essencya, aby go zwabić. Tak teraz 
podumniał, włożywszy karmazynowe hajdawary, że już myślał, iż mu JW. Starosta winieneś 
odwiedziny. — To sprawiedliwie! Był u mnie.
   — Ale ja mu to wybiłem z głowy i powiedziałem, że prosim go do Porajowa na jutro.
   — Ach! toś WPan wielkie głupstwo zrobił!
   — Jak to?
   — Wiesz jak to trudno teraz o pieniądze, a tu potrzeba występować; jemu się teraz wyda 
—
   — Aleć trzeba mu pokazać kogo się wyznacza, trzeba tandem zbliżyć, aby miał czas 
przejrzeć się, choćby w Slarościance.
   — To prawda! — Starosta poskrobał się po nosie, ruszył ramionami. Czy co będzie, czy 
nie, a ostatki na to pójdą. Ruszajże Rotmistrzu do miasteczka zaraz i postaw żydom exekucyą, 
aby pieniędzy dali; a nie, to wszystkich do turmy. — Kiedy się podobno nie należy?
   — Jakto nie! Ja lepiej wiem, należy się — zawołał Starosta! — Mogli oni Chrystusa Pana 
męczyć, niechże pokutują ! Pieniędzy, a nie to do turmy ! Należy się! Niedopłacili raty: ruszaj 
do miasteczka, a za żydem posłać, u którego są srebra w zastawie, żeby z niemi przyjechał, 
jak ich teraz nie zobaczy, to gotów się domyślić. Ruszaj Rotmistrzu.
   P. Atanazy pobiegł jak mógł najprędzej po wschodach, i już miał wynijść na ganek, gdy 
głosek, który dla niego nigdy tak nie był słodkim, wstrzymał go.
   — Cóż to tak spieszysz Rotmistrzu? — P. Atanazy zdjął czapkę i powitał Kasztellankę, na 
ten raz uśmiechającą się wdzięcznie i sznurującą sine usteczka, po nad któremi czarniawy 
meszek od wiatru poruszany, melancholicznie się kołysał.
   — A nie wstąpisz do mnie, na wódeczkę? — spytała P. Katarzyna z najmilszym w 
świecie uśmiechem, gdyby mu odjąć było można, lat dwadzieścia.
   — Hm! hm! — odpowiedział Rotmistrz, nie mogący pojąć tej szczególnej grzeczności, 
nigdy go nie spotykającej. — A czemuż nie, gdyby nie tak pilno, JW. Starosta posyła mnie —
   — Ale możesz się napić Rotmistrzu? — I Panna Katarzyna otworzyła drzwi swojego 
pokoju, a Pan Atanazy zawahawszy się, nie mając siły odmówić, wszedł.
   Nim się znalazła flaszka, kieliszek i zakąska, Panna Katarzyna, zaczęła rozpytywać 
ciekawie, z nienasyconem zajęciem, o sąsiada, od którego wracał. Postrzegł Rotmistrz i 
porozumiawszy o co chodziło, postanowił wywdzięczyć się bolesnym ciosem, za tysiące 
przykrości, jakie mu nie raz, dziś tak słodka Panna Kasztellanka wyrządzała.
   Niby rozczulony, zaczął się wynurzać.
   — A wiecie — rzekł po cichu — z czem jeździłem do niego? — Hm! Powiedzcież roi 
proszę, nic nie wiem a takam ciekawa. 
   — To bo się was nawet tycze!
   — Mnie, na Boga! — I zaczerwieniła się ze skromności P. Katarzyna. — Cóż to?
   — Starosta ma myśl.
   — Jakąż, zmiłuj się —
   — Chciał dać do zrozumienia — szepnął cicho Rotmistrz — temu panu, że dla niego 
jedynem szczęściem byłoby wejść w kolligacyą z domem Porajów, tak wziętym, tak 
starożytnym, — tak
   — Ale cóż, Rotmistrzu kochany?
   — Tandem, polecił mi insynuować sąsiadowi, myśl połączenia z domem swoim, przez —
   — Przez kogoż, zmiłujże się? 
   — Przez JW. Kasztellankę. 
   — Przezemnie? 
   — Tak jest —
   — I Rotmistrz to powiedział.
   — Powiedziałem. — A coż? zmiłujże się, cóż on na to? coż odpowiedział.
   — On — rzekł spuszczając oczy Rotmistrz i zabierając ze stolika ostatni piernika kawałek 
— powiedział —
   — Cóź powiedział?
   — Nie mogę przełknąć! zaraz, zaraz — rzekł nielitościwy Rotmistrz.
   — Ale bo wy mnie dręczycie.
   — Za pozwoleniem — zreflektował się Pan Atanazy przełknąwszy. — A nie 
powiewiecież nikomu? Starosta nakazał mi najgłębsze milczenie: niepowinienbym.
   — Ale zmiłujże się! Jak Boga mego kocham, nie powiem nikomu, tylko powiedzcie. Cóż 
on na to?
   Rotmistrz ruszył ramionami.
   — Powiedział, że się nigdy ze starą nie ożeni.
   P. Katarzyna usłyszawszy to, krzyknęła, cofnęła się, zmarszczyła brwi i zaczerwieniła się 
cała.
   Rotmistrz ukłonił się i wyszedł. — Nie daruję mu tego — szepnęła trzęsąc się 
Kasztellanka: nie daruję mu tego nigdy! I ten niegodziwy Rotmistrz! Nie daruję im tego! 
ROZDZIAŁ VII
    
   Nazajutrz, z balkonu a zamkowej bramy, postrzegł stojący tam dla regulowania zegaru 
wieżowego, Rotmistrz, drogą od Grabowego dworu, ciągnący się długi poczet konnych, 
otaczający złocistą karetę. Poznał, że to sąsiad jechał w odwiedziny i zbiegł natychmiast, 
oznajmić o tem Staroście. Już na przyjęcie wszystko było gotowem, nawet Starościanka i 
Kaszlellanka po ubierane były. Zdziwiło jednak nie pomału i Starostę i Zuzię, że P. 
Katarzyna, którą spodziewali się widzieć wytwornie strojną włożyła czarnę suknią i nie 
wystąpiła z fryzurą, którą dla lada kogo przywdziwała.
     Oboje pojąć tego nie mogli i napróżno badali przyczyny. Jeden Rotmistrz ją wiedział. W 
sercu Kasztellanki paliła się zemsta, zastępująca zalotność i chęć przypodobania.
   — Niechże pozna starą! powiedziała sobie. Ale na jej twarzy nic znać nie było; na pozór 
spokojna, wesoła, tylko dwa kroć dumniejsza niż kiedy, poglądała z okien, na wjeżdżającego 
w tej chwili Mecenasa; a gdy Zuzia i Starosta zakrzyczeli z podziwienia nad jego 
wspaniałością, ona tylko usta skrzywiła wzgardliwie.
   — Co to za śliczne konie ! — zawołał Starosta.
   — Jaki piękny powóz! I po Warszawie by nim paradować można! — odezwała się Zuzia.
   — A ludzie. Jacy strojni! jak wielu!
   — Objedzą pana brata — dodała Kasztellanka z przekąsem, nadrwią się dowoli i po 
wszystkiem. 
   Kareta z turkotem zatoczyła się przed
   ganek i z pomocą sług, wyszedł z niej Ma-
     łeparta, cały błyszczący, świecący, kapiący złotem, z karabellą kameryzowaną, w czapce 
z kitą i spinką dyamentową, w kontuszu granatowym złotemi sznury ubranym, w żupanie z 
lamy w kwiaty różowe. Stusowny pas lity, opasywał go kilkakroć i spadał od węzła grubego, 
w złocistej bogatej frendzli. 
   Nieco surowo, poważnie, ale zawsze uprzejmie bardzo, przywitał Starosta nowo 
przybyłego. Nadto był oswojony z widokiem wspaniałości, aby okazać najmniejsze 
podziwienie, aby najlżejszą pochwałą, uradował gościa. Był te sposób pomszczenia się na 
nim, za chęć upokorzenia tym zbytkiem; i ile kroć Rotmistrz exaltował się nad czem, Starosta 
udawał ie nie słyszy, milczał, odwracał głowę, lub mówił o czem innem. P. Katarzyna też 
jakby nie widziała nic, tak wzgardliwie rzucała po ścianach oczyma 5 jedna Zuzia słodkie 
wejrzenie zwracała ku Mecenasowi, i tem, jak łatwo zrozumieć, serce jego zjednała sobie. 
Przyjęty zimniej niż się spodziewał po pierwszych odwiedzinach
     o drugich wróżąc, wdzięczen był P. Zuzannie, za wejrzenie i uśmiech łaskawszy. 
Starosta dawał uczuć Maleparcie, że przesadzając go wystawą, bogactwy przechodząc, daleko 
jeszcze niżej stał od niego. Co chwila mówił o swoich stosunkach, o rodzie swoim, cytował 
powinowate sobie pierwsze domy Polski, Litwy i Rusi, i umyślnie zawiódłszy rozmową, na 
bogatych, wymienił kilku bankierów warszawskich, kilku kupców i t. p. co niezmierne 
posiadali fortuny. Mówił zaś o nich, jako o ludziach, których by na przedpokoju królewskim 
nie przyjęto. 
   Ostatnia część rozmowy, uhodła srodze Mecenasa; ale z wesołą twarzą zniósł zadaną ranę 
i okazał się do końca wesołym, nadskakującym, pełnym grzeczności, mianowicie dla P. 
Zuzanny. P. Katarzyna bladła z gniewu spoglądając niby w inną stronę, a widząc wszystko 
jednakże. W sercu jej wrzała zemsta i gniew niepohamowany. Poznasz ty starą! — wołała, 
poznasz ją! 
   Po obiedzie zapraszając do siebie Staro-
     stę, nazajutrz, wyruszył Mecenas do domu nie kontent w duszy, upokorzony, ale pełen 
najpiękniejszych nadziei, że się wszystko ułoży. Porozumiał się już był u Starosty, o 
sejmikowe sprawy, i miał obiecaną wszelką pomoc. Miano o tem wszakże, poźniej pomówić.
   Starosta, nie mając nadziei przesadzić w zbytku Mecenasa, chciał go teraz poniżyć, swoją 
dumną pokorą i skromnością. Pojechał do Grabowego dworu, niewielką kolaską, sam z 
Rotmistrzem i dwoma ludźmi tylko. Znaczyło to: Nie mam potrzeby wysadzać się do 
Waszeci, podziękuj że i tak cię odwiedzam. — Na sobie miał kontusz stary tabaczkowy i 
atłasowy wytarty żupanik, niegdyś karmazynowy, prostą karabellę u pasa; ludzie w 
codziennej barwie, i Rotmistrzowi nawet zabroniono co innego wziąść nad powszednie 
ubranie.
   Maleparta przyjął Starostę na ganku, zdając się wielce mu być obowiązanym, za cześć 
wyrządzoną jego domowi, przybyciem dostojnego gościa. Dostojny gość ze swej strony, 
pokazywał minę dumną jakby łaskę czynił szlachcicowi. Przyjęcie było jak się spodziewać 
można szumne, obiad wyśmienity i nieskończenie długi, wina wyborne. Powtarzane zdrowia i 
kielichy, dopiero rozchmurzyły czoło Starosty, dotąd zmarszczone. Zaczął się uśmiechać 
muskając wąsa" milej i weselej poglądać.
   — Dalipan — ozwał sie — Aspaneś tu sobie rezydencya pańską urządził i to tak 
prędziuteńko! Jak z bicza trząsł. To dziwna! Ledwiem poznał Grabowy dwór, bo to było 
opuszczone, zaklapane za dawnego dziedzica! A teraz, dalipan, wyśmienicie. Mianowicie mi 
się podobają kobierce! Moja córka dawno sobie życzy mieć choć jeden do swojej komnatki, 
ale u Greka w Warszawie nie mogłem nic pięknego dla niej wybrać.
   — Jeźli pozwolicie — rzekł Maleparta, — poślę Starościance, co mam najpiękniejszego. 
— Starosta dumnie spojrzał, jakby się py- tał. Myślisz, że przyjmiemy? A głośno dodał:
   — O! bardzo wam dziękuję, zamówiłem dla niej przepyszny kobierzec w Warszawie.
   Maleparta umilkł i odszedł, mrugając na Rotmistrza; a gdy Starosta przyglądał się to 
dywanom, to dziedzińcowi przez okna; Mecenas odwiódłszy P. Atanazego, odezwał się do 
niego:
   — Słuchajcie, Rotmistrzu, użyć was chcę do jednej traktacyi, mam prośbę —
   — Całem sercem, co rozkażecie ?
   — Otwarcie i szczerze, mam, intencyą prosić Starostę o rękę jego córki, wyrozumiejcie 
czy co z tego być może, abym posunąwszy się wstydu nie miał. Jeźli on uczyni nadzieję, 
pocznę bywać w Porajowie w tym celu.
   Rotmistrz wąsy spuścił, oczy podniósł.
   — A jeźli się to uda — dodał Maleparta — sto czerwonych złotych i koń z mojej stajni do 
wyboru dla Wmości. Lice się rozjaśniało P. Atanazemu i za kolano uścisnął. Wrócili do 
pokoju. A gdy Maleparta, gdzieś się na chwilę wymknął, Rotmistrz zdał sprawę z poselstwa 
Staroście. 
   — O tem potem. — Była cała odpowiedź. — A jeźli można daj mu do zrozumienia, ie 
łatwiej byłoby o Kasztellankę. 
   — I on nie chce i Kasztellanka dala się z tem słyszeć, że nigdyby za niego nie poszła. 
   — Kiedy?
   — Wczoraj to mówiła publicznie.
   — Damy mu odpowiedź poźniej.
   Znowu tedy wzięto się ówczesnym obyczajem za kielichy, bo niespojony nie uważał się 
za ugoszczonego pod panowaniem Sasów. Pić było potrzeba koniecznie, czy się chciało lub 
nie.
   Starosta nie odtrącał kielicha a i Rotmistrz nie dał sobie lać za kołnierz: wyjechali 
zmrokiem podpili i drzemiący obydwa; ludzie także nie całkiem trzeźwi, bo się ra- czyli z 
czeladzią, gdyż wyraźny rozkaz Mecenasa, przepisał ten traktament.
   Nazajutrz dopiero, posiano z odpowiedzią list Rotmistrza. Nie sam go pisał Pan Bryndza, 
ale wspólnie ze Starostą, ćwiczonym w to szermierstwo wyrazów, i umiejącym w potrzebie, 
napisać tak aby na dwie strony można było tłomaczyć. List ten zimny, grzeczny, pełen form i 
łacińskich zwrotów używanych w korespondencyi" powiadał tylko Mecenasowi, że mógł 
bywać w Porajowie, ale nic nadal nieobiecywał, a raczej przestrzegał, że odwiedziny mogą 
spełznąć na niczem.
   W skutek listu Mecenas począł dojeżdżać do Porajowa coraz częściej, i bardzo wyraźnie 
konkurować o Pannę Starościankę, czego. Starosta zdawał się nie uważać. Kasztellanka za to 
widziała doskonale o co chodziło i starała się przeszkadzać ile możności, a że mniej więcej 
pod jej dependencyą zostawała Panna Zuzanna, nikt wzbronić nie mógł, ciągle jej assystować 
P.Katarzyna nieodstępna, nieubłaganie każdy krok śledząca , każde słowo tłumaczyła 
fałszywie i psuła szyki Mecenasowi, wygadując na niego, niestworzone rzeczy przed bratem, 
i jątrząc Zuzię.
   Pannie Zuzannie, nie chodziło wcale o miłość Maleparty, o którą najmniej dbała, ale o za 
mąż pójście tylko. Pomimo przeszkód nieubłaganej ciotki, pomimo jej szyderstw, Zuzia 
zawsze jak najsłodziej witała konkurenta, przyjmowała go najmilej i czyniła mu ze swej 
strony wszelkie sukcessow nadzieje. Starosta zawsze udawał że nic nie widzi; a P. Katarzynę 
usiłującą go oświecić, objaśnić, źle przyjmował, upierając się, że miała przywidzenia 
fałszywe i nic więcej.
   Tak się to wszystko cingnęło dość długo, tym czasem nadeszły sejmiki i Maleparta seryo 
mówić zaczął o swojej kandydacyi na posła.
   Starosta, zawsze jak przez szczypce przez Rotmistrza działający, zobowiązał się 
podtrzymać kandydata, ale wymagał na koszta, dla rozsypania między szlachtą i ujęcia 
potrzebnych, najmniej tysiąca czerwonych złotych. Mecenas obiecał je wyliczyć. Nastąpiły 
sejmiki i Starosta zgromadziwszy swoich partyzantów w wielkiej liczbie, z kuchnią, piwnicą i 
niezmierną czeredą obszarpańców, pojechał na nie. Mecenas ze swojej strony, cały dwór 
zabrawszy, pociągnął za nim. Na wstępie zaraz w kościele gdzie się sejmik odbywał, drzwi 
główne, i zakrystyi osadzono swojemi, aby nic wpuszczali przeciwników; opanowano stolik i 
pióro, a choć wrzawa była wielka, szable się podniosły nie raz, przecież P. Jan Alexander 
Paprocki Posłem wybrany został. Tegoż dnia resztę, spędzono na pijatyce u niego, która 
trwała do następnego rana, a nazajutrz przeniosła się kosztem Maleparty i jego winem, do 
kwatery Starosty.
   Nowo wybrany, ośmielony tem, przez Rotmistrza postanowił Staroście definitive się 
oświadczyć i prosić o rękę córki. Pan Atanazy pamiętając na przyrzeczone mu sto 
czerwonych złotych, podjął się pośrednictwa. Starosta ujęty tysiącem dukatów, które już 
leżały w szkatułce, odpowiedział, że chce sam mówić z Panem Posłem.
   Na wieczór mieli się zejść sam na sam, a choć Maleparta, wszelką sukcessu karmił 
nadzieję; choć mu Rotmistrz dodawał ducha ; wspomniawszy dumę Starosty, a swoją 
przeszłość, niebardzo był spokojny. O wyznaczonej godzinie, Starosta czekał z surową twarzą 
stojąc u okna, sam jeden. Wszedł P. Poseł — powitali się zimno i obydwa pomieszani 
widocznie. Usiedli przeciw sobie, milczeli, nareszcie Maleparta odezwał się.
   — P. Rotmist uproszony odemnie, zapewne opowiedział JW. Staroście, z jaką do niego 
dziś prośbą przychodzę. Będąc niejako upoważniony do nadziei —
   — Ja WPana do niczego nieupoważniłem — zawołał Starosta szybko: — protestuję się 
żem się żadną dotąd obietnicą niezwiązał. — Czekam więc na otwarte odmówienie, lub 
przyrzeczenie — krótko dodał Poseł.
   — Pozwólcie, abym wprzód wzajemne nasze położenie wyświecił — rzekł Starosta. — 
Nie obrażajcie się niczem i nic miz a złe nie miejcie.
   Maleparta głową poruszył — on dalej mówił.
   — Jakkolwiek trzymam najlepiej o szlachectwie starodawnym WPana i o domu ich 
całym, pozwolisz sobie powiedzieć, że między mną i domem moim a nim, jest przedział 
wielki. Gdybym zezwolił na ofiarę imienia i połączenie z nim, zamiast jedyne dziecko 
wprowadzić w dom zacny, wwiódłbym w nieznane nazwisko i zagasił świetne pochodzenie 
ostatniej dziedziczki klejnotu naszego, zaprzedając ją niejako. Mogę się połączyć przez nią z 
najpierwszemi domy, dość mi na posag, herbu naszego. Zważ WPan, jakąbym uczynić musiał 
ofiarę, dając mu córkę moją?
   Maleparta poczerwieniał, biło mu serce z upokorzenia i gniewu, ale słuchał do końca 
cierpliwie.
   — Temu wszystkiemu niezaprzeczycie, rzekł Starosta, a zatem, powiedzcież mi otwarcie, 
ofiarę za ofiarę, co dla mnie i dla córki mojej uczyniś zamyślacie?
   Tu już tak wyraźny poczynał się targ, że Maleparta nadzieję odzyskał, i postanowił tylko, 
jak najmniej dać się obedrzeć. Połączenia zaś z Porajami życzył, bo ono go wwodziło w świat 
inny, i dawało ex-pektatywę honorów, których Starosta w interesie własnej dumy, dla zięcia 
powinien się był starać.
   — Podając warunki, odezwał się, mógłbym niemi, mimowolnie obrazić JW. Starostę, 
nieumiejąc wyrachować ofiary jaką mi JWPan czynisz, niepotrafię ocenić kompensacyi 
stosownej. Oczekuję więc ultimatum z ust jego.
   — Nie targuję się przecie o moję córkę — dumnie odparł Starosta — i woli jej w niczem 
gwałcić nie chcę, za pierwszy kładnąc warunek, zezwolenie własne: czekam od WPana 
propozycyi. 
   — Powtarzam, że nie śmiem jej uczynić.
   — Proszę o nią.
   — Starając się o połączenie z domem pańskim, cenię je nadto, i lękam się utracić , abym 
ryzykował powiedzieć, czego potem poprawić nie wypada, ani się godzi. Lepiej jest, abyś mi 
JW. Starosta otwarcie wyrzekł, czego po mnie wymagasz?
   w — WPan jesteś uparty, dziwnie uparty.
   — Powiedzcie ostrożny — mruknął Maleparta.
   — Ależ przecie — rzekł Starosta. Jeźli warunki wasze nie przypadną dla mnie to je 
poprawim.
   — Nie obrazicie się mojemi, jeźli się wam za mało znaczne wydadzą?
   — Bynajmniej.
   Gdy się tak certują oba wzajemnie, pierwsze słowo zrzucając na siebie, jeden myślał, że 
wygra, gdy nie powie, drugi ze zyska, gdy zda się na tamtego. Starosta są- dził że Maleparta 
może dać więcej, niżby on śmiał żądać; Mecenas ze Starosta mniej zażąda niz on dać myślał. 
Nareszcie przymuszony do uczynienia propozycyi, Maleparta odezwał się głosem 
stłumionym, po pewnym czasu przeciągu.
   — Odpisuję żonie mojej przyszłej, oprawę równającą summie posagowej. 
   — Cały Porajów po mojej śmierci, lekko go liczyć na milion, teraz dać nic nie mogę, 
znajdzie się po mnie. — Mecenas skrzywił się nieznacznie i zamarszczyć — Nie cofam 
słowa, rzekł, ale pozwocie sobie uczynić uwagę, że długi umniejszą szacunek fortuny.
   — Spłacani je i spłacę — krótko odparł Starosta: — dalej co ?
   — Na wieczność zapisuję żonie Graboby dwór z przyległościami.
   — Hm! to dość pięknie — rzekł Starosta i nie miałbym nic do powiedzenia na to, gdyby 
nie pewne okoliczności. A wrazie bezpotomnego zejścia WPana ? — Dożywocie na całym 
majątku. 
   — Tylko? — spytał Starosta. 
   — Czegoż byście chcieli więcej. 
   — Zapisu wieczystego całej fortuny. Mecenas ogromne oczy otworzył.
   — Chcielibyście więc wziąść wszystko? —
   — Po waszem najdłuższem życiu, łaskawy panie: Zuzia, może się spodziewać zawsze 
dłuższego od was życia si Deo placet, poświęca swoją młodość, imię, dla WPana, czemuźby 
ojciec dla niej nie miał myśleć o wynagrodzeniu?
   — Zapis ten — po chwilce wyrzekł Maleparta — na wypadek zejścia bezpotomnego, 
uczynię. Nie mam krewnych, a nie mając dzieci, .to mi wszystko jedno, dożywocie sobie 
waruję.
   — Ale to naturalnie! — zawołał uradowany Starosta, widząc że mu idzie jak z płatka. — 
Tylko jeszcze słowo.
   — Słucham, co mi rozkażecie.
   — Na moje interessa, potrzeba mi kilku. tysięcy czerwonych złotych sposobem pożyczki , 
mam nadzieję, że mi ich nieodmówicie.
   — Wiele ich będzie potrzeba?
   — Sądzę ie pięć wystarczy.
   — Wyliczę je chętnie.
   Po tych słowach, zmiękczony tak niespodzianą łatwością P. Posła, Starosta wyciągnął 
rękę nieutrzymując swej radości i rzekł:
   — A zatem, macie moje słowo, jedziemy razem do Porajowa i tam oświadczycie się 
solennie, poczem nastąpią zaręczyny wasze.
   Maleparta uścisnął Starostę, ale zimno i nieokazując żadnego ukontentowania, okupił on 
ogromnemi ofiarami swoje przyszłe ożenienie, zawarte przez próżność i dumę. Pocieszał się 
w duszy, że raz ożeniwszy , potrafi wszystko jak zechce przerobić , i tylko te pięć tysięcy 
czerwonych złotych, uważał za zupełnie stracone, które przyrzekł dać Staroście, reszty był pe- 
wien że odzyska. Tak się rozeszli, pomówiwszy jeszcze o interessach i tając oba przed sobą 
najważniejsze, gdy się na pozór bardzo serdecznie wynurzali. W kilka dni potem, upakowano 
kuchnie i piwnice i oba ruszyli do Porajowa.
ROZDZIAŁ VIII.
    
   Rankiem wszedł Starosta do pokoju córki, która zamyślona siedziała u okna i patrzała w 
ogród: naprzeciw niej chmurna, zmarszczona, z zaognionemi oczyma, oparła się o stół w 
milczeniu Kasztellanka. Powiedziawszy sobie "Dzień dobry " siedziały tak obie od godziny, 
przerywając ciszę, to westchnieniem, to poruszeniem niecierpliwości. Starosta wczoraj 
dopiero powrócił z sejmiku, cały był promieniejący radością, czoło wypogodzone, wąs do 
góry, czupryna wzniesiona, oczy śmiejące się.
   Córka przybiegła pocałować go w rękę i stanęła przy oknie, Panna Katarzyna po- 
zdrowiła brata skinieniem głowy tylko i miną posępną.
   — Aspanna — odezwał się śmiejąc Starosta do Zuzi — zapominasz coś o ojcu. Nie 
przyszłaś mi dać dzień dobry, wiedząc że powróciłem wczoraj.
   — Rotmistrz mi powiedział ie wejść nie można, bo ojciec zajęty.
   — Ale Wać Panna masz swoje przywileje. — To mówiąc przybliżył się, pocałował ją w 
głowę, temi niezwykłemi objawieniami ojcowskiej swojej czułości, starając się przygotować 
córkę do nowiny, którą wedle niego, niebardzo radośnie przyjąć miała. Starosta ślepy, gdzie 
nie chodziło o sejmikowe subtelności, nie znał zupełnie swojej córki.
   — No, odezwał się po chwilce, masz przecie Waćpanna konkurenta, który mi się dla niej 
oświadczył z sentymentem.
   Zuzia zapłonęła cała, bo się domyśliła, rzuciła ukradkiem zwycięzki wzrok na cio- tkę, a 
Panna Katarzyna, podskoczyła na kanapie. 
   — Nie myślisz ją przecie wydawać bracie — zawołała: — młoda, trzpiot, gdzie jej iść za 
mąż! Przyznam ci się, że nigdybym za tem nie była.
   — I ja bym nie był za tem — powolnie odpowiedział Starosta — gdyby nie szczególne 
okoliczności.
   — A coż to mogą być za okoliczności? — Uznasz sama kochana siostro, że się codzień 
coś podobnego trafić nie może i że należy korzystać z tego co P. Bóg daje dla Zuzi. Tyleśmy 
lat szukali jej rnęża po Warszawie, a nigdy się nic podobnego nie trafiło.
   — Ale cóż to, to chyba książe niemiecki! — zawołała Katarzyna.
   — Lepiej niż goły książe niemiecki, bo bogaty szlachciura polski.
   — No ! i któż to taki! —
   — P. Paprocki!
   Zuzia poczerwieniała, P. Katarzyna po bladła, rzuciła się z gniewem i niedając bratu 
dokończyć, zawołała:
   — I WPan, Panie bracie, do tyla się poniżysz, że na to pozwolisz ! Niewiedzieć kto ! jakiś 
jurysta ! może nie szlachcic nawet ! Jakiś dorobkowicz, co Bóg wie jak przyszedł do fortuny, 
łączyć się z nami! ożenić się z twoją córką. A! Starosto! myśli tej nawet przypuścić nie mogę.
   — Co się tycze tego, kochana siostro — odparł bledniejąc Starosta — pozwolisz, że do 
mnie jako do głowy familji, piecza o jej dobre imię należy, a nie do kogo innego. Wiem co, i 
dla czego czynię!
   — Aleś pan brat dał się uwieść temu pieczeniarzowi Rotmistrzowi.
   — Nikomu nie daję ucha, dowód tego że i rodzona siostra, nic na mnie, przeciw, mej woli 
niewymoże.
   — Więc WPan dałeś mu już słowo.
   — Nie dałem, ale dam, jeźli Zuzia się na to zgodzi dobrowolnie, a po jej rozsądku i 
przywiązaniu do mnie spodziewam się, że chce zdać wszystko na moją uwagę i 
postanowienie. Nieprawdaż?
   Starościanka podniosła głowę i całując ojca w rękę — odpowiedziała:
   — Stosuję się chętnie do woli Jegomości i posłuszną mu będę.
   — Bez niechęci i przymusu?
   — Z radością — cicho dodała Zuzia.
   — Otóż to kochane moje dziecko!
   To mówiąc Starosta począł ją ściskać i całować, a P. Katarzyna nie mogąc się utrzymać, 
ciągle rzucała, coś mówiąc do siebie, nareszcie zawołała na brata:
   — Ale WPan nie zechcesz tak jedynego dziecka oddać na lup człowiekowi którego nie 
znasz, o którym nic nie wiesz! Splamić się w oczach wszystkich taką kolligacyą.
   — Moja pani siostro — odrzekł Starosta: — nic tak nie plami imienia, jak niedostatek co 
na niem cięży. Pod dobremi aliansami podnoszą się, nie upadają familie. P. Paprocki jest 
bogaty.
   — Ale cóż nam z lego ? — Właśnie, posłuchaj WPana, co chce zrobić dla Zuzi!
   — WPan jużeś się z nim targował! — zawołała P. Katarzyna — to ohydnie.
   — Moja Panno — zakrzyczał Starosta głosem, którego jeszcze nigdy nie słyszała P. 
Katarzyna, a na który struchlała — ukróć język i pamiętaj, że jesteś kobietą, której nie mam 
potrzeby zdawać sprawy z moich czynności. Mówię do córki, nie do was, nie pytam o rady, 
bo ich nie potrzebuję. Sam mi podał kondycye, anim ich przyjmował, ani odrzucił, teraz 
Zuzia się godzi, i ja się na nie godzę. Tobie moja córko — rzekł obracając się do niej — 
zapisuje klucz Grabowy, i oprawę to jest milion złotych, nie biorąc posagu. Dożywocie na 
dobrach całych, a wrazie bezpotomnego zejścia, wieczyście oddaje całę fortunę.
   Zuzia jeszcze żywszym rumieńcem spłonęła, Katarzyna pobladła, zacisnęła usta, zatrzęsła 
się, Starosta tryumfował.
   — A cóż ? Kontenta jesteś ? dodał — a to jeszcze nie wszystko, daje mi pożyczonym 
sposobem natychmiast pięć tysięcy czerwonych złotych. Rozumie się że teraz możemy i 
musiemy jechać do Warszawy.
   — I WPan — przerwała znowu siostra — dla mizernych pieniędzy, przedajesz dziecko 
swoje?
   Staroście powtóre zmieniła się fizyonomia okropnie, wykrzywił usta, posiniał, zadrgały 
mu ręce i krwią nabiegały oczy.
   — Siostro ! — zakrzyczał — ty mnie nieznasz, gdy śmiesz tak mówić, jutro może nie 
będziesz miała, gdzie skryć się! Jesteś na mojej łasce, a ja nie zniosę obelg.
   — Nie na twojej łasce, panie bracie, nie na twojej, mam swoje, któreś zagrabił, zniszczył, 
zmarnował! Oddaj mi moje, a pójdę do klasztoru i noga tu moja nie postanie.
   — WPanna bez mojej woli nie rozrządzasz sobą! 
   — Ale upamiętaj że się Starosto — zawołała P. Katarzyna: --nie o mnie tu chodzi, choć 
mnie wprzód dawałeś na pastwę jemu, a szczęściem odrzucił twoję propozycyą. 
   — Zkąd to wiesz?
   — Od Rotmistrza!
   — Infamis ! Noga tu jego nie postanie. — Tu chodzi o twoje dziecko.
   — Ja więc wiem lepiej co mu dobrem, a gdy ona się zgadza.
   — Wy nic nie wiecie! 
   — Cóż ty wiesz?
   — Co wiem? Wiem to, co żebyś ty posłyszał, włosy by ci powstały na głowie, krew by ci 
się w żyłach ścięła. Ten człowiek to największy łotr, to.... Ale nie chcę mówić, nie mam 
dowodów, powiedziałbyś, żem zmyśliła to wszystko. Dowiesz się gdy będzie może zapóźno, 
rób co chcesz! rób co chcesz.
   Tych słów domawiając P. Katarzyna gwałtownie wstała, wyszła i drzwi zatrzasnęła za 
sobą. Starosta został przerażony, blady, gniewny i posłał spiesznie po Rotmistrza. Chciał go 
zaraz wypędzić, ale w tej chwili przyszło mu na myśl że on jeden potrafi dojechawszy do 
Lublina, dowiedzieć się co o Maleparcie. Zawiesił więc wygnanie go do powrotu i innej 
zręczności, a teraz oczekiwał niespokojny.
   Zuzia blada i poruszona stała nie ruchoma w miejscu.
   — Rotmistrz wszedł nareszcie, a Starosta napadł na niego z góry.
   — WPan masz język babi, i wyszczekałeś, wyplotłeś.
   — Ja! ja.
   — WPan powiedziałeś P. Katarzynie żem ja chciał wydać za tego — za tego.
   — Za kogo? — Za Paprockiego.
   — Ja! ja nic nie mówiłem!
   — Ona powiada — ona tylko co — Staroście słowa w ustach od gniewu się dusiły. — 
WPan wiesz co o tym człowieku!
   — Ja? o kim? ja nic nie wiem !
   — O nim! WPan nic złego niewiesz?
   — A z kądżebym miał wiedzieć. — Kasztellanka utrzymuje, że wie o nim okropne 
rzeczy, któreby nasz projekt zerwać mogły, wie, niepojmuję zkąd, ale nie chcę ich mówić. 
WPan natychmiast pojedziesz do Lublina i postarasz mi się dowiedzieć całe curriculum vitae 
tego człowieka. Jedź zaraz, wracaj prędko, dzień naznaczony na publiczną deklaracyą, i 
zaręczyny blizkie. Przebaczę WPanu tę plotkę, jeźli mi się dobrze sprawisz. Pospieszaj. 
Czego stoisz?
   — Pieniędzy na drogę!
   Zuzia pobiegła do szufladki i wyjęła z niej woreczek, któren włożyła w rękę 
Rotmistrzowi, szepcząc mu do ucha:
   — Donieś o temu jemu; wstąp do niego. A jeźli co złego dowiesz, zmilcz, ja się niczego 
nie boję.
   Rotmistrz spojrzał wielkiemi oczyma i w milczeniu, poszedł kazać siodłać konia. Od 
niejakiego czasu zapomniał regulować zegarów i zaglądać do psiarni, w takim był ruchu 
nieustannym. Zaczynało mu się to przykrzyć i wzdychał.
   — Ta P. Katarzyna, kiedy się kogo uczepi, nie dobra na nieprzyjaciela! Niech ją kaci, jak 
prześladuje! Zkąd ona wie? Co ona wie? To niepojęta dla mnie rzecz. Zajadę do P. Posła i 
dowiem się od niego, co mam dalej począć!
   Tak myśląc, a nie tracąc z pamięci, że jeźli by doszło ożenienie z P. Starościanką, 
obiecanych miał sto czerwonych złotych i najlepszego konia ze stajni, pospieszył po drodze 
do Grabowego dworu.
   Ujrzawszy go Malaparta, pewitał wesołym wykrzykiem.
   — O! pewnieś się o swoje przyjechał dopomnieć! Żeś niezapomniał.
   — A! wcale nie zatem przyjechałem — rzekł skrobiąc się w głowę Rotmistz. — Nie mam 
do tego prawa.
   — Jak to? cóż to? — niespokojnie spytał Maleparta. — Ot to, że gdzie djabeł nie może, 
tam babę poślę, ucięła nam figla porządnego.
   — Kto taki? jakiego figla?
   — A! nie kto, tylko P. Katarzyna.
   — Cóż się stało ? Maleparta pobladł.
   — Ja nie wiem za co zła na Jegomości, pewnie żeś nie z nią się chciał żenić, nie wiem 
zkąd jakichś plotek strasznych nabrała i Staroście doniosła o nim — horribilia.
   — Ale coż takiego ?
   — Nie wiem, nie byłem przytem, ale coś strasznego: Starosta był czerwony i siny i blady 
na przemiany, chwytał się za głowę, drżał, o mało mnie nie wypędził z domu i na reszcie 
kazał stante pede siadać na koń i ruszać za językiem do Lublina.
   P. Zuzanna szepnęła mi abym Jegomości o tem oznajmił. — Ona! — zawołał Maleparta!
   — Tak ona sama in persona, i dała mi nawet pieniędzy na drogę!
   Mecenas pokiwał dziwnie głową, tak mu to niespodziewanie przychodziło, i tem więcej 
uczuł bólu na myśl rozerwania tak
   pożądanego związku.
   — Cóż tu robić! muszę jechać do Lublina.
   — To jedź — odparł P. Poseł żywo: — ale pamiętaj, że masz do wyboru albo swoje sto 
czerwonych złotych z czubem, albo nic; lub gorzej niż nic.
   — Tać to ja i sam porachowałem. A jak się co złego dowiem?
   — Po kiegoż licha będziesz się dowiadywał? O każdym człowieku znajdzie się do 
powiedzenia co złego, o mnie tem więcej, bo będąc prawnikiem (z czem się nietaję), 
musiałem chcąc nie chcąc wielu sobie narazić. Jedź WPan do Lublina i przez trzy dni siedź w 
gospodzie, jedz, pij, odpoczywaj, spij, nie dowiaduj się nic, bo się nic niedowiesz, a 
powróciwszy będziesz mógł przysiądz, żeś nic nie słyszał. Żeby ci zaś droga nie tyle dojadła i 
mógł sobie dogodzić, oto masz kilkanaście dukatów. Sta- rościanka, wiele ci dać nie mogła. 
Powracacając, wstąp do mnie.
   — A teraz, to wszystko dobrze — odparł kłaniając się Rotmistrz: — alebym się napił do 
strzemienia.
   — A pij wiele chcesz!
   Podali wino i P. Atanazy zaliwając sumienie, które w nim bełkotało coś nie wyraźnie, 
wychylił spore dwa kielichy, otarł wąsy i pożegnał Malepartę.
   Nowo obrany Poseł, niespokojny pozostał sam jeden; ten wypadek tłumem mu myśli 
napędził do głowy.
   — Wszystko za nic, jeźli się czego bądź dowiedzą ! Ale jak dowiedzieć się mają, kiedy 
Rotmistrza na zwiady posłali. Dobrzem zrobił, żem mu tych sto obiecał. Możeż mnie 
zdradzić, nie zdradzając siebie ? Ta kobieta, zkąd ona wie, co ona wie? Pewnie pojedynek z 
P. Stanisławem, pewnie coś o Rózi, albo... — I gubił się wdomysłach, bo było się czego 
domyślać! — O zasadzce jednej nic wiedzieć nie mogą — rzekł uspokajając się — a to 
najgorsza: tego nikt nie powie ! Z innych rzeczy mógłbym się nawet wytłomaczyć! Będzie, co 
ma być!
   Jednakże, przez tych parę tygodni, które trwała podróż Rotmistrza, ciągle był nie  
spokojny i wszelkie występki, wszystkie niegodziwości dawne z kolei stawały mu na myśli. 
Parę razy był u Starosty, który go nadzwyczaj zimno przyjął, nic jednak o przyczynie nie 
powiadając. Zuzanna była uśmiechająca się jak zawsze, P. Katarzyna całkiem się nie 
ukazywała. Od ostatniej kłótni z bratem, nie chodziła nawet do stołu i  cały dzień przepędzała 
w swoim pokoju, Zuzię zaś odwiedzającą przyjmowała milczeniem upartem i wzgardliwem. 
Raz tylko spróbowała mówić i zaczęła od tego, że jej żal było siostrzenicy, ktorą zaprzedać 
miano; ale figlarny uśmiech Starościanki, zamknął jej usta.
   — Róbcie co chciecie— dodała — zrobi- łam com była powinna, reszta do was należy. Z 
Panem Bogiem!
   Rotmistrz jak nie wracał, tak niewracał, a Starosta widząc zbliżający się termin, poczynał 
się niecierpliwić. Nareszcie po upływie dwóch tygodni, zjawił się naprzód u Maleparty.
   Mecenas zmierzył go okiem badającem, i łatwo odkrył z pomieszanej, bladej, wylękłej 
twarzy P. Atanazego, że ten nie spoczywał w Lublinie, ale się czegoś dowiadywać musiał. 
Spojrzenie Rotmistrza, jakieś pomięszanie, bojaźń, wydawały go, choć się nie przyznawał aby 
wiedział cokolwiek. Mecenas mało dbał o to, czy wiedział, a milczenie miał sobie 
zapewnione, obietnicą stu czerwonych złotych. Znał on na wylot Rotmistrza, jednak 
chmurnem i grożącem wejrzeniem, pożegnał odjeżdżającego, jakby doń mówił:
   — Znasz mnie, strzeżże się!!
   W istocie P. Atanazy, nie mogąc usiedzieć trzech dni w gospodzie, począł po- woli 
gawędać, to z tym to z owym, pociągnął się na winko, porobił z palestrą znajomości i 
posłyszał o Maleparcie, wszystko co dowiedzieć się było można. Opowiedział mu 
Prozorowicz, P. Bartosz Paprocki i inni, całe życie i wszystkie wypadki Maleparty, jego 
ożenienie z Rózią, postępek dawniejszy z wdową po Przepiórkowskim, pojedynek z P. 
Stanisławem, proces z krewnemi, z Starostą Wilskim i t. d. Nawet Naście pijaną pokazano mu 
na ulicy.
   — Rotmistrz zmiarkowawszy co to za człowiek; był w wielce delikatnem położeniu, 
mając do wyboru, albo stracić u Starosty przyporzysko ostatnie i może dostać coś na 
wyjezdnem, gdyby się poźniej o tem dowiedział; albo pożegnać się ze stu dukatami i pięknym 
koniem, co go lekko na drugie tyle szacować było można. Walczył z sobą całą drogę, bo z 
jednej strony, mówiło sumienie, z drugiej chciwość. Biedak przez całe życie nie miał nigdy 
razem stu czerwonych złotych i uważał je za znaczny kapi- jak mógł więc przyduszał w sobie 
glos sumienia, perswadując, że to wszystko przesadzone być muszą rzeczy i postanowiając 
zataić co wiedział.
   Zaledwie się zjawił w dziedzińcu Porajowskiego zamku, i Starosta i P. Zuzanna i od 
dawna nie widziana P. Katarzyna, wyszli przeciw niemu. Starosta niepokoił się równie z 
córką, a Panna Katarzyna spodziewała pewnego zwycięztwa. Od szlachcica, który znał 
Malepartę w Lublinie, i wiedział o nim wiele, dowiedziała się była po cichu polowy tej 
historyi i wierzyła jej najmocniej i pewna była, że doniesienia Rotmistrza, potwierdzą 
wszystko, a związek ten rozerwą.
   Rotmistrz po schyleniu się do kolan Starosty, nie bez pomięszania i bełkotania, z 
niezmierną radością ojca i córki, a gniewem ciotki, powiedział, że w ogólności nic prawie o 
Maleparcie nie słyszał takiego, coby go czyniło niegodnym ręki P. Staro- ścianki, jeźli ojciec, 
uznał go tego zaszczytu dostojnym.
   — Informowałem się, dodał, w palestrze, u towarzyszów niegdyś P. Mecenasa, gdyż i on 
sam i ludzie godzą się na to, że był jurystą.
   — To nic — przerwał Starosta.
   — To nic — zawołała Rózia.
   — Powiadają w prawdzie, że z ubogiego chłopięcia wyszedł na człowieka.
   — Jakby to mogło być, gdyby poczciwie zbierał? — zawołała P. Katarzyna.
   — Był wielce wziętym w Lublinie i opłacano go niezmiernie, nabywał majątki z 
processami i tak doszedł fortuny.
   — A toż szlachetnie? — przerwała znowu Kasztellanka.
   — Dajcie pokój siostro: mów Rotmistrzu.
   — Polem ożenienie go zbogaciło i choć żona zdradziła, uciekła, on ją przyjął nazad do 
domu, za co zawdzięczając uczyniła mu zapis. — Poczciwy, dalipan pocziwy człowiek! 
krzyknął Starosta.
   — Zresztą — dodał Rotmistrz — plotą tam
   o nim banialuki, ale lepiej informowani je zbijają i wielce go z talentu i zdatności 
wychwalają. Mówią, że teraz na trudne sprawy, nie ma już nikogo po nim.
   — I więcej nic? — spytał Starosta. Rotmistrz się zadławił i wykrztusił.
   — A nic.
   — No ! Chwała Bogu, odetchnąłem — rzekł Starosta — to wszystko głupstwo! Idźcie 
spocząć Rotmistrzu.
   P. Atanazy wyszedł jednemi drzwiami, a Panna Katarzyna drugiemi. Rotmistrz rad był, że 
wypowiedział co postanowił, bo mu ciężyło na sercu wytłumaczenie i sumienie gryzło.
   W kilka dni potem, listem zawiadomiony P. Poseł, któremu na sejm do Warszawy jeszcze 
nie rychło jechać było potrzeba; przekonał się że Rotmistrz nic nie wyśpiewał, i projekt 
dawny trwał niezmieniony. Wy- rzeczono termin oświadczeniu solennemu, zaręczynom i 
weselu. To odbyć się miało, tem prędzej, że Maleparta nic niewymagał: oświadczał że się 
obejdzie bez wyprawy, byle przyspieszono termin, gdyż jemu na sejm jechać potrzeba było. 
Staroście także do Warszawy mocno się już chciało. Jednakże, mimo to, Starosta jedynaczki 
córki wydać nie mógł za mąż, nie wyprawiwszy szumnego wesela; rozpisał listy do 
krewnych, znajomych, przyjacioł i dalekich powinowatych, zapraszając na ten obrzęd. 
Sposobił się doń, jak mógł najwspanialej, a tem łatwiej to przychodziło, że za pieniądze 
Mecenasa. 
   Oświadczenie solenne i zaręczyny odbyły się w assystencyi bardzo licznie zgromadzonej 
szlachty, przy wiwatach, wystrzałach, kielichach wychylanych noc całą, po których 
odchorowali prawie wszyscy, a niemniej jednak nazajutrz uwielbiali gościnność gospodarza i 
unosili się nad wybornem przyjęciem jego. Zuzanna była promienie- jąca szczęściem. 
Maleparta blady i jakby niespokojny.
   Starosta wesół jak za dobrych czasów swoich, kiedy jeszcze własnemi pieniędzmi 
przyjmował w Porajowie P. Katarzyna nie pokazała się wcale.
   Przed zaręczynami przyszła do niej Zuzia po błogosławieństwo; a w tej chwili uroczystej, 
gdy znikły uczucia wzajemnych uraz, niechęci, gdy się obie rozpłakały i szczerze może, P. 
Katarzyna błogosławiąc, powiedziała:
   — Moje dziecko, widać Bóg tak chciał, abyś za niego poszła: wiedzie o tem iż to jest 
niegodziwy człowiek, że ojciec cię przedał, że idziesz na niewolę. Ja cię błogosławię, ale 
płaczę nad tobą i przyszłością, daj Boże, aby się moje słowa niesprawdziły!
   Zuzia na chwilę pobladła, pomięszała się, ale wkrótce wspomnienie bogactw, zbytku, 
przyszłego pobytu w Warszawie, zatarło uczynione słowy ciotki wrażenie.
   Maleparta swojej przyszłej ofiarował kosztowny łańcuch złoty, manele brylantowe, kilka 
sznurów pereł uryańskich, kilka pierścieni i zapinkę brylantową. Ta ostatnia była przerobioną 
tylko ze szpinki P. Stanisława Górskiego. Zuzia przyjęła ten zadatek z największą radością. 
Posłany przez narzeczonego ciotce naszyjnik, nie przyjęty i zwrócony został. Staroście 
dostały się dwa konie tureckie, a Rotmistrzowi obiecano sto czerwonych złotych i kary ogier, 
drugie tyle wartający. Odebrawszy to, P. Atanazy, nie czekając na wesele, pod pretextem 
niespokojności o familią swoją na Rusi zamieszkałą, której lat kilkadziesiąt nieodwiedził i 
nigdy od niej wiadomości nie odbierał, pożegnał Starostę i spieniężywszy co miał, sam na 
starym bułanku, jak wyjechał z bramy Porajowskiego zamku tak, jakby wpadł w wodę, i 
więcej o nim nie słyszano długo.
   Tym czasem zbliżał się termin wesela i krewni, zaproszeni znajomi, powoli ściągać się 
zaczęli. Było tam wszystkiego, począwszy od poszustnych karet, aż do skromnych bryczek, 
co tylko się znalazło Porajczyków w Sieradzkiem, zjechało się; co było krewnych gdzie 
bliżej, ciągnęli na to wesele, kto jak mógł. Starosta wszystkich prosił, bo się chciał popysznić 
swoim licznym rodem, którego większa część w dostatkach była i dobrem mieniu, urzędach i 
wziętości. Maleparta ze swej strony, nikogo nie prosił, nie miał nikogo, oprócz dworzan 
swoich, ubogiej szlachty, dla jurgieltu i barwy służącej. Upokarzało go to wielce, ale rady nie 
było. W świecie całym, nie miał, ktoby mu sprzyjał, co by się doń przyznał, a dawnych swych 
znajomych, lękał się więcej, niż żądał. Codziennie z baszty wyznaczonej mu na mieszkanie w 
Porajowie i wspaniale wewnątrz przybranej, wyglądał niespokojnie, czyli między 
przyjeżdżającemi, niezobaczy znajomej twarzy.
   Bał się tego i drżał na samą myśl; ale szczęściem, w Lubelskiem nie miał Staro- sta ani 
familji, ani znajomych, a ci co z tamtąd przybyli, całkiem byli nie znani Maleparcie, i jeźli 
który coś i wiedział o nim, to mając za kalumnią, nie śmiał powtarzać, zwłaszcza w wigilią 
prawie wesela.
   Starosta przygotowawszy się na przyjęcie gości, wykupiwszy srebra swoje, na nowo 
ubrawszy ludzi, odnowiwszy zamek, wyporządziwszy zdawna opuszczone komnaty dla gości; 
niezapomniał także przygotować się na przyjęcie Maleparty. Biegły w prawie krewniaczek, 
sporządził misternie ułożoną intercyzę, donacye, wspólne dożywocie, zapis wieczysty, ze 
wszelkiemi w takich razach formalnościami.
ROZDZIAŁ IX.
    
   Nadszedł dzień weselny, Porajowski zamek, pełen ludzi, koni, wrzawy, wesołości, zdawał 
się odmłodzony. Co żyło kręciło się, skakało, korzystając z wesela, aby pochwycić trochę 
rzadkiej na świecie radości, jak ryba co pluskając nad wodę, korzysta z tego i pociąga 
powietrze ! Panowie i słudzy zarówno zapomnieli na chwilę o tem co ich czekało w domu; o 
kłopotach, niedostatku; chwytając okazyą weselenia się i puszczenia sobie cugli.
   W całym zamku, jedna tylko P. Katarzyna, niezmieniła humoru, ani stroju, i na zaklęcia, 
prośby, przeproszenia, jednostajnie odpowiadała:
   — Nie chcę tego być świadkiem! Nie chcę, powiedzcie żem chora!
   Starosta więc z córką puścili wieść o słabości P. Kasztellanki, o którą się wszyscy krewni 
dowiadywali. Odwiedzano ją w jej pokoju, a tyle miała pomiarkowania, że mimo gniewu ze 
swoją niechęcią ku Maleparcie, nie wydała się przed nikim, nie odkryła powodów zmyślonej 
choroby. Tylko gdy winszowano, milczała upornie, albo na co innego naprowadzała 
rozmowę, W sobotę odbyła się spowiedź w kaplicy zamkowej, i wieczorem intercyzę pod 
pisano, którą Mecenas przebiegłszy okiem bez trudności przyjął. Krewniaczek co ją pisał, 
miał się za wielkiego człowieka, gdyż sądził, że wymógł na panu młodym więcej, niż ten 
chciał uczynić. Pan młody zaś poprostu na wszystko pozwalał, bo nic dotrzymać nie chciał i 
sposoby na to łatwo mu znaleźć było. Obydwa śmieli się w duszy z siebie, a krewniaczek, że 
to mu się pierwszy raz trafiło, i że słyszał o P. Paprockim jako o wielkim prawniku, dwakroć 
się śmiał mocniej i zacierał ręce zwycięzko. 
   W niedzielę wieczorem dopiero ślub miał się odbyć.
   Cały wieczór sobotni i ranek niedzielny spłynęły na hucznej zabawie, na kielichowaniu, 
próbowaniu koni, strzelaniu, rozprawach, wśród niezachmurzonej niczem wesołości.
   Gdy w niedzielę, przyszło Zuzannie, upaść znów do nóg ojcu i ciotce, i pomyślała, że na 
zawsze opuści Porajów, pójdzie w świat z obcym człowiekiem; przyszły jej na myśl groźne 
słowa ciotki, serce zabiło ze strachu niewymownego i zachwiała się na chwilkę, ale już było 
zapóźno! We łzach ubierała się w białą suknią ślubną, w zielony wianek dziewiczy, pod który 
podłożono dukat węgierski z N. Panną i kawałek cukru. Uważano, że cukier stoczył się z pod 
wianka panny młodej i pod nogami przechodzących rozdeptany został. 
   Była piękną w tym swoim stroju weselnym Zuzia, świeża, rumienna, biała i we łzach, jak 
ranek wiosenny wkroplach rosy.
   Nie jeden miody krewniaczek, westchnął patrząc na nią i żałując ślicznej czarno-brewki, 
którą za starego wydawano. Nikt nie wiedział, że szła dobrowolnie i z ochotą, a patrząc na 
łzy, domyślano się tylko woli Starosty.
   Zmierzchało i w kaplicy zamkowej oświeconej, przystrojonej w kwiaty i kobierce, już się 
cisnęła sług ciżba, mieszczanie, szlachta okoliczna, dworacy. W dziedzińcu wrzawa była 
nieustanna, ustawiano moździerze do wiwatów, wytaczano beczki piwa i miodu dla czeladzi i 
dworni, wnoszono stoły, które zastawić dla nich miano. Muzyka przygrywała na wieżowym 
balkonie, zamek świecił cały, szumiał, weselił się, huczał.
   Maleparta tym czasem ubierał się do ślubu i otoczony mężczyznami, wdział był już 
bogaty kontusz biały, nazłotolity żupan obwiązał się pasem tureckim, przyczepił karabellę do 
boku, wziął czapkę białą z czaplą kitą i spinką ogromną i błyszczącą. Wychodzili z baszty i 
przeszli wschody, gdy zdyszany sługa nadbiegł do Mecenasa.
   — Czego chcesz? — spytał pan młody.
   — Słówko na stronie.
   — Cóż to takiego, mów głośno?
   — Nic moge: słówko tylko. Mecenas odszedł na bok.
   — Mów a żywo, bo czekają!
   — Jakiś odarty mężczyzna, przybył w tej chwili konno na zamek i powiada że się z wami 
koniecznie widzieć musi przed ślubem.
   — A po kata! Odpraw go! — zawołał niespokojny Mecenas.
   — Krzyczy i powiada, że wciśnie się na salę, albo do kaplicy. Już tam i ludzie się koło 
niego zbierają. Koniecznie chce się widzieć.
     — Ale ja nie chcę i nie mogę! Wypędzić go.
   — Nie można, bo wrzasku narobi, a jest ich kilku za bramą co z nim przyjechali, gotowi 
gwałtem gdzie wpaść.
   — Co to za ludzie?
   — Odarci, wyglądają jak zbóje.
   — Czego chce?
   — Nie powiada: widzieć się żąda. Mecenas blady był jak ściana, pomyślał chwilę, 
odwrócił się do towarzyszących mu:
   — Łaskawi panowie, idźcie bezemnie na salę, za chwilę będę wam służył, pilna sprawa 
wstrzymuje mnie na moment, wnet idę —
   — Nie późnijcie się bo czekają. — Zaraz, zaraz idę.
   I Mecenas zagryzając sine usta, rwąc poły kontusza, szybko ze sługą poszedł na górę.
   — Wprowadzić go — zawołał. Przeczucie biło mu w sercu, że coś nie- dobrego się 
gotuje, drżał i pot zimny występował mu na pomarszczone czoło.
   Drzwi się otworzyły, powolnym krokiem z ukłonem, odarty, brudny, zbłocony, stanął 
przed nim — Przechrzta.
   Maleparta na widok tego człowieka, aż się cofnął wstecz trzy kroki i on co nigdy 
przytomności nie tracił, o mało teraz nie upadł na wznak.
   Przybyły podniósł śmiejąc się szydersko oczy przymrużone na niego i powtóre się ukłonił 
w milczeniu; obejrzał się i wskazał sługę.
   — Wyjdź, czekaj — krzyknął Mecenas — niech tu nikt nie wchodzi, mam z tym 
człowiekiem do pomówienia.
   Zbliżył się.
   — Gadaj! a prędko! gadaj! czego chcesz odemnie, pocoś tu przybył! Gadaj!
   — Aj ! aj ! aj ! a po co się tak spieszyć. Czysz to nie wiesz, po co przybyłem? Ot, po 
starej znajomości, przywitać i wesela powinszować. — Na Boga, gadaj! nie dręcz mnie, gadaj 
co chcesz, bo cię zabiję.
   I zgrzytnął zębami.
   Słychać było jak posłańcy Starosty biegli po wschodach, wywołać chcąc pana młodego.
   Przechrzta się rozśmiał głośno.
   — Owa, jakiś mi straszny! Zabiję. Śliczniesz starego znajomego powitał. No! no: ot tak 
krótko a wczłowato, dawaj pieniędzy.
   — Za co?
   — Nie wiesz jeszcze! Trzeba abym ci przypomniał gdzieśmy razem byli, gdy nieboszczyk 
Deputat jechał na toki?
   — Wiele chcesz?
   — Jak najwięcej ! — Wiele chcesz?
   — Wiele! Musisz rai dać, co zażądam, bo cię mam teraz w raku. Dawno na tę chwilkę 
czekałem! Alem cię złapał ślicznie. Musisz dać, co zechcę.
   — Nie muszę! — zakrzyknął Maleparta, bo cię każe ludziom moim wypchnąć za wrota i 
niepuszczac więcej, albo jako włóczęgów zamknąć do tumy.
   — No ! no, próbuj ! Jaż stoję i nie lękam się. Ty swoje, a ja swoje zrobię. — Ty kaź 
wypychać, a ja powiem co mam do powiedzenia!
   Mrówie przeszło po ciele pana młodego.
   — Któż ci uwierzy? — zawołał.
   Mam z sobą świadków, wszystkich świadków co tam byli z nami — odezwał się 
spokojnie przechrzta, czekają za bramą skinienia. Mam z sobą Naścię, dawniej twoją teraz 
moją duszeczkę. 
   — Wy sami zginiecie, a ja się opłacę.
   — Zobaczemy, nie wiem kto mnie w to wciągnął, namówił i opłacił.
   Była chwila strasznego milczenia, Maleparta usłyszał znowu stąpanie po wschodach, 
pukanie do drzwi i zadrżał, aby samemu Staroście nie przyszła myśl, dowiedzenia się, dla 
czego spóźnia się pan młody. Zuzanna już czekała ubrana, aby iść do ołtarza; a towarzysze 
Maleparty powiedzieli, że sługa go czemś pilnem wstrzymał. Posyłano jednego za drugim 
posłańców. Sługa u drzwi odpowiadał. — Nie można.
   — Coż chcesz bezecny zbójco! — zawołał trzęsąc się z niecierpliwości i gniewu 
Mecenas. — Co chcesz, mów co chcesz? 
   — Co dasz? — spytał śmiejąc się potwornie przechrzta.
   — Co mnie zapewni, że drugi, że trzeci raz, nie przyjdziesz jak dziś, mnie obdzierać ?
   — Słuchajno, mój panie — rzekł zbójca: — ja jestem uczciwy człowiek, kiedy obiecuję, 
choćby zabić, to dotrzymam: ty po sobie miarkujesz. Moje słowo, jedne i niezmienne, nie 
zapłaciłeś mi a musiałem nastroić szyi i uciekać, potem tułać się bez chleba. Musisz mi moje 
oddać i z nawiązką, musisz dać co i dla Naści na szpilki.
   — Wieleż chcesz ?
   — Jeźli się nie mylę, winieneś ze czterysta, a za poczekanie, za oszukanie, i Na- ści 
gościńca dasz drugie tyle! Już z ciebie drugi raz nie skorzystamy. 
   — Ty mnie obdzierasz !
   — Obdarłeś i ty nie jednego, to tylko chleb oddany. Płać i odchodzę, bo ci widzę pilno na 
wesele. Szczęść Boże!!
   Maleparla rzucił się do skrzyni, dobył worek złota i rzucił go pod nogi przechrzcie 
wołając: — Uciekaj!
   Ten się pokłonił, jeszcze raz uśmiechnął ważąc i chowając worek, potem otworzywszy 
drzwi zniknął na wschodach. W tej chwili zapukano i; drugiej strony i wszedł Starosta. Zastał 
jeszcze Mecenasa nad skrzynią, osłupiałego, pomięszanego, nieumiejącego jej zamknąć, bez 
przytomności prawie. 
   — Co to jest? czegoś się spóźnił? Co ci się stało? Widzę zmianę na twarzy?
   — Nic to, nic, nic — odparł pan młody zamykając i podnosząc się. — To był ubogi, to 
był nieszczęśliwy. Idę, idę!
   — Ale czegoś tak pomięszany. — To nic, to gniew, to uiespokojność, że mnie tu 
wstrzymano na samem wyjściu.
   Starosta zmierzył oczyma podziwienia pełnemi Malepaitę i w milczeniu na dół zeszli. 
Nigdy go jeszcze takim teść przyszły nie widział i przeląkł się strasznego wyrazu jego twarzy, 
oczów błyskających gniewem, sinych ust, trzęsących brwi zmarszczonych.
   Mecenas szedł, a oddychał ciężko, rzucał osowiałym wzrokiem we wszystkie kąty, 
zdawało mu się, że wszędzie widzi przechrztę z Naścią przed sobą i oczy ich błyszczące i 
uśmiech szyderski z jakim go powitał. Serce mu biło gwałtownie, patrzał nieustannie po 
stronach, kręcił się. Znać było, że w duszy jego coś niesłychanego wrzało.
   — Na Boga, uspokój się — mówił Starosta po cichu: — jeźli cię trworzy ślub, odłóżmy 
go, powiemy żeś chory.
   — Nie! nie! Idźmy do ołtarza, idźmy! I pociągnął Starostę za sobą, usiłując ułożyć twarz i 
udać spokojność.
   Weszli na salę pełną mężczyzn i kobiet którzy już tylko czekali pana młodego, zdało mu 
się, gdy się ujrzał pod wzrokiem tylu ludzi, że każdy czytał na nim napisany wyraz. — 
Zbójca. — Spuścił oczy, zadrżał.
   Poprowadzono ich do błogosławieństwa, które naówczas udzielali, nie tylko rodzice, 
krewni, goście, ale nawet starzy słudzy i każdy kogo spotkano na drodze. Maleparta 
bezprzytomny dał się poprowadzić, Zuzanna płakała, sam Starosta uczuł łzy na oczach — 
dawno nie widzianych gości.
   Wstąpili do izdebki P. Katarzyny, która w milczeniu, dała błogosławieństwo swoje, 
nareszcie drogą suknem pąsowym wyłożoną, przeszli do kaplicy. Już byli na progu, gdy 
Maleparta ujrzawszy dwie osoby stojące u wejścia zadrżał i o mało nie krzyknął, ale udawszy 
że się pośliznął, poszedł dalej. W progu stał przechrzta uśmiechają- cy się złośliwie i — 
Naslazya, Nastazya odarta, rozczochrana, pijana, z małem dzieckiem na ręku. Uśmiechała się 
ona Maleparcici ręką posłała mu pocałunek. Niktgo szczęściem nie widział, prócz niego. A 
całus wszetecznicy upiekł go jak gorące żelazo. —
   Stanęli u ołtarza.
   Stary, poważny proboszcz miejscowy, błogosławił nowożeńców parę. Małeparta pod 
wrażeniem świeżej rozmowy z przechrztą i przerażony widokiem Nastazyi, której wzrok 
spotkał na drodze do ołtarza, machinalnie odpowiadał na pytania, plątał się w nich, i 
pokilkakroć jedno powtarzać musiał. Wszyscy to dziwne roztargnienie postrzegli. Nareszcie 
zdało się że począł z niego wytrzeźwiać się i podniósł głowę; ale w tem oczy mu słupem 
stanęły, nieruchome, zdziczałe i tak pozostał do końca obrzędu, o którym oznajmić mu 
musiano. Zuzanna widziała wszystko ukradkiem, i serce jej biło żywo, pod niepojętem dla 
niej wrażeniem. 
   Gdzie patrzyły oczy Maleparty zwrócone na ołtarz? zwrócone mimowolnie i w jedno 
miejsce wbite. Nad ołtarzem, dla oczów jego tylko ukazały się dziwne, drugim niewidzialne 
postacie.
   Stała Rózia blada, staią wynędzniała jej matka, stał z rozkrwawioną piersią Pan Szczuka, 
z rozbitą głową P. Górski, stały w wielkiej ciżbie smutne postacie, których rysy sumieniu 
tylko występnego były znajome.
   Zjawiły się one nie wiedzieć zkąd i przez cały czas obrzędu, zdawały się grozić 
Maleparcie, który drżał, a wzroku od nich odwrócić nie mógł. Nareszcie powoli znikać 
zaczęły, ginąć i usuwać się. Pozostała jedna Rózia tylko, a cień jej przesunął się z za ołtarza, 
ku kobiercowi i między państwem młodym zniknął.
   Pobrawszy się za ręce wracali z kaplicy do zamku, przy odgłosie muzyki, biciu z 
moździerzy, wrzawie i okrzykach! Małe- parta osłupiały jeszcze i bezprzytomny, Zuzanna 
przelękniona. We drzwiach wstrząs! się pan młody — powitały go jeszcze raz dwa znajome 
wejrzenia, dwa głosy piekielne. Przeszli, minęli, a jeszcze one tętniały w uszach Maleparcie. 
Ale w krótce wesołość gości, szum, wrzawa, śmiechy otaczającego dokoła, znowu wywiodły 
z odurzenia nowożeńca. Zdało mu się tylko jakby sen przykry, bolesny, przeszedł po nad nim, 
nie wierzył prawie temu co słyszał, co widział, i rozochocił się powoli. Posadzono ich do 
stołu razem, przy sobie, spojrzał na piękną Zuzannę, teraz zwycięzką, wesołą już i 
uśmiechającą mu się, począł zapominać rozmowy, widzenia i jak tylko puhary krążyć 
zaczęły; chwycił się, zalać winem niepokój wewnętrzny, głosy sumienia i strachy serca.
   Pijatyka trwała kilka godzin w pozna noc i nadedniem dopiero, odprowadzono uroczyście 
państwa młodych do łożnicy. Był to obyczaj dawniej w Polsce, przykry i nu- dny; ale na 
ówczas znaczący i dowodzący dziś jeszcze, z jakiej strony surowej, poważnej, religijnej brano 
u nas małżeństwo. W tej izbie, gdzie stało poświęcone łoże małżeńskie, zastawiał pan młody 
tak zwaną cukrową wieczerzę, składającą się z przysmaczków i win. Trwa do dziś dnia, ale 
bez towarzyszących temu na ówczas mów i obrzędów, co czyniły pokładźmy uroczystością 
dziwaczną, nikomu jednak w tenczas nie śmieszną. Prawiono mowę, oddając pannę, 
dziękowano za nią w drugiej mowie pospolicie długiej i wysmażonej. Oddający opowiadał 
historyą domu i jego świetność, w długim panegiryku, wystawując nowożeńcowi co za skarb 
brał. Od nowożeńca dziękujący, nic dając się upośledzić ani w retoryce, ani w pochwałach 
domu, drugie tyle nagadać musiał. Następowały, pokładziny, to jest że ubranych jak byli 
państwa młodych, kładziono obok siebie na łóżu. A że pospolicie panna się wzbraniała, ojciec 
i bracia, na ręku ją nieśli. Nikomu to wszystko naówczas ani dziwnem, ani śmiesznem nie 
było. Był to obrzęd religijno-narodowy.
   Cały ten obrzęd ze wszystkiemi zwyczajnemi mu dodatkami, toastów, żarcików wiwatów, 
odbył się w sypialnej państwa młodych komnacie, gdzie dopili ci, co się jeszcze na nogach 
utrzymać mogli, tak że większą część kochanych krewnych i dostojnych gości, pod ręce 
wyprowadzać musiano, bo nogami nie władali.
   Nareszcie zostali sami.
   Maleparta padł na krzesło nieruchomy i został na niem długo w milczeniu głębokiem Tym 
czasem żonę jego w bocznej komnacie rozbierano i płacząca Zuzanna, musiała pierwsza w 
oczach Maleparty, zająć miejsce swoje. Na stoliku paliły się dwie świece, rzucające blask na 
wylękłą i bladą chroniącą się pod karmazynowy baldachim Zuzannę. On na nią długo nie 
spojrzał, tak był zamyślony.
   — Musiała mu nieboszczka przyjść na pamięć — powiedziała sobie młoda mężatka. 
   Aż nareszcie mrucząc coś pod nosem, począł zdzierać z siebie suknie i zrzucać je na 
podłogę.
   — Pijany ! — szepnęła sobie Zuzia. 
   W istocie był jak pijany, rwał bogate ubranie, szarpał je, ciskał niem, śmiał się, mówił do 
siebie, łajał, odstępował, podchodził znowu. To trwało czas dość długi, nareszcie 
zobaczywszy wodę na stole, Maleparta pochwycił ją i pić zaczął, wypił wiele jej było, zlał nią 
głowę i piersi, westchnął ciężko, potem zatoczył wzrokiem wyjaśnionym do koła, jakby 
przypominał co się z nim działo i zdał się przychodzić do siebie.
   Po chwili, nic już w komnacie nowożeńców słychać nie było i światła zagasły.
   Nazajutrz i dni następnych, trwały jeszcze zabawy na Porajowskim zamku: przeciągało 
się wesele do tygodnia. Bliżsi sąsiedzi wyjeżdżali i przyjeżdżali nazad;
     dalsi siedzieli ciągle. Codzień wymyślał Starosta nową jakąś zabawę, inny sposób 
przepędzenia czasu. Niektórzy, ( bo już naówczasz gra u nas przeszła w namiętność i 
pokazywali się dawniej całkiem nieznani gracze z profesyi ) — niektórzy trawili w osobnej 
komnacie czas cały nad grą. Inni nie zarażeni jeszcze tym zabijającym czas i odzierającym 
człowieka z szlachetności nałogiem, woleli po staropolsku wyścigać się konno, strzelać, 
polować, pić i gawędzić, lub przysiadać się do panien. Panny ówczesne już po trochu uczyły 
się z francuzkich książek, kochania zagranicznego, które rzadko było i jest czem innem, nad 
komedyą, w którą sami aktorowie uwierzą na końcu.
   Maleparta nazajutrz zdawał się zupełnie wytrzeźwionym, przytomnym i szczęśliwym, 
uśmiech mu wrócił na usta, choć przymuszony i przeradzający się nie raz w grymas. Był 
uprzejmy dla gości i nadskakujący żonie. Ona bladą, wylękłą, ale surową twarz przybrała; 
zdało się że w kilka godzin, zestarzała kilką laty, tak zgasły z jej oczu i ust, uśmiech, 
wesołość dziewicza i swobodna wiara w szczęście. Wczorajsze postępowanie Maleparty 
począwszy od chwili wezwania go przez sługę, aż do cukrowej wieczerzy, nie uszło niczyjej 
baczności. Szeptano, domyślano się i nic się domyślić nie umiano. Sam Starosta był nie 
spokojny, ale udawał wesołego i wielce uszczęśliwionego. Donieśli mu ludzie o jakichś 
nieznajomych do zamku przybyszach, i kobiecie, co w chwili ślubu prawie, cisnęli się do 
Maleparty. Sługa pilnujący drzwi wygadał, że słyszał tajemnie i brzęk pieniędzy: potem 
widziano jeszcze nieznajomego co rozmawiał z Malepartą, we drzwiach kaplicy z jakąś 
kobietą; a nareszcie wynieśli się zapewne z zamku, bo ich więcej niepostrzeżono.
   Wnioskując z tego Starosta, wywnioskował tylko, że zięć jego musi być istotnie bardzo 
małego pochodzenia, że nawet
     nie szlachcic i tylko podkradający się pod klejnot starożytny PP. Paprockich; że ci ludzie 
i kobieta widziani na zamku, muszą to być ubodzy krewni, którzy chcieli skorzystać z niego, 
a których opłaciwszy, aby milczeli, odprawił. Niczego większego nie domyślał się nawet 
Starosta, a dla niego to już było ogromnem i nie darowanem. Ale cóż było począć? Stało się 
co się stać miało i należało tylko utaić, co by się znalazło czarnego i plamiącego w tej całej 
sprawie.
   Starosta myślał o tem długo, potem postanowił szczerze i otwarcie z zięciem się 
rozmówić. Przynajmniej, rzekł w duchu, będę wiedział, jak na to radzić ?
   Ale pomimo, że odwiedziny przechrzty u Maleparty, nie wielu osobom początkowo 
wiadome być mogły, wieść o nich, dziwnie tłumaczona, rozeszła się cichaczem po zamku, od 
sług do panów, od panów do pań idąc, z szybkością ciekawej plotki. Nowożeniec, okryty 
tajemnicą jakąs niedocieczoną, zwracał uwagę wszystkich; opowiadano so- bie na ucho różne 
połapane o przeszłem jego życiu wieści. P. Katarzyna dowiedziawszy się o wczorajszej 
scenie, od sługi co drzwi pilnował, klasnęła w dłonie.
   — Nie powiedzą teraz żem zmyśliła! — zawołała. Starosta unikał spotkania z siostrą, bo 
się lękał teraz i niechciał po niewczasie wymówek; a nim przystąpił do rozmowy z zięciem 
(bo był pewien, że się w swem przypuszczeniu nie mylił), postanowił odszukać tych ludzi, co 
wczoraj pokazali się na zamku i wybadać z nich czego od Maleparty chcieli. Posłał więc 
najzaufańszego sługę, do miasteczka naprzód, potem po drągach i wsiach okolicznych, 
wyszukać tych ludzi i wypytać. Ale napróżno, gdyż wysłaniec dni kilka strawiwszy, powrócił 
z niczem. Nikt ich nie widział nigdzie, wpadli jak w wodę.
   Potrzeba więc było innego użyć sposobu na dośledzenie prawdy i Starosta postanowił 
rozmówić się z zięciem. Niespokoiła go niepewność, chciał przynajmniej wie- dzieć o co 
szło, i jak radzić na to. Po głowie mu chodziło tylko, ie P. Paprocki, podejrzanego był 
szlachectwa.
   Nazajutrz więc wziąwszy go pod rękę, zawiódł do baszty i widząc się z nim sam na sam, 
przystąpił do rzeczy od razu.
   — Nie mamy już teraz dla siebie tajemnic — rzekł — bądźcie ze mną otwarcie. —
   Maleparta spojrzał mu w oczy osłupiałym i dziwnie pomieszanym wzrokiem.
   — Wczorajszego dnia — mówił dalej Starosta — widziano na zamku jakichś ludzi, co się 
do was cisnęli, jeden z nich przed samym ślubem, miał rozmowę z wami; daliście mu 
pieniądze. Wasze potem pomięszanie, niespokojność, zwróciły oczy, dały do myślenia i do 
mówienia. Ja sam je tem, nie kryję się przed wami, niespokojny. Wytłomaczcie mi się, czego 
ci ludzie chcieli? Co to byli za ludzie?
   Maleparta zerwał się z miejsca, przeszedł po izbie, a milczał.
   — Powiem wam na jaką myśl wpadłem — mówił po chwili Starosta: — to muszą hyc 
wasi krewni. WPan nie jesteś szlachcic, i zagrożony wydaniem tej tajemnicy, opłacić się dla 
pozbycia ich musiałeś ? Nieprawdaż !
   — Nie, nieprawda! — zawoła Maleparta stanowczo!
   — Przysiężecie mi na to!
   — Przysięgnę! — odpowiedział Maleparta. — Nie oszukiwałem was mojem 
szlachectwem. Mam je, i dowody na nie.
   — Więc coż to są za ludzie, i jakie wasze z niemi stosunki? Wszyscy uważali że to 
ostatnia jakaś hałastra: cóż was z nią wiąże ?
   Maleparta zdawał się chcieć mówić i ust nie miał siły otworzyć, wodził obłąkanemi 
oczyma po izbie, bladł, czerwieniał, mięszał się. 
   — Wytłomaczcie mi się, na Boga! — zawołał Starosta: — dałem wam dowód ufności, 
gdym w wasze ręce los mego jedynego dziecka złożył, dajcież mi nawzajem dowód że mi 
ufacie. — Słuchaj panie teściu — gorzko uśmiechając się rzekł po cichu Mecenas: — nie 
pytaj mnie o nic, nie pytaj! Nie chciej wiedzieć o niczem!
   — Dla czego ? — zapytał Starosta bledniejąc i mieszając się — dla czego?
   — Radzę ci Starosto, zostaw mnie z mojem sumieniem i przeszłością samego. Niewchodź 
w nie, bo żałować tego będziesz !
   Starosta coraz bardziej i widoczniej przelękniony, zamilkł, Maleparta chodził po izbie, 
wielkiemi kroki, szybko, nareszcie odezwał się jeszcze:
   — Póki możesz nic nie wiedzieć, nie chciej się dowiadywać. Bądź spokojny, nic ci nie 
grozi, nawet przezemnie żadna plama na was nie spadnie: bądź spokojny.
   — A więc są plamy!! — zawołał Starosta załamując ręce — tyś mnie oszukał, tyś nie 
szlachcic!
   — Mówiłem wam i powtarzam, że tu wcale nie o to chodzi. Na szlachectwo są dowody. 
— Więc cóż być moie więcej, co cię plami ?
   — Starosto! nie pytaj mnie dla siebie samego!
   — Byłeś Jurystą, to wiem, mogą cię potwarzać, mogą —
   — Mogą i będą — dodał Maleparta. — Ale kogoż nie potwarzają? Starosto uspokój się i 
zaufaj mi. Nic ci nie grozi, pozyskałeś coś chciał, masz pieniądze, masz zapewniony dla córki 
majątek, nie chciej więcej, nie dowiaduj się. Moje niech zostanie przy mnie. W Warszawie 
żywa dusza mnie nie zna.
   — Więc to tylko o tę nieszczęsną jurysteryą chodzi? — Pytał Starosta nalegając.
   — Tak, tak, o nią — trochę szydersko rzekł potakując Maleparta.
   — Ale to nic! — To nic!
   — Dla czegoście mnie nastraszyli tak ?
   — Bo nie chcę abyś mnie badał Starosto. Popatrzali na siebie przez chwilę i wyszli oba na 
salę, gdzie już goście się gromadzili na obiad. Wszystkich oczy zwrócone były na nowożeńca, 
który wiedząc o tem, przygotowany, wytrzymał badające wejrzenia i niepomięszał się. 
Starosta mimo usiłowania odegrania wesołości, zdawał się skłopotany i przymuszony. 
Zapomniał nawet o częstowaniu i pojeniu gości, co niektórych martwiło.
   Po kilko-dniowem ucztowaniu na Porajowskim zamku, przyszedł termin przenosin
   i Mecenas z żoną już, udał się naprzód przysposabiając przyjęcie dostojnej familji. 
Grabowy dwór na tę uroczystość, jeszcze wspanialej został przybrany i urządzony. 
Dobudowano nawet na prędce, długą na sto łokci galeryą z tarcic, wewnątrz obitą i ubraną 
wytwornie, którą na dwie sale zabawy podzielono. Ze naówczas łatwo było gości pomieścić, 
bo kobiety osobno, mężczyźni osobno, pokotem na ziemi sypiali; mimo więc szczupłego 
zabudowania, dostoj- niejszych w domu i na folwarku rozmieściwszy, resztę ulokowano w 
tychże dwóch salach. Zuzanna nie posiadała się z radości na widok swojego dworu, swoich 
pokojów, kosztowności, sreber, przyborów. Śmiała się, trzpiotała i czasem tylko surowe jej 
oblicze, z jakiem wystąpiła nazajutrz po ślubie, na chwilę wracało.
   Lecz to na chwilkę tylko; wkrótce znowu biegła się czemś cieszyć, coś oglądać, czemś 
bawić. Mąż dla niej był nie tylko nadskakującym, jak to zwykle w pierwszych dniach po 
ślubie, ale pokornie posłusznym. Rozkazywała mu jak słudze, a on ślepo spełniał jej rozkazy. 
Chmurne jego czoło, rozjaśniało się na widok uśmiechu Zuzi, biegł sam gdy jej czego było 
potrzeba, a kilku ludzi, z największym gniewem wypędził, za opieszałość w spełnianiu 
rozkazów pani. Zuzia ani się zdawała cieszyć z tego, ani mu okazywała wdzięczności; 
niekiedy nawet surowo, zimno przemawiała do rnęża, i choć nikt nie słyszał wymówek, 
można się ich było domyślać.
   — Za co? tego nikt nie wiedział.
   A on przyjmował od niej wszystko z łagodnością, pokorą, z wdzięcznością prawie. Cóż 
mu się stało?
   Ci co go nie znali, utrzymywali, że gwałtowna miłość dla żony, ten skutek na charakterze 
zrobiła, i śmieli się ze starego spętanego uczuciem, co się z siwemi jego włosy niegodziło. 
Nie szydzono wcale z ożenienia, ale niepojmowano miłości.
   Starosta postrzegający bacznie każdy krok zięcia i córki, cieszył się w duszy z 
poczynającej przewagi Zuzanny nad mężem, przewagi, której się niespodziewał, a którą był 
dumny.
   — Ona go poprowadzi, jak i gdzie zechce — mówił w duszy — ja przez nią będę nim 
kierował! !
   I tak ciesząc się przyszłością, a zapominając swych domysłów zastraszających, Starosta 
uspokoił się zupełnie. Pod wpływem jego wesołości i rządem młodej pani, przenosiny odbyły 
się świetnie, szumno, a goście rozjechali udarowani, upojeni, nakarmieni i przysięgając 
wieczną przyjaźń państwu młodym.
     


Tom IV.
    
ROZDZIAŁ I.
    
   Ażeby wytłomaczyć postępowanie Maleparty względem żony i bierne jego dla niej 
posłuszeństwo, którego nieprzypiszem pierwszy raz budzącemu się w sercu przywiązaniu, 
miłości; musiemy cofnąć czytelnika, do opowiedzianych już wypadków.
   W dniu weselnym, przerażony widokiem przechrzty i Nastazyi, ktora go dostąpić nie 
mogła, lecz samą przytomnością swoją dobiła; do ostatka obłąkany widzeniem w czasie 
ślubu; pomięszany, nie wiedząc co czyni, osłupiały, przystąpił wreszcie wy-
     trzeźwiwszy się nieco do łóża. Zuzanna, która pojąć go nie mogła i to pijaństwu, to 
wspomnieniu pierwszej żony przypisywała stan jego dziwny, cofnęła się przerażona. On 
stanął nad nią, patrzał smutnie, milczał. Twarz Maleparty zmieniła się w nowy niezwykły 
sposób, pierwszy raz w życiu na niej wykwitły, odbił się wyraz boleści i smutku szczerego. 
Najpospolitszym oblicza tego człowieka charakterem, był uśmiech szyderski, albo zamyślenie 
czarne, głębokie, przerażające. Tak było i w duszy — albo szydził, albo nienawidził i gniewał 
się — łagodniejsze uczucia udawał tylko. Od wielu a wielu lat, od młodości którą ludzie tak 
mu bolesną uczynili; inna myśl, inne uczucie niepostało w sercu i duszy Maleparty nad miłość 
siebie, nienawiść, złośliwe szyderstwo. Niewierzył w nic i w nikogo, nikogo nie kochał, 
korzystał z każdego odpychając, gdy już nie potrzebował. Litości nie rozumiał, miłości 
niepojmował, o przyszłości nie myślał, wiary nie miał, a złe które czynił drugim wyrządzał 
zimno, jak dziecię pastwiące się nad zwierzęciem, co je bawi konwulsyjnemi drganiami 
skonania. Zgryzota nie zajrzała do serca, które czasem tylko strach sprawiedliwości ludzkiej 
przejmował: jej jednej się lękał, w inną nie wierzył a raczej nigdy o niej nie pomyślał.
   Przerażony strachem gdy mu się ukazał ze swoim szatańskim śmiechem i jednem okiem 
przymrużonem przechrzta, potem u progu kaplicy Nastazya, obłąkany prawie, gdy ujrzał 
widma ukazujące mu się nad ołtarzem, znajome postacie co nie raz we śnie po mózgu jego 
błądziły, Rózi, jej matki, Stanisława i Szczuki — gdy ujrzał przed sobą srogie oblicza 
pokrzywdzonych, zabitych, zelżonych, ofiar swoich; pierwszy raz Maleparta zadrżał w 
swojem sercu, nie strachem ziemskiej sprawiedliwości, ale bojaźnią wiecznej kary, włosy 
najeżyły mu się na głowie i serce na chwilę bić przesiało, a krew krążyć.
   Pierwszy raz ujrzał Boga i piekło wtem widzeniu, pierwszy raz zadrżał w duszy o 
wieczność.
   Błyskawicą, w mgnieniu oka, przesunęły się przed nim wspomnienia występków 
począwszy od pierwszej niewdzięczności, aż do ostatniej, od zabójstwa na duszy, do zabójstw 
na ciele, na majątku, na sławie.
   Jedna ta chwila stanowcza, zmieniła człowieka całego, jakby zasłona która przed nim 
kryta świat drugi, rozdarła się nagłe, spojrzał weń i przestraszył się. Upokorzony, on co doląd 
dumny był tylko szczęściem swojem i nieprawością, przerażony został, nikczemnością 
własną.
   Jak się to stało? Bóg jeden wie tylko. W izbie sypialnej, padłszy na krzesło rozmyślał już 
nie jak z rana, o nowych podejściach i oszukaństwach, ale o zmyciu z duszy czarnych i 
krwawych plam, co na niej kamieńmi ciężyły od chwili dopiero, a już, jakby od nich cierpiał 
wieki. Spojrzał powstawszy na Zuzię, nie z radością człowie- ka, co dosiągł upragnionego 
celu, ale z litością, z jaką się pogląda na ofiarę.
   Ten wzrok zmieniony, postrzegła żona i cofając się zawołała:
   — Co ci jest? czego tak patrzysz na mnie ! na Boga, co ci jest!
   — Co mi jest? — zawołał dziwnym głosem pan młody! — O! nie pytaj o to! nie 
pojmiesz, nie uczujesz nigdy i bodajbyś nie czuła! Co mi jest! Widzę piekło przed sobą, Boga 
nad głową moją, a trupy u nóg.
   — On obłąkany! — zakrzyczała zrywając się Zuzia: — ratujcie! ratujcie!
   — Cicho! na wszystko cię zaklinam, milcz — porywając ją za rękę zawołał Maleparta. — 
Nie jestem obłąkany, i jeźli dziś nie oszaleję, to nigdy.
   — Cóż ci jest? — szepnęła drżąc cała żona.
   — Mówiłem ci, piekło! piekło! I żal mi ciebie zaprzedanej! Komu! mnie! Człowiekowi 
bez imienia, bez serca, bez sumienia, oblanemu krwią, oplamionemu błotem, na którym nie 
ma obelgi, jakiej byś niazna- lazła, nie ma podłości jakiejby nie popełnił.
   — Na cóż to mówisz! — zawołała Zuzia.
   — Na co? Słuchaj — rzekł Maleparta: — ja nie wiem, moie jutro znowu, wrócę do 
dawnej złości, do zatwardziałości w której źyć nawykłem. Dziś niepojęta stała się we mnie 
zmiana, ty z niej skorzystaj. Poznaj tego, którego ci ojciec dał za męża, wziąwszy okup jak za 
niewolnicę. 
   — Nie mów mi nic na ojca?
   — Zgoda, będę mówił na siebie. Wiedz kogo masz mężem, abyś wiedziała, jako z nim 
postępować. Niepojęty strach mnie ogarnął, potrzebuję mówić, potrzebuję się spowiadać.
   — Więc księdza! — zawołała Zuzanna.
   — Księdza? jestże ksiądz coby mnie rozgrzeszył! Posłuchaj! A gdy się dowiesz tego życia 
strasznego, ukarz mnie za nie, będziesz mnie miała w ręku. Trzeba przecie, by się ktoś na 
świecie pomścił za tyle ofiar, tyle łez i krwi. Ciebie wyznaczono pewnie za mściciela. Czuję 
to, dziś — Duch Rozalji, duch Stanisława, i tego i tego — dodał niemogąc wymówić imienia 
— wskazywali na ciebie.
   — Duchy! tyś obłąkany!
   — Alboż ich nie widziałaś ? Stały nad ołtarzem w czasie ślubu i groziły mi i pokazywały 
na ciebie, jakby mówiły: — ona się pomści za nas! Daję ci więc oręż w ręce.
   — Co mówisz! A! Jezu! — zakrzyczał Zuzanna — to obłąkany.
   Maleparta powstał zimny i blady tylko, a powstawszy z łoża, rzekł:
   — Słuchaj, nie jestem powiadam ci obłąkany, ale przytomniejszy w tej chwili niż byłem 
całe życie. Wiedz, kogo ci dali za męża, słuchaj. 
   Za młodum żebrał, potem podpalał i kradł.
   — O! nie mów, miej litość nademną!
   — Ciebie ja o litość proszę, nie gardź mną i nie odpychaj, gdy się dowiesz wszystkiego.
   — Za młodum (powtórzył) kradł, podpalał i żebrał, włóczyłem się od wsi do wsi, od chaty 
do chaty, a gdzie mi nie dano chleba, tam go brałem sam lub podkładałem ogień. Pierwszy 
człowiek co mi podał rękę, co mnie z żebraka głodnego, człowiekiem uczynił, zaledwie 
zamknął powieki, najczarniejszą niewdzięcznością zapłaciłem jego wdowie. —
   Zuzanna dziecinną ciekawością, i strachem przejęta, obwiniona w kołdrę, siadła na łóżku, 
i wlepiwszy czarne swe oczy w Malepartę, który stał przed nią, słuchała i drżała.
   — Od niewdzięczności począwszy, szedłem dalej z tych wrót nieszczęścia, w drogę 
zguby. Nie wyliczę ilum zgubił, ilem fałszów popierał, ile złych spraw prowadził, ilu 
klientów przedał, dowodów sfabrykował, sierotom chleb wydarł, do kija i torby wdów 
przyprowadził. Nazwano mnie adwokatem djabelskim! Nazwano mnie Malepartą, bo com 
nabył, wszystko było źle nabyte, jednego grosza nie mam w majątku, coby nie był 
poplamiony krwią, łzą, lub podłością. Włosy ci wstają na głowie, ale to nic jeszcze, to 
początki tylko, to drobnostki! Pierwsza żona moja i jej matka, uwiedzione przezemnie, z 
głodu, w męczarniach, niewoli, przeklinając mnie umarły. Wydarłem im majętność, a 
żałowałem chleba, i gdy płakały szydziłem, matce nie chciałem dać pogrzebu ! Rózia, umarła 
wzywając śmierci: człowiek co ją ratował, umarł w pojedynku zabity przezemnie, a zabity 
gdy był bezbronny.
   Zuzia zakryła twarz rękoma i krzyknęła, zaczynała miarkować, że Maleparta nie obłąkany 
był, lecz występny, i strach ją coraz okropniejszy przejmował. Chciała uciekać, a sił jej do 
powstania brakło. On mówił dalej:
   — Na tego człowieka, jam się zasadzał ze zbójcami, w nocy, wprzódy nimem go za- bił 
szablą, strzelałem do bezbronnej jego piersi. Kula trafiła niewinnego, niewinny upadł zabity.
   — Dość, dość! zlituj się nademną — wołała Zuzanna.
   — Jeszcze nie wszystko. Przy skonaniu Rozalji, wiesz jaki głos się odzywał? Szyderski 
śmiech wszetecznicy, co szydziła z konającej, siedząc na moich kolanach! Zdrad, fałszów, 
podłości nie policzę. Oto ten, którego ci ojciec dał za męża, i dziś przed samym ślubem ten 
zbójca, co ze mną razem zasiadał na życie człowieka, przyszedł tu był ze żoną; kazał sobie 
opłacić za milczenie. Dziś ta wszetecznica, co śpiewem swoim głuszyła głos konającej Rózi, 
stała u progu kaplicy: dziś zbójca, fałszesz, związał się z tobą u ołtarza na wieki!
   Zuzannę zimny pot oblał, ale duma dziewczyna, odzyskała prędko przytomność!
   — Cicho! — zawołała odważniejszym głosem, zmuszając się do niego — mógłby kto 
posłyszeć! Między mną a tobą, nie ma tajemnic; ale chceszże, aby wszyscy moją, twoją i 
całego rodu naszego hańbę wiedzieli! Milcz!
   — Powiem wszystko twemu ojcu.
   — Dla czego? — zakrzyczała Zuzia: — aby cię wypchnął z domu i całe życie gryzł się 
wspomnieniem chwili, w której zamarzył o swojem nieszczęściu. Nikt nie powinien tego 
wiedzieć. Twoja kara w twojej duszy.
   — Ale to co mam cięży mi, to złe nabycie, to krew, to trupy ludzkie, to wdowie mienie, to 
sieroce ubóstwo.
   Zuzanna spojrzała nań wielkiemi oczyma, pojęła ona, że sprzeciwiać się mu w tej chwili 
nie było można.
   — Czekaj — zawołała — oddamy wszystko, klasztorom i ubogim, ale nie masz prawa 
mnie z sobą bezcześcić? Gdyby pokuta twoja, ciebie tylko dotykała, jabym pierwsza ci ją 
radziła: aleś ty nie sam, a związek nasz nierozerwany.
   — Cóź zrobić? — Milczeć, cierpieć i pokutować ! — zawołała Zuzanna.
   Maleparta zadrżał.
   — A jestże za takie zbrodnie pokuta? A jestże przebaczenie !!
   Począł ostygać powoli, siadł i znowu powstał z krzesła, ale już inny, już szyderski, zimny 
i gniewny. W duszy jego przewróciło się znowu, wracała do dawnego swego łożyska.
   — To wszystko przywidzenie — zawołał: — to fałsz! Ze strachu marzyłem o cieniu Rózi, 
matki i tych ludzi. Wszak ich nie było!
   — Dobrze mówisz, uspokój się — odpowiedziała Zuzia: — to ci się zdało tylko.
   — I Nastazya, to przywidzenie i wszystko, wszystko! Niepotrzebniem się wyląkł. Gdyby 
mnie czekała kara, dawniejby przyszła, przestroga zapóźna! Gdyby była sprawiedliwość, 
obroniłaby wdowy i sieroty ! To przywidzenie, to fałsze! A ty! słuchaj, ty: — zawołał do 
Zuzi: — tyś wiel- kiego rodu i imienia; ale jeźli słowo powiesz komu z tego coś słyszała, 
uduszę cię kobieto, jak robaka. Słyszysz?
   Zuzanna wyskoczyła z łóżka krzycząc okropnie, ale mało kto krzyk słyszał, a ci co 
słyszeli, w pomoc biedz nie myśleli — śmieli się tylko.
   Maleparta rzucił się na łóżko i patrząc, szydził. 
   — Krew Senatorska! Krew pańska, ostatnia jej kropelka, w rękach moich! Ot! do czegom 
doszedł! I kto mi się oprze i co mnie zastraszy? Wszystko moje. Czegóż się lękałem ! 
Pamiętaj milczeć kobieto! Przysięgnij! Ty musisz wierzyć w świętości przysiąg?
   Zuzanna płacząc odpowiedziała mu.
   — O ! puść mnie, przysięgnę na wszystko:
   — Puścić, kiedyś ty moja! puścić! — Patrz, nie obcy, to twój mąż, któregoś uśmiechem 
swoim sobie kupiła, co cię zapłacił ojcu, na wagę złota! I śmiał się, ale w tej chwili, począł 
blednąc, włos mu się najeżył, jako psu na grzbiecie, oczy stanęły słupem, ręce wyciągnął i 
cofając wskazał na ciemny kąt pokoju.
   — Patrz, widzisz — zawołał cicho — widzisz kto tam stoi ? Widzisz, blada, grozi mi, 
krew płynie, patrz, to oni przyszli, to oni przyszli! Więc to prawda! więc jest Bóg i kara!
   Zuzanna obróciła się struchlała od strachu i ujrzała białe cienie stojące w ciemności; 
błyskającemi oczyma patrzące na Malepartę, który upadł i zakrył sobie oczy. Po chwili 
widzenie znikło. Nie śmiało podniósł oczy drżący Mecenas, a nic już nie widząc, chwycił 
Zuzannę za rękę.
   — Broń mnie — zawołał — broń mnie, oni przyszli po moją duszę.
   — Ich już nie ma — szepnęła Zuzia.
   — Nie ma? Oni są! Więc to prawda! — I uderzył się w czoło. — Więc jest sąd i kara! To 
nie było przywidzenie.
   Nie śmiał już zaprzeczać, i nie po- wtórzył bluźnierstw dawniejszych, cała dusza jego 
strachem i boleścią przejętą była.
   Gdy dzień zaświtał, Zuzanna pierwsza go wyrazy łagodneni i nalegająceini prośby do 
przytomności przywiodła. 
   Między tobą, mną a Bogiem, niech będzie to wszystko. Niepokazuj ludziom rany, bo 
szydzić z niej będą. Miej litość nademną, nad ojcem, nad sobą ! Cierp, ale milcz. Nie 
wydawaj się z boleścią, nie oskarżaj się o nic. Bóg ci może przebaczyć, ale ja! ja 
nieszczęśliwa!
   I poczęła płakać gorzko. Nadchodzący dzień zmusił ją łzy osuszyć i przybrać zwykłą 
twarz i pozór spokojności. Jej prośby nalegania, perswazye, tyle wymogły na Maleparcie, że i 
on mimo cierpienia, mimo zgryzoty, postanowił niewydawać się z niemi.
   Taka była pierwsza noc weselna Maleparty i łatwo pojąć, jak Zuzia, która korzystała z 
przewagi nad mężem uzyskanej, z wiadomości jego tajemnic, owładła nim zupełnie. Ona go 
pocieszała, ona mu radziła, a gardząc nim i lękając się go razem, ściskała cugle, aby się jej nie 
wyrwał i do dawnego stanu nie wrócił. 
   Gdy szyderski uśmiech ukazał się na ustach Maleparty, ona wspomnieniem widzenia, 
przerażała go i wtrącała znowu w odrętwiałość z bojaźni pochodzącą. Tym czasem 
pochwyciła rządy domu, wzięła w ręce wszystko i nauczyła męża do posłuszeństwa. On zgiął 
kark powolnie i milczał. Pomimo strachu, jaki i w Zuzannie budziło przypomnienie tej 
okropnej nocy — ona się prawie cieszyła, że nieprzewidziana okoliczność dała jej wyższość i 
panowanie w domu. Dumna, zalotna, chciwa świata roskoszy, miłości, oklasków, w 
okropnym losie rnęża, widziała tylko niczem nie zapartą swobodę w przyszłości dla siebie!
   I jak tylko rozjechali się goście, w mgnieniu oka, rozkazała wszystko przygotować do 
podróży. W tydzień już byli w Warszawie i zajęli jeden z najpiękniejszych domów 
Krakowskiego przedmieścia.
ROZDZIAŁ II.
    
   Wesoło było w Warszawie, pierwszych lat panowania Stanisława Augusta. Młody 
zalotny, lubiący zabawy Król, ożywiał stolicę swoim nie męzkim uśmiechem, swoją 
wesołością, tak straszną, gdy Wspomnim, jakiemi się skończyła łzami. Ale w ówszas wszyscy 
byli nadziei pełni, przynajmniej wszyscy w świecie Króla otaczającym. Surowi tylko starce, 
lepiej przewidujący, odzywali się głosem wołającego na puszczy, powtarzając nieustannie w 
Polsce odbijające się od półtora wieku słowo — Giniemy!! A nikt ich nie słuchał. Strojono 
się, wymyślano zabawy, skakano nad brzegiem przepaści, w ktorą nikt spojrzeć nie chciał. I 
dwa można powiedzieć były na ówczas narody w narodzie.
   Jeden co z ślepą zapamiętałością, nic nad szczęście obecne niewidział, drugi co głosem 
proroczym, wołał na nową Niniwę, nową Jeruzalem: -Nad głową twoją zaguba i zniszczenie!
   Dwór, większa część otaczających Króla, większa część magnatów, wszystkie piękne 
kobiety, wszystka młodzież miejska składały pierwszą cząstkę; szlachta, starzy co wiek cały 
postrzegali chylącą się Rptą do upadku, zimniejsi lub baczniejsi, którym życie samolubne już 
nie zawracało głowy — należeli do drugiej. Ale gdy ci wołali — giniemy! drudzy śmieli się i 
bankietowali, a usłyszawszy wypadkiem surowy głos proroków, szydzili z niego i śmieli się. 
Bóg pokarał ślepotą i odjął strach, który mógł był zbawić, gdyby nie wola Jego święta i 
nieodwołane wyroki.
   Nad brzegiem przepaści, wesoło było jak w raju; przejażdżki, uroczystości, turnieje, 
uczty, bale na zamku, bale u magnatów, miłostki, gra, zawracały wszystkim głowy. A pod tą 
złocistą zasłoną, brudna intryga szyła się podkopując gęstemi otwory gmach który miał runąć. 
Zdało się patrząc na wesołe miasto, że to była najszczęśliwsza dla kraju chwila, że musiały 
być powody cieszenia się, gdy się tak szczerze i ochoczo weselono. Nikt jednak nie weselił 
się i nie leciał goręciej z otwartemi rękoma, przeciw królowi, nad piękne panie, które 
Santisław August serdecznie przyjmował. Już w dniu koronacyi, nie jeden uśmiech zalotny 
wcześnie go wabił i zamawiał; a w następujących po niej zabawach, niektóre z kobiet, 
straciwszy cierpliwość i skromność, szły same przeciw Stanisławowi, ledwo nie głośno 
wołając: — Niech będę choć dzień jeden królową !
   I było wiele ukoronowanych tą różaną koroną, biesiadników starej Grecyi i Rzymu, 
koroną co kwitła dłużej, niż mi- łość, co ją na skronie wkładała. O! wiele było 
ukoronowanych.
   A gdy za natłokiem kobiet cisnących się do J. K. Mości, niektórym pragnącym dostąpić, 
docisnąć się nie było można, to łzy potokami lejąc wołały:
   — Opanowały go bezwstydnie! szkaradnie! — I płakały gorzko że wstydu nie prze dały, 
że splamić się nie mogły. Nie wiele jednak takich było. Sprawiedliwy Król podawał z kolei 
rękę swą wszystkim, co jej żądali, kładł diademata jedno-dniowe, na pochylone przed nim 
głowy, uśmiechał się w prawo i w lewo, a gdy serce było zajęte odkładał na jutro. I tak 
wszystkie spragnione, miały szczęście być kochanemi od Króla; dzień jeden, godzinę, 
miesiąc. Oprócz miłośnie en titre, których panowanie różnie się przeciągało, chwilowe 
fantazye, napadały co chwila. W takiem życiu dziwnoż, iż zapomniał o koronie i berle, a 
pamiętał tylko o sobie?
   Przykład królewski, rozszerzając zgor- szenie, wszczepiał chęć naśladowania w 
otaczających. Kobiety które nie mogły mieć Króla kochankiem, brały tym czasem co 
najznakomitszych dla utulenia się w ciężkiem żalu, że korony nie dostąpiły, a panowie 
naśladowali Stanisława gorliwie. Galanteryą, miłostki, stały się obyczajem; suknie 
francuzkiego kroju i zepsucie czasów Regencyi wdziano razem na barki i serca.
   — Sodoma! — wołali starcy żegnając się krzyżem świętym.
   — Sardanapal! — dodawali drudzy!.
   — Bóg nas za to karać będzie!
   A gdy te smutne głosy, cicho odzywały się po kraju, huczała Warszawa, którą przebiegały 
karety, brzmiały muzyki, spijano stary węgrzyn, ściskano rączki, wypudrowanym i 
wyfiokowanym jak pasterki Asrei pięknym paniom; a młodzież dosłyszawszy głosu starych, 
śmiejąc się, odpowiadała:
   — Przesądy! przesądy!
   Wszystko na ówczas co niewygodnem było, zaczynano nazywać przesądem, tak jak w 
czasie rewolucyi francuzkiej, kto był na zawadzie, tego podejrzanym mianowano. Waliły się 
więc przesądy, wiara poczciwa ojców, obyczaje święte, skromność, szlachetność ! Posuniono 
wstręt ku przesądom do tego stopnia, że poczciwość i cnotę, nazwano przesądem, a biorąc 
przekupny pieniądz śmiano się z przesądnych, co go odrzucali. Religia przesądem, cnota 
parafiaństwem ochrzczona — i dziwnoź że ten czas takie wydał owoce?
   W szale nierozważnym, spieszono się pochwycić, wciągnąć przywożną mądrość 
francuzką, upajano się nią i z zawróconą głową skakano na gruzach potłuczonej przeszłości. 
Zawsze niestety, co cudze i nowe, smakowało najlepiej w Polsce, i prawie nigdy nie 
zastanawiano się nad tem czy dobre co nowe, czy potrzebne; dość aby nowe było, a chwytano 
łapczywie.
   Wesoło więc, powtarzam, było na ówczas w Warszawie dla wszystkich co dalej nic nad 
chwilowe nasycenie namiętności nie widzieli. Właśnie w tej porze przybył Maleparta z żoną i 
teściem na sejm, na który wyznaczony został Posłem. Ale ten człowiek chciwy wzniesienia 
się, pragnący honorów, dumny przed chwilą, teraz widocznie upadł na odwadze, na sile, i 
obojętnie na wszystko poglądał. Gdyby nie Starosta i żona co go podtrzymywali i niedawali 
mu czasu do namysłu i woli własnej w niczem, byłby powrócił na wieś, zrzekł się swojego 
poselstwa. Milczący, obojętny, z osłupiałym wzrokiem, usty wpadłemi, dawał się wieźć gdzie 
chciano, robić z sobą co się otaczającym podobało; myśli jego zdawały się być na innym 
gdzieś świecie. Robak sumienia toczył go powoli. 
   Jedna żona tylko wiedziała, co się z nim działo, co go do tej odrętwiałości i zobojętnienia 
przywiodło; ale gdy jej ojciec nawet pytał i zaklinał, aby mu wytłómaczyła co się stało 
Maleparcie, ona uśmiechając się odpowiadała: — Alboż ja wiem ! albo on mi co mówi? 
Widać, że życiem się zmęczył, może chory?
   Starosta zaproponował lekarza, Mecenas potrząsł głową.
   — Nic mi Doktor nie pomoże ? 
   — Ale co ci jest?
   — Nic mi nie jest!
   — Zkądże ten smutek, który ci na czole od dnia wesela osiadł ?
   — A znaliście mnie wprzódy?
   — Jednakże, widzę różnicę. Taicie się z czemś przedemną?
   Obarczony pytaniami, Mecenas w końcu milczał uparcie, i nie chciał na nic odpowiadać!
   Życie jego w Warszawie było jednem z najsmutniejszych, przepędzał je na samotnej 
włóczędze, na dumaniu w małej izdebce, którą mu żona wyznaczyła, na końcu domu; 
wreszcie na nie licznych odwiedzinach u ludzi, którym go teść gwałtem prezentował. Teść 
bowiem chlubił się ze swych stosunków w Warszawie i nie darmo; wszyscy go znali prawie, 
przyjmowali wszyscy, ale z tą zimną, a na pozór nadskakującą grzecznością pańską. Wszyscy 
po cichu polem śmieli się z niego. Mało kto z serdecznych owych przyjacioł Starosty w 
Warszawie, wiedział jego nazwisko, twarz tylko, spotykając ją wszędzie nauczono się witać 
uśmiechem. Bywał wprawdzie po najpierwszych domach stolicy, na dworze nawet młodego 
Króla, ale wszędzie zarówno, choć nie śmiano mu powiedzieć, że był niepotrzebny, dawano 
to grzecznie do zrozumienia. Starosta na swoją exkuzę, miał śmierć Augusta III. i zmianę 
dworu; a gdy Maleparta czasem przebąknął coś o nie wielkiej skuteczności zabiegów 
Starosty, on odpowiadał zawsze:
   — Jak chcesz, abym co zrobił! Jestem jak w lesie, nowy dwór, nowi ludzie, nikogo nie 
znam lub mało kogo, całkiem inszy skład rzeczy!
   I na pozór miał racyą. Tym czasem dotrzymywał słowa, wprowadzając zięcia w świat 
nowy; ale jakież było przyjęcie je- go w tym świecie? Zimne, obojętne i zaledwie grzeczne. 
W niewielu domach, posłyszawszy o bogactwach P. Paprockiego, traktowano go znowu tak 
widocznie lepiej od teścia, że zmiarkował, iżby z pieniędzmi swemi, obszedł się bez 
kosztownego aliansu z tą familją, która na nim całem swem brzemieniem ciężyła.
   Ze wszystkich Zuzannę najwięcej ubodło zimne przyjęcie Pań Wojewodzin, 
Kasztellanowych, Hrabin i Księżu, które witając jak znajome z dawna, spotkała twarze 
obojętne i dosłyszała: — Coż to za jedna?
   W duszy dumnej kobiety, odbijało się ciągle, to okropne — Co to za jedna!
   — Poznacie mnie — zawołała do siebie z gniewem — poznacie!
   I powróciwszy z tych odwiedzin, wbiegła do izby gdzie Maleparta siedział jak zwykle 
zadumany, posępny. Wbiegła i z tym tonem pewnej siebie kobiety, co niezna odmówienia, 
zawołała:
   — Słuchaj, Panie Janie, ją potrzebuję pieniędzy, wiele pieniędzy, bardzo wiele pieniędzy! 
Ja chcę te wielkie panie żyjące kredytem bez grosza, upokorzyć! Udają że mnie nie znają! 
Zabiję je swoim zbytkiem! ! Dasz mi pieniędzy?
   — Weź ile ich chcesz!
   — A nie będziesz ich żałował.
   — Bylebyśmy nie wyrzucili ich darmo i dokupili się niemi, choć lepszego w waszym 
świecie przyjęcia. Twój ojciec widać, nie wielkie ma stosunki! Zwodził mnie.
   — Mój ojciec nikogo nie zwodzi! — zawołała dumnie Zuzanna. — Nie sądź z siebie o 
nim.
   Mecenas się tylko uśmiechnął boleśnie.
   — O! moja pani, rzekł, nie obwiniam go wcale, obydwaśmy się oszukali, a On gorzej niż 
ja!
   — Proszę mi więcej nic takiego nie mówić ! — powtórzyła kobieta. — Wiesz? kto jesteś, 
nie godzieneś —
   — Godzienem tego co mam — odmruknął Mecenas: — zasłużyłem na wszystko! 
Zuzanna strapiona trochę, pokręciła się po izbie i dodała po chwilce swym głosem:
   — Więc pozwalasz, abym użyła pieniędzy?
   — Pozwalam. 
   — Ile ich zechę?
   — Byłem wiedział ile !
   — Wiele, wiele, jak najwięcej! Ja muszę upokorzyć je! Jutro sprawiam nową liberyą dla 
sług, dwie nowe karety angielskie, najmuję lokai, kamerdynerów, murzyna, ubieram pokoje, 
kupuję djamenty —
   Mecenas się wciąż uśmiechał, ale nie dawnym swym szyderskim, tylko jakimś bolesnym 
uśmiechem.
   — Dobrze, dobrze, rzekł, wszystko dobrze, na wszystko zgoda.
   — Bardzom ci za to wdzięczna!
   I trzasnąwszy drzwiami, Zuzanna pobiegła robić sprawunki, przygotowywać zemstę 
swoją, której myśl wielce pochwalał Starosta.
   — Ja ci tu sproszę wszystkich, na pier- wszy bal jaki dawać będziesz, i wybiorę co 
najprzedniejszego. 
   Stało się więc jak chciała młoda pani, urządziła swój dom na zupełnie pańską stopę, miała 
karetę, konie, murzyna, liberyą galonowaną, drogie kamienie, wybornego francuzkiego 
kucharza i pasztetnika, któremu po kilkanaście dukatów na miesiąc płacono.
   Nic tak nie wabi ludzi i nie pojednywa ich łatwo, z najmniej znajomem imieniem, z 
najantypatyczniejszemi ludźmi, jak piękna twarzyczka, stół dobry i worek pełny. Jak tylko 
dowiedziano się o tych trzech rzeczach, poczęły się łatwiej kleić znajomości, wdzięczniej 
uśmiechać twarze, i gładziej wymawiać nazwisko. Zuzia niebyła piękną w całym znaczeniu 
wyrazu, nie wielkiego wzrostu, rysów twarzy regularnych, ale nie idealnych wcale, miała 
tylko świeżość wiejskiej dziewczyny rumiane usteczka; białe ząbki, któremi się uśmiechała 
bardzo wdzięcznie; czarne oczy, któremi doskonale strzelała, albo jakąś melancholią udawała; 
kibić kształtną, a nadewszystko, przytomność, dowcip, pewność siebie, któremi się u ludzi 
najwięcej wygrywa. Trochę francuzczyzny chwyconej od Madame Robert, trochę 
galanteryjnej romansowości ówczesnej, na równi ją stawiały tonem z temi co składały lepsze 
towarzystwo i jak ona szczebiotały po francuzku, marzyły o miłości heroicznej bohaterów 
ówczesnych romansów. Zuzia miała ten takt rzadki, co stanie za dowcip w potrzebie, za 
rozum, nawet za wszystko; potrafiła się w mgnieniu oka wcielić w towarzystwo i ton jego 
przybrać. Jak tylko więc młodzież chciwa miłostek, ujrzała jej świeży buziaczek, zdający się 
wabić ku sobie uśmiechem, spojrzeniem; jak się dowiedziała, że ta piękna pani, podobna do 
przebranej wiejskiej dzieweczki, jest niesłychanie bogatą, daje obiady, ma dawać hale i 
przyjęła kucharza francuza — rzuciła się robić z nią znajomość. Co było zalotnych 
młodzieńców w haftowanych fra- kach, krótkich spodeńkach, koronkowych mankietach i 
atłasowych kamizelkach: pospieszyli wszyscy, nagiąć fryzury przed P. Paprocką. Co godzina 
robiły się nowe znajomości, i Zuzanna rosła z ukontentowania. Piękny jej ekwipaż zwrócił 
uwagę wielkich pań, brylanty wzbudziły ciekawość, strój i świeżość trochę zazdrości a 
przynajniej niepokoju, rozpytywano się o nią, poczęto ją wciągać do towarzystw, do których i 
mąż, jako dopełnienie nudne, ale konieczne został wproszony.
   Nie mógł się jednak mylić, i widział doskonale, że nie jego ale żony żądano, nie jego ale 
ją przyjmowano. Bogatym strojeni swoim, surową postacią, smutnem wejrzeniem ledwie 
zwrócił na siebie oczy wytwornisiów, co szeptali wskazując nań:
   — Kto to taki?
   — Jakiś jurysta zbogacony, który się ożenił z córką tego — ach! tego — nazywają go 
Starostą, wiesz! Co to wszędzie się
     wścibia, wszystkich za rękę ściska i w gębę całuje.
   — A! a! a! Poraj! Je crois?
   — Podobno?
   — Coż on to robi?
   — Przyjechał z żoną.
   — A! to ta czarnobrewka, za którą biegają, jak —
   Pozwólmy sobie lej budującej niedokończyć rozmowy.
   Tak Pani Zuzanna występowała na wielkim świecie i więcej dowcipkiem, śmiałością i 
renomą bogactwa i otwartego domu, niż wdziękami, wabiła ku sobie.
   Jednym z najpierwej zapisanych na spisie wielbicieli, był Kasztellanic Artur... który już 
dawniej niezamężną Starościankę zawojował był puklami misternie ułożonych włosów i 
pierścionkami, których niezmierną ilość nosił na palcach. Był to jak mówią, piękny 
mężczyzna, to jest miał trzy z górą łokcie wysokości, w proporcyą grubości, ramiona 
szerokie, twarz białą i rumianą,
     zęby białe i pustą głowę. Szczebiotał rzeczy których się wyuczył jak papuga i miał się za 
dowcipnego; paplał po francuzku, gardził jak najpotężniej przesądami, czytał najnowsze 
dzieła francuzkie, z których kawałki na pamięć cytował, na ostatek stroił się najwytworniej. 
Nie wiem jak i dla czego Kasztellanic, uczuł sympatyczny pociąg, ku Zuzannie, może ją za 
tak łatwe zwycięztwo uważał, sądząc po wyzywających jej minkach, że wybierając się na tę 
kampanią, nie długą ją sobie wyobrażał. Ale Zuzanna nie łatwo puszczała, kogo miała w ręku 
i uwiązawszy u swego tryumfalnego woza Kasztellanica, jak ptasznik wróbla na nitce, aby się 
do niego drugie zlatywały; czekała co będzie dalej. Dumne jej oko daleko więcej sięgało, 
daleko więcej dumne serce żądało.
   A jak to zwykle bywa, gdy jeden się zakocha, drudzy w tropy za nim i na wyprzódki, 
zaczynają palić się wielkim płomieniem dla tej samej kobiety, przybiegli zaraz i inni za 
Kasztellanicem. Zuzanna nie odpychała nikogo! Wszyscy jej byli potrzebni.
   Wkrótce ten dwór kochanków, poprowadził za sobą do domu Zuzanny, która tego żądała, 
matki, siostry i żony swoje. Otwarły się szeroko wrota, i szczęśliwa pani młoda klasnęła w 
dłonie, widząc już że zwycięży.
   Mówiono o niej po całej Warszawie, rankami nawet, na pokojach JKMości. Zuzia nie 
spała, nie jadła, nie spoczęła, póki dla męża nie wyrobiła przez nowych przyjacioł, jakiegoś 
tam tytularnego starostwa wakującego i orderu, dla siebie zaś, prezentacyi u dworu. Na 
ówczas cel już był dopięty, ona i mąż przyjęci wszędzie, znajomi, wprowadzeni w 
towarzystwo najlepsze. Obiady, wieczory, bale, francuzki kucharz i piwnica, do reszty serca 
podbiły i ustaliły wziętość.
   — Będziemy mieszkać w Warszawie — mówiła Zuzia Maleparcie. — Masz tytuł, masz; 
order, mamy związki, znajomości, znaczenie, jesteśmy bogaci, po co jechać na wieś?
   — Siedzimy w mieście — odpowiadał Maleparta posłuszny.
   — Kupim dom.
   — Kupmy dom.
   — A majątki puścim dzierżawą?
   — Puścim dzierżawą.
   Zuzanna tak zawsze obchodziła się z mężem, i takie w nim bierne posłuszeństwo, 
człowieka bez charakteru i woli znajdowała. Niepytała go o zdanie, ale narzucała mu swoje: 
nie prosiła o nic, rozkazywała, on słuchał. Ona się uzuchwalała uległością i codzień śmielszą, 
codzień pewniejszą siebie się stawała.
   Nawet odwiedziny zbyt częste Kasztellanica, jego bezwstydna i nie kryjąca się zalotność, 
nie zdawały się zwracać oczów Maleparty. Ponury, zamyślony, siedział większą część dnia u 
siebie i żona po kilko godzinnej przejażdżce, często zastawała go na tem samem miejscu, na 
którem go po- rzuciła; w tej samej nieruchomej postaci. Niekiedy słyszała go mówiącego do 
siebie po cichu, śmiejącego do siebie — i to ją przestraszało. Melancholia, mogła się co 
chwila przerodzić w obłąkanie. Postrzegała pilnie każdy ruch jego, ale wyraźnych dowodów 
pomięszania nie było.
   Przed światem, humor, obyczaje, smutek, odludność męża, tłomaczyła Zuzanna, to 
nawyknieniem do pracy umysłowej, to nałogiem samotności, to stanem zdrowia. A że 
wszystkim motylom co koło tej różyczki latały, wielce było wygodnie, niespotykać nigdy 
rnęża; niebardzo się o niego dopytywano.
   Kasztellanic najczęstszy gość w domu PP. Starostów, niezmiernie go chwalił.
   — O! to najwyśmienitszy z mężów! Perła! Brylant! Nigdy się nie pokazuje, żonie 
dozwala robić co chce! Najlepszy, najpoczciwszy z ludzi! Choć go do rany przyłożyć!
   A upewniwszy się, że istotnie Malepar- ta był najpotulniejszym z mężów, Kasztellanic, 
nie wystrzegał się go wcale i prawie w oczy jemu, ściskał rękę żony, prawił jej do ucha swoje 
miłosne koncepta.
   I gdy Zuzia, zwracała jego uwagę na męża:
   — Powiesz mu — szeptał — że na wielkim świecie naszym, jest to zwyczajem, iż 
mężowie najcierpliwiej patrzą, na umizgi żon.
   Nie raz po balu, on jeden zostawał i bez względu na nic, wciskał się jako przyjaciel domu, 
aż do bocznego pokoju Zuzanny, gdzie jej po stokroć dawał dobranoc!
   Maleparta słyszał to, włosy mu się czasem jeżyły na głowie, a po chwili, wpadał znów w 
odrętwiałość swoją zwyczajną. Nie przypuszczał on, aby go żona zdradzić mogła; w jej 
charakterze śmiałym, znajdując rękojmią: zapewniając się że nie zdradzi, ta co zna zdradę, i 
podejść się nie da, przewidująca podejścia.
   Niestety, mylił się często — i cnota żony jego na włosku bojaźni lub rachuby zawieszona, 
może przypadkowi wierna tylko była exystencyą swoją.
   Kasztellanic, najzawziętszy z wielbicieli, był dla niej zawsze tylko tym wróblem 
wyzywającym większe ptaszki; czekała, na kogoś znakomitszego, bo bez serca, zimna 
kobieta, chciała się przedać kochankowi, za świetne imię jego, za skandal coby ją okrył 
płaszczem złocistym bezecnej sławy.
   Ale w tych czasach, wielka była trudność o najlepszej rassy kochanka, panie nie dawały 
im odpoczynku i chwili opomiętaniu. Te które poczynały od Króla JM. schodziły potem 
stopniami, do coraz niższych kategoryi spółeczeństwa, w miarę wieku i pełznącej urody. 
Zuzanna, nie była pierwszą pięknością, i trudno pokazywało się zwabić kogoś, coby ją okrył 
niesławą wielkiego imienia. Cóż jednak niepodobnego kobiecie, która wolę całą, upór, chęci, 
zwróci ku jednemu celowi? Zuzanna codzień piękniała, chcąc się podobać, codzień umie- 
jętniej strzelała oczyma, co dzień dystyngwowańszego nabierała tonu, a raz nawet w teatrze, 
sam Król JMość, raczył spytać Generała K... stojącego obok w loży: kto była piękna pani, 
siedząca naprzeciw?
   — Jest to Starościna... W. K. M. — odpowiedział Generał: — musiałeś ją widzieć na 
dworze, była prezentowaną.
   — Nie pamiętam. Ale nieszpetna wcale.
   — Tak! przy świecach — odpowiedział Generał — ale w dzień i zblizka widziana, ma 
minę przystojnej wiejskiej dzieweczki, przebranej w pańskie suknie.
   — To właśnie czynić ją musi piękną? — odpowiedział Król J. Mość.
   I na tem się rozmowa przerwała.
   Ale Generał rozpowiedział ją potem i ci co nigdy nie zwrócili uwagi na Starościnę, teraz 
poczęli do niej się zbliżać. Miała bowiem szczęście wpaść w oko Królowi, a K. J. M. nie 
darmo za znawcę uchodził.
ROZDZIAŁ III.
    
   — Mój kochany Arturze — rzekł wychodząc z teatru Książe Kazimierz L.....
   — zaprezentuj że mnie kiedy, swojej Pani Starościnie, jestto moja dawna znajomość. 
Widywałem ją, panną jeszcze: wypiękniana poszedłszy za mąż.
   — Książe mi chcesz zdmuchnąć kochankę! — zawołał śmiejąc się Artur.
   — O! nie! zostawię ci ją całą i nienaruszoną; ale mówią że miła w towarzystwie kobieta, 
dobrzeby było czasem wieczór u niej przepędzić!
   — Nadzwyczaj dowcipna! — Nie słyszałem nic o mężu? Powiedz-że mi co o nim? 
Wdowa? nie?
   — O! nie! ma doskonałego męża, co się niepokazuje nigdy, kłania nizko i nie wdaje w 
interessa żony!
   — Ach ! to wyśmienity człowiek!
   — Jak powiadam Księciu, anielski człowiek, jak lukrecya !
   I dwaj młodzi do rozpuku śmiać się za-
   częli.
   — Jakże ty tam jesteś? — spytał Książe.
   — Jak w domu. —
   — Winszuję ci! Co za mną to nieszczęście chodzi, wystaw sobie, od tej nieznośnej mojej 
Hrabiny odkupić się nie mogę. Nie daje mi pokoju, a przyznam ci się że mój mąż, wcale do 
twojego niepodobny. Tygrys, Herod! I muszę go znosić dla niej.
   — Cóż Książe chcesz! Tacy mężowie jako mój, niespotykają się tuzinami, fenomen, a to 
tylko zwyczajny mąż !
   — Ale mi kością w gardle siadł! — Rozumiem — zawołał Artur: — i chcielibyście się ze 
mną pomieniać. 
   — A! gdzież tam ! po prostu, ciekawy jestem twoją Starościnę poznać! Szczebiotliwa, 
wesoła? 
   — Jak czeczotka. —
   — A dom u niej? 
   — Przewybornie urządzony.
   — Zapewne staroświecki, bo mąż starego etatu.
   — A ! gdzież tam! Alboż myślicie, on tam co znaczy? Daje tylko pieniędzy, a ona niemi 
dysponuje.
   — Otoż to, to dobrze. Pamiętaj, jutro mnie tam zaprezentować.
   — Ale słowo, źe mi jej nie zdmuchniesz Książe.
   — A! gdzież zaś! mój Kasztellańciu! o co też mnie posądzasz !
   — Do widzenia!
   — Do widzenia.
   Nazajutrz, karetka żółta J. Książęcej Mości, stała w bramie domu PP. Staro- stów i 
Kasztellanie prezentował przyjaciela Zuzannie.
   — Książe Kazimierz L.....podobno Starościnie dawniej znajomy.
   — Miałam szczęście widywać W. Ks. Mość przed rokiem, w domu jego ciotki 
Kasztellanowej —
   — Pani nadto łaskawa, źe o tem pamięta.
   Zaczęła się rozmowa, w której Zuzia jak żołnierz w końcu zrozpaczonego boju, wysypała 
co miała dowcipu, wesołości, wejrzeń, uśmiechów, westchnień nawet. A ani jedno nie poszło 
pod adresem Kasztellanica, wszystkie w stronę Księcia J. M. który uczuł się jakby 
opanowany, oczarowany tą tak miłą, tak przyzwoicie zalotną, pełną życia kobietą. Żywość, 
dowcip Zuzanny, tem bardziej go uderzyły, że tragiczny humor Hrabiny, której był 
kochankiem, (trochę już za długo, bo całe pół roku); zaczynał go nudzić niemiłosiernie, a mąż 
zawsze wsze na szpadzie oparty, podglądający i podsłuchujący jak Hiszpan, straszył go nie 
pomału. Kasztellanie po niewczasie postrzegł że wprowadził nieprzyjaciela do obozu. 
Napróżno udawał zły humor, targał pukle włosów, rwał koronkowe mankietki, szastał 
nogami, wzdychał: Zuzanna ani się na niego obejrzała.
   Wychodząc z pierwszych odwiedzin, Książe prosił o pozwolenie bywania częstego i 
liczenia się wrzędzie przyjacioł domu; najusilniejszemi na to naleganiami odpowiedziano. 
Kasztellanic grał rolę najsmutniejszą w świecie, gdyż assystował pogrzebowi swoich nadziei. 
W najgorszym humorze wsiadł do karety Księcia, który się nie krył ze swojem 
ukontentowaniem.
   — Ale wiesz — zawołał gdy wyjeżdżali — to przeszliczna i przedowcipna kobietka! Z 
serca ci jej zazdroszczę!
   Kasztellanie nic nie odpowiedział, dąsał się.
   — Cóź ci to? zły jesteś, czy już za- zdrosny? — spytał Książe ze śmiechem. — A to 
byłoby paradnie? Toś ty doprawdy zakochany w niej ?
   Artur poprawił włosów.
   — Daj rai pokój, rzekł, głowa mnie boli!
   — A! wstydźźe się kochany Kasztellanicu, już w tobie gra zazdrość: cóż to będzie dalej ? 
Toś ty gotów, za drugą wizytą się pojedynkować! Patrzajże na przykład tego poczciwego 
rnęża — Cest édifiant! Jużciż nie myślisz sądzę bić się ze mną !
   — Nie spodziewam się, żebyś mi do tego dał powód!
   — A gdyby? — spytał Książe. — Jakiż to powód być może.
   — Jeźli mi zechcesz ją wydrzeć.
   — Dodaj — przerwał Książe — dodajże heroicznie. To mi Ją wydrzesz chyba z życiem 
cha! cha! Zeń się kochany Kasztellanicu, masz już zupełne poświęcenie na męża, jesteś 
zazdrosny. Ale pozwól zrobić uwagę; źe bić się o kobietę, jest to wielkie głupstwo.
   — Jak to?
   — Oto tak, mój Kasztellanicu. Powiedmi, czy można bić się o to, co nie jest twoję? Ona 
ma wolę, ma serce; oddaje, i cóź ty możesz na to powiedzieć? Pojmuję bić się za  kobietę, bo 
sama się nie obroni; ale o  kobietę! Absurdum!
   — Zapewne — odpowiedział sucho Kasztellanie: — w życiu też nigdy nie biłem się o 
kobiety i bić nie będę. Odwieź mnie do domu, bo mnie głowa boli.
   — Nie wstąpisz do mnie?
   — Nie moge, muszę się położyć.
   — A więc do zobaczenia. Kiedyż się zobaczym? Dziś na balu u Kasztellanowej, ja sodze?
   — Zapewne.
   — A ona, będzie na nim ?
   — Nie wiem.
   — Bądź zdrów.
   Zamknęły się drzwiczki karety, a Książe
     z drwiącym uśmiechem, poglądał na odchodzącego Kasztellanica, mówiąc w duchu:
   — Poczciwe Arturzysko. I nie wiedziało to do tej pory, źe go trzymano tylko z biedy.
   Na balu Kasztellanowej, Książe Kazimierz, przeszedłszy mimo swojej melancholicznej 
Hrabiny, której rnęża wyściskał naprzód najserdeczniej, aż mu poczerwieniała twarz od 
pocałunków, szukał nowej swej znajomości. Znalazł ją w gronie wielbicieli szczebioczącą, 
uśmiechającą się, wystrojoną i nie poglądającą nawet na nieszczęśliwego Kasztelanica, który 
sparty na jej krześle, gryzł żaboty ze złości.
   — Bardzom głupi, strasznie głupi — mówił do siebie Kasztellanic: — ma prawo mną 
gardzić. Tyle czasu prawić jej o miłości, podkraść się w poufałość, być o włos od zwycięztwa 
i nakoniec, jak ostatnie ciele, nic nie zrobiwszy, zarekomendować Księcia J. Mości, który w 
dziesięć dni doj- dzie dalej, niż ja za dziesięć tygodni. War tem, żeby mi w skórę dano!
   Gdy to mówił, podniósł głowę i postrzegł na przeciw siebie, Księcia Kazimierza, 
schylonego w pół, uśmiechniętego i zmrużonemi oczkami patrzającego na Zuzannę, która 
wszystkie swe białe ząbki mu pokazała z radości. Porwał się, aź krzesło posunął sobą; 
obejrzała się Starościna, surowem wejrzeniem rzuciła i nic więcej. Kasztellanie odszedł od 
Hrabiny.
   — Poczekaj, rzekł, prędko do niej powrócisz, jak tylko mnie lam postrzeźesz.
   Ale nadto sobie pochlebił, Hrabina przyjęła go kwaśno, a Książe ani spojrzał. On obrał 
sobie miejsce przy Starościnie, tańcował z nią cały bal, i oboje tak się uśmieli, że wszystkich 
oczy zwrócili na siebie. Zuzannie tego było potrzeba. Kasztellanic pękał ze złości.
   — Nie pozostaje mi nic — rzekł do siebie — tylko szukać nowej pary, bo ta straconą! 
Jednakże nazajutrz rano, stawił się u Starościny, chciał robić wymówki, udawać rozpacz i t. d. 
— odpowiedziała mu sucho i zimno:
   — Ale coż panu daje do tego prawo?
   — Artur skonwinkowany, że ściśnienie ręki i kradziony w ciemnościach pocałunek do 
niczego prawa nie daje, ukłonił się i wyszedł.
   Tegoż samego wieczora, Książe przyjechał przed wszystkiemi gośćmi.
   Obaczywszy go nieumiała radości swojej pohamować Zuzanna. Spojrzeli na siebie, 
zrozumieli się. On mówił:
   — Będziesz moją —
   Ona odpowiedziała wzrokiem wyzywającym — Staraj się o mnie.
   I nim się goście zaproszeni zjechali, J. Ks. Mość, wiele ciekawych, nauczających i 
dających do myślenia rzeczy, powiedział Zuzannie; wiele nawzajem od niej usłyszał. —
   Cały wieczór mówili do siebie to usty to wejrzeniem, a przy pożegnaniu, ona mu rękę 
ścisnęła.
   — Wyśmienicie — rzekł Książe — tosię nazywa mówić wyraźnie i jasno; taką miłość to 
lubię. Hrabina mnie nudzi!
   Wkrótce na miejscu Kasztellanica, ujrzano nieustannym gościem K. s. Kazimierza, ktory 
ranki i wieczory spędzał u Starościny, z nią jeździł na przechadzki, na teatr, wprowadzał ją na 
bale, zapraszał do niej gości. Był już co się azywa, przyjacielem domu.
   Maleparta zawsze mu się ślicznie kłaniał, a on serdecznie za rękę go ściskał. Kasztellanic 
zaś długo bardzo nadąsawszy się na Księcia, nakoniec spojony i wycałowany po pijanemu, 
dał pokój gniewowi i zaczął znowu bywać u Starościny oczekując cierpliwie kolei
   Zuzanna codzień była śmielszą. Nic jej nie wstrzymywało, nic nie stawało na zawadzie. 
Ojciec niby nie widział a przynajmniej, nie rozumiał, mąż patrzał, jakby go to wcale nie 
obchodziło ! Szła więc dalej a dalej, i teraz mając już w klatce mitrę Książęcą, postanowiła 
nie wypuścić jej. 
   — Książe, nie żonaty — powiedziała sobie — mąż mój stary, ja bogata, kto wie co z tego 
być może?
   Księciu Kazimierzowi, ani się śniło, żeby można na jego rachunek, tak marzyć. Może 
nawet odstręczyło by go to, gdyby się domyślał. Ale on cały był zachwycony Zuzanną, która 
mu się po melancholicznej Hrabinie, wydawała nieporównaną. Daleko bieglejszy w sprawach 
miłosnych od Kasztellanica, który wiele zaczynał, ale zawsze mu się ku końcowi, urywało: 
Książe prowadził intrygę na zimno, a z wyrachowaniem strategicznem.
   Przyszła chwila w której Zuzanna poddać się musiała, sądząc że najwyższej miłości 
dowodem na wieki do siebie Księcia przywiąże. Dla niego zaś ten najwyższy dowód, był 
zwykle ostatnim terminem miłości, po którym, otarłszy usta, wstawał od stołu. Tu jednak 
dowcipem, wesołością, szczebiotliwością swoją, dłużej go potrafiła zatrzymać u nóg 
Zuzanna. Nie kochał jej, ale go bawiła: nie kochała go, ale się chlubiła podbiciem, i tak żyli z 
sobą jak para wesołych gołębi. Maleparta kłaniał im się zawsze bardzo grzecznie, ale od 
niejakiego czasu, poczynał wcale niepotrzebnie ich schodzić, gdy przytomność jego najmniej 
pożądana była: kiedy wzrok jego dziki, obłąkany spotkała żona, kochanek, to mimowolnie 
zimno im się robiło i straszno. Nie wiem czy okoliczność jaka, obudziła jego zazdrość, czy 
podsłuchał co, czy zobaczył, czy znudziła mu się obojętność dla żony; ale widocznie stał się 
nieprzyzwoicie natrętnym.
   Zuzanna i Książe oboje to postrzegli, ale mając to za niewytłómaczony kaprys, w 
człowieku, który tyle dał dowodów obojętności, cierpliwości, rozsądku mężowskiego; 
nieuważali.
   Nie raz wśród poufałej rozmowy o sza- rej godzinie, gdy Zuzia sparła się na ramieniu 
Księcia i wlepiła w niego iskrzących dwoje czarnych oczu, a on ściskając jej rękę, w pół ją 
objąwszy, ustami szukał białe go czoła — drzwi skrzypnęły, zaszemrało, a oni nic nie 
słyszeli, nie widzieli, nie domyślali się, nie przeczuwali ?
   Nie raz otwarły list Księcia zginął z szkatułki Zuzanny, której zapominała zamykać 
spiesząc na bal, na przejażdżkę — i to ją nie obeszło.
   Nie raz zmieniła się twarz Maleparty, gdy Książe wchodził i czule go witał; wargi mu 
drżały, oczy krwią zabiegały. Mówili sobie — On chory.
   Nie raz od furmanów, od sług, od przekupionej pokojowej, dowiadywał się czegoś po 
cichu, mąż; a ona nie postrzegła badań, niedomyśliła zdrady.
   Tym szasem miłość szalona, wesoła, bez jutra, bez wiary, pijana sobą, niosła dwoje 
kochanków, których głowy wrzały, a serca zimne były jak lód. I byli szczę- śliwi, jak umieją i 
mogą być szczęśliwemi ludzie bez serca, co kochają głową, żyją głową, a nienawidzą tylko 
sercem i duszą całą.
   Książe swojemi nieustannemi odwiedzinami, przebywaniem, wolnem wejściem o 
wszystkich dnia godzinach; w oczach świata kompromitował Starościnę. Jej tego było 
potrzeba, wszystko to były węzły, co jego z nią wiązały, wszystko to wkładało obowiązki. A 
świat ówczesny, tak był wyrozumiały dla kobiet, tak im umiał przebaczać, to co z francuzka, 
nazywano już słodkim grzechem miłości! ( doux péché d'amour ) (1).
   Jednego wieczora, Książe z Starościną, powracali z teatru, jak zwyczajnie wjednej 
karecie, Książęca szła za niemi. Przybyli do domu i Kazimierz, miał pożegnać wstępującą już 
na wschody Zuzię, gdy maleńka rączka, wstrzymała go konwulsyjnie, i jakby ciągnęła z sobą.
    
   -------------------
   (1) Péché mignon- i t. p. — Niepodobna! — szepnął. — Północ.
   — Chodź! na chwilkę!
   Posłuszny Książe, podał jej rękę i tak weszli do salonu, jedną tylko oświeconego lampą i 
prawie ciemnego.
   — Dobranoc — rzekł Książe całując ją w rękę.
   — A! odprowadźże mnie chodź do mego pokoju.
   — A mąż! — szepnął Książe.
   — O nigdy do mnie nie wchodzi!
   — Ale kareta moja stoi u wrót.
   — Większy jesteś tchórz od kobiety, wszak to mnie nie ciebie obchodzić powinno, a ja cię 
tak kocham, że o wszystkiem zapominam.
   I westchnęła. Wolnym krokiem przeszli kilka prawie ciemnych pokoi, i niedochodząc 
sypialnego, przez którego drzwi świeciło się, Zuzanna nie puszczając ręki Księcia, usiadła, 
opuściła głowę na jego ramię, objęła go, przytrzymała. Pomimo uczucia nieprzyzwoitości tej 
sceny, a nade- wszystko niebezpieczeństwa swego położenia, gdyż lada chwila mógł ktoś 
nadejść — Książe Kazimierz, uczuwszy pod ręką bijące żywo serce kobiety, nie miał siły 
wyrywać się z rozkosznego jej objęcia. Długi to był uścisk, a wśrod niego szeptali coś do 
siebie, cicho, niewyraźnie, stłumionym głosem i nie posłyszeli, jak otwarły się drzwi boczne, 
jak Maleparta ze świecą w jednej, z szablą w drugiej ręce, wszedł i stanął nad niemi.
   Padające na głowy ich światło, obudziło dopiero zapamiętałych: oboje zerwali się i 
krzyknęli.
   Straszny z najeżonym włosem, szczękającemi jak w febrze zębami, blady, żółty i siny 
naprzemiany, z czołem potu kroplami oblanem, stał nad niemi, z szyderskim śmiechem 
Maleparta.
   Spojrzał na niego Książe i osłupiał, tak go widział w tej chwili okropnym, tak 
niepodobnym, do tego którego codziennie, pokornie kłaniającego się spotykał. Zuzanna nie 
straciła przytomności jednakże i zasłaniając sobą Księcia, postąpiła zuchwale ku mężowi, 
namarszczy wszy brwi, nasrożywszy oczy.
   — Idź precz — zawołała. — Co tu robisz? Maleparla osłupiał na te niespodziane groźnie 
wyrzeczone słowa.
   — Idź precz mówię ci — powtórzyła kobieta. — Wiesz kto jesteś, wiesz źejeźli cierpisz, 
to dla tego żeś zasłużył, że powinieneś. Idź z tąd !
   Maleparta stał jak słup.
   Ona tupnęła nogą i zawołała jeszczem — Idź precz! — A usta jej zsiniały, a oczy paliły 
się, a ręka którą wskazywała na drzwi, trzęsła się.
   — To ja mam iść precz ! — zawołał po djabelsku ryknąwszy śmiechem Maleparta. — A 
czemu nie ty wszetecznico! czemu nie ty zwodzicielu podły!
   Książe odepchnął Zuzannę i stanął naprzeciw Maleparty, dobywając oręża. O! oręż to był 
śmiechu godny, oręż nie męzki, Stanisławowskich godzien czasów, misterna cieniuchna 
szpadka, z rękojeścią kameryzowaną, wielka jak trzcinka i nie wychodząca z pochew nigdy, 
chyba na karuzelu.
   Spojrzawszy na nią Mecenas wzniósł szablę swoją i krzyknął:
   — Czy nie tym nożem, myślisz się bronić, przeciw szabli, co łeb już nie jednemu i 
karabellę skruszyła!
   Ale wtem Zuzanna, odtrącając Księcia, poczęła wołać i krzyczeć:
   — Uciekaj! on oszalał, on szalony! Obłąkany! Ratujcie! Ratujcie!
   Mecenas nie ruszył się z miejsca, już zewsząd kroki szybkie dawały się słyszeć, hałas 
powstawał w całym domu, ludzie biegli na krzyk, gdy opamiętawszy się, uderzył żonę płazem 
po białych plecach, i rozkrwawił je. Książe za późno nadbiegł za- słonic ją sobą, a Maleparta 
ciął go jeszcze kilka razy po ramionach i rękach.
   Zuzanna mimo bólu i widoku krwi która po niej płynęła, nie utraciła przytomności, i 
wołała ciągle:
   — Ratujcie! szalony! Mąż mój oszalał! Ratujcie!
   Na głos jej zbiegli się wszyscy Starosta w szlachmycy, jak wstał z łóżka, słudzy, kobiety.
   — Co to jest, co się stało?
   — Ojcze, ratuj! Kaź go związać! Biedny Jan oszalał! Wracałam z teatru, Książe mnie 
przeprowadzał, on napadł nas i skaleczył. Szalony!
   — Wiążcież go ! — zakrzyczał Starosta!
   — Chwytajcie! — powtórzyła żona. Maleparta napróżno w prawo i lewo
   wywijał szablą, klął, zgrzytał zębami, pienił się, ludzie podbiegłszy z tyłu uchwycili go za 
ręce i tak przytrzymawszy, gdy jeden z nich wyrywał szablę, skrępowali szamoczącego się. 
— Po Doktora! po Doktora! — zawołała Zuzanna łamiąc ręce.
   — Ale ty jeszcze zbroczona — zawołał ojciec.
   — To nic, to nic! Po Doktora dla niego. Zwarjował! Ja nieszczęśliwa ! zwarjował !
   — Dawno już postrzegałem — rzekł Starosta okładając chustkami lekką ranę Zuzanny — 
że miał melancholią. Zawsze się tego lękałem!
   — Gdzie Książe? — spytała odwracając się Starościna.
   — Nie ma go.
   Książe wśrod zamieszania wymknął się, siadł do karety, i już po bruku daleko turkotał 
powóz jego, wezwał lecący do lekarza, bo i Książe był ranny, a raczej posiekany; i choć rany 
nie były niebezpieczne, krew jednak płynęła, potrzeba było spiesznego ratunku.
   Tym czasem przeniesiono Maleparlę, w istocie już z gniewu i rozpaczy, prawie 
obłąkanego, na łóżko do jego izby, niezdejmując mu krępujących go więzów.
   Karetę posłano po lekarza i w pół godziny, czarno ubrany, z laską o złocistej gałce w ręku, 
upudrowany, Doktor Julius, stawił się we drzwiach. Zuzanna która go dawniej znaią, biegła 
uprzedzić. Załamała ręce, i z strapioną twarzą, leciała ku niemu.
   — Wiecie o mojem nieszczęściu! Mój biedny mąż, ze swojej melancholji obłąkania 
zupełnego dostał.
   — Pan Starosta!
   — Tak! na nieszczęście! Obłąkany zupełnie, mówi od rzeczy, porwał się nawet na mnie, 
pokaleczył!
   — Furiosus! — zawołał Doktor cofając się: — ale jakże do niego przystąpić?
   — Związali biednego! Na Boga, ratuj go Doktorze!
   — Gdzież jest!
   — Tu! tu!
   I przywiązana żona, z pełną troskliwo- ści pospiechem, prowadziła Doktora. — Chodźcie! 
Ratujcie! Litujcie się nademną! A co to za nieszczęście! Ja tego nie przeżyję. Maleparta 
związany, spieniony, z sina twarzą nabrzękłą od gniewu, krwawemi oczy, roztwartemi usty, 
leżał na łóżku, ] i klął. —
   — Wszetecznica! Będę ją miał w ręku i zabiję, zgniotę ! na miazgę roztłukę, zębami 
rozszarpię!
   — Słyszycie! słyszycie !— zawołała Zuzanua — co za okropne obłąkanie.
   — Krew mu pyścić! — rzekł Doktor.
   — Krwi! krwi! — powtórzył Maleparta: — napić się jej krwi! Z serca jej dobyć! krwi! 
kwi!
   Doktor się zbliżył.
   — Nie przystępuj, zakrzyczał, bo cię rozedrę zębami, pokąsam! Ja nie szalony, jam 
przytomny, czego odemnie chcecie. Ona mnie zdradza od roku, chciałem się pomścić. — On 
zawsze tak gadał! — podchwyciła Zuzanna: — ma tę manię, że w każdym widzi zdrajcę!
   — Milcz! milcz ! przemierzła — siniejąc na całe gardło zawołał Mecenas.
   — Doktorze, ratuj go ! płacząc wołała Zuzanna.
   Doktor spojrzał na niego, na nię i nie wiedział co począć, w tem Starosta się zbliżył.
   — Zmiłuj się konsyliarzu, pospieszaj z ratunkiem, apoplexya może go ubić. Od dawna się 
już nam to nieszczęście gotowało. Biedny! od niejakiego czasu miał wszystkie symptomata 
łagodnego obłąkania, aż przyszło i do furyi! Mój Boże, tak światły i rozsądny człowiek: ktoby 
się tego spodziewał.
   — Po felczera! — szepnął Doktor — ja sam krwi puścić nie mogę, a tu potrzeba 
koniecznie!
   — Chcą mnie zabić! Ratujcie! — zakrzyczał Mecenas na ludzi. — Rozwiążcie mnie na 
Boga, zapłacę, dam co chcecie, uwolnijcie!
   Ludzie stali w milczeniu, Doktor zażywał tabakę ze złotej tabakierki, a Zuzanna 
zachodziła się od płaczu.
ROZDZIAŁ IV
    
   Nazajutrz cała prawie Warszawa, rozprawiała o wypadkach zeszłej nocy, w domu 
Starostwa... Rozmaicie je i coraz inaczej opowiadano, dodając dla wytłomaczenia szczegóły, 
których się jeden tylko domyślał, a drugi już od niego posłyszawszy, za pewne podawał. 
Powiadano, że P. Paprocki, rzucił się z mieczem na teścia, żonę i domowników, ze kilku ludzi 
zabił, innych ciężko poranił: powiadano że od dawna zbierało mu się na szaleństwo. 
Niewielka liczba lepiej uwiadomionych osób, raczej domyślała się, niż wiedziała zupełną 
prawdę. Książe umknął prędko i bytność jego mało uważano, potem łzy żony, jej troskliwość 
o rnęża, krzątanie się teścia, wzięto za dowód, że Maleparta był istotnie obłąkany. Ale prawda 
nigdy się doskonale utaić nie potrafi, są zawsze tacy co ją wypatrzą. —
   I tu się znaleźli. Kasztellanic pierwszy począł głosić historyą, wystawując w blizkiem 
prawdy świetle.
   Tym czasem Starosta teść, szczerze nie domyślając się niczego i nie posądzając córki o 
tak śmiałe podejście, płakał prawie nad nieszczęściem zięcia, którego wywiódłszy na 
starostwo, ozdobiwszy orderem, spodziewał się widzieć wkrótce, osiągającego senatorskie 
krzesło. Marzenia jego runęły na widok tego wypadku. Pani Zuzanna nie bez bojaźni, nie bez 
wewnętrznej walki i nie pokoju, chwyciła się ostatniego sposobu, jaki jej rozpacz na myśl 
przywiodła. Próbowała — udało się — musiała iść dalej, bo cofnąć się było niepodobna. 
Walka raz rozpoczęta, ukończyć się nie mogła, bo zemsta Małe- party, była straszną i 
nieuchronną, gdyby ją tylko mógł spełnić. Potrzeba więc było trwać wraz poczetem i męża od 
wszystkich usunąć, zamknąć, aby nawet podejrzenia nie zwrócić na siebie. Doktor Juliusz, 
nadto był interessowany, aby raz dawszy się uwieść, wyszedł z błędu łatwo. Zuzanna 
powiedziała mu z cicha odprowadzając go:
   — Ach ! Doktorze, nie wierz, jak to stopniami i powoli przychodziło! Dawnom się 
spodziewała tego, patrzałam naprzychodzące nieszczęście i uparcie wierzyć mu nie chciałam! 
Nie daj się uwodzić pozorom! On może na chwilę, na czas nawet długi odzyskać 
przytomność, ale to nic nie dowodzi, potem go nagle, niespodzianie, opanowuje furya!
   — To wielkie nieszczęście!
   — Ale powiedz Doktorze co zrobić ? wszak go tak związanym ciągle trzymać niepodobna 
!
   — A! nie, ale ja jutro przyślę mu ka- ftan, jakiego w takich razach dla furyatów używają 
— kaftan — kamizolę.
   — Zmiłujcie się, ratujcie jego i nas!
   — To mój obowiązek, piękna Starościno —
   — I dowiadujcie się codzień!
   — Będę posłuszny!
   Doktor Juliusz nadto lubił dukaty, aby się odważył na nieposłuszeństwo.
   Książe siadłszy do karety, pojechał wprost do zaufanego chirurga, który w największej 
tajemnicy rany jego opatrzył. Niebyło niebezpiecznej, choć niektóre głębokie, gorączka nocą 
przeszła. Nazajutrz aby zamknąć usta ludziom, którzy jak Książe Kazimierz niepłonnie 
utrzymywał, na rachunek wypadku, bredzić mogli — musiał przemódz się i zaraz z rana, 
obandażowawszy rany, z miną wesołą, oddawać wizyty. Ukazanie się jego na balu do reszty 
zapewniło wszystkich o niewinności Księcia i kłamstwie tych, co utrzymywali, że był ranny. 
Książe pierwszy raz oddawna przysiadłszy się do Hrabiny tańcował z nią nawet. 
Dowiedzionem więc było, że złośliwi zmyślili na niego, iż grał rolę w tym wypadku 
tajemniczym. Książe sam opowiadał z największą seryo, że był przytomny furyi, ale dodawał: 
— Byliśmy tam razem ze Starostą Porajem. — Mina Księcia, jego zimna krew, nadewszystko 
zupełne zdrowie zabezpieczyły go od szyderstw. Sam Kasztellanic, który chciał pomścić się 
trochę, i był dość dobrze uwiadomiony, zachwiał się w przekonaniu i niewiedział co mówić. 
Jednogłośnie więc poczęto się użalać nad nieszczęściem Pani Starościny, biednej, młodej 
kobiety, w rękach męża starego i waryata!
   Maleparta tym czasem siedział w swojej izdebce, do której okna wmurowano kratę dla 
bezpieczeństwa. Drzwi jej strzegli słudzy, a jeden zaufany podawał mu jedzenie, lekarstwo i 
wprowadzał Doktora. Z początku wrzeszczał, narzekał, krzyczał, łajał, taczał się i rzucał 
Maleparta; ale postrzegłszy że tem sprawę swoją pogorszą, wpadł rychło potem w osłupiałość 
i odrętwienie rozpaczliwe. Twarz tylko zmieniona okropnie, świadczyła o stanie duszy, a 
Doktor gniew brał za szaleństwo; burzenie się złości, za furyą obłąkanego; każde słowo, za 
dowód nowy fixacyi. Żona niepokazując się nigdzie, siedziała w drugim końcu domu i 
płakała. Starosta Poraj stękał i wzdychał.
   Długie osamotnienie i rozmysły naprowadziły zamkniętego i strzeżonego ściśle 
Malepartę, na rozpoznanie swego położenia i opatrzenie sposobów wyrwania się z niego. 
Począł od namawiania służącego, ale ten przelękniony, wierzący najmocniej w obłąkanie 
pana, a co więcej, przypominający sobie, jak dawniej mało znaczył w domu; nie ufał 
obietnicom żadnym i na wszystko głową potrząsał. Ciągłe jednak obcowanie z tym którego 
uznano za warjata, a co się warjatem nie okazywał wcale, napędzać już zaczynało myśli do 
głowy stróża. Szczęściem sam Maleparta znużony nalega- niami próżnemi i rozmyśliwszy się 
nad tem, że uciekłszy z niewoli, nie znajdzie nikogo coby mu dopomógł a schwytany, 
wysłany gdzie być może i zamknięty jeszcze ostrzej — sam Maleparta, przestał wkrótce 
tentować o uwolnienie u stróża. Inne miał już zamiary, chciał się widzieć ze Starostą, z żoną, 
jednego wywieść z błędu, drugą zastraszyć. Atym czasem dnie mijały, Doktor Juliusz codzień 
przychodził kiwać głową nad chorym i nic się nie zmieniało. Doktor zamiast rozpoznać stan 
prawdziwy Mecenasa, dziwił się tylko odmianom charakteru obłąkania, nie wychodząc z 
myśli że exystowało. W tej utrzymywała go starannie Zuzanna, opowiadając codzień nowe 
jakieś wymyślone na męża, dowody szaleństwa. Ona szła prosto do swogo celu, 
niedopuszczając Starosty (który lękał się teraz zięcia i niebardzo widzieć go pragnął) 
namawiała, aby dla interessów, legalnie uznać Malepartę za obłąkanego i cywilnie zmarłego. 
Tym sposobem ona z dobranemi opie- kunami, przychodziła do rządu całego majątku. Uznać 
jednak za warjata nie inaczej można było, jak wybadawszy go przed świadkami, bo zeznanie 
Doktora nie wystarczało. Lękała się Zuzanna, aby mąż nadto przytomnym, i zbyt widocznie 
nieokazał się przy zdrowych zmysłach.
   Sama więc nie wiedząc na co czekała i zwlekała.
   Po nie jakim czasie, gdy się zatarło wspomnienie wypadku tego i nieco zapomniały 
domysły. Pani Zuzanna, znowu spróbowała pokazać się w świecie, z miną smutną, jakby 
przeciw woli idąc między ludzi, przyjęto ją, jak zwykle przyjmują tych o których wiele źle 
czy dobrze mówiono, z zajęciem, z nadskakiwaniem każdy: się interessował nieszczęśliwą 
kobietą. Książe zbyt widocznie i nagle nie chcąc zrywać stosunków, zbliżał się znowu do 
Zuzanny, i bywać nawet u niej zaczął.
   Powoli, dom na czas jakiś zamknięty, otwarto znowu, dawne życie do niego wra- cało, 
nikt już nie myślał o nieszczęśliwym, zamkniętym w tym samym domu warjacie, którego 
ucha dochodził turkot zajeżdżających karet, wołanie ludzi, muzyka balowa, wrzawa rozmowy 
i śmiechy.
   Całe tak wieczory do późnej nocy, siedząc na łóżu, Maleparta z rozczochranym włosem, 
sinemi usty, obłąkanym wzrokiem, słuchał tych tysiąca pomieszanych głosów, sam jeden na 
przeciw sługi, który struchlały patrzał w niego jak w tęczę, i napróżno ciągle wyglądał 
objawień się warjacyi.
   Często Zuzanna, która zapomniała o Maleparcie po szumnej zabawie, z Księciem 
Kazimierzem uchodziła odpocząć do pokoju, o ścianę tylko będącego od izdebki męża; iam 
śmiech jej, głos towarzysza donośny, dochodził uszów nieszczęśliwego i burzył w nim krew. 
Nie raz wśrod ciszy słyszał rozmowę, łapał palące go jak ogień wyrazy, i zębami zgrzytał. 
Każdy okrzyk żony, ściskał mu głowę obręczem żelaznym, serce nożem przebijał; sługa na 
ówczas chwy- tał za drzwi i sposobił się już wołać o pomoc, gdyby się pan z łóżka ruszył.
   A Mecenas obłąkany prawie, słysząc rozmowę o sobie, śmiech z siebie, lab czułe zaklęcia 
kochanków — gdy się zmieniając w, szepty, przestawały ucha jego dochodzić, palił żądzą 
słyszenia, wytężał uszy i darł odzienie na sobie z niecierpliwości. Okropne jego położenie 
doprowadzać go wreszcie zaczynało do szaleństwa, o które dotąd zdradą był tylko obwiniony, 
dla łatwiejszego pozbycia. Były chwile prawdziwego już obłąkania, chwile furyi. Śpiew 
Zuzanny, co uszów jego dolatywał, głos Księcia, nie raz Maleparta przerywał ogromnym 
piekielnym śmiechem, jaki chyba z drugiego świata słyszeć można. Śmiech to był potępieńca, 
co sam sobie urąga i siebie dręcząc, szydzi z siebie.
   A kiedy śmiech ten doszedł uszów Zuzanny, bladła jakby słyszała groźbę, ociekała z 
pokoju, zatykając uszy. Często w nocy przerywał on jej sen spokojny i bu- dził niepojętym 
przestrachem, zdawało jej się że ją przychodzi zabijać: marzyła, że cisnąc za gardło, 
dopomina się swobody i zemsty.
   Położenie Zuzanny, jakie utworzyła sobie w chwili rozpaczy i nie wiedząc co począć, 
było także postrachów pełne i dręczące. Nie widywała wprawdzie męża, ale nieustannie 
lękając się go, marzyła że ją ściga ciągle. Straszna twarz Maleparty, taka, jaką widziała w 
chwili gdy się na nią porwał z mieczem, stała jej ciągle przed oczyma. Napróżno, pokilkakroć 
wzywał i prosił żony przez sługi Mecenas, nie chciała pójść do niego, lękała się być z nim 
sam na sam, a gorzej jeszcze bala się wymówek przy świadkach. Nareszcie gdy codziennie 
prawie, to do niej, to do Starosty posyłać zaczął, żądając ich widzieć, gdy i Doktor Juliusz, 
dając świadectwo o polepszeniu zdrowia jego, zachęcał aby go odwiedzić, musiała się 
Zuzanna zdecydować, na przerażający ją następstwy, ale nieuchronny pra- wie, krok ostatni. 
Z bijącem sercem zbliżyła się do drzwi izdebki i rozkazawszy na zawołanie być sługom, sama 
weszła, śmiałości sobie i ducha dodając.
   Ujrzawszy ją mąż, chciał się porwać z lóżka, ale kaftan go wstrzymał, wyciągnął ręce 
wychudłe, przez których pożółkłą, pomarszczoną skórę, sterczały kości, i ukazał je Zuzannie, 
pokrwawione prawie więzami. —
   — Patrz, patrz ! zawołał, czy nie dosyć ci jeszcze, czy nie dosyć! Puść mnie na Boga, 
puść wolno ! Weź co chcesz! weź wszystko, a puść mnie z tąd!
   — Uspokój się — odpowiedziała Zuzanna udając sama spokojność — to cośmy uczynili, 
uczynić musieliśmy dla ciebie samego?
   — Dla mnie! — przerwał mąż rzucając do koła wzrokiem obłąkanym. — Prawda! to dla 
mnie! Ale jużem zdrów, puścież mnie.
   — Nie jesteś jeszcze zdrów zupełnie, mogło by ci powrócić obłąkanie.
   — I mógłbym znowu chcieć was zabić? szydząc już zaryczał Mecenas. — Tak! tak, nie 
puszczajcie bo was zabiję! — Potem zmierzył wzrokiem żonę i tuląc w twarz dłonie dodał:
   — O! zapłaciłaś mi, za męki tej nieszczęśliwej ! zapłaciłaś za moje występki!
   — Milcz więc i cierp, kiedy sprawiedliwie cierpisz, — dodała żona: — nie myśl 
nadewszystko o swobodzie, bo tej mieć nie możesz.
   — Jakto? nigdy? — podchwycił podnosząc głowę mąż: — nigdy! Ale ja się zrzeknę 
majątku!
   — Cóż warto zrzeczenie się warjata! — mruknęła Zuzanna.
   — Obeszliście się bez zrzeczenia! — stłumionym głosem, rzekł Mecenas. — Wiecznie 
mnie tak trzymać będziecie?
   Zuzanna nic nie odpowiedziała na to, w tej chwili ukazała się we drzwiach głowa 
Starosty, który dowiedziawszy się, że córka poszła do męża, pobiegł za nią i niespokojny, 
ośmielił się zajrzeć. Na widok
     jego, schwycił się Maleparta i błagającym głosem, zawołał:
   — Starosto? na Boga cię zaklinam! Chodź tu! chodź tu na chwilę —
   — Nie idź ojcze, nie idź! — odpychając go krzyczała córka.
   — Na wszystko cię zaklinam chodź — wołał rzucając się po łóżku Maleparta: — chodź 
nie bój się, stój z daleka, ale pozwól pomówić z sobą.
   Starosta usłyszawszy głos, choć niespokojny został w przenikniętych drzwiach. — Córka 
go odpychała, zięć wolał, on w pół przelękniony, w pół ciekawy i chciał wejść i wahał się. 
Nareszcie błagające wołanie Mecenasa, mimo perswazyi Zuzanny, zwabiło go. Wszedł, stanął 
cały drzący i jedną rękę trzymając na klamce, odezwał się głosem nie śmiałym:
   — Cóż chcesz? co chcesz odemnie!
   — Na Boga, jeźli jest w sercu twoim odrobina litości, chcę litości! — krzyknął Maleparta! 
— Ty nic niewiesz, co się tu ze mną dzieje, tyś uwiedziony, a mnie niegodnie więżą! Ja nie 
jestem obłąkany ! Posłuchaj, posłuchaj!
   — Idź ojcze, idź ztąd — wołała Zuzanna — napada go szał. 
   — Ale on mówi przytomnie — rzekł Starosta, który poczynał się domyślać nieco. — 
Doktor Juliusz, nie darmo mi powiadał, że ma się znacznie lepiej i spodziewa się go wyliczyć.
   — Ja nigdy nie byłem obłąkany — zaryczał Maleparta: — Posłuchaj, na Boga Starosto. 
Twojej córce potrzeba było bezkarnie broić i zamknęła mnie, abym na nic nie patrzał, 
niczemu nieprzeszkadzał. Tego dnia nieszczęśliwego kiedym się porwał na nią i na Księcia, 
znalazłem ich sam na sam, w ciemnym pokoju, bezwstydnie —
   Głos stłumił się oburzeniem i gniewem, Starosta spojrzał na córkę. Zuzanna czerwona, z 
oczyma zapalonemi, ściśnionemi usty, straszna była, tak w niej wrzał niepokój i złość. — 
Uderzyłem przytomny i żonę niewierną i człowieka co ją uwiódł! Obwołaliście mnie 
szalonym! zamknęli! ale prędzej, poźniej, drzyjcie, bo się pomszcze Tyś nie winien Starosto, 
ratuj mnie, proszę cię, ratuj! wybaw!
   — Ten człowiek gada przytomnie — rzekł Starosta cicho do córki: — twoje pomięszanie, 
jego słowa przekonywają mnie, że tak być moie jak on mówi.
   Zuzanna odstąpiła od ojca i zbliżyła się ku Maleparcie. 
   — Słuchaj — rzekła — czy wolisz więzienie za zbrodnie, czy więzienie tutaj: więzienie 
co cię na rusztowanie poprowadzić może ! Powiedz wolisz je? Pójdziesz do niego, ja cię sama 
wydam i znajdę świadków przeciw tobie gdy zechcę. Nie przywódź mnie do ostateczności.
   Maleparta ukrył twarz i rzucił się pieniąc na łóżko.
   — Słuchaj, ojcze — zawołała córka obracając się do Starosty. — On nie jest obłąka- ny, 
ale go obłąkanie ratuje od śmierci z ręki kata, na kłórą zasłużył. 
   Starosta pobladł i ręce załamał. 
   — Co to jest!
   — Ty nic nie wiesz — zakrzyczała Zuzanna: — ty nic niewiesz! To Zbrodzień! Na jego 
głowie nie ma tyle włosów, ile popełnił występków! Nie żałuj go i nie broń: ma to, na co 
zasłużył.
   To mówiąc i słowy temi, przybiwszy męża, podeszła ku drzwiom; ale on się porwał i 
zawołał:
   — Zuzanno! na Boga, pójść mnie! Pójdę i więcej mnie nie zobaczysz. Pójdę i zostawię cię 
samą, wolną: nie pokażę się więcej.
   — Pójdziesz — rzekła odwracając się żona — aby cię złapali twoi wspólnicy i wydali w 
ręcę sprawiedliwości, abym ja wstydziła się za ciebie i splamiona na wieki, dla siebie i twego 
dziecięcia —
   — Mojego dziecięcia! — zakrzyczał Maleparta chwytając się za głowę. — Mojego! — 
Wkrótce na świat przyjdzie! Szalonym śmiechem na te słowa odpowiedział Mecenas, który 
się zapienił, zacisnął pięść i oczy wywrócił!
   — Mojego dziecięcia! Bądź przeklęta i z tem dziecięciem! bądź przeklęta z nim razem i z 
ojcem jego! Bądź przeklęta! Bodajbyś skończyła jak ja zacząłem, na nędzy! na tułactwie! na 
rozpaczy! Bądź przeklęta!
   Powtarzał przekleństwa, ale już nikogo w izbie prócz sługi u drzwi nie było.
   Opamiętał się wreszcie i rykiem niezrozumiałym skończył ten potok przekleństw. Tym 
czasem Starosta z córką uchodził, pomięszany i strwożony; wiódł ją, aby się od niej 
dowiedzieć wszystkiego i chwytał się za siwą głowę, wołając:
   — Otóż do czego mnie doprowadziła chęć zbogacenia ciebie! Jam winien, jam srodze 
winien! O ! imie Porajów, w co się obróci, imie nasze, splamione, shańbione!
   Córka powiedziała mu wszystko co słyszała od męża, pierwszej nocy weselnej, kiedy 
obłąkany widzieniem, spowiadał się jej z swego życia. Na opowiadanie to włosy mu na 
głowie powstały:
   — Nie potrzebaź go było zamknąć? — spytała Zuzanna. 
   Starosta milczał.
   — Tak, dodał, ale niepotrzeba było go zdradzać.
   Zuzanna uśmiechnęła się — ojciec nie widział uśmiechu, pogrążony w rozpaczy, siedział 
z głową zwieszoną, nieruchomy, nie umiejąc znaleźć rady.
   — Ale cóż dalej będzie? — spytał po chwili wychodząc z zadumania: — tak zawsze być 
nie może! Ludzie się dowiedzą? Zwróci to oczy? On się wyrwać może?
   — Gdyby się nawet wyrwał — rzekła Zuzanna — mam go w ręku zeznaniem własnem: 
nic mi zrobić nie moie?
   — Mogłaż byś zeznanie to na hańbę swoją wydać?
   Zuzanna zmilkła — potem dodała: — Nie wymknie się ! Pilnujemy go dobrze. Ludzie 
oczów na to niezwrócą, bo już mówić przestali!
   — Ależ tak zawsze być nie może! — powtórzył Starosta.
   — Radźcież co począć?
   — Radź sobie sama, kiedyś raz w to nieszczęśliwe położenie wpadła?
   — Ja! — zawołała Zuzanna — nie jaw nie wpadłam! wybaczcie ojcze, wyście mnie 
wprowadzili.
   Starosta powstał —
   — Przynajmniej nie powiecie że przeciw woli waszej.
   Oboje zamilkli po tych słowach. Starosta Poraj przechodził się po izbie w ponurem 
zamyśleniu.
   — Wiesz co — rzekł nareszcie — niema sposobu pozostać tutaj dłużej w mieście, 
zjedźmy na wieś.
   — Na wsi, to na nowo zwróci wejrzenia — zawołała czerwieniejąc Zuzanna: — to być 
niemoże: tu już mówić przestają, tu nikt na to uwagi nie zwraca, tam —
   — Masz słuszność! — rzekł Starosta, trąc czoło — ale cóź począć?
   — Zostawić wszystko jak jest!
   — Rób więc co chcesz !
   Rozeszli się i wypadek ten żadnych za sobą skutków nie pociągnął, prócz że Starosta 
Poraj, stracił wesołość i odwagę, stał się bojaźliwym, zamyślonym i poddał się zupełniej 
jeszcze niź kiedy córce.
   Zuzanna panowała w domu, niezmieniając trybu życia. Zręczna jak mało kobiet potrafiła 
utrzymać przy sobie Księcia Kazimierza, mimo że ten nic już więcej nad to co miał, 
spodziewać się nie mógł i poczynał poznawać się na kobiecie, której nigdy nie kochał, a teraz 
poczynał się lękać. Przywiązanie jego czy nałóg, było jednym z tych niewytłumaczonych 
pociągów, co się miłością nazwać nie mogą, a najpodobniejsze są do niej. Posłuszny 
Zuzannie, Książe, przed całym światem wydał się wreszcie, w jak ścisłych z nią zostawał 
stosunkach; ale nikogo to naówczas najmniej nie dziwiło, miano to za rzecz tem 
naturalniejszą, że mąż Starościny, uważał się za cywilnie umarłego. Gdy się to dzieje, 
Zuzanna, została matką; Starosta ze łzami uściskał wnuka, któremu na pamiątkę 
najsławniejszego z antenatów, dano imie Alberta. Chrzciny odbyły się z wielką wystawą, 
wspaniałością i zakończyły świetnym balem. Maleparta, który już się od sług dowiedział o 
dziecięciu, słyszał całą wrzawę balową i włosy sobie rwał na głowie.
   Ani teść, ani żona, nie przyszli więcej do niego i Doktor Juliusz tylko, który codziennie 
przychodził po swojego dukata, pokiwawszy głową, zażywszy kilkakroć tabaki, wracał nazad 
jak przyszedł.
   Maleparta, któremu nie zostawało nadziei wyrwania się z więzów, innym sposobem, 
wahając się chwycenia ostatniego środka, (bo lękał się utracić nadziei, co go utrzymywała) 
nareszcie odważył się próbo wać przeciągnąć na swoją stronę Dra. Julius.
   Niepodobna było lekarzowi nie widzieć że obłąkanie chorego, jeźli było kiedy to przeszło. 
Kilkakroć oznajmował żonie, iż mu się zdaje że Starosta przyszedł do zupełnego zdrowia, ale 
zawsze Zuzanna uparcie go przekonywała, cytując to wczorajsze to dzisiejsze słowa i 
uczynki; że mąż jej cierpi zawsze przystępy pomięszania. Dr. Juliusz na to milczał, dziwił się 
tylko, że nigdy sam niepostrzegł najmniejszej oznaki obłąkania w pacjencie.
   Maleparta ze swojej strony, starał się dla Doktora okazywać jak najprzytomniejszym, 
wstrzymując nawet od gniewu i rozpytując umyślnie o żonę, o dziecko z udaną czułością, i 
troskliwością. Lekarz codzień mocniej się przekonywał, iż wykurował go. Ale ile razy z tą 
szczęśliwą nowiną zaszedł do Starościny: ona z widocznem nieukontentowaniem, 
odpowiadała mu.
   — Wczoraj jeszcze, Doktorze, miał ak- cess furyi wieczorem: wszyscy śmiech jego 
słyszeli!
   Nie dodawała tylko, że śmiech ten, wyrwał się z piersi więźnia, na glos Księcia i Zuzanny, 
rozmawiających w sypialni o północy. Było się z czego śmiać i ryczeć szatańskim śmiechem i 
rykiem.
   Doktor tracił głowę zupełnie i nakoniec milczał; obserwował tylko Malepartę uważniej, 
podwajał wizyty, a nic dojść nie mógł. Mniemany szaleniec odważył się nareszcie, otworzyć 
przed Doktorem.
   — Słuchajcie — rzekł mu: — wy nie wiecie i jesteście tylko narzędziem żony mojej, 
która chce mnie więzić, aby się pozbyć przytomności natrętnej świadka, a może zemsty, 
człowieka mającego do niej prawo.
   — Hm! co? — spytał przysuwając się Doktor i składając ręce na gałce złoconej laski: — 
co mówicie!
   — Nie prawdaż Doktorze — rzekł Maleparta — źe trudno wam dostrzedz we mnie 
obłąkanie, które żona tylko wmawia w ciebie? — Hm ! hm ! — I Doktór potrząsł głową 
podsłuchując ciekawie. 
   — Wiedzcie, że nigdy obłąkanym niebyłem, chyba w tej chwili, kiedym się mścić porwał 
mojej zniewagi!
   — Jakiej zniewagi? — spytał Doktor.
   — Żona mnie zdradzała z tym łotrem Księciem Kazimierzem, któregom dobrze po 
plecach poznaczył, a jednak wylizał się i znowu tu chodzi.
   Wpół wierząc, w pół nie wierząc, Dr. Juliusz słuchał, biorąc po troszę tabakę, otrząsając ją 
z mankietków i poprawiając ogromnego brylantowego sygneta.
   — Na miłość Boga, Doktorze — dodał Maleparta — wyrwijcie mnie z rąk żony i z tej 
niewoli! Oni mnie zabiją tem więzieniem !
   — Jak będziecie zdrowi, to was wypuszczę !
   — Nigdy, Doktorze, ty ich nieznasz. —
   — Teraz nie moge. Żona Starosty codzień mi z prawdziwym smutkiem, powiada że masz 
akcessa w różnych porach dnia, najwięcej wieczorem i śmiejesz się, krzyczysz, wołasz!
   — Trzebaby być z kamienia, aby nie oszaleć Doktorze — zawołał Maleparta! — Przez tę 
ścianę odemnie tylko, pokój żony, słyszę głos jej kochanka, słyszę ich śmiechy, ich mowy o 
mnie.
   Doktor pokręcił głową.
   — Na Boga Doktorze, kaź mi zdjąć ten kaftan, wszak nie porywam się do nikogo.
   — Trzeba spytać Starościny.
   — Ona nigdy nie pozwoli.
   — Ja myślę przeciwnie.
   — Doktorze, jeźli ty nie wyratujesz, to nikt!
   Na te słowa, ostatni raz zażył tabaki lekarz i kłaniając się wyszedł. Zaczynał widzieć 
jaśniej w tej sprawie, a choć sam sobie nie wierzył teraz i usiłował dla uspokojenia sumienia i 
miłości własnej wmówić, że Maleparta, był obłąkanym prawdziwie z początku; przekonywał 
się że już nim nie jest. Rozmyślał nad tem głęboko. Po rozmowie z pacjentem, poszedł do 
Starościny.
   Przyjęła go jak zawsze z uprzedzającą grzecznością i rozpytywała troskliwie a lak 
naturalnie o męża, iż Dr. Juliusz, począł wątpić, żeby mogła nad nim się tak pastwić, taką 
udając czułość.
   — Starosta ma się nad wszelkie spodziewanie lepiej — rzekł lekarz: — mogę prawie 
zaręczyć, ie jest radykalnie wyleczony.
   Zuzanna poruszyła się niecierpliwie: - — Za pozwoleniem waszem, ależ co wieczora 
prawie, słyszę krzyki!
   — Hm! — odparł Doktor. — Niechżebym choć raz je posłyszał. Proszę wówczas posłać 
po mnie.
   — To się trafia w nocy.
   — To nic nie szkodzi.
   — I przechodzi prędko: moglibyście przybyć po czasie.
   — Jakkolwiekbądź — dodał Doktór: — ja mu już kazałem zdjąć kaftan, bo wszelki 
powrót furyi, uważam za niepodobny! — Jakto? Jakto? bez mojej wiadomości! — zawołała 
Zuzanna zrywając się. — Kazaliście zdjąć mu kaftan?
   — Ręczę, że to złych skutków za sobą niepociągnie, jest zupełnie spokojny.
   — Ale wy go nie znacie! wygo nie znacie — bledniejąc i czerwieniejąc, zakrzyczała 
Starościna. Doktor począł wierzyć słowom Maleparty i niespokojny czekał końca rozmowy.
   — Kaźcie mu go nazad włożyć! — zawołała Zuzanna.
   — Nie mogę! — odparł Doktor.
   — To ja sama każę!
   — To będzie gwałt niepotrzebny — rzekł grzecznie Julius.
   — Aleja Doktorze — zawołała Zuzanna mniemając że go tem nastraszy — ja wezwę 
kogo innego, jeźli wy mi wierzyć nie zechcecie i nie posłuchacie.
   Obraził się Konsyliasz, schował złotą tabakiereczkę, porwał za laskę i odrzekł:
   — Jak się wam podoba, Starościno: wiedzcie tylko, że dziś jeszcze, za godzin dwie, 
wszyscy moi kolledzy odbiorą cyrkularz odemnie o stanie choroby, i żaden się go leczyć nie 
podejmie.
   — Czegoź więc chcecie odemnie? Grozicie mi! — wołała Statościna pomięszana.
   — Ale nie ! — zimno odpowiedział Doktor Julius — ja się tylko bronię! P. Starosta 
niecierpi furyi i kaftan zdjąć mu kazałem: włożyć go bez potrzeby nie dozwolę. Wkrótce być 
może, całkiem wykurowany, powrócony zostanie familji.
   Podskoczyła na te słowa Zuzanna.
   — Jak chcecie, Doktorze, jak chcecie — zakrzyczała: — aleja na to nigdy nie zezwolę! 
On by mnie zabił.
   — On! tak przytomny, tak troskliwie się o nią wypytujący codzień! Tak przywiązany do 
niej!
   Zuzanna co się nieostrożnie wydała, pobladła okropnie, siadła udając spokojność i 
dobywając z kantroka rulonu dukatów, podała go Doktorowi. 
     — Doktorze, leczcie go jak najstaranniej, ale niewypuszczajcie, na miłość Bożą. Z zimną 
krwią przyjął i schował do kieszeni pieniądze Niemiec, potem wstał, naciągnął rękawiczki i 
nizko się kłaniając, rzekł:
   — Póty go nie puściemy, póki nie będzie zupełnie a zupełnie zdrów.
   — Ja sama o tem najlepiej osądzę i powiem wam.
   — Spuście się na mnie — przerwał Julius i wyszedł.
   Zuzanna porwała się niespokojna i pobiegła do sług. Dowiedziała się od nich że kaftana 
mężowi nieodjęto i powróciła uspokojona. Nakazała pilność największą, a mniemając, że 
ujęła Doktora, znowu wróciła do swoich zajęć i zabaw.
   Nazajutrz Dr. Juliusz, o swojej zwykłej godzinie, przyszedł do pacjenta. Od prawił pod 
jakimś pozorem sługę i wyjąwszy z kieszeni rulon dukatów pokazał go Maleparcie. — To 
pieniądze waszej żony, która nie chce, żebyście byli zdrowi i wolni.
   — Wiem o tem? — sieknął Mecenas.
   — Oddaję wam — rzekł Doktor kładnąc je na stoliku. — Ludzie mówią, że lubię 
pieniądze, ale jednak nie tyle, abym za nie dał sumienie. Każę wam zdjąć kaftan, będziecie 
wolni, sami myślcie jak uciekać, bo w tem wam pomódz nie potrafię.
   To mówiąc wstał Doktor i zabierał się do wyjścia; Maleparty oczy zabłyszczały, rzucił się 
chcąc dziękować, ale juź Julius zniknął.
ROZDZIAŁ V.
    
   Wielkie zamieszanie panowało w domu Starostwa Paprockich, na Krakowskiem. Cały 
dom tył w ruchu, konni i piesi słudzy, wybiegali na wszystkie strony, rozlatywali się po 
ulicach, gonili. Nieustannie zamykały się i odmykały wrota, a wewnątrz słychać było wrzawę, 
stąpanie, bieganie, i krzyki.
   Na górze, w salonie, na kanapie leżała z rozwianemi włosami Starościna, w rannym 
muślinowym podwłośniku, trwarz jej wyrażała przestrach, niepokój, udręczenie. Zrywała się, 
rzucała znowu, kładła, i łamała ręce rozpaczając. Przed nią z surową i smutną twarzą stał 
Starosta Poraj — słowa nie mówił, milczał spoglądając na córkę i ciężko nie kiedy wzdychał. 
Zuzaana to kryła twarz w ręce, to rzucała się jak obłąkana,
   — To zdrada, wołała, to zdrada! on przekupił Doktora: wszyscy zdrajcy! wszyscy na mnie 
z nim czyhają! Chcą mnie zgubić ! On nie mógł uciec bez pomocy domowych ! Dr. Julius 
najwinniejszy, kazał go puścić wolno! Ja przewidywałam, że się to na tem skończy! Ojcze, 
radź ! radź co począć!
   — Nie ma rady — odezwał się Starosta: — milczeć i czekać co się pokaże. Nie złapiemy 
go, już to pewna.
   — Nie może się ukryć — zawołała Zuzanna — nie ma znajomych, nie ma przyjaciela, nie 
ma pieniędzy: potrzeba go schwytać koniecznie! Inaczej ja chwili nie będę spokojną, on się 
zasadzi, naprowadzi zbójców, przekupi ludzi!
   Starosta milczał! — Nieszczęście! nieszczęście! nieszczęśliwa godzina kiedym go 
poznała! O ! ojcze, tyś winien wszystkiemu.
   — Nie czyń mi wymówki, obojeśmy winni, oboje pokutujem, a Bóg wie kto z nas srożej !
   Każdego wchodzącego sługę wypytywała napróżno Zuzanna, czy nie schwytano 
Maleparty. Nikt go nie widział, nikt poślaku wziąść nie mógł. Z wieczora nieniepojętym 
sposobem zniknął z izby więzień, a nazajutrz dopiero rano, postrzeżono że go nie było i dano 
znać żonie. Zapóźno więc wysłani słudzy, rozbiegłszy się po całej Warszawie i po 
gościńcach, nawet wieści o zbiegu przynieść nie mogli.
   Starościna rozpaczała. Dwóch, jeden po drugim posłańców, poleciało oznajmić Księciu, o 
niespodzianym wypadku. W godzinę Książe Kazimierz przybył do Starościny. Ale w twarzy 
jego, więcej wylęknienia, niespokojności, niż przywiązania i współczucia wyczytać było 
można. Od niejakiego czasu Książe, widocznie stygnąć począł.
   Ujrzawszy go Starościna porwała się z kanapy i pobiegła ku niemu, płacząc.
   — Wiesz! — zawołała — nie ma go, uciekł! Ludzie, słudzy, Doktor, wszyscy mnie 
zdradzili.
   — Ale gdzież się podzieć może: — rzekł dosyć zimno Książe.
   — Ani wiem, ani pojmuję, głowę tracę! ludzi rozesłałem! Co tu począć! radź! zmiłuj się! 
Radź! Ty wszystko wiesz! Jego zemsta straszna! On nie warjat!
   — Mnie się zdaje, że on zniknie zupełnie i więcej się nie pokaże — rzekł Książe: — bądź 
spokojna, cóżby zyskał chcąc cię prześladować?
   — A! zemstę !
   — Mówiłaś mi tylekroć, że go masz w ręku?
   — Właśnie dla tego, zabić mnie może, otruć!
   — Nie odważyłby się ! — Ty go nie znasz, on się na wszystko odważy. Ja muszę uciekać!
   — Dokąd?
   — Sama nie wiem, ale prawda, Kaziu, dodała, prawda że się nie zawiodę rachując na 
ciebie: ty ze mną? prawda?
   Książe był mocno zmięszany, i gdy chwytając go za rękę powtórzyła. 
   — Ty zawsze ze mną?
   Ledwie się zebrał na odpowiodź wymuszoną: 
   — Możeszże o tem wątpić ?
   Po chwilce rozmowy, w której wydawała się niespokojność obojga, Książe pożegnał 
Starościnę i wyjechał.
   Zaparto wrota kamienicy, u których pilna straż stała: rozesłano listy do rządzców i 
dzierżawców majętności, ostrzegając o Maleparcie i opisując go jak obłąkanego co się 
Doktorom wyrwał. Starościna spać niemogła, bo jej się zdawało ciągle, że mąż dusi ją za 
gardło i dopomina się zemsty: jeść nie mogła, lękając otrucia. Dzie- cko swoje tuląc, 
wystraszona, wychudła latała po pustym domu, nie wiedząc co począć z sobą. Nowy cios ją 
czekał jeszcze. Nazajutrz, odebrała list Księcia, pełen przysiąg stałej i niezłomnej miłości, ale 
pełniejszy jeszcze zgryzot sumienia i żalów, a definitive oznajmujący zerwanie stosunków i 
wyjazd do Paryża.
   Starościna czytając go omdlała i przyszedłszy do siebie dzień cały płakała, rozpaczała, 
biegając od kolebki syna, do okien z których widzieć się jeszcze niewiernego spodziewała. 
Napisała do niego zaklinając, aby raz ostatni przybył do niej; ale Książe wiedział że podobne 
pożegnania są najniebezpieczniejsze i umknął co najprędzej. Bez rozmysłu, jak szalona, 
Zuzanna, pobiegła oznajmić ojcu, że jedzie do Paryża.
   — Ja tu pozostać nie mogę — zawołała: — on mnie napadnie i zabije mnie, zabije 
dziecko. On czeka na zemstę, muszę uciekać! Rządźcie wszystkiem, dajcie mi pieniędzy, i 
dozwólcie jechać. Starosta gdyby nic żal córki, niebardzo by się temu sprzeciwiał, a gdy 
zaczęła prosić go, błagać, płakać, zamilkł i rzekłwreszcie:
   — Rób jak chcesz !
   Zuzanna rozkazała pakować, i w ciągłej gorączce, wybierała się w drogę, ciesząc się ie 
dogoni niewiernego. Tym czasem przyjaciele jej, dowiedziawszy się o wyjeździe, poczęli 
pocieszając odwiedzać; Starościna z początku rozpaczająca, dała się rozerwać trochę i z 
początku mimowolnie gwałt sobie czyniąc, weszła w świat jeszcze aby go pożegnać; potem 
pożałowała go porzucić, mieniając na nowych i nieznanych ludzi. Książe zacierał się już w 
sercu, przez które się tylko przesunął, więcej dla tytułu, niż dla miłości pociągniony przez 
Starościnę. I ta kobieta, powoli walcząc z sobą, niewiedząc sama co pocznie, jęła zwlekać 
odjazd, uspokajać się, aż nareszcie przestała całkiem mówić o nim.
   Ale na przestrach na żal, nie było lekar- stwa, chyba rzucenie się w świat, w zabawy, wten 
szum nieustanny, co głuszy wszystko, nawet sumienia głosy. Zuzanna inaczej uczynić nie 
mogła, i wróciła do dawnego życia. Księcia zastąpił Kasztellanic, Kasztellanica drugi Książe, 
wielbicieli nie brakło, bo zdaje się że kobiecie ( jak żołnierzowi liczba krzyżów ) dodaje 
wziętości, wdzięku, powabu, liczba kochanków. Im która więcej ich miała tem więcej 
spodziewać się może; jak muchy siadają tam, gdzie widzą że jest już kilka lub było przed 
niemi.
   Łatwo było zapomnieć Zuzannie, bo nigdy nikogo nie kochała sercem. Przywiązała się 
więc łatwo do zastępców pierwszego kochanka, a czując że się poniża móralnie, starała się 
wystawą, zbytkiem swym, blaskiem bogactwa, ozłocić postępowanie, zaćmić sposób życia. 
Nigdy dom Starościny, nie był tak wspaniały, tak nieustannie pełen, nigdy tak żywo jeden po 
drugim nie postępowały bale, wieczory, maskarady. Pieniądze lały się strugą, i napróżno 
Starosta przestrzegał, że dochody niewystarczały, że się poczęło robić lichwiarskie długi, 
Zuzanna zamykała mu usta, tem, że z ich bogactwy, zrujnować się było niepodobna. 
   Chciała się odurzyć, chciała zapomnieć w tym szale o Maleparcie, na którego 
wspomnienie stygła od strachu; napróżno, widziała go we śnie, lękała się dniem i nocą, każdy 
szelest, każde drzwi otwarcie, każdy krzyk głośniejszy ją przerażał. Tak było w początkach. 
Szczęściem czy nieszczęściem, tak dalece słychać o zbiegłym nie było, tak zupełnie przepadł 
bez wieści, że powoli Zuzanna uspokoiła się, mówiąc sobie:
   — Niewróci, ukryć się gdzieś musiał ze swoim wstydem. Zapomniał zemsty! Może 
umarł! O! wolniejsza bym była!
   Ale zarówno o życiu, jak o śmierci Maleparty, żadnej wiadomości nie było. 
   Starościna, jak naówczas powiadano, używała świata, aby się odurzyć, sypała pieniądzę, 
na powozy, konie, liberye, stroje i przyjęcie gości, co szydzili, gdy im czego zdawało się 
braknąć u niej; szydzili gdy czego znaleźli za wiele; szydzili czy było z czego, czy nie było, 
zaledwie weszli za próg. Na zabezpieczenie od tych szyderstw szły ogromne pieniądze; 
zadzierżawiano na dwanaście lat wioski, dawano drugie w zastawy choć nielegalnie, 
zapożyczano na inne. Z początku szło gładko i łatwo, ale skutkiem nierządu i tego zawrotu 
głowy który rujnujących się porywa — zaczęło potem iść co raz trudniej i gorzej. Starosta 
przestrzegał córkę, ale sam nic lepiej się na oszczędności rozumiejąc, wielce pobłażającym 
będąc dla utracyuszów, słabo się się tylko opierał zbytkowi, który mile łechtał jego dumę.
   A wśród szału, wśród wrzawy, w jakiej nieustannie żyła Zuzanna, dziecię jej oddane w 
ręce sługom, ledwie na chwilę wieczorem widząc matkę, wychowywało się jak wszystkie 
inne dzieci kobiet, co świat więcej i siebie niż obowiązki kochają. Małego Alberta nie znać 
było w domu, nie słychać, mało osób wiedziało że Starościna miała syna.
   Tak minął rok cały, rok drugi i trzeci a o Maleparcie ani wiadomości, ani słychu. 
Starościna ciągle w Warszawie jeszcze przebywała, ojciec przy niej. Zapomniano nareszcie 
tego, z czyjej łaski tak się wystawnie wiodło życie, czyją majętność tak wesoło rozpraszano. 
Zuzanna mieniając kochanków Jaśnie Oświeconych i Jaśnie Wielmożnych, schodziła 
starzejąc coraz to na mniej słynnych, coraz to na mniej znakomitych. W miarę jak zbytek 
wysileniem wielkiem utrzymujący się, niknąć zaczynał, i towarzystwo się otaczające 
Starościnę zmieniało i adoratorowie ubywali.
   Przyszła chwila, w której potrzeba było myśleć o wyjeździe na wieś, bo pieniędzy 
zabrakło i nikt ich więcej pożyczyć nie chciał. Lichwiarze, którym ogromne narastały 
procenta, zalękli się i skurczyli dłonie, poczęli się rozpatrywać w ewikcyi, znaleźli ją kruchą 
bardzo i dokuczali, coraz to natrętniej. Starościnie też świat coraz brzydł, bo się z nim pozłota 
powoli ścierała. Starosta Poraj starzał i chciał już spoczynku: widząc że krzesła sobie w 
Senacie nie wyczapkuje i nie wytrakluje, począł myśleć o wziętości w swoim powiecie i 
zażądał doń powrócić. Porajów dzięki zabiegłości jego, teraz był czysty od długów, na nim 
jeszcze żyć było można przystojnie na wsi, a nawet wystawnie dla szlachty domatorów, 
którym ostatki warszawskie, wydawały się jeszcze dostatkami. Wszakże gdy przyszło do 
wyjazdu, gdy trzeba było, może na zawsze porzucić ulubioną Warszawę, gdzie Zuzanna, tyle 
doświadczyła, użyła, tyle wycierpiała i tyle przebyła; gdzie Starosta tyle miał znajomości i 
stosónków obiecujących choć w oddaleniu ziszczenie owego marzenia o senatorskiem 
krześle; gdy przyszło jechać na wieś do starego zamku, zamieszkanego przez jednę P. 
Katarzynę, (która wpadła była w dewocyą nie pohamowaną), gdy przyszło rozstać się 
zmniemanemi przyjaciółmi, z balami, z fetami, z wszystkiem co tak długo stanowiło życie — 
zapłakała Zuzanna, zasmucił się Starosta. Oboje patrzali na przybory podróży, jak na smutny 
obrzęd jakiś, milczeli zadumani oboje. Wprawdzie, ostatni kochanek Starościny, zaprzysiągł 
się jej przybyć na wieś i zamieszkać dla niej na wsi; ale możnaż mu było po tylu smutnych 
doświadczeniach wierzyć?
   Zuzanna płakała ! Innej kobiecie wystarczyłoby dziecięcia: jej dziecko było tylko 
kłopotem nieznośnym i zawadą, a na myśl nie przyszło cieszyć się niem. Albertek chował się 
w izbie służących, nie pokazując prawie nigdy matce. Smutnem więc okiem poglądała na 
swój wyjazd Starościna, jak na wyrok wiecznej nudy, jak na rozbrat z miłym światem, ale nie 
można było dalej źyć w Warszawie, na takiej stopie jak dawniej, a zniżyć się nie chciano. 
Naj- lepszym więc i jedynym sposobem było, jak wszyscy zrujnowani, wyjechać na wieś. Tak 
się stało. Jednego zimowego poranku, przechodnie ujrzeli na Krakowskiem przedmieściu, 
ciągnący długi szereg powozów, bryk, koni, fur, ludzi. W środku ogromna kareta na saniach, 
sześcią końmi ciągniona, z zapuszczonemi firankami, mieściła w sobie Starościnę i starego 
Poraja. Tuląc twarz w chustkę, Zuzanna rzewnemi łzami płakała, po lubej Warszawie. Ojciec 
ją jako tako pocieszał, sam niewiele mniej od niej cierpiąc. Obojga życie całe, serce całe 
zostawało w Warszawie, duma ich wiodła tylko na wieś, robili jej ofiarę, a nad ofiarą płakali.
   — O! mój ojcze, mój ojcze! — wołała Zuzanna — ja niepojmuję, jak mogliśmy tak 
prędko, stracić, zmarnować taką fortunę. Myśmy jej nie stracili, ludzie nas oszukują, kradną.
   — Hm — odparł smutny Starosta — to bardzo być może, ale wszystko jedno, czy myśmy 
ją stracili, czy ludzie nam z rąk wydarli, dość że jej nie mamy. Trzeba teraz źyć znowu na 
Porajowie; dobrze że się choć to oczyściło!
   Zuzanna milczała, wyjeżdżali właśnie za rogatki i byli już w polu, wrzawa otaczająca 
ustała, sanie po wyślizganej drodze sunęły się szybko, myśli równie rączo leciały naprzód. 
Płakała Zuzanna, wzdychał Starosta. Tak dojechali w ponurem milczeniu na popas, któren 
przysposobiono o mil trzy, w karczmie u brzegu lasu stojącej. — Gdy otwarto drzwiczki 
karety i Starosta wysiadał, zastąpił mu drogę, czarno zarosły, odarty, stary już mężczyzna, 
który z podełba nań naprzód spojrzał, potem o jałmużnę cicho poprosił. Starosta kazał go 
odepchnąć, Zuzanna przeszła mimo niewidząc. Żebrak wyglądający na podupadłego 
szlachcica, niewiele się, jak zdawało, troszcząc o jałmużnę, o którą jakby dla formy poprosił, 
stanął na uboczu i uważnie patrzał. Podszedł ku drzwiom karczmy, zaj- rżał jeszcze przez nie 
i wtuliwszy wytartą czapkę na uszy, puścił się szybkim krokiem w las.
   Uszedłszy kilka set kroków, zbił się z wielkiej drogi i puścił mało udeptaną ścieżką, 
wiodącą pomiędzy gęste zarośla. Po kwadransie może drogi, zastanowił się u starego dębu, od 
którego wypruchniałego pnia, gęsty dym podnosił się w górę. Na około siedzieli kilku ludzi w 
kożuchach i opończach z prostego sukna. Pomiędzy niemi z twarzą wyżółkłą, bladą, 
wyniszczony, zarosły, ze zgasłami oczyma, sinemi wargami, siedział zgarbiony, schylony we 
dwoje i grzejący się najbliżej ogniska, człowiek. Próżne miejsce do koła zostawione 
dowodziło, że go towarzysze szanowali, on milczał i oni nie śmieli milczenia przerywać. Na 
skrzyp śniegu, pod butami przybywającego, siwy podniósł głowę, nastawił uszy, oczy 
wytrzyszczył i zawołał:
   — To ty Nuchim ?
   — To ja! — A cóż ! czy to oni ?
   — Niezawodnie.
   — Nie zwiódł nas więc arędarz?
   — Nie, sam na swoje oczy ich widziałem, poznałem, jestem pewny że oni, ale jadą ludnie.
   Siwy się skrzywił dziwnie, a potem spytał:
   — I cóż z tego ?
   — Napadać ich, nie byłoby rozumnie.
   — Alboż ci kto mówi, że rozumnego co robić mamy?
   — Niebezpiecznie — rzekł pierwszy — którego Nuchimem nazwano.
   — I cóż z tego? Wszak zawsze będzie niebezpieczeństwo ?
   — Dobrze to wam — odparł Nuchim — co nic do stracenia nie macie, ale dla nas.
   — A wy ? śmiejąc się rzekł siwy.
   — Ale my nie idziemy mścić się?
   — Lepiej bo za pieniądze.
   — Nie pójdziemy za żadne w świecie.
   — To mi wszystko jedno ja sam pój- dę! — zawołał siwy. — Dacie mi konia i strzelbę. 
   Wszyscy umilkli, poglądając na siwego, który jakby się zaraz wybierał, sięgał po strzelbę 
stojącą pod dębem i szukał konia oczyma.
   — Nie spieszcie się — rzekł Nuchim: — oni jeszcze popasają, i nie prędko zapewne z 
karczmy wyjadą?
   — Wolę poczekać, niż chybić chwili, której tyle lat czekałem! O ! nareszcie, będę ją miał 
w ręku. Czekałem na nią długo! wystałem się nie raz w nocy na ulicy, pod domem, 
namarzłem na próżno, postoję teraz. W którym jadą powozie?
   — Powozów cały szereg: w jednej karecie, jedzie kobieta z starym mężczyzną, 
mruknąłem prosząc ich niby o jałmużnę, stary kazał mnie odepchnąć, kobieta ani spojrzała.
   Siwemu zabłyszczały oczy.
   — Dajcież mi konia! dajcie mi konia! zakrzyczał — żwawo konia. — Napróżno się 
spieszycie, jeszcze będzie dosyć czasu!
   Nuchim wstrzymywał napróżno siwego, który się rwa!, wołał aby mu podano konia. Ale 
nikt go dać nie chciał, a nareszcie jeden się odezwał:
   — Chyba za niego zapłacicie, bo i wy i koń przepadniecie niechybnie: gdzież się na taką 
ciżbę porywać jednemu!
   Zacisnął usta siwy, dobył kieski skórzanej i spytał.
   — A co za konia:
   — Wiele dacie za niego? — rzekł jeden.
   — Co chcesz za konia ! co chcesz!.... gadaj — zawrzeszczą! stary.
   — Dziesięć czerwonych.
   — Na masz, dawaj mi go !
   W milczeniu przywiedli konia, i już nań miał siadać stary opatrzywszy rusznicę, gdy 
Nuchim porwał go za rękę i odprowadził w krzaki.
   — Weźcie no na uwagę — rzekł z cicha — czekaliście dłużej, możecie poczekać krócej. 
Nie wyrywajcie się bo dalipan to nie rozum !. Nic nie zrobicie, a nadstawicie szyi 
nadaremnie.
   — Alboż o to dbam?
   — Ale dbacie choć o tę zemstę? — rzekł Nuchim, ruszając ramionami.
   — Nie wątpicie o tem, spodziewam się kiedym dla niej z wami się aż związał?
   — No, to dla tej zemsty, jeźli ją mieć chciecie, wybierzcie sobie inną porę. Znajdziemy ją 
jeszcze. Jadą na wieś, nadybiemy łatwo po nocy, samę jedną.
   — Moie i macie słuszność — rzekł siwy — ale czekać, czekać, kiedy się już tyle czekało, 
tyle wycierpiało, wymęczyło szukaniem zemsty, i ma się ją w ręku.
   — Cóż wy to nazywacie, że ją macie w ręku? — rzekł Nuchim. — Licho tam pozna w 
którym powozie jedzie?
   — Ja poczuję — rzekł stary. Nuchim się uśmiechnął.
   — Ludzi pełno! — Cóż mi ludzie! niech mnie potem zabiją ! muszę się pomścić !
   — No ! to jak sobie chcecie, ale wcale nie rachujcie na nas. — To mówiąc odszedł. Stary 
począł się namyślać, chodzić i rzuciwszy strzelbą o drzewo z niechęcią, usiadł znowu 
milczący u ogniska. Otaczający go patrzeli nad i milczeli.
   Któryż z czytelników, w siwym wychudłym starcu, nie poznał jeszcze Maleparty? On to 
był w istocie. Wymknąwszy się z Warszawy ze stu czerwonemi złotyma, szybko się ku 
Lublinowi puścił i wyszukał dawnego towarzysza pierwszej swej zasadzki, przechrztę. Z nim 
razem ułożyli czyhać na Starościnę i albo ją żywcem porwać, albo zabić. Mecenas chciał 
zemsty koniecznie i wahał się jeszcze jak ją miał spełnić. Trzy całe lata szukali z Nuchimem 
sposobności rzucenia się na Starościnę i nie znaleźli jej. W Warszawie tak ludnej na ówczas, 
ciężko było napaść na ulicy jadącego, i wymknąć się nie postrzeżonemu. Zuzanna zaś prawie 
zawsze, czy skutkiem ostrożności, czy wypadkiem, powracała do domu, wyjeżdżała z niego, 
w towarzystwie dość licznem. Sto razy może, czatujący zasadzali się, a zawsze napróżno: 
zawsze ktoś nadjechał, coś im przeszkodziło. Maleparta ukryty w izdebce najętej z 
Nuchimem na Pradze, codzień wchodził o zmierzchu do miasta, stawał u wrot swego domu i 
czatował. Posiwiał na tych czatach, zjadł co miał pieniędzy i Bóg wie zkąd i jak dostał ich 
znowu, a nieopuścił obranego stanowiska. Wychudły, zarosły, zsiwiały, nie dopoznania był 
prawie, a nie ukazywał się dla ostrożności, chyba nocą. Raz do jadącej zniecierpliwiony mąż, 
wystrzelił nawet, ale zwilgocony proch nie zajął się, zdruzgotał fuzyą o ziemię i uciekł; a na 
zajutrz stanął znowu w tem samem miejcu. Widział on z tego stanowiska całe życie żony, 
wszystkich jej kochanków policzył, a nie raz marznąc u bramy, słyszał jak spijano wiwaty na 
górze; poglądał w oświecone okna i zębami zgrzytał. Codzień obiecywał sobie zemstę na 
jutro, i codzień kładł się spać zawiedziony. Nareszcie wieść o wyjeździe żony na wieś, którą 
dostał od szpiega, uradowała go; klasnął w dłonie wołając: — Teraz się pomszczę! I 
zwoławszy wszystkich znajomych Nuchima, puścił się z niemi przodem drogą, którą Starosta 
jechać miał, spodziewając łatwiej przydybać gdzie w nocy, wśród lasu.
   Tuśmy zastali Maleparrę, ale jak widziemy, i tu jeszcze tak długo obmyślana, miała go 
ominąć zemsta, porywać się na zgraję otaczającą podróżnych, z garstką ludzi, było 
niepodobna. Widział to Maleparta, rzucił z rozpaczy strzelbę o ziemię, puścił konia i siadł u 
ognia. Dumał długo, ale z niecierpliwiony porwał się nareszcie obłąkany prawie:
   — Nie! nie! nie! — zakrzyczał — dłużej czekać nie mogę. Niech się co chce dzieje, niech 
zginę, ale dłużej nie wytrzymam.
   To powiedziawszy porwał znowu strzel- bę i przyrządziwszy ją drżącemi rękoma, 
wyciągnął jednę szukając konia.
   — Panie Starosto! — rzekł Nuchim, nie gubcie się!
   — Daj mi pokój!
   — A jeźli się gubić chcecie, zapłaćcież nam.
   Odpasał trzos Maleparta i wysypał na śnieg pieniądze.
   — Bierzcie z lichem co mam, niczego niepotrzebuję, tylko się pomścić.
   — Byleście się tylko mogli pomścić..
   — Muszę!
   Zawołał i dosiadł konia, a nie pożegnawszy i skinieniem głowy nikogo, puścił się 
czwałem ku wielkiej drodze. Im bardziej do niej się zbliżał, tem serce mocniej mu biło. Stanął 
za sosną i rzucił okiem po gościńcu. 
   Nikogo.
   Szukał śladów na śniegu, ale tyle ich tam było! Może przejechali już, pomyślał. A! to być 
nie może! Wszak ja ją muszę zabić!
   I stał, stał godzinę i drugą, a za każdym szelestem odwracał się, za kaźdemi 
przesuwającemi się sankami chwytał strzelbę, i zawiedziony zwieszał głowę, bił, męczył 
konia ze złości.
   Ku wieczorowi już się miało, gdy od strony, z których się podróżnych spodziewał, 
postrzegł nareszcie chciwemi oczyma czerniejący długi szereg sani i konnych. Zatrzymał 
duch, zębami nabił skałkę u fuzyi, opatrzył ją i stał z wlepionemi oczyma usiłując rozpoznać 
powóz, w ktorym jechała żona. Powoli przesuwać się zaczęły sanie z kuchnią, czeladzią, 
dworem, nareszcie ukazała się kareta, ciągniona sześcią końmi w niejakiem oddaleniu od 
innych powozów.
   Gwałtowniej uderzyło mu serce. W jednej chwili spiął konia, przeskoczył i zmierzywszy, 
wystrzelił. Konie rzuciły się w bok, ludzie krzyczeć poczęli, Maleparta zawrócił się chcąc 
uciekać, ale koń grzebiąc się w śniegu na zawrocie związał i upadł. Na huk wystrzału 
nadbiegli dworacy i leżącego na ziemi tłuc poszęli.
   — Co to jest? kto to? Co?
   Wołano ze wsząd, z karety bojaźliwie ukazała się głowa kobiety i starca. Konie się 
zatrzymały.
   — Zbójca ! zbójca ! — wołano.
   W tem sługa, który pilnował Maleparty gdy go pod pozorem obłąkania więżono — 
zakrzyczał:
   — To pan!
   Na te słowa, drzwiczki się otwarły i Zuzanna wychylając się, rozkazała:
   — Związać ! związać!
   — To pan ! — powtórzył sługa!
   — Wsadzić go do drugich sań związanego! — zawołała głośniej Zuzanna.
   — Kto ranny? — spytał Starosta tchórzliwie.
   — Nikt dzięki Bogu i mamy go w ręku — odpowiedziała córka. — Niepuszczajcie go — 
krzyknęła do ludzi — związanego prowadźcie na saniach z nami, a pierwszy co sio wo o tem 
piśnie, służbę utraci, jeźli niegorzej. Ruszaj: — dodała do furmana, zamykając drzwiczki i 
spuszczając firanki. — Ruszaj.
   Strzał Maleparly pospieszny i nie wprawną ręką kierowany, przebił tylko deskę w karecie, 
i nikogo nietknąwszy, kula na wylot przeszła i utkwiła w śniegu o kilka dziesiąt kroków. 
Napróżno rozpaczliwie się broniąc, bił i szablą i ręką i rusznicą z kolei schwytany; ludzie 
porwawszy go z tyłu związali i w milczeniu rzucili na sanie. Koń wychwycił się i pobiegł w 
las wierzgając, a dwór w milczeniu popędził doganiając wyprzedzającą go karetę. Przez cały 
las wezwał lecieli wszyscy, lękając się nowej zasadzki.
   Na noclegu, w osobnej izbie umieszczono z rozkazu żony Malepartę, który ryczał z 
gniewu i złości całą noc. Nazajutrz rano nim słońce weszło, upakowano się do drogi i z 
widocznym ruszono pośpiechem: ludzie szeptali między sobą: Starosta i Zuzanna ponuro 
milczeli.
   — Mamy go więc znowu w swoim ręku — odezwała się ku południowi Zuzanna. — Pan 
Bóg ocalił nas. Co teraz z nim poczniemy ?
   — Daj mi pokój — odpowiedział Starosta: — samaś po większej części temu winna, myśl 
co masz zrobić, ja od wszystkiego ręce umywam.
   — Potrzeba go zamknąć znowu — po wiedziała Zuzanna — inaczej z życiem nawet 
bezpieczni być nie możemy.
   — To się wymknie znowu! — rzeki z westchnieniem Starosta.
   — O ! teraz ja sama będę go pilnować ! szepnęła Zuzanna.
   Ojciec wzruszył tylko ramionami.
   Im więcej do Porajowa się zbliżali, tem pomimo pozornej swej obojętności, 
niespokojniejszą była Zuzanna. Tysiące myśli krążyło jej po głowie: wymyślała jakby się 
zapewnić że drugi raz nie wymknie się już Maleparta i stanęło na tem, aby go zamknąć w 
osobnej warownej baszcie, dotąd nie zamieszkanej oddawna. Nim przyjechali do domu, już 
rozkazy względem tego były wydane i posłaniec pobiegł przodem, aby przygotować 
więzienie Maleparty. On w odrętwieniu spoczywał w saniach, nie mówiąc słowa, tylko 
oczyma zbłąkanemi, wodził po otaczających go ludziach i resztą zębów zgrzytał, jak dzikie 
zwierze, które na łowach pochwycą.
ROZDZIAŁ VI.
    
   Smutny był powrot do Porajowa któren Starosta powitał łzawem wejrzeniem, a Zuzanna 
niecierpliwem rzutem oka. Nikt nie powitał przybywających na ganku, bo Panna Katarzyna 
nie mogąca darować bratu i siostrzenicy urazy, jaką do nich miała, nawet przeciw nim nie 
wyszła. W milczeniu wysiedli i krzyk tylko przebudzonego ze snu dziecka, które do zamku 
wnoszono, przerwał ciszę ponurą. Sanie które wiozły Malepartę zatrzymały się u starej baszty 
i słudzy wedle rozkazów pani, powiedli go po wschodach, do górnej komnaty, na prędce
     dla niego wyporządzonej. On dał się prowadzić mrucząc tylko pod nosem ponuro. — 
Weszli do obszernej izby sklepionej, której dwa okna zabite były zewnątrz deskami, a jedno 
żelazną obwarowane kratą. Stół dębowy, ława z poręczem, stołek i tapczan sianem 
narzucony, składały cały sprzęt smutnej, wilgotnej, w zielone plamy na murach, izby, w 
której czuć było, że dawno człowiek w niej nie postał. Po ścianach z których tynki poopadały, 
znać jeszcze było miejsca gdzie dawniej wisiało obicie i obrazy. Na jednej tylko ciemny, w 
czarnych ramach, był ukrzyżowany Chrystus, wiszący przeciw łoża Maleparty. Drzwi izby 
dębowe, kute mocno, zamykały się zewnątrz na rygiel i drąg, któren wchodził w antaby, 
przytrzymywane kłódkami. Niegdyś była to izba gościnna, potem zbrojownia, nareszcie 
skarbiec: a gdy skarbów niestało, pustka, teraz zeszło komnacie na więzienie. Maleparta 
obejrzał wilczym swym wzrokiem ten loch ciemny, ponury i smutny i rozwiązany, rzucił się 
na siano, nie patrząc co robili słudzy.
   Jak tylko usłyszał brzęk kluczów i zamykanie drzwi warownych za sobą, pochwycił się z 
tapczana. Nikogo nie było, wsiał sam jeden, pobiegł do okna. Wychodziło na gnijącej wody 
pełen kanał, teraz zamarzły i lśniący jak szkło, dwa drugie okna światła nieprzepuszczaly i 
przez szczeliny tylko świeciło się z nich. Oprócz krat były zabite deskami, które utrzymywały 
poprzeczne drągi. Obejrzawszy okna, przeszedł całą komnatę zaglądając w kąt każdy, 
zastanowił się probując drzwi kutych, zajrzał do wystygłego komina i tylko co ogrzanego 
starego pieca, potem zdał się namyślać i znów rzucił na łoże.
   Nie tknął dnia tego przyniesionego mu jadła i na przemiany, to wstawał błądząc jak 
zwierz dziki po klatce, to kładł się znowu rycząc ze złości. Niekiedy chwytał siwe włosy i 
rwał garściami. Ktoby go był widział w tej obłąkanej rozpaczy, przeląkłby się na widok tych 
oczów siwemi zasuniętych brwiami, a rzucających błyskawice, wychudłych policzków, 
zapadłych ust dziwnie wykrzywionych i ruchów jego konwulsyjnych. Było w nim coś 
przypominającego razem dzikie zwierze i szalonego człowieka. Szaleństwo tez zimną swą 
dłoń wyciągało już po nad wyschły mózg starca, któren ucisnąć miało, czuł jakby ciężar 
żelaznych palców na czasce; a w sercu druga taka ręka zdawała się szukać ostatka czucia, aby 
je niemiłosiernie wyciskać.
   Dzień jeden, drugi, trzeci upłynął jednostajnie, bez zmiany żadnej. O jednej godzinie 
wnoszono mu jedzenie, odmykano i zamykano drzwi, stawiano wodę i ryglowano znowu. 
Oddalony stupot kroków, dowodził, że na korytarzu stała warta.
   Napróżno uwięziony chciał począć rozmowę z ludźmi przychodzącemi, żaden mu nie 
odpowiadał — przez okno nic widać nie było, prócz części starego wału zasypanego 
śniegiem, i zmarzłej wody w fosie. Sta- ry konał w tem milczeniu jednostajnem, w tej 
niewoli, nad którą byłby teraz przeniósł swoją izdebkę Warszawską, bo do niej przynajmniej 
głos ludzki dochodził. Tu sam był ze swoją przeszłością, z myślami, ze zgryzotami i 
niezaspokojoną zemstą, sam był w obliczu siebie bez nadziei wyrwania się, bez nadziei 
odmiany losu. Upływały tygodnie, miesiące a nic nowego nie zaszło; zawsze też same słyszał 
głosy, też same milczące, ponure i groźne widział twarze.
   O jednej godzinie budził go daleki dzwonek zamkowy, wołający na modlitwę, na obiad i 
wieczerzę, czasem turkot powozu go doleciał, rozmowa ludzi przechodzących po wałach 
doszła i nic więcej — nic!
   Ani żona, ani teść niedowiadywali się do niego, nie przyszli, nie spytali, nie przysłali. W 
tem co mu przysyłano nie znać było przychylnej lub choćby litościwej nawet ręki, dawano mu 
ostatki strawy, co jej nie dogryźli ludzie — brudne pomyje kuchenne, chleb czarny, wodę 
mętną. W pogardli- wem milczeniu znosił to wszystko i litości ani się już spodziewał, ani 
pragnął. Jedyną jego myślą, było wymknąć się znowu, wyrwać raz jeszcze, ale zdawało się 
niepodobieństwem dopiąć tego, bo baszta była strzeżona pilnie i drzwi i okna żelazem kute.
   Jednego poranku nadchodzącej wiosny, kiedy Porajowski zamek osuty był mgłą gęstą, 
Maleparta poszedł do jednego okna przez które trochę świata widać było. Teraz go mniej 
jeszcze niż kiedy zobaczył, bo bliższe tylko przedmioty rysowały się w wilgocią przesiąkłem 
powietrzu. Przed nim był wał, po którego grzbiecie szła ścieszka; fosa zamarzła; dalej z mgły 
sterczały suche bezlistne jeszcze gałęzie drzew ogrodowych. Nikogo do koła — dzwonek 
kapliczny jęczał wołając na mszą.
   Nagle wstrząsnął się Maleparta i z cicha wykrzyknął radośnie, chwycił za kratę żelazną i 
uderzył po szybach w ołów oprawnych, które zadźwięczały. Na ścieszce wiodącej przez fosę, 
stał odarty, czarno zarastający, w płaszcz dziurawy obwinięty człowiek, któren oglądając się 
bacznie na wszystkie strony, podnosił nie śmiało głowę ku oknu. Postrzegł on Malepartę i 
położył palec na ustach, obejrzał się i zniknął kierując się ku zamkowi.
   Więzień powiódł za nim okiem spragnionem i dyszał niespokojny.
   — To on! to on, on mnie uwolni! on nie po co innego tu przyszedł!
   Cały ten dzień strawił w oknie, bojąc się go na chwilę odstąpić, ale napróżno, bo Nuchim 
(on to był bowiem) więcej się nie pokazał. Nazajutrz i dni następnych, stał ciągle trzymając 
się za kratę, i usłyszawszy tylko chód ludzi i odryglowanie drzwi, odstępował od niego na 
chwilę. Ale nikt się więcej nie ukazał. W tydzień znowu przeszedł po wałach Nuchim, 
potrząsnął głową ku więźniowi i położywszy rękę na ustach zniknął. Co to miało znaczyć? nie 
wiedział Maleparta, ale się spodziewał.
   — Będę wolny ! będę wolny ! — wołał w duszy: — on wie, że jeszce mam zakopane 
pieniądze i dla nich mnie uwolni!
   Ale żadnego kroku ku temu, nie uczynił nikł i Maleparta zaczynał już rozpaczać znowu, 
gdy jednego dnia wpatrując się w twarz sługi przynoszącego mu jedzenie, poznał jednego z 
towarzyszów Nuchima. Rzucili na siebie okiem, ale był świadek, mówić nie mogli i tak się 
rozeszli. Nowa nadzieja wstąpiła w serce Maleparty. Nazajutrz ten sam człowiek, przyszedł 
niosąc jedzenie, bez towarzysza.
   — Na Boga — zawołał do niego więzień: — niech mnie Nuchim uwolni, zapłacę mu co 
zechce!
   — Tst! cicho! Do tego idzie! — rzekł sługa i wyszedł mrucząc.
   Ale znowu kilka dni się nie pokazał, Maleparta palii się niecierpliwością. Zwyczajnie raz 
tylko w dzień przychodzono zjedzeniem i odmykano drzwi, a przez resztę czasu, słyszał tylko 
stąpanie wartownika w korytarzu. Jednego z następnych dni, zdziwiło go, że wieczorem 
jednostajne stąpanie pod drzwiami ustało. Poszedł do okna, przemknął mu się Nuchim z 
palcem na ustach i zniknął w mroku. Noc już zapadła, gdy znowu kroki zwyczajne, dały się 
słyszeć w korytarzu. Maleparta nastawił ucha — zadzwoniono kluczami — podbiegł ku 
drzwiom — znowu cicho i noc płynie i ciemno w izbie i nic a nic nie słychać.
   Rozpacz go porwała, rzucił się na łoże, wnurzył twarz w posłanie i dusił się gniewem, 
niecierpliwością i złością.
   W tej chwili, jak zawsze gdy tracił nadzieję i dręczył się, a dręcząc pocieszał dziwnym 
sposobem, (wspomnieniem, jak drugich dawniej męczył): w tej chwili przyszły mu na myśl, 
wszystkie obrazy przeszłości. Z kolei, począwszy od żebrzącego tułackiego życia, aż do 
śmierci Stanisława i Rózi. Nad głową jego olbrzymie rozwinęły się cienie ofiar. Wołał do 
nich: — Los się za was pomścił i ja cierpię ! i ja cierpię!
   A czujce w sercu mękę, przypominał męki drugich, męki swych ofiar, aby się niemi 
pocieszyć, przypominał płacz Rozalji, jęk ostatni Szczuki, śmiertelny krzyk upadającego w 
walce zdradliwej Górskiego. Te myśli, któremi pasł swoje pragnienie zemsty, odurzały go na 
własną boleść. Nagle na szelest jakiś podniósł głowę i wielkim głosem wykrzyknął, chciał 
zakryć oczy, nie miał siły, pozostał jak słup nieruchomy.
   Przed nim, jak w dniu weselnym, pod obrazem P. Jezusa, będącym naprzeciw łoża, stały 
rzędem tłumnie cienie wszystkich znajomych poległych w tej walce, którą wiódł połowę 
życia, bijąc się o nasycenie chciwości i namiętności podłych. Blado rysowały się na ścianie, 
którą zajmowały, za krywając drzwi sobą i otaczając do koła przestępce. W tym milczącym 
mar tłumie poznawał Maleparta, dawno zapomnianych ludzi, groźno patrzących na niego, tak 
jak patrzyli z nad ołtarza w chwili ślubu, jak patrzyli w izbie sypialnej. Jedni mieli rękę na 
sercu, drudzy na czole, inni wyciągali ją ku niemu, wyschłemi palcami nań skazując. 
Widzenie to było przerażające dla zbrodniarza, który drżeć począł, a oczu z niego odwrócić 
nie mógł. Pomimo przestrachu i drżenia, pomimo szumu w uszach i głowie, posłyszał jednak 
w tej chwili Maleparta, stąpanie wyraźne pode drzwiami, brzęk kluczy i odryglowanie drzwi; 
chciał spojrzeć ku nim, ale za marami nic nie widział. Zdawało mu się że otwierano, chciał 
biedz domyślając się uwolnienia, nie mógł się ruszyć: między nim a drzwiami stały te mary 
straszliwe, zagradzające mu drogę.
   Szeptanie i blizkie stąpanie dały mu się słyszeć wyraźniej niż wprzódy, ale oczów nie 
zwrócił z białych cieniów, stojących naprzeciw.
   Nareszcie uczuł jakby go ktoś za rękę pochwycił i krzyknął.
   — Cicho! to my przychodzim cię uwolnić!
   Maleparta milczał.
   — Chodź ! — I pociągniono go za rękę ale drżący i przerażony widzeniem, nie dał się 
wziąść; skurczył, oparł silnie i w miejscu pozostał.
   — To ja! Nuchim! — rzekł głos — chodź, chodź prędzej, uciekajmy.
   Zimny pot ściekał po czole Maleparty. Chciał iść a nie mógł, bo między nim a drzwiami, 
była nieprzełamana zapora. Odepchnął Nuchima i po cichu odpowiedział:
   — Nie mogę, teraz nie mogę ! nie mogę ! — I głos mu w piersiach zamarł.
   — Uciekaj.
   — Nie mogę ! nie chcę. Jutro.
   — Ale jutro nie czas będzie: odbiliśmy zamki; postrzegą.
   — Nie mogę ! Nie widzisz ?
   — Coż mam widzieć? — rzekł żyd.
   — Nie widzisz? Ot tu przed drzwiami wszyscy stoją i niepuszczają.
   — Oszalałeś ! prócz mnie, ciebie i moich w korytarzu rozstawionych, nikogo tu nie ma! 
— A oni! oni! widzisz ! Wzięli się za ręce i bronią wyjść! Muszę zostać!
   — Zwarjował! — zawołał żyd spluwając ze złości: — zwarjował! A! gdybym był to 
wiedział, nie byłbym dla niego szyi nadstawiał. — I cofnął się szybko. Maleparta pochwycił 
go konwulsyjnie za rękę:
   — Poczekaj ! zmiłuj się, nie idź, oni mnie tu zabiją! oni przyszli po zemstę.
   — Więc uciekaj ze mną.
   — Oni nie puszczą.
   Żyd porwał się i uszedł kilka kroków.
   — Idziesz czy nie?
   — Miej litość, poczekaj! Jak oni ustąpią, ja pójdę, poczekaj do świtu.
   — Żeby mnie złapali 1
   Maleparta padł na łoże zamykając oczy: Nuchim spojrzał w ciemności, a nie słysząc 
głosu, klnąc odszedł, drzwi za sobą zostawując otwarte.
   Kilkakroć w ciągu tej nocy, zrywał się i chciał do nich biedz więzień, ale zawsze 
nieprzełamany mur, stał między nim a nie- mi. Cienie nie ustępowały na chwilę. Nad świtem 
nadeszli ladzie zamkowi i zastawszy drzwi otwarte, rygle połamane, drąg wyważony, 
niezaglądając do izby nawet, pobiegli dać znać Zuzannie, że Maleparta uciekł. Właśnie przed 
blaskiem dnia, znikły nocne mary i odzyskując przytomność, więzień rzucił się z łóżka ku 
drzwiom. Zastał je otworem stojące — wyszedł; ale jakby wytrzeźwiony z upojenia długiego, 
błąkać się począł w dziedzińcu, sam nie wiedząc co począć z sobą.
   Trzeci to już raz pokazywały mu się postacie drugiego świata, i trzeci raz przestrach, 
zgryzota, obłąkanie, porywały Malepartę, zapominającego o zemście.
   W tej chwili wcale innem uczuciem biło mu serce — bał się znowu sprawiedliwości 
Bożej i kary, drżał przed wiecznością. Żądza zemsta ustępowała przed niepojętą bojaźnią, 
uciskającą serce, trzęsącą duszą całą. 
   Obłąkanego, oszalonego, i drżącego ze strachu, spotkała Zuzanna, która na wieść o 
ucieczce biegła sama opatrzyć, jakim spo- sobem stać się to mogło. Zeszli się na wale 
zamkowym i oboje cofnęli. Ona poznając w tym zarosłym, dziko patrzącym, wychudłym 
starcu męża i zabójcę swego; on w tej kobiecie tak zmienionej życiem, niedawno jeszcze 
świeżą i dziewiczą Zuzannę. Ona chciała uciekać, on stanął wryty.
   — Bierzcie go ! Bierzcie go! oto jest! oto jest!!
   Drżący Maleparta słowa się na to nieodezwał: chwilę jakby płomień zagorzał mu w sercu 
i zacisnął pięści, ale wnet znowu trząść się począł i bojaźń nocna opanowała go znowu.
   — Posłuchaj mnie — zawołał: — posłuchaj !
   — Czego chcesz !
   — Proszę cię, posłuchaj mnie!
   — Boję się ciebie! — odpowiedziała Zuzanna, którą błagający i wylękły głos starca 
mimowolnie poruszył i upewnił. Człowiek co mówił takim głosem, nie myślał już o zemście. 
— Nie lękaj się! nic ci nie zrobię ! Na wszystko zaklinani, nie zamykajcie mnie w tej izbie, ja 
tam umrę w mękach. Duchy się pokazują, też same! też same!
   Zuzanna stała i patrzyła na niego, on obłąkanemi wodził oczyma i wyciągał ręce.
   — Nie przystępuj ! — zawołała.
   — Nie lękaj się! Gdybym chciał zemsty, mógłbym się był rzucić dawno na ciebie i zdusić 
nimby ludzie nadbiegli. — Żona cofnęła się na samą myśl niebezpieczeństwa.
   — Nie lękaj się! nic ci nie zrobię. Niechcę zemsty, nic nie chcę, tylko mnie nie 
zamykajcie samego!
   — Kto ci drzwi otworzył!
   — Przyjaciele, znajomi co mnie ratować chcieli; ale uciekać nie mogłem, bo oni stali i 
bronili wyjścia.
   — Kto?
   — Te cienie, te mary. Przysięgam ci, nie chcę zemsty nad tobą, puść mnie tylko wolno, 
pójdę, ucieknę. Ja tu źyć nie mogę.
   Zuzanna stała nie wiedząc co począć. — Miej litość nademną! — rzekł znowu Maleparta: 
— przysięgam że ci nic nie zrobię, puść mnie wolno! Nie jestem obłąkany, nigdy tu nie 
wrócę, pójdę daleko, nie zobaczysz mnie więcej. 
   — Idź więc, idź gdzie chcesz! Idź —
   rzekła po chwili Zuzanna i pamiętaj żem ci wszystko przebaczyła.
   — I ja ci wszystko przebaczam! — mruknął stary. — Pójdę, nie zobaczysz mnie więcej. 
Oni  mnie gonią: muszę uciekać. Oni  są za mną, słyszę jak idą, widzę jak mnie pokazują 
palcami.
   To mówiąc rzucił się oglądając za siebie i popędził drogą.
   Słudzy czekali rozkazu chcąc gonić uciekającego, ale Zuzanna zamyślona nic nie rzekła, 
wolnym krokiem powróciła do zamku i zamknęła się w swoim pokoju.
   Po chwili obudzony Starosta, któremu doniesiono o niepojętym dla nikogo wypadku 
nadszedł rozpytać się u córki, co to wszystko znaczyć miało.
      
   — Pozwoliłaś mu uciec ?
   — Pozwoliłam — odpowiedziała zamyślona: — nie jest już niebezpiecznym. Zgryzoty 
sumienia go dręczą, powiada że mu się pokazują duchy, nie uciekał choć jacyś tam 
przyjaciele drzwi dla niego odbili i wyprowadzić go chcieli.
   — Ale ten strach przejść może, a chęć zemsty powrócić?
   — Nie! nie! — odparła Zuzanna — przebaczyliśmy sobie. Błagał mnie aby go wypuścić, 
nie mogłam mu odmówić.
   — Bodajbyś nie pożałowała tego — rzekł wzdychając Starosta.
   — Stało się! — odpowiedziała Zuzanna.
   Między starostą i córką więcej już mowy nie było, wrócili do dawnego życia i baszta 
znowu pozostała pustą.Życie na Porajowskim zamku od powrotu z Warszawy, było smutne i 
jednostajne. 
   Zuzanna nudziła się szukając napróżno roztargnienia w nowych znajomościach. Tu nie 
tak łatwo o nie było jak w Warszawie i zaciągnione, nie odpowiadały życzeniom Starościny. 
Na wsi znalazła ten świat staropolski, do którego obyczaje stolicy wszczepić się jeszcze nie 
dały, świat surowego oblicza, obyczajów patryarchalnych, bogobojny i nie umiejący 
przebaczyć płochości. Młodzież nawet wiejska, nie rozumiała słodkich wejrzeń, pięknej 
jeszcze Starościny, która rada nie rada musiała się ustatkować: ziewając. — Nudziła się jak 
grzeczne dziecko, które nie swawoli wprawdzie, ale się męczy swoją grzecznością. Nareszcie 
poczęła już nawet przemyśliwać, jakby nazad do Warszawy wrócić. Niepozwalały na to 
interesa, coraz w gorszym będące stanie. Majątki oddalone jedne od drugich, dane w ręce 
ludziom nieznajomym, coraz mniej czyniły, w końcu obciążone długami, całkiem prawie nic 
już nie dawały. Niektóre tradycyami pozabierali zawziętsi dłużnicy, inne trzymali dzierżawcy 
nic nie płacąc i co rok ojrmując nowe pretensye. Zaczęło się wszystko pochylać ku upadkowi 
i z dziwną szybkością ku niemu biegło. Wkrótce wróciły długi na Porajów. Starosta, 
straciwszy przez ciąg kilkoletniego pobytu w Warszawie, dawne stosunki i wziętość u 
szlachty, która już sobie kogo innego za wodza i ulubieńca obrała, po stracie wszystkich 
nadziei, bolał, stękał i położył się wreszcie na sen wieczny. Nie płakała po nim córka, która 
się ujrzała przez to swobodniejszą jeszcze niż kiedykolwiek. Po Staroście niebawnie poszła P. 
Katarzyna, usypiająca w tercyarskim habicie zakonu S. Franciszka, z lamą wielkiej 
pobożności. Ostatnie lata jej życia, były w istocie budujące, cała zajęła się sierotami, 
ubogiemi, modlitwą, chcąc pracowitością skuteczną lat kilku, nagrodzić próżnowanie 
kilkudziesięciu. Zmarła spokojna i dziękując Bogu, że ją zachował od tego za mąż pójścia, 
które Zuzannę zgubiło.
   Po śmierci ojca i ciotki, Starościna pod pozorem wychowywania dziecięcia, 
wyprzedawszy się z kosztowności, zebrawszy co mogła z majętności męża i swojej, przed się 
wzięta podróż do Paryża.
   W istocie nie dla Alberta, ale dla siebie tam jechała ! Dwór zmniejszony, i zaledwie 
przystojny otaczał ją w podróży, resztę rozpuściła: Porajów przedać chciała, * ale się kupiec 
nie trafił i Rotmistrz co się znowu nie wiedzieć zkąd zjawił w sam czas, podjął się nim 
rządzić. Pozbywając się ciężaru, chętnie mu Zuzanna zdala rządy zupełne; a on je z radością 
widoczną przyjął.
   O Maleparcie nic słychać nie było — nie zgłosił się ani razu do żony i znowu wpadł jak w 
wodę.
   Pani Starościna, przejechała Warszawę niepokazując się nikomu, niepowitawszy dawnych 
swoich znajomych, i przenocowawszy tylko, nazajutrz puściła się w dalszą podróż.
   Na granicy przybrała dla powagi, zwyczajem ówczesnym i dzisiejszym jeszcze tytuł 
Hrabiny. Każdemu Polakowi zdaje się że nosząc nad herbem swoim margrabiowską koronę, 
może gdy zechce, tytułować się przynajmniej Hrabią (1).
   Smutek towarzyszący wielce znudzonej Starościnie, od jej wyjazdu z Warszawy, począł 
się rozbijać widokiem nowego całkiem świata i nadziejami Paryża, tej ziemi obiecanej ludzi, 
co chcą w kąpieli namiętności, zanurzyć się pod szyję.
   Ale na nieszczęście, Paryż w tej chwili nie był tem, czem niedawno jeszcze go znano. W 
stolicy Francyi wrzała rozpasana rewolucya, pomiatując słabym Ludwikiem XVI, na którego 
patrzała Europa z politowaniem zimnem, urągającem prawie, nie chcąc mu ręki wyciągnąć.
    
   ------------------
   (1) Nic jednak pewniejszego nad to, że prawdziwie polskich (nie z cudzoziemskim 
tytułem) Komesów, jest ledwie kilka rodzin, a najznakomitsze wygasły. Późniejsze 
hrabiostwa, są po większej części, albo nie wiedzieć jak abusive przybrane, a zwyczajem 
długim przywiązane do nazwisk, albo nadane za pieniądze lub zasługi od Cesarzów 
Niemieckich. Gdy Starościna wjeżdżała do Paryża, biedny Ludwik XVI, przegrywał ostatnią 
ze swoim ludem walkę — a nad krajem, wisiała chmura czarna w krwawe plamy, mająca się 
rozlać potokami krwi i łez.
ROZDZIAŁ VII.
    
   Niedaleko od Lublina, jest na drodze do Zawieprzyc wiodącej, zielona dąbrowa, środkiem 
której kręci się droga parowem idąca. Dwie ściany jaru tego, okryte są zaroślami dębowemi i 
leszczyną poplątaną, u szyi jego w środek lasu wychodzącej, stoi murowana figura, z 
żelaznym krzyżem u wierzchu. W dwóch murowanego słupa kondygnacyach świecą dwa 
obrazy. Niżej Chrystusa ukrzyżowanego, wyżej Maryi matki jego.
   Niedaleko od figury, są jeszcze ślady chaty pustelniczej, która była przyparta do starego 
dębu. Przed kilku dziesiąt laty, zamieszkiwał ją starzec z długą siwą brodą i głową łysą, który 
tam jałmużny u przechodzących prosił, siedząc nad drogą i szepcząc modlitwy.
   Znali go wszyscy w okolicy, pod nazwiskiem, starego Jana i nikt nieprzeszedł, żeby mu 
grosza nie rzucił, lub kawałkiem chleba z nim się nie podzielił. Niewiedziano zkąd się tam 
wziął, kto był, ale widząc go ciągle na modlitwie, większą część dnia klęczącego gołemi 
kolanami na twardej ziemi, przeciw krzyża, i zatopionego w rozmyślaniu, oblewającego się 
łzami, bijącego w piersi, wyschłą ręką — każdy go szanował i litował się nad nim; każdy 
choć nie prosił pustelnik, rzucał mu grosz pod nogi nie przerywając modlitwy, lub kładł chleb 
na progu chatki.
   Jaka kolwiek była roku pora, czy śnieg wiał zamiecią, czy słońce paliło lipcowe, stary 
zawsze pół dnia klęczał pod figurą, patrzając oczyma wypłakanemi na żelazny krzyż; bijąc się 
w piersi i łkając głośno. — Ubranie jego było z grubego sukna, podarte, sznur je prosty 
podpasywał, a łysa głowa, nie znała pokrycia. Rzadko widywano go siedzącego u progu 
chatki, a w ówczas głowę miał utuloną w ręce jakby płakał jeszcze, lub na świat patrzeć nie 
chciał.
   W szałasie ulepionym z gałęzi i gliny, pokrytym gałęźmi, ciasnym, bez podłogi, bez okna, 
był tylko dzban, którym z bliskiego źródła czerpał wodę i trocha słomy w kącie. Z dwóch 
gałęzi z kory odartych biały krzyż, przybity nade drzwiami, drugi i trzeci taki na przeciwnych 
ścianach, wisiały. Trochę węgli i popiołu dowodziły, że w jednym kącie szałasu, ogień się 
czasem palił.
   Zapytywany przez ciekawych Starzec, odpowiadał krótko i jakby niechętnie, ale z 
największą pokorą; gdy mu przejeżdżający żydzi urągali, nigdy znaku niecierpliwości nie 
okazał; milczał na ich szyderstwa, jak milczał na zapytania i litujące się wyrazy. W wielkie 
uroczystości kościelne, stary brał za kij i odmawiając modlitwy, boso szedł ku miastu, które 
mijał nie zatrzymując się, nie oglądając, wchodził do kościoła, padał w kruchcie krzyżem i 
przeleżawszy nabożeństwo, wracał jak przyszedł, nie podnosząc oczów na otaczający go 
tłum. Jałmużnę, którą mu dawano, rozdawał od siebie ubogim, zostawując tylko chleb sobie. 
Znali go też ubodzy i szanowali starego Jana, którego przechodzącego, gęstemi pokłony 
czcili. Nie raz chciano go w rękę całować, bo lud miał za świętego, pobożnego pustelnika z 
pod figury, ale nigdy nie dał sobie czci najmniejszej wyrządzić, powiadając:
   — Niegodzienem największego grzesznika nóg nawet ucałować.
   Ta niesłychana pokora i ostrość życia, potwierdzała wieści chodzące o nim, że miewał 
widzenia i mógł robić cuda. Ilekroć jednak zażądano jego pomocy, modlitwy, odpowiadał:
   — Módlcie się wy za mnie, ja za swoje grzechy, gdybym sto lat żył, odpłakać niepotrafię!
   Zjawienie się tego pustelnika pod Lublinem, przed kilką laty, obudziło było uwagę 
wszystkich, gdyż temi już czasy, rzadko widywano pobożnych, coby się na życie 
anachoretów poświęcali; lecz więcej jeszcze zaostrzyła się ciekawość, gdy nic o jego 
przeszłości dowiedzieć się nie było można. Czyniono domysły, napróżno, a pytano próżniej 
jeszcze, bo prócz imienia Jana, którem się nazwał, milczał na wszystko.
   — Co wam ztąd przyjdzie, kto jestem?, Grzesznik jak wy i gorszy od was wszystkich! 
Módlcie się za Jana!
   Potem uporczywie milczał.
   Uważali wszyscy, że mimo iż go nikt nie znał, nikt w okolicy nic nie wiedział zkąd 
przyszedł — Starzec znał wielu, przemawiał do nich po imieniu i zdawał się znać doskonale, 
nie tylko sąsiednie wsie, do których drogi podróżnym wskazywał, ale miasto same. 
Obchodząc kościoły w Wielki Piątek, szedł nigdy niepotykając nikogo, i nie mijając żadnego.
   — Musi więc być tutejszy — mówiono. Ale na zapytanie odpowiadał po swojemu: — 
Jestem grzesznik jak wy, i tej samej ziemi mieszkaniec.
   Mowa jego okazywała człowieka nie prostej konduity i jakkolwiek mało mówił, widać 
było, że nie zawsze chodził w wytartej opończy i musiał pamiętać lepsze czasy. Niekiedy 
jakby przypadkiem wyrwało mu się słowo łacińskie i często widywano go modlącego się na 
księdze.
   Co święto, chodząc do Fary, spowiadał się, a po spowiedzi, dzień cały nic nie jedząc i nie 
pijąc przepędzał w kościele. Dziady wyprowadzali go za króchtę, gdy drzwi zamykano, 
naówczas czy słota była czy noc ciemna, szedł nazad do swojej pustelniczej chaty, i nazajutrz 
rano go widziano klęczącego u murowanej figury.
   Z początku wielka przybyciem pustelnika obudziła się ciekawość i wezwała go władza 
duchowna, której tyle tylko co innym odpowiedział; nareszcie zapomniano o nim i dano mu 
pokój, przejeżdżający tylko rozpytywali go o drogę, którą im rozpowiadał i rzucali jałmużnę.
   Tak lat kilka upłynęło.
   Jednej nocy miesiąca Października, słotnej i chłodnej, chmurnej i ciemnej, bez jednej 
gwiazdki na niebie, gdy wicher wył przeraźliwy, i gałęzie drzew trzeszczały, a reszta liści 
szeleszcząc spadała na ziemię obijana wiatrem i deszcze — w chacie pustelnika świeciło się 
mdłe światełko, dym z niej przez otwarte drzwiczki kłębami wychodził.
   Na murowanej figurze, odbijał się blask wychodzący z chatki i oświecał część drogi. 
Pomimo wycia wichru i szelestu gałęzi, słychać było, jęczący głos modlącego się starca, 
któren się podnosił, to zniżał i płaczem przerywał.
   Jakiś podróżny otulony w płaszcz cie- mny, stanął u drzwi i ciekawie ucha nadstawił; a z 
chatki, dawały się słyszeć ciągle, przerywane to burzą, to płaczem, wyrazy:
   — Przebaczcie mi! przebaczcie! Nie stójcie przedemną! Ty Stanisławie nie pokazuj mi 
rany na głowie, noszę ją w sercu; ty żono, nie odsłaniaj rozdartych piersi, poszarpałem moje; i 
ty wdowo nie popychaj przedemnie córki, cień jej przytomny mi zawsze. A! oto twarz blada 
Szczuki, i krwawa rana! Zlitujcie się nademną! zlitujcie! przestańcie stać mi przed oczyma, 
pokutowałem, pokutuję, płaczę, żałuję za wszystko ! Przebaczcie mi. Nie stójcie przedemną !
   — W imie Ojca i Syna i Ducha Świętego, oddalcie się ! A ! stoją! Przyszli za Bożym 
rozkazem, nie odpędzę ich krzyżem! Zlitujcie się! zlitujcie ! Weźcie mi życie! Za długo je i 
tak noszę, za długo cierpię i wymodlić śmierci nie mogę i umrzeć nie potrafię. A! gdyby 
umrzeć!
   Tu jęknął starzec, padł twarzą na zie- mię i szlochał, potem podniósł się i modlić zaczął.
   — Panie Boże, ulituj się nad nędzą moją i weź mnie z tego świata. Przyjmij pokutę moją, 
oddal z przed oczów te mary, niech nie widzę ich wejrzeń, ich ran, ich łez, niech mnie 
opuszczą nierozłączni towarzysze, Panie Boże ulituj się nademną !
   I znowu modlił się, podniósł głowę i zakrył oczy.
   — Zawsze oni przedemną. Wszyscy i jednego nie brakuje, wszyscy, których zabiłem, 
zdradziłem, przedałem, zamęczyłem! Jeszcze płyną rany, jeszcze sączą się łzy. Tyle lat i 
wszystko jakby wczoraj się stało! Tyle lat pokuty i jednej plamy niezmazałem, jednej nie 
starłem zgryzoty!
   Począł się modlić pocichu i płakać znowu. Podróżny w ciemnym płaszczu, stal ciągle u 
drzwi chaty, mimo deszczu i wichru, przykuty do progu ciekawością i strachem. Nareszcie 
widział jak stary powstał spokojniejszy po modlitwie i zdawał się Panu Bogu, wznosząc ręce 
dziękować, oddychał.
   — Tak! tak! czuję — mówił do siebie: — czuję że umrę: oni poszli. Sprawiedliwości 
Bożej, miłosierdziu Bożemu dosyć, bo za tyle grzechów, czemże moja pokuła? Umrę. Ich już 
nie ma przedemną — znikli! Dzięki ci miłosierny Panie! Chciałbym się wyspowiadać, 
chciałbym publiczną uczynić pokutę, jak były jawnemi grzechy, a nie mam siły zwlec się do 
miasta, nogi mi drżą i podnieść się na nie niepotrafię. Bóg łaskaw ześle mi kogo.
   To mówiąc posłyszał parskanie koni u drzwi chaty i zawołał:
   — Kto tam!
   — Podróżny!
   — Chrześcianin! Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus!
   — Na wieki wieków. Amen.
   — Dokąd jedziecie?
   — Do Lublina.
   — Dajcie mi ostatnią jałmużnę. — Jakiej że chcecie?
   — Jedźcie do Kapucynów i proście ojca Serafina! niech mnie przyjdzie wyspowiadać, 
czuję śmierć moją blizką, powiedzcie mu, źe chcę spowiadać się przed ludem i odkryć imię 
moje, grzechy moje, aby okazać źe nie ma bezkarności na ziemi! źe nie ma szczęścia dla 
złych! Proście go odemnie, od Jana z pod figury. Uczyńcie to dla miłości Bożej?
   — Głos wasz znajomy mi: — rzekł podróżny.
   — Jedźcie, jedźcie zaklinam! czuję chłód przeszywającymi ciało, to śmierć nadchodzi. 
Proście ojca Serafina, proście go odemnie! Niech pospiesza!
   — Tyś ten, którego zwano w Lublinie Malepartą? — spytał podróżny — poznałem cię po 
głosie i po modlitwie, którą słyszałem.
   Pustelnik westchnął. 
   — Nie wspominajcie przeszłości, którą bym rad zapomnieć na zawsze! Któż wy jesteście? 
Jeżeli jeden z tych com ich w grzesznem życiu mojem ukrzywdził, przebaczcie mi !
   — Niech Bóg przebaczy, jak ja ci przebaczam !
   — Kto jesteś ?
   — Na co ci wiedzieć! Jadę po ojca Serafina. Bóg z tobą !
   I koń spięty ostrogami, poczwałował drogą ku miastu, a wkrótce burza i wicher tentent 
zagłuszyły.
   Pustelnik został sam jeden, w kącie chaty leżąc na słomie, modlił się całą tę noc słuchając 
wichru burzy, szelestu liści, bicia deszczu w ściany, lękając się śmierci, której pożądał 
wprzódy a bał się teraz aby prędzej od ojca Serafina nie nadeszła. Wiatr wydmuchał ognisko i 
został w głębokich ciemnościach, sam jeden, ale już widma, które go straszyły, nie ukazały 
się więcej: uczuł stygnące ciało, zamierające serce i sen jakiś cisnący się do oczów. Modlitwą 
go jednak, póki mógł odpędzał, prosząc Boga, aby mu bez spowiedzi nie dal umrzeć.
   Burza uciszyła się nadedniem, wypogodziło niebo jesienne, i słońce weszło zimne, blade, 
ale czyste. Stary wyglądał coraz ku drzwiom, podsłuchiwał czy nie nadchodzi oczekiwany 
Ksiądz. Kilka wozów za turkotało i przebiegły gościńcem, ale nikt się u chaty nie zastanowił.
   Nareszcie w oddaleniu zadzwonił dzwonek maleńki, a na dźwięk jego podniósł się z łóża 
starzec i czołgając na ręku wypełznął przed chatę. Dzwonek ten oznajmywał mu przybycie 
oczekiwanego spowiednika. Coraz był bliżej, aż nareszcie ujrzał pustelnik poważnego 
Kapucyna, przed którym biegł chłopiec z latarnią i dzwonkiem w ręku. Za Kapucynem 
ciągnęło się długim sznurem pospólstwo, które na wieść ostatniej spowiedzi pustelnika, 
tłumnie przybywało. Kobiety, starce, dzieci, dorośli szli modląc się za Kapucynem, a wszyscy 
poglądali niespokojnie ku chatce. Na progu jej postrzegli slarca, który w pół klęczał, w pół 
leżał na ziemi i podniósłszy głowę, wyglądać się zdał niespokojnie.
   Ujrzawszy ojca Serafina, pochylił się aź ku ziemi i tak pozostał. 
   Tłum w oddaleniu zebrał się u figury i głęboko milcząc oczekiwał końca spowiedzi, ktora 
długo, przerywana łkaniem i płaczem trwała. Była to spowiedź przedśmiertna, spowiedź z 
całego życia, ten uroczysty obrzęd katolickiego kościoła, który tak do głębi porusza. 
Człowiek, spogląda w swoją przeszłość, dobywa z niej winy swoje i oskarżając się o nie w 
pokorze, czyni ostatni rozbrat z grzechem. Na wejściu w inny świat, w świat obiecany, na 
którego otwarcie sobie nie zasłużył, upokarza się i uznaje niegodnym. Co to za widok, co za 
poruszający obrzęd.
   U bramy życia witany błogosławieństwem, obleczony suknią białą niewinności, ukazuje 
ją zszarzaną i zbłoconą grzesznik, podartą i po krwavioną — ą kapłan obmytą łzami pokuty, 
wdziewa ją znowu na niego, tak śnieżną jak była. Obrzęd to pożegnania ze światem, 
rozczulający, i gdyby wszyscy nieprzyjaciele kościoła, mogli być przytomni konaniu jego 
synów — nie jeden z nich by się nawrócił. Konać z wiarą w przyszłość i zmazanie grzechów, 
nie jestże to zdejmować ze śmierci, wszystko co w niej strasznego i przerażającego?
   Spowiedź się skończyła, Ksiądz Serafin powstał i w obliczu zgromadzonego tłumu, dał 
ostatnie pomazanie starcowi; wszyscy z odkrytemi głowy klęczeli wśrod drogi, a podnoszące 
się słońce oświeciło ten rozczulający widok, upokorzonego ludu, siwego pustelnika 
zwygasłemi już oczyma i drugiego starca, co go na drogę błogosławił.
   — Teraz — rzekł podnosząc się pustelnik jakby mu siły przybyło — ostatnią jeszcze 
dopełnię ofiarę, pamięć moją obarczę wyznaniem winy i nikt z tych ludzi co tn przyszli, 
widzieć skon sprawiedliwego, nie odejdzie bez nauki, a wielu mną pogardzi! Mu- szę jednak 
pozbawić się ostatniej pociechy, pociechy wspomnienia dobrego u ludzi! Niezasłużyłem na tę 
nagrodę od nich.
   Podniósł się i wyszedł, lud co go widział ledwie się czołgającego przed spowiedzią, 
wielkim głosem wołać zaczął na cud.
   — Nie cud to żaden — rzekł starzec Stojąc pod figurą i opierając się o nią: — Bóg mi dał 
siły, abym ostatniemi słowy naukę skuteczną dla was zostawił. Widzieliście mnie dawniej i 
znali tutaj zatwardziałym grzesznikiem, bezwstydnym zbrodniarzem: potrzeba było, abyście 
widzieli pokutę za grzechy i przekonali się, źe nawet na tym tu świecie, zbrodnia bezkarną nie 
zostaje. Gryzie zbrodniarza sumienie, męczy pamięć, prześladują widma tych, których 
pokrzywdził na duszy, na ciele, na mieniu, na sławie.
   — Ja jestem ten, któregoście znali, o którym słyszeliście tutaj. Zwano mnie Malepartą.
   Tłum cały wykrzyknął dziwnym głosem, szmer dał się słyszeć, nareszcie uciekać poczęli, 
a on mówił dalej:
   — Jawne były grzechy moje, jawna pokuta, ale nikt nie wie, com wycierpiał w sercu za 
winy moje. Niech mi to Bóg litościwy przyjmie i porachuje. Powiedźcie dzieciom waszym, źe 
zły nabytek nie idzie w korzyść nigdy. Źle nabyta wziętość, majętność, sława, dostatki, 
rozwieją się bez korzyści i zostawia to co mnie zostawiły; łachman pokrywający utrapienie, 
zgryzoty, męki niewysłowione. Chwilę, człowiek grzeszy, a pokutuje wieki!
   — Módlcie się za mnie grzesznego, bo moja godzina przyszła, stanę przed Sędzią 
sprawiedliwym, a bodaj był miłosiernym duszy mojej !
   — Amen! — zawołał Ksiądz Serafin klękając i począł modlitwę, którą lud poruszony do 
żywego, za nim powtarza!.
   Starzec upadł pod figurą, wyczerpawszy ostatek siły, położył się z rękoma na krzyż 
złożonemi, zamknął oczy. Podano mu do rąk gromnicę i ojciec Kapucyn począł modlitwy nad 
konającemi.
   Starzec długo jeszcze ustami poruszał, potem otworzył oczy, spojrzał na wypogodzone 
niebo, na ludzi otaczających, jakby świat cały żegnał i drzącą ręką kładnąc na piersi znak 
krzyża świętego, zamknął oczy na wieki.
   — Wieczne odpocznienie racz mu dać Panie.
   — A światłość wiekuista, niechaj mu świeci, niech odpoczywa w pokoju wiecznym. 
Amen.
   Odpowiedział lud po cichu, Ciekawi zbliżyli się wszyscy do ciała, które już zimne leżało 
u figury, a na twarzy pozostał jeszcze wyraz modlitwy i błagania, jaki miała w chwili 
rozstania duszy z ciałem.
   Natychmiast ruszyli się niektórzy do miasta po trunę, inni po pogrzebowe potrzeby, po 
księży. Wniesiono pustelnika do chaty, w której naprędce urządziwszy po- słanie z liści, 
zarzucone płaszczem danym przez podróżnego, co nadjechał na ostatnie słowa starca — 
położono go na niem. Jedna świeca paliła się w głowach, a ojciec Serafin pokląkłszy 
odprawiał modlitwy nad umarłym.
   Tegoż wieczora tłum jeszcze liczniejszy z Lublina i okolic, zebrał się u kamiennej figury; 
przybyli księża, chorągwie i cała pompa pogrzebowa, poświęcono grób w którym chciał 
spoczywać pustelnik.
   Miejsce to było, w którem przed kilkunastu laty, zasadzał się na życie nieprzyjaciela, i 
pogrzeb w niem, był pokutą, jak życie tu, było dobrowolnem upokorzeniem, dobrowolnie 
zadaną sobie męczarnią.Żadnej nie było mowy na pogrzebie, ale mnogość ludu, ale łez wiele i 
modlitwy wiele. Cztery żółte deszczki wyschłe ciało starca zamknęły — położył się w nich 
jak skonał z piersiami złożonemi na ręku i usty co się zawarły w modlitwie. Nad grobem 
zrzucono stós gałęzi i teraz jeszcze pobo- żni odmawiając pacierz za dusze pustelnika Jana, na 
pamiątkę jego po gałązce zielonej na mogiłę rzucają.
   U ludu okolicznego została pamięć Maleparty i ojca Jana pustelnika, opowiadają o nich w 
Lublinie; a nie mogąc grzesznika z pokutnikiem pogodzić, najczęściej mają ich za dwóch 
oddzielnych ludzi. Grób pustelnika jest w wielkiem poszanowaniu u ludu, co w rocznicę jego 
śmierci dawniej od prawiał pielgrzymki do figury. Teraz ten zwyczaj, jak wiele dawnych 
poczciwych naszych zwyczajów, ustal, pamięć jednak żyje u ludu i choć figura zmieniła się w 
stos gruzów, choć chatka upadla i na jej miejscu biały tylko krzyż, pobożny ktoś postawił, 
choć nie wiedzą kto był ojciec Jan pustelnik, jednak o nim starsi prawią młodszym, a 
przejeżdżając przez jar, każdy zdejmuje czapkę i odmawia:
   Wieczne odpocznienie.
ROZDZIAŁ VIII.
    
   Zakończenie.
    
   Paryż w ostatnich latach XVIII, wieku, wystawiał widok bezprzykładny w dziejach 
świata, ludzi co postradawszy przytomność, uczucie, przyzwoitość i godność własną, 
oszaleni, rwali wszystkie węzły wiążące ich z przeszłością i z bliźniemi, węzły wiary, 
pamiątek, praw i zwyczajów. Runęły naprzód instytucye, padli ludzie co ich strzegli, potem 
cały dawny porządek, wszystkie stopniowania towarzyskie, nareszcie wiara ojców, pamiątki 
po nich. Gruzy walono na gruzy, jakby się lękano, że ich jeszcze mało, że jeszcze nie dość, na 
zawa- lenie ogromnej przeszłości, na zabicie pamiątek — zalano je strumieniem krwi 
ludzkiej, zarzucono stosami trupów i popiołów. Począwszy od żebraka, do króla, każdy drżał, 
o życie swoje, nie wiedząc za co je wezmą, a bojąc się, aby i ono nie było potrzebne, na 
posadę nowego porządku.
   Gdybyśmy nie byli o ścianę jeszcze od tych czasów, gdyby nie żyli ci, co je pamiętają, 
gdyby tysiąc świadectw nie składało się na potwierdzenie historycznej prawdy: wzięlibyśmy 
te Saturnalja wielkiego narodu, za okropny wymysł tych, co je pamięci i wzgardzie 
potomków podali. Niestety, niepodobna nie wierzyć dowiedzionemu ! !
   W życiu ludów i historyi świata mało jest kart tak dziwnych, tak nieludzkich, tak nie 
wytłomaczonych, mało jest szaleństw straszniejszych. Okrucieństwa i szały Nerona, Kaliguli, 
Domicyana, prędzej się wytłomaczyć, prędzej pojąć dają. Jeden człowiek mógł dostać 
zawrotu głowy, pragnie- nia krwi, żądzy męczarni braci; ale żeby naród cały sympatyzował ze 
zbrodnią, co lejąc krew, na niej chciała budować nowy jakiś porządek, nowe wymarzone po 
pijanu instytucye, jest to prawie nie do uwierzenia! 
   Chwila to znacząca w dziejach świata, czarna, straszna a wielka, na jej tle ognistem i 
krwawem, powstają cienie wielkich ludzi, męczenników, bohaterów, jakich wieki wydać 
niepotrafiły wyrobiła je w swojem łonie rewolucyą. Prości ludzie znajdują siły iść na śmierć z 
uśmiechem na ustach, kobiety nie lękają się gilotyny i wyprzedzają do niej, dzieci nawet 
zmężniały w jednej chwili i łzy nie wylawszy, siadają do wózka, co je wiezie ku wieczności. 
Wszyscy znajdują odwagę przed śmiercią, powiedzieć prawdę, nie modlą się o życie, 
wyglądają końca jego z upragnieniem. Jeźli kiedy to w tej chwili ocenić można było 
dobrodziejstwa wiary. Wszyscy co ją mieli, szli na śmierć, jako pierwsi chrześcijanie, 
spokojni, pogodnego czoła, uśmiechniętego oblicza; a ci co się jej zaparli, przerażeni, szukali 
w ostatniej chwili księdza, bo czuli, że bez nadziei wieczności, śmierć by dla nich nadto 
przerażającą była. Arcybiskup odstępca co zgorszył wszystkich, stając przed konwencyą ze 
swem bluźnierczem wyznaniem; skazany na śmierć w krótce potem, spowiadał się na pismie i 
prosił o rozgrzeszenie. Mało było tak zatwardziałych, coby idąc pod gilotynę, nie podnieśli 
myśli ku Bogu. Powtarzam, chwila ta we Francyi, kiedy się kraj cały zaparł swej wiary, przez 
usta oszalałych zbrodniarzy — była dla niej chwilą tryumfu.
   Ulice Paryża, wystawiały widok osobliwy. Zalane hałastrą najdziwaczniejszych ubiorów, 
charakterów i postaci, hałastrą co się wylęgła z rewolucyi, jak ze zgnilizny robactwo, co 
wzięła się nie wiedzieć zkąd i nie wiedzieć gdzie znikła — szumiały, wrzały i ryczały dzień i 
noc. Tłumy otaczały pałac w którym zasiadała konwencya, grając swój krwawy i pamiętny 
dramat — dru- gie zbierały się u Ratusza (Hotel de Vill) inne biegały nosząc to głowy 
zamordowanych mniemanych nieprzyjacioł ludu, to wlokąc po rynsztokach trupy 
nienawistnych, a wczoraj jeszcze ubóstwianych ludzi; to towarzysząc uroczyście 
obwodzonym po mieście żywym posągom, dwóch królujących Bogiń, Bogiń wydartych 
kulisom i doskonale reprezentujących ówczesną wolność i rewolucyjny rozum (1). 
   Sławne rybaczki paryzkie, pijane, rozczochrane, śpiewając
    
   Ca ira
    
   tańcowały po ulicach, a komu nie chciało się podać ręki osmolonym tancerkom, wisiał na 
latarni. Zatrzymywano ludzi, których się mina niepodobać, strój zdał podejrzany, chód zbyt 
szybki lub powolny, zatrzymywano tych co nie mieli przy sobie karty bez-
    
   -------------------
   (1) Dupc Raison et Liberte. — Wśród tej swobody niewolno było mieć zdania własnego, a 
pod panowaniem rozumu, popełniło się najwięcej olbrzymich szaleństw.
     pieczeństwa, zatrzymywano nieprzyjacioł, aby się ich pozbyć na prędce. Zamięszanie, 
postrach, niepewność o siebie, o familią, o życie, o majętność, panował wszędzie. Można było 
będąc tylko podejrzanym o podejrzenie (suspect d' étre suspect) pójść pod gilotynę. Rynsztoki 
płynęły krwią, na latarniach wisiały trupy, a w teatrze grano wesołe komedyjki, a w 
konwencyi prawiono o prawach natury i o oswobodzeniu rodzaju ludzkiego !! Straszniejszego 
dramatu razem nie odegrał nigdy lud żaden, nie wymarzył artysta. Było to samobójstwo 
moralne, powolne i niewytłomaczene; Paryż był głową i ręką razem co w serce przeszłości w 
serce narodu biła uporczywie, zajadle, wściekle i śmiała się widząc krew lejącą strumieniem.
   Ci co mogli uciekali z Paryża tchórzliwie, bezwstydnie, zostawując na pastwę wszystkich 
co za niemi zostali, woląc unosić na wygnanie głowy, niż bronić się do ostatka szlachetnie i 
zapobiedz złemu.
   Starościna którąśmy widzieli wyjeżdżającą z Polski, w chwili tej właśnie przybyła do 
Paryża, kiedy on się wyludniał. Poznała ona po niewczasie, że nie było tu już co robić 
kobiecie szukającej zabawy i świata, ale w pierwszej chwili i jej jak innym się zdało, że 
Saturnalia poczętę, skończą się prędko, że emigranci powrócą i czapkami zarzucą hałastrę 
rewolucyjną. Tak się odgrażali wszyscy, co wynosili się z Francyi, aby grać, pić, a ostatki 
przeputawszy żebrać za granicą.
   Przybywszy do Paryża, zastała go Starościna wcale innym, niż się spodziewała. Paryż 
wrzał, kipiał, szumiał i niecierpliwie rwał słabe więzy ostatnie. Chciała już powracać do 
kraju, gdy poczynione na prędce znajomości, chwilę ją jeszcze wstrzymały. Miała ona listy do 
kilku znanych w Polsce domów, co jeszcze nie emigrowały, odwiedziła je i razem z niemi 
ciesząc się nadzieją rychłego uspokojenia, pozostała. — Młody jakiś Hrabia, pierwszy się 
złapał w sidła Zuzanny, dał uwieść słodkim jej słówkom wy- mownym oczom i na wyjeździe 
za granicę, pozostał dla niej kryjąc się w Paryżu. Tym czasem rewolucya brała górę; sądzono 
Ludwika XVI., lub jak go w ówczas nazwano, Ludwika Capet, sądzono wszystkich 
aristokratów i aristokratki, łapano podejrzanych, a gilotyna rysowała się już na chmurnem 
niebie rewolucyjnem. Starościna przerażona losem ofiar septembrowych, chciała już uciekać; 
ale ucieczka codzień stawała się trudniejszą i Hrabia ukrywać się także musiał i oboje 
nazwiska tylko przemienili. Odprawiwszy sług i pozostawszy z jednym zaufanym starym 
nieboszczyka Poraja pokojowcem; Zuzanna przeniosła się na mieszkanie w jednę z 
najplugawszych ulic Paryża, najciemniejszy kąt brudnego domu. Hrabia który sam jeden z 
całej swej familji, dla Zuzanny pozostał, w tymże domu na dole w rzemieślniczej bluzie, 
udawał prostego wyrobnika, chociaż w nim i mina i ręce i ton mowy i charakter twarzy, 
wydawały wielce, jednego z tak zwanych naówczas, ci-devant. Ukryci, ostatkami 
przywiezionych z Polski pieniędzy, żyli dość długo i zaczynali już myśleć, że burza przejdzie 
nietknąwszy ich. Ale nim burza, dotknęła ich nędza. — Hrabia stracił wszystko co miał, 
Zuzanna przedała resztki swego: wyczerpały się źródła, znajomi, krewni, przyjaciele byli za 
Renem. Trzeba było począć pracować na życie. A cóż to jest pracować dla tych, co 
wyobrażenia pracy nie mają i nic nie umieją??
   Pierwszy stary Maciej pokojowiec Starosty, o pracy pomyślał; wdział on suknią tragarza i 
stanął na węgle ulicy, oczekując roboty. On jeden żywił z początku wszystkich: potem młody 
Hrabia, któren dla zabawki niegdy uczył się toczyć, postarał się o robotę u tokarza, 
mieszkającego niedaleko. Nareszcie Starościna została szwaczką utrzymującej magazyn 
strojów modystki. Ale tu ciężko było grosz zapracować, bo kokarda rewolucyjna, była długo 
jedynym strojem Paryżanek. Nędza blada, okropna nędza, zajrzała im w oczy, Hrabia 
pokłóciwszy się z majstrem, poznany od kogoś na ulicy, ledwie mając czas pożegnać 
Starościnę, zniknął z Paryża. Zostaią sama — okropnie sama, bo stary Maciej wyszedłszy 
jednego ranku stratowany końmi czy ludźmi, lub zbłąkawszy się gdzieś niewrócił. Płakała 
poglądając na dziecie, które się do niej uśmiechało; drżąc o siebie i o nie. Nareszcie 
sprzedawszy ostatek mniej potrzebnych rzeczy i trochę mając grosza, Starościna postanowiła 
uciekać pieszo z Paryża. Ale zaledwie wyszła w ulicę, gdy ją owionął gwar, szum, 
zamieszanie, postrach ścisnął serce i rozpaczając wróciła nazad do swojej izdebki, łamiąc ręce 
i nie wiedząc co począć z sobą. Póki było za co kupić chleba i trochę mleka sobie i dziecięciu, 
siedziała w izdebce, głód ją nareszcie z niej wypędził.
   Straszno powiedzieć, do czego doszła potem ta kobieta, którą rozpacz rzuciła w tłum szui 
ulicznej, między zgraję pijaną namiętnościami wszystkiemi. Kochanka wodzów tłumu, 
towarzyszka piekielnych ich rozpusty, Starościna chleb wydarty na ulicy z rąk przechodniom, 
ze sklepów piekarzy, nosiła z początku dziecięciu, potem zapomniała o niem, i nie wróciła już 
doniego. Walała się w tłumie, aż poznana przez kogoś z dawnych swych sług, wydana, 
uwięziona, poszła z innemi pod gilotynę i śmiejąc się szalonym śmiechem, umarła.
   Szczęściem dla dziecięcia, stary Maciej który był kilka dni przytrzymany, i ledwie się z 
rąk zajadłej szui wyrwać potrafił, powrócił tegoż dnia do domu, kiedy Zuzanna o nim i o 
dziecięciu zapomniała. Z westchnieniem wziął Alberta na ręce i czekał na matkę; czekał, 
wyglądał, ale na próżno. Piątego czy szóstego dnia, okrywszy dziecie wyszedł z niem na 
miasto, myśląc mimo wieku, dostać się jeszcze o zebranym chlebie do kraju. — Zaplątawszy 
się w ulicach, trafił pociągniony tłumem, na plac, którego środek zajmowała Bogini gilotyna. 
— Lud ją otaczał plaskając w ręce, rycząc, śmiejąc się i śpiewając swoje ulubione Ca ira!
   Właśnie i wózek nadjeżdżał turkocząc, a na nim powiązane ofiary, tego dnia wyznaczone 
na pastwę śmierci. Stary Maciej zatrzymał się strachem i ciekawością do miejsca przykuty, 
obłąkanym wzrokiem patrzał na tych co z zimną krwią wstępowali na deski, aby z nich nie 
zejść więcej. Byli tam starce i młode dziewczęta i zgrzybiałe matrony. Jedni modlili się, 
drudzy śpiewali, inni klęli i narzekali, a chcących mówić do ludu głos, głuszyły bębny 
gwardyi municypalnej.
   Patrzał Maciej, a potem nagle, zakrył oczy dziecięciu, co same nie wiedząc czego płakało. 
Na rusztowanie wstępowała Zuzanna z piosnką na ustach, pijana, z rozpuszczonym włosem, 
odsłonioną piersią i położyła białą szyję na klocu, a głowa odcięta potoczyła się łupiąc 
otwartemi oczyma.
   Stary sługa uciekał nie oglądając się z miasta, przebył Francyą o zebranym chle- bie, 
przeszedł Niemcy i nareszcie ucałował płacząc ziemię Polską. Tu już znalazł znajomych i 
przyjacioł, ale pomoc ich była bezskuteczna i obojętną dłonią rzucana. Jedni zapierali się 
znajomości Starosty, drudzy ledwie sobie go przypominając, zbywali starego sługę, gołą 
litością. Książe Kazimierz do którego drzwi zapukał Maciej, dał mu ledwie i to przez sługę, 
kilka czerwonych złotych na drogę. Dowiedziawszy się o losie Starościny, pokiwał tylko 
głową.
   Na najętym wozie wjechał płacząc poczciwy stary do Porajowskiego zamku, tuląc przy 
sobie dziecinę. Zbiegli się ludzie, wszedł zgrzybiały i pijaństwem dobity już Rotmistrz, który 
się chwiał no nogach, nie puszczając flaszy od rana do nocy. Dowiedziawszy się o 
przyjeździe sługi i dziecięcia wielce się tem zafrasował. Wyobrażał on już siebie dziedzicem 
majętności Porajów i nie chciał wierzyć aby to dziecko, miało być Starościny synem. Zfukał 
Macieja i przepędził, a choć starzy słudzy płakali patrząc na to i odgrażali się na Rotmistrza, 
nie mogli zatrzymać w zamku dziedzica bo więcej niż P. Atanazego, lękali się młodej jego 
żony, co i nim i niemi rządziła. Wypchnięty z Porajowa udał się stary sługa do sąsiedniej 
szlachty, niegdy przyjacioł Starosty Poraja; ale długo nikt podjąć się nie chciał sprawy 
sieroty. Nareszcie jeden litościwszy, przyjął do siebie Macieja i dziecie; uczyniono kroki 
prawne dla odzyskania własności Alberta. Tysiące okazało się trudności, bo dłużnicy ojczystą 
majętność całkiem już byli prawie posiedli i zagmatwali tak resztę jej, że odzyskać było 
prawie niepodobna.
   Zwrócono się więc do Porajowa i po długim, a uciążliwym procesie, któren wygrano, 
ustąpiwszy Rotmistrzowi dwie wsie z klucza, a trzecią sprzedawszy na koszta procesu, 
pozostał dla Alberta sam zamek z miasteczkiem i wsią jedną, obciążony długiem jeszcze.
   Jakie było wychowanie sieroty? się domyślicie. Dzieckiem wychowywał się jak los 
nadarzył, a dorósłszy jak sam chciał, i jak mu namiętności radziły. Ledwie dorosły resztę 
majętności na rozpuście stracił — przyszła chwila, źe i zamek i wieś i miasteczko, zabrali 
żydzi i lichwiarze. Albert poszedł służyć do wojska, i miał szczęście zginąć w jednej z 
potyczek co oręż nasz, w ostatnich czasach wsławiły.
   A starzy co patrzali na wzniesienie Maleparty lub słyszeli o nim, powtórzyli nie raz, 
dowiedziawszy się losu syna; poczciwe nasze staropolskie przysłowie: 
    
   Maleaparta — do czarta.