   Józef Ignacy Kraszewski
    
   DOLA I NIEDOLA  


Tom I
    
   W dawnej Polsce Pan Bóg podejmował się uczyć ludzi pokory. Jak zwykle w 
społeczeństwach, które człowiek buduje po swej myśli na jakichś podstawach 
niedostatecznych, los nieustannymi zwroty prostował błędy instytucji i przypominał prawa i 
prawdy ogólne i wiekuiste, którym wszystko ulegać musi. Szlachectwo dążyło do 
przerośnienia w próźniaczy przywilej, ale ilekroć rodzina zapragnęła go używać, w drugim 
lub trzecim pokoleniu czepiała się jej jakaś choroba, przychodził nieznacznie upadek i 
zmuszał do pracy. Ilekroć naród zapragnie walczyć z wolą bożą przeciw prawdzie wiekuistej, 
zawsze, jak w boju tytanów, pada na twarz zdruzgotany piorunem przed majestatem jej 
zwycięskim. Nie tylko u nas się tak działo: rozbogacone rodziny patrycjuszów i dożów 
weneckich, jeszcze przed upadkiem Rzeczypospolitej, zaczynały mrzeć z głodu po 
opustoszałych pałacach.
   W historii naszych rodzin szlacheckich mamy mnóstwo podobnych przykładów tej 
niestałości, a raczej sprawiedliwości losu. Gdy jedna klasa społeczeństwa kosztem drugich 
wyłamać się chciała z powszechnego prawa i podnieść, zasługą dawną kupując przewagę 
spadkową, szły wkrótce jej tarcze herbowne nad bramy starych rozwalonych chałup, a nie 
skartabellaci i nowi ludzie z krwi powstający, ale zabiegłe nawet włóczęgi, najlichszego 
pochodzenia, zajmowały ich miejsca po pałacach.  Czuło to szlachectwo nasze, że skoro tylko 
owoców swojego wyjątkowego położenia używać zechce nie pracując, zawsze w końcu musi 
przypłacić to ubóstwienie siebie najostateczniejszym upadkiem. Dlatego aż do końca XVI 
wieku, za Batorego i Zamojskiego, wymagano odświeżania krwią starego zapleśniałego 
szlachectwa i można je było postradać, przestając nosić godnie. To odnawianie herbów na 
placu boju, przypominające ich początek, poszło potem w zapomnienie, chociaż było 
wielkiego i potężnego znaczenia. Tylko ludzie tacy jak Potocki, pisząc o szlachty klejnotach, 
żywo jeszcze je przypominali, karcąc rozpieszczone dzieci. Ale prawdę ową jak piłkę każdy 
odrzucał drugiemu, nie biorąc jej dla siebie.
   Kazania nie pomagały, choć je często powtarzano; było uznanie prawdy w głębi, ale ona 
w czyn nie przechodziła: mimowolnie wyjątkowe położenie, do którego się nawykło, zdawało 
się już sprawiedliwym i koniecznym.
     Na pokojach, przy kieliszku dobrego węgrzyna, mówiono czasem złote prawdy o 
znaczeniu stanów, ale w ganku potem przyjmowano chłopa z góry jako chamskie plemię. Co 
gorsza, gdy za świetnych czasów naszych najwyżej stojący ludzie krwią i złotem fortun 
poświęconych w usługach ojczyzny opłacali wywyższenie, później już tytuły i dostojeństwa 
stały się pastwą dworaków: ubożsi za nich krew przelewać musieli. Choroba wreszcie 
wydawała się stanem naturalnym. Ale Pan Bóg naówczas przypominał obłąkanym równość 
ludzką w obliczu obowiązków i pracy, upadkiem fortun, gorszym upadkiem charakterów i 
idącym za nimi nieuchronnym upokorzeniem.
   Przerzucając karty dziejów, spotykamy na nich co chwila nowe imiona wybijające się 
różnymi zasługami ponad fale, inne tonące ciężarem bezmyślnego obez—
     władnienia. Na próżno usiłują podnieść się dumą, chwytają się pamiątek, czepiają 
zbutwiałych wspomnień: muszą ginąć i ustępują miejsca ludziom nowym. Ten homo novus 
jest na każdej stronicy kronik naszych, czasem istotnie wielki zasługą, często wynoszący się 
przypadkiem lub tajemniczymi wpływy.
   Choć stara jest rusińska Śreniawa, Lubomirscy z niej rosną w siłę istotną dopiero za 
Zygmunta III; choć dawna Pilawa Potockich, rozgłos jej nie sięga daleko, póki jej krwią nie 
obleli; choć Jelita Zamojskich Łokietkowych czasów sięgają zasługą, Zamojscy do dawnego 
blasku odradzają się geniuszem hetmana. Wszędzie każdej rodziny patriarchą jest jakiś mąż 
wielki w boju lub radzie, wielki męstwem, rozumem poświęceniem. Jeżeli spadkobiercy 
wezmą po nim nie sam majątek ale i cnotę z nim razem, stają na szczeblu, który on dla nich 
wywalczył; jeżeli zgnuśnieją, wkrótce z niego spadają. Gdy siły ducha nie stanie ani 
kolosalne zbiory, ani rozległe majętności, ani imię  lśniące, ani stosunki, koligacje i intrygi 
nie starczą na długie utrzymanie familii w dawnym jej blasku. Brak ludzi pracy rozprasza 
zbiory, wielkość rodu maleje nicością umysłów; nareszcie martwe lalki stają nad grobami 
bohaterów i śmieszą przechodniów.
   Po Janie 111 Sobiescy mimo swych europejskich koligacji i niezmiernych skarbów 
schodzą bezpotomnie; po Stanisławie nie ma Leszczyńskich. Tam gdzie ród podtrzymuje 
praca, talent, charakter, ofiara, a choćby jaka taka wspólność z narodem, trwa rodzina; jak 
tylko pan wyosabnia się, odstaje, oddziela, bądźcie pewni, że jego krew niedaleko popłynie: 
że imię zmaleje i wielkość się rozproszy.
   Jakiś czas świeci zorza zgasłych słońc, ale gaśnie w końcu i noc po niej znowu.
   Tym bardzo prostym prawdom społecznym nie wszy—  scy wierzyć chcieli, bo każdemu 
bezmózgowemu sybarycie zdaje się, że jest wielkim człowiekiem, gdy ma za co kupić atłasu i 
aksamitu, aby się od siermiężnych ludzi odróżnić. Gdy do tego jeszcze ma się piękną, białą 
twarz, a trochę powierzchownej ogłady, której nabywają i dobrze wychowane pieski, to już 
dosyć, że się żyje i świeci oczyma. A próżnowanie to rzecz tak lekka i dobra, a używanie bez 
pracy tak smakowite, tak łatwo w nałóg przechodzi!
   Ale wkrótce po tym rozpasanym mięsopuście następuje nieunikniony popielec: post nędzy 
i osamotnienia. Mnóstwo rodzin upadło tak, podniósłszy się do szczytu, gdy sądziły, że raz 
osiągnięte stanowisko ekwilibrystyczną sztuką na wieki utrzymać się może, że na nim 
wytrwają bez potu.
   Inne szczęśliwsze zachowały dostojność, ale je obaliła sama wielkość poświęceń dla 
kraju, bo na obywatelach w tym rozumieniu, jakie przywiązywano do imienia 
obywatelskiego, nie zbywało po wszystkie czasy. Civis Polonus jak Civis Romanus wysoko 
patrzył ideałem. Czuł on, że w sobie stawić miał przykład chrześcijańskiej ofiary jednego za 
wszystkich, i starczył kościom jego grób nieznany w dzikim polu, na którym pisano później:
   Exoriare aliquis ...
   Dzieje tych rodzin, co runęły rozpustą, są niestety głośne; dzieje cichych dzieci 
poświęcenia — mniej daleko znane
   Jednym razem nagle milknie naokoło nich rozgłos, rozstępuje się tłum pochlebców 
szczęścia, dworaków powodzenia, pałace przechodzą w ręce zręcznych dorobkiewiczów, a 
potomkowie senatorów idą na zagon ostatni orać ziemię, którą ojcowie ich krwią oblewali, i 
nie skarżą się.  Pomimo wysiłków możnych rodzin, aby się utrzymać na raz zdobytej 
wysokości, co chwila ważą się ich losy: walą się zamki, a chaty olbrzymieją w pałace, 
kasztelaństwa spadają na szaraczkowe kapoty krwią poplamione, laski zmieniają się na kije, 
infuły na lisie kapuzy. I nikt się temu nie dziwi, bo albo to sprawiedliwość boża, albo 
niesprawiedliwość ludzka: oboje rzeczą są  na świecie zwyczajną.
   Do tych rodzin, które dziwne zrządzenia losu strąciły ze szczytu gorzej niż w nicość i 
ruinę, bo w skamieniałą bezwładność, należała od dawna starożytna familia Toporczyków. 
Zajrzeć potrzeba do herbarzów, co to był za ród, jakie majętności, jaka władza i przewaga w 
narodzie. Tęczyńscy, główna odrośl Topora, stali jako baszta przodem od kraju do świata; 
Topor ich, choć niekrwawy, groził każdemu, co by go śmiał się dotknąć. Nie nowina im było, 
choćby i z królewską krwią się bratać; pierwsze mieli krzesła, najwyższe dostojeństwa w 
senacie, a co większa, pierwszy i przeważny głos, tak że krzyknąwszy: S t a r ż a! połowa 
szlachty leciała pod ich chorągiew.
   Otóż cała ta wielkość, te dwory, w których spisywano zaginione dziś pamiętniki rodu, te 
wieże, w których pokutowały dziewice, te grody, w których panowali, włości i ziemie, co 
były ich własnością odwieczną, pod koniec XVI wieku poszły rozdrobnione, podzielone w 
poniewierkę po kądzieli. Główny szczep Toporczyków wygasł, a choć teraz herbowna 
pozostała na innych zamieszczona gałęziach, z zamków w ruinie przeszła na drzwi 
szlacheckich dworów i bramy nowych a kruchych pałaców. Topor i Starżę znalazłeś w 
sygnecie szaraczkowego szlachcica: po pańskich dworach tylko ich dawnej wielkości 
wspomnienie.
   Najdłużej ocalała ze szczepu tego rodzina O..., ale i tych dużo już było zubożało pod 
koniec XVIII wieku.  Imię to przejęło na się cały blask dawnego Tęczyńskich domu, ale nie 
świeciło długo. Jeszcze za Wazów O... grali świetną rolę, ale po zamkach, pałacach, salach, a 
nie na polu bitew i znojów. Dalej coraz ród poczciwy, ale słabnący bielał, delikatniał, 
drobniał, francuział, cywilizując się, jakby ubierał się do trumny.
   Koronki, fryzury, złociste lampy, w których go występującego widzimy, to już niby strój 
jego pogrzebowy. Pół  żywota za granicą, język własny zapomniany, a cała wielkość w tytule.
   To pewne, że którykolwiek z naszych panów wcielił się do cesarstwa niemieckiego, 
przyjmując tytuł od niego, już powoli samą mistyczną siłą tej zmiany imienia, która jest 
zarazem zmianą charakteru, odstawał od kraju i kopał sobie mogiłę.
   Z Toporczyków O... nie wszyscy wszakże poszli na pańską paszę, na dwory cudze i 
cudzoziemszczyznę: dużo z nich rozdrabiając mienie pozostało przy szlacheckim ubóstwie. 
Na Podlasiu zwłaszcza była ich mnogość tego samego rodu, nazwania, herbu, ale żyjących w 
mierności prawie niedostatku dochodzącej.
   Czując, że Toporczyk nie może być dusigroszem i sknerą, ubodzy, rozrodzeni, w 
potrzebie kraju do ostatniego się stawili i ciałem, i workiem, aby ich Topor zawsze przodował 
poświęceniem; i tak ofiarując się dla imienia, aby godność jego utrzymać, zeszli na ostatnią 
prawie niemoc, ale z dumą na czole i spokojem w sumieniu.
   Upadek taki można było nazwać triumfem, powszechna też cześć otaczała tę zacną 
rodzinę, teraz szlachecką, niegdyś pańską, ale mającą poza sobą wieki nieprzerwanych zasług 
i niepokalanej cnoty. Tylko możniejsi a zniewieściali krewni tegoż imienia patrzyli na szare 
kapoty szlacheckie z niejakim upokorzeniem;  a że do rodzinnego nazwiska przylepili tytuły, 
niechętnie spoglądali na tych ludzi, co je bez żadnego nosili dodatku. Kilkakroć nawet, ufni w 
siłą swych stosunków, próbowali odrzucić tych ubogich familiantów swoich i odsądzić od 
herbu i imienia, zadając im przywłaszczenie nazwiska i tarczy , co się im wszakże nie 
powiodło.
   Ta część kraju, w którą ubogich O... losy rzuciły, zdawała się stworzoną na ten 
wypoczynek cichy po wiekach trudu, na odpielęgnowanie w rodzie iskry do nowego życia, 
ostrym rozdmuchanej znojem.
   Nadbużna ta okolica podlaska wyglądała cała na zamkniętą ustroń czasów; nie jest ona ani 
piękna, ani wesoła, ale tęsknie poważna i pokochać się w niej można, byle się tu lat kilka 
przebyło. Szerokie pasy lasów odgradzają ten kąt od świata; nizina płaska jak morza ciągnie 
się błotami, borami, wydmami poprzerzynana. Nigdzie oko nie może z niej wybiec daleko; 
niebo zdaje się tu niżej opuszczać i tulić ten kraj ciszy, wśród którego płaczliwe odzywają się 
głosy ptactwa wodnego i szum nieustanny pacierzy drzew, które szepczą po cichu, jakby 
modlitwę chór zakonny.
   Wzrok opiera się wszędzie o ciemną gajów i borów wstęgę; ziemia pod stopami wygląda 
jakby tylko co opadły muł potopu; tu i ówdzie nie zbiegły nawet jeszcze kałuże, a trzęsawiska 
sitowiem pokryte przeciągają się wzdłuż pól w głębinę lasów. Przestrzenie, które w 
górzystych krajach zdają się skracać i zbliżają przedmioty, tu dziwnie łudzą oddaleniami, 
których nie ma. Na horyzoncie daleko ukazuje się wieś mglisto, a za kilkanaście minut już ją 
masz przed sobą.
   Wielkiego uciszenia tych zaklętych ustroni nie przerywa nigdy nawet wicher gwałtowny, 
bo go rozbiją i przytrzymają lasy, ale jeśli burza spadnie na te kotliny, już nic jej nie 
dobędzie: wyleje się cała do ostatniej  kropli i wyładuje do ostatniego pioruna, obala całe 
lasów łany i zatapia ogromne obszary.
   Za to wiosna wśród tych wonnych borów, których powietrze na wskroś przesycają 
wyziewy drzew rozpękających, okryta kwiatów tysiącem, rozśpiewana tysiącem ptasich 
głosów, jest chwilą rajskiego uroku.
   W tym to cichym zakącie ubodzy O... w pozostałych im ze starych majętności drobnych i 
porozdzielanych osadach mieszkiwali w końcu XVIII wieku.
   Było ich tam kilku jeszcze, a najmajętniejszy z nich miał ledwie dziesięciu poddanych i 
kilkadziesiąt włók gruntu, z którego garbatszy tylko i suchszy szedł pod uprawą. Wioseczka 
jego, między Białą a Łosicami położona, wcale była ładna i u szlachty okolicznej uchodziła 
nawet za złote jabłko. Tym owocem drogim uczyniła ją praca posiadacza.
     Pan Krzysztof nawet nie miał tytułu, zwano go tylko od ojca czy dziadka 
stolnikiewiczem, był teraz głową rozrodzonej i zubożałej rodziny. Do niego to należało złote 
jabłko, Wólka Brzozowa. Na pagórku stał drewniany dworek, o ganku ze słupkami wedle 
obyczaju, otoczony sadem i ogródkiem, z gołębnikiem na dziedzińcu i studnią z żurawiem. 
Zaraz poza nim był brzozowy gaik, od którego imię wzięła wioska; na jego tle malowało się 
całe to skromne, szare zabudowanko szlacheckie.
   Nieco opodal, połączona drogą obrzuconą  żerdzianym płotem i ostawioną krzyżami 
dwuramiennymi, stała mała wioseczka, z małą też staruszką  — drewnianą cerkiewką unicką. 
Przyjeżdżał do niej paroch z sąsiedniej wsi co drugą niedzielę dla odprawienia nabożeństwa. 
Wieś, cała w gruszach i jabłoniach, cała w krzyżach i jałowcach, nisko siedziała na suchym, 
piasz—
     czystym wygonie, zaroslym piołunami i dziewanną. Tu widać było cmentarzyk żółty z 
kilku starymi sosnami, posiany kłodami oznaczającymi groby.
   W niewielu miejscach utrzymał się ten obyczaj, pogański zapewne, stawiania 
drewnianych małych chatek nad mogiłami, które ubożsi zastępowali grubą tylko kłodą, w 
jednym końcu przyozdobioną wyciętym z niej krzyżykiem. Tu i ówdzie pełzał jodłowiec 
drobny po tej ziemi jałowej, w której rzadko gdzieniegdzie porastała trawa.
   Okolica, jak zajrzeć płaska, przecięta była tylko kilkoma nieco wyższymi grobelkami, z 
tych młodsze zasłaniały już widok dalszy: taka wszędzie była równina. W prawo zalegało 
duże błoto aż pod las się ciągnące, a wśród niego gdyby rzeczka kręcił się bród zwany 
Kamiennym, nie wiedzieć dlaczego, bo w nim ani jednego nie było kamyka. Ludzie jednak 
starzy powiadali, że niegdyś leżała na brzegu duża bryła, którą na fundamenta cerkiewki 
rozbiwszy, użyto. Na lewo, poza wioseczką w   dali, druga wieś pod lasem ciągnęła się 
sznurem chat ciemnych.
   Wprost był bór, dokoła gaje i lasy.
   Wszedłszy tu zdawało ci się, że cię od świata ściany tych drzew oddzieliły na zawsze, że 
tu jego wrzawa i gorętsze życia zapasy wnijść nie mogły. W istocie Wólka Brzozowa leżała 
na uboczu od wszystkich większych traktów, na jej gruntach było się jak w izbie zamkniętej. 
Obcy chyba tu umyślnie przyjechał lub zbłąkany zawitał; dzieci wiejskie uciekały od 
przechodnia: wszystkie psy zajadle szczekając przeprowadzały go daleko.
   Żyło się tu, wedle przysłowia, jak u Boga za piecem; ani żołnierz, ani urzędnik nie zajrzał 
tu nigdy: mieszkańcy sami u siebie utrzymywali porządek i obchodzili się bez ramienia 
sprawiedliwości. Raz w tydzień jechał  arendarz do miasteczka po domowe zapasy i 
wiadomości i on stanowił jedyny węzeł ze światem łączący Wólkę Brzozową. Sławna była 
ona z tego, że się tam od niepamiętnych czasów ani kryminał  żaden, ani wypadek tragiczny, 
ani nawet większe nie przytrafiło złodziejstwo. Idąc na żniwa i sianożęcie, rzucano chaty nie 
zamknięte, starsze psy tylko wartowały na przyzbach; w nocy ledwie kto drzwi zasunął, tak 
się wszyscy czuli bezpieczni. Kilka tych rodzin stanowiło jakby jedną, a i dwór dla nich nie 
stanowił nic więcej nad głowę wspólną rodziny.
   Ojciec pana Krzysztofa i on sam żyli podług starego obyczaju z chłopem w poufałości 
braci starszych, a ubóstwo i prostota życia jeszcze ich wzajem ku sobie zbliżały. Dworek był 
dawnej budowy, ale krzepko jeszeze wyglądał, chociaż trzecie już pokolenie ścianami swymi 
obejmował. Pokryty słomą, z kilku późniejszymi przybudówkami, stał osłonięty sadem i 
gajem, gdyby spokojny człowiek pod piecem. W pośrodku było tam, jak to u nas prawie we 
wszystkich takich szlacheckich dworkach bywało, schludno, czysto a ubogo. Stały proste 
ławy kilimkami pokryte, stołki wypolturowane używaniem i trochę sprzętu wystawniejszego, 
z dawnych czasów zachowanego troskliwie.
   Pierwsza większa izba od gościa i święta nie była o wiele paradniejsza od drugich, 
dywanik wyszarzany pokrywał tu stół duży, w kątku stała kolbuszowska szafeczka, między 
oknami wisiał duży obraz Chrystusa —  Ecce Homo . Smutna ta twarz zdawała się strzec 
cichego ustronia i przypominać mu, że ten tylko człowiekiem jest, kto cierpieć umie.
   Pamiątka niemal jedyna z dawnych zamożności czasów, Chrystus ów był pięknego pędzla 
starej włoskiej szkoły. Umiano go tu ocenić, bo jak żywy Chrystus obraz ten nawet do nie 
znających sztuki przemawiał.  Nieraz prostym ludziom patrzącym nań  dłużej w oczach 
stawały łzy; nieraz ci, co już się obyli z tym wizerunkiem, poglądając nań czuli,  jakby do 
nich nową jakąś mówił boleścią.
   Było to arcydzieło zagrzebane w tym kątku, ale uznane przez wszystkich, i O... nigdy się 
go pozbyć nie chcieli, choć im po kilkakroć dosyć drogo odkupić je chciano. Cała rodzina 
gromadziła się przed tym.  obrazem na modlitwy w dni uroczyste, gdy do kościoła dojechać 
nie mogła, i czasu wielkich burz, które często te niziny latem nawiedzały. Chrystus z Wólki 
Brzozowej uchodził nawet za cudowny obraz i nieraz się przed nim paliła świeca 
przyniesiona z daleka.
   Stolnikiewicz dobrowolnie myślał go parę razy ofiarować do kościoła, ale ciężko mu było 
się rozstać z tą rodzinną pamiątką i opiekunem domu, który patrzał na wszystkie jego radości 
i niedole. Przed nim on troski wylewał i żale, do niego się uciekał w strapieniu, często w nocy 
widywano go przed nim pobożnie klęczącego ze złożonymi rękami. Poza obrazem sterczały 
pozatykane palmy kwietniowe, nad nim wisiały wianuszki od święta Bożego Ciała i wiązanki 
poświęcone na Najświększą Pannę Zielną. Ramę miał czarną, niezdobną; od dawna jednak 
zbierano się na kosztowniejszą, ale malarz i pozłotnik z miasteczka chciał tak drogo od 
roboty, że stolnikiewicz zawsze to jakoś do namysłu odkładał.
   Obraz ten był najdroższym klejnotem domu, reszta więcej niż skromna była; może gdzieś 
w skrzyni kosztowniejsza karabela, spinka, pas lity, sygnet z herbem i kilka ksiąg, w których 
się zapisywały ważniejsze sprawy, pozostałe z dawnych rodziny splendorów.
   Mylimy się; na czole pana Krzysztofa świecił największy splendor. Mimo swojego 
ubóstwa był on postacią jakby ze starego jakiegoś portretu wykradzioną,  wzbudzającą 
poszanowanie w tych nawet, co go bliżej nie znali.
   Słuszny, krzepki, żylasty, ale nie otyły, prosty jak sosna, silny jak dąb, kroczył z 
senatorską powagą, choćby o kiju szedł kopy liczyć w kitlu płóciennym. Kitel leżał na nim 
gdyby toga rzymska, a juchtowe czarne buty stały mu za kurdyban. Nade wszystko piękna 
była jego męska głowa ze spuścistymi wąsami, wygolona, wysoka, z orlim nosem, z brwią 
zawiesistą nad oczyma łagodnymi i zawsze wypogodzonymi. W rysach jej królował spokój 
prawdziwego chrześcijanina, co nad sobą czuje Boga, a przed sobą widzi jasno drogę przezeń 
wytkniętą.
   Pod te czasy pan Krzysztof miał lat około pięćdziesięciu, ale ich na nim znać nie było; 
choć lica ogorzałe już marszczki orać poczynały, to policzki krasiło czerstwe zdrowie, włos 
ledwie się przerzedził, a biały szereg pięknych zębów świadczył, że miał jeszcze dosyć chleba 
do spożycia na świecie.
     Człowiek był wychowany w dobrej szkole ubóstwa i pracy, niewiele się mądrości uczył, 
ale dużo mu jej samo życie wpoiło: umysł zdrowy starczył za naukę. Nie zwichnęły go 
wpływy różne, nie zmąciły sprzeczne poglądy, widział jasno przed sobą, bo wciąż w jedną 
stronę patrzał.
   To, co naówczas każdy szlachcic pod utratą szacunku publicznego umieć musiał, nabył 
też i pan Krzysztof w świat wchodząc. Łacinnik dobry, prawnik biegły, bo nawet przez parę 
lat u mecenasa w Lublinie palestry kosztował, nie był obcy dziejom krajowym ani 
instytucjom, patrzał na nie ze stanowiska ówczesnego dosyć jasno i zdrowo. Czytał mało, ale 
rzeczy, z których się czerpie wiele: Pismo święte, kroniki, księgi prawne, akta stare, trochę 
starożytnych pisarzów. Lubił szczególniej św. Pawła i Senekę. Wiarę miał głęboką, ser—
     deczną, ale nie przechodzącą w mistyczne dziwactwa lub zimny racjonalizm; szanował 
formy, obrzędy, drobne nawet zwyczaje, przesadnej do nich nie przywiązując wagi. Wiedział 
dobrze, iż duch i w drobnostkach się mieści, ale pojmował, że drobnostki ducha nie wleją, 
gdzie go nie ma. Duch swobodniejszy XVI i XVIII wieku wionął tam nie wiedzieć skąd i jak, 
otrząsł z drzewa liście suche, a zielone zostawił. Katolik gorliwy, był katolikiem oświeconym, 
bez fanatyzmu. Pojmował już, te najdroższym prawem człowieka jest wierzyć tak, jak mu 
duch własny natchnie, starając się oświecić i udoskonalić. Nigdy też z nikim dysput o wiarę 
nie prowadził ani sobie z cudzych przekonań  żarcików dozwalał: wiara dlań była jakby arką, 
której przed tłumem odsłaniać się nie godzi.
   Wesół i pogodny, ubóstwo nosił jak purpurę, z pewną dumą, i nie byłby je pewnie 
pomieniał na upokarzające dostatki.
     Pięćdziesięciu lat doszedłszy, pan Krzysztof dobrał sobie suchych tarcic dębowych, 
dawno już w spichrzu złożonych, i z nich piękną zawczasu zbudował trumnę, którą nasypaną 
zbożem trzymał na strychu, aby dom był zawsze gotów, gdy się doń tułaczowi schronić 
przyjdzie.
   Ożeniwszy się nie rano ani późno, wziął szlachecką dzieweczkę, do pary ją sobie 
dobrawszy. Późniejsze życie, nawyknienie, bliższa znajomość sprzęgły ich jeszcze mocniej: 
była to pod siwiejącymi włosy para gołębi.
   Anna, żona Krzysztofa, była z domu Łazów, że starej ubogiej szlachty tutejszej, jedną z 
pięciu sióstr, które różnym szczęściem powychodziły za mąż.
   Małego wzrostu, jasnowłosa, biała, wesoła, żywa i pracowita, Anna wkrótce tak się 
bałwochwalczo przywiązała do męża, który, pod dobry humor, czasem ją
     jak dziecko na rękach nosił, że bez siebie wyżyć im i parę dni było tęskno. W domu z nią 
było jak z ptaszyną szczebiotką; nie umiała się rozpłakać, a przy łzach nawet przelotnych, 
wilżących jej oczy, usta się uśmiechały. Serce miała złote, może aż do zbytku dobre, ale 
dobrocią tą  żyjące i nią szczęśliwe.
   Dwojgu tym zacnym ludziom Bóg dał jedno tylko dziecię, syna, który na chrzcie dostał 
spadkowe imię dziadów i pradziadów, Adama. I w tej, i w innych gałęziach familii O... wielu 
było Adamów. Wypieszczony i wykołysany na kolanach matki i ojca, Adzio wyrósł na 
śliczne chłopię i zdawał się w tym dworku przybyszem pałacowym, tak mu jakoś pańsko z 
dużych jego niebieskich oczu patrzało. Wejrzenie żywe i pojętne, włos lśniący, kasztanowy, 
twarz pociągła, pełna wdzięku, usta malinowe wykrojone jak u dziewczęcia, czoło rozumne, 
słowem, chłopak był jak z obrazka. Ojca to trochę martwiło, że nadto mu był piękny, wolałby 
był surowsze oblicze, nie tak delikatne rysy, mniej urodziwą twarzyczkę.
     — Choć to tam Pan Bóg najlepiej wie, co robi — mawiał pan Krzysztof — ja, moim 
rozumem, wolałbym, żeby Adamek mniej był piękny; chłopcu ta zbyteczna uroda na nic: 
pokocha się sam w sobie, próżność wleci do serca. Niechby go tak nie chwalono, mniej by się 
sobie przypatrywał, a nie tyle o siebie troszczył Adonisom nie po tym na świecie, tylko to 
Wenerom idzie na pastwę.
   — O! — odpowiadała żona — poczekaj trochę, jeszcze zbrzydnie, opali się; dajcież mu 
pokój! Co wam to szkodzi, że piękny? Zawsze to ludzi dobrze uprzedza i serca pozyskuje. 
Niech no na świat wyjdzie, zobaczysz, jak mu się powodzić będzie: muszą go kochać 
wszyscy.
   — Byle nie wszyscy — mówił pan Krzysztof — już to bardzo zły znak i niewygodna 
rzecz, kiedy cały świat
     pokocha. Szacunek i miłość prawych, a choćby nienawiść grzeszników i nicponiów, to i 
dosyć. Chcąc, żeby nas wszyscy kochali, trzeba nieraz te amory poczciwością opłacać. A w 
dodatku, moja jejmość, czy ja będę na świecie, czy mi z niego Pan Bóg zejść rozkaże, 
pamiętajcie to dobrze, iż dla Adama powodzeń nie ehcę, które by go za dom wywlokły i 
oderwały od zagona, do którego Pan Bóg stworzył, kiedy mu się tu dał urodzić. Każdy się 
powinien trzymać tego miejsca, z którego urósł, a dostojeństwa i bogactwo, jeśli same nie 
przyjdą, latać za nimi nie warto.
   — Ja taki zawsze swoje — kończył stary wzdychając — wolałbym dobrą głowę, 
poczciwe serce niż  ładne liczko.
   — Jedno przecie drugiemu nie przeszkadza — szeptała po cichu Anna.
   Adamek miał prócz twarzyczki ślicznej i serce dobre, i głowę wcale niezłą, ale ojciec się 
też nie mylił; ładne liczko troehę mu ją zawracało, były tam już zarody próżności i ziarenka 
pychy, choć nie   wiadomo skąd przyszły, jaki je wiatr tam naganiał. Adamek lubił się stroić, 
uśmiechał się do ludzi zalotnie, dużo marzył i rozpytywał o szersze światy, a ciasny mu ten 
kątek widocznie nie starczył.
   Dziwne też to było chłopię w swoim rodzaju, gdyż to, co je otaczało, wcale go 
wytłumaczyć nie mogło; wyrastał przeciwko wszelkim oczekiwaniom na paniczyka, mimo że 
ojciec, bez tyranii, trzymał go dosyć surowo. Czy skryte pieszczoty matki, czy się tam co 
starej krwi butniejszej odezwało, czy myśl jaka za wczesna zaleciała od tej pięknej główki 
Antinousa , dosyć  że Adam nie był takim, jakim go chciał mieć ojciec, więcej mu nie znany 
świat smakował niż nauka, i jakieś losy świetne, o których najpocieszniej marzył.
   Pan Krzysztof, gdyby to bardzo rozbujała na przekór jego woli, chciał z niego dla 
poskromnienia zrobić  żoł—  nierza, sądząc, że później czas jeszcze będzie porąbanemu 
trochę i ostygłemu nieco powrócić na schedę ojcowską i w cichym dworku odpocząć.
   Uczył go tymczasem tak, jak się sam niegdyś do życia sposobił: łaciny, prawa i 
wszystkiego, co wówczas było szlachcicowi potrzebne do spełnienia jego posłannictwa 
społecznego. Tymczasem Adam mimo to w duszy urabiał się na panicza i twarzą na niego 
wyglądał; z nauk ssał tylko to, co mu do jego natury przypadało: słodycze jak pszczoła z 
kwiatków. Matka była z niego dumna, bo przed nią mógł się swobodnie z całym swym 
dowcipem popisać, ojciec niespokojny, bo chłopiec przeczuciem wiedząc, że szczerze z nim 
obcując, nie podobałby mu się, był przed nim zatajony i nie swój.
   Czasem pan Krzysztof ciężko nad tym wzdychał, a niekiedy przed Chrystusem modlił się 
na intencję syna.
     Do piętnastu lat Adzio wyglądał prawie jak dzieweczka, ale po głowie straszne mu już 
nad jego wiek myśli chodziły. Właśnie w tej porze powieść się też nasza zaczyna.
   Dworek w Wólce Brzozowej, choć tak usunięty na ustroni, nie był bez stosunków z 
sąsiednimi wioskami i dworami szlacheckimi. Szlachcic naówczas nie mógł się całkiem od 
swoich odstrychnąć, tysiące różnych węzłów wspólnego dobra wszystkich razem łączyły. 
Stan szlachecki związany ściśle stanowił jedną wielką całość, rodzaj zakonu i reguły, 
solidarne społeczeństwo wśród narodu: członkowie jego z konieczności musieli być siebie 
blisko. Ta spójność dawała im siłę. Szlachta przy tym cała była jakby jedną rodziną 
pokrewną; ludzie z najdalszych okolic, gdy się z sobą zeszli, a rozpytali o swe herby, zawsze 
domacali się jakiejś między sobą koligacji, styczności między pozornie nieznajomy—
     mi i obcymi. Pan Krzysztof czuł się także do tego obowiązku życia z braćmi, ale go 
ograniczał do pewnych wypadków, bo lubił swoją samotność.
   Samych też imienników jego siedziało tam jeszcze trzech na małej nie opodal 
wioszczynie: stryjeczni to byli pana Krzysztofa, z którymi się po trosze żyć musiało.
   Dobrzy to byli ludziska, ale dużo od pana Krzysztofa różni i wiele od niego niżsi; 
poważali go wszyscy jako patriarchę rodziny.
   Przez dziwne ojca tych braci nabożeństwo do Trzech Świętych Królów, których ciała 
spoczywają w Kolonii, z kolei przychodzący na świat synowie otrzymali imiona: Kaspra, 
Melchiora i Baltazara. W sąsiedztwie zwano ich żartobliwie trzema królami zaborzowskimi, 
siedzieli bowiem wszyscy w jednej wiosce Zaborzowie, której spłacić sobie nie mogąc, 
podzielić się nią musieli na dwie części: trzeci zawczasu swoją stracił. Kasper, najstarszy, 
miał w niej dwie schedy, skwitowawszy drugiego brata cząstkowymi wypłatami powoli, z 
pomocą posagu żony; Melchior siedział na trzeciej schedzie, Baltazar, jakeśmy mówili, 
żadnej już nie miał, posiał bowiem swoją po świecie, próbując na nim szczęścia na próżno. 
Służył on zrazu wojskowo i powrócił z szablą poszczerbioną, twarzą pokiereszowaną, 
kieszenią całkowicie próżną, a nabranym przywyknieniem do włóczęgi i kieliszka. Bracia 
przyjęli go jak brata, ale też im ciężki nie był; wesoły, myśliwiec zawołany, na chleb swój 
wszędzie zapracował i potrzebował go dla siebie bardzo mało. Że chodził wiele i długo 
miejsca zagrzać nie mógł, najwięcej się podobno zawsze troskał o buty i przypisywał 
niegodziwości szewców nieuchronne skutki włóczęgi. Szukał też wszędzie owych idealnych 
butów, które by się wcale nie darły, ale nadaremnie. Zresztą odziewał się zawsze jednakowo, 
a proch  kupował za lisie i borsucze skórki, których co roku dosyć upolowywał.
   Kieliszek gorzałki, misa krupniku, garstka prostego bakunu, który na podwórzu palił, bo 
go nikt w izbie nie zniósł, i było mu dosyć.
   Piosenek umiał tyle i tak różnych, że nimi mógł zabawić, kogo chciał, bo dla każdego 
łatwo mu było dobrać taką, jaka dlań przystała. Śpiewał je potężnym, ale łagodnym basem, 
który i w kościele, i w domu jednał mu wielkie pochwały; na nieszczęście czasami chrypka 
go psuła i uciekać się trzeba było do jaj i oliwy, aby się jej pozbyć co prędzej. Był to mistrz 
do pieśni, a wszystkie jego teksty były tak stare, serdeczne i na znaną jakąś nutą, która 
każdemu przypominała lata dziecinne. Spisywał on, gdziekolwiek posłyszał, wszelkiego 
rodzaju śpiewy do jednej grubej księgi w skórkę oprawnej, którą bardzo zazdrośnie 
przechowywał. Nigdy go ona nie opuszczała, na próżno nieraz na figla odkraść mu ją się 
starano: miał na nią czujne oko.
     — Kiedy to, panie — mawiał  — będzie rzecz nieopłacona, bo pieśni mrą jak ludzie...
   Były tam i wielkopolskie, i mazowieckie, i krakowskie, i litewskie, i rusińskie, kozackie i 
pokojowe, o miłości i żołnierce, wojenne, i pobożne do Matki Najświętszej, a wszystko 
niedrukowane i takie tylko, co z ust do ust chodząc, przechowywały się.
   Cały ten zbiór różnymi atramentami przez wiele lat wpisywany do księgi poplamionej i 
zużytej, nieodstępnie w torbie borsuczej towarzyszył panu Baltazarowi. Pamięć starego 
wojaka była tak szczęśliwa, że byle jeden raz którą pieśń posłyszał, już ją pochwycił i nie 
zapomniał; a notując w książce, dopisywał zaraz, na jaką nutę  śpiewać się była powinna.
   Głos miał bardzo piękny, czysty i silny, a kiedy so—
     bie nieco podochociwszy pozwolił całą piersią w kniei zanucić, słychać go było o pół 
mili i ludzie mówili uśmiechając się:
   — Oho! Jak to sobie dziś król Baltazar pozwala!
   Kasper, drugi brat, był gospodarz zawołany, ale dzieci miał kupę; było na kogo o chleb się 
starać i że pracował zabiegli wie, nie dziwota. Melchior, trzeci, choć żonaty, dotąd był 
bezdzietny i okrutnie skąpy, choć nie wiedzieć dla kogo oszczędzał i zbierał. Rodzina patrzyła 
nań jak na przyszłą zapomogę. Kasper żył z nim w przyjaźni i posługiwał mu, jak mógł. 
Baltazar mniej go lubił, bo sknerstwo było mu obrzydłe, a tam i jegomość, i jejmość nad 
każdym groszem się rozpadali Znacznie młodsza od męża pani Melchiorowa, żywa, słuszna, 
chuda jejmość, dosyć jeszcze ładna, i mężem rządziła, i we wsi ją zawsze najgłośniej było 
słychać. Brat Kasper, choć do niej nie miał nabożeństwa i po cichu ją Herodiadą nazywał, 
znosić przecie musiał i był dla niej bardzo grzeczny,   bo się obawiał, aby mu i serca brata, i 
majątku sprzed nosa nie pochwyciła. Melchior był słabowity, kaszlący; żona sobie mogła 
łatwo testament wyrobić i pogrzebawszy go pójść jeszcze za mąż, bo do młodych chłopców 
uśmiechała się dosyć zalotnie, gdy jegomość nie patrzył. Szeptano nieraz wieczorami o tym, 
ostrożnie wzdychając i obawiając się, aby przez ludzi nie doszły te gawędy do jejmości do 
drugiego dworu.
   Baltazar z bratową nienawidzili się otwarcie: ona go nazywała próżniakiem i 
drapichrustem, on ją gęsią syczącą, ale do zerwania stosunków jakoś jeszcze nie przyszło. 
Politykowali z sobą wzajemnie sobie nadskakując, Baltazar czasem nawet stroił do niej udane 
koperczaki, ale go odprawiała okrutnie, bo się na farbowanym lisie znała.
   Lepiej było Baltazarowi z Kasprem, który był  otwartszy, żywszy, serdeczniejszy, i z żoną 
jego, kobietą dobrą, zawsze swymi dzieciakami zajętą, z których jedne na świat przychodziły, 
inne się obiecywały, inne odłączały, drugie już dorastały, a co rok to prorok, mówił 
uśmiechając się brat Baltazar.
   — Kogo Pan Bóg stworzył, tego nie umorzył  — odpowiadał Kasper ruszając ramionami.
   Stary żołnierz zaglądał czasami i do Wólki Brzozowej, do pana Krzysztofa. Niekiedy 
nawet zabawił tu dni kilka; ale mu jakoś było nieraźnie z tym poważnym człowiekiem, dla 
którego nie wiedzieć było nawet co zaśpiewać. I choć miał jadła do syta, a gorzałki staruszki 
kielich spory przed każdym jedzeniem, że się musiał na wodzy trzymać, długo tu nigdy nie 
wybył. Kochali się przecie z daleka serdecznie.
   Najbliżsi ci krewni pana Krzysztofa żyli z nim w dosyć  ścisłych stosunkach, szczególniej 
Kasper. Melchior go z dala szanował, Melchiorowa trochę się obawiała, już ich po cichu 
zowiąc wielkimi panami, a Adasia paniczykiem.
   Oprócz tych najbliższych krewnych rodzina Łazów, familia obu żon Kaspra i Melchiora, 
inne domy podlaskie pomniejsze były w stosunkach z panem Krzysztofem.
   Z panami, którzy mieli dobra w tej okolicy i czasami tu przebywali przez letnie miesiące, 
z Radziwiłłami, Sapiehami, z podpankami, którzy na ich fortunach wyrastali jak grzyby, 
coraz gęściej w tych czasach zastawą i kupnami szczerbiąc dawne magnackie posiadłości, O... 
wcale nie żyli. Drobna szlachta mogła się trzymać pańskiej klamki, ale O... z ich imieniem 
lepiej przystało niezależne ubóstwo niż dworowanie, które by dogadzało pańskiej próżności 
cudzym upokorzeniem. Żyli więc z tej strony odosobnieni, przekładając swoje małe kółko i 
swój byt cichy. Trzeba też dodać, że panów nie lubili,  bo im to fertyczne a napuszone 
państwo nie smakowało. Krzysztof na nich nigdy nic nie mawiał, ale trzej królowie, 
szczególniej Baltazar, psy wieszali nie oszczędzając.
   I było tam za co hałasować pod owe czasy, bo to życie, niby pańskie, cudzoziemskiego 
kroju, gdyby wrzód na karku siedziało krajowi, nic mu prócz pogardy nie dając,
   Już samo wychowanie niby europejskie, które tylko europejski brud, lichotę i czczość 
sobie przyswajało, dobrego nam nic nie przynosząc, dzieliło panów od narodu; obyczaj nie 
zespalał także: oddalała pogarda mniemanego barbarzyństwa i wzajemna nieufność.
   Czas to był rozerwania i walki wewnętrznej i ogól kraju stał uparcie przy średniowiecznej 
swej formie społecznej, zupełnie różnej od tej, jaką  życie w reszcie świata powoli 
przybierało; czuć już było wszakże, iż się przy tym utrzymać będzie niepodobna. Postęp 
konieczny, na chwilę wstrzymany tym uporem i bezwładnością umyślną, wewnętrznym 
bojem i podobnym jak w Rzeczypospolitej Weneckiej obstawaniem przy nieruchomej 
zachowawczości, domagał się praw swoich. Im dłużej był zaparty, tym silniejsze musiał, 
odzyskując swe prawa, wywołać wstrząśnienie.
   Młody Adaś był, jakeśmy już mówili, dosyć szczególnym chłopięciem. Skąd mu się 
wzięło być wcale innym, niż logicznie dziecko takich rodziców być było powinno, trudno to 
wytłumaczyć. Są tajemnice niezbadane w złem i dobrem, istoty jakby naprzód do pewnych 
losów wyznaczone rodzą się czasem w sferach, w których spodziewać się ich niepodobna. 
Taką kukułką w gnieździe skowronków był  ów chłopak ani do ojca, ani do matki  
niepodobny, nie dający z siebie uczynić to, co zeń zrobić chciano.
   Od dziecka było w nim zawsze coś dziwnie gorączkowego, jak gdyby długo uśpiony duch 
Toporczyków nagle się w nim przebudził. Niecierpliwy, rozmarzony, dumny, z instynktami 
pańskimi, wyglądał raczej na dziecię magnata niż na syna ubogiego szlachetki.
   Małym będąc dziecięciem, przy zabawkach, mówił tylko o tym ciągle, jak będzie panem, 
senatorem, nawet królem; lubił się stroić w błyskotki, rósł tylko w jakichś wielkościach 
przyszłych, które go czekać miały. Ale przy ojcu, który surowo go za to gromił, nie odzywał 
się już później z podobnymi myślami; cicho szeptał je w ucho matce, której serce niewieście 
potajemnie radowało się tym, jakby przeczuciem świetnych losów ukochanego jedynaka.
   Anna uśmiechała się, słuchając jego rojeń, i całowała go milcząca, z oczyma łez pełnymi, 
z jakąś tęsknotą w sercu towarzyszącą weselu. Pan Krzysztof, ilekroć posłyszał podobne syna 
urojenia, burzył się mocno i fukał, a wytłumaczyć ich sobie nie umiejąc przypisywał je 
niezręcznym matki pieszczotom... Ona składając drobne rączki tłumaczyła mu się prawie z 
płaczem, że nic a nic temu nie była winna. W istocie strzegła się nawet słowem potakiwać 
dziecięciu, choć powstrzymać go także nie miała siły. Cóż to komu szkodzi, że dziecię sobie 
marzy? Świat go aż nadto prędko przebudzi.
   Ojciec przy każdej też zręczności do syta mu powtarzał, że jego losem nie żadne państwo 
i wielkość, ale cicha i poczciwa praca, że błyskotki nie dają szczęścia, że często się je drogo 
kupuje, a oszukuje na towarze srodze itp. Ale to był groch o ścianę. Stary sobie mówił 
powoli, dziecko latało myślami po złocistych pałacach swych marzeń i widziało się u stóp 
tronu... wysoko, wysoko; nic mu tych losów z główki wybić nie mogło. Po—  wierzchowność 
Adasia dobrze się godziła z tą  jego naturą: w istocie wyglądał raczej na paniczyka 
delikatnego niż na przyszłego szaraczka, dziedzica Wólki Brzozowej. Promienista jakaś 
pogańska piękność triumfująca sobą, wdzięk niewysłowiony, instynkt wiodący do elegancji 
nawet, przy ograniczonych bardzo do zdobycia jej środkach, odznaczały go pomiędzy 
rówieśnikami Umysł miał bystry, pojętny, łatwość do nauki rzadką, ale wszystko brał 
powierzchownie, lekko; brakło mu cierpliwości i ochoty do zgłębiania czegokolwiek, choć do 
wszystkiego rwał się gorąco. Namiętność ta była prostą ciekawością która się natychmiast 
przesycała. Uczył się więcej przez próżność, dla popisu niż dla siebie; lubił zaraz pochwalić 
się z tym, co umiał, a wybierał zawsze to, co drugim było najmniej dostępne.
   Tak potajemnie z książek, z pomocą staruszka księdza, który go polubił, prawie bez 
wiedzy rodziców, dosyć dobrze wyuczył się był po francusku; wiedział dobrze, że ten język 
potrzebny jest na wielkim świecie, do którego wzdychał. Za to łacina szła mu dosyć tępo, bo 
ją miał za starzyznę mniej już potrzebną. Matka jedna wiedziała o wszystkim, bo się przed nią 
nie taił; ojciec niespokojny domyślał się wiele, milczał i był frasobliwy o niego, a własną 
przypominając młodość, nic w niej do tej nie znajdował podobnego. Anna nie mogła, nie 
umiała być surową; czasem prosiła go, zaklinała, lecz pieszczoty dziecka rozbrajały jej gniew, 
rozpraszały obawę. Modliła się tylko i po cichu popłakiwała.
   Zrazu wychowanie to poczęło się w domu od czytania z kalendarza, potem dobrano mu 
starego nudziarza eks—organistę  łacinnika i niby teologa, który w nim wielbił niesłychane 
zdolności, na ostatek pomagał jeszcze i ksiądz eks—jezuita, ucząc francuszczyzny po cichu. 
Ale w chwili gdy się powieść poczyna, Adam, już odbywszy;  te przygotowawcze stopnie 
domowego wychowania, począł już chodzić do szkół i spod oka ojca wymknąwszy się, grał 
między współtowarzyszami rolę paniczyka, mimo że w nim tę szkodliwą skłonność 
wszelkimi środkami poskromić usiłowano. Od lat kilku umieszczony w Białej nauczył się tu 
tylko, że rodzina O... była znakomitą w Rzeczypospolitej, że on choć ubogi, do niej 
niezaprzeczenie liczyć się miał prawo. Podnosił więc wyżej jeszcze głowę wiedząc, że ma w 
tarczy Topór i przodków głośnych po świecie.
   Wiadomość ta była dlań jakby potwierdzeniem przeczuć jego tajemnych, wykołysanych w 
duszy od dzieciństwa. Surowe, często bolesne i szyderskie obejście się towarzyszów nic na to 
nie pomogło: duma w nim rosła, rozgorączkowywała go coraz bardziej, ubóstwo spojone z 
nią drażniło; myślał tylko, jak się ze swego położenia wydobyć. Czekał, szukał i roił sobie 
środki cudowne, którymi by mógł tego dokazać.
     Ilekroć powracał do domu pod biedną strzechę rodziców, z niecierpliwością tylko 
układał sobie, jak ma się spod niej wyrwać, oczekiwał jakiegoś wypadku, wiedział niemal, że 
ta zręczność przyjdzie i że ją za włosy pochwycić będzie potrzeba. W innych sprawach dosyć 
bojaźliwy, na taki raz zbierał się na zuchwalstwo, gotował do niego i zbroił.
   Bystre oko ojca widziało, odgadywało w nim te walki wewnętrzne; niepokoił się stary 
nimi, czuł się bezsilnym do przezwyciężenia natury żywej a do skrytości skłonnej i unikającej 
otwartego boju. W końcu, gdy się ścisnęło serce, pocieszał się jeszcze:
   „Może się to przerobi, gdy do czynnego zaprzęże się życia — mówił w sobie 
stolnikiewicz — ale nie trzeba się  łudzić, źle jest jakoś z Adamem, trzeba by mu surowszego 
nowicjatu."
   — Ty przez miłość dla niego — pocieszała go żona —
     tworzysz sobie nadaremne troski. Dzieckiem jest, cóż dziwnego, że dziecinny?
   — Niech Pan Bóg złe odwróci! — szeptał pan Krzysztof.
   Adam był w szkołach w Białej u niejakiego Zamszyca, który od pewnego czasu 
utrzymywać zaczął studentów. Była to niegdyś profesja jak inne, często z miłością i 
poświęceniem pełniona, częściej jeszcze wychodząca na prostą spekulację, jakby 
przekarmienie bydła na stajni. Ubogie ludziska podejmowali się  żywić, opierać, trochę 
dozorować dzieci i rachowali, aby coś na tym zarobić, a przynajmniej swoją rodzinę 
przekarmić i grosik jakiś oszczędzić.
   JMP Zamszyc, u którego postawiono Adama, nie był ani lepszy, ani gorszy od innych 
swych współtowarzyszów. Rodzice dawali za chłopca, z korepetycjami, opraniem i strawą, 
kilkaset złotych i kilkanaście korcy ordynarii w naturze, jak to podówczas było we zwyczaju. 
Szła tam na tę edukację i mąka, i krupy, i masło, i ser, i słonina, a że gotówka była rzadka, 
pieniędzy co najmniej.
   Zamszyc, spolaczały Niemiec, który już po niemiecku był zapomniał, bo się w Polsce 
urodził, wychował i nazwisko swe Samschütz na niby krajowe przerobić usiłował, był już 
człowiekiem niemłodym; niegdyś dworak, nie nadto uczony, pedagogiem a raczej 
spekulantem na chłopcach stał się od niedawna, gdyż wprzódy różnych chlebów próbował, a 
żadnym jakoś najeść się nie mógł. Ostatnim razem był zawiadowcą ogrodu i pomarańczami u 
Sapiehów w Kodniu, ale tu pokłóciwszy się z marszałkiem dworu, który do jego apartamentu 
chciał się wtrącać, poszedł na niezawisły chleb — młodzież zamiast płonek hodować. Szło 
mu w istocie nie  tyle o to, aby się chłopcy uczyli, ale żeby z nimi jak najmniej miał biedy, a z 
nich jak najwięcej korzyści. Karmił ich wedle kontraktu, ale spekulował na wszystkim, 
zresztą na obroty młodzieży, byle władze szkolne
   o nie się nie upominały, niezbyt troskliwym patrzał okiem.
   Młody Adaś nie był utrzymywany nazbyt ostro, przy tym jakoś mimo swojego ubóstwa 
imponował imieniem
   i postawą Zamszycowi, który się go trochę lękał, choć się do tego nie przyznawał i 
nadrabiał miną. Życie chłopcu szło dosyć swobodnie, a nauki tyle w nim było tylko, co z 
musu nauczyciele wcisnęli. Folgowano Adasiowi widząc, że na uczonego nie wyjdzie, a tyle, 
co szlachcicowi potrzeba, umieć będzie, bo ma pojęcie łatwe a ochoty niewiele. Zamszyc go 
unikał czując, że go chłopak nie lubi, przedrwiwa i drugich na niego podburza. Nie śmiał go 
zbytnią  łagodnością ośmielać ani surowością  drażnić, najczęściej nahałasowawszy z daleka, 
umykał nie czekając ostatka.
   Jednego pięknego poranka jesieni, a było to święto jakieś kościelne i lekcje wakowały, 
Adam wybiegł z towarzyszami bawić się na cmentarz: było to najbliższe miejsce sposobne do 
grania w piłkę i biegania w zawody. Cieniste stare lipy wabiły tu Adama często z kilkoma 
młodszymi współuczniami. Lubił tu rozpowiadać towarzyszom o śnionej przyszłości, o 
wielkich swych losach. Gawędy te, ponętne jak bajki, ubierał w barwy świetne, a chłopcy 
słuchali ich z otwartymi ustami, dziwiąc się, skąd się to wszystko u niego brało. Niekiedy też 
dawał się i on pochwycić młodości, szalał razem z drugimi, ale się im starał przodkować. 
Grano w piłkę około muru i dzwonnicy, zaglądano do stojącej w rogu cmentarza kostnicy, 
której tajemnicze głębie, pełne przyborów pogrzebowych, przerażały i nęciły. Tego dnia 
Adam był w wielkim zapale i młodszym od siebie  dzieciakom spowiadał się wesoło ze 
swych zuchwałych planów przyszłości: widział się dygnitarzem, ministrem u boku króla, 
okrytym dostojeństwy i orderami.
   Była to godzina nabożeństwa, ale zajrzawszy ledwie do kościoła, chłopak wyprowadził po 
cichu towarzyszów ku lipom i furtce od ulicy. Przypatrywali się stąd ruchowi ulicznemu i 
zaczepiali przechodniów, sami się kryjąc potem w głąb cmentarza, w razie pogoni mając 
ujście przez dzwonnicę na tylną uliczkę.
   Właśnie stali w bramce, wygrzewając się w ciepłym jeszcze słońcu jesiennym, gdy 
naprzeciw nich zatrzymała się ogromna, ładowna landara podróżna, sześciu końmi 
zaprzężona.
   Chociaż przez miasteczko ciągnęły bardzo często różne pańskie karawany i chłopcy się 
nieraz z nimi spotykali, zawsze ci przybysze z innego świata budzili w nich niepomierną 
ciekawość.
   Cała kupka studentów wybiegła cisnąc się do furtki, aby przyjezdnych zobaczyć.
     W istocie było to niepospolite zjawisko, wspaniałe zarazem i pociesznie wyglądające. 
Powóz był wielki, ciężki, zabłocony, na którym spod zaskrzepłej warstwy gęstego błota 
wyglądały brązy i ozdoby wytworne. Drzwiczki same zajmował prawie całe malowany herb 
wielkich rozmiarów, rozpościerający się na gronostajowym płaszczu, z hrabiowską u góry 
koroną. Bystre oko Adama dostrzegło zaraz na wierzchu rodzinny Topór... i serce mu 
uderzyło gwałtownie. Z tyłu, po bokach, od przodu poprzyczepiane i powiązane były tłumoki, 
skrzynki, pudełka, a ze środka wyglądał także dosyć obfity pakunek, mnóstwo rzeczy, parę 
twarzy niewieścich. W tej arce Noego siedziały, jak widać, same kobiety.
   Za nią szedł zaraz drugi powóz, mało co mniejszy, równie ciężko obładowany, w którym 
dwóch mężczyzn
     siedziało; szedł jeszcze i trzeci w końcu, rodzaj podróżnego furgonu ze służbą płci 
obojej, dosyć wesołą, razem z wozem ładownym, kuchennym, któremu towarzyszyli konno 
dwaj kozacy dworscy w liberii granatowej z karmazynem, z czapkami o zwiesistych 
wierzchach i pistoletami w olstrach siodeł.
   Cała ta kawalkata miała pozór pański a wspaniały; zaledwie się zatrzymała, natychmiast 
ciekawy tłum uliczny zbierać się koło niej i otaczać ją począł. Nie wiedzieć skąd całe 
żebractwo miasteczka: kulawy Żyd, bez ręki chłopak, ślepy dziaduś i kobieta na wózku, 
obstąpili przybyłych.
   Z drugiego powozu rzucono kilka groszaków, a kozacy grzecznie, ale stanowczo zabrali 
się do oczyszczenia placu.
   Z pierwszej landary wyjrzała blada twarz kobieca, bardzo pięknych, nieco zmęczonych 
rysów, dość jeszcze młoda; na widok jej szybko z drugiego powozu wysiadł mężczyzna, 
którego wieku trudno było odgadnąć, upudrowany, czerwony, dosyć brzydki, w podróżnych 
sukniach zapylonych, o lasce; zbliżył się z wolna, ziewając, do drzwiczek landary.
   —  M on c h e r — odezwała się do niego kobieta — każcie się dowiedzieć w kościele, 
czy nie mogłabym być na mszy? Może byśmy się tu zatrzymali na pół godziny dla 
wytchnienia? Bardzo się czuję jakoś znużoną tą nocną jazdą... Te szkaradne podlaskie drogi, 
te grobelki bez końca...
   — Niechże idzie Tyrakowski — odparł mężczyzna ł kiwnął ręką na stojącego nie opodal 
niepoczesnego dworaka, któremu wskazał kościół. — Jeżeli chcesz, monange  — dodał 
powoli — to niech się tu kozacy o jakąś gospodę rozwiedzą i nim ty mszy wysłuchasz, 
wszystko do śniadania przygotują.  — A, bardzo by to było dobrze — odpowiedziała kobieta 
—  une excellente idee.
   W chwili gdy te słowa z westchnieniem na pół do ziewania spazmatycznego podobnym 
domawiała piękna pani, stojący w furtce piękny uśmiechający się Adaś wpadł jej w oczy. 
Rozparł on swych towarzyszów i wysunął się naprzód, aby być widzianym.
   — A, patrzże, kasztelanie! — zawołała kobieta wskazując na niego. — Cóż to za śliczny 
chłopak! Un che —r u b i n o d'a m o r e !
   Adaś, czy się domyślił, czy przeczuł, że o nim była mowa, pokraśniał cały, a ta krew 
wytryskująca mu na twarz jeszcze go uczyniła śliczniejszym.
   Mężczyzna czerwony odwrócił się, popatrzył i rzekł dosyć obojętnie po francusku:
   — Istotnie, piękny chłopiec... bardzo piękny chłopak; musi to być szlacheckie dziecko.
   Podróżna pani, wychyliwszy się z powozu, topiła w nim swe czarne oczy, a Adaś 
odpowiadał jej wzrokiem tak śmiałym, że się prawie w końcu uczuła zmieszaną. Ta cicha 
krótka rozmowa wejrzeń między niezbyt już młodą niewiastą a wyrostkiem wymowniejsza 
była dla obojga, niż się zdawała. Mówili sobie wyraźnie: ona, że go znajdowała prześlicznym; 
on, że mu się wydawała cudownie, uroczo piękną.
   W istocie była też to niepospolitej urody kobieta, piękność gasnąca, ale jeszcze dziwnie 
ponętna, twarzyczka Psyche trzydziestoletniej: oczy czarne głęboko osadzone z długimi 
rzęsami jedwabnymi, nosek orli maleńki z różowymi nozdrzami jakby arabskiego rumaka, 
usta drobne koralowe, w górę nieco podniesione... Ale policzki te zbladły i straciły świeżość, 
były niemal żółte, a przy oczach tych już, jak rysy na murze, który ma popękać, widniały 
mikroskopowe marszczków zarody, a wyraz całego oblicza już nie jaśniał ogniem wesela  i 
młodości, był smutny, zwątpiały, znużony; długa już przeszłość burzliwa patrzała z czoła 
chmurnego.
   Z dala jeszcze prześliczna, z bliska miała w sobie coś trupiego, resztki ognia biły się w 
niej z jakąś duszną niemocą, zwątpienie pasowało się z życiem wyczerpanym a pragnącym 
się czegoś uchwycić jeszcze, aby swój byt przedłużyć. Lata ubiegłe, tak już dotkliwie 
widoczne na tej twarzy, nie nadały jej żadnej powagi i rezygnacji; pozostała z lat ubiegłych 
dziecinna niecierpliwość, roztargnienie trzpiotowate, znużenie i nienasycona żądza nowości 
ożywiały ją dziwnym, niewesołym blaskiem. Był to jakby promyk słońca wiosennego na 
zwiędłych liściach jesieni. Widocznie chciała być jeszcze młodą, młodą zawsze, choćby 
kosztem największym zrzeczenia się dostojności, jaką wiek nadaje.
   Dla takiego chłopaka jak Adam, ta pieszczona twarzyczka wielkiej pani, cała otulona w 
koronki i jedwabie, cała przesiąkła miękkością i zbytkiem, musiała się wydać dziwnie 
ponętną i uroczą. Najwspanialsza a zdrowa i spokojem tchnąca piękność nie byłaby na 
chorobliwe roznamiętnionym marzeniami chłopaku uczyniła takiego, jak ten zwiędły kwiatek 
wrażenia. Dodajmy, że wyraz tego oblicza smutnej ruiny był rozpaczliwie wyzywający i 
namiętny, że czarne te oczy, do których spłynął cały ogień dawnego życia, zdawały się gorzeć 
namiętnością nienasyconą a chciwą. Pod strzałami tych wejrzeń wlepionych w niego Adam 
stał nieustraszony, uśmiechnięty, szczęśliwy; miłość własna jego była połechtana, a serce biło 
w piersi jakimś po raz pierwszy w życiu rozbudzonym pragnieniem.
   Piękna pani zdawała się nie móc nasycić widokiem ładnego chłopaka i gdy pan 
Tyrakowski pobiegł do kościoła zadysponować, aby Pan Bóg był gotów na rozkazy hrabiny, a 
sam hrabia ziewając stał na uboczu ze złotą tabakierką w ręku, zamyślony i zmęczony, hra—  
bina wciąż wychylona przyglądała się Adamowi. Adaś hrabinie. Obok niej w powozie, oprócz 
psa bonończyka, zdrzemanego na wygodnych poduszkach, siedziała sucha, długa, mocno 
ospowata panna lat dojrzałych, która ponad głową pani kasztelanowej, przypatrując się także 
młodemu chłopcu, złośliwie zagryzała usta. Hrabina chwyciła ją  żywo za rękę i odezwała się 
po chwili:
   — Ale spójrzże, Pamelo, jak ten chłopiec jest śliczny!
   — Patrzę i dziwię się, skąd się mógł wziąć w tym kraju — odpowiedziała po francusku 
zapytana. — Pani go dobrze nazwała cherubinkiem.
   Nie mogąc dłużej wytrzymać piękna pani, wychyliwszy się bardziej jeszcze, białą 
prześliczną rączką, z której wprzódy, może naumyślnie, zdjęła rękawiczkę, aby ją i bogate 
pierścienie, w które paluszki przybrane były, pokazać, skinęła na Adasia.
   Zdaje się, że chłopiec czekał tylko tego i spodziewał się; nie wahając się, natychmiast 
zszedł parę stopni, zbliżając śmiało do powozu. Czerwony drzemiący kasztelan patrzył na to z 
obojętnością  człowieka przywykłego do fantazji żony. ale z pewnym niesmakiem.
   Adaś przystąpił do samych drzwiczek, z których się hrabina nieco uchyliła w głąb; twarze 
ich zbliżyły się: ona mu, przy swej alabastrowej przezroczystej białości, wydała się 
nadziemsko piękna; on jej z tą rumianą, świeżą, ożywioną główką cudownie urodziwym. 
Prawie drżącym głosem zapytała go hrabina:
   — Kto pan jesteś?
   — Ja jestem Adam O...
   — Jak? O?...
   — Tak, Toporczyk O... — odparł z dumą, głośno swe nazwisko wymieniając chłopiec.
   — Mężu; m o n c h e r ! — zakrzyknęła hrabina żywo. — Zbliżże się! Ale to cud 
prawdziwy! Wszak to jest O...  — A! A! O... to być może! — odparł zimno kasztelan. — Są 
w tych stronach ubodzy O... z jakichże waćpan jesteś?
   — Ojciec mój ma imię Krzysztof, dziad był Paweł, stolnik podlaski; rodzice moi 
mieszkają w swej wiosce niedaleko stąd, w Wólce Brzozowej.
   — Tak — szepnął, zażywając tabaki, kasztelan, który wciąż patrzał w inną stronę  — 
wiem. Ubodzy O..., znam... Stołnikiewicz zacny, mówią, człowiek... Ojciec! Tak! Dziad 
Paweł! No, tak! O... Jak to zaraz w twarzy krew znać!
   — A wiecież, kto my jesteśmy? — zapytała z uśmiechem chłopaka piękna pani.
   — Nie wiem — rzekł Adaś  — ale z herbu na powozie domyślam się. że państwo 
jesteście z tego samego rodu... bo, ot, Topór na drzwiczkach...
   — Jaki roztropny i przytomny! Słyszałaś, Parcelo? — zawołała, coraz się ożywiając, 
hrabina do milczącej towarzyszki. — Jak mu z oczu bystrość patrzy!
     Na te słowa nadszedł właśnie powracający z kościoła Tyrakowski donosząc, że ksiądz 
wikary oczekuje rozkazu, aby wyjść ze mszą  św., gdyż właśnie rozpocząć się miała motywa. 
Służący nadbiegł otworzyć drzwiczki, a pani poprawiając swój strój zmięty podróżą wysiadła 
z powozu, po cichu szepnąwszy do Adasia, na którego ukosem spojrzała:
   — Zaczekajże tu, mój chłopcze, albo z nami idź na mszę  świętą, to się potem bliżej 
poznamy... i dowiesz się lepiej, kto jesteśmy.
   Adaś byłby i tak nie odszedł, bo mu wciąż coś do ucha szeptało, że stanowcza dla jego 
życia nadeszła godzina; teraz tym bardziej pozostał i za hrabiną i hrabią, poglądającym gdzieś 
wysoko po drzewach, posunął się ku kościołowi.
   Teraz, gdy całą tę postać niewieścią objął okiem
     ciekawym, wydała mu się jeszcze piękniejszą... Była słuszna, kibić miała giętką a ruchy 
rozpieszczonego kotka; wszystko w niej zdradzało kobietę zmiękłą od rozkoszy, wychuchaną 
w zbytkach, typ, który dla wyrostków jest zawsze najponętniejszy. Adaś nie mógł się 
napatrzyć, jak szła, jak na ławce usiadła, jak ślicznie wyglądała podniósłszy głowę ku 
ołtarzowi, nie wiem, do Boga się modląc czy dla ludzi. W istocie, w tym półcieniu starego 
kościoła wydawała się nad wyraz piękną, a zamiast się modlić przybierała z kolei wszystkie 
swe najpokuśniejsze postawy i wdzięczyła się jak na balu.
   Dlaczego chciała być koniecznie na mszy, tak mało mając ochoty do modlitwy, trudno to 
wytłumaczyć. Była po swojemu niezmiernie pobożna. Wiek XVIII cały był w takich 
anomaliach niezrozumiałych dla niego samego. Najswobodniejszego życia kobiety, zwłaszcza 
pod ostatki swych szałów, oddawały się fanatycznej pobożności, sądząc, że Panu Bogu 
zapłacą za grzechy, służąc temu, co się im podobało nazywać Jego sprawą. W ten sposób 
nowy gasnącemu życiu nadawały interes. Inne dla pokrycia aż nadto jawnych błędów stawały 
się wielce pobożne i dla kościoła szczodre; inne wreszcie godziły jakoś dewocję i zalotność, 
jednej i drugiej oddając się na przemiany. Hrabina należała do ostatnich i nie mijając żadnego 
balu, tysiącami płochych miłostek przerzucając, pościła surowo piątki, Suche Dni, a mszy, 
gdy tylko mogła, słuchała codziennie.
   W jednej skrzyneczce jechały przy niej listy adonisów, w drugiej różańce i książki 
pobożne, poświęcane pamiątki i relikwiarze. Niekoniecznie się nawet potrzebowała modlić, 
ale powierzchownie spełniała jak najściślej formy wszystkich religijnych obrzędów.
   Kasztelan także po swojemu mszy słuchał, zażywając tabakę i mrucząc pod nosem 
niekiedy coś na kształt  obojętnej, przerywanej modlitwy. Reszta dworu, oprócz Pameli, była 
istotnie pobożna; ta, obwinąwszy się w czarną narzutkę, z zaciętymi ustami i przymrużonymi 
oczyma poglądała szydersko po skromnym kościołku; zdawało się jej zapewne, że w tak 
ubogim schronieniu Pan Bóg mieszkać nie mógł.
   Wotywa śpiewana z pewnym występem w głosie i ruchach przez jegomościa księdza 
wikarego, który się po trosze popisywał z wdzięcznymi ruchy i przyjemną intonacją, trwała 
dosyć długo, a Adaś, który stał poza ławkami niecierpliwy i drżący, czekał tylko jej końca z 
mocnym postanowieniem skorzystania ze zręczności i wyskoczenia na świat przez 
otwierające mu się doń drzwiczki.
   Tymczasem w gospodzie na rynku, w najparadniejszym domu, którego gospodarz chwalił 
się, że u niego zawsze nocowała księżna W...a Mścisławska i książę Kazimierz, a nawet pan 
Mierzejewski i generał Kurd—wanowski, służba przygotowywała śniadanie: czekoladę dla 
państwa i panny Pameli, bigos dla dworu. Wykadzono izbę bursztynem i łupinami cd jabłek, 
gospodarz przywdział odświętne szaty atłasowe i w nowych pantoflach, z chustką od nosa 
paradną, ze srebrną tabakierką za pasem, oczekiwał swych gości na progu.
   Po ucałowaniu patyny, którą ksiądz wikary miał podawać nadzwyczaj zręcznie i 
delikatnie, ruszyli się państwo i dwór z kościoła, a Adaś za nimi, bojąc się, aby o nim nie 
zapomniano. Ale hrabina także go oczyma szukała i skinąwszy nań, szepnęła uśmiechając się:
   — Chodźże waćpan z nami.
   Kasztelan tylko nań popatrzał wielkimi wołowymi oczyma swymi, pomruczał coś; potem 
zaczął poglądać w chmury i milczał, ruszając językiem w zamkniętych ustach, co nie bardzo 
dobry humor zwykło było oznaczać.  Piękna pani była mocno zamyślona, przechodząc" 
pieszo do gospody zbliżyła się do męża i ujęła go pod rękę nieśmiało.
   — Wiesz, m o n c h e r, jaka mi myśl przychodzi z powodu tego chłopaka... gdybyśmy go 
wzięli na wychowanie? Dla ciebie byłoby to, nie wątpię, miłe zajęcie... z oczu mu patrzy 
żywa inteligencja. Nie mamy dotąd dzieci, jest zawsze jakimś tam twoim krewnym. Byłoby ci 
przyjemnie pchnąć go w świat, co przy naszych stosunkach bardzo łatwo. Zresztą, gdyby się 
chłopiec nie udał, zawsze go możemy oddać rodzicom.
   — Hm — kiwając głową, rzekł kasztelan ciągle roztargniony, patrząc w drugą stronę na 
bijące się dwa koguty na śmiecisku — no tak, ale rodzice jego?
   — O, ci się pewnie o powierzenie nam dziecka targować nie będą..
   — Tak, przypuściwszy... alećby to kosztowało...
   — Co to dla nas znaczy, mon ch er? Tyle i tak tracimy! Ja bym to wzięła na siebie — 
dodała cicho — chłopak pewnie by na siebie oczy zwrócił, miałbyś honor z tego dobrego 
uczynku i przyjemność własną...
   — Ha! Ha! to sobie próbuj! To sobie próbuj! — rzekł czerwony jegomość, rzucając ręką 
jakby dla pozbycia się  żony — ja się nigdy nie sprzeciwiam. Sama się już tym chyba 
zajmiesz, bo ja, jak widzisz, czasu nie mam.
   — Zobaczysz, jak nim pokierujemy! Ty mi poradzisz! —  żywo podchwyciła pani. — 
Zobaczysz, zrobimy z niego lalkę, że nam jej pozazdroszczą!
   Kasztelan począł tylko językiem w ustach kręcić i oczyma szukać przedmiotu jakiego 
daleko; nie postrzeżony uśmieszek przebiegł mu po wargach.
   — A jeżeli go przyzwyczaimy do zbytkowniejszego życia, a potem będziemy musieli 
porzucić? — rzekł cicho.
   — O! nie trzeba bo zawczasu stawić tak strasznych  problemów; zobaczysz, wykierujemy 
go na człowieka, bylebyś mi dopomógł!
   Kasztelan kiwnął głową przyzwalając.
   Dosyć uradowana z rozmowy, hrabina rzuciła okiem na Adasia, który szedł z tyłu 
czerwony, zawstydzony, niespokojny, ale zarazem dumny, że z tak wielkim państwem 
kroczył przez miasteczko, a współuczniowie, których tłum ciekawy napełniał ulicę, widzieli 
go w orszaku. Tak doszli do gospody, a hrabina skinęła na niego, aby do przygotowanego dla 
nich pokoju szedł razem z nimi. Kasztelan kazał sobie dać osobną izdebkę, aby się trochę 
przebrać i odpocząć; pozostała tylko Pamela, odsunęła się i usiadła w oknie, aby pani nie być 
na zawadzie.
   Podano czekoladę w srebrnych imbrykach na złocistych blatach, ciastka wydobyte z 
podróżnych zapasów, wodę we flaszkach kryształowych i cały wytworny przyrząd śniadania 
wedle obyczaju pańskiego. Nie zważano wcale, że państwo byli w drodze, musieli wszędzie 
mieć to, co zwykle miewali w domu, i być zawsze jak u siebie.
   Kasztelanowa zrzuciła pokrywające ją dulietki i chustki, poszła do zwierciadła poprawić 
włosy, otarła sit? jakąś wodą otrzeźwiającą i odświeżona jakby cudem, odwróciła się ku 
młodemu chłopakowi z uśmiechem niegodziwie czarującym. Wprawna we wszystkie 
zalotności obroty, w strategię niewieścią, wiedziała dobrze, jak biedne, niewinne dziecię wsi 
potrafi opanować i przyciągnąć.
   Siadła przy stoliku, nadając postawie wdzięk jakiejś młodości sztucznej, odrzuciła rękawy 
sukni i białe utoczone rączki dobyła z nich na podziw chłopcu, który jako żywy, nigdy o 
podobnych nawet nie marzył.
   Ręce pracowitych ludzi są to narzędzia codziennego trudu... Najpierwej one u nich 
starzeją i tracą kształty,  o których zachowaniu nikt nawet nie myśli; u próżnujących 
sybarytów białe dłonie są pielęgnowaną wędką na oczy i serca: ręka nabiera u nich 
fizjognomii, mówi, ma charatker, należy do wykwintnej gry żywota. Hrabina miała ręce 
nieporównanych kształtów i mogła się pochlubić nimi tam nawet, gdzie z wieloma o lepszą 
walczyć jej przychodziło. Wprawdzie straciły już one były nieco świeżości i zarysów 
posągowych, ale dla Adasia były jeszcze zjawiskiem idealnym, jakby objawem natury 
nieznanej mu nowego rodzaju, wyższego jakiegoś gatunku człowieka. Wlepił w nie oczy 
osłupiały.
   — Zbliżże się i usiądź tu! Naprzeciw mnie... — odezwała się kasztelanowa, wskazując 
krzesełko. — Odpowiedz mi szczerze na to, co cię pytać będę. Wiele was jest rodzeństwa?
   — Ja jestem jedynakiem u rodziców! — odezwał się Adam,
   Odpowiedź ta widocznie zmieszała kasztelanową. Nie miała ona żadnego wyobrażenia o 
przywiązaniu rodziców do dzieci, sama straciła ojca i matkę wprzódy, nim dorosła, Bóg jej 
nie dał potomstwa; przypominała sobie tylko z głuchej tradycji, że czasem rodzice mocno 
przywiązują się do dzieci, a szczególniej gdy mają jedno tylko. To ją zaniepokoiło nieco.
   — I rodzice bardzo zapewne waćpana kochają? — dodała.
   Adaś nie wiedział, co odpowiedzieć, pomyślał i instynktem jakimś rzekł cicho: — Czy ja 
wiem?
   Odpowiedź ta pełna była niepoczciwego znaczenia.
   —  Il est adorable de naivete! — odezwała się pani do Pameli, która wciąż z wielką 
uwagą przypatrywała się ulicy.
   — A waćpan kochasz też mocno rodziców? — dodała piękna pani.  — Ja? ja? — 
wybąknął chłopak. — Ale jakże... wszakżem powinien ich kochać?
   Ta druga odpowiedź była na pozór dziecinna, w istocie chytra i zdradziecka. Adaś nie 
śmiał się przyznać do miłości dla rodziców, bo się lękał, aby to nie przeszkodziło 
kasztelanowej pomyśleć o jego przyszłości, którą już zgadywał i przeczuwał. Słówko to, małe 
w istocie, kryło w sobie zbrodnię, cały w nim przyszły malował się człowiek, gotów uczucie i 
obowiązki dla samolubnych widoków poświęcić.
   — A chciałżebyś od rodziców i ze swych stron rodzinnych się oddalić? — mówiła dalej, 
patrząc mu w oczy, kobieta.
   — Ja? — spytał mieszając się Adam.
   — Myślałeś kiedy, co poczniesz z sobą?
   — O, nieraz!
   — Czegożeś pragnął?
     — Dostać się do stolicy... i wyjść na człowieka — dodał  żywo chłopak — tego jednego 
zawszem pragnął.
   — No, to ci się może ziścić  — rzekła hrabina. — Odjedź z nami, my ci dopomożemy. 
Podobasz się nam waćpan; zdaj swój los w ręce nasze — nie pożałujesz tego. Mój mąż, który 
nosi toż samo co wy nazwisko, chętnie zaproteguje imiennika.
   — Ale czy rodzice pozwolą? — spytał Adam po cichu.
   — A, więc waćpan chcesz... potrzebujesz się pytać o pozwolenie rodziców? — wyrwało 
się z ust kasztelanowej. Pytanie to również było charakterystyczne, jak odpowiedź Adama, 
zawierało w sobie jakby zaparcie władzy rodzicielskiej, jakby podmuch do samowoli i 
nieposłuszeństwa; mówiła mu wyraźnie: „Nie potrzebujesz rodziców, możesz zerwać z 
nimi..."
   — Ja doprawdy nie wiem; zdawało mi się  — odparł chłopak.
     Kasztelanowej lekki rumieniec wystąpił na twarz, wstała i przeszła się po pokoju, sama 
nie wiedząc, co odpowiedzieć.
   — Wszakże się im krzywda nie stanie — zaczęła po namyśle — gdy waćpan pojedziesz z 
nami i że go na wychowanie weźmiemy; mógłbyś waćpan do nich z pożegnaniem napisać, 
później możesz sam przyjechać, a dziś nastręcza się mu zręczność, która się później może nie 
trafi.
   — Jak pani każe.
   — Idź waćpan a śpiesznie, idź, napisz. Zabieraj swoje rzeczy, bo za godzinę wyjeżdżamy 
do Warszawy, a jeśli z nami nie pojedziesz, później... trudno nam będzie przysłać. Ale 
wprzód trzeba podziękować kasztelanowi: chodź waćpan, ja do niego zaprowadzę.
   To mówiąc kasztelanowa zbliżyła się z uśmiechem do chłopaka i głaszcząc go pod brodą, 
szepnęła po cichu:
     — Nie pożałujesz tego, ja ci za matkę służyć będę, ale potrzeba kochać mnie trochę... 
nieprawdaż?
   Adaś pochwycił jej rękę i niesynowski wcale złożył na niej pocałunek. Hrabina 
zaczerwieniła się, nie wiem, z radości czy zdziwienia, że tak dobrze zrozumianą została, i 
wyprzedzając go poszła do pokoju męża, który miał nieszczęśliwy defekt, że namiętnie lubił 
ciągnąć pasjans, i korzystając z chwili już był karty rozłożył na stoliku. Siedział nad nim 
posępny, zajęty, zamyślony, z namarszczonym czołem, okazując fizjognomią i postawą, jak 
ważną zajęty był sprawą. Hrabina w progu zakąsiła usta: nie spodziewała się, że przerwie to 
zatrudnienie, w czasie którego kasztelan zwykle bywał drażliwy, domyślając się, że ludzie na 
wielkości jego pracy poznać się nie umieli i szydzić z niej byli gotowi. Cofnąć się nie było już 
podobna.
   — Przyprowadzam ci jeńca — rzekła, słodząc natręt—
     ne wnijście uśmiechem — pan Adam O... jedzie z nami do Warszawy i przychodzi ci 
podziękować za szlachetną myśl twoją zajęcia się jego wychowaniem. Pocałuj go w rękę, ale 
ostrożnie, żebyś kart nie pomieszał  — szepnęła, popychając chłopaka.
   Kasztelan odwrócił się gniewny prawie, ale go rozbroiła pokora Adasia.
   — Ano! no! bardzo się cieszę, że mu użyteczni być możemy. Więc dobrze, zawsze to 
nasza krew... niech jedzie.
   I oczy na powrót wlepił w karty z całym zajęciem człowieka, który do głupstwa 
niezmierną przywiązuje wagę.
   — A teraz idź waćpan, gotuj się do drogi i zostawże piękny list do rodziców... tylko 
proszę nie marudzić, bo już się bryki pakują  — rzekła hrabina.
   — Za chwilę małą będę z powrotem — zawołał Adaś, otworzył drzwi i zniknął 
błyskawicą.
   Hrabina nie przerywając mężowi w zajęciu, które całe jego siły umysłowe 
wypotrzebowywało, po cichu wróciła do pierwszego pokoju i zbliżyła się do Pameli, swojej 
przyjaciółki i powiernicy.
   —  N'est ce pas qu'il est adorable? 
   Ospowata panna spojrzała trochę szydersko na hrabinę.
   — O, niezawodnie — szepnęła — ale sobie pani wiele na głowę bierze kłopotu; to 
dziecko, które uczyć będzie potrzeba chodzić, mówić i myśleć... A któż wie, jakiego 
charakteru? — dodała ciszej.
   — Ależ to nasz krewny... to O...
   — Jak to? Nosi wasze imię?
   — I jest niezawodnie naszym krewnym, choć ubogim... Zobaczysz, zrobimy z niego 
znakomitego człowieka. Wystaw sobie, Pamelo, gdy go ubiorę, gdy go wystylizujemy, jakie 
podziwienie, ile zazdrości obudzi.  Ale to Adonis... a cudowny tą swoją wiejską prostotą... 
głowa mi się pali! Nieprawdaż? jestem śmieszna? I po chwili dodała trzpiotowato prawie:
   — Ty bonończyka weźmiesz na kolana, ja go posadzę przy sobie w landarze; przez całą 
drogę do Warszawy będziemy go uczyły, rozmawiały... O! nie uwierzysz, jak prześliczne 
mam projekta... Pamelo, jestem szczęśliwa! Od dawna nie czułam takiego życia w sobie: 
zdaje mi się, że zrzucam całun i z grobu powstaję, że wiosna wokoło... żem młoda... że mi 
skowronki śpiewają nadzieją.
   Pamela smutnie spojrzała na nią, a w oczach biednej kobiety łzy się zakręciły i załamała 
ręce... spuściła oczy.
   — Bądź co bądź  — rzekła — bądź co bądź... byle żyć jeszcze!
   Adaś jak piorun wpadł na stancję właśnie w chwili, gdy stary Zamszyc z usty otwartymi, z 
okularami   zarzuconymi na czoło, stojąc w pośrodku izby słuchał razem sześciu 
opowiadających mu chłopaków o wycieczce O... do gospody z jakąś wielką i piękną panią i 
strasznie poważnym magnatem.
   — A otóż i dezerter! — zawołał pedagog surowo. — Gdzieżeś to asan był?
   — Ja byłem u moich krewnych państwa kasztelaństwa O...
   — Bez pozwolenia! S i a k o tako! (Było to przysłowie, którego Zamszyc tak 
niepowściągliwie zażywał, że go przezwano tym imieniem).
   — Tak jest, i bez niczyjego pozwolenia jadę z nimi zaraz do Warszawy, bo mnie z sobą 
biorą: tylko kilka słów do rodziców napiszę.
   — Jak to? Co to? Nie pytając pana stolnikiewicza —  przerwał zdumiony tym 
zuchwalstwem Zamszyc — co to to... siako tako, aspan sobie myślisz?! Co to to ma być?!
   — Ot, tak, jak mówię: zabierani manatki i kłaniam się waćpanu, szczęśliwy, że stęchłej 
jego kaszy ze świecą  łojową jeść już nie będę.
   Zamszyc— struchlał, wyrzut ostatni jak sztyletem przebił mu piersi; młodzieniec śmiał 
mówić o tym, co było największą tajemnicą domu: było to świętokradztwo. Okalająca ich 
młodzież zawsze gotowa stanąć w opozycji przeciw pedagogowi, usźczęśliwiona 
wypowiedzianą prawdą o kaszy i świecy, poczęła się uśmiechać biorąc stronę Adama, który 
jak burza chwytał swe rzeczy, rozrzucał, pakował.
   — Co to to ma być?! — powtórzył Zamszyc, bełkocąc i tupiąc nogą. — Jawny bunt 
przeciw prawnej władzy, siako tako! Na to ja nie pozwolę!
   — Idźże waćpan do pana kasztelana i spytaj go! — odparł zimno Adaś. — Ja z waćpanem 
rozprawiać nie mam czasu, bo na mnie i tak czekają, a jeszcze do rodziców napisać musze..
   I maleńki swój tłumoczek spiąwszy wprędce, chłopiec pochwycił arkusz papieru, siadając 
bez namysłu do pisania. Nic go to nie mieszało, że młodzież ciekawa otaczała stolik i 
zaglądała mu w list, który on gorączkowo kreślił.
   Pedagog skamieniały stał z założonymi rękami, blady; zdawało mu się, że marzył, a usta 
drżące powtarzały:
   — Stęchła kasza ze świecą  łojową! Świętokradztwo, siako tako! Bunt! Wyraźny bunt! 
Ale to tak być nie może — dodał  — ale ba! Ja asana tak nie puszczę na cztery wiatry, kiedy 
mi zostałeś siako tako przez rodziców oddany i mojej opiece powierzony... Ze świecą  
łojową! Zobaczymy! Stęchłą kaszę!  — Zobaczymy! — rzekł, nie odrywając się od pisania, 
Adaś.
   — Ja za waćpanem pójdę.
   — Ano, proszę, i owszem.
   — A nie, to do księdza rektora dam znać.
   — Daj znać, i owszem.
   — Przecież za pół roku siako tako odebrałem ordynarię i zapłatę.
   — To ją sobie zatrzymasz.
   Adaś, naprędce dokończywszy list, bez zastanowienia rzucił go na stół, skłonił się 
towarzyszom broni i stołu, uśmiechnął zwycięsko i jak motyl wylatujący z wiążącej go 
gąsieniczej powłoki wyskoczył, niosąc swój tłumoczek, na ulicę. Zamszyc nie zrzucając 
okularów z czoła, ledwie porwawszy dla przyzwoitości czapkę pobiegł za zbiegiem w tropy. 
Ale że cała ta scena już nieco opóźniła Adasia, ekwipaże kasztelaństwa stały przed gospodą i 
zdawały się tylko oczekiwać na przybywającego. Czerwony kasztelan siedział już w swym 
koczu z Tyrakowskim, a z landary wyglądała piękna główka hrabiny, szukająca 
niespokojnymi oczyma; biała ręka dawała mu znaki, by co prędzej przybywał, bo kasztelan, 
któremu przerwano pasjans, mocno się na zwłokę niecierpliwił. Adaś oddał tłumoczek 
kozakowi, który naprzeciw niego podbiegł, a sam, zręcznie i chyżo jak uciekający od pogoni 
złoczyńca, rzucił się na wskazane mu miejsce. Zamszyc, który spieszył upomnieć się o 
zbiega, ledwie nadążył do drzwiczek, gdy się te już zamknęły; zdjął czapkę mając rozpocząć 
mowę, gdy wtem konie ruszyły, a dawny wychowaniec szyderskim go tylko pożegnał 
ukłonem.
   Nie dając się tak łatwo zbyć, pedagog podbiegł lekkim kłusem do kasztelana ze zdjętą 
kapuzą, a czerwony pan ze zdjętej pokornie czapki wnosząc, że prosi o jałmużnę, rzucił mu 
naprędce złotówkę... W tej chwili  cała kawalkata z ogromnym łoskotem, klaskaniem z 
biczów, krzykiem pocztylionów, śmiechem czeladzi a admiracją otaczającego ludu, 
wyruszyła, tryumfalnie przebiegając ulicę małego miasteczka, które bez łez, bez 
westchnienia, suchym okiem rozpalonym nadziejami pożegnał, uśmiechając się, Adaś.
   Pocztylioni dla popisu raźnie puścili konie z miejsca i tuman kurzu tylko świadczył o 
znikłym zjawisku.
   — Ciekawa rzecz, co ja teraz ze stolnikiewiczem pocznę?! — zawoła Zamszyc 
skłopotany. — Ten chłopiec zawsze mnie niepokoił, i wyśniła mi się bieda. A niechże go... 
razem z tymi, co go porwali... siako tako, sto tysięcy diabłów! Śmiał mi powiedzieć: „ze 
świecą  łojową"? Znaleźliż kiedy knota? Znaleźli knota? Powiedzcie mi! Nigdy, nigdy! To 
niewdzięcznik...
   Mrucząc tak i pięścią odgrażając się nie wiadomo komu, powracał teraz do swojego 
domku zafrasowany staruszek, mając jeszcze do przebycia szyderskie z siebie urąganie 
uczniów, przyklaskujących ucieczce Adama.
   Im więcej o tym myślał, tym go cała ta historia dziwniej mieszała; wypadek był tak 
niezwyczajny, tak osobliwszy, że i ratunku nań potrzeba było szukać w środkach 
niezwykłych. Zamszyc dotąd żył zamknięty w ciasnym kółku bardzo pospolitych zdarzeń, nie 
wychodzących nigdy z pewnych umiarkowanych proporcji. Stłuczenie szyby, zbicie 
garnuszka już go dosyć martwiło, gdy ich na kim poszukiwać nie miał; cóż dopiero ucieczka 
studenta w biały dzień, nieprawdopodobna, gorsząca. Tarł czoło sądząc, że mu się to 
przyśniło, i nie doszedłszy do domu, ciągle z odkrytą głową, bo nie miał dosyć przytomności, 
by nałożyć czapkę, zawrócił się do rektora akademii.
   Rektorem naówczas był jegomość ksiądz Hermolaus  Kessler, Szlązak, człek głęboko 
uczony, surowy i poważny, który szkołę i wszystko, co do niej należało, w wielkim trzymał 
rygorze. Sławny był z tego, że nie tylko szacunek powszechny, ale i postrach wokoło siebie 
rozsiewał; obawiali się go wszyscy, a powagę dostojności swej piastował, jak gdyby akademii 
samej, a nie skromnej jej córy był naczelnikiem. Zamszyc widywał go w dnie uroczyste z 
dala, rzadko, i truchlał na myśl, że mu się do niego zbliżyć przyjdzie, tak ta postać napuszona 
Doktora Świętej Teologii i Obojga Praw, zza okularów złocistych spoglądająca na poziomy 
świat z pogardą, wydawała mu się straszną.
   Przystęp też do księdza Kesslera dla ludzi pospolitych nie był  łatwy. Mały kulawy pedel i 
kalefaktor zarazem strzegł dniem i nocą drzwi, których progu nikt ze śmiertelnych nie 
upoważniony przejść nie mógł.
   Pedel ów, przezwany z powodu ułomności swej przez studentów kuternogą, dawał się 
ująć paru groszami, gdy szło o audiencję; ale wziąwszy je i wyjednawszy posłuchanie, pod 
nosem profesorów nawet klął i łajał, czując się w obowiązku naśladowania pryncypała i 
niezbłaganej jego surowości.
   Zamszyc tak był przejęty nadzwyczajnym wypadkiem, że wpadł nierozważnie na górę i 
uderzył się aż o kuternogę, spiesząc zadyszany do illustrissim a. Wtem mu stróż gniewny 
drogę zaparł.
   — Oho! — zawołał. — A dokądże to tak?
   — Do księdza rektora.
   — A tak! Do księdza rektora jak do karczmy! Co to waćpan nie wiesz porządku?! Illu str i 
s s imu s pracuje.
   — Ale nadzwyczajny wypadek.
   — No, to co?
   — Naści trzy grosze na tabakę, siako tako! — zawołał zdesperowany Zamszyc, oddając 
nierozważnie zło—  tówkę kasztelana, która mu w czapką wpadła. — Na miłość bożą 
puszczaj mnie!
   — Tak! Ale nie! Popytam się; stój waćpan... nie można! Tu na wszystko jest forma, 
trzysta diabłów! — krzyknął kuternoga. — Ja zaraz powrócę...
   — Dam jeszcze drugie tyle, a prędzej, człowiecze!
   — O, to coś jest — szepnął sobie pedel, pospieszając do drzwi, które za sobą zamknął.
   Po chwili gorączkowego oczekiwania otwarły się one i wpuszczono drżącego pedagoga, 
który miął czapkę w ręku z niecierpliwości. Na progu drugiej izby spotkał stojącego ks. 
rektora z rękami w tył założonymi, z głową do góry podniesioną, z żołądkiem mocno naprzód 
wydanym.
   Z tyłu, jakby dla dopełniania skulpturalnej postaci, wlokła się wspaniale po ziemi długo i 
swobodnie, z pewnym zaniedbaniem majestatycznym puszczona chustka od nosa. Rektor 
spojrzał na poziomą istotę i chrząknął tylko, jakby oznajmując, że słucha.
     — Jaśnie wielmożny... illustrissime, księże, rektorze dobrodzieju — wyjąknął, spiesząc 
się i bełkotając, Zamszyc — stała się okropność.
   Głosu mu zabrakło, v o x faucibus h ae s i t, ale rektor nie stracił swej zimnej, urzędowej, 
obojętnej fizjognomii.
   — No. cóż tam się takiego stało? — zapytał.
   — Syn pana stolnikiewicza O... z Wólki Brzozowej, Adam, w biały dzień uszedł z miasta, 
zabrany gwałtem, r apt u s, confiscatus, przez niewiadomych jakichś państwa, z ogromnym 
dworem i taborem przejeżdżających.
   — Co? co? a jakżeś waćpan na to mógł pozwolić?
   — Ale ja biegłem, goniłem, krzyczałem, protestowałem.
     — Dlaczegoż nie została wezwana ku obronie prawa władza szkolna?
   — Bo to się stało siako tako, jakby w oka mgnieniu; młodzież wychodziła ze mszy 
świętej, stolnikiewicza syn spotkał się z tym państwem u furty i zagrabiono go iur e c a d u c 
o . Ja w pogoń za nim poszedłszy, ledwiem nadążył, gdy go kozacy (amplifikacja) 
pochwyciwszy do powozu wtrącili i w cwał zaraz uciekać poczęto...
   — Jak to? Porwano gwałtem?
   — Nie, illustrissime! Chłopiec przewrotny, nakarmił mnie obelgami i zostawił list do 
rodziców.
   Rektor stał dziwnie potrząsając głową, wlepił oczy w pedagoga drzącego i wyciągnąwszy 
poważnie ręką ku niemu, rękę, od której wlokła się owa chustka ogromna, rzekł głosem 
Jupitera ferującego wyrok na śmiertelnika.
   — Idź mi waćpan z oczów! Precz!
   Zamszyc, który przyszedł po radę, nie śmiał już ani źrenic podnieść, ani ust otworzyć; 
posunął się  natychmiast ku progowi, słysząc za sobą grzmiący, mściwy głos ks. rektora: — 
Wołać mi tu natychmiast księdza prefekta!
   Usłyszawszy rozkaz pedel jak piłka stoczył się natychmiast po schodach, korzystając ze 
swej kulawizny ku misternemu przeskakiwaniu stopni, a biegł tak chyżo, iż o mało samego 
księdza prefekta idącego naprzeciw nie obalił. Nim sromotnie wygnany Zamszyc zszedł na 
dół, już ksiądz prefekt spieszył do rektora.
   Ksiądz prefekt był małą, suchą, ruchawą figurką, człeczkiem z żywego srebra; w twarzy 
tysiące najrozmaitszych grymasów, pełno nerwowych ruchów w ramionach, w plecach, w 
nogach, w rękach. Nawet gdy stał spokojnie, ciągle nim coś targało i miotało. Studenci wcale 
się go nie obawiali, choć usiłował być groź—  nym; surowość jego uśmierzało roztargnienie, 
tak olbrzymie, że często rozgniewawszy się najmocniej, w największej pasji zapytywał 
naiwnie:
   — Czegożem to ja się tak rozgniewał? hę? słyszycie? Impetyk był, ale człek zresztą wcale 
niezły, groził
   i łajał straszliwie; nim do wykonania gróźb przyszło, miękł i zapominał gniewu.
   — Księże prefekcie, ratuj nieszczęśliwego siako tako — całując go w rękę zawołał 
Zamszyc — a toż to mi ten Adam O... drapnął.
   — Ha? co? tak? wiem! a tak! a nie pilnowałeś, a latali, a tego, co się zowie! Otóż owoce... 
jak sobie kto się wyśpi, tak pościele (ksiądz prefekt często tak z pośpiechu wyrażenia 
przekręcał); a teraz woza do koza... tego... zobaczycie. O! Surowości potrzeba! Przykładu! 
Nie darujemy! Puszczaj mnie waćpan, bo ksiądz rektor czeka!
   — Ojcze, ratuj nieszczęśliwego ojca familii!
     — Nigdy! Zbrodnia się stała! Szkoła za nic! Powaga zwierzchności zdeptana et s i c p or 
r o ! Co to jest? Chcecie pobłażania i wspólnictwa... tego... nigdy! Surowości potrzeba! 
Surowości, wielkiej i bezlitosnej surowości... Idę do księdza rektora...
   — Ale cóżem ja winien?
   — Co? A któż? Waćpan sam i jedynie! Chłopiec powierzony był jego opiece... sprzed 
oczów niknie jak biały dzień w kamforze... to zgroza... Idą do księdza rektora.
   Zamszyc ustąpił smutny, a prefekt poleciał machając rękami, nogami, głową, ruszając 
oczyma, nosem i gębą.
   Zszedłszy na dół podumał trochę stary, z wielkiej rozpaczy wstąpiła weń jakaś odwaga i 
nałożywszy czapkę na głowę poszedł już nie do domu, ale do znajomego sobie mieszczanina 
Plewki.
   Plewka miał mały dworek na tej samej ulicy, a zna—
     ny był z tego, że czasem znajomym konie najmował. Zamszyc nie namyślając się zgodził 
go zaraz z wozem do Wólki Brzozowej i kazał mu tej chwili po siebie przyjeżdżać. Milcząc 
potem wrócił do domu, zdał nadzór młodzieży korepetytorowi, pod najstraszniejszym 
rygorem wzbraniając pozostałym nosa wytknąć na podwórko, jak gdyby wszyscy pouciekać 
mieli, i schwyciwszy list Adama do kieszeni, odziawszy się, niezwłocznie wyruszył w drogę.
   W Wólce Brzozowej cicho było i spokojnie, nic nie zwiastowało strasznego ciosu, który 
miał w serce poczciwej pary uderzyć Dnia tego pan Krzysztof siał w polu i cały ranek 
spędzali przy siewaczach, przypatrując się  dobrze wyrobionej roli i wróżbom pomyślnym 
przyszłości. Anna krzątała się około lnu, który był pięknie zrodził i z którego sobie 
obiecywała wiele; nad dworkiem świeciło słońce pogodne, niebo lazurowe, a z komina jego 
słupem szarym unosił się dym ponad wierzchołki drzew.
     Było już dobrze po zachodzie słońca, gdy pan Krzysztof, który drugi raz poszedł 
zobaczyć, jak tam mu ludzie zabronowali, o kiju powoli powracał do domu. W ganku czekała 
na niego Anna na jednej ławce, a na drugiej świeżo przybyły, w długich butach juchtowych i 
z torbą borsuczą, pan Baltazar, który przyniósł na niedzielę szaraka upolowanego na 
ściernisku.
   Pana Kszysztofa już widać było pomiędzy wioseczką a dworem i poznała go żona po 
białej czapce, jak się z wolna, modląc, posuwał ku domowi. Wtem w wioszczynie tak blisko 
położonej, że każdy z niej odgłos do—" chodził, w tejże chwili dało się słyszeć niezwykłe 
psów szczekanie, ujadanie i pośród uroczystej ciszy wieczora turkot wózka.
     Pan Krzysztof, który wiedział dobrze, iż na żaden wóz wieśniaczy psy nie ujadały nigdy 
i że o tej porze nikt obcy nie mógł tu zbłądzić, chyba ktoś umyślnie jechał do dworu, 
zatrzymał się, stanął i przyczekiwał.
   „Pewnie który z królików moich" — rzekł w duchu; przyłożył rękę do czoła i postrzegł 
wózek mały, a w nim poznał też zaraz Plewkę z Białej, bo i konie jego znajome były w 
sąsiedztwie z maści, gdyż jeden był bułany, drugi siwy.
   Serce mu uderzyło niepokojem, gdy po chwili i Zamszyca kapuzę rozeznał, a wózek 
przystanął i powoli pedagog zlazł z niego.
   ,,W imię Ojca i Syna — rzekł w duchu — ani chybi: złego coś... Zamszyc by darmo nie 
przyjechał... Niechże się dzieje wola Twoja, o Panie! ale mnie nie karz zbyt srodze... Dziecko 
chore, przypadek jakiś."
   Po minie zafrasowanej starego, który wahając się przystępował do pana Krzysztofa, 
jeszcze mocniej przekonał się stolnikiewicz, że go jakaś próba czekała; zebrał siły:
   — No, mów — odezwał się nie witając — co się tam stało? Nie przebieraj się, czuję już 
coś złego... nie dawaj mi goryczy po odrobinie: rzuć mi ją całą, jak Bóg zesłał.
   Zamszyc stanął milczący i powoli zaczął zza kapoty dobywać list Adama. Pan Krzysztof 
nic nie rozumiejąc pochwycił papier, wlepił weń oczy i drżący, począł czytać powoli. 
Przebiegł list raz, drugi i trzeci i nie odgadł jeszcze, co się stało.
   — Ale cóż się stało z Adasiem!?
   — Panie, jak Bóg żywy, jam nic nie winien. Pilnowałem go jak źrenicy w oku, ale to 
gwałt i napaść, raptus, spisek; chwycili go w biały dzień mimo mego oporu: porwali, u 
wieźli...
   — Któż? co? jak?  — A ci kasztelaństwo O...
   Stary wpatrzył się w list, schował go do kieszeni, namarszczył brwi i rzekł surowo do 
Zamszyca:
   — Jeżeli mi o tym słowo piśniesz przed matką, to cię na miazgę utłukę! Milczeć mi... na 
osobności pomówimy o tym. We dworze powiesz waćpan, że jadąc do Łomaz wstąpiłeś do 
nas z ukłonem od syna; ani słowa więcej; powiesz, że Adaś zdrów, że się dobrze uczy: 
rozumiesz?
   — Rozumiem, panie, rozumiem.
   — I minę zrób mi wesołą!
   — Postaram się, panie... rad bym...
   — Przecież mi kobiety zabić nie chcesz?! — zawołał pan Krzysztof. Na wyraz jego 
oblicza Zamszyc struchlał: było straszne, groźne i wielkie odbitą odeń boleścią. Stali właśnie 
przed wiejskim omszonym krzyżem, stolnikiewicz zdjął czapkę białą, przykląkł na jedno 
kolano, uderzył się w piersi, wzniósł oczy do nieba i z głębi serca jęknął boleśnie:
     — Panie, niechże Ci moje cierpienie miłą będzie ofiarą Abrahamową; użycz mi siły do 
zniesienia boleści... A wola Twoja niech się stanie teraz i zawsze, i na wieki wieków, amen.
   Podniósł się nieco uspokojony.
   — Niechże waścina furka idzie za nami, a my nim dojdziemy do dworu, opowiesz mi 
waćpan, szczegółowie i bez przesady, jak się to stało. A nie kłam, bo nie przebaczę sercu 
ojcowskiemu zadanego ciosu; chcę wiedzieć prawdę, samą tylko prawdę.
   Zamszyc z drobnostkowością człowieka, który nie umie rozeznać szczegółów 
ważniejszych od nieznaczących, rozpoczął historię całą: pan Krzysztof słowem jej nie 
przerwał. Byli u furtki dziedzińca, gdy się opowiadanie skończyło, a naprzeciw nich wyszła 
Anna i Baltazar, ciekawi, jakiego to gościa stary z sobą prowadził.
     — Terazże milcz mi lub kłam! — zawołał pan Krzysztof. — Jeśli się cokolwiek 
domyśli, biada tobie! Ubiłeś mnie, nie zabijajże mi kobiety! Ja to jeszcze przeniosę, ona by 
mi umarła... milczeć!
   — A, to kochany nasz Zamszyc! — zawołała wesoło, ale razem niespokojnie Anna 
poznając go. — To wiadomość od Adasia?
   — Jechał do Łomaz za swoimi interesami — przerwał  żywo Krzysztof — wstąpił do nas, 
aby nam dać wiadomość o dziecku. Adaś nie pisał, ale zdrów i uczy się dobrze.
   — Jak się masz, Baltazarze? — dodał, postrzegłszy dopiero stryjecznego. — Jak się 
masz?
   — Mam się jak stary grzyb zawiędły; ot, widzę, żem choć raz w dobrą godzinę 
przyjechał, bo mi się najczęściej zdarza i mam to do siebie, że zawsze prawie biedę jaką 
przywiozę. Choć ten raz zmieniła się natura.
   Pan Krzysztof miał siły tyle, że się uśmiechnął.
     — A, jakże tam nasz Adaś, mów, panie Zamszyc! — zawołała Anna.
   Zamszyc jąkał się, ale kłamał, bo go wzrok przeszywający ojca podbudzał; stary 
Krzysztof pomagał mu też, jak mógł.
   Wieczór przeszedł trybem bardzo zwyczajnym, a choć gospodarz i goście silili się na 
dobre humory, Anna dostrzegła na twarzy męża wyryty wyraz głębokiego, niepohamowanego 
smutku i przypisała go rozbudzonemu wspomnieniu syna, o którego zawsze zbytecznie 
troszczył się pan Krzysztof. Pomimo największego wysiłku nie mógł on zadać gwałtu rysom 
twarzy i wydać się bardzo ożywionym. Chciał to zrobić, aby usunąć podejrzenia, ale do fałszu 
brał się koślawo i niezgrabnie, widać w nim było przymus wielki. Nikt też nadeń mniej do 
kłamania nie był zdatny.
   Za to Baltazar jak człowiek, któremu polowanie do—
     brze poszło, a wódka i wieczerza po nim smakowały, był wesół jak nigdy, opowiadał 
dykteryjki, zarywał aż niekiedy na piosenki, chcąc koniecznie rozruszać pana brata, ale mu 
się to nie udawało.
   Zamszyc z wielkim zawsze będący respektem dla państwa Krzysztorowstwa, przerażony 
wypadkiem, zagrożony, aby się nie wygadał, zrywał się też do dobrego humoru jak dropie do 
latania, zmuszony zaraz umilknąć, bo mu wątku nie stawało. Jedzenie, choć głodnemu, do 
gardła nie szło, na karb tylko wielkiego szacunku można było ten dziwny stan jego ducha 
zaliczyć. Siedział w końcu stołu i miał postać człowieka wziętego na tortury; groźne 
spojrzenie gospodarza, starającego się go utrzymać pogodnym, jeszcze gorzej nieboraka 
mieszało. Brał  łyżkę zamiast widelca, krajać chciał mięso chlebem, łapał się, mieszał tak, że 
gdy od stołu wstano, gospodyni szepnęła mężowi:
   — Coś mi ten Zamszyc dziwnie pomieszany, weź no go ty na spytki: może się co 
Adasiowi stało? Wygląda tak, jakby coś w sobie dusił...
   — Ale co ci się  śni — odparł mąż  — jużem ja go dobrze wymacerował, nimeśmy tu 
pieszo doszli: Ada—siowi nic. Zamszyc sam ma swoje kłopoty domowe. Ktoś mu tam 
zawinił i w porę nie wypłacił, boję się, żeby dziecko na tym nie cierpiało, bo coś bardzo 
piszczy na niedostatek.
   — Może by mu czym pomóc z domu? — rzekła frasobliwie gospodyni.
   — E, poczekaj no z tym; przyjdzie na to pora: nie trzeba się spieszyć.
   Po wieczerzy, odprawiwszy żonę do alkierza, pan Krzysztof skinął na Zamszyca i 
Baltazara, aby z nim wyszli, a że noc była ciepła i miesięczna, poszli niby odetchnąć ku 
wiosce i krzyżowi. Była to zwykła w  Wólce Brzozowej przechadzka, bo w inną stronę jak tu 
i do lasku poza dworem nie było nawet ścieżki.
   Choć mu już Zamszyc wprzódy całą rozpowiedział sprawę, choć i list Adasia coś też 
mówił, Krzysztof potrzebował szerzej o tym pomówić i zlać z serca ten ukrop, który je parzył. 
Baltazar nie był mężem do rady, ale zawsze jako stryjeczny brat i dusza poczciwa 
zbytecznym przy rozmowie być nie mógł.
   Gdy dobry kawał ode dworu odeszli, a pan Krzysztof obejrzał się, że ich nikt z dworskich 
podsłuchiwać nie może, ujął silnie za rękę brata myśliwca i dopiero mówić począł, tchnąwszy 
piersią wprzód, jakby z niej chciał wielkie brzemię zrzucić.
   — Wiecież, panie bracie, co mi ten człowiek przywiózł  — rzekł powoli — i dlaczegom u 
wieczerzy spo—sobiąc się do wesela jak czajka za morze, czoła rozchmurzyć nie mógł? O, 
większego ciosu w życiu mym nie było, chyba gdym nieboszczyka rodzica mego do grobu 
składał!
   — Boże wielki, cóż się stało? Chyba co Adasiowi przytrafiło się? Postrzegłem to dobrze u 
wieczerzy mimo waszych wysiłków, że coś było za pasem.
   — Rzecz nie do wiary: jeszcze mi się zdaje, że to sen! — zawołał pan Krzysztof. — 
Wystaw sobie, Adaś bez pozwolenia rodzicielskiego... z kasztelaństwem. O... do Warszawy 
odjechał! Dobry i on, i ci, co go tak sobie wzięli! Jak to? Dziecko rodzicom? To gwałt, to 
przemoc! To wzgarda wszelkiego prawa! Że bogaci i bezdzietni, myślą, iż mi łaskę czynią, 
dziecko biorąc i spo—sobiąc, aby progi pańskie i kąty wycierało, a czoło też wytarło! Wielcy 
mi dobrodzieje! A toć chleb mój razowy pod własnym dachem, na swoim zagonie stokroć 
zdrowszy od pańskich marcepanów! Widziane to rzeczy! Chcą mi z syna paniątko uczynić. 
Toć nie łaska, a ostatnia zguba!  I unosił się tak pan Krzysztof, a Baltazar wąsa podkręcał 
dziwując się.
   — Ale jakże się to stało? — spytał.
   — Jak to było? — odparł szybko Zamszyc, który ciągle czuł potrzebę uniewinniania się. 
— Jak? Toć człek siako tako patrzy, mogę powiedzieć, jak oka w głowie powierzonych 
dzieci, ale na pospolite niebezpieczeństwa są  środki w ludzkiej mocy, a na te 
ekstraordynaryjne wypadki, których nikt nie przewidzi, człowiek nic wymyślić nie może: 
spada to jak piorun. Któż by to mógł był przeczuć nawet, że mi dziecko skradną w biały boży 
dzień, jak Boga kocham, siako tako! — zawołał Zamszyc, bijąc się w piersi. — Już jeślim 
winien, tom szelma!
   — Gadacie, gadacie, a ja do tej chwili nic nie rozumiem — przerwał niecierpliwie 
Baltazar, który pomimo doznanego wrażenia nie zapomniał korzystać ze świeżego powietrza i 
krótką swą poleską fajeczkę bakunem nakładał, a wziąwszy ją w zęby, począł ognia krzesać.
     — List od tego smarkacza! — zawołał, mnąc papier w kieszeni, pan Krzysztof. — Sam 
nie wiedział, co pisał; jak w gorączce, donosi nam, żegnając mnie i matkę, że jedzie z 
kasztełaństwem do Warszawy, że oni się chcą podjąć jego wychowania! Rozumiesz, panie 
bracie... kwita z ojca i matki! Że mnie starego bez bólu i żalu odjechał tak i rzucił, a, Bóg 
miłościwy, temu się jeszcze nie tak dziwię  — dodał Krzysztof. — Między ojcem a synem 
mniej jest węzłów serdecznych. Ależ tę biedną, tę matkę, która go tak kochała, że kamień by 
się przecie jej miłości ulitował, dla ludzi, których raz pierwszy w życiu zobaczył, porzucić?! 
To niepojęte!
   Milczeli chwilę, pan Krzysztof westchnął.
   — W rany Chrystusowe potrzeba to złożyć na ofiarę  — dodał. — Toć nic jeszcze, to nic; 
pojadę ja sam
     po niego, odbiorę dziecko, ale dosyć dni kilkunastu, aby trucizna miękkości zakradła się 
w serce, aby się popsuł na całe życie. Gdy ten oddech zatruty sybarytyzmem wionie na 
człowieka, to jak zaraza morowa: z niej się nie wychodzi bez uszczerbku na zdrowiu. I cóż ja 
mieć mam za nadzieję w dziecku, które już nie ma serca, w latach, w których się go miewa za 
wiele? A to moje jedyne!
   Załamał ręce, schwycił go pan Baltazar za prawicę.
   — Czekaj, bracie, nie rozpaczaj! Czyż dziecinna płochość, której ono już może żałuje, tak 
cię ma srodze obchodzić lub tak wiele znaczyć nierozwaga?
   — Znaczy wiele — rzekł surowo Krzysztof — znaczy wiele! Kto w tym wieku nie ma 
serca, już mu ono nie wyrośnie, nie! Nie mam syna, ale dla matki odebrać go potrzeba, aby 
biedna kobieta we łzach się nie roztopiła. Jam już na wieki sierota.
   — Niechże pan stolnikiewicz, siako tako, nie desperuje! — zawołał Zamszyc. — Chłopię 
to jeszcze małe, odmienić się może... Nazbyt miękkie to.
   — A skądże tej miękkości nabrał? Skąd to kwiatkiem wyrosło, gdy ja kłosa pełnego zeń 
się spodziewałem? — przerwał ojciec. — Bóg pokarał; nie cieszcie mnie: o mnie starego tu 
nie chodzi. Nie będzie komu wylać się umierając, zostawić myśli i wolę ostatnią; ale Bogu 
niech będzie chwała i f iat v olunta s T u a. Mnie już dziś o tę moją drogą Annę tylko idzie... 
Gdy się dowie, a, nie mogę pomyśleć! Kobieta biedna może życiem przypłacić; a jej życie to i 
moje razem... Zostanie sierota i zginie zostawiony sobie.
   — E, słuchaj no, panie bracie! — rzekł Baltazar. — Z czarnymi myślami precz, jak mówi 
piosenka, one rozum zamącą! Chłopca odebrać, a dać go w rygor ścisły, to się jeszcze jak 
skórka wyprawi, choćby na surowiec, ale go dobrze kręcić... A nam też ludzi potrzeba z su—  
rowca, bo nasz świat nadto się safianowy coś robi: nie będzie z czego wkrótce uszyć pasa, 
gdy przyjdzie chwila ciągnąć. Co prawda, to prawda!
   Zamszyc głową, usty i rękami potwierdzał, co kto mówił, byłe nań nie krzyczano; 
pokorny był i zbiedzony nad wyraz.
   — Tu nie ma co długo rozmyślać  — rzekł pan Krzysztof. — Ja z tobą jutro pojadę do 
braci. Choć to moja sprawa, ale i rodziny razem; potrzeba coś obmyślić... i do Warszawy co 
tchu! Ale jaki ja znajdę powód wyjazdu, aby mnie żona nie podejrzewała, a jak tu znowu 
obwarować, aby pod moją niebytność ktoś jej nie szepnął o synu? Okolica cała lub już wie, 
lub wkrótce o naszym wstydzie i utrapieniu wiedzieć będzie.
   — E, to fracha! — rzekł Baltazar. — Brat pojedziesz niby dla jakiej sprawy sądowej, a ja 
tu siędę w Wólce dla pilności około gospodarstwa i troskliwie strzec będę Anny i twojego 
dobra, i spokoju; to mi zawierzyć możesz.
     Krzysztof się zadumał, Zamszyc cicho szeptał:
   — A czemu? Bardzo dobrze by tak było.
   — Ale po co ja, którym od niepamiętnych czasów w stolicy nie był, do niej pojadę? Jak 
też przystroić tę podróż, aby się powodu jej ono moje biedactwo nie domyśliło? Jak? Jak?
   — A toć proces, sprawa familijna... co chcecie, choćby sukcesja...
   — Na ubogich nic nie spada — rzekł pan Krzysztof, machając ręką  — to do wiary 
niepodobne wcale.
   — O powód się nie frasuj! Jutro pojedziemy do braci, tam przecie coś obmyślimy; nie 
może być, by się nie znalazło! Bogu się oddaj i bądź dobrej myśli! Adasia im z gardła 
wydrzemy tym dzieciokradcom, albo — ciszej rzekł poczciwy Baltazar, puszczając wielki 
kłąb dymu — gdybyś ty mnie chciał tę sprawę powierzyć,
     ja bym sobie poradził; odebrałbym pewnie zgubę, ale odebrawszy, takich bym mu na 
pamiątkę trzydzieści odlewanych...
   Pan Krzysztof potrząsnął głową.
   — No, boicie się mnie — rzekł Baltazar — com już tylko na lisy i borsuki się przydał, 
weźcie Kaspra lub Melchiora, każdy z nich się poselstwa podejmie i wyręczy pana brata.
   Krzysztof, któremu po cichu łzy z oczu płynęły, milczał, gdy nagle pochwycił się oburącz 
za głowę. Przyszło mu na myśl, że mieszczanin, który wiózł Zamszyca, pewnie o historii 
wiedzieć musiał; mógł ją w czeladnej izbie rozpowiedzieć, skąd łatwo jej było dojść do żony. 
Błyskawicą przeszło mu to przez głowę i szybko zawrócił do dworu.
   — Nie bez tego, żeby woźnica nie rozgadał się z waszecią w drodze: wydadzą mi 
wszystko i kobietę zabiją!
     Zamszyc pobladł i zdrętwiał, na myśl mu to nie przyszło, a w istocie z Plewką dużo się 
nagadali.
   Więc jak powoli szli, tak żywo zaczęli powracać nazad do dworu i wprost wbiegli na 
folwark, gdzie właśnie czeladź zasiadła była wieczerzać u stołu, a mieszczanin bialski 
wchodził, pochwaliwszy Chrystusa, pokarm z nią dzielić. Pan Baltazar w porę nadbiegł, aby 
go uchwycić za poły i wyciągnąć za drzwi z takim impetem, że Plewka, nie wiedząc, o co 
idzie, zbladł ze strachu, myślał zrazu, że go śmierć czeka, że konie, które był popętane puścił 
na paszę, w szkodę gdzie wlazły... lub że się coś stało niepojętego a próżnego. Złożywszy 
ręce stał przerażony czekając wyroku. Ocknął się dopiero, gdy mu pan Baltazar, odwiódłszy 
go na stronę, szepnął:
   — Mosanie, tu sprawa gardłowa! Chceszli cały być, milcz przed sługami o przypadku, 
który ci Zamszyc opowiadał! Rozumiecie? Nie gadaliście o tym z nikim?
     — Chodziłem koło konisków, to się tam coś z parobczakiem gwarzyło, ale on tego 
pewnie nie zrozumiał.
   — No, to milczcież!
   — To się potrafi, choćby też milczeć  — rzekł spokojnie mieszczanin. — Jak się rzecze 
słowo, to się dotrzyma.
   Baltazar, choć nie bogaty, ostatnią pono złotówkę chciał dać na piwo woźnicy, aby go 
ująć, ale Plewka nie przyjął, pokiwał głową i zaręczył, że za pierwszy impet, z jakim został za 
drzwi wytącony, urazy wcale nie ma.
   — Bo to widzicie — dorzucił Baltazar, ściskając go za rękę  — i wy też pewnie dzieci 
macie, i wy ich matkę kochacie, a to jedynak u rodziców... dlategom się do was wziął tak 
gwałtownie.
   — Ja się o to wcale nie gniewam — odparł mieszczanin — choć mi też, prawdę rzekłszy, 
w karku trzasło, gdyś mnie jegomość z izby wyciągał.
     Tak się tedy ujęło postrachu jednego. Zamszycowi posłano w izdebce przy oficynie i 
przykazano wynosić się, jak dzień, aby go matka nie badała. Baltazar obowiązał się stróżować 
nad przybyszami, a do takich spraw, gdzie czujności potrzeba, stary był jedyny.
   Pan Krzysztof, wedle swego obyczaju, poszedł się modlić przed obrazem Chrystusa; pilno 
mu było do tego wizerunku, na którego oblicze w złem i dobrem nawykł być patrzyć, 
szukając w nim pociechy. Nie mógł się wszakże i tu pocieszyć, aby go i ten pośpiech nie 
zdradził; żona czekała nań w progu, chcąc szerzej o syna rozpytać. Pocałował ją w czoło i 
kilku łagodnymi słowy odprawił, oznajmiając zarazem, że Baltazar przybył (była to rzecz 
umówiona) prosić go nazajutrz na radę familijną do brata Melchiora.
   — A toć jutro dosiewki pszenicy! — odezwała się Anna.
     — No, to już tam karbowego i Jermaszkę postawimy — rzekł pan Krzysztof. — U nas 
pszenica nie to co gdzie; korzec wczoraj, korzec dzisiaj, niewielkiej wagi rzecz, aby na placek 
i bułkę było i kupić nie potrzebowano. A tam sprawa jakaś ważna Mielchiorowa z sąsiadem i 
braci z sobą, potrzeba im usłużyć.
   Anna nic nie odpowiedziała, ale gdy mąż z domu miał jechać, zawsze jej było tęskno i 
odeszła smutna.
   Dopiero obejrzawszy się, że jej już nie ma, z rozkrzyżowanymi rękami padł na kolana 
przed Chrystusem pan Krzysztof.
   Błoga to była wiara, co ojców naszych swą piersią wiecznie pełną  żywiła, pomiędzy nimi 
a niebem stanowiąc węzeł nierozerwany. Z nią człowiek nigdy się nie czuł samotnym, nigdy 
sierotą nie pozostał na świecie, zawsze nad nim była ręka boża, był opiekunem Chrystus 
Zbawiciel, była orędowniczką Maria. Panu Krzysztofowi łzy nagle polały się z oczu jak z 
chmury deszcz nawalny, gdy pokląkłszy, wymówił pierwsze słowa modlitwy:
   „Któryś za nas cierpiał rany, Jezu Chryste, zmiłuj się nad nami!"
   I wpatrzył się w obraz i skamieniał. Chrystus z niego zdawał się nań patrzeć, 
przypominając mu, że i on cierpiał, że i on bolał, że tylko wielkie cierpienie jest jedyną 
rzeczywistością  życia naszego, a wszystko reszta snem duszącym i zmorą, która przemija z 
porankiem.
   „Stań się wola Twoja! — dokończył stary powstając — uczynię, com powinien, ale za cóż 
mnie czynisz sierotą? Z tego syna już się nie doczekam pociechy. Cóżem zawinił? Za co mnie 
karzesz, Boże mój? Skąd na tę jasną główkę dziecięcą spadło to pragnienie innego życia, gdy 
w tym mógł być tak szczęśliwy?
   I zamilkł zamyślony, mrucząc po cichu:  — Stań się wola Twoja!
   Jejmość czekała nań w progu, ale nie postrzegła łez świeżo wylanych, aż pod wieczornym 
pocałunkiem.
   Była zrazu niepewna; sądziła, że rosa wieczorna zwilżyła mu twarz; wszakże niepokój nią 
owładnął i zawołała z rozrzewnieniem:
   — O, panie mój, czyś ty nie płakał?! Pan Krzysztof kłamać nie umiał.
   — A, płakałem — rzekł  — ale to tak, z pełności serca mi przyszło, jak to się trafia, gdy z 
tego żywota wejrzy człowiek i westchnie do lepszego! Cóż dziwnego, że mi łzy popłynęły 
przy modlitwie przed Chrystusem ukrzyżowanym?
   Żona popatrzała nań, dobył z głębi jakiś uśmiech kłamany; kochał ją do tyla, że potrafił 
się uspokoić, aby jej przed czasem nie przyczynić zmartwienia. Anna, wejrzawszy nań, 
odeszła całkiem prawie uspokojona.
   Zaborzów był osadą znacznie ludniejszą i większą cd Wólki Brzozowej, posuniętą ku 
większemu gościńcowi; życia a ruchu więcej w nim też nieco dostrzec było można; kiedy 
niekiedy wóz i bryka przetoczyły się drogą, ale nie było gwarno i często dnie całe dzieci się 
wiejskie na środku gościńca bawić mogły, a nic im nie przeszkadzało stawić budynki z piasku 
i kamyków.
   Dwa też dwory w jednej wiosce trochę ją ożywiały. W jednym jej końcu stało bardzo 
stare i niskie domostwo pana Kaspra i po staroświecku okolone lipami, olchami, całe w 
cieniach i liściach, tak że tylko z dala para białych kominów na tle zieleni oznajmiała, że tam 
stał dwór. A był drewniany, obszerny, ale w ziemię zaklęsły, od czego dach i tak wysoki, 
jeszcze się wyższym wydawał. Dokoła bociany sobie były obrały mieszkanie w tej gęstwinie, 
tak że nie znalazłeś prawie  drzewa, które by nie miało swego gniazda, nie było prawie dachu, 
na który by się ich parę nie umieściło. Przywiązywano do tego u nas zawsze jakąś ideę 
błogosławieństwa i pomyślności, tak że zrzucić ich nikt nie śmiał i gospodarzyły sobie jak w 
domu po ogrodach i dziedzińcach.
   Było tam może nieco z ich powodu szkody na podwórku, bo łakomsze, a mniej sumienne 
porywały się i na drób niedorosły, ale więcej pociechy i wesela z tych poważnych 
skrzydlatych przyjaciół. Bo gdy, bywało, pierwszy bocian przyleci zbrukany i wychudły z 
dalekiej wędrówki, a zaklekocze na drzewie obnażonym z liści, to już na pewno wiosna, nowe 
lato się rozpoczyna i wszystko co żywe wybiega ze dworu i z oficyn, i z folwarku, witając go 
jak starego przyjaciela; a gdy gromadzić się poczną do odlotu i siądą na łąkach, gdyby 
wojsko, to znowu smutek i pożegnanie tęskne. Puste gniazda, jak izby po odjeździe gości, nie 
naruszone stoją do przyszłej wiosny, a jeśli które wiatr przypadkiem obali, kładą zaraz na 
jego miejsce koło stare lub trochę gałęzi, aby za powrotem gospodarz miał zapomogę i nie 
poszedł sobie szukać służby gdzie indziej.
   Chłopcom nieraz przez ciekawość chciało się dostać do jaj bocianich i podpatrzeć, co też 
one tam robią, jak sobie gospodarzą w swej chacie; ale pod najsroższą karą było to zakazane i 
ledwie wisus bez czci i sumienia mógł się takiego występku dopuścić. Niejeden okulawiony 
stary bocianisko zamieszkiwał przy kuchni na łaskawym chlebie, obrukany, szary, smutny, bo 
go już bracia nie przyjmowali, bo ten dworak ludzi obcym się już stawał swobodnym 
mieszkańcom gniazd okolicznych.
   Bociany zaborzowskie żerowały we dnie po swojemu po sąsiednich błotach i lasach, a 
było po nich zaraz można poznać, co się na niebie święciło, bo kiedy bo—  cian chodzi po 
błocie, pewno posucha, a gdy żab szuka w polu i na wzgórzach, niezawodnie plucha za 
pasem. I nie ta jedna była z nich korzyść, boćby żaby i węże, i inne wszelkie plugastwo 
zagęściło się bardzo w takich dołach i wilgociach, gdyby ich nie ścigały ł nie prześladowały 
stróże—bociany pilnujące dokoła dworu.
   Bywało, rano wiosenną porą wyjrzeć w dziedziniec, kiedy się tylko na brzask bierze, a 
ludzie po ogrodach i podwórzu jeszcze się nie kręcą, powiedziałbyś, że po nich objęły 
gospodarstwo bociany, tak sobie chodzą swobodnie i po domu, i pod domem, i po ścieżkach 
ogrodu, i gdzie się im podoba; a gdy człowiek nadejdzie nie zrywają się przestraszone, ale 
podnoszą się powoli, niby ustępując mu przez uszanowanie, ciężkimi skrzydły, nie 
podkurczywszy nóg nawet, i zaraz
   o kilka kroków znowu siadają, dybiąc dalej za żerem
   i oczyszczaniem zakątków.
     Jak oni z ludźmi, tak ludzie z nimi dziwnie też byli oswojeni; często nawet dwór pana 
Kaspra zwano dla odróżnienia od drugiego „bocianim dworem" i śmiano się z tej przyjaźni 
dla długonogich ptaków.
   Tyleż prawie co gniazd bocianich było tam dzieci. Poczciwe żonisko pana Kaspra od 
pierwszego roku po wyjściu za mąż chwili nie miało od nich spokoju, jedno po drugim 
następowały tak szybko, że czasem po dwie mamki bywało we dworze. Pan Kasper był to 
człeczek krzepki, pracowity, niewiele troszczący się o jutro, pełen wiary w Opatrzność, 
spełniający swe obowiązki z przekonaniem, że Pan Bóg także o swoich względem niego nie 
zapomni; ufny w to, iż kogo stworzy, tego nie umorzy, a byle gęba, chleb się znajdzie. Gdy 
się do czego wziął, to do zdechu i do upadłego się nad tym uznajał; dlatego często nawet 
zapadał, bo już wówczas na zdrowie swe nie patrzył i o sobie zapominał cale.
     Żona jego, poczciwe kobiecisko, nie próżnowała także, bo i gospodarstwo, i dzieciska, i 
liczny sztab niewieści miała na swej głowie. Wiecznie tam w tym dworze czegoś brakło, 
końce się nie schodziły, ale się  żyło po bożemu i sąsiad zawsze znalazł chleb gościnny, a na 
dobry uczynek choć spod serca dobywano. Zdawało się, że istotnie pod bocianimi gniazdami 
musiało być błogosławieństwo boże, bo na nie ci ludzie zasługiwali.
   Kasper, zdrów, opalony, głośno mówiący zawsze, nawet gdy najciszej mówić wypadało, 
bo do tego przywykł przy robociźnie, wesół acz zakłopotany, niezbyt głęboko zastanawiający 
się nad czynem, ale do roboty prędki i serdeczny, był jakby naumyślnie postawioną przy 
Melchiorze postacią dlatego, aby oba wydawali się wyraziściej.
   Melchior, żonaty także, miał drugi dwór na przeciwległym końcu wioski, ale nowiusieńki, 
przyparty do choinki dla trochy cienia, wcale czysty i porządny, ale tam było jak na 
wszelakiej nowinie czegoś  smutno, pusto i tęskno. Nigdy jeszcze żaden bocian nie 
zagnieździł się tam nawet na dachu, choć dużo ich rozlatywało się szukając sobie kątów, bo 
się tam namnożyło ich ogromnie przy tak troskliwej nad nimi opiece. Wolały po wsi i chatach 
się rozkwaterowywać, niż u Melchiora prosić o gospodę.
   Żółte jeszcze budynki tego dworu, który we wsi zwano „nowym" albo „dworem pod 
choiną", z dala wyglądały, opasane wysokimi parkanami, jakby ostróg jaki. Nikomu też tam i 
na myśl nie przyszło, żeby było pięknie, ale zamczysto i bezpiecznie.
   Nie jest to uprzedzenie, co człeka jakoś odpycha, gdy ujrzy mieszkanie ludzkie bez 
zieleni, bez kwiatka, bez starania o jakiś wdzięk i przystojną powierzchowność. Przed czyją 
chatą ani malwa i nogietek nie kwitną w pociechę oczom, na osłodę duszy, bądźcie pewni,  że 
tam ktoś mieszka, kogo świat boży nie cieszy, co siedzi sam w sobie i sobie się tylko raduje.
   Taki był dwór Melchiora, do którego gość rzadki zajrzał, bo go też kwaśno tu 
przyjmowano.
   Państwo Melchiorostwo dzieci nie mieli, choć ona sama pragnęła bardzo mieć jednego 
tylko syna, warując to sobie, żeby nie więcej. Żywa, gadatliwa, obrotna, wcale jeszcze 
przystojna jejmość nienawidziła „bociani dwór", dzieci pod tymi gniazdami wychowane, 
szwagra, bratową i całą rodzinę. Z mężem obchodziła się jak z ekonomem, którego potrzeba 
trzymać ostro; nie darmo ją też brat Baltazar przezywał Herodem.
   Kobieta niewielkiego uczucia, nieosobliwszej głowy, ale z energią straszną, zagarnęła 
wszystko pod siebie j królowała, jako chciała; po cichu nawet utrzymywano, że w wielkich i 
ważnych wypadkach przemawiała do męża dębowym kijem i umiała go nawracać na drogę 
obowiązków argumentami długie po sobie zostawiającymi ślady.
     Nieszczęśliwy też to był człowiek ten pan Melchior, gdyż zdawał się wcale na swój 
smutny los nie zasługiwać, ale miał to do siebie, że wszystko robił nie w porę. Miał i serca 
odrobinę i rozsądek, i trochę woli, i coś tam dowcipu, ale ich nigdy nie mógł pokazać przez 
jakąś przesadzoną bojaźliwość i niepewność siebie. Zawsze albo za wcześnie, lub za późno 
porywał się do rzeczy.
   Kochał, gdy nie było kogo, gniewał się, gdy pora i powód do gniewu minęły; myśli dobre 
przychodziły mu poniewczasie, ochota do pracy — po harapie, a domyślność, gdy już 
tajemnicy dla nikogo nie czyniono z rzeczy. Nie szczęściło mu się też osobiście w szczególny 
sposób, tak że nigdy nic nie zrobił na korzyść swoją, wszystko i zawsze na kłopot i biedę. 
Znękany tym uczuciem, że czegoś więcej wart był na świecie niż to,
     czym był w istocie, zawojowany przez żonę, dźwigał kaganiec jak mruczący 
niedźwiadek. Jejmość rządziła jak szara gęś, a Melchior z wpadłymi oczyma, kaszlący, 
smutny, przybity, zdawał się tylko dożywać dni ciężkich, jak się to czasem czeka w 
przedpokoju wielkiego pana, dopóki ciężka ceremonialna urzędowa prezentacja się nie 
odbędzie.
   Takim był  ów Zaborzów, do którego nazajutrz na radę familijną pojechali razem pan 
Krzysztof z panem Baltazarem. Wybrali się tak do dnia, póki jeszcze Anna spala, że gdy 
stanęli przed gankiem w „bocianim dworze", zaledwie tam byli powstawali, a brat Kasper 
dopiero się na koń zbierał za siewaczami jechać.
   Ale pan Krzysztof był tu rzadkim gościem i zobaczywszy go o tej godzinie Kasper konia 
kazał odprowadzić, szepnął, aby go kto inny przy siewie zastąpił, a sam z serdecznością 
wielką pobiegł naprzeciw stryjecznego i rodzonego.
   Poważna twarz pierwszego, mimo rezygnacji, która się na niej malowała, zdradzała, że 
nie przybył  darmo; potwierdzał to miną wielce zafrasowaną pan Baltazar. Uściskali się w 
ganku.
   — Otóż to gość! — zawołał ochoczo Kasper. — Oto gość drogi! Jak się jejmość dowie, 
dopiero będzie rada!
   — Hej, słuchaj no bracie — odparł stary — jam tu dziś u was nie gość i nie godowanie mi 
w głowie ani się waszym sercem pocieszyć potrafię; przybyłem do was, do najbliższych 
krewnych po dobrą radę, ze skargą serdeczną, bo mnie wielkie dotknęło nieszczęście.
   Pan Kasper pobladł i ręce opuścił.
   — Na Boga, i cóż się wam stało?
   Spojrzał na Baltazara, który tylko wąsa kręcił, ale nic nie mówił.
   — Ale cicho, cicho, bo nie chcę, aby o tym świat wiedział  — dodał Krzysztof. — Nasza 
to sprawa domo—  wa, odwieczna... Dalej się ciągnie, co się przed wieki poczęło; poślijcie po 
Melchiora, pójdziemy gdzie do lamusu z wami, aby wasze jejmoście nam nie przeszkadzały. 
Mamy z sobą wiele do pomówienia.
   — Hej! — zakrzyknął natychmiast Kasper na chłopca, który boso szedł przez dziedziniec, 
trzymając uzdeczkę w ręku. — Jak stoisz, siadaj mi natychmiast na bułaną i jedź co żywo do 
„dworu pod choiną", a poproś mi pana Melchiora, aby się pilno stawił. Powiesz mu tylko, że 
jest pan brat z Wólki Brzozowej. Rozumiesz?
   — Ano, rozumiem, jakżeby nie! — odparł chłopak. — Powiem, żeby pan Melchior co 
tchu siadał na bułaną i ruszał do Wólki Brzozowej.
   — A, kroćset diabłów! — zawołał, podnosząc już pięść, pan Kasper — Oto głupi! 
Czyżem mu nie powiedział wyraźnie jak łopatą?
     Chłopak ze strachu cofnął się na krok, aby nie oberwać, a Baltazar potrząsł głową:
   — To się na nic nie zdało, przez posły wilk nie tyje; dawaj mi bułaną, sam oklep pojadę.
   Na poparcie rozkazu dostało się chłopcu w kark; potoczył się jak piłka.
   — No, to i lepiej— rzekł z westchnieniem Kasper — a my byśmy, bracie, tymczasem 
przekąsili może co, czy jak?
   — Ja nie. Pójdziemy — szepnął Krzysztof — na to śniadanie do dworu, to mi z oczów 
wypatrzą moją biedę i rozpaplą, a nie chcę tego właśnie. Każ tam co dać do lamusa albo gdzie 
na ustroniu, pójdziemy w kąt. Z biedą człek tuli się w ciemność, jak raniony zwierz, gdy ma 
zdechnąć.
   Tak obradował stary, zapomniawszy o bratowej, która schwyciwszy przyodziewek na 
białą spódnicę już biegła w ganek go witać. Była to mała, tłuściuchna
     gosposia, gadatliwa, zakłopotana, ale wesoła, ochocza, serdeczna i dosyć powabna, choć 
nieco już za szeroko się rozrosła.
   Zobaczywszy w sieni tego, którego cała rodzina za głowę familii uważała, nie mogła 
przypuścić, aby jej nie miało być wolno pobiec go przywitać i choćby spytać o Annę, z którą 
się bardzo kochały.
   Pan Krzysztof wielce bratową szanował, cenił ją jako matkę, jako gospodynię i żonę, 
musiał też odpowiedzieć na jej powitanie serdecznie, ale gdy go poczęła usilnie zapraszać, 
wygadał się zaraz, że zajechał tylko w interesie po radę do pana brata w pilnej bardzo 
sprawie, że muszą pójść radzić na ustępie w lamusie, miłego jej towarzystwa pozbawić się itp.
   — Ależ  śniadanie, śniadanie! — zawołała Kasprowa, która jak wszystkie dobre 
gospodynie do jadła przywiązywała wielką wagę. — Przecie trzeba co zjeść.
   — To nam tam na górę przyślesz — przerwał Kasper. — Brat ma dużo na głowie, teraz 
mu nie do gawędy pustej.
   Poczciwa gosposia już miała usta otworzyć, choć coś jeszcze powiedzieć, ale mąż dał jej 
znak jakiś i zwróciła się nazad do drzwi posłuszna, uśmiechnięta, a bracia poszli w milczeniu 
na ów lamus.
   Budowa ta stała w rogu dziedzińca na wysokim podmurowaniu, bo dołem miała lochy i 
izbę sklepioną na wypadek ognia; pięterko tylko, na które się wchodziło po przyczepionych z 
boku wschodkach, było drewniane, z grubych kłód dębowych w zrąb postawione. Oświecało 
je parę okien obwarowanych kratami, ogrzewał komin szeroki, w którym jednak rzadko kiedy 
ogień się palił, bo zimą nikt tu nie stawał. W izbie tej czasami tylko zbierało się męskie 
towarzystwo w dni świąteczne lub latem stawali goście poufali. Służyła ona razem na skład 
uprzęży i rzemieni, siodeł i różnych sprzętów  wysłużonych, których jeszcze precz wyrzucać 
nie chciano. W ogóle nie było to mieszkanie paradne, bo i meble z samych się inwalidów 
składały. Stół prosty sosnowy, który często pożyczany do kuchni, nosił na sobie ślady 
skrobania i nożów, mniejszy z zielono—białą warcabnicą, olejno niegdyś na nim malowaną, 
chwiał się na nierównych nogach, proste łóżko ze starym materacem skórzanym pamiętać 
musiało parę pokoleń; kilka stołków, zydel, zegar nie idący od dawna, z założonymi na pudło 
wagami, na ostatek ściana jedna obita przepysznym niegdyś, ale w kawałki zszarpanym i 
białymi nićmi poszczepianym gobelinem, nie bardzo ubierały komnatę. Ponad kominem 
dużym, niezgrabnym, widocznie przez jakiegoś amatora—mularza stawianym więcej 
instynktem niż nauką, zawieszony był wizerunek Ukrzyżowanego, rozplatany jakimś 
przypadkiem, zlepiony, pogarbiony i ledwie na czarnym tle, kilka świetlejszych miejsc dający 
poznać, co wyobrażał. Po ścianach na ćwiekach i hakach wisiało tyle rzeczy, że ich tam i 
policzyć było trudno. Rzemienne wszakże zabytki przemagały, ale między nimi i starej 
zbroiczki zardzewiałej i koszulki drucianej można było dopatrzeć.
   Gdy tu weszli, Kasper dopiero posadziwszy pana brata na najlepszym krześle położył ręką 
na kolanie i cicho zapytał go:
   — Ależ na miłość bożą? Cóż to tam jest takiego, bo nic nie wiem?!
   — Z twarzy mojej jużeś się mógł domyślać największego nieszczęścia... Syna mi 
ukradziono! Porwano syna! Serce boli — dodał pan Krzysztof, rwąc się za piersi, a później 
topiąc twarz w dłoniach — czekajmy na Melchiora, bo mi dwa razy jedno powtórzyć ciężko... 
słów brak w ustach.
   Kasper, którv swe dzieciaki niezmiernie kochał, no—  chwycił się też za głowę i począł 
tak chodzić po izbie milczący. Tymczasem bratowa sama ze służącą przyniosła śniadanie, jak 
na ubogi domek szlachecki bardzo obfite. Rozstawiono je i na wielkim stole, i na małym 
stoliczku, ale go nikt nie tknął.
   Jejmość, odchodząc, zapytała męża cicho:
   — Na miłość bożą, zręcznie się jako dowiedz, czy zostanie z nami na obiedzie, bo u nas 
postny i bez ryby, na kaszy i polewce, tobym choć posłała po węgorza czy co.
   Kasper zbył ją ręką machnąwszy, jakby chciał powiedzieć:
   „Kto tam teraz o obiedzie myśli..." — a jejmość, ruszając lekko ramionami, odeszła.
   I siedzieli tak w milczeniu, a pan Krzysztof podparty na ręku jeno wzdychał. Aż po dobrej 
chwili rozległ się tętent i powrócił Baltazar na bułanej, tęgo ją spociwszy, wiodąc za sobą 
gwałtem prawie mimo krzyku bratowej porwanego Melchiora w chałacie narzuconym na 
kapotę, bladego i mocno poruszonego niedługą, ale zbyt szybką jazdą. Kaszlał też, wchodząc 
na lamus, aż się zachodził.
   Przywitali się milczący i stanęli wszyscy, kołem otaczając pana Krzysztofa, oczekując 
odeń słowa. Krzysztof wstał z krzesła, pochodził długo, aż nareszcie stanąwszy, gdy ochłonął, 
odezwał się z wypracowaną spokojnością:
   — Mojaż to czysto sprawa i własna bieda, kochani bracia, ale i was ona nieco obchodzić 
musi. Wiadomo wara dobrze, jakeśmy zawsze stali z pp. O..., ubogie ludziska tegoż herbu i 
imienia. Od wieków się to ciągnie. Zdawało się to kończyć i zapominać, aleć złemu nigdy nie 
ma końca. Wielkim owym O... szło od wieku nie w smak, że ich imieniem i pieczęcią gdzieś 
się tam uboga szlachta podpierała. Nie zachodziliśmy im w  drogę, Bóg widzi, żaden z nas 
nigdy ich o nic nie prosił; tyleśmy winni, żeśmy naszego imienia i rodu dla pańskiej ich 
fantazji zaprzeć się nie chcieli. Kłuło to ichmościów w oczy. Około dwóchset lat temu oni, 
hrabiowie cudzoziemskiego autoramentu, zapozywali prapradziada naszego o 
przywłaszczenie klejnotu i rodowodu; był proces i pokładać musieliśmy z wielką hańbą nasze 
papiery, jakby ostatni i nowi jacyś ludzie, wywodząc się i probując szlachectwa. Wygraliśmy 
przecie, choć z długą włóczęgą po trybunałach, choć nie bez utraty resztki majętności, 
spokoju i zdrowia szafunku. Antecessor nasz zmarł pono z tego zmartwienia i z tej ohydy, że 
się musiał jak chłop prosty nowo uszlachcony legitymować. Ale temu prześladowaniu nie 
było końca, poszło ono na różne sposoby... dalej a dalej, tak że między nimi a nami nic dziś 
wspólnego nie ma. Wiecież, co nowego wymyślili, aby mnie znękać? Oto mi pan kasztelan 
porwał syna z Białej niby dla wychowania... bez mej wiedzy i woli.
     — Ale gdzież zaś to być może?! — zakrzyknął Melchior.
   — Ano to tak jest przecież, jak wam mówię  — odparł Krzysztof. — Jechali sobie przez 
miasteczko, zobaczyli chłopaka i porwali go z sobą do Warszawy, nie pytając nikogo.
   — Ano! — odparł Melchior. — A gdyby się istotnie losem jego zająć mieli?
   — Oni jego losem?! — krzyknął stary marszcząc się straszliwie. — Albom to ja ich o to 
prosił? Albo mi to dla syna losu potrzeba? Czy mi ich wielkość smakuje? Czy ich łaski 
żądałem? Albo nie pamiętam, ilu nas upokorzeniami karmili! Syn mój szczęśliwszy będzie na 
swym własnym zagonie niż pańskie wycierając przedpokoje.
   — Toć pewna — dodał Baltazar ruszając ramiona—
     mi —  że gdyby tam były i najlepsze chęci, nie tak się przecie robi z rodzicami, żeby im 
dziecko pochwycić wśród drogi... Toć by i żebrak tego nie przepuścił.
   — Nie chcę rzeczy widzieć czarniej, niż są  — rzekł pan Krzysztof — ale czym ich dwory 
dzisiaj? Gniazdami zepsucia i zgnilizny... W tę otchłań nie myślę rzucać mojego dziecka, aby 
zmarniało jak oni! Nie, nie!
   — Ale kasztelan bezdzietny! — zawołał Melchior.
   — Cóż z tego! — rzekł Krzysztof. — Przyjmie go za syna? Wielka łaska! Nie chcę ja dla 
Adasia ani ich splendorów, ani cudzej strzechy, ani innego losu nad życie pracowite i 
poczciwe, ani bogactw, ani tytułów, ani pożyczanego szczęścia. Byliśmy od wieków prostą 
szlachtą nie mającą nic wspólnego z grafami imperii i książętami rakuskiej fabryki, mnie 
moja smakuje dola, widzę w niej zbawienie i błogosławieństwo boże, a w ich uczynku 
kryminał, spisek, prześladowanie, prepotencją magnacką, usadzenie się na zgubę naszego 
rodu i imienia. Nie mogli go inaczej zgnieść, chcą go pochłonąć.
   Bracia milczeli.
   — Jadę wprost do króla jegomości — dodał Krzysztof — po wymiar sprawiedliwości, ale 
mi potrzeba dokumentów od całej rodziny naszej, żeśmy zawsze, jak sięgnę pamięcią, byli 
przez nich prześladowani. Przecież król musi mnie wysłuchać.
   — Mój kochany panie bracie — przerwał Baltazar — chyba to nie wiecie, jakiego my 
króla mamy. A toć to taki Francuz, jaki i ci O... Swój swego zna, kruk krukowi oka nie 
wykolę; na nic się nie zda skarżyć, chyba żeby się nowego wstydu napić.
   — A cóż? Mam im go tak zostawić? — ofuknął Krzysztof.
   — E, e, ja myślę, że oni ci go sami oddadzą  — rzekł Melchior. — Zobaczą, że się nie 
udała sztuka, a jak  sądzę, gdy narobisz hałasu, toć powiedzą: niemiła księdzu ofiara, idź cielę 
do domu.
   Była w tym intencja ukłucia pana Krzysztofa, której on z wielkiego bólu nie poczuł nawet 
i mówił dalej:
   — Zawsze mi jednak potrzeba tego dokumentu, który już przygotowałem dziś rano. — Tu 
dobył papier zza kapoty. — Wyliczyłem w nim wszystkie popełnione względem nas 
niesprawiedliwości, procesa o spadki przemocą wygrywane po trybunałach, sprawą o imię i 
honor naszego szlachectwa, o wszystko, wszystko... Przeczytajcie i podpiszcie: ot, czegom od 
was przyszedł prosić  — dokończył pan Krzysztof, rzucając papier na stolik.
   — Dalej, żonę jakkolwiek ukołyszę, Baltazara na straży postawię, aby się nie dowiedziała 
o niczym, a sam ruszam do Warszawy.
   Westchnął pan Krzysztof, otarł pot z czoła i usiadł, wszyscy trzej bracia zbili się w kupkę, 
czytając po cichu podany im dokument, który pan Krzysztof spisał naprędce prawie z 
pamięci, bo mu krzywdy stare rodziny stały na myśli, leżały na sercu i z papierów o nich 
wiadomości czerpać nie potrzebował.
   Głuche przez chwilę panowało milczenie; korzystając z niego, pan Baltazar dwa razy 
napił się starki, na co nikt nie uważał.
   — Ha, my ci tu z serca podpiszemy — rzekł wreszcie Kasper — bo tu jednego słowa nie 
ma, żeby nie była święta prawda, ale na co się to zdało?
   — Jużciż ja — odparł Krzysztof — sromoty naszej darmo na świat wywlekać nie będę, 
boć to zawsze krew jedna, choć popsuta, ale na wypadek oporu z ich strony chcę mieć coś, co 
bym mógł królowi przedłożyć.
   — O, syna ci i bez tego oddadzą! — szepnął Kasper. — Ale jakżeż go u licha wziąć 
mogli? Juściż nie siłą?  — Dziecko! Potrzebaż tam było przemocy? Dosyć jedwabnych ich 
słówek, wzięło się na łup biedactwo — rzekł ojciec — ale nim ja tam dojadę, nim go wyrwę z 
tego piekła, czy nie zasmakuje on w nim? Czy napiwszy się raz zbytku, nie zawróci mu się od 
niego głowa? Czy na całe życie nie będzie nieszczęśliwy lub... lub...
   I nie dokończył pan Krzysztof, bo mu się strumienie łez polały z oczów; usiadł  łkając, a 
bracia przystąpili doń z pociechą, na którą zdawał się obojętnym; oczy utopił w posadzkę i 
milczał.
   — Podpiszcież  — rzekł  — jadę...
   — Słowa nie ma, że potrzeba podpisać  — odezwali się Baltazar i Kasper; Melchior 
milczał, głową tylko kiwnąwszy na znak, że się nie odłącza, ale ruszał ramionami, bo miał w 
tym względzie swe teorie, nieco różne od braterskich.
   I on, i żona jego, ów Herod—baba, której Baltazar tak nienawidził, skąpiąc we dwoje, 
przekonali się, że bardzo trudno przychodziło dobić się grosza i samemu o własnych siłach 
dorobić fortunki na szlacheckim zagonie; wzdychając więc powtarzali sobie często, że nie ma 
to jak pańskiej klamki się trzymać, że wszystko na świecie daje protekcja i stosunki, a 
uchowaj Boże, narazić się na prześladowanie możnych! Rodzina O... hrabiów, bogatych i 
wysoce położonych, choć całkiem im nie znana i nieprzyjazna, często bywała przedmiotem 
ich rozmów, wzdychali do niej i protekcji, jaką by tam pozyskać mogli, pan Melchior marzył 
o podróży do Warszawy. Szczególniej sarna jejmość wmawiała mężowi, że gdyby umiał i 
chciał, pewnie by tam co od bezdzietnych kasztelaństwa mógł pozyskać. Zgadnąć więc łatwo, 
jak wystąpienie przeciwko nim ciężkie było dla pana Melchiora.
   — Jak to tam pan brat sobie uważasz — odezwał się,  pokaszłując, pan Melchior — ale 
gdyby to tak na mnie, ja bym wcale z tego historii żadnej nie robił; bogatych imienników, a 
po trosze może i krewnych, nie narażałbym sobie. Cóż to znowu tak złego, że dziecko biorą 
na opiekę i chcą je wyprowadzić na człowieka; chleb pewny, znaczenie w świecie, edukacja. 
Z ich łaski Adaś, co by jak my całe życie w szarej kapocie chodził, kto to wie, może kiedyś 
familii naszej być protektorem. Co to dla panów trudnego? Dużo nas jest szlachty drobnej i 
hałasujemy, jak się należy, ale co my bez tych żółtobrzuchów zrobimy? Cni zawsze 
przemogą! Darmo się borykać. A zadrzesz się jegomość z nimi znowu, to oni i jegomości, i 
nas zetrą na miazgą. Ja bym tego nie czynił, pojechałbym do Warszawy submitować się im, 
poznać, polecić im dziecko i wróciłbym spokojny
   o los chłopca. Już mu oni zginąć nie dadzą. A któż to wie? Bezdzietni, imię to samo, herb 
ten sam! Pomiarkujcie no na chłodno, panie Krzysztofie, ja się tam nie mam za rozumnego, 
jestem sobie prostym hreczkosiejem, ale zdrowy rozsądek tak dyktuje.
     — Bracie Melchiorze — rzekł Krzysztof powoli, poglądając po twarzach przytomnych, 
których wystąpienie Melchiora wprawiło w widoczne zadziwienie i jakąś niepewność, z 
której strony była prawda — tak się mówi, gdy się myśli tylko o chlebie i o rzeczach 
powszednich, ale jest coś droższego nad chleb, majątek
   i błyskotki tego świata: to swoboda i godność człowieka. Czyż sądzisz, że w tych łaskach 
pańskich dworak i wychowaniec magnatów nie straci uczucia swej niezawisłości, że mu 
piękna sukienka zapłaci za wrzody, które duszę jego obsiądą?
   Pan Melchior ruszył tylko ramionami.
   — Już ja tam z jegomością nie będę się spierał  — rzekł powoli, pomrukując — ale 
gorszeż to zepsucie po dworach jak we dworkach?
     — Wszędy złe jest, bośmy ludźmi! — zawołał Krzysztof. — Tylko jedno drugiemu 
nierówne: u nas jest ono przypadkiem, tam chlebem powszednim. Ja nie chcę mieć syna 
panicza, ale w grubej siermiędze — człowieka.
   — To nie ma co i mówić  — odparł Melchior — podpiszemy, podpiszemy, tylko się 
dobrze rozmyślcie.
   — Myślałem ja dosyć i już, zdaje mi się, czego innego nie wymyślę  — rzekł Krzysztof 
przysuwając papier.
   Pierwszy do niego jął się Kasper, Baltazar po nim, aż gdy przyszła kolej na Melchiora, 
umoczywszy pióro spojrzał jeszcze na Krzysztofa.
   — No? Koniecznie? — zapytał.
   — Nie, niekoniecznie — odparł z dumą, chwytając za papier, stary. —— Jeżeli się boicie 
o siebie, Bóg z wami, pójdę i bez waszego podpisu.
   — O, cóż znowu! — rzekł Melchior trochę urażony. — Mnie nie tyle idzie o siebie, co o 
was.
     Nastąpiło milczenie ciężkie, pan Krzysztof trochę drżącą ręką zasypał piaskiem podpisy 
i nic nie rzekłszy, schował dokument do kieszeni. Zmieszany pan Melchior nie dopominał się, 
skrobał po łysinie, siedział smutny i stękał.
   — Ale ja podpiszę  — zaczął po chiwli poglądając bo—jaźliwie — na każde zawołanie 
wasze jestem gotowy.
   — E e! Kata ty tam podpiszesz! — wybuchnął nagle Baltazar. — Musiałem, 
przyjechawszy do waści, powiedzieć, o co idzie, bo to tam żadna tajemnica; jejmość wasza 
posłyszała i nagroziła ci, żebyś nie śmiał podpisywać: ot, cała rzecz... A że pan brat, bez 
urazy, w spódnicy chodzi, a pantoflem głowę nakrywa, stąd i te ceregiele.
   Nie można było przykrzejszej prawdy powiedzieć w sposób dotkliwszy. Melchior zerwał 
się cały czerwony.
     — Już to nie pierwszy raz — krzyknął pan Melchior — mówisz mi takie rzeczy, a ja 
tego znosić nie chcę, jako żywo i nie będę! Kiedy mi żona dobrze radzi, dlaczegobym nie 
miał jej słuchać? A jak trzeba, to się też i ja umiem postawić. To gadanie wasze złośliwe, 
panie bracie, po ludziach poszło i wszyscy mnie teraz prześladują. Ja do was mam urazę. 
Mam urazę!
   — A jak masz, to co? — zapytał Baltazar nakładając fajkę. — To co? Mów, to co?
   — No... to z panem bratem... zrywam...
   — A jak zerwiesz, to co? — dodał spokojnie myśliwiec.
   — I proszę, żebyś więcej w domu moim nie bywał i na moich gruntach nie polował! — 
krzyknął, coraz bardziej się perząc, Melchior.
   — A jak się pozbawię towarzystwa pana brata, pani bratowej i polowania w ich dobrach, 
to co? — spyta! jeszcze Baltazar.
     — To... jak tam sobie pan brat chcesz, ale ja stanowczo mówię przy świadkach, kwita z 
przyjaźni.
   — Kwita, więc kwita — odparł, zapalając bakun, Baltazar. — Ja nic przeciw 
pokwitowaniu się wszelkiemu nie mam i, szczerze powiedziawszy, niewiele mnie ono 
obchodzi.
   — Dajcież temu pokój! — przerwał zgorszony pan Krzysztof. — Na miłość bożą, 
przystałoż nam, ubogim, dla marnego słowa, co się z gorącości wyrzekło, siać między sobą 
niezgodę?
   •— A już bo też tego gadania było dosyć! — krzyknął Melchior — kiedy tak, to tak.
   — No, a cóż mi zrobicie, gdy nie tylko gadać, ale i śpiewać będę o pantoflu, chodząc 
mimo waszego dworu? — odpowiedział Baltazar.
   Melchior zamilkł, ale pobladł i ściął zęby.
   — Słuchaj, bracie Melchiorze — dokończył po chwili
     Baltazar. — Nie gniewaj się, nie dąsaj, co raz zerwane, tego już związać na powrót nie 
potrafi żadna moc ludzka; dla mnie nie ma już brata Melchiora, ale jest pan Melchior O..., 
któremu się prawdę winno jak każdemu innemu człowiekowi. Otóż ci powiem, źle z waścią, 
panie bracie, źle; gdzie ogon rządzi, tam głowa błądzi: mów ty sobie, co chcesz, a jejmość 
waszecią trzęsie. Melchior, nie mogąc wytrzymać, porwał za czapkę.
   — Ja, stary żołnierz, nikomu się nie narzucam, nikogo o nic nie proszę; jak mi tu u was na 
ojcowiźnie miejsca zabraknie, pójdę za strzelca służyć do jakiego dworu i ani będzie gorzej, 
ani lepiej. Czy wam z tym lżej będzie... no, to pomiarkujcie.
   — Ale, panie bracie, co znowu! — zawołał Kasper. — Póki mojego życia, tyś u mnie 
zawsze bratem i gościem najmilszym.
   — No, i ja mówić nie potrzebuję  — dodał Krzysztof. Melchior się dąsał.
   — Ale bo czegóż miele językiem?! — zawołał.
     — Balibyście pokój! — dorzucił Kasper. — Braterska waśń, obraza boża.
   — I tym przykrzejsza dla mnie, że się czuję jej przyczyną  — rzekł Krzysztof.
   — Ale gdzie zaś! — rzekł  śmiejąc się i siadając w kącie Baltazar. — Bratu Melchiorowi 
dawno było żal tej łyżki krupniku, co mi ją tam czasem dać musiał, choć za nią, jak mogłem, 
starałem się wypłacić; dobrze mu się przytrafiło, że jest na co to zepchnąć... Ot, spokojny być 
może teraz, że już wrota za mną nie zaskrzypią.
   Melchior ze złości cisnął o ziemię czapkę, którą w ręku trzymał.
   — Tylkoż już tego dosyć  — krzyknął  — dosyć!
   — Będę sobie gadał, ile zechcę  — rzekł Baltazar — a komu słuchać niemiło, niech sobie 
uszy zatknie.
     — Bracie — podchwycił Kasper — w moim domu, proszę cię!
   — Z mojej przyczyny! — dodał Krzysztof.
   — Ano, to znowu inna sprawa! Chcecie? Milczę. Gadajmy o czym innym, choćby o 
żelaznym wilku.
   Krzysztof spojrzał na stary, srebrny zegarek, który miał za pasem.
   — Pójdę, ino pożegnam jejmość i muszę  śpieszyć do domu! — zawołał. — Pilno mi 
bardzo, żonę jeszcze do podróży tej, której się nie spodziewa, przygotować potrzeba, a potem 
w drogę... Ty, Baltazarze, jakoś mi przyrzekł poczciwie, będziesz domu strzegł i mojej 
Anny... mojej Anny...
   —  Żołnierz jestem, jak mnie postawisz na warcie, dopóki mnie nie zluzują, nie odejdę, 
bądź spokojny — odpowiedział Baltazar.
   Melchior, na którego zdawano się nie uważać, już miał odchodzić, ale mu się jakoś 
kwaśno zrobiło i miął podjętą czapkę, skakał i kręcił się po izbie. Jak nic, dałby się był 
przeprosić.
   Ale nie znałby Baltazara, kto by sądził, że on kiedy kogo o przebaczenie i pojednanie 
prosić będzie. Kasper mu coś szeptał na ucho, on głową potrząsał fajkę paląc.
   Ubogi, stary, ale harda dusza w ciele biednym, Baltazar głowę nawykł nosić do góry i 
serce nie nisko; Melchior go znał dobrze i wiedział, że mu z tą w prędkości wyrzeczoną kwitą 
będzie niedogodnie, trudno się jednak było zwrócić i samemu prosić o przejednanie, Baltazar 
by i tego nie przyjął. Począł się tedy powoli z braćmi żegnać, którzy dosyć się z nim zimno 
rozstali, dopadł drzwi widocznie pochmurzony i wyszedł z głową spuszczoną.
   Gdy się drzwi za nim zamknęły, oba bracia wpadli na Baltazara.  — Moi mili — rzekł  
żołnierz — albo pamięci nie macie, albo mi krzywdę robicie, a com ja winien?
   — Boś mu też zbyt ostro przyciął.
   — Prawda w oczy kole.
   Krzysztof jął się także do drogi sposobić, ale poszli wprzód jejmość pożegnać, która już 
była na wszelki wypadek posłała z niewodem do sadzawki po karasie.
   We dworze u pana Kaspra nie było wytwornie, ale ludno, gwarno i wesoło; w wielkiej 
izbie bawiło się dzieci kilkoro, a obok jejmość jedno kołysała, drugie trzymając na ręku.
   — Cóż to? Myślicie już jechać? A obiad? — spytała frasobliwie. — Jam się zmogła 
przecie na melszpajs dla brata Krzysztofa!
   — Zostałbym ja z wami i na suchym chlebie — odparł stary — ale rai pilno do mojej 
Anny; sprawę też mam ciężką na barkach, nie miejcie mi za złe: muszę jechać.
     — To choć co ciepłego! — zawołała poczciwa gosposia. — Każę wam kawał mięsa 
podać.
   — A post? Nie głodnym już z łaski waszej! — rzekł Krzysztof.
   — Co do mnie — odezwał się zza pleców brata Baltazar — t i t ul o podróży z panem 
bratem domawiam się o jeden kieliszek wódki z lada jaką przekąską, choćby mięsem, bo 
mam dyspensę na całe życie udzieloną przez kapelana pułkowego.
   Uśmiechnęła się gosposia, na nosie grożąc bratu, ale ten nie zważając na groźbę, wskazał 
na klucze i dostawszy, czego pragnął, zasposobiony do podróży, po długich w ganku 
pożegnaniach siadł na wózek z panem Krzysztofem. Ten od „bocianego dworu" do Wólki 
Brzozowej wciąż wzdychał, dumał i ani słowa się nie odezwał.
   Nie lubił milczenia pan Baltazar, ale szanował smu—
     tek brata i patrzył po polach; myśliwy, widział na nich, czego by inne nie dojrzało oko: 
zajęcze kotliny, tropy lisie, różne skazówki łowieckie, z których w przyszłych wyprawach 
swoich obiecywał sobie korzystać.
   Około południa dobrali się tak nareszcie do Wólki Brzozowej i zdziwił się mocno pan 
Krzysztof z dala żony upatrujący, gdy ją w ganku zobaczył z mocno zaczerwienionymi 
oczyma, ale twarzą wesołą i ożywioną.
   Jemu, co ją tak kochał, nietrudno było na pierwsze wejrzenie odgadnąć, iż oczy te płakać 
musiały, że Anna miała jakieś zmartwienie. Tknęło go zaraz, że się o synu dowiedzieć mogła, 
i spojrzeli po sobie niespokojnie z panem Baltazarem, ale pogodny wyraz twarzy i uśmiech, z 
którym ich powitała, zbił ich z tropu.
   — Ale co to jejmości, moja panno? — spytał Krzysztof. — Oczy masz czerwone?
   — Ja? Chyba od dymu, bom w piekarni siedziała trochę  — odpowiedziała małżonka, 
spinając się  na palce, aby go objąć za szyję i pocałować. — A czegóż bym ja płakać mogła?
   — Alboż mówiłem, żeś płakała? — podchwycił mąż niespokojny.
   — Może mi się zdawało? — po cichu szepnęła Anna.
   — Jam tylko zobaczył oczy, ale...
   Uśmiech nowy a serdeczny zupełnie uspokoił męża, ale pan Baltazar zimniejszy, ledwie 
się z pyłu otrząsnąwszy, pobiegł co żywo do ludzi na folwark, aby lepiej prawdę zbadać.
   Zastał ich w kuchni w podejrzany sposób coś między sobą szepczących.
   — Hej, Janek! — odezwał się do fornala. — Chodź ino tu! Kto jejmości powiedział o 
synie? Ha?
   — Dalibóg, nie ja! — zawołał przerażony fornal.
   — Otóż masz! — chwytając się  za głowę, krzyknął Baltazar. — Mów mi zaraz: kto?  — 
Ja tylko mówiłem gospodyni, co mi powiedział mieszczanin, a Ustysia pobiegła i zaraz 
wyśpiewała jejmości.
   Nie mówiąc już słowa więcej, Baltazar smutny powrócił do dworku. W izbie pierwszej 
siedzieli oboje przy sobie starzy, ale Anna widocznie kryła przed mężem, że wiedziała o synu, 
a oczyma dała znak tylko bratu, domyśliwszy się powodu jego wycieczki na folwark, żeby jej 
nie wydawał.
   Baltazar siadł, ale choć stary żołnierz, poczuł ciarki za skórą, tak mu żal było biednej 
kobiety. Im bardziej się w nią wpatrywał, tym mniej rozumiał spokój i niemal wesele, które 
na jej twarzy panowało.
   ,,Ależ gra komedię! Niechże ją! — mówił sobie w duchu. — Już to do tego nie ma jak 
baby! Święta niewiasta, a patrzajcież, jak męża zwodzi, aniby się domyślił, że jej serce krwią 
płacze."
   W istocie kobiecina prawie była rozpromieniona, czego już Baltazar pojąć nie mógł; 
zdawało mu się, że to małżeństwo, tak zgodne, jedno mieć musiało uczucie.
   Inaczej na ten raz los zrządził i wiele bólu odjął pani Krzysztofowej.
   Wkrótce po wyjeździe męża nadbiegła do niej Ustysia z plotką, w tak straszny sposób 
wypowiedzianą, że zrazu padła od niej jak piorunem rażona matka. Ale rzeczy się zaraz 
wyjaśniły, Ustysia wypowiedziała, jacy to wielcy panowie wzięli Adasia, że pojechał w 
karecie z samą panią, że go pieścili, że list do ojca napisał bardzo piękny itp. Biedna matka 
tak dobrze rozpytywała, tak badała wszystkich pilnie, że z tych słów rozproszonych, z 
opowiadań rozmaitych domyślić się potrafiła zdarzenia. Ale zamiast się nim strapić jak 
ojciec, uradowała się nim wielce. Widziała w tym zrządzeniu palec boży, który w 
rzeczywistość obracał jej najserdeczniejsze marzenia. Ona w cichości serca tak pragnęła  dla 
swojego dziecka wielkości, blasku, bogactwa, szerszego pola do życia, ona tyle razy śniła o 
właśnie podobnych dlań losach, a tu traf jakiś dziwny, jakby Opatrzności rozkazem, zsyłał 
właśnie tych O..., którzy podejmowali się ukochanego jedynaka postawić na tym stanowisku, 
na jakim matka widzieć go chciała.
   Najdziwniejsze w tym wszystkim było matki niewytłumaczone przeczucie losu, jaki 
spotkał Adasia.
   Pani Krzysztofowa, często dumając o synu, wyobrażała sobie właśnie scenę podobną tej, 
jaka przed kilku dniami odbyła się przed kościółkiem w Białej, mówiła sobie często: „gdyby 
też który z tych bogatych O... przejeżdżał tamtędy, może by go piękność dziecka uderzyła, 
spytałby, co za chłopiec, dowiedziałby się nazwiska i podjął jego losu". Anna, marząc, była 
sobie zupełnie taką powieść stworzyła i bawiła się nią często, pragnąc dla dziecięcia tego, co 
się jej szczęściem dlań zdawało.
     Teraz, gdy opis wypadku ją doszedł, tkniętą została podobieństwem jego ze swym 
jasnowidzeniem, upatrzyła w tym wyraźny cud, uradowało się jej serce, widziała bowiem 
wszystko dobre dla dziecka, wymodlone przez siebie, wypłakane u Boga: wielkie losy, 
świetną przyszłość Adasia.
   Według niej Adaś nie był stworzony do tej wsi i zagona ojcowskiego: jego piękność, 
żywność, dowcip, pragnienia dziecięce, które tu zaspokojonymi być nie mogły, kazały czego 
innego życzyć.
   Rozpłakawszy się naprzód łzami gorzkimi, Anna padła potem na kolana, dziękując Bogu 
za to zrządzenie cudowne, ale zarazem opanował ją niepokój wielki.
   Nieraz mówiła z mężem o przyszłości syna; pojęcia ich w tym względzie zupełnie były 
różne: ojciec chciał mieć z niego człowieka, ona — jakiegoś jasnoskrzydłego bohatera.
     Milczała, gdy o tym mówił, ale wzdychała. Wiedząc, co pan Krzysztof chciał zeń mieć, 
nie wątpiła już, iż ten traf, który dla niej zdawał się tak szczęśliwym, dla niego będzie ciosem 
okrutnym; czuła, że on syna oddać nie może, że poleci za nim, że go odebrać zechce bodaj 
gwałtem.
   Szło jej właśnie o to, aby temu zapobiec, obawiała się niedoli Adasia, którym sam Bóg 
zdawał się wyraźnie opiekować, ale ojca mogącego Panu Bogu skrzyżować robotę.
   Głowę więc łamała sobie, co począć z mężem, gdy przyjedzie, jak go uspokoić, ukołysać, 
czy mówić nawet z nim o tym i jak? Czuła, że on ten wypadek przed nią taić będzie. Gdy 
dwaj bracia powrócili do Wólki, Anna jeszcze nie była pewna, jak ma sobie postąpić, ale 
wesoło prawie, choć w duszy niespokojna, przyjęła męża, nie dając znać po sobie, co się w 
sercu działo.
   Pan Baltazar, który dopytał się już był, iż pani o wszystkim wiedziała, patrzył na nią 
ciągle, nic nie rozumiejąc, i powtarzał w duchu:
     „Ależ gra komedię baba! Ależ gra! A takie to na pozór trusiątko... Każda z nich jak tylko 
do fałszu nada się, gdyby do płodzenia go była stworzona! Oj, kobiety! Miał słuszność  ów 
jezuita, gdy mówił: F e —  m i—
   I kiwał głową mrucząc pod nosem: — Dobrze to, dobrze, że się człek nie ożenił!
   Oboje Krzysztofostwo próżna, w istocie grali z sobą komedię: on utrzymując niepokój, 
który go dręczył, a szukając powodu do wyrwania się z domu, nie spowiadając się  żonie 
dlaczego; ona tłumiąc w sobie chęć stanowczego rozmówienia się, aby nawrócić na swe 
przekonanie pana i męża.
   Jako jedyny środek przekonania go, iż w tym była wola boża, uważała Anna swe 
przeczucie kilkoletnie
     przygody z synem jej w Białej, swe pragnienie właśnie tego, co się stało; myślała, iż gdy 
mu opowie szczerze, co jasnowidzeniem wyśniła zawczasu, Krzysztof uzna w tym wyższą 
wolę i przeznaczenie Opatrzne.
   Ale do szczerej rozmowy o tym przyjść nie mogło. Pan Krzysztof chodził sumując, 
opamiętywał się chwilami, uśmiechał półgębkiem; oboje, z ukosa na siebie poglądając 
nieznacznie, milczeli.
   Baltazar to w okna, to na panią bratową poglądał; Annie policzki paliły się niezwykłym 
rumieńcem i oczy dziwnie błyszczały: miała gorączkę.
   Gdy tak wszyscy siedzą pochmurzeni, rozdrażnieni, jakby w oczekiwaniu jednego słowa, 
które ma im usta otworzyć, w dziedzińcu zrobił się hałas wielki. Naprzód wszystkie psy od 
strony wioski słyszeć się dały, potem dworskie zaczęły ujadać kolejno; starsze, młodsze, aż 
do szczeniąt powybiegaly do bramy zza komórek i ustawiwszy się zastępem, szczekały i 
wyły, krzyczały i skomlały najdziwniejszymi głosami.
   Niekiedy na chwilę ustawał ten hałas, to znów zrywał się jeszcze głośniej i zapalczywiej. 
Było to raczej naszczekiwanie niespokojne niż zajadłe, zwyczajne zresztą w Wólce, gdy 
ktokolwiek obcy zwłaszcza pieszo przybywał, bo jak ludzie tak psy mało tu byli przywykli do 
odwiedzin i nowa postać zawsze wielki sprawiała zamęt. Zarówno z tymi domowymi 
stróżami wybiegała czeladź ze wszystkich kątów, byle choć bryczka kwestarza na dziedziniec 
się wtoczyła.
   Ale tym razem hałasowi się nawet dziwić nie było można, najostrzelańsze psy i konie 
miały się prawo nastraszyć, zjawisko w istocie było niepospolite i dziwaczne.
   Środkiem dziedzińca od bramy  szedł wielkiego wzro—  stu, barczysty, czerwonej, 
szerokiej pogodnej twarzy, z głową do góry podniesioną, mężczyzna.
   Na nogach miał obuwie proste, wieśniacze, postoły lipowe, sięgające prawie do kolan, 
zręcznie rzemykami przypasane i niby rzymski koturn naśladujące z daleka. Okrywała go 
szara z zielonymi sznurkami krojem świt chłopskich siermięga, dosyć długa, której poły, aby 
mu w drodze nie zawadzały, pozarzucane były w kieszenie i układały się dosyć malowniczo. 
Na plecach miał czarne biesagi podróżne przerzucone przez ramię, czapkę lekką rogatywką, 
kij pod pachą, a w ręku trzymał skrzypce, na których przygrywając wszedł w dziedziniec 
nucąc jakąś piosenkę głosem donośnym.
   Postawę miał wielce uroczystą, czoło nieco wyłysiałe, jasne i piękne, oczy niebieskie 
pełne jeszcze młodocianego życia. Z pozoru zdawał się mieć lat pięćdziesiąt kilka, siwiał już 
nieco, a wąs długi, spuścisty, na pół był szpakowaty, pół jasnożółty jeszcze. Szedł z wolna, 
śpiewając i grając jedną  zwrotkę, której wyrazy z ganku domu dobrze dosłyszeć było można.
   Pokój temu domowi Niesie pielgrzym ubogi, Dajcie spocząć gościowi, Który wita te 
progi. Pokój temu domowi...
   Wiersz ten wcale niewyszukany, śpiewany był na nutę prostą, a skrzypca mu wtórowała, i 
wszyscy ludzie z oficyn i folwarku powylatywali patrzeć i słuchać, a choć znać było, że 
zjawisko to nie pierwszy już raz oglądali, na twarzach ich malowało się dlań mimowolne 
jakieś poszanowanie; młodsi biegli psy odganiać, starsi zdjęli kapelusze, kobiety z 
ciekawością przestraszoną przypatrywały się z daleka; pan Krzysztof wyjrzał oknem, a 
Baltazar zawołał:  — Hej, hej! Tać to poczciwy nasz Diogenes Kapustyński, ot, w porę się 
przysunął!
   — Tak, to on — dodał stary. — Ależ dawnośmy go tu nie widzieli!
   — Chodźmy go przyjąć!
   Ruszyli się. Diogenes, ze skrzypką tryumfalnie przeszedłszy podwórze, już stał w ganku i 
głos jego basowy, mocny rozlegał się zawsze jedne powtarzając wyrazy:
   Pokój temu domowi!
   — I temu, kto mówi — odparł, wychodząc z otwartymi rękami, pan Krzysztof.
   Diogenes już skrzypkę był pod pachę wziął, czapkę zdjął i czoło z potu ocierając 
uśmiechał się do gospodarza. Ścisnęli się, a przybyły odezwał się poważnie:
   — A co, bratuniu, kopa lat! Kopa lat panie Krzysztofie! Wędrowało się, wędrowało, aż 
stare nogi do Wólki jeszcze raz przyniosły.
     — Bóg zapiać.
   — Oho, i szanowny pan Baltazar, brat w pieśni! — rzekł, postrzegając go, Kapustyński. 
— Jakże ty się masz, stary wygo?
   Rzucili się sobie w objęcia.
   — Jak ja się mam? Jak widzisz! Stary węgorz zawiędły!
   — No, no! Prosimy do izby — przerwał pan Krzysztof — a kosztur i skrzypkę złóżcie w 
miejscu bezpiecznym.
   — Kosztur przywykł stawać w kącie na spoczynek, choćby w sieni, bo to pokorna istota 
— odezwał się Diogenes — ale skrzypka to jejmościanka fertyczna, potrzebuje oka, aby mi 
jej kto nie zbałamucił; nie odstępuje mnie ona nigdy. Ledwie bym ją porzucił, już
     by jakie niezdatne ręce ową kochankę Apollinową zbezcześciły plugawym 
dotknięciem... ze skrzypką wszędy, nawet do kościoła, i Pan Bóg się za to nie gniewa.
   — Więc i ze skrzypką, i z koszturem, panie bracie, do wnętrza.
   W progu powitała ich uśmiechnięta gosposia, a na jej widok rozjaśniła się twarz 
Diogenesa.
   — Witaj mi, gwiazdo promienna! — zawołał. — Jakże to się zaraz jasno a wesoło od 
twych oczu zrobiło! Jakaż bo świeża a śliczna zawsze jejmość dobrodziejka, jakby jej lata 
dotykać nie śmiały!
   — O, pochlebca! — zaśmiała się Anna, zmieszana, rumieniejąc. — Mów to młodym, ale 
po co się starym urągasz?
   — Ja pochlebca? Ja bym się  śmiał urągać? — odparł żywo, całując jej ręce. Kapustyński. 
— Cóż za obelgą płacisz mi pani za dobre słowo? Nigdym nawet kobiecie nie cukrował 
prawdy, ale jejmość mi istotnie wyglądasz jak samo szczęście: wszak asindźka dobrodziejka 
wiesz to dobrze, żem się w niej kochał i kocham.
   — Słyszycie? — rzekł pan Krzysztof. — Przyznaje się.
   — Otóż cała moja cnota, że do tego grzechu przeciwko przykazaniu: nie będziesz 
pożądał  żony bliźniego twego, szczerze się bijąc w piersi, przyznaję. Gdybym był taką Annę 
znalazł... a, kto wie, i ja bym był może wyszedł na porządnego człowieka, nie na takiego 
osmolonego włóczęgę!
   Siedli tedy w izbie przy stole, a Diogenes złożył przy sobie ostrożnie skrzypkę, tchnął 
piersią szeroko i zatoczył okiem wokoło, jakby szukał, czy się tu co nie zmieniło.
   — Otóż to mi — rzekł patrząc po ścianach — przykładne domostwo; lat tyle, a ćwieczka 
nie brak i nic nie przybyło; krzesło się nie ruszyło z miejsca, ludzie  nie postarzeli, jakby 
wyszedł stąd wczoraj... bcati, beati, si bona sua nor int...
   Na te słowa pan Krzysztof westchnął mimowolnie, spojrzał nań bacznie Diogenes, ale 
udał, że tej cichej skargi nie posłyszał.
   — Ot — rzekł  — i Chrystus Pan wasz cudowny, ot i wianuszki z Bożego Ciała, i palma z 
Kwietniej Niedzieli, i snopek N, Panny Siewnej, i toż samo nawet wonne w komnacie 
powietrze.
   Zadumał się jakoś głęboko, głowę na piersi spuściwszy.
   — Hej, hej! — mówił dalej po chwili. — Oto są podobno ostatki takich doli szczęśliwych, 
jakich dawniej wiele bywało; świat się mieni, burzy gdyby młode piwo, chce żyć nie w 
pokoju jak wy, ale we wrzawie odurzającej; przychodzą takie czasy na ludzi, nie ma na to 
rady! Za sto lat już takiego dworu nie zobaczą na ziemi naszej.
   I westchnął stary; ale w tej chwili przysiadł się do niego Baltazar i poczęli szeptać z sobą. 
Powiedzmy tu słowo o Diogenesie Kapustyńskim.
   Sam on się przezwał Diogenesem, w istocie imię jego szlacheckie było Kapustyński. 
Przeszłość jego grubą jakąś okryta była tajemnicą.
   Wiedzieli wprawdzie wszyscy, że pan Izydor pochodził z dosyć majętnej rodziny, że 
staranne odebrał wychowanie u księży pijarów w Warszawie, że później podobno służył 
wojskowo, że kędyś latał z szabelką poza granicami, niespokojnemu charakterowi szukając 
przygód pożądanych i nasycenia; że potem powrócił do domu, miał przywdziać mniszy habit 
i rozpoczął już nowicjat u księży kapucynów w Lubartowie, ale prędko mu to w niesmak 
poszło, zrzucił suknię, zdał stryjecznemu majątek wcale piękny i począł dobrowolnie jakieś 
życie tułacze.  Raz w rok zjawiał się on w swoim niegdyś dworze, ze skrzypka i piosenką, 
zasiadał z bratem do stołu, opatrywał bardzo troskliwie gospodarstwo, zaglądał do regestrów, 
rozpytywał ludzi, bo majętności nie zrzekł się był całkowicie na brata, ale mu ją puścił tylko 
warunkowo, wymawiając sobie kilkaset 2łotych na siermięgą, buty i kalafonię. Zrobiwszy 
dokładny przegląd swojego majątku w Durynie wyruszał znowu na rok, czasem więcej i 
wiódł takie życie swobodne, nie wiedzieć gdzie się dziewając. Niekiedy po kilka tygodni 
gościł w jakim dworze, gdy mu się ludzie upodobali; ale pracował, uczył dzieci, gospodarzył, 
posługiwał w tym i owym, byle po swej woli a sercu, nie z żadnego musu: to znów znikał z 
okolicy i z kraju i nikt nie wiedział, gdzie się dziewał.
   Lubiano go i szanowano powszechnie, bo był w istocie człowiekiem pełnym wielkich 
przymiotów, których tylko jakaś bujna fantazja wprząc w karby regularnego żywota nie 
dopuszczała; grzechem jego było dziwactwo, któremu oprzeć się nie umiał.
     W tej prawdziwej pielgrzymce żywota wesoły humor nigdy go nie opuszczał; śmiał się 
niemal ze wszystkiego i ze wszystkich, czasem dlatego może tylko, aby nie płakać. Umiał on 
i poszanować, co szacunku było warte, ale nieliteściwie chłostał, co się oń nie zasłużywszy 
dopominało.
   Z chłopem się tali dobrze rozumiał jak z najuczeńszym człowiekiem, bo się o niego 
nieustannie ocierał, a w towarzystwie wieśniaczym nie zapominał wszakże i świata, i nauki, i 
języków, i młodocianego wychowania, tak że w każdej chwili ów chłop naddunajski mógł 
przybrać  łatwo jeśli nie postać, to mowę i obejście najwykwintniejszego salonowca.
   Nieraz i rodzina Kapustyńskich, i familia jego matki, bo się rodził z Abdankówny, a 
wujowie wysoko się ze
     swym pochodzeniem nosili, wyrzucali mu jego włóczęgę i żebractwo, i skrzypkę; ale na 
to jak się im odciął z góry, nikt go już później i zaczepić nie śmiał.
   — Wolnym jest — mówił im — rachunek z tego, co czynię, Panu Bogu zdam, a że chcę 
być człowiekiem, to się do stada, które regularnie pastusi o jednej godzinie na paszę pędzą, 
poją i zaganiają do chlewa, nie łączę. Komu z tym dobrze... wszak nie bronię? Jestem sobie 
dziki wół, dziki koń czy dziki osioł, ale mnie już w jarzmo nikt nie ujmie. Życiu mojemu nikt 
nic zarzucić nie potrafi; jam szczęśliwy i kwita, a że w koronkach nie chodzę i fryzury nie 
znoszę, to dlatego, żeby się małpy w tych strojach lepiej wydawały. Diogenes mi wzorem, om 
ni a m e a m e c um po r t o (ostatni wyraz przekręcał nieco, stosując go do ubrania). Nic mi 
cd was nie potrzeba, rozumu może bym jeszcze mógł ichmościom pożyczyć, a bez nauk cd 
nich obejdę się wyśmienicie. Ruszajcie wy na pokostowane posadzki, a ja do lasu, do Boga, 
do ptasząt, do drzew i gdzie mi serce poda... z pieśnią i sumieniem czystym. Imieniowi 
krzywdy nie robię, patrzcie tylko, abyście go sami nie opaskudzili, i bywajcie zdrowi, co daj 
Boże — amen.
   Tak zwykle odprawiał natrętów: zamilkli też wszyscy wkrótce i zostawili Diogenesa v u I 
g o zwanego Kapustyńskim przy jego oryginalności; rodzina matki wszakże wzdychała po 
cichu, dając do zrozumienia, że mu piątej klepki brakło. Dochodziło to do niego, śmiał się 
mrucząc:
   — A im czterech.
   W szlacheckich dworkach bardzo miłym gościem był Diogenes, ale go się też i obawiano 
niepomału dla strasznej prawdomówności; miał bowiem zwyczaj zjawiać się prawie zawsze 
po jakimś wypadku i bez miłosierdzia dawać nauki. Gniewał się kto czy nie, to mu było 
wszystko jedno; napaści się nie obawiał, bo siłę miał olbrzy—  mią i raz dąbczaka 
wykręciwszy nade drogą, młyńcem się broniąc, sześciu ludzi, którzy nań naszli, sińcami 
oczęstowawszy rozproszył. Na słowo miał zawsze dwie odpowiedzi, a z chichotania się 
urągał, więc gdy mu się zdało użytecznym powiedzieć  verba v e r i t ati s , ciął je od ucha... a 
wiadomo, jaka to czasem gorzka potrawa ta prawda, tak święta i piękna, gdy ją inni jedzą, a 
tak przykra, gdy nam ją podają.
   Miał wszakże biedny Diogenes jedną słabość jak wszyscy ludzie: dla kobiet, bez wyjątku, 
był bez miary pobłażającym, zdawało się, jakby w nich się kochał z kolei, gdyż każda dla 
niego miała jakiś przymiot, jakąś zaletę, zasługę i cnotę... Rozkaz kobiety był dla niego 
świętym, spełniał go z wielką gorliwością i rozkoszą.
   Dla niego i matrona staruszka, i czternastoleni wyrostek zarówno,miały uroku, klękał 
przed jedną i drugą, a niekiedy słowo, ruch, wejrzenie niewiasty wprawiały go to w szał jakiś 
gorączkowy, to w smutek milczący, to do łez go rozczulały, choć były wesołe.
     Z niepojętych dla drugich przyczyn, rażony tak czymś dla innych niezrozumiałym, 
porywał się wśród rozmowy od stołu, bladł, wybiegał i uciekał, jakby go jakieś 
niezwyciężone ścigały wspomnienia. Dawało to rodzinie tym lepszy powód do pomawiania 
go o obłąkanie, choć w istocie była to tylko słabość serca nie umiejącego oprzeć się pamięci 
dawniej doznanych wrażeń.
   — Cóż, moi kochani państwo? — ozwał się głośno po chwili. — Co u was tam słychać? 
Obsieliście się już? Tak czy nie? Z siewem jak z ożenieniem: ani się nadto spieszyć, ani 
zbytnio opóźniać potrzeba.
   — Już się też u nas kończy — odparł pan Krzysztof.
   — A w stodółce pełno — dodał gość  — brogi widziałem, czuby do góry. No, chwalić 
Boga, wszystko dobrze i po myśli, ptasiego mleka tylko brak. A w lesie,
     panie Baltazarze,, co ze zwierzyną? Jak tam stoją kuropatwie sprawy? Co słychać z 
zającami? Czy wilcy bardzo sobie pozwalają? Czy jest nadzieja skórek lisich, gdy się ci 
ichmość w zimową barwę ubiorą?
   — Och, och! — przerwał gospodarz. — U nas domatorów nic się ani nowego nie 
dowiesz; my byśmy pytać powinni, co nam ze świata przynosisz?
   — Ze świata? — spytał Diogenes. — A wiecież ichmość, co jest moim światem? Mój 
świat to cisza puszczy, to uroczysty spokój pól, to mruczenie rzek i szum wiatru, to 
cmentarnych dzwonów granie na wieczny spoczynek lub dalekie echa pieśni weselnej... Z 
tego, co wy światem zowiecie, ja nic nie wiem. I po co mi wiedzieć? I co się ma dziać na tym 
świecie, co by było nowe i osobliwe? Na palcach znam wszystkie kombinacje możliwe tego 
żywota ziemskiego: rodzą się, kochają, nienawidzą, zdradzają, zabijają, kłamią, żenią, 
rozwodzą, umierają; nic nowego pod słońcem, tylko że to, co wczoraj było tu, dziś jest tam, 
jutro będzie gdzie indziej. Proch i nicestwo!
   — Skądże teraz idziecie?
   — Ja? A skądże bym szedł? — odparł Diogenes. — Z lasu, mój dobrodzieju, z lasu! 
Macie oczy ku patrzeniu, a nie widzicie może, iż las dwa razy do roku jest wcale inaczej 
piękny: na wiosnę, gdy się do życia rozpęka i wonieje jak młodość, gdy się zieleni jak 
nadzieje, gdy brzozy rozpuszczą na wiatr warkocze, a deszcz je ciepły opłukuje miłośnie, a 
sosny zielonymi pęki strzelają... To pierwsza lasu piękność, ale widok to dla młodych, nie dla 
nas; w jesieni dopiero las mój! Jak ja go kocham! Jest czym oczy nabawić i serce nakarmić. 
Drzewa jakby nie z tego świata... malowane, żółte, czerwone, fioletowe, pomarańczowe, 
brązowe, mienią się, grają, a co zawionie wiatr, to gra liść spadający dumkę  śmierci i 
tęsknoty... Och! och! aż się jej wtóro—  wać pragnie, gdyby się znalazły słowa. Otóż 
siedziałem w lesie słuchając deszczu liści, jak spadał i śpiewał, a grałem też sobie ową 
piosenkę, którą zna pan Baltazar:
   Tęskno, tęskno, nie wiem czego, Bije serce, łzy mi biegą. A tej złotej
   Bym tęsknoty I łzy, co się z oczów leje, Nie zamienił na nadzieję!
   I wziął Diogenes skrzypkę od niechcenia, i począł przy niej śpiewać z cicha, a tak 
rzewnie, tak od serca, że aż Baltazarowi łza spadła na wąs siwy. Było w tym coś z dumki 
rusińskiej rozwianej, rozmglonej, która jak chmurka na niebie czasem jedną stroną  świeci 
niby gwiazda roztopiona, drugą obłoczkiem dymnym rozpływa się w eterach, i krakowskiej 
pieśni, co sama z siebie szydzić przywykła, niby się wstydząc, że ma serce, i rodzimej poezji 
wioski, i schorzałego smutku dworów.
     Prześpiewał kilka strof i jak rozpoczął po cichu, tak prawie niedosłyszalnym skończył 
szmerem.
   Gdy podniósł głowę i spojrzał po słuchaczach Diogenes, postrzegł, że Anna znikła, poszła 
była widać przysposobić coś do stołu: wstał  żywo i zbliżył się do pana Krzysztofa.
   — Nie ma, widzę, waszej kobieciny — rzekł  — więc wam powiem otwarcie, żem do was 
przyszedł z Białej umyślnie, bom się o waszej przygodzie dowiedział, idę z doborem słów i 
pociechą do starego przyjaciela, może z jaką nieudolną radą. Co myślicie, powiedzcie.
   Panu Krzysztofowi nagle łzy zakręciły się w oczach, syknął, aby milczał Diogenes, i 
pośpieszył obejrzeć drzwi, aby żona przypadkiem nie dosłyszała rozmowy.
     — Poszła na folwark — przerwał Baltazar wskazując na okno — mówcie śmiało, ja będę 
stróżował.
   — Cóż wy na to mówicie? — spytał Krzysztof.
   — Co ja? ale czekaj... z chorym i zbolałym potrzeba ostrożnie — rzekł Diogenes — a co 
wy?
   — Ja? zabito mnie — odparł ojciec — jednemu dziecku dali się napić trucizny! Jestże 
wyraz, co by boleść moją mógł tłumaczyć? — ale zwróciwszy się ku obrazowi Chrystusa 
nagle zamilkł. — W rany Twe, Panie! — rzekł.
   — Dobrześ powiedział! Na to łza ani gniew nie pomogą! — zawołał Diogenes. — 
Słuchaj, ojcze! Daruj, że cię tak zowie, ale mam zwyczaj starych tym starym imieniem 
pełnym poszanowania nazywać; słuchaj, ojcze, nie wierzę ja w fatalność, ale jak Bóg da, że 
kto się urodzi do czego, nie minie go dola. Widywałem ja wasze dziecko, pańska była 
dziecina! To darmo! Gdyby go przebrał w siermięgę, jeszcze by z niego patrzał królewicz; 
poszedł nieborak, gdzie go wołały losy: żelazo za magnesem.
     — Alboż to nie nasze dziecię? Nie ubogi syn dworku?
   — Ba, ba! Są tajemnice we krwi, których nikt nie zbada! We dwieście łat ozwie się jakaś 
kropla, która spała w żyłach pokoleń przez wieki. Wieszże ty, człowiecze, co w tobie krąży? 
Syn to twój czy twoich pra—pradziadów? Bóg sam wie, w którą tam praprababkę czy 
prapraszczura się wyrodził! Na to nie ma rady!
   Pan Krzysztof ruszył ramionami.
   — Co mi to mówicie! Jest synem moim; pójdę i odbiorę go.
   — Ano jedź, ano bierz — rzekł Diogenes — to naturalna; tylko patrz dobrze, czy ci się to 
na co przyda.
   Ojciec potrząsł głową smutnie.
   — Mamże zostać sierotą?! — zawołał.
     — A jeśli komu naznaczone sieroctwo? — zapytał Diogenes. — Patrz na Chrystusa! 
Patrz na Chrystusa! Jużci syn twój nie jest twym dzieckiem, kiedy was z dobrej woli porzucił; 
jużci go srogością nie przywiążesz do gniazda, grozą go nie odmienicie: nie wyjmiecie mu z 
duszy tego pragnienia innego życia, które z sobą przyniósł.
   — Na Boga Ukrzyżowanego, nie mówcież mi tego! — zawołał Krzysztof. — A toćby mi 
go już opłakiwać tylko trzeba; ty, człowiecze swobody i lasów, możeszże nie użalić się nad 
dziecięciem, popchniętym w ten świat, gdzie Pana Boga nie ma?
   — O, o! Jest On wszędzie, jest i tam, ale siedzi za parawanem — rzekł Diogenes. — 
Sroga to szkoła, jam ci ją także przeszedł: ale szkoła! wychodzą i z niej ludzie, choć ginie 
dużo jak wszędzie.
   Pan Krzysztof spuścił głowę.
   — Co ma być, stanie się  — zawołał  — a ja obowiązków ojca dopełnić muszę!
   — Jejmość powraca! — krzyknął pan Baltazar.
     — Ano cicho, bo ona jeszcze o niczym nie wie.
   Diogenes schylił się do skrzypki i zanucił coś niewyraźnie; milczeli posępni. Wtem 
jejmość zwróciła się od gmachu na folwark, a rozmowa poczęła się znowu.
   — Słuchaj, stary — rzekł Krzysztof — mało ludzi mnie pojmie, ale ty zrozumiesz może 
lepiej niż inni. Czy bogactwo stanowi szczęście i przeznaczenie człowieka? Czy mu się trzeba 
koniecznie piąć jak chmielowi na tyczkę? Czy ma pragnąć wiele i mieć wiele? Mnie się widzi 
inaczej i świat, i dola nasza. Żyjemy tu, wierząc w inne życie, w lepsze, w nieśmiertelne: to 
świat próby, arena, wśród której gotujemy się na losy inne. Co mi przyjdzie z tego, że mnie w 
cynowej pochowają trumnie, gdy pod atłasem serce zgniłe pójdzie do niej? Im większy świat, 
im szersze horyzonty, tym
     ciężej podołać zawodowi, tym więcej pokus, tym sroższe męczarnie, tym większe duszę 
oblegają niepewności. Więc w cichym kącie przepopasać  życie na zagonie pod lip cieniem, 
nie lepijże, nie święciej? Powiedz! Na co mi dla syna wielka dola, kiedy z maleńką prędzej 
zostanie uczciwym? Kiedy na szczyt wylazłszy i o Panu Bogu, i o sobie człek łatwiej 
zapomina? Otóż dlaczego nie śmieje mi się ta protekcja pańska dla syna i świetne 
przyobiecane mu losy, ale mi wstręt czynią i obawę. Pomyślcież no jeszcze i zastanówcie się, 
gdybym ja ubogi porwał tak pańskie dziecko? Sądziliby mnie jako złoczyńcę, raptora, jak 
publicznego gwałtownika. Ale że oni mi go uwieźli w pozłocistej karecie, więc to jeszcze 
łaska! Nie oburzająceż tu zuchwalstwo złota? Nie upokarzająca to dobroczynność, o którąm 
ich nie prosił?
   — Słowa nie masz — odparł Diogenes. — Panowie myślą, że gdy ku nam rękę wyciągnął 
choćby dla porwania żony lub dziecięcia, to jeszcze wielką  łaskę nam i honor czynią. 
Winien, kto się na tym szczęściu nie pozna. Ale stój, panie Krzysztofie, póty dobrze; cóż, 
kiedy w tej sprawie twoje dziecko podobno tyle winno co i oni; jakże ono mogło dobrowolnie 
odbiec rodziców dla obcych, dla mamideł dostatku!
   — Dziecko! — zawołał pan Krzysztof gwałtownie, ale wyrzekłszy to słowo spuścił głowę 
nagle. — A, tak! — rzekł głosem zmienionym. — Choć mi się serce krwawi, powiem wam 
spokojnie: dziecko to nie cieszyło mnie nigdy, obawiałem się o nie i modliłem, w duszę jego 
zakradł się niepokój od kolebki.
   — Tak, tak! Ja wam mówię  — dodał Diogenes — kropelka krwi prapradziaduniów 
magnatów!
   — Jedynak — rzekł ciągnąc dalej Krzysztof — pieściła macierz, a może i ojciec kiedy do 
piersi przycisnął chłopaka, aż nadto poczuł bicie serca.  — Koniec końcem — przerwał 
Kapustyński — jawna rzecz, że poszedł za skłonnością. Wiecież co? Nie ma co walczyć: 
różnymi drogi idzie człowiek: niech on swoją, którą mu instynkt wskazał, rusza.
   — Nigdy w świecie nie pozwolę na to! — zakrzyknął ojciec. — Ja go odebrać muszę i 
przełamię tę naturę, oddam go...
   — Ho, ho! A dokąd? — spytał gość.
   — Do wojska.
   — Szkołę wybrałeś gorszą dworu! — zawołał Diogenes. — Już lepiej wsadź go do 
kapucynów, to mu spać nie dadzą i głodem zamorzą buntowniczego ducha.
   — Ho, to go przy sobie trzymać będę! — zawołał ojciec.
   — Nie lepsze i to, sobie przyczynisz boleści, a jemu okazji do grzechu, bo się z nim nie 
zrozumiecie nigdy. Mówię wam, niech leci, niech leci: wy się módlcie.
     — Jejmość idzie! — z—czatów od okna rzekł pan Baltazar. — Baczność!
   — Cicho!
   Zamilkli, Diogenes znowu jął brzdąkać w skrzypce i nucić.
   Po obiedzie, który przeszedł dosyć smutnie, ożywiany tylko kiedy niekiedy rzuconym 
słówkiem weselszym Diogenesa lub Baltazara, siedli wszyscy w pokoju, gdzie wisiał obraz 
Chrystusa i gwarząc przebyli czas do wieczora na urywanej, cichej, posępnej rozmowie. 
Zmierzchać poczynało, gdy widząc, że tu już nic do czynienia nie pozostaje, zabrał się 
Diogenes do drogi, mimo usilnych zatrzymywań gospodarza; wziął swą skrzypkę pod pachę, 
a po długich pożegnaniach, przeprowadzony uroczyście przez Baltazara do wrót, wyszedł 
milczący.
   — Ale gdzie pod noc iść myślicie? — spytali go na
     rozstaniu. — Czy nie lepiej by wygodnie przenocować, a o brzasku puścić się w drogą?
   — A jeśli ja wolę nocą? — rzekł Diogenes. — Księżyc mi świeci, mam z nim dużo do 
gadania; noce takie lubię: człek się czuje śmielszy niż we dnie i dusza swobodnie rozmawia z 
Panem Bogiem. Tu, gdybym najdłużej siedział, nie przekonam pana Krzysztofa ani go 
pocieszę; niech Bóg czyni, co wola Jego: darmo bym gębę studził sobie, a jemu serce 
krwawił.
   Pan Baltazar popatrzył za nim smutnie; Diogenes szedł tak wolno i spokojnie, jak gdyby 
na krótką wybrał się przechadzkę, choć spelna nie wiedział, gdzie i jako będzie nocować.
   Po odejściu dziwaka długo jeszcze rozmawiano o nim i jego życiu osobliwszym, aż i pan 
Baltazar dawszy dobranoc odszedł do oficyny, a małżonkowie zostali sami z sobą i Krzysztof 
wedle codziennego zwyczaju ukląkł przed obrazem się modlić.
   Potrzeba było żonie oznajmić wreszcie o projekcie podróży do Warszawy, a sam nie 
wiedział, jak do tego przystąpić. Jejmość gospodarzyła w sypialni, gdy wzmocniony i 
pokrzepiony na duchu modlitwą wsunął się do niej powoli pan Krzysztof.
   Oboje małżonkowie byli w położeniu bardzo szczególnym: on przebolały stratą syna, 
zmuszony ukrywać i łzy, i niepokój, i strapienie przed żoną, tak że kilka razy, gdy mu piersi 
zdusiło, wybiegał na świeże powiutrze, aby jęknąć swobodniej; ona zapłakana a udająca 
nieświadomość patrzyła mu w oczy i badała tylko zgadując, co się tam w duszy jego działo. 
Chodzili tak koło siebie słowa do siebie rzec nie mogąc, ale przyszedł nareszcie kres temu 
udawaniu obojga, do którego nie byli przywykli: trzeba było lody przełamać.
   Jejmość chodziła, układała, rozrzucała, powoli przybierała się  do snu, a coraz spojr::::ła 
na blade oblicze  męża; nareszcie ze złożonymi jak do modlitwy rękami, powoli, gdy 
Krzysztof usiadł w krześle, zbliżyła się doń, upadła na kolana przed nim i rozpłakała się.
   Łzy jej wypowiedziały wszystko: stary pochwycił ją w objęcia po staremu, wziął jak 
dziecię na ręce tę drobną, biedną istotę i przycisnął ją do piersi, a w tejże chwili tak 
gwałtownym jękiem otworzyła się ta pierś, tak buchnął płaczem powstrzymywanym, że 
zlitowawszy się go, obie ręce na szyję mu zarzuciwszy, żona zawolala tylko:
   — Krzysiu mój, nie płacz! O, nie płacz, na miłość Boga! Jeśli ty płakać będziesz, ja chyba 
umrzeć muszę.
   — Ty wiesz wszystko!
   — A, wiem! Wiem od wyjazdu twego! Nie pytaj!
   — I taiłaś w sobie, o heroino moja!
   — Krzysiu! Mieliżeśmy przed ludźmi, przed obcymi tak się rozszlochać oboje, tak się do 
głębi serca wyspowiadać z ciężkiego bólu?
   — O, dziecię ty moje wstydliwe, co i cierpienie ukrywasz dla sromu! — rzekł Krzysztof. 
— Skądżeś ty wzięła siły?
   — Bóg mi ich użyczył!
   Zamilkli chwilę: on stał złożywszy swój ciężar na krześle i długo, długo patrzył na nią z 
uwielbieniem.
   — Anusiu moja! — rzekł wreszcie. — Tak, tak! Czuję teraz, dlaczego mnie Bóg tak 
srodze karze i dotyka, bom ukochał stworzenie więcej może niż Stworzyciela samego, 
przywiązałem się doń jak żaden jeszcze człowiek, w tobiem widział  życie całe i w tym 
dziecięciu, dlatego że ono było twoim, dlatego że na jego twarzyczce śmiał mi się uśmiech 
twej młodości i za tom ukarany, bałwochwalca!
   — Krzysiu! — przerwała żona. — Nie oddawaj się boleści, mężu   drogi;   myśl, rachuj, a  
pomyślawszy uznasz może, iż Bóg srodze nas próbując wie, co czyni.
   — Jak to?! — cofając się zawołał ojciec. — Jak to? Ty to mówiesz, matko? Ty?!
   — Krzysiu drogi! A, nikt pewnie nie opłakał i nie opłacze łzami gorętszymi tego 
dziecięcia, ale Bóg, ale Bóg, ale przeznaczenie...
   — Kobieto, ty wierzysz w przeznaczenie?
   — W Opatrzność!
   — Opatrzność? Nie, nie ona to, ale szatan chyba w to się wmieszał. Bóg takimi drogami 
do dobrego nie wiedzie, idzie się nimi do zguby.
   Anna spuściła główkę zasmucona i była chwila ciężkiego milczenia.
   — Pomyśl tylko — rzekła. — To dziecię byłoż stworzone do tego ubogiego gniazda 
naszego? Nie przyszłoż ci nigdy na myśl, że Adaś miał napisane na czole, iż musi pójść 
wysoko, że los musi go między ludźmi postawić na świeczniku?
   — Dziecko ty moje — przerwał poważnie ojciec — jestże szczęściem błyszczeć na 
świeczniku? Nie jestli raczej męczeństwem dola złocona? Jam się właśnie tego lękał, od tego 
chciał ustrzec dziecinę, drżał o to.
   — Alboż i tam nie można być miłym Bogu a pożytecznym ludziom? — spytała Anna 
nieśmiało.
   — Tak! wszędzie, bez wątpienia — odpowiedział Krzysztof — ale tam i trudniej, i 
niebezpieczniej; dym szczęścia i kadzideł upaja: nie pragnąć ich należy, ale od nich uciekać. 
Powiedzże, nie wolałażbyś go widzieć tu, w tym dworku, z poczciwą  żoną jak ty, jak ja w 
szarej ubranego opończy, ogorzałego od pracy, niż zbladłego od trosk na cudzych pałacach, 
służką uniżonym pańskich kaprysów, dworakiem? O, myśl ta mi serce rozdziera!  — A, 
Krzysiu! Adaś nie jest stworzony na pochlebcę i dworaka; on się nie spodli: on się wyniesie 
wysoko.
   — Daj Boże, ale się nie dochodzi wysoko, nie zginając nisko: wiesz, co mówi Pismo o 
uchu igielnym.
   — A, nie patrz na to tak czarno!
   — Ja bym się spytać powinien, dlaczego ci to wydaje się tak jasnym; nie poznaję, ciebie, 
nie widzę miłości twej dla dziecięcia.
   — Panie mój, mężu drogi! Ja ufam Bogu i Jego Opatrzności.
   — Ale Bóg dał ludziom rozum i wolę, aby nie szli ślepo na hazard — rzekł Krzysztof. — 
My mamy obowiązki rodzicielskie: ja jako ojciec ratować go muszę.
   Twarz Anny pobladła.
   — Cóż myślisz czynić? — spytała nieśmiało.
   — Nie mam ci już co taić  — zawołał ojciec — jadę natychmiast po niego; jeżeli ci 
wydziercy nie zechcą mi powrócić dziecka mojego, pójdę do króla, król mi je oddać każe; 
dobiję się do Poniatowskiego przecie, narobię krzyku, odbiorę go im z gardła.
   — Panie mój, posłuchaj jeszcze matki — zaczęła cicho Anna. — Namyśl się, wiesz, jak 
kocham to dziecię, wiesz, jak jego szczęścia pragnę. Otóż wyznam ci, te od najmłodszych lat 
jego miałam przeczucie, widzenie prawie tego losu, który go spotkał; sto razy stawało mi 
przed oczyma to, co się teraz ziściło! Więc Bóg chciał może tego; godzisz się sprzeciwiać 
Jego woli?
   Pan Krzysztof, milczący, surowo spojrzał na nią.
   — Bóg ostrzega przeczuciami częściej o klęskach niż o szczęściu!
   — A, namyśl się, namyśl! — mówiła żywiej coraz Anna.  — A nuż to dziecię potem na 
los przez cię złamany, na wydarte mu szczęście płakać i narzekać będzie? Wszak Adaś ma już 
rozum i nad wiek jest roztropny.  — O matko, którą miłość, zaślepia! — zawołał z goryczą 
stary. — Przejrzyj! Pochyl się nad tę przepaść i rzuć w nią okiem. Cóż dziecię to o 
przyszłości swej wiedzieć może?
   — Tyś nigdy nie chciał tego uznać  — szepnęła Anna prawie z wymówką  —  że on ma 
roztropność nad wiek; tyś był dlań za surowy, niesprawiedliwy. Przecież on z własnej woli 
pojechał, dobrowolnie?
   Krzysztof westchnął tylko.
   — Jużci by oni gwałtu nie użyli — mówiła matka — nie śmieli, nie mogli; on jak ja miał 
przeczucie przeznaczenia, dlaczegóż byśmy inne mu narzucać mieli? Cóż on nauczy się w 
Białej? Jakie my możemy mu dać wychowanie?
   — Takie, które by starczyło na życie, do którego Bóg w istocie go przeznaczył, dając mu 
się z ubogich urodzić rodziców.
   — Małoż ubogich wznosi się o własnej sile? Dlaczegóż byśmy naszą dolą jego przyszłość 
mierzyć  mieli? — szeptała matka.
   — A! — zawołał pan Krzysztof. — Nie pragnąłem nic dla niego nad to, com posiadał, 
bom nad moje szczęście większego na ziemi nie widział. Ot, taki kąt cichy, ot, takich serc 
dwoje jak nasze, i taka miłość do siwego włosa, czyż nie dosyć? Cóż da lepszego świat 
oblekając w sajety i atłasy? Moja droga, tyś nie wyjrzała tam i nie wiesz, co się kryje w tych 
złocistych pałacach; tam nie ma Boga, tam milczy sumienie, stamtąd i świat, i ludzie wydają 
się inaczej; tam wszystko, co nie białe i nie pieszczone, nie jest już człowiekiem: tam w 
postaciach aniołów śmieje się szatan zwycięzca. Tyś przeżyła wiek, nie zbliżywszy się do 
tych mamideł, i dobrze ci z twą niewinnością, bo ci się  świat lepszym wydaje; jam go trochę 
więcej najrzał i brzydzić nim nauczył. Tam fałsz, tam kłamstwo, tam samolubstwo,  tam 
pycha i rozpusta królują, tam zguba. Jeśli z tego ognia probierczego wynijdzie czystym 
człowiek, o, to wielki; ale iluż ocalonych, a zgubionych tysiące?
   — Ale Adaś wyniósł z domu...
   — O, ten węzełek cnoty — przerwał Krzysztof — wyniesie jak ubogie człeczę, co idzie 
na służbę do dworu, i rzuci go w kąt przywdziewając liberią nową.
   — Mój panie — odezwała się po chwili Anna, widząc rozgorączkowanie męża i smutnie 
łamiąc ręce — ja nic nie mówię, proszę tylko i błagam ciebie, pomyśl, nie wyrywaj się 
gwałtownie, nie obrażaj ich; oni dla Adasia tyle mogą: wiesz, że są bezdzietni, może dla 
imienia przybiorą go za syna, oddadzą mu majątek.
   — A, na Boga! Tego właśnie nie chcę! Na myśl samą się wzdrygam — rzekł surowo pan 
Krzysztof. — Wiem, czym to okupie potrzeba, będzie się później wstydził ubogich rodziców, 
będzie się pysznił swą wielkością jak dziecko szczęścia, wzbije się w dumę i pycha go zgubi. 
Nie! Na czystej   duszy siermięga, tak go wolę!
   Wielki był w istocie pan Krzysztof wyrzekając te słowa z zapałem poczciwej duszy, a tak 
bohatersko jaśniała mu skroń, że zapał podbił wreszcie słabą niewiastę: Anna znowu przed 
nim poklękła.
   — Panie mój — zawołała — czyń, jak chcesz; tyś ojcem, tyś panem jego losu; jam matka, 
bym cierpiała i kochała, bym była posłuszna. Ale zaklinam cię, znijdź w serce twe, zastanów 
się, nie porywaj zbyt szybko, abyśmy tego później nie żałowali!
   Ta pokora, te złożone ręce i łzy niewiasty, na które słaby był pan Krzysztof, bo ją kochał 
więcej może niż dziecię, wzruszyły go do głębi. Przebojem idąc, me byłaby go zdobyła, 
zachwiał się, widząc ją upadającą przed sobą, przestraszoną, błagającą: syn znikł mu z oczów.
   — Bądź spokojną  — rzekł po chwili, trąc czoło. —  Bądź spokojną, uczynię sobie gwałt. 
Jeżeli tam znajdę lepiej, niż się spodziewani, jeżeli dziecko samo zapragnie pozostać, stanie 
siq wola boża! Ja żal mój i obawy złożę na ofiarę Ukrzyżowanemu, nie wyrwę go 
gwałtownie, bądź spokojną!
   Anna ścisnęła go za kolana i znowu on ją podniósł z ziemi silnymi ramiony i tak 
wziąwszy usiadł trzymając na ręku w szerokim krześle, a łzy, bo mówić już nie mógł, toczyły 
się bo bladych jego policzkach.
   I milczący, zapłakani, przesiedzieli tak długo w noc, aż zaglądający przez gałęzie bzów 
księżyc przypomniał im godzinę spoczynku.
   Ręką drżącą wskazał na bladą twarz stróża nocy pan Krzysztof.
   — Anno moja — rzekł  — byłoż  życie szczęśliwsze nad nasze pod tą słomianą strzechą, 
z tą naturą  otaczającą nas i otulającą pieszczotliwie? A tam, tam? Ani ciszy, ani widoku 
bożego świata nie ma: tam się zapomina w gorączce, że człowiek jest istotą na próbie, tam... 
A Boże, stań się wola Twoja!
   Gdy łzami zalaną twarz do poduszki przyłożyła Anna, mimowolnie serce jej uderzyło.
   „O, jestem pewna — rzekła w duchu —  że tam Adasia kochać muszą, że tam go ocenić 
potrafią! Krzysztof mi dał słowo, że go gwałtem nie porwie: więc sny moje ziszczone".
   Nazajutrz rozpoczęły się powoli przygotowania do podróży; a była to rzecz niemała 
komuś, co całe życie siedział zamknięty, w taką drogę się wybierać aż do stolicy. Pan 
Krzysztof od dawna już, bo od ożenienia swego, nie bywał nigdy dalej od pobliskich 
miasteczek: Łosic, Kodnia, Białej, Łomaz lub na jarmarku w Włodawie. Za wielką wyprawę 
uważała się przejażdżka na  odpust do Chełma. Cóż dopiero, gdy się przyszło sposobić do 
Warszawy, do króla, do tych panów, przed którymi choć skromnie, chciał się wszakże 
szlachcicem pokazać nie ostatnim.
   Zrazu myślał w szarej swej kapocie pójść przed króla i z dumą poczciwego ubóstwa 
stanąć przed nim; ale i on był człowiekiem! Powoli zachciało się dobyć prapradziadowską 
demeszkę kutą ozdobnie, jedyny klejnot familijny; potem spinkę bogatą, co może pół Wólki 
Brzozowej była warta, bo w niej siedział szmaragd niemal tak wielki jak pół włoskiego 
orzecha, zabytek jakiś przedwieczny, bo kamień w oprawie staroświeckiej ani był nawet 
szlifowany; później przypomniał się i pas lity, gdzieś z lawendą i pieprzem zapakowany na 
dno cedrowej skrzyni, i jakiś lamowy żupan, który do figury pana Krzysztofa doskonale 
przypadał.
   Gdy on tak myśląc, wahając się, wybierał, a walczył z sobą, jejmość z drugiej strony 
biegała, głowę  łamiąc, co przysposobić, aby na niczym w drodze nie zbywało.
     Bo to podróż w owe czasy swoimi końmi, z popasami i noclegami, pościelą i kuchnią, 
niemałą była rzeczą; a te przestrzenie, które dziś przebywamy w kilku godzinach, trzeba było 
przebywać po dni kilka i kilkanaście.
   Baltazar zajął się stajnią, bo konie i wózek do dalekiej podróży były rzeczą kapitalną. 
Mocniejsza bryczka trzęsła okrutnie; ta, co lżej nosiła, osie miała niepewne, a pakunku w niej 
nie było gdzie pomieścić. Pierwsza też na trzy konie zdawała się za ciężka, a czterech dla 
zbytniego kosztu nie chciał brać pan Krzysztof, bo co to czwórkę wyżywić w Warszawie? Do 
tego trzebaż było sprząc konie dobre i wypróbować je wprzódy, a uprząż i postronki opatrzyć, 
aby się potem w drodze co chwila nie psuły. Na ostatek wybór woźnicy niemałą był rzeczą 
także, bo ten razem być musiał furmanem, sługą, stróżem i po trosze przyjacielem.
     Napraszał się totumfacki ów Jermaszka, który wszystko umiał, a miłością dla państwa 
przechodził innych, ale pan Krzysztof ani mu dał mówić o tym, chcąc przy nim dwór 
zostawić. Z dwóch woźniców z powołania jeden woził wprawdzie doskonale i był przytomny, 
ale pił jak gąbka, a upiwszy się bywał zawadiaką. Trudnoż go było pilnować przy tylu 
karczmach po trakcie. Drugi, poczciwy i trzeźwy, oleju miał za mało, do miasta trudno się z 
nim było pokazać, boby go obrał do koszuli, kto chciał. Była mowa o dodaniu osobnego 
chłopca do posługi, ale pan Krzysztof ani dał sobie mówić o tym.
   — Co to ja wielki pan, żebym miał z sobą dwór wozić cały?! — zawołał. — Byle było 
komu konie opatrzyć a tłumok znieść, czy ja sobie sam nie potrafię usłużyć?
   Długo zasiedziawszy się w domu, zawsze tysiące takich trudności, gdy przyjdzie się 
ruszyć: najmniejsza rzecz naówczas ogromnie wielką się robi. A tu troskliwość jejmości 
pomnaża jeszcze turbacji i wymyśla potrzeb tysiące: jakże się tu oprzeć tej czułości? Jak 
znowu poradzić, aby to wszystko zabrać, czym by chciano obładować, począwszy od bigosu 
do kropel i balsamów?
   Tarł dobrze czoło pan Krzysztof, ale to zakłopotanie przyszło mu w porę, bo nie dawał 
sercu zbytnio się z żalem pasować. Każde prawie ludzkie strapienie, przymnażając roboty, 
wiedzie z sobą za rękę lekarstwo — roztargnienie mimowolne; zmusza do oderwania się od 
nużących myśli. Pan Krzysztof mniej czuł cierpienie, bo więcej pracować był zmuszony.
   Nie był stary bez grosza w domu, ale, gdy przyszła obrachować, ile go wziąć, ciężko 
musiał głowy nałamać. Któż wie, co stolica kosztować może, co droga przyniesie? A nuż 
choroba, a przypadek, a pańscy lokaje, a królewska dwornia, a podarki? Jejmość była za tym, 
aby wziąć jak najwięcej, on chciałby był jak  najmniej. Sam ówczesny sposób wożenia 
pieniędzy w brzęczącej monecie niemało przyczyniał kłopotu. Złoto brało się jeszcze w 
trzosik na siebie, ale srebro ciężkie, talary trzeba było kłaść do tłumoka i czuwać dobrze nad 
nimi. A złodzieje po gościńcach? A rozboje nocne? A filuci warszawscy? Przechodziło to 
wszystko i po głowach, i w rozprawach między państwem; pan Baltazar ad hoc przytaczał 
różne swe przygody, słyszane dykteryjki, przykłady różnych awantur, nie zawsze je dobrze 
dobierając w dodaniu męstwa, więcej na zrodzenie niepokoju.
   Jejmość chciała dać cały arsenał na obronę, ale znowu nie wypadało się nazbyt uzbrajać, 
aby się nie wydało, że grosz jakiś się wiezie. Spływały tak na różnych sporach dnie wyjazdu.
   Nazajutrz, gdy się go najmniej spodziewano, Diogenes o południu powrócił ze skrzypką. 
Trafił już na uspokojone twarze i umysły, co go uradowało wielce. Gdzie był, nie mówił, ale 
powrócił chmurniejszy, z czołem dosyć posępnym, i szepnął Baltazarowi po obiedzie, aby z 
nim wyszedł na przechadzkę.
   — Wiesz, poruczniku, gdziem to ja był wczoraj? — szepnął mu do ucha.
   — Ano w lesie! — rzekł Baltazar.
   — Gdzie zaś! O dwie mile stąd mieszka dawny dworzanin i faworyt tych O..., co to wam 
dziecko ukradli; pomyślałem sobie, że się coś przecie od niego dowiem
   o nich bliższego. Znałem go dobrze, bo choć niedawno odstał od nich, ale się go dawniej 
po świecie spotykało. Z wielkiego zucha i zawadii, mój miły Boże, co się teraz zrobiło! 
Ledwie nogami suwa! Na dożywociu, w kącie, dogorywa ów dawny elegant... myśląc o 
ziółkach
   i kleiku. O mój Boże, jakże się zdziwił, gdy mnie zoba—  czył! Ale ja więcej, 
przypatrzywszy się niedołędze, a przymierzywszy go w myśli do tego, któregom znał 
dawniej. Wystawcież sobie — mówił dalej Diogenes — stary ów mój przyjaciel... ów 
Zwinkowski, a może go i znacie lub przynajmniej o nim słyszeliście?
   — Nie — odparł Baltazar.
   — Był to niegdy faworyt pana i pani kasztelanowej, jedyne oko w ich głowie, filut, kawał 
dworaka, gładki i choć go przyłóż do rany. Póki sił stawało, posługiwali się nim, kochali, 
pieścili, obiecywali mu złote góry; Zwinkowski też  żył, całe sobie nie żałując a o jutrze 
niewiele myśląc. Tymczasem licho, które nie śpi, poczęło mu w kościach łamać, stare grzechy 
dopominały się o skruchę. Gdy zaniemógł, gdy mu się kręcić było ciężko, a minę i rezon 
stracił, powoli się go pozbywać zaczęto, a owe złote góry i wielkie fawory zmieniły się w 
dość liche dożywocie. Dworak ów, który tak głowę górą nosił, co mu się zdawało, że bez 
niego kroku stąpić nie potrafią, nazajutrz przez kogoś młodszego i ruchawszego został 
zmieniony i rzucono go za drzwi jak sprzęt niepotrzebny. Ale mu to posłużyło do 
opamiętania. Gdym go teraz zobaczył, nie poznałem zrazu, brodę do pasa zapuścił, o kuli się 
włóczy, zabrukał się, stetryczał, a znabożniał okrutnie. Miłość jego dla panów wielkich, co 
mu ją tak odwdzięczyli okrutnie, zmieniła się w nienawiść. Nie może im darować tego, że się 
bez niego tak łatwo obejść potrafili.
   — Dowiedziałżeś się co pan o nich?
   — Nie było mi trudno dobyć z niego, com chciał, bo z żalu człek prawi, i co jest, i czego 
może nie było, a zna ich dobrze, bo lat dwadzieścia przeżył na ich dworze. Otóż dlaczegom 
wczoraj tak nagłe wyruszył ze skrzypką i dlaczego dzisiaj powracam, i dlaczego 
pochmurniałem — dodał Diogenes. —  ?le się  święci.
   — Cóż znowu? — zapytał Baltazar.  — Jam to wczoraj nieco inaczej rozumiał  — mówił 
Diogenes powoli — ale będzieszże ty język za zębami trzymał?
   — Ano, toż się rozumie!
   — Otóż ci powiem, że Krzysztof ma rację się niepokoić: trzeba chłopca odebrać, bo tam... 
Sodoma i Gomora.
   — Och, och! Co zaś?
   — Ano, któż ich lepiej zna od kamerdynera i dworaka, który tylnych drzwi pilnował! 
Jejmość, jak anioł piękna, dotąd niestara i wcale się jej zestarzeć nie chce, chora na miłość, co 
rok to nowe marzeńko, coraz to młodszego wybiera; a nuż jej diabli podszepną bałamucić to 
dziecko?
   — Pfe! — zakrzyknął Baltazar. — A toćby była zgroza!
   — Alboż to nie widziane rzeczy! Cóż dla takiej pieszczonej pani znaczy poświęcić 
jednego chłopaka, żeby sobie młodość przypomnieć? Sama jejmość  żyje tylko schorzałymi 
pragnieniami; nawykła do dworu i stolicy, patrzy na świat przez swoje serce i namiętności. 
Sam pan, safanduła, pod pantoflem, byleby mu nie przeszkadzano grać w karty i ciągnąć 
pasjanse, włóczyć się i ziewać coraz gdzie indziej, na wszystko pozwoli. Co tam dobrego z 
takimi ludźmi może się dziecko nauczyć i po co oni je wzięli?! O, o, ma słuszność pan 
Krzysztof niepokoić się i co prędzej chcieć dziecię odebrać.... perriculum in mora.
   Baltazar się wziął za wąs i szarpnął go ku dołowi, co zwykle był czynić, gdy mu co 
mocno dolegało.
   — Szanowny panie — rzekł  — widzicie, jam prosty żołnierz, wyście rozumniejsi ode 
mnie; ale pozwólcie sobie przypomnieć, że informacji tej zasięgaliście od zażalonego 
człowieka, którego serce boli. Nie najlepsze to źródło, aby się prawdy dowiedzieć.  — Macie 
słuszność  — odparł stary — ale ja też odrachowuję dużo licząc na to, że ból jak strach ma 
wielkie oczy. Włosy mi na głowie powstawały, gdy gadał stary: i jam też dużo świata widział, 
ale takich ludzi, co by sobie ze słabości swych cnoty robić chcieli, nie spotykałem za 
młodszych czasów. Ha, namiętność i krewkość przemogły nieraz, człek upadał, ale się 
płacząc podnosił i żałował, padł znowu, to się jeszcze dźwigał i czuł, że pobłądził! A tam, tam 
już nie ma skruchy ni pomiarkowania: upadek wszedł w powszechny porządek, a cnota się 
stała śmiesznością.
   — Nastraszyłeś mnie waćpan — zawołał Baltazar — ale już chyba strachu im więcej nie 
napędzajmy; co to pomoże, iż się ludziska nagryzą?
   — Tak, alem ja wczoraj inaczej mówił, a dziś bym chciał to naprawić: bo, bądź co bądź, 
chłopca odebrać potrzeba.
   — Ale koniec końcem cóżeś się to jegomość dowiedział?
     — Zdaje mi się, że nic dodać nie mam, bo wszystko wiesz lub się dorozumieć możesz. 
Niczego na świecie nie wielbię nad kobietę, ale nikogo nad nią więcej się nie lękam; gdzie 
diabeł nie może, tam babę pośle. Są anioły między nimi, żadnej nie potępiam, żadnej nie 
winuję, ale są to często narzędzia siły nieczystej, a taka kobieta jak kasztelanowa, zestarzała 
w czułościach, dla takiego dzieciaka jak Adaś  to... może być zguba. Całe życie mu zatruje, 
gdy się doń zbliży.
   Westchnął Diogenes.
   — O, kobiety — rzekł  — kobiety! Bez nich żyć niepodobna, a z nimi żyć tak trudno! 
Gdy człek je przeklina, jeszcze po nich płacze.
   — Cyt, idzie stary — szepnął Bałtazar.
   — Ja mu też muszę coś powiedzieć  — dodał Dioge—
     nes biorąc się do skrzypki — tylko oględniej. Jegomość milcz, obrócę to po mojemu, już 
wiem jak...
   Stali we wrotach, gdy nadszedł pan Krzysztof. Diogenes począł nucić, Baltazar mimo 
woli czy z tej ochoty, jaką zawsze miał do śpiewu, z cicha mu basem wtórował:
   Ej tam na górze, stoją rycerze...
   Pan Krzysztof, któremu w duszy nie było do śpiewu, stanął i słuchał uważnie, gdy 
Diogenes po chwili, porzuciwszy skrzypki, odezwał się:
   — Ja myślę, że jegomość musiałeś znać oboje kasztelaństwo lub przynajmniej gdzieś ich 
spotkał w życiu?
   — Ja? — odparł pan Krzysztof. — Nigdy. Ledwiem
   o nich coś zasłyszał; drogi nasze po świecie były różne, nie mogliśmy się zejść z sobą.
   — Ale zawsze jakieś tam pokrewieństwo...
   — Nie — zawołał Krzysztof — nie, rody nasze od wieków się rozeszły i dawno się siebie 
zaparły! Oni nas nie uznają za swoich, my ich uważamy za obcych. Bóg z nimi! Bodaj się 
było i teraz nie kumać!
   — E, e! U was tu na jałowym Podlasiu tego, co ja powiem, niełatwo zrozumieć, ale co się 
tyczy rodów, to się dzieje z ludźmi, nie przymierzając, co ze zbożem. Gdy rola nadto żyzna, a 
ziarno się rzuci, mosanie, niezbyt głęboko, na wiosnę aż miło spojrzeć, jak ci to buja; 
śliczności, rzekłbyś, ogromna na tym nadzieja. Ale poczekaj, poszło wszystko w trawę, w liść 
zbujało i nim do żniwa, położyło się i gnije. Otóż tobie bujanie! Tak
   i z ludźmi, wierzcie mi: na dobrym gruncie bogactw, dostatków, wszystko buja, zwłaszcza 
gdy orka niegłęboka... a potem polegnie i zgnije. Bodaj czy to tak z tymi waszecinymi 
imiennikami nie stało się  — zbujali, a kto wie, może gniją.  — O tak, o tak! — rzekł nieco 
rozweselony dobrym porównaniem Krzysztof. — Leżą i gniją!
   — Tak, gniją  — dodał raz jeszcze Diogenes — ale na zgniliźnie, na gnoju, często coś 
pożytecznego wyrośnie, gdy przyszłość ziarno zasieje. Znaszże waćpan historię tych, co 
jegomości syna ukradli?
   — Ale wcale nie... — przerwa! gospodarz — ledwie wiem, że żyją; co mnie oni tam 
dawniej obchodzili; byłem pewny, że się nigdy w życiu nie zetkniemy — nieszczęście inaczej 
chciało. Coś tam się może słyszało, ale to jednym uchem weszło, a drugim wyleciało.
   — Jam to tam trochę  świadomszy tych nieciekawych dziejów — dodał wolno 
Kapustyński — tylko że nie ma co powtarzać. Jejmość Venus, sławna piękność swojego 
czasu, po dziś dzień jeszcze z daleka bardzo się wspaniale prezentuje: kochało się też w niej, 
co tylko było przedniejszego w Koronie i Litwy. Przekochała tak sobie życie na 
edredonowych wezgłowiach, rozpieszczona pochlebstwy, nigdy surowszych nie nabywszy 
pojęć o świecie. O jegomości długo by było gadać.
   — Ale mów, choćby długo — zawołał pan Krzysztof — dobrodziejstwo mi uczynisz. 
Trzeba wiedzieć, do kogo się idzie, aby zmiarkować, jakim tam gadać językiem.
   — Krótko a węzłowato — dodał Diogenes — jegomość pantofel... młodość wyhulał za 
granicami, ożenił się dlatego, aby się pochlubić piękną  żoną i zaraz też dostał krzesło w 
senacie, bo naówczas pono Ciołek się miał do Wenery . Nie przeszkadzał dobry pan żyć 
jejmości, jak chciała... bo to należało do tonu wielkiego świata, aby sobie wzajem nie 
zawadzać. Gracz po nocach, we dnie dworak giętki, nigdy też wielkiego nie miał kasztelan 
znaczenia ani zajadłych nieprzyjaciół. Dziś, obojętny na wszystko prócz kabały, dojada 
fortuny, nie mając dzieci i nie troszcząc się, co po sobie  zostawi. Dom pański, ale na 
wychowanie dziecięcia można by stosowniejsze wybrać miejsce — rzekł w końcu Diogenes 
— nie taję.
   — Tak, widzisz sam! — przerwał gorąco Krzysztof. — I chcecie, żebym w tym ogniu 
piekielnym zostawił dziecię nie ratując?
   — Czekaj no, czekaj, nie rąb i nie strzelaj! — ofuknął Kapustyński biorąc go za rękę. — 
Największa część złego już się stała, dziecko napiło się trucizny i cierpieć będzie pragnienie 
przez życie całe, bo (począł brzdąkać w skrzypce i podśpiewywać):
   Kto pił z tego kielicha. Wiecznie warga zasycha...
   Tej, hej! Wiem i ja coś o tym: i włosiennice, i dyscypliny nie wypędzą z duszy tego 
szatańskiego jadu. Więc słuchaj, pobożny i prawy człowiecze, coś nie pił nigdy nic krom 
czystych rozkoszy spokojnej doli, słuchaj i wierz, bo ci na Ukrzyżowanego przysięgam, 
mówię prawdę... dziecko już  chwyciło zarazy! Odbierzesz je, to ci zeschnie od snów, 
widziadeł, tęsknoty i żalu. Kto wie, może gdybyś je zostawił, ratunek znalazłby się w samej 
truciźnie. Tak! W prawej duszy rodzi ona nareszcie obrzydzenie, wstręt i zabija się sama 
własną siłą.
   Diogenes wyrzekłszy to, aby być logicznym z wczorajszym swym twierdzeniem, zabierał 
się dalej mówić, gdy pan Krzysztof mu przerwał, ruszając ramionami:
   — Przyznam ci się, że tego argumentowania twojego wcale jakoś nie rozumiem i nie 
wierzą w zasadę.
   — Bo świata zdradliwego nie znasz — zawołał, pocąc się, Diogenes, któremu kłamstwo 
zawsze szło ciężko. —  Świat ten... tam dość wnijść, spojrzeć; niech cię jego woń obleci, 
niech ci jego powietrze wciśnie się do piersi, niech ci zagra muzyka onych pieśni sardanapa—
  łowych, próżno byś się  żegnał i zażegnywał: jesteś zgubiony. Rozumowanie, groza nie 
pomogą, ale czasem rodzi się wstręt z nadużycia, które prędko przychodzi, rodzi się tęsknica 
za naturą, za prostotą, za prawdą, za cnotą, za spokojem i człowiek wówczas jest uleczony, a 
dobrze uleczony, bo sam pragnie lekarstwa.
   — Może to wszystko być  — przerwał pan Krzysztof zimno — ale się na takie cuda 
spuszczać nie godzi i czekać, aż złe wyrodzi dobro, bo to genealogia nieprosta.
   — Czekaj że, aż mnie zrozumiesz — rzekł Kapustyński. — Będziesz miał w samym 
dziecku najlepszy znak tego, co ci zostaje do czynienia. Jeżeli ono rzuci ci się w objęcia z 
tęsknotą do was, z miłością wielką, a powie ochotnie: Powracam! o, niech wraca, przytulcie 
je, zabierzcie! Będzie to uczta jak na przyjęcie syna marnotrawnego. Lecz jeśli ze łzami 
opuszczać będzie te progi wyszlifowane, jeśli odwróci się ku nim, a tęskno westchnie do 
świetnych szat, które zrzucić będzie musiał  — nie bierzże go, ojcze, bo zabijesz może na 
ciele, a pewnie na duszy. Syn powróci, ale ci uschnie jak roślina w ciemnicy, ale wyrwie ci 
się może drugi raz w gorsze jeszcze swobody i zginie bezpowrotnie. O tak! Bóg łaskaw i są 
cuda.
   — O, źleż jest z nami'— westchnął ojciec składając ręce — gdy aż cudu prosić potrzeba. 
A któż z nas u Boga na cud zasłużył?
   — Wy! Wy! — podchwycił Diogenes ściskając i całując w ramię starego. — Jam nigdy 
nie był pochlebcą, wiecie, że mnie zowią weredykiem, a nienawidzą jak wszystkich 
niedyskretnych paplów; a ja ci mówię z duszy: wyście na cud zasłużyli!
   Panu Krzysztofowi łza z oczów pociekła, ale nic nie odpowiedział, aż po długim rzekł 
milczeniu:
   — Wiecie, wiecie, uderza mnie to, coście, natchniony może, powiedzieli: macie 
słuszność  — jeśli mi ręce wy—  ciągnie, niech powraca; jeżeli zwróci się ku nim, wola boża!
   Tu łzy mu mówić nie dały i nie dokończył stary.
   Diogenes odwrócony w drugą stronę brzdąkał po skrzypcy, ale posądzić go było można, 
iż  łza zbiegła marszczkami jego twarzy, bo coś rękawem ocierał, a pan Baltazar także patrzył 
gdzieś w inną stronę kręcąc wąsa, i wszyscy trzej poszli już milczący powoli ku dworowi, 
gdzie w ganku na nich czekała Anna uśmiechnięta smutnie, blada, biedna, a oczyma 
szukająca swego pana i męża, na którego licu myśl chciała odgadnąć. Drżała miotana 
dwoistym uczuciem: pragnąc i odzyskać dziecię, i ofiarą zaparcia się go świetną mu 
przyszłość okupić. Macierzyńskie jej serce gotowe było stłumić w sobie miłość, zataić ją, 
byle Adaś był szczęśliwy, byle mógł się wynieść wysoko.
   O biedne sny ludzkie o szczęściu! Gdzież one go czasem szukają!
     Przyszedł nareszcie, przyśpieszony pragnieniem, zwlekany jakimś strachem, dzień 
wyjazdu pana Krzysztofa z Brzozowej Wólki, chwila w ich życiu uroczysta.
   Od czasu jak się państwo Krzystofostwo pobrali nigdy jeszcze na hazardy tak dalekiej 
podróży nie ważył się on, nigdy od tej słomianej strzechy, co tuliła jego szczęście, nie odbiegł 
tak daleko. Odziany do drogi siedział już pan Krzysztof smutny na jednej ławce, a na drugiej 
poczciwy Baltazar, który coraz to nowe dyspozycje odbierał i dobrze je sobie notował; ze 
drzwi co chwila wybiegała zapłakana Anna z nowym jakimś węzełkiem do bryczki, która 
stała wyładowana przed gankiem, ale jeszcze nie zaprzężona. Za każdym razem przechodząc 
tuliła się do piersi mężowskiej, a pan
     Krzysztof w milczeniu wąsa pokręcał, a wąs siwy nie był suchy. A ileż to zaleceń 
ostrożności, ile coraz nowych przestróg kupiło się w tej ostatniej chwili!
   Nareszcie parobczak Jędruś wybrany na woźnicę, któremu dosyć smakowało, że miał z 
panem do Warszawy aż jechać, wywiódł ze stajni parę ubranych koni i począł je powoli 
zaprzęgać z pomocą bosego chłopaka, który mu mocno zazdrościł i wzdychał. Jędruś miał też 
wyładowane kieszenie tysiącem węzełków, bo jako człek nie przywykły do dalekiej drogi, 
pozabierał wszystko, co najniepotrzebniejszym mu być mogło, zapomniawszy o koniecznym.
   Gospodarz patrzył na przygotowania suchym okiem: teraz gdy się zbliżała godzina, 
stawała mu na myśli coraz dobitniej cała trudność zadania. Jak tu sobie dać rady z tymi 
ludźmi innego świata, może z samym królem jegomością; skąd wziąć słowa dla nich 
zrozumiałe, jak do nich przemówić, jak wreszcie znaleźć się. z synem?
     . Łamał sobie głowę, aby odgadnąć, co go tam czekało.
   Tysiące drobnych zawad nasuwały się na myśl naturalnie, ani ich było odepchnąć.
   A w domu ta biedna Anna, tyle drobnych rzeczy, na które zwykł był od rana do wieczora 
czujnym okiem sam patrzeć! Pan Baltazar dobry człek, ani słowa, ale czy on przy swych 
pieśniach i myślistwie zechce tak ślęczeć nad gospodarstwem, które było do dozoru 
przywykłe... a nuż wszystko wyjdzie z karbów?
   Ale to była fraszka, cura posterior, jak się wyrażał pan Krzysztof: główna, co Anna 
pocznie, usychając z niecierpliwości i niepokoju?
   Jędruś się oczywiście spieszył: ostatnie chwile leciały jaskółczymi skrzydłami, słońce 
podnosiło się ku górze, a ten kąt, który potrzeba było opuścić, w barwach
     ciepłego spokojnego jesiennego poranka tyle miał uroku!
   O, wybrał bo się dzień smutku na przekorę jednym z tych dni wesołych, jasnych, cichych, 
w których człowiek dziwi się naturze, że gra nie do jego pieśni, że mu się przedrzeźnia swym 
weselem. W dali stały lasy złote i purpurowe, gdzieniegdzie przetykane zielenią, tak śliczne, 
tak jeszcze wonne jak na wiosnę od rosy porannej. Pola już ruń zbóż okrywała i szedł z nich 
zapach świeżej orki tak miły dla wieśniaka. Reszta ptastwa pozostałego w domu zwijała się 
złudzona tym ciepłem i pogodą, jakby drugą wiosnę poczuła; począwszy od gadatliwych 
wróbli w strzesze aż do srok i kaczek — pełno było wrzasku w powietrzu. Z dala ponad 
ruczaje i błota wznosił się jeszcze sinawy opar poranka jesieni, przejrzystymi obsłony tulący 
dalekie horyzonty; chmurki sinawe kołysały się ponad ziemią powolnym wiatrem rzucane, 
dziwne przybierając kształty: to gęstniejąc, to roztapiając się w powietrzu, to jak dym lekki 
żeglując ku górze.
     We dworku tak czegoś było ślicznie i miło, a gaj poza nim szumiał cicho tak tęskną 
pożegnania pieśnią!
   Widząc konie zaprzężone, czeladź cała wyszła do drzwi, do okien, na progi, aby pana 
choć oczyma pożegnać; u wrót w dali stała nie śmiejąc się jeszcze przybliżyć część wiejskiej 
gromadki, bo i ona trwożyła się odjazdem starego pana. Wszystka ludność dworu i część 
wiejskiej zalegała dziedziniec.
   Z odkrytą głową stary Hordiej, wójt wiejski i starszyzna gromady, powołany przez pana 
zbliżył się nareszcie niosąc czapkę w ręku i życzył mu, kłaniając się nisko, szczęśliwej 
podróży i prędkiego powrotu.
   — Mój stary — rzekł, wstając, pan Krzysztof i zdejmując czapkę przed gromadą  — 
zostawiam na gospodarce pana brata, on mnie tu wara zastąpi; ale na ręce
     wasze zwierzam wszystko. Pilnujcie mojego jak swego, wszakci to tyle wasze co moje: 
nigdym się przecie podzielić z wami nie wahał ani chlebem, który Bóg daje, ani bydełkiem, 
które się wychowa, ani groszem, co go wasza praca przysporzy.
   — Bądźcie panisko spokojny — odparł Hordiej — już my tu nie zaśpiemy. Jeszcze jak 
wy tu sami pilnujecie, no, to tam człek człekiem, czasem się co i prześlepi; ale gdy was nie 
ma, a jedziecie z tą wiarą w nas, że my tu pilnować powinni, no toć i sumienie, i miłość każą 
nie dospać a zrobić, co Bóg przykazał. Już ja to na moją głowę biorę.
   Stary aż się rozczulił. Podano wódkę i przepił pan Krzysztof po dawnemu do gromady; 
pożegnali się serdecznie, a ludek odszedł powoli i stanął znowu u bramy, chcąc jeszcze pana 
oczyma przeprowadzić i pokłonić mu się, gdy wyruszy.
   Pożegnanie z Anną chciał skryć przed oczyma ludzi pan Krzysztof; ciężkie bo to dlań 
było przejście. Gdy wszedł do dworku, zastał ją klęczącą przed Chrystusem, rozpromienioną 
taką strzelistą  modlitwą, że go zrazu nie zobaczyła i nie posłyszała: dwa strumienie łez już 
zaschłych na bladej widać było twarzy.
   Pan Krzysztof, nic nie rzekłszy, pokląkł obok niej i modlił się podniósłszy ręce do góry, a 
dokończywszy modlitwy rzekł:
   — Stań się Panie wola Twoja!
   A gdy Anna ruszyła się ku niemu, wziął ją na ręce i przycisnął do piersi.
   — Bądź mi zdrowa, a módl się  — rzekł  — jakkolwiek powrócę, sam czy z nim, 
przygotuj się na oboje i przyjmij starego twego sercem twym starym... Anulku.
   Ucałowawszy ją, postawił na ziemi.
   — Duszyczko moja — rzekł  — nie wychodź, ja sia—  dam i jadę, niech ludzie nie liczą  
łez naszych. Do widzenia, dobrej bądź myśli!
   To rzekłszy i nabrawszy odwagi, nasunął czapkę na głowę i wyszedł, pocałował 
Baltazara, w milczeniu wciskając mu kilka talarów do ręki, pożegnał ludzi i skoczył do 
bryczki.
   — Jędruś, z kopyta! — zawołał.
   Konie aż podskoczyły i bryczka się lekko zerwała sprzed ganku. W tej chwili właśnie 
Anna, nie mogąc wytrzymać, wyszła z krzyżem i relikwiami, aby nimi jeszcze pożegnać 
odjeżdżającego.
   Pan Krzysztof machnął tylko ręką na znak pożegnania.
   — Jędruś, a żywo z kopyta! — powtórzył.
   Trzema dzielnymi chwycona mierzynami bryczka toczyła się  żywo po piasku, a tuman 
kurzu, którym wiatr plątał po drodze, okrył ją oczom patrzących.
     Pierwsze dni podróży Adasia były dlań jakby snem rozkosznym: po nudach owej szkoły, 
po niewoli studenckiej karności, po suchym chlebie i fasoli Zamszyca... coś jakby raj 
odsłaniał się oczom chłopięcia zdumionym, sercu rozkołysanemu. Siedział obok ślicznej pani, 
która go pożerała oczyma, która tysiące mówiła mu rzeczy nowych i dziwnie pieszczotliwie 
kochać się go zdawała. A patrząc nań rumieniła się i drżała, ręce jej dotykając go wlewały 
weń jakby strumienie ognia, a na ustach jej marły w uśmiechu nie dokończone wyrazy.
   Pamela, która od bardzo dawna znała hrabinę i widywała ją w rozpaczach i w 
rozpłomienieniach różnych, nigdy jeszcze nie pamiętała ją tak młodą, tak wesołą, ożywioną, 
pełną nadziei, oczarowaną. Wróciło zdrowie, pragnienie życia, uśmiechy, nawet rumieniec, 
gość lat
     dawniejszych, i blask oczów, i ta młodość, która zawsze opromienia uczucie.
   Na drugim noclegu, gdy chłopak odszedł, a dwie kobiety zostały sam na sam, Pamela 
trochę szydersko wyznała hrabinie, która dla niej nie miała tajemnic, że jej poznać nie może.
   — A, bo ja sama siebie nie poznaję! — zawołała, stając naprzeciw zwierciadła, piękna 
pani. — Patrz, jam przynajmniej lat dziesięć zrzuciła z siebie! Ja się dziś tak czuję szczęśliwą, 
tak wesołą, tak lekką, jak to dziecię! Tak, bo dziecię to kocham do szaleństwa!
   — Już go pani kochasz? — pytała z półuśmiechem powiernica.
   — Już i na zawsze! I czuję, żem jeszcze nigdy nie kochała; patrzę nań, jakbym patrzyła na 
nierozwity pączek róży, który mam moim oddechem rozkwiecić. Ja go wychowam, ja go 
ukształcę, ja z niego uczynię istotę, jakiej świat jeszcze nie widział  — bo miłość wiele może. 
Czyś ty postrzegła, Pamelo, jaki ogień gra w jego oczach, jaki zapał jest w tym wejrzeniu, jak 
on łatwo zgaduje wszystko, jak to dziecię wsi przeczuwa świat lepiej od wychowanych wśród 
największego świata! Co za instynkt cudowny! Co za wdzięk w każdym jego ruchu! Jaka 
bystrość pojęcia!
   — Pani! — zawołała Pamela. — Ależ to dziecko...
   — A, ty nie rozumiesz mnie! To właśnie stanowi urok jego, to chłopię, które dojrzeje na 
cudownego młodzieńca!
   Pamela zmarszczyła brew, zagryzła wargi i odważyła się wyrzec powoli:
   — Pani droga, jako starej słudze wolno mi może...
   — Przyjaciółce — przerwała w zapale hrabina, która z miłości dla jednego człowieka 
kochała teraz świat cały.
   — Wolno mi więc uczynić jedną uwagę. Tyleś pani  przecierpiała, tyle zawsze każdy 
zawód odboleć musiałaś. A to tak młode, kto wie, co tam kryje się w sercu i duszy: pani 
możesz sobie tym przywiązaniem gotować ciężkie strapienie.
   — Strapienie, boleść, śmierć, cóż mnie to dziś obchodzi?! — podchwyciła gorąco 
hrabina. — Ja całe życie marzyłam o takiej miłości, ja dla niej umrę z rozkoszą! Myślisz, że 
nie przeczuwam, co mnie czeka? Byłażbym tak ślepa! Ja wiem, że każdą z tych chwil okupię 
gorzkimi łzami, jękiem każde serca uderzenie, każdy dzień rokiem rozpaczy; ale dam życie z 
ochotą dla takiego snu, dla tej chwili marzenia. Jam nigdy tak nie kochała!
   — Pani mnie przestraszasz doprawdy — szepnęła przyjaciółka z pewną zazdrością, którą 
zawsze witają uczucie cudze ci, co go już mieć nie są zdolni.
   Hrabina chodziła żywo po pokoju.
   — Tak — rzekła po cichu —  życie moje spłynęło w zawodach... szukałam kropli 
czystego uczucia, aby nim ochłodzić spalone usta, a pojono mnie żółcią przyprawną. Cóż byli 
warci ci ludzie, co mnie otaczali, styrani za młodu, bez serc w piersi, kochający, ażeby się 
chwalić, pragnący, aby porzucić, zimni, nieszczerzy i znużeni więcej niż zużyci. Do któregóż 
z tych łudzi, com nimi rzucała jak piłką, przywiązać się było można? To moja pierwsza, choć 
u schyłku dni, miłość  — i ostatnia... Potem obwińcie mnie w biały całun, połóżcie w trumnie, 
a na wieku napiszcie:
   „I ona była w Arkadii!" 
   Z tych kilku słów można już wnieść, co czekało Adasia; ale myliłby się, kto by z nich 
sądził, że hrabina była prostą namiętną zalotnicą. Wśród tego zepsucia powszechnego, które 
nie miało granic i nie znało wstydu, w duszach jak ta gorących, rodziło się pragnienie czystej 
jakiejś miłości, idealniejszego przywiązania.  Taką właśnie żyła stęskniona hrabina, pragnąc 
kochania, które by ją nad ziemię podniosło. Adaś stał się dla niej nadzieją, postanowiła go 
wypieścić dziecięciem, wykształcić, przywiązać, aby oddalić tę chwilę, w której mógł zawód 
ją spotkać i czekać nieuchronne gorycze.
   To piękna pani, która nieraz po trzech odwiedzinach paryżanina, co się jej podobać umiał, 
rzucała mu się w objęcia z naiwnością tamtemu wiekowi właściwą, postanowiła teraz być 
cnotliwą z Adasiem: chciała być czystą, aby uszlachetnić swą namiętność, i ledwie miała 
odwagę z daleka ścigać go wejrzeniem gorącym. Czyniła się poważną, w myśli powracała do 
młodości niewinnej, odtwarzała ją w sobie. Niestety! Była to w istocie pierwsza jej miłość na 
jesiennych latach, najniebezpieczniejsza, bo spóźniona, i jak te choroby, które gdy się młodo 
przebywa, niegroźne, gdy się je nabędzie w starości, śmiertelne.
   Pamela dojrzała wprędce, na co się to zanosiło: chłopiec nie był faworytem pani, był jej 
bożyszczem. Kryjąc się prawie ze swą namiętnością, hrabina otaczała go troskliwością 
niewypowiedzianą, bała się o niego, nie spuszczała go z oka, niecierpliwiła się, gdy wyszedł, 
niepokoiła, gdy powracał, wrażeniami, które z sobą przynosił, śledziła go, posyłała, gdy się 
oddalił. Hrabia sam nic na to nie zważał, ale szczególnego afektu nie okazywał dla 
przybranego wychowańca: czuł jakimś instynktem, że jejmość nadto się nim zajmowała.
   Choć pani żadnej mu w tej mierze nie dała skazówki, Adaś, stworzony na dworaka, sam 
się domyślił, że ważną dlań było rzeczą, choć na pozór nic nie znaczącego i obojętnego, 
pozyskać sobie kasztelana. Bystre chłopię śledziło z początku, czym go zjednać, zachowując 
się ostrożnie, wyszukało słabostek i umiało się do nich zastosować.
   Kasztelan, którego nikt w domu tak dalece nie słu—  chał, tylko pozornie, lubił, aby się 
go obawiano, dlatego że się go nikt nie lękał; i tym go sobie najprzód kupił Adaś, iż mu służył 
i był dlań pełnym poszanowania, gdy właśnie słudzy wcale się o niego nie troszczyli. 
Powoływani, słuchali z powagą rozkazów, odchodzili z ukłonami, ale nigdy nie zrobili, co im 
polecił, póki pani nie stwierdziła dyspozycji męża.
   Ta powolność Adasia malowała niezbyt obiecujący charakter chłopięcia, bo nic tak nie 
kala jak poniżenie chytre; ale hrabina widziała w tym tylko niezmierny talent, niesłychaną 
zdolność do życia i świata w swoim faworycie. Kasztelan, jak wszyscy ludzie sponiewierani, 
dał się ująć chłopcu służbistością jego, nadskakiwaniem, pokorą. Raz go już nawet w policzek 
uszczypnął, co postrzegłszy, hrabina nie posiadała się z radości.
   — Wiesz — zawołała, przybiegłszy do Pameli — to cudowne chłopię! Wszakże potrafił 
tego lodowatego, zimnego, nieznośnego kasztelana rozkrochmalić... O, to coś niepojętego! 
On pójdzie daleko...
     — Byle nie za daleko — szepnęła powiernica.
   Kasztelan, który w istocie był najciemniejszym z ludzi, bo do dna wyżytym, zużytym i 
niczym się już nie mogącym odżywić, który chodził, jakby nie wiedział, czy się rusza, mówił 
nie zawsze bardzo przytomnie i wiekuiście był roztargniony, który się nie gniewał, nie śmiał, 
nie płakał, nie cieszył i nie umiał nawet zniecierpliwić, któremu z funkcji cielesnych jedno 
tylko poziewanie zdawało się robić jakąś przyjemność  — miał zwyczaj nawet w drodze na 
popasach i noclegach po karczmach, gdziekolwiek się zatrzymali, zasiadać zaraz nad talią 
kart francuskich, z których godzinami układał pasjanse. Milczący, zadumany, do tej pracy 
przywiązywał wagę taką, jakby od niej losy państw zawisły. Czyniło go to niezmiernie 
śmiesznym, a płosi ludzie albo mu się w oczy śmieli, albo wcale nie zważali na to, co
     robił. Trafiało się sługom potrącać karty lub zażądać na coś tego stołu, na którym się  ów 
pasjans nieśmiertelny układał. Naówczas przeciwko swemu obyczajowi kasztelan rzucał z 
gniewem karty i szedł milczący ze wzgardą widoczną dla tych istot, które wielkości jego 
posłannictwa pojąć nie były w stanie. Ze wszystkich przykrostek życia lekceważenie pasjansa 
było dlań najboleśniejsze. Ilekroć  żona potrzebowała go sobie zjednać, zawsze wprzódy 
stawała nad jego kabałą, udawała, że ją jej losy niezmiernie obchodzą, odzywała się z 
półsłówkiem współczucia dla tej wielkiej pracy męża, a kasztelan wpadał naówczas w taki 
humor, że już z nim można było co chcieć uczynić.
   Adaś czy przez wrodzoną przebiegłość, czy przypadkiem powziął wielkie uwielbienie dla 
kombinacji kasztelana, dla zręczności, z jaką on wielki kładł pasjans, przypatrywał mu się 
godzinami, spytany wyznał, że nie ma dobrego pojęcia tego zadania tak wielkiego i pięknego, 
ale że pragnąłby bardzo zostać wtajemniczonym. Kasztelan, który się dawał ująć  łatwo, 
obiecał mu, że gdy podrośnie, to go nauczy wielkiego pasjansa.
   Ale przez to jedno życzenie Adaś stał się w jego oczach chłopcem wielkich nadziei i 
zdolności; obiecywało to najdowodniej powołanie jego tak wcześnie się objawiające do 
kabały.
   — O — rzekł lakonicznie do żony — to chłopak! To tego... chłopak... Jak on to wie! Jak 
on to się domyśla! To może być z niego człowiek!
   Na kasztelana i to już było wiele.
   — Ja go później nauczę pasjansu! — dodał z uśmiechem do żony, która naturalnie nie 
mogła się nadziękować za dobroć kochanemu Jasieńkowi.
   Podróż do Warszawy szła dosyć powolnie, a tymczasem Adaś rozkwitał wśród tych 
pieszczot rajskich i roz—  budzony do nowego życia okazywał do niego niesłychane 
zdolności.
   Najmniejsze słówko nie było dlań stracone: patrzał, naśladował, domyślał się, zgadywał.
   Hrabina, której pilno było popisać się ze swoim wychowańcem, a szczególniej jego 
nadzwyczajną pięknością, bo wówczas powierzchowność stanowiła jedną z najgłówniejszych 
zalet nie tylko kobiety, ale nawet mężczyzny, zatrzymała się umyślnie w Siedlcach pod 
pozorem odpoczynku, a jednego z ludzi posłała do Warszawy z bilecikiem do krawca 
Francuza, co dostarczał garderoby kasztelanowi, dając mu miarę Adasia, informacją i żądając 
przygotowania dlań kompletnych ubrań i zupełnej dworskiej tualety. Szło jej o to, aby się 
pokazał ubrany, aby ten brylant przybył w oprawie i lepiej się wydał od razu. W istocie 
potrzeba było i wdzięku chłopaka, i trafnego oka znawczyni jak kasztelanowa, aby w bardzo 
skromnej odzieży przeczuć, czym ma być ta istota wybrana, wydająca się dosyć dziwnie w 
powozie wytwornym hrabiny.
     Siedząc w Siedlcach u pani hetmanowej, hrabina niecierpliwiła się; potrzeba było Adasia 
zamykać, nie wypadało go pokazać nikomu i dla stroju, i dla ledwie rozpoczętego 
wychowania. Dzień cały spędziwszy bez niego, wieczorem powracała do swojego mieszkania 
i już w pokoju czekać na nią musiał chłopak, tak niecierpliwie widzieć go pragnęła. Na 
spędzenie dnia w samotności zostawiano mu książek trochę niedorzecznych, łakocie i dozór 
daleki, ale surowy panny Pameli. Chłopak marzył o swej pani tylko! W wieku jego, gdy 
wszystko się dopiero rozbudza do życia, potężne wrażenie czynić musiała ta kobieta tak 
jeszcze piękna, a tak gwałtownie, namiętnie, szalenie rozkochana w wychowanku.
   Powiecie może, iż namiętność taka jest niemożliwa
     w kobiecie wyżytej, w sercu zwiędłym; ale wiek ów i nasz co dzień widzą podobne 
anomalie, które są płodem epok rozpasanych na użycie, nie nasyconych niczym, pragnących i 
rozpragnionych do końca. Co gorzej, ilekroć trafi się u człowieka ta późno rozhukana miłość 
dla istoty nierównej mu wiekiem, jest ona zawsze szałem, jest rozpaczą, ale niepohamowaną 
ma siłę.
   Jest to coś mitologicznie poczwarnego, ale tym dzikszego, że się upędza za niemożliwym. 
Miłość pięknej pani miała też charakter trudny do skreślenia: było w niej i coś 
macierzyńskiego prawie, czystego zarazem, i namiętnego okrutnie, bezlitośnie. Płakała 
myśląc
   o nim, drżała i rumieniła się, gdy się przybliżał, co chwila przychodziło jej na myśl, że 
traf, los, szatan mógł jej ten skarb odebrać, uszkodzić. Bała się, by kogo nie zobaczył, by nie 
pokochał, starała się dlań być piękną, a wydawała się okropną, choć w istocie ogień, co ją 
przejmował, nowym otaczał ją blaskiem.
     Nie było to poważne przywiązanie, zdolne do zupełnej ofiary z siebie, ale nie była też 
namiętność  ślepa,
   i serce budziło się już zdziwione miłością czystszą, silniejszą, niż kiedykolwiek doznało.
   Hrabina całe godziny spędzała na rozmowach z chłopięciem. Rada mu była okazać swe 
przywiązanie i gwałtowności jego wstydziła się; chciała go zbliżyć i spoufalić z sobą, 
obawiając się tego zarazem. Często rozpocząwszy dosyć trzpiotowato i nierozważnie, piękna 
pani kończyła z powagą, na jaką się zdobyć mogła, ucząc go, jak się ma w świecie 
zachowywać, czego się chronić, czym jest życie w stolicy, jak wiele umieć potrzeba i jak 
należy być ostrożnym.
   Adaś słuchał z zajęciem, pożerał słowa i obiecywał co chciano. Każdy wyraz otwierał 
przed nim nowe i nieznane horyzonty. Potrzeba było jego bystrości i uspo—
     sobienia, aby z tej dziwnej często mieszaniny czułości, szyderstw, półsłówek skorzystać; 
hrabina plątała się, mówiąc po polsku, mieszała nieustannie francuszczyznę, w zapale 
zapominała, o czym mówić poczęła, wpadała we wspomnienia własne, w historie mnóstwa 
osób nieznanych, w epizody mniej właściwe dla młodego chłopaka, które później 
opamiętawszy się usiłowała osłonić, przybrać i na naukę moralną przemienić. Pierwszy raz w 
życiu będąc w takim położeniu, uczyła się przynajmniej tyle sama, co wychowaniec od niej.
   Hrabina tak była przywykła patrzeć na świat z siebie, widzieć go w sobie i zastosowywać 
do siebie, tak się zżyła z tą rolą bóstwa, którą odgrywała od dzieciństwa, że z niezmierną 
trudnością przychodziło jej na chwilę nawet zmusić się do zaparcia tego pieszczotliwego 
egoizmu. Ja... wytryskało z ust jej co chwila, mimowolnie.
   A dzieje kobiety, były to metamorfozy jednego uczucia: tylu miała wielbicieli, tylu ją 
zdradziło, tylu ona zdradziła — tyle przecierpiała...
   Adaś słuchał i pożerał. Wprawdzie pod koniec dodawała zawsze, iż o tych rzeczach 
jeszcze mu wiedzieć nie była pora, że ich jeszcze zrozumieć nie mógł, ale po tej poprawce 
wpadała znowu w błąd pierwszy i wracała do swych powieści. Chciała, żeby ją poznał, czuła 
jakąś potrzebę wylania się i rumieniła potem, i sama wyrzucała sobie, że się tej żądzy oprzeć 
nie mogła.
   Krawiec nadworny kasztelana, Francuz Lenepreux, który miał zawsze świeżuteńko z 
Paryża sprowadzane garderoby męskie wytworne, u którego ubierało się, co w Warszawie 
było najwykwintniejszych elegantów, odebrawszy polecenie kasztelanowej nie tylko że dla 
tajemniczego młodego człowieka wybrał, co miał w magazynie najparadniejszego, ale sam 
wziął konie poczto—  we, zapakował pudła i pudełka, domyślił się, że mnóstwo dodatkowych 
rzeczy potrzebne być mogą i przyleciał do Siedlec z całym zapasem, który by dla dwóch 
okradzionych elegantów mógł starczyć.
   Biegł dniem i nocą i przybył, gdy się go jeszcze nie spodziewano. Gdy hrabinie dano znać 
o tym heroicznym czynie paryżanina, zarumieniła się z radości, klasnęła w dłonie i zawołała 
ściskając Pamelę, że tego nigdy by żaden krajowiec nie zrobił, że tylko grzeczny Francuz do 
takiego poświęcenia był zdolny. Pan Le—nepreux wiedział dobrze, iż mu się fatyga i 
usłużność sowicie powrócą.
   Piękna pani nakazała natychmiast przypuścić przed swe oblicze zacnego Francuza, 
przyjęła go najprześliczniejszym uśmiechem, uwiadomiła, że młody chłopak był krewnym 
tego samego imienia, którego hrabia szczególniej kochał i postanowił wychować, że biedne 
dziecię wzięte było ze wsi i potrzebowało być przybrane od stóp do głów, aby się mogło 
przyzwoicie i odpowiednio swemu nowemu położeniu pokazać w stolicy.
     Francuz słuchał bardzo uważnie, serio, domyślił się od słowa, zobaczył swego klienta, 
obejrzał go z głębokim zastanowieniem i uśmiechając się rzekł:
   — Z prawdziwą przyjemnością biorę młodego panicza w ręce moje... il yade l'etoffe , 
niewielu podobnymi młodymi ludźmi pochlubić się może stolica... dla artysty un sujet pareil 
jest szacownym nabytkiem.
   Hrabina zarumieniła się słysząc pochwały, była cała drżąca oddając swego faworyta w 
ręce pana Lene—preux.
   Nie potrzebujemy tłumaczyć, że Francuz był artystą, że czuł całą wielkość swojego 
powołania i misji cywilizacyjnej, jaką spełniał w Polsce; kunszt krawiecki był dlań nie 
prostym zarobkiem, ale wyższego znaczenia pracą, której lekceważeniem uwłaczać nie dał. 
Kto się
     u Lenepreux ubierał, musiał wiedzieć sukni znaczenie i mistrza, co ją do jego charakteru 
i fizjognomii zastosowywał.
   Zamknąwszy się z Adasiem w osobnym pokoju, do którego zniesiono pudła, pan 
Lenepreux dał mu lekcję chodu, postawy, trzymania się i ruchów, postrzegłszy zaraz, że miał 
do czynienia z młodzieńcem niepospolitych zdolności i przymiotów. Francuz pracował z 
przejęciem i wewnętrzną pociechą, bo żadne jego słowo nie szło marnie: raziła go nieco zła 
francuszczyzna Adasia, ale czuł w nim inteligencję... i przebaczał mu ją wspaniałomyślnie.
   Zdejmując z niego suknie, domyślił się zaraz, że nigdy innych nie nosił, i począł od zasad 
głównych, wykładając, co, kiedy, z czym i jak nosić się było powinno. Czynił to z 
profesorskim namaszczeniem.
   Konferencja ta, prelekcja i po niej egzamin ucznia trwały dobrych godzin kilka, ale Adaś 
się nie nudził czując, że ta próba miała zeń nowego uczynić człowieka, że nie obojętne, ale 
pełne znaczenia było zrzucenie skromnego kubraczka szaraczkowego, a przywdzianie 
odzieży zbytku, próżnowania i przepychu.
   W sukni takiej niepodobna było pracować ani być swobodnym w ruchach: wkładając ją 
wdziewało się kłamstwo; były to uroczyste obłóczyny do zakonu fałszu wielkiego świata.
   Zdziwił się Lenepreux, mimo to że miał dosyć wysoką opinię o zdolnościach polskiego 
narodu, a lubił powtarzać, iż Polacy są  les Frangais du Nord, gdy ujrzał Adasia w nowym 
ubraniu swobodnym, jakby się w nim urodził.
   Na pierwszy raz, przenikając i to nawet, że zbyt wytworny strój razić może po nazbyt 
skromnym, szczególniej oczy kasztelana, Francuz ubrał go bardzo prosto, ale z wielkim 
smakiem, w aksamitną suknię czarną,  perłową westę i resztę stosowną. Włosy musiał mu 
sam jako tako przyrządzić, bo ani fryzjera, ani peruki w Siedlcach nie było.
   Po przebraniu trudno było poznać Adasia, i gdy hrabina posławszy na zwiady 
kamerdynera, weszła do pokoju zniecierpliwiona długim oczekiwaniem — cofnęła się 
zdumiona przed tą nową dla siebie postacią.
   Dlaczego? Bo Adaś wydał się jej może mniej ponętnym, mniej pięknym niż wprzódy... 
Tego się wcale nie spodziewała. Oczy jej nawykły były w tych sukniach widzieć  świat, co jej 
serca nie nasycił, który już znała do zbytku, po którym szukała wytchnienia przy świeżym, 
wiejskim pączku różanym. W istocie Adaś niemniej pięknym się zdawał, ale pospolitszym: 
ledwie nie pożałowała, że go tak prędko przebrała.
   Francuz odkrył to wrażenie przelotne w twarzy kasztelanowej i uczynił jej po cichu 
uwagę, że musiał stopniować dla młodzieńca ubranie, że miał daleko wytworniejsze, ale to 
nie było właściwe w podróży.
     Wpatrzywszy się weń baczniej, hrabina znalazła wdzięk dawny w jego twarzyczce i 
uspokoiła się, ale przykre jakieś wrażenie, jakby przeczucie przyszłości, pozostało w sercu. 
Miałże ten przeistoczony młodzieniec także przynieść jej gorzki zawód z sobą?
   Chmurna i zamyślona pożegnała Francuza, odsyłając go z rachunkiem do Cabrit, a małym 
tylko prezentem zawdzięczając mu pośpiech jego. Adaś poszedł za nią do pokoju, w którym 
już na nich czekał kasztelan.
   Rzucił i on ciekawym okiem na chłopaka, popatrzył, wziął nawet w rękę próbując przez 
roztargnienie aksamit jego sukni, pokiwał głową i dodał:
   — Z Warszawy? paryskie?
   I na tym się skończyło, gdyż pilno mu było usiąść do pasjansu.
   Hrabina przyglądała się temu dziełu rąk swoich, nie
     dowierzając prawie wielkiej przemianie wieśniaka na ełeganta. Adaś postrzegał powoli 
zdziwiony, że nie czynił wrażenia, jakiego się spodziewał.
   W istocie piękność jego straciła w tym stroju wyszukanym, tak jak nieraz wdzięczna 
wieśniaczka traci, gdy ją za panią przebiorą.
   Kasztelaństwo mieli swój własny pałac w Warszawie, ale ten się restaurował i kasztelan 
życzył go sobie sprzedać, bo mu zań dobrą cenę dawał jeden z bankierów stolicy; zajmowali 
więc najęty pod niebytność właścicieli pałacyk na Krakowskim Przedmieściu, należący do 
jednej ze świeżo zbogaconych rodzin szlacheckich, która naówczas nowicjat swojego państwa 
odbywała za granicą.
   Tu oczekiwał już na jaśnie wielmożnych państwa marszałek dworu, uwiadomiony o ich 
przybyciu przez posłańca, wyprawionego z Siedlec, przestrzeżony zarazem, że państwo 
przywozili z sobą młodego krewniaka, który miał z nimi zamieszkać. Panna Pamela, która 
była w bliskich stosunkach   mających się uwieńczyć dozgonnymi śluby z panem 
marszałkiem, napisała do niego karteczkę także pełną znaczenia, kropek, znaków 
tajemniczych, napomykając o wychowańcu i rozmiłowaniu się w nim samej pani.
   Gdy powozy, przebywszy ówczesny wjazd do stolicy, wcale nie zachwycający, stanęły u 
wrót pałacu, wszystko aż do wieczerzy było gotowe na ich przyjęcie. Na kominach paliły się 
ognie, we wszystkich kandelabrach gorzały światła, a cały dwór w pogotowiu na usługi 
rozstawiony był w podwórzu, na wschodach i po przedpokojach.
   Z bijącym sercem ujrzał Adaś cel swoich pragnień, stolicę. Z daleka wydała mu się 
ogromną, dziwnie majestatyczną i piękną; bliżej straszną, pełną wrzawy, odurzającą. 
Nieprzywykły do tego życia miast wię—  kszych tak gwarnego i ruchliwego, Adaś osłupiał; 
zdawało mu się, że trafić musieli chyba na jakąś chwilą niezwykłego zamieszania. 
Tymczasem był to wieczór bardzo pospolity dnia powszedniego, ale na małym kawałku 
Krakowskiego Przedmieścia, które przebyli, nim się dostali do pałacu powoli mijając z 
mnóstwem bryk i powozów, tyle skrzyżowało się z nimi ludzi, ekwipażów, laufrów, 
wojskowych, konnych, strojnych pań w kwiatach i panów w orderach i perukach, że chłopak 
wziął to za jakąś uroczystość, co było zwykłą poobiedniej godziny fizjognomią.
   Wśród gwałtownego bicia serca coś mu jednak szeptało do ucha, powtarzając:
   „I ty zajmiesz miejsce w tym tłumie".
   Milczący, blady, pomieszany wszedł na pokoje za kasztelaństwem nieśmiało i bojaźliwie, 
uśmiech tylko na ustach igrający przybraną odwagę  źle starał się naśladować.
   Hrabina do życia miejskiego przywykła jak ryba do wody, chciwa swego żywiołu, od 
chwili jak na bruk wjechała, była jakby w gorączce: podowiadywała się już, nie dojechawszy 
do domu, mnóstwa rzeczy, których się nauczyła z jednego wejrzenia na ulicę. Mówiła, śmiała 
się i przeglądała we wszystkich zwierciadłach, rozpytywała marszałka domu, ludzi, 
przerywała opowiadania ich rozkazami, była zmieniona i ożywiona do niepoznania. Nawet 
czułość jej przybrała inny jakiś charakter.
   Na jutro było już tysiące projektów i użaleń na nawał oczekującej pracy, na znużenie 
podróżą, na natręctwa, które ją niechybnie czekać miały.
   Kasztelan, ziewnąwszy parę razy i przeszedłszy się po salonie, wyszedł zaraz do swojego 
pokoju, gdzie już znalazł bilecik, który go do miasta powołał, wymknął się po cichu i znikł 
nie postrzeżony. U hrabiny także  leżały bilety na stole, listy z poczty, zaproszenia, pełno 
różnych interesów pilnych lub opóźnionych.
   Adaś trochę zapomniany i smutny stał we framudze okna, patrzył na to i tęskno mu się 
zrobiło po raz pierwszy; tak się uczuł zapomnianym i opuszczonym. Dawnego życia 
wspomnienia opanowały hrabinę, która na chwilę straciła z oczów nawet nowego swego 
ulubieńca. Litościwa Pamela wiedząc, że tym pani swej zrobi przyjemność, skinęła na 
chłopaka i wyśliznęła się z nim, przez małe schodki wiodące go do dolnych pokoików dla 
niego przeznaczonych, wprost pod apartament hrabiny. Adaś zastał i tu gościnny ogień w 
kominie, lokaja we drzwiach i wszystko, czego mógł potrzebować aż do papieru, kałamarza i 
kilku rzuconych trafem książek.
   Z pokoiku Adasia jedno tylko okno patrzyło na ulicę. Pamela, zainstalowawszy więźnia w 
jego celach, zostawiła go, z uśmiechem życząc mu odpoczynku po podróży — dopóki nie 
dadzą znać, że wieczerza gotowa.
   Adaś, podziękowawszy jej, spojrzał ledwie na przepychy otaczające go i pobiegł do 
okienka, przez które widać było część ulicy oświeconej zapaloną przed pałacem latarnią. 
Migały mu przed oczyma powozy przelatujące w całym pędzie, przesuwające się coraz nowe 
postacie i ten kalejdoskop uliczny, który w nocy jeszcze fantastyczniejsze przybiera oblicze. 
Patrzał i zadumał się.
   Cóż mu było? Oto nie wiedzieć dlaczego ścisnęło się serce, uczuł się w tym morzu 
kropelką, a pycha i żądza jakaś już mu rozrywała piersi, pragnąc czegoś nieokreślonego, 
wielkiego...
   Tymczasem na górze hrabina biegała, śmiała się, posyłała, wychowaniec przyszedł jej na 
myśl parę razy, spytała nawet o niego, ale ją uspokojono tym, że poszedł odpocząć na dole.  
Nazajutrz potrzeba jej coś było mieć od Łazarewiczowej, brakło wstążek, trzeba się było 
rozpytać o ekwipaże, a nade wszystko przed wyjazdem z domu musiała się kogoś rozpytać, z 
kimś zobaczyć, aby dostać języka. Nie mogła wyruszyć nie będąc wtajemniczoną, kto w tej 
chwili się w kim kochał, kto kogo porzucił, kto zdradził, kto się przemienił, kto zrujnował, 
przybył, wyjechał, bo jutro musiała piękna pani na pytania przyjaciółek odpowiedzieć:
   — Ale ja wiem to wszystko! — Należy zawsze do dobrego tonu wiedzieć największe 
tajemnice.
   Posłano więc zaraz najętą karetę, pochodnie i lokaja z biletem do pani de Rive.
   Chociaż ta postać bardzo małą gra rolę w powieści naszej, należy wszakże do obrazu 
wieku i minąć jej bez narysowania nie można. Musimy ją, radzi nieradzi, wprowadzić wprzód 
przed czytelników, nim wnijdzie na salon kasztelanowej.
   Nazwisko nic nie mówiące, bez tytułu, nie może dać żadnego wyobrażenia miejsca, jakie 
w społeczeństwie zajmowała osoba zwana krótko madame de Rive. Różnie mówiono o jej 
pochodzeniu, ale z samej rozmaitości opowiadań wnosić było można, że mgłą tajemnic 
pokryta była jej kolebka. Mówiła często o Paryżu, czasem o pobycie swym w Wiedniu i 
Berlinie, podróżowała wiele, mąż jej także miał jakąś zagadkową egzystencję i nigdy się obok 
niej nie pokazywał, a w ogóle nikt prawie go nie znał.
   Pani de Rive bywała u dworu, znała całą Warszawę, jeśli nie całą Polskę; przyjmowano ją 
wszędzie, bawiła w stolicy dla własnej przyjemności, dla jakiegoś procesu nigdy się nie 
kończącego, zresztą nikt nie pytał i nie wiedział dlaczego. Trzymała dom nie pański, ale 
otwarty, dawała czasem kolacje i obiady bardzo wytworne dla niewielkiej liczby znajomych, 
a wszyscy  szeptali sobie na ucho imiona dwóch książąt zaprzężonych do jej rydwanu. Jeden 
szczególniej ciągnął ten rydwan, aż do zdechu.
   Pani de Rive mogła mieć lat dwadzieścia kilka, tych kilka dosięgały dziesięciu, i dawali 
jej złośnicy bezwstydni nawet całych trzydzieści: była maleńka, zręczna, biała jak alabaster, z 
czarnymi jak krucze skrzydła włosami, czarnymi ogromnymi oczyma; miała rączki 
przecudne, nóżkę kilkoletniego dziecięcia, głos miodowy, uroczy, śpiewała włoskie arie 
przedziwnie i była niezmiernie miłą, dopóki nowego człowieka nie wplątała w swe sidła. Raz 
złapawszy, obchodziła się z niewolnikami swymi, jak z niewolnikiem obchodzić się zwykło: 
komu kazała się kochać, to musiał, a kto się kochał, tracił rozum i wolę.
   Pani de Rive nie miała nieprzyjaciół, co dziwniej nie miała nieprzyjaciółek nawet: jakoś 
się tak urządzała, że unikała zazdrości, rozbrajała uprzedzenie i niechęci.
     W dodatku była niesłychanie dowcipna, a bez żółci i dowcip jej był na zawołanie jako 
muzyka w szejnekatarynce: pokręcić tylko było, grała ślicznie; przestać, zamilkła.
   Tyle tylko daje się z pewnych źródeł o tej pani powiedzieć. Z hrabiną była naturalnie w 
przyjaźni namiętnej; gdy się widzieć nie mogły, pisywały do siebie po kilka razy na dzień w 
mieście, a na wieś co dwa dni regularnie.
   Pani de Rive nie mówiła prawie po polsku, ale to naówczas w salonach, w których język 
francuski był nadzwyczaj rozpowszechniony, nie zawadzało bynajmniej. Używano tylko 
polskiego języka, gdy komu nieumiejętnością jego dokuczyć chciano, na przykład u 
starościny małogoskiej, gdy przyszła pani Lucchesini, za co się ona jak za impertynencją 
gniewała, a poczciwy Niem... musiał na klęczkach przepraszać.
     Pani de Rive, idzie to samo z siebie, wiedziała
   o wszystkim, i dlatego do niej najprzód posłała hrabina, zaklinając ją, aby przybyła choć 
na chwileczkę. Musiała przecie dowiedzieć się, co się na świecie działo.
   Niespełna w pół godziny po odprawieniu tego poselstwa zaturkotała kareta, zaszeleściały 
suknie jedwabne
   i dwie serdeczne przyjaciółki rzuciły się sobie w objęcia z namiętnością niesłychaną.
   — A! jakżeś ty cudownie piękna! — zakrzyknęła najprzód łamiąc ręce pani de Rive. — 
Masz więc chyba od hrabiny Saint—Germain wodę odmładzającą!
   — Chciałam ci właśnie toż samo powiedzieć  — zaśmiała się hrabina. — Wyglądasz, 
jakbyś była szczęśliwa!
   — A! to twarz moja kłamie bezczelnie, a ty mi pochlebiasz niegodziwie: czuję to, żem 
szkaradna! Książę nawet ostyga, to najlepszy dowód!
   — O, ci mężczyźni — odparła hrabina — dla nich niczym są wdzięki, im potrzeba 
nowości!
   — Ale ty, ty... jesteś mi dziwnie rozpromieniona! — przerwała pani de Rive. — A, czy ci 
drgnęło serce?
   — Sza, sza — kładąc palec na ustach, odpowiedziała hrabina. — Jest to cała historia, o 
której mówić nawet nie śmiem: coś nadzwyczajnego, bajka z tysiąca nocy.
   — A, to cudownie! Ja tak bajki lubię!
   — I tajemnica najświętsza!
   — Więc mam się nawet nie pytać?
   — Masz nie pytać, a odgadnąć.
   Dwie przyjaciółki po tym wstępie usiadły na sofie obok siebie, podano kawę i ciastka, 
zaczęła się nie już rozmowa, ale co chwila wybuchami przerywane szepty.
   — A król?
   — Wierny jak... jak któż? Nie mam do kogo porównać.
   — Filemon.  — Filemon! Tak! Pasterz sielankowy! Starzeje widocznie!
   — A książę?
   — Niepojęty! Nieodgadniony!
   — A Celadon i Rozyna? 
   Wszyscy naówczas mieli nadawane sobie imiona romansowe, noms deguerre!
   — Już się rozstali i w sposób tak głośny...
   — Jaka była miłość!
   — Cóż z Celadonem?
   — Poszedł szukać pociechy w rynsztoku.
   — A Rozyna?
   — Miała ją wcześnie w zapasie przysposobioną. Kobieta, która się nie da podchwycić nie 
przygotowaną.
   Zaczęły się  śmiać  żywo i serdecznie.
   — Wystaw sobie — dodała pani de Rive — Tulipan... porzucił tę nieszczęśliwą huryskę: 
płacze po nim i okrutnie mizernieje. Młody poseł usiłuje łzy z pięknych otrzeć oczów, ale 
dotąd nie spojrzała nawet na niego... Tulipan ma się  żenić, il faut fair e une f i n.
   — Mógłby to być i początek — szepnęła hrabina — ale dla kogóż ją porzucił obrzydliwy 
żółty Tulipan?
   — Dla kogo? Dla najszkaradniejszej, cytrynowej jak on, suchej, bezzębnej wojewodziny, 
która się o niego niewstydliwie dobijała... choćby go miała tylko na godzinę sobie pozyskać... 
affaire d'amour propre.
   — A dawny jej amant w sutannie?
   — O, ten w nadziei infuły dał za wygraną  światu!
   — Cóż robi starosta modrooki?
   — Ten ma jakiegoś koczkodana na Krakowskim Przedmieściu, przywiezionego 
ekstrapocztą z Paryża.
   — Cóż się tu u was dzieje!
   — Nic nowego, świat stary! Ale, książę Władysław bił się z hrabią Ksawerym, o kogo 
myślisz? O aktorkę!  — To zgorszenie! Ale któż zwyciężył?
   — Podrapali się oba, zapito sprawę szampanem i porzucili Florę, którą nazajutrz wziął po 
nich w spadku stary... wiesz, co my go nazywamy Szenapanem.
   — Jak to? Jeszcze mu w głowie miłostki?
   — O, tylko w głowie! — odparła śmiejąc się pani de Rive.
   Śmiech był zaraźliwy i trwał kilka minut; hrabina niespokojna nagle zadzwoniła. Wszedł 
kamerdyner.
   — Prosić z dołu młodego hrabiego, co z nami przyjechał  — rzekła sucho i zimno.
   De Rive szybko wielkimi oczyma rzuciła na przyjaciółkę.
   — A któż to taki?
   — O! to młody dzieciak! krewny męża mego i imiennik, wieśniak, którego kasztelan 
uparł się wziąć na wychowanie: nudny chłopak, nieokrzesany.
   Hrabina mówiła to tak chłodno, poprawiając loki przed zwierciadłem, że pani de Rive 
mimo swej przenikliwości kobiecej domyślać się nic nie śmiała.
   Domawiała tych wyrazów, gdy na zawołanie ukazał się we drzwiach Adaś, ze swą 
pięknością wypieszczonego adonisa. Pani de Rive, ujrzawszy go, podniosła oczy na hrabinę i 
parsknęła śmiechem stłumionym: za jednym wejrzeniem odgadła wszystko. Kasztelanowa 
udała, że tego nie widzi, posadzono chłopaka przy stole dając mu kawę, uśmiech i ciche 
słówko serdeczne, potem zwróciła się z prawie tryumfującą minką do przyjaciółki, która jej 
szeptała do ucha:
   — Otóż i po tajemnicy, odkryć ją bardzo łatwo.
   — Jaką? — udając zdziwienie spytała hrabina.
   — O, nie kłam, boś do tego niezręczna! Taki chłopak, taki kwiatek, cherubinek, choćby 
był sto razy nieokrzesańszym, niż on jest, nie może być dla kobiety obojętnym... to przecudny 
obrazek—  —Ale to dziecko!
   — Dzieci wyrastają! Cicho! nic nie mów, bo nie uwierzę, tylko pozwól, żebym ci 
powiedziała słowo. Czy on rozumie po francusku?
   — O, rozumie i mówi już trochę.
   — Chodź do okna!
   Wzięły się pod ręce i pociągnęły powoli, rzucając oczyma na siedzącego Adasia; twarz 
hrabiny gorzała.
   — A spójrz, de Rive moja — zawołała nie mogąc się powstrzymać  —  U est adorable!
   — Cudowny! Unmarbre antique ! Ale, Julio droga, żal mi ciebie, niech cię Bóg uchowa 
od podobnej miłości.
   — Któż ci mówi o miłości! Kocham go prawie po macierzyńsku.
   — Wstydź się, oczy twe zadają ci kłamstwo. Ta miłość to zguba, to śmierć dla czułego 
serca jak twoje... Więc przygotowałaś się na nieuchronne męczarnie?
     — Ale to dziecko! — szepnęła hrabina ruszając ramionami i nie bardzo wiedząc, co 
mówi.
   — Julio! posłuchaj mojej rady, wypędź go ze swego domu, on wniesie z sobą  łzy, 
rozpacze, śmierć: to ponętny kielich trucizny, na dnie jego... ostatnia życia kropelka.
   — Tobie się  śni nie wiedzieć co! — odparła kasztelanowa zmieszana, ciągle trzymając 
oczy wlepione w Adasia.
   —  Śni mi się! bodaj się nie wyśniło: sny często bywają prorocze, śni mi się! ha! dobrze! 
pozwól więc... pójdę i spróbuję dla zabawy zawrócić mu głowę. Co ci to szkodzi? Jam 
bezpieczna, bom chłodna!
   Pani de Rive postąpiła krok ku Adasiowi, spoglądając na przyjaciółkę, która poczynała 
blednąć i śmiała się sucho, gniewliwie, prawie straszno.
   — Na to nie pozwolę nigdy! — wybuchnęła nareszcie
     chwytając ją za rękę. — Nie chcę tych żartów, mógłby oszaleć. Tak młody jeszcze, tak 
niewinny, tak prostoduszny i pełny wiary, a tyś taka syrena.
   — Cóż ci to szkodzi!
   — Ale nie chcę! — stanowczo odezwała się hrabina bledniejąc coraz mocniej, tak ją myśl 
sama dręczyła.
   Spojrzały na siebie, zrozumiały się, dla pani de Rive nie było tajemnicy.
   Chłopak tymczasem, siedząc u stolika, pił kawę, ale oczy jego wlepione były w tę drugą 
kobietę prześliczną, jakiej jeszcze w życiu podobnej nie widział. Przez jej źrenice czarne, 
rozognione, tryskał nań ogień, sypały się iskry.
   Ta druga wydawała mu się w tej chwili, któż wie, może piękniejszą od pierwszej? Była 
tak na oko młodziutka, tak wesoła, trzpiotowata, a usta jej tak wiśniowymi uśmiechały się 
wargami, a czarne źrenice takim ogniem paliły, dobijały się tak chciwie i ciekawie do głębi 
jego serca! Zaniepokojony Adaś nie wiedział co począć z sobą, gdy hrabina, której pilno 
zrazu było pochwalić się nim, a teraz jeszcze pilniej go schować, szepnęła mu, ażeby szedł na 
dół odpocząć.
   Adaś posłuszny rzucił jeszcze wejrzenie ciekawe na goniącą go oczyma małą czarodziejkę 
i wyszedł strwożony i pomieszany.
   Julia ścigała go oczyma także aż do drzwi i nie uspokoiła się, aż zniknął.
   Po odejściu jego padła na kanapę, jakby przebywszy wielką próbę; pani de Rive, 
zbliżywszy się na paluszkach, pocałowała ją w czoło.
   — Biedna istoto — szepnęła po cichu — ty zawsze szukasz na ziemi, czego ci ona dać nie 
może: nieba, aniołów, wiekuistości uczucia, nieśmiertelności szału... A wszystko jest chwilą, 
kwiatem, co więdnie, promykiem, co gaśnie, piosenką, która przebrzmiewa. Im  piękniejszy 
kwiat, jaśniejszy promień, słodsza piosenka, tym sroższy żal po nich. Myśmy dla naszego 
szczęścia powinny być pszczołami i pić z każdego kielicha, ale na żadnym nie siadać i nie 
kochać  żadnego.
   Hrabina, słuchając jej, spuściła oczy, łzy w nich błyszczały.
   — Nie mów tego — odparła po chwilce. — Potrzeba kochać, kochać koniecznie, bo tylko 
miłość jest życiem: kochać, marzyć, cierpieć i nie ostygnąć, i nie zwątpić... nigdy.
   — Jakże nie zwątpić  — szepnęła Francuzka — kiedy się co dzień rozbijamy o piersi bez 
serca lub serca z kamienia?
   — Gdzieś jakieś jedno jest dla nas przecie: przytulić się do tego jednego i umrzeć.
   — Dziecko — ruszając ramionami zawołała Francuzka — jakże mi ciebie żal! Jak mi cię  
żal zawczasu! Próżno byś już kłamała przede mną, ty kochasz znowu tak, jak kochałaś 
Alfreda, Stasia, Micia...
     — Nigdy! Nikogo! — wybuchnęła, porywając się, hrabina. — To bluźnierstwo! Tak, jak 
ja kocham dziś, raz w życiu kocha się tylko... wcześniej, później, ale raz. Tamto były próby 
gorzkie, to...
   — A, więc się przyznajesz?
   Hrabina zakryła twarz dłońmi białymi, ręce jej drgały konwulsyjnie.
   — Na imię Boga, cicho, ostrożnie! — odezwała się de Rive. — Ty się jutro zdradzisz 
sama i staniesz plotką całego miasta, a w dodatku skarb ten ci wydrą okrutnice.
   — Wydrą! — zawołała hrabina odsłaniając twarz nagle. — Nie, bo nim mi go kto 
pochwyci, zabiję jego... i siebie!
   Gdy to mówiła, tak straszna namiętność gorzała w jej oczach, że pani de Rive, która to 
wszystko na pół jesz—
     cze żartem mówiła, przelękła się doprawdy. Wyraz jej twarzy opamiętał Julię, która 
pomiarkowawszy, że za daleko zaszła, oprzytomniała nagle i usiłowała zwrócić rozmowę na 
rzeczy obojętne, ale w ustach brakło wyrazów i myśli się jej plątały.
   Dwie przyjaciółki wśród tysiąca wzajemnych zaklęć i przyrzeczeń dochowania tajemnicy 
rozstały się pełne rozczulenia i serdecznych wyrazów.
   Pani de Rive siadła do karety ruszając ramionami.
   — Oszalała biedaczka! — rzekła do siebie.
   Nie ma straszniejszych pożarów w lasach, jak gdy wśród jesiennej posuchy ogień w nie 
ręka nieostrożna rzuci: naówczas płomień leci, szerzy się, pożera, niszczy wszystko, dopóki 
brzeg rzeki albo go przepaść nie wstrzyma. Na wiosnę  żywe soki same gaszą płomienie, 
walczą przeciwko sile ognia; przed zimą nie ma nic, co by obroniło, chyba łzy... owa ulewa, 
po której następuje zima. Takimi są i namiętności jesienne, stokroć straszliwsze niż 
młodociane, choć od nich wstydliwsze i   skryte. Hrabina była szaloną, była szczęśliwą, ale w 
tym szale i szczęściu dodniowym łatwo już było odkryć nasienie rozpaczy i śmierci; 
namiętność była nierozsądna, potworna, bez przyszłości, poza nią widniały już jej koniec i 
skutki.
   W płochej kobiecie, przywykłej igrać z sercem i tym, co dla niej nazywało się miłością, a 
było tylko pragnieniem rozrywki i chwilowego roztargnienia — poczucie prawdziwszego 
przywiązania nowego życia było objawem. Hrabina zdumiewała się, nie poznając sama 
siebie, tak się co dzień stawała mniej śmiałą, czystszą, szlachetniejszą.
   Dziwiło ją, że jak dotknięcie różdżki cudownej miłość mogła ją przetworzyć i odziać tą 
białą szatą, której na sobie nie pamiętała nawet w tych latach, gdy ją człowiek z kolebki 
wynosi. Dla niego pragnęła się stać  tak wielką, czystą, świętą, tak heroiczną. Skądże, 
spytacie niedowierzająco, taki zapał w kobiecie zepsutej, życiem zmęczonej i rozczarowanej? 
Skąd? Serce ludzkie to bezdnia tajemnic: w najzepsutszym, jak na zgniłych kłodach 
obalonych drzew, rozkwitają orchidee, z młodzieńczymi barwy i wonią... Braknie im 
zielonych liści, ale jaśnieją wszystkimi barwy tęczy i całym zapachem raju! A im później 
zjawiają się te cuda, tym kwiaty bujniej strzelają ze zgnilizny.
   W życiu cnoty i prostoty namiętność taka mogła się była wydać czarną, występną, 
poczwarną: postawiona obok przeszłości, tej kobiety, złożonej z komedii i fałszów, była 
jeszcze jasna i. świeża.
   Julia czuła się nią szczęśliwą razem i upokorzoną; . czuła, że walczyć z nią nie potrafi, nie 
pragnęła nic, tylko pozyskać sobie to serce młode, świeże, niezepsute i, jak ona sądziła, 
otwierające się uczuciu! Niestety! Nie rachowała na to, że okrutna sprawiedliwość losu 
ciągnie zawsze człowieka powabem i urokiem ku temu, co mu ma karę za jego przeszłość 
wymierzyć; nie chciała zrozumieć, że chłopak, który tak łatwo, tak obojętnie porzucił 
rodziców dla mrzonek jakiegoś  świetnego losu, już miał serce przez robaka nadtoczone.
   Może ta myśl przyszła jej przelotnie, ale jak zawsze była ślepą na to, co gotowało boleść, 
co ją przepowiadało. Kłamała sama przed sobą, była pewna, że gorąca jej miłość, gdyby w tej 
piersi serca nawet nie było, stworzyć je musi.
   Szczęśliwą była, bo życie, które już dla niej cały powab straciło, nabrało go znowu, ale 
zarazem biedną, bo na tej nici pajęczej, której słabość niekiedy ją przestraszała, zawiesiła 
ostatni skarb — a pod nim była tylko przepaść czarna. Ale się czuła odmłodzoną, a młodość 
druga jest jak pierwsza, może więcej niż ona, najdroższym skarbem, za który nie ma 
człowiek, czego by nie  oddal — a, aż do wstydu, aż do godności, aż do resztki swej duszy!
   W pojęciach Julii, która postrzegłszy Adasia, widziała w nim tylko z początku ślicznego 
cherubinod'amore — od czasu jak po pochwyciła i uwiozła — zaszły wielkie zmiany z głowy 
namiętność przelała się do serca, a serce oczyściło ją i wskazywało drogi nowe.
   Chciała go ku sobie przywiązać już nie tymi białymi rączkami ani tym wejrzeniem 
uroczym, którym w pierwszej chwili wabiła go ku sobie, ale dobrodziejstwy, ale miłością 
czystą i świętą, ale poświęceniem dla niego bez granic.
   Osnuła więc cały plan wychowania dla ulubieńca, macierzyńskiej troskliwości i czuwania; 
potem wszystkimi stosunki i środkami zamierzała go popchnąć na drogę urzędów, bogactw, 
zaszczytów, aby jej tylko winien był wszystko, aby związany tym poświęceniem i 
przywiązaniem bez granic oddał jej siebie, swe serce i życie.
     Nie wiedziała tego biedna, że dobrodziejstwa zawsze rzucają się w przepaść, a gdy po 
nich przejdzie ją ten, dla kogo stały się kładką, nie ogląda się on nawet, jak ją przebył. Któż 
kiedy o dobrem pamiętał? Kogo ono przywiązać potrafiło? Dobrodziejstwo upokarza zawsze: 
chcielibyśmy pozbyć się i pamięci, żeśmy je doznali, i myśli, żeśmy czyjejś potrzebowali 
pomocy. Miłość wreszcie, której pragnęła hrabina od niego, przychodzi jako złodziej, 
niespodziewana, bezprzyczynna, nikt nie powie, którędy się wśliznęła, ani zapewni, że nie 
uleci: ona nie rozumuje, jest szaloną, jest nielogiczną  — jest namiętnością jednym słowem.
   Szczęściem, zakochani wszystko umieją obracać na korzyść swoją, pozornie tłumaczyć 
jak pragną. Tak i tu było. Hrabina, tonąc w marzeniach, nic nad nie dalej nie widziała.
     Nazajutrz kazano Adasiowi nie ruszać się z domu, odpoczywać, czekać nauczycieli. 
Hrabina musiała wyjechać z wizytami, świat wielki wołał swą poddankę do odrobienia 
zaległej pańszczyzny, nie było chwili do stracenia.
   Mimo tysiąca zajęć, które w mieście czas pochłaniały, Julia znalazła rano chwilkę na 
posłanie po dawnego swego domownika Francuza, pana Merlon, dla umówienia Adasiowi 
lekcji języków, tańca, muzyki, fechtunku — i trochę jeografii i historii. Jak wszystkie 
wychowania ówczesne, tym bardziej tak opóźniona i zaniedbana edukacja młodego chłopca 
musiała być oranżeryjną i powierzchowną, byle z niego uczynić mogła człowieka do salonu.
   To, czego się Adaś nauczył w szkołach, było rzeczywiście jaką taką podstawą: reszta 
obrachowywała się na pozory, na formy, na powierzchowną pozłotę.
   Komu się kolwiek trafiło z tej epoki, o której mowa, czytać listy i rękopisma ludzi 
najpierwszych rodzin i najstaranniejszego wychowania, ze smutkiem westchnie 
przypominając sobie, że w nich na każdej karcie spotykał dowody, iż potomkowie 
najznakomitszych rodzin w kraju żadnego języka ortografii i gramatyki nie znali gruntownie.
   Listy pań i panów rzadko są pisane w polskim języku, a po francusku bazgrane są bez 
ortografii i stylu: znać w nich nabyty żargon przy zupełnej nieumiejętności prawideł.
   Toż samo przebija się w pojęciach, które są płytkie i mają pewien pozór logiczny, ale im 
brak głębi: są to malowane nieźle dekoracje, poza którymi sterczą kije i nie ociosane drewna.
   W salonach wyżyna pojęć nie była tak wielką, by jej lada trochę otarcia i sprytu nie 
dozwoliło dosięgnąć. Znaliśmy resztki tych ludzi, co niegdy świetnieli na  dworze Stanisława 
Augusta, a byli straszliwego i osobliwszego, na dworaków tak światłego pana, nieuctwa; ale 
za jednym mówiła młodość i świeżość, za innymi potulność, usłużność, dworactwo, za wielu 
stosunki, imiona, urodzenie: świat nie był wymagający. Takich postaci jak Jan i Ignacy 
Potocki, jak Czacki i Kołłątaj niewiele się spotykało.
   W listach księcia Adama Czartoryskiego do Juliana Niemcewicza (nie wydanych),* 
znajduje się wzmianka o kierunku wychowania wieku, charakterystyczna, jako nauka dla 
młodzieńca.
   „Dzisiejszy wiek — powiada książę wojewoda — chce liznąć wszystkiego, a nic zgłębić 
nie umie: strzeż się WPan, byś nie poszedł jego torem, do czego może nawet masz skłonność, 
której się bronić potrzeba."
   Książę doskonale oceniał charakter wieku.
     Kasztelanowa, jako kobieta i córka swojego czasu, inaczej też wychowania dla swojego 
ulubieńca pojmować nie mogła: chciała tej rzeźbie, którą wykonała natura, dać tylko 
zwierzchnią pozłotę. W XVIII wieku dużo rachowano na tę naturę; wiemy, jaką rolę 
przeważną w wychowaniu naznaczał jej J. J. Rousseau, który w tym także był tłumaczem 
ogólnych przekonań: cóż dopiero inni, dla których natura zdawała się zdrojem odradzającym i 
przeciwniczką cywilizacji źle pojętej?
   Czując, że trochę zbłądzili z drogi, zdawało im się, że przez ten wymarzony stan natury, 
wynalazek wyobraźni rozkołysanej wspomnieniami złotego wieku, powrócą na prawy 
gościniec. Gniewano się na cywilizację, jak gdyby ona do czegokolwiek im przeszkadzała, na 
formy, na zepsucie przez nie niby zrodzone; gwałtem szukano poprawy w stanie natury, nie 
wiedząc, że owa
     natura filozofów podobna do krajobrazów Bouchera z fioletowymi drzewami, 
karmazynową ziemią i niebem zielonym, istniała tylko na palecie artystów, którzy się jej 
nigdy nie przypatrywali.
   Zdziwił się mocno Adaś, gdy pan Merlon, przyjaciel domu, niegdyś sekretarz hrabiny, 
staruszek mały, blady, chudy, kaszlący, ospowaty, zaczął mu od pierwszego ranka 
sprowadzać nauczycieli jednego po drugim. Musiano nagle i pilno zaraz umawiać się o 
godziny, znaleźć czas na wszystko, więc i na fechtmistrza, i na konną jazdę w rajtszuli, bo 
Adaś oklep tylko na siwej ojca kobyle w czasie wakacji instynktem wrodzonym uczył się 
trzymać nieco, i na język francuski, klucz wszelkiej mądrości, i na włoski, i na niemieckiego 
trochę, a w końcu na geografię i historię.
   Nawał tych lekcji przestraszał nieco chłopaka, dla którego życie w Warszawie coraz się 
jakoś groźniej przedstawiać zaczynało; ale czuł on sam, że potrzeba było nastroić się do 
świetnej przyszłości i postanowił w duszy pracować ogromnie, aby dokazać cudów. Jednak 
poranek ten był  straszliwie męczący, gorzej pytania i odpowiedzi, które go przekonały, że 
mało bardzo wielu, a innych rzeczy wcale nic nie umiał.
   Hrabina wróciła bardzo późno z objazdu swych znajomych i natychmiast posłała po 
wychowańca.
   Nigdy jeszcze nie widział jej tak piękną.
   Była nią w istocie w tej chwili, miłość i nadzieja cudownie odżywiają człowieka! Hrabina 
też ubrana była z niezmierną wytwornością, choć zarazem z prostotą: ranny ten ubiór biały, 
świeży, lekki podnosił jeszcze wdzięki, które brak uczuć głębszych i gwałtowniejszych (bo 
miłostki to były zabawki dziecięce) zachował dziwnie do jesieni życia. Hrabina z tą twarzą 
odżywioną, wesoła, lekka, zdawała się prawie młodą dzieweczką. Dodajmy, że strój epoki nic 
nie okrywał i zbliżał, we—  dle systemu wieku, kobietę do natury. Suknia dawała się więcej 
niż domyślać wszystkich kształtów postaci, ręce były odsłonięte, pierś ledwie przysłoniona, 
każdy ruch falował malarsko te draperie powiewne i przejrzyste. Julia miała ubranie białe z 
pąsowym, na ramiona narzucony tylko przepyszny perski szal szkarłatny, we włosach kwiaty 
tegoż koloru, koralowe ozdoby na szyi i prześlicznych rękach.
   Adaś stanął przed nią, a w jego twarzy widać było, jak wielkie ha nim uczyniła wrażenie. 
Poznała, to uśmiechnęła mu się szczęśliwa i poczęła go rozpytywać. Chłopak był zmieszany, 
dotknięcie jej ręki za każdym razem falami pędziło mu od serca do głowy i od głowy do 
piersi. Miłość, którą tchnęła cała, nadawała jej urok niewysłowiony — bo potęga uczucia 
prawdziwego jest czarodziejska.
   Długą rozmową starała się zapłacić sobie za stracony poranek, a gdy służący przyniósł na 
tacy korespondencję, zasiadając do listów nie cierpiących zwłoki, położyła przed Adasiem 
stos wielkich ksiąg z rycinami do przeglądania, aby mógł zostać, aby go przez ten czas z 
oczów nie tracić.
   Niedaleko od Wólki Brzozowej, a przynajmniej w tej samej okolicy, mieli kasztelaństwo 
klucz jeden, posagowy samej pani, z domu księżniczki S..., w którym zarządzał  ów niegdyś  
anima damnata hrabiny, młodości jej powiernik usłużny, wielki myśliwiec, niegdy za 
Augusta III i w pierwszych latach panowania Poniatowskiego wszystkich pańskich hulanek 
stręczyciel i uczestnik, starościc chełmski pan Wojciech Kuna, zwany przez dawną młodzież 
onych czasów Waligórą. Przydomek ten winien był pan Wojciech niesłychanej sile i równie 
żelaznemu charakterowi swojemu.  Starościc, który tu zresztą jest całkiem epizodyczną 
postacią, przehulał był najprzód szczątki majętności po rodzicach, potem po dworach się 
czepiał, a że wszędzie był użyteczny, był też i widziany mile. W Warszawie miał kilka 
głośnych awantur, a że rodzic jego sługiwał w domu rodziców hrabiny i on też spadkowo do 
niej przylgnął, gdy nie wiedział, co począć z sobą. Umiał się tu stać potrzebnym, w owych 
czasach rozbijano się u drzwi pięknej Julii, tysiące intryg snuło się koło niej; Wojciech po 
przyjacielsku jej służył, jednych odpędzając i strasząc, drugich naganiając w sieci — nie 
darmo był myśliwym.
   Ale wszystko się na świecie kończy, nawet hulać i dworaczyć do starości niepodobna: 
przyszła pedogra, łamanie w kościach, ociężałość, siwizna, nos się brzydko czerwienił, po 
swojemu dając świadectwo prawdzie, i pan Wojciech poczuł, że się należało z placu boju 
wycofać ostrożnie.
   Tandem tedy, choć nie było ciężarów, bo ni żony, ni dzieci, ni żadnej rzeczy tego rodzaju, 
ale było życie na starość do utrzymania, ciężkość do pracy i w kieszeni bardzo szczupło 
grosza. Wyprosił więc sobie ostrożnie i zawczasu u hrabiny zarząd tego klucza, który nigdy 
wiele nie przynosił, i osiadł sobie w Lisowie na emeryturę i spoczynek. Nie było mu to tam 
tak źle, bo te lekceważone przez panów dobra, przypatrzywszy się im z bliska, nie były do 
pogardzenia; ale u nas jak nie ukraińska ziemia, jak trochę piasku, to się już majątkiem 
rzucano. Lisów leśny, otoczony rzekami, miał miejscami pszenną nawet ziemię i wygód do 
syta, choć grosza dawał niewiele.
   Dla życia w ogóle nie było jak poleski leśny kąt, gdzie ani ryby, ani grzyba, ani kłody do 
komina, ani przysmaków na talerz nie zbrakło nigdy. Opuszczony, ale obszerny i wygodny 
stary dwór, dużo sług i emery—  tów, dozwalały otoczyć się prawie pańską ciżbą, a siedzieć 
jak u Boga za piecem w tych lasach. Że zarząd w dobrach hrabstwa był w ogóle niedbały, pan 
Wojciech jeszcze uchodził za wcale dobrego gospodarza, choć się bardzo nie wysilał.
   Że grosza cudzego nie poruszył, to pewna, bo był człowiekiem uczciwym; ale co do gęby 
własnej i wygody, nie widział wcale sobie potrzeby żałować, i piwnicę miał zasposobioną 
gdyby dziedzic, i powozy, i konie, i co się patrzy do tego.
   Za co zaś lubiło go oboje kasztelaństwo, którzy wiecznie pieniędzy potrzebowali, w 
pewnych zwłaszcza roku terminach, że pan Wojciech, nie czyniąc im próżnych uwag, nie 
troszcząc się zbytecznie przyszłością, gdy do niego napisano: „Dawaj pieniędzy" — na ów 
klucz Lisowski brał u szlachty, co wlazło, i tak się kręcił, że mu procesów o wypłaty nie 
robiono. Gdy bardzo było pilno, starości przez stosunki swe ze szlachtą parę tysięcy dukatów 
w najgorszą posuchę zawsze umiał   znaleźć.
   Ten tedy pan Wojciech Kuna mieszkający niezbyt odległe od Wólki i Białej był naturalnie 
w położeniu, z którego łatwo mu było dostać języka. Dowiedział się on wprędce o tym, jak 
sobie kasztelaństwo Adasia przywłaszczyli, na co dużo głową kiwał; potem doszedł doń 
rozgłos o larum, jakie podniósł pan Krzysztof z powodu utraty syna, w ostatku pan Melchior, 
który z nim żył dobrze, doniósł mu, że brat jego stryjeczny wybrał się do Warszawy, z 
głupim, jak powiadał, projektem zrobienia wrzawy o gwałt i odebranie syna.
   Zasłyszawszy o tym wszystkim, bo się to jakoś bardzo rozbębniło po sąsiedztwie, pan 
Wojciech zaniepokoił się wielce: zawołał bojara Seredę, który zwykł był do Warszawy z 
listami i pieniędzmi jeździć, dał mu ko—  nia skarbowego i biedę kutą, a kazał co najrychlej 
dążyć do stolicy z pilnym do rąk samej pani skryptem.
   List pana Wojciecha, jako dokument współczesnego stylu, pozwalamy sobie umieścić w 
całości, dosłownie go przepisując z oryginału.
   „Excellence! 
   Przebaczyć mi raczy niewyczerpana łaskawość JWPani a dobrodziejki, że nie pytany 
narzucam się z gorliwością moją o dobro JW państwa, które mi, wydziedziczonemu ze 
wszelkich nadziei i węzłów serdecznych, nad wszystko na świecie jest najdroższym. 
Rozmaite krążące tu pogłoski, jako zawsze na parafii bywa, zwiększone przez niechętnych i i 
n w i d i ą, głoszą, jakoby JW. państwo w powrocie swym do Warszawy primis octobri w 
miasteczku Białej, bez wiedzy rodziców zabrać mieli i uwieźć z sobą małoletniego synaczka 
JMP, Krzysztofa O..., jedynaka niemajętnych rodziców. Widzę w tym ex primo aspectu pełne 
ludzkości serce dobrodziejki mojej i czułość jej prawdziwie anielską dla biednego dziecka 
szlacheckich rodziców i pięknego imienia; lecz ludziska, gdy chcą, najmonstrualniej tłumaczą 
sobie choćby najheroiczniejsze czyny—
   Więc i to Ich dobrodziejstwo, które by uszczęśliwić mogło biednego chłopaka, staje się 
przyczyną niemałego rumoru, rankorów szlacheckich i animozji. Słychać nawet, że ojciec 
JMP. stolnikiewicz w swej sprawie udaje się do Warszawy, aby co?te que co?te syna sobie 
rapto uwięzionego odzyskać, chociażby mu aż do JKM po protekcję uciekać się przyszło.
   Nie wątpiąc, że JWPaństwo łatwo inne dla uszczęśliwienia dziecię znajdziecie, ba? i sta 
ich do wyboru, gdyby wola była adoptować i protegować  — mam sobie za debitum oznajmić 
o tym, aby JWPani w głębokim  rozumie zaradziła złemu i postanowiła wcześnie, jak postąpić 
zechce. Wedle mojego zaś poziomego rozumienia rzeczy, za oddaniem, cui pertinet, dziecka 
wotowałbym, non sine gravi ratione. Wysyłam umyślnie Seredę, przyłączając niektóre dla 
domu potrzebnymi być mogące zapasiki, aby co rychłej uprzedzić i jakiemu w przyszłości 
despektowi lub grawaminom zapobiec. Mam sobie za nieskończone szczęście, że przy tej 
zręczności mogę powtórzyć to, co wiekuiście ex corde plenissimo rad bym głosić orbi et orbi, 
iż jestem i na wieki ślubuję pozostawać JWPaństwa protektorów i dobrodziejów moich 
najłaskawszych" itd.
   Przyłączony był przypisek jeszcze:
   „Uniżone postscriptum. W gospodarstwie wszystko po staremu, a złe jakoś Lisów omija. 
Na Nowy Rok lub circa spodziewam się złożyć sam wierny respekt cum solutione percepty, 
która się niezłą obiecuje, jeśli ceny dopiszą".
     List ten pomiędzy innymi na tacy znalazłszy, hrabina przeczytała go szybko, serce jej bić 
zaczęło żywo, twarz pokraśniała: musiała wstać i zebrać myśli, tak się uczuła przestraszona. 
Zdawało się jej, że groźny ojciec jest już w progu. Machinalnie zadzwoniła na kamerdynera, 
aby mu wcześnie dać rozkazy, w razie przybycia jakiego nieznajomego szlachcica, żeby go 
nie dopuszczano choćby się najmocniej dopraszał i hałasował. Na ucho dodała 
kamerdynerowi, że ten rozkaz stosował się i do młodego wychowańca, jeśliby kto o niego 
pytał lub się do niego usiłował docisnąć. Zrazu kamerdyner, któremu się zdarzało natrętnych 
wierzycieli za bramę wyrzucać lub suszyć po dni kilka na wschodach, pojął wydane rozkazy; 
mniej mu się one wszakże stały zrozumiałe dodatkiem tyczącym młodego człowieka... 
święcie jednak dopełnić je przyrzekł.
   Hrabina, policzywszy dnie, łatwo obrachowała, że
     ojciec Adasia mógł lada chwila nadjechać, że potrzeba było, zapobiegając, wcześnie coś 
radzić, czynić, obmyślić, aby syna nie pochwycił niespodzianie.
   Pobiegła pośpiesznie do męża, który jakimś cudem był w domu. Trzeba wiedzieć, że 
dostojne to stadło w mieście zwłaszcza wiodło życie, które mu czasem całymi miesiącami 
zbliżyć się do siebie nie dozwalało.
   Był to tryb życia i innych małżeństw wielkiego świata. Pan i pani mieli w jednym pałacu 
dwa odrębne apartamenta i dwory: pan swych gości i znajomych, pani swe przyjaciółki i 
wielbicieli, pan godziny różne od pani. Trafiało się, że czasem po miesiącu w oczy się nie 
widząc, spotykali się dopiero gdzieś w gościnie i witali sę z sobą jak dobrzy starzy znajomi.
   Chociaż wedle prawidła na obiad zawsze mieli się zbierać razem, najczęściej albo pani 
brakło, albo pana lub obojga; w uroczystych tylko razach, gdy kogo przyjmowano, stawili się 
w roli gospodarzy, a kasztelan swoją, chrząkaniem i potrząsaniem głową, wcale nieźle, acz 
milcząco odgrywał.
   Gdy jedno z nich miało interes do drugiego, posyłali kamerdynera w przeddzień, aby 
audiencję sobie i rozmowę wyjednać.
   Trafem nader szczęśliwym hrabina zastała męża, który się właśnie ubierał na obiad do 
księcia eks—podkomorzego. gdzie był zaproszony, aby uniknąć niefortunnej liczby trzynastu. 
Przyjął ją znaglony w pudermantlu, gdyż właśnie odbywała się operacja około głowy ł peruki. 
Zdziwił się niepomału gwałtownemu pośpiechowi małżonki, tknęło go w serce, że sprawa 
pieniężną być musiała, choć nie zgadł tym razem. Z gorączkową wbiegłszy prędkością, 
hrabina mimo przerażenia męża obawiającego się o perukę, i puder zbliżyła się do ucha i 
szepnęła mu, co im groziło. Kasztelan nie zrozumiał niebezpieczeństwa.  — A to go im 
oddać! — zawołał obojętnie. — Niech go sobie biorą!
   — Mój drogi, ale jakiżby to żal było chłopaka...
   —  Żal... tak, istotnie żal... miałem go pasjansa nauczyć, mógłby przy mnie wyjść na 
człowieka. Chłopiec zdolny; spryt do kombinacji, kombinacja do sprytu... czy jak tam...
   — Widzisz, sam czujesz jaka szkoda. To uboga szlachta, cóż oni z nim zrobić mogą?
   — Ale ojciec? — rzekł kasztelan — ojciec jak tuz...112 starszy nawet od króla.
   Zebrało mu się na dowcip. Hrabina nie oceniła go wcale.
   — Ja go schowam! — zawołała. — Nie oddam! —— Hę? Gdzie? Jak? — spytał 
kasztelan.
   — Powiem, żeśmy go wysłali do Paryża.
   — Jak sobie chcesz, ale... — Tu kasztelan zamyślił się mocno. W rzeczy było to dla niego 
obojętne, czy pojedzie, czy zostanie, umrze czy żyć będzie; chciał się tylko pozbyć  żony i 
ocalić perukę narażoną przez szepty na ogołocenie z pudru i utratę  świeżości.
   — A gdybyś ty sam poprosił króla, gdybyś mu powiedział, że go chcesz wychować i jakiś 
mu los zapewnić?
   — Ja? Albo ja mu chcę los zapewnić? — odparł kasztelan zdziwiony. — To jejmość, jeśli 
wola, pogadaj sobie o tym z królem, bo z nim jesteś lepiej.
   — A jeśli się ciebie spyta?
   — No, to się ukłonię jak zawsze.
   — Nie zaprzeczysz! Nie zapomnisz?
   — Nie... nie, ale nie! — rzekł kasztelan tupiąc nogą.
   — Więc mi do tej sprawy dajesz moc zupełną?
   — Ale zupełną, rób sobie, co chcesz.
   — I poprzesz mnie?
   — Ale poprę! — odparł kasztelan ze strachu, przy—  trzymując perukę i cofając się 
nieco; a potem jakby przypomniawszy sobie, że powinien był skorzystać z okoliczności, 
dodał: — Ale, chere Julie, pożyczysz mi ze swej szkatuły trzysta dukatów na dwa miesiące?
   — Dobrze, jak się to tylko skończy.
   — Mnie trochę pilno... dług honorowy. Wystaw sobie, że Cabrit, do którego chodziłem, 
bokiem stanął do mnie i nosa zadzierał. Ja tego nie lubię, ale co to gadać! To osioł... 
Pożyczysz mi trzysta dukatów?
   — Pożyczę.
   — A ja się uprę o tego chłopca i nie dam... Nie zapomnę, chcesz, to sobie zrobię węzełek?
   — Zrób węzełek, to bezpieczniej.
   Kasztelan kazał natychmiast podać sobie chustkę, począł kręcić końcem, dumał, plątał, 
wzdychał i spojrzawszy na dzieło rąk swoich, zapytał jakby przestraszony:
   — A, na cóż to ja wiążę węzełek? Hrabinie ręce opadły.
     —  Cher ami ... Jak to? Już zapomniałeś?
   — A, wiem, na trzysta dukatów!
   — Na tego młodego chłopca.
   — Ach, parfaitement! Jestem dziwnie roztargniony, mam więc zaraz powiedzieć przy 
obiedzie księciu eks—podkomorzemu.
   — Ale nie, nie! Nic nie masz do mówienia, tylko mnie poprzesz w potrzebie.
   — A, otóż jest... Poprę niezawodnie, i oddam trzysta dukatów! Słowo się rzekło.
   Kasztelanowa uśmiechnęła się z politowaniem, ruszyła z lekka ramionami, a mąż jej 
uwolniony nareszcie musiał na nowo rozpocząć pudrowanie, gdyż  świeżość peruki była 
nadwerężona.
   Pani żywo pobiegła na górę, posłała na dół  żądaną sumę i zamyślona poczęła się 
przechadzać po pokoju.
     Godzina obiadowa się zbliżała, na obiad była proszona pani de Rive; dwie przyjaciółki 
już tęskniły za sobą.
   Po krótkim namyśle hrabina przystąpiła do Adasia, który roztargniony sztychy 
przewracał, pocałowała go z lekka w czoło i z uśmiechem szepnęła:
   — Idź do swego pokoiku, nie przyjmuj nikogo i nie oddalaj się nigdzie. Ja ci tam obiad 
przyślę, bo będę miała tu kogoś, z kim muszę rozmówić się sam na sam.
   Wyrzekłszy te słowa, tknięta myślą, że chłopak może ją posądzić o jakieś  tęte—a—tęte z 
mężczyzną, dodała zaraz:
   — Przyjdzie tu ta pani, którą widziałeś wczoraj. Jest ładna i trzpiotowata, nie chcę, żeby 
ci zawróciła głowę.
   Uśmiechnęła się obracając to w żart. Adaś posłuszny, ale zarumieniony, zbiegł do 
swojego pokoiku. Dobrze już nie rozumiał, co się z nim działo, czuł tylko, że nim jak piłką 
rzucano.
     I zamknął się w swej izdebce dosyć smutny, z uczuciem jakiejś niewoli.
   Jadąc do miasta marzył o zabawach, o wielkim świecie, a tu klauzurę surową, naukę 
ciężką i tęskne cztery mury dwóch izdebek ciemnych miał przed sobą.
   Trzeba przyznać, że choć z najlepszą chęcią dogodzenia mu te dwa pokoiki wybrał dla 
niego pan marszałek dworu po liście panny Pameli, nie należały one wszakże do 
najweselszych. Okno jednego z nich wychodziło wprawdzie na Krakowskie Przedmieście, ale 
było obwarowane kratami jak więzienie, a siedziało głęboko we framudze. Światła w 
mieszkaniu było mało, ściany na marmur jakiś szary były ciemno pomalowane, sprzęt w nich 
stary, nic, co by oczy chwytało. Adaś się nudził w tym mieszkaniu więziennym, na próżno dla 
rozrywki siadł we framudze i patrzył w ulicę, widok ten zamiast go uspokoić 
rozgorączkowywał: coraz nowe migały mu postacie, a nim je mógł roz—
     poznać, przypatrzeć się im, znikały bezpowrotnie. Jedne następowały tak po drugich, 
coraz inne, coraz dziwniejsze. Dla Adasia były to wszystko nierozwikłane zagadki. Takich 
ludzi wcale na wsi nie widywał; ani twarzy podobnych, ani tak namiętnego i spiesznego 
chodu, ani tak dzikiej wrzawy i tłoku. Ciągle mu się zdawało, że się coś stać musiało, że jakiś 
wypadek pędził tak ludność... i nierychło się przekonał, że to, co mu się widziało 
nadzwyczajnym, było tutaj powszednim.
   Nikt mu nie pomagał do zrozumienia tych tajemnic stolicy: był sam, zostawiony własnym 
siłom, a co roiło się w młodej głowie, trudno powtórzyć.
   Przyniesiono mu jedzenie, a choć było pod dostatkiem i wytwornego jadła, choć deser 
piękne rączki hrabiny same ułożyły osobno i przysłały z karteczką  — Pour mon cher Adam, 
choć  łakocie były wabiące, nie szło to w smak chłopakowi, przywykłemu do swobody, do 
wolniejszych ruchów, do młodzieży rówieśniczej, do życia wiejskiego, którego tak ostre nie 
ściskają kluby.
   Okrutnie mu się wyjść chciało, popatrzeć, wmieszać się w tę ciżbę, ale hrabina poleciła go 
pilnować, prosiła sama, aby przez kilka dni nie ruszał się nigdzie: musiał siedzieć jak na 
pokucie i nudzić się nieborak.
   Książki tylko ze sztychami przybyły wieczorem z góry do mieszkania wychowańca, ale 
Adaś nie miał wcale usposobień artystycznych: piękne widoki, twarze, budowy, nic go nie 
porywało, nie nęciło, czuł już na ustach przedsmak życia, rwał się do niego i marzył. Wstręt 
nawet czyniły mu te obrazki, którymi go karmiono jak dziecko.
   I gdy nadszedł smutny, ponury wieczór, łzy puściły mu się z oczów...  Tymczasem na 
górze dwie serdeczne przyjaciółki gorącą wiodły rozmowę. Hrabina przyznała się do 
wszystkiego i prosiła o radę pani de Rive, która uśmiechała się dziwnie.
   — Droga moja — odpowiedziała Francuzka — radą prawdziwie sumienną i szczerą 
byłoby oddać to dziecię rodzicom póki czas, aby zapobiec większemu złemu, większym a 
nieuchronnym nieszczęściom. Tyś tak nim zajęta, tak, powiem, rozkochana, że zrobisz 
głupstw tysiące, zaafiszujesz się, będzie skandal... a potem, taki chłopak! Nic wyrachować 
niepodobna, to nie jest człowiek serio.
   — Ale cóż dozwala przypuszczać skandale! Ja jak najdłużej chcę dla niego pozostać 
matką, siostrą  — poprawiła się hrabina rumieniąc. — Chcę się nim zająć, wychować, chcę, 
by ta miłość czysta trwała wieki! Nic, tylko go widzieć, marzyć, a potem...
   — A potem? — spytała z niegodziwym uśmiechem pani de Rive.
   — A potem... choćby umrzeć! — zawołała hrabina.
     — O, to coś bardzo serio!
   — Tak, to moja pierwsza i ostatnia miłość!
   — Jakże? Nieodwołalnie?
   — Nieuchronne to jak fatum. Ale co począć? Radź, co począć, gdy ten nieszczęsny ojciec 
przybędzie! Ja głowę tracę! Za nic go oddać nie mogę! Chodziłam do kasztelana, aby mówił z 
królem; on mnie samą odprawia do niego. O, nie mówmy o tym! Ten kasztelan, mój Boże... Z 
takim mężem miałam być wierną i cnotliwą!
   Załamała ręce.
   — Moja droga — odezwała się, patrząc jej w oczy, de Rive — mąż choćby 
najdoskonalszy ma zawsze grzech pierworodny, jest naszym mężem. Kochamy cudzych, 
swojego... całe życie, cela depasse nos forces,
     to niepodobieństwo! To by było nienaturalne. Przekonywam cię, że skarżyć się nie masz 
czego, i owszem, masz wymówkę daną ci przez Opatrzność, gdy innym jej braknie! Jesteś 
szczęśliwa! Z każdym innym byłoby toż samo.
   — A może i nie — wzdychając odpowiedziała hrabina.
   — Ale proszęż cię  — przerwała Francuzka — popatrz na piękną Helenę, która trzy razy 
próbowała iść za mąż i trzy razy się rozwodziła; przecież...
   — Nie mówmy o tym.
   — Tak, to najlepiej.
   — Chyba więc sama z królem szczerze pomówię. Król mi pomoże.
   — Mów, ale nie szczerze. Na miłość bożą, niechże się nie domyśli, nie pokazuj mu nic po 
sobie, bądź zimną lub co lepiej mów o tym przez Lulié, przez kogo innego... nie sama.
   — Masz słuszność, powiem hetmanowej.
     — Chcesz? Ja ci się tego podejmę.
   — A! ty jesteś samą dobrocią! Ale szlachcic już może nawet przybył do Warszawy, 
potrzeba pośpiechu.
   — Ja dziś jeszcze pojadę do hetmanowej, ty jedź do generałowej. Mówić potrzeba... que 
c'est un intétręt dynastigue, że nosi wasze imię, że wy dzieci nie macie itp.
   — O, tak! Nie inaczej! Ale jeżeli go ojciec pochwyci, nim się opatrzymy... mrę ze strachu.
   — Więc postawić straże, zabarykadować dom... masz ludzi.
   — Jedziemy więc zaraz.
   — Zaczekaj! Nie pora jeszcze.
   — A, prawda! — spoglądając na zegar, zawołała niecierpliwa hrabina łamiąc ręce — 
trzeba czekać. Patrz — dodała po chwili — sama siebie nie poznaję, ja, com
     się tak śmiała nieraz z szalów podobnych, co zimna wytrwałam całe życie... szydząc z 
tych, co serce mieli... A, co to jest? Co to jest?
   — Ktoś cię przeklął! — odparła śmiejąc się de Rive. — Zapewne który z kochanków. 
Nadchodzi zemsta opóźniona, a tym straszniejsza, że późna! Miłość w naszym wieku — 
dodała grzecznie, stawiąc się na równi z przyjaciółką  —  śpieszyć się musi. Jesteśmy jak 
podróżny, który się lęka, aby go noc nie zaskoczyła w drodze: nie zważa, że konie pozabija, 
byle do gospody dojechał.
   Julia spuściła głowę smutnie, łez parę dobywało się spod powiek, ale byłyby zostawiły 
ślad po sobie przebiegając twarz nieco pobieloną, i batystowa chusteczka przyjęła je na łono 
swoje. Przyjaciółki po oświadczeniach i uściskach gorących rozjechały się każda w swoją 
stronę.
   Wyjeżdżając wszakże Julia nie zapomniała raz jeszcze przykazać kamerdynerowi, aby 
nikogo nie wpuszczano do wychowańca, nikomu bez jej wiedzy widzieć się z nim nie 
dawano, i postawiono nawet umyślną straż u drzwi, aby się chłopak przez jaką dziwną 
ciekawość nie wyrwał.
   Dwór kasztelaństwa, jak każdy, w którym sam pan o niczym nie myśli, był dosyć 
rozprzężony: spełniano rozkazy dawane przez panią, pan uważał się za osobę cale podrzędną. 
Często jednak starszyzna spychała na niższych dane sobie polecenia, a niżsi zrzucali je na 
barki najostatniejszych.
   Hierarchia dworu zaczynająca się od kamerdynera Francuza, rywalizującego z 
marszałkiem dworu powagą i próżnowaniem, schodziła dalej po szczeblach na lokajów, 
lokaików, chłopców kredensowych, a kończyła się na stróżach, co palili w piecu. W istocie 
oni tylko tu pracowali.  Dwór był liczny i dzielić się mógł na dwoje: na widoczny i 
niewidoczny. Pierwszy był bardzo pokaźny, drugi zaniedbany, z wiejska, w łachmanach i 
siermięgach. We dnie występowała służba od parady, o zmierzchu i po nocy pracowici 
biedacy, co we dnie spali po dziurach, pochowani jak nietoperze.
   Lokaje starszyzna, tak prawie zepsuci jak panowie, potrzebowali wyręczenia, a ciężar 
wszystek ostatecznie spadał na biednych stróżów, którzy jak widma w pewnych godzinach 
krążyli po domu, począwszy od kuchni do salonu. Oni to przede dniem zapalali w piecach, 
gotowali obiad, rąbali drwa, przynosili wodę i froterowali posadzki.
   Stróże ci, corocznie na stójkę miejską przysyłam z dóbr różnych, byli to biedni wieśniacy, 
stęsknieni wygnaniem, przygnieceni despotyzmem całej zgrai służalców. Nowe zajęcie nawet 
im nowej nie dawało odzieży: kożuch w zimie, latem siermięga, nogi bose lub łapcie lipowe, 
szara koszula własnymi prana rękami w studni... stanowiły strój tych pariów. Wśród 
wytworności pałaców te postacie dzikie, blade, zasmolone, zjawiały się, jakby memento mori 
przynosząc zbytkom i roztrzpiotaniu. We dnie ukrywali się stróże tam, gdzie nikt ich nie mógł 
spotkać, ale w zakątach jeszcze pracowali za drugich. Gdy Adasia polecono pilnej straży 
marszałka dworu i kamerdynera, pierwszy zlecił jeszsze raz nadzór drugiemu, sam idąc na 
gawędkę do panny Pameli; drugi obrażony nieco złożył to na lokaja, lokaj zakręciwszy ucho 
chłopcu przykazał mu najsrożej, aby ode drzwi nie odchodził, ale chłopak mający żyłkę do 
kart i potrzebując dokończyć halbecwelwe  poczętą pod wschodami z posługaczem od 
cyrulika, zbiegł do kuchni, wyciągnął z niej stróża, i najsurowiej mu zalecił, aby się krokiem 
nie oddalił od panicza, a pilne miał nań oko.  Chłodnawy był wieczór jesienny. Iwan 
rozespany, zbudzony rozkazem chłopca, wziął wiązkę drew na plecy i o mroku zaraz poszedł 
za jednym zachodem zapalić w piecu u Adasia.
   Pierwszy to raz od przybycia do Warszawy ta znana mu postać wiejska zjawiła się przed 
oczyma zdumionego chłopaka, który w mieście nie spodziewał się z nią spotkać.
   Stanął zdumiony, gdyż ta siermięga, te łapcie, nawet twarz blada i smutna starego Iwana, 
żywo mu jakoś Wólkę Brzozową przypomniały.
   Stróż  ów godzien był zaprawdę, aby mu się ciekawe przypatrzyło oko. Był to chłop 
rodem z Lisowa właśnie, Podlasiak, dawno owdowiały, bezdzietny, niegdyś flis na Bugu, 
bywalec wielki, nie pierwszy raz już kosztujący miejskiego życia... i jak wszyscy, którym 
brak węzłów wiążących ich ze światem, zobojętniały i zakrawający na filozofa. Barczysty, 
silny, z włosem bujnym na podgolonej głowie, z twarzą posępną, wyrazistą, podobny był do 
posągów tych królów barbarzyńskich, które z poucinanymi rękami świadczą w podwórzach 
Kapitolu o okrucieństwach cywilizacji Romy.
   Jak ów wieśniak naddunajski, Iwan nie był bez wymowy, gdy mówił, ale dawno się 
przekonawszy, że mówić tu ani z kim, ani do kogo nie było, obwinął się milczeniem upartym, 
którego nigdy prawie nie przerywał. Znano go za mruka i mrukiem też przezywano. Pracował 
nie wymawiając się od żadnej roboty, cierpliwie, bez zbytku gorliwości, ale bez skargi, i los 
swój znosił z jakąś godnością stoicką.
   Największa nędza i najostatniejsze poniżenie potrafi stać się poszanowania godnym, gdy 
człowiek je znosi z poczuciem własnego dostojeństwa. Iwana też nikt nigdy nie tknął, nikt nie 
połajał, nie dlatego, że nie było za co, ale że spojrzawszy nań, mrowie przechodziło po  
człowieku, taki straszny był ten olbrzym w łachmanach, milczący, posępny, którego wzrok 
spod brwi nawisłej przeszywał jak niezrozumiała groźba.
   Nieraz o szarym mroku lokaje, gdy po piecach palił, zastawali go w pokoju pana lub pani, 
wśród fraszek wytwornych i zbytkownych, nad stołem pełnym bogatych świecideł, stojącego 
z rękami na piersiach założonymi i poglądającego w milczeniu długim na te życia pańskiego 
przybory błyszczące: naówczas brew jego namarszczona, czoło zasępione, warga oddęta i 
lekki wyraz szyderstwa czyniły go dla nich prawie strasznym. Obchodzili go po cichu, nie 
śmiejąc mu przerwać zadumy. Iwan naówczas przydybany niespodzianie w kontemplacji 
podnosił głowę powoli, uśmiechał się i szedł dalej spokojnie.
   Choć się nigdy w rozmowy nie wdawał, stary, gdy mu się trafiło przebąknąć, okazywał, 
że widok dworu i tego życia nie przechodził dlań daremnie: słowo jego znamionowało 
zdrowy sąd, a niekiedy wzgardliwe prawie szyderstwo. Rzadko, gdy się w święto napił, bo w 
powszednie dni wódki nie brał w usta i swoją porcję drugim oddawał, milczące te usta 
rozwiązywały się swobodniej i nie zbywało mu na dojmującym dowcipie. Ale niewola 
nauczyła go tak osładzać wyrażenia, że słuchacz nie wiedział często, czy dziwować się, czy 
się gniewać. W tej pokorze przesadnej ukryte było złośliwe szyderstwo, w uwielbieniach 
ironia gorzka, w pozornej gburowatości pogarda dla rozpieszczonego i zepsutego dworactwa. 
Mimo to lubiono Iwana, a Iwan, który już od wsi odwykł i na cmentarzu wiejskim więcej 
miał krewnych i przyjaciół niż po chatach, wolał dla roztargnienia służbę w mieście niż  życie 
w domu, które łzami mu płaciło za trochę dawnego szczęścia.
   Za długo może zatrzymujemy się przy tak nieznaczącej postaci, jaką był jeden ze stróżów 
pałacowych;  nic by nas nie usprawiedliwiało, gdyby powieść dla nas nie była daleko więcej 
obrazem niż dramatem. Malujemy więc i dalszych planów choć zamglone nieco postacie.
   Iwan wszedł do pokojów Adasia, rzucił drzewo przy piecu, wyciągnął się powoli, 
popatrzył wkoło i począł z zajęciem przyglądać się siedzącemu u stolika chłopakowi.
   Adaś, postrzegłszy go, zmieszał się: wzrok stróża był przeszywający.
   Po długiej chwili milczenia:
   — A skąd to paniczyku? — odezwał się Iwan łagodnie.
   Adaś był dumny, był szlachetka i paniczyk, może innym razem byłby nawet nie 
odpowiedział na pytanie, ale w obcym miejscu znudzony, zatęskniony, wolał już rozmowę ze 
stróżem niż milczenie.
   — Ja? — odparł. — O, z daleka!
     — Z daleka? — rzekł, zażywając tabaki z rożka, Iwan. — Z daleka? O, o, a taki młody i 
ładny, gdzieś ty się nie w mieście chowałeś, że taki masz rumieniec? Tu by już z ciebie zgniłe 
powietrze wyssało krew. Hej, hej! Nie gniewaj się paniczyku, ja mówię z dobrego serca.
   — Ja się też nie gniewam! — rzekł, uśmiechając się z jego prostoty, Adaś.
   Stróż bez ceremonii usiadł na podłodze i powoli wkładając polana do pieca, mruczał na 
pół głośno, jakby sam do siebie:
   — To tak, jak to oni i z kwiatkami robią: natną ich sobie, nakładą do szklanki, a nazajutrz 
na śmieci, won! Ot, i tyle tego szczęścia, co pośmierdziały trochę w salonie, a w ogrodzie to 
by sobie kwitło Panu Bogu na chwałę, pszczołom na pożytek a ludziom na oczów pociechę... 
hej, hej!
     — Czy ty, paniczyku, jaki krewny jegomości czy jejmości? — dodał znów zażywając 
tabakę.
   — Tak, samego pana.
   — Dobre to panisko — mruknął stróż  — ale bardzo go przypłaszczyło i zmizerowało to 
życie: jak koń woziwody ledwie już nogami włóczy. Jejmości jeszcze nic, bo kobiety zawsze 
wytrzymalsze. U nas bywało nieraz, że my się grzybów niezdrowych objedli, bo to tam dzieci 
zbierały, a głupie dziewczęta warzyły: marło z nich dużo chłopów, a kobiety — tylko że się 
nastękały — żadnej nic się nie stało.
   Mówił to sobie półgłosem, a Adaś ledwie chwytał niektóre słowa i te niedobrze rozumiał.
   — A masz ty ojca i matkę, czyś sierota? — zapytał stróż obracając się ku niemu.
   — Mam rodziców, mój kochany — szepnął cicho prawie zawstydzony chłopak.
   — O, to tobie ich żal być musi! — zawołał Iwan. — Hę?
     Adaś tylko głową pokiwał, zawstydził się własnej nieczułości, ale stróż to inaczej 
zrozumiał.
   — Oj, to tu tobie będzie nudno, paniczyku miły! — rzekł. — Już to darmo, ojca a matki 
rodzonych nikt nie zastąpi, nikt, ani tej chaty, w której się człowiek urodził, ani zagona, który 
potem polewał; ale człowiekowi nie tak żyć, jakby pragnął, ale jak nabieży... ot co!
   — A po co oni tu ciebie przywieźli, paniczyku — dodał po chwili podnosząc głowę  — 
po co?
   — Nie mają dzieci — rzekł chłopak z pewną dumą  — więc...
   Iwan głową pokiwał smutnie.
   — To to ja rozumiem — odezwał się. — Pożyczyli sobie jak lalkę. Ot, dla was niewielka 
łaska dobre to ich serce, ale szkoda, że to na was padło. Już to kot, kiedy się z myszą bawi, 
nic po tym dla myszy, albo
     smarkacze, gdy chrząszcza ułapią: zawsze taki w końcu kot schrupocze, a dzieci 
zadepczą. Jak się tobie zdaje, paniczyku — mówił dalej, podpalając w piecu z wolna — czy 
to tobie dola czy niedola?
   — O, ja nie wiem — rzekł Adaś.
   — Toście dobrze powiedzieli, bo to tylko Bóg wie, ale taki pewniej bieda niż rozkosz. Co 
oni z ciebie jeszcze zrobią, czy człowieka, czy cacko? Widzieli wy, co to tam u nich na górze 
po stołach, po półkach, po ścianach tych świecideł, tych błyskotek? Aby no i was nie 
wykierowali na tego pagugaja zielonego, co tam w klatce gada, albo na tę małpę, co ją 
jegomość trzyma na łańcuszku.
   Adaś się sczerwienił, ale stróżowi rozwiązały się usta i gadał, nic nie zważając:
   — A ty wiesz, paniczyku, że mnie ciebie kazali pilnować? Już ja taki dopilnuję, ale czy ty 
by chciał uciekać? Miałby ty rozum póki czas; ja bym za ciebie w skórę wziął z ochotą: 
więcej jak dwadzieścia nie dadzą, bo ręce mają słabe i wprzódy im zaboli bić, nim mnie 
wytrzymywać.
     — Ja? uciekać? — zawołał zdumiony Adaś. — Ale mnie się to nie śni. Ja przecie 
przyjechałem z dobrej woli.
   — A gdzie twoi rodzice? Daleko?
   — O, daleko, aż pod Białą, het ku Łomazom!
   — Oj, oj! — zakrzyknął stróż. — To ty z Podlasia?
   — A tak!
   Iwan się aż sczerwienił: zdawało mu się, jakby nagle swój rodzony kraj zobaczył.
   — Wy nie wiecie, że ja też z Lisowa, to tam niedaleko. A gdzie rodzice mieszkają?
   — A w Brzozowej Wólce.
   — Te, te! Ja tam był! O, dawno temu! Byłem raz, to ładna wioszczyna a cicha, ale mała. 
Oj, oj, paniczy—
     ku! Albo to nasze lasy i pola, i łąki nie więcej warte niż te obmierzłe ich kamienie? Czy 
to u nas nie sto razy weselej, prawda? A wiosną to to raj! Tylko to teraz tam już nie ma takiej 
wiosny, jak bywało.
   I spuścił głowę, i zamyślił się, a podpaliwszy w piecu łuczywem i korą brzozową, wstał 
powoli, zbliżył się nieco, z twarzą jakąś litości pełną poglądając na Adasia.
   — Paniczu — rzekł  — ja tu położę się w drugiej izbie pod piecem na ziemi, nie będzie 
tobie tak nudno. Ano, wierz mi! Jakbyś zechciał. Ej, ej! Ja tobie nie powiem: nie uciekaj. Tu 
będzie ci niezdrowo, tu ciebie wyssą i wyłamią. Jak będzie można, wracaj ty do domu, 
powracaj do domu!
   Adaś słuchał tego przerywanego monologu zdziwiony, prawie trwożny; ale nie trafiły mu 
do serca wyrazy, którymi Iwan dokończył. Stary wydał mu się prawie strasznym ze swą 
mową ciemną, obliczem tego nieubłaganego sędziego.
   Mimo tęsknoty, ucisku, wszystkich przykrości, jakie przewidywał tutaj, Adaś wszakże ani 
myślał, ani chciałby był uciekać: wszystkie jego nadzieje były tutaj. Wprawdzie ścigało go tu 
matki wspomnienie, ale widział ją przed sobą z uśmiechem łagodnym, z anielską twarzą 
rozkochaną, błogosławiącą mu do nowego życia. Lękał się tylko ojca, drżał na samą myśl, że 
może stanąć przed obliczem tego nieubłaganego sędziego.
   Nie wiedział on jeszcze, jakie ucieczka jego uczyniła tam wrażenie, ale się go mógł 
domyślić: czuł, że matka mu przebaczy, że ojciec zachmurzy się i zagniewa.
   Gdy tak dumał, drzwi skrzypnęły powolnie. Pierwej jeszcze niż Adaś ruszył się Iwan z 
gołej podłogi, na której spoczywał, i zawołał:
   — Kto idzie?
   Śmiejący się głos niewieści mu odpowiedział:
   — Spij sobie, stary!  — A to wy, pannuniu! — mruknął kładąc się na nowo Iwan. We 
drzwiach stała przyjaciółka pani, panna Pamela.
   — Nie śpisz pan jeszcze? — zapytała wchodząc i poglądając ciekawie po pokojach. — A, 
to dobrze! Przybyłam pana prosić do pani; kilka słów chce mu powiedzieć, proszę ze mną... 
chodź pan prędko.
   Adaś nie wiedząc, co tak późno powołać go tam mogło, ruszył się zaraz i przeprowadzony 
małymi wschodkami znalazł się w sypialni hrabiny.
   Buduary owego wieku były to najwykwintniejsze zwykle zakątki pałaców, przybytki i 
świątynie. Jak dziś jeszcze we Francji, na ten pokoik, który jest niszą kryjącą w sobie bóstwo 
domowe, wysilała się sztuka, bogactwo, smak, aby konchę uczynić godną perły, która w niej 
spoczywać miała. Każda z wielkich i sławnych piękności wieku wysadzała się na swój 
przybytek, a wierni przyozdabiali ołtarz ofiarami.
     Tu tylko przyjmowały się przyjaciółki, aby zazdrościły, kochanek, aby oszalał, piesek 
faworyt dla rozrywki i czasem domowi.
   Pokój kasztelanowej był przecudny, ale znać było na nim jakieś chwilowe zaniedbanie: 
sprzęt wytworny nie był już tak świeży, tak dobrany jak naówczas, gdy do marzeń kołysał. 
Sama pani wpół rozebrana, albo raczej ubrana na noc w białe muśliny i koronki, stała 
naprzeciw wielkiego zwierciadła rękami białymi poprawiając kruczych włosów fale, gdy 
Adaś wszedł wprowadzony przez Pamelę, która natychmiast, znalazłszy pilne jakieś zajęcie, 
wyszła, za co surowym wejrzeniem pani skarconą została.
   — Mój drogi Adasiu — rzekła, poważniejąc, pani kasztelanowa — chciałam cię spytać: 
jak myślisz postąpić, jeżeli tu twój ojciec przyjedzie? To bardzo być może!
     Głos jej drżał, choć mu się starała nadać spokój i powagę. Spojrzała na Adasia, który 
pobladł.
   — A, pani! — rzekł.
   — Możesz mnie nazywać... ciotką, jeśli chcesz... lub wujenką... lub jak ci się podoba. Nie 
chcę, żebyś mi mówił  — pani.
   — A, pani — powtórzył mimowolnie, mieszając się, chłopak. — Mój ojciec jest bardzo 
surowy, ja się go lękam.
   — Ale, mówmy otwarcie: gdyby cię z sobą nazad chciał zabrać, bo widzisz, mój drogi, 
choć oboje życzymy sobie coś uczynić dla ciebie... to jest, co tylko będziemy mogli — nie 
możemy nic zrobić przeciw twej i jego woli. Zwłaszcza twojej...
   — A, pani! Ja chcę zostać! — rzekł Adaś. Kasztelanowa zarumieniła się z radości.
   — Dziecko — dodała z czarującym uśmiechem syrena — co byś ty tam robił na wsi? Tyś 
stworzony do innego życia, my cię do niego wprowadzimy! Trochę pracy, nudów trochę, a 
staniesz się gwiazdą młodzieży, pójdziesz wysoko, jeśli zechcesz... Wszak na tym i rodzice 
twoi zyskają. Dziś oni mogą być przeciwni, później się przekonają.
   — Pani, czy ojciec mój już przyjechał? — spytał z obawą Adaś.
   — Nie, ale być może co chwila.
   Adaś spuścił głowę, hrabina promieniała radością.
   — Więc posłuchaj — dodała — unikając przykrej dla siebie sceny i dla nas, czy nie lepiej 
by...
   — Ale nie — przerwała nagle — ty musisz się widzieć z ojcem, będzieszże miał siłę 
powiedzieć mu stanowczo, że chcesz pozostać z nami?
   — Ja? Ja? Zdaje mi się... — bąkał Adaś.
   — Trzeba być pewnym siebie. Trzeba być  śmiałym! — dodała kasztelanowa.  Chłopcu 
zadrgało serce, obraz ojca go przerażał więcej, niż sądził z początku: im żywiej go sobie 
przedstawiał, tym bardziej się nim trwożył.
   — Trzeba być pełnym uszanowania dla niego — mówiła hrabina —  łagodnym, 
pokornym nawet, ale oświadczyć... Jakże to powiesz? Potrafiszże ty to powiedzieć?
   — Powiem —  śmielej nieco odezwał się Adaś  —  że chcę się uczyć, że pragnę i im 
później być użytecznym.
   — Tak! Bardzo dobrze! Tylko śmiało, odważnie, stanowczo! O, wierz mi — dodała 
zbliżając się doń i drżącą ręką dotykając jego świeżej twarzyczki, która ognitym gorzała 
rumieńcem — wierz mi, nie pożałujesz tego! Serce matki znajdziesz we mnie... i więcej niż 
serce matki: troskliwość ojcowską, przywiązanie siostry. Życie twe, mam przeczucie, będzie 
szczęśliwe, będzie świetne, bylebyś sam chciał...
     Zamilkła czując, że i za wiele, i nie to, co chciała, mówiła: usta poddawały jej dziwne 
wyrazy. Adaś, rozczulony, przejęty, pochwycił po raz pierwszy sam jej rękę białą i zaczął ją 
całować, pożerać. Hrabina strwożyła się, pobladła i z wolna wyrwała mu ją, bo czuła, że 
mogłaby omdleć z wrażenia, jakie na niej czynił pocałunek wychowańca.
   — Idź  — rzekła — idź, a pamiętaj, jeśliby ojciec przybył, powiesz mu tak, jak mówiłeś.
   Chwyciła się za głowę... Czoło jej gorzało ogniem, serce biło.
   — Pamelo — zawołała — bądź  łaskawa poświecić Adasiowi na wschody!
   Spode drzwi, pod którymi pewnie stać musiała, wybiegła powiernica i przeprowadziła 
chłopaka, który zszedł uspokojony, szczęśliwy, pełen znowu ufności w przyszłość swą jasną.
     Hrabina ze złożonymi rękami rzuciła się na sofę zakrywając twarz: dwa strumienie łez 
biegły po niej.
   Nie śmiała z modlitwą obrócić się do Boga, bo o cóż prosiłaby biedna grzesznica? O 
opiekę nad uczuciem występnym, nad szałem nieprzebaczonym? A jednak serce jej chciało 
się modlić, chciało aż do niebios się podnieść, aby litość  ściągnąć na ziemię.
   „A, tylko raz być kochaną, być szczęśliwą, mieć jedno serce czyste, niezepsute, 
przywiązać je do siebie, otoczyć ukochaną istotę staraniem, miłością, poświęceniem, żyć dla 
niej tylko... i marzony raj zobaczyć choć z daleka, i umrzeć u wrót jego z taką słodką myślą, 
żem i ja była kochana! Co mi świat? Oni mnie straszą ludźmi! Co mi ludzie? Niech mnie 
pokazują palcami, niech ze mnie szydzą, niech kamienują, niech zabijają! Ale ja będę 
kochaną! Ja będę kochać, ja kocham! To, co się dla mnie zwało miłością, było szyderstwem: 
to były męczarnie szatańskie... Ta mi za wszystko nagrodzi.
   A jeśli mi go odbiorą? Nie, jak lwica bronić go będę, nie oddam rodzicom nawet... Jest 
moim! Był mi przeznaczony!"
   Z tym postanowieniem hrabina rzuciła się na łóżko, ale płakała gorzko, a łzy te były 
jeszcze rozkoszą. Cała noc zbiegła na gorączkowych dumaniach, co chwila ojciec, ten 
straszny ojciec mógł nadjechać.   
Tom II
    
   Pan Krzysztof, jadąc do stolicy, nie miał nikogo w niej, co by go tu mógł poprowadzić, 
dopomóc, jednym słowem, zaopiekować się wieśniakiem. Nie lubił on kłaniać się i prosić, a 
miał to poczciwych ludzi wyobrażenie, że dobra sprawa nie potrzebuje wszędzie ani 
pokłonów, ani protekcji. Ale po wszystkie czasy i zawsze niewygodna to rzecz spuścić się na 
samą dobroć swej sprawy i na prawa swoje, bo wszędzie drogi są szczelnie strzeżone od 
napływu natrętów przychodzących z niepokojącymi skargami i od wszelakiej gawiedzi, co się 
ciśnie, nie dając panom używać błogiego wczasu.
     Niełatwo więc przychodzi i temu, co miasto łaski potrzebuje tylko sprawiedliwości, 
dostać się do źródła, z którego ona płynie.
   O tym albo nie wiedział pan Krzysztof, albo wierzyć nie chciał, silny przekonaniem, że 
rzeczy w świecie najsłuszniejszej domagać się miał, że mu jej odmówić nie było podobna.
   Podróż trwała dosyć długo. Samotnemu i zbolałemu człowiekowi myśli jedne a jedne 
krążyły po skołatanej głowie, rozbijając się o najrozmaitsze przypuszczenia.
   Wielekroć to każdy na sobie doświadczył, że usiłując odgadnąć przyszłość, wyczerpując 
wszelkie jej możliwe kombinacje, nigdy przecie trafić nie może na tę, jaką mu los zgotował.
     Człowiek morduje się na próżno, aby przewidzieć wypadki i przeciwko nim uzbroić się 
zawczasu: jedno nicpotem łamie szyki i przedstawia coś całkiem nowego i niespodzianego.
   Pan Krzysztof tym mniej umiał tę przyszłość odgadnąć, że w zapasy z niespodziankami 
losu nigdy prawie nie chodził, życie jego powszednim bardzo płynęło trybem, a największym 
w nim wypadkiem była burza z gradem na wiosnę, mróz, co przedwcześnie zwarzył hreczkę 
późno posianą, lub ulewa, która zboże dojrzewające wykładła.
   Cała ta wyprawa przedstawiała mu się jako rzecz niezmiernie prosta i łatwa: jechał po 
swego syna. Gdyby mu go dobrowolnie oddać nie chciano, gotów był stanąć przed królem i 
żądać odeń wymiaru sprawiedliwości: król naturalnie odmówić jej nie mógł. Zabierał więc 
Adasia i powracał do domu.
   Wszakże po drodze, gdy się gubił w myślach, przychodziły mu już niejakie wątpliwości, 
których nasiona rzuciła żona i Diogenes Kapustyński: „Czy godziło się z tej drogi świetnej 
spychać dziecię, któremu los szeroko wrota do zaszczytów i bogactw zdawał się otwierać? 
Czy koniecznie to, co starczyło panu Krzysztofowi, miało jego syna zadowolnić? Czy 
należało uporem, przebojem, siłą wyrywać dziecię z tej jaskini zepsucia?" Mimo wszakże 
tych wątpliwości jechał pan Krzysztof niezachwiany w przekonaniu, że obowiązek swój 
powinien był spełnić, choćby narażając się na największe przykrości.
   Jemu i woźnicy zarówno na myśl o straszliwym potworze stolicy dreszcze przechodziły 
po skórze. Z powieści o niej, o dworze, o zepsuciu miast wielkich, o wszelkiego rodzaju 
podstępach, pułapkach i lisich jamach zastawianych tam na prostoduszność wieśnia—  ków, 
wystawiał sobie stolnikiewicz Warszawę jako istną  spelunca latronum.
   Widział nawet potrzebę podsycania jeszcze niedowiarstwa swego woźnicy i umocnienia 
się we własnej niewierze względem ludzi tamtejszych.
   W istocie, prawie cały kraj naówczas, czy z jakich próbek sądząc, czy instynktowo, jakoś 
ze złej bardzo strony wyobrażał sobie stolicę, jako pełną czyhających na kieszeń, spokój, na 
dobrą wiarę uczciwych ludzi, przywykłych do ufania każdemu. Opowiadano przygody 
straszliwe, nie tylko o mordach nocnych na ustronnych uliczkach, ale o dziwnych kradzieżach 
po gospodach, o szulerskich zasadzkach, o filuteriach wszelkiego rodzaju, przeciwko którym 
potrzeba się było mieć nieustannie na baczności.
   Biedny Juraś obiecywał sobie zawczasu, że od nikogo kieliszka wódki nie przyjmie, aby 
w nim szaleju lub śpiączki nie wypił, co by go na dwadzieścia cztery godziny bezprzytomnym 
uczyniła; przyrzekał, że ze stajni od koni i jegomościnego tłumoka krokiem nie odstąpi, że się 
z nikim nie wda w nieostrożną rozmowę i żadnych nie zrobi znajomości męskich ani 
niewieścich, choćby się one najponętniejszymi dlań wydały.
   Ostatnich zwłaszcza, jako bardzo niebezpiecznych, Juraś szczególnie unikać sobie 
przyrzekał, gdyż czuł, że mu się im najtrudniej oprzeć będzie. Cuda mu prawiono o piękności 
kobiet warszawskich i o ich zdradziectwach, okrutną też miał chętkę własnymi je zobaczyć 
oczyma, a cierpiał na tę myśl, że się gotów do śmiechu i gawędy dać spokusić, a te do Bóg 
wie jak straszliwych następstw doprowadzić mogły. Co chwila powtarzał dane sobie słowo i 
popierał je częstymi zaklęciami, że wyjdzie z Warszawy zwycięsko, że się ująć nie da 
zastawionym sidłom, że zedrze ma—  skę z szalbierzów, którzy by doń przystąpić się ważyli.
   Ze swej strony pan Krzysztof nie był bez obawy o własne niedoświadczenie i nieobycie 
się z życiem miejskim, ale spokojniej jechał w przekonaniu, że gdzie braci szlachty nie brak 
— tam szlachcic jak w domu być powinien.
   Obaj podróżni — gdy po długiej i dosyć nużącej drodze wyjechali z lasów otaczających 
stolicę i ujrzeli ją jak w obłokach, owitą mgłami nadwiślanymi i dymami! tysiąca kominów, 
gdy na niebie przed nimi zarysowały się im długim pasem sterczące wieże kościołów, szczyty 
pałaców, gmachy i mury, gdy na samym gościńcu otoczył ich ruch oznajmujący zbliżanie się 
do miasta — przeżegnali się z jakąś niewysłowioną trwogą. Milczący woźnica obrócił się i 
wskazał panu biczyskiem tego ogromnego węża—miasto na horyzoncie; pan Krzysztof 
obyczajem dawnym po cichu zaczął  odmawiać dziewięć Zdrowaś Maryja na intencję 
szczęśliwego przybycia do miejsca.
   Był to ranek, gdyż umyślnie, nie chcąc pod noc przyjeżdżać dla owych niebezpieczeństw, 
które mrok zwiększał jeszcze, i dla nocnej sprawy, jak mówił Juraś pokręcając głową, wśród 
okolicy lesistej, a pełnej różnych włóczęgów — obrachowałi się tak, aby przed południem 
stanąć w mieście. Nie mogli wszakże zapobiec drugiej niedogodności, przybycia w niedzielę, 
chyba stojąc cały dzień w karczmie i darmo karmiąc konie, co zdało się rozrzutnością panu 
Krzysztofowi. A że w dzień  świąteczny na targ i nabożeństwo zawsze do miasta dosyć ludzi 
z okolicy przypływa, zwiększyło to nieco trudność rozminienia się na gościńcu z końmi do 
takiej gąszczy nie przywykłymi. Woźnica tracił głowę i inaczej już podołać nie mógł, aż 
stanąwszy na nogi, aby lepiej a dalej widzieć przed  sobą. Jesień była sucha, kurzu tumany, z 
tyłu napędzały się bryki z dyszlami, z przodu najeżdżały z końmi bryki, wozy, nachodzili 
piesi; chwilami Juraś już chciał stanąć dla przeczekania tego ścisku. Jakoś przecie, nie bez 
dziury z tyłu w bryce, dobili się do mostu, gdzie istotnie i koniska przestraszone, i woźnica 
ledwie rady dać mogli sobie. Pan Krzysztof z tego nieustannego czuwania nad nim i wołania: 
— w prawo, w lewo — czuł już zawrót w głowie i szum jakiś w uszach, ale z zimną krwią na 
to patrzał.
   Od Pragi zaraz poczęły się zapraszania do gospód przez gospodarzy, zaręczających, że w 
mieście nie było już gdzie stanąć. Tego się jednak nie lękał stolnikiewicz, bo w ostatecznym 
razie miał w kieszeni ratunek, jedyny list rekomendacyjny, w który go pan Baltazar 
zaopatrzył, kartkę od księży reformatów bialskich do księży reformatów w Warszawie, mógł 
więc w najgorszym razie po staroświecku zajechać do klasztoru.
     Przebywszy wszakże most i dostawszy się do samego miasta, znowu znalazł gospody 
wkoło, a przed każdą uprzejmy gospodarz lub gosposia zapraszali jak najgrzeczniej i dosyć 
natrętnie do siebie. Tu już wypadało poprobować szczęścia, bo w środku miasta oczywiście 
gospody musiały być droższe. Najrzawszy więc dom pokaźny na dole w Bednarskiej ulicy 
pod Po— • gonią, kazawszy się na swe siedzenie przesiąść woźnicy, aby co z tyłu nie 
schwycono i oka nie spuszczać z wózka, wysiadł pan Krzysztof, aby wprzód stajnią i stancją 
opatrzeć. W myśli miał, aby sobie tak oboje dobrać, by z izby i na konie, otworzywszy drzwi, 
zajrzeć było można, jak to w karczmach na wsi bywa; ale wszedłszy tu, znalazł stajnie 
odosobnione, ludzi w nich jak napchał, stancje na piętrze i całkiem jakiś nowy dla niego 
porządek. Ledwie wysiadł, miał już przy sobie trzech faktorów, z których każdy targał go
     w inną stronę i inny dom mu zalecał. Pomyślawszy przykazał Jurasiowi stać nie ruszając 
się z miejsca, póki sam do niego na powrót nie przyjdzie, i gdyby go ktokolwiek inny wołał, 
nie słuchać... poszedł dalej stancje opatrywać.
   Było czym cierpliwszemu się znużyć; wreszcie w dosyć porządnym domu nie pod 
Pogonią, ale pod Łabędziem znalazłszy jakie takie przytulisko, powrócił po bryczkę, która 
zatoczyła się w bramę gospody, a Juruś tylko orczyk jeden złamał wjeżdżając, co sobie 
uważał za dosyć złą wróżbę.
   Nie będziemy opisywać pierwszych chwil w mieście dziwnie ciężkich i smutnych; nim się 
nieco rozpatrzył, rozlokował, rozpytał stolnikiewicz, zaczęło powoli zmierzchać, po nocy na 
żadną naturalnie wyprawę puścić się nie mógł. Biło mu serce tą myślą, że w tym samym 
miejscu, niedaleko może, jest jego ukochane dziecię, do którego rad by był jednej chwili 
pośpieszyć. Ale jak się doń dostać?
   Sam nie znając miasta, pan Krzysztof musiał zdać się na faktora, którego mu gospodarz 
jako doskonałego i bardzo uczciwego człowieka nastręczył. Na wyborze jego leżało w istocie 
wszystko, była to rzecz wielkiej wagi: dlatego ten, co tu przywiódł stolnikiewicza, niepozorny 
młokos, wziąwszy złotówkę zaraz został oddalony. Gospodarz spod Łabędzia przyprowadził 
mu męża zaufania, poważnego, ubranego z niemiecka jegomościa, któremu w istocie 
roztropność z oczów patrzyła.
   Ten nowy pomocnik już niemłody, suchy, zamyślony, małomówny, z wielkim sygnetem 
na palcu, w kapeluszu okrągłym, w surducie długim, z trzciną o gałce słoniowej w ręku, miał 
minę bywalca wytrawnego i gospodarz zań ręczył, że do najdelikatniejszych posług jest 
zdatny.  Wszedłszy i skłoniwszy się stanął u drzwi, bacznie popatrzył na klienta swego, który 
sumując chodził po izbie, i stał oczekując na rozkazy.
   — Ja tu nikogo nie znam — odezwał się pan Krzysztof — mam trochę interesu, 
potrzebuję informacji. Prosiłbym waćpana... jak się acan nazywasz?
   — Dawid Szuba, do usług jaśnie wielmożnego pana — rzekł faktor kłaniając się.
   — Prosiłbym acana najprzód o niektóre objaśnienia.
   — Mogę służyć  — odparł, zabierając głos dosyć czystą polszczyzną, Szuba. — Chociaż 
tu pracują na uboczu, bo to nie jest środek miasta, gdzie się największe interesa robią, ale 
miałem i mam z wielkim państwem do czynienia. Mnie tu dobrze wszyscy znają; proszę 
zapytać o Szubę, nikt pewnie złego słowa nie powie. Na uczciwość... nie gonię za wielkimi 
zarobkami, ale one czasem same przychodzą, a wiem, że jak dobrze się zasłużę, polski pan 
dobrze płaci.
     Argument ad hominem trochę wzruszył szlachcica.
   — Nie jestem ja wielkim panem — odpowiedział  — alem krzywdy nigdy nikomu nie 
uczynił i mam nadzieję, że acan też ze mnie rad będziesz. Otóż naprzód, gdzie mieszka 
kasztelan O...?
   — Graf? — spytał faktor. — Wiem! Oni mają swój pałac, ale go teraz restaurują i myślą 
podobno sprzedać: najęli cały dom przy Krakowskim Przedmieściu. Znam ich! On sam... 
wcale dobry człowiek, ale tam nic nie znaczy; no, a sama pani to jest wielka i piękna pani. 
Był czas, że ona tu całym miastem trzęsła. Ja ich dawno znam.
   — No, to pierwsze — przerwał Krzysztof — jutro mnie tam acan do nich zaprowadzisz. 
Teraz drugie: w przypadku potrzeby jak się dostać do króla jegomości?
     Szuba, słysząc to zapytanie, tak się zdziwił, że zamilkł na chwilę, a Krzysztof musiał mu 
powtórzyć:
   — Jak się dostać do króla jegomości?
   — Czy jaśnie pan pierwszy raz w Warszawie? — spytał powoli Dawid.
   — Od bardzo dawna pierwszy raz — rzekł pan Krzysztof. — Nie byłem lat ze 
dwadzieścia.
   — No, to pan tu ma znajomych, krewnych, przyjaciół?
   — Nikogo! — rzekł stolnikiewicz.
   — Przepraszam jaśnie pana — przerwał Szuba — ale to chyba nie może być; ja znam 
panów i szlachtę naszą. Ktokolwiek tu przyjedzie, nie może być, żeby znajomego a nawet 
krewnego nie znalazł. Jak pan się rozmyśli, panu to na myśl przyjdzie. Bez tego do króla się 
dostać... to jest wielka historia!
   — Jak to? Do króla się dostać szlachcicowi?!
     — To jest wielka historia! — powtórzył Dawid kręcąc głową. — To się może zrobić, ale 
potrzeba by po kątach chodzić i pieniądze dawać, i ludzi małych kupować: robota ciężka i 
nudna, a wiele czasu zabrać może. Niech tylko jaśnie pan po głowie poszuka, to się ktoś  
łatwo znajdzie, co zaprowadzi. No, to choćby kasztelan!
   Pan Krzysztof machnął ręką, Dawid nic nie rozumiał.
   — Proszę pana — mówił dalej — ja tu już z górą lat dwadzieścia praktykuję, nie 
urzekając, na psa urok, a jeszcze mi się nie trafiło takiego pana widzieć, choć służyło się 
różnym, żeby sobie kogo swojego w Warszawie nie znalazł. A w ostatku, z przeproszeniem 
pana za gadatliwość, jeżeli do króla potrzeba, to może jaki proces, interes? Znajdzie się 
adwokat, mecenas, prawnik.
   — Ja nie mam procesu — rzekł Krzysztof.
     — Przepraszam jaśnie wielmożnego pana — dodał, kłaniając się, Szuba — może to nie 
będzie w guście jego, o co ja spytam, ale ja muszę wiedzieć, co to za interes, a może by się 
poradziło. Jam bywały, przez moje ręce nieraz przechodziły bardzo delikatne sprawy: bo 
wielka rzeka czasem przez mały otwór przecieknąć może, tak! Ale co to długo gadać! Do 
woli jaśnie pana czy powiedzieć lub nie.
   — Ha, no! — zawołał pan Krzysztof. — Ja tu zresztą  żadnych tajemnic z tego robić nie 
myślę. Dotknęło mnie nieszczęście... porwano mi syna jedynaka, przybyłem, aby go 
odzyskać. Jeżeli mi go dobrowolnie oddać nie zechcą, pójdę u króla szukać sprawiedliwości.
   — Jak to? Syna? Przepraszam — odezwał się Szuba mocno zadziwiony — ale ja tego nie 
rozumiem.
   Pan Krzysztof podumał chwilę, ale się trzeba było naprawdę przed faktorem spowiadać; 
faktor był pewnego rodzaju lekarzem, musiał wiedzieć chorobę, na którą miał radzić, dla 
niego nie mogło być  tajemnic.
   — Rzecz prosta — rzekł stolnikiewicz — ja się zowię O....
   — No, to jak i kasztelan?
   — Tak samo, alem ubogi.
   — Co to jest ubogi! — przerwał Szuba. — Kto ma takie imię, to dziś może nie mieć nic, a 
jutro będzie milionowym panem. Czego jaśnie wielmożnemu panu życzę  — dodał kłaniając 
się.
   — O to mi wcale nie chodzi — rzekł, wzdychając, pan Krzysztof.
   — Ale cóż to się stało z pańskim synem? — spytał Dawid.
   — Syn mój był w szkołach, chłopak wyrostek, zobaczyli go, jadąc, kasztelaństwo, spytali, 
kto by był, a że się im widać podobał, z fantazją magnacką zabrali go sobie, nie pytając mnie 
wcale.  — No? Jak to? To chyba pan im przyjechał podziękować? — zawołał Szuba.
   — Ja dziękować? — rzekł pan Krzysztof. — Mówię ci, żem przybył go im odebrać.
   Żyd stanął mocno zdziwiony znowu, potrząsając głową niedowierzająco.
   — Słuchaj, mosanie Szuba! — odparł powoli stolnikiewicz. — Masz waćpan dzieci?
   — Dwóch synów — rzekł Dawid — nie urzekając.
   — Gdybym ja ci jednego wziął? Dałbyś mi go?
   — A, proszę pana, to jest co innego, my mamy nasz zakon! — zawołał Szuba. — On by 
w chrześcijańskim domu mógł się go wyrzec i zapomnieć.
   — No, to widzisz acan — odparł pan Krzysztof — i my też uboga szlachta mamy nasz 
zakon, którego nie chcemy, aby dzieci nasze wyrzekały się i zapominały. Wolimy ubóstwo 
nasze niżeli...
   Tu wstrzymał się i nie dokończył. Żyd poruszył brwiami znacząco i skłonił głowę.
     — Rozumiem po trosze — rzekł z westchnieniem — ale to już dalej nie ma co i mówić. 
Po cóż oni jego zabrali?
   — Mówią, że nie mają dzieci, że się im podobał  — obojętnie dodał ojciec.
   — A, a! — biorąc się za głowę, odparł  żywiej Szuba. — To dla niego może być wielkie 
szczęście. Na co pan jego chce odbierać? Ja znowu doprawdy nic nie rozumiem.
   — Cóż u kata! — krzyknął stolnikiewicz. — Rzecz bardzo prosta: chcę na powrót mojego 
dziecka. Mam tylko jedno, gdybym miał dziesięcioro, wolałbym dla nich ubóstwo niż to 
państwo przegniłe; niech będą szlachtą a nie lokajami w złocistej liberii.
   — No, wola pańska! Co tu już gadać! Ale to jest cała historia, i osobliwsza historia, 
zaprawdę! Teraz
     po trosze rozumiem, dlaczego pan tu znajomych nie ma: tacy ludzie jak pan, z 
przeproszeniem, sami sobie po świecie chodzą.
   Stolnikiewicz spojrzał i dziwnie się gorzko uśmiechnął.
   — No, więc jutro o dziesiątej do kasztelaństwa! — rzekł  żywo.
   — Jak to? O dziesiątej? — spytał Szuba.
   — Tak o dziesiątej — dodał rachując stary — konie sobie wytchną dobrze nazajutrz, 
potem porobię sprawunki małe do domu... Co dziś? A, niedziela! W poniedziałek idę do nich, 
we wtorek się wybierzemy, we środę koło południa wyruszym do domu.
   Szuba z uśmiechem pokiwał głową z niedowierzaniem.
   — To może być, ale... prędzej tak nie będzie. No, jutro zobaczymy. Tylko że o dziesiątej 
w takim domu to jeszcze wszyscy śpią.
   — O dziesiątej?! — rzekł zdziwiony pan Krzysztof.
     — O, często i o jedenastej, czasem i o południu, — zawołał Szuba — a jak się obudzą, to 
już ich w domu nie ma! To jest także sztuka dostać się do takiego wielkiego państwa, 
zwłaszcza jeżeli oni sami nie bardzo chcą przyjąć. Można pół roku stać w bramie i czatować, 
a twarzy ich nie zobaczyć, w końcu i ludzi przepłacać, i w tylnej furcie łapać ich potrzeba lub 
gdy z powozu wysiadają, na wschodach.
   — To już moja rzecz — rzekł stolnikiewicz śmiało.
   — O, o! Pan tu chyba doprawdy nigdy nie bywał  — uśmiechając się dołożył Szuba.
   — No, mniejsza! Ja na ich ceregiele wiele zważać nie będę: dobre to dla innych, ze mną 
tak się nie uda. O jedenastej zaprowadzisz mnie acan do ich pałacu, o resztę się nie troszczę.
   — Jak jaśnie pan rozkaże, ale, gdyby wolno co po—
     wiedzieć, ja bym trochę inaczej radził z przeproszeniem. — Tu dobył zegarek z kieszeni, 
na który popatrzył z uwagą. — Teraz jest siódma, ja zaraz pójdę na zwiady, mam tam 
znajomego kamerdynera, nie wygadam się, że pan tu jesteś, nie obawiaj się pan, proszę, 
wiem, że wszystko by się tym popsuło, ale dostanę języka, a jutro zobaczymy. Niech pan się 
nie kładzie spać i na mój powrót poczeka.
   — Ha, no dobrze! — odpowiedział, ochłonąwszy nieco, stolnikiewicz, który widocznie 
stracił nieco pewności siebie i poczynał wątpić. — Idź acan śpiesznie po język, zobaczymy, 
co mi przyniesiesz.
   Szuba skłonił się, podumał jeszcze nieco, powoli drzwi otworzył i wyszedł.
   Pan Krzysztof spoczął trochę przybity i zastygły po tej rozmowie, potem wysunął się 
obaczyć, co się dzieje z końmi, około których na straży stał Juraś, miotany wciąż wielką 
niespokojnością i zerkający oczyma, czy gdzie warszawskiej syreny nie zobaczy. Tu jakoś 
było cicho, tłumoki już  zniesiono wprzód na górę. Juraś tylko utrzymywał, że jakiś bardzo 
podejrzany człowiek przechodził trzy razy przed bramą i przyglądał się koniom 
nieprzyzwoicie, co zmuszało go mieć się na wielkiej baczności. Pan Krzysztof powrócił do 
izdebki, a że nic nie jadł, kazał sobie podać kawy, chleba i wina, wieczerzając ni tak, ni owak, 
bo strawa tutejsza wstręt w nim obudzała: wolał więc wybrać, co mógł najprostszego, aby w 
kotlecie lub mięsie konia, kota lub psa nie skosztować. Po wsiach rozpowiadano sobie na 
serio, że w stolicy traktiernie tylko zdechliną i różnymi tego rodzaju przysmakami, 
przyprawnymi w sosy udatne, karmiły.
   Upłynęło godzin parę, a stolnikiewicz już, chodząc z różańcem, pacierze odmawiał, gdy 
zapukano do drzwi i Szuba wszedł powoli z rozjaśnioną twarzą.  Widać na niej było razem 
jakiś tryumf miłości własnej i skłopotania.
   — No, a cóż tam? — spytał pan Krzysztof.
   — Dotarłem, jaśnie panie, dotarłem — odparł Szuba — zaraz się wytłumaczę. 
Rozgadałem się z kamerdynerem, mówiłem z kredencerzem, wywiedziałem się
   o co trzeba u odźwiernego w bramie i już wszystko wiem, wszystko wiem.
   — Ale cóżeś się acan dowiedział? — szturmował niespokojnie ojciec.
   — Odźwierny jest gaduła, a lubi piwo, jego musiałem naprzód za język pociągnąć, żeby 
wiedzieć, jak z innymi gadać. No, co to długo męczyć jaśnie pana, tam już pańskiego syna nie 
ma.
   Stolnikiewicz cofnął się przerażony, załamał ręce
   i krzyknął głosem straszliwym:
   — Co się z nim stało? Nie ma? Cóż z nim zrobili? Kłamią złodzieje!
   Szuba potrząsł głową, widząc gniew stolnikiewicza.
     — Był syn pański, to jest prawda, przywieźli go tu jak w bawełnie delikatnie, gdyby 
własne pieszcząc dziecię, ale zaraz mu dodali Francuza guwernera i wyprawili go do Paryża.
   — Jak to może być? Kiedyż?
   — A, dzisiaj rano!
   — Dziś rano? — krzyknął pan Krzysztof, jakby się gonić zabierał. — To jeszcze go 
napędzić i odebrać im można.
   — Co pan myśli? On pocztą pojechał, a jutro będzie za granicą! Jeżeli oni chcieli jego od 
jegomości odsunąć, nie ma co gadać: dobrali oni dobrze sposobów! Albo kto wie, jaką 
powieźli drogą?
   Pan Krzysztof stał zmartwiały, z rękami ściśniętymi, łzy mu płynęły z oczów, Żydowi aż 
się go żal zrobiło i pochmurniał.
     — O, o, co to tak bardzo strasznego — dodał. — Jak się chłopiec trochę przetrzęsie! 
Jeżeli oni powinni będą panu oddać, przywiozą go i z Paryża.
   Stolnikiewicz nie odpowiedział; przybity, zrozpaczony zwiesił głowę na piersi, słowa mu 
się przez wargi drżące nie mogły przecisnąć: bełkotał niewyraźnie sam do siebie:
   — Do Paryża! Powieźli go do Paryża!
   — Już to widać, że oni się musieli zlęknąć pańskiego przyjazdu i że im się chłopiec 
bardzo podobał  — rzekł Szuba cicho. — Może oni jego myślą wziąć za syna!
   — Za syna?! — krzyknął nagle stary podnosząc głowę. — Ale ja także chcę mieć syna! 
To moje dziecię! Jakże? Wolno jest panom jak Cyganom kraść dzieci?
   — Jaśnie panie — z cicha mówił Dawid — niech się pan trochę uspokoi. Powoli! Powoli! 
Tu nic nie pomoże krzyczeć i narzekać, tu potrzeba flegmy. Ludzie powiadają, że tam jemu 
krzywda żadna stać się nie może, pojechał jak wielki pan.
   — Pójdę więc wprost do króla — zawołał, nie słuchając nic, pan Krzysztof — przed tron! 
Tron być powinien ołtarzem sprawiedliwości, pójdę przed tron, niech ludzie wiedzą, niech 
słyszą, niech sądzą, to rozbój! Niechby mi wzięli majętność! To nic! Ale dziecko, które 
chowałem sobie, dla siebie... dziecko, możeź to być?
   — Jaśnie panie — rzekł cicho Szuba — na świecie dzieje się zawsze wszystko to, co nie 
może być... i co by być nie powinno: taki to już porządek. Na to człowiek żyje, aby znosił.
   Pan Krzysztof z gniewu i boleści płakał znowu, ale mu wstyd było świadka tej męczarni.  
— Przychodź waćpan jutro rano przed jedenastą, zobaczymy — rzekł odprawiając 
pomocnika.
   — Niech tylko jaśnie pan się uspokoi — odezwał się, żegnając go, Szuba. — Noc to 
wielki profesor. Jak jaśnie pan pomyśli, no, to się coś znajdzie: Pan Bóg da.
   Spytawszy się, czy czego jeszcze nie potrzebuje, i nie odebrawszy żadnej odpowiedzi, 
odszedł Szuba, a pan Krzysztof pozostał nareszcie sam ze swoją ciężką troską i rozpaczą.
   Co tu było począć? Przewidział on wszystko, tego tylko wypadku, by syna nie zastał, by 
nawet zobaczyć go i do serca jego odezwać się nie mógł  — ani przeczuł, ani obrachował. 
Któż wie, myślał, może umyślnie, lękając się wpływu ojcowskiego, biedne dziecko 
pochwycono, porwano mimo woli, spłakane, stęsknione, gwałtem i zdradą. Wszystko teraz 
było prawdopodobne. Obrazy dzikie i straszne przesuwały się przed oczyma pana Krzysztofa, 
któremu noc zeszła w srogim niepokoju.
     Drzemał znużony, zrywał się, chodził, kładł i doczekał nareszcie brzasku po nocy 
wiekuistej, której równej i tak długiej w życiu swym nie pamiętał. Szarzejący już w oknie 
dzień dłużej mu leżeć nie dał; wstał, począł się modlić i jakoś lżej mu się zrobiło na duszy.
   Zdawało mu się, że wszystko, co go wczoraj tak znękało, było tylko marą senną, że Żyd 
fałszywie mu doniósł, namówiony lub zwiedziony; że syna znajdzie, że go jeszcze odbierze, 
że wśród tak uczciwego i porządnego świata zbrodnia taka stać się nie mogła.
   —  Żyd bredzi — mówił sobie — albo to podstęp tylko. Bądź co bądź, potrzeba iść dalej, 
a co Bóg da, to da.
   Czas zdawał się nieznośnie przedłużać, do jedenastej
     trudno mu było doczekać, w ulicach słota i błoto; musiał pan Krzysztof kazać 
przyprowadzić fiakra, i posadziwszy Szubę na koźle ruszył do pałacu kasztelaństwa.
   Przyjechali pod bramę, ale ta stała hermetycznie zamknięta; Żyd poszedł do znajomego 
odźwiernego, który go furtką wpuścił razem ze szlachcicem, na schodach jednak spotkali 
straż pilną, oznajmującą, że jaśnie pani śpi, a pana całą noc w domu nie było.
   Zachmurzył się stolnikiewicz.
   — O którejże godzinie z tą waszą panią widzieć się można? — zapytał służącego.
   Służba dobrze tego nie wiedziała, zaczęły się szepty, dopytywania, targi; nie było sposobu 
robienia dłużej tajemnicy, pan Krzysztof nazwisko swoje powiedział i prosił o naznaczenie 
godziny. Starał się okazywać spokojnym, ale w duszy wrzał. Po dość długim wyczekiwaniu i 
bieganinie po wschodach przyszedł kamerdyner oznajmić, że z jaśnie wielmożną grafinią 
chyba po godzinie pierwszej widzieć  by się było można.
   Dwie godziny stać w bramie nie było podobna, pan Krzysztof zaciąwszy zęby, milczący 
kazał powrócić pod Łabędzia, regulując swój zegarek do wiszącego nad wschodami.
   W pałacu tymczasem, gdy doniesiono o przybyciu człowieka, którego się już co chwila 
spodziewano, zrobił się alarm wielki. Od całej tej sprawy sam kasztelan zupełnie ręce umył i 
postanowił, pożyczywszy owe kilkaset dusiów u  żony, dopomagać tylko biernie, to jest nie 
przeszkadzać, ale osobiście wcale się do niczego nie mieszać.
   Pięknej pani zdawało się zresztą, że ona to sama równie dobrze poprowadzić potrafi.
   Adaś istotnie był  już  na drodze do Paryża z pa—  nem Merlon, a kasztelanowa, bojąc się 
krzyku szlachcica, wymyśliła wraz z przyjaciółką panią de Rive nastawić na niego co 
najzręczniejszego wykrętacza, aby go per fas lub per nefas uspokoił i jakoś się go pozbył.
   Wybór człowieka do interesu tak zawikłanego i niezwyczajnego wcale nie był  łatwy; im 
wypadek mniej pospolity, im uczucia wywołane przezeń mniej wchodziły w grę powszednią, 
tym zręczniejszego, tym dowcipniejszego należało dobrać pośrednika, który by szlachcica nie 
drażniąc, potrafił zbytnim krzykom i skandalowi zapobiec.
   Padł tedy los na niejakiego Tymoteusza Zgagę, męża niepospolitych zalet, o którym 
powiadano powszechnie, że nie wiadomo było, czy większy miał talent do kratek, czy do 
sceny, na jurystę czy aktora. Pan Tymoteusz nie był z profesji adwokatem ani zawołanym 
jurystą, ale chodził około spraw jak nikt, a wygrywał je zwykle wcale się nie procesując. 
Wszystkie skandaliczne zatargi onego czasu przechodziły przez jego ręce lub głowę, a gdzie 
nawet na oko nie było, tam on jeszcze w kąciku pewnie siedział zakryty. Znali go 
wtajemniczeni w genialne jego prace, imię rozgłosu zbyt wielkiego nie miało.
   Zgaga robił pieniądze ogromnie, a o resztę zdawało się, że nie dbał wcale lub ją na 
przyszłość odkładał. Podejmował się w ogóle wszelkich robót, jakiekolwiek mu kto chciał 
powierzyć. Stosunki jego towarzyskie, które dlań były najczęściej pomocą wielką, głęboka 
znajomość serca ludzkiego, wymowa, zręczność, cierpliwość, chłodna krew, czyniły go 
nieoszacowanym w sprawach zawikłanych. Nie działał w nich tyle sam, co przez drugich: 
zużytkować sprężyny i sprężynki umiał cudownie. Nasadzał ludzi na ludzi, uczucia stawił 
przeciwko uczuciom, wpływy na wpływy, często  drobnych bardzo na pozór używał  
środków, gdzie wielkie nie pomagały, i dawał sobie radę cudownie.
   Nie zrażając się niepowodzeniem, obojętny był na to, co go osobiście spotkać mogło, 
choćby najnieprzyjemniejszego, Zgaga zdążał uparcie do celu i prawie zawsze w końcu go 
dosiągł.
   Znali go kasztelaństwo, bo mieli długi i procesa, układy różne o spadki z familią, a w 
upartych nieraz go puszczać musieli ze smyczy. Zgaga był ostatnim chartem, którego zwykle, 
gdy już nic innego nie pomagało, wysyłano w pogoń za uciekającą sprawą.
   Kasztelanowa z bilecikiem własnoręcznym natychmiast wyprawiła po niego karetę 
prosząc, aby nie tracił chwili i przyjeżdżał niezwłocznie. Szczęściem zaproszenie to zastało 
go w domu, pochwycono doktora i dostawiono do pałacu, nim jeszcze na pierwszą godzinę 
zaproszony stolnikiewicz się zjawił
   Kasztelanowa blada i drżąca przyjęła go w buduarze, opowiedziała mu dosyć 
nieporządnie, piąte przez dziesiąte, rzecz całą, odmalowała to jako sprawę usynowienia, jako 
ideę męża głównie, do której i ona gorąco się przychylała. Wykład ten był tak mało 
zrozumiały i nieporządny, że potrzeba było roztropności i wprawy Zgagi, aby w nim jasno 
coś zobaczyć. Kasztelanowa z pośpiechem namiętnym kobiety, rzuciwszy mu zarazem 
koniec, początek, to, co się stało i stać mogło, tak zagmatwała ekspozycję, że prawnik musiał 
dopełniających szczegółów długo zasięgać, nim wyrobił sobie dobre pojęcie o wypadku i 
sposobie, jakiego mógł użyć do obrony. Z poplątanej mowy, rumieńców, pomieszania, jąkań, 
gorącego stawania w obronie męża, pan Tymoteusz zmiarkował, że się tu coś  święci, czego 
jeszcze dobrze nie rozumie; domyślił się nieco węchem wprawnego ogara i pokiwał głową, 
jak lekarz wezwany do chorego, który nim go uratuje,  musi rodzinę nastraszyć, aby pomoc 
jego tym większą miała wartość.
   Uzdrowić z lada lekkiej napaści pospolitej choroby niczym jest, ale dźwignąć kogoś od 
wrót śmierci...!
   Zgaga więc najprzód dał do zrozumienia, że robota, nie przesądzając nic, bo nie znał 
głównego aktora, mogła być wszakże niełatwa. Zależało to od tego, czym ojca ująć lub 
ukołysać było można. Potrzeba go było poznać, wymacać: nikt nie miał jasnego pojęcia o 
jego charakterze. Stanęło na tym, że wymawiając hrabinę lekką chorobą, migreną, nerwami, 
Zgaga najprzód miał się sam rozmówić ze stolnikiewiczem a potem dać informację, jak sobie 
by z nim postąpić należało.
   — Tymczasem to tylko pani dobrodziejce powiedzieć mogę  — dodał Zgaga — co mówię 
zawsze wszystkim moim łaskawym, którzy słabej pomocy mojej żądać raczą. Jeżeli się ma do 
czynienia z fłegmatykiem... wielka bieda! Jeżeli adwersarz gorączka, impetyk — rzecz 
nierównie łatwiejsza. Szparkich ludzi gdy się do wybuchu doprowadzi, nakrzyczą, nałają, 
narzucają się, osłabną, a potem z nimi rób, co chcesz. To mój aksjomat — dodał. — Nigdy on 
mnie nie zawiódł. Niech pani tylko zważa, jeżeli w sali bardzo krzyczeć i hałasować 
będziemy, sprawa dobra; jeżeli rozmowa przejdzie cicho — tym ci gorzej!
   O godzinie pierwszej pan Tymoteusz Zgaga był na placu i oczekiwał nieprzyjaciela w 
postawie bojowej, to jest zimny, chłodny, zamknięty, spokojny, zrezygnowany choćby na 
jaką burdę we cztery oczy, a pewien siebie. Stary żołnierz nie bardzo nawet potrzebował się 
przygotowywać do walki.
   Dodać należy, iż człowiekowi temu nieba dały (tak się wyrażano w owej epoce) 
powierzchowność doskonale dobraną do rzemiosła.  Był to co się zowie piękny mężczyzna, 
postawy wyniosłej, poważny, urodziwy, miły, mina nadzwyczaj otwarta i szlachetna, z tonem 
i obejściem się wielkiego świata, wkradający się do serca, ujmujący słodyczą i uprzejmością. 
Nic w nim nie zdradzało wykrętacza i przebiegłego intryganta, owszem, na pierwszy rzut oka 
przysiągłbyś, że to człek wielkiej prostoty, dobrej wiary, nawet nieco łatwowierny. Pierwsze 
wrażenie, jakie czynił na przeciwniku, było mu zawsze wielce korzystne.
   Wyrobienie sobie tej powierzchowności Zgaga zawdzięczał głębokiemu zastanowieniu się 
nad naturą ludzką i zrozumianej dobrze potrzebie ujęcia człowieka: kogo nie mógł 
miodowymi ująć słowy i serdecznym obejściem, temu później starał się imponować 
majestatycznym chłodem i obojętnością stoicką, pełną powagi.
   Umyślnie się zawczasu obrachowawszy, którędy pan Krzysztof wchodzić będzie, stanął 
Zgaga w przeciwnym końcu wielkiego salonu. Miał to na uwadze, że dłużej tym sposobem 
będzie mógł przypatrywać się fizjognomii gościa i że choć mu wypadnie także iść powoli ku 
niemu, wybada jego oblicze, nim się zetkną, i będzie już wiedział, jak rozmowę stosownie do 
temperamentu rozpocząć.
   O pierwszej przybył stolnikiewicz i, wpuszczony zaraz, ukazał się w progu sali. Po 
ukłonie zaczął się zbliżać ku Zgadze, który też postępował ku niemu pełen słodyczy i 
uprzejmości: surowa twarzą szlachcica wcale go nie cieszyła.
   — Pan Krzysztof O.....? — zapytał pierwszy, kłaniając się nader grzecznie.
   — Tak jest — rzekł przybyły.
   — Jestem Tymoteusz Zgaga, przyjaciel domu jaśnie wielmożnych kasztelaństwa.  
Odchrząknął.
   — Tak nieszczęśliwie tu pan dobrodziej trafiasz, że ja muszę mu gospodarzy zastąpić. 
Jaśnie wielmożny kasztelan wyjechał na polowanie do Jabłonnej na dni kilka, a hrabina 
zasłabła nieco wskutek fatygi, chociaż jest to tylko chwilowa niedyspozycja. Muszę naprzód 
pana dobrodzieja uprzedzić, że wszelkie domowe sprawy domu tego są mi zupełnie wiadome 
i że mówiąc ze mną, umocowanym ze wszech miar, jakbyś pan mówił z nimi.
   — Jednakże — odparł trochę zaczerwieniony pan Krzysztof — przyznam się panu, że 
choć bardzo mi miło poznać przyjaciela domu kasztelaństwa, nie sądziłem, abym miał z 
posłami traktować.
   „Oho! Gniewa się nieco, to dobrze" — rzekł w duchu Zgaga, a głośno dodał:
   — Może by to jednak ułatwiło właśnie interes, dając sposobność otwartszego 
rozmówienia się.
   — Ale ja tu żadnego interesu nie mam! — zawołał stolnikiewicz. — Ja wprost 
przychodzę po moją  własność i kwita: po własność, którą sobie iure caduco przyswojono, że 
nie powiem inaczej. Waćpan wiesz, o co chodzi?
   — Domyślam się  — rzekł bardzo wolno Zgaga. — O syna?
   — Tak jest.
   — Przepraszam pana dobrodzieja, ale to nie jest tak prosta własność, jak się podoba panu 
ją nazywać  — odparł Zgaga.
   — Jak to?
   — Juściż syn, dziecię, człowiek wreszcie — dodał prawnik.
   — Cóż? Moje dziecko nie jest moim?! — podchwycił osłupiały pan Krzysztof.
   — Niezaprzeczenie — przerwał Zgaga, który umy—  ślił powoli oplątać i niecierpliwić 
pana Krzysztofa, aby w ten sposób zdobyć klucz do jego charakteru. — W całej tej dosyć, 
przyznaję, niezwykłej okoliczności, wiele jest do ocenienia, do obrachowania.
   — Przyznam się panu, że go nie rozumiem — odparł Krzysztof. — Nie jestem wielkim 
filozofem ani człowiekiem sofizmatów i słowa. Wiem tylko to, żem miał dziecię, że mi je 
pochwycono i że je powinienem odzyskać.
   — Pochwycono — powtórzył pan Tymoteusz — ale za własną dziecięcia, które jest już 
dorosłe, wolą i zgodą.
   — Wolą dziecka małoletniego? Cóż to za wola? — spytał pan Krzysztof. — Gdzież jest 
prawo, co by mu w tym wieku sobą rozporządzać dozwalało?
   — Za pozwoleniem — rzekł z wolna prawnik — zgadzam się na to, że podobnego 
wypadku prawo nie przewidziało, aby syn niemajętnych rodziców, wzięty na wychowanie 
przez bogatych krewnych, nie mógł sobą dla dobra swojego rozporządzić. Jest to casus cale 
ciekawy i nowy.
   Pan Krzysztof osłupiał, potarł wąsa, zarumienił się i odparł:
   — Ja z waćpanem nie mam co gadać. Waćpan jesteś stary wyjadacz, jak widzę, jam 
prosty człowiek.
   — Dziękuję za pochwałę nie zasłużoną  — uśmiechnął się Zgaga — ale bądź co bądź, 
proszę usilnie, abyś mi pan dobrodziej raczył udzielić swej myśli, dla tym prędszego 
porozumienia się: będę mu służył za pośrednika.
   — Chcę mieć mego syna! — rzekł stolnikiewicz.
   — Zapewne panu dobrodziejowi wiadomym być musi, że z prawdziwie ojcowską dlań 
miłością, jaśnie wielmożni kasztelaństwo śpiesząc, aby korzystał, co najrychlej z lat 
niepowrotnych młodości, zwłaszcza że  wychowanie było nieco spóźnione, wysłali go z 
nauczycielem do Paryża, tej stolicy...
   — Stolicy zepsucia — krzyknął pan Krzysztof — bezbożności, zgorszenia!
   — Wszędzie złe się i dobre znajduje — odparł Zgaga — ale przy pilnym dozorze 
domowym, przy nauce...
   Stolnikiewicz ręce łamał.
   — Więc to prawda? Więc już go tu nie ma?: — zawołał.
   — Tak jest, wyjechał za granicę  — rzekł chłodno prawnik.
   — I rozporządzili się nim jak swoim, nie czekając od nas słowa, za nic rachując wolę 
rodzicielską. A, to, to nie do wiary!
   Chwilę milczenia ciężkiego przerwał Zgaga miodowo:
   — Proszę waćpana dobrodzieja — rzekł  — gdybym mu pragnął zapisać parękroć sto 
tysięcy: czybym na to jego pozwolenia potrzebował?
     — A, spodziewam się  — ofuknął pan Krzysztof dumnie — bobym ich ani od waćpana, 
ani od nikogo innego nie przyjął!
   — Otóż, przyznaję się panu, że tego bym się ja nie domyślił! — szepnął z uśmiechem pan 
Tymoteusz.
   — Boś widać waćpan do lichych ludzi, co na datki polują, przywykł mospanie! — rzekł 
stolnikiewicz.
   Na to dictum przyostre zmięszał się trochę Zgaga, ale pokrył urazę uśmiechem 
aksamitnym. Pan Krzysztof był już podrażniony, co zrazu prawnikowi zdawało się bardzo 
dobrą oznaką, zbliżającą przesilenie i mającą za sobą prowadzić zesłabnienie, wedle teorii 
jego, nieuchronne.
   Nie obrachował się wszakże Zgaga, że miał do czynienia z egzemplarzem człowieka 
wcale mu dotąd nie
     znanym, z wieśniakiem zadomowionym: im szczerszym, tym niegrzeczniejszym, a 
niezużytym, więc upornie stojącym przy swoim.
   — Z różnymi ludźmi, mój mości dobrodzieju — rzekł  — miewało się do czynienia i w 
różnych interesach, toteż się do różności przywykło.
   — Tak! — przerwał wieśniak. — Przywykliście też i do tego, że zimno możecie patrzeć 
na to, jak kto komu dziecko ukradnie, a ma to jeszcze za uczynione poszkodowanemu 
dobrodziejstwo!
   Zgaga czuł, że tych nieoględnych wyrażeń słucha pewnie za drzwiami kasztelanowa; 
przykro mu to było, suwał nogami, aby je zagłuszyć, innej rady nie miał. Na koniec przerwał 
stolnikiewiczowi:
   — Proszę pana dobrodzieja, o co chodzi? Wzięto panu dziecko? Sądzono, że dając mu 
staranne wychowanie i podejmując się przyszłego jego losu, przynajmniej krzywdy się nie 
robi nikomu, jeżeli się na wdzięczność nie zasługuje. Dziecko to wysłano natychmiast do 
najpierwszych w Europie źródeł nauki. Oddać go w tej chwili panu, gdyby chciano, 
niepodobna! Cóż poradzić? Co począć? Chcesz pan zwrotu syna, więc go zwrócą, ale na to 
potrzeba czasu.
   — Tak, piękna pociecha! — roześmiał się z ironią stary. — Zwrócicie mi go, zdarłszy z 
niego poczciwą niewinności szatę, uczyniwszy zeń istotę, w której ja własnego dziecka nie 
poznam. Wrócicie mi go jak ów w dykteryjce chłopak, co buty pożyczone do Częstochowy 
sąsiadowi oddał.
   Na te wyrazy wyrzeczone bardzo głośno Zgaga zdrętwiał: były niesłychanie dobitne, były 
przykre, nie wiedząc już, co mu na nie było odpowiedzieć. Widocznie pomieszany stał 
obrońca złej sprawy w postawie, w której przebijało się upokorzenie niespodziane i gniew z 
doznanej porażki.  — Cóż więc uczynimy? — wyjąknął. — Syna pańskiego nie ma...
   — Mogliście go wysłać  — rzekł stary — możecie tak samo posłać po niego. Co mi tam! 
Ja chcę tego, do czego mam niezaprzeczone prawo.
   — Słowo tylko — przerwał Zgaga — racz się pan zastanowić, czy przez te władzy 
rodzicielskiej upominanie się nie wydzierasz pan dziecku szczęścia i losu, którego ono samo 
pragnąć może.
   — Jakiż dowód, że ono go pragnie? — spytał pan Krzysztof. — Niech posłyszę, niech mi 
powie...
   — Zdaje mi się, że zostawił list do pana.
   — O, list mógł być wymożony!
   — Panie dobrodzieju, takie podejrzenie?!
   — Kto może pochwycić dziecię, może użyć wszelkich środków, aby je zatrzymać.
   Zgaga spuścił głowę, zdawało mu się, że już nic nie pozostaje nad użycie intymidacji, 
nabrał więc postawy pańskiej, podniósł powoli oblicze, na którym spokojna malowała się 
duma, i zamilkł.   Stolnikiewicz także zamilkł, nie wiedząc, co począć dalej.
   — Nie będę więc widział ani kasztelana, ani kasztelanowej? — zapytał. — Lękają się 
wzroku uczciwego człowieka!
   — Miałem honor oświadczyć panu dobrodziejowi — rzekł zimno Zgaga —  że pani 
hrabina jest chora, a kasztelan na polowaniu.
   Stolnikiewicz obejrzał się, jakby szukał kija, zmarszczył brew i wcale nie zmieszany tą 
impozycją, popatrzywszy długą chwilę w oczy panu Zgadze, także zmusił go w końcu do 
spuszczenia w dół wejrzenia, splunął mu pod nogi i nie skłoniwszy się wyszedł.
   — Ho, butny szlachcic! — rzekł, trąc czuprynę, Zgaga, który jak wryty pozostał na 
miejscu i patrzył  na plamę na podłodze. — Butny szlachcic, ale go przecie zestudzimy. Co za 
szczęście, że mu nie przyszła ochota plunąć mi w oczy... gotowa była historia!
   Ledwie, że się drzwi za panem Krzysztofem zamknęły, blada twarz samej pani ukazała się 
zza drzwi przyległych. Widoczne było, że stała niedaleko, że słuchała całą rozmowę. Weszła 
powoli z załamanymi rękami: najmniej baczny postrzegacz mógłby był z wejrzenia na nią 
przekonać się, że w całej tej dziwnej historii nie prosta fantazja, ale serce, ale namiętność 
jakaś grała rolę przeważną. Kasztelanowa była dziwnie zmieniona, strwożona, wylękła: dwie 
jasne łzy kręciły się jej na powiekach.
   Zgaga postrzegł dopiero, że rzecz była ważniejsza, niż mu się zrazu zdawało.
   — A, mój Boże, mój Boże! — zawołała. — Panie Zgago, co to będzie? To jakiś straszny 
człowiek!
   — Nie, pani, to tylko grubianin i po wszystkim — rzekł spokojnie pan Tymoteusz.
     — Cóż on począć myśli?
   — Nie wiem, ale sądzę, dorozumiewam się, prawie jestem pewny, że powlecze się ze 
skargą do króla. Trzeba go tylko znużyć... przewłoką. Poradzimy na to, aby łatwo posłuchania 
nie dostał. Niech się wyczeka, ostygnie: przyjdzie chwila, gdy złamany sam będzie prosił o 
układy i da się na wieś odprawić z trzosikiem indemnizacji lub słówkiem pociechy. Niech 
pani będzie spokojna.
   — Możeśmy źle zrobili, żeśmy chłopca odprawili do Paryża. A, boję się zbytniego 
rozgłosu!
   — Jakiego? Ze szlachcica śmiać się będą, boć jawnie głupi, kiedy mu nie w smak, że mu 
syna chcą uczynić panem i przyzwoitym człowiekiem. Niech pani spocznie — dodał prawnik 
— a zda wszystko na mnie i śpi sobie spokojnie. Idę  śledzić jego kroki i ręczę,
     że go złamię, tylko czasu i cierpliwości: jemu jej braknie, my ją mieć musimy. Od dziś 
dnia bramy pałacu będą dlań zamknięte, zresztą proszę się spuścić na mnie.
   To rzekłszy, Zgaga wziął czapkę, skłonił się nisko i wyszedł rozjaśniony uśmiechając się.
   Kasztelanowa, zostawszy sama, zakryła twarz rękami i zapłakała na dobre. Biedna! 
Pierwszy raz w życiu kochała i boleść ta nawet była jej miła.
   Odgadł bardzo trafnie Zgaga, że szlachcic nie miał innej myśli, tylko natychmiast udać się 
do króla jegomości. Powrócił rozdrażniony do gospody i posłał niezwłocznie po Szubę, chcąc 
się u niego poinformować, jakim sposobem uzyskiwało się posłuchanie. Zdawało mu się, że 
rzeczą to być było powinno równie łatwą dla obywatela, jak przystęp do wszelkiej innej 
wysokiej magistratury krajowej.
     „Na to on jest królem — rzekł w sobie pan Krzysztof — aby skarg naszych słuchał, więc 
przystęp do niego utrudnionym być nie może. Jutro pójdę i powiem mu wszystko."
   Na nieszczęście teoria ta, bardzo logiczna, niezupełnie się zgadzała z rzeczywistością; 
król jegomość miał nie jedno to zajęcie słuchania zażaleń i rozsądzania spraw: na jego 
ramionach spoczywał naówczas cały gmach Rzeczypospolitej. Na ostatek, przy najlepszych 
chęciach, jego królewska mość otoczony był zastępem ludzi, których zła wola, proste 
zniecierpliwienie, duma, fantazja mogły długo odsuwać od oblicza pańskiego, kogo się 
podobało, a raczej kto się nie podobał. Rzecz więc niezmiernie prosta, że pomówienie z 
królem w teorii łatwe, w praktyce stawało się niezmiernie trudnym żądaniem.
     Powołany Szuba wszedł i popatrzył naprzód uważnie na pana Krzysztofa, poznał po 
twarzy, że rzeczy szły oporem.
   — No, z tymi panami nie ma co robić! — rzekł stolnikiewicz. — Idę jutro do króla. Mów 
acan, jak tam do niego trafić!
   — Ano, na zamek wprost — odparł Szuba powoli i jakby niechętnie — a tam to już 
szambelany wedle porządku jegomości poprowadzą. Król dwa razy w tydzień prośby 
przyjmuje, a jest bardzo grzeczny i dobry człowiek: z tym nie będzie wielkiej turbacji, ale czy 
będzie skutek?
   — No, to już moja rzecz — rzekł pan Krzysztof — ale dwa razy w tydzień, nie wiadomo 
kiedy. Dziś jest poniedziałek, idźże mi się acan dowiedz dokładniej o dzień i godzinę.
   Szuba posłuszny odszedł i nie było go godzin parę.
   — A — rzekł wróciwszy, skrobiąc się po głowie — to jest prawdziwe nieszczęście! Król 
jegomość na polowaniu w Niepołomicach.
     — A kiedyż powróci?
   — Nikt dobrze nie wie — rzekł Szuba — mówią, że w piątek, bo tam jest jeszcze gdzieś 
w sąsiedztwie proszony na zabawę, a bawić się lubi... i...
   — I cóż  — zawołał stolnikiewicz widząc, że Dawid się wstrzymał.
   — No, co tam gadać! Nic! — odparł  Żyd, wskazując tylko miną, że tam mogły się 
znaleźć powstrzymujące króla uroki.
   Szlachcic się obruszył. Dawid, obawiając się wybuchu gniewu, skłonił się i chciał odejść.
   — Stójże! Czekaj! Cicho! Ja tu głowę stracę w tej Sodomie i Gomorze. Kiedyż król 
powróci?
   — Ano, koło piątku.
   — A kiedyż przyjmuje?
     — Przyjmuje w poniedziałki.
   — Jak to? Ja mam tydzień cały czekać na niego?! — ofuknął się stolnikiewicz.
   Żyd zamilkł, ale widocznie był gniewny.
   — Z przeproszeniem — rzekł cicho — może mnie pan drugi raz za drzwi zechce 
wyrzucać za to, co powiem; ale jak pan tu posiedzi z tydzień, nie zaszkodzi, lepiej pan pozna 
dwór i nauczy, co się tu u nas dzieje.
   — Ja mam tu tydzień siedzieć i męczyć się  — odparł stolnikiewicz — to wolę pojechać 
za nim do Niepołomic. Król na polowaniu na wsi będzie przystępniejszy, ja mu dużo czasu 
moją skargą nie zabiorę.
   Dawid już nie mówił nic, muskał brodę.
   Pan Krzysztof chodził zamyślony po izbie, ale się nie odzywał.
   „Ha — rzekł w duchu — potrzeba dobrze rzecz rozważyć a kogoś się poradzić: dzień, 
dwa na to stracić muszę. Miasta i ludzi nie znam, Żyd niepewny — powoli, a ostrożnie!"
   I nie rozgadując się już szerzej, Szubę tymczasem odprawił, a wziął się do modlitwy, aby 
trochę rozdrażnione serce ukoić. Tymczasem niebo jakoś się rozjaśniło, pokazało się blade 
słonko jesienne i z południa zrobił się rzadkiej piękności dzień, jakby letni, ciepły, taki 
właśnie, jakiego na świeże posiewy życzyć było można. Pan Krzysztof otworzył okno, 
spojrzał przez nie na Wisłę, na lasy i pola dalekie — westchnął. Tak mu ten cichy świat 
smakował, tak go ciągnął ku sobie, tak mu już to mieścisko ciężyło.
   — O mój Stwórco — zawołał ze łzami w oczach — kiedyż mnie wyrwiesz z tego 
Babilonu? Kiedy mnie wrócisz spokojnej chacie mojej? Na co wystawiasz mnie na te próby?
   Usiedzieć w izbie z myślami ciężkimi przywykłe—  mu do ruchu było bardzo trudno, 
wziął więc kij i ruszył w miasto, bez celu, aby się przejść tylko.
   Nie zważał nawet, że gdy przechodził przez bramę, jakiś jegomość niepozorny, 
popatrzywszy nań, drugą stroną ulicy nieco go wyprzedzając, pociągnął w tę samą stronę.
   Naturalnie pan Krzysztof skierował się ku tej części miasta, która naówczas najwięcej 
była ożywiona. Szedł na los, niedobrze wiedząc dokąd: instynkt go jakiś prowadził, przez 
Bednarską ulice zwlókł się po lichym i zbłoconym bruku na Krakowskie Przedmieście i tu 
obejrzał się. Ów jegomość stał opodal na obserwacji.
   Po przymusowym zasiedzeniu w czasie słoty ludzie się teraz roili w ulicach: ścisk był i 
wrzawa okrutna, obraz dla wieśniaka nowy. Wszystko to, co mu w oczy wpadało, strojne, 
buńczuczne, kraśne, hałaśliwe, wyglądało cale inaczej niż wiejska ludność spokojna, cicha i 
pokorna. Poczuł się tu mniej szlachcicem i panem, więcej człowiekiem równym wszystkim: 
potrącał go, kto chciał, nikt   nań nie zważał, a wszyscy zdawali się równi wobec tłoku, który 
jednako uciskał całą ciżbę. Tylko tarantami pozaprzęgane karety, nie szanując przechodniów 
wszelkiego stanu, na szlachcica równie jak na mieszczanina rzucały błotem, a hajducy, 
kozacy, janczarowie rozpędzali bez różnicy stanu tłum przed ekwipażami jaśnie 
wielmożnych: senatorów i Tepperów, kasztelanów i spekulantów.
   Z okien zaraz naprzeciw prawie ulicy, którą wszedł był stolnikiewicz, wyglądały jakieś 
bardzo postrojone damy, uśmiechające się w ogóle prawie do wszystkich porządniej ubranych 
przechodzących. A były śliczne, wybielone jak świeżo potynkowana ściana, z rumieńcami jak 
u lalek, w muszkach, koronkach i fryzurach pudrowanych, na których świeże błyszczały 
kwiaty. Pan Krzysztof przez jakieś uczucie wstydu, z któ—  rego nie umiał się wytłumaczyć, 
spuścił oczy zarumieniony. Chciał przejść w poprzek, ale przebrnięcie przez to łoże błota było 
prawie niepodobieństwem, ekwipaże przelatywały jedne po drugich, a wody było do kostek; 
gdzieniegdzie łysy wierzchołek kamienia sterczał w górę, ale po tych ciężko się było dostać 
na drugą stronę cieśniny.
   Wprawdzie dwóch szlachty w dobrych humorach, czapki na bakier, brnęli tamtędy w 
pasowych butach, zastawiając się laskami bambusowymi od koni: ale ci już swe kurdybany 
poświęcili byli, a pan Krzysztof choć kozłowych butów nie chciał od razu zawalać i zmoczyć. 
Pozostał więc z lewej strony, napatrując się w tył i w przód, i widząc, że jego przechadzka 
ograniczyć się może wyjrzeniem na Krakowskie.
   Tuż zaraz w lewo spojrzawszy, stolnikiewicz postrzegł znak winiarni. Nad drzwiami 
zasklepionymi w półkole z piękną  żelazną ozdobą u góry wyrzezany był lewek spięty na 
łapach i trzymający ogromne, olbrzymie winogrono złote, przypominające to, które 
przyniosło dwóch ludzi z ziemi obiecanej. Złotymi literami na desce stało wypisane poniżej:
    
   PROSI NA WINO
   STEFAN SELEWFI Z BUDY
    
   „Ano, wejdę i wypiję lampkę małą" — rzekł w duchu pan Krzysztof, który już nie 
wiedział, co z sobą począć i gdzie się podziać. Na ruch uczyniony ku sieni i drzwiom, 
nieznajomy, który się zdawał czatować, gdzieś za węgłem zniknął.
   Stolnikiewicz znalazł się w ciemnej sieni i przez wpół zaszklone drzwi ujrzał wnętrze 
winiarni bardzo porządnej. Nikogo w niej jakoś w tej chwili nie było i tym śmielej też wszedł. 
Chłopak w czystym fartuszku zbliżył się z ukłonem.  — Daj mi asan szklankę dobrego, 
wytrawnego węgrzyna! — rzekł pan Krzysztof siadając.
   — Szklankę? — zapytał chłopak nieco zdziwiony.
   — No tak, lampkę tylko, ale dobrego.
   Nie patrząc już, jak tę dyspozycję przyjmie posługacz, stolnikiewicz siadł spokojnie za 
stół, zdjął z głowy czapkę i zadumał się głęboko.
   Ale nie upłynęło i dziesięć minut, gdy drzwi wchodowe zadzwoniły i smukła postać 
młodego, rumianego jegomościa wsunęła się dosyć hałaśliwie do winiarni, z miną wesołą i 
rozochoconą. Wchodzący przez szklane drzwi popatrzył, nim je otworzył, potem przywitał 
bardzo grzecznie siedzącego pana Krzysztofa i dosyć blisko niego zajął miejsce. Chłopca nie 
było, stuknął w stół i kazał sobie dać butelkę węgrzyna.
   Chłopiec pobiegł pędem, aby mu służyć, zapomniawszy o lampce stolnikiewicza: 
przyniósł na tacy najprzód zapleśniałą butelkę.
     — No, a moja lampka? — spytał urażony nieco stary.
   — Natychmiast.
   — Przepraszam za natręctwo — odezwał się w tej chwili nieznajomy — smutno to pić 
samemu, a czasem znów nie napić się nie można; gdybyś waćpan dobrodziej raczył zamiast 
żądanej lampki przyjąć i podzielić ze mną tę butelczynę? Niezłe wino ma pan Selewfi.
   Pan Krzysztof, który nieznajomym nigdy w drogę nie zachodził, zmieszał się nieco, ale 
był człowiekiem prostodusznym i szczerym, co mu wiele w życiu ułatwiało. Szlachta zresztą 
naówczas zwykła się była zapoznawać ochoczo i bracić prędzej niż dzisiaj.
   Nie dając panu Krzysztofowi przyjść do słowa, nieznajomy powstał i sam się 
zaprezentował.
   — Ponieważ z nieznajomym może być niemiło i kie—
     liszek wina podzielić  — rzekł  — sam się panu dobrodziejowi mam honor przedstawić 
pierwszy. Piotr Dobromir Zaklicki, staroście bielski.
   — Zaklicki... Piotr? Traf osobliwy! — krzyknął pan Krzysztof zdziwiony. — Pierwszego 
waćpana spotykam w Warszawie, a nie jesteśmy sobie obcy: to mi cię Pan Bóg zsyła! Piotr, 
zapewne Ignacego syn.
   — Ignacego z Wężownej — rzekł młody człowiek.
   — Tom cię za uszy targał chłopięciem — zawołał stary wyciągając doń ręce obie — bom 
Krzysztof O... z Brzozowej Wólki! A jesteśmy sobie powinowaci przez Brzezińskich, bo 
twoja babka Brzezińska, a moja matka stryjeczną jej, tegoż imienia, Małgorzata. Byli niegdy 
rodzice waszmości u nas w Brzozowej Wólce, nie pamiętasz tego pewnie.
   — A, kochanego, szanownego pana Krzysztofa! — odparł rzucając się ku niemu Piotr. — 
Oto szczęście! Jakże nie pamiętam! Pamięć mam doskonałą, dobrodzieju mój! Pozwól mi się 
uścisnąć.
     Uścisnęli się, pan Krzysztof z uczuciem prawdziwym, młody jegomość z jakąś 
wesołością niezbyt naturalną.
   — Jeszcze do siebie ze zdziwienia przyjść nie mogę  — rzekł pan Krzysztof. — 
Pierwszego cię spotykam, i znajomy, i krewny! To jakaś  łaska boża. Ty tu dawno jesteś w 
Warszawie?
   — A, szanowny panie, ja, jam tu już od dziesięciu lat! Ja tu jak domowy!
   — Co ty tu robisz?
   — Ano, wiszę przy dworze.
   — Przy dworze? Przy królu jegomości? Otóż mój zbawca! Jak to się dziwnie składa!
   — Miałżebyś pan jaką sprawę, interes? — spytał pan Piotr z wielką niby ciekawością, 
otwierając oczy
     i przysuwając się do starego. — Jakżebym był szczęśliwy, gdybym mu się na co mógł 
przydać!
   — Jużeś mi się przydał  — rzekł stolnikiewicz — aż mi lżej, żem zobaczył twarz znaną, 
że mam krewniaka, do kogo przemówić poufnie i poradzić się. Zobaczysz zaraz, jak prostą 
tylko informacją możesz mi być wielce użytecznym. Słyszałeś czy nie, co mi się za krzywda 
stała?
   Pan Krzysztof jak zwykle ludzie zajęci swoim nieszczęściem pewien był, że o niczym 
innym nie mówiono w mieście tylko o nim i ó tej dziwnej historii, która w istocie zasługiwała 
na to, aby ją wzięto na języki.
   — Ja? Nic a nic nie wiem! — odparł pan Piotr.
   — No, to posłuchaj i osądź sam.
   Powoli pan Krzysztof rozpoczął opowiadanie swych przygód panu Piotrowi, który kilka 
razy z podziwieniem się odezwał, ale na twarzy jego nie znać było, aby wielkie uczyniła 
wrażenie historia wszakże niepowszednia. Można go było posądzić, że ją dobrze znał 
wcześniej. Nie postrzegł tego pan Krzysztof zajęty aż do łez swoją dolą i przygodami. Opisał 
mu wszystko i jak go na ostatek przyjęto u kasztelaństwa, i co dalej czynić zamyślał.
   Tymczasem Piotr lampki nalewał, sam je gładko bardzo wypróżniał, skinął o drugą 
butelkę i milcząco głową kiwał, a rękami gestykulował tylko.
   — Cóż ty mi radzisz? Co mówisz? — zapytał w końcu stolnikiewicz.
   Młody człowiek głęboko zdawał się zamyślony, wzdychał nawet.
   — Sprawa — rzekł po chwili — dziwna, niepraktykowana, osobliwsza, z tysiąca nocy: 
dalipan trudno nawet co poradzić. Ja zbyt jestem młody i mało doświadczony, abym śmiał 
panu dobrodziejowi moją ra—  dę narzucać. Zamiast niej — dodał zniżając głos — gdybym 
panu dobrodziejowi odmalował, co się tu u nas dzieje, jacy ludzie, co za roboty, ile zepsucia 
(tu westchnął z głębi potężnych piersi), nie zdziwiłbyś się, że i to stać się mogło! Warszawa... 
Sodoma i Gomora, mości dobrodzieju! Gdzie tu znaleźć sprawiedliwość? Gdzie serce? Gdzie 
poczciwość? A, smutne to dzieje, ale im dłużej tu człek siedzi, tym mu świat więcej brzydnie!
   Nierzadko naówczas spotykało się postacie podobne do Piotra Dobromira Zakiickiego, 
żyjące w świecie tym a wielce mu niechętne, oddychające powietrzem, które uznawały 
zatrutym, widzące wszystko czarno a zasmalające się dobrowolnie. Dobromir zaczął od tego, 
że odmalował panu Krzysztofowi z wielkim zapałem króla, dwór, stolicę, panów, społeczność 
z jak najgorszej strony.
   Naturalnym wnioskiem tego obrazu było, że się tu w najsłuszniejszej sprawie spodziewać 
wiele nie było można.
   — Dziś  — dodał w końcu Zaklicki — król w Niepołomicach, czy nie wiem tam gdzie; za 
kilka dni powróci do miasta, ale nimże to do niego docisnąć się będzie można, nim zręczność 
pochwycić, aby z nim rozmówić! Bardzo być może, iż słowa nie da sobie powiedzieć, bo to 
od humoru i rozlicznych zatrudnień pilnych zależy, więc tylko petycję przyjmie, rzuci ją 
gdzie na stolik, paziowie się na niej będą uczyć sylabizować, potem kamerdyner pochwyci i 
wystrzyże z niej jakiego figla. Poczekasz ruski miesiąc na odpowiedź, przyjdziecie o łaskawą 
rezolucję, a tu nie wiedzą, o co idzie? Dalejże pisać petycję drugą, którą podobny los spotka, 
lub szambelan w imieniu króla odpowie, aby sprawiedliwości szukać na wielkim gościńcu 
trybunalskim.  — Waćpan coś za czarno widzisz rzeczy — odparł stolnikiewicz — może to 
być, żebym do serca króla sercem ojca pokrzywdzonego nie przemówił? A sprawa tak prosta, 
tak święta! Serce...
   — Szanowny panie — przerwał Dobromir — co tu serce! Tu się robi wszystko plecami, 
nogami, talarami, oczami — ale sercem? Nic lub tak jak nic.
   — Strasznie mi waćpan ten nasz dwór malujesz — odezwał się posępnie stary — ale bądź 
co bądź, wola boża, ja swoje robić muszę, a spodziewam się, że jeśli tam co potraficie, to mi 
pomożecie?
   — Ja? — rzekł, mieszając się nieco, młody człowiek. — Małą tu jestem figurą, ale 
uczynię, co sił stanie! Nie chciałbym tylko pana dobrodzieja uwodzić, abyś zbytnio na to nie 
rachował: potrzeba by użyć innych środków. Mnie tu oni nie lubią czując, że i ja ich nie 
bardzo kocham.
   — A czegóż ty tu siedzisz? — zapytał naiwnie pan Krzysztof.
   Zmięszał się trochę Dobromir na to pytanie, ale popiwszy winem, ruszywszy ramionami, 
wybełkotał   niewyraźnie:
   — Co chcecie? Są takie fatalizmy w życiu ludzkim, okoliczności, skład rzeczy! Człowiek 
by rad się wyrwać, a nie może.
   Pan Krzysztof spojrzał mu w oczy, ale z nich jakoś nie patrzało jasno, a zrozumieć go nie 
było można.
   Właśnie w tej chwili zakłopotania zza pleców pana Krzysztofa gruby głos męski powitał 
Dobromira.
   — A ty tu co robisz, Piotrusiu? O, kochanie, dobrze, żem cię ułapił, teraz mi się nie 
wykręcisz, musisz ze mną wypić!
   Odwrócił się stolnikiewicz i ujrzał poza sobą stojącego mężczyznę ogromnych 
rozmiarów, pleców żubrzych, otyłego, brzuch jak fasa, twarz w trzech fał—  dzistych 
podbródkach spadająca aż na piersi, łysina jak harbuz dojrzały świecąca, policzki burakowego 
koloru, wąs cienki i wypełzły pod nosem, oczy szare i zblakłe, usta rumiane i odęte: istny 
Faun opiły z Bachusowego orszaku, dobrze już hulanką i życiem zmęczony, ale jeszcze 
ochoczy i wesół.
   Był to — sławny pod owe czasy z kielichów olbrzymich, które duszkiem spełniał, z 
niezmąconego nigdy humoru, z dowcipu, z lekkości, żyjący na bruku i przy ludziach choć bez 
grosza własnego, niegdy bardzo majętny szlachcic, który fortunkę całą przecedził liwarem, 
pieczeniarz wielkich panów i zjadacz znakomity — pan Prokop Hurda Hurdowicz, rodem 
kędyś z Rusi, ale przyswojony stolicy od dawna, bo tu od pierwszej swej młodości przebywał.
   Zagadkowe to było z pewnych względów życie, ale nader praktycznie urządzone. Hurda 
— niegdyś starościc bobrujski, zowiący się dla dojrzalszego wieku już po prostu starostą bez 
kwalifikacji —  przejadłszy i przepiwszy parę wsi nad Berezyną, urządził się tak jakoś, że bez 
dochodów żył dalej wygodnie i przyjemnie.
   Naturalnie w Warszawie bardzo trudno się przekonać, czy ktoś mający wsie nad Berezyną 
już je stracił, czy tylko zaplątał, a gdy je raz miał, prejudykat ważny, iż coś posiadać może. 
Więc się tam. szczelno nie wchodzi. Bene natus et possesionatus Hurda, mówiąc czasem 
jeszcze o swych wioskach, urządził sobie resztę  żywota wcale zręcznie: majątek miał w 
procesie. Bawił niby dla pilnowania sprawy, na której popychanie czasem i pieniędzy 
pożyczał. Dostawszy ich dawał zwykle śniadanie.
   Wesół, do półmiska i do hulanki nieoceniony towarzysz, bo nigdy burdy nie robił, a 
często cudzą zagodził, gdy chciano tańcować  — tańcował, choć się od  jego poskoków 
ściany trzęsły i piętra uginały, pić  — to pił jak gąbka, grać  — grał na kredą choćby do 
miliona, bo był pewien, że nic nie przegra, a nawet do płci pięknej i niepięknej przysiadał się 
z westchnieniami niebezpiecznymi. Panie utrzymywały, że parę jego czulszych supirów było 
w stanie obalić najsilniejszą niewiastę.
   Zasady, których nie miał wcale (oprócz wielkiego pobłażania wszelkim słabościom 
ludzkim), dozwalały mu przez szpary patrzeć na wszystko, czynić to, co było dogodniej, i 
nigdy nie szukać tej strony czynu, która mogła niepokoić sumienie. Tak pożytecznego 
człowieka towarzystwo ówczesne znające się na ludziach oszacować też umiało i przyjaciół 
liczył co niemiara. Bywał, gdzie chciał, a że nadzwyczaj dyskretnym i, jak wówczas 
nazywano, akomodującym się okazywał, przyjmowano go mile, posługiwano się bez obawy.
   Za dawniejszych nieco czasów dosyć przystojny, przy trochę podstarzałych niewiastach 
zajmował  miejsce opróżnione przez zbiegłych kochanków: z tego mu pozostały liczne 
przyjaźnie i protekcje. Nie było więc dnia, żeby nie miał cztery razy tyle zaprosin, ile ich 
potrzebował do życia; rzadko bardzo za swój grosz pił i jadł, a to, co wygrywał w karty, bo 
był gracz doskonały i wielce ostrożny, starczyło mu z okładem na pomniejsze potrzeby. Stał 
nie wiadomo gdzie, w jakiejś tajemniczej dziurze, nigdy nie przyjmował u siebie, 
potrzebującym się z nim widzieć zwykle schadzki naznaczał w winiarniach, cały dzień zresztą 
spędzając na odwiedzinach, obiadach, podwieczorkach i kolacyjkach. Trafiało się, jak sam 
opowiadał, że zjadał w ten sposób trzy śniadania, dwa obiady, dwie wieczerze i jeśli się 
przypóźniło czuwanie — lekki jeszcze podkurek. Wielka liczba majętnych przyjaciół 
powierzała mu czę—  sto urządzenia przyjęć, stołu, małych fet poufałych i to było właściwe 
jego zajęcie; umiał bowiem doskonale czy to obiad, czy kolację, czy śniadanko 
zadysponować, ułożyć, przemyślić, osmaczyć, tak że do tej sprawy mistrza ceremonii 
lepszego na całą Warszawę nie znalazł. Może być bardzo, że tam przy rachunku czasem się 
co i do kieszeni okroiło, ale to były tajemnice między kieszenią jego a sumieniem.
   Hurda, postrzegłszy pana Krzysztofa, zaraz mu się kazał przedstawić, zaraz się doń 
przypytał i zasiadłszy, wtórując doskonale Dobromirowi Zaklickiemu, począł narzekać na 
stolicę, a malować barwami najstraszniejszymi trudności wszelkie, jakie tu się spotykało idąc 
za dobrą sprawą.
   Nie było to bardzo zgodne z jego naturą, usposobieniem i znanym optymizmem, ale 
dziwnie się zapalał i nie brak mu było argumentów na poparcie czarnego obrazu, który kreślił.
   We dwóch z Zaklickim, przytrzymawszy pana Krzysztofa nad drugą i trzecią butelką, od 
których się  szlachcic próżno wymawiał, bo wcale nie był zwykły do takiej pijatyki i brzydził 
się nią, nagadali tak wiele i tak dziwnych rzeczy stolnikiewiczowi, że się w nim biedne serce 
ścisnęło. Hurda szczególniej po cichutku, z minką poufną, plótł historie niestworzone; a miał 
sposób mówienia bardzo dziwny: zapalał się gorąco, z szeptów przechodził do krzyku, potem 
urywał i znów wracał do stłumionego głosu, mieszał różne dykteryjki, przypowiastki, 
wiersze. Ale czynił to z taką jakąś prostodusznością, że się wszystko brało za dobrą monetę.
   — Hej, mociumpanie — mówił, wnet się spoufaliwszy z panem Krzysztofem — dodaj 
pan jeszcze, że masz do czynienia z O... Na oko to są ludzie głupi, powiedziałbyś, że trzech 
nie zliczą, ale weźże no się do  nich, postrzeżesz, że choć nie gadają, a wykręcić się potrafią. 
Jak koty spadają zawsze na cztery nogi. Nie nastraszą się, pointrygują, wykopią sobie jamkę, 
podlizą jak krety i ot... już o milę od waszeci wysypali kretowinę, gdy ich tu myślisz wziąć za 
karki. Znam ja tych ludzi, a byłem z nimi zawsze ostrożnie, bo nigdy być pewnym nie można, 
że nie sparzą.
   Plótł tak piąte przez dziesiąte, ale żywo a napastliwie.
   Pan Krzysztof, zawdzięczając przyjęcie, musiał też sam postawić butelkę starego 
węgrzyna: była to czwarta, w głowach dobrze szumiało. Rozmowa zaraz się stawała 
szczersza, poufalsza, a znajomość od razu podlana winem wyrosła bardzo prędko do 
serdeczności. W godzinę byli z sobą, jakby się od wieków znali. Do tego szczególniejszy miał 
talent Hurda, wnet po zaprezentowaniu stawał się poufałym i zmuszał człowieka, aby z nim 
obchodzić się po bratersku.
   Pan Krzysztof wszakże, choć pił z nimi i słuchał bzdurstw, które prawili, posmutniał 
wielce, zwiesił   uszy, wzdychał: owe opowiadania dziwnie przykre na nim czyniły wrażenie, 
a zarazem jakiś wewnętrzny głos oznajmywał mu, że w tym była umyślna przesada. Nie 
posądzał ich o zmowę wcale, ale wziął ich za chłystków, w czym się nie omylił. Przy 
pożegnaniu dwaj improwizowani przyjaciele najuroczyściej mu przyrzekli sprawę jego 
uważać za swą własną i służyć mu do niej, a nie odstępować go na chwilę, póki by 
sprawiedliwości nie uzyskał.
   Już dobrze było ciemno, gdy wycałowawszy się i nakłaniawszy odeszli. Hurda pociągnął 
w miasto na kolacyjkę, Dobromir odprowadził krewniaka na kwaterę mimo błota.
   Przyszedłszy do siebie, stolnikiewicz począł się modlić i trochę popłakał: głęboko 
zamyślony chodził długo  po izbie, wrażenie wieczora przepędzonego w winiarni znacznie 
mu jakoś odjęło odwagę. — Nazajutrz nie było co robić, do O... iść już nawet nie chciał, 
postanowił czekać na króla cierpliwie. Napisał list do żony, a sam zabierał się wyjść dla 
obejrzenia kościołów i osobliwości stolicy, gdy Dobromir nadbiegł i zaprosił z sobą, całując 
po rękach, na szlachecki obiadek.
   Poszli tedy razem na Tłumackie, pociągnęło się to do zmroku, wieczorem gwałtem prawie 
namówili go na teatrum, do którego bardzo niechętnie skłonił się pójść wieśniak, uważając tę 
zabawę za potępioną przez Kościół. Ale dawano właśnie polską komedię pięknym napisaną 
wierszem, do szlachetnych odzywającą się uczuć i pan Krzysztof aż się na niej spłakał.
   Pierwszy to raz jako żyw znajdował się na przedstawieniu teatralnym i zrobiło na nim 
ogromne, głębokie wrażenie.
     Następnych dni szło życie tak samo: po Dobromirze odwiedził go Hurda i pociągnął z 
sobą znowu; mieniali się tak ci dwaj usłużni a przypadkowi znajomi, nachodząc go prawie 
natrętnie i nie dając mu kroku zrobić bez siebie. Dziwne się nawet trochę wydawało samemu 
panu Krzysztofowi, że się tak o niego troszczono, ale to przypisywał dobremu sercu dwóch 
poczciwych ludzi.
   Któregoś dnia niby przypadkowo spotkali się ze Zgagą, który uprzejmie bardzo pozdrowił 
pana stolnikiewicza, zaczynając rozmowę, ale ten odwrócił się i mówić z nim nawet nie 
chciał, czekał na króla, z O... nie myślał się już wdawać.
   Nareszcie król też nadjechał, obiecano mu wyrobić posłuchanie, ale w poniedziałek 
zachorował Stanisław August i nie przyjmował nikogo. Znowu się tedy rzecz przewlekła.
     Dobromir i Hurda, obiecując ogromnie zawsze, nigdy jakoś nic zrobić nie mogli.
   Tydzień tak przemęczywszy się, pan Krzysztof pomyślał w końcu iść już przebojem.
   W dzień, na który mu choć niepewno przyrzeczono nareszcie przypuszczenie do oblicza 
pańskiego, stolnikiewicz, niewiele myśląc, poszedł na zamek.
   Wpuszczono go zrazu, ale oczy dworaków zdawały się go niespokojnie pilnować. Kogo 
spotkał i zapytał, grzecznie, ale sucho zbywał go niczym. Niektórzy nawet milczeniem 
dziwnym i ucieczką szybką wykręcali się. Widział na swoje oczy, jak innych wprowadzano, 
jak drudzy wychodzili rozpowiadając o audiencji, dla niego tylko do tych drzwi zaklętych, za 
którymi wszystkie były jego nadzieje, przystęp był zaparty.
   Pan Krzysztof cierpiał długo, ale w końcu cierpliwość stracił.
   Stał tuż obok niego jeden z szambelanów służbowych, który już kilku osobom ułatwił 
wnijście; stolnikiewicz jeszcze raz z grzeczną i pokorną prośbą zwrócił się do niego.
   — Ale waćpan dobrodziej — odparł sucho i dumnie upudrowany i wyfryzowany 
jegomość z niecierpliwością prawie pogardliwą  — waćpan dziś króla jegomości widzieć nie 
możesz: są ważniejsze sprawy. Proszę kiedy indziej się pofatygować.
   Słowa te, a raczej sposób, w jaki wyrzeczone zostały, dopełniły miarki. Pan Krzysztof 
namarszczył brew i rzekł głośno:
   — Mości panie, zameldujesz waćpan królowi jegomości natychmiast, że szlachcic 
pokrzywdzony domaga się, żąda od niego posłuchania. Dla wszystkich tu widzę dworaków 
jest ucho, a dla biednego człowieka nie ma. Chcecież waćpanowie, abyśmy zmuszeni byli  
głośno się o swą krzywdę upomnieć i zrobić wrzawę nieprzyzwoitą?! Głosu nam nie 
zabraknie.
   Szambelan zmięszał się nieco, ale jeszcze chciał spróbować traktowania z góry i coś 
począł wzgardliwym tonem.
   — Słyszysz, waćpan — odparł gniewnie szlachcic — jesteś szambelanem, rób swoją 
powinność. Idź mi zaraz i oznajm, a nie — to krokiem stąd nie ustąpię i narobię takiego 
hałasu, że i sam król posłyszy.
   Ten, do którego przemawiał tak stanowczo, i kilka osób przytomnych scenie spojrzały 
niespokojnie po sobie; nie było co ze szlachcicem żartować, brał się za kord jedną, za wąs 
ręką drugą, twarz mu bladła, to ogniem płonęła. Poszeptano i szambelan wyszedł szybko.
   Pan Krzysztof przechadzał się po wielkiej sali, niespokojny, nie z tą już miną pokorną, z 
jaką wszedł: czuł, że gniew i oburzenie uczyniły zeń nowego człowieka, wszyscy też teraz 
inaczej nań patrzyli, ustępując mu z drogi.
     Szambelan wyszedł bardzo grzeczny i począł coś mówić niejasno, że król jegomość jest 
niezmiernie zajęty.
   — Wracaj waćpan, jakeś  łaskaw, do króla jegomości — odparł stolnikiewicz — i 
powiedz, że ja mam też sprawę nie cierpiącą zwłoki, że siedzę tu od tygodnia i co godzina 
umieram. Królowi czasu nie zajmę.
   Zawahawszy się nieco, popatrzywszy znowu po przytomnych, szambelan wrócił ku 
gabinetowi królewskiemu; drzwi się za nim zamknęły, nie było go długo z powrotem, 
nareszcie otworzył podwoje i ręką je panu Krzysztofowi ukazał, że wnijść może.
   Nie zmieszany wcale, choć w życiu nigdy do króla się nie zbliżał, stolnikiewicz wszedł 
powoli do gabine—
     tu. Stanisław August stał u komina w mundurze gwardii koronnej, z twarzą bladą, 
poważną, ale wyrazu łagodnego: patrzał w stronę drzwi, gdy pan Krzysztof się ukazał. W 
pokoju nie było nikogo, na stole otwarta książka w bogatej oprawie, rzucona okładkami do 
góry.
   — Najjaśniejszy Panie — rzekł, nisko kłaniając się, pan Krzysztof — widzisz przed sobą 
jednego ze swych poddanych, który w końcu po długich zabiegach...
   — Bardzo waćpana przepraszam — przerwał Poniatowski. — Cóż go tu tak pilnego 
sprowadza? — dodał z uśmiechem trochę ironicznym.
   — Krótko opowiem — odparł stolnikiewicz — bo mi z góry oznajmiono, że Wasza 
Królewska Mość nie masz wiele czasu dla nas ubogiej szlachty.
   — Ale mój panie! — ofuknął król nieco urażony.
   — Jestem Krzysztof O... stolnikiewicz z Podlasia.
   — O...? — spytał król. — Którejże to gałęzi?
     — Suchej, Najjaśniejszy Panie, suchej, bo ubogiej, ale taki Toporczyk jak i zielone wicie 
naszego starożytnego drzewa. Tak, Najjaśniejszy Panie, ubogi jestem, miałem jednego syna, 
to było bogactwo moje, kasztelaństwo O... mi go ukradli.
   — Jak to? Co? Nie dosłyszę! — przerwał król z uśmiechem nieznacznym, udając wielkie 
zajęcie. — Co się stało? Nie rozumiem.
   — I trudno to zrozumieć, Najjaśniejszy Panie — odparł szlachcic, który coraz stawał się  
śmielszym. — Kasztelaństwo O... jechali przez miasteczko, gdzie się chłopię moje uczyło, 
podobał się im dzieciak i zabrali go sobie nie pytając ojca, a nim tu przybyłem, pospieszyli się 
go wysłać na edukację do Paryża, nie pytając ojca. Najjaśniejszy Panie, nic nie żądam, każ mi 
tylko powrócić dziecię moję! Chcę mojego dziecięcia!
   — Hm! — przebąknął skłopotany król poprawując
     w kominie. — Jakoś to rzecz niejasna: potrzeba by spytać i kasztelaństwa —  audiatur et 
altera pars.
   — O, nie przeczę temu, sprawa jest tak w istocie dziwna, że się niepodobną do wiary 
wydaje, Najjaśniejszy Panie — zawołał pan Krzysztof — ale nie każże mi, królu, czekać na 
próżno, sądź po ojcowsku, sądź jak Salomon mądry, ale prędko! Nie lękam się tego, co oni na 
obronę swą odpowiedzieć mogą. Bóg, sprawiedliwość, prawo natury za mną mówią.
   Poniatowski zamyślony otrząsł pyłek jakiś, który się zatrzymał na żabocie; piękna jego 
ręka, na której błyszczał soliter  w złotym pierścieniu, biała, pulchna, wypieszczona, kobieca, 
prześlicznie się wydawała w koronkowych mankietkach.
   — Wszystko się zrobi, co można — odparł powoli — ale kochany panie O... — dodał  — 
zważ dobrze, proszę, co czynisz. Chłopiec wzięty przez ludzi majętnych mógłby odebrać 
dobre wychowanie, mogliby go usynowić później.
     — Daruj, Najjaśniejszy Panie, ja właśnie tego nie chcę! — rzekł stolnikiewicz.
   — Wychowanie — przerwał król.
   — Ja właśnie tego wychowania przemądrego się obawiam: uczynią mi z dziecka panicza, 
cudzoziemca, ja chcę Polaka i ubogiego szlachcica, który by zagon swój orał i po prostu Pana 
Boga chwalił. Z tych zniewieściałych pół—Francuzów, pół—Niemców pociechy mieć nie 
będziemy.
   Król pobladł, popatrzył i zaciął wargi.
   — Wolałbym — rzekł  — abyście to waszmość jakoś między sobą, po familijnemu 
ukończyli zgodnie.
   — Niech mi tylko dziecko oddadzą, kwituję ich z łaski i koniec! — zawołał pan 
Krzysztof,
     — Ale jeśli mu tak dobrze życzą? — dodał król nalegając.
   — Ale jam ojciec i ja mu najlepiej życzę! — rzekł pan Krzysztof stanowczo. — Ja mam 
prawa ojca i serce rodzica!
   Stanisław August popatrzył nań bacznie.
   — Macie waszmość stare uprzedzenia przeciwko oświacie i cywilizacji — rzekł powoli.
   — Może to być  — odparł pan Krzysztof — bośmy starzy, myśmy od prapradziadów do 
naszego obyczaju, wiary, życia nawykli.
   Poniatowski z uśmiechem ruszył ramionami.
   — Ale jeśli chłopiec jest już w Paryżu? — rzekł znowu.
   — To z Paryża powrócić może — uparcie odpowiedział stolnikiewicz.
   — No, dobrze, kiedy już tak tego pragniesz! — zawołał król trochę zniecierpliwony. — 
Jedź  waćpan do domu i spuść się na moje królewskie słowo, że ci tam syna odeślemy.
   Nie wiedział pan Krzysztof, jak zaszedł do gospody ani jak do niej trafił. Tu dopiero 
puściły mu się  łzy strumieniem, ale zacisnął usta, aby nie jęczeć, załamał ręce, otarł szybko 
ślady płaczu niemęskiego.
   „Nie mam syna! Umarł mi syn! — zawołał sam do siebie. — Panie, bądź wola Twoja!"
   W godzinę potem kazał Jurasiowi konie przysposabiać do drogi i postanowił natychmiast 
powrócić do domu.
   Cały ten pobyt w stolicy, bytność u O..., posłuchanie u króla jak sen gorączkowy stawały 
przed jego oczyma, ale już prosić nie chciał.
   Tymczasem scena w zamku rozeszła się piorunem  po dworze i mieście, król posłał z 
biletem pazia do hrabiny i w godzinę przyleciała doń piękna pani strwożona. Długie były 
narady, posłano kogoś do miasta, ale wrócił z niczym.
   Ruch zrobił się wielki u kasztelaństwa, wyprawiono nawet posłańca na wieś po 
kasztelana, który nie powracał, może umyślnie, aby się do niczego nie mięszać.
   W chwili gdy już stolnikiewicz miał siadać na bryczkę, nadbiegł zdyszany pan Tymoteusz 
Zgaga, grzeczny, pokorny, uśmiechnięty, jak gdyby najlepszą miał zwiastować nowinę.
   — Słóweczko, drogi, szanowny panie! — zawołał, wstrzymując pana Krzysztofa.
   — Co mi przynosisz? Syna? — spytał stary.
   — Oddajemy mu go, oddajemy.
   — Kiedyż?!
   Zgaga się zaciął, miął usta.
     — Gdybyśmy o tym dłużej pomówili! — rzekł z uśmiechem.
   Szlachcic popatrzył nań ze wzgardą, nie odezwał się ani słowa, usiadł na bryczkę i rzekł 
do Jurasia:
   — Do domu!
   Nie miał już z kim gadać, źle ukryty w rękawie sukni zgagi trzosik zielony krew mu do 
głowy popędził, bał się jakiej dopuścić ostateczności.
   Pan Tymoteusz pozostał skwaszony w progu gospody, z wielką trudnością utrzymując 
jaką taką powagę.
   Stolnikiewicz już mu znikł z oczów, prawnik jeszcze szukał w myśli, co mu powiedzieć, 
jak począć traktowanie; czuł się dziwnie upokorzonym, że go ten prosty wieśniak gburowaty, 
tak jakoś na bruku, nie dając przyjść do słowa, porzucił.
     Chociaż lat kilka upłynęło od opisanych wypadków, a w wieku kasztelanowej kilka 
miesięcy często więcej ciążą niż całe lata w młodości, ona jeszcze była piękna, może 
piękniejsza niż w dniach najświetniejszych życia. Miłość i nadzieja, te dwa talizmany, czyniły 
ją jeszcze świeżą, jeszcze prześliczną, jakby ogrzaną rumianym promieniem zachodzącego 
słońca. Żadna nowa marszczka nie wypisała na tym obliczu klasycznej piękności przebytych 
dni tęsknoty i wyczekiwania. W ciągu tych lat kilku, rzadko, w długich odstępach widywała 
Adasia, a przywiązanie jej do niego wzrastało, piastowne na dnie serca jak ostatnia życia 
iskierka.
   Hrabina chciała, zdaje się, przedłużyć marzenie, którym się karmiła, obawiała się zmienić 
je w rzeczywistość, jak Psyche lękając się wnieść  światło do tej komnaty, w której uśpiony 
spoczywał Amor. Wiedziała ona, że miłość gwałtowna zużywa się sama sobą. że póki 
wzrasta, póty żyje tylko, a zmieniając się w nałóg chłodny — już staje u progu śmierci.
   Ale te lata cichego przywiązania jakże zmieniły kobietę płochą! Przyjaciele i 
nieprzyjaciele poznać jej nie mogli: sprawcą metamorfozy było czarodziejstwo uczucia.
   Z płochej i roztrzepanej stała się poważną i obojętną, prawie zimną dla ludzi, żyjąc w 
sobie, swym skarbem — nadzieją. Listy Adasia, pamiątki po nim, jego portret, z którym 
godzinami się zamykała, zajmowały ją tylko.
   Wstydziła się swej przeszłości trzpiotowatej, bez uczucia przeciągniętej tak długo; jednym 
słowem, hrabina kochała i stała się inną istotą, rozpromienioną, ubłogosławioną  świętością 
tego uczucia, które nawet będąc występnym, ma w sobie jakiś pierwiastek nad—ziemski.  
Hrabina od młodości, od dzieciństwa należała całkiem do swojego wieku: była płocha jak 
wszystkie jej towarzyszki, lubiła bawić się i drażnić, wywoływać miłość i odpychać ją, 
udawać uczucie i szydzić z niego, męczarnią ludzi naiwnych podrzucać jak kot myszką. Teraz 
to wszystko wydawało się jej profanacją, występkiem, a wspomnień młodości znieść nie 
mogła, odpychała je jak pamięć ciążącego grzechu.
   I stała się dobrą, i była łagodną, i łzawą jak nigdy; pragnęła, by wszyscy ją otaczający byli 
szczęśliwi, aby jej miłości przygrywała harmonia chórów całego świata.
   W dniu, o którym mowa — był to dzień skwarnego lata, Adaś właśnie miał powrócić z 
Paryża, aby już pozostać z nimi. Lato mieli spędzić na wsi, w gąszczach zielonych ogrodów, 
wśród uroczystej ciszy wiejskiej; na zimę chcieli powrócić z nim do Warszawy, a hrabina jak 
utworem swym i tryumfem miała się nim pochlubić przed światem.
     Teraz Adam był już mężczyzną wychowanym w stolicy świata; przy pięknej postaci 
miał nabyte formy zewnętrzne, które dozwalały mu śmiało przedstawić się choćby na 
najpierwszym dworze europejskim. Lat tych kilka dokończyły w nim człowieka, gorączka 
pragnień bez liku przyspieszyła w nim dojrzałość: Adam zdawał się na oko mieć więcej lat, 
niż ich miał w istocie.
   Wszyscy zgadzali się dlań na jednogłośne pochwały, którymi obsypywano najprzód 
cudnie uroczą postać Antinousa, potem dowcip łagodny i miły, zdolności i przymioty 
towarzyskie, których szczególniej potrzebuje od swych dzieci świat zowiący się wielkim. 
Adaś nie był geniuszem wcale, lecz miał z łatwością nabytych mnóstwo błyskotliwych 
talentów, które lepiej daleko nad geniusz popłacają: jeździł konno jak
     berajter bił się na szpady i pałasze jak fechmistrz, tańcował jak Vestris, jak sam bóg 
tańca, śpiewał wcale nieźle słodkim i sympatycznym tenorem, grał trochę na klawikordzie i 
flecie, który był naówczas w modzie, a w towarzystwie, dzięki szczęśliwej pamięci, co mu 
gotowych fraz dostarczała, mógł mówić, sądzić, rozprawiać o wszystkim, choć nic dobrze nie 
umiał. Sąd jego był pospolity, ostrożny, czasem zaostrzony dowcipem lekkim, nigdy zbyt 
śmiały i niepokojący, z tego rodzaju które na świecie najlepiej są  przyjmowane, bo nikogo 
nie budzą i nie drażnią. Jak pszczoła, w lot, bez pracy chwytał po trosze z rozmów, z 
widoków, z naprędce przerzuconych książek, z każdego kwiatka, do którgo się dotknął po 
drodze; z tych odrobinek układał sobie zapasy, ostrożnie szafując nimi. Umysł jego, nie 
umiejąc nigdzie wniknąć głęboko, niezmiernie wiele odgadywał i z nadzwyczajnym taktem 
występował do popisu. Zdawało się powierzchownie, że w nim daleko więcej być musiało, 
niż było w istocie; tam gdzie nieświadomość zmuszała go się powstrzymać, umiał dać do 
zrozumienia, że wiele niedopowiedzianego zamilczał dobrowolnie. Był to zapaśnik w istocie 
niewielkiej siły, ale zwinny i przytomny.
   Natura niesamoistna, nic z siebie samej nie mogąca dobyć, z łatwością naśladownicza, 
wpajająca się w każdą myśl cudzą, dosnuwająca jej wątku, nie twórcza, bo zostawiona sobie, 
traciła wszelką energię. Adam umiał wybrać, a wybrane i przywłaszczone na swą korzyść 
obrócić.
   Człowiek był lekki, miły, sympatyczny a chłodny w głębi; wszystkie zarody namiętności 
pożarła w nim jedna niezmierzona ambicja, pragnienie wzniesienia się nad  poziom, żądza 
świecenia i znaczenia. Tej gotów był poświęcić resztę  — wszystko.  W pierwszych chwilach 
głębokie na nim wrażenie uczyniła piękność arystokratyczna hrabiny, nosząca na sobie 
wybitne piętno cierpienia, pragnień, zawodów, budząca litość i sympatię. Młodość rzuca się 
zwykle chciwie ku tym bolejącym duszom niewiast, ołzawionym, tęsknym, rozpragnionym: 
są to pierwsze pastwy sił młodzieńczych. W miarę jak człowiek dojrzewa i starzeje, zaczyna 
więcej pragnąć młodości, więcej goni za urokiem niewinności i dziewictwa.
   Prawo o barwach dopełniających w malarstwie sprawdza się w życiu: człowiek pragnie w 
miłości tego, czego mu najwięcej braknie.
   Trzeba też mieć było serce kamienne, aby jej nie pokochać; oprócz uroków i wdzięku, 
jakim jaśniała, ona była dlań w ciągu tych lat matką, siostrą, trochę trwożliwą kochanką, nade 
wszystko istotą poświęceń, czuwania i nieustannej ofiary. Adam czuł, wiedział, że wszystko 
jej był winien — ale...
   Nie uprzedzajmy toku opowiadania.
     Jesteśmy w pokoju kasztelanowej, w pałacu na wsi.
   Gmach to stary, ostawiony wiekowymi lipami i kasztanami, na wzgórku nad rzeką, 
niegdyś zamek obronny, dziś przepyszna rezydencja wiejska, przy której murach okolnych na 
strzelnice wyszczerbione spinają się bluszcze, winne latorośle i kapryfolie. Z pierwszego 
piętra widok daleki, spokojny, taki, jakich to u nas tysiące: na łąki zielone, na rzekę 
srebrzystą, na brzozowe gaje, na wioski ukryte w zaroślach.
   Komnata hrabiny, w której ją znajdujemy, podobna była wielce przeznaczeniem do 
buduaru, ale budową i urządzeniem bardzo od niego odmienna.
   Stare te zamki wspaniałe nic dla rozkoszy i zniewieściałości nie miały w sobie: mury ich 
zdawały się odpychać nowe pokolenie, tak one do ich kształtów,
     charakteru i obyczaju nie przypadały. Wzniesione dla niewiast pracowitych i mężnych, 
prababek tych rodów skarlałych, które żyły w trudach, łzach i modlitwie, nie mogły się 
przydać ich rozpieszczonym i roznerwowanym wnuczkom. Szukając pokoju na przybytek dla 
kasztelanowej, musiano wybrać nań izdebkę w narożnej baszcie, nie wiadomo jakie dawniej 
mającą przeznaczenie, ale nie dość dobrze nadającą się do nowego.
   Architekt zesłany z Warszawy umyślnie dla odświeżenia starego gmachu, przerobiwszy 
ten kątek uczynił go prawie znośnym. Izdebka miała jedno wielkie wąskie okno w grubym 
bardzo murze wybite, teraz przysłonione jak nisza bogatą z ciężkiej materii draperią, poza 
którą postawiono we wgłębieniu dwa taborety miękkie, bo widok z tego okna na łęgi i okolicę 
był prześliczny. Ściany całe obito makatami, komin wmurowano marmurowy, wielce 
ozdobny, posadzkę zarzucono dywanem, wreszcie tysiące fraszek i ornamentów poważne lice 
wieżycy, w której dumał może jaki bohater o losach kraju, wyświeżyły i odmłodziły.
   Przed wielkim zwierciadłem, ukośnie stojącym do okna, ubierała się hrabina, cała swym 
strojem zajęta, dobraniem barw do twarzy, kształtów do postaci, tego, co by ją jak 
najpiękniejszą uczynić mogło. Brała i rzucała z kolei stroiki, pióra, kwiaty, klejnoty, a nic jej 
nie zadowalniało: chciała być piękną, piękną, najpiękniejszą z pięknych dla niego! On 
wiedział już, że go kochała, i przysiągł jej miłość dozgonną; chciała utrzymać go przy sobie, 
usidlić, przykuć, obłąkać. Przywiązanie jej i namiętność razem dla niego były szalone jak 
ostatnia miłość, jak ostatnia nadzieja.
   Pamela, dzisiaj już poważna marszałkowa dworu, gdyż wyszła była za mąż nareszcie i 
dostojność małżonki piastowała majestatycznie — stała przy pani,  nieznacznie ruszając 
ramionami na oznaki jej niepokoju. Czuła ona najlepiej, znając to serce, co się w nim działo, 
ale chłodna istota, co nigdy kochać nie umiała, co się przywiązać nie mogła, nie pojmowała 
stanu duszy swojej pani. Hrabina teraz była dla niej zagadką.
   — Pamelo droga. — szczebiotała hrabina — patrz no, patrz, jakże mi z tym diademem we 
włosach? Suknię, nieprawdaż, wezmę tę białą tyftykową z niebieskim w palmy szlakiem? Jak 
ci się zdaje? Mów, ale przemówże przecie!
   — Pani we wszystkim prześlicznie — odparła marszałkowa ruszając ramionami. — 
Gdybyś pani włożyła prosty szlafroczek czy suknię z lamy złotej, to wszystko jedno, w każdej 
pani będziesz urocza.
   — A, stara pochlebnico! Wstydźże się już mi takie mówić rzeczy! Ja chcę prawdy, a ty 
mnie karmisz słodyczami. Ty wiesz przecie, że on dziś przyjeżdża. Dziś, dziś zobaczę go, 
uścisnę, uduszę przy mym sercu bijącym. Ja chcę dla niego, ja muszę być tak piękną, jak 
nigdy nie byłam... tak, żeby patrząc na mnie
     o wszystkich kobietach, które w życiu widział, zapomniał; tak, żebym dlań była ideałem, 
snem, widzeniem, aniołem. Patrz no tylko: zdaje mi się, że jestem żółta, oczy mam jakieś 
zmęczone?
   — Ale cóż by to było dziwnego? Pani się turbujesz, płaczesz, niepokoisz... Powinna byś 
być spokojną
   i szczęśliwą.
   — Spokojną! Szczęśliwą! — ruszając ramionami powtarzała hrabina. — Ja! Ja! Znaszże 
ty, co to miłość, która z natury swojej jest niepokojem i męczarnią? Znasz ty miłość kobiety, 
dla której to uczucie przychodzi późno, która czuje, że jest ostatnie, że po niej mogiła, noc —  
śmierć? O, milcz lepiej!
   Pamela zacisnęła usta i zamilkła.
     — O, ty milczysz doprawdy! — odezwała się hrabina. — Nie rozumiesz mnie, mów, 
pociesz, uspokój... — I odwróciwszy się ku niej, poczęła ją  ściskać, śmiejąc się i płacząc 
razem. — O, radź mi, ja tracę głowę!
   — Gdybyś pani doprawdy rady mojej chciała... — z cicha szepnęła Pamela.
   — Ale widzisz, na Boga, że cię o nią proszę!
   — Zrzuć pani wszelkie wyszukane stroje, włóż jak najprostszy, jak najmniej ubrany: 
suknię białą, nic więcej. To odmładza, to odświeża najlepiej, a choć pani tego wcale nie 
potrzebujesz, ale strój może się podobać lub nie, a negliż musi... bo jest zawsze wdzięczny.
   — A, ty możesz bardzo mieć słuszność! — pośpiesznie zrzucając, co była włożyła, 
odparła kasztelanowa. — Więc co prędzej suknię białą muślinową i szarfę niebieską! Wszak 
niebieską? I... naszyjnik turkusowy? Tak czy nie?
   — Ale na co te klejnoty?
   — A! Król mi zawsze mówił, że tak mi z nim do twarzy.
   — Dla niego najpiękniejszą pani będziesz bez tych ozdób wykwintnych.
   — Dziękuję ci, dziękuję  —  ściskając ją gwałtownie, rzekła hrabina. — Ty tak dobrze 
mnie rozumiesz, tak myśl zgadujesz moją! Ty tak jesteś rozumna! Ja... ja bym się ubrała we 
włosiennicę i łańcuchy, byle on mnie kochał!
   — Ale jakże on mógłby pani nie kochać! To by był chyba zbrodniarz...
   Hrabina spuściła głowę, łzy z oczów jej pociekły. Była przebrana, spojrzała w 
zwierciadło, zamilkła, dała tylko znak Pameli, aby odeszła, a sama rzuciła się na sofę w 
milczeniu.  Dlaczego w takich chwilach wewnętrznego niepokoju prawie zawsze przychodzi 
na myśl człowieka, z jakimś przestrachem, wspomnienie grzechów przeszłości? Dlaczego 
najmocniej czuje wówczas, że za nie odpokutować musi? Jest to instynkt sumienia, 
przedsmak kary, nim ona sama nadejdzie.
   Hrabina patrzyła przez okno na zieloną dal, po której wijąca się droga miała jej tumanem 
pyłu jego przybycie oznajmić; patrzyła nieruchoma i w tej chwili cały szereg grzechów 
żywota przechodził jak orszak pogrzebowy przed oczyma jej duszy. Nie były to wielkie winy, 
bo ci ludzie, do których ją los zbliżał, nie mieli serca: gra z obu stron była równa, z obu stron 
starano się  łudzić dobrze odegraną komedią, kończącą się uśmiechem szyderstwa — ale 
ciężyły wszakże.
   Jedna szczególniej chwila z życia hrabiny przypominała się jej jakąś zgryzotą upartą, 
jeden człowiek stał przed jej oczyma blady i przybity: bała się, ażeby sprawiedliwość boża nie 
zażądała od niej zadośćuczynienia za męczarnie jemu zadane.
     Charaktery kobiet XVIII wieku bardzo przypominają podobne im naszego stulecia, które 
spadek po swym poprzedniku przyjęło w całości. Uczono je od dzieciństwa nie mieć serca, 
grać komedię, łudzić, bawić się, korzystać i nie poddawać uczuciu. Miłość własna i pycha 
były z jednej strony sprężyną  życia, z drugiej chwilowe szały i namiętności zwierzęce. Serca 
nie było. Na dworze Stanisława Augusta mieniali się mężczyźni, mieniały kobiety 
ulubieńcami, odciągano od rywalek przez zazdrość chłodną, chwytano jaśniejsze postacie, 
aby się nimi pochlubić, wyrywano sobie błyszczące istoty jak cacka: nikt tej igraszki nie brał 
na serio.
   Gdy wypadkiem wśród tej komedii, która nikomu wiele złego uczynić nie mogła, zjawił 
się człowiek
     szczery, prosty, łatwowierny, można sobie wystawić, jaki go tam los czekał: był on jak 
przybyły wieśniak w teatrze, który się rzuca na aktora zdrajcę, biorąc za dobrą monetę jego 
puginał kartonowy i truciznę z czystej wody.
   Człowiek prawdziwy wśród tych ludzi ze strzępek i świecideł brał na serio, co dla nich 
było igraszką, stawił swe życie, gdzie oni tylko dawali fałszywy pieniądz miłości własnej: nie 
wtajemniczony zgrywał się do ostatniego szeląga wśród tych szulerów zmówionych na niego.
   Na sumieniu pięknej pani leżał właśnie jeden ciężki grzech tego rodzaju. Lat temu kilka, 
na wsi, wśród nudów villeggiatury, spotkała się hrabina z sąsiadem, człowiekiem młodym i 
wychowanym surowo, ale wśród tej ciszy lasów rozkołysanym marzeniami heroicznymi, w 
których kobiety występowały jak skrzydlate anioły. Hrabina nudziła się bardzo naówczas, a 
kobieta, która się nudzi, zdolna jest czasem popełnić największą zbrodnię i najstraszniejsze 
głupstwo. Młody ów człowiek był  piękny i roztropny, interesa sąsiedzkie często go bardzo 
sprowadzały do domu kasztelana. Kasztelan, który z nim pasjansa ciągnąć nie mógł, ziewał 
straszliwie w czasie jego odwiedzin i żonie go na pastwę oddawał.
   Z początku hrabina znajdowała go nic nie znaczącym i śmiesznym surowością pojęć, 
potem pomyślała sobie ziewając także:
   „Nużbym takiego stoika, rygorystę zbałamuciła? Co by to była za pociecha widzieć 
tańcującego niedźwiedzia! Jaki tryumf rozpłomienić anachoretę! O, popróbuję! Doprawdy, 
cóż to szkodzi!"
   I spojrzała nań raz, drugi i trzeci, i przemówiła tym głosem, serdecznym, naśladującym, 
dziecięcym, niby szczerym a wyuczonym; stała się dlań słodką, zamy—  śloną i pełną 
prostoty kobietą. I umiała stopniowo uczucie zmyślone, jak nigdy piękniej nie wycieniowy—
vva się prawdziwe. Kwaitek ten malowany był kraśniejszy od naturalnego.
   Stoik wpadł w zręcznie zastawione sidła: miłość własna została zaspokojoną, serce nie 
drgnęło nawet.
   Prawdę rzekłszy, był to surowy nieco wieśniak. Hrabinę wiele rzeczy odstręczało od tej 
szorstkiej nieco postaci, ale chciała być pewną, czy ma tę siłę, co zwycięża, czy wszystko 
może, co zapragnie. Doprowadziała go więc do rozpaczliwego rozmiłowania się podżegając 
go, poddmuchując ten ogień umyślnie, zdradliwie... aby się zabawić.
   Potem przyjechał z Warszawy śliczny, wyfryzowany i pachnący młody paryżanin, 
Potocki jakiś, i hrabina rzuciła wieśniaka, nie patrząc już nań nawet.
   Wieśniak sechł, bolał, burzył się, walczył z sobą okrutnie, uciekał i powracał, i szalał... a 
hrabina z okrucieństwem dziecka, które na szpilkę wbiło chrząszcza, patrzyła, jak się 
szamotał z rozpaczą. Śmiała się trochę, litowała nawet i wzdychała nieco, ale ją to dużo 
rozrywało... il  était si vrai! Na koniec, opamiętawszy się, młody człowiek uciekł, zamknął się 
na wsi... i powoli sobie umarł. Konając prawie, napisał do niej list straszny, którego wyrazy 
nosiła w sobie jak połkniętą truciznę.
   W tej chwili oczekiwania, nie wiedzieć dlaczego, cały ten epizod życia ze wszystkimi 
szczegółami przesunął się jej przed oczyma; zbladła, zadrżała, przelękła się, jakby 
przeznaczenie odczytało jej wyrok nad głową. Na próżno odpychała myśli straszne.
   — O, nie! To być nie może! — mówiła, cisnąc bijące z obawy serce. — Któż być może 
dla niego tym, czym ja byłam? Kto go otuli taką miłością, takim bałwochwalstwem, taką 
pieszczotą, takim szałem i gorączką?  Nie, nie! On mnie musi kochać, on mnie kocha! Ja 
pierwsza zjawiłam mu się na tle smutnym szarego życia, jam mu podała rękę i pociągnęła go 
z sobą w te światy, wśród których czuje się panem; jam dla niego całą przeszłością, 
przyszłością całą!
   Zatrzymała się, myślała długo i zapłakała.
   Wszystko to, co rozum mówił, nie wystarczało; miłość nie ma rozumu, nie jest logiczna, 
sercu nikt nakazać nie może. Trzeba się było modlić do losu i hrabina zwróciła się do niego.
   „Los — rzekła w duchu — winien brać tę zapłatę za życie sterane, za doznane zawody, za 
łzy, którymi zalewałam łoże samotne i boleści nieprzeliczone. On musi być tą gwiazdą, która 
raz wschodzi dla każdego człowieka! Tak, on!"
   Kasztelana tym razem nie było w domu, w którym rzadko bardzo bawił; list świeżo 
odebrany kazał się spodziewać przybycia Adama. Hrabina rachowała, że o dzień cały 
wyprzedzi nudnego męża. Słońce schylało się ku zachodowi i tonęło w chmurach białych, 
płowych, ołowianych, nagromadzonych dziwnie i piętrzących się wysoko; na drodze ani 
pyłku... w powietrzu ani dźwięku, cisza uroczysta, oczekiwanie.
   Za każdym szelestem hrabina się zrywała, chciała lecieć, tak jej było pilno zobaczyć go, 
pochwycić, przycisnąć do serca zbolałego jakimiś przeczuciami.
   Wieczór się zbliżał, Adama nie było widać, oczekiwała na próżno; zniecierpliwiona 
zaczęła chodzić  żywo, niepokoić się wreszcie o niego; samotność jej ciężyła, zadzwoniła na 
Pamelę.
   — A, moja droga — zawołała — co to jest, że jego nie ma?! O dwie godziny już spóźnił 
się wedle mojej rachuby... Może by wysłać naprzeciw, może nieszczęście jakie, przypadek? 
Powiedz mi, co ty myślisz! Mnie dręczą jakieś przeczucia.  W takich chwilach słabości 
panowie są zawsze dla sług najserdeczniejsi; gdy są szczęśliwi lub gdy się lękają, sługom tym 
najlepiej; gdy się nudzą i ziewają, są najciężsi. Pamela czuła się w tej chwili panią i mentorką.
   — Ale proszę pani — odezwała się  śmiało — cóż to tak dziwnego?! Na naszych drogach, 
naszymi końmi, w naszym kraju, nigdy z góry nie tylko godziny, ale dnia nawet przybycia 
obrachować nie można. Jużciż przyjedzie z pewnością... może wreszcie.
   — Czuć przecie powinien, że go tu niecierpliwie czekają  — odparła hrabina. — Co 
więcej, przecież jemu powinno być pilno... jemu! Ja mam żal do niego, że nie przyleciał, 
pożyczywszy skrzydeł; on wie, jak pragnę, żeby pośpieszył.
   — I zapewne się też  śpieszy — odpowiedziała Pamela — ale to od tylu okoliczności 
zależy.
   — Któraż godzina?
     Sprawdzono na zegarkach godzinę, obrachowano na nowo odległość; okazało się, że 
Adam ledwie by mógł przybyć  śpiesząc bardzo.
   Hrabina spojrzała na gościniec i znowu gościńcem przesuwały się tylko wozy 
wieśniacze... nic więcej, a tu każda chwila ze skarbu życia uchodzącego daremnie tak była 
nieopłacona, tak droga!
   Tymczasem na zachodzie blaski słoneczne znikały za gęstą warstwą chmur białych, które 
powoli coraz wyraźniej sinoołowianą barwę, zwiastującą burzę, przybierać zaczęły. Na noc 
przygotowywała się widocznie jedna z tych straszliwych letnich burz, które w naszych 
krajach są rzadkie, ale przerażające, walących czasami całymi milami lasy, wywracających 
wioski, zostawujących po sobie na długo ślady okrutnego zniszczenia.
   Ale tym razem burza zniknęła z oczów, szło o po—
     wrót Adama, który się opóźniał; chmura niepokoiła tylko o tyle hrabinę, że go gdzieś w 
drodze spotkać i przytrzymać mogła. Lękała się o niego, przypuszczając wszystko.
   Nareszcie Pamela wbiegła z hałasem do pokoju, ukazując pani tuman pyłu na gościńcu. 
To był on, niezawodnie on! Poznawano wóz i konie. Hrabina cała zwiesiła się przez okno 
baszty, zwracając oczy w tą stronę, całowała Pamelę, kazała co najśpieszniej podawać 
podwieczorek, chodziła, wracała, niecierpliwiła się, śpiewała, była prawie nieprzytomna z 
radości, ze szczęścia; zdawało jej się, że powóz nienaturalnie powoli się posuwał.
   Nie widziała go od kilku miesięcy, ale rozstali się czule: Adam chciał już nawet naówczas 
z nią powracać do kraju. Żegnając się postrzegła w nim tęsknotę, wzruszenie, przypomniała 
sobie, teraz każdy jego ruch, słowo, wyraz posmutniałej twarzy, dla upewnienia się, że go 
znajdzie takim, jakim ujrzeć pragnęła.
     Na ostatek przed zamkiem zadzwoniły uprzęże. Hrabina, której przyzwoitość wybiec nie 
dozwalała, musiała blada i pozornie obojętna czekać na niego w salonie.
   Drzwi się otworzyły — to był nareszcie on!
   On... ale niestety, jakże dziś odmienny od tego nieśmiałego chłopaka, który wyjeżdżał z 
Warszawy, wykradziony, na kilkoletnią naukę! Dzisiaj był to rozkwitły młodzieniec 
nadzwyczaj piękny, urodziwy, pewien siebie, śmiały, a na obliczu jego dłuższy pobyt w 
krajach obcych zasiał już ten rodzaj wzgardy i lekceważenia, które się zawsze do domu 
przywozi, jako fizjognomią cywilizacji.
   Świeżość młodzieńcza nieco się starła z tej twarzy, na której już początkowe walki życia 
pierwsze wy—
     deptały trosk ślady, ale oko jego płonęło ogniem, a usta uśmiechały się jakąś wiarą w 
przyszłość.
   Hrabina nie mogła się, jakby chciała, rzucić ku niemu, ale powitała go wejrzeniem, które 
mówiło wszystko, co czuła, a ręka jej w uścisku Adama, gdy ją niósł do ust, drżała jak 
piętnastoletniej dzieweczki.
   Pierwsze chwile były pełne jakiegoś wzajemnego, niedowierzającego rozpatrywania się w 
sobie.
   Najlepiej znany nam człowiek, gdy po długiej niebytności powraca, szukamy naturalnie, 
ile w nim szkody zrządził czas, ile nam z niego wzięli ludzie.
   Adam nie znalazł innej zmiany w Julii, tylko nieco znużenia; wydała mu się o wiele mniej 
piękną, niż marzył i przypominał. Jest to zwykły skutek fałszywej oczów pamięci, które obraz 
każdy idealizują i przedstawiają go daleko jaśniejszym, niż w rzeczywistości dać może.
   Ona znalazła go, nie wiem dlaczego, straszliwie jakoś przemienionym, poważnym do 
zbytku, zmięszanym jakby poczuciem jakiego grzechu i ciążącej na sumieniu winy. Wielka 
miłość zawsze jest jasnowidząca, w oddaleniu przeczuwa, patrząc zgaduje od razu. Dla niej są 
znaki, których chłodne oko nie chwyta; ma ona miarę pewną, oznajmiającą jej, że czegoś 
braknie, że coś jej zagraża.
   Takie uczucie niepokoju, mimo największej ufności, ogarnęło hrabinę, która, nim się do 
niego przybliżyć mogła, poczuła już, że w przeciągu tych kilku miesięcy stanęło coś 
pomiędzy nimi, że coś ich rozdzieliło, że powracali ku sobie nie takimi, jakimi się rozstali.
   Nie była to pewność, ale tylko przeczucie, uciskające serce tak mocno, że po sile 
cierpienia trafność jego poznać mogła hrabina.
   Pierwsze chwile przeszły na rozmowie, której świad—  kiem był stary rezydent, rodzaj 
pół—gospodarza, powołany dla przyzwoitości, i zawsze potrzebna Pamela. Zajęły ją 
opowiadania o Paryżu, o Strassburgu, gdzie Adam jakiś czas przepędził, potem w Wiedniu, w 
którym się zatrzymywał po drodze. Rozmowa była stygnąca i ciężka, a że Adam zdawał się 
zmęczony podróżą, hrabina sama wniosła, że wcześniej powinien pójść na spoczynek.
   Nim jednak miał czas odejść, przechodząc szepnęła mu, że nań będzie czekać w wielkiej 
alei ogrodu. Tak pragnęła się widzieć z nim sam na sam, bez natrętnych świadków, i 
wyspowiadać przed nim całą swą strwożoną duszę. Adam odszedł jakby zakłopotany. Zaraz 
po jego odejściu hrabina udała się do swych pokojów, zmieniła suknie i przez ganek wysunęła 
się z bijącym sercem w wielką aleję lipową, która dzieliła ogród na dwie połowy.
   Adam nie przybył tak prędko, jakby była pragnęła, szedł ku niej jakimś krokiem wolnym, 
zadumany, a gdy mu białe ręce zarzuciła na szyję i gorącą twarz przytuliła do jego piersi, 
zdawał się ten uścisk serdeczny zimną tylko jakąś odpłacać wdzięcznością.
   — Mów, mów, powiedz mi — zawołała hrabina gwałtownie — nieprawdaż? Ty mnie 
kochasz? Nic się w twym sercu nie zmieniło? Mów! Ja się dręczę! Ja się niepokoję, ja jakieś 
nieszczęście przeczuwam: ty zdajesz mi się tak zmienionym, tak innym.
   — Mylisz się, pani! — rzekł drżącym dziwnie głosem Adam.
   — Pani?! — zakrzyknęła, odpychając go od siebie, kobieta — ty śmiesz mi mówić pani? 
A, niewdzięczny! To obelga!
   — Droga moja!
   — On mi śmiał powiedzieć: pani! — powtórzyła ko—  bieta. — To chyba urągowisko! 
On, który wie, żem jego sługa, niewolnica, jego poddanka.
   I wstrząsła nim, porywając go za ramiona.
   — Niewdzięczny! Słyszysz ty! Ty musisz mnie kochać! Musisz, lub... A, ja ciebie zabiję!
   — Uspokój się, droga Julio! — rzekł drżącym głosem Adam. — Cóż ci jest?
   — Co mi jest? Ty pytasz, co mi jest? — przerwała. — Jak to, nie rozumiesz nawet, że to 
jest miłość, że to jest szaleństwo, że tak się kocha, kiedy się kocha prawdziwie! Ty stoisz 
zaklęty, marmurowy? Któż ci serce wyjął z piersi?
   Z wolna owładnięty tą gorączką Adam przycisnął ją do siebie: głowa jej zwiesiła się na 
jego ramię, zaczęła łkać i płakać. On milczał, ale starał się pieszczotami ukoić. Niestety! Były 
to zimne formy, które tylko zakochaną oszukać mogły; była to może namiętność chwilowa, 
której się młodość oprzeć nie umie, ale czuć zarazem było, że w piersi nie zadrgało serce, a 
usta uparte nie miały nic do powiedzenia.
   Zza drzew, zza chmur księżyc blady wyjrzał na nich i oświetlił tę scenę: ją w bieli 
zwieszoną na jego piersi, jego stojącego, nieporuszonego, zmieszanego rolą, którą zimno 
odgrywać musiał.
   — A, ja tak pragnęłam ciebie, tak na ciebie czekałam — odezwała się szepcząc cicho. — 
Te dnie oczekiwania były mi długie jak lata, jak wieki, jak wieczność nieprzebyta. 
Zestarzałam doprawdy z tego pragnienia i tęsknoty, a tyś tam siedział tak nielitościwie długo. 
Gdybyś wiedział, jak ja ciebie kocham, jakem się męczyła, jakeś ty dla mnie wszystkim na 
świecie!
   — Nie — odparł Adam wzdychając — to ty wszystkim dla mnie jesteś: czymże ja byłem, 
czym bym był, gdyby nie ty?  — A, może szczęśliwszym niż ze mną  — zawołała Julia — bo 
taka namiętność jak moja musi wysysać życie, a ja nie mam litości ani nad sobą, ani nad tobą! 
Umrzeć, no to umrzeć, przeżywszy chwilę, ale kochać...
   Rzuciła mu się znowu na szyję i płakała.
   — Ty mi nic nie mówisz? — rzekła. — Tyś nie tęsknił?
   — Ja? Julio, godziż się?! — wybełkotał mężczyzna. Słowa jakoś ciężko mu z ust płynęły, 
nic nie przychodziło z głębi samo: czuć było, że się przymuszał.
   — A, teraz — dodała hrabina żywo — ja cię już od siebie nie puszczę! Tyś mój! 
Będziemy razem! Pokażę cię  światu, aby mi zazdrościli, będziesz tryumfem moim; będą cię 
wielbić, będą ci się dziwować. Miłość twoją przyszłością  świetną ci nagrodzę, czym 
zechcesz, sławą, bogactwy, znaczeniem; pójdę, upokorzę się, nie powstydzę się  żebrać dla 
ciebie — kochaj mnie tylko, o, kochaj mnie!
   I nagle rzuciła się przed nim na kolana z załamanymi rękami, podnosząc głowę ku niemu. 
Zimny człowiek, przerażony, cofnął się nieco, bo to błaganie było jakby wyrzutem: podniósł 
ją i milczący, zadumany począł całować. W tym uścisku Julia poczuła zimny pot, który mu 
oblewał skronie, i przestraszyła się.
   — Co ci jest? — zapytała.
   — Mnie? nic... ja nie wiem, to może znużenie.
   — Skroń masz zastygłą a wilgotną.
   — Jestem trochę słaby.
   — Słaby, a ja szalona wywiodłam cię na powietrze! Chodź, chodź! Ja cię zabijam, jam 
niegodziwa! — i pochwyciła go, ciągnąc ku pałacowi.
   W tej chwili po martwej, długiej, nocnej ciszy, razem wszystkie milczące drzew gałęzie 
dziwnie jakoś zaszumiały: skrzydło burzy przeleciało wichrem po—  nad ogrodem i 
olbrzymie lipy, kasztany, sokory, świerki czarne rozkołysały się, pochyliły, jękły... Szum 
drgających gałęzi i ulatujących z nich liści nie dał im nawet własnych słów usłyszeć.
   Błysnęło, grzmot się rozległ szeroko. Kasztelanowa przerażona biegła, aby co prędzej 
ukryć się w pokojach, lękała się bowiem nad wszystko piorunów i burzy. Ale w objęciach 
jego cóż jej znaczyła ruina świata, śmierć i zniszczenie? Była szczęśliwą. Nim potrafili dobiec 
do ganku, już deszcz zaczynał spadać wielkimi kroplami, a ledwie drzwi zamknęły się za 
nimi, burza wściekła zaczęła ryczeć w podwórzu. Przy świetle błyskawic posadziwszy go na 
kanapie, kasztelanowa klęcząc ocierała mu twarz i wpatrywała się w to zimne a piękne 
oblicze, które się do niej uśmiechało, już nie dawnym zapałem młodzieńczym, ale jakąś 
troską tajoną pod zmyślonym weselem. Co chwila ten ból i niepokój wewnętrzny przedzierał 
się przez obsłony, które go ukryć chciały. Nagle Julia popchnęła go od siebie całą siłą.
     — Zdrajco! — zakrzyknęła. — Ty mnie nie kochasz! Ty mnie nie kochasz!
   Głośne uderzenie piorunu, który padł na blisko stojącą topolę, nie dało słyszeć 
odpowiedzi, ale Adam przestraszony począł ją pieścić i pocieszać.
   Julia patrzała, słuchała, drżała; wpośród jego zaklęć i oświadczeń dziwne jakieś uparte 
przeczucie wciąż powtarzało w jej duszy: „on kłamie, on cię zwodzi, on zdradza!"
   Niestety, serce nie myliło!
   Gdy kasztelanowa ostatnią razą przybyła odwiedzić swego wychowańca w Paryżu, 
znalazła go trochę bledszym, znużonym, osmutniałym, znękanym nauką, tęskniącym za 
szerszych ram światem, wyrywającym się
     niecierpliwie na swobodę. Potrzeba było jakoś radzić na to, znaleźć dlań towarzystwo na 
tych kilka ostatnich miesięcy, wprowadzić go trochę między ludzi. Oprócz tego nowy miody 
nauczyciel Adama, człek bardzo przyzwoity, który już niejednego kawalera dobrego domu na 
świat wyprowadził, znajdował, że dla dopełnienia wychowania, dla nabrania maniery 
potrzeba mu było koniecznie sposobności poznania większego świata, dworu, arystokracji. 
Dowodził on, że tego werniksu ostatecznego, który dzieło wykańcza, nie nabywa się ani 
inaczej, ani gdzie indziej, że bez niego człowiek zawsze trąci parweniuszostwem i roturą. 
Kasztelanowa, która zeń chciała uczynić koniecznie ideał dobrego tonu, nie mogła zaniedbać 
nawet powierzchowności swego ulubieńca, nie chciała odmówić mu tej pozłoty koniecznej.
   Wprawdzie dworu, kobiet, pokus wszelkiego rodzaju obawiała się bardzo Julia dla 
Adama, drżąc o swój skarb, ale Francuz odgadłszy obawy i wchodząc w jej macierzyńską 
troskliwość, uspokoił ją tym, że młody człowiek był rozsądny, chłodny, nie okazywał  
żadnych usposobień do płochości.
   Stanęło więc na tym, że Adam miał choć małymi drzwiami wejść na świat większy.
   Szło o to, kto go weń wprowadzi. Francuzów i Francuzek lękała się znowu kasztelanowa, 
zdawało jej się, że będzie ze wszech miar lepiej, gdy się to za pośrednictwem jednego z 
bawiących za granicą domów polskich da wykonać.
   Nie zbywało naówczas na tych dobrowolnych emigrantach w Paryżu i po wszystkich 
niemal dworach Europy i niektóre rodziny wielkich imion o nadszczerbionych fortun nie 
wynosiły się prawie z Francji.
   Domów polskich w Paryżu nie brakło, chodziło tylko o wybór z nich jednego.  Pomiędzy 
dawniej zamieszkałymi tu znajdował się jeden i pokrewieństwem, i dziecinnymi jeszcze 
stosunkami połączony z kasztelanową. Długo rozmyślając nad wyborem, Julia wpadła na 
przekonanie, że sam los wyznaczył jej przyjaciółkę młodości, której śmiało powierzyć będzie 
mogła w opiekę Adama.
   Pani domu była towarzyszką serdeczną jej lat dziecinnych, rozumiały się dobrze: dla niej 
hrabina mogła nie mieć tajemnic, wytłumaczyć jej, co innym pozostać musiało tajemnicą.
   Krystyna X... była jej rówieśnicą o parę lat od niej młodszą, jej krewną: łączyły je trochę 
losy podobne, trochę charaktery zbliżone, wypadki, przyjaźń, wszystko.
   Julia i Krystyna przy wielu sympatiach i pozornym podobieństwie w głębi serc wcale były 
różne od siebie.
   Krzysia, tak ją pospolicie zwano, wychowywała się w sąsiedztwie rodziców Julii, 
pierwsze ich marzenia rozkwitły w cichych rozmowach pod cieniem starych lip rodzinnego 
dworu hrabiny. Później obie powychodziły za mąż nie po myśli, żyły tak, jak się  żyje, gdy 
serce nie wiąże do życia, spowiadały się przed sobą dosyć szczerze ze swych przygód i myśli.
   Po zwierzeniach i łzach wylanych na łono przyjaźni, kochały się do pożarcia, ściskały za 
każdym spotkaniem do uduszenia, żyć bez siebie nie mogły, pisywały do siebie za każdą 
zręcznością; a mimo to, rzecz nie do wiary, nienawidziły się po cichu i zazdrościły sobie 
wzajemnie.
   Każdy z ludzi, a zwłaszcza piękne kobiety, mają zawsze prawie gdzieś koło siebie takiego 
nieprzyjaciela skrytego, cichego, który często się ukrywa pod suknią najlepszego z przyjaciół. 
Niechęć, wstręt, prawie nienawiść obu przyjaciółek serdecznych przybie—  rały pozory 
łudzące wylania przyjaźni, przywiązania gorącego, a w istocie nie wiedzieć dlaczego czuły 
się rywalkami i chorobliwie śledziły kroki swe, gryząc się każdym przez współzawodniczkę 
otrzymanym powodzeniem. Ukrywana radość z każdego kłopotu przybierała pozór 
niesłychanego, hałaśliwego, wylewającego się na zewnątrz i szeroko współczucia.
   Gdy Julia pierwsza wyszła świetnie za starszego od siebie dobrze, dobrze już naówczas 
zużytego i poddeptanego kasztelana, Krzysia, która przebyła różne sercowe przygody, nie 
miała spokoju, dopóki sobie nie wyszukała hrabiego X..., kuzynka, wdowca także 
nadszarzanego, ale bogatego jeszcze i w wielkim znaczeniu, którego postarała się usidlić i 
poprowadzić do ołtarza. Nie szło wcale o szczęśce, ale o zamążpójście. Gdy Julia podobała 
się królowi i jakiś czas widocznie była w łaskach, Krzysia nie spała, nie jadła, nie miała 
pokoju chwili, zabiegała na wszystkie strony, póki jej nie wyrwała serca najjaśniejszego pana. 
Dokazała tego choć na krótko: miała swoją chwilę tryumfu.
     Zerwały z sobą dosyć głośno, ale obie zapomniane wkrótce, pogodziły się, narzekając 
wspólnie na niestałe serce mężczyzn. Kochanków Julii bałamuciła Krzysia, odbierała ich jej, 
ale łatwo potem było na nich samych zrzucić winę; a choć serce Julii cierpiało mocno, 
Krystyna potrafiła ją potem przekonać, że nic a nic nie była winna, że nie miała myśli jej 
szkodzić, że została oplątaną, wciągniętą... ofiarą!
   Zrywały z sobą nieustannie i godziły się z równą łatwością; były chwile, że się kochały w 
sobie i nienawidziły, żyć z sobą długo nie mogąc a tęskniąc do siebie.
   Kilka lat odetchnienia, podróż Krystyny, niewidzenie się dłuższe zatarły pamięć dawnych 
bojów
     i walk, a Julia miała znowu to mocne przekonanie, że Krzysia była jej najlepszą 
przyjaciółką. Jakoż powitały się z zapałem w Paryżu po długiej rozłące i przesiadywały z 
sobą po dniach całych, opowiadając sobie dzieje tych lat, które przebyły każda w innej 
stronie.
   Julia otwartsza, dobroduszniejsza, wyznała wprędce swą miłość, nadzieje, plany 
przyszłości, wszystkie cierpienia i niepokoje, policzyła łzy, które wylała z tego powodu. Tak 
potrzebowała serca, któremu by się zwierzyć mogła, które by ją zrozumiało.
   Krzysia, stokroć zimniejsza od przyjaciółki, daleko chłodniej zepsuta, serce miała 
uśpione; nie budziło się ono z letargu, w który wpadło po pierwszych w życiu cierpieniach. 
Gorzała głowa i zmysły chwilowo, sumienie nierozpowite czy skrępowane, spokojne, nie dało 
jej nigdy samej uczuć, jak głęboko brnęła w zło, które się dla niej powszednim stało chlebem. 
Krzysia uważała życie za rodzaj gry azardowej, wyścigów do jakiegoś zakrytego celu: biegła 
doń, bo biegli inni, nudziła się i męczyła pogonią, szukała rozrywek, rzucała dzisiaj, co ją 
bawiło wczoraj, nie pojmując nawet, aby kto inaczej sobie osnuł  żywot i wyobrażał 
przeznaczenie. Łzy, czułość Julii, jej wieczne ubieganie się za miłością prawdziwą, w którą 
Krzysia już wcale nie wierzyła, drażniły ją i śmieszyły. Gdy się teraz znowu dowiedziała od 
przyjaciółki o nowym przywiązaniu, gdy ujrzała ją rozpłakaną, wyegzaltowaną, gdy się 
przekonała, że to była prawdziwa, acz dla niej niepojęta namiętność  — zapragnęła zaraz 
napić się także z tej czary napoju, którego jeszcze nie kosztowała.
   Zdawało jej się, że smak ambrozji tej nie w ustach, co ją piły, ale w czarze, co ją 
zamykała, był cały.  Piękna, dowcipna, a gdy chciała pusta, żywa, płocha, zepsuta, bez 
zgryzoty, Krzysia miała schorowanego męża, który pokutował za swoje i naddziadów 
grzechy, niewysłowione męki znosząc w pedogrze. Choroba ta ostatnimi czasy uczyniła z 
niego prawdziwego Łazarza. Krzysia pilnowała biedaka, jeździła z nim, a podróże te 
dostarczyły jej wybornych sposobności do zabaw za to, że przez pięć minut dziennie słuchała 
cierpliwie lub niecierpliwie stękań, jęków i narzekań hrabiego.
   Mąż naturalnie jechał, gdzie ona chciała, bo zawsze tam najlepszy był doktor, gdzie 
Krzysia jechać pragnęła, tam najskuteczniejsze dla niego wody, gdzie się czas jakiś spędzić 
chciało. Nie mamy już co mówić o tym człowieku, który dogorywał, wielbiąc cnoty swego 
„anioła stróża", podczas gdy troskliwa żona śmiała się z niego w wybranym towarzystwie 
filozofów, poetów i młodzieży. Krzysia —  esprit fort, filozofka jakich mało, zupełnie 
uwolniona od przesądów, chłodna, rozsądna bardzo, gdy   szło o drugich — dla siebie była 
najlepszą, najdogodniejszą z przyjaciółek. Od niczego nie widziała potrzeby się 
powstrzymywać, pieściła się serdecznie.
   Młodsza nieco od Julii, piękna, bo spokojna i bez czucia (a to lepiej zachowuje kobietę 
nad wszelkie kosmetyki), Krystyna była tym niebezpieczniejsza dla mężczyzn, że umiała 
odegrać uczucie, jakie jej zastosować wypadało, a nic ją nigdy komedia nie kosztowała. Gdy 
się od Julii dowiedziała o Adamie, o całej jego historii, gdy ją posłyszała opowiadającą z 
namiętnością, ze łzami o swoim szczęściu, poczuła jakąś zazdrość piekielną. Ona tak kochać 
nie mogła, instynkt jej wskazywał, że ta miłość była szczęściem wyższym nad inne, że dość 
było kroplę jej wypić, aby na resztę  życia zostać upojonym i szczęśliwym... choć  
wspomnieniem. Gniew, niepokój, zazdrość rozdrażniły ją do najwyższego stopnia, nie dawały 
jej spać, odpocząć; szydziła z przyjaciółki, ruszała ramionami, udawała niedowiarstwo, ale 
koniec końców zamierzyła zgorszenie to zniszczyć, stosunek zerwać. Nie ma nic 
okrutniejszego i mściwszego nad niemoc wobec cudzego szczęścia, które się jej urąga.
   Krzysia w tej chwili nie była zupełnie swobodna: kompromitowałoby ją w oczach świata i 
czyniło starą, gdyby nie miała wielbiciela choć jednego. Plątał się około niej Francuz, 
wicehrabia de St. Géron, idący na czele orszaku za wozem tryumfalnym. Był on przyjacielem 
męża, towarzyszem żony, domownikiem, lekarzem na pedogrę, opiekunem w obcym kraju, 
plenipotentem, często kasjerem. On się postarał dla pani o przyjęcie jej na królewskim 
dworze, on pedogrykowi wyrobił order jakiś cudzoziemski dla zabawki, on im towarzyszył do 
wód, a w dodatku był to człowiek tak rozsądny, że na przemijające fantazje Krzysi zamykał 
oczy lub się z nich uśmiechał.
     Julia, widząc to stalsze przywiązanie przyjaciółki do Francuza, nie przypuściła nawet, 
aby jakie niebezpieczeństwo Adasiowi od niej zagrażać mogło.
   Jej więc powierzyła wychowańca. Pedogryk, który się spodziewał, że młodzieniec czasem 
z nim w warcaby grywać będzie, bardzo był rad. Wicehrabia de St. Géron nie miał nic 
przeciwko temu, obiecując protekcję swą młodemu człowiekowi. Krzysia z niezmiernym 
zapałem podjęła się opieki nad młodym chłopakiem. Obiecywała złote góry dla niego!
   W rozmowie wszakże wyznała Julii, że młokosów cierpieć nie może. To jeszcze bardziej 
uspokoiło kasztelanową: odjechała marząc o powrocie Adama, o swym szczęściu, o nowym 
blasku, jaki mu towarzystwo wybrane nadać miało.
     Tymczasem dziwne, niespodziane przygody zmieniły zupełnie postać rzeczy.
   Zaraz po odjeździe Julii pedogra hrabiego X., leczona przez jakiegoś szarlatana, z 
początku dokazującego cudów, bo zupełnie go uwolnił od bólów, tak że chory nawet chodzić 
nieco począł i miał się już za całkowicie uleczonego, nagle od nóg rzuciła się do żołądka, na 
piersi i po krótkim, ale gwałtownym cierpieniu dobiła nieszczęśliwą ofiarę.
   Nieutulona w żalu wdowa doznała jeszcze podwójnego strapienia, bo wierny jej od lat 
kilku przyjaciel serca, wicehrabia de St. Géron, w chwili gdy mu wypadało może dla 
przekonania o szczerym przywiązaniu oświadczyć się z dozgonną ofiarą ręki i mienia, znikł 
prawie nagle.
   Uczynił to wprawdzie mimo woli, w rozpaczy, ale dziwnie mu posłużyło mianowanie na 
jakiś urząd w Gwadelupie, które całkiem niespodziewanie otrzymał. Nie było nawet mowy, 
aby hrabina mogła płynąć z nim do kolonii.
     Skład okoliczności był osobliwszy: śmierć męża, strata przyjaciela zeszły się razem. 
Hrabina Krystyna przecież nie straciła ani przytomności, ani ochoty do życia. Mężowi 
sprawiła pogrzeb nader wspaniały, postarała się nawet o nekrologi szumne w gazetach 
holenderskich, o wicehrabi nie wspominała, tylko z politowaniem i szyderstwem, dowodząc, 
że o nim łatwo jej było zapomnieć, że pod koniec był niesłychanie nudny. Tymczasem 
zastępował go poczciwy, otyły, głupowaty książę C..., który się w Krzysi kochał niegdyś, gdy 
była dzieckiem; gdy dorosła na pannę, chciał się z nią  żenić, potem zmuszony był inną 
poślubić, ale pozostał wierny swej pierwszej miłości. Był to wygodny posługacz.
   Książę C... miał na dziedzictwo jedną z tych pocz—
     ciwych głupot, którym się bardzo wiele przebacza, bo wiele kochają. Krzysia całe życie 
sobie drwiła z niego, posługiwała się nim, żartowała nielitościwie, wystawiała go na śmiech 
ludzki: on to wszystko z cudowną cierpliwością przyjmował, byle na przeprosiny piękną jej, 
choć często przybrukaną, ucałować rączkę.
   Książę C... nie był jej wierniejszym od ogółu kochanków owego wieku: bałamucił się dla 
dystrakcji, ale wzdychał do ślicznej Krzysi mimo to do ostatka. Po śmierci męża porzucił swą  
żonę u wód w Bardjowie, a sam pod jakimś pozorem przybył do swej bogini.
   Bardzo jej to było na rękę, bo się nim wyręczała w wielu sprawach przykrzejszych, a 
posłuszeństwo jego ślepe czyniło zeń najwygodniejszy sprzęt w domu.
   Męczony był szczęśliwym, bo kochał biedaczysko.
   Krzysia w tej chwili głównie o jednym myślała. To szczęście przyjaciółki, ten piękny 
młody chłopak, świeży, skromny, nieśmiały spać jej i spocząć nie dawał. Przywoływała go do 
siebie bardzo często, obracała na wszystkie strony, była ciekawa... leciała, jak często ptaki się 
zlatują w to miejsce, gdzie jeden z nich znalazł ziarno.
   Adam się jej podobał. Pod pozorem zwierzonej sobie nad nim opieki kazała mu u siebie 
bywać często, badała go, przypatrywała mu się, zaczęła się nim zajmować z gorliwością 
nadzwyczajną. Ale na pozór ciągle była niekontenta z niego, ganiła, co zrobił, rzucała nim na 
wszystkie strony, gniewała się niby, potem przemawiała łagodnie, potem milczała uparcie.
   Wszystko, co może rozbudzić uczucie, namiętność, podrażnić miłość własną, w grę 
wprowadzone zostało.
   — Nie potrzeba nic przede mną taić  — odezwała się do niego po niejakim czasie — ja 
wiem wszystko:  Julia kocha pana Adama, waćpan ją kochasz także. I nie może być inaczej 
winieneś jej wszystko. To kobieta pełna zalet, serca, uczucia, zacna, poczciwa, kochana! A, 
gdybyś waćpan wiedział, jak my się kochamy! To anioł!
   W kilka dni potem zaczęli mówić o kasztelanowej daleko poufalej. Krzysia, która ją tak 
kochała, znalazła powody do ubolewania nad różnymi jej ułomnościami: pół  żartem, pół 
serio oswajała nieco Adama z historią tajemniczą jej przeszłości.
   — A, to serce złote — mówiła po cichu — ona całe życie szukała takiej wiernej, cichej 
miłości, która by ją mogła zaspokoić. Ja znam całe jej biedne życie jak moje własne, ileż to 
razy zdradzona została! Pauvre Julie!
   I wzdychała strapiona nad jej losem.
   A w każdą taką rozmowę wcisnęła się kropelka tego jadu, który miał powoli 
rozczarowywać młodzieńca. Ze swej strony ona starała mu się ukazać w postaci niewiasty 
pełnej gotowości do ofiary, nie znającej dotąd, co miłość, która życie poświęceń pełne 
spędziła u łoża chorego męża.
   Powoli, stopniowo Adam nabywał różnych wiadomości o stanie dosyć nieszczęśliwym 
majątku państwa kasztelaństwa, o charakterze kasztelana, który miał bardzo małe znaczenie, 
o tym, jak król był już znudzony nieustannym wyzyskiwaniem jego wpływu i protekcji w 
imię dawnych, chwilowych miłostek itp.
   — Zapewne — mówiła Krzysia — kasztelanowa, tak pełna wylania dla przyjaciół, będzie 
się starała uczynić dla pana, co tylko będzie w jej mocy, aby mu świetną otworzyć karierę, ale 
jako dobra jego przyjaciółka muszę ostrzec pana, abyś się znowu nie spodziewał nadto i za 
wiele.
   Co się tyczy usynowienia przez kasztelana, wiem to  z pewnych źródeł  — dodała —  że 
familia jego nigdy na to nie pozwoli. Majątki ich w złym stanie, to prawda, ale to są 
majętności rodowe, dziedziczne, które pragną odzyskać. Król by się nawet na to nie mógł 
zgodzić. Poczciwa Julia musi marzyć, że do tego męża nakłoni, może on sam nawet zgodzić 
się na to zresztą: ale to rzecz nie do uskutecznienia. I cóż byś waćpan na tym zyskał? 
Narzuciliby cięższą niewolę, niż sądzisz. Mogą ci wyrobić jakiś tytulik i urzędzik i powoli 
dobijesz się może jakieś pozycji, ale, powtarzam, nadto się spodziewać nie trzeba ani sobie 
wyobrażać, że to łatwo przyjdzie!
   Krzysi wcale pięknie było w żałobie.
   Często przy księciu C..., który siedział niemy, sapiący, zapłakany i spotniały, gdyż 
uczucie obudzało w nim transpirację, a uczucia pełen był zawsze, piękna Krzysia puszczała 
cugle marzeniom, głośno spowiadała się, jak by swą przyszłość urządzić chciała. Adam 
słuchał tego ze swego kątka.
   — Ja — mówiła po cichu, obrywając z wolna listki róży — ja, com tyle lat cierpiała z 
poczciwym moim niedołęgą Miciem (nieboszczyk miał imię Michała), chciałabym teraz 
spocząć przy sercu niezepsutym, przywiązanym do mnie, usunąć się od świata, żyć tylko dla 
tego, kogo bym wybrała, poświęcić mu wszystko. Mam prawo do mojej szczęścia kropelki.
   Książę C..., ile razy przybierała tę postać nieszczęśliwej ofiary, wpadał w takie gwałtowne 
rozserdecznienie, że się dla niej chciał natychmiast rozwodzić i żenić; był bowiem 
przekonany, że go kochała, ale się tylko kryła z tym uczuciem. Naówczas Krzysia śmiała się 
serdecznie.
   — Mój dobry Auguście, stary mój wierny przyjacielu — odpowiadała — ty sam czujesz, 
że mnie potrzeba serca młodego, przy którym by moje odżyło,  duszy świeżej, nie znękanej... 
tyś tak znużony i złamany życiem jak ja: cóż byśmy z sobą poradzili?
   Na to książę padał na kolana, całował ją po rękach i płakał potniejąc coraz mocniej. 
Poczciwe to tłuste stworzenie umiało kochać niezbyt wykwintnie, nie gadająco — ale głęboko 
i trwale.
   Nierychło jakoś po tych preliminariach, gdy się Adam zupełnie oswoił i spoufalił z 
hrabiną, znalazła cna, że źle czytał po francusku głośno: był to talent, do którego naówczas 
pewną przywiązywano cenę, a że Krzysia grywała w towarzyskich teatrach i uchodziła za 
doskonałą lektorkę, postanowiła mu kazać czytać przy sobie w poobiednich godzinach.
   Przy tych czytaniach, w których Rousseau i poeci często występowali jako użyteczni 
pośrednicy, poczęły się nieśmiałe rzuty oka, westchnienia tłumione, rozmowy ogólne o tym 
uczuciu, które się zowie miłością.
     Adam kochał Julię, ale był młody, a nauczycielka nowa, starsza od niego, umiejętna, 
wprawna, a nade wszystko chłodna. Szło powoli, bardzo powoli, nieznacznie ku czemuś 
nieobrachowanemu.
   Adam najprzód zaczął powątpiewać, czy przyszłość swą w dobrych złożył rękach, a 
wiemy, że uczuciem panującym w nim była ambicja. Widocznie ani kasztelan, ani Julia nie 
mogli dlań uczynić tego, co mu przyrzekali. Rodzina P..., do których należała z siebie i z 
męża Krystyna, daleko była możniejsza i silniejsza; majątek wdowy ocalony bardzo zręcznie, 
zapisy jej na fortunie mężowskiej dawały jej położenie niezależne i świetne. Wielu 
wierzycieli nieboszczyka odeszło z kwitkiem i łzami, ale Krystyna zachowała znaczniejszą 
część ogromnej fortuny.
   Przemawiając najprzód do ambicji, wdowa była pewna, że pociągnie ku sobie młokosa; 
ale od zwąt—
     pienia o kasztelanowej do powzięcia myśli zbliżenia się ku pięknej Krystynie jeszcze 
było bardzo daleko. Adamowi samemu bez pomocy nauczycielki do głowy przyjść nie mogło.
   Komedia, której plan zawczasu doskonale był osnuty, rozłożona na akty, sceny, monologi, 
komedia, w której i listy, i subretki, i powiernicy grali pewne role, przeciągnęła się, ale 
wykonała po myśli. Krzysia nie chciała się zdradzić, że ją tak zręcznie ułożyła, a gdy po raz 
pierwszy ręce ich spotkały się i zadrżały (wdowa doskonale umiała płakać i drżeć na 
zawołanie), gdy Adam ośmielił się szepnąć, że jego serce... czuje dla niej tyle... wdzięczności, 
tyle niewysłowionego przywiązania, wdowa odepchnęła go z doskonale wynaśladowaną 
rozpaczą.
   — Szaleńcze — zawołała — wieszże ty, co czynisz?! To moja siostra, to przyjaciółka! Ja 
ją kocham nad życie, jej szczęście droższe mi jest nad moje własne, jam tyle jej winna, ty — 
wszystko! Zdradzić ją? A, raczej umrzeć! Idź z oczów moich, widzieć cię nie chcę! Idź! Nie 
pokazuj mi się!
   Adam, wziąwszy ten wybuch za szczery i prawdziwy, odszedł pomięszany, przelękły, ale 
nazajutrz kazano mu powrócić dla wysłuchania nauki moralnej, aby nie śmiał nadal... marzyć 
o niczym podobnym. Dano mu wszakże przebaczenie z warunkiem, aby więcej nie grzeszył.
   Następnych dni jednak jakoś ośmielano go do złamania uroczystych przyrzeczeń, potem 
były mowy o gwałtowności uczuć, opowiadanie różnych historii, w których z miłości rodziła 
się najczarniejsza niewdzięczność, i dalej napomykano o losach tej biednej Julii i jej rodziny i 
tak aż do końca, aż do spoufalenia zupełnego, aż do jasnych nareszcie projektów świetnej 
przyszłości.  Gdy na ostatek przyszło do tego, że Adam wyznał, iż z nią tylko mógłby być 
szczęśliwym, bo ona go jedna zrozumiała, zmieniła się Krzysia i schwyciła go ręką  żelazną:
   — A gdybym ja poszła za ciebie — odpowiedziała — gdybym uczyniła tę ofiarę, cóż 
poczniesz z nią? Ona będzie w rozpaczy, ona z tego umrzeć może, ja bym sobie tego nie 
darowała nigdy! To mówiąc płakała ładna hiena, a ząbki jej białe śmiały się w przymkniętych 
na pół usteczkach.
   Adam milczał: czuł on dobrze sam, że drugi raz w życiu popełnia szkaradę, 
niewdzięczność, zdradę; czynił to nie z namiętności, która by go do pewnego stopnia 
uniewinnić mogła, nie przez miłość, której nie znał, bo wszystkie młode i piękne kobiety 
jedno na nim wrażenie robiły — ale przez chłodną pożerającą go ambicję i żądzę podniesienia 
się.
   W głowie jego, od pierwszej chwili gdy siadł w Białej pod farą do powozu kasztelanowej, 
gnieździła się myśl jedna, nieprzerwana, ciągła, jakiegoś nadzwyczaj świetnego zgotowanego 
mu losu. Zdawało mu się, że on od Opatrzności mu się należy, że dla doścignienia go 
wszystko poświęcić powinien: pnąc się do tych blasków świecących dlań w górze, nie zważał 
na to, co gniótł pod nogami, co za stopnie służyć mu miało.
   W tym pochodzie nienasyconej ambicji zawsze jednaki szał obłąkuje ludzi: idą po 
trupach, gniotą, co napadną, depczą  świętości, wywracają ołtarze, ścielą pod nogi uczucia, a 
zdaje im się, że to nieokreślone stanowisko, które zdobędą, wszystkie ofiary opłaci.
   Ambicja, jak inne namiętności, nie rozumuje wcale, nie oblicza kosztów, jakimi nabywa 
to, czego jest chciwa: jest to może tak ślepy, zwierzęcy instynkt jak inne, choć się w coś 
szlachetniejszego przybiera. Czasami wyjątkowo wiedzie on do dobrego, jeśli mu  towarzyszy 
choć iskierka sumienia, choć drgnienie serca, choć połysk rozumu; częściej jest to uganianie 
się za czymś nieokreślonym, wymarzonym, jak w innych namiętnościach człowieka: zdobyty 
cel dopiero okazuje całą czczość zabiegów, całą próżnię planów i nadziei.
   Z tej strony dobrze Adama poznać musiała wdowa, gdyż obok obrazów cichego, 
domowego szczęścia okazywała mu odległe perspektywy świetnych losów tego, który by 
został jej mężem; mówiła mu o dostojeństwach, o stosunkach, o rodzinie swej nade wszystko, 
przemożnej w kraju i umiejącej popychać tych, co z bliska lub z dala do niej należeli.
   Znana zresztą była familia ta w Polsce z wielkich bogactw, wielkiej buty swojej i 
pańskości, i z tego dobrze zrozumianego interesu własnego, który ją  łączył całą w jedno 
jakby solidarne stowarzyszenie.
   Członkowie tego rodu wcześnie poczuli instynktowo, że każda familia, pragnąca dojść do 
przeważniejszego stanowiska w narodzie i na nim się utrzymać, powinna trzymać się za ręce. 
W każdej rodzinie są ludzie różnych usposobień, talentów, zdolności, środków: idzie o to, aby 
to związkiem krwi przygotowane towarzystwo akcjonariuszów uorganizować tak, aby żadna 
siła stracona nie była, a każda szła na korzyść ogółu.
   Celowała w tym familia X..., która zawsze tak rozporządzała członkami swymi, że na 
wszelki wypadek była reprezentowaną we wszystkich obozach i stronnictwach. Jeżeli kraj 
dzielił się na dwie partie popierające pretendentów do władzy, szli jedni po lewej, drudzy z 
prawej strony, i w ten sposób mieli z obu stron protekcję, w obu stosunki i opiekę 
zapewnioną, na którykolwiek bok pochyliłoby się zwycięstwo.
   Jedni szli do konfederacji, inni gardłowali w opozycji, niektórzy dworowali przy królu 
jegomości. Ro—  dzina rozporządzała nimi i rozstawiała ich jak. tyralierów na różnych 
stanowiskach.
   Związki ich były również dobrze obrachowane: żadna z panien nie wychodziła za mąż dla 
fantazji, każda jakąś nicią albo wiązała familię z wyrastającą czyjąś wziętcścią, z majątkiem, 
imieniem lub zdolnością. Nie żenili się też potomkowie rodu — tylko tam, skąd majątek, 
znaczenie lub siłę jaką zaczerpnąć mogli. Dlatego gdy inne mniej opatrzne rody znikały i 
malały, oni rośli na ruinach, im ostatnie dziedziczki wnosiły ogromne dobra wygasłych 
familii, dla nich pracowały geniusze dorobkiewiczów — oni pochłaniali, co tylko pochwycić 
się dało. Familia miała zawsze ładnych chłopców dla bardzo bogatych panien, podstarzałe 
dziewice dla spanoszałej szlachty, wdowy ciepłe dla starych a wysoko położonych 
dygnitarzy. A gdy szło o niewypuszczenie z rąk znacznych posagów, żeniła kuzynów i 
otrzymywała dyspensy z łatwością. Do infuł i biskupstw bogatych miano zawsze w 
pogotowiu kilku do stanu duchownego przeznaczonych młodzieńców, którzy chętni czy 
niechętni przywdziewali suknię duchowną w interesie stowarzyszenia. Zaledwie wyświęceni 
posuwali się potem z cudowną szybkością na coraz nowe dostojeństwa w Kościele, w miarę 
jak one wakowały, niekiedy umiejąc i po dwa na raz piastować, jeśli dochody były ponętne.
   W tej pogoni za znaczeniem, bogactwem i przewagą, często poświęcano pojedyncze 
jednostki, zawsze uczucia, i gmach też rósł cudownie.
   Rodzina, o której mowa, przyswajała sobie wszystko, co dla niej pożytecznym się stać 
mogło: starała się umiejętnie błędy swych członków zmniejszać, występki pokrywać, 
słabościom zapobiegać i z każdym lat dziesiątkiem rosnąć w siłę. Całą jej tajemnicą było to 
właśnie, że rozrodzona, liczna, nie dopuściła nig—  dy, aby się kto dla własnego interesu od 
niej samowolnie odszczepił i szedł na własną rękę robić, co mu się podobało: — wszyscy 
musieli iść, jak z narady wspólnej pokierować ich wypadło.
   Gdy się trafiło, że nieposłuszna jednostka zerwała związek i zażądała być sobą, naówczas 
pękały wszystkie węzły, co ją  łączyły z wielkim stowarzyszeniem: odosobniona, zaparta, 
często prześladowana, czuła wkrótce, że ginąć musi, i albo została poświęcona dla przykładu, 
lub wracała do owczarni ze skruchą i pokorą. Naówczas przebaczano, jej błąd i wcielano 
znowu do tej jednoty, która na chwilę wielkiego celu nie spuszczała z oka.
   Krystyna przez męża i siebie należąca do familii, dotąd jej ślepo posłuszna, była pewna, 
że ona ją nie opuści, że przebaczy i uzna to zamążpójście, bo nie wątpiła, że miody, ambicji 
pełen mąż przyda się na coś rodzinie, która go zużytkować i posługiwać się nim' potrafi.
     Nieznacznie, oględnie o tej potędze swej familii wspominała Adamowi, malowała mu ją, 
a młody chłopak łatwo zrozumiał, że jakimkolwiek węzłem czy węzełkiem połączyć się z 
nimi było dlań rzeczą stanowczą, całą może przyszłością. O... tej siły dać mu nie mogli, bo jej 
nigdy nie mieli.
   Familia, której Adam nosił nazwisko, do której należał kasztelan, w którą wcielić go 
chciała Julia, była nieopatrzną, rozdwojoną, zrujnowaną, nachylała się do upadku i w części 
nawet nie posiadała tej przewagi, jaką miała rodzina Krystyny.
   To było głównym powodem, dla którego Adam ważył się na szkaradną niewdzięczność; 
jednak ostrożny, bojaźliwy, wahał się jeszcze, krok czyniąc naprzód i zostając potem długo na 
stanowisku, niepewny, co czynić.
     Ale prowadziła go zręczna kobieta, tak że posuwał się na tej drodze często dalej, niż 
chciał: stopniami przyszło do zupełnie otwartych wyznań i układów.
   Krystyna, zamiast go odstręczać, sama teraz pociągała do zdrady; wymówką jej była 
namiętność, której nie czuła, była to raczej fantazja i rachuba.
   — Zważ  — mówiła mu ta nowa opiekunka — jaka jest różnica twego położenia, jeśli 
zostaniesz z Julią. Co ona może uczynić dla ciebie? O... nie przyjmą cię do rodziny jako 
spadkobiercę kasztelana, to pewna. Ona za ciebie pójść nie może; będziesz w fałszywej 
pozycji wisiał przy nich na łasce. Ja znam dobrze Julię, ona piętnaście razy w życiu tak się 
szalenie kochała, jak dziś kocha się w tobie; namiętność przychodzi u niej łatwo, ale też 
ostyga równie prędko. Cóż ona temu winna? Biedna istota! Żaden węzeł nie łączy cię z nimi, 
w chwili gdy inna przyjdzie fantazja, odepchnie cię, jak przyciągnęła, porzuci, jak wzięła. 
Kasztelan żyć będzie jeszcze długo; oni tam wszyscy ciągną tak w tej familii. Na wypadek jej 
śmierci zostaniesz osamotniony, bez opieki, będziesz musiał bardzo mozolnie dorabiać się 
podrzędnego stanowiska.
   Żal mi serdecznie biednej Julii i — dodawała wzdychając — o, i ciebie, drogi Adamie, ale 
są fatalizmy...
   Przypuściwszy, żebym ja mogła wyjść za ciebie, na co doprawdy odwagi mi braknie — 
tyś tak młody! — Tysiące rzeczy mnie w przyszłości przeraża: i twój wiek, i los tej 
przyjaciółki, tej siostry mego serca. Ale w ostatku przypuściwszy, że zostaniesz mężem 
moim, stajesz się członkiem naszej rodziny: ona jest zainteresowana, abyś godne jej zajął 
stanowisko, masz pewne prawo do tego — ale...
   Resztę słuchacz w swej duszy długimi dośpiewywał marzeniami, ziarno rzucone w nią 
rozrastało się tam  z dziwną szybkością złego nasienia. W młodym tym chłopcu brak 
wszelkiego uczucia był zadziwiający: nienasycone pragnienie wielkości jadło go i zaślepiało 
na wszystko, czym ją potrzeba było okupić.
   „Ludzie to przypiszą sercu... szałowi, miłości, nikt mnie nie może posądzić o rachubę  — 
mówił w sobie — Julia ani tego rozgłaszać, ani się na to uskarżać będzie mogła: sama by 
potępiła siebie. Ona zapomni, ona się  łatwo pocieszy... a ja — od razu dosięgnę tego, czego 
pragnąłem. Krystyna mnie kocha widocznie, uczyni dla mnie, co tylko będzie mogła."
   Wahał się jeszcze, ale co dzień słabiej opierał wstydowi, co dzień chłodniejszy był na 
wspomnienie Julii, co dzień Krystynę znajdował bardziej zachwycającą. Zręczna istota 
umiała go opętać, to drażniąc jego miłość własną, to szydząc z marzeń o wielkości na dworze 
kasztelanowej, o której wszakże wyrażała się zawsze z przyjaźnią i politowaniem 
serdecznym.
     — Zostaniesz, panie Adamie, ich marszałkiem dworu — mówiła uśmiechając się  — 
ożenią cię z drugą jaką Pamelą, którą wyposażą, masz pewną nadzieję dostać sześciu chłopów 
w dożywocie. No cóż, to przecie wspaniale! — dodawała, śmiejąc się nielitościwie.
   Nic boleśniej dumnego Adama nad te szyderstwa dotknąć nie mogło.
   Nim stanowcza chwila odjazdu nadeszła, Krystyna potrafiła rzeczy doprowadzić do tego, 
że Adam się jej uroczyście oświadczył na klęczkach, ofiarując całkiem dla niej poświęcić. 
Dobrze on  wprzódy wszystko obrachował. Wdowa oparła się zrazu, krzyczała, protestowała 
wniebogłosy, ale po kilku dniach złamana... przyjęła ofiarę. Warowała sobie tylko nieco czasu 
na dokończenie żałoby, przygotowanie rodziny itp. Ze swej strony Adam obowiązywał się 
także Julię powolnie do uczynionego postanowienia przygotować, nic zrazu jej
     o nim nie mówiąc. Umówili się potem, gdzie i jak widywać się mogli i jak dalej tę 
delikatną sprawę prowadzić. Wdowa postanowiła zamieszkać na wsi w majątku swoim o 
kilka tylko mil od rezydencji kasztelaństwa odległym.
   Wymieniono nawet obrączki, ale że Adam na palec nie mógł włożyć pierścionka, który by 
podejrzenie obudzał, zawiesił go sobie na szyi na niebieskiej wstążce, którą dla niego z 
czarnych włosów odpięła Krystyna przy rozstaniu.
   Gdy to wielkie dzieło zdrady całe nareszcie dokonane zostało, gdy Krystyna uczuła się u 
celu trudnych zabiegów, upojoną była wielkim tryumfem i na chwilę dumna i szczęśliwa: 
odebrała jedyny skarb przyjaciółce, była potężną, zwycięską, wielką. Przyszłość malowała się 
jasną.
   Adam zresztą tyle ją obchodził, co każdy inny młody, ładny i dosyć roztropny chłopiec, 
nad którego młodością, choć się nią cieszyła, westchnąć musiała, ba mimowolnie 
przychodziło na myśl, że ona dłużej trwać miała od resztek wdzięków wdowich, a potem, 
potem, któż wie, co Adam mógł począć? Kto wie, jak go pilnować będzie potrzeba?
   Gdy Adam, ukończywszy, jak widzimy, wychowanie świetne i dawszy dowody wysokiej 
praktyczności w nim nabytej, wyjeżdżał sam z Paryża, Krystyna potajemnie przeprowadziła 
go do Strassburga, przebrana po męsku. Przez ten czas drzwi jej mieszkania w Paryżu stały 
dla wszystkich zamknięte pod pozorem choroby. Adam, pożegnawszy czarodziejkę, ruszył na 
Wiedeń do kraju, a wdowa po niejakim czasie wyjechała także na Berlin do Polski i wprost do 
swojego majątku na wieś, listem pełnym najżywszego uczucia oznajmując przyjaciółce swej 
drogiej, z jaką niecierpliwością  śpieszy ją ujrzeć i uściskać.  W tym liście, arcydziele 
niewieściego kunsztu, były najrozmaitsze ingrediencje jak w dobrze zgotowanej potrawie, 
mało pochwal dla wychowańca, chłodne trochę o nim wyrazy, coś jakby przyczajonego, 
domyślać się dające pewne obrachowane dobrze milczenie. Miało ono zasiać w duszy Julii 
niepokój i dać jej przeczuć katastrofę.
   Wdowa oznajmiała przyjaciółce, że Adam est tr?s avancé pour son âge, oddawała mu 
sprawiedliwość zresztą i wyznawała, że w Paryżu mało znakomitych rodzin kawalerów 
mogło się z nim porównać i walczyć z nim o lepszą. Styl był obrachowany umyślnie i 
okazywał więcej uczucia skrytego, niż chciał niby objawić. Julia poczuła niepokój czytając.
   „Droga przyjaciółko — kończyła Krystyna —  życzę ci szczęścia, tyś go warta, ale tak mi 
w nie trudno uwierzyć! Oni są wszyscy tak niestali! Na sercu mężczyzny tak zawsze mało 
budować można... Serio, pytałam filozofów, czy w męskiej piersi jest to, co w naszej tak bije 
gwałtownie, i   uśmiechając się odpowiedzieli mi równym w oba — zwątpieniem."
   Następowały tysiączne fraszki, wiadomostki niby przypadkowo nagromadzone, wśród 
nich mnóstwo rzeczy kolących, pochowanych misternie.
   W ogóle pismo Krystyny poruszyło Julią, zaniepokoiło ją i usposobiło może do tego 
przyjęcia Adama, do posądzeń, które, niestety, były tak trafne!
   Gdy po szalonej burzy nocnej, która gałęźmi i liściami usłała wszystkie drożyny ogrodu i 
obaliła kilka drzew starych nad brzegami kanałów, wstał nazajutrz dzień jasny, piękny, 
poważny, cichy, a hrabina przebudziła się po wrażeniach dnia wczorajszego, przypominając 
sobie niepokój, z jakim usnęła, zdało jej się  że wszystko to, oprócz przybycia Adama, było 
tylko gorączkowym marzeniem.
   lak chciała, tak potrzebowała być szczęśliwą, łudzić się, kłamać samej sobie, że 
wczorajszy przestrach, posądzenia, obawy wzięła za jakiś objaw chorobliwy i wyrzucała go 
sobie.
   Mówiliśmy już i powtórzyć tu musimy, że od tego poranka, gdyśmy ją po raz pierwszy 
spotkali w podróży u furty cmentarza farnego w Białej, Julia była do niepoznania zmienioną. 
Miłość przetworzyła ją, uczyniła łagodną, pragnącą dla wszystkich dobra, dla siebie 
oczyszczenia i spokoju. Uczucie to występne, dziwne, bez przyszłości, samą siłą swą 
wywarło na nią wpływ zbawienny. Dziwiła się Julia samej sobie, pragnęła zapomnieć o tych 
płochych latach rzucania się po świecie, które tylko ciężkich błędów zostawiły wspomnienie, 
i chciała samotności, odosobnienia, ciszy: szczerzej i serdeczniej modliła się, modląc płakała 
łzami, które jej były miłe. Wszystkie dawne dziwactwa charakteru znikły przed potęgą 
uczucia, umiejącego żyć tylko w atmosferze jasnej i czystej.
     Gdy Pamela weszła do niej nazajutrz rano, zastała ją uśmiechniętą, rozmarzoną i jeżeli 
nie zupełnie szczęśliwą, to spodziewającą się jakiegoś szczęścia nieokreślonego.
   Z rana także przybył kasztelan z sąsiedztwa, ale znużony grą nocną poszedł odpoczywać, 
oznajmując, że przez cały dzień pozostanie niewidzialnym.
   Przy śniadaniu, gdy nadszedł Adam, hrabina, popatrzywszy nań, znowu poczuła jakąś 
wątpliwość. Pomięszany wzrok jego uderzył ją i do głębi duszy przeszył. Pragnęła zbadać 
wnętrze jego serca, odgadnąć myśli, zajrzeć w tę chłodną milczącą przepaść, w której 
widziała tylko przerażające ciemności.
   Dziwnym jakimś trafem hrabina uczuła się tego
     dnia w usposobieniu takim, że sama pomyślała pierwsza o obowiązku wysłania Adama 
do rodziców. I mimo że się jej nawet na parę dni z nim rozstać było trudno, natychmiast 
powiedziała mu o tym, wymagając prawie, aby pojechał dla widzenia się z rodzicami.
   Adam mocno był tym zdziwiony: obawiał się ich.
   Od ucieczki z Wólki Brzozowej, od podróży ojca do Warszawy, po której stary 
powiedział sobie, że nie ma syna, stosunki jego z rodzicami były rzadkie i chłodne. Adam 
pisywał do nich w każde święta, z powinszowaniem do ojca, do matki, z doniesieniem o 
swych obrotach, ale od pana Krzysztofa nigdy nie odbierał odpowiedzi, nigdy on słowem 
nawet do listu matki nie przypisał. Anna tylko za pośrednictwem kasztelanowej posyłała mu 
listy kreślone pokątnie, tajemnie, gdyż ojciec i tego bronił. Na tych pismach biednej matki 
często łza zaschła przylatywała do syna.
   Smutneż to tam było życie w tym kątku osamotnionym tak zdradą dziecka!
     Pan Krzysztof powrócił do domu na pozór uspokojony, ale zabity na duszy, i wchodząc 
na próg, gdy mu się  żona rzuciła na szyję, pytając o dziecię, odpowiedział jej surowo:
   — Nie mamy syna... pochowaliśmy dziecię, więcej o nim ani mowy, ani wspomnienia.
   — Widziałeś go? — spytała drżąca matka.
   — Nie! Nie! Nie zobaczę go więcej i widzieć nie chcę tego trupa! — rzekł ojciec. 
Pocałował ją w czoło, poczuła łzę razem z uściskiem i na tym się rozmowa skończyła. W tym 
dworku opustoszałym więcej już nie wspomniano o straconym, niewdzięcznym dziecięciu. 
Na próżno matka próbowała zrazu półsłowem, potem westchnieniem go przypomnieć, próżno 
rzucała tak jego listy, aby ojciec musiał na nie spojrzeć: stary pozostał nieugięty.
     Ale to stoickie postanowienie złamało go: postarzał, pochylił się, upadł, świat dlań nie 
miał przyszłości. Całymi godzinami klęczał przed obrazem Ukrzyżowanego, całe czasem 
noce spędzał, leżąc przed nim na twardej podłodze, a gdy dla pociechy żony strapionej i 
niespokojnej o niego starał się czasem weselszą twarz przybrać, to mu wśród półuśmiechu 
zbiegały marszczki na czoło, a łza głębokimi fałdy ukradkiem spływała.
   Aby się zająć i od myśli oderwać, gorąco zajął się gospodarstwem, ale to mu nie 
starczyło: mimo przymuszonej gorliwości, w rzeczy obojętnym był na wszystko.
   Czas zamiast ująć tej boleści, tylko ją stężał, odrętwił, skamienił. Pan Krzysztof pozostał 
posągowym, milczącym, jakoby nieprzytomnym.
   Często przybywał doń Diogenes Kapustyński, który nie będąc obowiązany jak matka do 
milczenia, napomykał  śmiało o synu; ale stolnikiewicz zawsze mu surowo odpowiadał:
     — Nie mam syna, proszę cię, szanuj boleść i milcz. Panu Baltazarowi mniej jeszcze było 
wolno.
   Z domu powynosić kazał wszystko, co dziecko przypominać mogło, dawniej miłe oku 
zabawki, pisanie jego młode, sukienki. Matka, bojąc się utracić te skarby, zamknęła je w 
alkierzyku i tam ukradkiem chodziła się napawać gorzką rozkoszą wspomnień. Ale w jej 
sercu pozostał promyk nadziei, który listy i miniatura przysłana przez Julię karmiły.
   — On kiedyś powróci do nas — mówiła. — Ojciec mu przebaczy, przytuli, zapomni.
   I modliła się o to biedna niewiasta.
   Tylko miłość dla żony pana Krzysztofa nie zmieniła się; zdawała rosnąć jeszcze, ale 
przybrała charakter mniej pieszczotliwy, opiekuńczej powagi rodzi—
     cielskiej. Cóż, gdy teraz między nimi stało jak mur to wspomnienie syna, o którym ani 
napomknąć nie było można, a każda rozmowa musiała okalać tę przepaść ciemną i bojaźliwie 
krążyć koło niej.
   Często łzy ciche matki, choć nie wyrzekła słowa, zmięszały pana Krzysztofa, tak że 
oddalić się musiał; uciekał naówczas i błąkał się długo po polach, po lasach, wracał nierychło 
i udaną wesołością starał się zatrzeć wspomnienie, które go z domu wygnało.
   Ciężkie to były dni, miesiące, lata, z których pierwszy do ostatniego był tak smutnie 
podobny. Wszelka boleść zaciera się i uchodzi, lecz są tego rodzaju cierpienia, które 
zabliźnione nawet pozostają ciężkie, drażniące, bolesne na zawsze. Do takich należało to, 
które dotknęło pana Krzysztofa.
   Po dwóch latach Diogenes, który tym częściej odwiedzał Wólkę, im więcej czuł, że tam 
na coś być mógł przydatny, rzekł raz do pana Krzysztofa:
     — Ej, słuchaj ojcze, źle robisz! Wszystkiemu koniec być powinien, a gniewowi prędszy 
jak czemu. Po co ty sierdzisz się jeszcze na syna?
   — Cicho o tym, proszę cię zawsze — odparł stolnikiewicz.
   — Nie, otóż bo nie — odparł Diogenes — potrzeba raz tę ranę wysondować i zagoić.
   — Są rany, co się nigdy nie goją  — rzekł stary.
   — Ale nie ma winy, której by Bóg nie kazał przebaczyć  — zawołał Kapustyński.
   — Jeśli po winie przychodzi skrucha — dodał Krzysztof.
   — Aleć o nią nie pytasz, czy przyszła? — rzekł pierwszy.
   — Bo w nią nie wierzę i dosyć! — zawołał stolnikiewicz.
   Na próżno Kapustyński zaczynał tak po dwakroć
     i trzykroć, z różnych stron zachodził, chcąc najprzód zmusić Krzysztofa do wygadania 
się, do rozczulenia, wiedząc, że potem by już i dalej poszło; ale przyparty do muru 
stolnikiewicz brał kapelusz i uciekał. Złamać go nie było sposobu, nie chciał nawet walczyć.
   W chwilach gdy, co się rzadko trafiało, zjeżdżał ktoś obcy, niespodziany gość do Wólki, 
widywano na twarzy starego niepokój, który go zimnym potem oblewał, jakby się lękał 
czegoś. Nie odetchnął, aż się dowiedział, kto przybył.
   Szpiegowała go żona, położywszy na stole w sypialni list syna, czy go ukradkiem nie 
weźmie, nie przeczyta, nie okaże miłości skrytej dla dziecięcia; ale nigdy nie spojrzał nawet 
na papier i przeczuwając, co zawiera, uciekał, postrzegłszy z daleka.
   Męczarnie te trwały długo. Raz po nocnej modlitwie z rana pan Krzysztof przeszedł się po 
pokoju i pocałowawszy żonę w czoło, rzekł do niej:
   — Słuchaj no, jejmość, ja bym chciał pojechać do Kaspra.
     — A, dobrze, ale...
   — Ale nie wiesz po co? — dodał z wolna odwracając twarz stolnikiewicz. — Ja chcę, ja 
chcę  — rzekł jąkając się  — to jest życzyłbym wziąć jednego z jego z synów... na 
wychowanie. Dziatwy mają dużo, to by im ulżyło, a w domu u nas z dzieckiem byłoby jakoś 
weselej.
   Krzysztofowa zapłonęła cała, bo było to pod nową formą zrzeczenie się własnego 
dziecięcia, serce się jej ścisnęło, osłupiała.
   — Nie wezmę go im na zawsze, ale potrzebuję... może się serce do czegoś przywiąże. 
Wszak ci to także krew nasza, a ty na to pozwolisz.
   — A, wola twoja dla mnie święta, mój Krzysztofie! — odpowiedziała matka stroskana. — 
I owszem,
     jeżeli cię to może pocieszyć, jeśli sobie tego życzysz... Krzysztof podumał jeszcze.
   — Słuchaj — rzekł  — tak nie można. Któż to wie? Weźmiemy dziecko, a może się z nim 
zżyć nie potrafimy. Jakby to spróbować? Gdybyś ty Kasprową z synami starszymi poprosiła 
do siebie, na parę dni świąt... albo i ze wszystkimi dziećmi?
   Znowu się zamyślił.
   — I to nie — rzekł. — Nie! Dzieci! Nie! Ja nie lubię dzieci, to się na nic nie zdało! Dajmy 
temu pokój.
   Skończyła się na tym rozmowa urwana bez skutku; jednak; w kilka dni pan Krzysztof 
pojechał do Kasprów i przesiedział tam parę dni, kilka razy zbliżył się do ich dziecka 
starszego, wziął je na kolana, pogłaskał, rozmawiał... aż to oczy matki zwróciło. Ale zaraz 
potem wyszedł do ogrodu, chodził długo samotnie, a powróciwszy, kazał zaprzęgać i 
spiesznie odjechał. Dziecko to zbytecznie mu syna straconego przypomniało.
   — Dla mnie już nie ma dzieciny — rzekł powróciwszy do żony. — A potem, któż wie — 
dodał  — jeśli swe własne porzucić mogło... Wychowałbym drugiego niewdzięcznika i drugą 
boleść dla serca — nie chcę...
   Po kilku dniach Krzysztof zatopił się w czytaniu ksiąg pobożnych, całe godziny 
przesiadywał nad nimi i płakał: na próżno żona go się rozerwać starała. Niema boleść, która 
milczy, nie odpowiada, wylać się nie chce i nie przyjmuje walki, jest najgorsza; na tę tylko 
czas lub śmierć ratunkiem.
   Zrazu gwałtownie gospodarzył, potem sprowadził Baltazara, prosił go, aby się zajął na 
jego miejscu wioską, polem, gumnem, i sam tam już ani zajrzał. Grad wybił, burza wywaliła, 
wyniosła woda, wszystko mu było jedno: stał się milczący, blady, straszny.  A gdy poczciwa 
żona, która widziała, jak niknął w oczach, przyszła czasem, obyczajem starych 
szczęśliwszych dni uwiesić się na jego szyi, przypaść do kolan — całował ją chłodno i lekko 
od siebie odpychał.
   — Anulku — powiedział jej raz — nieprzeniknione są sądy Boże! Bóg za to skarał mnie 
może, żem ciebie miłował nie w Bogu, ale po ziemsku, miłością, jaka się tej ziemi i 
stworzeniu nie należy, tylko Jemu! Nie łudź mnie tym szczęściem, które na wieki straciliśmy.
   I tak starzał szybko, że wkrótce o kiju zaczął chodzić, a nogami powlekał i wysiwiał jak 
gołąb, i zżółkł jak pergamin, i zobojętniał jak opoka, ale żył... modlitwą.
   A i Annie też patrząc na męczarnie życie szło ciężko, łzami płynęło nieustannymi: ani się 
z nim rozmówić, ani go przywieść do dawnej swobody umysłu na chwilę. Baltazar mu 
czasem śpiewywał swe pieśni wojackie, smętne, poważne, to słuchał ich i płakał, i lubił, i 
prosił sam często, aby   jeszcze nucił... a to było jego jedyną rozrywką.
   Nieszczęście stryjecznego poszło staremu wojakowi na dolę, bo się sprowadził do 
Krzysztofa, zamieszkał na folwarku i z owego myśliwca a próżniaka wyszedł na cale 
porządnego gospodarza, jakich mało. Wólka była w takim porządku, że nic się w niej nie 
zmieniło od lepszych czasów. Trzeba jednak wyznać, że poczciwy sługa, cichy i nie dojrzany 
Jermaszka, sierota wychowany przez Krzysztofa, gorliwie mu do tego dopomagał.
   Pan Baltazar ze strzelbą chodził na pole, często zająca przyniósł w trokach, borsuczej 
torby nie zrzucał, a śpiewał ochotniej niż dawniej. I był teraz w tym domu głową i wodzem, 
bo starzy oboje tylko płakali.
   — Już z Diogenesem, który się często gęsto ze swą  skrzypką przywlókł, nie tak było 
dobrze panu Krzysztofowi; przyjmował go chętnie, ale jego wesołość raziła staruszka, a 
Kapustyński też niepowstrzymany był w mowie i nie szanował prawa domu, w którym o 
znikłym dziecku wspomnieć nie było wolno. Zdawało mu się, że to nakazane milczenie 
właśnie boleść w sobie przechowywało, że gdyby mówiono swobodniej, ból by się wygadał i 
ulżyłoby się choremu. Z tego powodu, choć mu się nie wiodło, zawsze uparcie poczynał 
rozmowę, która gospodarza drażniła... a potem już tego ani było załatać.
   Kasztelanowa wspomniała Adamowi sama o rodzicach. Uczyniła to, bo jej na sercu 
leżało, co słyszała o starym ojcu od starościca chełmskiego, który się trochę rozwiadywał o 
nim i donosił, co się w Wólce Brzozowej działo. Hrabina lękała się pomsty bożej za 
cierpienie rodziców, może też chciała wypróbować człowieka i zbadać serce, rad którym 
pochylała się nie wiedząc, czy w nim była śmierć, czy życie. Kochała go zawsze szalenie, ale 
coś jej mówiło, że ta miłość będzie męczarnią, że on nie ma czucia i przywiązać się nie 
potrafi: pragnęła więc spróbować go napomykając o rodzicach i drżała.
   Adam mocno się najprzód zarumienił, matka mu bowiem, choć oględnie, donosiła, że o 
nim wspomnieć nie było wolno. Z boku dowiedział się, że Diogenes, gdy raz, namówiony 
przez Annę, spytać się odważył ojca, co by uczynił, gdyby syn marnotrawny przybył do jego 
progu, odparł pan Krzysztof:
   — Co bym uczynił? Syn marnotrawny był synem, a ja nie mam dziecięcia! Jeśli przyjdzie 
obcy człowiek, przyjmę go jak gościa niemiłego, a może wyjdę z kijem w pole, aby się z nim 
nawet nie spotkać.  Wiedział Adam, że tam mu powrócić nie było wolno, a serce jego 
zlodowaciałe już nawet nie tęskniło do ubiegłych lat młodości, do matki ukochanej, za 
cichym tym ustroniem Wólki. Myśli jego krążyły gdzie indziej, zdziwił się prawie, gdy 
hrabina szepnęła mu nieśmiało o obowiązku przedstawienia się rodzicom po tyłu latach 
niewidzenia się z nimi, i widać było na jego twarzy niepokój raczej niż uczucie.
   Ona patrzyła nań i wyrok swój czytała w jego chłodnych źrenicach i pobladłych ustach, 
przez które dosyć obojętnie wycedził:
   — Wiesz, że ja tam powrócić nie mogę.
   — Wrócić? Któż mówi o powrocie?! Ale ich możesz i powinieneś odwiedzić! — 
zawołała hrabina.
   — Ojciec mnie nie przyjmie — szepnął Adam.
   — Któż wie? Może by się dał przebłagać!
     — O, ojciec nie! — odparł Adam. — Jestem pewny! Nie! Nie!
   — Mógłbyś choć matkę zobaczyć  — dodała Julia, poglądając na niego.
   — Tak, matkę chciałbym widzieć  — odezwał się z niejakim wahaniem Adam — ale 
doprawdy nie wiem: jak i gdzie?
   Hrabinie serce się  ścisnęło, widząc go tak ostygłym, tak dziko i okrutnie obojętnym.
   „Mój Boże — rzekła w duszy — i mnie może kiedyś czeka takie lodowate zapomnienie!"
   Patrzyła nań długo, milcząco, smutnie powtarzając sobie:
   „Dlaczego ja go tak kocham? Za co? Dlaczego? Wartże on jest miłości? Pielęgnowałam 
jego serce, rozgrzewałam je i skamieniało przy mej piersi — czuję to, boję się go i kocham, 
rozpaczam, a oderwać się nie potrafię. A, to początek pomsty bożej nade mną."
   I odstąpiwszy nieco zakryła sobie twarz rękami.
     Adam jadł właśnie śniadanie, spokojnie, rzucając kiedy niekiedy okiem zdziwionym na 
nią, bo się ani domyślał, co w jej duszy się działo, jaka tam toczyła się walka.
   Julia wstała i w gorączce przechodziła się po pokoju.
   „Może widok matki wstrząśnie nim — dumała — może go wspomnienia rozbudzą, 
odżywią... A, trzeba, by matkę zobaczył!"
   — Czy ojciec przyjąć i widzieć zechce, czy nie — rzekła głośno — nie można 
przewidzieć, to może przyjść później zresztą, ale matkę powinieneś zobaczyć  — dodała 
surowiej. — Ja chcę, żebyś do niej pojechał, ja sama napiszę do niej, a strościc chełmski w 
sekrecie jej list prześle. Jesteś tu, blisko, o parę dni drogi... i mógłbyś nie żądać zobaczyć się z 
matką?
   Adam poczuł nareszcie, że nie wyplącze się z tego, tylko pochlebstwem; pomiarkował, że 
stał się odrażający tym chłodem.
     — A — rzekł cicho z szalbierstwem niegodnym — dla mnie kto inny był prawdziwą 
matką.
   Słowem tym kupił sobie bezkarność. Julia obejrzała się, czy nie było kogo z ludzi przy 
niej i poskoczywszy szybko pocałowała go w gładkie piękne czoło, które dla niej promienna 
otaczała aureola. Jak każdy zakochany, który tysiąckroć kłamie sobie, byle mógł kochać, 
hrabina czułym słowem ujęta potrafiła chłód nawet Adama wytłumaczyć na jego korzyść.
   — Bądź co bądź  — rzekła po chwili weselej — wypada, żebyś pojechał do matki: rzeczy 
się ułożą. Potrzeba, abyś się z nią widział koniecznie. Niech ona cię pobłogosławi, niech jej 
życzenie szczęścia spadnie kropelką odżywczą na mnie, na nas... na tę przyszłość, o którą się 
tak lękam.
   Hrabina, kochając szczerze, stała się prawie zabo—
     bonnie pobożną, bała się teraz wszystkiego: kary za odebranie dziecka rodzicom, 
przekleństw ich dla niego i dla siebie. Chciała jakoś mniej poczwarną uczynić tę miłość 
biedną, której każda godzina zdawała się śmiercią zagrażać.
   Poszła natychmiast do kasztelana, który ledwie się ośmielił ją przyjąć, gdyż był bez peruki 
dla gorąca, a miał na głowie tylko białą czapeczkę na kształt kobiecego czepka, podwiązaną 
wstążką niebieską, i kładł chciwie pasjans, którego okoliczności przeważne pozbawiły go 
przez dni kilka.
   — Mój drogi — rzekła, siadając przy nim i wdzięcząc się trochę, żona — ja ci zawsze 
dokuczam i przeszkadzam, zawsze nie w porę przychodzę z moimi interesami. Chodzi tu o 
naszego wychowańca, pana Adama. Przeszkadzam ci?
   — A, przeszkadzasz! — odparł naiwnie kasztelan, nie spuszczając z kart oka.
   — Interes krótki i natychmiast wychodzę. Mnie się zdaje, że Adama potrzeba by, dla 
samej przyzwoitości, posłać do rodziców.
     — Odesłać, mówisz — rzekł kasztelan z wolna.
   — Ale nie, chciałabym tylko, żeby się z nimi zobaczył.
   — A, tak, żeby się zobaczył! Bardzo dobrze. Król czerwienny... kładę do damy... 
uwalniam dyskę... ósemka idzie na newkę... wyjdzie...
   — Uważasz...
   — Uważam, mon amie, uważam. As wolny także...
   — Więc ci się zdaje?
   — Mnie się zdaje, że wypadnie... wypadnie.
   — Wypadnie go posłać...
   — Pasjans wypadnie, mówię, a co się tyczy Ada—
     ma... no, to go posłać. Czekaj... trefl zaplątany... maleńka licencja... i wszystko pójdzie 
jak z płatka.
   — Więc go poślemy? — zapytała żona smutnie.
   — Kogo? — odparł kasztelan, którego pasjans pamięć i przytomność odejmował.
   — Ale Adama.
   — A, asindzinego paryżanina? No, tak! Posłać go!
   — Więc mnie upoważniasz...
   — Ale zapewne, że upoważniam. Drugi as w kozie! A to zła godzina na te asy!
   Kasztelanowa widząc, że się więcej nie dopyta, uśmiechnęła się smutnie, ukłoniła i 
wyszła: napisała list do starościca chełmskiego i wysłała z nim kozaka.
   Tymczasem dni płynęły niby szczęśliwe, niby spokojne wśród wiejskiej ciszy, ale 
Adamek nie był dla niej, czym się ona spodziewała: nudził się widocznie, zbyt wiele mówił o 
Paryżu, miłość jego była sztywna, czasem popisująca się do zbytku z czułością, z 
wdzięcznością, z poszanowaniem, czasem rozprawiająca wiele, ale na dnie jej dawał się czuć 
smutny jakiś chłód grobowy. Dopóki Adam milczał, hrabina łudziła się, pożyczając mu 
własne uczucia, gdy usta otworzył, zdradzał się, zrażał ją, uderzała niestosowność każdego 
słowa, każdej myśli.
   A pomimo to ona go kochała, był dla niej ostatnim: gorzej, był pierwszym, którego 
umiłowała aż do ofiary, aż do przestrachu, aż do męczeństwa.
   W kilka dni otrzymano oczekiwaną odpowiedź z Podlasia. Starościc chełmski za 
pośrednictwem Diogenesa zgłosił się do matki i odpisał, zasięgnąwszy języka, że w żadnym 
razie ojciec się z synem widzieć nie będzie, że narzucając mu go, narazić by się można na 
straszne i nieobrachowane następstwa, że matka biedna wyprosi się tylko z Wólki niby na 
odpust  czy nabożeństwo do kościoła w Kodniu w dzień umówiony i tajemnie z dzieckiem się 
zobaczy.
   Kasztelanowa widząc, że inaczej nie można, postanowiła posłać go przynajmniej dla 
widzenia matki. Niedobrze rozumiała sama, dlaczego jej było tak pilno, ale pragnęła zdjąć z 
siebie i z niego przekleństwo biednych ludzi, którym go wydarła: zdawało jej się, że matka 
potrafi przygotować zgodę. Nie maiła wyobrażenia, jaki był stan rzeczy w Wólce Brzozowej.
   Wyznaczono natychmiast konie i ludzi dla wychowańca do tej podróży. Hrabina oddała 
mu swój własny ekwipaż wiejski, starając się tak go wyprawić, aby pokazać, że jest u nich 
niemal przybranym dziecięciem. Powóz był najświeższy od Dangla, cztery koniki siwe, 
młode i dobrane, kuchnia jechała osobno w furgonie. Adam wyjeżdżał po pańsku.
   Dowiedziawszy się o postanowionej wyprawie, młody człowiek ani się nią ucieszył, ani 
zaniepokoił, przyjął o tym wiadomość tak obojętnie, że się serce biednej kobiety ścisnęło, ale 
sobie powiedziała: „on jest mężczyzną, oni są zmuszeni do tego stoickiego chłodu, kto wie, 
co się dzieje w sercu. Jużciż  źle by było, żeby płakał i niepokoił się jak dziecię."
   Adam w istocie więcej w tej chwili myślał o Krystynie i swojej świetnej przyszłości, o 
wyrwaniu się na świat z nowym tytułem i nowymi nadziejami niż o rodzicach, niż o Wólce 
Brzozowej. Gdy nadeszła godzina odjazdu, ubrał się, pożegnał kasztelana, który coś 
mruknąwszy pod nosem, ręką tylko machnął, dając do zrozumienia, że jest zajęty i nie ma 
czasu do tracenia na próżnych ceremoniach, a potem z uśmiechem poszedł do hrabiny.
   Ona na próżno patrzyła w twarz jego szukając na niej śladów wzruszenia. Adam był 
obojętny, uśmiechnięty, zimny, roztargniony.  Polecono mu, aby jechał wprost do starościca 
chełmskiego, tam się zatrzymał i oczekiwał na wiadomość od matki.
   Odebrawszy przez Baltazara uwiadomienie o bliskim przybyciu syna, którego przez lat 
tyle nie widziała, Anna była tak wzruszona, że, zmuszona ukrywać się przed mężem, nie 
potrafiła całkiem zataić swej radości: na twarzy jej wypalony rumieniec, błyszczące oczy, 
niepokój gorączkowego oczekiwania nie uszły nawet roztargnionego wejrzenia pana 
Krzysztofa.
   — Co to jest? — zapytał ją jednego ranka. — Widzę, że rai jejmość coś nieswoja?
   — Ja? Ale nie, to ci się tak zdaje — odparła kobieta — nic mi nie jest, wierz mi, chciałam 
cię tylko prosić, abyś mi pozwolił w tych dniach pojechać na nabożeństwo do Matki Boskiej 
do Kodnia. Wszak mi tego nie odmówisz.
   — Do Kodnia? — rzekł, wpatrując się w nią, pan Krzysztof, który już coś przeczuwał i na 
pół się dorozumiewał. — Ano, bardzo dobrze, konie ci z bryczką zadysponuję, pojedziesz, 
kiedy ci się  podoba.
   — Jeszcze o dniu nie dal mi znać ksiądz wikary — odpowiedziała żona — chciałam się 
pomodlić na pewną intencję.
   Usłyszawszy to pan Krzysztof domyślił się już  wszystkiego i natychmiast urwał 
rozmowę.
   — Dobrze — rzekł  — pojedziesz, kiedy zechcesz. . Najlepszym dowodem, iż zgadł, o co 
chodziło, było
   to, że więcej o wyprawie nie wspomniał, sam tylko poszedł zadysponować krytą bryczkę i 
najspokojniejszych parę koni, Baltazarowi poleciwszy jeszcze, aby dobrze osie i koła 
opatrzył. Drogi w tych stronach naówczas nie zalecały się zbyt wytwornym utrzymaniem, nie 
o wiele są one i dziś lepsze, po większej  części są one w tym stanie, w jakim je Pan Bóg 
stworzył i wody powymywały. Po staremu snują się one kręto to pagórkami suchymi, to 
łożyskami wyschłych strumieni: ręka ludzka przyłożyła się zaledwie do wykończenia ich tam, 
gdzie potrzeba była niezbędna, aby karku nie skręcić. Na trzęsawiskach narzucono kamieni i 
faszyn, na głębszych dziurach kilka dylów formują mostki pierwotne, zresztą wyryte koleje 
błotniste zastępują  żelazne. Wiosna to wszystko psuje, lato naprawia, jesień rozgrzęża, zima 
przechowuje z roku na rok starannie jak szczątki mamuta. Niemała też to rzecz puścić się 
tymi drogami nieco dalej.
   Dla bryczki pani Kszysztofowej i jej koni był to już chleb powszedni, ale dla pana Adama 
i jego ekwipażu zadanie niespospolicie trudne; a choć pora roku sprzyjała podróży, nie była 
ona ani łatwą, ani wygodną.
   Starościc chełmski wcześnie się przygotował na przyjęcie zapowiedzianego mu listem 
gorącym kasztelanowej gościa, a mając sobie przez kozaka oznajmionym, kiedy przybędzie, 
dał znać potajemnie pani Krzysztofowej, aby w dniu następnym przyjechała do Kodnia.
   Pełna niepokoju i wzruszenia biedna macierz, stroskana i szczęśliwa zarazem, wyjechała z 
domu. Pan Krzysztof pożegnał ją w ganku z Baltazarem, konie powoli ruszyły, a bryczka 
znikła po grobli ścigana oczyma dwóch ludzi zamyślonych, którzy ją w duchu przeprowadzali 
niespokojnymi życzeniami serc poczciwych. Baltazar wiedział, po co jechała matka. Pan 
Krzysztof pewnie się tego domyślał, ale nie dawał znać po sobie.
   Nad wieczór dopiero zaciągnęła się bryczyna do Kodnia i zatoczyła do jedynego 
zajezdnego domu, jaki się tam naówczas znajdował. Żydek gospodarz przy—  jął ją z tą 
mieszaniną grzeczności poufałej, prawie protekcjonalnej, i usłużności gościnnej, z jaką bogaci 
arendarze zwykli byli witać u siebie mniej zamożną szlachtę.
   Noc nadeszła wkrótce, nikt się nie zjawił, ale nim z rana wyszła do kościoła staruszka, 
hałas się wielki zrobił w gospodzie: wpadli ludzie, szykując stancję dla jakiegoś pana i 
wypychając ze stajni skromną bryczynę stolnikiewiczowej. Omal nie wyrugowano samej pani 
Krzysztofowej, która się oświadczyła z przestrachem, że chętnie z dobrej woli ustąpi 
przybywającemu magnatowi. Pinkus co prędzej przywdział żupan atłasowy odświętny i 
wybiegł na próg, gdyż graf — zapowiedziano bowiem grafa — przybywał z hałasem i 
uroczystością, jaką zwykli czynić około swych panów słudzy sądząc, że tym ich podniosą. 
Pani Krzysztofowa, która szła z książką do nabożeństwa na wotywę do kościoła, ani się 
domyślała syna w tej wrzaskliwej i pompatycznej kawalkacie: zdało się jej, że powinien być 
przybyć skromnie, cicho, ubogo. Usunęła się z drogi i spojrzała obojętnie na wspaniały 
zaprzęg, który tryumfalnie wjeżdżał w bramę gospody; ale w tejże chwili wychylił się z niego 
młody człowiek, a w twarzy jego acz mocno zmienionej pani Krzysztofowa poznała własne 
dziecko, dziecko, dla którego kozak z Żydem zepchnęli ją z drogi, aby mu szerzej i wygodniej 
było zajechać.
   Adam poznał także matkę, ale nie wyskoczył do niej; owszem cofnął się, rzucił w głąb 
powozu, obrzydliwy wstyd jakiś serce mu ucisnął: wyglądała tak biednie, tak ubogo!
   Biedna kobieta zepsutym na wielkim świecie oczom wydała się tak pokorną, tak maluczką 
istotą, że się jej zgniłe serce dziecka zawstydziło. Jej czarny kwefik i suknia ciemna, 
przenoszona, okrycie stare i po—
     spolite. nadawały jej bardzo skromną powierzchowność; oczy miała wypłakane, 
czerwone, zas7łe łzami, głowę pochyloną.
   Zatrzymała się poznawszy go, stanęła jak obłąkana, drżąca, serce jej biło gwałtownie. 
Mówiła sobie: „Mógłże on rodzonej swej nie poznać? Adaś?!"
   W istocie, Adam ją widział, ale się ohydnie własnej matki w ubogiej kobiecie zawstydził. 
Z ukłonami przyjmowała go gawiedź karczemna w sieni; ora stała na uboczu, z daleka. Adam 
nie odważył się przy sługach pańskich, wobec tego zesputego dworu, podbiec do niej, paść jej 
do nóg, uścisnąć, powitać. Obawiał się, aby się z niego nie śmiano, nie chciał, aby wiedziano, 
kim był: duma i próżność tłumiły w nim uczucie, jeśli je miał!
   I gdy jaśnie wielmożnego grafa wprowadzano z honorami do izby paradnej, wykadzonej 
świeżo łupinami od jabłek i cukrem, staruszka ze łzami w oczach stała wciąż przed karczmą, 
patrząc na jej okna, jak te biedne kwoczki, które wyhodowawszy kaczęta, gdy dzieci wypłyną 
na wodę, stają u brzegu, biegają, krzyczą, nie mogąc się wpław puścić za nimi.
   Inaczej ona to spotkanie sobie wyobrażała: łudziła się zawsze, że ją syn kocha, że tęskni 
za nimi, że pozostał dzieckiem jej wnętrzności. Tłumaczyła go, uniewinniała, czekała... 
kłamała przed sobą.
   Adam tymczasem, acz niespokojny, grał rolę pana, rozmawiał z gospodarzem Pinkusem, 
wydawał rozkazy, a przez szyby okna oko jego wybiegając spotykało nieruchomą postać 
matki, stojącej wpośród drogi, płaczącej, nie mającej siły z miejsca się poruszyć. Chciała biec 
ku niemu, nogi jej drżały; pytała siebie, czemu do niej nie przychodził, w głowie jej 
zawracało  się,  myśli plątały.
   Dumny paniczyk nie wiedział także, co począć: sro—  mał się własnej rodzicielki przed 
gawiedzią dworu i kilku ludźmi obcymi.
   Chwila ta trwała długo jak wszelkie męczarnie; nareszcie gdy już biedna Anna 
machinalnie miała zwrócić się ku kościołowi, aby pójść u Boga żebrać litości, w głowie jej 
zaszumiało, zakręciło się, uczuła gorąco, blask ją jakiś oślepił nagle, zadrżały nogi, upadła 
zemdlona.
   W tem zza węgła budowy jak widziadło wysunął się Diogenes, który, po raz może 
pierwszy od lat wielu porzuciwszy skrzypki na łaskę bożą na przyzbie karczemnej, przypadł 
wylękły do omdlałej, pochwycił ją na ręce, podniósł jej głowę wybladłą. Razem służąca i 
Jędruś nadbiegli do swej pani, zrobił się tumult wielki przed gospodą, na który przez okno 
tylko wyjrzał, przyczyny jego nie domyślając się, ani chcąc zrozumieć szanowny pan Adam.
   Miał właśnie prosić do siebie lub iść do pani matki, ważąc jeszcze, jak to uczynić... tak 
aby się ludzie kasztelaństwa nie śmieli.
     Tymczasem Anna prędko przyszła do siebie, powiodła dokoła oczyma szukając syna. 
Nie znalazła go i zbladła: drżąca udała, że szuka książki, która jej z rąk wypadła. Stary 
Kapustyński usunął z lekka otaczających i podźwignął ją silną dłonią.
   — Jejmościuniu dobrodziejko, chodźmy do Pana Boga — rzekł. — Zawsze u niego 
pociecha, on się z ludźmi za nas rozprawi. Ot, na wotywę dzwonią.
   Nie mogąc prawie pojąć, co się z nią dzieje, matka zebrała wszystkie siły i milcząca 
powlokła się ku kolegiacie.
   Widząc ją powoli odchodzącą, Adam poczuł się niespokojnym: oświadczył głośno, że 
życzyłby sobie przejść się nieco, rozporządził ludźmi a odpuściwszy
     matkę z Diogenesem na dobre staje, sam także wyszedł powoli drogą ku kościołowi.
   Ale że Pinkus i kamerdyner kasztelanowej czuli się w obowiązku odprowadzenia go do 
wrót, zwolnił jeszcze kroku, nie chcąc, aby się domyślano, że goni za tą biedną kobietą.
   Odprawiwszy ich dopiero i rozglądnąwszy się dobrze, posunął się ku cmentarzowi 
pomięszany.
   Ohyda jego postępowania biła mu do zastygłego serca, sam czuł ją, ale głupia próżność 
jakaś silniejsza jeszcze w nim była nad resztkę poczciwego uczucia. Z głową spuszczoną 
powlókł się, czując się winowajcą, upokorzonym i znękanym.
   Przodem, ale opodal wiódł Kapustyński matkę, która się w bramie cmentarza zatrzymać 
musiała, bo ją dusiły łzy niewypłakane, a z nimi nie chciała iść przed ołtarz oskarżać syna 
przed Bogiem.
   Stanęła tu, oparła się o słup i w milczeniu szlochała.
   Starzec przy niej z suchą, wypaloną gniewem źrenicą, zatrzymał się, żując wyrazy, 
których   wymówić nie śmiał  — przeklinał!
   Na to właśnie nadszedł, powoli przywlekłszy się, pan Adam, przybliżył się, stanął 
zmieszany i cicho wyrzekł:
   — Matka!
   To słowo ją obudziło, poznała głos dziecięcy, choć w nim brzmiały nie te czyste dźwięki 
mowy młodzieńezej, do jakich była przywykła, jakie pamięć przechowała.
   — Na kolana! Na kolana! Do nóg! — zagrzmiał glos Diogenesa. — Na kolana, młokosie, 
na kolana przed ołtarzem znieważonym przez cię, grzeszniku!
   Adam stał. Ręce matki już oplotły szyję jego białą, a oczy Anny załzawione wpatrywały 
się z rozkoszą  w tę  śliczną twarz życiem i namiętnościami już napiętnowaną...
   — Dziecko moje, dziecko moje! — odzywała się w przerwach łez pani Krzysztofowa. — 
O mój Boże! Jakże się on odmienił, jakże wyrósł, jak wypiękniał! — mówiła szybko. — I 
mój on, i nie mój: i ten, i cudzy jakiś.
   Adam stał jak słup niemy, tak był odrósł i odwykł od tych uczuć, które widok matki w 
nim wskrzesił: tak się czuł do nich niezdolnym, tak był zimny i zmieszany, że nie wiedział, co 
powiedzieć do rozpłakanej niewiasty, a serce mu nic nie dyktowało.
   Surowo patrzył nań starzec obcy i głową wzruszał smutnie; nareszcie z wzgardą prawie 
odepchnął go lekko i poszedł do kościoła. Matka ujęła go za rękę:
   — Mów — rzekła — niech usłyszę głos twój; mów mi, co chcesz... Jam tak długo na 
dźwięk tej mowy czekała! Jestżeś szczęśliwy, jestżeś szczęśliwszy?
     Adam milczał, ale powoli odchodził z przykrego wrażenia i oprzytomniał  — tak 
rzucone pytanie było dlań nie do rozwiązania. Szczęśliwy ani szczęśliwszy nie był, bo 
szczęście dlań kryło się w dali poza tą teraźniejszością, którą uważał za drogę do jakiegoś 
nieokreślonego celu.
   — Ja! — rzekł z cicha. — Sam nie wiem: pracuję.
   — Czy oni cię kochają? — spytała matka. Zamilkł.
   — Ona jest dla mnie jak matka — wybąknął po chwili.
   Staruszka spuściła głowę i uśmiechnęła się gorzko.
   — Jak matka — powtórzyła cicho — tak! Więc ja, jam już niepotrzebna! Więc masz 
drugą matkę, a ja, a ja?
   Adamowi w końcu serce drgnęło, pocałował ją w rękę i rzekł:
     — Nie miejcie mi za złe, żem to powiedział: chciałem was pocieszyć, źle mi nie jest.
   — Tak, tak! Ja to sama powinnam była przeczuć  — odparła pani Krzysztofowa. — Kto 
się wyrzeka dziecka, wyrzeka się i macierzyństwa, i pociech jego: dziś ty i ja — cóż, obcy 
ludzie, co się kiedyś widzieli.
   I znowu płakać zaczęła po cichu, ale zza łez spoglądała na niego stęskniona, szukała w 
nim dziecięcia swojego i znaleźć nie mogła: był to tylko zimny cień przeszłości.
   Adam rad był bardzo, że się ruszyli od bramy, skąd ich od rynku i gospody widzieć było 
można, bo zawsze jeszcze pycha czyniła mu towarzystwo matki, ubogo i niepocześnie 
ubranej, przykrym i wstydliwym. Poszli dalej podwórzem kościelnym, trącając po drodze 
kamienie grobowe: ona płacząca, on pomięszany. Ale po kilku krokach matka, usłyszawszy w 
kościele dzwonek, zmieniła myśl, zwróciła oczy na drzwi, ujęła go za rękę i zawołała śmielej 
i głośniej:
     — Do Boga!
   To mówiąc weszła na próg.
   Wyraz ten, wymówiony z rezygnacją męczeńską, dodał jej siły: pierwsza przestąpiła 
podwoje. U drzwi, wedle obyczaju swego, w kruchcie modlił się Diogenes oparty na kiju. 
Nigdy on nie przechodził dalej nad tak zwany, babiniec, nie uznając się godnym bliżej po 
przybytku przysunąć. Klękał pod chórem i milczącą modlitwą, z podniesionymi do góry 
rękami, Pana Boga chwalił.
   Matka Adama wsunęła się powoli, minęła go i podszedłszy kilka kroków dalej, padła 
płacząc na kolana, a potem krzyżem na ziemię. Adam stał nie opodal od niej, po pańsku 
wyprostowany i zimny: nieco się nawet odsunął, bo znowu tej biednej niewiasty 
rozłzawionej, rozkrzyżowanej wstyd się paniczowi zrobiło.
     U ołtarza odprawiała się msza święta, a cicha uroczystość tego obrzędu, któremu mało 
osób było przytomnych, ukoiła w piersiach przybyłych rozbudzone tym spotkaniem uczucia. 
Adam tylko, który był odwykł i od nabożeństwa, i od modlitwy wewnętrznej ducha, 
rozmyślał zimno, oglądając się po kościele, to
   0 matce, to o sobie.
   Trwało to dosyć długo. Msza się skończyła, ludzie porozchodzili, zrobiło się pusto i wyjść 
nareszcie było potrzeba, a pani Krzysztofowa wciąż leżała krzyżem
   i chustka, którą podłożyła pod twarz, na wskroś była od łez przemokła.
   Diogenes widząc, że się już za długo modli, przywlókł się i podniósł ją powoli, ale 
przeraził się spojrzawszy w jej twarz zmienioną, zbolałą, załzawioną.
   — Chodźmy, jejmościuniu, do domu — szepnął cicho — ofiarowałaś Bogu boleść swoją, 
nie ma już co odbierać, gdy się raz dało.
     Zwlokła się biedna męczennica, a Adam wyszedł za nimi z kościoła sztywny i chłodny.
   — Co oni z nim zrobili? — szepnęła do Diogenesa w progu. — Czy oni mu wyjęli serce? 
Co się stało z dzieckiem moim?
   — Nie twoje już ono dziś  — rzekł z cicha Kapustyński — nie twoje i nie nasze. 
Mówiłem jejmościuni, dałaś ofiarę Bogu, nie cofaj: nie droż się z nią. Co z woza spadło, to i 
przepadło. Co raz Bóg wziął, nie powróci się: nie ma tam serca i nie będzie, moja 
dobrodziejko: wywałaszyli nieboraka!
   Po takim wstępie niewiele w istocie spodziewać się było można. Adam poszedł za nimi 
powoli do gospody, gdzie służba zastawiła dlań  śniadanie. Odprawił pod jakimś pozorem 
ludzi i poprosił matkę dla podziwiania makat, którymi ściany wybito. Ze stołu nikt nic nie 
tknął, Diogenes miał ten chleb za zatruty.
     Matka, znowu nieco ożywiwszy się, słuchała opowiadań syna o przeszłości, marzeń jego 
świetnych
   o jutrze. W tych dziejach nic nie było, co by dziecię z nią  łączyło: dzieje obce, ludzie 
nieznani, uczucia nawet jakieś dla niej niezrozumiałe. Cieszyło się chwilami serce matki, gdy 
się powodzeniem chwalił, gdy jej malował  świetne widoki; to znowu smutniała, bo 
wiedziała, że to szczęście niepewne potrzeba było okupić ofiarą dziecięcia, zaparciem się 
jego.
   Kapustyński milczący był i pogrążony.
   Tak zbiegł dzień  ów ciężki dla obojga.
   Widzenie się to nie obudziło serca w Adamie, matce tylko je rozkrwawiło; dzień cały 
przeszedł tak smutnie, dziwnie, żałobnie, jak gdyby nie syn przybiegł uścisnąć kolana 
macierzy, ale zimny gość jakiś natrętny. Matka mówiła mu wiele o starym ojcu, o jego 
boleści, o jego smutku, o zmianie, zestarzeniu, a mówiąc płakała.
     Łez było do woli, ale łez tylko: żadnego rozczulenia ze strony Adama. Nareszcie pod 
noc Kapustyński, dopytawszy się zapomnianej skrzypki, wziął kij
   i pocałowawszy w rękę i w kolano Annę, nie żegnając się z Adamem nawet, wyruszył w 
pochód dalszy. Zostali sami. Matka dopiero teraz poczuła się swobodną i pobiegła do niego, 
objęła go za szyję wołając:
   — Adasiu, przemów! Przypomnij mi te szczęśliwe lata dziecięce, gdyś szczebiotał na 
moich kolanach, gdyśmy we dwoje marzyli o tej nieszczęśliwej przyszłości. A, i ja, i ty 
spodziewaliśmy się dla ciebie świetnego losu, alem nie pomyślała, że ci od niego umrze 
serce! Więc ty już nie jesteś synem moim? Więc już  łez nie masz dla tych wspomnień? Nic 
— nic...
   Adam się uśmiechnął.
   — Jestem mężczyzną  — rzekł  — matko moja! Pła—
     kać mi nie wolno, myśleć trzeba surowo o sobie — i iść, iść, aż dojdę.
   — Dokąd?
   — Ha, gdzie dosięgnąć mogę! Dla szlachcica polskiego szeroko otwarte jest pole — rzekł 
z dumą. — Wiśniowiecki nie miał powozu własnego, gdy go królem wybrano.
   — Dziecko! Cóż ci się  śni?
   — Wszystko to, do czego tylko po szczeblach dojść można, rozpychając ludzi, gniotąc 
tych, co nie ustępują. Nie czas się cofać, dałem życie za to i pójdę!
   Matka zadrżała, ale ją ten zimny upór szaleńca pochwycił, obłąkał, widziała w nim jakąś 
wielkość, coś heroicznego.
   — Więc nie zmiękczać mi powinnaś serce — dodał Adam — ale je okuć  żelazem, aby 
nic nie czuło, aby go nic zranić nie mogło.
   — O, dziecię moje! Nie takiej ja wielkości chciałam dla ciebie, ale wyjednanej pracą, 
zyskanej zasługą i trudem powolnym, i cnotą wielką.
   — Cnotą zdobywa się królestwo niebieskie — odparł Adam z lekkością filozofa XVIII 
wieku. — Pracą zyskuje się to, że z niej drudzy potem korzystają; trudem powolnym idzie się 
do rąk namulonych. — Ja muszę iść i dojść szybko.
   — Jak to? Jakimże sposobem? Zaprzedając się chyba?
   — Tak jak za pogańskich czasów zaprzedawano się w niewolę, aby okupić złotem 
zdobytym dług — ja się może zaprzedam, abym się wyniósł. Ale nie bój się, matko, nikt mnie 
nie kupi całego: znam ich i nie dam się nikomu.
   Uśmiechnął się dumnie i dziko. Biedna kobieta drżała, nie rozumiejąc dobrze tych słów.
   — Dojść  — dodał Adam — nie powiem ci więcej,  ty byś mnie nie pojęła i zadrżałabyś 
może: ja muszę pamiętać, żeby się piąć wysoko, coraz wyżej — to mój cel! — to cel... a 
reszta...
   Machnął ręką z pogardą i pokręcił ledwie wyrastającego wąsika.
   Tymi słowy prawie się skończyła rozmowa. Zamilkli, niewiasta wyszła przestraszona, nie 
pytając go c nic więcej — przeraził ją.
   — Ja muszę jutro powracać do domu — powiedziała mu wieczorem.
   — Ja także wyjadę stąd rano — rzekł, wcale jej nie zatrzymując, pan Adam.
   — Ale cię jutro jeszcze zobaczę?
   — O, koniecznie, jeszcze raz, matko kochana, a potem Bóg jeden wie...
   Zasmucił się jakoś i spuścił głowę.
   — Czekaj, matko — rzekł smutniej — często na drodze tej, ktróą ja idę, depcze się ludzi, 
ale i ludzie zadeptać mogą. Któż wie? Może padnę, może okryją mnie błotem, może stratują 
nogami, może wypchną precz z tego koła, w które się wciskam przebojem. Któż wie, 
powrócę może kaleką, zdziczałym, szalonym! Zostawcie mi tam kątek u siebie, w sercu i 
domu... i czasem westchnijcie za mnie.
   — Adasiu — zawołała ściskając go matka — nie mów tak, nie mów! Idź, ale prawą 
drogą: choć cię zdepczą, zostaniesz czystym; gdy cię spotwarzą, będziesz miał sumienie za 
pociechę. Idź spokojnie, wytrwale, powoli — dojdziesz.
   — Nie, już nie czas zmieniać drogę  — odparł Adam chmurno — gdym nogą stąpił na 
stopień powozu, który mnie uwiózł od wrót kościoła w Białej, już byłem na pierwszym 
szczeblu, już się zawrócić nie mogłem. Nie pytaj o mnie, matko! Ale proś Boga, abym  w 
bitwie życia nie zginął sromotnie, na uboczu, zapomniany i skalany.
   To były słowa ostatnie; po nich zamknęła mu się dusza i usta i milczał. Nazajutrz rano do 
dnia powóz stał zaprzężony przed gospodą, gdy bryczka Jędrusia jeszcze nie była gotowa: 
pani Krzysztofowa chciała być na nabożeństwie przed odjazdem, on się spieszył na powrót. 
Rozedniewało, gdy o brzasku przyszedł milczący i chłodny pożegnać matkę; pokląkł przed 
nią, a ręce staruszki spuściły się drżące na jego głowę pochyloną, która płynącego na nicą 
cicho błogosławieństwa nie poczuła. Wstał bez łzy w oku, bez wzruszenia, wybiegł i siedział 
już w powozie, gdy ona jeszcze na tym samym miejscu, gdzie ją porzucił, jak wryta płakała. 
Przed oknami mignął jej tylko wytworny ekwipaż synowski, którego woźnica zamaszyście z 
bata po trzykroć wypalił na odjezdnym.
   Przy Adamie siedział kamerdyner kasztelanowej, który młodego chłopaka nie bardzo lubił 
i rad mu był przy zręczności dopiec. Schylił się nieco odjechawszy do ucha pana Adama i 
rzekł doń z grzecznym, ale szyderskim półuśmiechem:
   — Proszę pana grafa, czy też to prawda, co ci ludzie tam pletli, że ta uboga kobiecina ma 
być matką jego?
   — Moja matka? — odparł zimno pan Adam, mierząc go dumnym wejrzeniem. — Któż to  
waćpanu powiedział? Cha! Cha! Jest to stara ochmistrzyni moich rodziców, która mnie 
wychowywała: chciałem się od niej dowiedzieć niektórych szczegółów o mojej familii, 
dlatego jej kazałem przyjechać.
   — A, a! — zawołał zdziwiony kamerdyner, który doskonale wiedział, jak rzeczy stały, i 
uczuł się przerażony tym zaparciem matki przez własne dziecię. Słów mu zabrakło, przeląkł 
się tej potwory tak gład—  znać było można z jej twarzy głębokie strapienie, które strach 
chwilowy jeszcze powiększył.
   — Krzysiu, co ci się stało?! Co to jest?! — zawołała.
   — A cóż! Nic! — odparł stary wesoło. Dziwne zrządzenie. Wystaw sobie, moja 
jejmościuniu, poszedłem naprzeciwko was, zamodliłem się około różańca; wtem... jakby 
piorun, pal z bata, wpada na mnie śliczny powóz zaprzężony siwymi konikami i spycha w 
rów starego niedołęgę. Jego właściciel, jakiś raźny chłopak, tylko się mojej biedzie 
uśmiechnął. Wystaw sobie, Andziu, kropla w kroplę podobny paniczyk do Adasia! Gdyby 
Adaś  żył, powiedziałbym, że on ładny chłopak i dobrego ma woźnicę. Ja to lubię, kiedy z 
fantazją, to z fantazją. U nas tak, u nas tak, mościa dobrodziejko: „Z drogi hołota, jaśnie pany 
jadą".
   Biedna kobieta tuliła go, słuchając przerywanej mowy, krzyczała i mdlała, ściskała straca, 
a jęk nie dozwalał jej wyrzec słowa.
     — Ale czegoż asindźka desperujesz? — przerwał Krzysztof. — Nic mi się nie stało! 
Nic! Całym przecie! Tylkom się nastraszył trochę, ale w rowie odpocząłem. Bo też to starym 
za swoją miedzę nie chodzić!
   I zaczął się znowu śmiać, ale sucho i strasznie, i dziko, a gdy siedli do bryczki, zamilkł 
nagle, tylko co kilka minut porywał go jakiś  śmiech konwulsyjny, dziwny, wesoły, jasny, ale 
przerażający. Anna cisnęła go do piersi i tuliła na próżno jak rozpłakane dziecię.
   W ganku znaleźli oczekującego na nich niespokojnie pana Baltazara, który ujrzawszy ich 
oboje z daleka, począł wesoło machać czapką; na próżno mu Anna znaki dawała, aby się 
uśmierzył w tych objawach wesela: był po dobrym kieliszku wódki i w usposobieniu 
szczęśliwym.
     Gdy konie już stanęły przed gankiem, chciał zażartować, że państwo zatęskniwszy za 
sobą, dali sobie rendez—vous na gościńcu; ale spojrzawszy na pana Krzysztofa zdrętwiał.
   Stary wyglądał jak trup, trząsł się i śmiał razem: na policzkach bladość  śmiertelna a oczy 
obłąkane. W postaci jego było coś tak nienaturalnego, że jednym wejrzeniem Baltazar poznał, 
że ich jakaś przygoda straszna, niespodziana spotkać musiała; nie śmiał nawet wypytywać.
   Ale stary wysiadłszy zaraz mu sam opowiadać zaczął, w tych niemal słowach co żonie: 
chłód i szyderstwo nielitościwie podnosiły je do tragiczności. Baltazar zrozumiał, osłupiał, 
zamilkł, krzątał się tylko około nieszczęśliwego starca cały drżący.
   Pod wieczór potrzeba było sprowadzić starego z ganku, bo sam ani pomyślał wejść do 
pokoju; potem, gdy go posadzono przed stołem, siedział przy nim nieruchomy, ust nie 
otwierając i niekiedy   uśmiechając się do siebie. Żona mu późno w noc przypomniała, że 
czas na modlitwę i do snu.
   Rachowała na to, że ów obraz Chrystusa zmiękczy go, rozłzawi, a nawyknienie do 
nabożeństwa otworzy mu duszę. Odeszli więc wszyscy, zostawiając go samym.
   Pan Krzysztof jeszcze siedział chmurny, kiedy niekiedy wśród ciszy rozlegał się jego 
śmiech dziki, dreszczem przejmujący wszystkich; po nim następowało długie, głuche 
milczenie.
   Biła już północ na starym zegarze, gdy przetarłszy oczy wstał nareszcie pan Krzysztof z 
krzesła i namarszczony poszedł wprost do oświeconego obrazu Chrystusa. Słabe światło 
lampy oblewało go blaskiem łagodnym: rzekłbyś, że wizerunek żył i poruszał się, tak był 
pełen wyrazu. Starzec stanął i przypatrywał  mu się długo, nareszcie rozśmiał się głośno, 
szalenie, rubasznie.
   — Ha, cierpiałeś  — zawołał głośno, stając w postawie dumnej naprzeciw 
Ukrzyżowanego — i nie masz litości nad cierpieniem? Takiż to z ciebie Bóg! Hę! Modliłem 
się ja długo do Ciebie, alem nic nie wymodlił... Nie masz i Ty miłosierdzia... nie! katujesz, 
probujesz, zarzynasz, a gdy się nam dusza krwawi, każesz sobie bić pokłony i dziękować! 
Kawał płótna! Nic, nic, nic! Pana Boga nie ma! Po co ludzi zwodzić?
   Zamikł chwilę, spojrzał i rzekł dalej:
   — Za cóżeś Ty mnie ukarał? Powiedz! Mów! Czy chcesz mnie zrobić  świętym? 
Męczennikiem czy pastwą szatana? Ciasno u Ciebie w niebie, to nas pchasz diabłu w szpony! 
Ha? Mówże, odezwij się! Ukarałeś mnie za to chyba, żem Ci służył, żem był wierny Twoim 
przykazaniom! I jak... Nie, nie! Nie ma dla nas Boga! Nie ma...
   To mówiąc porwał nóż i z ręką w górę podniesioną biegł do obrazu, który by był przebił, 
gdyby Anna czatująca w progu nie nadbiegła z krzykiem i lamentem, a Baltazar z drugiej 
strony. Stary wojak chwycił silnie dłoń i wyrwał z niej żelazo.
   Usłyszawszy hałas nadbiegających, starzec jakby oprzytomniał: rzucił się uciekać, padł na 
kolana, rozpłakał się.
   Zamęt stał się w domu jak w dzień sądny: krzyki i płacze rozległy się po cichych przed 
chwilą izdebkach. Krzysztof podniósł głowę i twarz całą strumienieniami łez oblaną: był już 
chłodny i przytomny.
   — Po księdza — zawołał rozkazująco — po księdza. Nie bójcie się  — dodał poglądając 
po otaczających — rzecz skończona, jam zupełnie zdrów na umyśle. Diabeł poszedł do 
piekła. Anusiu, nie płacz, proszę, to już ostatni termin. Dokona się wszystko uczci—  wie i po 
chrześcijańsku: trochę pobałamuciłem. Boże przebacz, ale to już przeszło. Niech mi zaraz 
Jędruś siada na kasztanka i leci wprost przez suche błota do wikarego, a prosi, aby wikary 
wziął ze sobą wiatyki i przybywał co rychlej.
   Teraz się potrzeba modlić i Boga przebłagać.
   Podano mu wody, zwilżył usta, otarł zimny pot z czoła, westchnął.
   — Anulku — rzekł całując ją w rękę  — przepraszam cię, moja droga, głupstwo się stało, 
ale caro  infirma... wszystko się miłosierdziem bożym naprawi... Bóg wielki przebaczy... 
patiens, quia aeternus.
   Zaczął się modlić po cichu.
   — Hej! — przerwał po chwili. — Zawołać mi tu gumiennego! Powiem mu słowo.
   Pobiegli po Hordieja, który nie spał, cała czeladź gwarzyła przy ognisku na folwarku; 
oblókł się w świtę nową stary i nadbiegł do pana.
   — Co jegomość rozkaże? — spytał.
     — Chodź no tu bliżej — rzekł stary — idź no ostrożnie, weź klucze od strychu, znieś mi 
zawczasu trumnę: wysypiesz z niej zboże dla bydła i drobiu, z pyłu ją oczyścisz i postawisz w 
spichrzu na dole, aby potem łapaniny nie było.
   — A na cóż to, z przeproszeniem jegomości — szepnął Hordiej kłaniając się  — kiedy 
dzięki Bogu zdrowiuteńki?
   — No, no, słuchaj ino mnie, wiem już ja, co czynię. Naści talara — odezwał się, 
dobywając skórzanego woreczka, pan Krzysztof — idź, zrób, jak mówię, ale żeby mi nikt nie 
słyszał. A spytają, po com cię wołał, powiesz, żem ci miarkę  żyta kazał zawieźć dla starego 
Onyski, bo też to trzeba zrobić.
   Hordiej smutnie głowę spuścił, całując go w rękę.
   — Słuchaj no jeszcze — przywołał go stary — zo—
     bacz, czy się to tam nie rozeszło zbytnio, boby potrzeba poreperować.
   Hordiej kiwnął głową.
   Gdy gumienny wyszedł, pan Krzysztof zażądał brata Baltazara.
   — Siadaj przy mnie, bracie, — rzekł spokojnie — w kuferku pod moim łóżkiem jest 
światło jarzące i trzysta złotych, na ubogich i msze święte, w woreczku. Jest tam habit 
tercjarski i pasek świętego Franciszka.
   — Ale na cóż to? — zawołał Baltazar.
   — Na co? Jakiś ciekawy! — rzekł Krzysztof. — To ci się mówi, ażebyś wiedział. Poproś, 
żeby przyszła Anusia.
   Biednej Annie ducha nie stawało, ale się dźwigała biedaczka, zapłakana i wylękła, 
biegając po domu i przyklękając przed obrazami co chwila.
   — Moja jejmość, pomóż mi się modlić  — odezwał się pan Krzysztof — mów ze mną 
litanię    i co ci serce podyktuje. Lepiej mi będzie za tobą docisnąć się do Pana Boga.
   Chciał powstać, ale mu było ciężko, niemoc go chwyciła nagła, modlił się tak do rana, 
wpół klęcząc, na poły leżąc oparty o krzesło.
   Były to modlitwy jak przy konającym. Nieustannie przerywał jej pytaniami, czy ksiądz 
nie nadjeżdża; ale świtało już dobrze, gdy ksiądz wikary z Panem Bogiem przybył, bo go 
Jędruś nie zastał na plebanii i musiał czekać na powrót od chorego.
   Naówczas zamknęły się drzwi... i parę godzin długich trwała spowiedź ostatnia.
   Gdy wszystek dwór przyszedł poklęknąć u łoża starca, aby być  świadkiem obrzędu 
uroczystego pojednania z Bogiem i wyboru w wielką podróż ku lepszemu światu, Annę 
wynieść musiano z pokoju starca, gdyż  z płaczu omdlała. Otwarłszy oczy, gdy wstała i 
wyszła razem z księdzem do pierwszej izby, ujrzała na tapczanie pokrytym kilimkiem 
zimnego już trupa męża, z zamkniętymi oczyma, z założonymi na piersiach rękami, ale z 
wyrazem spokoju wiekuistego, z uśmiechem przebaczenia i miłości na ustach. Konający 
pobłogosławił syna.
   W ogrodzie przy rezydencji państwa kasztelaństwa, u narożnego muru, wzniesiony był tak 
zwany belweder, z którego widok na okolicę nie miał równego: żadne okno pałacowe 
rozległością taką krajobrazu pochwalić się nie mogło. Belweder ten zbudował dla fantazji 
Włoch architekt, który stare zamczysko restaurował, proprio motu, w rogu dwóch 
schodzących się murów, które park opasywały, stawiając go może, aby sobie trochę czarowne 
Włochy i daleką przypomnieć ojczyznę. Z płaskim dachem, oszklony wkoło, ozdobiony był 
na czterech wystających kształtnych słupkach wzniesionymi naczyniami kamiennymi, w 
których rosły — niestety, blaszane tylko — zielono pomalowane aloesy, niezgorzej wszakże 
naśladowane. Obok nich w pyle i kurzu zwilżonym rosą puszczały ukradkiem drobniejsze 
trawy, kwitnąc w sekrecie pod martwymi liśćmi nieżywej rośliny.
   Tak często na świecie za urzędowym malowanym życiem kryje się skromniejsze, ale 
prawdziwe i żywe.
   Ponieważ nie było pewności, czy winna latorośl zechce opasać owe murowane słupki dla 
niej przygotowane, okalające belweder włoskim obyczajem, pomalowano na nich dosyć 
zręcznie liście i gałęzie zielone.
   Jakkolwiek ta ornamentacja od kilku już lat opłukiwana śniegami i deszczami dosyć była 
nadwerężona, a czasu niebytności państwa kasztelaństwa i okien  z oddalonej budowy trochę 
nakradli sąsiedzi, zrestaurowano znowu nieco belweder, bo w nim często sama pani z książką 
siadać lubiła. W pośrodku był to sześciokąt prawie rotundę czyniący, otoczony wygodnymi 
sofami. Na każdym ze słupów, przedzielających ścianki w pompejańskim smaku malowane, 
długie w złoconych ramach zwierciadło odbijało przeciwległe widoki, oknami śmiała się 
zielona okolica, szeroka łąka z rzeką srebrzystą i czerwieniejącymi lasy w oddaleniu.
   Daleko przez zieleń pól i łęgów wiła się droga gdzieniegdzie drzewami wysadzana. Ale z 
tych niegdyś regularnie rozstawionych upartsze tylko pozostały, resztę wyłamali 
pastuszkowie i ubogie ludziska, aby daleko po drwa nie chodzić do lasu. Lipy poschły, bo z 
nich odarto korę, brzozy, bo z nich sok obficie spito na wiosnę, wierzby wyglądały jak 
nieszczęśliwe kaleki. Ale z tą biedą gościńcowi było jeszcze piękniej: nie był on do zbytu 
wyszamerowany, zielenił się gdzieniegdzie, fantazyjnie kręcąc się i zdobiąc jakby przypiętą 
wiązką drzew. Droga kręciła się jak tancerka wesoła po szerokiej izbie, zawracając gdzie się 
jej co uśmiechnęło. Tu i owdzie wymknął się jarząb stary zgięty trochę, cherlający, ale 
dlatego w jesieni okryty tym obfitszymi jagody, im w lecie uboższy był w liście, i stara 
skrzywiona lipina odarta, strzaskana piorunem, a spośrodka suchych gałęzi strzelająca 
kępkami bujnej zieloności, które nie wiedzieć jaka siła z zeschłego pnia wydobyła, i brzoza z 
krwawymi, od wiosny nie zagojonymi ranami, i wierzbina bez głowy, rozłupana, na wylot 
przebita, a z czupryną gęstą, jakby dopiero żyć poczynała, i sosna sucha, sztywna, a rzadkimi 
listki ledwie zdradzająca, że jeszcze nie umarła.
   Spodem, pod cieniem tych magnatów, czepiały się tu i ówdzie to krzak łoziny, to parę 
gałązek głogu, to  owe niepoliczone krzewy bez nazwiska, które się rodzą, aby małym 
ptaszętom dać schronienie, opierać się mężnie wszelkiego rodzaju prześladowaniom, i zginąć 
jak żyły: nie znane i nie policzone.
   Na tej drodze przerzynającej przestrzeń szeroką spoczywały niespokojne oczy 
kasztelanowej, która od wyjazdu Adama siadywała najczęściej w belwederze, rozmarzona, 
smutna jakaś i wyglądająca jego powrotu. Oko serca mogło o milę rozpoznać tu 
przybywającego, przeczuć go w tumanie pyłu i domyślić się w czarnym punkciku dalekim. 
Trochę wprawy łatwo dozwala rozróżnić podróżnego na gościńcu: inaczej on pyli pod 
pańskim powozem, a inaczej pod chłopską furką wlokącą się powoli i podnoszącą zaledwie 
niewielki obłoczek, umierający u nóg szkap zmęczonych.
   Tegoż samego dnia wieczorem, kiedy się jeszcze nie spodziewała Adama pani 
kasztelanowa, spostrzegła kawalkatę, która z początku zdała się jakby powozem i furgonem 
ulubieńca, wkrótce jednak po ciemnej maści koniach poznała kogoś obcego. Adam nie mógł 
być tak prędko z powrotem, a gość każdy przy dzisiejszym usposobieniu hrabiny nie był jej 
pożądany: chciała i wolałaby być sama z sobą. Tuliła resztkę szczęścia ziemskiego do 
zbolałego łona, nie umiała mówić z ludźmi, wstydziła się ich i obawiała. Postrzegłszy powozy 
dążące do zamku załamała ręce i rzekła w duchu:
   „A, znowu jakieś natręty!"
   Pocieszała się tym jeszcze, że to być mógł natręt jaki do męża, jaki sąsiad śpieszący z 
respektem do dygnitarza lub ktoś, kogo ona przyjmować i bawić nie będzie potrzebowała; ale 
powozy zbliżały się szybko... i rozpoznać już w nich było można siedzące kobiety.
   Tych jak najmniej widzieć pragnęła, ale na wsi każdego przybyłego gościa przyjąć 
potrzeba: na to nie  ma ratunku. W kwadrans potem świeża, piękna, wesoła, choć w szatach 
żałobnych, które jeszcze podnosiły jej wdzięki, ukazała się wcale nie spodziana... Krystyna.
   Wbiegłszy do salonu, padła w objęcia najlepszej przyjaciółki z tym zapałem, który im 
mniej jest szczery, tym bywa gorętszy: uścisnęła Julię, ucałowała, nie mogła się jej napatrzeć, 
o mało jej nie zjadła.
   — Tylko co powracam do kraju — rzekła — widzisz, nie mogłam wytrzymać bez ciebie... 
par monts et par vaux pośpieszyłam, żeby cię uściskać. Pragnęłam pomówić z tobą, było to 
porzebą duszy mojej. Wiesz już dawno, że jestem w żałobie, le pauvre homme a terminé ses 
souffrances et mon martyre... (westchnęła), ale to już dawne dzieje. Ten biedny mój Łazarz, 
żebyś wiedziała, jak niespodzianie skończył. A ile mi kłopotów zostawił na głowie, nie 
mówmy... Cóż się z tobą dzieje? Jestżeś szczęśliwa? Mów mi wszystko a wszystko.
     I spojrzała jej w oczy. Odpowiedź malowała się na twarzy hrabiny, bladej, zmęczonej, 
powleczonej troską i smutkiem, uśmiech przecie przeleciał po jej ustach, ucałowała 
przyjaciółkę.
   — Jestem szczęśliwa, o ile... na ziemi być można — rzekła — kocham... to dosyć.
   — A on...?
   — A on — odparła hrabina — czyż miłość i szczęście mierzy się tym, jak nas kochają? 
Mnie się zdaje, że tym, jak my kochamy. Ja go kocham... i to mi wystarcza.
   — Ale on? On? Powiedzże mi, jakeś go znalazła?! — z osobliwszym natręctwem, patrząc 
jej w oczy, zawołała piękna wdowa.
   — On? On mi się wydaje doskonałością samą, bo ja go kocham... kocham! — powtórzyła 
hrabina. —
     Czegoż bym więcej pragnąć mogła na ziemi? Przeżyłam, Krzysiu, jak ty, jak my 
wszystkie córki wieku, w niewierze, w obojętności, w szyderstwie długie lata... i na zastygłe 
już serce przyszło uczucie wówczas, gdym się go nie spodziewała.
   — O, te późne jesienne owoce zawsze są cierpkie! — błyskając czarnymi oczyma 
zawołała Krystyna. — Nie chcę cię nudzić ciekawością moją. Adam est un jeune homme 
complet, il est parfait, ukształcił się bardzo.
   — A, może nadto! — szepnęła kasztelanowa po cichu. — Trochem go wolała takim 
prostym, naiwnym dziecięciem, ale dziś... jużbym go kochała zbrodniarzem i ostatnim z 
ludzi.
   Krystyna ruszyła ramionami.
   — O — rzekła — ty kochasz comme on n'aime plus albo raczej comme on n'a jamais 
aime.
   — Sądź mnie, jak chcesz — zawołała kasztelanowa — ja inaczej nie potrafię: raz, ale 
bohatersko i na śmierć!
   Krystyna spojrzała uważniej i przeszła się po pokoju.
   — Wiesz — zawołała nagle — nie byłam nigdy u ciebie na wsi, ale prześliczny ten twój c 
a s t e 1 stary i tak romantyczny! C'est si moyen âge! Tak szczęśliwie potrafiłaś go sobie 
urządzić. Spędzicie tu całe lato?
   — O, jak najdłużej można, nie chce mi się powracać do tej nieznośnej Warszawy.
   — Cóż? Bałabyś się o swojego Endymiona? — ruszając ramionami zawołała Krystyna. 
— O, poznałam go. Powiem ci szczerze, nie masz się o co lękać nas kobiet; jest pełen 
ambicji, chłodny, obrachowany, jakby młodości miał twarz tylko. Jest nadto stary... ale gdzie 
będzie chodzić o dostojeństwo... odda za nie i ciebie, i wszystko!  Julia podniosła oczy 
groźnie.
   — Tak sądzisz? — spytała.
   — Nie wiem, mylę się może; jeżeli go zechcesz przywiązać stale, trzeba dać pastwę jego 
namiętności, trzeba nieustannie ukazywać mu jakieś cacko u góry. Ja sądzę, że wy, nie mając 
dzieci, moglibyście bardzo przysposobić go za syna.
   Julia pobladła; pytanie było straszliwe, sięgało do głębi. Ona nie mogła starać się o to, 
boby się wyrzekła w takim razie zamążpójścia za niego, a w duszy może rachowała, że 
kasztelan był stary, że... Nie mogła się szczerze spowiadać przed Krystyną, choć 
najserdeczniejszą przyjaciółką, spuściła oczy.
   — Tak — rzekła — ja bym tego pragnęła, ale ty znasz kasztelana, jak on w interesach jest 
trudny: jego rodzina ma nad nim przewagę, której ja zwyciężyć dotąd nie mogałm.
   —  Żartujesz...
     — W małych rzeczach ustępuje mi: gdy idzie o ważniejsze, wcale mnie nie pyta.
   — Sama jednak pojmujesz, że jeśli go jakimś węzłem stalszym nie przywiążesz do siebie, 
ambicja pchnąć go może daleko. Może się podobać kobiecie, złakomić się na bogactwo, na 
świetniejsze dla siebie widoki.
   Julia pobladła jak marmur, zadrżała, wyciągnęła rękę.
   — Dosyć, dosyć, nie mów! — zawołała. — Rozumiem cię, nieraz już myślałam o tym... 
ale naówczas słaba kobieta zmienię się w lwicę broniącą dziecięcia.
   Krystyna ruszyła ramionami.
   — O, droga ty lwico moja, nie obronisz swego lwiątka, bo ono będzie w spisku z 
nieprzyjacielem. Cóż ci po nim zresztą, jeśli cię kochać nie będzie, jeśli poczujesz, że gdzie 
indziej jest sercem.
     — Tyś nigdy nie kochała! — krzyknęła Julia powstając. — Nie, ty znałaś tylko tę miłość 
samozwańczą, która była grą o pierwszeństwo, pychy naszej igraszką a nie przywiązaniem 
namiętnym. Ja go kocham! Ja bym, pogardzając nim, musiała go kochać jeszcze. Straciłabym 
go i poszłabym w ślad za nim, aby go zobaczyć w objęciach obcej; ja bym, brzydząc się nim, 
jeszcze szaleć za nim musiała. To nie jest miłość spokojna, oparta na kolumnie szacunku, jak 
ją symbolizują nasi malarze: to miłość  ślepa, dzika, szalona, bezmyślna... zwierzęca, jeśli ci 
się ją tak nazwać podoba; ale nie! Tajemnicza, fatalna, bo nic nie żąda tylko patrzeć, tylko go 
mieć przy sobie, tylko raz choćby we dnie mieć sobie narzucone, jak pies kości do ogryzania 
— wspomnienie, słowo, uśmiech. To, co ty mi mówisz, mówiłam sobie stokroć sama: jam 
stara, ja go utrzymać nie potrafię, ja go poświęceniem, złotem, ofiarą, pokorą, łzami nie 
przytrzymam, będę musiała go stracić... no to cóż? — Ale umrę kochając go!
     Słuchając tych słów wymówionych gorączkowo, Krystyna pobladła z kolei.
   — Przyznaję ci się, serce drogie, że znowu takiego szaleństwa nie pojmuję. No, ładny jest, 
miły chłopak. Co chcesz? Podobał ci się, bawi cię; wszakże jest mu podobnych tysiące na 
świecie.
   — Nie! On jeden, on jedyny! Bluźnisz!
   — Tak ci się to dziś wydaje.
   — Dziś? Tak jest od lat kilku: każdy dzień mocniej przy sercu ten węzeł mi zaciska. 
Pamiętasz, ile razy igrałyśmy z ludźmi, ileśmy razy przetęskniwszy dwa wieczory aż do łez, 
trzeciego nową historię zaczynały z uśmiechem; ale tamto były komedie, a to jest — to jest 
tragedia starożytna. Czytałaś kiedy tragedie starożytne? — zapytała Julia.
   — Ja? Corneille'a, Racine'a czy Voltaire'a.
    
     — A, nie! To woda z mlekiem i łyżeczka rumu — to mdłe. Ja z nudów wpadłam na 
tłumaczenie Sofoklesa; nie znasz tego świata fatalności, przeznaczeń, krwawych scen i 
majestatycznych obrazów: miłość moja z niego pochodzi.
   — Ja nie znam tego świata.
   — Widzisz — mówiła Julia, rozgrzewając się coraz — nasze dawne miłostki wszystkie 
były sprawami wietrznymi, skandalem, płochością, zabawą: moja miłość niczego się nie lęka. 
Cóż mi ludzie? Ja nie mam wstydu, bo kocham. Co mi cierpienie? Miłość topi je jak kroplę 
goryczy w przepaści nektaru: nie lękam się sztyletu, ognia, trucizny, śmierci...
   — Ale tyś doprawdy heroiczna! — odparła jakoś chłodno, całując ją, przyjaciółka — 
nigdym cię taką nie widziała.
   — Bom nigdy taka nie była. Zamilkły chwilę.
     Cisza zimna jak dreszcz śmiertelny trwała czas jakiś. Julia z zaognionymi oczyma, 
otoczonymi czarną obrączką trosk i łez, z zapadłymi policzki, z twarzą wypieczoną od 
rumieńców chorobliwych, mimo znękania była jakoś dziwnie piękną: wyraz jej rysów 
podnosił ją do bohaterstwa. Ale jej piękność heroiczna była z rodzaju tych, na których się 
tylko wielkie serca poznać umieją: była piękną i straszną zarazem. Obok niej, jakby dla 
zupełnego kontrastu, siedziała biała, rumiana, wesoła, swobodna, z czołem pogodnym 
Krystyna; po licu jej przeleciało jakby wrażenie przestrachu.
   „Czyżby mnie odgadnąć miała? — spytała się w duchu siebie. — Czyżby zastraszyć mnie 
chciała? Ale nie, marzy mi się chyba: to niepodobieństwo. Wolałabym zresztą tak od razu, 
jasno postawić pytanie i rozświecić je lub rozwiązać."
     Wzburzone uczucia obu przyjaciółek powoli lżejszą rozmową się ukołysały; zaczęły 
mówić o Paryżu, o dworze, o znajomych, choć Julię mniej to teraz obchodziło. Krystyna 
starała się ją wybadać i zmusić do wyznań i ku wieczorowi rzuciła kilka pytań o przybyciu 
Adama, o jego usposobieniach dla niej; ale zaledwie napomknęła o tym, Julia jej przerwała:
   — Czekaj — rzekła — nie pytaj mnie, ja ci nic nie powiem, nie mogę. Nie sądź, abym 
chciała robić tajemnicę, nie strzegę się wcale, nie myślę o tym, co powiedzą ludzie; ale to jest 
jedna z cech tej miłości mojej, że powinna zostać osłonioną, tajemniczą, między mną a sędzią 
moim — Bogiem... Ludzkie oko, ludzkie ucho dotykać jej nie może; nie umiem o niej mówić, 
nie śmiem słowem się otrzeć o nią... ledwie odważam się myślą.
   Krystyna roześmiała się głośno.
   — Dziwaczysz! Sprzeczasz się sama z sobą: dziwnie, dziwnie!
     — Prawda! Czuję, jak to wszystko jest śmieszne — odparła Julia — ale to tak jest: 
inaczej być nie umiem, nie chcę, nie mogę.
   — Jednak bym się chciała dowiedzieć, czyś kontenta z mojego wychowańca, bo wszakże 
jest to już po trosze i mój wychowaniec.
   Julia siadła i poglądając bacznie na Krystynę, odezwała się:
   — Powiem ci prawdę, jam chybiła w początku: nie potrzeba było zeń nic robić, trzeba go 
było zostawić wychowańcem natury, tak jak był. Któż wie! Ostudziłyśmy może serca, może 
osłabiły uczucie, może starłyśmy pyłek z tego kwiatu.
   Krystyna usta zagryzła; część tego pyłku w istocie do jej różowych warg przylgnęła: nie 
śmiała rzec słowa, tak Julia rozgorączkowana wydała się jej straszną.
     Tego dnia chmurna opuściła pokoje, a przyszedłszy do przeznaczonego sobie mieszkania 
siedziała długo zamyślona, posępna. Nie wyobrażała sobie tego przywiązania Julii tak 
gwałtownym, tak silnym jeszcze, tak namiętnym poczynała się go lękać; ale nie znałby 
kobiety, kto by sądził, że strach w takim razie zmusi ją do ustąpienia. Jest on nowym 
bodźcem do przełamania trudności: zdobycz zdała się jej tylko pożądańszą.
   Postanowiła czekać na powrót Adama, przypatrzyć mu się, pomęczyć go trochę, 
nastraszyć, a może nawet trochę przygotować przyjaciółkę do katastrofy... a potem pożegnać 
ją na zawsze. Wiedziała teraz dobrze, iż mieć go będzie, gdy zechce.
   Nazajutrz spodziewano się powrotu ulubieńca, Julia była od rana weselsza i 
niespokojniejsza zarazem, wyglądała nieustannie wszystkimi oknami, mówiła o nim tylko, 
choć zwracano rozmowę na inne przedmioty, z każdą godziną dnia wzrastało jej 
rozdrażnienie, z którego przyjaciółka dosyć  nielitościwie sobie żartowała.
   — Nierada bym cię zasmucać  — rzekła pod wieczór — ale ja także Adama trochę 
poznałam: ty na niego i przywiązanie jego wiele rachować nie możesz. Tam nie ma takiego 
serca, jakiego ty wymagasz.
   — Tam, tam może całkiem nie ma serca — gwałtownie odparła Julia — ale wytłumacz 
mi, dlaczego kocham go takim, jakim jest, dlaczego nie kochałabym go może, gdyby był 
doskonalszy?! Ja sama tego nie rozumiem, lecz wiem i czuję, że tak jest.
   — Więc lecisz w przepaść! Pozwól, by cię nad jej brzegiem ręka przyjaźni próbowała 
przynajmniej powstrzymać.
   — Nic nie wstrzyma, czuję, że lecę w nią  — i wpadnę.  — Nie chciałabym cię zrażać do 
niego — rzekła po chwili przyjaciółka — ale doprawdy...
   — Na cóż ci to moje rozczarowanie potrzebne? — zapytała Julia. — Mów?
   Zamilkły znowu.
   — Jesteś więc fatalnie wyznaczona na cierpienia! — zawołała Krystyna.
   — I cierpię  — dodała Julia — na to nie ma ratunku.
   Poszły razem do belwederu, skąd drogę widać było, ale dnia tego jeszcze Adam nie 
przybył; trzeciego już się Krystyna do wyjazdu sposobić zaczynała, ale pozornie, wiedziała, 
że ją wstrzymywać będą i myślała zostać, aby go doczekać. W południe jakoś nadjechał 
Adam.
   Na twarz Julii świeże wystąpiły rumieńce: pobiegła do zwierciadła, cały dom był w ruchu 
dla pieszczocha pani. Krystyna się ogromnie niecierpliwiła, Adam nierychło nadejść raczył, 
ubierał się, odpoczywał; posłano mu do jego pokoju śniadanie, sto razy wychodziły doń kartki 
i posłańcy, nareszcie ukazał się w całym blasku tej piękności miękkiej, wdzięcznej, 
delikatnej, wyświeżonej, wydmuchanej, która stanowiła charakter jego twarzy i fizjognomii 
ogólnej.
   Julia, pomimo że się wstrzymywała przy świadkach, wychodząc naprzeciw niego cała 
była drżąca... a pożerała go oczyma. Krystyna przyglądała mu się z nieznośnym, dojmującym 
szyderstwem, jej wejrzenia wbijały się w piersi jego jak sztylety. Adam wszakże nie 
okazywał się zmieszany tą niespodzianką ani dziwną rolą swoją, zachował zimną krew, 
przytomność i dla Julii był z zimnym, pokornym uszanowaniem.
   Biedna kobieta jak wszystko, co on czynił, znalazła to postępowanie wobec Krystyny 
najwłaściwszym, za—  stosowała się do tej skazówki i rozkazu, była również lub starała się 
przynajmniej być poważną i chłodną. Niecierpliwiło to Krystynę, patrzyła na nich milcząca i 
chmurna przez godzin kilka, często zagryzając wargi lub rzucając słówka drażniące, 
dwuznaczne, napawała się przykrością, którą czyniła obojgu. Gdy na chwilkę hrabina wyszła, 
a oni zostali z Krystyną sam na sam, spojrzeli na siebie zimno, ale przenikająco.
   — Dlaczegożeś tu przyjechała? — szepnął Adam.
   — Dlaczego? O, nie rozumiesz więc! — z tłumionym i nieszczerym śmiechem odparła 
kobieta — Chciałam własnymi przekonać się oczyma, jak wielką dla mnie czynisz ofiarę... 
Ale tu nie miejsce mówić o tym — przerwała żywo — mogliby nas podsłuchać: zrobię tak, 
aby mnie proszono, żebym przenocowała, ty uczynisz tak, abyś do mnie mógł przyjść 
wieczorem, gdy się rozejdziemy, ale koniecznie.
   Rzecz była niebezpieczna i trudna, pan Adam zawahał się nieco.
     — O, ale to być musi! — rzekła z przyciskiem. — Mamy z sobą o ważnych rzeczach do 
pomówienia.
   Wtem posłyszawszy szelest sukni nadchodzącej Julii, dodała:
   — Jakże ślicznie kwitną te laury! Przypominają Włochy.
   Julia weszła, oko jej z jakimś niedowierzaniem instynktownym spoczęło na obojgu, ale 
Krystyna była niedocieczona, a Adam stał opodal i szczypał roztargniony kwiatki, o których 
była mowa. Na jego twarzy malowało się tylko jakby wielkie, majestatyczne znudzenie.
   Począł się zaraz użalać na ból głowy niezmierny, dokuczliwy i zażądał odejść do siebie, 
aby się wcześniej położyć i usnąć: migreny naówczas były w modzie, podlegali im i 
mężczyźni wielkiego świata. Julia nie
     okazała się wcale przeciwną odpoczynkowi po podróży. Znikł więc pan Adam wcześnie 
z horyzontu i nie ukazał się więcej: przyjaciółki pozostały sam na sam.
   — Prawda, jak on jest cudownie piękny! — zawołała po jego odejściu hrabina łamiąc 
ręce. — Może ta piękność zwodzi, może pokrywa duszę czarną, ale ona mówi do mnie 
nieziemskim językiem o aniołach otaczających tron boży. Może pod nią jest serce 
skamieniałe, może się kryje zdrada, zbrodnia, niewdzięczność, ale w tę twarz ja bym marząc 
patrzyła wieki... Ale nie bluźnijmy!
   Zakryła oczy, Krystyna ruszyła ramionami z uśmiechem tłumionym:
   — A, kobieto, tylu było nadeń piękniejszych! A Staś? A hrabia August? A pan generał?
   — Wszyscy byli piękniejsi, ale on jest dla mnie więcej niż piękny — on jest pięknością 
samą.
   Krystyna poczęła się  śmiać, Julia także.
   — Jakżeś ty szalona! — rzekła. — Nieprawdaż!
     — O, prawda! Życzę ci tak raz w życiu oszaleć! Na tym skończyła się rozmowa.
   Krystyna wstała, aby się pożegnać.
   — Jutro do dnia — rzekła — wyjechać muszę: nie będę cię już budzić. Może mi masz co 
polecić, jadę wprost do Warszawy.
   Dwie przyjaciółki mniej wprawdzie czule niż przy powitaniu uściskały się jednak z 
wylewem przyjaźni, pożegnały potem chłodnawo. Krystyna odeszła do pokojów dla siebie 
przygotowanych, hrabina do swej sypialni, znużona jej towarzystwem, rada, że się jej 
nareszcie pozbyła.
   Pilno jej było usunąć tego natrętnego, ciekawego świadka i pozostać znowu samą: nie 
pragnęła teraz ani ludzi, ani roztargnienia.
   Z uczuciem błogiego spokoju cofnęła się do swego
     pokoju, usiadła przed zwierciadłem i zadzwoniła na wierną Pamelę, aby się od 
powiernicy dowiedzieć
   o ulubieńcu. Ona jej zwykłe służyła do poselstw za pośrednika i wiernego szpiega.
   Pamela przyszła nierychło, chmurna, zamyślona, po jej twarzy można się było 
dorozumiewać, że przynosiła jakąś niedobrą nowinę.
   Julię uderzyło to tym mocniej, że ona była w dobrym humorze; rozpuściła długie swe i 
piękne warkocze na ramiona i przypatrując się sobie w zwierciadle, pytać się go zdawała, czy 
jeszcze kochaną być może? Pochlebca szklany odpowiadał jej potwierdzająco.
   Była w istocie piękna jeszcze, piękna szczególniej podniesieniem ducha, wielkim 
uczuciem, choć wiek
   i strapienia, choć sam ten żar namiętności wypiętnował  ślady na jej obliczu: uszlachetniło 
się ono, wyjaśniło miłością dochodzącą do zupełnego zaparcia siebie i ostatecznej ofiary. 
Twarz jej zmieniła się jak serce, sama ona C2uła się teraz piękniejszą, bo uczucie gorące jak 
światło wewnętrzne w alabastrowej lampie rozlewało na nią wyraz, który tylko ono dać może, 
który bardziej niż linie i barwy stanowi istotną piękność.
   Uśmiechając się, sparta na łokciu, dumała; zdawało się jej niepodobieństwem, aby tą siłą 
magnetyczną nie pociągnęła ku sobie, by człowiek, co tak był kochany, mógł jej nie kochać.
   W tej chwili błogiego uspokojenia żadne trwożne przeczucie nie mąciło jej nadziei. 
Pamela, wszedłszy, spojrzała na nią prawie z politowaniem, ale razem z dziką jakąś radością, 
której doświadcza zastygły człowiek, mogąc słowem rozczarować szczęśliwego.
   — Wiesz tam co o nim? — spytała Julia Pameli. — Czy śpi? czy chory, zmęczony, 
prawda?
   — Nic nie wiem — odparła sucho powiernica.  Hrabina spojrzała na nią i postrzegła 
dopiero na tej twarzy ślad niezwykłego jakiegoś wrażenia.
   — Co ci jest? Czyś ty chora? — zapytała.
   — Pani wie, że ja nie choruję nigdy — odpowiedziała Pamela wzdychając.
   — Czegóżeś ty tak ponura, właśnie gdy jam taka szczęśliwa?
   — A, może dlatego, że się o pani szczęście obawiam — ciszej szepnęła przyjaciółka.
   — Miałożby mu co zagrażać? Mów! Mów! I hrabina zerwała się prędko.
   Pamela spojrzała i umilkła nagle, jakby się jej przelękła.
   — Pani bo nic powiedzieć nie można: każdą rzeczą tak się przerażasz i wszystko bierzesz 
do serca... A... doprawdy, ten młokos jej niewart.
   — Cicho, cicho! Bluźnisz!.
   — Każesz mi pani milczeć, będę milczała.
   — A, nie, mów! Ja się niczego nie lękam, mów!
     — Ale cóż ja pani powiem... Pani dawno to wiesz, że ja mu nie wierzę, a teraz może 
większe mam powody niż kiedykolwiek.
   — O, nie cedźże mi trucizny po kropli, wylej ją całą od razu! — zawołała, ręce łamiąc, 
Julia. — Mów, na Boga!
   — Zdaje mi się, żeś pani mocno zbłądziła, sama mu robiąc znajomość z Krystyną.
   Julia wzdrgnęła.
   — Nie! Nie! To nie może być! Ona jest moją przyjaciółką.
   Pamela uśmiechnęła się, odpowiadając francuskim przysłowiem:
   —  On n'est trahi que par ses amis...
   — Ty wiesz już coś?
   — Wiem, ale po cóż mam panią martwić!
     — Zabij mnie, jeśli chcesz, ale ratuj serce moje! — zawołała gwałtownie kasztelanowa. 
— Może czas jeszcze, może to złudzenie, domysł? Mów!
   — Nie gniewajże się pani na mnie — przyklękając zaczęła powiernica. — Od wczoraj 
wiem przez jej ludzi, że w Paryżu zbyt się z sobą często widywali, że przesiadywał tam często 
sam na sam z nią do późnej nocy. Pomiędzy nimi coś jest. Pani uważasz, że ten jej pośpieszny 
przyjazd nie jest naturalny. Nie ręczę, żeby ta choroba wieczorna nie była zmyślona. Ja tej 
kobiecie nie wierzę.
   Cała ogniem spłonęła Julia. Przyszły jej na myśl wyrazy rozmowy z Krystyną, jej 
uśmiechy, jej rumieniec, gdy Adam wszedł do salonu. Szybko zwinęła włosy, narzuciła na 
ramiona płaszczyk, porwała klucz od pokojów Adama i nie rzekłszy słowa wyszła. Wargi jej 
trzęsły się, oczy były łez pełne. Pamela chciała ją wstrzymać, ale się jej wyrwała silnie, 
popchnęła ją i wybiegła.
     Drzwi mieszkania Adama, od których Julia klucz miała, były wewnątrz na zasuwkę 
zaryglowane, w oknach nie było widać  światła. Julia zawahała się, czy poprzestać na tym, 
czy dobijać się koniecznie prawdy, ale w gorączce namiętności prawda zdawała się jej 
znośniejszą od kłamanego szczęścia. Poleciała żywo do pokojów Krystyny.
   W pierwszym znalazła czuwającą sługę, która widocznie zmięszana powstrzymać ją 
chciała oznajmując, że pani śpi od dawna. Odepchnąwszy ją, Julia szybko wpadła do sypialni.
   Dziwny, niespodziewany obraz oczom się jej przedstawił.
   Krystyna leżała na szezlongu oparta na białej ręce z wdziękiem posągu, przypominała 
znaną Agrypinę muzeum neapolitańskiego: może się od niej nauczy—
    
     ła tej postawy. Drobne jej nóżki w białych jedwabnych pończoszkach, wysunięte spod 
sukni, zdawały się umyślnie ułożone na pokaz i na pokusę; przed nią na podnóżku klęczał pan 
Adam, patrząc jej w oczy i uśmiechając się. Szeptali z sobą cicho, nachyleni ku sobie. 
   Scena ta w lewo ode drzwi wchodowych się odegrywała: oświecała ją jedna słabo płonąca 
lampa w alabastrowym naczyniu, a wdziękiem układu wyzywała współczesnego jakiego 
malarza.
   Julia nie postrzeżona stanęła w progu oparta o drzwi i długo dosyć przypatrywała się im, 
gniotąc serce, które się jej z piersi wyrywało.
   Wzrok jej, napawając się widokiem tej zdrady, coraz siły nabierał, natężenia, grozy, 
gniewu, zajadłości; nareszcie jako ostry miecz wbił się w Krystynę, która, nie widząc jeszcze 
rywalki, poczuła ją... i z lekkim okrzykiem porwała się z szezlonga.
   W tej chwili Julia podeszła milcząca kilka kroków ku nim i nim wylękła kobieta potrafiła 
się zasłonić i uchylić, drżącą, białą dłonią rzuciła jej w twarz, policzkując bezwstydnicę.
   Potem splunąwszy ze wzgardą i zrzucając z dłoni rękawiczkę, którą dotknęła jej twarzy, 
spojrzała na Adama, który stoczywszy się z podnóżka, na kolanach na posadzce, przerażony, 
z rękami załamanymi zdawał się błagać litości.
   Po krótkim urwanym wykrzyku nastąpiła cisza śmiertelna. Julia pochwyciła za rękę 
Adama i nakazująco chciała pociągnąć go z sobą, ale młody człowiek oparł się jej gwałtownie 
i wyrwał.
   Oprzytomniawszy nagle, ostygły, zdobył się na siłę niespodzianą. Piękna Krystyna 
płakała z gniewu.
   Julia jeszcze słowa na ustach znaleźć nie mogła, nareszcie iak wybuch wlukanu wyrwało 
sie jej z piersi:  — Precz, żmijo, precz! Nie kalaj mi domu!
   — Julio, na Boga, posłuchaj! — zawołała Krystyna składając ręce. — Opamiętaj się, 
szalona!
   — Tak! Jam szalona, tyś podła!
   — A jeżeli ja go kocham także! — krzyknęła, zrywając się oparzona tym drugim 
policzkiem, kobieta. — A jeśli on mnie, nie ciebie kocha?
   — Ty kochasz? Ty byś mogła kochać?! — szydersko, dziko zaśmiała się Julia.
   — Julio, milcz! — przerwała Krystyna blednąc. — Obie mamy zbyt wiele rachunków z 
przeszłością, abyśmy ją wyzywać miały. Milcz! Ja go kocham, on jest i będzie moim!
   Adam milczał, Julia zwróciła się ku niemu.
   — To mój narzeczony — dodała Krystyna. — Jest mym mężem albo nim będzie jutro. 
Dałam mu rękę, ty nie możesz być jego żoną!
   Na te słowa biedna kobieta jak piorunem rażona uczuła, że się jej zawróciło w głowie: 
błysk przeleciał po niej i padła na krzesło rozpłakana, nieprzytomna: wszystka wściekłość i 
energia ją opuściły.
   — O Boże mój! — zawołała. — Matkę i ojca dla mnie, a mnie poświęcił dla tej kobiety! 
Nie, nie! To być nie może, mów, Adamie, mów, ulituj się!
   I zsunęła się przed nim na ziemię, uklękła w postawie błagającej: włosy jej rozwiązane 
skryły ramiona, jak modląca się Magdalena Corregia była uroczej piękności... nie poruszyła 
wszakże tego kamiennego człowieka.
   — Drogi mój! — wołała. — Nie, to być nie może... — to sen! Ty mnie zdradzić nie 
możesz, ty masz serce... jam w twym sercu, w twej piersi była pierwsza, jam ci dała poznać 
szczęście, ja cię tak kocham! Mógłżebyś mnie opuścić, zabijać? Mów, Adasiu!... Litości, 
litości!  Ale Krystyna okiem czarnym, rozogniającym się coraz bardziej wpiła się także w 
jego źrenice. On stał i zdawał się myśleć tylko, co ma odpowiedzieć, ale żaden muskuł twarzy 
jego nie zadrgał.
   — Ja... ja nie mogłem tak pozostać  — rzekł wreszcie głosem stłumionym. — Byłem tu 
dworakiem, sługą, zabawką. Jestem sam w świecie, bez podpory, moja cała przyszłość...
   Słowa zdławione wstydem w gardle mu zamarły. Julia rzuciła mu się do nóg.
   — Panie mój! — krzyknęła. — Widzisz, ja już nawet wstydu nie mam, ty miej litość! Ja 
ci wszystko przebaczę, zapomnę... Powróć do mnie tylko! Ja umrę, ja bez ciebie żyć nie 
mogę! Czego żądasz? Zrobię wszystko: zabiję męża, otruję go, oddam ci wszystko, co mam, 
ukradnę, czego zabraknie, wydrę... Mów, co mam robić, ale mnie nie opuszczaj!
   — Moja droga — przerwała Krystyna, która miała czas spić swój wstyd i uspokoić się  — 
to są  próżne naśladowania tej starożytnej tragedii, o której mi wspominałaś. Ja go kocham, 
on mnie kocha, twoim już nie jest, nie będzie, być nie może; rozstańmy się spokojnie, jak 
przystało na dwie przyzwoite eks—przyjaciółki i rywalki. Cóż ty chcesz od niego? Ja mu daję 
los, imię, rękę, opiekę głośną i jawną rodziny; ty mu nic prócz wypełzłych wdzięków dać nie 
możesz.
   — Więc to nie jest człowiek! — zaryczała Julia. — Więc to na sprzedaż niewolnik, 
którego kupujesz sobie! Mogłaś sobie kupić innego, a nie kraść mi go, złodziejko!
   Na chwilę w głosie jej zawrzał  śmiech szyderski, ale łkanie go stłumiło. Rzuciła się ku 
Adamowi, chcąc go uścisnąć, ale młody chłopak się cofnął, a ręka Krystyny odtrąciła go za 
szezlong i wskazała mu rozkazująco miejsce poza sobą.  Biedną opuszczona płakała, rzucała 
się, chodziła po salonie zataczając się, a widok tej strasznej boleści niemej, rozpaczliwej nie 
czynił wrażenia na tej zimnej parze, która na nią patrzyła jak na widmo obłąkane. Nagle Julia 
schwyciła nóż leżący na stole, rzuciła się ku Adamowi i pchnęła go nim w piersi. Ale 
uderzenie to było słabe i niezręczne, nóż tępy, a Krystyna i Adam zdołali cios odwrócić i 
wyrwać z jej dłoni żelazo. Hrabina padła na posadzkę, wijąc się w konwulsjach, bólu i płaczu.
   — Na Boga! — zawołała Krystyna. — Ludzie posłyszą, nadejść kto może! Możnaż się 
było spodziewać takiego szaleństwa?! Adamie, idź waćpan i każ natychmiast konie 
zaprzęgać, jedziemy razem, ty ze mną. Ja tu chwili dłużej pozostać nie mogę... prędzej... 
prędzej!
   Na te słowa posłyszane czy odgadnięte, Julia porwała się z ziemi.
   — Ja go nie puszczę! — zawołała. — On nie pójdzie stąd, on jest mój! Jam go kupiła 
przecie wstydem, hańbą, sercem! Zwołam ludzi, popełnię gwałt, każę bezwstydnicę osmagać. 
Nie dam go!
   Krzyk ogromny rozległ się po pokoju, ale z nim uleciał ostatek sił nieszczęśliwej, która 
padła zemdlona, na poły umarła.
   Przerażona Krystyna porwała za rękę Adama i nie oglądając się poza siebie, wskazawszy 
służącej Julię, nie czekając koni, obawiając się istotnie gwałtu, wybiegła z pałacu, drogą na 
pole... mimo ciemności nocnych.
   Tak się skończył akt tej tragedii, o której później najdziwniej sprzeczne krążyły pogłoski.
   Warszawa tej zimy była bardzo świetną, nigdy może zjazd nie był tak liczny.  Do 
świetniejszych domów stolicy należał dom hrabiny O..., niegdyś sławnej z wdzięków i życia 
dosyć swobodnego Krystyny X... Warszawa zdumioną została jej niespodziewanym 
zamążpójściem za człowieka prawie zupełnie tu nie znanego, młodszego znacznie od niej, o 
którym powiadano, że wzięty na wychowanie przez swych dalekich krewnych, opuściwszy 
ich, przeszedł do ciepłej wdówki. Ciemna jakaś, straszna, skandaliczna historia kryła się w 
głębi tego wypadku, o którym zresztą bliżsi milczeli, dalsi nie wiedzieli wiele, a ciekawi 
niewiele dopytać się mogli. Dosztukowywano wyobraźnią i domysłami to, czego brakło w 
opowiadaniach: mało kto wszakże chciał o tym mówić i lubił.
   Wiedziano tylko, że kasztelanowa Julia dla słabości męża pozostała na wsi na czas jakiś i 
przypisywano to poróżnieniu z dawną przyjaciółką i wychowańcem.
   Ślub pani Krystyny z młodym chłopakiem i nagłe jego wyniesienie się zwróciły nań 
uwagę  wszystkich; godzono się też niemal ogólnie na to, że godzien był losu, który go 
spotkał, gdyż przymioty umysłu, powierzchowność miła, uprzejmość w obejściu, takt w 
postępowaniu z ludźmi, wielu go zalecały. Jeden tylko był dlań głos pochwały: ogólny i 
zgodny.
   Pani Krystyna, która bardzo długi czas spędziła za granicą, wyszedłszy za mąż postawiła 
swój dom na stopie bardzo świetnej. Świeży spadek po ciotce, która jej zapisała całe swe 
mienie, szczątki odziedziczone po mężu dawały jej więcej jeszcze środków zajaśnienia na 
teatrze ówczesnym wielkiego świata; uboga byłaby może potępiona i wzgardzona, bogata i 
można w stosunki została wytłumaczoną i uniewinnioną. Ludzie znajdowali nawet, że los ten 
się jej należał.
   Dom nowo otwarty zalecał się nadzwyczajną elegancją i dobrym tonem, uchodził jeśli nie 
za jeden z najświetniejszych, to za jeden z najwykwintniej urządzo—  nych w Warszawie: 
obudzał nawet zazdrość wielu współzawodniczek majętniejszych, ale nie tak zręcznych. 
Państwo młodzi, których zaślubiny odbyły się gdzieś na wsi, po cichu, ale później przez 
wielowładną i możną rodzinę kraj czyny uświęcone zostały mnóstwem wspaniałych przyjęć i 
obchodów, gdyż pani prezentując swojego męża obwoziła go po całym kraju — państwo 
młodzi przybyli po tej wędrówce matrymonialnej do stolicy poprzedzeni sławą młodego 
stadła, które zajaśnieć miało na horyzoncie Warszawy blaskiem najlepszego zagranicznego 
tonu. Wiele sobie naprzód obiecywano z tego domu.
   Sama pani wiedziała dobrze, iż jedynym sposobem utrzymania przy sobie męża było 
rzucenie go w tę grę namiętności ambitnych, w to polowanie o znaczenie i wziętość, które 
pochłaniając go całego, miało mu odjąć ochotę do innych intryg i zabawek.
   W nauczającej podróży, którą z nim odbyła od komina do komina dworu swej familii, 
starała się, jako wytrawniejsza od niego, wskazać mu przykładowo, na członkach swej 
rodziny, umiejętności życia i robienia kariery, różne strony politycznego świata, różne drogi 
pochodu i sposoby, jakimi dobijać się było można coraz wyższych szczebli.
   Naturalnie nie było tam wcale prawie mowy o korzyściach ogólnych dla kraju z obrania 
tej lub innej drogi, ale o wyzyskaniu położenia dla siebie. Krystyna dawała mężowi 
zbawienne nauki, a w obawie, aby się zbyt porywczo ku jednej stronie, paląc za sobą mosty, 
nie rzucił, skreślała mu zawczasu program przyszłego postępowania.
   — To, co czyni rozdzielona familia moja, która wszędzie ma przyjaciół, plecy i 
zwolenników, na pozór będąc w opiniach niezgodną, a w rzeczy zabezpieczając się tym 
podziałem na wszystkie obozy od wszelkiego  wypadku — myśmy powinni uczynić na 
mniejszą skalę. Nie potrzeba się garnąć wyłącznie do nikogo, aby
   o ile możności żyć dobrze ze wszystkimi, czekać, patrzeć i zachować się dla wypadków, 
aby one nas nie zgniotły. Każde stronnictwo wymaga ofiar, a ty ani ja nie powinniśmy paść 
ofiarą. Trudno jest zgadnąć, kto wygra; trzeba być zawsze gotowym stanąć przy tych, co się 
utrzymają. Cała twoja mądrość  — mówiła mu Krystyna — grać rolę obojętną, niewyraźną, 
dać się pożądać wszędzie, pokazać czasem, że się ma siłę, ale jej nie poświęcać, qu'? bon 
escient, gdy się wyrachuje, jak by się z niej największy wyciągnęło pożytek.
   Nauki te trafiały do przekonania uczniowi, który w przyswojeniu ich sobie okazał wiele 
bardzo inteligencji. Krystyna dotąd ze wszech miar była z męża zadowolniona, wiele sobie 
obiecywała w przyszłości po nim.
   Rzadko kto potrafi się tak prędko wcielić w położenie całkiem dla siebie nowe, jak hrabia 
Adam (został bowiem hrabią niezaprzeczonym); znano go już w stolicy i zwano le beau.
   Chłodny, obrachowany, grzeczny, miły na podziw, pełen słodyczy, pełen wyrozumiałości 
dla bliźnich, którym nigdy nawet najjawniejszych grzechów ich nie miał za złe ani się nimi 
odstręczał, hrabia Adam był w ogóle ze wszystkimi dobrze, lubili go wszyscy, pożądany był 
wszędzie.
   Surowsi wprawdzie dziwili się trochę, widząc go siadającym z kolei na wszystkich 
stołkach, ale młodość
   i skromność wymawiały ten sceptycyzm polityczny, sądzono, że wszystkich krzesełek 
próbował, aby w ostatku obrać sobie najdogodniejsze.
   Chętnie posługiwał jednym i drugim, uśmiechał się ich argumentom, przyklaskiwał 
skromnie postępowa—  niu, rysy tylko jego zbyt wybitne zawsze się starał ścierać i łagodzić. 
Najradykalniejsze teorie, przechodząc przez jego usta, nabierały charakteru oklepanek 
rozcedzonych w wodzie różanej, nikomu nieszkodliwych.
   Z kolei też salon hrabiny dawał przytułek gościnny Kołłątajom i Ignacym Potockim, to 
znowu Branickim i Rzewuskim; a że w nim wszyscy się bawili i każdy potrzebował 
terytorium neutralnego, aby się na nim czasem spotkać z przeciwnikiem i wybadać go — 
znajdowano go pod tym względem bardzo wygodnym.
   Adam właściwie nie miał  żadnych stałych przekonań, zbyt był młody jeszcze, aby w 
sobie wyrobił mocno idee polityczne; wychowanie paryskie zatarło w nim zasady młode, w 
zamian nie dając mu żadnych nowych, prócz mglistych pojęć jakiegoś idealnego, lepszego 
bytu ludzkości, stanu natury, popsutego i nadwerężonego przesądami. Przesądem naówczas 
zwało się w ogóle wszystko, czego nie rozumiano.
     Czując, że w wielu rzeczach doświadczenie żony mogło mu być przewodnikiem 
bezpiecznym, pan Adam słuchał jej wiernie: Krystyna była nim zachwyconą.
   Posłuszna tradycjom familijnym ważyła jeszcze, jaką dlań obrać ma drogę; umysł jej 
żywy chwilowo dawał się opanowywać ideom nowym, ale praktyczność niewieścia 
wstrzymywała ją od zupełnego oddania im i poświęcenia jednemu stronnictwu. Z nowatorami 
wyuczyła się ich języka i gdy towarzystwo było wybrane, szydziła z przesądów jak drudzy; ze 
starymi, którzy ubolewali nad ideami nowymi, dźwiganiem się do równości wszystkich 
stanów itp., umiała zręcznie rzucić argument i żarcik na stronę ich przekonań.
   Nie wiążąc się ani z jednymi, ani z drugimi, hrabina wyczekiwała. Adam był jako młody 
skłonniejszy do rzeczy niestarych, był przy tym szlachetką ubogim
     wielkiego imienia i musiał się zasługiwać po trosze nowemu obozowi; ona jako z panów 
pani miała tę  żyłkę arystokratyczną, której wypruć z człowieka nic nie potrafi, nawet 
nieszczęście, nauka, nawet serce i umysł wzniosły.
   Dom nowy był więc bardzo przyjemny, urządzony nie tak wspaniale, jak raczej 
wykwintnie i starannie, nade wszystko dobrego tonu. Hrabina była bogatą, świeżo 
otrzymanym spadkiem więcej niż resztkami dawnego mienia, które wraz z nieboszczykiem 
mężem zadłużyła; kłopoty majątkowe, których dawniej doświadczyła, nauczyły ją więcej 
rządności, wiek dojrzalszy uczynił prawie oszczędną. Mąż musiał się stosować do jej woli i 
być posłusznym.
   W istocie przybrany ten małżonek młody, który dogadzał miłości własnej kobiety, 
chlubiącej się najpiękniejszym mężczyzną w Warszawie, trzymany był w dość ostrych 
klubach, ale tak, aby ich nie czuł zbytecznie. Hrabina nie kochała go zbyt zapalczywie, ale 
była oń zazdrosną, obchodziła się  z nim trochę jak z młokosem i studentem, nie dozwalała 
rozporządzać niczym: była dobrą dlań i łagodną, ale panią.
   Adam, który sądził, że tu dopiero swobodnym będzie, poczuł się w bawełną wywatowanej 
niewoli. Kajdany były złote, brylantowe, kwiatkami upstrzone, ale ciężyły jak wszelkie 
więzy.
   Jednym słówkiem czasem, w chwili rozdrażnienia, hrabina dawała mu poczuć gorzko, że 
go wyciągnęła z niczego, że go, jak mawiała, uszczęśliwiła, podniosła. Adam miał sobie 
wyznaczoną pensję miesięczną, wystarczającą na potrzeby, zbyt szczupłą na fantazje; interesa 
były w rękach pani, a ilekroć on się sam chciał do nich wmieszać, zbywała go milczeniem 
znaczącym, z marszczkami na czole, udając, że nie słyszy, że nie widzi lub nie rozumie. Cała 
służba domowa, zacząwszy  od dziwnie brzydkich, jakby naumyślnie dobranych, 
garderobianek aż do stróża kamienicy, miała ciche posłannictwo szpiegowania pana i 
donoszenia o wszystkich jego obrotach. Rozkazy wydawane przezeń  proprio motu, gdy 
przechodziły pewien zakres, szły przed spełnieniem po konfirmację do wszechwładnej pani.
   Adam nie mógł nie poczuć tej roli upokarzającej dla mężczyzny: nosił on tytuł męża, 
spełniał jego rolę, ale mu nie wolno było sięgnąć po władzę mężowską. Zazdrosna do 
śmieszności hrabina sama sobie pozwalała być zalotną, gdy jej do tego przyszła ochota, ale 
najmniejsze ze strony męża zapytanie, mina, obudzały w niej tylko śmiech pogardliwy. 
Odprawiała go, kazała mu przychodzić, wzywała do siebie lub nie dopuszczała, jak się jej 
podobało.
   Z jego strony najmniejsze opóźnienie w mieście, trochę swobodniejszy ruch wywoływały 
sarkazmy, wymówki, kilkudniowe milczenie i innego rodzaju delikatne prześladowania.
     W ogóle starała mu się  życie uczynić znośnym, ale pragnęła, by je wiódł posłusznie, 
wedle zakreślonego przez nią planu, i wyrzekł się własnej woli. Wszystko aż do stroju, jaki 
miał włożyć, aż do ksiąg, które miał czytać, do ludzi, z którymi bliżej się mógł związać, było 
mu wyznaczone; niekiedy nawet, jakby dla wypróbowania, pytała go o zdanie sprawy z 
zadanej mu lekcji.
   Adam czasem się też próbował zerwać z tego łańcucha, ale do niego powracał, bo gdy 
chciała, umiała go zręczna pani upieścić, ukołysać i zniecierpliwiony umysł uśmierzyć; trochę 
obudzić namiętność, podrażnić dumę, odegrać nawet miłość jakąś, w swoim rodzaju 
zapalczywą i działającą jeśli nie na serce, to na młode zmysły.
   Była to kobieta z doświadczeniem, z głową, bez serca
     wprawdzie, ale rozumna i zręczna; życie z pierwszym mężem posłużyło jej wielce do 
prowadzenia drugiego, okuła go powoli, delikatnie i robiła z nim, co chciała.
   W kilka tygodni po ślubie, z rana, poprosiwszy go do siebie na śniadanie, kazała mu 
zajrzeć pod serwetę. Adam znalazł tam Order Świętego Stanisława i patent nań, za który 
gorąco ucałował jej rączki. Był z niego bardzo szczęśliwy przez parę miesięcy, ubierał się 
weń, cieszył, chlubił i nigdy mu na myśl nie przyszło nawet spytać się siebie, za jakie go 
dostał zasługi.
   Nowy kawaler Świętego Stanisława pojechał podziękować zań królowi, a Stanisław 
August na skromny jego komplement odparł grzecznie:
   —  Praemiando incitat, spodziewam się, że waćpan, panie hrabio, ojczyźnie za to 
wypłacisz się, a nie przestając na tej dystynkcji, zechcesz ubiegać o wyższe. Wiele na panu 
pokładam nadziei.
   Adam stał się zwolennikiem króla bardzo gorącym na czas jakiś  — trwało to jednak 
krótko.
     Po upływie pewnego czasu zawakowało starostwo, które z lat dawnych, od wieku 
bywało zawsze w rękach rodziny pani hrabiny: jeździła sama, aby na nie wyjednać ustępstwo 
od swoich, kręciła się i Adam otrzymał tytuł z dochodem. Intrata starostwa była czystym 
zyskiem dla hrabiny, gdyż uwolniła ją od płacenia mu pensji, a Adam miał przecie coś 
własnego. Żona oszczędziła na tym nieco, on zyskał pozór niepodległości, coś jakby własny 
majątek, chociaż do zarządu musiał użyć ludzi, jakich mu wyznaczono, i w istocie poczuł 
zaraz, że i tu panem nie był.
   Zabierało się nawet na wyjednanie urzędu dworskiego, choć niewielkiego, dla nowego 
podkarmienia ambicji Adama, gdy stary hetman, którego jako kuzynka hrabina używała do 
tego poplecznictwa, powiedział jej otwarcie:
     —  Ma ch?re cousine, wiesz, że wszystko jest u nas dostępne dla wszystkich, kiedy się 
kto do tego wziąć tylko umie, ale mi się zdaje, że zbytnią tą troskliwością o męża psujesz 
mu...
   — Ja, wujaszku? — spytała Krystyna. — A to jak?
   — Ty go anihilujesz — odparł kuzynek — on nic nie robi, nie ma znaczenia, bo nie ma 
woli, bo nie może pokazać, czy ma jaki talent w istocie; pochłonęłaś go jak wszystko, co cię 
otacza, moja czarownico. Ale potrzeba z dwojga jedno wybrać: albo chcieć dlań tylko 
błyskotek pozornych, albo żądając wyniesienia istotnego, dać mu do niego prawa.
   Hrabina zacięła usta.
   — Ja wiem — rzekł hetman — o co ci chodzi, filutko, jesteś i chcesz być panią u siebie, 
panią i nad nim; boisz się, aby cię rumak nie uniósł, gdy mu cugli popuścisz, byś z pani nie 
została niewolnicą: przyznaj się? Ale tu potrzeba wybierać. Jeżeli będzie sam przez się nic nie 
znaczący, zostanie zawsze słomianym dygnitarzem. Niechże coś przecie robi, niech się da 
poznać; ma talent, ma głowę, pieścisz go pani.
   Hrabina potrząsła tylko głową, nie śmiała nic odpowiedzieć.
   — Możecie go użyć przecie — odezwała się po chwili —  lui et moi nous n'en demandons 
pas mieux.
   — No, to spróbujemy — rzekł hetman — ale jeszcze jedno, moja droga kuzynko... 
Souffrez que je vous en parle ? coeur ouwert: nie wiem doprawdy, jakiej barwy jesteście, w 
waszym domu bywają ludzie wszystkich odcieni, nie wiemy, czy na was rachować możemy. 
Jeżeli starosta jest z królem, wypadałoby, aby się wyraźniej desygnował.
   Tych kilka uwag skłoniło hrabinę do pomyślenia nad przyszłością, potrzeba się było 
wreszcie stanowczo postawić i pchnąć męża w życie czynniejsze.  Nastręczyła mu się tu 
pierwsza zręczność wejścia w życie czynne, przy redakcji projektów, które zrazu po cichu 
przygotowywał Sejm Czteroletni. Nim się podjął udziału w tej pracy, spytał wprawdzie żony, 
cle już był na pół związany uczynionym przyrzeczeniem; a choć ona wątpiła trochę o 
szczęśliwym przeprowadzeniu reform, zgodziła się na propozycję męża. Byli sam na sam.
   — Słuchaj — rzekła do niego — masz dosyć rozsądku, żebyś mnie pojął: nie będzie to 
pierwszy przykład tego rodzaju ani ostatni. Musimy się rozdzielić. W gruncie ja podzielam 
twe przekonania, ale choć i w tym obozie mam krewnych, stosunki ściślejsze wiążą mnie z 
przeciwnym; musimy każde pójść w inną stronę. Ja zostanę ze starszymi, ty idź z nowatorami 
nie zapędzając się zbyt daleko. Będziemy się różnić w przekonaniach i opiniach, ale to ze 
wszystkiego najrozumniejsze: albo ty mnie, lub ja ciebie ratować będę, gdy przyjdzie 
godzina.
   Układ ten zawarty po cichu pociągnął za sobą małą zmianę w życiu domowym, dał trochę 
więcej swobody panu Adamowi i oddzielny salon, w którym co się działo, skrzętnie usłużne 
szpiegi donosili pani. Za to mąż, mimo starań, bardzo mało mógł wiedzieć, co robiła żona: 
częściej widywał ekwipaże posłów i figur urzędowych przed jej drzwiami niżeli same te 
figury.
   Hrabina rzuciła się w intrygi polityczne z zapałem kobiety, która już kochać nic nie 
mogąc potrzebuje czymś  żyć przecie.
   Można było przewidzieć, że przekonawszy się o nicości i marnocie świata, odda się, 
poczekawszy, księżom, dewocji i rozciągnie swą opiekę nad kościołem.
   Zwykła to litania uczuć tych kobiet, którym życie ich domowe i rola cicha a spokojna 
żony i matki nie starczy: kochanek, mąż, kochankowie, protektorowie,  protegowani, ostatnia 
miłość, intryga polityczna, rozkochanie się w Panu Bogu, który na zmarszczki i wypłakane 
oczy nie patrzy, na ostatek piesek i papuga. Szło to więc trybem zwyczajnym — koleją 
przewidzianą.
   W zamku kasztelaństwa, po tej straszliwej nocy, której ślady umiano zatrzeć bardzo 
zręcznie, aby uniknąć hałasu i skandalu zbyt głośnego, choć mimo największych starań plotki 
i wieści chodziły długo różne i dziwne, cicho było i smutno jak w grobie. Zdrada ulubieńca, 
dowód braku serca i charakteru z jego strony nie wyrwały z duszy Julii ostatniego uczucia, 
którym żyła. Powoli podniosła się z łoża boleści, wstąpiła w nią jakaś otucha, jakaś myśl ją 
ożywiła, serce jej bić zaczęło nadzieją.
   Z Warszawy pani de Rive donosiła jej o pożyciu dwojga młodych małżonków takie 
rzeczy, które mogły rozbudzić na nowo dawną miłość. Adam był wedle niej, upokorzony, 
biedny, nieszczęśliwy bardzo, grał rolę fałszywą i dwuznaczną. Julia poczęła go żałować, 
oburzała się na Krystynę i postanowiła wbrew pierwszym swoim projektom udać się do 
stolicy.
   Kasztelan, któremu można było wmówić i chorobę, i zdrowie, i kurację, chętnie bardzo 
zgodził się na wyjazd. Julia, której chciało się  świetnie wystąpić w stolicy, potrafiła także 
dowieść mężowi, iż wypadało im koniecznie sprzedać część majątku w Sandomierskiem, na 
którą trafił się kupiec, bo ziemia ta była licha i nieintratna, kłopotliwa do zarządu, podlegała 
zalewom, a kapitał otrzymany opłaciłby pilniejsze długi. Kontrakt sprzedaży podstawiony 
został w porę, zaliczono pieniądze, a że wierzyciele nie nalegali o swe należności, można było 
użyć grosza na nową instalację w Warszawie. Najęto pałac Tarnowskich, kazano go  
wyświeżyć, wysłano przodem dwór; Julia dobrała zręcznych wykonawców swej woli i 
jednego poranku obiegła nagle po Warszawie wieść, że piękna kasztelanowa i niedołęga jej 
mąż raczyli przybyć do stolicy, że myślą dawać wieczory, otworzyć dom, występować 
świetnie.
   Wszystko, czym w owe czasy i zawsze pociągnąć można ludzi, obmyślane było bardzo 
pilnie: paradny kucharz Francuz, wypisany z Paryża, czemu się sam kasztelan bardzo 
ucieszył, muzyka zamówiona, salony świeżo przyozdobione, piwnice zasposobione obficie, 
uprzejma gospodyni, ochocze towarzystwo.
   Nigdy dom państwa O... takim blaskiem nie jaśniał, jak przy otwarciu go pierwszym 
balem zimowym, o którym mówiła cała Warszawa na kilka tygodni wprzódy i kilka dni po 
nim.
   Julia wystąpiła na nim wiekuiście młoda, zawsze czarownie piękna, ubrana 
najsmakowniej, bo całą garderobę nową sprowadziła z Paryża; kolacja podana po północy 
wprawiła w entuzjazm najpierwszych smakoszów stolicy, podniebienia były w zachwyceniu. 
Potem wypiwszy kilka koszów szampana, który w modę wchodzić poczynał, choć wedle 
wyrażenia jenerała Komarzewskiego był tylko niezłą limoniadą, grali jedni do białego dnia w 
karty, drudzy tańcowali do upadłego. Wybór, kwiat i śmietanka towarzystwa znajdował się 
tego dnia w pałacu Tarnowskich, sam król jegomość nawet na chwilę ukazać się raczył, 
obszedł z gospodynią cały dom, chwaląc gust przedni w jego przyozdobieniu, a że król przede 
wszystkim był wyrocznią smaku, więc i dom i gospodyni weszły w wielką modę, salon jej 
stał się kat' exochen salonem dobrego tonu.
   Dowiedziawszy się o przybyciu Julii, rywalka jej namarszczyła piękne czoło, ale gdy ją z 
kolei zaczęły  nachodzić wieści o wspaniałym urządzeniu domu,
   o przygotowaniach do balu, o świetnych powodzeniach, których nie mogła być  
świadkiem, zagryzła usta znacząco. Próbowała z tego wszystkiego żartować, ale się to jakoś 
nie udawało, przyzwoitość kazała milczeć, uśmiechano się, gdy szydziła, ale w milczeniu i 
unikając dłuższej rozmowy; świat był widocznie za Julią. Krystyna poczuła, że upada w jego 
opinii.
   Powołała więc zwykłego w takich razach doktora, panią de Rive, osobę dobrą i usłużną. 
Razem przy filiżance czekolady zasiadłszy w żółtym buduarze, zaczęły gawędzić z wylaniem 
się serdecznym.
   — Moja droga, powiedzże mi co ó Julii; ja jej, jak wiesz, nie widuję. Sama nie wiem, jak 
do tego przyszło, ale to się doprawdy nie godzi, żebyśmy się z nią kłócić miały. Elle me'n 
veut, wiem to, ma może trochę słuszności, ale ja poszłam za niego, ona go już musiała dawno 
zapomnieć... To nieprzyzwoicie, żebyśmy dla takiego dzieciństwa wieczyście miały żyć w 
niezgodzie. Nie wspominała ci też o mnie?
   — Nie, nigdy ani słowa.
   —  Dites donc, ty mnie rozumiesz, vous ętes une femme  supérieure  — szepnęła, kładąc 
jej na palec pierścień z soliterem, co de Rive, nieco się opierając
   i opłaciwszy uściskiem, przyjęła zarumieniona — gdybyś ty, co masz nad nią taką 
przewagę, co możesz wszystko, co chcesz, spróbowała nas pojednać z sobą. Sondez la!
   — A, ty nie wiesz, ile razy ja sama już o tym myślałam. To trzeba koniecznie zrobić! — 
zawołała de Rive z zapałem. — Psujesz mi tylko ochotę do pracy tym prześlicznym 
prezentem.
   — O, to od dawna w myśli przeznaczałam dla ciebie; spojrzawszy na palec, przypomnisz 
sobie prośbę moją. To położenie żenuje mnie, spotykając się w to—
     warzystwach, nie wiedzieć jaką rolę grać będziemy musiały. W rzeczy nie tyle mi idzie o 
Julię, ona jest naiwną, sentymentalną, ale o świat... Ty wiesz, jakie rozpuszczają plotki, 
potrzeba choć pozornej zgody, aby im tamę położyć. To i mnie, i hrabiemu szkodzi et cela n'a 
pas  le sens commun.
   Pani de Rive doskonale weszła w przyczyny, powtórzyła to, co jej powiedziała Krystyna, 
rozwlekając i rozprowadzając z prawdziwym talentem redakcyjnym, poddała jeszcze parę 
trafnych myśli, a ostatecznie podjęła się bardzo gorąco całej sprawy.
   Tegoż dnia pani de Rive pojechała odwiedzić Julię, ale mimo zabiegów nie potrafiła z niej 
nic wydobyć o tej ciemnej, tajemniczej historii Adama i pierworodnego grzechu. Hrabina 
była chłodną i zamkniętą, pani de Rive, tym bardziej jeszcze podbudzoną do działania 
trudnością, postanowiła szturmem zdobyć zaufanie.
     Usiadła przy niej, wzięła ją za rękę i odezwała się po cichu:
   — Julio droga, miałam kiedyś twe serce i ufność, spodziewam się, żeś mi ich nie 
odebrała. Mówmy z sobą otwarcie i szczerze. Ludzie nie wiedzieć co plotą, pytają mnie, 
sądzą, żem lepiej uwiadomiona, niż jestem w istocie; ja im nic odpowiedzieć nie umiem, 
chcąc stanąć w twojej obronie. Mów mi: jakeście się rozstali z Adamem?
   — Jak? Bardzo prosto — odparła rumieniąc się Julia — w Paryżu powierzyłam nad nim 
opiekę dobrej przyjaciółce, która mi go zbałamuciła. Pokochał ją czy nie, ale uwiedziony, 
ożenił się...
   — A ty? — spytała pani de Rive, wpatrując się w nią bacznie.
   — A ja — rzekła prawie wesoło, ale z wysiłkiem Julia — cóż? Ja sobie zostałam na boku 
starą opu—
     szczoną Ariadną. Cóż chcesz? Zdaje mi się, że mam już parę siwych włosów: los ten 
spotkać mnie musiał! Krzysia się farbuje, dłużej potrafi być młodą, ja nie; nie mówmy o tym.
   — Owszem, droga moja, mówmy o tym — przerwała pani de Rive — mówmy. Ja widzę, 
żeś ty ostygła i bezpiecznie już tej rany dotknąć możesz.
   — Ja? O, zupełnie! — odparła z udanym chłodem i przymuszonym śmiechem, który 
zwiódł nawet przebiegłą kobietę.
   — Więc dlatego, żeby światu odebrać pastwę, powiedz mi — dodała Francuzka — czy 
nie należałoby wam zbliżyć się, tobie i tej biednej hrabinie?
   — Biednej? Cóż się jej stało? — spytała Julia.
   — O, nie mówmy na teraz o niej — z pewnym rodzajem wzgardy odegranej dość zręcznie 
odparła przyjaciółka. — Jest biedną, bo ty mnie zrozumiesz: nie jest czystą i spokojną w 
sumieniu —  mówiła de Ri—ve. — To fatygujące spotykać się, stronić od siebie, nie mówić, 
nie spojrzeć  śmiało, udawać, że się nie widzi. Mnie się zdaje, że dla was obu lepiej by było 
choć powierzchowną zrobić zgodę!
   Julia, której to było właśnie najgorętszym pragnieniem, której serce biło na samą myśl tę, 
potrafiła się wszakże utrzymać na pozór chłodną i odparła po chwilce zastanowienia:
   — Rzecz to jest małej wagi, moja kochana de Rive; my kobiety, gdy chcemy, gdy 
potrzeba, umiemy, ocierając się o siebie, nie widzieć się, niewiele nas to kosztuje. Ja nie 
bardzo pragnę zgody, która by mnie postawiła z innych względów w położeniu fałszywym, 
ale cóż sądzisz? Przecież ja pierwszego kroku do nich uczynić nie mogę. Krzysia bądź co 
bądź, jako przyjaciółka od lat dziecinnych, znalazła się względem mnie niegodnie —  elle m'a 
manque.  — Ale serce, ale pasja! Ona kochała!
   — Nie mówmy o tym, dosyć  że zdradziła, że.... Zresztą  — dodała z uśmiechem 
przymuszonym Julia — są przecie pewne konwenanse socjalne, ja mam niby prawo się 
gniewać: no, więc potrzeba, ażeby mnie przeproszono.
   I uśmiechnęła się jeszcze, wpatrując w pośredniczkę. Pani de Rive, która była u szczytu 
radości, że traktowanie się powiodło, rzuciła się ją  ściskać uszczęśliwiona.
   — A, tyś prawdziwym aniołem! — zawołała. — Ty masz słuszność zupełną. Vous ętes 
adorable! Elle doit faire une amende hortorable i zrobi to. Pozwól, każ, decyduj, ja mogę 
wam usłużyć, uczynię jakby od siebie, z własnego domysłu krok jaki.
   — Ja? Ale nie, nie każę, nie proszę, nie chcę, nie, nie! — przerwała Julia, domyślając się 
wszystkiego i chcąc mieć po sobie przewagę.
   — Ale pozwolisz?
     — Rób, jak chcesz i co ci serce dyktuje.
   — Ale dajesz mi słowo — gorąco dodała de Rive — że nie uczynisz nowego skandalu?
   — Co za myśl! — z uśmiechem przerwała kasztelanowa, ruszając ramionami. — Na cóż 
by mi się to przydało? Ja pragnę spokoju, chcę się bawić, chcę ludzi, świata, roztargnienia.
   — A, to dobrze, ja namówię Krzysię, ona jest upokorzona; pewnam, że się na wszystko 
zgodzi i że ci ją przywiozę.
   — Stój, kochana de Rive, czekaj, ja się muszę namyślić, nie czyń tego bez oznajmienia mi 
wprzódy; chcę być przeproszoną przy świadkach.
   — Julio, na cóż ci to?
   — Dlatego, że Krzysia powiedzieć gotowa, iż ja ją
     samą o przebaczenie prosiłam. Zresztą, potrzebują dla miłości własnej jakiejś nagrody za 
upokorzenie.
   Takim sposobem zawarte zostały preliminaria traktatu przez zręczną panią de Rive, która 
trzy razy jeździła, powracała, łagodziła obie strony i przywiodła je do spisania przymierza. Na 
koniec naznaczono na widzenie się obu pań urzędową godzinę.
   Jedna tylko staruszka, starościna Zaborska, miała być zrazu przytomną odwiedzinom i 
pojednaniu, ale wedle punktów kontraktu powinna się była oddalić po preliminariach i 
zostawić przyjaciółki w cztery oczy, dla dokonania zgody.
   Krystyna, przyjąwszy nieco uciążliwe warunki, tryumfowała nie wiedząc, że Julia równie 
z tego była szczęśliwą; z obu stron odegrywano dobrze jedną ze scen tej komedii wiekuistej 
życia, w której bardzo często wszyscy się oszukują wzajemnie.
   Krystyna nie domyślała się wcale, że przyjazd Julii do Warszawy miał tylko na celu 
zbliżenie się do ukochanego. Pierwsze kroki były zrobione, reszta pójść imała łatwo.
   Gdy już termin został wyznaczony, piękna pani przy rannej swej kawie kazała przywołać 
posłusznego małżonka.
   — Powiem ci niespodziewaną nowinę  — rzekła. — Jutro jadę do kasztelanowej i godzę 
się z nią uroczyście. Musiałam przecie raz to skończyć, położenie było nieznośne i 
nieprzyzwoite. Pozostaje nam między sobą określić rolę twoją względem jej domu. Nie 
możesz tam nie być kiedy niekiedy: imię twe, stosunki dawne czynią to koniecznością nawet; 
ale, mój drogi...
   Adam patrzył na nią zdziwiony, chłodny; pogłaskała go pod brodę.
   — Proszę cię nie zbliżać się zbytecznie, bez wspomnień czułych, bez poufałości dawnych. 
Wiesz, iż mam  w wysokim stopniu przymiot zazdrości. O Julię zazdrosna będę więcej niż o 
kogokolwiek bądź; choć pochlebiam sobie, żeś jej dla mnie zapomniał, nie zniosę podziału, 
fałszu i czułości odgrzewanych. Będę szpiegować, oszukać się nie pozwolę. Jesteś 
uprzedzony, ? bon entendeur salut. Za najmniejszą dwuznaczną nawet czułością dla niej 
jedziemy na wieś i twoja kariera skończona i zamknięta.
   Adam słuchał tych gróźb i w końcu aż się uśmiechnął.
   — Proszę cię  — rzekł zimno — cóż ty myślisz, żem rycerzem Koloandrem czy jakim 
romansowym pasterzem arkadyjskim?
   — Tak, ale wspomnienia.
   — Moje oczy zwrócone są naprzód, przed siebie, nie poza mnie — odparł Adam — kto 
się plącze przypomnieniami, ten nie może postąpić  śmiało naprzód. Całe twoje dziesięcioro 
przykazania było przynajmniej zbyteczne, a nie mówię już jak nieprzyzwoite!
     Krystyna błysnęła oczyma.
   — Nieprzyzwoite? Ménagez vos expressions, mon cher  — dodała. — Ja nie popełniam 
nigdy nic nieprzyzwoitego... sachez le bien. Żartujesz z rzeczy, która dla mnie wcale nie jest 
śmieszną. Radzę jeszcze raz, nie próbuj mnie oszukać, bo się nie dam ani wielkimi słowy, ani 
słodkimi wyrazami.
   — Wiem o tym — rzekł Adam z uśmiechem. — Próbować nie myślę; zresztą 
spodziewam się przecie, że wierzysz mi, iż cię kocham.
   — Dość! — przerwała Krystyna. — Nie lubię być głaskaną jak pieski, kiedy burczą. Co 
mi po słowach, nie przekonasz mnie nimi, jam powinna czuć, że mnie kochasz.
   Adam zbliżył się i pocałował ją w czoło.
   — A, jakżeś ty głupi! — zawołała śmiejąc się Krys—
    
     tyna i ruszając ramionami. — Przekonywam się, że twoja sława dowcipu trochę jest 
przechwaloną: zaczynasz być naiwnym!
   Adam prawie się uczuł obrażonym, zaczerwienił się, ale pomyślawszy nieco, ochłonął, 
spuścił głowę i ostygł. Krystyna postrzegła, że go obraziła, i chciała to zaraz naprawić: 
uśmiechnęła się, poklepała go po twarzy i dodała:
   — Jesteś niezrównany, doprawdy: to wzór najlepszego z mężów, ideał kochanka!
   — A gdybym i ja ci powiedział, że to są słowa...
   — No, tobym cię raz jeszcze pocałowała — ziewając odparła hrabina. — Idź, ubieraj się, 
po południu, ale po mojej wizycie, pojedziesz naprzód do kasztelana, potem zameldujesz się 
do niej, ona cię pewnie nie przyjmie. A moje przestrogi życzę pamiętać i zachować się 
grzecznie a zimno.
     Adam rozśmiał się tylko.
   Nazajutrz hrabina Adamowa wzięła najświeższy ekwipaż i najstaranniejsze ubranie od 
Łazarewiczowej; jadąc do swej rywalki chciała się też pokazać wesołą, świetną, młodą, 
dowieść, że małżeństwo nie przerobiło ją na zadomowioną gosposię, ułożyć i twarz, i umysł 
do swobodnej rozmowy. Ów sławny policzek był już zupełnie zapomniany, przed sobą samą 
Krystyna tłumaczyła go uderzeniem, jak Talleyrand później nazwał swój soufflet —  un 
fameux coup de poing.
   Julia wcale nie wystąpiła z przyjęciem dawnej przyjaciółki, owszem, pozostała umyślnie 
w rannym ubraniu, ale przyjaciele kasztelanowej zawczasu wiedzieli o godzinie spotkania i 
głosili po mieście ową wizytę, a mnóstwo ciekawych gotowało się w tej porze meldować u 
drzwi hrabiny, aby widzieć powóz Krystyny
     własnymi oczyma i wyrzucić bilety. Staruszka, starościna Zaborska, która miała być 
przytomna pierwszemu powitaniu, przybyła bardzo zawczasu i oblizywała się już na samą 
myśl opowiadań, jakie miała z kolei wieczorem powtórzyć w kilku przyjaznych domach 
stolicy, i listów, które nazajutrz o tym należało w świat wyprawić. Prowincja także musiała 
być zawiadomioną o ważnym wypadku. ,
   O godzinie naznaczonej dwie panie, piękna Julia i starościna Zaborska, siedziały w 
salonie, uśmiechając się do siebie, gdy oznajmiono Krystyną i po chwili weszła ona żywo, 
milcząco posuwając się do dawnej przyjaciółki; potem rzuciła się ją  ściskać gwałtownie, po 
dawnemu, konwulsyjnie prawie, nic jeszcze nie mówiąc. Odbywszy tę pierwszą scenę usiadła 
zaczerwieniona i zmieszana nieco, a starościna, której język świerzbiał, chcąc niby dopomóc 
rozpoczęła rzecz o pogodzie, o znakomitym Angliku, który bawił w Warszawie, o 
bonończyku hetmanowej, co się był  wściekł ze zbytku szczęścia i pokarmu, o rzeczach 
obojętnych.
   Julia i Krystyna wmieszały się do rozmowy, pierwsze lody były przebite. Starościna 
mimo wielkiego pragnienia musiała myśleć o odwrocie, zabrała swój woreczek pełen 
cukierków od kaszlu, spazmów, mdłości i niestrawności, i rzuciwszy okiem ciekawym na 
współzawodniczki, wyjechała zostawując je same.
   Teraz dopiero obie strony poczuły nadchodzącą trudną chwilę: musiało przyjść do 
wywnętrzeń, do przykrych tłumaczeń, które tylko w cztery oczy wyrzeczone być mogły. Julia 
grała dziwnie szczęśliwie obojętność tak ułudną, że nawet oko wprawnej Krzysi nie mogło w 
tym odkryć fałszu i udania. Wolą potężną poskramiała w sobie uczucie, starała się i pozostała 
chłodną.  Po odjeździe starościny Krystyna jeszcze raz rzuciła się na łono przyjaciółki z 
wylaniem i skruchą.
   — Daruj mnie, przebacz jemu! — rzekła prawie szlochając, choć nie płakała. — Samaś 
winna, tyś mnie na to naraziła, jam tak była nieszczęśliwą całe życia z moim poczciwym 
nieboszczykiem, uśmiechnęła mi się przyszłość, głowa zawróciła, serce owładło mną. 
Zdradziłam cię niegodnie, czuję, że gniew twój w pierwszej chwili był słusznym, daruj mi, ja 
cię proszę, jeśli chcesz, na klęczkach, o przebaczenie, bądź wspaniałą.
   — O, wszystko to zapomniane od dawna — odparła Julia z uśmiechem łagodnym. — Ty 
wiesz, miłość nie może być nieśmiertelna, niestety, a zdradzona, jest jak głęboka rana, która 
jeśli nie zabije, to się zgoić musi. I ja cię proszę o przebaczenie za mój szał, za moją 
porywczość, wszystko to przeszło, zabliźniło się.
   Wspomnienie zarumieniło lice Krystyny, bo było nowym policzkiem. Julia dokończyła:
     — Ale powiedz mi, Krzysiu, szczerze, otwarcie, jestżeś ty z nim szczęśliwa? Jestżeś 
szczęśliwą?
   Krystyna westchnęła.
   — Ty inaczej, ja inaczej pojmowałam szczęście, innegom się spodziewała. Każdy ma to, 
czego pragnął, tworzy sobie, czego pożądał. Twoje szczęście było w miłości niemożliwej na 
ziemi, idealnej, gwałtownej, wyłącznej, nieludzkiej; tobie potrzeba było anioła me człowieka i 
uścisku, który by trwał bez przerwy lat tysiąc, nieprawdaż?
   — O, ja tak byłam śmieszna! Sarna to czuję! — z goryczą odparła Julia.
   — Widzisz! Ja czego innego pragnęłam — kończyła pierwsza. —  Ładnego, miłego, 
niegłupiego towarzysza w podróży, który by mi był posłuszny i czynił, co ja chcę, który by mi 
przypadł do smaku, z którego bym sobie sama urobiła idealnego tylko... męża... Różnica
     główna między nami, że ty szukałaś kochanka, ja tylko przyzwoitego małżonka. Adam 
się kształci i zostanie tym, czym być powinien, czym chciałam, aby był. Miłość, moje życie, 
to kosztowna zabawka, którą się opłaca bólem serca i głowy: zawszem ją porównywała do 
pijaństwa, które jest także szałem miłym, ale nazajutrz staje się chorobą. Masz moje 
najszczersze tłumaczenie. Przykład był widocznie ad usum Delphini.
   — A ty? Cóż porabiasz? Co myślisz — dodała Krystyna po chwili. — Ty? Nie 
zechceszże mi się wyspowiadać szczerze?
   — A, ja — odpowiedziała Julia, zawahawszy się nieco — widzisz sama, ostygłam, 
upojenie przeszło, wstąpiłam w tę epokę  życia, w której z siwym włosem na skroni i rozum 
nareszcie przychodzi. Bawię się, a im więcej się bawię, tym mi nudniej. Kochać już nie 
myślę.
   — A, kochać się nie ma potrzeby, ale durzyć tych naszych dudków to rzecz zabawna. 
Każdemu z nich się zdaje, qu'il est irrésistible. O, co za pocieszne istoty! Spojrzy która z nas 
na nich przypadkiem, wyobrażają sobie, że bez nich żyć nie możemy. Jużciż to zabawne.
   — A, moja droga — odpowiedziała Julia — to zabawka zużyta, tyle lat się już nimi ciągle 
bawimy: to już wzbudza litość, nie rozrywa...
   — Wybrałaś się, słyszę, do Warszawy, z zamiarem świetnego przepędzenia czasu... 
przyjmujesz często?
   — A, cóż mam robić! Przecież  życie czymś zająć potrzeba...
   Julia mówiła to wszystko tak naturalnie, tak naiwnie, że Krystyna nie odkryła w niej ani 
śladu namiętności, ani odrobiny bolesnych wspomnień, które by jej domowe życie zakłócić 
mogły.
   Przyjaźń dawniejsza dwóch towarzyszek młodości zdawała się powracać, ostudzona nieco 
przygodami ży—  cia, ale bez goryczy, jaką w nią wlało gwałtowne owo zerwanie.
   — Nie widziałaś Adama? — odezwała się Krystyna, umyślnie sama dotykając znów 
drażliwego przedmiotu.
   — O, nie — dotąd... i nie sądzę.
   — Owszem, mówiłam mu, potrzeba, żeby był u was.
   — Jak chcecie — szepnęła Julia. — Sądzę, że mogę go widzieć bez gniewu i bez uczucia.
   — Ukłoni ci się choć z daleka. Julia umilkła.
   — Zmienił się trochę  — dodała Krystyna — utył, wypełniał, zmężniał i choć nie zbrzydł, 
ale powiedziałabym, że się stał trochę pospolitym. Wygląda przyzwoicie, ale nie jest to już  
ów Cherubin młodziuchny.
   Zaciąwszy usta, kasztelanowa nie odpowiadała nic, czuła, że Krystyna oddaje jej 
wspomnienie odebranego policzka.
   Ale pani starościna była nadzwyczaj czułą, posądzić ją jawnie o to nie było podobna, 
zbliżyła się do Julii, chwyciła ją za ręce, ściskała, potrafiła nawet, co jej czasem przychodziło 
z łatwością, zapłakać troszeczkę, dodając na rozstaniu:
   — Więc zgoda, więc pokój, między paniami chrześcijańskimi! Nie mniej do mnie w sercu 
żalu!
   — Zgoda, pokój i zapomnienie uraz, moja Krzysiu. Po nowych pocałunkach, w których ze 
strony Julii
   wiele było wstrzemięźliwości, rozstały się nareszcie, obie rade, że się widziały. Po stolicy 
pani de Rive, starościna Zaborska i inne panie woziły tego wieczora wieść pocieszającą o 
zgodzie rywalek, a król, któremu Węgierski powiedział z przekąsem, że ranę, jaką zadał 
policzek, zagojono pocałunkiem, odparł tajemniczo, kiwając głową:
   — Nie wierzę w zgody kobiece i w łatane trzewiki. Posłuszny rozkazom żony 
zameldował się hrabia  Adam do kasztelana. Nie przyjęto jednak pana starosty; poszedł z 
kolei do drzwi hrabiny Julii. Gdy jej imię jego zostało przyniesione, Julia, zbladłszy nieco, 
kazała
   go prosić.
   Na szczęście nikogo nie było w salonie, gdyż mimo wysiłku drżała jak liść, a gdy wszedł, 
potrzebowała całej mocy nad sobą, by się ku niemu nie rzucić.
   Adam wstąpił na próg chłodny, bynajmniej nie zmieszany; ale gdy dotknął jej ręki, jakby 
iskra elektryczna przebiegła strumieniem całą krew jego, uczuł się wzruszonym, 
niespokojnym, upokorzonym.
   Usiadł, spojrzał nieśmiało na nią: a twarz ta, pierwsza twarz, co mu się uśmiechnęła w 
życiu uczuciem nie znanym, usta, których słodycz była pierwszą odkrytą tajemnicą jego 
młodości, wydały mu się dziwnie
   urocze.
   Jakiś wyraz spokojnej, ale silnej namiętności gorzał na tej posągowej twarzy, jak gdyby w 
marmurowym wnętrzu bogini greckiej ukryto lampę zapaloną. Pytanie tych dwojga oczów 
zwilżonych łzą sięgnęło wyrzutem do głębi jego duszy.
   Julia długi czas była milcząca, a potem na powiekach jej ta łza ukrywana błysła i znikła 
połknięta.
   Ona jedna byłaby ją zdradziła, ale Adam jej nie
   postrzegł.
   — Powiedz mi — rzekła po chwili — ja o mc innego spytać cię nie umiem: jestżeś 
szczęśliwy?
   Jak wystrzał pytanie to uderzyło w jego piersi.
   — Kiedyż człowiek może się nazwać szczęśliwym? — odparł zmieszany.
   — Szczęśliwszym więc tylko, powiedz, czy jesteś dzisiaj, niż byłeś wczoraj!
   Wczoraj byłem rozmarzony, a dziś jestem chłodny. Julii usta otwarły się jeszcze jednym 
pytaniem  i zamknęły się, nie wypowiedziawszy go; spuściła głowę, walczyła z sobą 
widocznie; potem załamała ręce i zawołała:
   — Adamie, nic nie pomogło, nawet zdrada, nawet chłód twój, ja cię jeszcze kocham! Tak 
kocham, jak pierwszego dnia, mocniej może, ale to miłość inna: ja nic nie pragnę, nawet cię 
widzieć, ani serca twojego, ani od ciebie słowa... kochać muszę, to fatalność! Mówię ci to, 
abyś wiedział, żem ci przebaczyła wszystko, że kiedykolwiek w życiu możesz potrzebować 
pomocy, opieki, pociechy — jam zawsze twoją sługą i niewolnicą. O, każ mi służyć sobie!
   I załamała ręce biedna.
   — Chociażby umrzeć dla ciebie, odepchnięta i zapomniana... A teraz... idź! Ja muszę się 
wypłakać!
   Adam, jakkolwiek istota bez serca, poczuł, że w nim gwałtowniejsze wzbierało uczucie; 
była to tylko chwila, bo w ludziach takich nigdy ono nie przechodzi granic błyskotliwego 
zjawiska. Skinęła ręką, aby się oddalił i wyszedł z pokoju, nie pożegnawszy ją nawet.
   Gdyby go w tej chwili była zobaczyła żona, odkryłaby pewnie z twarzy niezwyczajny stan 
jego duszy, ale Adam już na wschodach ostygł zupełnie, a gdy siadł do powozu, znaku na nim 
nie zostało, że na mgnienie oka był człowiekiem. Zamyślił się i rzekł w duszy:
   „Biedna kobieta! Jak ona kochać umie! Ale bądź co bądź nie mogę u niej bywać; nie 
miałbym pokoju w domu!"
   Do szarego zaledwie końca postępowego stronnictwa mógł się liczyć Adam. Wolał on by 
był to, co mu się zdawało jaśniejsze i czystsze, ale nie był pewien, gdzie jest światło, a gdzie 
są ciemności. Młodość wiodła go tara, gdzie cieplej było i żywiej, ale nieraz sam się chwytał 
na zwątpieniu, gdy pobył w towarzystwie  przeciwników. W głowie i sercu tego człowieka 
nie było jasno.
   Stronnictwo zachowawcze składało się z ludzi, którzy niedaleko widzieli, dbali o swój 
interes przede wszystkim, a argumentem ich stanowczym było, że po staremu wygodniej i 
spokojniej.
   Adam, raz zaciągnąwszy się w szeregi, dosyć gorliwie pełnił swe obowiązki redaktora i 
tłumacza, ale nie miał roli czynnej i nie pożądał jej; zbyt głęboko nie chciał się zapuszczać, 
zawsze mając na myśli, że w ostateczności niefortunnej wycofać się jeszcze może.
   Dom, jakeśmy wspominali, podzielił się na dwie role: sama pani była za starym 
porządkiem, mąż z reformatorami. Przez niego ona wiedziała wszystko, co się działo w 
obozie przeciwników, przez nią on rzadko mógł się czegoś ważniejszego dowiedzieć. Nie 
miał też potrzeby ani ochoty bardzo śledzić, bo był dosyć obojętny.
   Wieczorami zbierali się u niego niekiedy Ignacy Potocki, Niemcewicz, kilku ludzi 
wydatniejszych stronnictwa postępowego, towarzystwo męskie, do którego nieznacznie, nie 
wiedzieć jak przymieszał się od nie bardzo dawna zjawiony w stolicy jegomość, zwany 
pospolicie le  petit poucet, a po polsku Malutą.
   Była to figurynka oryginalna, jakich jeszcze czas ten dosyć wydawał, bo dziś wyczerpany 
wiek nie rodzi już nic nadzwyczajnego. Każdy się jak najusilniej stara, aby się pozbyć 
charakteru, jaki mu nadała natura: tylko piszący pragną oryginalności i gonią za nią, nigdy jej 
dosięgnąć nie mogąc, dlatego że sobą być nie umieją, a cudzego charakteru pożyczyć 
niepodobna, zawsze w nim za szeroko lub za wąsko.
   Tak zwany Maluta w istocie mianował się Florianem z Brenderowa Toczylskim, ale o 
nazwisku jego ledwo kto wiedział: tytułowano go pospolicie skarbni—  kiewiczem, jedni 
oznaczali go przezwiskiem, drudzy tą spadkową godnością, zwykle poufali wabili go na pana 
Floriana Malutę; on sam się tak niekiedy podpisywał.
   Potulniejszego człowieka świat chyba nie widział.
   Maleńki, ale mocno wyprężony i wyprostowany jak kijek, suchy, kościsty, z głową do 
góry podniesioną, ubierał się po francusku, a trzewiki miał na bardzo wysokich korkach, gdyż 
przy wzroście olbrzymim innych obywateli Rzeczypospolitej, nierzadkim w wielu rodzinach, 
znajdował się upokorzonym swą małością. Hetman polny czasem mu groził, że go hajdukowi 
swemu każe schować do kieszeni. Twarz Maluty była za długa w stosunku do jego postawy, 
co czyniło, że widziany za stołem, przy bardzo krótkich nóżkach, gdy usiadł, wydawał się 
dużym mężczyzną, a gdy wstał, niknął prawie. Chcąc się podwyższyć, tak jak korki u 
trzewików niepomierne i fryzurę też nosił nadzwyczaj wysoką i napiętrzoną, tak że głowa 
prawie połowę całej figury wynosiła. Ubierał się  najczęściej stalowo, perłowo, papuzio, ale 
skromnie i czysto.
   Co zacz był i skąd, o tym dobrze nikt nie wiedział, nawet obliczając się  ściśle trudno było 
dojść, kto go i kiedy w towarzystwo wprowadził i do chrztu wielkiego świata trzymał.
   Ale Maluta bywał wszędzie, widywano go ciągle, wiódł  życie czynne, a że był bardzo 
usłużny, znosili go wszyscy, czasem nawet używali go do niektórych delikatnych facjend. 
Mówiono, że pan Florian był rodem z Warmii, choć jego rodziny nikt tam nie znał, a on 
wszystkich prowincji koligacje, stosunki, familie, majątki doskonale wyliczał, tak że 
domyślać się było można, iż w każdej z nich długo żył i przebywać musiał. Na horyzoncie 
stolicy pokazywał się i znikał nie wiedzieć dlaczego, w różnych epokach. Nie bywało go 
czasem po kilka miesięcy, potem jednego białego poran—  ka przychodził nie mówiąc skąd i 
znowu kręcił się w tłumie.
   Stan kieszeni równie jak opinie Maluty były tajemnicą: jak zrazu Adam, tak on ciągle 
równie ze wszystkimi był dobrze. Uderzało jednak szczególniej, że przyjmowany był w 
pałacach ambasadorów, u cudzoziemców równie mile jak u swoich, kręcił się tam nawet w 
niezwyczajne dnia godziny. Mówił doskonale po niemiecku, po francusku bardzo dobrze, 
choć z akcentem dowodzącym, że się tego języka sam wyuczył, nieźle po włosku, expedite po 
łacinie, a niczego po polsku. Nie był wcale uczony i nie miał pretensji do literatury, przecież 
obeznany był z nią do tyla, że w towarzystwie uczonych nie był obcy rzeczy i nie nudził się. 
Przed nimi chodził z trybularzem, a przed kobietami nawet starymi i brzydkimi klękał w 
nieustającej adoracji. To mogło mu wiele dróg w życiu utrzeć, wiele ułatwić pochodów. 
Pochlebstwo w ogóle nic go nie kosztowało, a szło mu z ust nawet w bardzo przesadnej 
formie tak łatwo, że się nigdy nie zarumienił, ani zająknął, gdy najpotworniejsze wyrzec było 
potrzeba. Naówczas dosyć szerokie usta jego uśmiechały się dziwnie, a zaciśnięte potem 
nagle, przybierały wyraz, sarkastyczny. Często to kadzidło, którym obdzielał, szło tak 
gęstymi kłębami, że się od niego delikatniejsi dusili: można je było poczytać za szyderstwo, 
ale posądzić Malutę o nie nikt nie miał prawa, bo nadto był potulny.
   Pan Florian grał arte we wszystkie gry, był trochę muzyk, i znał się nieco na malarstwie. 
Jednym z przymiotów jego było, że o wszystkim wiedział, a o niczym nigdy nie mówił głośno 
i zbytecznie. Poznać było można tę  świadomość wszystkiego po uśmiechu, z jakim to, co dla 
innych za nowiny uchodziło, słuchał, czasem rzucając tylko słówko, które odsłaniało nagle, 
że  lepiej był uwiadomiony od tych, co sądzili, że byli uwiadomieni najlepiej. Nowinek 
jednak nie miał zwyczaju obnosić nigdy, a w ogóle rozmowa jego ograniczała się na zręcznie 
zlepianych oklepankach. Od niego nikt się nigdy nic nie dowiedział.
   Maluta nikomu nie zaprzeczał, niczemu się nie dziwował, a przesuwał się tym światem 
jakby z tą myślą tylko, aby o nikogo nie zawadzić. Gniew zdawał się przeciwny jego naturze.
   Słuchał z przedziwnym talentem: przekonano się nieraz, że rozmawiając z kimś  żywo, 
był w stanie odpowiadać przytomnie i razem trzem innym rozmowom się przysłuchiwać, tak 
że nic z nich nie tracił, i ucho było w nim ogranem do podziwienia wykształconym. Ale z 
tego chluby nie szukał.
   Lubił widać towarzystwo, gdyż największym zadaniem dlań było wszędzie się wśrubować 
nieznacznie i uzyskać w salonie prawo obywatelstwa. Jaki był zresztą cel jego życia i pobytu 
w mieście, nikt się tak dalece nie troszczył.
     Stał skromnie w hotelu na Tłumackiem, a raz jakiś ciekawy odwiedzający, docisnąwszy 
się doń, widział tylko ubogi sprzęt i mnóstwo jakichś kopert i papierów porozrzucanych. 
Wnoszono stąd, że mógł mieć jakiś proces i do czynienia z prawem, bo papiery te na żadną 
literaturę nie wyglądały, a książki prócz kalendarzyka politycznego nie miał w majątku.
   Maluta od dawna był znajomy hrabinie, obchodziła się ona z nim jako z człowiekiem nie 
mającym żadnego znaczenia, jak z zerem stojącym poza cyframi społecznymi. Za przybyciem 
jej do Warszawy był u niej parę razy, ale od czasu niejakiegoś począł pilnie dotrzymywać 
kroku Adamowi i tak się jakoś dziwnie składało, że u niego stał się bardzo częstym gościem.
   Wkupić się w łaski człowieka, który dworaków był
     pozbawiony, a pochlebstw mało w życiu kosztował, nadzwyczaj było łatwo: kadzidło 
jeszcze nie tknęło tego dziewiczego nosa i smakować musiało. Maluta zaczął od tego, że mu 
zakadził od razu obficie, a choć Adam przyjął to rzucenie trybularzem na pozór obojętnie, 
poczuł później, że ta błoga woń przyjemne na nim czyniła wrażenie.
   Przy pierwszej niemal znajomości pan Florian mu zaraz powiedział, że przeczuwa w nim 
męża do wielkich predestynowanego przeznaczeń, któremu zaszczyty jak deszcz z nieba same 
spadać muszą. Adam tak w to sam wierzył, a tak mało o tym od drugich słyszał, że mu się 
trafność tej myśli wypowiedzianej tak szczerze bardzo podobała.
   Tą szparą zręcznie zrobioną wcisnął mu się jeżeli nie aż do serca, które było szczelnie 
zalutowane na głucho, to przynajmniej do szczególnych jego względów.
   Szczególnym też był wielbicielem przymiotów pana Adama, na które inni jak na rzecz 
dosyć    pospolitą patrzyli, a przylgnął tak do niego, że się stał u niego prawie domowym. 
Każdy pragnie i potrzebuje mieć dworaków; pan Adam, który sam dotąd tę funkcję pełnił 
przy drugich, zapragnął też mieć swojego, Maluta się nadał i został mianowany pochlebcą 
honorowym starosty.
   Czasem przynosił mu jaką ostrożnie uwiniętą nadgniłą nowinkę, bo nowej nigdy przed 
innymi nie głosił, aby na niego nie spadła; czasem mu przyklaskiwał zręcznie i podnosił, co 
powiedział. Zawsze wielbił i padał przed panem Adamem.
   W czasie gdy przyjaciele zbierali się do niego, Maluta zawsze się umiał wcisnąć i być 
choć z kątka przytomnym ich naradom, do których się zresztą wcale nie mieszał. A że w 
Warszawie przywykli go byli widzieć  wszędzie, gdzie go nie proszono, nie bardzo nań 
zważano, że i tu z ziemi wyrastał.
   Trwało to czas dosyć długi i miało też pozór taki, jakby ten mały człowieczek owego 
wielkiego człowieka bliżej badał i chciał poznać; potem jednego rana, przeciwko zwyczajowi 
Maluta przyszedł  au petit le—ver, ze swą wiekuiście wesołą miną, a zastawszy hrabiego 
jeszcze w łóżku przysunął się z krzesłem do niego. Odwiedziny były tak niezwykłe, że Adam 
posądził go o chętkę pożyczenia pieniędzy.
   — Cóż cię to, mój panie Florianie, tak rano do mnie sprowadza? — zapytał się zdziwiony.
   — O, starosto, łaskawco, nic, nic, tylko zawsze jedno moje stałe uwielbienie dla ciebie! 
Pozwalasz mi bywać u siebie i napawać się drogim twym dla mnie towarzystwem, ale tu 
zawsze pełno ludzi u ciebie, rad jestem czasem znaleźć chwilę swobodniejszą, by się ucieszyć 
jego rozmową.
   — Napijesz się co ze mną? Kawy?
   — Choćby smoły — odrzekł dworak.
     — Co tam słychać?
   — Cisza przed burzą  — odparł tajemniczo, kładnąc palec na ustach Maluta. — Zresztą ja 
nic nie wiem, pan starosta lepiej ode mnie musisz być zawiadomiony.
   — Ja, myślisz? — westchnął pan Adam, który czuł, że mu niewiele powierzano tajemnic i 
że go pozostawiano nieco w tyle, używając tylko za wygodne narzędzie. — Ale ja prawie nic 
nigdy nie wiem.
   — A komuż już wiedzieć, szanowny, drogi panie — rzekł pochlebca — któż godniejszy, 
aby był wtajemniczonym? Z pańskimi talentami! Mój Boże! kogóż oni mają, co by był 
zdolniejszym!
   Adam poniekąd był tego samego zdania, ale rzekł uśmiechając się:
   — Ja tam nie mam  tak dalece do niczego pretensji.
     — I to właśnie źle — odpowiedział Maluta gorąco — to źle czynisz. Pozwól sobie 
szczerze i otwarcie powiedzieć, jako prawdziwemu swemu wielbicielowi, to jest właśnie 
wadą jedyną w panu staroście ta skromność zbyteczna, ta pokora, rzekłbym, występna! Bo 
cóż? — dodał rozgrzewając się  — kogo widzimy w koło? — Ludzie zapewne bardzo 
zacnych, ale którzy połowy, ćwierci, tysiącznej części jego talentów nie mają, a przecież grać 
chcą jakąś rolę! Nikogo nie wymieniam, ale proszę mi przyznać, o tak, bijąc się w piersi, nie 
takież jest położenie?
   Pan Adam znajdował również, iż położenie było zupełnie takie, jak je określał Maluta; 
dziwił się wszakże, iż on je tak doskonale i jasno pojmował.
   — No... jest to tak po części — rzekł  — ale ja nie chcę iść przebojem.
   — A w życiu idzie się tylko przebojem — odpowiedział mały — ludzie naciskają, trzeba 
ich łokciami rozpierać i przeciskać się. Już gdyśmy na tę rozmowę weszli — dorzucił  — 
niechże zrzucę z   serca ciężar całkowity: pozwól mi się wygadać, szanowny starosto. Wszak 
nie poczytasz mi tego za złe?
   — Proszę cię, wszak mnie znasz — rzekł pan Adam.
   — Powiem, powiem już, co mi cięży — oglądając się ostrożnie i przysuwając z krzesłem 
do łóżka, a głos zniżając, począł Maluta. — Pan nie stoisz na właściwym stanowisku, 
powinieneś zająć inne; tak być nie może, trzeba myśleć o przyszłości, wziąć to, co panu z 
prawa należy! Tak, tak! Pan nawet życia nie używasz wcale, zadawalniasz się zbyt małym. 
Nadto lubisz spokojność i zacisze domowe; wielkim ludziom to nie przystoi.
   — Cóż byś ty mi radził począć? — rzekł, na pół śmiejąc się, pan Adam.
   — A czyż ja bym tobie, panie, śmiał doradzać? —  zaprotestował Maluta. — Starosta 
wiesz najlepiej, co masz do czynienia, ja ubolewam tylko. Pan się zamęczasz, zanudzasz, a 
dajesz wszystkim wyprzedzać: jest to abnegacja osobiiwsza!
   — Mówże jaśniej, panie Florianie.
   Maluta wił się i kręcił, jeżył czuprynę, stękał, ruszał się, ale ostatecznie nie chciał 
wyjaśnić, czego żądał; chodził tylko ostrożnie naokoło.
   — Ja dalipan kochanego starosty nie rozumiem — dodał po chwilce namysłu z 
uśmiechem ekstatycznym — każdy człowiek czymś przecie żyje; jeden lubi jeść, je, drugi pić, 
to pije, ów zbiera pieniądze, inny się zaleca pięknym paniom i szczęśliwy, gdy mu się buziak 
różowy uśmiechnie, a na ostatek są, co się uganiają za urzędami i zyskują je: ale czymże pan 
żyjesz?
   Adam uśmiechnął się, ale i westchnął zarazem; w istocie życie jego wydało mu się 
bladym i bezbarwnym.
     — Lada chłystek, lada szlachetka — mówił Maluta — wiedzie życie znośniejsze od 
pańskiego. Siedzisz, starosto, zamknięty jak w klasztorze, zamurowany, pracujesz dla 
drugich, sic vos non vobis..., nikt nie wie o tym, młodość się marnuje i talenta.
   Adam czuł, że szatan własnymi jego myślami mówił doń i kusił go.
   — Ależ cóż chcesz, bym czynił? — odezwał się. — Waćpan, panie Florianie, nie znasz 
tak dobrze mojego położenia.
   Mały spojrzał nań, ruszył ramionami i uśmiechnął się tylko.
   — No, może go i nie znam — rzekł  — ale co mi do tego: jeśli się co niedyskretnego 
powiedziało, to wiesz, starosto, że z życzliwości.
   Pokręcił się trochę po pokoju, zanucił coś po cichu,
     siadł znowu na krześle przy łóżku i szepnął, ale bardzo ostrożnie:
   — Co pan robisz wieczorem?
   — A cóż? Powróciwszy od kasztelanowej krakowskiej położę się spać i będę spał.
   — O której?
   — O północy.
   — No, widzisz pan! Któż w pańskim wieku idzie spać o tej porze?
   — A, stary szaławiło! — rozśmiał się starosta. — Chcesz mnie zaprząc do takiego życia, 
jakie prowadzi hetman... kasztelan... i inni, wiesz kto...
   — Wszyscy oprócz was! — szybko przerwał Maluta. — Maszże pan uczyniony chyba 
ślub jaki... bo to zakrawa na śmieszność.
   — O, ślubów żadnych! — rzekł Adam.
   — Czybyś się, hrabio, obawiał czego? — dodał Maluta, rzucając dokoła wzrokiem, i 
zamilkł.
     — Ale cóż znowu! Nikogo!
   — Więc w imieniu przyjaciela mojego, komandora, mogę poprosić hrabiego dzisiaj na 
kolacyjkę do niego? Albo nie... on sam cię prosić będzie, a hrabia przyjmiesz, spodziewam 
się, zaprosiny.
   Adam się zawahał, chętnieby był wszedł w trochę weselsze i szaleńsze towarzystwo; 
myślał, że to by mu nawet w stosunkach nie zawadziło, ale trochę się lękał, powiedzmy po 
prawdzie, żony. Spytać się jej nie wypadało i był pewien, żeby się sprzeciwiła; nie pytać 
wcale, było rozpocząć z nią wojnę. Nie wiedział, co począć.
   Maluta, zdając się odgadywać tę walkę, kręcił głową.
   — Ja to rozumiem — rzekł  —  że kto przywykł do tak porządnego, regularnego życia 
domowego, temu zeń wynijść trudno. To prawda! Wstyd nawet własnego dworu nałożonego 
do tego klasztornego porządku: ależ,
     mój hrabio, prędzej czy później to się skończyć musi.
   — Ha — odparł starosta po namyśle — dlaczegóżbym nie miał być u komandora, jeśli 
mnie prosić będzie? Więc mnie on sam zaprosi?
   — No, naturalnie!
   — Długo tam posiedziemy?
   — Nie — rzekł, śmiejąc się, Maluta — najdłużej półtora lub dwa dni.
   — Jak to? Żartujesz?
   — Nie! Na to się potrzeba przygotować. Trwają u niego czasem uczty po czterdzieści 
osiem godzin.
   — Ale ja go tak mało znam, ledwie z widzenia i z daleka.
   — To nic! Chcesz, żebym ci go trochę odmalował? — spytał Maluta.
   — Nadto jesteś grzeczny, abyś był dobrym malarzem — rzekł, śmiejąc się, starosta.
     — Otóż dam panu dowód, że czasem bywam do zbytku otwarty — dodał Maluta. — Ja 
pana starostę drogiego tak kocham, tak szanuję, tak uwielbiam, że dla niego gotów jestem 
wyjść z obyczaju dyskrecji, który mi służy za prawidło życia.
   Znasz pan komandora zapewne tylko z tego, żeś go może widywał na pokojach 
królewskich w jego pysznym mundurze maltańskim, z jego pierścieniami na palcach, 
brylantami u koszuli i trzewików, diamentami w guzikach, szmaragdami u szpady i 
kapelusza... i kieszeniami wyzłacanymi. Cóż na to powiesz? Ten tak dziś jaśniejący 
klejnotami człowiek wyjechał, a raczej wyszedł z rodzicielskiego domu przed laty kilkunastu 
nie mając nic w kieszeni nad parę dukatów zawiniętych w papierku i dużo w głowie.
   Jako sekretarz jednego z naszych magnatów dostał się on za granicę i — utonął tam 
gdzieś jak w morzu. Co się z nim działo przez te lata, jest i pozostanie na
     długie wieki niezbadaną tajemnicą. Po tych leciech próby, nowicjatu zapewne ciężkiego, 
zjawia się nam na powrót komandorem maltańskim, kawalerem Orderu Świętego Ludwika, 
Świętego Huberta, Świętego Jana Jerozolimskiego i nie wiem jeszcze wielu... a co lepiej i 
starym krezusem. Co mu usłało drogę do zaszczytów, do bogactw, nikt nie wie; ale cięży na 
nim żaden zarzut nieuczciwy, jest odważny, galanthomme, prowadzi życie wspaniałe. 
Nieżonaty, swobodny, dowcipny, przyjemny wszystkim, przyjmuje u siebie jak nikt. Mamyż 
pytać o co więcej? Grywa z samym królem, panowie zjadają jego ostrygi i spijają wina, które 
wprost sprowadza zza granicy.
   Teraz dorzucę  — rzekł po cichu Maluta —  że wszystko, co starosta mogłeś słyszeć o 
jego kolacyjkach sybaryckich, słabe tylko o nich daje wyobrażenie. Jest to zbytek, gust 
wytworny, rozkosz nieporównana, łechcąca wszystkie zmysły zarazem. Nie ma nadeń 
bardziej uprzejmego gospodarza. Honory domu robi po części sławna piękność, kochanka 
krezusa, Włoszka Leonina Tantolimi, którą mu Tepper młody chciał na wagę złota odkupić, 
ale poszedł z kwitkiem.. Widziałeś  ją pan może w teatrze?
   — Tak jest... z daleka.
   — Podobała się panu?
   — Wcale ładna kobieta.
   — A, Włoszka, panie. Szatan z aniołem w moździerzu utarty i odlany w formie greckiego 
posągu, pompejańskiej tancerki! Zobaczysz ją pan z bliska... Śpiewa — mrowie przechodzi 
po ciele... Więc muzyka, wieczerza Lukulla, wina cudowne, gra o kupy złota, towarzystwo 
niewymuszone, swobodne: raj, panie! Istny raj!
   Adamowi oczy zapłonęły, Maluta mówił dalej:
   — Wiem, iż pan po spartańsku żyjesz i mało ce—  nisz te rozkosze zmysłowe, lecz 
dlaczegóżby nie zajrzeć tam, nie przekonać się, co to jest, choćby dla ciekawości poznania 
świata... boć to ciekawe zakąty!
   — Janie Florianie, pan mnie bałamucisz! — rozśmiał się starosta ściskając go.
   — Oho! Takżebym się wybrał kusić anachoretę! No, ale zgoda na ten wieczór?
   — Ano, zgoda! Zobaczymy, co to jest!
   — Komandor sam pana poprosi dzisiaj, bo sobie życzy zbliżyć się ze starostą i wysoce go 
szacuje. Ale słowo, że mu już pan w żaden sposób nie odmówisz? Będą tam naszego 
towarzystwa najwybrańsze znakomitości!
   Pomnij pan — szepnął ciszej kusiciel —  że na bok odłożywszy przyjemności spędzenia 
kilku gcdzin w tak miłym gronie, są i inne korzyści. Nigdzie jak przy dobrym winie, jadle i 
wesołym kółku nie robią się stosunki ściślejsze z ludźmi. Tu się ich poznaje, tu się ich 
pozyskuje, tu się z nimi wiąże wiekuiście.
   A stosunki są potrzebne wiele: to darmo! — zakończył pan Florian w sposobie 
korolarium.
   — Sądzisz, że mi się to do czego przydać może? — spytał.
   — Zawierz mi pan — szepnął pochlebca — i przyjm od lichego robaczka jeszcze jedną 
przestrogę, jeśli się godzi, bym ja panu je śmiał dawać. Ale pan starosta jesteś nazbyt 
skromny, nieśmiały, za mało się cenisz: potrzeba z góry trochę obchodzić się z ludźmi, aby u 
nich nabrać wartości. Kto staje ostatni w szeregu, tego i z pośledniego stanowiska spędzą w 
końcu: trzeba samemu zdobyć sobie pierwsze. Ale już dosyć; mądrej głowie, dość na słowie.
   Hrabia zaczął się  śmiać. W ogóle cała ta dziwna, urywana rozmowa mocno w pamięci 
jego utkwiła. Maluta nigdy z nim jeszcze nie był tak szczery, nigdy go tak  nie ujął. Uścisnął 
jego rękę i przyrzekł do przyjacielskich rad się zastosować.
   W południe zjawił się rzeczywiście sam komandor i uprzejmie prosił na skromną 
kolacyjkę kawalerską. Hrabia przyjął go nader grzecznie, ten nie umiał mu się oddziękować 
za zaszczyt i wyszedł z oświadczeniami niesłychanej wdzięczności.
   Pomyślawszy jednak uznał pan Adam potrzebę napomknienia o tym żonie. Dał jej znać, 
że się z nią widzieć pragnie, gdyż bez tego obrzędu i proszenia o audiencję nie był 
przypuszczany do oblicza Junony.
   Dano mu łaskawie posłuchanie żądane.
   Znalazł ją przy biurku zajętą korespondencją, bo starościna należała do tych pań 
stanisławowskich czasów, które ogromnie pisały, niewiele troszcząc się o ortografię. 
Krystyna była chmurna, a na pięknym jej czole dwa fałdy świadczyły o głębokich jakichś 
zamysłach.
     — A to ty? Co słychać? — spytała głaszcząc go pod brodę jak dużego dzieciaka, gdy ją 
z uszanowaniem w rękę pocałował. Nie śmiał bowiem na twarzy jej złożyć pocałunku, póki 
mu nie powiedziała: — Pocałujże mnie. Trafiało się to tylko, gdy była bardzo z niego 
kontenta.
   — Chciałem ci tylko dać dzień dobry; teraz tak się mało widujemy.
   — Pochlebco, niby ci tak tęskno?
   — Jestem zazdrosny, wszyscy cię więcej widzą nade mnie.
   — No, mów; czuję, że to jakaś przedmowa, że ta słodycz na wierzchu kryje w sobie 
jakieś  śmiałe żądanie lub prośbę o przebaczenie. Cóżeś zgrzeszył, spowiadaj się, czego ode 
mnie potrzebujesz, okupując to wcześnie pochlebstwy? Mów!
     Hrabia zagryzł usta i zamilkł, czuł się upokorzonym, będąc tak dobrze odgadniętym.
   — Mylisz się  — rzekł zimno — nic nie zawiniłem i o nic nie myślę cię prosić  — 
przyszedłem tylko zobaczyć, jak się masz, i odchodzę.
   Krystyna przeczuła, że za daleko poszła i była niegrzeczna.
   — No — rzekła — nie bądź dzieckiem, nie gniewaj się!
   — Nawet się nie gniewam — odparł Adam, poprawiając mankietki i uśmiechając się niby 
wesoło.
   Zamilkli oboje, ale Krzysia patrzała nań bacznie; nie była zadowolnioną z jego 
fizjognomii, wyraz pewien przepowiadający chętkę emancypacji był już na tym licu, do 
którego pokory i uległości przywykła.
   — Cóż robisz z sobą? — spytała.
   — Sam nie wiem — rzekł obojętnie.
   — Jesteś gdzie wieczorem?
   — No, u kasztelanowej krakowskiej, a potem może u komandora na kolacji.
     — I mówisz mi, żeś nie zgrzeszył  — zawołała porywczo kobieta — filucie! Robisz tak 
jak ten wieśniak, który od księdza brał zawczasu absolucję za grzech, jakiego dopiero miał 
zamiar się dopuścić.
   — Jaki grzech?
   — Wieszże, co to są kolacje u komandora?
   — No? Cóż to być może? — Niestrawność w najgorszym razie.
   — Byłeś tam kiedy?
   — Dotąd nie jeszcze, alem doprawdy ciekawy.
   — Nie sposób, żebyś nie słyszał, że to są orgie.
   — Przecież tam wszyscy bywają?
   — Tak, ale ja nierada bym, żebyś ty tam bywał! — odezwała się starościna z przyciskiem.
   — Cóż? Czy nie mam ospy szczepionej? — zapytał
     hrabia urażony. — Boisz się, żebym jej tam nie dostał? Zawszeż mam być dzieckiem 
trzymanym na pasku?
   Słowa te trochę  żywo wyrzeczone, tak były niesłychanym zuchwalstwem w ustach 
posłusznego dotąd i potulnego małżonka, a cichego człowieka, że hrabina przelotnie nań 
spojrzawszy, przerażona, umilkła nagle.
   Przeszła się po pokoju trąc czoło, zagryzła usta, widocznie namyślała się, co ma z nim 
począć, gniewać się czy udać, że nie rozumie wymówki, upierać się czy ustąpić.
   Ważność tych wyrazów, tego kroku, nie uszła jej kobiecego przeczucia.
   Znalazła po chwili właściwszym wyczekać, wprzódy się dobrze rozpatrzyć, rozpytać, 
rozsłuchać, a na ten raz tylko lekko pokazać się obrażoną.
   — Na takie pytanie — rzekła zimno — nie ma odpowiedzi; tylko dzieci prowadzą się na 
pasku, a kto jest dzieckiem, ten sam sobie winien. Rób, co ci się podoba, przekonaj się 
dotykalnie, czy ten świat lepiej znasz ode mnie, czy sam sobie w nim bez mojej porady 
wystarczysz... zawsze to ciekawa rzecz spróbować. Dzieci nim się chodzić nauczą, jeśli je z 
paska spuści niańka, dobrze sobie głowy natłuką. — Daruj mi, jestem zajęta, muszę pocztę 
odprawić.
   To mówiąc podała mu rękę, którą ucałował, i usiadła pisać; ale gdy odszedł, powiodła za 
nim długo wzrokiem i natychmiast zadzwoniła na sługi.  
 
Tom III
    
   Gdy w owej długimi laty spoczynku zaschłej trumnie dębowej wyniesiono z dworku w 
Wólce Brzozowej zwłoki pana Krzysztofa i włożono ją na wóz czterema czarnymi wołami 
ciągniony, jak przystało dla rolnika, rzuciła się pani Krzysztofowa chwytając za koła, 
czepiając się całunu, jęcząc i płacząc, aż ją pan Baltazar z Kapustyńskim gwałtem prawie 
oderwać i unieść musieli, zmusiwszy do pozostania w domu. Poczciwa pani Kasprowa 
podjęła się być z nią, pocieszać ją, modlić się razem i biedną wdowę pielęgnować.
   Ale nierychło ten żal ciężki ukoić było można: stał się on chorobą, stawał chwilami 
rozpaczą, przechodził przez wszystkie te stopnie, jakie przebywa każda podobna boleść, 
dopóki czas powolnie nie zmieni ją w chroniczny, spokojny, wrosły do piersi smutek, z 
którym się już potem żyje, trwa, chodzi, pracuje, czasem przez długie lata próby.
   Tak było i z panią Krzysztofowa, która w modlitwie i wierze znalazła mocną podporę, 
przeszła z szału do łez, a z łez do tęsknoty i z nią już do grobu aż zejść miała; ale ta... jeszcze 
raz ciężkiej ulec miała metamorfozie.
   Z dawnego szczęścia, pokoju, nadziei nie pozostało jej nic nad wspomnienie, ten gorzki 
napój, którym się nasycają nieszczęśliwi, w upojeniu wracając do świata utraconego 
niepowrotnie. Naówczas wszystko, aż do najobojętniejszych drobnostek tego zmarłego życia,
     przychodzi na pamięć i dopomina się swojego miejsca; a to, co się dawniej zapomniało, i 
to, co się ceniło, powraca drogim i miłym, nawet przeżyte bóle i wypłakane łzy. Każdy 
przedmiot, co był  świadkiem chwil przeżytych, oddaje potem światło, które pochłonął, jak 
diament płonący wśród ciemności; staje się  świętym szczątkiem, a człowiek upokorzony 
dziwi się, że przetrwały go zimne szkielety, że one mają prawo do życia, które jemu wydarto.
   W tym dworku w Wólce od słomianej strzechy, od płotu, wszystko, aż do najmniejszego 
sprzętu wszystko przypominało pana Krzysztofa, jego prace, jego przestrogi, jego miłość dla 
żony i dziecięcia. Wdowa, przechodząc nieraz około gospodarstwa z piersią jeszcze sroższą 
boleścią rozdartą, nie miała się gdzie schronić przed dojmującymi wspomnieniami 
przeszłości; później już szukała ich sama, bo w nich tylko żyć mogła.
   Pan Baltazar został tu gospodarzem i pierwszym sługą; mówił jej o nieboszczyku, cieszył 
ją pieśnią  pobożną; czasem i Diogenes przyszedł ze swą skrzypką, rozweselił swoim 
spokojem, a niekiedy dowcipem.
   Rządzili się też oni dwaj we dworze, jak chcieli, bo ona się już do niczego nie mieszała, 
ale rządzili poczciwie, oględnie, troskliwiej może niż na swym własnym, a gromada wiejska, 
która pamiętała o pańskim dziecku i o wdowie, serdecznie dopomagała. Ale mimo że tu 
wszystko szło porządnie, jakże było smutnie w tej Wólce Brzozowej, dawniej jak ciche 
gniazdeczko miłej i wesołej spokojem poczciwym! Jakże widać było żałobę we wszystkim i 
na wszystkich! Nawet Baltazar wstrzymywał się od głośniejszej pieśni wojskowej, którą lubił 
nucić, szedł z nią w głęboki las, a wieczorem w ganku nucił psalmy półgłosem lub godzinki, a 
przy nich ileż razy zapłakał tajemnie.
   Dla biednej kobiety, która widziała syna, której  wspomnienie dziecka osłodzić mogło, a 
zaostrzało tylko smutek — ciężej go było znosić niż komu. Dumała na próżno, jaką by nicią 
znowu połączyć się mogła, związać z tym dziecięciem, które tak dla niej stało się obcym; 
gorzej, bo prawie strasznym. Dziwnym trafem nić ta sama się nastręczyła, gdy umysł leniwy 
próżno się trudził nad jej wyszukaniem.
   W pańskich dworach pomiędzy służbą a panami nie ma żadnego stosunku 
serdeczniejszego. Sługa jest płatny, spełnia swój obowiązek, przychodzi, odprawia się, 
najczęściej z nabytą nienawiścią tylko i goryczą w duszy, czasem ściślejsze węzły związuje 
słabość, rozpusta... upodlenie z obu stron.
   W naszych żywotach szlacheckich, dawniej zwłaszcza, miało się wcale inaczej między 
panem a sługą, między nim a wioską, głową domu a ostatnim parobczakiem, na ziemi jego 
wzrosłym; nieustanne zbliżenie zawiązywało stosunek ścisły, niemal rodzinny. Pan tam dzieci 
do chrztu trzymał, radził, wspierał, patrzał, jak to rosło, swatał, żenił, i z tych różnych a 
sprzecznych żywiołów   kształtowało się małe społeczeństwo starą formą, opiekuńczą, 
patriarchalną, które często serdeczna wiązała miłość.
   Ta gmina patriarchalną nie była ani ostatnią formą, ani najlepszą, na jaką ludzkość zdobyć 
się może; służyła ona czasowo do wychowania człowieka, była w jego małoletności opieką. 
Nie żałujemy tych miłych dla wielu serc czasów, miały one swą piękną stronę, swe dobre, ale 
nie pochłonęły w sobie całego ideału społecznego.
   Dopóki rodziny rodzinom i gminy z władzą zwierzchnią panowały, póty zawsze kraj 
dowodził tą organizacją niedojrzałości.
   Ale — na owe czasy piękny był widok tej rodziny zespolonej nie krwią, ale miłością i 
pokorą. Nie wszę—  dzie one panowały, trafiała się groza i ucisk, lecz gdzież obok świateł nie 
ma niezbędnego cienia?
   Tu w Wólce gromada, dwór, sługi i państwo stanowili z dawna spójną i serdeczną całość, 
posuniętą, jak zawsze w takich razach, aż do zaparcia własności pojedynczej. Dworski i 
wiejski majątek był niemal jednym, pożyczano i zasilano się wzajemnie i nigdy włościanin 
nie uląkł się głodu, dopóki u pana widział sterty w gumnie. Jednym z kwiatów takiego 
społeczeństwa była właśnie pokorna istota, co nam teraz drogę zabiega. Tak pokorna i mała, 
żeśmy ją dotąd ledwie dostrzec mogli i gdyby nie nowa rola, jaką sobie obrała, mogliśmy jej 
nie widzieć wcale.
   W alkierzu na folwarku, w ciasnej izdebce o niskim i małym okienku, której ściany z nie 
otynkowanych belek sosnowych się składały, przetykanych zeschłymi mchami 
zielonawożółtymi, siedział od dosyć dawna Jermaszka Dulebiak. Towarzyszami jego były 
dwa koty bure i niezliczona ilość różnego robactwa. Samo imię Jermaszki wskazuje nam już 
pokorne dziecię wioski. Jermaszka był sierotą, wzięto go z chaty do dworu na wychowanie i 
naprzód hodował się na folwarku, biegał boso po dziedzińcu, a jejmość go uczyła pacierza. 
Potem posługiwał w kredensie i robił około domu, co się nadarzyło, gracował nawet w 
ogrodzie.
   Ale wprędce odkryto w nim żywy, pojętny umysł i można się nim było posłużyć do 
ważniejszych rzeczy, tak łatwo chwytał wszystko i z ochotą wykonywał, co mu polecono.
   Jermaszka wyszedł wprędce na faworyta pańskiego i pani go też bardzo lubiła. Gdy Adam 
przyszedł na świat, chłopak miał już lat ze dwanaście, więc potem, gdy dziecię podrosło, już 
po trosze mógł się nim opiekować.
   Od kuchty i ogrodniczka stopniami doszedł godności  kamerdynera, a w ostatnich latach 
był wszystkim w domu, od żadnej się nie wymawiając pracy, mniej więcej każdą spełniając 
zręcznie. Nauczył się był czytać i pisać, utrzymywał więc rachunki, zastępując pisarza, 
naglądał potem po trosze na stodołę i śpichrze, miał klucze od magazynów, jeździł po 
sprawunki do miasteczka, odwoził kupcom zboże. Ale mimo tych ważniejszych obowiązków 
stawał z talerzem za krzesłem jegomości, póki pan Krzysztof żył, i choć się swobod. nie 
mieszał do rozmowy państwa, przynosił też półmiski z kuchni. Bywało nawet — i konie 
zagrzągł, i powiózł do kościoła, gdy było potrzeba.
   Mniejszym była w nim przymiotem roztropność: sercem poczciwym przerósł głowę; 
więcej było tam jeszcze uczucia niż zdolności i ono mu dopomagało do wszystkiego... 
Sierota, przywiązał się do swojej dobrodziejki, jak ją nazywał, do swego panicza i do starego 
pana jak dziecko rodzone. Ich dobro było jego dobrem, można powiedzieć, że nie żył na 
własną rękę, ale dla tych, którym służył;   nie myślał  — tylko o nich, przyszłości swojej bez 
nich nie pojmował wcale. W pierwszych chwilach, gdy dziecię porwano, Jermaszka chodził 
jak oszalały, chciał, jakeśmy wspomnieli, jechać z panem do Warszawy, ale że na jego głowie 
było wszystko w domu, musiał Krzysztofa puścić samego; potem zamknął swój ból głuchym 
milczeniem, cierpiał wzdychając ze starymi razem.
   Można sobie wystawić, jakie śmierć pana Krzysztofa uczyniła na nim wrażenie, nie mniej 
może odbolał od samej pani; ale żal ten, który od pracy nie uwalniał, w niej ulgę znajdował.
   Gdy pana Krzysztofa miano kłaść do trumny, upadł nieboszczykowi do nóg, objął je ze 
łzami, głośno mu dziękując za wszystkie jego dobrodziejstwa. On z nim ostatni do 
sklepionego zstąpił grobu, aby tam trumnę  porządnie ustawić, i ostatni, pomodliwszy się, 
wyszedł z niego.
   Pilnował pani, ale jej tak bardzo użytecznym być nie mógł; zresztą, pan Baltazar, który na 
jego sprycie i wierności poznać się nie mógł, objął był wszystko i strącił go powoli z tego 
stanowiska, jakie dawniej mu nadano... Jermaszka usługiwał posłuszny, ochotnie, ale czuł się 
tu nie tak już potrzebnym, zbytecznym prawie. Pierwszy raz w życiu przyszło mu na myśl, że 
mógłby gdzieś być przydatniejszym niż tutaj. Pani na niego patrzeć nie mogła, bo jej zbytnio 
starego przypominał. Siadywał więc w alkierzyku swoim, modląc się na kantyczkach, i tarł 
najeżoną czuprynę nie wiedząc, co począć.
   Gdy pani Krzysztofowa wreszcie przyszła do oprzytomnienia, Jermaszka raz z rana 
przyniósłszy jej kawę, którą pijała, stanął u drzwi, ręce w tył założył i odchrząknął głośno.
   Było to zwykłe oznajmienie, że miał  coś  do powiedzenia. Pani głowę podniosła.
     Jermaszka miał powierzchowność bardzo niepoczesną; wzrostu był dosyć dużego, ale 
postaci niezgrabnej: był jakby w jedną stronę gwałtownie jakimś kataklizmem wykręcony; na 
podługowatej, spiczastej głowie rosły mu włosy popielate, szorstkie i twarde, trzymał ją nieco 
także na bok pochyloną. Sama fizjognomia nie zdradzała inteligencji, czoło było niskie a 
szerokie, rysy pospolite, płeć blada, usta szerokie; ale gdy przemówił, gdy się uśmiechnął, 
gdy w małych jego oczkach zabłysło życie, twarz przybierała wyraz dziwnej łagodności, 
słodyczy, który może tym więcej uderzał, iż rysy nie zdawały się do noszenia go stworzone. 
Gdy nic nie mówił i bywał zamyślony, usta naówczas nieco otworzysto trzymał i to go 
dozwałało nawet o głupotę posądzać, miał bowiem zwodniczy pozór głuptaszka.
     Gdy Jermaszka odchrząknął, pani Krzysztofowa spojrzała nań i westchnęła. Biedne 
człeczysko, nie wiedząc, jak do rzeczy przystąpić, z nogi kołysał się na nogę, ręce założone 
na piersiach z uszanowaniem schował za plecy, poturbował nieco czuprynę, bo to miał w 
obyczaju, gdy mu szło ciężko, zakłopotał się: widocznie nie wiedział, jak począć.
   — Co ty mi chcesz powiedzieć  — spytała pani Krzysztofowa — bo widzę, że masz coś 
do mnie?
   — Ono by się to znalazło — odparł Jermaszka kiwając głową  — ale to tak niby trudno 
rozpocząć.
   —  Śmiało, mój kochany, przecież wiesz, że się rozumiemy.
   — Ono to się wie — rzekł Jermaszka — ale taki niby trudno. Proszę już pani mojej tylko 
mnie posłuchać cierpliwie, a nie sądzić, aż ja dokończę.
   — Mów, nie frasując się; słucham.
   — Otóż to tak, proszę pani, człowiek sobie myśli, co na świecie mu robić i jakby się 
drugim na co   przydał... Oto, proszę pani, ono to niby teraz człowiek nie na wiele przydatny... 
Cóż? Pan Baltazar klucze trzyma, sam chodzi, gospodarzy, usługa to tam koło dworu nie taka 
wielka, lada chłopak się z tym upora... byle kto... a człowiek w próżnowaniu zmarnuje się.
   — Czegóż ty chcesz, mój Jermaszka? — spytała łagodnie Krzysztofowa. — Znajdzie się 
zawsze co robić. Ale ci się nudzi... nieprawdaż?
   — Ono to się nie nudzi — odparł sługa — ale niby człek czuje, że mógłby co robić, a nie 
robi nic.
   — Maszże ty jaką myśl?
   — Ono to się ma — rzekł wzdychając — ale to taka rzecz, że i trudno wypowiedzieć. 
Jakby mnie pani chciała posłuchać...
   — Ale słucham z uwagą, mów.
   Jermaszka mimo to zapewnienie, jakby mu bardzo  ciężko przychodziło wygadać się, 
stanął, zamyślił się, potarł gwałtownie najeżone włosy, kiwał głową zakłopotany.
   — Chciałem ja bym, pani mojej, matce a dobrodziejce, długo to jakoś rozpowiedzieć, ale 
nie potrafię. Otóż, krótka rzecz, że ja chciałbym do panicza iść w służbę.
   Pani Krzysztofowa, zdziwiona, krzyknęła i zerwała się z krzesełka.
   — A, niech no pani poczeka — rzekł chłopak — on—ci tam ma sług do licha, bo to się 
wie, ale ludzie obcy i obojętni; przydałby mu się człowiek, co by go kochał, a czasem mu i 
was, i dom przypomniał, co by mu nie dał ludziom złego zrobić. Niech pani nie myśli, że ja 
tam chcę się czego niby dobijać; mnie to nie w głowie, ale ja bym się tam zdał, pilnowałoby 
się panicza i jego dobra, wszak to tam wszyscy obcy,.. Bóg wie, jak on tam sobie rady daje, 
bo to wszystko wrogi a zazdrośni. Człek tam choć paskudnie pisze — dodał  — ale ono by się 
i do jejmości nagryzmoliło o tym, co się tam z naszym paniczem dzieje. A choć on tam może 
nie posłucha, ale powoli to z   czasem mogłoby mu się zrobić jaką pokorną uwagę.
   Pani Krzysztofowa rozpłakała się; w istocie bardzo mało i rzadko dowiadywała się o 
synu, a ta myśl, że ktoś by był przy nim przyjazny, wierny, poczciwy, uśmiechnęła się jej 
bardzo. Wstała milcząca pocałować w głowę Jermaszkę, który jej kolana uścisnął.
   — Poczciwa to myśl twoja — rzekła — niech ci Bóg za nią zapłaci, ale... jakże ty tego 
dokażesz?
   — E, już by się to zrobiło! — odparł Jermaszka. — Ja się tam tak dalece niczego nie 
obawiam; grosza to jest trochę swojego, z łaski państwa, toby się o tym zaszło do Warszawy, 
a tam by już się poradziło powoli, byłem od pani pozyskał pozwolenie.
   — I owszem, ja ci tego nie bronię  — odezwała się  pani Krzysztofowa. — Idź, w imię 
boże, a pisz! Może cię to dobry anioł natchnął w szczęśliwą godzinę, wcale ci się sprzeciwiać 
nie będę. Namyśl się tylko dobrze, ja także podumam, a poproś tu do mnie pana Baltazara.
   Jermaszka, któremu wielki ciężar spadł z piersi, pobiegł natychmiast po Baltazara, a sam 
niezgrabnym chodem pociągnął ukryć się w swym alkierzyku, gdzie wielkim przeżegnawszy 
się krzyżem, chodzić począł i myśleć: jak ono to będzie?
   Gdy pani Anna powiedziała Baltazarowi o pomyśle Jermaszki, zdziwił się zrazu 
niezmiernie. Stary żołnierz nigdy się na tej cichej, niepozornej postaci człowieka poznać nie 
mógł: poczuł dopiero, że się omylił, posądzając go nie tylko o brak głowy, ale i o zakrzepłe 
serce.
   — A, bratowo moja kochana — wykrzyknął  — toć złoty człowiek! Jeżeli w nim nie gra 
także ambicja wykierowania się na kamerdynera, co przy jego powierzchowności świetną by 
było nadzieją, jeżeli to z serca czyni, to zacny człowiek! Dobrze, żeby tam przy nim stał, a 
przypomniał mu czasami stare dzieje i obowiązki; jeżeli mu po prostu i po wiejsku czasem 
prawdę wyjąka, której tam od dworaków nie usłyszy, nie od rzeczy też będzie.
   Pogroziła pani Krzysztofowa bratu łagodnie.
   — Mój panie bracie — rzekła — wy tak zawsze skłonni jesteście człowieka sądzić z 
pozoru. Ja Jermaszkę znam od dziecka, bo to się wychowało u nas we dworze: rzadki to człek 
i jak własne nasze dziecię przywiązany, oddany nam całą duszą. Jeśli on idzie tam, to z serca, 
wie, że go śmiechy tylko i upokorzenia czekają za jego niezdarność, a nie żadne świetne losy: 
idzie dlatego, żeby się Adasiem zaopiekować po swojemu.  — No, to niech w imię boże 
idzie! — rzekł pan Baltazar. — Mnie tylko żal, żem go pokrzywdził w myśli i posądził 
niesprawiedliwie. Dobry też pretekst jest, bo czas dawno, aby pan Adam dowiedział się o 
swej żałobie, o której może i nie wie.
   Pani Krzysztofowa potrzęsła tylko głową. Pisała już była do syna, a listy ich się 
skrzyżowały, w zamian bowiem od niego otrzymała oznajmienie o weselu, a nic już o tym 
Baltazarowi nie powiedziała. Wprawdzie zasłyszał był coś o tym z sąsiedztwa, bo starościc 
chełmski psy wieszał na wychowańcu swej pani, ale temu nie wierzył. Kto zna te zapadłe 
podlaskie bory i ich życie, łatwo pojmie, że tam wiadomości z wielkiego świata nierychło 
dochodzić muszą.
   — Wie on już o śmierci ojca — rzekła pani Krzysztofowa płacząc — o, wie, ale mu teraz 
młoda żona nie daje myśleć o starym ojcu.
   — Jak to? Więcby to prawda była, że się ożenił? — załamując ręce spytał pan Baltazar.
     — A, tak jest, ożenił się z wielką panią, ze starszą podobno od siebie kobietą.
   — Juściż nie z kasztelanową, bo tej mąż  żyje i nie rozwodzi się?
   — Nie... z inną, z wdową, z domu X... Pan Baltazar zadumany głową pokiwał.
   — Ożenił się  — rzekł  — tak młodo! Trzebaż mu było świat sobie zawiązywać! No, a 
dawni jego opiekunowie?
   — Nic nie wiem, nie wiem — odpowiedziała. — Zapewne oni jego, a on ich opuścić 
musiał.
   — Ha, no! Co się stało, to się stało! — dorzucił wojak stary. — Zresztą tam mu 
Jermaszka nie będzie ciężarem, a źle będzie biedakowi, to do nas powróci.
   W kilka dni po tej rozmowie Jermaszka przyszedł panią pożegnać i spłakał się jak bóbr, 
padłszy jej do
     nóg: poczciwe serce wieśniacze. Chodził po dworku, żegnając wszystkie kąty, prosił o 
pozwolenie, żeby się mógł raz jeszcze przed obrazem Chrystusa pomodlić, a na ostatek 
wziąwszy kij w rękę, przeprowadzony przez dworskich, puścił się  śmiało w ten świat me 
znany, który go strachem napełniał.
   „Bądź co bądź, jużciż ja się tam na coś przydam" — mówił w duchu.
   Po długiej i ciężkiej podróży, w której wiele przecierpiał, stanął wreszcie w stolicy i jak 
stał poczciwy niezgraba, tułał się tu i owdzie dopytując się o pana. Długo się tak błąkał, gdy 
mu nareszcie jakiś grzeczniejszy szlachcic wskazał pałac starosty. Tu się dostawszy, 
obstąpiony przez wytworną służbę, podziwiany jak jaka potwora, wyśmiewany, musiał znów 
dużo przenieść, nim się pozwolenia widzenia z paniczem doprosił. List od matki był mu 
przewodnikiem.
   Właśnie w chwili, gdy starosta od żony wychodził oznajmiwszy jej, że będzie na 
wieczorze u komandora, i chmurny zstępował ze wschodów, Jermaszka zaszedł mu drogę.
   W jego wspomnieniach żył jeszcze ów ładny, świeży pieszczoszek, pół—dziecię, Adaś 
rumiany i biały: takim, jakim go widział raz ostatni wesoło odjeżdżającego na wózku do 
Białej. Ledwie w bladym, pięknym, poważnym, wystygłym i przedwcześnie zmężniałym 
człowieku dopytać mógł Jermaszka swego dawnego panicza.
   Rzucił mu się do nóg z zapałem.
   Adam pomieszany cofnął się: nie poznał go, nie przypomniał, a zresztą wstyd jakiś przed 
służbą go ogarnął na widok tego człowieka odartego, zabrukanego długą podróżą, 
niezgrabnego, wyglądającego głupowato.
   List matki, który otworzył, wytłumaczył mu wszystko; ruszył ramionami, bo nie był rad i 
nie wiedział,  jak się pozbyć natrętnego gościa: serce mu nic nie mówiło.
   — Chodź za mną! — odezwał się, pośpieszając do pokojów swoich i wiodąc z sobą 
posłańca.
   Oczy wszystkich stołecznych sług z szyderstwem pobiegły, goniąc za niezgrabnym 
Jermaszką, który — skulony, krzywy, wygięty na bok — wlókł się za swym paniczem. 
Rozczulenie jeszcze go niepozorniejszym czyniło, a znużenie zmięło jego biedną twarz na 
istotnie pocieszną jakąś, grymasującą maskę karnawałową.
   Gdy się w pokoju panicza znaleźli, Jermaszką znowu rzucił mu się do nóg, postawiwszy 
kij pielgrzymi w kącie.
   Był biedny, w łapciach dla zaoszczędzenia butów, w łapciach na woskowanej posadzce, w 
grubej siermiężnej kapocie, a pan siedział przeciw niego na wybitej atłasem sofie: dziwnie to 
jedno od drugiego odbijało. Z tych dwóch postaci — jednej pięknej a sztywnej i bez wyrazu, 
drugiej dzikiej, barbarzyńsko odzianej, opalonej, brzydkiej — poetycznie piękną była 
przecież ostatnia... Starosta wydawał się przy niej jak porcelanowa figurka przy brązowym 
posągu.
   — O, panie mój — rzekł Jermaszką  — jakżem ja ciebie dawno nie widział! Cóż się to z 
tobą stało, o panie? Jakżeś ty nam uciekł? Ileż to nieszczęść na nas spadło od tego czasu! 
Gdybyście wy widzieli ten dwór w żałobie i naszą jejmość  — co się z nią zrobiło!
   — Wiem, wiem wszystko! — spiesznie przerwał starosta.
   — O, wy jeszcze nic nie wiecie — podchwycił Jermaszką prawie płacząc — nic, boście 
tego swymi oczyma nie widzieli, bo z daleka to się inaczej wydaje. Ono to, ono... ale z nami 
pod te czasy potrzeba było być!
   — Jakże się ma matka? — zdobył się na pytanie Adam.  — Ono to żyje biedactwo — 
odparł Jermaszka — ale jak! — potrząsnął głową. — Z nią to my, proszę pana, uradzili — 
dodał  — abym ja do panicza przyszedł. Wy tu sami wśród obcych ludzi, a tu lud nie nasz 
poczciwy. Wszyscy mówią: trzeba by wam mieć choć jednego, na którego byście spuścić się 
mogli, co by się dał za was ukrzyżować i zabić. Ja sobie powiedziałem, pójdę ja...
   Pan Adam poczuł przecie ofiarę, ale nie zrozumiał jej potrzeby i lekko ruszył ramionami.
   — Dziękuję ci za dobre serce, Jermaszko — zawołał  — ale jakże ty tu żyć potrafisz i co 
tu robić będziesz?
   — E, paniczu, jaśnie wielmożny panie — poprawił się sługa—nie troszczcie się o mnie! 
Prawda, straszno w pierwszej chwili, i mnie się zdało, że oni mnie chyba surowego zjedzą, 
ale... Te śmiechy ich jak noże szły w serce do głębi, ale się ja ich już nie boję. Co ja będę 
robił? No, to się zobaczy: znajdzie się. Taż to i ta służba nie porodziła się w galonach. Ano, 
siądę pilnować pańskiego dobra a baczyć, aby się paniczowi co złego nie stało. Przecie się 
przydam jakoś; bądźcie spokojni. Weźcie mnie ino na próbę.
   — Ale ty tu nie wytrwasz.
   — Ono to gdyby się słuchało tylko lenistwa, toby się pewnie uciekło na wieś  — rzekł 
Jermaszka — ono to prawda, ale jak człek czuje, że mu się co robić należy, to ono znowu co 
innego. Ja ich w parę dni bać się nie będę.
   Pan Adam zawahał się jeszcze przyjąć nowego sługę bez wiadomości żony, ale 
zmiarkował, że powoli do swojej własnej woli chcąc dojść, potrzeba było zacząć od małych 
rzeczy, i rad już nawet był, że mu się zręczność nadarzyła spróbować.
   „Kto wie? — rzekł w sobie. — Nie wiadomo jeszcze,  jak pójdą rzeczy: może człowiek, 
któremu zaufać mogę zupełnie, okaże mi się potrzebny; ale..."
   Tu spojrzał na połamaną postać niezgrabną Jermaszki i dodał: „Jak on tu będzie 
wyglądał? Ha, spróbujemy! Musi się okrzesać!"
   — No, więc, nim co będzie — rzekł głośno — zostaniesz tu! Pomówimy z sobą 
wolniejszym czasem.
   Starosta zadzwonił. Wszedł kamerdyner z tą miną, jakby mu łaskę robił, że go wysłuchał i 
na dzwonek się stawił.
   — Panie Biebrzycki — zawołał starosta — jest to dawny sługa mojego ojca, który przy 
mnie pozostanie! Prosiłbym, żebyś go wziął w swoją opiekę.
   Biebrzycki zmierzył oczyma przybysza z pogardliwą miną, kiwnął głową na znak 
powolnej zgody, zaczekał chwilę jeszcze i wyszedł milczący.
   — Przygotuj się  — szepnął starosta —  że cię tu gorzkie przejścia czekają od tej 
miejskiej służby, Jermaszko.
   — Ono to się im rady da — rzekł powolnie wieśniak. — Niech się jaśnie pan o to już nie 
troszczy — i schyliwszy się do kolan, odszedł.
   Starosta, podumawszy chwilkę nad listem matki, schował go i ruszył z wizytami. Nim 
jeszcze nowy sługa zszedł ze wschodów, Biebrzycki meldował o nim hrabinie.
   — Proszę jaśnie grafini — rzekł  — to pan starosta jakiegoś przybłędę, łachmaniarza, 
jakoby tam sługę swojego ojca, przyjął i na dworze polecił zostawić. Przywlokło się to 
piechotą, do niedźwiedzia leśnego podobniejsze niż do człowieka: będzie nam robił wstyd, i 
dworowi jaśnie grafini, i nam. Ja nie wiem, co z tym robić.
   — Jak to? Kiedyż się to stało? — spytała hrabina, widocznie urażona, że się jej nawet nie 
opowiedziano.  — Tylko co, przed chwilą  — rzekł Biebrzycki — jaśnie wielmożny starosta 
rozkazał  — na to słowo dał wielki nacisk kamerdyner — rozkazał mi go przyjąć do dworu i 
oznajmił, że ma tu zostać.
   —— Ja jeszcze o tym nic nie wiem — odpowiedziała hrabina — ale proszę spełnić 
polecenie mojego męża.
   Biebrzycki wyszedł nie rzekłszy słowa.
   ,,A więc to już jakaś systematyczna emancypacja — powiedziała sobie po cichu żona. — 
Zobaczymy! Zobaczymy! Rządzi się w moim domu bez żadnej, jak widzę, ceremonii."
   Tymczasem Jermaszka wyszedł z pokoju śmiało i poprosił grzecznie pierwszego 
spotkanego lokaja, aby mu wskazał, gdzie się ma podziać. Spisek na biedaka utworzył się w 
jednym mgnieniu oka, a Jermaszka też instynktowo go odgadł i zamiast się przestraszyć lub 
oburzyć, postanowił go wielką krwią zimną zwyciężyć. Pierwsze wystąpienie było dlań 
największej wagi: na męstwie mu nie zbywało.
     — Co pan raczy rozkazać? — spytał go lokaj.
   — Prosiłbym pana o wskazanie mi pomieszczenia.
   — Pokoje dla pana gotowe — odparł lokaj; poprowadził go do sieni, otworzył drzwi do 
dużego pieca i ręką zaprosił go do czarnego wnętrza.
   Jermaszka popatrzał, kiwnął głową, nic nie rzekł.
   — Trochę to ono będzie ciasno i przyciemno — odparł po chwili — ale jak mi każą w 
piecu legać, to się i położę.
   Zimna krew, z jaką to wyrzekł, zmięszała służbę, która się tłumnie zbiegła patrzeć na 
parafianina.
   Jermaszka podniósł głowę, krew mu uderzyła do czoła.
   — Bardzo to ono koncept ładny — rzekł powoli, podpierając się w boki — moi jaśnie 
panowie miejscy,
     ale pogadajmy no, kiedy chcecie, a raczcie mi objaśnić, czego to wam tak w smak z 
wieśniaka sobie stroić  żarty? Czyście to wy co lepszego ode mnie, żeście trochę bruków 
poszlifowali? Czyście to nie pozostawiali tam na wsi matek i braci w takuteńkich siermięgach 
jak moja? Albo ono myślicie, że dla szarej kapoty człek się ma za gorszego od was? — Ono 
to nie. Gniewać się nie ma czego, a dziwować się jest. Pójdę do gospody i za swój miły grosz 
znajdę sobie izbę i łoże, na którym wypocznę, ano potem — zobaczymy.
   — Patrzcie no, jaki mówny niezdara! — zawołał jeden.
   — Należałoby mu sprawić frycówkę  — rzekł drugi — co to on nas tak śmiało ożogiem 
sięga i gdyby sobie równych traktuje!
   — E, dalibyście mu pokój! — powstrzymał inny. — Gotowa historia i wrzawy narobicie.
   — Ja wam ręczę, że pani by nic nie powiedziała — przerwał pierwszy — a że pan by się 
podąsał, to co?
   — Bardzo pana dobrodzieja przepraszamy — odezwał się z tłumu drugi — za niepiękny 
żart, ale ponieważ lokal dla niego nie wyznaczony, może zechcesz w kuchni ze stróżami 
pogościć.
   Wszyscy się zaczęli śmiać. Jarmaszka powoli zabrał sakwy i odparł:
   — A czemu nie? Albo to nie bracia nasi? O, o, z wielką ochotą!
   — Ano zważcie — dodał lokaj inny —  że to dla takiego łapciarza jeszcze za wielki 
honor: tamże już przecie w butach chodzą.
   Śmiechy, drwiny i szarpania szły dalej, gdy w tej chwili zawołano o karetę dla pani i 
prawie jednocześnie do sieni, w której się to działo pod wschodami, zeszła sama starościna, 
zadziwiona zebranym tłumem służby i zbyt głośną wrzawą.  — Co to jest? — zapytała.
   — E, to nic, to nic — rzekł jeden z młodszych. — To tak.
   Jermaszka przebił się przez nich, wystąpił i skłonił się.
   — Przepraszam jaśnie panią  — zawołał, do kolan jej naginając się  — to nie jest nic, ale 
rzecz o mnie idzie. Ja tu przyszedłem po służbie z listem do mojego panicza z Wólki 
Brzozowej, pan mi przykazał zostać, a ci znowu panowie, bo to tu wszyscy panują widać, 
pokazali mi, gdym spytał  — mieszkanie w piecu albo w kuchni... Nie wiem jeszcze, gdzie 
lepiej, to się namyślam, a z tego śmiech.
   Starościna spojrzała nań bacznie i ruszyła ramionami.
   — Biebrzycki! — zawołała surowo. — Kto tu sobie takich żartów pozwala? Co to jest za 
nieporządek? Pan przykazał, aby go przyjęto, a służba śmie lekceważyć rozporządzenia i 
stroić  żarty? Proszę mi zaraz wszystkich winnych ukarać. — To mówiąc chciała siąść do 
karety, gdy Jarmaszka schylił się jej do kolan:
   — Jaśnie pani, ono to sobie był  żart, a ja głupi, żem się uraził i skarżył. Proszę, aby nikt 
za mnie nie pokutował, lepiej sobie już precz pójdę  — ot i kwita!
   Starościna kiwnęła głową, nic nie odpowiadając, dała tylko znak Biebrzyckiemu, który się 
skłonił, i żywo wsiadła do powozu. Jermaszka pozostał z kijem w ręku spokojny i 
niewzruszony.
   — Przy garderobie pańskiej jest od tyłu przedpokoik — rzekł kamerdyner do niego, 
wskazując wschody — tam waćpana zaprowadzą.
   Wieśniak skłonił się i poszedł w milczeniu.
   — Już ja mu tego łajdakowi nie daruję! — zawołał, pięść podnosząc za nim, jeden z 
lokajów. — Nie będzie mu tu bardzo słodko, za to ręczę!  Udał Jermaszka, że nie posłyszał, i 
powlókł się, do kąta ciemnego, który mu z pogardą wskazano... Tak się począł pierwszy dzień 
jego ciężkiej służby.
   Koniec XVIII wieku, jak owo pierwsze tysiąclecie chrześcijaństwa w roku 1000, 
oznamionowany był orgią szaloną, która zwiastowała nową epokę. Nigdy świat tak się bawić 
nie pragnął, tak za rozkoszami nie gonił, tak nie potrzebował rozerwać się, zapomnieć  — 
Upoić.
   Nie tylko nasz kraj, cała Europa chorowała na tę zaraźliwą rozpustę. W Polsce przybierała 
ona barwę szczególną, która wydatniejszym czyniła to obłąkane uganianie się za weselem 
niemożliwym, występnym, dziecinnym. Bale, maskarady, fajerwerki, turnieje, pijatyki 
szalone, zbytek niepomny jutrzejszej nędzy, następowały po sobie i napełnić nie mogły tego 
naczynia Danaid, pod którym przepaść może kopało sumienie.
   Ani wiek, ani płeć nie wyłączały od tej dziwnej choroby... Dziesięcioletnie chłopaki, 
poprzebierane za amorki, umizgały się już do dwunastoletnich dziewczynek, a starzy i siwi 
senatorowie Rzeczypospolitej kochali się na zabój w piętnastoletnich aktorkach. Ludzie 
wszystkich stronnictw jednoczyli się przy kieliszku, z tą różnicą, że jednym spadała w wino 
łza, drugim staczał się w nie śmiech szatański: jedni w nim szukali zapomnienia, drudzy 
nasycenia.
   Czasem wpośród tych uczt uderzał jaki piorun, zabijał jednych, rozpraszał drugich, 
otwierał przepaść, ale służba zaścielała ją kobiercami i tańczono na przepaści.
   Ledwie kilka naliczyć było można domów, w których surowszy przechował się obyczaj: 
młodzież cała puściła cugle namiętnościom.
   Toteż w rachubach partyj, w polityce, w robotach  pokątnych wielką rolą grały uczty, 
kolacje, podwieczorki, przyjęcia: najpoważniejsza narada nie obeszła się bez konkluzji 
kielicha i wielkiego: „kochajmy się!"
   Do najszaleńszych ucztowników należał  ów sławny komandor, o którym mówił Maluta, 
tak go mocno zalecając. Postać XVIII wieku, coś z Cagliostra, coś z hrabiego Saint—
Germain, istota zagadkowa, dworak uczony, jasnowidzący, spekulator, wytworniś, mistyk, 
sybaryta, niedowiarek, koniec końców — tajemnica. Przyjmował w swoim domu po 
królewsku, a źródła, z których płynął ten Paktol niewyczerpany, całkiem światu były nie 
znane. Świadczył wiele, nosił płaszcz filantropii na ubrylantowanych ramionach i zarywał na 
małego Franklinika, gdy od kart wstawszy rozprawiać począł o losach ludzkości. Wielki 
wyznawca zasad braterstwa ogólnego ludzi, stroił się jednak tak, aby go nikt wziąć nie mógł 
za prostego człowieka, choć z szlachectwa sobie szydził, miał liberię herbowną i ordery na 
szyi.
     Nierzadkie były w owym czasio owe postacie dwulicowe: nie są one jeszcze 
osobliwością i dzisiaj. Prawda uznana, nim przejdzie w czyn, zawsze przebywa też same 
stadia, tych samych doznaje przeobrażeń, jest uczutą, dowiedzioną, wypowiedzianą, staje się 
czynem, a na ostatku prawem. W tym periodzie XVIII wieku była ona jeszcze ledwie 
przeczuwana, ledwie świtała jako myśl, u dojrzalszych bojaźliwie zaczynała przeradzać się w 
słowa: na czyn nie zebrał się dla niej — chyba kto gorętszy, i to chwilowo. Czyniono 
wycieczki w tę stronę, ale z nich szybko wracano do domu.
   Komandor należał do przodkujących swojemu wiekowi, ale szedł słowem, nie czynem, a 
chcąc apostołować, musiał do pogan przemawiać ich językiem. Apostołował więc winem, 
uciechą i wielkimi, czczymi słowy.
     Jako gospodarz wylany dla swych gości, nie miał równego. Czy spełniał obowiązek, czy 
karmił próżność,
   o tym sądzić nie będę.
   W tym roku najmował kamienicę całą naprzeciw kościoła Księży Dominikanów w końcu 
Krakowskiego Przedmieścia i przerobił ją swoim kosztem: góra — cała wybita na nowo, 
ozłocona wspaniale, umeblowana wytwornie — godna była Krezusa.
   W kraju, w którym zbytek dobrej próby nigdy nie był rzadki —  świadkiem owe opisy 
Warszawy za Władysława IV — niełatwo było olśnić; pamiętano jeszcze przepych 
Tarnowskich, Sobieskich, Firlejów, Tęczyńskich, Herburtów, Ostrogskich: walczyć z jego 
wspomnieniami trudno być musiało, wytwornisie musieli na inną rzucić się drogę. W miejscu 
srebrnych stołów i złotych roztruchanów stawiano mebelki wysadzane misternie, drogie 
szkła: kunszt zastępował materię, zbytek się idealizował, zamykając w smaku
     i pracy.
   Dom komandora z tą myślą był urządzony, nie świecił on zbytnio, ale był na podziw 
wygodny, smakowny, wytworny. Podziwiano w nim prześliczne obrazy przywiezione z 
Włoch i Holandii, historiowane kobierce francuskie, porcelany chińskie i japońskie, wielkie 
zwierciadła weneckie w rzeźbionych ramach, zresztą  — sam porządek domowy, z kobiecą 
starannością obmyślany, i niesłychaną wygodę. Wszystko, co ten dom miał, było w swoim 
rodzaju osobliwością, a komu by nie brakło cierpliwości, nasłuchałby się ciekawych historii z 
powodu każdego sprzętu i fraszki: każda z nich miała swe dzieje i wspomnienia, coś, co ją 
odznaczało, czyniło drogą, szczególną, przedziwną.
   Maluta, malując komandora pośpiesznie, narysował postać jego dosyć trafnie; do jego 
obrazka to tylko dodamy, że powierzchownie był to jeden z najpiękniej—
     szych mężczyzn swojego czasu i mógł co do wdzięku fizjognomii i postawy walczyć o 
lepszą z najsławniejszymi pięknoszami epoki. Gdyby ubrany jak laleczka wszedł do salonu, 
kształtami postaci, nogą, ręką białą upierścieniowaną a prześliczną, figurą, wejrzeniem 
łagodnym oczów niebieskich czarował kobiety.
   Obejście jego było pańskie i poufałe zarazem, czuli jednak bliżsi, że nikt z nich do głębi 
duszy mu się nie dostał: był serdeczny dla wszystkich zarówno, nie zwierzał się nigdy 
nikomu. Próbowali go ciekawi badać przy kieliszku, ale komandor pił, co chciano, jak 
chciano i ile kto życzył, a po uczcie nad ranem wychodził świeży, zdrów, przytomny, jakby 
był na czczo. Mówiono, że pijąc, coś miał zwyczaj wąchać z jakiejś flaszeczki.
   Życie jego przeszło wielce burzliwie, pełne dziwnych przygód, tym się tylko zdradzało, że 
czasem wspominał o obcych krajach, o dalekich podróżach, że niektóre z tych pięknych 
rzeczy, którymi ubrane były pokoje, widocznie pochodziły ze zdobyczy poczynionych w 
owych wędrówkach.
   U komandora, który, słynny był z kuchni i piwnicy, za stołem z podziwieniem znalazłby 
historyk obok istotnych znakomitości wieku plugawe jego wyrzutki, wszystkich zarówno 
wesoło gwarzących i w dziwnej z sobą poufałości.
   Przed północą już zaczęły z pochodniami powozy zbierać się przed dom oświecony, a 
mały placyk przed kościołem wypełnił się wkrótce najwykwintniejszymi ekwipażami, które 
tu jakby rodzaj obozu sformowały. Ludzie pozłazili z kozłów, a gdy panowie zabawiali się w 
pałacu, oni też sobie ucztowali w sąsiednich szynkach.
   Salony komandora były wspaniale oświecone tysiącem świec jarzących, które — snopami 
przytwierdzone  do ścian, odbite w zwierciadłach — tworzyły iluminację rzęsistą. W ich 
blasku obrazy, kryształy, obicia, całe czarodziejstwo zbytku nieco wymuszonego i 
oryginalnego jeszcze się jaskrawiej wydawało niż we dnie. Pokoje miały różne charaktery. 
Salon główny był w smaku francuskim tego wieku, ale dalsze ubrane były umyślnie jeden po 
chińsku, drugi z grecka, inny wreszcie stylem średniowiecznym, dosyć niedołężnie 
naśladowanym.
   W każdym z nich był stosowny sprzęt, dobrane doń ciekawostki i zabytki kosztowne, 
uzbierane po świecie.
   W greckim pokoiku stał w pośrodku posąg starożytny Wenery. Oświecała go lampa 
alabastrowa spuszczona z sufitu i cztery podobne urny po rogach stojące na kolumnach 
marmurowych. Na tle ciemnoczerwonych ścian, w tym półmroku lamp posąg wydawał się 
jakby żywe wcielenie piękna, któremu starzy sybaryci przychodzili się przypatrywać z 
cynizmem, na jaki dziś tylko szalona   młodzież zdobyć by się mogła.
   W chińskim gabinecie pełno było kiwających się mandarynów, pagod porcelanowych, 
laków, brązów i osobliwości Państwa Środkowego; w średniowiecznej komnacie stali u drzwi 
dwaj rycerze we zbrojach, z hełmami zapuszczonymi, trzymający chorągwie herbowne, w 
środku pełno było dębowych szaf, katedr i stolików.
   Główny salon odznaczał się  świeżością i blaskiem. Nad kanapą wisiał tu portret kobiecy, 
który ściągał wejrzenia gości i zaostrzał ciekawość; ale o wytłumaczenie tej zagadki pytać nie 
było wolno. Na tle ciemnym, ale przezroczystym, rysowała się w bieli urocza postać 
niewieścia, cała osłonięta półprzeźroczystymi draperiami, które i twarz jej pokrywały. Oko 
kochanka tylko mogło zza nich wyczytać rysy tajemnicze, które artysta cudownie odznaczył; 
on jeden widział ją  przez te zasłony taką, jaką pamiętał: dla obcych była to tylko dziwaczna 
sztuczka i niezrozumiały wysiłek malarza.
   Każdy stawał przed tym obrazem w przepyszne ramy, całe z lilii i liści dębowych 
uplecione, oprawnym, wszyscy szeptali spoglądając nań i odchodzili zamyśleni. Mniej 
dyskretni zapytywali komandora, co to jest, a on im odpowiadał, że to osobliwszy jakiś 
portret, który nabył jako 
     de  jorce, że nie wie, co wyobrażał.
   Gdy pan Adam wcisnął się w ten świetny tłok pełen gwiaździstych piersi i orderowych 
ramion, znalazł już prawie całe męskie towarzystwo stolicy zgromadzone na pokojach; grupy 
powinowactwem ciągnione jeszcze się nie były potworzyły, najsprzeczniejsze postacie 
stykały się i ścierały o siebie w tym tłumie. Posłowie zagranicznych dworów, podróżni 
różnych narodowości, dworacy królewscy, szlachta bogata przybyła ze wsi, urzędnicy wielcy, 
a obok nich posłowie sejmowi, ubożsi wieśniacy, dostojnicy miasta, artyści, kilku 
duchownych, słowem, skupione wszystkie żywioły społeczne, które gdzie indziej razem 
rzadko się spotykały, tu najdziwniej były z sobą zmieszane.
   Wszystko to ściągał jeden cel, jedna słabość szukania wrażeń i uciechy, potrzeba 
roztargnienia i zabawy. Niejedno czoło rumieniło się samo od myśli, że się tu znalazło, 
zrzuciwszy wieńce, co je opasywały na prozaicznej drodze, którą gmin przywykł chodzić do 
wodopoju.
   Obok salonu wielka biała sala, z przystawionym w końcu chórem spartym na kolumnach, 
przeznaczona była na muzykę najprzód, potem na grę, która była jedną z namiętności wieku. 
Grano zapamiętale naówczas i zgrywano się do koszuli.
   W chwili gdy pan Adam wchodził  — witany przez gospodarza a pilnowany i 
przeprowadzany przez Ma—  lutę, który wziął na się być dlań sternikiem wśród tych fali — w 
białej sali właśnie rozpoczynał się koncert i część towarzystwa wychodziła, by go słuchać, 
inni rozprawiali głośno, śmieli się, rozsypywali po kątach dla cichych jakichś narad i facjend 
kryjomych, zwierzeń i wymówek: czuć było w powietrzu po przelatujących słowach 
krzyżujące się sprawy różne.
   W salonie białym na fotelu aksamitnym królowała jedyna tu przytomna kobieta, 
gospodyni chwilowa, ulubienica komandora, otoczona gronem wielbicieli, sławna Leonina, 
Tantolini, włoskie dziewczę z Sorrento, dziwnej urody, jakby wykradzione z obrazu Tycjana.
   Adam, który jeszcze był sobie nie dobrał towarzystwa, które by go w pochodzie 
wstrzymało, kierowany tylko nieco przez Malutę, zbliżył się do drzwi wiodących do sali 
białej i w nich jak w ramach ujrzał to zjawisko urocze, chciwe w nim topiąc oczy.
   Leonina siedziała sparta na ręce, trochę zmieszana wystrzałami tylu oczów skierowanych 
na nią, trochę dumna blaskiem, jaki ją otaczał, ale w postawie tak wdzięcznej, że 
najtrudniejszy znawca nic by jej artystycznemu układowi zarzucić nie mógł. Rzekłbyś, że się 
jej gdzieś wyuczyła w pracowni rzeźbiarza, służąc mu za wzór do Psychy.
   Wydawała się tak młodziuchną, tak świeżą! Ubrana była dnia tego biało, włosy miała 
zaczesane po grecku i maleńki w nich tylko diadem; ale były to włosy owej barwy gorącej, 
złocistej, którą dawne Wenecjanki z taką pracą i znojem wyrabiały sobie dziwnymi sposoby; 
włosy przy świetle nawet jaśniejące tonami brązu, nieporównanej obfitości, połysku i 
piękności. W ich oprawie wyglądał owal biały, regularny, spokojny, oświecony dwojgiem 
oczów jak węgle czarnych, ogromnych, poważnie patrzących a tak przeszywających 
człowieka, jakby mu do dna duszy dostać chcia—  ły. Dodajmy kibić Psychy, rękę 
cudownych kształtów i całą postać spod tej sukni leciuchnej dającą się odgadnąć zbytecznie: 
była to moda wieku, chodzono po grecku, prawie nago. Ci, co mieli słuchać muzyki, 
wlepiwszy oczy w Leoninę, stali spętani, osłupieli jej pięknością, niemi, oczarowani, 
odurzeni, nie wierząc prawie oczom, że mieli przed sobą  żywą istotę. I tak jak Wenus w 
greckim gabinecie chciało się wziąć za żyjącą, tak Leonina wydawała się ożywionym przez 
Pigmaliona posągiem.
   — Ale to obraz Tycjana! — wykrzykiwali jedni.
   — Ale to figura skradziona z Pawła Weroneńczyka! — wołał ktoś drugi.
   — To portrer Van Dycka .
   — To Madonna Francji!
   Adam podszedł, zapatrzył się, stanął i trzeba przyznać, że pozostał jak wkuty. Pierwszy 
może raz w życiu widział tak nieposzlakowaną piękność, w której oko próżno szukało błędu, 
niedostatku, uchybienia ogólnej harmonii, skazy na tym diamencie pełnym blasku.
   Śmiałość naiwna i ujmująca słodycz, coś w wejrzeniu ciekawego, wyzywającego, czyniły 
ją jeszcze ponętniejszą; zdawało się, jakby wczoraj dopiero przybyła znad brzegów 
czarownego krateru na chłodny ląd piaszczysty ziemi obwianej mgłami.
   Kapela złożona z najprzedniejszych wirtuozów stolicy, nie tak liczna ani tak huczna jak 
dzisiejsze, ale dobrana, rozpoczęła uwerturę Rameau, potem popisywał się słynny skrzypek z 
koncertem, potem flecista niemiecki, potem grano symfonię Haydna, na ostatek piękna 
Leonina, której przy klawikordzie towarzyszył stary Włoch w popielatym fraczku, zaśpiewała 
arię włoską: była bowiem niegdyś pierwszą  śpiewaczką opery króla jegomości 
neapolitańskiego.
   Gdy pierwsze tony tego czystego a silnego głosu mło—  dzieńczego rozbiegły się w 
powietrzu, nagle szmery ustały, zrobiła się cisza, wszyscy wrośli do ziemi i dech w sobie 
zatrzymali, aby jednej nuty nie stracić. Dźwięki instrumentu, który jej towarzyszył, zdały się 
jakby klekotaniem suchym i nieznośnym przy tej pieśni, co tak ognistym życia strumieniem 
buchnęła. Był to głos, jaki tylko z piersi młodej Włoszki dobyć się może: jasny, czysty, 
pewien siebie, wonny młodością, giętki, dla którego nie ma trudności, w którym nie czuć 
nauki ani sztywności metodycznej. Najwyższa sztuka musi być największą naturalnością. 
Łączył się z tym jakiś wyraz żywota i siły, porywający swą potęgą.
   Śpiewała pieśń jakąś wesołą i w duszach wszystkich zrobiło się jasno, jakby wniósł lampę 
w ciemności, potem zaszła w smutek, boleści, w łkanie i jęki i powlokła za sobą 
rozrzewnionych słuchaczów, aż się im płakać zechciało; a gdy z tych ciemności, 
wydobywając się na świat powoli wróciła, jakby wychodząc z Pauzylipu na słońce i pogodę 
wesela i nadziei, wszyscy wybiegli z nią    razem uszczęśliwieni, ocaleni: ostatnia nuta pełna 
radości o mało nie wywołała echa w ustach przytomnych... chciało się im z nią zaśpiewać  — 
Evoë
   Grzmot oklasków wstrząsł całą salą; niektórzy popłakali się aż słuchając, sami nie 
wiedzieli czego, inni nucili ciesząc się szalenie. Ta pieśń każdemu z nich powiedziała coś 
innego, z każdego dobyła, co krył i chował, co chciał zapomnieć, co pielęgnował i żywił w 
głębi siebie, co kto miał najdroższego żałobą i weselem. Jeden znalazł w niej swą młodość, 
drugi miłość, inny straconą poczciwość, ów uczucie uronione po drodze: bądź co bądź, nie 
było człowieka, który by nie uczuł, jak potężna jest sztuka, gdy jej tłumaczem prawdziwy 
artysta... i uczucie prawdziwe.
   —  Bravo! Bravissimo!  — Cudownie! Bosko! Niezrównanie! — wołali starzy i młodzi.
   Leonina skłoniła się lekko, podniosła oczy i widać było na jej twarzy, że ona także 
śpiewając była gdzie indziej, może na wybrzeżach niebieskiego morza swego, może w 
Wenecji, gdzie się kształciła później, na Canal Grande, może płynęła na Lido, może z okien 
domu, zwieszonego ze skał nad morze, poglądała na Neapol wieńcem rozłożony z przeciwnej 
strony lub na rumieniące się w oddali Capri... To pewne, że latała gdzieś czarownica, że ci 
ludzie bez skrzydeł zerwali się ją gonić i popadali na ziemię. Wyglądali też teraz wszyscy jak 
rozbici.
   Pan Adam w czasie śpiewu, choć w operze paryskiej słyszał najsłynniejsze primadonny  
owego czasu, stał także osłupiały i przejęty: czuł, jak mu dreszcz zimny przelatywał od 
mózgu po plecach, jak w niego lał się strumień lawy gorącej, to lodu rozpuszczonego i 
mrożącego. Nie wiedzieć dlaczego, stanęły mu w myśli kościół farny w Białej i pierwsze 
spotkanie z Julią, jakaś scena wieczorna, potem pogrzeb w Wólce Brzozowej... On, co nigdy 
nie marzył, poleciał także w swój świat na skrzydłach fantazji, uniesiony muzyką.
   — To coś nadzwyczajnego — rzekł trąc ręką po czole, jakby chciał przywołać 
przytomność  — nie rozumiem siebie.
   — Prawda — rzekł spinając mu się do ucha Maluta — to słowik włoski... to śpiew z 
innego świata! Czuć od niego woń rozmaitych pomarańcz i jaśminów. Cudownie! Cudowna 
Diva! Diva! A powiem panu w tajemnicy, że pan nie wiedząc przyczyniłeś się do tego 
wykonania: Leonina wzrok miała w pana wlepiony.
   — We mnie?
   — Ale cyt! To tajemnica! — dodał mały. — To tajemnica!  Brawa nie ustawały, proszono 
o coś jeszcze, Leonina się opierała: czuła, że takich dwóch pieśni jednego wieczora pierś 
wynucić nie zdoła, bo nie ma w człowieku dwóch dusz, a całą wylać potrzeba na taki śpiew.
   Ale gdy jakiś amator muzyki stary ukląkł przed nią, a stojący bliżej naśladować go zaczęli 
i ujrzała przed sobą cały szereg peruk pochylonych, rozśmiała się z tych pudrowanych głów, 
szepnęła coś Włochowi i przy bardzo prostym akompaniamencie naśladującym gitarę poczęła 
prostą neapolitańską  canzone.
   Była to piosnka dziewczęcia młodziutkiego, roztrzpiotanego pod tym słońcem Południa, 
które krew czyni kipiątkiem, rozśmieszonego, wesołego jak ptaszę; śpiew leciuchny, 
szczebioczący, szyderski, przy którym chciało się cień gonić, ściskać mury i całować ciepły 
wiatr wiejący z gór, kasztanowymi lasy porosłych.
   Szał doszedł do najwyższego stopnia, a Leonina, widząc swych wielbicieli w tym 
rozgorzeniu,   zakręciła się, rozśmiała ruladą jak sznur pereł  świetną... i uciekła.
   I zrobiło się w sali ciemno i chłodno, i pusto: wszyscy poczuli, że ona była życiem i 
słońcem... Pan Adam nawet doświadczył dziwnego uczucia tęsknoty, jakiego w sobie nie 
znał: żal mu się zrobiło steranej młodości.
   — A — rzekł mimowolnie do Maluty — czy ona się już nam nie pokaże?
   — Zdaje mi się, że przyjdzie. Poszła tylko spocząć  — odpowiedział, zacierając ręce, pan 
Florian — choćby dla zobaczenia jeszcze z bliska pana starosty.
   — Mnie? — spytał pan Adam.
   — Ale tak! Tak! —  śmiejąc się dodał kusiciel. — To wiem autentycznie.
   Komandor stał niedaleko przy drzwiach, słuchał i mógł usłyszeć; pan   Adam trącił  
łokciem Malutę  i umilkli. Po chwili gospodarz, który bardzo wydawał się zimny, zbliżył się i 
zapytał starosty:
   — Jakże się panu śpiew jej podobał?
   — Nie mogę nawet powiedzieć, czy mi się podobał... bom pijany od niego — rzekł pan 
Adam.
   — Głos to istotnie przedziwny — rzekł chłodno gospodarz — tysiące ich słyszałem, 
nigdy podobnego, który by tak działał na człowieka. Ale ona dopiero żyje, gdy śpiewa, całe 
jej życie w tym głosie: zresztą  — pospolita, chłodna nawet istota. Skąd się tam bierze ten 
szał, ten urok, ten wyraz, to pojąć trudno. Jej śpiew jest jak wejrzenie wielu kobiet, które 
więcej mówią oczyma, niż potrafią usta powiedzieć.
   To rzekłszy gospodarz wcisnął się w tłum i odszedł. Muzyka, która potem zagrała, 
skrzypiała tak w uszach słuchaczów, że się powoli z białej sali porozchodzili, nie było można 
wytrwać przy niej po śpiewie, choć w istocie była wyborna.
   Był to tylko pierwszy akt tego dramatycznego wieczora, niby otwarcie jego; zaraz potem 
lokaje pokazali się we drzwiach, kamerdyner drzwi do jadalni odemknął i goście poszli na 
kolację. Zastawa stołu, który cały był w zieleni, w zwierciadłach i porcelanowych figurkach, 
zdumiewała oczy, ale woń jej przyjemniej jeszcze połechtała nerwy smakoszów. Zapach 
kwiatów mieszał się z ulatującymi wyziewy potraw, które odegrywały także w powietrzu 
pewien rodzaj koncertu dla nosów i podniebień publiczności.
   Jakkolwiek wielki był tłum, sala, stoły i stoliczki starczyły na pomieszczenie wszystkich 
wygodne, cisza żarłoctwa, przerywana tylko brzękiem widelców i łyżek, rozpostarła się po 
sali i trwała aż do pierwszych kielichów, które usta otwarły — uśmiechem.
   Dzieje wszystkich uczt podobnych są jednakie: w godzinę potem ci, co przyszli dla 
wieczerzy tylko, wysu—  nęli się po cichu, reszta zabierała się do wałki z koszami pełnymi 
butelek, przy których szturmie mogła nocować. Kielichy dobywano coraz okazalsze i 
większe, gospodarzyli, gorąco przykładem zachęcając, przyjaciele komandora, on sam po 
trosze, słudzy nawet. Pijatyka poszła okrutnie szybko, namiętnie, z przerażającą 
gwałtownością.
   Uszczupliło się tylko grono bachusowych dzieci, gdy niektórzy poczuli, że w sali białej 
gra się rozpoczynała, część znaczna odbiegła do kart.
   Tu na zielonym suknie świeciły się kupy złota, blaskiem swym pociągając serca i oczy.
   Maluta — który ciągle miał w opiece starostę i wodził z sobą wszędzie, pilnując, aby 
wszystkich rozkoszy skosztował  — patrzył w oczy, śledził każde jego wrażenie, ale nie 
znalazł w chłodnym owym człowieku takiego zapału, jakiego się po niewytrawnej jego 
młodości spodziewał.
   Stanęli wreszcie przy stolikach gry, od której dotąd pan Adam się wstrzymywał. Nie 
mógł  nawet grać, bo w kieszeni nie miał nad kilkanaście czerwonych złotych, a stawki były 
grube i wstyd było z kilkoma dukatami wystąpić.
   — Cóż to, nie popróbujesz pan szczęścia? — zapytał go Maluta.
   — Ja nie grywam — rzekł starosta sucho.
   — Jeżeli pana hrabiego wstrzymuje jaka okoliczność chwilowa, paręset czerwonych 
złotych zawsze się znajdą w kieszeni jego sługi na rozkaz, a nie postrzeże nikt, jak je panu 
podsunę.
   — Ale nie, nie gram — odparł pan Adam.
   — To do woli... tylko zrobię uwagę, że może by wypadało grać  — szepnął mały — to 
jakoś należy do dobrego tonu, żeby nie było śmiesznie.
   — Nawet nie umiem, przyznaję się.  — Gdybyś jaśnie wielmożny hrabia pozwolił sobie 
pomóc...
   — Ale nie.
   — Juściż tu się zgrać nie można.
   — Grasz pan, panie starosto? — spytał w tej chwili nadchodzący gospodarz.
   — Ja, nie, jestem nowicjuszem w tej sprawie, zwykle nie grywam.
   — A, to prześlicznie! Jedną słabością mniej — to już wygrana! Jest to na nieszczęście 
słabość, mierzenie się i walka z. losem namiętna. Jak to? Starosta nie grałeś nigdy?
   — Dotąd nigdy.
   — A, to dla samej ciekawości warto by spróbować szczęścia swego — rzekł gospodarz. 
— Nikt siebie nie zna, kto nie grał. Jest to studium własnego charakteru. Miałem się zawsze 
za bardzo cierpliwego, ale istotnie gra dopiero cnoty mnie tej nauczyła.
   Adam czuł się dziwnie pociągniony ku temu człowiekowi. Komandor miał dlań urok 
niewytłumaczony, uśmiechnął się, zbliżyli się jakoś ku stolikowi.
   — Prosimy o miejsce! — zawołał gospodarz. — Oto przybywa człowiek, który ślepemu 
fatum przynosi po raz pierwszy ofiarę! Dziewicza stawka! Wiele, panie starosto?
   — Ja? — rzekł zmięszany Adam. — Jak pan sądzi?
   — O, co bądź! Fraszkę! Pięćdziesiąt dukatów?
   W tej chwili poczuł starosta, jak do jego kieszeni przechodziły dwa rulony, z których 
jednego zaraz dobył. Zawierał widocznie sto dukatów.
   — Oto jest, co mogę przynieść na ofiarę  — rzekł wyrzucając rulon — nic więcej.
   — A więc od razu cały w paszczę potworu —  odpowiedział  śmiejąc się komandor i 
rzucił rulon na karty.  Po chwili milczenia:
   — Brawo! Wygrywa! — zawołano dokoła. Pan Adam nie widział i nie rozumiał, co się 
działo.
   — Niech idzie dalej, na dwieście? — spytali.
   — Tak, na dwieście — rzekł pan Adam. Karta wygrała znowu.
   — Na czterysta!
   Starosta, obałamucony krzykami, zgadzał się na wszystko.
   Nowa wygrana.
   — A, to już musisz pan trzymać na osiemset: prawdziwe szczęście nowicjusza! — zaczęli 
wołać wszyscy.
   — Na osiemset! Baczność, na osiemset! Jeszcze raz karta przeszła, nastąpiło milczenie.
   — Cuda!
   — Trzymasz pan na tysiąc sześćset? — spytał z ukłonem bankier.
     Pan Adam chciał się okazać; obawiał się i żałował ośmiuset wygranych dukatów, ale 
kiwnął głową zezwalając.
   Stawił na asa... as w następnej passie  wyszedł dla niego.
   — Zadziwiające szczęście — wołano wkoło — gdyby był umiał z niego korzystać!
   — Jesteś pan predestynowany — zaśmiał się komandor odchodząc od stołu — bierz pan 
dukaty i na dzisiaj basta. Ale strzeż się, nic niebezpieczniejszego i bardziej uwodzącego nad 
pierwszą wygraną.
   Pan Adam pod naciskiem wrażeń, których raz pierwszy w życiu doznawał, zabastował 
sam nie wiedząc jak; nie umiał poradzić sobie z pieniędzmi, których mu ponapychano pełne 
kieszenie, tak że suknie obrywały. Maluta, widząc go zakłopotanym, podjął się odnieść mu je 
do domu.
   Chociaż nie stawił już więcej, pan Adam nie odszedł
     od stolika gry aż nad ranem; karty go zajmowały, patrzał, rozpalał się, niepokoił, 
policzki mu płonęły, w piersi kipiało. Muzyka, wieczerza, wygrane dukaty, natłok rozmaitych 
myśli i uczuć rzuciły go w odmęt dziwny; czuł, jakby nowe jakieś rozpoczynał  życie... 
niepokój i żądza nie znana siadły mu na piersi i ssały je z szyderskim uśmiechem.
   Gdy rano do domu powrócił, kładąc znużoną głowę na poduszkach, rzekł do siebie w 
duchu:
   Przecież to się musi życiem nazywać!"
   W snach trochę gorączkowych przelatywały stoliki, karty, stosy złota, bukiety i kobiety. 
Julia unosiła się nad nim z rozpuszczonym warkoczem, obwinięta nim cała, jak gdyby w 
płaszczu ognistym, śpiew jej rozlegał się szeroko i wrzał mu w piersi jak kipiątek.
   Gdy oczy otworzył bardzo późno na dzień, ujrzał przy sobie siedzącego Malutę i leżący 
na łóżku zielony woreczek z tysiącem sześciuset dukatami. Z drugiej strony stał Jermaszka z 
założonymi na piersiach rękami, ze spuszczoną głową, w cieniu, i przypatrywał się paniczowi 
z wyrazem głębokiej wewnętrznej boleści.
   Ledwie miał czas wstać i przyodziać się, gdy kamerdyner oznajmił mu, że pani z nim 
widzieć się pragnie. Chociaż przykro mu to przypominało jego poddaństwo, musiał pożegnać 
Malutę, który z niego ciągnął spowiedź wrażeń wczorajszych, i poszedł do żony.
   Pani przyjęła go wcale nie tak, jak się spodziewał, z wesołą twarzą i swobodnym na pozór 
umysłem; spojrzała nań bacznie, wzrok jej dłużej spoczął niż zwykle na chmurnym jego czole 
i spytała:
   — A cóż? Dobrzeście się bawili wczoraj?
   — Doskonale — rzekł starosta, ośmielając się powoli ł przybierając ton swobodniejszy 
niż dawniej, mniej  uległy — bawiliśmy się wybornie, alem dziś trochę niewyspany.
   — A, bo też zapomnieliście się do dnia.
   — A, tak jest.
   — Grałeś zapewne? — dodała żona z trochą niepokoju.
   — Musiałem...
   — Wiem, wygrałeś nawet tysiąc czy półtora tysiąca dukatów, c'est un joli denier.
   — Wiesz więc wszystko — odparł, mięszając się, starosta. — Miałem widać szpiegów za 
sobą.
   — Szpiegów? Nie, ale dużo moich i twoich przyjaciół. Powiem ci więcej, byłeś 
zachwycony śpiewem tej nędznej chłopki włoskiej, rudowłosej — dorzuciła, czerwieniąc się, 
żona. — Mogłabym ci prawie wyliczyć, ile kieliszków wina wypiłeś i ile razyś się obejrzał 
wyglądając, czy panna Leonina nie wróci.
   — Nadzwyczaj to mi pochlebia, że się raczysz tak mną zajmować  — odparł starosta z 
trochą  gniewu — ale zarazem jest to upokarzające. Nie mam więc w niczym woli własnej? 
Nie mam rozsądku do pokierowania sobą, potrzebuję dozoru... zawsze jak małe dziecko?
   Starościna ruszyła ramionami, uśmiechając się.
   — Wiesz — rzekł pan Adam —  że to w końcu najcierpliwszego człowieka znużyć musi?
   — A gdy znuży? — zapytała spokojnie starościna.
   — Ha, to może nabrać ochoty wyłamać się z tych więzów.
   — A gdy się wyłamie? — odparła żona znowu.
   — No, to będzie wolny — zawołał starosta gniewnie — i koniec! Chcesz więc stanowczej 
rozmowy?
   — Pragnę jej bardzo — odpowiedziała kobieta miarkując się, ale z gniewem w oczach.
   — Od dawna chciałem ci zrobić uwagę, że sposób życia, jaki prowadzę, jest upokarzający 
dla mnie.  — Nie mam woli, jestem sługą  — nie mężem.
   — Mogłeś to przeczuć, gdym ci oddawała rękę moją! — zawołała dumnie starościna. — 
Brałam cię ubogim chłopcem, gdym świetniejsze daleko znaleźć mogła zamęście, nie z 
miłości, bo o przystojnego, młodego mężczyznę nie było mi tak trudno, ale rachując na twój 
rozsądek i powolność. Chciałam mieć w mężu posłusznego wykonawcę mej woli i mieć go 
powinnam. Ofiara tu wzajemna. Ja ci daję mój wpływ, opiekę, rodzinę, stosunki, majątek, 
mogę przecie za to wymagać trochę posłuszeństwa i zastosowania się do mych żądań. Żeniąc 
się ze mną alboś mnie chciał oszukać, alboś nie zrozumiał, że nic w świecie nie przychodzi 
darmo.
   Tak jasno postawiona kwestia zdumiała Adama, który zżymnął się tylko.
   — Dotąd myślałem — rzekł  — iż w małżeństwie równe są prawa obojga małżonków.
   — Gdy równe są ich położenia i ofiary — odparła kobieta.
     Przypomnienie było upokarzające. Adam spuścił oczy.
   — Nie sądzę, byś się chciał ważyć  — mówiła dalej — na nieroztropną wojnę: do 
prowadzenia jej nie masz ani sił, ani sprzymierzeńców, ani umiejętności. Nie sądź, bym była 
dobroduszną i zawojowaną Julią. Znasz może takie jak ona kobiety, ale nie takie jak ja. Po 
tych ofiarach, jakiem uczyniła dla ciebie, nie sądź, bym obojętnie dała się porzucić lub 
podbić. Nie wiesz chyba, czym jest zemsta kobiety i prześladowanie obrażonej: ona cię może 
w proch zetrzeć. Przede mną nie znajdziesz schronienia, kąta, pokoju, ukrycia. Ale istotnie 
nie mam cię za tak nierozważnego chłystka, abyś się na to chciał narażać.
   Adam pobladł z gniewu i upokorzenia; zbity, zdepta—
    
     ny nogami przez tę nielitościwą kobietę, spuścił głowę jak przed ognistym mieczem 
archanioła winowajca. Młodość nie dała mu dosyć uczucia miłości własnej, dość wiary w 
siebie i energii, aby z oburzeniem potargał więzy, które go oplątywały.
   — Mówię to wszystko — powolniej nieco kończyła starościna — nie żebym ci chciała 
grozić, bo rzeczy nie zaszły tak daleko, bym mogła przewidywać coś podobnego, ale dla twej 
przestrogi spowiadam ci się z mojego charakteru, nic więcej. Chcę, ażebyśmy jasno 
pojmowali położenie nasze.
   — Tak, ja je pojmuję teraz bardzo jasno — odezwał się pan Adam z uśmiechem bolesnym 
— przyjęty zostałem do posługi.
   — Nie, na powolnego towarzysza — podchwyciła starościna. — Nie zapieram się 
rachuby, oszukaną na niej być nie chcę. Jeżeliś sądził, że mnie zawojujesz jak tę biedną Julię, 
myliłeś się mocno; ja jestem z tych kobiet, co szalenie kochają, ale dla których ludzie nie 
szaleją. Teraz się już  doskonale rozumiemy.
   Po chwili milczenia dorzuciła:
   — Widzisz, że wszystko wiem, że się przede mną nie skryjesz z niczym, że myśl nawet 
twoją odgadnę, że cię znam do głębi. Nie jesteś stworzony do walki, nie powinieneś walczyć, 
bo będziesz zwyciężony.
   — Prawdziwie — odparł Adam — powiedziałby kto, że mnie wyzywasz.
   — Nie, bom twoją  żoną  — rzekła starościna chłodno — wiem, że się rozumiemy i 
pogodzim.
   Opoliczkowany przez nią w sposób taki, jakiego by nikt inny znieść nie potrafił, zbolały, 
upokorzony sam przed sobą, zachwiał się pan Adam, pot zimny wystąpił mu na czole, ale 
zmilczał. Nie miał dosyć charakteru, aby zerwać natychmiast, obawiał się złamać całą przy—  
szlość swoją, był razem wzgardy i politowania godzien.
   Pani starościna uczuła, że depcząc go zaszła za daleko; uśmiechnęła się. łagodniej, 
pochlebiło jej to łatwe zwycięstwo.
   — Uspokój się  — rzekła — między małżonkami sceny podobne są zwyczajne: są to 
drobne, przechodzące po niebie obłoczki. Nie miej mi za złe szczerości mojej. Tacy 
przyjaciele jak Maluta wiodą cię na bezdroża, ja pragnę powstrzymać i opamiętać; nie 
ścierpię, ażebyś mnie oszukując, tarzał się w błocie jak drudzy.
   Miałam już jednego męża, który zgnił w mych oczach zjedzony rozpustą i wyżyciem; nie 
puszczę cię na zgubę, nadto jeszcze cię kocham, abym dozwoliła ci zbezcześcić się i 
przepaść.
   „O mój Boże! — zawołał w duchu przejęty bólem Adam. — Cóż to za pomsta niebios 
ściga mnie! Jak ta kobieta obchodzi się ze mną!"
     — Nie sądzę, ażebyś waćpan chciał rozbratu i zemsty — dodała kobieta — ale masz 
zawsze do wyboru albo tę zemstę, albo posłuszeństwo, które ci przecież ujmy na honorze nie 
czyni. Świat tego za złe nie bierze, gdy kto kochając, jest posłuszny; potrzeba tylko umieć 
kochać, a choćby dobrze odegrywać wielką miłość dla ocalenia honoru mężczyzny.
   I śmiała się szydersko, chodząc po sali, i przyglądała się sobie w zwierciadłach, wlokąc za 
sobą ogon sukni, poprawiając to rozpuszczone nieco włosy, to szal spadający z ramion. 
Podobna była do zwycięskiej Junony, której tylko brakło z rozpuszczonym ogonem pawia. 
Adam stał znękany, na próżno chcąc się zdobyć na jakąś siłę: cierpiał oplwany wzgardliwie 
przez nią, a wybuchnąć nie mógł, widząc, że ona byłaby najmniejszego sprzeciwienia się nie 
zniosła i zgniotłaby go jeszcze nielitościwiej.
     Wszystko w tym domu do niej należało: dwór, słudzy, aż do tej sukni, którę on nosił na 
sobie. Mogła go swoim kazać wyrzucić za drzwi odarłszy do koszuli, a po jej charakterze 
nawet podobnego wybryku w chwili gniewu spodziewać się było można.
   Adam poczuł, że — chwila dłużej, mógł skonać z bólu i ucisku.
   Machinalnie zaczął. szukać kapelusza i myślał uciec; zdawało mu się, że tym jednym 
sposobem uniknie ostateczności: usta jego drżały, a obawiał się wyrzec słowa, twarz 
malowała straszliwą walkę i wyrażała takie przerażenie, taką boleść dojmującą, że nareszcie i 
ta arystokratyczna Ksantypa ulitowała się nad zgniecionym przez się człowiekiem.
   — Dlaczegoż milczysz? — spytała go. — Jam szczera.
   — Nie mam nic do powiedzenia — rzekł cicho, ciągle szukając kapelusza, pan Adam.
   — Rada bym posłyszeć, co masz w sercu.
     — Powtarzam — rzekł mąż  — nie mam nic do powiedzenia, nic, nic.
   — Przecież nie powinien byś się gniewać na mnie? — dodała niemal szydersko.
   Adam uśmiechnął się, ręce mu drżały, znalazł wreszcie kapelusz i gniótł go tak, że 
poszarpany rozpadł się w kawałki.
   — Czy to jest odpowiedź? — wskazując nań spytała żona.
   — Droga Krzysiu — rzekł blady pan Adam, podnosząc nareszcie głowę  — idąc ścieżką 
nieraz ci się pewnie trafiło zgnieść robaka na drodze: nie uważałaś też kiedy, że zdeptana 
istota podnosi wówczas głowę bezsilną, szukając obrony. Nie trzeba do rozpaczy przywodzić 
nawet robaków.
   Dziwny uśmiech przeleciał po trząsących się jego
     wargach, wyszedł  żywo, zostawiając ją samą, ale z jakimi w duszy uczuciami! Zbiegł po 
wschodach płonąc od wstydu, bo niemal był pewien, że scena ta miała pode drzwiami 
słuchaczów, zamknął się w swoim pokoju.
   Tu padł na łóżko i w rozpaczy porwał oburącz rozognioną głowę, bijąc nią o mur zimny; 
znieważony, wyszydzony, gdy myślą sięgnął po niezależność, po ucieczkę z tego domu, 
rozbijał się o własną zniewieściałość, o obawy, o stratę wszelkich nadziei, na których 
przyszłość swą budował. Młodość zeszła mu na marzeniach, sił nie wyrobił w sobie żadnych, 
prawdziwe nieszczęście znajdowało go nie przygotowanym, wstydzącym się samego siebie.
   Ile razy myśl wpadła na rachubę następstw, jakie zerwanie z tą kobietą pociągnąć musiało 
za sobą, przestraszał się walką, osamotnieniem, własną nędzą moralną: czuł, że jej nie podoła, 
że okuty, musi zostać niewolnikiem.
   Przeleżał tak kilka godzin, walcząc z sobą daremnie, gdy nagle nastręczyła mu się myśl 
zobaczenia z Julią.
   Serce jej było dlań dziś jedynym, do którego mógł zakołatać, przed którym czuł, że się 
użalić może; ale — strzeżony we własnym domu — nie mógł nawet wynijść, aby go nie 
śledzono i nie szpiegowano, każdy krok jego był natychmiast doniesiony, wiadomy żonie.
   Miało się już ku wieczorowi, gdy twarz poczciwego Jermaszki pokazała się już może po 
raz dziesiąty we drzwiach przedpokoju: pan Adam pierwszy raz ją teraz postrzegł. Zaglądał 
on ciągle ku paniczowi, ale wnijść nie śmiał.
   Starosta, ujrzawszy go nareszcie, pomyślał, że mu los daje choć jednego słabego 
sprzymierzeńca: skinął nań, ukazując mu, ażeby wszedł po cichu, był bowiem pewien, że go 
pilnują teraz ściślej jeszcze niż kiedy.  — Słuchaj — rzekł doń  — potrzebuję wyjść z domu 
tak, aby mnie nie widziano: nie pytaj czemu... Chcę, żeby ludzie myśleli, że śpię, żem chory; 
nie wpuszczaj tu nikogo, pilnuj sypialni, ja się tyłami wymknę może nie postrzeżony.
   — Wymkniecie się, paneczku, ano prędko — odpowiedział Jermaszka — oni teraz 
wszyscy na obiedzie, w bramie nie ma nikogo.
   Starosta narzucił płaszc na siebie i ostrożnie wyśliznął się przez mroki bramy w ulicę... W 
istocie, nikt go nie postrzegł, wziął najbliższy powóz i poleciał do Julii. Szczęściem został ją 
w domu, ale była chora. Nakreślił kilka słów na karteczce, posłał przez służącą i w parę minut 
wpuszczono go do jej buduaru.
   Hrabina istotnie była cierpiąca, a na twarzy jej niedzisiejsza boleść coraz głębsze ryła 
ślady. Smutna, chwiejąca się na nogach, postąpiła przeciw niemu pełna wzruszenia i litości.
     — Cóż cię tu sprowadza? — spytała cichym głosem. — Co? Jużciż, nie pamięć o mnie, 
nie litość nade mną, mój drogi Adamie? Nie, ja się  łudzić nie chcę, ty musisz cierpieć, a jam 
ci potrzebna, bo wiesz, że kocham ciebie!
   Łzy potoczyły się po jej twarzy zwiędłej, wskazała ręką portret Adama, który stał przed 
nią na stoliku, na który patrzyła, gdy przyszedł, karmiąc się wspomnieniami.
   — Siadaj tu — rzekła — i poskarż mi się, dziecko moje: ja dziś mocniej niż zwykle 
jestem cierpiąca z powodu tego wczorajszego nieszczęsnego wieczora może. Wiem, gdzie 
byłeś, każdy krok twój śledzę. Słyszałeś śpiew Leoniny i byłeś uniesiony... A, jam jeszcze 
zazdrosna! Nie o tę kobietę, która się zowie twoją  żoną, bo ty jej kochać nie możesz, ale o tę 
Włoszkę, za którą tak tęsknym gnałeś wzrokiem.
     — Jak tor Już ci doniesiono ... i tu.
   — Nie, widziałam to sama własnymi oczyma, byłam skryta na chórze, bom wiedziała, że 
ty tam będziesz, patrzałam na ciebie i omdlewałam z zazdrości... A, ty na nią tak patrzałeś 
chciwie tymi oczyma moimi! O! — I wstrzymała się, piersi uciskając rękami.
   — A, ja ani myślę o tym! — zawołał Adam. — Posłuchaj mnie. Ten wieczór był 
przyczyną okropnej sceny między mną a Krystyną. Przychodzę ze skargą i po radę. Julio, 
ratuj mnie! Tyś mnie wyrwała z tej ciszy wiejskiej i rzuciła w ten świat okropny, przeciwko 
któremu stoję dziś bezbronny.
   — A, inne ja dla ciebie marzyłam szczęście i życie...
   — Tak, jam moją winą wpadł w tę przepaść. Ratuj mnie! Ta kobieta nie ma serca, nie zna 
litości, nie tai się, że mnie chce mieć tylko niewolnikiem swym i sługą. Wszystko, co może 
obrazić, co może zgnieść bezbronnego człowieka, wylała na mnie i rzuciła z szyderstwem na 
próg, urągając się mojej bezsile... Powiedz, co mam począć. Zniosłem to, wycierpiałem, ale 
przebaczyć nie mogę i znosić dłużej nie potrafię.
   Załamał ręce, Julia wstała zadumana.
   — Ona więc śmiała posunąć się do tego?! — krzyknęła. — Do tego?!
   — Więcej niż ja powiedzieć, niż ty się możesz domyślić; jam zniósł to jak żebrak, którego 
psami z podwórza wyszczują za wrota.
   Julia chodziła wielkimi krokami, chwytając się za głowę i serce, potem uklękła przed nim 
i chwilę płakała milcząca.
   — Tak — zawołała wstając — masz słuszność: jam jedna winna, jam pokutować skazana 
za nas oboje, jam obowiązana radzić i ratować. Jam cię porwała dzieckiem spod cienia tych 
drzew, które by były ciche ci osłaniały życie i kołysały do szczęścia spokojnego, nie—  
zamąconego. O, ja, ja, ja! — dodała bijąc się w piersi. — Ja znam Krystynę, ona gotowa na 
wszystko, gdy się zemścić pragnie, gdy ścigać postanowi. Potrzeba milczeć, mam środki, 
obmyślę, poradzę, dam ci oręż przeciwko niej.
   Ale powiedz mi — rzekła po chwili — maszże ty siłę, aby ją porzucić i walczyć z nią? 
Byłaby to wojna, o którą mogłaby się rozbić cała przyszłość twoja. Jej rodzina tak związana, 
tak jedna, ścigałaby cię nielitościwie. Milcz, czekaj, daj mi zdobyć te środki, przygotować ci 
oręż. Ja także mam z nią rachunek, ale przede wszystkim szczęście twoje. Jak się scena 
skończyła?
   — Wyszedłem wściekły, upokorzony, przybity.
   — Czy wie lub może dojść, że byłeś u mnie?
   — Nie, wymknąłem się nie postrzeżony.
   — Co myślisz czynić jutro? — spytała Julia.
   — Będę milczał i unikał jej.
     — Nie, potrzeba chwilowej zgody — zawołała hrabina — nie należy obudzić podejrzeń! 
Jutro, jeśli będzie można, przyjdź do mnie: dałabym życie, aby cię ocalić; ale jak Bóg nie 
zbawi tego, który być zbawionym nie pragnie, tak ja nie ocalę cię, jeżeli nie znajdziesz w 
sobie siły do walki.
   Adam i tu znów upokorzony spuścił głowę.
   — Masz słuszność  — rzekł  — jam winien, bom słaby; czuję to i siły sobie dać nie 
umiem; wszystkie pożarła ta żądza wydźwignienia się, wielkości, blasku. Jest to szał, 
namiętność. Żałuj mnie, ale nie pragnij, bym zwyciężył siebie.
   — Pomyśl — odparła po chwili Julia ze śmiechem serdecznego współczucia — pomyśl, 
czy w obiorze drogi do tego celu nie omyliłeś się. Miłość taka jak moja jest często 
jasnowidząca. Czyż tylko przez ludzi i wpływy dosięgnąć można szczytu, czy się nie 
dochodzi bezpieczniej doń o własnej mocy i zasłudze — przebojem,
     walką talentu, który w końcu uznanym być musi i właściwe w świecie uzyskać 
stanowisko.
   — Być może — zawołał Adam — jest to prawdą zapewne gdzie indziej: u nas i teraz — 
nie! Trzeba opieki, pleców, stosunków lub zaprzedania; jam skazany na tę niewolę, ale nie 
maszże środka na pokonanie jej, na złamanie tej tyranii? Ty ją znasz?
   — Znam ją i sądzę, że nic jej złamać nie potrafi — odparła smutnie Julia. — Są może 
środki, ale dla ciebie niedostępne; jest jeden niepewny, o którego zdobycie starać się będę. 
Jest to charakter silny, śmiały, nie cofający się przed chwilowym wstydem jak inne kobiety: 
miałeś tego dowody. Znałam istoty, co — by nie
   dotknąć  łojowej świecy — wolały dać zgorzeć domowi; Krystyna wcale jest inna: gdy 
pragnie czego, pragnie całą duszą, gromadzi środki, rozbija zapory, nie szczędzi nic. Tak by 
kochała, gdyby mogła kochać, ale tak pewno nienawidzić będzie, gdy się w niej obudzi 
nienawiść.
     Mógłbyś z nią wieść walkę powolną, cichą, chłodną, nie ustającą, wytrzymałą, 
podkopującą, wycieńczającą ją powoli; ale tyś do niej niezdolny, a Krystyna — nie wiem, czy 
czego ulęknąć się może prócz upadku z tej wysokości, na której ją mieści urodzenie, stosunki, 
majątek. Myliłbyś się sądząc, że tracąc cię uroni łzę po tobie: mścić się zażąda, ale żałować 
nie będzie.
   — Skuty więc jestem z potworem! — zawołał Adam łamiąc ręce.
   — Gdybyś nie był człowiekiem ambicji nienasyconej, powiedziałabym ci: zerwij 
wszystko, porzuć ją  — odparła Julia — uciekajmy za światy! To, co ja własnego mieć mogę, 
starczy na życie ciche, na kątek zielony choćby w drugim świecie za oceanami. Sprzedam 
wszystko, zabiorę swoje, wezmę cudze — dodała namiętnie — jeżeli zechcesz pójść ze mną. 
Mnie tu nic
     nie wiąże, wspomnienia — to zgryzoty... nadziei żadnych... Blask — to rozpalona 
korona, co pali skronie; świat — to męczeństwo na łożu Prokrusta, na którym co dzień inaczej 
wyciągają cię jego zwyczaje i tyrania, i jego fantazje. A, gdybyś chciał! Gdybyś mnie kochał!
   Adam spuścił głowę przybity. W sercu jego było pusto; była litość, przywiązanie 
nałogowe, wdzięczności nawet iskierka, ale nie było tego uczucia, co wszystko rzuca w ogień, 
byle się przy nim ogrzało.
   Julia nie pytała go więcej, milczenie było odpowiedzią.
   — Wracaj — rzekła — nie potrzeba, ażeby się domyślano stosunków pomiędzy nami. 
Bądź ostrożny, ja z mojej strony pracować będę, aby ci dać oręż na nią. Nie mogę mówić 
dzisiaj nic więcej. Nie zrywaj, nie czyń kroku stanowczego, nie naradziwszy się ze mną. 
Krystyna jest zręczna, da ci jakąś pastwę, abyś o ranie zapomniał, ale jutro ciaśniej jeszcze 
skuje twe kajdany, gdy o baczności zapomnisz.
   Adam skłonł się, pocałował jej rękę gorącą, uczuł jej usta przylgłe na chwilę do czoła i 
wyszedł znękany, niepewny, ale z jakimś brzaskiem nadziei. Zawlókł się tak do domu powoli, 
nie myśląc już ukrywać się z powrotem, bo mu tylko szło o to, aby nie wiedziano, dokąd 
chodził.
   Przyszedłszy do mieszkania zastał tu Jermaszkę na straży u drzwi, rozognionego widać 
oporem, jaki w obronie powierzonego mu stanowiska stawić musiał.
   — Ono to proszę jaśnie wielmożnego pana, pani przysyłała dwa razy po panicza, ale 
powiedziałem, że śpi; chcieli budzić, ale nie dopuściłem: mało się biedy nie narobiło z tym 
wielkim kamerdurnerem, bo mnie sfukał, a ja znowu tego nie lubię, to się mu dostało jak 
należy i dali mi pokój.  — Dawno to było?
   — A może trzy „Ojcze nasz" temu — odparł Jermaszka.
   — Jeżeliby znowu kto nadszedł, daj mi wiedzieć  — rzekł Adam. I począł, myśląc, 
chodzić wielkimi krokami po pokoju.
   Ważył pierwszy raz w życiu położenie swoje i nie widział z niego wyjścia. Był sam, 
bezsilny, a miał przeciwko sobie nieprzyjaciela—kobietę  —  żonę, intrygantkę i 
wszechmocną w Warszawie. Pierwszy raz dało mu się też uczuć zaprzedanie: ściskał pięści, 
łamał sobie głowę na próżno.
   Nie było wyjścia z tego rozpaczliwego położenia.
   Gdy tak dumał, postrzegł, że kilka razy uchylono drzwi, jak gdyby go kto szpiegował, i 
poznał w nich poczciwego Jermaszkę, który w istocie śledził jego ruchy, przeczuwał jakieś 
utrapienie i frasował się, że nie wiedział, jak paniczowi poradzić na nie. Ale cóż znaczył ten 
sprzymierzeniec w łapciach przeciwko wielkiej pani w paryskich trzewiczkach? Kaliban 
wiejski przeciwko królowej czarownic?
   Przypomniał mu wszakże wieś, cichą młodość, stracony spokój.
   „Po co mi było pragnąć zbyt wiele? — rzekł w sobie. — Czyżbym tam nie był 
szczęśliwy? Czybym tam nie był królem u siebie, gdy tu jestem sługą sług dworaczych? Ale 
dziś  — wygnanemu z raju niepodobna doń powrócić. Tysiąc przepaści mnie od niego dzieli... 
Nie należę do niego... Sprzedałem się! Sprzedałem!"
   Słabość wyradzała zemsty pragnienie: zaciskał pięści, ale wkrótce opadały mu ręce, czuł 
się bezsilnym.
   Szmer w przedpokoju i rozmowa z Jermaszką przerwały jego marzenia i gniewy; po 
chwili wszedł prawie przebojem kamerdyner Biebrzycki, niosąc na tacy wielki list.  Skłonił 
się i rzekł:
   — Od jaśnie wielmożnej pani.
   A podawszy go staroście odszedł, nie czekając odpowiedzi.
   Adam trzymał go długo w ręku nie śmiejąc pieczęci rozłamać; dziwnie to miało pozór 
urzędowy i nie mogło być biletem od żony do męża: była w tym widocznie jakaś 
niespodzianka tajemnicza. Na wierzchu tylko stał napis z pośpiechem skreślony:
   Mon cher Adam.
   Zwykle Krystyna, pisując do męża, dodawała ten przymiotnik niezbędny, który po rannej 
scenie dziwnie się jakoś wydawał.
   Starosta zbliżył się do świecy, rozłamał pieczęć i dobył najprzód kartkę, na której stały te 
słowa:
   „Ja za złe dobrem płacę. Gdy cher Adam karmił mnie takim smutkiem, myślałam tylko, 
by mu zrobić przyjemność, a w dowód, żem nie zmieniła uczuć, że nie chcę na jedną chwilę 
pozbawiać się tej satysfakcji, jaką moja drobna ofiara uczynić ci może, oto ją masz... Bonne 
nuit.Christine
   Koperta zawierała w sobie tegoż dnia podpisaną przez króla jegomości nominację 
urodzonego i wielce nam miłego hrabiego Adama O... na wakujące kasztelaństwo, 
wprowadzie in partibus infidelium, ale dające tytuł piękny, miejsce w senacie i szczebel do 
dalszych honorów.
   Trzeba przyznać, że wyrobienie tego tytułu i rzucenie go tegoż dnia w nagrodę za doznaną 
z rana boleść było mistrzowskie: Adam uczuł się związany, przykuty, zawstydzony i 
upokorzony, tym bardziej że się o to wcale nie starał, iż jej tylko wpływom winien był tę 
niespodziankę... i musiał dla niej mieć wdzięczność.
   Adam był połechtany przyjemnie, nie marzył tak rychło o tak dostojnym tytule, który go 
stawił od razu  na równi z pierwszymi dygnitarzami Rzeczypospolitej, dając mu głos i 
położenie poważne. Wprawdzie wydatki, na jakie go nowy ten blask mógł narazić, czyniły 
jeszcze zawiślejszym od żony, i to widocznie było z jej strony rachubą, ale miłość własna 
została zaspokojoną.
   Dała mu uczuć Krystyna mocniej niż kiedy, że on bez niej nic nie znaczy, że w zgodzie z 
nią i posłuszeństwie iść tylko może i bezpiecznie stąpać po świecie. W tym pogłaskaniu czuć 
było lwią  łapę, która pieszcząc nawet, rozdziera do żywego.
   Wypadek ten rzucił go w większą jeszcze niepewność, co począć z sobą, jak dalej 
postępować; ale po chwili rozwagi przyszło postanowienie przejednania się z żoną, czekanie, 
milczenie i noszenie cierpliwie tych więzów, którymi był skuty, dopóki ich czas i 
okoliczności pomyślniejsze nie skruszą.
   Połechtana duma stawiła mu przed oczy obrazy, które dozwalały na chwilę zapomnieć o 
ucisku, o upokorzeniu. Wracały one jednak z nową siłą i brzemieniem obarczały duszę... Na 
przemiany zajęty swym kasztelaństwem i niewolą, szczęśliwy z pierwszego, rozbijał się o 
drugie i krył czoło wstydem okryte. Wielkość jego nawet obojętnego świata złudzić nie 
mogła: była pożyczana i wyżebrana.
   Widzenie się z żoną nowo kreowanego kasztelana było jedną z tych scen, które na 
wielkim świecie nie są wcale rzadkością. Ona była tryumfująca, więc łagodniejsza, on 
powstrzymujący się, pomieszany, upokorzony i chłodny.
   — Spodziewam się, żeś zadowolony — rzekła Krystyna kładąc mu rękę na ramieniu 
poufale — nie będę się przechwalać, ile mnie to kosztowało, nie mówię już pieniędzy, ale 
zachodów, kłopotu, starania... Mieliśmy  trzech współzawodników zamożnych i dość 
znaczących, ze trzech stron zaparte drogi, czwarta, nie dostrzeżona, stała otworem dla mnie i 
tą się wśliznęłam... C h e r Adam pamiętać powinien zawsze, co napisano na dukacie, a co mi 
niegdyś wytłumaczył pewien rozumny profesor: zgodą się idzie daleko, wojna niszczy i 
rozprzęga. Nie wymagam wiele, ale bronię cię od fałszywych przyjaciół i niechybnej zguby.
   Małżeństwo pogodziło się pozornie. Krzysia nadto była kobietą i tyle miała 
doświadczenia, aby uśmiech męża wzięła za bardzo dobrą monetę; ale spodziewała się, że go 
ukołysze powoli, że strach, jakiego doznał, powstrzyma go od rzucenia się w życie 
swobodniejsze, którego wpływów się obawiała. Jedną rzecz byłaby może tolerowała dla 
przyszłości: większe zbliżenie się do świata i ludzi; ale młodość Adama, niedoświadczenie, 
nie wyburzone namiętności, raczej wstrzymane niż okiełznane, czyniły i to niebezpiecznym.
     I ona też miała niepokój w duszy, bo utrzymanie młodego męża w takich klubach 
niepospolitym było zadaniem, wymagało z jej strony nieustannego czuwania. Na pokoje 
nowego kasztelaństwa zjechał się zaraz cały świat winszować im dostojeństwa, karety 
następowały jedne po drugich, komplementa kwaśne, cukrowe, mdłe, stęchłe, szyderskie 
przełykać było potrzeba, choć większa ich część była bardzo niesmaczna i dławiła. Kasztelan 
nowy czuł mimo woli, że winszując mu godności, którą otrzymał, uśmiechano się z niego po 
cichu, że zwrócone nań tym wypadkiem oczy tłumu dobywały z głębi zapomnienia wszystkie 
prawdy i plotki o jego przeszłości, młodości, pochodzeniu itp.
   Zapomniane nieco, wracały teraz z przyrostem i dodatkami świeżymi.
   Między innymi gośćmi była i Julia. Adam się jej widzieć nie spodziewał, zdumiał się 
przekonywając, ile
     miała mocy nad sobą; wiedział, ile cierpiała, jak musiała być spokojną, jakie w duszy 
nosiła piekło, a jednak, przygnana formami świata, przybyła z pogodną twarzą, uśmiechniona, 
prawie wesoła, udając zobojętniałą i znudzoną. Nikt w świecie z jej powierzchowności nie 
mógłby się był domyślić, że drżała od stóp do głów, jakby rzucając się w otchłań piekielną. 
Była tak panią siebie, tak pewna! Z Krystyną uściskały się jak dwie siostry najczulej 
kochające; im drażliwsze były ich stosunki, tym obie podwajały względem siebie grzeczność i 
oznaki przywiązania. Julia wszakże zabawiła tylko chwilkę, a gdy ją do wschodów 
odprowadzał Adam, wskazując kwiaty i udając rozmowę o kwiatach, szepnęła mu ostrożnie.
   — Jutro, wieczorem, mam coś do powiedzenia: jestem na drodze zdobycia tych środków, 
o których wspominałam — znajdę oręż przeciw niej.
   Potem zwróciła się jeszcze, przyjaznym skinieniem głowy żegnając Krzysię  — i 
wyjechała.
     — A, jakże się strasznie zestarzała! — odezwał się chór niewieści po jej zniknieniu, 
przez pochlebstwo dla gospodyni. — Ale to nie do uwierzenia! W roku przeszłym była 
jeszcze lub przynajmniej wydawała się tak świeża, a teraz co za zmarszczki, jakie czoło 
poorane, co za żółtość, zmęczenie! Biedna kobieta! Musi cierpieć!
   — Ale jest jeszcze prześliczna! — przerwała te okrzyki gospodyni.
   — A, ponętna! — odezwał się ktoś starszy. — Wydaje mi się tak jak dobra młodziuchna 
aktorka przymuszona grać rolę staruszki... Spod przybranej fizjognomii tej wygląda życie i 
namiętność.
   — Któż tam teraz panującym? — cicho spytała pani podczaszyna tryumującą Krystynę.
   — Tajemnica niezbadana! Jeżeli nie pułkownik, to
     książę: oba stoją od dawna w szeregach wielbicieli, więc na któregoś kolej przyjść 
musiała. Książę jest młody jeszcze i zakochany widać w ruinach, il est antiquair, pułkownik 
nie dowidzi. Ale cicho! Nie godzi się obgadywać: ja ją mimo to wszystko tak serdecznie 
kocham.
   Na tym skończyła się rozmowa.
   Pan Adam przez dzień cały był w odmęcie: jeździł dziękować królowi, który 
popatrzywszy nań jakoś z ukosa, szydersko nieco, prawie z politowaniem, wybąknął jakąś 
grzecznostkę zwyczajną; potem sam roznosił prezenta i różne opłaty, przyjmował 
winszujących, musiał dziękować i odpowiadać na listy. Wracając do domu z jednej z tych 
wycieczek spotkał Malutę, który powóz jego w ulicy zatrzymał.
   — Ja jeszcze kochanemu kasztelanowi nie powinszowałem — rzekł z rozczuleniem — a 
Bóg widzi, otworzyć proszę serce moje, jak jest przejęte! To tylko podnóżek do czegoś 
większego, wart jesteś  więcej! Ale, nie mógłbym parę słów pomówić? Rzecz magni 
momenti!
   — Panie Florianie, siadaj, pojedziemy w Aleje, powiem ci później, dlaczego cię z sobą do 
domu zabrać nie mogę. Zabieraj się ze mną do powozu, a żywo!
   — Mnie nic tłumaczyć nie potrzeba — zawołał Maluta po cichu — to się wie. Pani się na 
mnie gniewa, miałem tego dowody, obawia się o kasztelana. Ale to zwykłe dzieje żon 
zazdrosnych, póki się nie ostrzelają: zważać na to nie potrzeba zbytnio. Co innego mam 
kochanemu kasztelanowi powiedzieć, że bodaj, bodaj czy nie dwa na raz szczęścia go 
spotkały.
   — Dwa? Cóż drugiego? Maluta się rozśmiał.
   — Jeżeli — dodał  — szczęściem to nazwać się godzi. Trzeba wiedzieć  — rzekł ciszej —
  że ja jestem u ko—  mandora tak jak domowy i w najlepszych stosunkach z tą bestyjką 
Leoniną; ona się w panu kasztelanie formalnie kocha.
   — Co znowu pleciesz? Raz mnie widziała z daleka! — rzekł, śmiejąc się, kasztelan.
   — Ale nie plotę! Diewczyna habet, jak to mówili Rzymianie. Już ja to wiem; oczarowałeś 
ją.
   — Już nie wiem jak.
   — Niemal mi się przyznała: dopytywała o szczegóły.
   — Raz—em ją w życiu widział bliżej.
   — Ale ona pana dziesięć razy: wie wszystko, śledzi, goni — oszalała doprawdy.
   Adam dziwnie potrząsł głową; łechtało to miłość własną, ale serce było zastygłe.
   — A, daj mi tam pokój! — odparł. — Czyż ona mi w głowie?
   — A przypatrzyłeś się jej pan?
   — Mało, ale bardzo ładna! Śpiew czarujący.
   — Co to ładna — podchwycił Maluta — mało powiedzieć, diabeł nie dziewczyna; głos, 
co by umarłego z grobu wywołał; wdzięki — jak żyję, nie widziałem podobnych... rączka 
dziecięca, noga niepostrzeżona.
   — Gdzieżeś się tak w niej rozpatrzył?
   — Co dzień ją prawie widuję.
   — A komandor przecie musi być zazdrosny.
   — O, bynajmniej, kocha jej głos, zresztą  — to człowiek rozumny!
   Adam westchnął, był ubogi, wiedział dobrze, iż takie Leoniny nie mogą kochać darmo, że 
rozpieszczone, nawykłe do zbytku, nie rozumieją innej miłości jak oprawną w złoto. Pozór 
dostatku, jakim był otoczony kasztelan, łudził Włoszkę; pan Adam nie czuł się na siłach 
walczenia o lepszą z Tepperami i komandorem.
   — Nie żartuj sobie — rzekł powoli do pana Floriana —  śliczna ona jest, ale to drogie 
cacko, nie dla mnie.  —  Perche? — spytał Maluta.
   — Zastanowiwszy się, sam sobie odpowiesz —' dodał kasztelan.
   — Zastanowiłem się i odpowiedzi znaleźć nie umiem... ale, zresztą to się sobie tak 
gadało; jak chcecie. Miałem obowiązek ostrzec drogiego kasztelana, bo to gratka 
niepospolita; drudzy by to nie wiem jaką ofiarą chcieli opłacić, a wam samo się rzuca w 
objęcia.
   Nowinka ta, mimo pozornie małej wagi, uczyniła pana Adama niespokojnym i po 
rozstaniu z Malutą, choć starał się Leoninę wybić sobie z głowy, ciągle o niej myślał, nie 
mogąc pozbyć się natretnego jej obrazu. Był to dlań podwójnie zakazany owoc, a przez to 
stokroć ponętniejszy.
   Nazajutrz wieczorem potrzeba było pójść do Julii. Kasztelan wymyślił jakąś wizytę w 
domu obojętnym, wymknął się zeń, konie swoje zostawiając przed bramą i pobiegł kryjomo 
do hrabiny. Musiał tego nędznego użyć  środka, aby nie być wyśledzonym.
     Julia czekała nań w swoim gabinecie, znowu smutna, bo sama, ze zwieszoną głową; była 
ubrana w szal, miała kapelusz, konie jej stały gotowe w bramie — wyjeżdżała.
   — No, dziś  — rzekła — mam ci tylko jedno słowo powiedzieć: bądź dobrej nadziei, 
jestem na drodze wielkiej i ważnej zdobyczy, która ci spokój i swobodę zabezpieczyć może, 
da ci ją w ręce upokorzoną i drżącą. Na teraz więcej powiedzieć nie mogę; jadę  — muszę  — 
dam ci znać, gdy się uda; jeśli mi się nie powiedzie — zamilczę. Ale nadzieje mam wielkie.
   — Nie śmiem o nic pytać  — rzekł Adam zaciekawiony.
   — Nie mogę mówić nic, nic — zawołała Julia — nie wiem, nie powiem, proszę mnie nie 
badać, ale bądź dobrej nadziei, panie kasztelanie.
     A cóż? — dodała po chwili. — Po swej nominacji poznałeś przecie tę kobietę!
   Adam nic nie odpowiedział, westchnął tylko.
   — Zręczna — rzekła Julia — ale są równie zręczni i drudzy! Koniec końcem, nie 
wszystko się zawsze udaje... Do widzenia!
   Podała mu rękę wzdychając, ale widocznie weselsza.
   — I kochaj mnie choć troszeczkę  — szepnęła — gdy ci na to odrobina serca zostanie.
   Adam wyszedł, a tuż za nim kareta hrabiny potoczyła się po bruku i za Bramą Krakowską 
znikła gdzieś w ciemnych uliczkach Starego Miasta.
   Każdemu się trafiło w życiu po kilkudziesięciu latach rozstania spotkać znowu twarz 
znajomą dawniej i znaleźć ją zamienioną ze świeżego kwiatka wiośnianego na stary grzyb 
jesienny.
   Jakże tam dziwnie na niej wypisało się  życie! jak ją poorały ciężary, które po niej 
przeszły. Cóż się  to stało z tymi oczyma, co tak jasno na świat patrzały, z tego czoła tak 
gładkiego jak nie zapisana jeszcze tablica marmurowa, z tych ust świeżych jak dojrzały owoc, 
który się roztworzył na słońcu; z tej całości tak świeżej, harmonijnej, pełnej... ruina mchami 
porosła, w której każda ściana innymi patrzy cegłami!
   Rzadko kto jest tak wyciosany od razu, że się prawie nie zmienia; po większej części 
dłużej zachowują się ludzie zimni, krócej trwają ci, co się szarpią z sobą walką wewnętrzną.
   Najdziwniejszym ze skutków starości jest, że człowiek — jak stara kłoda dębowa, na 
której pleśnie, mchy, grzyby i porosty wychodzą nie wiedzieć skąd — pokrywa się także 
mnóstwem wyrastających dziwnie plam, znamion, brodawek, które młodość umiała po—  
chłonąc i pokryć a starość wypycha, zolbrzymia, uwydatnia.
   W młodości były to znamiona piękności, ziarna wdzięku; na starość są to nasiona 
zniszczenia, oszpecające dziwacznie. Znajdziesz takie stare twarze, na których ta wegetacja 
jesienna buja z dziwną siłą. Brwi rozrastają się krzaczasto, uszy pokrywa mech bujny, 
zewsząd wytryskują brodawki, nareszcie guzy i to oblicze, które miało charakter jakiś będąc 
świeżym, ginie pod warstwą pasożytów.
   Z uczuciem, które rodzi ta przykra metamorfoza człowieka, patrzała Julia, siedząc w 
małej izdebce, na starego w szarej kapocie jegomości, trzęsącego się, zgrzybiałego a nie 
śmiejącego usiąść przed nią jeszcze.
   Nie było smutniejszej ruiny nad tego starca.
   Wyłysiała jego głowa, ledwie puszkiem białym pokryta, zwieszona była na piersi; gdy 
chciał spojrzeć, nie mogąc jej podnieść, dziwnie musiał wykręcać; od tego wysiłku skurczona, 
zdawała się  ledwie trzymać na karku pofałdowanym, po którym sine i wyprężone 
występowały żyły. Cała też twarz od choroby i wieku dziwnie była przekształcona, sczerniała, 
rozpuchła. Brwi na nie ciemne, zrosłe w pośrodku zarostem zdziczałym, przykro odbijały 
przy gładkiej czaszce; na policzkach rosły krzaki na kępinach różnego koloru... Dodawszy 
dość długie wąsy, obwisły podbrudek, lica obrzmiałe i osunięte, wargę dolną nie 
przymykającą się już, jak zepsuty kuferek — można mieć nijakie wyobrażenie tej 
zdezelowanej twarzy starca. Postać cała nie była od niej wdzięczniejsza; plecy przygarbione, 
nogi obwinięte grubo i opuchłe, ręce nabrzmiałe, czerwone, trzęsące się i widocznie 
bezwładne
   — O, mój Boże, cóż się to z wami stało, mój kochany cześniku?! — wołała Julia. — 
Chory jesteś? Cze—  mużeś się nie radził doktorów, nie dał wiedzieć o sobie?
   Ten, którego dawniej znała Julia zdrowym i młodym, pan cześnik, równie ciężko mówił, 
jak stał o swej sile; słowa z ust jego wychodziły poprzedzane bełkotaniem, niewyraźnie, jakby 
je co wewnątrz zatrzymywało. Naówczas oczy, i tak wypukłe, otwierał jeszcze bardziej z 
wysilenia, głowa zaczynała się trząść mocniej, ręce dygotały i nogi nawet zdawały się chcieć 
pracować na wydobycie głosu, który nareszcie odzywał się stłumiony, niewyraźny i 
nierówny. Cześnik nie mówił, ale wybuchał; wyrazy to się rzucały szybko, to jakby grzęzły w 
gardle i dopiero gdy się tam coś odetknęło, wychodziły jak płyn zburzony z nagle otworzonej 
butelki. Rozmowa z tym biednym była dla niego i dla słuchacza męczarnią.
   — Ale siadajże, cześniku, nie możesz stać; proszę cię, siądź  — odezwała się Julia 
nalegając.
   Za chorym starcem stał wyrostek lat dziesięciu, obejrzał się cześnik, bo bez jego pomocy 
ani wstać,   ani usiąść nie potrafił; dał mu znak, ażeby go posadził, i z pomocą tą padł na 
wielki swój fotel wyduszony i otłuszczony kilkuletnim siedzeniem. Ten mały ruch już go 
zmęczył, zakaszlał się, zadychał, łzy mu z oczu pobiegły, musiał się otrzeć. Dał potem znak 
chłopcu, aby odszedł, co też on jak najprędzej spełnił, rad, że się choć na chwilę na swobodę 
wyrwie.
   — Jakże mi też pana żal! — mówiła Julia.
   — Ale ja — rzekł uderzając ręką po krawędzi krzesła cześnik — nie jestem tak chory; siły 
czuję i gdyby nie te nożyska przeklęte, jeszcze bym poszedł tańcować.
   Julia się uśmiechnęła.
   — Tatar, który mnie leczy, powiada, że na przyszłą  wiosnę, gdy mi zada zioła pewne, to 
to wszystko ze mnie wynijdzie przez łaźnię  — a Bóg miłosierny.
   Jak wszyscy chorzy, cześnik wierzył już w końcu w baby, w zamówienia, w Tatarów i ich 
sekreta, w rozmaite sposoby tajemnicze, w leki owczarzy i w przyszłą, od lat dziesięciu 
wiosnę.
   Izba, w której się ta scena odbywała, zdradzała najdolegliwsze ubóstwo: była brudna, 
ciasna, ciemna, istna komnata szpitalna, w której i łoże niedaleko, i kominek pełen 
garnuszków z ziółkami, i flaszek z lekarstwy, i wszystko było na podorędziu, czego stary 
niedołęga potrzebować może. Przez jedno okno wąskie wpadało do niej światło szare, odbite 
od murów podwórka, do którego nigdy słońce nie zaglądało. Fizjognomia tego kątka była 
ponura, powietrze w nim zamknięte, przesiąkłe stęchlizną, do której łączyły się zapachy 
różnych medykamentów tatarskich i niedawno wyniesionego jadła. Julia, przywykła do 
lżejszej atmosfery wonnych salonów, z ciężkością oddychała w lazaretowej; ale udawała 
wesołość i swobodę, chcąc starca rozkołysać, choć nieustannie chustką ocierała twarz, aby nie 
omdleć z tej zaduchy.
   Cześnik był to stary sługa domu, z którego niegdyś wyszła na świat piękna, dziś straszna 
pani Krystyna. Zwano go niegdyś cześnikiewiczem, potem, na późniejsze lata, cześnikiem 
jakimś. Marszałkował przy dworze jej rodziców, wieszał się potem przy kasztelaństwie O..., 
na ostatek, gdy go słabość złamała, schronił się do miasta i dożywał dni swoich w tym kącie 
nędznym w nadziei wynalezienia baby lub Tatara, którego by recepta nareszcie go uleczyła. 
Cześnik spędził  żywot dosyć burzliwie. Za młodu bijąc się po różnych świata kątach, gdzie 
tylko bić się było można, potem dworując z szablą zawsze gotową przy magnatach, 
sejmikując pod ich sztandarami; a że owe życie pracowite nie  folgowało człowiekowi, który i 
chłód, i głód i razy, i strawę, i napoje różne musiał znosić bez szemrania, z tego wszystkiego 
wywiązała się w końcu owa choroba, która była wprost podagrą, rozposażoną, gdzie tylko 
umieścić się mogła, a nie dobijająca może dlatego, że jej siły rozdzielone były na ręce, na 
nogi, po kolanach i stawach i nie miała jeszcze czasu wziąć się do szlachetniejszych organów.
   Była tam winna temu i dola owa szlachecka, co gdy raz człeka w służbę rzuciła taką, 
miotała nim bez litości; ale był winien i człowiek może, który jej okiełznać nie umiał. Cześnik 
miał jedną srogą wadę: był skąpy straszliwie, był kutwą, a choć ani żony, ani dzieci, ani 
nawet krewnych bliższych nie miał, dla których by zbierał tak uparcie, wiązał się do grosza z 
zapalczywością wzrastającą z laty. Przeszło to już prawie w manię, żył może siłą tej pasji, 
która go przykuwała do stojącego w głowach, wszrubowanego w podłogę okutego kuferka, 
od którego klucze na piersiach nosił.
     Udawał nadzwyczaj ubogiego, choć nikt dobrze nie wiedział, co tam było w jego 
szkatule zamczystej, która się nigdy we dnie nie otwierała. Gdy kto sobie z niej pozwolił 
zażartować, gniewał się i dąsał, zżymał utrzymując, że tam chował tylko ważne papiery 
familijne, że wszystek majątek przepadł mu na świstkach, był rozpożyczony ludziom i tak jak 
stracony. W istocie cześnik nikomu grosza nie dał, miał znaczniejszy kapitał dawniej 
ulokowany, jeden u Prota Potockiego, drugi u Sapiehów, a procent, opłacany w 
obręczkowych czerwonych złotych, nocami dołączał do gotówki leżącej w skrzynce.
   We dnie przez ostrożność nigdy nie otwierał swego skarbca, ale późno w noc, gdy 
chłopca odprawił, drzwi pozaryglowywał, okiennice pozamykał i dobrze się
     upewnił, że go nikt ani podpatrzyć, ani podsłuchać nie mógł, mimo trzęsących się rąk, 
przysiadał się do kuferka, odmykał wieko i napawał się likiem tego, co przez życie uciułał. 
Począł był w istocie od kilku talarów wyniesionych w węzełku z rodzicielskiego domu, każdy 
grosz dla niego przedstawiał jego znoje, ofiary, głody, przebyte biedy, przestękane dni; było 
to życie zmienione na pieniądze i może dlatego one się stały tak cenne.
   — Dłaczegoż cześnik nie sprowadzisz sobie doktora?'— spytała Julia.
   — Co to... co to... tam doktory! — odparł stary. — Czy poradzą, czy nie, a wyduszą z 
człowieka grosz ostatni; ot, i tak ledwie jest już z czego żyć... Wszyscy zawodzą, bankrutują, 
krwawica idzie z dymem.
   — Ale ja bym ci mojego przysłała lekarza, toby cię nic nie kosztowało — odparła kobieta.
   — I, nie, nie! Te doktory to szarlatany! Dziękuję mojej dobrodziejce, niechaj, już tak   
przekawęczę do wiosny. Tatar byle zioła uzbierał, pomoże mi pewnie; ale one rzadko gdzie 
się znajdują i daleko za nimi w góry jeździć potrzeba.... Zioła to najskuteczniejsza rzecz; sam 
Pan Bóg je preparuje dla człowieka!
   — I będziesz zdrów — dodała Julia, przypochlebiając mu się. — Widać jeszcze, że jesteś 
silny.
   — Pewnie, że jestem silny — rzekł cześnik — cała bieda w tych nogach; jakby mi je 
odzyskać, jeszcze wszystko będzie dobrze.
   — Z kimże się tu widujecie ze starych znajomych? — spytała po chwili kobieta.
   — A, z nikim! Z nikim! Nie chcę ich znać! — odkaszlnął stary — to wszystko 
wydrwigrosze, a człek ubogi i niezabawny. Nie przyjdą oni do mnie darmo, czasem na 
mariasza kto z dawnych przydybie, ale to rzadko! A kto by tam do starego niedołęgi chciał 
się  wlec. Ja, dalibóg, słów znaleźć nie mogę na wyrażenie mojej wdzięczności, że jaśnie 
wielmożna pani byłaś tak łaskawa. Czyżem ja się mógł tego szczęścia spodziewać!
   — Byłabym wcześniej, ale Pamela dopiero pozawczoraj was odszukała, mój cześniku. Ot, 
i wiecie, z czym przychodzę i co myślę wam proponować?
   — A cóż, droga pani moja? — zawołał rozczulony starzec.
   — Ty tu pewnie najmujesz to mieszkanie i płacisz je drogo?
   — A, drą mnie bez litości! Toż to sto złotych na kwartał!
   — Ja bym ci dała i lepsze, i jaśniejsze, i zdrowsze darmo u siebie; jest ich tam dosyć 
próżnych, miałbyś u nas i stół bez kosztu, i lepszą usługę.
   — Bóg zapłać, moja ty dobrodziejko — zawołał, składając trzęsące się ręce, cześnik. — 
O, Bóg zapłać, ale bo to wynosić się z tymi moimi rupieciami...
   — E, toby ci się do tego dopomogło.
     — O, złote wy macie serce, Bóg niech wam nagrodzi; było mi u was tak dobrze, że człek 
nie zapomni do końca życia, nie tak jak u Krystyny, od której człek, salwując życie, uciekać 
musiał.
   Julia znać wiedziała, jak się cześnik rozstał z rodziną jej współzawodniczki, rachować 
musiała na to i podchwyciła zaraz:
   — Nigdyście mi też nie rozpowiedzieli, jak to było. Stary okrutnie trząść się zaczął, widać 
było, że chciał
   na raz wszystko z siebie wyrzucić, a sił mu tym więcej brakło, im bardziej się  śpieszył: 
zdusiło go przypomnienie gniewu i żalu, obudzonego przykrym wspomnieniem.
   — Długa to historia — rzekł  — a nieciekawa.
   — Wiecie też, co mnie uczynili? — spytała Julia.
     — me, cos mi tam gadano — odparł stary — alem ja tego nie zrozumiał.
   — Wystawże sobie, cześniku — westchnęła kobieta — ja przed tobą nic ukrywać nie 
będę, tyś stary przyjaciel naszego domu! My z kasztelanem wzięliśmy ubogie chłopię jego 
imienia, raźne i zdatne, na wychowanie; mieliśmy zamiar, nie mając dzieci, przybrać go 
później za syna; wychowywaliśmy go w Paryżu oboje, a ja szczególniej przywiązałem się do 
tego młodego człowieka, jako do dzieła rąk moich. Będąc w Paryżu, oddałam go na opiekę 
Krzysi, żył jeszcze naówczas jej mąż. Wystaw sobie, że zbałamuciła mi chłopca, oderwała go 
od nas i — poszła za niego.
   — Ach, a! — stęknął cześnik — kasztelanowo dobrodziejko, znacie ją lepiej ode mnie, 
com ją dzieckiem na rękach huśtał! Piękne to było jak aniołek, a wyrosło na istnego diabła!
   — Wszystko to jeszcze nic, com powiedziała — dodała, wzdychając, Julia. — Słuchajcie 
do końca! Poszła za niego, zrobiła go orderowym, starostą, a wczoraj czy pozawczoraj kupiła 
dlań jakieś kasztelaństwo, ale ten nieszczęśliwy człowiek, słaby, delikatny, jest znękany i 
uciśnięty, jest biedniejszy od żebraka; ona nim pomiata, łaje i trzyma w okrutnej niewoli.
   — A, moja mościa dobrodziejko — wybuchnął cześnik, który patrzał oczyma okrutnie 
wyszczerzonymi na kasztelanową, sapał i słuchał jej opowiadania z ciekawością wielką  — 
jeśli też mężczyzna kołki sobie na głowie strugać daje, co on wart?
   — Tak to ci się zdaje — podchwyciła Julia. — Człek od dzieciństwa rozpieszczony 
przeze mnie, sam w świecie, cóż ma począć z tym szatanem?
   — Ano, porzucić czarownicę  — zawołał cześnik — porzucić!
   — Nie, jeszcze tego zrobić nie może — odparła Ju—  lia — ale ująć by ją w kluby 
powinien czymś i poskromić.
   Tu kasztelanowa przysunęła się z krzesłem bliżej, prawie do ucha starca.
   — A, pomóż mi, mój cześniku — szepnęła. — My we dwoje uratować go możemy; 
pozwól mi mówić.
   Cześnik się straszliwie przeląkł.
   — Ale, na miłego Boga! — krzyknął. — Co ja? Ja nic nie mogę, stary, nieszczęśliwy 
niedołęga.
   — Słuchaj — rzekła kasztelanowa — ja wiem wszystko, ze mną powinieneś być 
otwartym. Byłeś  świadkiem wielu spraw i rzeczy, wiem że XX... prześladowali cię i ścigali 
za jakieś pochwycone dowody ich domowej sromoty; gdybyś ty te dowody miał jeszcze...
   Cześnik, dziwnie przerażony, cały pobladł, słowa wymówić nie mógł, ale rękami trzęsąc i 
miotając się gwałtownie, protestował przeciwko domysłowi.
   — Przecz czy nie przecz... ja wiem, co wiem — dodała kasztelanowa — prześladowania 
od nich nie masz się co lękać, bo ja cię biorę w opiekę. Nikt wiedzieć o tym nie będzie, co mi 
zwierzysz, bo nie użyję tego, aby ich zniesławić, ale dam człowiekowi w ręce oręż do 
obrony... Mnie to nie jest potrzebne do zaczepki, ale dla ocalenia. Zresztą  — dorzuciła 
zręcznie — tyś ubogi, ja to wiem, tyś bardzo ubogi... (to przypuszczenie nader staremu 
pochlebiało) ja za ten oręż dam ci, co zechcesz.
   Oczy cześnika straszne, żabie, zaczerwienione zawsze, nabiegły krwią jeszcze bardziej, 
skraje jego nabrzmiałych, powywracanych powiek czerwieńsze jeszcze się stały, począł 
głową kiwać i trząść się cały. Milczał chwilę.
   — O, o!"— rzekł w końcu. — To oni by mnie zabili!
   — Oni ci nic zrobić nie mogą! — szybko zawołała  Julia. — Te dowody familijnych 
sromot i występku Krystyny... ty jeden masz... prawda?
   — Ale nie, nie, nie! — bronił się cześnik.
   — Oni ci je przecie odebrać chcieli gwałtem, grozili życiu twemu... Mówią i głoszą, żeś 
im to chciał za pewną sumę ustąpić.
   — Ale już nie mam... nic, nic — rzekł starzec ponuro.
   — Jak to? Cóżeś z tym uczynił? Wszakże zerwali potem układy, nastraszywszy cię, 
prawda? Papiery zostały przy tobie, czuli, że ich nie użyjesz! Dzisiaj nic nie ważne, bez 
niebezpieczeństwa możesz sobie na starość kawałek chleba zapewnić, a spełnisz jeszcze 
dobry uczynek: uratujesz poczciwego człowieka. Mogę ci dać na piśmie i poprzysiąc, że 
nigdy z tego użytku publicznego nie uczynimy.
   Nikt tak zręcznie kusić nie umie jak kobieta, gdy gwałtownie czego zapragnie.
     Wiedziała Julia, jak trafić do starca, i zachodziła za wszystkich jego słabych stron: 
dawała mu zręczność pomszczenia się na ludziach, do których czuł nienawiść, pieniądze, 
zysk, bezpieczeństwo wszelkie... Znać było na twarzy cześnika, że mimo obawy, która go 
przejmowała na samo wspomnienie wypadków omal nie opłaconych życiem, chciwość 
powoli nim owładywała: powstrzymał w myśli słowa kasztelanowej:
   — Dam ci, co chcesz! I rozmyślał.
   — Wiesz, cześniku — dodała Julia — nie ma ofiary, której bym nie uczyniła dla ulżenia 
losu temu wychowańcowi naszemu: myśmy bezdzietni, o grosz mi nie chodzi; tyś 
niemajętny... mógłbyś sobie dobry fundusik pozyskać na starość. Chciej mi tylko dopomóc, 
myśl! myśl!
   — Ale kiedy nie mam nic! nie mam nic! — rzekł
     broniąc się jeszcze stary, który głos spuścił i oczy schował.
   — A! to szkoda — zawołała Julia z uśmiechem — bo dla zdobycia mu niezależności, 
dałabym, co tylko mogę. Tu wcale nie idzie o zawstydzenie jej, bo ona jest jego żoną, wstyd 
spadłby w części na niego, owszem, zachowalibyśmy najgłębszą tajemnicę; ale gdyby on miał 
w ręku dowody jej przeszłego życia, jej winy, ona by musiała przed nim ulec, zrzec się 
panowania, poddać, nie znęcałaby się nad nieszczęśliwym.
   Cześnik słuchał zadumany. Julia czuła, że wpływała powoli na zmianę jego przekonania, 
na zmniejszenie obawy, i dorzuciła jeszcze:
   — Cześniku, myśl! — Nic nie ważysz.
   — Ale ja, ja — rzekł powoli — o małom raz już życiem nie przypłacił, że mi się to do rąk 
dostało. Znasz, moja dobrodziejko, tych ludzi, dla których nic świętego nie ma: oni gotowi...
     — Będziesz u mnie, cóż oni ci zrobią? Cześnik dumał.
   — Mów, ile chcesz, a uczyń tę ofiarę dla mnie! — błagała kasztelanowa.
   — Ale ja nic nie mam, nic nie wiem — bełkotał znowu stary coraz ciszej, miotając się w 
krześle z widocznym niepokojem człowieka, którego panująca namiętność poruszoną została.
   — Słuchaj, cześniku — dodała Julia — za wiadomość szczegółową o tym wypadku, który 
ty znasz najlepiej, o którym tylko głuche chodziły wieści, za jakikolwiek dowód przeciw niej 
ofiaruję ci tysiąc dukatów natychmiast, gotowych, brzęczących, daję ci pomieszczenie, stałe 
wygody, obronę, doktora mojego, lekarstwa. Nikt wiedzieć nie może i nie będzie, od kogo 
wychowaniec mój dostał papiery i szczegóły tego wypadku. Daję ci słowo i uroczyste 
zaręczenie, że tej broni
     nie użyjemy publicznie ani przeciwko niej, ani  przeciw jej rodzinie.
   Cześnik stękał, trząsł jeszcze głową, ale myślał głęboko: zakaszlał się mocno, otarł 
wysiłkiem załzawione oczy i odepchnął ręką cisnącą się pokusę.
   — Tysiąc dukatów dla ubogiego człeka — piękny to grosz — rzekł jakby sam do siebie 
— ale cóż, kiedy ich nie mam jak zarobić.
   — Tysiąc dukatów, cześniku, gotówką, nie na papierku — dodała kasztelanowa znowu — 
jeszcze bym ci dobrała takich obrączkowych, jakich w życiu nie widziałeś, co nie znały rąk i 
nożyczek, ani zielonego sukna, ani flaszki!
   Cześnik aż się uśmiechnął, podniósł znowu oczy wytrzeszczone i krwawe.
   — A skąd teraz takich niewiniątek wziąć? — rzekł wzdychając.
   — Wprost z mennicy lub banku holenderskiego — dodała kasztelanowa powoli.
     — Wprost z Holandii, hm! — powtórzył stary. —• I są takie dukaty poczciwe? — spytał 
z uśmiechem.
   — Ja je mam. Pokusa była straszliwa.
   — Ale cóż  — dodał po chwili — kiedy ja nic nie mam.
   — Mogłabym jeszcze przypuścić z biedy — odparła Julia uśmiechając się  —  że nie 
masz w ręku dowodów na poparcie historii Krystyny, choć o tym wątpię bardzo; uwierzyć 
zaś, że nic nie wiesz, niepodobna mi. Przypomnij sobie, ześ mi sam powiadał, iż jedno słowo 
twoje mogłoby ją zgubić. Ale my wcale gubić jej nie chcemy, nie rnyślim, tylko ratować z ich 
szpon tego nieszczęśliwego człowieka, którego los litości jest godzien. Ta kobieta, 
wyrwawszy go mnie, znęca się, gnę—
     bi, gniecie, tryumfuje. Idzie tylko o to, aby ją uczynić pokorniejszą.
   Cześnik już nie odpowiedział, że nic nie wie, dumał.
   — Ale to potrzeba — rzekł z wolna i cicho — potrzeba wielkiego starania i czasu, nim się 
takich tysiąc dukatów zbierze.
   Nadzieja wstąpiła w serce Julii, starzec miękł widocznie.
   — Ale ja je mam, całe... wszystkie — odezwała się żywo — mąż mój pożyczył w 
holenderskim banku sumę dosyć znaczną, ja z niej dla zabawki wybrałam sobie tysiąc takich 
cudownych dukatów.
   — Co to za grosz miły! — rzekł, zakaszlując się stary. — Co to za śliczny grosz! — Oczy 
cześnika coraz bardziej czerwieniały, obracał je straszliwie, a że były niepomiernie wypukłe i 
miały kształt oczu ropuchy, i osadzone były w powiekach czerwonych, miejscami obwisłych i 
krwawych — wejrzenie jego nabierało tak straszliwego wyrazu, strzelając spod czerwonych, 
nawieszonych krzaczastych brwi, że Julii słabo się robiło, gdy je na nią obrócił.
     — A, a — rzekł w końcu cześnik — może ja sobie co... powoli jakoś przypomnę, ale to 
nie dlatego, uchowaj Boże, abym za jakimś zarobkiem gonił, tylko gorąca chęć usłużenia 
jaśnie wielmożnej pani... jedynie... choć jeszcze sam nie wiem... a istotnie mało co pamiętam i 
tak mi się w głowie pomięszało.
   — Wszakżeś te papiery, o które oni cię  ścigali, zachował? — dodała Julia. — Wszak 
choć wymogli na tobie zeznanie, żeś je zniszczył, masz je pewnie ukryte?
   Cześnik zamilkł jak ściana, odwrócił się z trudnością ku drzwiom, spojrzał na nie i nic nie 
odpowiedział, dając do zrozumienia, iż podsłuchiwać ich mogą.
   — Niechże też jaśnie wielmożna pani — rzekł  — z łaski swej i dobrotliwości przyśle 
trochę malinowego
     syropu, choćby małą flaszeczkę, bo Tatar mój powiada, że nie ma zbawienniejszej 
rzeczy na moje cierpienie jak woda z syropem, a tu po tych cukierniach nic się nie dokupi... i 
fałszują wszystko: czystego nie ma nic.
   — Jutro albo ci go przywiozę sama, albo przyślę przez Pamelę. — Stary dał znak 
kasztelanowej, ażeby się zbliżyła, i rzekł:
   — Każcie jutro warty postawić za drzwiami — a potem dodał: — i dajcie mi tam izdebinę 
u siebie, moja dobrodziejko.
   — Zabieram cię zaraz — rzekła uszczęśliwiona kasztelanowa — przyślę jutro, jeśli 
chcesz, i zaraz cię przewiozą do nas.
   Cześnik uderzył się po głowie.
   — Zapłacono z góry, moja dobrodziejko! — zawołał. — Jeszcze miesiąc do kwartału, 
trzydzieści złotych marnie przepadnie. Gdyby czas, może by się udało komu odstąpić, choćby 
się parę złotych straciło.
   — Już ja ci każę wyszukać kontrahenta, który powróci te trzydzieści złotych; wyniesiesz 
się zaraz do mnie.
   Cześnik trząsł głową uradowany.
   — A jak się będę wynosił  — dodał  żywo —  żeby też ta moja mizeria nie zwracała 
uwagi, moja dobrodziejko; gdybyś była łaskawa szkatułkę sama kazała wziąć do karety i żeby 
jaki wierny człek wynosił, bo to tam te papierzyska.
   Mrugnął na kasztelanową, która się domyśliła, że w owej szkatułce mogły być tajemnicze 
dowody sprawy zatartej, teraz jej do ratunku i zemsty tak potrzebne.
   — Bądź spokojny — rzekła — jutro się ułoży wszystko.
   Pożegnawszy go Julia wyniosła się co rychlej z iz—  debki. Cześnik wstał cudem o swej 
sile, aby ją uczcić przyzwoitym respektem, ale się trzymał krzesła, bo mu się ze znużenia, 
wzruszenia i wysiłku nogi gorzej trzęsły niż kiedy.
   Uśmiechem żegnała go piękna pani, wybiegła z mieszkania i pełną piersią odetchnęła, 
wydobywszy się z tej atmosfery zgniłej, w której ledwie wytrzymać już mogła.
   Cześnik upadł na fotel i zadumał się, zadumał, przyjścia nawet swego chłopaka na powrót 
nie usłyszał, a gdy wyrostek począł sprzątając coś stukać, zadrgał ze strachu, tak był przejęty 
wypadkiem, który go spotkał.
   Dawno zapomniane dzieje przyszły mu na myśl, nić ich snuła się w lata młodsze, 
dobywając treści życia, na którego mogile wiele już ziemi zsypały lata, wiele bujnych 
chwastów porosło. Stare te wspomnienia spoczywały od lat długich prawie zapomniane, a 
uczucia, które budziły, zgasły też, przytłumione obawą o życie i cierpieniem. Teraz wszystko 
to na raz występowało znowu żywe, starzec miotał się w walce z przykrymi pamiątkami 
przeszłych dni, do których wrócić było potrzeba, aby je sprzedać... rzucając znowu na szalę 
teraźniejszości.
   Wszystko, co mu opowiadała Julia, powtarzało się w głowie: ważył, dumał, myślał, czy 
jej uwierzyć było można, czy bezpiecznie mógł podnieść  ów grobowy kamień, którym 
przywalona była tajemnica.
   Z historii owej świat mało lub nic nie wiedział, zatarły ślady jej lata, późniejsze życie 
zamazało resztki. Starsi ludzie coś szeptali o młodości Krystyny z oburzeniem i szyderstwem, 
ale winy tego rodzaju w ogóle znajdowały zbyt łatwe przebaczenie. Grzechami młodości 
chrzczono zwykle miłostki płoche, których naówczas nikt nie brał za złe, bo wszyscy prawie 
przecho—  dzili przez nie w tym świecie nie mającym serca i zastępującym je zmysłami.
   Nazajutrz ze wszelką możliwą ostrożnością odbyła się instalacja dawnego domownika 
kasztelaństwa, do ich pałacu, a że Julia sama szczególną nad starcem chciała mieć pieczę, 
postawiono go na dole od dziedzińca, w pokoju, do którego ona łatwo znijść mogła. Ludzie 
wychwalali ją pod niebiosa, wynosząc jej anielskie serce, jej miłosierdzie dla starego, chorobą 
złamanego człowieka, którego gdzieś ginącego z biedy odszukała. Szkatułka cześnika 
pojechała z Julią i bardzo wierne ręce wniosły ją i postawiły przy nowym łożu chorego.
   Cześnik wszakże był niespokojny, że jakoś ciężką się wydawała.
   — To stare żelaziwo — rzekł do służącego, pokaszlując.
   Przenosiny nie przyszły bez kłopotu, bo człowiek taki jak cześnik niełatwo się rusza, 
skąpstwo tysiące rodziło w nim niepokojów, obawiał się, aby najmniejszy szczątek po nim nie 
został, nie zginął; zabierać kazał flaszki od lekarstw, chciałby był niemal zabrać  śmieci z izby 
w obawie, aby się tam w nie coś mogącego mieć jakąś wartość nie wmieszało. Przed rokiem 
zatoczył się był trzygroszniak nowy, gdy płacił komuś, pod sprzęty — szukano go przez dwa 
tygodnie i nie znaleziono. Wychodząc teraz z mieszkania cześnik na nowo kazał po 
uprzątnieniu szukać jeszcze tego trzygroszniaka i nie uspokoił się, aż mu Julia kazała inny 
podrzucić. Rozpatrując się w nim dostrzegł wszakże, iż był innego stempla i roku, stąd nowy 
niepokój i zgryzoty, że trzygroszniaki tak po ziemi się walały. Szukano jeszcze.
   Mała to była próbka biedy, jaką z nim miano, ale nareszcie wszystko, aż do potłuczonych 
butelek, przewiozło się, ustawiło i wyrostek, ucieszony przemianą,  dowodził, że tu im daleko 
lepiej będzie. Julia przyszła obejrzeć, przysłała mu syropu malinowego, życzyła dobrej nocy i 
tego wieczora nie wyciągnęła go już na opowiadania, bo starzec istotnie był zmęczony 
niezmiernie.
   Dobicie sprawy zostawiono na jutro.
   Uprzedziła sługi kasztelanowa, że stary ma pisać testament i że mu chce dopomóc. 
Przykazała, aby nikt nie śmiał wchodzić, i zamknęła się z nim na godzin parę.
   Nie wiadomo było nikomu, jak się to długie posiedzenie zakończyło; słychać tylko było 
drżący głos starca, podnoszący się, to słabnący, potem otwieranie szkatułki, szelest 
przebieranych papierów, wykrzyki kasztelanowej i znowu szepty ciche.
   Nareszcie Julia wyszła, mając na twarzy wypieczone plamy czerwone, zmęczona, 
poruszona, niosąc w rogu szalu jakiś zwitek papierów, który, wróciwszy do sypialnego 
pokoju, starannie w skrzyneczkę angielską, opatrzoną zamkiem sztucznym a niegdy listy 
pewne zawierającą, schowała. Chodziła potem długo po pokoju samotna, siadała, wstawała, 
wstrząsała się, płakała, na koniec uklękła, co się jej rzadko trafiało, do modlitwy i twarz 
ukrywszy w dłonie, godzinę tak jakąś spędziła na dziwnej jakiejś zadumie.
   Wieczorem nie przyjmowała nikogo, ale Pameli poleciła, aby zwykłą drogą tajemną dała 
bardzo ostrożnie znać panu Adamowi, iż go nazajutrz czeka u siebie.
   O naznaczonej godzinie przybył Adam, drzwi były dla innych gości zamknięte, 
uprzedzono go zawczasu, aby przyszedł pieszo, wpuszczono do gabinetu... i tu znowu parę 
godzin trwała cicha rozmowa.
   Wyszedł z niej kasztelan z dziwnym na twarzy wyrazem, postał w progu oddychając 
świeżym powietrzem, a po chwili powrócił jeszcze do Julii, do któ—  rej drzwi zapukawszy, 
zastał ją znowu przy klęczniku we łzach na modlitwie.
   — Przebacz — rzekł wchodząc powtórnie — alem jeszcze tak niepewny, co mam począć. 
Po tym, com się dowiedział, lękam się tej kobiety jeszcze mocniej, ona gotowa jest na 
wszystko; mów, radź, co mam robić!
   Julia popatrzyła nań, zbliżyła się i smutnie zwiesiła głowę.
   —  Żywy grzechu życia mojego — rzekła — jakże mi żal, że cię młodość twa nie 
nauczyła męstwa, nie uzrobiła w siłę. Dałam ci oręż, od ciebie zależy, jak go użyjesz. Cóż ja 
wiem: masz w ręku straszliwą broń, nie chwytaj jej, dopóki cię ostateczność do tego nie 
zmusi, używaj jej ostrożnie, nie wyczerpuj od razu. Półsłowami samymi bronić się możesz 
długo, nie wyrzekając ostatecznego.
   — A jeśli się ona domyśli i uczyni to ze mną, co z innymi próbowała? — spytał Adam 
trwożnie.
   — Jesteś mężczyzną  — zawołała Julia — ja lękam się o ciebie i modlę, ty powinieneś 
czuwać nad   sobą; będziesz mógł na najmniejszą oznakę niebezpieczeństwa odsunąć się 
groźny. Cóż więcej, Adamie, poradzić ci mogę. Otrząśnij się z niedołężności — bądź sobą!
   — A, nigdym sobą nie był i siebie nie miał  — odparł z westchnieniem kasztelan — 
dlatego gdy mi pierwsze śmielsze przychodzi stawić kroki, drżę i waham się.
   Julia spojrzała nań z politowaniem, przyszła, pocałowała go w czoło, głowę sparła na jego 
piersi i zapłakała. Adam odszedł milczący. Na twarzy jego widać było srogą niepewność, 
tysiące uczuć zmieszanych, natłok myśli i wrażeń nie dawał mu oprzytomnieć; szedł nie 
wiedząc, dokąd idzie, nie słyszał, co się działo wkoło, stawał, śpieszył, oglądał się znajdując 
się nie tam, gdzie być sądził; opuściła go pamięć. Tak dowlókł się  nareszcie do rogu domu, 
przy którym stały jego konie, ale musiał wyszukiwać furmana i lokajów, którzy się 
rozpierzchli.
   Woźnica pił z innymi, lokaje grali w halbecwelbe zapamiętale. Był już wieczór, deszcz 
kropił drobny i niebo zasnuło się całe chmurą ołowianą.
   Smutno jakoś było na świecie, a tchnąć ciężko. Miasto poczynało się oświecać powoli, 
ulice ożywiały, jakby śpiesząc dożyć, dorobić resztek dniowej pracy przed nocnym 
spoczynkiem. Tu i ówdzie z przymkniętych drzwi szynkowni słychać było muzykę prostą, 
cymbały, skrzypki lub pomrukującą basetlę. Kasztelan, spędziwszy nareszcie ludzi, którzy go 
zwykle nie nazbyt słuchali, miał już wsiadać do karety, gdy poczuł, że go ktoś schwycił za 
rękaw i przytrzymał.
   Był to znowu Maluta, otulony płaszczem, nie chcący się dać poznać przed ludźmi pana 
Adama. Stał on tu pod ścianą, od godziny czekając na swojego przyjaciela; dopiero teraz go 
postrzegł i pochwycił właśnie, gdy ten już się zabierał odjeżdżać.
     — Cyt — rzekł  — słówko pilne, kochany kasztelanie, nie wsiadaj jeszcze, odpraw 
ludzi, powiedz im, że tu jeszcze chwilę zabawić musisz.
   — Co znowu? Dlaczego?
   — Mam cię z sobą wziąć w pewne miejsce; nie powiem dokąd, ale jechać ze mną musisz.
   Kasztelan, zawsze miękki, skinął na ludzi, radych z tego postanowienia, bo mogli do 
rozpoczętej gry powrócić, a sam wszedł do ciemnych sieni z Malutą.
   — Już, dalibóg, nie wiem, dlaczego to czynię  — rzekł ściskając go pan Florian — 
dalibóg, sam siebie nie poznaję, ale tak kocham drogiego kasztelana, tak go szanuję, a ta 
wariatka taką ma moc nade mną.
   — Kto?
   — Ale ta — szepnął cicho — Leonina.
     Pan Adam, któremu inne myśli wcale ciążyły na głowie, obruszył się prawie 
zniecierpliwiony.
   — A, cóż mi tam do niej! Daj mi z nią pokój!
   — Przecież choćby ją zobaczyć warto z bliska — rzekł Maluta — nie jest to grzech 
śmiertelny, a dziś to się składa jak nigdy.
   — Co się składa?
   — Wyjdziemy stąd drugimi drzwiami albo i tymi samymi, jeżeli ludzie odeszli, siądziemy 
do powozu, jedziemy. Zastaniemy ją samą w domu. Chcesz, kasztelanie, jechać czy nie?
   — Dokąd?
   — Do Leoniny; jedziesz czy nie?
   Adam, zniecierpliwiony, znękany, milczał, ale troska, którą niósł z sobą, pchnęła go do 
użycia jakieś rozrywki i odezwał się machinalnie:
   — No to jedziemy!
     Maluta poskoczył pierwszy, ciągnąc go za połę, wrzucił do stojącego opodal powozu, 
szepnął coś woźnicy i pojechali na ulicę Długą. Tu stanęli przed dosyć oświeconą kamienicą.
   Pusto jednak było przed nią i jeśli się w niej spodziewano gości, jeszcze przybyć nie 
musieli. W sieniach, do których naprzód weszli, panowała erebowa noc, dopiero na 
wschodach znaleźli światełko dymiącej się lampki, która bezpieczniej ku górze wdrapać się 
dozwoliła. Maluta zadzwonił u drzwi, a po chwili strojna dzieweczka, może dwunastoletnia, 
otworzyła je uśmiechając się. Weszli w jakąś atmosferę ciepłą, przejętą woniami; nie można 
się było omylić, odgadując w niej kobietę.
   Maluta z palcem na ustach stąpał cichutko i przeprowadzał pana Adama. Przeszli parę 
pokojów pustych, niezbyt wytwornie przybranych, w trzecim świeciło się jaśniej, a zza 
draperii we drzwiach widać było dwie
     postacie niewieście i słychać brząkanie na klawikordzie, któremu smętny głos 
towarzyszył jakąś piosenką zdrzemaną.
   Po dźwięku poznał kasztelan głos Leoniny. Tam, wśród blasku salonu, wśród muzyki, 
woni, wrzawy, brzmiał on całą siłą młodości, lał się jak potok z gór wiosenny; tu, ukryty, 
smętny, brzęczał dziwnym urokiem jakimś rzewnym i łzawym. Kasztelan wstrzymał się w 
progu i wsłuchał się w to nucenie jakby gazami osłoniętego głosu.
   Ale z pośrodka pokoju postrzeżono przybywających i kobieta siedząca naprzeciw drzwi 
przy stoliku wstała, zbliżając się na palcach ku nim. Była to druga Włoszka, którą przezwano 
Beatrix Cenci z powodu wielkiego podobieństwa do znanego portretu, śliczne stworzenie, 
któremu nic nie brakło oprócz... duszy.
   Porcelanowa ta piękność zawracała głowy wszystkim, co ją widzieli z daleka, ale kto się 
do niej zbliżył, kto ją ze snu jej i dziecinnego trzpiotalstwa usiłował rozbudzić, odchodził 
rozczarowany. Cacko to nie miało nic w piersi i nic w głowie, prócz smutnej czczości. Bea—
trix śpiewała w teatrze, latali za nią ludzie, szaleli za nią z kolei i zrażali się tak prędko, że 
biedne dziewczę bardzo było życiem strudzone i znudzone. Ale że z tego wszystkiego zawsze 
wynikała dosyć jeszcze wygodna dla niej dola, a ona ani się troszczyć o jutro, ani czuć 
teraźniejszości mocno nie umiała, poziewała więc tylko nieboga i ruszała ramionami.
   Zobaczywszy przybyłych, Beatrix położyła palec na ustach uśmiechniętych, różowych i 
skłaniając główką przed kasztelanem, dała mu znak, aby wszedł ostrożnie. Maluta chodził 
zawsze jak kot cicho, nie trzeba go było przestrzegać. Leonina tak była zajęta swą piosenką, 
że nic nie posłyszała; usiedli zaraz przy drzwiach.  Piękne dziewczę w białej sukience 
marzyło przy klawikordzie, rączki jej stąpały delikatnie po klawiszach, ostrożnie, jakby 
własnego snu przerwać się bały, a usta nuciły jakieś wspomnienie młodości. Z pośrodka 
mniej wyraźnych westchnień występowało czasami amor mio, sospiri, dolente poveretto, a 
ostatni wyraz powtarzał się ciągłą zwrotką. Wszyscy uważnie słuchali... lecz powoli tumanie 
zwyciężyło muzyką, struny instrumentu drgać przestały, usta snuć tę przędzę cieniuchną.
   —  Bravo, bravo! — odezwał cię nagle głośno Maluta.
   Leonina zerwała się z krzykiem, przestraszona, odwróciła i postrzegła kasztelana, który 
patrząc na nią, bił w dłonie... Cofnęła się, ujęła za klawikord, ale pomieszanie trwało krótką 
chwilę: rozśmiała się i zbliżyła do gościa, pytając go, czy umie po włosku. Szczęściem pana 
Adama, wyuczono go w Paryżu tyle tego języka, ile opera i świat wymagały; nie rozumiał 
Danta, ale mógł się rozmówić z ładną dziewczyną! Język ten uchodził zawsze za jeden z 
najmilszych na świecie, tak nim słodko mówi się o uczuciu, tak dobrze śpiewa i szepce!
   Jak gdyby go znała od wieków, Leonina poczęła rozmowę, sadząc kasztelana przy sobie. 
Maluta skorzystał z chwili swobodnej i zbliżył się do Beatryczy, która gotowa była słuchać 
kogo bądź, byle jej mówił co wesołego.
   Z bliska Leonina była piękniejszą jeszcze może niż w oddaleniu, oczy jej strzelały 
piorunami, po twarzy chodziło uczucie nie osłaniając się. Jakby od dawna spragniona była 
widzieć tego, którego miała przed sobą, wlepiła w niego spojrzenie rozpłomienione z 
naiwnością dziecka, gdyż przypuścić nie godziło się przy tych rysach zalotności bezwstydnej; 
ujęła go za rękę, jakby przy sobie przytrzymywała, poczęła śmiać się i szczebiotać.  Pan 
Adam tak miał ciężki kamień na piersi, że ta pieszczota nie zrobiła na nim żadnego prawie 
wrażenia, doznał tylko przykrego uczucia, nie mogąc ani uśmiechem odpłacić jej tego 
serdecznego, jakiegoś sympatycznego pociągu, jaki mu okazywała.
   — Wieszże — rzekła — dlaczegoś mi się podobał?
   — Nie wiem, czy się podobam nawet — odpowiedział, uśmiechając się, pan Adam.
   — O, bardzo nawet! Ale czemu? Miałam tam za górami, w kraju laurów i winnic... kogoś, 
co mnie pierwszy kochał, gdym nie była ani ładną, ani tak ubraną, anim tak śpiewać umiała... 
On był bardzo do ciebie podobny.
   — O, był niezawodnie piękniejszy! — rzekł pan Adam.
   — Tak, był piękniejszy, bo mnie kochał  — odparła Włoszka puszczając rękę  — kochał 
mnie bardzo; ale jego już nie ma na świecie. Matka Boska przyjęła jego duszę czystą i oddała 
ją Chrystusowi.
     Milcząca długo się w niego wpatrywała.
   — O, bardzo, bardzo podobny — rzekła cicho — ale tamten był ogorzały i czarny, tyś 
biały i smutny. Carlo się uśmiechał, ty jakbyś chciał płakać. Cóż ci to? Ciężko ci idzie życie?
   Adam westchnął mimowolnie, ale się zmusił do uśmiechu.
   — Wiesz — rzekł  —  że śmiech i płacz nie przychodzą po naszej woli: spadają z nieba 
jak, słońce i burza.
   —  E vero, e vero. czasem czuję  — rzekła Leonina — jak mi deszcz pada na duszę, 
zimny, jesienny, jak mi na serce słońce zaświeci.
   Zadumała się.
   Maluta z dala spoglądał szepcząc na ucho kasztelanowi, odskoczywszy od Beatryczy:
   — A cóż, nie bóstwoż to ta piękność?
     Ale pan Adam pozostał zimnym. Leonina też więcej nań patrzeć chciała niż mówić doń i 
zbliżać do niego. Prosili ją, żeby śpiewała.
   — O, dziś ja śpiewać nie mogę  — powiedziała — chyba którą z tych moich starych 
wiejskich piosenek, a tych w y nie zrozumiecie.
   —  Śpiewaj jednak... — rzekła druga.
   — Dobrze, ale niech o n tu usiądzie naprzeciw mnie, w cieniu; zdawać mi się będzie, że 
to cień C a r 1 a mnie nawiedził, że żyję znowu w tym naszym innym, cieplejszym kraju, nie 
pod tym niebem szarym i zamglonym... wśród snujących się dymów.
   Kasztelan usłuchał, Leonina usiadła, powiodła rękami po klawikordzie szukając sobie 
tonu do piosenki i zanuciła jedną z piosenek neapolitańskich, które na Santa Lucia rozlegają 
się wieczorami. Śpiewając wciąż patrzała na niego, a pieśń rozpoczęta głośniej, powoli marła, 
cichła, oddalała się, ulatywała, kończąc się jakimś niewyraźnym szmerem.
     Leonina krzyknęła i rozpłakała się... zerwała się z krzesła i pobiegła, płacząc, do 
drugiego pokoju. Beatrix przestraszona wyleciała za nią. Wróciła jednak wkrótce nadąsana, 
przepraszając za przyjaciółkę, która się uczuła chorą i musiała spocząć.
   Pan Adam zrozumiał, że powinien był odejść; siedział tu, przedstawiając jakąś marę 
przeszłości, dosyć kwaśny, choć Włoszka mu się podobała; nie był rad nawet, że do jego 
antinousowskiej figury jakiś nieboszczyk śmiał być tak bardzo podobnym. Maluta zmieszany 
był również tą tak dziwnie zakończoną sceną. Beatrix pożegnała ich ziewając i rzuciła się na 
krzesło, przeglądając się w zwierciedle.
   Zeszli milczący, Maluta nie śmiał pytać.
   — Mieliśmy po co kręcić karki — rzekł pan Adam. — Dziewczyna ma ćwieki w głowie.
     — A jednak to najpierwsza piękność w stolicy!
   — Smutna, rozpłakana.
   — O, o, osuszyłbyś pan te łzy, gdybyś chciał!
   — Wątpię.
   — Ja — nie; miłość różne miewa początki — rzekł Maluta — dobrze, kiedy się  łzami 
inauguruje.
   — Ale koniec zawsze ma jeden — zawołał kasztelan — to sęk... a powinna by trwać i być 
bez końca.
   Rozeszli się, ziewając i niekontenci z siebie. Maluta odstąpił już był parę kroków i 
zawrócił jeszcze do pana Adama.
   — A, jeszcze słowo — rzekł  — pozwól mi pan uczynić sobie jedną uwagę, zapewne 
zbyteczną, ale z głęboko dlań przejętego serca pochodzącą. Nie wiem, czy pan znasz obyczaj 
tego świata, do którego tylko przez ciekawość kiedy niekiedy zaglądasz. Jest to wprawdzie 
drobnostka...
   — Mów otwarcie, bez przedmowy!
     — Gdyby mi wolno było zrobić małą uwagę...
   — Wolno i rób.
   — Otóż powiem, że gdy się wygra półtora tysiąca dukatów, należy dla formy 
przynajmniej stanąć do rewanżu.
   — Sądzisz waćpan? — rzekł pan Adam. — A jeżeli wygram znowu?
   — Przecież to do nieskończoności nie obowiązuje, ale po pierwszej i dosyć znacznej 
wygranej, mnie się zdaje...
   — Może masz słuszność  — rzekł kasztelan namyślając się. Nie chciał wyznać, że się  
żony obawiał.
   — Wstąpmy na chwileczkę do komandora, dziś u niego grają... Ja pana zawiozę, 
postawisz cokolwiek, a przegrawszy paręset dukatów będziesz mógł odjechać.
     Stali w ulicy, pan Adam tarł czoło, wreszcie rzekł, zbierając się na męstwo.
   — No, więc jedźmy na kwadrans, nie jest jeszcze zbyt późno.
   Maluta zdawał się bardzo uradowany, poskoczył sam przodem drzwiczki powozu 
otworzyć, kazał jechać  żywo; nie spostrzegli się, gdy stanęli przed mieszkaniem komandora; 
tym razem nie było tu tak tłumno, nie wszystkie salony oświecone, całe życie skupiało się w 
białej sali przy zielonych stolikach, grano zajadle, już trzeci dzień nie wstając prawie.
   Komandor przy głównym stoliku sam trzymał bank i powitawszy gościa tylko skinieniem 
głowy, zajęty grą, zostawił go własnemu przemysłowi.
   Wiemy, jak namiętnie grano naówczas! Ta pasja gry, jak we wszystkich namiętnych 
chwilach, szarpanych, niepewnych, w których życie ze swych granic normalnych wychodzi, 
pochłaniała niemal wszystkich, była powszechną. Za stolikiem komandora siedzieli ludzie, 
których by się tu nikt nie spodziewał, nawet kilku duchownych lub przynajmniej noszących 
suknię tego stanu. Nie brakło także wysokich urzędników i wielkich imion. Gra była 
ogromna, wytężała na siebie uwagę wszystkich; sławny ówczesny zapaśnik, co się codziennie 
z losem ucierał, starosta, miał na karcie piętnaście tysięcy czerwonych złotych: sumę daleko 
naówczas znaczniejszą, niżeli się dzisiaj wydaje... Odważnie puszczał ją na trzydzieści, a 
blada twarz jego ani drgnęła, uśmiechał się dosyć obojętnie.
   Jakkolwiek przywykli do jego zuchwalstwa w grze, widzowie i bankier w milczeniu 
trwożnym zdawali się chcieć go odwieść od tak ryzykownej stawki. Starosta przeszedł był 
wprzódy sześć razy, siódmego szczęścia trudno się było spodziewać.
   Komandor, chłodny, położył karty na stole, przycis—  nął je złotą  tabakierką i zupełnie 
się do szeptów i narad nie mięszał; trzymał, ile chciano. Starosta, któremu ze wszech stron 
szeptano, aby zszedł ze stawki, namyślał się, ale w twarzy jego znać było, że może mniej 
przywiązywał wagi do tej kupy złota niż wrażenia, jakie mu walka z losem robiła. Był to co 
się zowie beau joueur, na którego twarzy nigdy straty ani zyski nie robiły widocznej zmiany. 
Nie szło mu właściwie o pieniądze: one były dlań tylko narzędziem do otrzymania tego 
elektrycznego wstrząśnienia, które zamarzłą naturę jego poruszało. Los był dlań jakby 
tajemniczym przeciwnikiem, którego starał się zwyciężyć.
   — Nie pojmuję was — odezwał się powoli starosta — wszyscy jesteście starzy gracze, a 
nie rozumiecie tego, że gdy idzie, to się powinno ze szczęścia, z weny korzystać; gdy nie 
idzie, naówczas tylko stchórzyć się godzi. To raz; po wtóre, powiedz mi ot, pan — spytał 
zwracając się do Adama, który stał milczący z innymi za jego krzesłem — co pan mi radzisz?
     — Ja się na grze nie rozumiem — odparł kasztelan — ale... bądź co bądź, cenię odwagę i 
jeśii pozwolicie, przystawiam na tę kartę mój grosz wdowi: dwieście czerwonych złotych.
   Na nietrafnie użyte wyrażenie — grosz wdowi — przypominające, że pan Adam ożenił 
się z bogatą wdową, kilka ust się uśmiechnęło.
   — Zatem idzie — zawołał starosta, rzucając karty — ciągnij, komandorze.
   Gospodarz może odrobineczkę zbielał, zdjął powoli tabakierkę, ujął karty i pomału począł 
odsłaniać.
   Stawka była na damie, z tego powodu żartowano dokoła:
   —  Souvent femme varie, bien fol qui s'y fie!  — rzekł ktoś, przypominając Franciszka 
Pierwszego.
   — Mnie żywe często zwodziły — odparł starosta —
     o to mniejsza, ale malowane dopisują. A tobie, kasztelanie? — dodał jakby od 
niechcenia.
   Pytaniu temu znowu znana historia młodości i ożenienia pana Adama tak dziwne dawała 
znaczenie, że po twarzach rozbiegły się jeszcze raz źle tajone ironiczne uśmiechy.
   — O, mnie — odparł, rumieniąc się, zagadnięty — bywało różnie!
   Wyrzekł to, cały gorejąc od wstydu, czując, że byłby starostę zdusił, gdyby mógł, bo 
wiedział, że zapytanie rzucone było nie bez zamiaru ukłucia.
   Zawrzało mu w piersi z upokorzenia.
   W tej chwili prawie dama — wygrała. Komandor uśmiechając się pokłonił przed starostą, 
wskazując mu kupę dukatów... Szczęśliwy gracz poziewnął.
   Panu Adamowi podsunięto dwieście dukatów, których by był wolał nie wygrać, bo 
usłyszał poza sobą szept:
   — Ten zawsze z babami szczęśliwy!
     — Ano, jeśli tak — zawołał  — to jeszcze czterysta na damę!
   — Dobrze, a ja do twoich, kasztelanie, dokładam wszystko, co wygrałem: tak wierzę w 
twoje szczęście do dam — rozśmiał się starosta.
   — O! tego już nie trzymam! — rzekł komandor.
   — Czego? moich trzydziestu dwóch tysięcy? Wstydź się, to nie po rycersku! a przecie 
jesteś komandorem maltańskim i zląkłeś się 64 tysięcy dukatów!
   — Nie, ale się lękam damy, z nałogu, z tradycji
   i dlatego że przeciw wam idę  — zaczął gospodarz. Żarciki szły dokoła, jakby grano o 
fraszkę... Starosta cofnął trzydzieści, ale postawił pięć tysięcy. Nastąpiła cisza długa, po kilku 
passach dama wygrała.
   — Cóż u licha! — rzekł pan Adam — już nie rozumiem, co to znaczy!
     — To znaczy — odpowiedział starosta —  że kto w karty szczęśliwy... Ano, przyznaj 
się, coś ci się w serdecznych stosunkach musiało niefortunnego przytrafić!
   — Chyba przytrafi, bo dotąd i stosunków tego rodzaju mi braknie.
   — Idźmy raz jeszcze na damę!
   — Na ostatnią.
   — Damy są wszystkie pierwsze — nie ma ostatnich.
   Komandor ciągnął kwaśno, stawki drobne przybiegały ze stron wszystkich: ostatnia dama 
uparła się i wygrała. Gra się na tym skończyła.
   Scena ta, której główne tylko o?;naczyliśmy rysy, trwała dosyć długo; zaraz potem 
kasztelan wymknął się, pośpieszając do domu. Maluta podwiózł go do oczekujących nań na 
słocie koni, ale tu pojazdu nie znaleźli. Od kogoś w ulicy dowiedzieli się, że rumaki pana 
Adama, spłoszone pochodniami jakiegoś przejeżdżającego państwa, poniosły powóz i 
potłukły w kawałki. A że woźnica i lokaje siedzieli w szynkowni, ledwie marszałkowscy 
złapali rozhukane konie na Nowym Świecie, z resztkami karety, która potrzaskana rozleciała 
się. Stało się to już przed paroma godzinami. Kasztelan wziął dorożkę i pociągnął do domu 
trochę niespokojny.
   Było już dobrze po północy, czekał nań jednak w bramie kamerdyner i w imieniu jaśnie 
pani prosił na górę: prośba znaczyła tyle co rozkaz. Pan Adam poszedł na wschody z 
przykrym wrażeniem swojego poddaństwa.
   Historia tej kobiety, która zwała się jego żoną, świeżo mu opowiedziana, musiała być 
wielce dramatyczna, gdyż na twarzy kasztelana malował się jakby przestrach, ale zarazem 
silniejsze niż wprzód postanowienie.  Zawahał się, namyślił mając drzwi otworzyć, wszedł 
nareszcie dosyć  śmiało. Krystyna chodziła po salonie, świeżo zapewne powróciwszy z 
miasta: miała na sobie czarną aksamitną suknię ze złotymi sznurami i ozdobami, z głowy 
zdjęła już była diadem, warkocz splątała w węzeł niedbale, na twarzy jej bladej malowało się 
silne jakieś uczucie.
   Pan Adam zbladł także, zbliżając się do niej i uczuł dreszcz przechodzący po ciele: 
pierwszy raz wydała mu się tragicznie straszną. I była nią: brew jej namarszczona, usta 
zaciśnięte, oczy jaśniejące dziko zdradzały wewnętrzną jakąś burzę.
   — A, witam! — zawołała zwracając się ku niemu w postawie królowej. — Witam! Tak 
późno?
   — W tej chwili powracam — rzekł Adam.
   — Skądże to, jeśli mi wiedzieć wolno?
   — A, z miasta.
   — Domyślam się, że nie ze wsi. A więcej zapewne nie powinnam wiedzieć?
     — Czyż zawsze z każdego mam się spowiadać kroku? — odparł kasztelan.
   — Nie, na dziś obejdę się bez raportu, bo wiem, gdzie byłeś. Naprzód...
   Spojrzała nań groźno, ale stał  śmielszy widocznie niż wprzódy i to ją nieco zmięszało.
   — A, więc najprzód, gdzie byłem? Proszę! — rzekł. — Przypomni mi to samemu!
   — Co? — zapytała kobieta marszcząc brwi.
   — Słucham z pokorą.
   — Najprzód! No, byłeś u Julii, długo, bardzo długo: rozmowa znać musiała się wydać 
zajmująca? Nieprawdaż?
   — Tak, kładliśmy pasjans z kasztelanem.
   — Nieprawda, kasztelan był u eks—podkomorzego.
     Pan Adam ruszył ramionami, złapano go na niezręcznym kłamstwie.
   —  Et l'on revient toujoiurs... — uśmiechnęła się Krystyna. — Mniejsza o to, nie czynię 
jej tego honoru, żebym o nią była nawet zazdrosną. Przypatrz się tylko, ma siwe włosy, jak ja! 
— dodała śmiejąc się  — bo z łaski twej i ja już siwieję! To ci miłą może uczynić nadzieję 
rychlejszego pogrzebu i owdowienia, ale się nie łudź, nie umrę, będę  żyć, abyś cierpiał.
   Kasztelan patrzał w zwierciadło obojętnie.
   — Od Julii pojechałeś z panem Florianem do Beatryczy, u której była Leonina; prawda? 
Którąż z nich pan wybrał sobie dla zabawki?
   — Dotąd żadną  — rzekł Adam.
   — To dotąd jest wyborne, wyborne! — Krystyna zaczęła się  śmiać dziko.
   — Wyborne, ale zdaje mi się  — odparł mąż  —  że jeśli w domu wiecznie spotykać mnie 
będą wymówki tylko, żale, gniewy i sceny podobne, naturalnie pokoju, odpoczynku, 
wytchnienia szukać  będą musiał choćby u jakiej Leoniny.
   — A, to już tak!? Już tak jesteśmy z sobą?! — zaryczała, trzęsąc się, Krystyna. — Tak! 
Ty, ty mi to śmiesz mówić?!
   Kasztelan zamilkł ruszając ramionami.
   — Na uwieńczenie tak dobrze użytego dnia — dodała żona — poszedłeś grać w karty do 
komandora.
   — Chciałem mu oddać wygraną  — rzekł spokojnie pan Adam — przyzwoitość kazała.
   — Gra cię bawi?
   — Nie bardzo.
   — Ale to raz przecie skończyć się musi! — zawołała Krystyna. — Dlategom cię 
przywołała tutaj. Ja nie zniosę takiego życia, ja nie chcę, nie pozwalam! Wiesz waćpan, com 
mu mówiła niedawno.  — Wiem — rzekł kasztelan posępnie — pamiętam, ale dziwuję się, że 
pani, co masz tak łatwe sumienie dla siebie, tak troskliwa jesteś o cudze.
   Krystyny oczy strzeliły ogniem jak piorunem: blada — pobladła jeszcze, zaczęła się trząść 
i wyjąknęła niewyraźnie:
   — Proszę jaśniej mówić.
   — Jeżeli sobie zaczniemy robić wymówki, to za daleko zajść możemy — odparł Adam.
   — Idźmy jak najdalej —  śmielej rzekła żona — chcę wiedzieć, jak też to nas daleko 
zaprowadzić może? Dokąd?
   — A gdyby przyprowadziło aż do młodości, aż do lat zatartych, zapomnianych... do...?
   Kasztelanowa przerwała mu głośnym śmiechem:
   — A, rozumiem — rzekła — do niedorzecznych potwarzy.
   — Są w istocie wypadki — dodał, ożywiając się, kasztelan — które się aż  
nieprawdopodobnymi potwarzami wydają, tak są poczwarne.
   To mówiąc spojrzał na nią. Krystyna zatrzęsła się, zmieniła głos i postępując ku niemu, 
zapytała:
   — Adamie, co to jest?
   Chciała go ująć za rękę  — cofnął się przerażony.
   — To jest — odparł  —  że powinnaś być dla drugich pobłażającą, sama wiele 
potrzebując pobłażania.
   Zdobywszy się na odwagę wypowiedzenia tych wyrazów, chciał się cofnąć, ale Krystyna, 
zapierając mu drzwi, wyjść nie pozwoliła.
   — Na tych dwuznacznych półsłówkach — rzekła gwałtownie — nie może się skończyć 
między nami! Widzę, że ktoś  — nie wiem, nie chcę się domyślać  — posiał między nami 
ziarno niezgody, które wyrosnąć może na straszliwą. ostateczność dla obojga; trzeba to  złe 
wytępić od razu. Mów mi zaraz, za co ja mam żądać przebaczenia! Za co?
   Pan Adam wcale nie miał zamiaru zajść od razu tak daleko, zmięszał się, wyczerpał już 
odwagę całą, a nie miał zręczności w użyciu tego, co mu zostało powierzone; stał znowu 
złamany i niepewny. Oko żony śledziło każdy ruch jego, dobywało z niego, co miał w głębi 
duszy; znać było, że badała niespokojna, pragnąc dośledzić, jak dalece był wtajemniczony.
   — Mów! — powtórzyła. — Nie wiesz, do jakiej ostateczności dopuścić się mogę; mów: 
co mi świat i ty macie przebaczyć? Chcę wiedzieć, chcę słyszeć! Nie wyjdziesz stąd, dopóki 
mi się do ostatka nie wyspowiadasz.
   — Dlaczego chcesz to koniecznie słyszeć z ust moich, nie pojmuję  — dodał Adam. — 
Obojgu nam to przyjemności nie zrobi... Ja — rzekł stanowczo — wiem wszystko.
   Kobieta rozśmiała się znowu, śmiechem suchym, przerażającym, na którego odgłos 
najśmielszy zadrżeć by musiał... Rozległ się on po pustym salonie jak szatańska ironia.
   — Patrzcie! — zawołała. — On wie w s z y s t k o, wszystko! A, raczże mi to 
przypomnieć, jam z połowę zapomniała!
   — Usta bym skalał! — krzyknął Adam i szybko rzucił się do drzwi, unikając dalszego 
tłumaczenia, gdy Krystyna jak wściekła porwała go oburącz za suknię.
   — Nie pójdziesz! — rzekła. — Mówisz, że wiesz moją tajemnicę? O, tym gorzej dla 
ciebie! Zdawało ci się może, iż broń przeciwko mnie nabyłeś... Ja się nie lękam powtarzy! To, 
co ty wiesz, mogą wiedzieć wszyscy, ale gdzież na to dowody? Gdzie dowody?
   — Dowody — odparł pan Adam powoli, cedząc po słowie — dowody są w moim ręku. 
To, co zginęło, cze—  go poszukiwano, co zapomniano wreszcie, sądząc, że nie istnieje, jest 
w moich rękach! U mnie! Krystyna zacięła usta, ale milczała.
   — Nie jestem tak nieroztropny — dodał  — abym tu, gdzie nie jestem pewny ani zamku, 
ani schronienia, ani ludzi, trzymał tak drogi skarb; złożyłem go pod dobrą strażą. Nie 
wydrzesz mi go!
   Na te słowa Krystyna puściła jego suknię, twarz jej się zmieniła, zapłonęła, padła na 
ziemię płacząc. Tarzała się po podłodze, rękami bijąc o nią, bijąc głową
   o posadzkę.
   — Stój! — zawołała. — Stój! W twoich oczach jam grzesznicą, jam występna... winnam! 
Masz dowody... przyznaję, wszystko zdaje się  świadczyć przeciwko mnie. Ale przystałoż 
tobie, któremu podałam rękę i wyciągnęłam z kałuży, rzucać mi w oczy tą haniebną, a tak 
dobrze usnutą potwarzą? Tobie? Czegożem chciała od ciebie: twojego własnego szczęścia; od 
czegóż chroniłam cię? Od zguby! Szalona! Szukałam przywiązania
     i cnoty, gdzie nic czystego pozostać nie mogło... Sądziszże, iż czysta i nie spotwarzona 
szukałabym w tobie męża, że nie znalazłabym stu ponętniejszych, co by mi się taniej 
sprzedali, gdyby na głowie mej nie ciążyło to brzemię złości ludzkiej, to piętno występku... ta 
pamięć dni strasznych! O, dobrzem ukarana!
   To mówiąc porwała się nagle.
   — Mości panie — rzekła , — po tej rozmowie nic między nami wspólnego już być nie 
może. Waćpan masz, jak powiadasz, jakieś dowody moich występków? A więc, jak wszystko 
twoje, są na sprzedaż? Cóż za ten towar? Kupię.
   —7 Nie są do zbycia — rzekł głucho, dławiąc się, pan Adam.
   — Jak to?? Cóż byś ty nie sprzedał?! — zawołała. Cześć  żony, własną, siebie, sumienie; 
frymarczysz
     wszystkim. Alem jeszcze dosyć bogata, by ci się opłacić. Nie wahaj się, nabywca dobry. 
Namyśl się, nie będę targować, płacę gotówką.
   A gdy on stał jak wkuty i milczący, dodała:
   — Idź precz z moich oczu, precz, precz!
   Przerażony kasztelan cofnął się powoli ku drzwiom. Krystyna padła na kanapę nie 
mówiąc słowa. Ścisnęła dłońmi czoło, zapłakała, a po chwili w milczeniu, słaniając się, 
powlokła ku sypialni.
   Zwycięzca w walce, podobniejszy do zwyciężonego, wyszedł chwiejąc się i jakby 
upojony; w duszy własnej nie widział jeszcze jasno — cieszyć się miał czy obawiać; 
przyszłość stała chmurą nieodgadnioną; czuł tylko, że zbyt szybko postąpił i doszedł do 
ostateczności, która się cofnąć nie dozwalała: przepłynął Rubikon.
   Nazajutrz ku wieczorowi rozeszła się po mieście wieść głucha, jeszcze w kształcie nie 
uzasadnionej i dobrze nie rozwiniętej plotki, że pan kasztelan Adam O... miał się rozstać z 
żoną. Jedni powiadali, że wyjechał z Warszawy, drudzy —  że się wyniósł ze wspólnego 
mieszkania, inni przeczyli jeszcze rozsianej pogłosce utrzymując, że wszystko było fałszem.
   Było jednak jakieś prawdopodobieństwo w tej gawędzie, gdyż bramy domu stały cały 
dzień uparcie zamknięte i nikogo nie przyjmowano: ani sama pani, o której mówiono, że 
chora, ani pan, o którym powiadano, że go w domu nie ma.
   Nie dziwiła tak bardzo nikogo ani sprzeczka małżeńska, ani nawet prawdopodobne 
rozstanie się małżonków, bo naówczas rozwody były pospolite i weszły w obyczaj wieku. 
Wiemy, iż zawierając kontrakta małżeńskie miano zawsze na widoku nie tylko możliwość 
złamania ich, ale prawie nieuchronne zerwanie; opisy—  wały się więc obie strony bardzo 
troskliwie na ten wypadek. Zresztą samo to małżeństwo, dosyć dziwacznie skojarzone, 
należało z natury swojej do tego rodzaju związków, które nie mają w sobie podstawy do 
trwania; wyglądało na dogodzenie fantazji z jednej strony, na rachubę z drugiej, z żadnej na 
sakrament. Sposób życia dwojga małżonków, ich nietajne stosunki i sympatie w dwóch 
przeciwnych obozach, nadawały rozwodowi wielkie prawdopodobieństwo. Ale że naówczas 
łączyły się i zrywały małżeństwa dla pokrycia i uprawnienia choć w części miłostek i słabości 
powszednich, szukano zaraz ze strony pani i pana powodów do rozstania.
   Co do pani znaleziono mnóstwo kandydatów do jej serca, bo się wcale zalotności nie była 
wyrzekła, a otoczona była starymi i świeżymi różnych stopni czcicielami. Była tam i 
młodzież namiętna, dla której patent dojrzałości stanowił romans z tak znakomitą pięknością; 
i starsi, co się bawili w miłostki z osobą przyzwoicie wychowaną, znudziwszy się  łatwymi, 
pokątnymi miłostkami z piękniejszymi może, ale nie tak wycywilizowanymi a biegłymi w 
sztuce; byli i piękni mężczyźni, którzy ofiarowali się w widokach protekcji, kariery i losu... 
itp.
   Ze strony męża nie słychać było o niczym; domyślano się tylko powrotu dawnych uczuć 
jego dla Julii, może fantazji jakiej mniej widocznej a obrażającej żonę, bo i tego rodzaju 
stosunki się trafiały.
   Rzecz ta była dla ciekawych łamigłówką, zagadką, z której sobie sprawy zdać nie mogli, a 
że w próżniaczych salonach zawsze pragną nowości i każdą kostkę rzuconą na pastwę 
ogryzają skrzętnie i chciwie, boć coś przecie robić potrzeba, od tego wieczora, gdy pierwszą 
wieść od ucha do ucha sobie podano, zaczęto nad nią najdziksze czynić komentarze, 
rozesłano gońców na  wsze strony i praca około odkrycia prawdy, z usilnością godną lepszej 
sprawy, rozpoczętą została na wielką skalę. Każdego przybywającego w wieczór do salonów 
a mającego stosunki z domami, które w tę sprawę wmieszane były, wypytywano i badano jak 
najumiejętniej. Nic się jednak jaśniejszego zdobyć nie udało, potwierdzała się tylko pogłoska, 
że coś zaszło ważnego między małżeństwem, że w wigilię wieczorem stać się to musiało, bo z 
rana już bramy były zamknięte i niezwykły jakiś ruch w domu panował. Odkryto także, iż w 
przeddzień był kasztelan u Julii, że potem potajemnie gdzieś jeździł, że grał i wygrał u 
komandora. Głębiej sięgnąć nikt nie mógł, ale pole dla obszernych domysłów i bajek stało 
otworem i puszczano się na nie z odwagą niesłychaną, nie zrażając daremnymi często 
wycieczkami.
   Słabość hrabiny Julii, która tego dnia także nigdzie nie wyjeżdżała, potwierdzała wnioski, 
że i ona mogła mieć jakiś udział i rolę w tym zawikłaniu.
     Dzień przeszedł na domysłach, w oczekiwaniu czegoś stanowczego; nazajutrz już w 
stolicy wiedziano na pewno, że kasztelan O... wyjechał z Warszawy, a sama pani była mocno 
chora. Na tym nić się zerwała, a dalsze badanie odłożone być musiało na później... Nie 
zaprzestano jednak zajmować się tą sprawą, gdyż na nieszczęście żaden inny skandal 
świeższy nie odciągnął umysłów od historii powaśnionego małżeństwa.
   Kilka śmielszych osób zapukało do drzwi hrabiny Julii i po dwóch dniach zastało je 
otwarte. Julia była nieco słaba, smutna, ale spokojna. Skarżyła się na ból głowy i dreszcze, 
twarz jej wyrażała wielkie, ale przezwyciężone cierpienie. Na zapytania ostrożne tyczące się 
kasztelana Adama odpowiadała bardzo naturalnie, nie okazując zbytniego wzruczenia, że o 
niczym nie
     wie. Pytała ciekawie, czy co zaszło. Zdawała się zupełnie obcą wypadkom.
   Dnia tego pani Adamowa nie przyjmowała u siebie, ale karetę jej widziano uwijającą się 
po mieście. Rozeszła się pod wieczór pogłoska, że parę osób spotkało ją i mówiło z nią nawet, 
ale nie śmiejąc dotknąć drażliwego przedmiotu; wyczytały tylko z jej twarzy ślady 
przecierpianego bólu, ukrytego gniewu i jakiegoś silnego, odważnego postanowienia.
   Tajemnica pozostawała nie zbadaną tajemnicą: kasztelana nie było w mieście. 
Dopytywania u ludzi samej pani do żadnych nie doprowadzały wniosków, prócz tego, że się 
coś kryło w ich nienaturalnym milczeniu upartym. Nie dawali się nawet upoić, aby z nich 
cokolwiek nie wyciągnięto.
   W takich razach, gdy najmniejsza pomroka okrywa jaką sprawę, ciekawość bywa zwykle 
jeszcze silniej obudzona, przeszkody ją zaostrzają, zachęcają do przełamania; brukowi 
plotkarze mają sobie za punkt honoru rozjaśnić upartą zagadkę. Sława tego, co pierwszy 
potrafi rozbić te mroki, wynagradza sowicie jego pracę, jest to kilkudniowy tryumf, 
szczęśliwy zdobywca wieści jest lwem salonów na dni kilka, wszyscy z ust jego pragną 
słyszeć opowiadanie, następują zaprosiny, grzeczności i często jeden taki krok szczęśliwy 
stawi człowieka w tym świecie na poważnym stopniu... Kilku zapaśników stanęło do tego 
boju z ciemnością, ale wszyscy rozbili się o głuche milczenie, o zapory nieprzezwyciężone, o 
jakiś  żelazny opór, zapowiadający, że to, co tak starannie zamkniętym zostało, musiało być 
bardzo szacowne.
   Rozdrażnienie rosło co chwila, gdy na ostatek powrót pana Adama do stolicy dostarczył 
chciwym a głodnym pokarmu nowego. Kilka osób go widziało na własne oczy, powrócił 
istotnie, a co miało znaczenie wielkie,  najął osobne mieszkanie, urządził dom dla siebie 
oddzielnie. Wieści o rozwodzie były więc już uzasadnione. Niedaleko zamku najęto dla niego 
pierwsze piętro kamienicy. Maluta zajmował się urządzeniem nowego gospodarstwa i dworu 
kasztelańskiego bardzo skromnego i niepokaźnego.
   Wiadomość o tym piorunem się rozeszła po stolicy, tak że pani de Rive poleciała już 
wieczorem do pani Adamowej umyślnie, aby raz stanowczo dotrzeć do pravdy i wiedzieć, co 
się  święciło.
   Świat, w którym żyła ta pani, wiele się po jej zręczności i takcie spodziewał; stosunki jej z 
kasztelanową dozwalały wprost pytać i żądać objaśnień dla jej własnego interesu, w imię 
przyjaźni itp. Drżała, dojeżdżając do drzwi pani de Rive, aby jej nie odprawiono z niczym; 
kazała powiedzieć, że ma pilną potrzebę widzenia się, i została wpuszczoną po krótkim a 
niespokojnym oczekiwania. Po raz pierwszy od lat wielu biło jej serce, gdy na wschody 
wchodziła, układając jak ma począć  rozmowę, nastroić ją i ciągnąć indagację z obwinionej. 
Wiedziała, że będzie mieć do czynienia z me lada zapaśnikiem, potrzeba się było dobrze na 
niego uzbroić.
   Znalazła kasztelanową w małym saloniku, ubraną bardzo skromnie, w stroju, który 
badawczemu oku kobiety zwiastował, że pierwsze chwile gorączkowe walki i rozpaczy 
przeszły. Ubranie dla tych, co w nim czytać umieją, sposób, w jaki suknie i szal są zarzucone, 
zaczesanie włosów, dobór barw, wszystko to są cechy stanu duszy i zdradzają wiele. Inaczej 
w tęż samą suknię ubiera się kobieta szczęśliwa, inaczej zrozpaczona, inaczej niepewna jutra, 
zakochana lub gniewna. Pewne zaniedbanie oznacza uczuć gwałtowność, drobne starania 
wskazują czasem spokój ducha, czasem potrzebę podobania się i kłamania obojętności. Pani 
de Rive za—  stała swą kochaną, najdroższą Krzysię bladą, zamyśloną, ale zupełnie 
uspokojoną, jakby już wszystko było skończone. Po pierwszych kilku wyrazach o chorobie, o 
zdrowiu, o pogodzie, o tym i o owym pani de Rive zbliżyła się do niej poufałej, przysiadła, 
wzięła ją za rękę i przystąpiła do medias res.
   — Moja ty droga królowo, wiesz zapewne nieco, jakie plotki po mieście krążą o was 
obojgu; trzeba by temu nadać jakiś kierunek. Ludzie są tak źli, tak chciwi skandalu. Powiedz 
mi szczerze: Co ja mam mówić? Czy to prawda, żeście się rozstali z panem Adamem?
   — Byłam pewna, że o tym już mówią w mieście — odparła zimno Krystyna — ale to są 
plotki nieuniknione — westchnęła. — No, więc powiem ci szczerze — dodała — nie 
mogliśmy żyć z sobą, rozeszliśmy się grzecznie i przyzwoicie. Mój pan małżonek leżał mi u 
nóg, prosząc o zlitowanie, ale na próżno.
   — A, więc to prawda?!
   — Popełniłam omyłkę idąc za mąż  — rzekła kobieta. —  Świat mi ją darować może: 
gorsze spotykamy codziennie.
   Pani de Rive obawiała się odetchnąć nawet, aby nie przerwać zwierzeń.
   — Pan Adam był dla mnie za młody, ja dla niego zanadto wielką panią; humory nasze i 
obyczaje się nie zgadzały. Oddaję mu tę sprawiedliwość, że czynił, co tylko mógł, aby wyżyć 
ze mną, ja także nie szczędziłam ofiar z mej strony, ale nadaremnie. Ty wiesz moja droga, jak 
często w małżeństwie zawiedzione bywamy.
   — A któż tego nie wie!
   — No, rzecz bardzo prosta, trafiło się nam, co się trafia mnóstwu innym. Zostajemy 
dobrymi przyjaciółmi, nie mogąc być dobrymi małżonkami.
   — Ty to mówisz tak chłodno!
   — Z zupełną rezygnacją  — odparła, uśmiechając się,  Krystyna. — Cóż chcesz? To nasz 
chleb powszedni; wątpię, bym raz trzeci naraziła się na próbę, która mi się po dwakroć tak nie 
powiodła. Mam już tego wszystkiego dosyć. Jestem znowu swobodną, panią mej woli i nią 
chcę pozostać.
   — No, a kasztelan? Czy to jakie miłostki? — spytała ostrożnie pani de Rive.
   — O, me! To człowiek marmurowy, zimny. Nie wiem, co z sobą pocznie, nie pytałam go, 
il n'a qu'? s'arranger comme il voudra. Sądzę, że go któraś weźmie; życzę jej szczęścia.
   Mówiła to tak swobodnie, tak zimno, że się de Rive pod tą zasłoną nieprzejrzystą nie 
mogła nawet domyślić ukrytego dramatu. Krystyna umiała pokryć głęboką boleść i chęć 
zemsty jak najumiejętniej odegraną obojętnością. Nie zaspokoiła się tym wszakże indagatorka 
i rozpoczęła na nowo ubolewania.
   — O, ci mężczyźni — rzekła — ci mężczyźni, jest to ród przebrzydły! Zawsze z nimi toż 
samo, wieczne zawody i cierpienia. Pewna jestem prawie, że pan Adam...
   — Ani gorszy, ani lepszy od innych — przerwała Krystyna. — Nie mówmy już o tym. 
Ludzie, jak słyszę, bardzo się o nasz los troszczą, dziwnie są ciekawi.
   — Niezmiernie... to prawda! Po bytności u ciebie będą i mnie badać pewnie. Co mam 
mówić?
   — O, tak jak najprościej, coś widziała, co słyszałaś ode mnie; zresztą nie wątpię, że przez 
przyjaźń dla mnie ubrać to potrafisz przyzwoicie i nie przedstawisz dla mnie krzywdząco.
   Nastąpiły żywo gorące oświadczenia czułości i przyjaźni, uściski, westchnienia, 
ubolewania; Krystyna jednak, zawsze ostrożna, nie rozczuliła się do zbytku i nie dała sercu 
otworzyła się do głębi. Na próżno zręczna de Rive zabiegała ze wszystkich stron, pragnąc się 
cze—  goś od niej ciekawszego dowiedzieć; Krystyna grała swą rolę chłodno, dumnie z 
rezygnacją zadziwiającą. Całą więc zdobyczą tej rozprawy było potwierdzenie wiadomości o 
rozejściu się małżeństwa i sprawie rozwodowej wniesionej do konsystorza.
   Ciekawość ludzka, nie nasycona tym, zwróciła się na obie te owdowiałe postacie, które 
tak same przecie, obyczajem wieku, pozostać nie mogły. Ze zbliżenia się kogoś do nich lub 
ich do kogoś wnosić się gotowano, co spowodowało to tajemnicze rozerwanie. Na wszystkich 
przesmykach zasadzeni łowcy chciwi prawdy, pokrytej dziwnie grubą zasłoną, czekali ich z 
nabitymi ciekawością oczyma, ale musieli oczekiwać długo.
   W domu Julii nic się nie zmieniło. Słudzy, pierwsi szpiegowie, widzieli ją trochę słabą, 
ale dopełniającą ściśle wszystkich obowiązków towarzyskich, oddającą wizyty, przyjmującą 
gości, troskliwą o zdrowie męża, zresztą obojętną. Pan Adam ani razu do niej nie przyszedł, 
na co także bacznie zwrócono uwagę.
   Nazajutrz po bytności pani de Rive, która rozsiała po mieście treść swej rozmowy z 
Krystyną, ale nie mogąc wiele z niej udzielić  światu, udawała się zmuszoną do tajemnicy i 
wiedzącą więcej niż mówiła. Warszawa wiedziała tylko, że Francuzka posiada sekret, ale go 
odkryć nie chce... lub nie może. Rolę tę grała zręczna pani, aby nie zostać upokorzoną, 
niewiele będąc lepiej z wypadkami obeznaną od drugich; wolała udawać tajemniczą, niż 
przyznać się do niepowodzenia.
   Zdziwiła się bardzo hrabina Julia, gdy jej o niezwykłej rannej godzinie oznajmiono 
przybycie Krystyny; zadrżała, pobladła, ale po chwili niespokojnego namysłu kazała ją 
przyjąć.
   Współzawodniczka weszła dobrze przygotowana do  walki, poważna, smutna, ale całkiem 
pani siebie; w milczeniu podała rękę Julii, potrzęsła głową i usiadła.
   — Nie mam ci nic nowego do powiedzenia — rzekła — wiesz wszystko.
   — A, wiem! — słabym głosem odparła Julia.
   — Nie obwiniam nikogo prócz siebie — dodała Krystyna. — Tak być było powinno, 
przewidywałam ten koniec. Pan Bóg skarał mnie za ciebie, jak ciebie ukarał za matkę i ojca, 
matkę może znowu chcąc uczynić świętą i męczennicą. W tym wszystkim jest ręka jakiejś 
nieubłaganej sprawiedliwości. Ale teraz, gdy się to już nieodwołalnie spełniło, kochana Julio, 
muszę ci powiedzieć wszystko, wszystko.
   Ten człowiek to potwora bez serca, niegodzien ani twojej miłości dla niego, ani mojego 
przywiązania i dobroci.
   Jam go nie kochała podobał mi się, chciałam z niego uczynić człowieka i narzędzie 
dogodne; za wszystko com zrobiła dlań, odwdzięczył mi się najniegodziwszą zdradą.
   Skorzystał z tego, co się mógł gdzieś o moim życiu dowiedzieć, aby się wyrwać ode mnie 
i sprzedać mi moją wolność i dobrą sławę. Jak się już sam sprzedał raz i drugi, tak dziś 
sprzedał raz trzeci jeszcze nie siebie, ale moją spokojność! Nic serca! Nic uczciwości! Nic 
wstydu!
   — O, to okropnie!
   I Bóg na tę duszę skamieniałą włożył taką twarz śliczną, takie oblicze spokojne, łagodne, 
miłe... Mogłażem się spodziewać?
   Julio — dodała — znasz mnie, i ja nie jestem świętą, ale ten człowiek bez serca przeraził 
mnie! To istota, nad którą podlejszej wymarzyć niepodobna.
   Gdy Krystyna mówiła tak żywo, mierząc ją oczyma pólgniewnymi, na pół  łzawymi, Julia 
bawiła się muśli—  nowym końcem chustki i spuszczonych oczu podnieść na nią nie śmiała; 
dobrze jednak umiała utrzymać się w pozornym spokoju i obojętności.
   — Nie mów mi tego — odezwała się po chwilce. — Wiem wszystko, znam go, ale cóż 
skargi pomogą?
   — A, nie sądź mnie egoistką, nie przyszłam do ciebie ze skargą  — rzekła Krystyna. — 
Chciałam, jeśli jest jeszcze w twym sercu resztka jaka miłości dla niego, wyrwać ci ją i 
oswobodzić cię; takiego potwora kochać niepodobna, to występek.
   Julia wstała, uśmiechnąwszy się dziwnie, twarz jej ożywiła się, z goryczą jakąś tęskną 
odpowiedziała:
   Krzysiu, posłuchaj! Nie mów nigdy o miłości; jest to jedna rzecz na świecie, o której ty 
sądzić nie możesz... Czy myślisz, że może powstrzymać od kochania to, że przedmiot miłości 
nie jest godzien? Ślepa, namiętna, bezrozumna, cóżem ja winna, że kocham? Widzę wady, 
brzydzę się  charakterem, lituję nad ułomnością, a kocham; więcej ci powiem, pogardzam i 
kocham, gniewam się, a kocham. Mogę pracować nad sobą, aby o nim zapomnieć; próżno 
bym usiłowała tę miłość zamienić w obrzydzenie i wstręt... Czyż ja go nie znam?
   — Nie! Tak jak ja — ty go jeszcze nie znasz! Był dzieckiem, gdyś go wzięła, ujęta jego 
wdziękiem; teraz jest mężczyzną i postępuje z rozmysłem; gotów ciebie,
   mnie, świat podesłać sobie pod nogi, byle iść coraz wyżej a wyżej.
   — Lituję się, Krzysiu, ale wiesz, jak to się kocha? Być dlań ofiarą, być mu podnóżkiem 
— to rozkosz jeszcze!
   — To jest po prostu szaleństwo! — odparła Krystyna. — Ja się będę mścić tylko. Tak! To 
nie jest czcze słowo... Rozstaliśmy się czyniąc umowę, której warunków dotrzymam, ale nie 
obowiązałam się do tego, abym mu przebaczyła, i nie przebaczę!  Słowa te wyrzekła z 
przerażającą zaciętością.
   — Chcesz, ofiaruję ci przymierze — dodała — ty i ja mamy żal do tego człowieka, 
weźmy się za ręce, aby go zgnieść; niech padnie, niech się rozbije, niech żebrze litości, abym 
mu mogła drzwi zamknąć i rozśmiać się z jego nędzy.
   — Krzysiu — zawołała przerażona Julia — za cóż ty na nim mścić się będziesz: za swoją 
własną omyłkę?!
   — Za co? — Ja wiem! — krzyknęła Krystyna namiętnie, ze wzrokiem ognistym. — Za 
to, że on chciał mnie upokorzyć i zwyciężyć. Znasz kobiety naszego domu? Znasz ten ród 
nasz, który wszystkimi drogami umie dążyć do celu? Nie skłamię mojej krwi, nie postąpię 
inaczej. Jak ty nie możesz poprzestać kochać, ja nie potrafię przebaczyć. Mierz moją 
namiętność swoją własną, one są do siebie podobne: ty tak kochasz, jak ja nienawidzę.
     Obie zamilkły.
   — W tym wszystkim — zaczęła znowu po chwili Krystyna — jest dla mnie jeszcze nie 
zbadana tajemnica, którą odkryć muszę. Ktoś, nie wiem kto jeszcze, dał mu oręż przeciwko 
mnie, myśl i środki do wykonania tego pięknego planu; on był tylko czyimś posłusznym 
narzędziem.
   Kto? Nie wiem dotąd — mówiła Krystyna. — Kto? Czy ten pan Florian, który mi go 
pierwszy bałamucić zaczął, czy ludzie, co go za jakieś narzędzie polityczne użyć chcieli, a 
wiedzieli, że w moich rękach moim tylko jest i służyć im nie będzie. Pozostaje mi dojść 
jeszcze kłębka tej nici czarnej.
   Rzuciła bystrym okiem na Julię, jakby jej chciała dać do zrozumienia, że ją posądzała 
także, ale to przemówienie milczące nie zostało zrozumiane; Julia nie wzięła go do siebie i 
odparła zimno:
     — Znasz lepiej jego stosunki, nietrudno ci to będzie odkryć.
   — Odkryję i pomszczę się  — dodała Krystyna. — Ten głupiec nadto ufał swym siłom, 
poszedł z nimi; nie utrzyma się, zginie.
   To mówiąc wstała i zdawała się gotować do odejścia.
   — Co myślisz z sobą? — spytała Julia. — Jedziesz?
   — Ja jechać? Chybaby on wyjechał. Przywiążę się do jego śladów, gonić go będę, iść za 
nim; zemsta mój ceł i myśl jedyna.
   — Tak, dziś  — rzekła Julia — ale jutro?
   — Jutro i do śmierci! Jam wytrwała! Zobaczysz! — zawołała Krystyna.
   —  Żal mi cię  — dodała z cicha kasztelanowa — z tym uczuciem i żyć jest ciężko, i 
zaspokojone jeszcze dręczyć cię nie przestanie; niesie ono nieszczęście, ale je wokoło 
rozlewa; jest jak naczynie z ukropem, które w czasie oblężeń zlewano na głowy oblegających, 
ale nim sobie i oblężeni ręce parzyli.
   — Cóż mi ręce? — rozśmiała się Krystyna. — Jam sparzyła sobie życie, ja mam przed 
sobą tylko to jedno. Chcesz iść ze mną? — spytała.
   — Nie! — stanowczo odparła Julia. — Jak ty mojego, ja twego nie rozumiem uczucia; 
drogi nasze różne, Krzysiu moja. Zostawże mi choć tę pociechę, żem się uczuciem 
występnym, ale gorącym oczyściła, podniosła, uspokoiła prawie.
   — Tyś dziecko i nie zestarzejesz nigdy! — zawołała Krystyna.
   I zimno dosyć pożegnały się z sobą dwie przyjaciółki.
   Jak w istocie skończyli z sobą małżonkowie, tego nawet opowiadający te smutne dzieje, 
mimo poszukiwań czynionych w tym przedmiocie, ściślej określić nie może.  Nazajutrz po 
owej scenie wieczornej była długa narada czy targ przy drzwiach zamkniętych, z której 
wyszła żona z twarzą rozpłomienioną aż do chorobliwej czerwoności. Adam blady jak trup. 
Przywołany po obiedzie prawnik spisał jakąś transakcję na dwie ręce, która pozostała 
tajemną. Tegoż wieczora pan Adam wyjechał z Warszawy, a gdy powrócił, nie udał się już do 
domu, który zajmowała żona, ale do kamienicy pod zamkiem, najętej dla niego przez pana 
Floriana.
   Jermaszka, sprowadzony z rzeczami swojego pana, i dwaj słudzy najęci zajmowali się 
urządzaniem nowego lokalu, który wcale wspaniałym nie był. Pan Adam czuł potrzebę 
wielkiej oszczędności, mimo wygranego grosza i tego, jaki mu z układów był przyrzeczony; 
rozgospodarowywał się tak, aby mieszkanie ściśle odpowiadało położeniu i nie narażało go na 
niemożliwe wydatki. Dwór był bardzo szczupły, a nawet wątpiono, gdy do Warszawy 
powróci, czy będzie trzymać konie i stangreta.
     Wyjazd pana Adama z Warszawy niby na wieś był tylko nieco dłuższym kręgiem dla 
przyzwoitego przeniesienia się z ulicy na ulicę. Gdy powrócił, zastał swoje nowe 
pomieszkanie w zupełnym chaosie; panu Florianowi polecono czekać i nic też nie 
przygotował. Jeden pokoik przyrządzono tak, aby w nim mógł przespać, mebli jeszcze nie 
było, izby stały chłodne i puste, smutne, ciemne... wszystko jeszcze do zrobienia. Gdy pan 
Adam wysiadł z powozu i wszedł na wschody, przywykły od dawna do wygód i zbytku, do 
spuszczania się na opiekę drugich, gdy się obejrzał dokoła, przejął go jakiś chłód cmentarny i 
smutek. Mieszkanie było dosyć obszerne, ale ponure i zatęchłe; jakaś atmosfera złowroga 
zdawała się wypełniać je i ciążyć nad nim. Po dawno wyszłym stąd, podobno z trumną, ło—
     katorze zostały tylko pamiątki we wbitych gwoździach, w plamach na ścianach, w 
dziurach i zniszczeniu.
   Trzeba było z tych gruzów świat nowy utworzyć, zrobić wszystko, zakupić, obmyślić, 
urządzić.
   W przedpokoju zastał poczciwego Jermaszkę ze zwieszoną głową, ze złamaną postawą, 
skrzyżowanymi rękami, oczekującego na swego panicza.
   — A to wy, chwalić Pana Boga — rzekł mu po cichu, całując go w nogę, sługa — już 
jesteśmy u siebie... to i dobrze.
   Spojrzał na kasztelana, który był posępny i nie słyszał jego przemówienia.
   Jermaszka, prześladowany wprzód, tu się czuł panem jakoś i uśmiechał do swobodniejszej 
przyszłości.
   Uprzedzony pan Florian nadbiegł zacierając ręce.
   — No, tabula rasa  — zawołał na wstępie — ale z tego zrobimy godne pana 
pomieszkanie.
     — Prawdę mówiąc szkaradna dziura — odparł Adam ruszając ramionami.
   — Czekaj pan — przerwał Maluta — dziura jest, nie przeczę, ale są okoliczności 
usprawiedliwiające nas. Mieszkanie to dla bliskości zamku zajmowali dygnitarze, jest znane z 
tego, ujmy nie czyni temu, który je najmuje, uświęcone zostało pobytem wielu znakomitych i 
dostojnych osób. Tłumaczy je zbliżenie się do osoby królewskiej, do Izby Sejmowej, do 
ogniska politycznego życia. To pierwsze; zresztą wydaje się ono ohydne, ale trochę sprzętu, a 
przystroi się do niepoznania. Byłem już w kilku magazynach mebli, są drogie, ale gotówką 
płacąc otrzymamy je ze znacznym ustępstwem; tapicer zgodzony... za dni pięć będziesz pan 
tu mógł przyjąć, kogo zechcesz, będzie skromnie, ale de bono gustu.
   — A stajnie? A wozownie? — spytał kasztelan. Nadeszły kwestie ważne koni, powozów, 
kucharza,
     dworu... Obliczywszy się  ściślej z Malutą, pomiarkowali oba, że mimo oszczędności 
utrzymanie się na stopie przyzwoitej w tych czasach ogólnego zbytku nie było tak łatwe, jak 
się zdawało z początku.
   Kasztelan nie chciał się wydawać zupełnie ubogim, choć nim był w istocie, obawiał się 
robić długów, a nie było sposobu — tylko od niepewnej trochę zapożyczać się przyszłości. 
Do późnej nocy roztrząsano budżet.
   Maluta dziwnie jakoś ośmielał i napędzał do wydatków nieopatrznych.
   — Panie Florianie — rzekł, długo wytrzymawszy, kasztelan — muszę ci nareszcie odkryć 
całą prawdę: ja mam bardzo niewiele, żona moja obowiązała się mi płacić pewną pensję, ale 
ta, jak widzisz, nie starczy. Starostwo moje jest rzeczą  lichą i niewiele przynoszącą, majątek 
ojcowski zaledwie na życie starczy matce.
   — Pozwolisz mi pan równie być szczerym — odezwał się Maluta, ściskając go i całując 
powyżej brzucha, gdyż wyżej usta jego i głowa nie dosięgała. To mówiąc wybiegł, opatrzył 
drzwi, odciągnął pana Adama w środek pokoju i począł bardzo zniżonym głosem:
   — Nie mamy co w bawełnę obwijać, trzeba być otwartym, świat jest zepsuty, na 
nieszczęście bardzo zepsuty; kto by do zbytku chciał być skrupulatnym...
   Tu zakrztusił się badając, jak to zwierzenie zagadkowe przyjmie kasztelan, ale pan Adam 
ani mrugnął, a Florian wziąwszy to za dobry znak mówił dalej:
   — Czasy są ciężkie, bardzo ciężkie, okoliczności dziwne... trudne... Pan należysz do 
patriotów? Nieprawdaż? — dodał cichutko.
   — Cóż to pan zowiesz tym nazwiskiem? — spytał kasztelan. — Należałem z kolei do 
hugonotów, do prusaków, do tych i do owych, wszyscy mieniamy i tracimy barwy co 
chwila... to zależy...
   — Jestem właśnie tego zdania, że barwa powinna  być zależną; wypada i panu szukać siły 
i podpory, wcielając się do jakiegoś stronnictwa, oddając mu się duszą i ciałem, nie patrząc na 
nic, prócz na własny interes.
   — Naiwnie i otwarcie mówisz w istocie! — zawołał, uśmiechając się pan Adam.
   — Ale z serca, ale z serca! — rzekł, bijąc się w piersi, mały człeczek. — Położenie 
pańskie dotychczasowe łączy go ściślej z reformatorami, jest to obóz chwilowo tryumfujący, 
ale krucho stoi w przyszłości... Jak się panu zdaje?
   Pan Adam myślał, kiwnął głową, nic nie odpowiedział, nie miał mocnych, a raczej 
żadnych przekonań.
   — Trzeba wybrać jedno z dwojga — rzekł kusiciel — albo mrzeć z głodu i stoicyzmem 
się karmić
   o suchym chlebie, goniąc za sławą bohatera, znosić prywacje, lub, lub...
   — Radzisz mi więc zmienić barwę? — spytał ostrożnie pan Adam.
     — Nie — rzekł Florian — ale mieć nogę w obu obozach, zapewniając sobie przyjaciół i 
protekcję w mocniejszym; radziłbym po prostu menażować wszystkich. Nie jest to 
bezprzykładne, są bardzo godni ludzie, którzy nie inaczej czynią.
   — Ale ja przecie jestem dobrze ze wszystkimi?
   — Nie dosyć: trzeba być dobrze ze swymi, a bardzo dobrze z innymi — jąkał się pan 
Florian — ale po cóż o tym wszyscy wiedzieć mają? Trzeba bywać i tam głośno, i gdzie 
indziej po cichu; a protekcja posłów
   i mocarstw zagranicznych — to rzecz jest potężna! Pan Adam się zachmurzył.
   — Wolałbym — rzekł  — przejść otwarcie do królewskich.
   — Otwarcie, to się na nic nie zdało — odparł Maluta — co pan im przynosisz? Nic nad 
jedną osobę wię—
     cej, a oni tam figur mają dosyć; gdy skrycie działając, jesteś pan drogi. — Więc po 
prostu radzisz mi zdradę?
   — A, co za słówko szkaradne, miły kasztelanie! — obruszył się Maluta. — Co za słówko 
grubiańskie! Nie godzi się tak surowo obchodzić z przyjacielem... Zdradę? Zdrada jest wcale 
czym innym; toż to jest manewr polityczny, dozwolony, przyjęty... Polityka, widzi pan, nie 
znosi ciasnych prawideł zwykłej moralności, ona ma swą księgę praw, w której stoi: „Patrz, 
gdzie ci lepiej!"
   Pan Adam już nic nie odpowiedział.
   — Wszyscy biorą pensję  — rzekł Florian powoli — dlaczegożbyś pan jej brać nie miał! 
Hetman, wojewoda, ten, ów... są dobrze płatni, król jegomość nawet nie gardzi tym 
sukursem... Takie czasy! Beatus qui tenet.
   — A sprawy kraju...
   — E — rzekł mały szatanek — to rzecz, która od ludzi nie zależy. Na próżno sobie 
pochlebiają, że   oni na nie wpływają, idą jak im prawo ogólne przykazuje, i kwita. Nam 
potrzeba swoje robić, a o sobie pamiętać.
   Pan Adam nie oburzył się wcale, zamyślił się tylko; znać pan Florian dobrze wprzód 
zbadał grunt, na który rzucał ziarno.
   — Potrzeba — rzekł, kując gorące żelazo — pozawiązywać stosunki ściślejsze.
   Tu począł, ująwszy go pod rękę i spinając się do ucha, szeptać bardzo po cichu.
   Wieczór zszedł na tajemniczej rozmowie, ale znać było po twarzach obu, że Maluta 
wyszedł z niej zwycięsko. Czoło pana kasztelana okryło się lekką chmurką, ale to był raczej 
obłok głębokiej zadumy niż smutku lub zgryzoty. Sumienie spało w tym człowieku, ubóstwo i 
duma dobijały targu przy jego łożu.
   456  Nazajutrz najęta tymczasowo kareta od Dangla wiozła pana kasztelana do zamku na 
przyjęcie uroczyste.
   Był to dzień galowy u dworu; pierwszy raz pan Adam pokazywał się tu po wielkim 
kataklizmie, który jego położenie odmienił. Pokoje zamkowe były przepełnione, tłum wielki.
   Przywykły do spotykania twarzy przyjaznych i grzecznie uśmiechniętych, zdziwił się 
nieco i zmieszał pan Adam, postrzegłszy zaraz na wstępie, iż się od niego odwracano, 
unikano go, udawano zajęcie, aby się od spotkania i rozmowy z nim usunąć. Przyparci 
koniecznością, witali się z nim zimno i co prędzej śpieszyli w inną stronę pod pozorem 
pilnych interesów. Gdziekolwiek stanął na chwilę, próżnia robiła się wokoło; pan Adam 
pobladł, ale uśmiech wymuszony skrzywił mu usta; nadrabiał miną.
   Ci nawet, z którymi był najbliżej i najlepiej, nagle czegoś zlodowacieli.
     Gdy najjaśniejszy pan wyszedł na pokoje, a pan Adam wysunął się przed jego oblicze, 
postrzegł z bólem, że król się odwrócił i tak zajął się rozmową z Anglikiem jakimś, iż 
niepodobna było nawet przesłać mu uniżonego pokłonu.
   Kasztelan kłaniał się kilka razy na próżno, nie odbierając żadnej za swą grzeczność 
odpowiedzi.
   Położenie stawało się co chwila drażliwszym, wszyscy go znali, ale był jak zarażony 
powietrzem, nikt doń przybliżyć się nie śmiał. Jeden nawet z posłów zagranicznych, ku 
któremu podszedł pan Adam, dotąd najgrzeczniejszy i uprzejmy dla niego, ledwie raczył 
kiwnąć głową i odwrócił się.
   Dłużej od innych pozostał na pokojach, ale darmo polował na najskromniejsze znajomości 
swoje, wszyscy mu się bardzo zręcznie wymykali.
     Dla człowieka, który na jedną kartę postawił los całego życia, przegrana wszystkich 
nadziei jest jakby śmierci wyrokiem. Pan Adam czuł dreszcz zimny przebiegający po ciele, 
zimny pot oblewał mu skronie, drżącym krokiem dostał się do powozu, który go odwiózł do 
pustego mieszkania. Czekał tu na pana Floriana, który mu się był przyobiecał na godzinę 
oznaczoną po audiencji, ale pierwszy raz nawet Maluta się nie stawił.
   Było to także wielce znaczące.
   „Mieliżby mnie tak nagle wszyscy opuścić? — pytał się sam siebie, drżący, wylękły i 
przybity swym nieszczęściem. — Miałażby ta jedna kobieta mieć tyle władzy, wpływ tak 
wszechmocny, tak nieubłaganą chęć zemsty? Nie masz już sposobu żadnego oparcia się jej, 
zwalczenia? Miałżebym być skazany na zgubę dlatego tylko, że niewolnikiem być nie 
chciałem?
   Nie, to niepodobna! Fałszywie widzę i przesadzam wszystko. Widzę zbyt czarno. Może 
pragnę od razu zbyt wiele!"
   O dobrą spóźniwszy się godzinę, nadszedł wreszcie pan Florian, ale na pierwszy rzut oka 
kasztelan w nim nawet dostrzegł niesłychaną zmianę. Mały ów, grzeczny, nadskakujący, 
zręczny,.wylany na usługi i pokorny człowieczek, który mu się uśmiechał zawsze i stawał 
mniejszym jeszcze, niż był, przez potulność, wyrósł nagle i skwaśniał widocznie w ciągu 
kilku krótkich godzin.
   Z zafrasowaną twarzą, na którą próżno wdział jakiś uśmiech pożyczany, szedł bez 
pośpiechu tym razem, znamionującego zwykle wszystkie jego ruchy; ciągnął się, zdawał 
zakłopotany, jakby przynosił z sobą ciężar jakiejś niespodzianej a złej wiadomości, której 
wypowiedzieć nie śmiał, z czego mu się wyspowiadać było ciężko, a potrzeba.
   Pan Adam pośpieszył sam na jego spotkanie z wykrzykiem:  — Czekałem cię, czekam.
   — Nie mogłem być wcześniej! — zawołał pan Florian. — Jak Pana Boga kocham, nie 
mogłem, miałem interes cudzy, ważny, pilny, proszę mi przebaczyć, nie winienem.
   — Cóż ci się stało?
   — Ale nic, to rzecz osobista.
   — Byłem u dworu — przerwał kasztelan mierząc go oczyma, aby dobadać, czy już o 
wszystkim wie pan Florian. Z jego zakłopotanej twarzy poznał  zaraz, że mu nic nowego nie 
powie, że on już dobrze naprzód wie całą historię przyjęcia na zamku.
   — Wiesz już? — zapytał.
   — Nici Nic! Jak Boga kocham! — odparł mały.
   — Jak to?
   — Cóż się stało? — zapytał zimno pan Florian, zaniechawszy nawet zwykłych 
oświadczeń przyjaźni i wylania.
     — Skutkiem zapewne zabiegów mojej szanownej małżonki — mówił pan Adam — 
zostałem przyjęty tak zimno, tak dziwnie. Co mnie najwięcej oburza — dodał  — to moi, ci, z 
którymi dzieliłem przekonanie, którym służyłem, którzy mi dotąd okazywali jeżeli nie gorącą 
przyjaźń, to przynajmniej uprzedzającą grzeczność. Nie rozumiem, co się im stało. Ale bądź 
co bądź, pomszczę się. Mówiłeś wczoraj o nogach w dwóch obozach: dobrze... włożyłbym je 
w trzy, gdybym miał trzy nogi, gdyby był jaki obóz trzeci... Jadę, gdzie chcesz, do posła... do 
diabła... robię, co radzisz... żartuję sobie z nich.
   Pan Florian stanął jeszcze bardziej zakłopotany, opuścił głowę, wzrok utopił w ziemię, 
zdawał się na niej szukać jakichś tajemniczych do odczytania znaków.
   — Co mówisz? — zapytał kasztelan.
   — A, nic! — odparł Maluta. — Nic!
     Pan Adam przechadzał się wielkimi krokami, poruszony, gniewny.
   — Tak — dodał  — potrzeba myśleć o sobie, o niczym więcej. Tak oni robią wszyscy, tak 
i ja uczynię; myśleć o worku, o intrygach, o zyskaniu grosza,
   o schwytaniu łupu. Resztę niech tam diabli biorą, jeśli chcą!
   Zdanie to zdawało się tak zgodne z niedawno objawionym przez pana Floriana, iż pan 
Adam spodziewał się gorącego potwierdzenia; ale Maluta stał niemy, poprawiał wysoką 
fryzurę, przestępował z jednej nóżki na drugą.
   — Cóżeś i ty dziś taki zakuty i milczący? — spytał zniecierpliwiony pan Adam.
   — A cóż już mam mówić, kochany kasztelanie — odparł Florian — a cóż mam mówić? 
Słucham.
   — Byłeś u posła?
   Chwila milczenia nastąpiła złowroga.
   — Otóż to, że byłem — rzekł wahając się Maluta. — Byłem i nie jestem z niego kontent.
     — No, dlaczego?
   — Bo mnie tak odprawił omal, jak pana dziś odprawiono na zamku — rozśmiał się, ruszył 
ramionami —
   i już to nie chcę nawet powtarzać.
   — Ale gadaj że mi wszystko, wolę od razu wypić wszystko do dna: co ci powiedział?
   — Co? Co tam... at, głupstwo! — szepnął Florian.
   — Mów, mów! — stanowczo, tupiąc nogą, krzyknął pan Adam. Ale ono tupnięcie, które 
przed paroma dniami byłoby w ziemię wbito pana Floriana, teraz jakiś przesmykający się 
uśmiech tylko wywołało na jego usta, okręcił się, otarł chustką i rzekł powoli:
   — Kochany kasztelanie, zmartwisz się, gdy ci powtórzę, co powiedział.
   — Powtórz.
     — Gdym mu przyniósł propozycję, uśmiechnął się i rzekł: „E kłaniam uniżenie, nie staję 
do licytacji".
   Kasztelan poczerwieniał, ale zjadłszy przykrą wiadomość i rozrachowawszy, że pan 
Florian w nieszczęściu nie będzie mu wielką pomocą, odwrócił się prawie pogardliwie od 
niego.
   Dostrzegłszy tego śmiałego ruchu, którego znaczenie nie mogło być wątpliwe, mała 
figurka spojrzała na kasztelana prawie z podziwieniem; zmiarkował Maluta, że nazbyt szybko 
zwinął chorągiewkę, i począł ubolewania.
   — Któż to nie zna ludzi! — rzekł, ciągnąc powoli. — Tak to zawsze: póki doli, póty ich 
przyjaźni i życzliwości; niechże się noga powinie...
   — Ale komuż się to noga powinęła?! — krzyknął gniewnie kasztelan. — Komu? gdzie? 
kiedy? jak? Opuściłem żonę, jestem tym, com był wczoraj.
     Florian skrycie ruszył ramionami, jakiś teraz stał się całkiem inny; spojrzał  — czy litość 
go wzięła, czy wstyd jakiś  — zbliżył się do pana Adama i oglądając się dokoła, szepnął po 
cichu:
   — Nie oceniasz pan jeszcze dobrze, coś uczynił... Myślałem, że rozstając się z panią, 
obwarowałeś dobrze; coś tu musiało się jakiegoś bąka ustrzelić... Widzę, że jejmość zajadłą 
zemstę gotuje, a to nie przelewki! To nie przelewki! Znasz pan tę możną rodzinę, do której 
ona należy? Tylko na miłość bożą nie zdradź mnie pan! Ona w całym kraju ma rozciągnięte 
sieci, szlachtę po wszystkich ziemiach, możnych po zamkach, duchowieństwo po klasztorach, 
zamek w ręku, posłów za nadrą, króla jegomości w kieszeni; to są ludzie straszni, osie 
gniazdo.
   — Jużciż  — odparł kasztelan — gdyby nawet tak władnęli krajem, sama ich potęga 
robiłaby im nieprzyjaciół; znajdę ich i połączę się z nimi.
     — W tym się mylisz, kochany kasztelanie, oni się tak urządzili, że nawet w 
nieprzyjacielskim obozie swoich mają. Niejeden, co gardłuje i krzyczy przeciwko nim, robi to 
tylko, aby się lepiej zamaskować, a w istocie im posługuje... W obozie nieprzyjaciół 
zdradzonym będziesz niechybnie.
   — Więc cóż? Przepadłem i zginąłem! — rzekł gwałtownie pan Adam.
   — Ale ja tego nie mówię  — przerwał Maluta — nikt nie przepadł, póki żyje; coś można i 
potrzeba radzić.
   — Radź! — rzekł sucho kasztelan.
   — Gdzie tam moja głupia głowa na to poradzi — począł cicho, założywszy ręce, Maluta 
— i mnie już, przyznam się panu, strach bierze, bo jak nie można po koniu, biją po hołoblach, 
a ja się boję być hołoblą.
   — Masz słuszność  — odparł kasztelan. — Za cóż ty masz cierpieć lub zginąć dla mnie? 
Zapewne, każdy o sobie myśleć powinien, na to nie ma rady.
     Maluta stał jeszcze i dumał.
   — Panie kasztelanie — rzekł  — trzeba się jakoś zbliżyć. Ja interesu tego nie rozumiem i 
dlatego radzić nie potrafię. Wiem, żeście się państwo rozstali, ale jest tyle sposobów 
zrywania, mogęż zgadnąć z czego? Dlaczego? Jak? Co tam się pomiędzy państwem stało? Jak 
do tego przyszło? Kobieta, widać, wściekła, a zemsta niewieścia...
   Maluta westchnął ciężko.
   — O, zemsta niewieścia! — powtórzył. Obaj na chwilę zamilkli.
   Wieczór nadchodził, kasztelanowi przyszło na myśl, że mógł jeszcze spróbować szczęścia 
i pojechać gdziekolwiek dla samego przekonania się, jak go też przyjmą.
   Nic już nie mówiąc kazał sobie podać karetę, zaproponował nawet Malucie, aby z nim 
jechał; ale gdy daw—
     niej byłby to sobie pan Florian za największe szczęście poczytał, teraz wymówił się 
niezręcznie jakąś pilną sprawą. Pan Adam nie ponowił zaproszenia, przebrał się  żywo i 
ruszył do pani starościny XX..., której dom i wieczory ściągały całą Warszawę.
   Był to salon neutralny, na którego gruncie spotykały się z sobą wszystkie stronnictwa i 
barwy w chwilowym rozejmie. Sama pani, osoba w wieku, która nigdy nie była ładna, a 
pośród ogólnego zepsucia potrafiła wytrwać zacną i czystą, szanowana była i lubiana przez 
wszystkich, uznana jako wysokiego rozumu, wielkiego dowcipu i serca pani. Nie starając się 
o nie wcale, umiała sobie zdobyć w społeczeństwie stanowisko jedyne, o które z nią nikt 
nawet współubiegać się nie śmiał.
   Nie była to już owa matrona dawnej Polski XV i XVI wieku, u wiejskiego ogniska 
modląca się z czeladzią i nie znająca innej księgi nad modlitewnik i żywoty; był to typ już 
odmienny, nie dzisiejszy, nie prastary — pośredni. Zachowała ona zasady dawne, ale 
przybrane w formę nową; sercem była to jeszcze owa przedwiekowa polska niewiasta, choć 
mowa i obyczaj czyniły ją córką wieku. Umysłu niepospolicie wykształconego, chciwa 
wiedzy i nauki, starościna przeszła przez ogień  życia, oczyszczona w nim jak złoto, i przez 
szały wieku nie poruszona w zasadach, spokojna, pełna godności i powagi. Ale musiała 
przemawiać językiem, który by był zrozumiany; natura dala jej dowcip, nauka i pamięć 
przyozdobiły jej umysł bogato. Trochę szyderstwa niewinnego miała w usposobieniu, przy 
największej więc grzeczności i wstrzemięźliwości niekiedy chłostała słówkiem ostrym 
wydatniejsze wady wieku; słynna była nawet z wypowiadanej naiwnie, niespodzianie prawdy 
w oczy tym, których się tyczyła. Za oczy za to broniła ich żarliwie. Przycinki owe, zawsze  
sprawiedliwe, od niej przyjmowano z pokorą, bo nikt nawzajem niczym ostrym odpowiedzieć 
jej nie mógł; cnota dawała jej prawo wojowania prawdą.
   Wszystkie ówczesnej Warszawy odcienie schodziły się w tym skromnym saloniku 
wdowim, w którym przyjęcie nie było wytworne, ale pańsko skromne, stądnikt zszarzany nie 
wyszedł bezkarnie, ale też pokrzywdzonym niewinnie być nie mógł, a każdy za zaszczyt miał 
przestąpić jego progi. Starościna zwykle przyjmowała swych gości, niewiele się o nich 
troszcząc na pozór, bez zbytecznych ceremonii, równając ich grzecznością dobrego tonu dla 
wszystkich jednaką. Siedziała na swej kanapie z bonończykiem na poduszcze u nóg i 
prowadziła rozmowę, robiąc pończoszkę przez cały wieczór. Ubiór jej, przywoity, staranny, 
ale niewytworny, był zawsze ciemny, popielaty lub czarny, skrojony tak, że ani elegancją 
raził, ani też zaniedbaniem zbytecznym rozśmieszał.
   Przed tą kanapką co piątek i wtorek przesuwało się, co Warszawa miała 
najdostojniejszego, a sam król jegomość, choć starościny za prawdę, którą w delikatny sposób 
i jemu podać umiała, niezbyt lubił, przychodził tu czasem ucałować rączkę zacnej staruszki. 
Starościna miała lat z górą pięćdziesiąt, twarz jej nie była piękna nigdy, ale starzejąc dziwnie 
się stała poważną, wypogodzoną, prawie wdzięczniejszą, niż była za młodu. Siwy włos 
srebrzysty, gładko uczesany, i para takichże loczków na czole bardzo jej były do twarzy.
   Oprócz starościny i jej synowej, pięknej pani, owdowiałej, z kilkorgiem dzieci, których 
wychowaniu całkowicie była oddana, milczącej i mało zajmującej się towarzystwem, dom 
składał się z rezydentki ospowatej i złośliwej, trzymanej na wodzy powagą pani, i jednej z 
wnuczek, młodej dzieweczki jasnowłosej, wesołej, miłej, ale straszliwie przez babunię 
rozpieszczonej.  Pan Adam, który był pozyskał prawo bywania u starościny i nigdy go dotąd 
nie stracił, chociaż zbyt mile widziany tu nie był, przyjmowany był grzecznie. Tym razem 
pojechał w nadziei, że ocierając się o świat lepiej się przekona, czy w istocie został już banitą.
   Wszedł na pokoje starościny, które jak zwykle pełne były kobiet siedzących dokoła i 
mężczyzn poskupianych w małe grupy pośrodku, nadając sobie pewność, jakiej nie miał; 
czuł, że mu się paliły policzki, ale się uśmiechał wśród tej moralnej tortury. Przywitał parę 
osób po drodze, z których przyjęcia nic wnieść nie potrafił, i pośpieszył ku tronowi samej 
starościny.
   Ta spojrzała nań bardzo przelotnie, oderwawszy na chwilę oczy od pończochy, kiwnęła z 
lekka głową, ale tak szybko potem wróciła do rozpoczętej wprzódy rozmowy z siedzącą przy 
niej marszałkową L..., że pan Adam uczuł się boleśnie dotknięty prawie wzgardliwą 
obojętnością, która przypadkową być nie mogła, bo każdy ruch i słowo pani domu było 
obrachowane. Zostawiony sam sobie, podszedł do kilku znajomych pań, które mu także na 
jego ukłon odpowiedziały głowy skinieniem, ale —  żywo zajęte sobą  — nawet się nie 
odwróciły ku niemu. Jedna z nich, do której z rozpaczy przystąpił bliżej, popatrzyła nań 
szydersko, zmierzyła go od stóp do głów oczyma pełnymi jakiejś ciekawości dziwnej i 
odpowiedziawszy mu na pytanie półsłowem, wstała i odeszła, chcąc widocznie uniknąć 
dłuższej z nim rozmowy.
   Mężczyźni prawie tak samo sobie z nim postąpili, gdy się do nich przysuwał; mówili do 
siebie nie zwracając nań wiele uwagi, a gdy się wmieszał do rozmowy, unikali jej 
przedłużenia, rozsypując się lub zbywając go chłodem wyraźnym.
   Położenie stawało się coraz przykrzejszym i pan Adam już prawie nie wiedział, co począć 
z sobą, gdy  dobrze znany mu niegdyś glos odezwał się  śmiało, powołując go.
   Była to Julia, której twarz pokraśniała od gniewu, patrząc na to okrutne obejście się ludzi 
z jej ulubieńcem. Nie mogła wytrwać i przemóc, aby się nie zwrócić do niego i nie starać 
przynajmniej dodać mu odwagi, nie spróbować kapryśne usposobienie towarzystwa 
przechylić na jego stronę. W świecie dzieje się to często, że wszyscy idą za ogółem, nie 
wiedząc dobrze dlaczego, i dają się z drogi sprowadzić równie łatwo, jak na nią weszli; jedno 
czasem słowo śmielej rzucone nagły zwrot w usposobieniach wywołać może.
   Julia, czując że była powinna poświęcić się dla niego, odważnie dopełniła obowiązku. 
Oczy wszystkich zwróciły się na nią; widać w nich było zdziwienie, ale zarazem 
poszanowanie dla tego męstwa niewiasty, która ściągała na siebie podejrzenie i sarkazmy, 
byle ukochanego ocalić. Kilka osób zaraz inaczej już spojrzało na pana Adama, widząc, że nie 
był jeszcze opuszczoną przez wszystkich ofiarą.
     Kobiety zaczęły szeptać, zakrywając się wachlarzami i ukośne rzucając wejrzenia na 
kobietę, która śmiała sama jedna stanąć przeciw uknutemu spiskowi.
   Głos Julii, na który całą siłę, jaką miała, wyszafowała, był  śmiały, pewien siebie, prawie 
wyzywający.
   — Zbliż się tu, panie kasztelanie! — zawołała do niego. — Mam ci coś powiedzieć.
   Pan Adam z wdzięcznością przysunął się do kasztelanowej, która, uśmiechając się, rzuciła 
mu tylko do ucha:
   — W imię boże, odwagi! Śmiałości! Zuchwalstwa! — A głośniej dodała: —— Długa to 
historia, a nawet prośba. Chodź pan, muszę mu to rozpowiedzieć pilno mi.
   To mówiąc przeszła z nim powoli, przeciskając się przez zgromadzenie, aż do drugiego 
salonu, w którym
     kilka także grup uszykowanych było po kątach; a tu przechadzając się poczęła półgłosem 
rozmowę, którą umiejętnie plątała tak rzucanymi na głos wyrazami odmiennej treści i bez 
związku, że przysłuchujący się jej nic z niej pochwycić ani zrozumieć nie mogli.
   — Stajesz do walki — rzekła mu — oblicz się naprzód, osnuj plan jakiś, spodziewaj 
wszystkiego, umiej przewidzieć i odeprzeć. Wiem już, co się dziś stało na zamku; dalszym 
ciągiem rozpoczętego prześladowania jest ten wieczór; można to było z góry przewidywać, 
trzeba się było gotować na to... Dobrze zrobiłeś, żeś miał przyjść tu odwagę. To pierwsze 
napady nieprzyjaciela; jeżeli nie cofniesz się i nie ulegniesz im, kto wie, po twojej stronie 
może być zwycięstwo... To pewne, że na jednego sprzymierzeńca — na mnie, rachować 
możesz... śmiało... Ale cóż ja mogę?
   — Ja także nie wiem, czy tej śmiertelnej walce podołam — rzekł pan Adam. — Siły są 
nierówne.
   — Tak, i dlatego bój ponętniejszy — odparła Julia — tam spisek szeroko zakreślony, tu 
zimna odwaga przeciwko niemu; od czegoż jesteś mężczyzną? Twoja żona ma także 
nieprzyjaciół  skrytych, potrafimy ich rozbudzić... Co myślisz?
   — Dotąd nic, jestem osłupiony — rzekł pan Adam.
   — To źle! Stokroć  źle — odparła Julia. — Trzeba się otrząsnąć z wrażenia, ja na to nie 
pozwalam. Nie godzi się tracić tak zawczasu nadziei zwycięstwa... Należy myśleć i działać.
   — Gdy wszyscy mnie opuścili.
   — Nie, bo ja się za coś też liczę  — przerwała kasztelanowa.
   — Ale z jakąż ty stajesz bronią  — zapytał Adam.
   — Z najpotężniejszą w świecie — odpowiedziała ciszej Julia. — Ja kocham, jest to walka 
nienawiści i mi—
   łości; nie wątpię, że ostatnia zwyciężyć musi.  Kasztelan milczał, głowa jego spadła na 
piersi, Julia postrzegła smutne jego oblicze i zawołała:
   — Na miłość Boga, wesołą, szyderską, bezczelną przybierz postać, wyglądasz, jakbyś z 
góry już uznawał się zwyciężonym;. dajesz się dobrowolnie na pośmiewisko; nie uznawać się 
pobitym — to połowa zwycięstwa. Rozjaśnij czoło gwałtem, tak jakbyś ode mnie w tej 
rozmowie dowiedział się czegoś radosnego; jestem pewna, że to zrobi zamieszanie w obozie 
przeciwników... a jeśli kto cię jutro badać będzie, udawaj nadzwyczajną wesołość, dobrą 
myśl, nadzieję, żartuj sobie z nich... Dłużej mówić nie mogę... Przemów jeszcze do kogo, a 
potem odejdź  śpiewając, nie patrząc, żywo, jakbyś się spieszył... A, trzebaż, stary 
pieszczochu, abym ci ja to mówiła, ja cię tego uczyła, jak stara intrygantka jakaś.
   Rozśmiała się boleśnie, ale wśród goryczy, która się przebiła przez ten uśmiech, czuć było 
wysiłek woli i serca, by się ludziom nie dać pojąć i pochwycić.
     Widząc pana Adama dość jeszcze zakłopotanym i niepewnym, dokończyła umyślnie 
głośno:
   — Proszę cię, kasztelanie, idźże zaraz i spełnij moje polecenie; o skutku nie wątpię, w tak 
dobre ręce powierzając mój interes... Mój mąż ci sam jutro podziękuje, ale usilnie naglił, 
abym cię o pośpiech prosiła.
   Wszyscy słyszeli te słowa i prędkie odejście kasztelana zostało w ten sposób 
wytłumaczone. Skutkiem rozmowy z Julią było zaraz to, że w progu, gdzie już mniej kto 
widział, co się działo, parę osób zbliżyło się do kasztelana, który cały swój humor jakoś jeżeli 
nie odzyskać, to pozornie przynajmniej przywdziać potrafił.
   Są w życiu ludzkim chwile stanowcze, które nowy zwrot nadają nie tylko losowi, ale 
nawet charaktero—wi człowieka.
     Pan Adam był dotąd niesamoistną istotą, rzucaną wypadkami, słabą, niepewną; w głębi 
jego duszy kryło się jednak nieco energii nie zużytej, śpiącej, która w danej godzinie pod 
bodźcem niedoli obudzić się musiała. Była to właśnie chwila, w której poczuł się igraszką, 
pośmiewiskiem, istotą jakąś słabą, zależną, wzgardzoną; instynkt zachowawczy, miłość 
własna dobyły zeń dotąd zapartej, nie zużytej siły.
   Wychodząc z tego wieczoru u starościny, który go oblał gorączką, wstydem i gniewem, a 
uczuciem wdzięczności dla jednej kobiety, co się nad nim ulitowała, kasztelan poczuł 
nareszcie, że potrzeba było samemu myśleć o sobie. Widział już, iż na nikogo rachować nie 
mógł, nawet na tych, których dotąd miał za przyjaciół, którym służył i zdawał się potrzebny; 
powiedział sobie, że należało stać się ludziom albo niebezpiecznym, albo użytecznym, aby 
być przez nich uszanowanym.
   Powróciwszy do domu zamknął się i zadumał nad sobą głęboko. Widział się na rozstajach 
życia; jedna z dróg wiodła do góry, do tych blasków, których on tak pragnął; druga na dół, w 
przepaści. Spokojnego gościńca, który prowadził do szczęścia, nie domyślał się nawet, bo dla 
niego ono się przedstawiało zawsze ubrane w purpurę i złoto.
   Skazówki dane mu przez pana Floriana przypominały, że ze swego dawniejszego 
położenia mógł skorzystać, odrywając się od przyjaciół i przenosząc się do przeciwnego 
obozu. Mówiliśmy już, że nie miał przekonań, że brakło mu zasad, powodował nim prawie 
wyłącznie interes własny: postanowił więc zmienić obóz z zimną krwią i bez zgryzoty 
sumienia.
   Nie on jeden naówczas tak rachował, wielu z nim było, co nie inaczej sobie postępowali.
   Jakkolwiek zimno przyjęto go w pierwszej chwili  z tej strony, której chciał ofiarować 
swe usługi, nic to jeszcze nie stanowiło: nie wiedziano, ile mógł być użytecznym przynosząc 
z sobą wiadomość o planach i środkach do ich spełnienia obmyślonych. Potrzeba się więc 
było zbliżyć, dać poznać i ocenić. Widział, że daleko mniej nadeń znaczących i udarowanych 
ludzi chwytano dla zwiększenia stronnictwa.
   Po rozmysłach długich postanowił kasztelan — nie używając już za pośrednika pana 
Floriana, na którego wiedział, że się spuścić nie było można — sam działać, zawiązać bliższe 
znajomości i ofiarować swoje posługi, zrywając zupełnie z tymi, którzy go w krytycznej 
opuścili chwili. Kasztelan przede wszystkim zajmował się sobą i swoją przyszłością, która mu 
się groźnie przedstawiała.
   Gdy rozgorączkowany myślami własnymi chodził tak po pokoju, snując plany przyszłości 
i zemsty, przez rozwarte na pół drzwi ujrzał wyglądającą, smutną i dziwnie skrzywioną twarz 
Jermaszki, śledzącego każdy ruch swojego pana.
     Biedny sługa, jakkolwiek jeszcze nie obyty ze swym panem i jego położeniem, prostym 
rozsądkiem i sercem wieśniaczym odgadywał po trosze ciężkie położenie swojego pana i po 
swojemu chciał go ratować. Szło mu tylko o to, jak do niego przystąpić i szczere wywołać 
wyznanie.
   Kilka razy Jermaszka szedł i powracał, chciał rozpocząć rozmowę i nie śmiał, rzucał się 
ku panu widząc go cierpiącym, potem wstrzymywał się obawą, że go nie rozumie; nareszcie 
widok tej walki ostatniej, która tak jasno malowała się na obliczu kasztelana, w jego ruchach, 
zadumie, westchnieniach, pchnęła sługę ku niemu, otworzył drzwi, wsunął się powoli i z 
pochyloną głową stanął wlepiając w niego oczy ciekawe.
   — Ono by to... — zaczął nieśmiało.
     — Chcesz czego ode mnie? — spytał pan Adam.
   — Ono to nic — rzekł Jermaszka — alebym prosił pana, jakby my z sobą pogadali? Choć 
to ja sługa i biedak — dodał  — ale u nas na wsi, choćby i ojciec pański nieboszczyk czasem 
o wszystkim ze mną pogawędał, a i u prostego człowieka to się to tam coś znajdzie we 
środku.
   Kasztelan popatrzał, uśmiechając się, na niego.
   — Mój kochany — odezwał się  — cóż ty mnie poradzić możesz?
   — Zapewne, zapewne — przebąknął Jermaszka — ale choćby największemu rozumowi z 
boku zawsze człowiek coś poddać może. Czy to ja nie widzę, co się święci? — Proszę jaśnie 
wielmożnego pana, ono to się rozumie.
   — Cóż? Jak ci się zda? — zapytał kasztelan. — Myślisz, że tak źle dla mnie rzeczy stoją?
   —  ?le, ale nie — odrzekł sługa — tylko jaśnie pan nie wie jeszcze, jak one pójdą, to cała 
rzecz, a po ciemku wszystko straszne. Ale prosiłbym jaśnie wielmożnego pana, wszak to 
prawda, że jak se człek pościele, tak się wyśpi, a to pora słać i na tych, co nam ścielą, się nie 
spuszczać. Czy to ono się oczów nie ma? — dodał  — albo co? Toć to się widzi, że z tego 
cała bieda, że jaśnie wielmożny pan zerwał z jaśnie wielmożną panią. Pani się dąsa, a ma 
przyjaciół dużo i oni naturalnie za nią ciągną, a mścić się pragną. Już to przepraszam, że ja się 
w to wdaję, ale ja stary sługa domowy, a w sercu mam okrutny żal.
   — No, cóż byś ty zrobił na moim miejscu? — rzekł, uśmiechając się mimowolnie, 
kasztelan, który stanął i począł słuchać dosyć ciekawie.
   — E, co ja bym zrobił, tego jaśnie wielmożny pan nie uczynisz — odparł sługa — ale tu 
idzie o to, żeby wymyślić, co jaśnie wielmożnemu panu robić potrzeba!  — A cóż byś ty 
począł?
   — E, ja, ja bym plunął do czorta, za pozwoleniem — rzekł Jermaszka — na ich dwór, na 
ich miasto, na wszystkie ich roboty, a powrócił na wieś zagon orać i ani myślał o tym; ale 
tego przecie to jaśnie wielmożny pan nie zrobisz? A, a to by było najlepiej! Może i nie 
wypada jaśnie panu tak uciec? Powiedzieliby, że go przestraszyli, choć ja, ja bym się  śmiał z 
ich głupiego gadania, co mi tam!
   Kasztelan potrząsał głową.
   — A jednak — dodał Jermaszka — oj, oj, człek się kręci, a szuka czegoś około siebie, a 
co ma, tego mu nie dosyć! Hej, hej! Na czym by to ono zbywało na wsi? Niebogato, 
niedworno, ale zaciszno i zdrowo, i spokojnie, a stara nasza jejmość tak by była szczęśliwa! 
Niechby sobie oni pletli, że nas stąd wypędzili, co by to nam szkodziło, kiedyby się tam żyło 
po bożemu!
   — Nie rzekł pan Adam — o tym mowy być nie może.
     — A! ono to się wie, że o tym mowy nie ma — odpowiedział smutnie sługa — ono to 
się wie i toć bieda cała, że nam innej trzeba szukać rady.
   — Chwilkę milczeli.
   — Ej! ej, panie — dodał Jermaszka ocierając oczy — po co to z pozwoleniem, człowiek 
się marnie miota i rzuca na różne strony, szukając nie wiedzieć tam jakiego szczęścia poza 
sobą, kiedy ono przy nim rośnie, kiedy je sobie można wszędzie zawiesić, upiec i nim się 
nakarmić. Co tu ich do tego miasta wiąże, trzyma? Co tu jest lepszego? Czy ja wiem?
   Ruszył ramionami.
   — Gdyby pan powrócił na wieś  — dodał po cichu — gdybyśmy wrócili, o! toby się 
dopiero jejmość ucieszyła... a jakby nam tam było dobrze i spokojnie
   — A tu by tryumfowano, żem ze strachu przed ni—
     mi uciekł! — rzekł kasztelan. — A cóż bym ja robił w Wólce?
   — Co? To, co robił dziad pański i ojciec — rzekł Jermaszka — i byłoż im gorzej niż 
panu?
   Westchnął biedny i łzy potoczyły mu się po twarzy.
   — Trzebaż to wiele człowiekowi do szczęścia: jednego serca a trochę pracy i dokołacze 
się do końca jako tako, bo czy tak, czy owak umrzeć potrzeba zawsze. Gdybyś to pan chciał 
powrócić do domu! — dodał ciszej raz jeszcze.
   — Nie — rzekł kasztelan — mówić o tym daremnie, to być już nie może, już się raz 
poszło tą drogą, schodzić z niej niepodobna: potrzeba iść dalej!
   — Ano, to idźmy! — westchnął Jermaszka. — To idźmy, ale śmiało a ostro, i — z 
Bogiem!
   Ostatnie to „z Bogiem", które dla prostego człowieka wyrażało wszystko, dla pana 
kasztelana było wcale niepojęte. W prostocie swej sługa przez to „z Bogiem" rozumiał 
wszystko jasne i dobre na   ziemi, cnotę, poczciwość, paszanowanie siebie, sumienie; w tym 
słowie zamykał wszystko, czego inaczej wypowiedzieć i określić by nie potrafił. Bóg dla 
niego stał jako cel, jako najwyższa światłość, do której droga jasną też być musi, iść górą 
ponad ziemią, jej celami drobnymi i troską maluczką!
   Dla kasztelana, można rzec, nie było ani tego Boga, ani tych myśli, które ubogi ów człek 
uosabiał, było tylko jedno ja, stojące ponad wszystkim: piramida ofiar, a na jej wierzchołku 
on sam.
   Rzucona myśl utkwiła jak strzała w piersi człowieka, któremu jej dotąd ani młodość, ani 
późniejsze nie wszczepiło życie, ale ostudzony wychowaniem, dumą oziębiony nie przyjął jej, 
wyrwał, odrzucił; przywykł był wszystko widzieć po ludzku i znać tylko człowieka.
   Wedle pana Adama, który od dzieciństwa widział  w sobie jakąś uprzywilejowaną istotę, 
Opatrzność, jeśli była jaka, winna się była nim opiekować, pieścić go, nosić na ręku, 
wybaczać mu wszystkie jego występki, wszystkie kroki fałszywe naprawiać i głaskać go za 
to, że raczył  żyć i czegoś od niej zażądać. Nie czuł się obowiązanym do niczego, ale 
wymagał za to wiele. Sfałszowane pojęcia, ostygłe serce — nie dawały mu dostrzec 
prawdziwych przeznaczeń człowieka; burzył się na to, co mu przeszkadzało, nie umiał za nic 
być wdzięcznym.
   Jest tak zawsze z tymi, których los na ręku ponosi i od kolebki upieści. Jermaszka widząc, 
jak się zadumał, pocałował go w rękę po cichu, łzy mu się potoczyły po twarzy.
   — A, panie, panie — dodał  — tu nic dobrego nas nie czeka! Idźmy my stąd, uciekajmy! 
Kawałek chleba czarnego nie gorzki, gdy swój własny, a dach słomiany stanie za ich blachę: 
na cóż nam więcej.
   — Ty nic nie rozumiesz! — zawołał kasztelan.
     — Ono się to nie rozumie, prawda — rzekł, wzdychając, Jermaszka — ale cóż dalej tu 
robić? Czy głową mury przebijać?
   — Tak — przerwał pan Adam — albo mur pęknąć musi, albo głowa!
   I pięścią w stół uderzył.
   — Idź spać i zostaw mnie samego. Pozostawszy sam, kasztelan siadł i napisał długi
   i szeroki list do króla, wyspowiadał się ze swych losów i oddał się pod jego opiekę, a 
najpierw prosił o osobne posłuchanie.
   Nazajutrz rano pan Florian, przeciwko swemu zwyczajowi, po raz już drugi nie nadszedł; 
list został wysłany, odpowiedź przybyła dopiero w wieczór przez pazia, oznajmiająca, że 
nazajutrz w rannej godzinie przyjęty będzie przez króla pan kasztelan. Na tym posłu—
     chaniu pan Adam wszystko budował i przez dzień cały, przygotowując się doń, z domu 
nie wychodził.
   Nazajutrz po wieczorze u starościny, na którym Julia tak stanowczo 
   w obronie swego wychowańca wystąpiła, bramy jej domu były zamknięte, nie 
przyjmowała nikogo. Około południa zatoczyła się przed nie kareta i choć służący przyniósł 
odpowiedź siedzącej w niej pani, wysłano go po raz drugi z przygotowanym bilecikiem na 
górę. Na kartce stały te słowa:
   „C h e r e a m i e! Niezmiernie ważny interes zmusza mnie narzucić ci się koniecznie i 
prosić o chwilę rozmowy. Nie odmówisz jej twojej Krystynie".
   Jakkolwiek teraz wstręt wielki czuła Julia do dawnej swej przyjaciółki, nie było sposobu 
jej odmówić, musiała otworzyć drzwi, choć niezupełnie skończona toaleta w obawę ją 
wprawiała, aby potem o niej zbyt niekorzystnych nie szerzyła wieści.
   Krystyna weszła z rozpłomienioną twarzą, nie rzuciła się jej w objęcia jak dawniej: 
stanęła, obejrzała drzwi i zaczęła drżącym głosem:
   — Julio, raz jeszcze pomówmy szczerze, może to raz ostatni... Stajesz obok mnie jako 
przyjaciółka, krewna czy przeciwko mnie, z nieprzyjacielem? Mów!
   — Cóż to jest? — spytała kasztelanowa, zbliżając się do niej powoli — Prawdziwie nie 
rozumiem cię.
   — Ten człowiek — mówiła dalej Krystyna — ta potwora śliska i zimna jak wąż, obie nas 
zdradził; powinnyśmy podać sobie ręce, aby go zgubić, a ty, ty go bronisz przeciwko mnie, ty 
mu dodajesz siły i odwagi!
   — Ja?
   — Tak! Wczoraj u starościny... Coś zrobiła? — Ocaliłaś go! Ty mnie wyzywasz!
   — Krzysiu — odparła Julia spokojnie — wyzwanie  nie od wczoraj istnieje; ty wiesz, że 
go kocham i bronić jestem obowiązana. Nie wojnę ci wypowiadam, ale — napastowana w 
nim — bronić się muszę i będą.
   — Przeciwko mnie?
   — Przeciwko tobie i wszystkim! Przeciw światu, ludziom, bratu, ojcu memu, gdyby żył, 
przeciw losom!
   — A, więc tak?!— krzyknęła Krystyna. — Dobrze; jasno więc położenie nasze określmy. 
Stajesz z nim przeciwko mnie, Julio: to rozważ dobrze. Z rówieśnicy, krewnej, przyjaciółki 
młodości przechodzisz na wroga? Pomyśl... i dla kogo?!
   — Nie mamże powodów? — spytała Julia.
   — Nie masz: on cię zdradził.
   — Jam przebaczyła.
   — Myślisz może, iż do ciebie powróci? — ze śmiechem dzikim odparła Krystyna. — On 
to człowiek bez serca; kupisz go sobie zapewne, ale w tej piersi nigdy nic bić nie będzie.
   — Cóż, kiedy w mojej serce bije dla niego — szepnęła Julia.
   — Moja droga — zapalając się coraz mocniej wołała Krystyna — kocham cię, szanuję, 
zdumiewasz mnie, ale cię przestrzegam, jestem niezbłagana; jeżeli bijąc jego uderzę ciebie, 
nie będę winna.
   — Nie będzie to pierwszy cios — odparła Julia z uśmiechem.
   — Nie lękasz się więc mnie? Urągasz?
   — Owszem, i lękam się, i żal mi ciebie, że sobie trujesz życie.
   —  Życie nigdy nie jest słodkie; leję weń ukrop nienawiści, abym po nim jak po ciepłej 
wodzie nie womi... — krzyknęła Krystyna rzucając się gwałtownie.
   Julia zbliżyła się ku niej, a widząc ją drżącą z gniewu, ujęła za rękę, z oczu jej płynęły łzy 
ciche; przyklękła przed nią, objęła.  — Krzysiu — zawołała — droga moja! Pamiętasz, 
myśmy razem dziećmi niewinnymi biegały w cieniu drzew na Latoszynie, myśmy usypiały ze 
spojonymi pocałunkiem ustami, myśmy z sobą były szczęśliwe. W imię tych lat świętych, 
anielskich przebacz mu, przebacz mnie! Słuchaj, chcesz ofiary — oto ją masz... łatwą i uległą. 
Prześladuj mnie, zrób ze mną, co ci się podoba, zabij! Ja już  życia nie cenię, ale jemu 
przebacz, przebacz! Jam wszystkich tych nieszczęść przyczyną! Jam jedna winna!
   — Widziałaś kiedy, żeby kobieta przebaczyła? — odparła, podnosząc ją, Krystyna. — 
Przyrzekła niejedna darować winę, ale nie darowała jej żadna! I ja bym ci przysiąc mogła i 
zdradzić przysięgę: żółć poleje mi się ustami, bom jej pełna, nie — nie mogę! Tyś heroiną  — 
to pięknie, ale jam pospolita, dzika istota, jam barbarzyniec, co przebaczyć nie umie, ja nie 
chcę, ja nie mogę zapomnieć!
   — Jesteś chrześcijanką? Wszak Chrystus przebaczył!
     — O, jam tylko zła kobieta! Nic więcej! Nie potrafię być inną  — zawołała Krystyna — 
to darmo! Nie przekonasz mnie ani zwyciężysz!
   Julia, wstawszy, odstąpiła na parę kroków z dumą chłodną.
   — A więc? — spytała.
   — Więc chcesz wojny?
   — Nie żądam jej, ale ją przyjmuję. Mylisz się, Krystyno, sądząc się wszechwładną, 
mylisz się wierząc, że rodzina twoja może, co tylko zechce; i w niej znajdą się tacy, których 
tak można kupić jak drugich. Macie nieprzyjaciół, macie zazdrosnych: wojna każda jest 
niebezpieczna.
   — Ja wiem, co czynię  — odparła Krystyna — możecie przedłużyć walkę moją z nim, ale 
ja zwyciężę; ja zgniotę was... a kto mi stanie w drodze, biada mu!
     — Tak! To znaczy mnie?
   — Choćby tobie — nikogo nie oszczędzę!
   — Siadaj że, Krzysiu — rzekła Julia powoli i zimno. — Masz chwilę czasu?
   — Cały dzień, jeśli chcesz! Dnie, noce poświęciłam zemście, nią  żyję, o niczym innym 
nie myślę.
   — Może potrafię, jeśli nie zmienić twe przekonania, to związać ci ręce: posłuchaj.
   — O, słucham cierpliwie!
   To mówiąc porwała Krystyna wodę stojącą na stole i szklankę jej wypiła duszkiem, potem 
rzuciła się na sofę i dumnie spojrzała na przeciwniczkę.
   — No, mów! — zawołała.
   — Jeśli jest kto winny, to ja... tylko ja — odpowiedziała Julia. — Chcesz zemsty, mścijże 
się na mnie jako jedynym winowajcy: wszystkiego złego jam przyczyną i moja miłość do 
niego.
   — Dawno o tym wiedziałam, to nic nie zmienia.
     — Bardzo wiele... Pamiętasz, Krzysiu, młodość naszą!
   — Dzieciństwo! Ja nie chcę jej pamiętać.
   — Wolisz więc dzieje późniejsze? — spytała Julia. Krystyna mimowolnie zarumieniona 
spuściła oczy.
   — Pamiętaj, że jak ty mścisz się na nim, Bóg może mścić się na tobie: tyżeś bez grzechu?
   — Cha, cha! A ty? — spytała Krystyna.
   — O, ja się przyznaję i czuję cały ciężar win moich.
   — Faryzejko! — szepnęła Krystyna, ruszając ramionami — mów, coś mi mówić miała, 
słucham.
   — To ja — dodała Julia — ja, widząc, jak dręczysz tego człowieka, jak upokarzasz, za 
oręż do obrony dałam mu twoją przeszłość. Jam wyszukała dowodów przeciwko tobie, jam je 
znalazła i kupiła, jam mu nastręczyła.
     Krystyna spojrzała na nią oczyma rozpłomienionymi.
   — Dalej! — rzekła.
   — Dowody są w moim ręku! — dokończyła Julia.
   — A, to dobrze wiedzieć! Cóż chcesz za nie? — spytała Krystyna.
   — Spokoju dla niego. Dopóki on będzie spokojny, ja będę milczała; przysięgam ci, że je 
zniszczę, jeżeli...
   — Mnie już o siebie teraz nie chodzi! — zawołała Krystyna. — Pociągnij mnie choćby 
pod pręgierz, bylebym się pomściła! Rodzina moja wyrwie mnie nawet spod pręgierza.
   — Ale nie spod sądu świata.
   — Cóż mi ten sąd? On wyrok wydał od dawna, a każdy rok ścierał z niego literę. Cóż dziś 
pozostało? Zamazana karta — posypana złotym piaskiem.
     Krystyna, może z gniewu, może ze złości, zapłakała, a otarłszy łzy pomyślała chwilę.
   — Znasz moją historię  — rzekła — tak jak ją znają ludzie, co mnie potępili, ale nie jak ja 
ją znam... Chcesz? Wiedzieć będziesz prawdę całą; nie utaję grzechu: osądzisz, czym była 
taką zbrodniarką, za jaką mnie osądzono. Powiem ci wszystko, uczynisz potem, co ci się 
podoba.
   Julia milczała. Krystyna, wziąwszy to za zgodę, rozpoczęła opowiadanie powoli. Była to 
jakby spowiedź przed sobą samą, przerywana łzami; nie patrzyła prawie na przyjaciółkę, 
mówiła z przeszłością. Twarz jej zmieniona z gniewnej stała się smutną, łagodną i prawie 
litość obudzającą.
   — Znałaś mnie, Julio, dziecięciem jeszcze, szczęśliwym, rozpieszczonym u boku matki, 
pod jej skrzydłami opiekuńczymi, potem rozstałyśmy się i ledwie rzad—
     ko widywałyśmy się z daleka; słyszałaś o mnie tyle i to co drudzy, kochałyśmy się, jak 
się kochają ci, co się nienawidzieć nie mogę, nie zaglądając do głębi serc swoich, zgadując je. 
Któż wie, czy ty mnie kiedy znałaś dobrze, czy ja ciebie znałam? Któż wie, czy nie fałszywe 
świat o mnie dał ci pojęcie? Przekonasz się o tym, gdy ci to biedne życie moje opowiem.
   A powiem ci wszystko, bez kłamstwa, bez opuszczeń, jak ta, co już nic do stracenia nie 
ma, a niewiele dba, czy co zyska.
   Po świecie pletli o mnie — dodała ruszając ramionami — co się im podobało, jakieś bajki 
niedorzeczne, jak o strachach niańki prawią. Wiele w nich było prawdy może, ale więcej 
jeszcze złośliwości i fałszu, narzuconego przez próżniaczą fantazję ludzką, która czasem 
szuka zła, jak pewne robactwo zgnilizny, i tworzy je umyślnie, gdy go znaleźć nie może.
   Ludzie już dziś zapomnieli o tym wszystkim, ale w mym sercu żyje przeszłość i stoi 
ciągle przytomna, bo w niej jest całe życie moje. Reszta — to... to zemsta, to zabawka, to 
igraszka zmęczonego serca i rozdrażnionej duszy.
   Ty wiesz, jak mnie kochała matka, czym ona była dla ludzi, czym dla mnie; ty jej jak ja 
nie pamiętasz, a może ci też ją inaczej odmalowano, niż była. Matka moja był to anioł w 
ludzkim ciele, dziecię pańskiego domu, które nigdy nie zaznało nieszczęścia, świata nie 
pojmowało innego nad ten, który widziało przez okna salonu, wykołysane szczęściem, dobre i 
słodkie jak ono. Pieszczoty i pomyślność zrobiły z niej anioła. Piękna idealnie, nie miała 
czasu zestarzeć ani sercem, ani ciałem, zeszła do grobu z westchnieniem, ze łzą, z 
błogosławieństwem na ustach.
   Gdyby ona była żyła! A, i ja może stałabym się była  do niej podobną, inne byłoby życie 
moje, inna dola, inne serce urosłoby we mnie.
   Po jej wczesnej śmierci pozostał mi ojciec tylko, którego ty także niewiele pamiętać 
musisz. Senator wysoki Rzeczypospolitej, człowiek dobry i zacny, ale słaby, więcej 
kosmopolita niż Polak, trochę Sas przez przywiązanie do Augustów i nasze z ich rodziną 
stosunki; postać, która mi się dziś jeszcze przypomina w paradnym stroju, z orderem na 
piersiach, upudrowana. ufryzowana, uśmiechnięta a pańska. Ile razy mnie ściskał  — choć po 
śmierci matki, biorąc mnie na kolana, nieraz miał  łzy na oczach — zdawał się mimo nich 
pamiętać nade wszystko, aby pieszczotami zbyt żywymi nie nadwyrężyć fryzury i nie zmiąć 
ubrania.
   Ludzie go szanowali, był  łagodny, ale powagi wielkiej, od losu nieco zepsuty, przywykły 
do szczęścia i przekonany, że Pan Bóg dając dostatki i znaczenie, wypłacił tylko część 
należnego z powodu urodzenia długu.
     W rok po śmierci mojej matki, którą serdecznie opłakiwał, przyjaciele i rodzina, jakem 
się później dowiedziała, z powodu iż nie miał syna. i dziedzica imienia, namówili go na 
drugie małżeństwo. Zaledwie wyrastając z dziecka, nie wiedziałam wcale o tym, co się koło 
mnie działo, prawie do chwili, aż gdy panny służące, szczebiocząc i płacząc na przemiany, 
ubrały mnie w białą sukienkę, zawinęły loczki i niebieską włożyły przepaskę. Wszyscy 
znajdowali mnie prześliczną, ale ja byłam gniewna i smutna przeczuciami jakimiś.
   Przyprowadził mnie sam ojciec do wielkiej sali i postawił drżącą przed kobietą otoczoną 
kołem mnóstwa wystrojonych gości i rodziny naszej. Kazano mi ją uścisnąć i nazywać mamą! 
Ona rzuciła się do mnie dosyć  żywo, ale brylantowa szpilka, którą miała w pier—
     si, mocno dosyć zadrasnęła mi czoło. Pierwszy jej uścisk był dla mnie bolesną raną.
   Była to moja macocha.
   Nie wystawiaj jej sobie tylko tak, jak ją pospolicie lud nasz pojmuje i maluje: tyś ją też 
podobno widywała, ale później, gdy już nie była tak piękna i szczęśliwa jak w tym dniu. 
Mimo pieszczot nieznajomej, mimo najczulszych wyrazów, poczułam dla niej nieopisany 
jakiś wstręt i odrazę, za to szczególniej, że śmiała chcieć nazywać się matką moją i tego 
drogiego anioła zastępować.
   Nigdy nie zapomnę, jak mnie od pierwszego wejrzenia uderzyła jej piękność surowa, 
zimna, ostre rysy, płomieniste oczy i zaciśnięte wargi wąskie. Pomiędzy brwiami, 
zarysowanymi jak pędzlem chińskiego artysty, za najmniejszym wzruszeniem rysowały się 
dwie przecinające czoło prostopadłe marszczki, dwie fałdy, dziwnie wyglądające na tej białej 
i jak marmur gładkiej przestrzeni. Była w istocie bardzo piękna, majestatyczna, wzrostu 
więcej niż  średniego, ale już wówczas nie pierwszej młodości. Zdaje mi się, że idąc za 
mojego ojca, mogła mieć więcej lat trzydziestu. Puszek dziewiczy na jej twarzy zastąpił 
meszek ciemny, nadający jej wyraz prawie męski. Olbrzymich kształtów, budowy posągowej, 
ruchów powolnych i obrachowanych, macocha moja mogła się podobać, ale nie umiała do 
siebie przywiązać: coś od niej odpychało, odstręczało, wiał chłód jakiś, choć pod tymi lody i 
śniegami gorzała skryta, długimi marzeniami wykołysana namiętność. Umysłu mało 
wykształconego, z głową pustą, charakter miała zacięty, upór nieprzełamany; gdy się 
rozgniewała, nie czerwieniała jej twarz, ale przeraźliwie bladła.
   Tego dnia cała była okryta klejnotami i zabłysła mi wpośród rzęsistych świateł, obok 
mojego biednego ojca  patrzącego na nią z uwielbieniem i strachem razem, jakby zlana rosą 
diamentów. W diademie, naszyjniku, kolcach, bransoletach brylantowych, w sukni oszytej 
sznurami diamentowymi, wyglądała jak jakie bóstwo indyjskie. Prześliczne kształty jej 
popiersia i rąk, wysoka szyja utoczona, bala, postawa monarchiczna czyniła ją majestatyczną. 
Ledwie mnie ze swych objęć wypuściła, odskoczyłam od niej z krwawą plamką na czole, 
przerażona, czując, że mnie żadnymi pieszczotami nie zyszcze.
   Odtąd była ona dla mnie dobra, ale zimna, wychowywała starannie, ale wcale nie 
serdecznie; byłam dla niej dzieckiem krewnych, sierotą biedną, nic więcej.
   Dwa te lata, które z nią  żył mój ojciec, zostawiły mi po sobie wspomnienie męczarni nie 
dającej się opisać.
   Nie było w istocie na co się poskarżyć, ale dla serca brakło wszystkiego, czym ono żyje. 
Musiałam płakać, a z łez tych wytłumaczyć mi się nie było podobna; męczyłam się, choć 
miałam wszystko, com mieć była powinna, — ale brakło miłości— usychałam.
   Ojciec po tych dwóch latach pożycia z nią zapadł mocno na zdrowiu, jakby jej uścisk i 
jemu także zadał ranę  śmiertelną. Posłano go do wód za granicę; miałam rok piętnasty, gdy 
mi po nim kazano przywdziać  żałobę.
   Płakałam jeszcze mocniej, przeczuwszy zupełne moje osierocenie. Byłam w istocie tym 
bardziej osierocona, że babka, która mnie od dawna do siebie wziąć chciała, prawie w tymże 
czasie zmarła, a ciotka, u której mogłam się umieścić, wyjechała do Włoch bezpowrotnie i 
poszła tam za mąż za jakiegoś księcia włoskiego. Bliższej rodziny nie miałam nad macochę, 
która będąc cioteczną siostrą mojej matki, była dla mnie teraz naturalną opiekunką.  Zostałam 
więc przy niej, z czego ona może była rada, bo ze mną został jej dochód znaczny przez  
moich opiekunów na wychowanie i utrzymanie przeznaczony.
   Nie kochałam jej już za życia ojca, poczęłam nienawidzić po jego śmierci. Sądzę, że ona 
także z lichwą mi to oddawała, ale nigdy ta zobopólna niechęć nasza na jaw nie wychodziła: 
okryta ona była chłodem przyzwoitości, jak warstwą lodu. Stosunek mój do niej był zimny, 
krył on odrazę wzajemną, o której wiedziałyśmy obie, aleśmy jej nie objawiały, i owszem, 
macocha przy obcych udawała dla mnie nadzwyczajną troskliwość, prawie miłość, a gdy nie 
było świadków, obchodziła się ze mną surowo i ostro. Nigdy zostawszy sam na sam nie 
mówiłyśmy do siebie, ona mi dawała rozkazy przez trzecich, jam się cieszyła, ile razy 
mogłam ich nie spełnić. Formy świata nie dawały na zewnątrz wybuchnąć nienawiści, która 
się codziennie wzmagała.
   Macocha była zimna, zamknięta, traktowała mnie dorosłą umyślnie zawsze jak dziecko; ja 
unikałam jej, nie sprzeciwiałam się wręcz, ale czekałam jak oswobodzenia z niewoli chwili, 
która by mnie od tej kobiety uwolniła na zawsze.
   Zostawiona sama sobie z nauczycielką Francuzką, pędziłam długie godziny na czytaniu, 
na marzeniach, niecierpliwieniu się na mój los nieznośny. Siedziałyśmy po większej części na 
wsi, w rezydencji dziedzicznej mojej macochy, a ja, choć bogata panna, w istocie wyglądałam 
tu jakby wychowanka i rezydentka na łasce. Macocha starzejąc stała się gospodarną do 
zbytku, skąpą i chciwą, szczędziła sobie i mnie wygód i najpierwszych potrzeb, aby z czasu 
mojej małoletności korzystać majątkowo. Mówiono głośno, że znaczne dochody moje szły do 
jej kieszeni, choć koło mnie było ubogo, prawie biednie, a nieraz dawały mi się słyszeć  żale 
na utra—  pienie, jakie ze mną miała, na mój charakter zimny i skryty, na upór nieprzełamany 
itp.
   Doszłam tak do lat szesnastu, byłam piękna i świeża, a to może obudziło ku mnie większą 
jeszcze nienawiść kobiety, która czuła, że jej wdzięki więdły, gdy moje co dzień rozkwitały. 
Nie mówię już nawet o tym, że mnie ubierano umyślnie tak, abym się nie wydawała, czym 
byłam, że mnie chowano i ukrywano przed ludźmi. Na zimę pojechałyśmy do Warszawy, ale 
mnie pod pozorem dokończenia wychowania oddano jeszcze z domu do panien wizytek i 
zamknięto za kraty. Nie wiedziałam, co się działo na świecie.
   Jednego poranka kareta macochy zajechała przed furtę, wywołano mnie do niej do sali, 
oświadczyła mi, że wyjeżdża na wieś i mnie ze sobą zabierze, jeśli nie czuję powołania dłużej 
za kratami pozostać... Do tego wcale nie miałam ochoty, klasztor wydawał mi się niewolą.
   — Ale wiesz już zapewne, moja Krzysiu — dodała z uśmiechem —  że musiałam pójść za 
mąż.
     O tym nie wiedziałam wcale, ale na tę wiadomość jakiś mnie dziwny gniew ogarnął; 
poczułam krzywdę pamięci ojca wyrządzoną, spuściłam oczy, nie odpowiedziałam nic. Tegoż 
wieczora poznałam męża mojej macochy. Był to znacznie młodszy od niej człowiek, 
wychowany za granicą, ubogi, widocznie ożeniony z nią przez rodzinę dla pieniędzy, dla 
majątku.
   Mimo uprzedzenia, jakie miałam przeciwko niemu, pomimo gniewu, jaki na widok jego 
uczułam, od pierwszego wieczora człowiek ten mnie oczarował.
   Nie chcę nic taić przed tobą. Tak, był to jedyny mężczyzna, któregom ukochała namiętnie, 
może niegodzien tej miłości, ale przeznaczony, aby całe moje życie pochłonął. Były chwile, 
gdym się nim brzydziła, żem go nienawidziła, ale głos jego, ruch każdy, wejrzenie
     czyniły mnie niewolnicą posłuszną; odchodziłam od pamięci, gdy na mnie spojrzał, 
słabłam, gdy mnie ujął za rękę. Gniewałam się na te czary, alem im ulegać musiała. 
Słusznego wzrostu, oczu ciemnych, miał wiele podobieństwa do Adama, ale był nadeń lekko 
wyższy ze wszystkich względów, doskonalszą nierównie, choć podobną mu istotą. Ten nigdy 
nie miał serca, tamten był  żyw, miał chwile namiętności, kochał.
   Pierwszego wieczora, gdym weszła do salonu z gniewem w piersi, gotowa do walki, 
uśmiech, którym mnie powitał, wejrzenie, które rzucił na mnie, podbiły serce mimo oporu: 
jeszczem chciała nienawidzić, a jużem go kochała.
   Mówiłam ci już, że był ubogi, młodszy daleko od mej macochy, z którą ożenił się dla jej 
pieniędzy; niewiele go to zalecało, ale nie dziwiłam się, że ta kobieta skąpa, chciwa, zimna, 
pokochała go i poddała mu się, bo nie można mu było się oprzeć: miał urok fatalny rzeczy 
zgubnych, których przeznaczeniem jest, jak owe oczy wężowe, naprzód oczarować, aby 
pochłonąć.
   Od naszej podróży na wieś rozpoczął się ten straszny dramat. W drodze już Albert zbliżył 
się do mnie, do mnie, com jeszcze była pół—dziecięciem, dla której świat był zagadką, a 
miłość tajemnicą uroczą, upragnioną; obudzić ją naówczas w sercu wyschłym od pragnień 
było tak łatwo! Macocha była zazdrosna, ale nie mogła się nawet domyślić jakiegokolwiek 
między nim a mną stosunku. Zręczny i przewrotny, Albert przed nią i przy niej obchodził się 
ze mną jak z dzieckiem, często nawet trochę ostro; czulej zbliżał się do mnie po cichu, w 
chwilach, gdy ona ani się tego domyślać, ani go o to posądzić mogła.
   Rozpoczęło się to z jego strony od grzeczności i małych przysług, ale oczy więcej mówiły 
niż usta, a nierychło nieme te wyznania zmieniły się na słowa, na  westchnienia, na wyraźne 
oświadczenia miłości. Długo milczał, bał się, wahał, bojował. Położenie jego było ciężkie, ale 
namiętność silna; świeżo ożeniony, wzdrygał się stać uwodzicielem dziecka powierzonego 
ich opiece: na to zdobyć się mógł tylko zimno zepsuty lub szalenie rozkochany człowiek. 
Takim on był. Nie kochał dotąd nigdy, dwa serca nasze spragnione tego uczucia rzuciły się ku 
sobie gwałtownie, nic nas powstrzymać nie mogło. Ale potrzeba było nadzwyczajnych 
ostrożności, ażeby nikt w świecie posądzić nas nawet nie mógł. Często tygodniami całymi 
słowaśmy do siebie nie potrafili przemówić, oboje otoczeni mnóstwem szpiegów, wiedząc, że 
najlżejsze posądzenie wywołać mogło straszliwą katastrofę.
   Nie, tych dni pierwszych życia nie potrafię i nie chcę opisywać... Mimo wiszącego nad 
moją głową miecza Damoklesa, byłam szczęśliwa... Szczęście nasze ożywiały, może czyniły 
droższym jeszcze nieustanny postrach, przerażenie, tajone łzy, niepokój uśmiechem 
pokrywany, kłamstwem,   na ostatek walka z sobą i z sumieniem, którego głos głuszyła 
namiętność niepamiętna jutra.
   W tym szale dojrzałam. Tak mi upłynął rok; miłość naszą, doskonałe tajoną, 
pokrywaliśmy nieustannymi sporami, które się kazały domyślać prawie nienawiści; rosła cna 
co dzień... Ale każdy dzień odkradziony zbliżał nas do wrót piekielnych, które najmniejszy 
wypadek mógł otworzyć, i przepaść czuliśmy pod stopami. Żadna chwila nie była pewna, 
każda zdawała się zbliżać nieuniknioną katastrofę. Rozstając się na godzinę, potrzeba było 
żegnać się na zawsze.
   Macocha była bliska słabości. Stan jej zdrowia w wieku, w którym spóźnione 
macierzyństwo bywa niebezpieczne, obudzał wielkie obawy; zalecono jej spokój, 
odosobnienie i byliśmy trochę swobodniejsi niż  dawniej. Ciężko mi to wyznać, ale i ja, i on 
może rachowaliśmy na tę chorobę, na niebezpieczeństwo, na śmierć jej, czując, że ona tylko 
może nam szczęśliwszą zapewnić przyszłość.
   Widzisz, przyznaję ci się szczerze nawet do myśli zbrodniczej, do niegodziwych nadziei, 
których trumna była podstawą; nie tłumaczę się, nie oczyszczam... Obwiniam sama, ale 
słuchaj dalej.
   Macocha nad wszelkie spodziewanie przebyła ten kryzys szczęśliwie; zaraz po jej 
uzdrowieniu i narodzeniu syna wyruszyliśmy do Warszawy. Stan jej wymagał jeszcze 
pewnych ostrożności, podróż odbywaliśmy powoli, stawaliśmy po dniu i więcej w różnych 
miejscach dla wypoczynku. Albert był smutny, chmurny, namiętny, widocznie ukrywał coś w 
sobie.
   — To życie — powiedział mi na noclegu, gdyśmy się jakoś potrafili wyrwać na 
przechadzkę  — co dzień staje mi się nieznośniejszym: nie widzę przed sobą nic... Muszę 
zerwać ten łańcuch, choćbym go swoją lub cudzą krwią miał oblać. Ta kobieta dusi mnie 
swoją czułością i nęka zazdrością i przywiązaniem. Krzysiu, uciekajmy oboje!
   — Jak? Dokąd? O czym? — spytałam.
   — Ty pytasz — zawołał  — i to jest miłość? Jak? Pieszo. Dokąd? Gdzie oczy poniosą. Z 
czym? Z dwojgiem serc i rąk, byle razem, byle raz być na swobodzie! Uciekajmy!
   — Ale cóż  świat, co ludzie powiedzą? — rzekłam zlękniona.
   — Co mi świat? Na co mi ludzie? Ja nie wiem czy jest świat i czy znam ludzi. Jeżeli nie 
uciekniemy, ja czuję, że się mogę czegoś straszliwego dopuścić!
   Targał włosy na głowie, rzucał się w gniewie i szale.
   Ledwie go jakoś potrafiłam uspokoić, sama już nie pomnę jakimi obietnicami na 
przyszłość. Wrócił jed—  nak do gospody z głową spuszczoną, przybity, zrozpaczony, z 
zaciśniętymi ustami. Z przestrachem patrzyłam nań, przeczuwając coś okropnego, próżno 
starałam się na nim wymóc choć trochę cierpliwości.
   Bliższa była katastrofa niż sądziłam.
   Macocha, nie dając tego poznać po sobie, podejrzewała już nas oboje od dni kilku: nie 
wiem, kiedy pierwszy raz schwytała wejrzenie i uśmiech, co ją nagle oświecił o naszych 
stosunkach. Nic nie wiedząc, domyśliła się wszystkiego.
   Mimo najtroskliwszych zabiegów, nie potrafiliśmy się tak ukryć, aby nas ludzie nie 
wyszpiegowali, ale dotąd milczeli. Często oboje szydziliśmy już z niebezpieczeństwa, 
owładnieni szałem, który zaślepia.
   Po wyjściu na tę przechadzkę, które było może umyślnie dozwolone podstępnie, macocha 
wzięła do siebie starą sługę i silnie na nią natarła o odkrycie całej prawdy, której się tylko 
domyślała, zapewniając ją, że wie o wszystkim. W czasie niebytności naszej wyznała ona i 
opowiadała, co tylko wiedziała, a mogła wiedzieć wiele, bośmy się w ostatku i źle, i mało 
taili. Albert nieraz wychodził ode mnie po północy, nieraz późno, i rano znajdowano mnie u 
niego; tłumaczyliśmy to niezgrabnie lub nie wymawialiśmy się wcale.
   Gdyśmy weszli prawie jednocześnie do izby gościnnej, w której przy oknie siedziała 
macocha, i ja, i on poznaliśmy po jej twarzy straszliwy na nas wydany wyrok. Ujrzeliśmy ją 
bladą, z oczyma od płaczu czerwonymi, ale już oschłymi z łez: ręce jej drżały... Bojąc się 
wydać zapewne, słowa jednego nie rzekła, zmuszała się do obojętności, do udawania spokoju. 
Wieczór upłynął w  tej obawie nie usprawiedliwionej, spodziewaliśmy się co chwila 
wybuchu, nie odezwała się wszakże; mówiliśmy o rzeczach obojętnych, macocha ciągle 
prawie była milcząca. Milczenie to wszakże czuliśmy oboje  jak straszną groźbę, 
wiedzieliśmy, że ta kobieta przebaczyć nie potrafi, że w ciszy knuje coś okropnego.
   Izdebka, którą mi przeznaczono, przedzielała dwie inne: jedną zajętą przez macochę z 
dzieckiem, drugą przez Alberta. Zgasiłam wcześnie światło u siebie i nie chcąc być słyszaną, 
poczęłam boso po pokoiku przechadzać się, myśleć i płakać.
   Był to widocznie ostatni dzień naszego szczęścia; nie wiedząc, co nas czeka, czułam 
grożące niebezpieczeństwo bliskie.
   Z obu stron było cicho, ale przez szczeliny ścian karczemnych padały smugi światła od 
izdebki; mimowolnie prawie przyłożyłam oko do jednej z nich szukając jego, chcąc go 
zobaczyć, odgadnąć jego myśli, bom i jego rozpaczy się obawiała.
   Było już po północy, Albert chodził jeszcze, gryzł palce, targał włosy, brew miał 
najeżoną, był straszny. Z drugiej strony przez źle zamknięte drzwi ujrzałam macochę nad 
kolebką, tak straszną ze ściągnionymi brwiami, podpartą na ręce, z wyrazem takiej rozpaczy, 
że mi się zdała Medeą gotową mordować swe dziecię. Po niejakim czasie wstała, westchnęła i 
poszła do szkatułki podróżnej, szukając w niej czegoś  żywo — żywo przerzucając wszystko. 
Spod spodu dobyła pudełeczka, z niego flaszeczki z jakimś płynem i pochwyciła ją 
gwałtownie, wlepiając w nią oczy, aby dojrzeć przeciwko światła, czy się w niej co znajduje. 
Tknęło mnie coś, że się chce otruć; patrzałam milcząca, osłupiała, ale nie znałam tej kobiety. 
Flaszkę wrzuciła za gors, uspokoiła się nieco, zaczęła pisać, zajrzała do kołyski i nade dniem 
położyła się spać. Świeca zagasła, milczenie złowrogie...
   Z drugiej strony chodził jeszcze Albert, szamocząc się ze zgryzotą, z obawą; znał on 
dobrze żonę i wiedział,  co gniewne jej łzy obiecywać mogły: ten, na którego płakała, nie 
mógł się spodziewać przebaczenia.
   Po chwili Albert porwał się jakby myślą i postanowieniem jakimś stanowczym ukojony, 
uderzył się w piersi i rzucił półnieżywy, nie rozbierając, na łoże. Pilnując go oczyma, 
dotrwałam do białego dnia, zmęczona, osłabła czuwaniem i cierpieniem. Zsunęłam się aż na 
podłogę i tak na jakiejś skrzyni żydowskiej zdrzemnęłam nareszcie.
   Gdy mnie służące zbudziły, był już wielki dzień, jasność jego otrzeźwiła mnie nieco; 
zaczęłam się ubierać, wstydząc niemal moich gorączkowych strachów nocnych, pośpiesznie, 
mieliśmy bowiem wyjeżdżać zaraz.
   Ale ledwie mnie samą z sobą zostawiono, pobiegłam znowu do drzwi Alberta, przez 
szparę postrzegłam go, chodził blady po izbie swej i myślał.
   Na stole w jego pokoju przygotowano ranną kawę dla nich obojga, na którą macocha 
natychmiast przyjść miała. Albert przechadzał się około stołu z dzikim jakimś wejrzeniem: 
stawał, wahał się, oglądał, nareszcie ujrzałam z podziwem i przerażeniem, jak do jednej z 
filiżanek wsypał coś szybko z papieru, który dobył z pugilaresu, i żywo odskoczył od okna. 
W tejże chwili drzwi zaskrzypiały i macocha weszła blada, milcząca, uskarżając się na ból 
głowy, pochodzący z bezsenności.
   Usiadła prędko przed tą właśnie filiżanką, do której Albert coś był wsypał, spojrzała na 
męża i wysłała go do sieni, aby przyśpieszył wyjazd. Wybiegł on raczej, niż wyszedł, 
oglądając się poza siebie oszalały: widziałam po nim, że go coś nazad ciągnęło, że był 
przerażony zbrodnią swoją, ale już cofnąć się nie mógł. Rzuciłam się więc co żywiej do 
pokoju, ale w chwili, gdym wybiec miała, spojrzałam jeszcze przez szparę i zobaczyłam 
macochę, która z pośpiechem do drugiej fili—  żanki nalała coś z fłaszeczki dobytej zza 
gorsu. Struchlałam przerażona, nie było chwili do stracenia.
   Udając śmiech i wesołość dziwną, wbiegłam jak szalona do pokoju, w którym 
przygotowana była kawa, którą już macocha brała do ręki i dosyć zręcznie, jak na taką chwilę 
tragiczną, ściągnęłam serwetę, wywróciłam filiżanki, obaliłam stolik. Wszystko porozlewane 
stoczyło się na ziemię.
   Macocha powstała na mnie z wielkim zrazu gniewem i zapalczywością, ale gdym ją 
zmierzyła oczyma, w których wyczytała, że wiem wszystko, pobladła, zaczęła drżeć i 
zamilkła.
   Przez otwarte w tej chwili drzwi wpadły dwa ulubione psy Alberta i rzuciły się na 
porozlewane szczątki śniadania, od których na próżno starałam się je odpędzić.
   W chwilę później skonały oba w straszliwych konwulsjach.
   Byłam tak drżąca, przejęta, obłąkana, że ani wiem już, co się później stało; czułam tylko 
silny uścisk dłoni Alberta, gdy mnie wsadzał do powozu, odepchnęłam rękę jego z 
oburzeniem.
   Dwa psy wydały tajemnicę  śniadania, która by może ukryła się przed dworem, gdyby nie 
mdłości, choroba i łzy macochy. Dojechaliśmy do Warszawy w ponurym milczeniu. Na trzeci 
dzień potem, po krótkiej słabości, macocha zmarła; konając odepchnęła mnie, a pomieszane 
wspomnienia zgryzot własnych i wypadków z ust jej dobyły słowa, które na mnie niewinną 
rzuciły podejrzenie o truciznę. Co gorzej, w ostatnim liście, który czując się już chorą, zaraz 
po przebyciu skreśliła ręką drżącą, obwiniała mnie, przez zemstę, o zamiar otrucia jej, prawie 
o dokonanie tej zbrodni!
   Byłam na ostatek w położeniu tym przykrzejszym, że ukryć się musiałam, aby dać  życie 
dziecięciu, które  ledwie godzin kilka przepłakało na świecie. Obwiniono mnie i o odebranie 
mu życia umyślne, kładąc wszystko na te barki złamane.
   Wszystko to staraniem możnej rodziny zatartym zostało. Alberta widzieć nie chciałam 
więcej, oddalił się natychmiast na zawsze. Jam została przy rozkwicie życia jak kwiat 
wyschły na łodydze, sama, zbezczeszczona, odarta ze złudzeń, przelękła, w rozpaczy. 
Wydano mnie za mąż, jak chciano, nic mnie już nie obchodziło, bo nie wierzyłam w nic na 
świecie.
   Oto masz — dodała Krystyna — wierną spowiedź z mojej przeszłości. Mogliście dostać 
list lub kopię listu macochy, prawdopodobieństwa wszelkie są przeciwko mnie, ale zaklinam 
się na tego Chrystusa, w którego ty wierzysz, żem niewinna. Winą jedyną, winą moją  — jak 
twoją  — była miłość wielka, szalona, niepohamowana, którą noszę w sercu jak żałobę.
   Tak jest, nie taję nic, byłam występna. Ten człowiek uniósł z sobą resztę moich nadziei, 
zostałam trupem. Sądź mnie i rzuć kamieniem, jeśli chcesz! Wiele ich już wytrzymały te 
piersi rozbite.
   Ujrzawszy Adama, który mi przypominał Alberta, nie pokochałam go jak ty, alem chciała 
tym cieniem przeszłości rozbudzić zgryzotę, wspomnienia i choćby boleść dawną, byle z nią  
—  życie dawniejsze; alem się boleśnie zawiodła tylko: przeszłość nie powraca... Trafiłam na 
istotę bez serca, bez czucia i bez sumienia: nie mamże się pomścić? O, nie znasz serca 
ludzkiego: pierwsza miłość, jak pierwszy ból, przebacza może; ostatnia — nigdy! Poza nią 
nie ma już nic, nic!
   Obie przyjaciółki długo po tym wyznaniu milczały.
   — Nie, kochana Krzysiu — odezwała się po chwili Julia — ja jeszcze nie pojmuję ciebie, 
tak jak nie pojmuję nigdy rozkoszy zemsty. Zemsta to dowód siły, którą pogardzono i zaparto, 
to dowód miłości i żalu po  tym, co ją wywołuje. Ty go ani kochasz, ani żałujesz, i cóż ci ona 
przyniesie? Na co ci się ona zdała? Czy cię ona uspokoi?
   — Nie, ale wzdrygam się myśląc o tym człowieku; chciałabym tę potworę usunąć z 
oblicza ziemi... upokorzyć go... On śmiał chcieć mnie zwyciężyć, mnie!
   Julia uśmiechnęła się.
   — Droga moja — rzekła — spytaj lepiej serca twego, ono samo nie wie, czego pragnie 
chcąc zemsty.
   — Jak to? Zdradę, podejście, niewdzięczność miałabym mu darować? Nigdy, nigdy!
   Julia nic nie odpowiedziała, twarz jej oblała się krwią, usta ścięły, stanęła naprzeciw 
dawnej przyjaciółki i odezwała się powoli:
   — Tak... winnam ci spowiedź za spowiedź, jeszcze raz. Adam nie przewinił przeciwko 
tobie, ja, ja tylko! Mścijże się na mnie! Tych dowodów ja mu dostarczyłam. Jeżeli cię ma 
nasycić czyje nieszczęście, masz gotową ofiarę, która ci się opierać nie będzie, bylebyś go nie 
prześladowała.
   Krystyna spojrzała i rozśmiała się szydersko.
   — Wiem to wszystko od dawna — rzekła. — Nie było to dla mnie na chwilę tajemnicą, 
ale ty odpłaciłaś mi tylko za dany ci cios: nie mogę się mścić na tobie, na nim — muszę.
   — Nie! — odparła Julia. — Mścić się na silnym, to jeszcze rozumiem, ale na słabym? On, 
co się nie potrafi oprzeć! Chceszże gnieść robaka?
   — Zgniotę, choćby nim był. Ani słowa więcej o tym! Jesteś ze mną czy przeciwko mnie?
   — Jestem zawsze z nim, z nim zostanę, choćby przeciwko całemu światu. Idźmy każda 
swoją drogą, ty zemsty, ja obrony: zobaczymy, po czyjej stronie będzie Bóg.
   — Bóg! — rozśmiała się z dzikim wyrazem Krzy—  sia, obwijając szalem i zabierając do 
wyjścia — Bóg!
   W tym jednym wyrazie, powtórzonym kilka razy z niewysłowionym szyderstwem, był 
cały ów wiek. Dreszcz przejmował, słysząc, jak go wymawiały usta kobiety, istoty 
wdzięcznej, młodej, której serce bić jeszcze mogło do nieba i niebieskich myśli.
   Julia cofnęła się, zbladła, przeraził ją ten uśmiech dziki, który towarzyszył wymówionemu 
słowu.
   — Jakichże środków myślicie użyć przeciwko mnie? — zapytała Krystyna.
   — Wszystkich, jakie się nam ku obronie nastręczą. Krzysia ruszyła ramionami.
   — Nie opuścisz go? — spytała raz jeszcze.
   — Nigdy!
   — Chcesz z nim ginąć?
   — Byle z nim razem!
     Krystyna była już na progu, gdy Julia jeszcze się ku niej rzuciła z błaganiem.
   — Krzysiu, na Boga, na litość, na przyjaźń, rzuć te myśli zgubne! Odepchnij to uczucie! 
Przebacz! Ja mu zamknę usta... On się oddali...
   — Tyś wyrzekła swoje nigdy — i ja powtarzam ci moje nigdy! Obieśmy kobiety! Bądź 
zdrowa!
   I wyszła.
   Od strony Wisły przed pokojami królewskimi był balkon pokryty lekkim daszkiem na 
kształt namiotu na lato: tu Stanisław August spędzał czasem poobiednie godziny w poufałym 
towarzystwie.
   W chwili gdy na tym chłodzie, w wygodnym fotelu oparty, siedział zamyślony i samotny, 
znajdujemy go znękanym i smutnym. Oblicze to było łagodne, rozumne. Usta uśmiechały się, 
bo były przywykłe do uśmiechu, ale bez uczucia pociechy i radości; blady promyk
     ten, co je rozjaśniał, nie mógł oszukać nikogo: chmurna jak późny dzień jesieni omglonej 
twarz była w sprzeczności. Obu rękami sparty na poręczach krzesła, z głową na piersi 
spuszczoną, siedział tak chwilę, wpatrując się w ogród przed sobą, bez myśli, zdrętwiały i 
zastygły, jakby pragnąc a nie spodziewając się odpoczynku. Lekki szelest od przytykającej do 
ganku sali obudził go, zmusił do przybrania innej fizjognomii, weselszej nieco, pogodniejszej, 
bardziej urzędowej. Zwrócił oczy na drzwi: stał w nich szambelan służebny i szeptał, że 
przyrzeczona audiencja hrabiemu Adamowi O... miała przerwać jedyną wolniejszą chwilę 
spoczynku.
   — Czy już przyszedł? — spytał król.
   — Jest i czeka.
   — Ano, to go wprowadźcie, proszę  — odparł Stanisław August — i nie wpuszczajcie 
tam już nikogo, dopóki się go nie pozbędę.
     To rzekłszy król ujął się za czoło, jakby namyślał i frasował, co pocznie z natrętem, ale 
nim miał czas powziąć jakiekolwiek postanowienie, kasztelan wszedł i z ukłonem stanął 
przed nim. Na twarzy jego widać było cierpienie dni kilku; król je dostrzegł i poczuł 
politowanie.
   — Proszę cię, siadaj, kasztelanie — rzekł król, wskazując krzesło. — Szczęściem 
jesteśmy sami, możemy się poufnie rozmówić. Ubolewałem mocno nad rozerwanym waćpana 
małżeństwem; domyślam się, że mi tu o nim chcesz mówić.
   — Najjaśniejszy Panie — odparł kasztelan — już mi nie idzie o żonę, ale o 
prześladowanie, jakiego od niej doznaję: skutki tego są nadto widoczne, abym się mógł  
łudzić. Jestem z powodu tego rozwodu wypchnięty z towarzystwa, wszyscy mnie odstępują; 
skryte jakieś działanie wymierzone przeciwko mnie, nie dające
     się pochwycić ani odeprzeć, grunt mi pod stopami podkopuje.
   Król spojrzał i pokiwał głową.
   — Cóż ja ci mogę na to poradzić? — spytał cicho.
   — Opieka otwarta Waszej Królewskiej Mości, chociaż mało zapewne zasłużyłem na nią, 
mogłaby mnie osłonić skutecznie.
   — Moja? — rzekł Stanisław August z uśmiechem bolesnym. — Moja?
   — Panujesz, Najjaśniejszy Panie.
   — Tak, tak! — przerwał król. — Panuję, to prawda, ale słowo szlacheckie, niewielem ja 
silniejszy od waćpana! Wierzaj mi! Jak ty nie mam przyjaciół, jak ty otoczony jestem 
niechętnymi. Czegoż chcesz ode mnie?
   — Wasza Królewska Mość słowem jednym położyć możesz koniec temu prześladowaniu.
   — Ja? ja? — i znowu król się uśmiechnął, spuszczając głowę na piersi. — Ja? Znać, 
kochany kasztelanie, żeś nowicjuszem na dworze... Cóż ja mogę? Wszyscy są mocniejsi nade 
mnie, a rodzina, którą sobie naraziłeś...
   Tu król zatrzymał się nieco.
   — Najjaśniejszy Panie, właśnie przeciwko tej rodzinie opieki twej się dopraszam.
   — Ależ cóż ja mogę! Co ja mogę! — powtórzył Stanisław August, wstając i poczynając 
się przechadzać po balkonie. — Patrz waćpan tylko nie uprzedzonymi oczyma, co mnie 
otacza, kto mi daje siłę, kto jest za mną? Kilku poczciwych ludzi, ale myślących, żal się Boże, 
nie tyle o mnie, co o sobie, nie tyle o kraju, co o sobie. Podparł mnie kto kiedy szczerze? 
Proszono mnie o wiele, nikt nie był dla mnie przyjacielem prawdziwym.
   — Najjaśniejszy Panie, moja wdzięczność... — przebąknął kasztelan.  Król spojrzał nań 
tylko, jakby mu dawać czuć, że tu wcale nie o nim i jemu podobnych była mowa, i ciągnął 
dalej:
   — Co ja mogę? Co ja mogę?
   — Słowo królewskie, Najjaśniejszy Panie — rzekł pan Adam — będzie miało wielkie 
znaczenie, wstawienie się Twoje, Najjaśniejszy Panie, gdybyś przyjął ofiarę ubogą, gotów 
jestem życie na usługi Waszej Królewskiej Mości poświęcić.
   Król znów spojrzał nań milczący.
   — Nie gardzę wcale ofiarą dobrego serca waszmości — rzekł po chwili — ale jużem się 
nauczył nie wierzyć w poświęcenie bez miłości i interesu. Miłości waszej, panie kasztelanie, 
nie mogłem pozyskać, znasz mnie za mało, interesu mieć nie możesz. Waćpan przecie 
należałeś do tych... — Tu przerwał sobie król i dodał: — Byłeś podobno do redakcji nowych 
praw użyty, znasz Zamoyskiego, Ignacego Potockiego, Małachowskiego, Sapiehę, Kołłątaja.
     — Najjaśniejszy Panie, byłem przez nich użyty nie do redakcji, ale do tłumaczenia, i to 
krótko. Dziś jestem wolny od tych stosunków, które się same rozwiązały.
   Król znowu chodził zamyślony.
   — Byłżebyś waćpan gotów służyć krajowi — dodał ciszej — wedle mej myśli i wedle 
możności?
   — Jest to moje najgorętsze życzenie.
   — No, tak — rzekł król — spróbujemy, czy się co zrobić nie da.
   — Zdaję się w zupełności na to, co się Waszej Królewskiej Mości podoba uczynić dla 
mnie i ze mną  — odpowiedział kasztelan. Widzę z przestrachem, że ginę... Dostojeństwo, 
którym raczyłeś mnie Wasza Królewski Mość zaszczycić, imię, które noszę, zresztą sama 
niewinność moja, powinny by mnie osłonić od prześlado—
     wania, które dotykając mnie dotknie zarazem to, co ja w sobie przedstawiam.
   Król na te frazy ruszył ramionami.
   — Cóż mi Wasza Królewska Mość rozkażesz i jaką dasz nadzieję? — spytał kasztelan.
   — Nic waćpanu nie każę  — rzekł Stanisław August — bo ja, prócz moich sług, nikomu 
tu nie rozkazuję, a często się trafia, że oni mnie, nie ja im dysponuję. Co do nadziei, pomówię 
z NN., jeśli się podejmie pośrednictwa i ukołysania rodziny obrażonej. Ale, powiedz mi tak 
otwarcie, co zaszło między tobą a kasztelanową?
   Król stanął i patrzał mu w oczy.
   — Najjaśniejszy Panie — rzekł pan Adam — tylko przed Waszą Królewską Mością 
spowiedź tę odbyć mogę. Położenie moje, niewola, w którą popadłem, były tak nieznośne, 
żem w przeszłości mojej żony szukać musiał broni dla wywalczenia spokojności domowej 
przestrachem.
     Król brwi namarszczył.
   — Co, tknąłeś waćpan zapomnianych dziejów?! Nastąpiłeś na osie gniazdo?!
   — Zdawało mi się, że to był jedyny środek odzyskania mej niepodległości.
   — Myślałeś, że się ciebie zlękną? — spytał król uśmiechając się. — A tylko śmiertelnie 
ich uraziłeś! Co za krok fałszywy! Kobieta nigdy nie przebacza takiej zbrodni — chęci 
panowania nad nią! Co za błąd! Co za niezręczność! Kto ci to mógł doradzić?!
   Z politowaniem popatrzył król jegomość na kasztelana, który stał przed nim zmięszany.
   — Aleście się przecie pojednali, rozstając na pewnych warunkach — rzekł Stanisław 
August.
   — Tak jest, Najjaśniejszy Panie, alem ja osobiście ubogi. Starostwo, które winienem łasce 
Waszej Kró—
     lewskiej Mości, niewiele mnie bogaci; to, co mi żona płacić się obowiązała, na uczciwe 
utrzymanie domu nie starczy. Choćbym zresztą oszczędnie i skromnie żył, cóż pocznę, kiedy 
widocznie jest spisek, aby mnie stąd wygnać, kiedy ludzie wszystkich stronnictw, przekonań, 
przyjaciele i niechętni, jak od zapowietrzonego odsuwają się ode mnie.
   — Ha, w istocie — odezwał się król — położenie trudne, bardzo trudne, nie wiem, czy na 
nie zaradzić potrafimy, ale pomyślimy... spróbujemy... Zechceszże waszmość pamiętać mi to 
przynajmniej, żem go chciał ratować?
   —  Życie moje składam u stóp Waszej Królewskiej Mości.
   — Stój, stój, panie kasztelanie! Formułę tę słyszałem niejeden raz od tych, co mnie 
później poświęcili przy pierwszym niebezpieczeństwie. Powiedz lepiej, że mi dasz poczciwe 
słowo i rękę w potrzebie, na której bym się mógł oprzeć, to wolę. Bez egzageracji! Jutro 
przyjdź waćpan do   mnie — rzekł w końcu.
   Właśnie odchodził od króla pan Adam, zmięszany i smutny, gdy ujrzał karetę  żony 
zataczającą się przed małą bramę zamkową; lokaj pobiegł do znanych sobie dworaków, aby 
swej pani wyjednać chwilę posłuchania na osobności.
   Na wschodach skrzyżowali się z sobą. Kobieta, w której oczach pałała nienawiść, i 
mężczyzna, na którego twarzy widać było obawę, zniechęcenie i upadek ducha. Tryumfująco 
uśmiechnęła się, spoglądając wzgardliwie na niego. Zdało się przez chwilę, że się zatrzyma, 
jakby słowem jakimś niby policzkiem chciała go uderzyć; lecz potem nagle odwróciła się, 
niby go widzieć nie chcąc, i nie oddała mu nawet skinieniem ukłonu, którym ją przywitał.
   Pan Adam zbladły, gniewny zszedł powoli i odjechał  do domu. Tymczasem drzwi 
gabinetu otworzyły się dla pani, a Stanisław August, któregośmy widzieli przed chwilą 
zafrasowanym i smutnym, witał ją z galanterią młodzieńczą, blady, ale uśmiechnięty i na 
pozór wesół i swobodny.
   W obyczaju wieku była zalotność płci obu: nieprzyjaciele nawet umizgali się do siebie w 
przerwach wojny zaciętej. Ten rodzaj pochlebstwa był oznaką dobrego wychowania, był 
hołdem oddanym piękności, a gdy ona znikła, słodko się przypominał. Wydawałoby się to 
dziś  śmiesznie dla nas, cośmy przywykli obchodzić się z kobietami poufale, grubiańsko lub 
obojętnie, ale ta komedia barwę szczególną dawała epoce.
   Młodzi, starzy, stare i młode udawali zalotnych, jeśli z natury nie byli takimi, tak jak 
puder sypano na włosy, aby dla wszystkich siwymi uczynić. Należało do dobrego tonu być 
niezmiernie czułym i okazywać kobietom miłość i żądze płomienne; udawano namiętność nie 
mając jej, paliły się nie serca, ale głowy.
     Najwywiędlejsze wdzięki pań, których róż i bielidło krajały na próżno wyciągane 
zmarszczki, uśmiechały się do skrzepłych adonisów, wysznurowanych i wyperfumowanych; 
dzieci umizgały się do dzieci, miłość była godłem społeczności, która wcale kochać nie 
umiała.
   Król, który wśród zepsutej Polski, jak sułtan w seraju, uśmiechał się secinom podbitych 
piękności, do których dla rozrywki wzdychał po kolei, w każdej z tych twarzy uśmiechniętych 
do niego znajdował wspomnienie. Zbliżył się do kasztelanowej z gracją podstarzałego 
adonisa.
   — Jakaż szczęśliwa gwiazda — rzekł  — sprowadza tu kochaną panią do mnie? 
Czemużem winien chwilę tak miłą?
   — Najjaśniejszy Panie — odpowiedziała żywo Krystyna, rzucając się na krzesło z 
wyrazem prawie gnie—
    
     wu — odgadujesz Wasza Królewska Mość  łatwo przyczynę mego przybycia po tym, 
który mnie tu poprzedził przed chwilą. Wasza Królewska Mość przyjmujesz tego człowieka? 
Myślisz się nim może opiekować? Znaszże Wasza Królewska Mość tę... potworę.
   — Droga kasztelanowo dobrodziejko — rzekł król, siadając przy niej i biorąc jej białą 
drżącą rączkę w swe dłonie miękkie i blade — nie unośmy się! Cóż on waszmości winien? To 
człek godzien tylko litości, że skarbu, który mu losy dały, ocenić nie umiał.
   — A, i zdeptał go nogami! — dodała kobieta. — Nie litości on godzien, ale wzgardy... 
Czy Wasza Królewska Mość wiesz, co uczynił?
   — Nie, domyślam się tylko.
   — Więc nie znasz rany, jaką mi zadał za to, zem go wyciągnęła z nicości?
   — Kochana kasztelanowo, niewdzięczność jest w porządku spraw codziennych naszego 
życia, potrzeba być zawsze do niej przygotowanym, ale dlaczegóż nie chcesz przypuścić, że 
on się  opamięta, że żałuje swej winy, że mógł być podmówionym?
   — To bynajmniej nie zmniejsza winy: człowiek, który śmiał targnąć się na kobietę, co 
dlań była wszystkim, powinien zniknąć, ustąpić... przepaść... Ja nie chcę go widzieć!
   — Gdybyś umiała po łacinie — rzekł król—literat z uśmiechem — powiedziałbym ci:
   „Tantae ne animis colestibus irae?" Godzi się tak pragnąć zemsty?
   — Godzi się, gdy obraza jest tak wielka jak moja!
   — Kasztelanowo, ja muszę przemówić za nim...
   — Najjaśniejszy Panie, ja przyszłam się skarżyć na niego.
   — Jak to? Ty, pani, nie dałabyś się przebłagać?
   — Ja? Nigdy!  — Zostawże go przeznaczeniu... Dosyć jest ukarany, że taki skarb 
postradał.
   —— O, o — zawołała z szyderskim uśmiechem kobieta — nie on serce ocenić potrafi! 
Nie miał go sam nigdy.
   — Mylisz się pani, jest w rozpaczy.
   — Bo się lęka! — odpowiedziała kobieta.
   —  Żałuje za winę swą i cierpi.
   — A, tym lepiej, ale to nie dosyć! Wasza Królewska Mość musisz mi podać rękę i 
przyrzec, że się nim zajmować nie będziesz, że go zmusisz, aby stolicę opuścił.
   — Słówko tylko — przerwał król chłodno — to zła rachuba, kochana kasztelanowo. 
Zmuszasz go do oddalenia, poniesie z sobą po świecie żal i urazę, rozgłosi ją, rozpowie, może 
coś przedsięwziąć. Tu masz go na oku, wiesz, że nie jest niebezpieczny, możesz go pilnować, 
potrafimy mu zamknąć usta. Zostaw go lepiej pod tym dozorem.
     — Nie, Najjaśniejszy Panie, uchybiłabym sobie i mojej rodzinie, gdybym bezkarnie dała 
się obrażać: jeśli ja mu przebaczę, nie darują mu moi...
   — Ale cóż chcecie od niego? Juścić nie poślecie mu rozkazu, aby sobie śmierć zadał?
   — Niech zejdzie nam z oczu i wróci na śmiecie, z których wyszedł!
   — Ale cóż ten człowiek pocznie z sobą?
   — Niech sobie poczyna, co chce, niech włoży sukmanę. i orze zagon pana rodzica, z 
którego nie powinien był nigdy się oddalać.
   Gdy to mówiła, oczy kasztelanowej pałały, twarz jej gorzała, łono się podnosiło, brwi 
marszczyły. Król cofnął się nieco, przestraszony gwałtownością tego gniewu, a przynajmniej 
ostygły.
   — Jesteś nieubłagana — rzekł po chwili. — Przejdzie wszakże to pierwsze zemsty 
uczucie. Ja widzę, że
     czas lepiej ode mnie potrafi tę sprawę załatwić, umywam od niej ręce.
   — To nie dość  — przerwała, wstając, Krystyna. — Wasza Królewska Mość dasz mi 
słowo...
   — Mości pani — rzekł król obrażony trochę  — spodziewam się, że po mnie żadnych 
zobowiązań wymagać nie macie prawa. Inne mam obowiązki jako człowiek, większe jako 
panujący. Tam gdzie pierwsze z drugimi się godzą, wiążę się chętnie przyrzeczeniem, gdym 
niepewien, mam za prawidło zostawić moje postępowanie przyszłości, która mu drogę dalszą 
wskaże.
   Słowa te wyrzekł Stanisław August prawie z energią. Kasztelanowa uczuła, że ją zapał 
zbyt zawiódł daleko, i zamilkła gryząc usta. Popatrzyła w okno, po ścianach; oboje byli w 
przykrym położeniu. Nareszcie ochłonąwszy, kobieta zwróciła się do króla uśmiechnięta, 
odzyskała władzę nad sobą.
   — Mam więc słowo Waszej Królewskiej Mości — dodała —  że przynajmniej jako 
człowiek nie weźmiesz strony naszego nieprzyjaciela; zresztą, na monarszą jego 
sprawiedliwość się    spuszczam.
   Król milczącą skłonił głowę i poczuł właściwym wrócić do zalotnej roli.
   — Piękna dziś jesteś  — rzekł do kasztelanowej — jak Juno lub Minerwa. Łatwo ci 
będzie oczarować, kogo zechcesz, pociągnąć za swym wozem zwycięskim tłumy wielbicieli! 
Cóż znaczy strata jednego śmiertelnika dla takiej jak ty bogini? Bóstwa są wspaniałe, 
przebaczają.
   Jam tylko kobieta i nie umiem — odparła cicho kasztelanowa. — Chciałabym, nie 
potrafię. Mszczę się, nienawidzę, ale mam za sobą niejeden przykład Junony i Minerwy, do 
których Wasza Królewska Mość tak niewłaściwie porównać mnie raczyłeś.
   I skłoniwszy się z dala ceremonialnie, zabierała się  wynijść, gdy Stanisław August zbliżył 
się i szepnął po francusku:
   —  Ch?re castellane. Proszę, nie miejże do dawnego a wiernego wielbiciela twych 
wdzięków urazy, oddaję ci twego zdrajcę... pieds et poings liés, rób z nim, co chcesz, a mnie 
w serduszku swym zachowaj kącik przytułku.
   — Wasza Królewska Mość tyle masz podobnych schronień w sercach swych poddanek, 
że ten kącik, zdaje mi się, stałby pustkami, bobyś do niego nigdy nie zajrzał  — 
odpowiedziała Krystyna z trochą urazy.
   W chwili rozstania na obu twarzach, mimo uśmiechu, znać było niepokój, a może nawet 
odrazę wzajemną, ale król przeprowadził kasztelanową do drzwi z ukłonami, pocałował ją w 
rękę i pożegnął z pozorami najgorętszej życzliwości. Dopiero gdy się za nią drzwi zamknęły, 
wstrząsnął się i usiadł w krześle znużony i zamyślony.
     Kasztelanowa powróciła do domu. Na wschodach po cichu, oględnie szepnął jej 
kamerdyner, że ktoś na nią oczekuje na górze. Z tonu samego, jakim te słowa wymówił, znać 
było, że osoba oczekująca nie była pospolitym gościem.
   Z widocznym zadowoleniem skinęła głową pani i pośpieszyła do salonu.
   — A, waćpan tutaj, drogi hrabio?! — zawołała rzucając się  żywo ku mężczyźnie nie 
pierwszej już młodości, w cudzoziemskim stroju, który oczekując na nią stał przy oknie. — 
Jakże się cieszę!
   Rysy twarzy gościa ogorzałe, orli nos, włos na wąsach czarny, typ fizjognomii od razu 
dawał w nim poznać Francuza rodem z południowych prowincji. Nie był on piękny wcale, ale 
wiele namiętności i ognia opromieniały tę twarz pospolitą i mocno przywiędłą, na której 
wyraz odwagi mieszał się z trochą szyder—
     stwa. Znać było, że w piersi jego wrzała jeszcze resztka młodzieńczego ognia, obok 
niewiary i sceptycyzmu, które w nim wniosło życie, że umiał kochać chwilami i wątpić o 
sobie i kochance. Przedwcześnie oblicze to, w pracy czy namiętności przepalone jak w ogniu, 
straciło młodości znamię, ale je odzyskiwać umiało; życie nie uciekło z niego jeszcze, ale się 
kryło jak słońce za grubymi mgłami i obłokami.
   Niepiękny, nie był przynajmniej podobny do wszystkich: miał fizjognomię i odznaczał się 
w tłumie.
   — Ty, tutaj?! — zawołała kasztelanowa, podając mu ręce obie z uśmiechem niekłamanej 
radości. — Ty tu, kochany Ludwiku, w tym kraju lodów i niedźwiedzi?
   — Jak mnie pani widzisz, ja sam, żyw i cały — rzekł przybysz. — Szczególniej dlatego 
przybywam umyślnie, aby przed moim bóstwem czołem uderzyć.
   — A, pamiętałeś jeszcze o mnie?
   — Ja? Możnaż o was zapomnieć?
     — Doprawdy, to i wdzięczności, i podziwu jest godne — odpowiedziała kasztelanowa 
— zwłaszcza że szybki twój wyjazd, zaraz po śmierci mojego męża... dał mi twe serce w 
podejrzenie.
   — Mój Boże! — odparł Francuz. — Rozkaz króla powołał mnie nagle w odległe kraje, do 
Gwadelupy, byłem w służbie.
   — Wiesz o moich losach? — przerwała Krystyna, rzucając się na kanapę i wskazując mu 
miejsce przy sobie. — Słyszałeś?
   — Jedno tylko wiem, to, co mnie najsrożej zabolało, żeś pani powtórnie poszła za mąż.
   — A, i srodze za to odpokutowałam, ale już z tym zdrajcą nie żyję; wypędziłam go!
   — Jak to? — zapytał pułkownik, a dziś wicehrabia, ale hrabia de St. Géron, dawny 
kasztelanowej ulubieniec. — Mąż pani?..
     — Rozstaliśmy się.
   — Rozwodem?
   — Jest właśnie sprawa w konsystorzu; była to potwora.
   Zamilkła i zamyśliła się chmurno.
   — Biedna kobieto — rzekł Francuz — ucierpiałaś więc wiele.
   — A, nad wyraz — odparła cicho. — Wyciągnęłam tę istotę z błota, dałam mu wszystko, 
złożyłam w nim nadzieje moje: człowiek ten, niegodzien imienia ludzkiego, najpodlej mnie 
zdradził.
   — To kara za to, żeś o mnie i mym sercu zwątpić mogła — szepnął St. Géron.
   — Pozory! — odpowiedziała kasztelanowa. — A zresztą mogłażem ufać, że będąc 
dzieckiem kraju najpłochszego w świecie, potrafisz kochać stale i pamiętać?
   — I krajowi mojemu i mnie czynisz pani krzywdę  — rzekł Francuz z westchnieniem. — 
Jesteśmy płosi w obyczajach, ale stali w uczuciach.
   Krystyna czule spojrzała na niego, ścisnęła mu rękę, uśmiechnęła się smutnie i po cichu 
rozpoczęła opowiadanie znanych już nam wypadków. Hrabia de St.Géron słuchał z wielką 
uwagą i gorącym współczuciem, dając znaki oburzenia i zgrozy, a kasztelanowa, widząc go 
na nowo rozpłomienionym dla siebie, nie szczędziła wszystkiego, co uczucie jeszcze 
podbudzić mogło.
   Po godzinnej prawie, cichej, poufnej rozmowie Francuz wstał z siedzenia gniewny.
   — Przybywasz mi w samą porę  — dodała Krystyna — możesz mnie uratować; ten 
człowiek nie ma kropli odwagi w sercu: ja na niego patrzeć nie mogę... Zaopiekujesz się słabą 
istotą, będziesz mi radą i podporą: z twoją pomocą będę mogła może pozbyć się tej natrętnej 
twarzy.
   — Rachować możesz pani na mnie, jestem na jej  rozkazy — zawołał Francuz gorąco — 
uczynię, co zechcesz!
   — Czekaj — szepnęła kasztelanowa — na początek potrzeba, ażebyś wszedł w 
towarzystwo nasze, abyś się w nim dał poznać, porobił sobie przyjaciół i stosunki; reszta 
przyjdzie sama. U nas cudzoziemcy są wielce lubiani i przyjmowani mile; każdym z nich 
cieszymy się i chwalimy i nic łatwiejszego jak stać się gościem stolicy rozrywanym na 
wszystkie strony. Król się nudzi, dla niego każda nowa postać z dalekich przybywająca 
krajów jest pożądana i miła, cóż dopiero człowiek taki jak ty, hrabio! Za królem idzie miasto, 
kraj; nie wątpię; że cię wszyscy wkrótce chwytać i wydzierać sobie będą. O, tylko i ty mnie 
nie zdradź, gdy tyle piękniejszych oczu nad moje polować na ciebie zacznie.
   — Piękniejszych? Co za szyderstwo! — rzekł Francuz. — Albo są na świecie piękniejsze 
nad te dwie gwiazdy mojego życia? Sąż, które by mi mówiły tyle co twoje o szczęściu 
minionym z obietnicami przyszłości? W których bym czytał tyle co w twych czarnych 
źrenicach?!
   Po zapale, z jakim to mówił Francuz, łatwo było poznać, że Krystyna miała u stóp swych 
gotowego na rozkazy szermierza. Sprzymierzeniec ten przybywał jej w samą porę, nigdy 
potrzebniejszy jej nie był. Opuszczona przez męża, zyskiwała w nim naprzód świadectwo 
potęgi swych wdzięków, potem obrońcę, rycerza i poddanego swym rozkazom zapaśnika.
   — Bacznie! Powoli! — odezwała się  żegnając go. — Na długo przybyłeś do Warszawy?
   — Ja? Jestem wolny, choćby na zawsze! — zawołał Francuz. — To, co się w naszym 
kraju teraz dzieje, nie podoba mi się: wyjechałem, aby nie patrzeć na gotujący się zamęt, 
któremu zapobiec nie mogę; szukam służby wojskowej.  — Znajdziesz ją tutaj najłatwiej —  
żywo przerwała Krystyna — ale nic nie mów o projektach, bądź zrazu ciekawym tylko 
podróżnym, nie zwierzaj się nikomu, zostaw mnie starania; nie ty powinieneś  żądać i prosić, 
ale oni starać się o ciebie. Czy widziałeś już kogo?
   — Nikogo, prócz naszego rezydenta.
   — Przyjdź do mnie dziś wieczorem, poznam cię z moją rodziną, krewnymi, dam ludzi, co 
cię poprowadzą. Potrzeba się zaprezentować królowi, być u ważniejszych urzędników, wiele 
się pokazywać w pierwszych domach, a mało zwracać uwagi na mnie... Przed obcymi 
powinniśmy być zaledwie dobrymi znajomymi. Widywaliśmy się w Paryżu, nic więcej. 
Nieprawdaż?
   Francuz przystał na wszystko, na twarzy kasztelanowej, której z nieba czy z piekła spadał 
ten sprzymierzeniec, malowała się radość piekielna, tym większa, że przychodziła 
niespodzianie, że dawała jej w ręce posłuszne narzędzie i pomagała zemście, którą wywrzeć 
chciała.
     Ile razy los sprzyja chwilowo choćby najczarniejszym zamysłom, w duszy tych, co je 
powzięli, rodzi się uczucie dziwne zwycięstwa i dumy, zdaje im się, że niebo opiekuje się 
nimi. Uzuchwaleni, rozpasani idą dalej, często do. niepostrzeżonej przepaści.
   Gdy się to działo u kasztelanowej, pan Adam, wezwany karteczką przesłaną mu przez 
Julię, pośpieszył wieczorem do niej. Była sama, spłakana, drżąca, przelękła; od rana czuła 
jakieś dziwne dreszcze, senność, ból gardła, symptomata słabości nie znanej, którą 
przypisywała wzruszeniu. Doktor wezwany wśród dnia nie mógł się dobadać, co to było, ale 
widząc gorączkę, przepisał spoczynek i środki ochładzające; Julia, czując się potrzebną, 
mimo coraz zwiększającego się cierpie—
     nia, upornie trzymała się nie chcąc położyć w łóżko. Wśród dnia sam nawet kasztelan, 
porzuciwszy na chwilę pasjans, przybiegł się o jej zdrowiu dowiedzieć, ale to były 
odwiedziny urzędowe, ceremonialne, chłodne. Stary popatrzał na żonę, nie widząc jej oczyma 
roztargnionymi, spytał, co cierpi, poradził jej swojego doktora, zaręczył, nie wiedzieć na 
mocy czego, że z tego nic złego wyniknąć nie może, i wyszedł ziewając. Spełnił obowiązek, 
żona się zawsze dowiadywała o jego zdrowie, gdy cierpiał, potrzeba było tąż samą 
grzeczności monetą jej odpłacić.
   Gdy pan Adam przestąpił próg pokoju, uderzyła go zmiana twarzy Julii, 
rozgorączkowanie jej, czerwoność, głos schrypły i niepokój malujący się w oczach 
zaognionych.
   — Jestem jakoś chora — odezwała się siadając z dala — chciałam cię widzieć koniecznie; 
jakieś przeczucie, obawa odejmuje mi siły; sama nie wiem dlaczego, przerażam się tym 
niezdrowiem. O, nie idzie mi o życie, dawno mi ono ciąży, ale potrzebuję  żyć, aby walczyć z 
tą kobietą!
   Adam wziął ją za rękę chcąc pocałować, ona mu ją wyrwała.
   — Któż wie — rzekła — może to co zaraźliwego, nie dotykaj mnie, nie zbliżaj się do 
mnie!
   I pochwyciła się za głowę, w której coraz większy ból czuła.
     — Widziałam się z nią  — rzekła. — Nie ma co spodziewać się od niej przebaczenia i 
zgody; trzeba stanąć do nierównej walki; staniemy. Wyznałam jej, żem sama tylko winna: nic 
to nie pomogło, ona pragnie zemsty. Należałoby może, abyś się z jej oczu na czas jakiś 
usunął; ten gniew się uśmierzy, wiele się rzeczy zapomina. Jedź za granicę, unikniemy 
zemsty: wrócisz, gdy inne uczucie w jej piersi ten szał zastąpi.  — Ale dokądże się udam? — 
spytał kasztelan.
   — Nie wiem, jedź dokąd chcesz, choćby na wieś, za granicę, gdziekolwiek, gdzie 
zamarzysz. Trzeba uciekać. Ani ty, ani ja, ani my wszyscy razem nie podołamy tej kobiecie. 
To furia zemsty!
   Mówiła to Julia przerywanym głosem, chwytając się za skronie, przerażona gwałtownie 
wzrastającym cierpieniem. Adam się także przestraszył: ostatnią opiekę, jaką miał, mógł 
utracić. Nie tyle miłość, co obawa przybliżyła go do niej; z wyrazem boleści przyszedł, a 
twarz jej mimo cierpienia rozpromieniała. Ten ruch troskliwy, serdeczny przypomniał jej 
szczęśliwsze chwile, złudził ją wyrazem przywiązania, objęła go za szyję i zaczęła płakać i 
jęczeć.
   — Uciekaj! — zawołała. — Uciekaj, schroń się przed tą kobietą, zostaw mnie samą jej na 
pastwę! Ja czuję, że Bóg za grzechy wymaga ofiary, że śmierć moja jest bliska w chwili, gdy 
dla ciebie najbardziej bym żyć chciała, drogi mój. Gdy umrę, niech w twej pamięci zostanie 
dla mnie choć  szczupłe miejsce; daruj mi swój los nieszczęśliwy, przebacz winy moje, 
oderwałam cię od spokoju i szczęścia, uprowadziłam w ten świat zgnilizny i zepsucia, strułam 
ci życie... winnam... przebacz, a pamiętaj o mnie! Gdybyś ty wiedział, jak to serce, które 
wkrótce może bić przestanie, kochało ciebie i jak je ta miłość występna, szalona oczyściła, 
jakie chwile szczęścia prześniłam przy tobie! O, jak mi ciężko będzie porzucić  świat i ciebie, 
teraz...
   Tu oddech się jej zatrzymał, a rozpłomieniona twarz zalana łzami w mgnieniu oka 
zapałała jakby odrodzoną młodością. Stała się idealnie piękną. Adam upadł przed nią na 
kolana, a choć nie był czuły wcale, i on zapłakał, pochwycony jej cierpieniem.
   Julia zadzwoniła żywo.
   — Doktora! Doktora! — zawołała do kamerdynera,  który się we drzwiach pokazał. — 
Niech natychmiast jadą po doktora: czuję się gorzej.
   Widać było, jak rozpaczliwie czepiała się  życia, którego strata napełniała ją obawą. 
Chodziła po pokoju, biorąc na przemiany to wodę zimną, to krople, to różne napoje, jakie 
znalazła pod ręką, przeglądając się we zwierciadłach, przykładając dłoń do serca, które biło 
coraz gwałtowniej.
   — Nie, ja nie mogę umrzeć! — wołała. — Ja żyć muszę, póki ciebie nie ocalę, dopóki nie 
odpokutuję. Póki o los twój jestem niespokojna.
   — Idź, idź, ja się muszę położyć, siły mnie opuszczają, gorączka się wzmaga, powrócisz 
później. Chciałabym widzieć cię jeszcze... Co mówię?! Ja jutro muszę być zdrowa!
   — Pozwolisz mi zaczekać na doktora?
   — Nie, idź do domu, myśl o sobie, dam ci znać. Zostaw mnie samą.
   Adam odszedł powoli, a ona długo jeszcze patrzyła za nim, złożywszy ręce jak do 
modlitwy. Zaledwie drzwi się zamknęły ostatnie i szelest kroków jego ucichł, siły ją opuściły, 
pochyliła głowę, a szum w niej zwiastował, że choroba, przemożona na chwilę, znowu 
odzyskiwała przewagę. W skroniach biły pulsa, jakby krew je przerwać i wytrysnąć z nich 
miała, gorączka ukropem oblewana twarz i piersi, ręce i nogi stygły. W oczach latały czarne i 
jasne płaty, jakby powietrze napełniło się przebiegającymi je istotami niewyraźnych 
kształtów, myśl nareszcie, nie owładnięta już wolą, wybiegła na manowce, szalejąc w świecie 
marzeń nieujęta.
   Gdy doktor wszedł, hrabina już prawie była bezprzytomna; na chwilę tylko poznawszy 
go, chwyciła za rękę i krzyknęła:
   — Wszak mnie uratujesz?  Lekarz stary odpowiedział coś niewyraźnie i począł badać stan 
jej, wcale dlań dotąd niezrozumiały.
   Po chwili jednak tajemnica tej dziwnej choroby się odkryła rzutem oka na ręce, które 
jakieś czerwone poczęły okrywać wyrzuty zaskórne. Łatwo w nich było poznać ospę, która 
się objawiała z niesłychaną gwałtownością.
   Panowała ona naówczas w Warszawie, napadając zarówno starszych jak dzieci; w 
późniejszych tylko latach nierównie była do przebycia trudniejsza. Nie bez trwogi upewnił się 
lekarz o rodzaju choroby, ale zamilczał o niej przed hrabiną, kazał tylko położyć się w łóżko, 
uspokoić, zalecając spokój, ciepło i cierpliwość.
   W sieniach czekał nań Adam niecierpliwie, chcąc się dowiedzieć o chorobie hrabiny.
   — Co to jest? — spytał niespokojnie.
   Stary lekarz spod brwi nawisłych rzucił nań wzrokiem surowym.
   — Nie wiem — rzekł  — zdaje się to być ospa, z której jeżeli wyjdzie, za co zaręczyć 
niepodobna, twarz przynajmniej nosić będzie straszne ślady. Byłby cud, gdyby ocalała, a na 
cuda nie zwykliśmy rachować.
   — Ospa? — powtórzył zdziwiony kasztelan.
   — Tak jest, ale o tym mówić nie potrzeba; może się mylę jeszcze... czekajmy do jutra, 
zostawić ją trzeba w spokoju.
   — Ale ospa w tych latach bywa niebezpieczna? — spytał Adam.
   — Bywa śmiertelna — potwierdził powoli doktor : z obojętnością właściwą powołaniu, 
zażywając tabaki — bywa śmiertelna.
   Adam pobladł; palec boży zdawał się wypiętnowany w tej nagłej chorobie.
   W chwili gdy gorączka Julii przenosiła ją w światy fantazji i marzeń, w salonie Krystyny 
hrabia de St.  Géron zgromadzonym gościom opowiadał o Francji, o stanie umysłów, o 
symptomatach ducha wieku, jednając sobie oklaski i uwielbienia, którymi kasztelanowa rosła 
i dumniała.
   Nazajutrz miał tyle zaprosin natrętnych, że przy najlepszej chęci połowie ich podołać by 
nie mógł. Świetna jutrzenka powodzenia zdawała się rokować mu w Polsce losy, których we 
własnym kraju nigdy się nie mógł spodziewać.  
Tom IV
    
   W pokoju chorej wszystkie firanki były zapuszczone, cisza i ciemności otaczały ją. Wśród 
tego głuchego milczenia straszniejsze jeszcze były wyrywające się z ust jej niekiedy wyrazy, 
gorączkowe wspomnienia przeszłości, to wesołe, to smutne, to rzewne, to rozpaczliwe, 
modlitwy i uśmiechy, miłosne szepty i płacze.
   Ta przędza różnobarwna wyobraźni na czarnym wątku grobowego milczenia tym 
jaskrawiej odbijała; przytomny lekarz domowy, mąż siedzący z dala w kątku, z chustką zlaną 
wonnościami, bo się lękał zarazić, pan Adam i Pamela rozpłakana — nie mogli słuchać bez 
bólu tych ostatnich oznak dogasającego życia, z których łatwo było odgadnąć mnogie 
cierpienia przeszłości, bóle i walki, i   błyski utraconego szczęścia.
   Stary lekarz, wsparty na lasce, miał postać chmurną zrozpaczonego bezsilnością swoją 
człowieka, poruszał ramionami, myślał, jak gdyby szukał jeszcze w głowie jakiejś rady, gdzie 
w istocie nie było żadnej: natura tylko zwyciężyć mogła samą siebie, Bóg jeden uratować 
chorą.
   — Czy nie odzyszcze na chwilę przytomności? — pytała po cichu Pamela. — 
Posłalibyśmy po księdza.
   — Nie wiem — odparł doktor. — Bardzo wątpię, dalszy bieg choroby przewidzieć się nie 
daje, lękam się uderzenia na mózg. Potrzeba czekać cierpliwie, sztuka jest tu bezsilna.
   Mąż, zawsze z chustką na ustach i nosie, oddalił się  na palcach, zlany potem z 
przestrachu o siebie; reszta pozostała u łoża. Chora wołała napoju, obawiano się go jej podać, 
przynoszono ciepły i oszczędnie: gorączka zdawała się wzmagać.
   Po kilku wesołych, dzikich śmiechach, które jak piorun rozległy się i urwały krzykiem 
boleści, nastąpiło długie milczenie: chora zdawała się usypiać. Widocznie następowało jakieś 
przesilenie, którego końca przewidywać nie było można; wszyscy pozostali na miejscach 
nieruchomi, tylko lekarz wysunął się do innych pacjentów zapowiadając powrót rychły, a w 
razie pilnej potrzeby wskazując, gdzie go szukać miano.
   Był wieczór, w dali po kościołach biły dzwony powoli, grobowe dzwony na pacierze za 
umarłych; w pokoju panowała ciemność i snu ciężkiego oddech tylko jakby ostatnimi pulsami 
życia oznaczał chód powolny czasu. Godziny wlokły się  żółwim krokiem leniwe, do północy 
dla czuwających przy łożu boleści zdawało się, że wiek cały upłynął. Ilekroć w walce ze 
śmiercią bije się człowiek, a towarzysza i świadkowie jego doli czekają zwycięstwa lub klęski 
ostatniej, czas zdaje się  naumyślnie w pochodzie nieubłaganym wstrzymywać, minuty 
przeistaczają się na lata.
   Od zmierzchu do północy dla Adama, wśród tego milczenia i ciemności, przewlokła się 
jakby wieczność tęsknych myśli. Ciężkie westchnienie przerwało wreszcie tę nieskończoną 
ciszę i głos słaby, zmieniony, zabrzmiał powolnie:
   — Gdzie ja jestem?
   Przebudzona z półsnu Pamela zbliżyła się pytając:
   — Jak się pani teraz czuje?
   — Co się ze mną stało? — szepnęła Julia.
   — Jesteś pani trochę słaba.
   — Jakże to długo trwało? Cała się czuję zbolała, skóra na mnie jakby jedna rana bolesna. 
Gdzie doktor?  Pytania te zwiastowały przynajmniej powrót do przytomności, ale głos był 
słaby, ledwie z bliska dosłyszany. Po chwili dodała:
   — Nie! Nie! Po cóż doktora? Czuję, że żyć nie mogę. Poproście lepiej księdza! Kto jest 
przy mnie? Nikogo więcej? Nikogo?
   — Jestem ja — rzekł Adam z cicha.
   — A, ty! O, dobrze, dziękuję ci, zbliż się! Ale nie, nie, nie przystępuj! To musi być jakaś 
straszna, zaraźliwa choroba. Pamelo, na chwilkę oddal się, zostaw nas samych, a poślij po 
księdza! Mam mu coś jeszcze powiedzieć. Wszak nie ma tu więcej nikogo? Czy ciemno? Czy 
ja nic nie widzę?
   — Jest ciemno, jesteśmy sami — odpowiedział Adam głosem drżącym.
   — A, chciałam cię tylko pożegnać raz jeszcze, prosić, abyś mi przebaczył.
   — Nie myślcie o niczym złym! Choroba się przesiliła.
     — Tak, i śmierć nadchodzi — przerwała Julia —  życie ucieka, gorączka powróci 
jeszcze i dobije! Korzystać potrzeba z ostatka przytomności, z chwili ostatniej. Papiery i to, 
com przygotowała dla ciebie, mój Adamie, weźmiesz ze stoliczka pod oknem, wszystko jest 
razem w tym pudełku, które znasz, które ja tak lubiłam. Weźmij to zaraz i pamiętaj o 
nieszczęśliwej, co cię bardzo kochała. Żegnaj mi, żegnaj, ale nie łudź się, uciekaj stąd, nie 
walcz z tą kobietą! Ona ci nigdy nie przebaczy, a ja ci w pomoc nie przyjdę, chyba duchem.
   Adam zapłakał.
   — Nie płacz — rzekła — wierzmy, że co Bóg uczynił, jest dobre. Wspomnij czasem 
dawne szczęścia chwile! Gdzie on? Gdzie kasztelan?
   — Był tu niedawno i kazał dać znać, gdy się pani przebudzisz.
     — A, nie, nie! Dajcie mu spoczywać, cóż bym mu w ostatniej powiedziała godzinie, 
chyba wszystkie winy moje.
   — Która? Noc, czy dzień? — przerwała żywo. — Czy to wczoraj jeszcze, czy jutro?
   A ksiądz? Ksiądz? Czemu nie przychodzi?
   Głos podniesiony i pośpiech zdradzały gorączkę powracającą, prawie w tejże chwili 
otwarły się drzwi powoli i wpuszczony przez Pamelę staruszek ksiądz zbliżył się do łoża: 
wszyscy ustąpili.
   Spowiedź trwała dosyć długo, a gdy razem z sakramentami wniesiono światło i wzrok 
przytomnych mógł paść na twarz chorej, okrzyk mimowolny wyrwał się z ust wszystkich: 
szlachetne jej rysy, zmienione straszliwie, przerażały, oblicze było jedną krwawą raną. W 
gorączce i niepokoju zdarła z siebie skórę zbolałą, piękności jej nie pozostało śladu, bo rysów 
nawet rozpoznać nie było można.
   Rozkazawszy Adamowi zabrać, co dlań przeznaczyła, chora jeszcze raz głosem cichym 
odezwała się, aby poproszono kasztelana.
   Ruch się zrobił w ciżbie, która otaczając łoże płakała, a po chwili, obudzony ze snu, 
przywlókł się mąż do niej, zawsze z chustką na ustach, blady, drżący i wylękły. Wejrzenie na 
żonę tak go przeraziło widokiem skutków choroby, której się obawiał dla siebie, że się cofnął 
prawie nieprzytomny.
   — Mój drogi — rzekła zwracając się nieco ku niemu — jeszcze nim umrę, mam cię 
prosić o przebaczenie win moich. Były one wielkie, były ciężkie. Zapomnij, pomódl się za 
mnie, a zachowaj w sercu trochę litości i przywiązania dla twej Julii.
   Kasztelan, jakkolwiek zimny i obojętny, zapłakał, ale scena ta wprędce przerwana została 
przez lekarza, który przypominaj, że chora potrzebowała spoczynku:  wszyscy po cichu 
wysuwać się zaczęli z pokoju i cisza znowu, i znowu ciemności ogarnęły umierającą.
   Pamela i Adam sami tylko jeszcze przy łożu pozostali; lampka nocna w oddalonym 
kąciku gorejąca, blado rozświecała tę posępną, grobową scenę boleści.
   Julia kazała przed sobą postawić krzyż, którego już w zbolałe ręce ująć nie mogła, i szept 
jej cichy świadczył, że się modliła. Adam siedział jak wkuty do krzesła, ale o niego nie 
spytała już więcej ani się ku niemu zwróciła.
   Po krótkiej chwili wypoczynku i skupienia ducha zawołała pić; żądanie to zdradziło 
powracającą gorączkę. Z uśmiechem odezwała się do Pameli:
   — Nieprawdaż? Jaki on piękny? Tak śliczne rysy nie mogą pokrywać złej duszy i 
zepsutego serca?
   I nie czekając odpowiedzi dodała:
     — Pojedziemy do Włoch z nim razem, za Alpy, za Apeniny, daleko, tam, aż nad brzeg 
Sinego Morza, do kraju kwiatów i słońca, nad szumiący cicho Adriatyk... Wśród gaju 
pomarańcz i cytryn, pod cieniem laurów kwitnących siądziemy marzyć i przemarzym lata aż 
do starości — sami, sami... Nie trzeba tylko mówić Krystynie, dokąd się przed nią skryjemy, 
przeleciałaby przez Alpy i przez Apeniny, spadłaby na nas jak jastrząb i serce by nam 
wyjadła. Pamelo, każże prędzej zaprzęgać cztery wiatry do białej chmury! Kasztelan ciągnie 
pasjans, nie odwróci głowy i nie zobaczy, gdy wyjedziemy.
   Potem chciała zaśpiewać jakąś dziecinną piosenkę, ale zabrakło głosu w rozranionej 
piersi: rozśmiała się i rozpłakała. Potem okrzykiem boleści i zgrozy strasznym rozległ się 
pokój, zatrzęsło się  łoże, chora porwała się, jakby chciała uciekać, i upadła na pokrwawione 
poduszki. I było długie milczenie, silny oddech je przerywał czasami, jakby stłumionym 
płaczem utrudniony:
     chciała krzyczeć, nie było siły... rzuciła się jeszcze i zdrętwiała... Życie płochości, 
cierpień, nadziei, miłości skończyło się jednym westchnieniem bólu...
   Ani Pamela, ani Adam nie domyślali się jeszcze tego, siedzieli z dala: cisza zdawała się 
im odpoczynkiem, może nowym i błogosławionym przesileniem choroby. Długich kilka 
godzin, w ciągu których już ani oddechu, ani głosu dosłyszeć nie było można, upłynęły w 
niepewności, nareszcie stara sługa zbliżyła się powoli do łoża i wiedziona przeczuciem 
jakimś, dotknęła ostrożnie zastygłej już ręki; krzyknęła, klękła i zaczęła się modlić.
   Z drugiej strony łoża padł na kolana Adam i uderzył czołem o podłogę. W jego duszy 
nareszcie otwarło się także zamknięte dotąd źródło boleści, poczuł, ile w niej utracił. Jedyna 
dusza mu przychylna uleciała, zostawiając go samotnym i bez opieki na szerokim świecie.
   Leżał tak jeszcze na ziemi, gdy poczuł, że go ktoś targnął za rękę i głos cichy szepnął mu:
     — Chodź pan, chodź!
   Był to Jermaszka wierny, który nań czekał w przedpokoju noc całą, a widząc po ruchu w 
domu, że wszystko było skończone, odważył się wcisnąć, aby swego pana wyrwać. Adam nie 
wiedział sam, jak wyszedł osłupiały pod ciężarem bólu i uczuciem osamotnienia.
   Łzy lały mu się po twarzy, myśl nie mogła spocząć na niczym, leciała nie powstrzymana 
w przeszłość, szalała, zwijała się jak ptak raniony.
   Jermaszka wiódł go pod rękę, chcąc uprowadzić do domu i przeciskał się przez ciżbę 
ludzi ku drzwiom wychodnym, gdy nagle nad uchem Adama dał się słyszeć głos rozkazujący:
   — Za pozwoleniem, niech no się pan zatrzyma! Przedpokój pałacowy w chwili zgonu 
kasztelanowej
   pełen był ludzi, których śmierć zawsze przyciąga.
     Gwarno w nim było i tłumno: wszystka służba dworu dość liczna, ksiądz, który jeszcze 
nie miał czasu odejść, kobiety zapłakane, sąsiednich domów mieszkańcy, zwabieni 
ciekawością i pobożnym obowiązkiem modlitwy, gromadzili się tu rozpytując i szepcząc, 
przypatrując i ubolewając. Kilka świateł tu i ówdzie rozrzuconych rzucały blask słaby na tę 
scenę zamieszania. Słychać było opowiadanie przerywane, szepty, szlochania, westchnienia, 
nawet uśmiechy tłumione, a niekiedy głośniejsze nieco wyrywały się narracje gadułów i w tej 
chwili nie umiejących powstrzymać języka... Dziwnie tu odbijała sparta na kulach, 
załzawiona, rozpaczająca postać owego podagryka chorego, którego przytuliła Julia. Zwlókł 
on się z łoża z pomocą chłopca, aby
   o swym nieszczęściu się dowiedzieć.
   Adam, prowadzony przez Jermaszkę, już miał wyjść z sieni, gdy nad uchem zabrzmiało 
mu owo:
   — Niech no się pan zatrzyma!
   Podniósłszy głowę odrętwiałą, postrzegł kasztelan męża Julii w oddaleniu, z chustką przy 
twarzy, podtrzymywanego przez dwóch kamerdynerów i mającego u boku jakiegoś 
nieznajomego, wywiędłej, kościstej twarzy, z oczyma świecącymi blaskiem dzikim. Wdowiec 
wywijał niecierpliwie ręką, którą miał wolną, a na skrawku jego twarzy odsłoniętym widać 
było i gniew,
   i niepokój. Powtarzał za owym chudym towarzyszem swoim szybko i niewyraźnie:
   — Niech no się pan zatrzyma! Ale zatrzymajcież go! Zrazu wychodzący już Adam nie 
mógł sobie tego
   wytłumaczyć, ale nagle krew mu oblała czoło, gdy przypomniał, że za suknią miał owo 
pudełko, które umierająca zabrać mu kazała koniecznie i odesłała przez Pamelę natychmiast. 
Jakiś instynkt ostrzegł go, że tu zapewne szło nie o niego, ale o to, co mu nieboszczka 
ofiarowała. Nie wiedział z pewnością, co było w  pudełku, ale ciężar kazał się domyślać 
więcej niż papierów i listów. Tłum świadków, wobec których zatrzymano go jak gdyby 
uchodzącego, zwiększał jeszcze przykre tej sceny wrażenie. Adam mimowolnie sięgnął, u 
boku szukając broni i postrzegł, że jej nie ma... Głosy, którymi go zatrzymywano, były 
natarczywe i nieprzyjazne.
   — Niechże się pan zatrzyma! — wołał suchy jegomość.
   — Zatrzymajcie go! — dodawał, tupiąc, kasztelan.
   Niepodobna było iść dalej, bo tłum obstąpił ich i cisnął dokoła. Jermaszka osłupiał, nie 
rozumiał nic, pobladł tylko jak ściana i trząsł się podnosząc pięści.
   — Czego chcecie? Pan mój chory, prowadzę go do domu, rozstąpcie się! — wołał.
   — Za pozwoleniem — odpowiedział chudy — nic się twojemu panu nie stanie, słówko 
tylko powiedzieć mamy.
   — Tak jest, słowo tylko — powtórzył kasztelan, gospodarz domu — niech mu pan powie, 
o co chodzi.
   — Może byśmy odeszli na osobność  — przebąknął Jermaszka rzucając wzrokiem po 
otaczających.
   — Co? Po co? Na co? — zawołał wdowiec żywo. — Ja się nie potrzebuję kryć z tym, co 
robię; nieboszczka była nieprzytomna, gdy...
   — Za pozwoleniem — rzekł, przerywając gospodarzowi jego towarzysz —  świętej 
pamięci nieboszczka miała podobno umierając wręczyć panu kasztelanowi klejnoty domowe i 
rozmaite familijne precjoza; my się o nie, jako o należące do spadku, upominamy.
   Kasztelan oprzytomniał od gniewu.
   — Mości panie — zawołał trzęsąc się  — nieboszczka, dla której mam obowiązki wielkie, 
przed zgonem zaufanej swej przyjaciółce rozkazała mi wręczyć, jak sądzę, papiery dla mnie 
przeznaczone; o żadnych precjo—  zach nie wiem, a papiery są moją własnością i tych 
nikomu w świecie wydrzeć sobie nie dam!
   — Tu nie o żadne papiery idzie! — z dziecinną natarczywością tupiąc nogami, przerwał 
kasztelan, którego energia nadzwyczajnie wezbrała. — Nie o żadne papiery! Bierz sobie 
asindziej papiery, ale oddaj moje precjoza! Gdzie jest to pudełko, które mu wręczono? Gdzie? 
Gdzie?!
   — Na Boga! — zakrzyknął Adam. — Za kogóż to mnie pan masz?! Ja od was nic nie 
chcę. Godziż się napastować mnie w ten sposób?
   — Wszystko się godzi, gdy idzie o odzyskanie swojej własności! — zawołał kasztelan. — 
To spadek! To moje! Ja sobie też wydrzeć tego nie dopuszczę!
   — Za pozwoleniem — słodziej dodał chudy jegomość  — prosilibyśmy tylko o tę 
skrzyneczkę, opieczętujemy ją jako depozyt, a arbitrowie polubownie wybrani osądzą, komu 
się ona ma dostać.
   — Zgoda na to — rzekł Adam — ale papierów ani arbitrom, ani nikomu do przezierania 
nie dam.
     — Jak to, nie dam?! — zakrzyczał, przyskakując, gospodarz.
   — Ale pozwól — przerwał, nieco go powstrzymując, suchy — to się ułoży.
   — Nie mam przyjemności znać pana — rzekł Adam. — Z jakiego tytułu pan tu stajesz?
   — Z tytułu umocowanego od rodziny hrabiów O...! — zawołał suchy, któremu oczy się 
iskrzyły, z akcentem szyderskim. — Moim tytułem najlepszym jest wola przytomnego tu 
kasztelana, który w swym domu jest panem.
   — Ale to przemoc niesłychana! To gwałt!
   — Wszak przeciw niemu są trybunały! — odparł suchy. — Pan możesz pozywać, 
skarżyć, procesować... nie sprzeciwiamy się...
     — Tak, i z grobu tę biedną, zacną niewiastą wyciągać!
   — Ha, jeżeli mu się podoba.
   — Panie kasztelanie — dodał dotknięty Adam — jeżeli w pudełku, jakie mam przy sobie, 
są jakie klejnoty, ja je panu z chęcią oddaję.
   — Są! Są! Naszyjnik brylantowy, spadek po babce, wartujący pół miliona, i wielki soliter 
familijny, za który poszedł klucz nad Dniestrem.
   — Więc wejdźmy do pokoju, zobaczymy —  śpiesznie rzekł Adam.
   — Co to do pokoju! Po co? — tupiąc nogami z niecierpliwości i ściskając pięści, krzyknął 
gospodarz, mimo wieku przypominający rozgrymaszone dziecko — Daj mi to zaraz, co 
niesiesz! Dawaj!
   Wkoło stojąca ciżba słuchała i patrzyła; byli tacy, co się uśmiechali. Jermaszka nie 
puszczał pana, ale załamał ręce i płakał.
     — Panie mój — wołał  — oddaj im, co zechcą, oddaj wszystko! Ludzie patrzą, 
uciekajmy!
   Pan Adam upierał się.
   — Siłą chyba wydrzecie mi to, co dla mnie stanowi pamiątkę  — zawołał. — Nie dam 
obcym oczom ani obcym rękom robić inwentarza uczuć zmarłej mojej opiekunki.
   — Niech mi zaraz oddaje! — krzyczał kasztelan. — Wydrzeć mu! Dosyć się ja 
nacierpiałem, póki żona żyła, od tego jegomości, jeszcze mi będzie klejnoty zabierał! A to 
co?! Jeszcze czego!
   —  Życzę i proszę nie dopuszczać do ostateczności — dodał suchy zimno i stanowczo. — 
Jesteśmy przeważnie silniejsi.
   Tu i ówdzie parskały szyderskie śmiechy w ciżbie naciskającej się dokoła. Pan Adam 
czuł, że uległszy w
     oczach wszystkich, da na siebie oręż nieprzyjaciołom, więc uparł się.
   — Albo siły użyjecie, przeciw której bronić się będę do ostatka, albo odejdziemy gdzieś 
w przyzwoitsze miejsce dla ukończenia tej sprawy, profanującej świeżym zgonem uświęcony 
dom.
   — Na rany Chrystusa Pana! — odezwał się ksiądz, który dotąd stał z dala. — Panie 
kasztelanie, zwłoki spoczywają, nie czyńcież skandalu, nie uwłaczajcie pamięci nieboszczki! 
Nie wiem, o co wam idzie, ale się nie godzi.
   Gospodarz, który w wielkim wzruszeniu chustkę od twarzy odjął, zwrócił się nagle, 
pochwycił za rękaw pana Adama i sam go pociągnął gwałtem do sąsiedniego pokoju. 
Bezprzytomny z gniewu i przestrachu, nie opatrzył się, że go wprowadził z sobą do sali, w 
której leżały zwłoki umarłej, aż gdy stanęli w pośrodku i ujrzeli ciało martwe, około którego 
sługi się krzątały zajęte ubraniem, kasztelan wylękniony cofnął się, puściwszy Adama.
     Ale zaraz w progu oprzytomniał, pochwycił znowu zbiega i pociągnął do drugich drzwi. 
Odbyło się to w mgnieniu oka. Poczciwy Jermaszka na krok nie odstępował pana, popychano 
go, starano się ich rozdzielić, on oddawał szturchańce heroicznie, nie patrząc, komu się 
dostawały, i cisnął się bojąc, aby pan nie pozostał na łasce nieprzyjaciół.
   Drugi ten pokój, do którego weszli, pełen był jeszcze lekarstw, zapachu kadzideł, 
spirytusów i przyborów, jakie ciężka choroba wiedzie za sobą. Jedna świeca jarząca żółta, z 
fizjognomią grobową, paliła się na stole zarzuconym szarpiami, flaszkami i słoikami.
   — No, dawaj naszyjnik i solitera! — zakrzyknął kasztelan, znowu tupiąc nogami.
   Pan Adam dobył pudełko z zanadrza, rzucił je na
     stół, ale  popatrzał ostro na zbliżających się grożąc tym, co by przystąpić  śmieli.
   — Klnę się  — rzekł  — uczciwym słowem szlacheckim, że nie wiem, co się tam 
znajduje! Przysięgam na to! A teraz (pocisnął sprężynę i wieko odskoczyło) patrzajmy!
   Najprzód wypadł papier złożony we czworo, potoczył się po stole i kasztelan pochwycił 
go chciwie; chudy stanął za nim czytać.
   Była to poświadczona kopia ostatniej woli nieboszczki Julii Z... O..., sporządzonej 
tajemnie, ale przy wiarogodnych świadkach, której oryginał złożony był w rękach 
duchownego... Rozporządzała w niej całą swą własnością osobistą na rzecz wychowańca 
Adama O..., legując mu wszystko, aż do najdrobniejszych ruchomości, klejnoty... precjoza 
itp. Kasztelan pobladł i począł bełkotać.
   — To nieważne! Nieważne! Subreptive, dolose zrobione! Tak? — Spojrzał na suchego. 
Suchy miał minę chłodną i milczał, ale kwaśny był jakoś.
   W pudełku, które przed sobą trzymał spadkobierca, widać było istotnie klejnoty, a pod 
spodem papiery, ale już gospodarz, obawiający się procesu tknąć ich nie śmiał mimo 
chciwości, jaka w jego oczach błyskała: poczuł, że nie miał słuszności, że napastował i zelżył 
człowieka, który jeśli nie delikatnie, to prawnie swą własność odbierał.
   — Gdy świętej pamięci nieboszczka pisała to — wybełkotał  — nie była przytomna. W 
chorobie, wiadomo wszystkim, zwariowała, było delirium.
   — Testament — szepnął suchy — jest na miesiąc przed chorobą sporządzony, ale może 
być antydatowany.
   — Tak, oczywiście, antydatowany! — Tylko że są  świadkowie — dodał poradca, chcąc 
kasztelana wycofać i trącając go łokciem.
   Kasztelan rzucił o stół papierem ze złością.
   — Testament jest ważny! — zakrzyczał, burząc się z gniewu, pan Adam. — Jest ważny i 
święty! Pójdziemy z nim przed sądy, a gdy go sądy uznają, bo muszą, naówczas ja go sam 
zedrę, bo nic od was nie chcę, prócz żebym stąd wyszedł czysty. Nie przyjmę daru żadnego i 
nie potrzebuję.
   To mówiąc wyrzucił na stół naszyjnik brylantowy, spinkę z soliterem jak orzech laskowy 
i inne kosztowności, wytrząsł pudełko, w którym zostały tylko papiery, zamknął je, odebrał 
testament i dodał:
   — Tymi precjozami, panie kasztelanie, rzucając na stół, rzuciłem ci w twarz, policzkuję 
cię nimi! Słyszysz?!
   Wszyscy umilki, rozstąpili się, a Adam z Jermaszką powoli, z powagą, jakiej nigdy nie 
miał w dobrej doli, wyszedł z pokoju. Po drodze spoglądający nań ludzie nie śmieli się już, 
ale truchleli.
   — Niech go tam diabli wezmą tego chłystka! — odezwał się z płaczem zdziecinniały 
kasztelan. — Ja nic nie chcę! Oddajcie mu to, zanieście za nim! To impertynent, grubianin, on 
mnie będzie prześladował i nękał. Gońcie za nim!
   Ale nikt się tego podjąć nie chciał i gospodarz zapłakany wysunął się do swych pokojów, 
wyrzucając suchemu doradcy, że go w taką biedę wprowadził i na wstyd naraził.
   Chociaż z honorem wyszedł z tego pan Adam, scena wszakże różnie bardzo opowiadana i 
tłumaczona rozeszła się po mieście, a nieprzyjaciele Adama starali się mu zaszkodzić opisem 
wypadku... Większa część  łatwowiernych utrzymywała, że klejnoty, które potajemnie zabrał 
i unosił po śmierci Julii, siłą mu odebrano.  Na pokojach Krystyny tego wieczora właśnie było 
świetne zgromadzenie, zawsze z powodu przybycia dostojnego gościa, hrabiego de St. Géron. 
Wszystko, co miał dwór i miasto najokazalszego, najświetniejszego, zebrało się na kolację do 
kasztelanowej. Kolacje były naówczas bardzo w modzie we Francji i w Polsce.
   Pani domu od dni kilku wyglądała jak odrodzona, jaśniała znowu młodością, wdziękami, 
dowcipem i umysłem, dla którego najpoważniejsze kwestie nie były niedostępne. Podziwiano 
ją i szeptano sobie, że z tymi darami łatwo potrafi sobie męża utraconego zastąpić, kim 
zapragnie. Było już nawet kilku wzdychających, ale dawny ulubieniec, jako przybylec z 
pewnymi prawami pozyskanymi do serca bogini, wszystkich teraz wyprzedził i odsunął. 
Pierwszeństwo, które mu dawano, było widoczne, zazdrośni wzdychali patrząc na piękną 
Krzysię, która tak się zdawała spokojną i wesołą, jakby wąż  zemsty nie opasywał i nie gryzł 
jej piersi. A w tej samej chwili uśmiechając się do gości i kochanka myślała o niej tylko: jej 
piękność, blask oczu, odmłodzenie, wszystko to rodziło się z tego ognia namiętności, co ją 
trawił.
   Po długiej i ożywionej rozmowie o krajach obcych, o podróżach, zwyczajach narodów, w 
której hrabia dowiódł, ile widział, przeżył, przewędrował i jak dowcipnie opowiadać umiał, 
najmniejszej drobnostce nadając charakter właściwy i znaczenie — zeszli jakoś na 
współczesne sprawy, na stolicę, dwór, znajomych. Ktoś się odezwał z nowiną o 
niebezpiecznej słabości kasztelanowej Julii.
   — Biedna zagrożona jest albo co najmniej zupełną stratą wdzięków, albo nawet może 
życia.
   Krystyna spytała sąsiada, dosłyszawszy tych wyrazów:  — Cóż to takiego? Ospa? Ale 
czyż to być może? Któż
   może na ospę chorować?
   — Masz pani słuszność  — odrzekł głos męski z daleka — na ospę w tym wieku się nie 
choruje już, ale się umiera.
   — O, mój Boże! Na cóż tak straszne przepowiadać rzeczy!
   — Nie jest to już przepowiednią! — zawołał ktoś z cienia nie postrzeżony.
   — A cóż by to było? — spytała z uśmiechem gospodyni.
   — Jest to fakt spełniony. Hrabina Julia przed godziną  żyć przestała.
   Wiadomość o każdej śmierci przeraża, tym bardziej gdy przychodzi niespodzianie wśród 
wesela: natenczas bywa cebrem zimnej wody wylanej na głowy rozgrzanym swawolą.
   Głuche milczenie ogarnęło salon przed chwilą jeszcze tak ożywiony, anioł  śmierci 
przezeń przeleciał i chłodne za nim po sercach powiało powietrze.
   — Jak to być może! — drżącym głosem ozwała się Krystyna, spuszczając oczy. — Ale 
jeszcze dziś rano...
   — Jeszcze żyła przed godziną  — dodał głos z kąta.
   Oczy wszystkich zwrócone były na panią domu: zarumieniła się, pobladła... Goście 
poczuli, że po tym dzwonie pogrzebowym wszelka dalsza rozmowa była niepodobieństwem, i 
w milczeniu rozchodzić się zaczęli.
   Krystyna zadumana pozostała na kanapie.
   Gdy po chwili obejrzała się wokoło, zobaczyła tylko jednego opodal u okna stojącego 
hrabiego St. Géron, który zdawał się oczekiwać na odprawę.
   Wstała żywo z siedzenia i podeszła ku niemu.
   — Pamiętaj! Dałeś mi słowo, oto ręka moja. Nazajutrz po jego śmierci jestem twoją na 
wieki, ale on  musi zginąć albo zniknąć i pójść precz z tego świata, w którym ja żyję!
   — Dość mi twojego rozkazu — rzekł Francuz z dziwnym uśmiechem — spełnię, com 
przyrzekł, ale na to potrzeba czasu. Jestem tu człowiekiem nowym, nie mogę wprost przyjść 
doń i położyć mu miecz na gardle; rzecz byłaby nadto widoczna, zbyt wyraźna, żeś pani mnie 
nasłała na niego. Przygotuję trochę, naprowadzę. Zresztą, przyjść powinno samo.
   — Przyjdzie samo — przerwała Krystyna. — Bijesz się jak nikt, a o pojedynek łatwo.
   — W istocie biję się nieźle — uśmiechając się rzekł Francuz — ale potrzeba wynaleźć 
powód do spotkania.
   — Chciej tylko.
   — Będę go szukał.
   — Masz rękę moją, serce od dawna do ciebie należy...
     — Bądź spokojną, człowiek ten także umarł dzisiejszej nocy!
   Nazajutrz, gdy po bezsenności ciężkiej na łożu, które nazwać było można istotnie łożem 
boleści, dźwignął się pan Adam, ujrzał z podziwieniem u nóg swych na ziemi siedzącego 
Jermaszkę z książką od nabożeństwa, a oczyma w niego wlepionymi. Sługa poczciwy czuwał 
i płakał.
   Ta postać pokorna, niepozorna, prawie śmieszna swą naiwnością i prostotą wiejską 
pozostała sama jedna przy odepchniętym i zapartym człowieku, który już nikogo nie miał na 
świecie, prócz oddalonej i zapomnianej matki. Adam poczuł, że jedyne dziś węzły, co go 
jeszcze łączyły ze światem, z życiem, były te właśnie, które on sam potargał, jedynym dlań 
schronieniem był dom rodzicielski, jedynym przytułkiem łono ode—
     pchniętej macierzy. W szczęściu, w powodzeniach zapomniał był o niej, teraz ta postać 
sługi, wysłańca cichego domu, przypomniała mu całą straconą i zatartą przeszłość.
   Zastygły, zobojętniały, poczuł jakby promyk słońca rozgrzewający mu serce; czego 
dokazać nie mogło szczęście, zrobiła niedola, człowiek ten zaczynał czuć i kochać. 
Wczorajszy gniew i doznane upokorzenie wyrwały go z fałszywej kolei, wyrzuciły ze świata 
obcego mu i choć jeszcze nowych dróg dla siebie znaleźć nie umiał, już ich myślą szukał.
   Z wejrzeń Jermaszki widać było, że poczciwy sługa zgadywał myśl swojego pana; przy 
najniewdzięczniejszej postaci, która w nim pokrywała umysł  żywy i przenikający łatwo, 
Jermaszka miał serce złote. Nie wtajemniczony w życie swego pana, z drobnych oznak 
potrafił je odgadnąć: wiedział o zadanych mu ranach, patrzał na upokorzenia, na 
prześladowanie, nie śmiał się odzywać nigdy, ale z prostotą serdeczną szukał na to lekarstwa i 
znajdował, że jedno wiejskie zacisze, wyrzeczenie się widoków ambitnych mogły pana 
uleczyć. Ale między nim a panem przestrzeń była ogromna: nie śmiał się odezwać, uważano 
go zawsze w domu za wcale podrzędną istotę, dobrą do posługi, ale głupowatą. 
Powierzchowność nieszczęśliwa źle o nim uprzedzała, zaczynał od tego każdy, że się z jego 
niezgrabności naśmiewał: trzeba było żyć z nim, patrzeć z bliska, aby dobyć z tej bryły 
nieokrzesanej drogi kruszec, który we środku był zamknięty.
   Kasztelan pierwszy wcale się go nie domyślał, wierzył w serce, nie domyślał się nawet 
rozsądku i przenikliwości w tym słudze, dla którego świat większy, ludzie tej sfery musieli 
być nierozplątanymi zagadkami.
   Trafia się to nieraz na świecie, że ludzie różnych po—  jęć zmuszeni są  żyć obok siebie i 
ze swego stanowiska sądzą o towarzyszach podróży; bywa często, że niżsi nietrafnie 
wyrokują o rzeczach przechodzących ich wyobrażenia, ale szkielet domowego życia, ogólny 
plan jego oni często widzą jaśniej niż ci, co go tworzą. Z wysokich stanowisk życia o 
niższych sądzi się fałszywiej niż z niskich o wyższych. Dlaczego? Bo się sądzi wedle 
instynktowych ogólnych zasad i praw natury ludzkiej, gdy z wysoka bierze się rzeczy raczej z 
umówionych, konwencjonalnych punktów widzenia. Skala ta ledwie starczy na to, do czego 
jest zrobiona, a do innych spraw zastosowana — miarą jest całkiem fałszywą. Jermaszka 
mógł zrozumieć kasztelana, gdy Adam nie był w stanie pojąć swego sługi.
   Blady, drżący wstał z łoża pan Adam; przypomnienie wypadków dnia wczorajszego 
piekło go straszliwie, rumieniło mu czoło, rzucało sercem w piersi, jakby ją rozszarpać miało. 
Po tym, co się stało, niepodobna było pozostać w Warszawie, ale wprzódy należało hardo 
postawić czoło potwarzy i uchodzić z placu obronną ręką, dobrowolnie, a nie wypędzonemu 
haniebnie. Adam czuł potrzebę wygadania się, użalenia; kogoś, komu by się zwierzył, kogo 
by spytał, z kim by położenie swe rozważył... zostawał mu jeden Jermaszka — niestety!
   Spojrzał nań, bojaźliwy wzrok sługi spotkał smutny wzrok wywołań ca.
   — Czyś nie chory, panie? — spytał po cichu.
   — Nie — rzekł Adam — alem znękany i zasłabły. Westchnął trąc ręką czoło.
   — Nie był tu wczoraj pan Florian?
   — A gdzieżby on teraz przyszedł! — odezwał się Jermaszka. — Ci miejscy przyjaciele, to 
do półmiska dobre: idzie to na dymek kuchenny, ale od cierpiącego ucieka. Ani pana 
Floriana, ani żywej duszy nie było.  Oba zamilkli mierząc się oczyma.
   — A, panie mój, panie — rzekł po chwili Jermaszka — gdybyś pozwolił po staremu sobie 
powiedzieć, jako wiernemu słudze: — Co my tu robić mamy? Po co siedzieć? Do czego się 
męczyć?
   — A cóż chcesz, bym począł? — spytał kasztelan.
   — Ja to myślę, ono by najlepiej było powrócić do chaty — szeptał sługa. — Maleć to 
swoje, ubogie, ale spokojne. Po co panu te złociste progi i tyle zabiegów, aby sobie kupić 
zgryzotę? Ludzie nas nie chcą i my ich nie pragnijmy.
   Dziwnie spojrzał pan Adam na Jermaszkę i blady uśmiech przesunął się przez jego usta.
   — Mój kochany — rzekł  — nie byłeś nigdy żołnierzem.
   — Nie, ono to się nie było, proszę jegomości, ale dużo znałem i widywałem żołnierzy 
różnych i ono to się nasłuchało od nich o różnych różnościach, co się tyczy wojny —  
odpowiedział Jermaszka.
   .— Więc wiesz może — zawołał pan Adam —  że gdy żołnierz wyjdzie na plac, a stanie 
do boju, choćby siły nieprzyjaciela były wielkie, nie godzi mu się uchodzić, potrzeba się bić i 
ginąć, a przynajmniej szablę zakrwawić, nim się  życie ocali!
   Jermaszka słuchał z uwagą.
   — Nieboszczyk stryj matki mojej — rzekł  — bo nikogo bliższego nie miałem, proszę 
jegomości, powrócił bez nogi do domu; otóż gadywał dużo o wojnie. Powiadał, że choć się 
bił dobrze, to nieraz uchodził, gdy przeważał nieprzyjaciel.
   Ono by się też zdawało — dodał  —  że potrzeba nam także iść powoli odstrzeliwając się, 
ale rejterować, paneńku, rejterować! 
   Kasztelan, popatrzywszy nań, głową tylko dał znak, że na jego zdanie przystaje.  — Tak 
jest — rzekł  — ujdziemy i my bijąc się, ale pierzchnąć z placu nie wolno.
   — Ani się poddać i z nieprzyjacielem, który ściga, wchodzić w układy.
   — Bądź spokojny! — odparł Adam. — Ani oni ze mną, ani ja z nimi nie wejdę w traktaty 
żadne; dopókim im, ubogi szlachcic, służył po pańskiej myśli, póki im schlebiałem, 
dworował, przyjmowali mnie za swojego; gdym zapragnął być sobą, swobodnym, popchnęli 
mnie.
   Kasztelan mimo woli z żalem się wygadał, ale spojrzawszy na Jermaszkę, zdziwił się sam 
sobie i powstrzymał: zdawało mu się, że popełnił niedorzeczność, tak wzniosłe prawdy 
rzucając człowiekowi, który zrozumieć go nie mógł. Sługa dech wstrzymał, tak był 
szczęśliwy z tego zwierzenia; instynkt go ostrzegł o myśli pana — spuścił głowę, zamilkł i po 
przestanku dopiero zebrał się na odpowiedź.
   — Nieboszczyk jegomość  — rzekł  — zawsze mawiał, że strzelbie, koniowi, kobiecie (z   
pozwoleniem) i panom nigdy się dowierzać nie godzi; jedno może wstrzelić, drugie ponosić, 
trzecie zdradzić, a czwarte... opaskudzić człowieka (z przeproszeniem!), kiedy się najmniej 
spodziewa. I dać by im już pokój!
   — Tak, mój poczciwy przyjacielu — szepnął pan Adam — sam jeden, bezsilny, muszę 
ustąpić, ale — dodał na wpół do siebie — pragnąłbym dziś jeszcze więcej niż kiedy wnijść 
między nich, zrównać się z nimi, nie wiem jaką ofiarą, aby z kolei upokorzyć  — i —pomścić 
się.
   — E, proszę jegomości — podchwycił Jermaszka — ono to zemstę lepiej na Pana Boga 
zdać, a plunąć na te sprawy: co nam z niej przyjdzie? To szatanowi świeczka, a duszy ledwie 
polizówka. W świecie to ono tak idzie, że co złe, to się samo na sobie mści. Już  nic nam — 
tylko uciekać! Proszę jegomości: albo to nam w Wólce tak źle będzie? Albo to chleba a 
choćby i pieroga zabraknie, albo to głód, albo co? Spokój, święta cisza i swoboda, nikt tam 
kołków nie przyjdzie ciosać na głowie.
   — Mój kochany — począł kasztelan, ale się zaraz wstrzymał  — rzekłbym ci coś, ale ty 
mnie nie zrozumiesz...
   — To nic, proszę jegomości, niech się jegomość wygada, zawsze to lżej, jakby się w 
kaszlu flegmę zrzuciło: a może ja też co i skmetuję .
   — Wara, mój kochany, takie życie starczy i chleb ten smakuje, ale mnie, com już do 
innego przywykł, com zakosztował innego... ta cisza i ten spokój, i wiejskie rozkosze...
   Machnął ręką pan Adam.
   — Ono to się trochę rozumie — odparł Jermaszka — ono to i prawda po trosze, ale co to, 
proszę  jegomości, od prostych a zdrowych rzeczy to choć człek odwyknie, łatwo się do nich 
przyzwyczai. Na polewkach pańskich przyjdzie rychlej niesmak i znużenie, a chleb razowy 
zębów nie połamie i nie przeje się nigdy... Warto spróbować.
   1 zbliżył się Jermaszka, ściskając go za kolana prawie ze łzami.
   — Człeczysko to głupie — rzekł cicho — ale są takie rzeczy, że się ono rozumie, jak nie 
głową, to sercem, proszę jegomości. Ej, ej, posłuchajcie dobrej rady choćby od głuptaszka! 
Wracajcie na swój zagon, do starej matki! Zobaczycie, że wam się serce uleczy, a pamięć 
wyzdrowieje. Cożeście tu mieli za szczęście? A ile bolu?
   W tej chwili zapukano do drzwi, pan Adam zdziwiony, bo się już nikogo nie spodziewał, 
z jakąś iskierką nadziei zwrócił się ku drzwiom; prysnęły przed  nią wszelkie postanowienia, 
z pośpiechem gorącym zawołał:
   — Proszę!
   Blady jak ściana wcisnął się raczej niż wszedł do pokoju pan Florian zwany Malutą, ale... 
o, quantum matatus ab illo! — jak zmieniony do niepoznania. Owo pokorne człeczę, co się w 
szczęśliwszych czasach tak nisko kłaniało panu kasztelanowi, w progu już znać było, że za 
łaskę i ofiarę miało sobie to, iż go teraz przyszło opuszczonego nawiedzić. Jakiś snadź ważny 
powód napędził go pod drzwi niedoli; on, co z taką wymuszoną pokorą zawsze spotykał 
Adama, stał teraz zafrasowany, nie wiedząc, od czego począć, aż gdy się Jermaszka czując, że 
im zawadza, wysunął  — pokłonił się i odezwał głosem, którego nastroić do okoliczności nie 
umiał:
   — Cóż się to stało, kochany kasztelanie, wczoraj tam, u ciała nieboszczki? Jakaś brzydka 
awantura? Całe miasto mówi o jakiejś scenie, ażem się tu przybiegł poinformować! Mówiąc 
szczerze, zawsze mnie obchodzi wszystko, co go dotyka.
   — Nie mam ani co taić, ani się z czego tłumaczyć  — odparł pan Adam. — Rzecz bardzo 
prosta, byłem wychowańcem, jakby przybranym dziecięciem kasztelanowej nieboszczki; 
powzięła ona myśl niepotrzebną zostawienia mi po sobie resztek swojego majątku, którego 
mąż jeszcze nie zmarnował. Była bezdzietna i w prawie rozporządzania tą częścią fortuny, 
jaką mi legowała. W chwili jej zgonu oddano mi, nieprzytomnemu prawie, szkatułkę, którą 
kazała mi wręczyć natychmiast. Nie wiem, kto poduszczył kasztelana, aby mnie pod 
pozorem, iż przywłaszczam sobie jakieś jego mienie, wychodzącego zatrzymał. Stało się to 
publicznie i w sposób niegodny człowieka, który się tego dopuścił wobec nie zastygłego ciała 
swej  żony. Dobyłem sam ową szkatułkę, nie wiedząc, co w niej jest, okazał się w niej 
formalny testament, ale go zdarłem i odrzuciłem! Nie przyjmę nic, nic nie chcę... Florian 
słuchał zdziwiony i niedowierzający.
   — Tak to było? — zapytał z wolna.
   — Tak jak ci mówię, nic mniej, nic więcej.
   — A cóż pan myślisz począć z sobą... dalej... potem?.
   — Zapewne opuszczę Warszawę.
   — Ale dokądże?
   — Tego jeszcze nie wiem, namyślę się. Pan Florian podumał także chwilę.
   —  Życzliwym jego sługą zawsze będąc, nie wiem, co już radzić  — rzekł. — A król?
   — Król w tej chwili nie ma dosyć siły, by jednego prześladowanego poddanego swego 
wyratował  — odparł pan Adam.
   — Więc kwitujecie z naszego świata i nie myślicie już więcej szczęścia próbować? — 
spytał  Maluta.
   — Nie myślę  — rzekł kasztelan — ale czekajcie! Nie sądźcie, abym znowu tak, 
stchórzywszy, miał uciekać. Zostanę tu jeszcze czas jakiś, pożegnam was, odejdę, gdy wybije 
moja godzina, którą sobie sam naznaczę.
   Wyrazy te wyrzekł z pewnością siebie, która zastanowiła Matulę. Pan Florian domyślał 
się pod nią skrytej jakiejś siły, nie mogąc zrozumieć jej pochodzenia. Spojrzenie badawcze w 
oczy kasztelanowi nic go nie nauczyło; pierwszy raz w tym człowieku dobadawszy się 
energii, spokorniał przed nią. Zwykł był wszelką siłę szanować.
   — Ano tak! — zawołał. — To bardzo dobrze! To wybornie! Należycie, ślicznie! Ja 
zawsze utrzymywałem, że pan kasztelan potrafisz z tego wybrnąć z honorem.
   — I możecie być o mnie spokojni — odparł dum  nie pan Adam. — Potrafię się wyrzec 
wszystkiego i wzgardzić tym, co mi wczoraj wysokiej zdawało się ceny.
   — A nie byłożby innego wyjścia nad wzgardę? — spytał kusiciel z uśmiechem.
   — Nie widzę  — rzekł pan Adam.
   — Chwytając się tych, co ludzi potrzebują  — poddał Maluta.
   — Kogo? Mów jaśniej? Kto mi wyciągnął rękę? Kto mi dał dowód, że nań liczyć mogę?... 
Nikt!
   — No, no, o tym potem, jeszcze może... — zabełkotał Florian — swojego czasu, 
pomówimy.
   Kasztelan obojętnie zamilkł, chłód jego pozorny, ale dobrze odegrany podrażnił Floriana; 
nie rozumiał już nic, widział jakieś nadzieje, których odgadnąć nie umiał, spróbował 
odgrzebywać, zaczepiał w rozmowie o parę rzeczy, o króla, o ambasadorów, ale pan Adam 
milczał posępny.
   — Cóż tu tak waćpan dobrodziej siedzieć będziesz sam w domu — odezwał się w końcu 
— w świat by wynijść należało, jeżeli mi radzić wolno.
   — Po co — zapytał kasztelan.
   — Ano, choćby się rozerwać i czarne myśli rozpędzić.
   — Nim nawet ta, której winienem wszystko, została pogrzebioną?
   — Zdaje mi się, że nie potrzeba, aby go ludzie posądzali oni o żal zbyt weilki, ani o 
stosunki zbyt ścisłe — cicho odpowiedział Maluta.
   Kasztelan ruszył ramionami.
   — Niech sobie myślą i mówią, co chcą! Zostaw mnie pan samemu sobie.
   Słowa te wyrzekłszy z goryczą kasztelan, padł w krzesło, a Maluta, widząc go 
pogrążonym w zadumie, wysunął się po cichu. Był on widocznie wysłanym  szpiegiem na 
zwiady, ale się o niczym nie dowiedział prócz smutku, którego się mógł  łatwo domyślić, nie 
widząc go nawet.
   Chwilę ciszy długą przerwał mały szelest, w którym się  łatwo było dorozumieć 
Jermaszki. Po pierwszej z nim rozmowie kasztelan czuł dlań jakąś ufność, on jeden jaśniejszą 
drogę wśród tych manowców mu wskazywał: zwrócił się do niego, ale oczyma tylko, sługa 
nań także poglądał z niewysłowioną czułością.
   — Panie, ach panie mój — ozwał się po chwili — jedźmy, wracajmy!
   — Pojedziemy, powrócim — rzekł Adam. — Czekaj, wybije godzina, stanie się, czegoś 
chciał; niemiło by mi tylko było, aby sądzili, żem uciekł przed nimi.
   — Niechby się ono sobie myślało, co by chciało — westchnął sługa — a nam co po tym, 
co się tam tym trutniom w głowie kręci!
     Zmilczał pan Adam, a sługa także z pokorą zamilkł i po chwilce znowu się wysunął, 
zostawiając go w samotności, której potrzebował.
   Łatwo się dorozumieć, jakim plotkom i powieściom wypadek w domu kasztelana O... dał 
początek; opowiadano sobie na ucho całą scenę u łoża śmierci, malując ją najjaskrawszymi 
barwami. Otaczający Krystynę najgorliwsi byli w roznoszeniu wiadomości przykrojonych do 
ich usposobień i nie żałowali w nich Adama, którego rolę starano się jak najpoczwarniejszą 
uczynić. A tak niewiele potrzeba, by prawdę nawet zachowując w osnowie, zmienić jej 
znaczenia... Przyjaźniejsi Adamowi milczeli, nie mieli czym zbijać tych baśni. Żona 
tryumfowała.
   Nadszedł dzień pogrzebu Julii, na który nawet zapraszającej karty nie posłano panu 
Adamowi, ale ka—
     reta jego poszła wszakże za żałobnym orszakiem i on sam w niej pojechał, smutny, 
przybity. Widzieli go ciekawi, to dało znowu powód do różnych tłumaczeń i gawęd.
   W ogóle wszystko się teraz odsuwało od Adama; opuszczali go jedni po drugich, a 
staraniem Krystyny pustynia rozszerzała się coraz szerzej, co dzień przekonywał się mocniej, 
że mu już nikt nie pozostał prócz zajadłych nieprzyjaciół i garstki obojętnych. Od śmierci 
Julii nikt do drzwi jego nie zapukał, pan Florian przyszedł raz, chciał wybadać i nie pokazał 
się już więcej.
   Pan Adam siedział w domu, był parę razy w zamku, ale nie miał szczęścia oglądać twarzy 
królewskiej, a na listowne domagania się audiencji król odpisał wprawdzie bilecikiem 
własnoręcznym, obwinąwszy gorzką pigułkę pięknymi słówkami, ale dał mu do zrozumienia, 
że nie mogąc nic zaradzić, nie chce go próżnymi łudzić nadziejami.
   W przypadkowych przechadzkach spotykał ludzi, co mu się z daleka kłaniali, ale wszyscy 
prawie   szybko uchodząc, zdawali się unikać rozmowy i zbliżenia lub znacząco odwracali 
głowę, aby nawet nie oddać ukłonu.
   Pan Adam gorzko się uśmiechał. Rozumiał wreszcie, że mu tu nic nie pozostawało do 
robienia.
   Tak zbiegło kilka tygodni. W gazetach holenderskich ukazał się (bez nazwisk osób 
wprawdzie) opis jego historii i historii miłości Julii do niego, krzywdzący dlań szczególniej i 
widocznie przesłany z Warszawy. Nie wiadomo, czyja ręka podrzuciła mu ten numer niby 
pocztą przesłany, aby poczuł cios. który mu zadano.
   Rozdraźniło to Adama do tego stopnia, że natychmiast ukropem i żółcią napisaną 
odpowiedź przesiał  do tej samej gazety i sowicie opłaciwszy umieszczenie, gdyż takich 
przysmaków druk na uwagę złota okupywać było potrzeba — miał przyjemność czytania 
wkrótce swej odpowiedzi, której liczne egzemplarze sam po Warszawie rozrzucić się starał. 
Nie spodziewano się w obozie przeciwnym, aby mógł tak śmiało wystąpić; artykuł Adama 
podyktowała rozpacz, odsłonił on wiele rzeczy niespodzianych i straszliwą wrzawę wywołał 
między przyjaciółmi Krystyny, która udawała, że o zaczepce wcale nie wiedziała. Adam, nie 
kryjąc się z autorstwem odpowiedzi, zapisał swoją ręką egzemplarz dla żony przeznaczony i 
swoją go zamknął pieczątką.
   Kończył się on tymi słowy: „Smutna to i wstrętliwa historia, której prawdziwy rys 
podajemy dla odparcia zupełnie fałszywych powieści, przez interesowane do ukrycia istotnej 
prawdy osoby rozgłoszonych po dziennikach. Nie dajemy jej obszerniej z dowodami i 
szczegółami tym razem; jest ona zbyt rozciągła i nadto nieprawdopodobna, by nie 
potrzebowała być popartą usprawiedliwiającymi aktami. Jeżeli okoliczności wymagać tego 
będą, aby prawda w całym blasku odkrytą została, a oszczercy zawstydzeni, wydrukujemy ją 
naówczas w Amsterdamie i jesteśmy ku temu przygotowani. Posłuży ona za dowód zepsucia 
społeczeństwa młodego, pełnego życia i gwałtownymi poruszanego namiętnościami itd."
   Nazajutrz po wysłaniu tego numeru gazety holenderskiej do Krystyny pan Adam cały 
dzień spędził samotnie, nikogo do siebie nie kazał wpuszczać, co Jermaszka jak najściślej 
spełnił do wieczora; późno już dosyć, zafrasowany, przyszedł wszakże oznajmić panu, że 
Florian domaga się gwałtownie widzenia z nim koniecznie i bez zwłoki.
   Z tego jednego już wnieść było łatwo, że Maluta,  który wprzódy inne miał rachuby na 
kasztelana, teraz przeszedł do obozu żony i stał się jej narzędziem; zrozumiał to pan Adam, 
lecz postanowił udawać, że się niczego nie domyśla. Istotnie, Krystyna go znowu wyprawiła 
dla wyszpiegowania dalszych zamysłów męża.
   Florian, chcąc się koniecznie do dawnego wkraść zaufania, wszedł pokorny. Domyślał się, 
że pokorą z człowiekiem tak dumnym jak kasztelan wiele w chwili opuszczenia i zaparcia 
przez wszystkich zrobić by było można.
   Skłonił się po staremu bardzo nisko, począł go ściskać, wpatrywać się w jego zbladłe lice, 
użalać nad wymizerowaniem.
   — O, miły Boże, jakże to pan kasztelan wyglądasz! — zawołał  łamiąc ręce. — 
Doprawdy, aż mi strach o jego zdrowie! Trzeba by się przejechać, rozerwać.
   — Nie tylko przejechać, ale wyjechać  — odparł kasztelan. — Jak tylko pokończę, co tu 
jeszcze mam do czynienia, wyruszam.
   — No, a nie można by wiedzieć pokornemu słudze — dokąd?
   — To moja tajemnica.
   — A, jeżeli tajemnica, nawet dla oddanego mu całą duszą człowieka, to się już nie śmiem 
domagać.
   Mimo tego zapewnienia pan Florian wyglądał na dziecko, które dlatego się tylko nie 
napiera i mówi o swej grzeczności, aby mu upragnione dano ciasteczko.
   Oczy jego błądziły po papierach rozrzuconych na stoliku kasztelana i padły zaostrzone 
ciekawością na ów numer gazety, zawierający ustęp, o którym wspominaliśmy.
   — A, a, widzę, że i pan to już masz! — rzekł bio—  rąc w rękę. — Dużo o tym mówią w 
mieście. Cóż pan sądzisz?
   — Rozumiesz, iż zanadto interesowany jestem w tej sprawie, abym bezstronne mógł dać 
zdanie, ale cóż mówią ludzie?
   — Różnie różni: świat jest zawsze rad skandalom... to łakocie.
   — Wywołano to zaczepką nieprzyzwoitą  — rzekł kasztelan — musieli się wyzwani 
bronić, jak mogli. Nie trzeba było wilka wywoływać z lasu.
   — Najwięcej wszystkich intryguje ta w końcu obietnica — dodał, uśmiechając się, pan 
Florian — owej książki całej o... wypadkach już zapomnianych. Miałożby to w istocie przyjść 
do skutku?
   — Dlaczegóżby nie?
   — Więc to nie próżna groźba tylko?
   — A na cóż by się ona przydała?
     Maluta chodził po pokoju, zaglądając po wszystkich kątach niespokojny.
   — Skazałeś się, kochany kasztelanie, na taką samotność  — rzekł w końcu. — Tego, jeśli 
przyjmiesz moją głupią, ale serdeczną radę, nie pochwalę. Chcąc walczyć, potrzeba czoło 
nastawić, a nie kryć się w kącie: to zła rachuba i rzecz sama z siebie denerwująca. Ludzie 
obwiniają zawsze łacniej tych, których nie widzą, którzy się im nie bronią, słuchają jednej 
strony tylko: łatwiej ich nakłonić, niż się zdaje, ale potrzeba na to popracować.
   — Wiem ja to wszystko — rzekł pan Adam— alem" jeszcze na sobie wymóc nie potrafił 
powrócić nieco do tych ludzi, którzy tak łatwo obeszli się i obchodzą beze mnie. Żywej duszy 
nie widziałem, nikt się nawet o mnie dowiedzieć nie przyszedł.
   — A, przepraszam — przerwał Florian — komandor sam mi mówił, że tu parę razy kartę 
wyrzucił.
     — Nic o tym nie wiem.
   — Zdaje mi się, że ten nieokrzesany niedźwiedź litewski, którego kasztelan trzymasz na 
straży, odprawia wiele osób, nie dając nawet o nich znać panu kasztelanowi.
   — To być może, i wdzięczen mu za to jestem, bo ten jeden niedźwiedź mnie kocha.
   Pan Florian się uśmiechnął.
   — Szanowny panie — rzekł słodziuchno — jesteś niesprawiedliwy, nie mówiąc już o 
innych, choćby dla swojego sługi wiernego, jakim ja mam być zaszczyt.
   Kasztelan odpowiedział ust skrzywieniem dwuznacznym, skłonił głowę  — wiedział, co 
trzymać o tym przywiązaniu.
   — Nie śmiałem być zbyt natrętnym, ale w sercu...
   — O, dziękuję, dziękuję ci, kochany panie Florianie!
   — No, a do komandora też nie myślicie choć zajrzeć? Mnie się zdaje, że należałoby, 
wypadało i potrzeba — rzekł Maluta widząc, że oświadczenia i czułości nie idą.
   — Jużcić, zapewne będę z pożegnaniem.
   — Chodźmy dziś, jest mały wieczorek przyjacielski...
   — Jakoś nie mam ochoty.
   — Namawiam, rozrywka, dystrakcja — potrzebne, konieczne.
   — Nie chce mi się.
   — Potrzeba się przemóc.
   — Później... kiedyś... zobaczymy.
   — Będę natrętny — rzekł pan Florian — przyjadę pod wieczór i zabiorę pana gwałtem. 
Leonina zaśpiewa, a tęskni biedaczka po panu.
   — Ja po niej nie.  — Osobliwsza obojętność, tak śliczna, urocza dziewczyna.
   — Serce mam żałobą okryte.
   — Kwiatek na czarnym tle doskonale się wydaje — szepnął z uśmiechem Maluta i 
odchrząknął znacząco.
   — Nie lubię kwiatów, więdną zbyt prędko.
   — Ale pachną i bawią oko.
   Rozmowa się przerwała, ale po kilkakroć uparcie na jeden ją przedmiot naprowadzając, 
pan Florian tak zmęczył kasztelana, że w końcu wymógł na nim obietnicę pojechania tegoż 
dnia do komandora. Słowo, które nareszcie wyrwał gwałtem prawie panu Adamowi, zdawało 
się go cieszyć niepomału, jakby wielkie otrzymane zwycięstwo: zacierał ręce, całował 
kasztelana, dowcipował, uśmiechał się, oświadczał z przyjaźnią niezłomną i wybiegł 
nareszcie, zapowiadając po kilkakrotnie, że wieczorem zajedzie po kochanego kasztelana.
     Nie z wielką ochotą wybierał się na ten wieczór pan Adam, nie chciał się na świat 
pokazywać, wiedział, ile mu to nieprzyjemności sprowadzić mogło, ile osób nieżyczliwych 
spotkać będzie musiał; ale słowo się rzekło, zresztą dziwna jakaś na drobne sprawy objęła go 
obojętność.
   Gdy o umówionej godzinie przybył pan Florian z wysoko i starannie ułożonym tupetem, 
szpadką u boku, w aksamitnym fraczku, w trzewikach na wysokich obcasach, wyglądający 
jakby wzięta z dziennika francuskiego karykatura, kasztelan dał mu się pociągnąć, nie 
opierając się więcej, nie myśląc prawie, co czyni.
   Przed mieszkaniem komandora stały już mnogie powozy, wieczór zapowiadał się bardzo 
świetnie. Gospodarz powitał przybyłego bardzo grzecznie i uprzejmie, troskliwie dopytując o 
jego zdrowie, po czym odciąg—
     nięty zaraz odszedł na stronę. Kasztelan ujrzał się otoczony od dawna mu obcym 
tłumem, którego oczy, zaostrzone ciekawością, ze wszech stron zwracały się na niego. 
Przybrał minę prawie pogardliwą, obojętną, nie myśląc się narzucać nikomu. Może tej 
postawie winien był, że parę figur mniej wybitnych zbliżyło się do niego przez ciekawość. 
Kasztelan mówił głośno i odegrywał dosyć dobrze rolę człowieka, któremu sprawy i ludzie 
dosyć są obojętni — odzywał się o nich niemal z lekceważeniem.
   Po fizjognomiach poznać było łatwo, że jednych to dziwiło, drugich rozdrażniało; 
szeptano po kątach z przekąsem, spoglądano nań wyzywająco; przepływając wszakże po 
kilkakroć te tłumy, kasztelan szczęśliwie się przez nie przebijał, nie zaczepiany wyraźniej po 
drodze; zdawało mu się nawet, że ten wieczór przejdzie dosyć spokojnie i zostawi tylko po 
sobie wspomnienie pierwszego wystąpienia o swej sile, po dłuższej żałobie i odosobnieniu.
   Wśród dosyć licznych gości jeden szczególniej odznaczał się, około którego najwięcej 
skupiali się przytomni, przy którym najpilniej zabiegał gospodarz — cudzoziemiec ogorzały, 
niepiękny, niezbyt już młody, ale ubrany wytwornie, śmiały i gadający za trzech. Spojrzał on 
kilkakroć z ukosa na kasztelana z wyraźną niechęcią i wzgardą: wzrok jego nawet zbyt może 
często zatrzymywał się na nim. Ten człowiek, którego twarzy dawniej gdzieś widzianej 
przypomnieć sobie nie mógł pan Adam, jątrzył go i wyzywać się zdawał— Na próżno 
usiłował przywieść na pamięć, kędy go i kiedy mógł widzieć: drażnił go sobą jak zagadką, 
nie  było się kogo zapytać o niego. Pan Florian, wprowadziwszy na pokoje kasztelana, zaraz 
się jakoś zaszył w kątek i odszukać go już nie było podobna.
   Wzrok pana Adama niespokojnie badał tę twarz, której oczy nawzajem szukać go i 
mierzyć się zdawały. Po kilkakroć usiłował spytać o tego cudzoziemca, którego obejście, 
śmiałość, głośne przechwałki i dowcipy zwabiały nieustannie ciekawych dokoła. 
Postanowiwszy wreszcie mordującą go przebić tajemnice począł szukać kasztelan pana 
Floriana i znalazł zamyślonego, w cieniu, smutnego, z miną stworzenia, które popełniwszy 
psotę jakąś, czuje, że go za nią czekają razy.
   — Dobrze — rzekł  —  żem cię przychwycił nareszcie; mówże mi, co to jest za figura 
nieznośna ten — ten, widzisz go tam, ogorzały jakiś Gaskończyk. Przysiągłbym, że go już 
gdzieś widziałem.
   Francuz stał bardzo blisko, ale Maluta udał naprzód, że go nie widzi, potem — przyparty 
mocniej — zaklął się, że go nie zna, co było zupełnym niepodobieństwem, bo pan Florian 
znał wszystkich: było to jego powołaniem.
   — Jak to? Ty? Ty byś kogo tu nie znał i siedział spokojnie?! — zaśmiał się pan Adam.
     — Ale to nowy jakiś przybysz! Dalipan, nie wiem; chyba pójdę na zwiady.
   To mówiąc wymknął się pan Florian, ale już więcej nie wrócił, a kasztelan, 
zniecierpliwiony, musiał zadać pytanie jednemu ze znajomych, który nazwiska cudzoziemca 
nie pamiętał; wiedział przecie, że od niedawna był w Warszawie, że chciał wstąpić w służbę 
Rzeczypospolitej i że król jegomość niezmiernie go polubił.
   Na tym badaniu przeszedł czas do wieczerzy, która na chwilę tylko poprzedziła grę, 
wkrótce rozpoczętą w salonie białym.
   Kasztelan, który tu parę razy wyszedł wygrany, nie mógł się teraz przyzwoicie uwolnić od 
gry choć niewielkiej i przystąpił z innymi do stolika.
     Zrazu gospodarz sam ciągnął bank, ale po jakimś czasie dozwolił Francuzowi 
przybyłemu zastąpić siebie, aby mógł pokazać pewną w grze modyfikację świeżo przyjętą we 
Francji. Hrabia de St. Géron (gdyż on to był, nie kto inny) wyrzucił na stół tysiąc czerwonych 
złotych i rozpoczął grę.
   Kasztelan, który stał przy stole, wyzwany urągliwym spojrzeniem Francuza, nie mógł się 
powstrzymać od walki: pierwszy raz w życiu żyłka w nim do gry zadrgała, obudziła się chęć 
upokorzenia tego impertynenta, który go widocznie swym wzrokiem i postawą zaczepiał i 
wywoływał. Obliczył myślą to, co miał w domu, i rzucił na kartę pięćset czerwonych złotych.
   Nieznajomy, przypatrzywszy się stawce dziwnie przymrużonymi oczyma, uśmiechnął się 
szydersko, co jeszcze bardziej rozjątrzyło kasztelana: zarumieniony ręką drżącą podsunął swą 
kartę, ale St. Géron udawał jakoś, że jej nie widzi. Po kilku przeciągnięciach karta przegrała, 
Francuz zsunął  pieniądze do kupy, kasztelan nie miał przy sobie więcej gotówki, zerwał się i 
pobiegł do gospodarza.
   — Nie spodziewając się grać  — rzekł do niego — nie wziąłem z sobą więcej nad pięćset 
czerwonych złotych, które już przegrałem: będziesz łaskaw zrobić mi kredyt na drugie tyle?
   — A, z największą chęcią! — zawołał komandor, spiesząc do trzymającego bank, 
któremu coś począł szeptać na ucho.
   Z wielkim podziwieniem pana Adama St. Géron zmierzył go wzrokiem dumnym i 
potrząsł głową, wyraźnie odmawiając kredytu. Komandor pobladły przybiegł do kasztelana.
   — Jestem w rozpaczy — rzekł  — mój chwilowy spólnik odmawia kredytu, nie panu, ale 
z zasady  wszystkim; a ja... — le croiriez—vous, w tej chwili jestem ? sec... Co tu począć?
   Kasztelan zadrżał dotknięty boleśnie, ale się zbliżył do stołu, szukając około niego pana 
Floriana, aby go do domu posłać po pieniądze. Maluty nie było i nikogo znajomego lepiej, do 
którego by się można zwrócić, jechać sam nie mógł, boby to i zbyt wiele czasu zabrało, i 
wyglądało na jakąś ucieczkę: opierając się więc
   o stół, odezwał się głośno do Francuza:
   — Za pozwoleniem, przegrałem pięćset czerwonych złotych: mogę pana prosić o godzinę 
kredytu na sumę równą pierwszej przegranej?
   St. Géron zdawał się zrazu nie chcieć nawet zrozumieć, że się pytanie do niego stosowało, 
potem usta ułożył pogardliwie, potarł czoło i rzekł sucho:
   — Nie mam zwyczaju przy grze dopuszczać kredytu, to za daleko prowadzi; tym mniej 
kredytuję tym, których nie znam... lub — dodał ciszej — co mi są nadto znani.
     Ostatnie słowa wyrzeczone zniżonym głosem wszyscy wszakże usłyszeli, była to wprost 
obraza honoru, kasztelan nie mógł ich puścić bezkarnie.
   — Mości panie — rzekł  — za takie słowa krwią się płaci, ja także nie myślę ich mu 
kredytować!
   — Krwią? — podchwycił Francuz obojętnie. — C'est selon, jeżeli się ma do czynienia z 
ludźmi, których krew naszej jest warta.
   Adam zawrzał i jak stał, garścią kart rzucił Francuzowi w oczy, ale w tejże chwili St. 
Géron rękawiczką swą drasnął go po twarzy.
   Rozruch w mgnieniu oka powstał niesłychany, ale tłum natychmiast rozdzielił 
zwaśnionych, nie dopuszczając starcia, które się gotowało. Francuz krzyczał
   i śmiał się odgrażając, kasztelan miotał jak opętany, chcąc go rozedrzeć natychmiast.
     — Co mi tam waćpanowie mówicie o pojedynku! — krzyczał St. Géron. — Są ludzie, z 
którymi się przecie nie pojedynkuje. Wyzwanie? Nie pojmuję wyzwania tego jegomościa; 
kijem go pachołkom obić każę na rynku i będę miał satysfakcję, ale bić się z nim...
   Słowa te dosyć głośno wyrzeczone do wściekłości przywiodły Adama, który już sam 
potem nie wiedział, jak się znalazł w powozie i pędem odwieziony został do domu w stanie 
ducha, którego odmalować niepodobna: był na pół szalony. Wyrywał sobie włosy z głowy, 
pienił, rzucał się, nabijał pistolety, mierzył nimi w piersi własne, wybiegał na ulicę, nie 
wiedząc co czyni. Jermaszka ledwie go od ostateczności jakiej potrafił utrzymać.
   Nierychło potrafił oprzytomnieć i choć noc była, namyśliwszy się pojechał do mieszkania 
jednego z tych ludzi, którzy z pojedynku czynili rzemiosło i czekali tylko jakiegoś zajścia, 
aby w nim grać rolę pośredników i popleczników więcej dającego.
     Człowiek, do którego udał się kasztelan, słynny był sam z szermierki i strzelania, 
sługiwał dawniej wojskowo we Francji i w Saksonii, a na starość z odwagi swej i znajomości 
praw honorowych uczynił profesję. Nie było spotkania, w którym by pułkownik Ballandier 
nie miał jakiegoś udziału. Z powierzchowności i obyczajów był to pospolity bardzo 
awanturnik, z czerwonym nosem, z wąsami półłokciowymi, suchy, barczysty, ogromny, 
trzymający się prosto, z rękami jak dwie patelnie. Pokorny z możnymi, Ballandier nie robił 
ceremonii z tymi, dla których worka i stosunków nie czuł poszanowania. Historia kasztelana 
już jakimś cudem do niego była doszła, tak że gdy pan Adam dobił się do niego prosząc o 
radę, znalazł go, choć udającego niewiadomość, ale już widocznie uprzedzonego.
   Ballandier przyjął go siedząc na łóżku, rozebrany,
     z krótką fajeczką w ustach, pokryty tylko kołdrą wełnianą, spod której wisiały nogi 
obnażone, muskularne, okryte bliznami i niedźwiedzim włosem. Wyglądał zupełnie na 
Donkiszota.
   — Co począć? — pytasz mnie, panie kasztelanie — rzekł zimno — tu nie ma co robić, 
jutro pójdę do hrabiego spytać, czy przyjmuje pojedynek, a jeśli odmówi?
   — Jeśli odmówi? — podchwycił kasztelan.
   — Możesz go pan kazać obić na ulicy.
   — A on?
   — A on, broniąc się, może panu w łeb strzelić.
   — Jednakże odmówić nie powinien, nie może. Zmusimy go, jest przecie trybunał 
honorowy, przed który go pozwać mam prawo, aby się tłumaczył, dlaczego mi odmawia.
   — Tak jest. Mógłby być urządzony podobny trybunał honorowy — rzekł Ballandier — 
ale wprzódy trzeba się z nim rozmówić. Więc jutro!
     — Nie jutro, ale natychmiast! — odrzekł kasztelan, kładąc rulon studukatowy na 
kolanach pułkownikowi, bo z nim żadnej nie było ceremonii co do oznak wdzięczności: brał, 
co mu dawano, nie marszcząc się wcale. Z tego żył.
   Ballandier podjął rulon, zważył go w dłoni, wsunął pod poduszkę i powoli rzekł zimno:
   — Ano, to i zaraz, jeśli każecie.
   — Czekać będę na odpowiedź u siebie, naprzeciw zamku. Jeżelibyście nie zastali go w 
domu, pojedziecie szukać; jeżeli się zamknie, każecie wybić drzwi na mój rachunek, ja 
odpowiem. Sprawa nie cierpi zwłoki. Trzeba się obmyć, aby brud nie przyrósł!
   Rzuciwszy fajeczkę na stół, pułkownik wsunął ogromne swe łapy w pantofle, obwinął 
kołdrą i począł natychmiast odziewać naprędce.
     — Pułkowniku — zawołał, odchodząc, kasztelan — spraw się tak, jak proszę, a będziesz 
ze mnie rad!
   — Nie wątpię o panu, chciejcie nie wątpić o mnie. Kasztelan, przynagliwszy jeszcze o 
pośpiech swego
   wysłańca, odjechał do domu, ale tu nie spoczął, chodził od okna do drzwi, od drzwi do 
okien, wysyłając sługi, wyglądając z najżywszą niespokojnością powrotu pułkownika.
   Nierychło go się doczekał, a usłyszawszy ciężki i powolny chód jego wybiegł naprzeciw 
aż na wschody.
   — Cożeś zrobił? — zakrzyknął.
   — Czekaj pan — odrzekł Ballandier — chwila cierpliwości, należy mi się najprzód 
szklanka wina.
   Zadzwoniono o wino, Balłandier siadł w fotelu, nogi wyciągnął, głowę spuścił na piersi.
   — Czekam. Cożeś pan zrobił?
   — Otóż nic — odezwał się po długim milczeniu pułkownik. — Ten szaleniec stanowczo 
odmawia nam pojedynku w sposób taki, że nawet słów jego powtórzyć nie mogę: pozostaje 
więc kij, nic więcej!
   — Ale przyczyna?
   — Mówię, że nie potrafię powtórzyć przyczyny. Kasztelan zaciął usta, Balłandier siedział, 
pił ale już
   rozmowy nie było. Do kogo się udać, co począć? Adam nie wiedział już, w głowie mu się 
mąciło i zawracało; z kąta ciemnego patrzał na te boleści Jermaszka i szarpał sobie włosy z 
głowy, nie umiejąc nic na to poradzić. Po długich, gorączkowych rozmysłach kasztelan nagle 
otworzył szkatułkę, wysypał z niej złoto, które brzękło w pole jego sukni, i podszedł, niosąc 
je do pana Balłandier.
   — Patrz — zawołał drżący — jest to wszystko, co mam! Chcesz mi dopomóc, abym się 
pomścił... daję ci...
   — Jest to bardzo piękna rzecz  — odparł awantur—  nik, mierząc kupę okiem chciwym 
— jest to rzecz bardzo piękna, ale gdy idzie o datek i pieniądze, potrzeba rachunku, kochany 
panie. Ile mi tedy pan dać możesz?
   — To, co mam, jest tu przeszło tysiąc dukatów.
   — Cóż to jest tysiąc dukatów? — odparł Ballandier. — Tysiąc dukatów! Procent od 
tysiąca dukatów wynosi, jeśli się nie mylę, pięćdziesiąt, sześćdziesiąt, ja potrzebuję najmniej 
pięćset, żebym żył, a jeśli panu pomogę przeciwko temu człowiekowi, stracę całą moją 
klientelę.
   — Dlaczego?
   — Dlatego, że tu nie o tego jednego kiepskiego Francuza chodzi — odparł rozgrzany 
winem i pobudzony do szczerości pułkownik — tu idzie o całą familią rozjątrzoną na pana, 
której szampionem jest ów Francuz. A jeśli panu było trudno się jej oprzeć, cóż mnie?! 
Pozabijać ich wedle reguł wszystkich do nogi nie mogę: schowaj pan te pieniądze.
   — Cóż mi radzisz? — rzekł kasztelan, dolewając drżącą ręką wina machinalnie, a złoto 
wysypując po stole i po podłodze.
   — Co radzę? Radzę mu jak psu w łeb strzelić, a że to kryminał, zwłaszcza pod bokiem 
króla i sejmu, więc potem z tym złotem, którego niewiele jest, uciekać w świat! Ja od pana 
już grosza nie wezmę więcej i miałbym na sumieniu: trzeba to zebrać skrzętnie na złą 
godzinę! Szczerze mi żal, żem nic nie zrobił, że z tej sprawy z honorem i czysto wyjść nie 
można. Adieu!
   To mówiąc, dopiwszy wino do ostatniej kropelki, Ballandier włożył czapkę na głowę i 
powoli odszedł, a kasztelan pozostał jak wryty w ziemię. Jermaszka, pełzając po podłodze, po 
jednemu zbierał dukaty.
   W parę godzin potem kasztelan otulony płaszczem wymknął się z domu, kryjąc dwa 
pistolety pod połą.  Jermaszka niespokojny wybiegł za nim, śledząc go z dala mimo zakazu.
   Pan Adam błądził zrazu po ulicach bez celu, potem siadł gdzieś w progu kamienicy trąc 
czoło i chodził znowu, i zaglądał w różne miejsca, aż na ostatek, nie wiedząc dobrze, co 
czynić, zapukał do drzwi Leoniny, która mu na myśl przyszła... jak? — sam nie rozumiał.
   Godzina była bardzo spóźniona, ranek prawie, niełatwo dostukał się do bramy, bicie 
wszakże gwałtowne rozbudziło stróżów, a pieniądze pootwierały drzwi i doprowadziły aż do 
mieszkania Włoszki.
   Sługi poprzestraszane niełatwo się zgodziły dać wiedzieć pani o tak niespotykanym 
gościu, któremu zrazu odmówiono przyjęcia. Kasztelan napisał na kartce, że sprawa 
gardłowa, że idzie o życie, i zmusił Leoninę, aby wyszła do salonu. Cała ta scena przeciągnęła 
się do białego rana, bo Włoszka, gdy już postanowiła wyjść, musiała się ubierać, a ubiór 
kobiety, której sen przerwano, która chce być piękną, trwa długo.
   Po nieskończenie długim oczekiwaniu ukazała mu się nareszcie; pan Adam żywo pobiegł 
do niej.
   — Przychodzę do ciebie z dziwną prośbą  — rzekł  — ale powiem ci wszystko w dwóch 
słowach, aby cię długo nie męczyć. Jestem śmiertelnie obrażony przez człowieka, który mi 
najpodlej odmawia zadośćuczynienia. Byłaś dla mnie zawsze dosyć przychylna! Chcesz mi 
dopomóc do zemsty? Tyś Włoszka, ty ją musisz rozumieć?
   — Do zemsty? — spytała, drżąc, kobieta. — Ja panu? W jaki sposób?
   — Najłatwiej — rzekł kasztelan, który widocznie był na pół obłąkany, co z samej myśli, 
jaką powziął, najlepiej się okazywało — oto tak: tyś cudownie piękna, twym wdziękom nikt 
się oprzeć nie potrafi...  Leonina połechtana uśmiechnęła się.
   — A wy? — spytała.
   — A, i ja nim jestem zachwycony, oszalały, ale cóż z moich zachwytów i szałów, ja 
kochać nie mogę, a miłość moja na nic by się nie zdała kobiecie! Chcesz mieć we mnie sługę, 
przyjaciela, opiekuna, a być moim dobroczyńcą?
   — Chcę! Ale jak? — odparła Leonina.
   — Ja ci wskażę człowieka — odrzekł pospiesznie kasztelan — ty go przywabisz, a ja... go 
zabiję!
   Mówiąc te słowa, błysnął dziko oczyma. Włoszka wzięła go za szalonego, porwała się z 
krzesła wystraszona.
   W rozpaczy, z jaką to wyrzekł jako rzecz najnaturalniejszą, z niewinnością dziecka lub 
wariata, było coś przerażającego; przytomny, chłodny człowiek nigdy tak dziko, tak surowo 
nie śmiałby wypowiedzieć swej myśli.
     — Jak to? Chcesz mnie uczynić wspólniczką swej zbrodni?!
   — To będzie kara, nie zbrodnia — odparł kasztelan.
   — Chcesz, by ta krew prysła na mnie, człowiecze?! — wzdrygając się zawołała Włoszka. 
— Jakąż ja rolę w tym grać będę? Zastanów się!
   Kasztelan roześmiał się dziko.
   — Nie chcesz więc? — spytał.
   — Nie mogę.
   — Prawda, chciałem rzeczy niepodobnej. Nie! Zrobimy to inaczej, ja go nie zabiję, ale go 
zmuszę, aby się bił ze mną, a wówczas on mnie zabić może.
   Leonina, przerażona tym szałem, poglądała nań przestraszona, usiłując się go pozbyć.
   — Uspokój się pan na Boga! — rzekła. — Pan mówisz od rzeczy...
   Kasztelan obejrzał się, dzień jasny bił już w okna,
     ruszył ramionami, czuł się znużonym: w płaszczu, jak stał, rzucił się na kanapę i na 
chwilę, jakby omdlały i zdrętwiały, pozostał tak milczący. Włoszka przypatrywała mu się z 
ciekawością i politowaniem, przemówiła doń kilka razy, ale na próżno, stracił był, pogrążony 
w myślach, słuch, przytomność, niemal życie. Litość poruszyła serce kobiece, otarła mu 
skroń, podała wody, poczęła usługiwać, jak umiała, biednemu i dwie łzy błysnęły na jej 
powiekach. W nie zepsutych zupełnie sercach widok nieszczęścia budzi miłosierdzie, w złych 
— szyderstwo tylko i gniew jakiś zwierzęcy.
   Ale pan Adam nie czuł i nie wiedział, co się z nim działo; po długim osłupieniu, nagle 
obudzony blaskiem jasnego dnia, jak przerażony porwał się i wybiegł, nie spojrzawszy na 
Leoninę. Jermaszka, który u drzwi nań czekał, postrzegł, jak się przemknął, i nagonił go 
dopiero zaczajonego w kątku Bramy Krakowskiej, wpartego w ciemny załom muru, z oczyma 
wlepionymi w postacie, które się tędy ku zamkowi przesuwały.
     Chciał on wyciągnąć stąd pana, ale Adam odepchnął go i na tych czatach spędził kilka 
godzin. Warszawa rozbudziła się ze snu, ruch żywy w tej części miasta zastąpił ranną ciszę: 
piesi, jezdni, powozy przeciągali nieustannie mimo kasztelana, którego oczy jednego tylko 
człowieka szukały. Twarz jego stała przed nim ciągle, widział ją jeszcze taką, jaką u stolika 
gry mu się ukazała.
   Około godziny dwunastej od Krakowskiego Przedmieścia nadjechała kareta dosyć znana 
panu Adamowi, bo go nieraz woziła; zobaczywszy powóz, konie i ludzi swej żony, zadrżał i 
rzucił się naprzód.
   W środku, wyświeżony, z kapelusikiem pod pachą siedział sam jeden Francuz, 
uśmiechnięty, z miną zwycięską, widocznie rad z siebie, zdając się marzyć o przyszłych 
powodzeniach. Poglądał w stronę zamko—
     wą, kręcąc wąsika, gdy nagle świsnęło mu coś  żartko około ucha; strząsnął głową, a 
wtem drugi strzał dał się słyszeć i kula, czerwoną plamę zostawiając na czole, na miejscu go 
ubiła. Padł, krwią oblewając powóz, głową na przednie szyby, które roztrzaskał.
   Strzał Adama był trafny, przebił czaszkę i uwiązł w mózgu. Śmierć, jak piorun szybka, 
przerwała różowe marzenia.
   Wielka kupa ludzi otoczyła powóz, który konie spłoszone uniosły aż na plac zamkowy; 
tymczasem zabójca nie postrzeżony wymknął się i gdy marszałkowska straż i pachołkowie 
nadbiegli, już nie było nikogo w bramie. Domyślano się  łatwo sprawcy. Otoczono 
mieszkanie, ale tam nie było go od wieczora i nikt o nim nie wiedział.
   Jermaszka zniknął także.
   Na pokojach królewskich z trwogą rozpowiadano sobie na ucho o wypadku; strzał pod 
bokiem króla, tak blisko zamku, był zbrodnią, która bezkarnie ujść nie mogła.
   Tego wieczora, gdy hrabia St. Géron miał na grę jechać do komandora, jadł obiad u 
Krystyny; rzeczy już były ułożone z góry w ten sposób, aby kasztelan także się tam 
znajdował, aby go do kart wciągnięto i starano o kłótnię, pojedynek lub publiczne 
upokorzenie, które by go zmusiło Warszawę opuścić.
   Hrabia St. Géron bił się doskonale i nie obawiał pierś nadstawić dla pięknej Krystyny, 
która za dopełnioną zemstę ofiarą swej ręki nagrodzić miała. Widzieliśmy, jak rzeczy poszły: 
Francuz był pewien, że mu ujdzie bezkarnie, zdawało się, że Adam nie będzie poszukiwał 
obrazy i ustąpi. Krystyna czekała dosyć niespokojna wieści o obrocie całej sprawy, została u 
siebie w domu  i przechadzając się wielkimi krokami po salonie, wyglądała posłańca, 
oznajmienia, listu przyobiecanego.
   Nie kochała ona Francuza, ale go lubiła bardzo; dowcip jego, chłód, praktyczność 
doskonale się godziły z jej pańską obojętnością, zamiłowaniem szyderstwa i wystygnieniem. 
Nie obawiała się wcale o niego, lękała się tylko, żeby ofiara z rąk jego w jaki sposób się nie 
wyśliznęła, żeby St. Géron nie osłabł, nie przyjął jakiego przeproszenia, układu, nie uląkł 
wśród obcych tej roli zaczepnej, żeby ktoś nie ujął się za Adamem przeciwko zuchwałemu 
cudzoziemcowi. Wszelkie możliwe przypuszczenia czyniąc, spędziła wieczór niespokojnie.
   Godziny płynęły leniwo, nikt nie przychodził; około północy wreszcie nadbiegł młody 
kuzynek Krystyny, któremu zleciła przyniesienie wiadomości o wieczorze u komandora — 
zdyszany i blady.
   — Mówże, co się tam stało? — zawołała, biegnąc przeciw niemu.
   — Stało się  — rzekł paniczyk, który się zasługiwał kuzynce nie bez pewnych 
młodzieńczych nadziei — stała się rzecz okropna. — Hrabia de St. Géron śmiertelną obelgę 
wyrządził  kasztelanowi. Kasztelan rzucił mu w oczy kartami, on na niego rękawiczką, ledwie 
ich tam rozjąć potrafiono i kasztelana do domu gwałtem wyprawić. Wyniesiono go na rękach 
wściekłego, szalonego.
   — Było dużo osób? — zapytała Krystyna.
   — Więcej, niż potrzeba na świadków awantury.
   — Nikt się za kasztelanem nie ujął?
   — Nikt, ale na Francuza oburzeni wszyscy.
   — Cóż się z hrabią stało?
   — Nie wiem, odjechał zmieszany, ale pojedynku odmówił w sposób okrutny. — Krystyna 
zamyśliła się chmurno.
   — Biegnij mi zaraz dowiedzieć się, co się z nim sta—  ło! — zawołała. — Nie powracaj 
mi bez niego! Niech tu przyjdzie, potrzebuję się z nim widzieć!
   Chłopak, którym piękna kuzynka miotała, jak chciała, znając nad nim władzę, poleciał na 
skręcenie karku, chociaż ani wiedział, gdzie Francuza po nocy wśród Warszawy, jak igły w 
stogu siana, szukać będzie i znaleźć potrafi. Ale młodość ma instynkta szczególne i jakąś 
opiekę losu nad sobą; kuzynek niedaleko odjechawszy zetknął się zaraz w ulicy z hrabią St. 
Géron, przyczepił się do niego jak pijawka i nie dał mu pokoju, dopóki go do Krystyny nie 
przywiózł.
   Zastali ją jeszcze ubraną, choć noc była późna, zawsze chodzącą po sali i niespokojną. 
Hrabia wszedł sam, a młody chłopak na dany znak posłuszny zbiegł na dół do wyznaczonego 
mu pokoiku oczekiwać na rozkazy swej pani. Biedny wyrostek był niewolnikiem jej 
wdzięków, ona robiła sobie zeń posłuszne swych intryg narzędzie.
   Gdy się ujrzeli sami, hrabia zbliżył się do Krystyny i rzekł:
     — Spełniłem twe rozkazy, sprawa była gorąca, ale po niej kasztelan oczu już nigdzie 
pokazać nie może.
   — Jakże się to stało? Mów!
   Usiadła, wskazała mu miejsce tuż przy sobie, a gdy St. Géron opowiadał z 
przechwałkami, słuchała go z zarumienionymi policzkami, radość malowała się na jej twarzy, 
zdjęła powoli pierścionek z ręki i podała mu go, gdy dokończył.
   — Oto mój pierścień i ręka — rzekła. — Jestem twoją, dziękuję.
   Hrabia upadł do nóg z żywością wielką i na dany znak powstał równie szybko. Krystyna 
nie miała czasu na czułości, których zresztą znała formę i wartość, nie smakowała w nich 
uważając za stratę czasu, spieszyła
     badać dalej, nienasycona będąc szczegółów najdrobniejszych wypadku. Twarz jej 
promieniała.
   Francuz też coraz był widoczniej tryumfujący, choć popisując się i przechwalając tym 
wielkim czynem, czuł trochę niepokoju o następstwa dalsze, ale się z tym krył i brawował.
   — Ale kasztelan? Jak uważałeś? Przerażony? Przybity? — spytała żona.
   — Nie tyle, ilem się spodziewał, ale wściekły. Zdaje mi się i taić nie potrzebuję 
przekonania, że na tym nie koniec, będzie się pewnie próbował podnieść lub zemścić: czekam 
na to.
   — O, nie! — Znam go — odparła ze wzgardą kobieta. — Uciecze, jest tchórz i podły, a 
zgody żadnej proszę nie przyjmować.
   Po krótkiej rozmowie rozstali się: Francuz pojechał do swego mieszkania z dodanym 
sobie dla straży młodym chłopcem, który odraportował, że go zdrowego i całego do domu 
odwiózł.
   Wkrótce po odejściu kuzynka zjawił się, przemocą wcisnąwszy do hrabiego, Ballandier. 
Krystyna nic o tym już nie wiedziała.
   Nazajutrz rano, z jej rozkazu, St. Géron miał  żądać u króla audiencji, przed którą 
przyjaciele Stanisława Augusta powinni byli przygotować i uprzedzić go; tu Francuz miał się 
wytłumaczyć ze swego postępowania. Właśnie na drodze do zamku spotkała go kula 
kasztelana, której się wcale jakoś nie zdawał spodziewać.
   Krwawego trupa z powozem razem zawieziono sprzed zamku do domu, w którym stał.
   Krystyna po bezsennej nocy już była ubraną i gotową wyjeżdżać na miasto dla dalszego 
popierania sprawy nieubłaganej zemsty, gdy z włosem rozczochranym, w sukniach naprędce 
narzuconych wpadł do jej salonu młody kuzynek.  — Ciociu — zawołał z daleka z 
pośpiechem dziecięcia — nieszczęście!
   — Cóż takiego? — spytała. — Pewnie stłukłeś wazon japoński?
   — A, nie godzi się  żartować! Coś okropnego się stało, słowa mi mrą na ustach! — ze 
łzami w oczach dodał chłopak, załamując dłonie. — Coś okropnego, najokropniejszego!
   — No to mów, a nie cedź po kropli! Cóż się stało?! — tupiąc nogą, spytała Krystyna.
   — Ciociu, nie śmiem.
   — Po cóżeś przyszedł? Nie męcz mnie, mów!
   — Hrabia St. Géron...
   — Co hrabiemu?
   — Zabity.
   Nad wszelkie przewidywanie ten piorun, który powinien był ją uderzyć ciosem 
śmiertelnym, nie sprawił żadnego prawie wrażenia; Krystyna pobladła nieco i spytała żywo:
     — Czy schwytano zabójcę?
   — Nie.
   Stała chwilę zamyślona, zagryzła wargi, zmarszczyła czoło i zadumała się głęboko, jakby 
nieprzytomna, spojrzała na palec, z którego wczoraj jeszcze zdjęła dla niego pierścionek, 
podniosła głowę powoli i spytała:
   — Gdzież i jak się to stało?
   — Hrabia St. Géron jechał do króla, gdy w Krakowskiej Bramie spotkał go strzał celny. 
Kula ugodziła w sam środek czoła — padł na miejscu, druga strzaskała okno i ścianę w 
powozie.
   — Nigdym się nie spodziewała, żeby tak dobrze strzelał  — odpowiedziała zimno 
Krystyna. — Szkoda tego poczciwego Francuza. Ale cóż mówią? Czy szukają, czy gonią 
zabójcę?
   — Szukano i nie znaleziono. Mówią, że widziano
     kasztelana w zasadzce, że to on strzelił, że potem uszedł zaraz w oczach wszystkich, ale 
go nikt wstrzymać nie śmiał.
   — Tchórze! — zawołała kobieta, ruszając ramionami z pogardą. — Cóż mówią? Co 
mówią?
   — Przyznam się cioci, że ci, z którymi rozmawiałem, wszyscy zgodnie powiadają, iż 
kasztelan był w swym prawie, bo Francuz pojedynku ofiarowanego mu nie przyjął.
   Kasztelanowa potrzęsła głową, znać było gniew, który na twarz jej wytrysnął rumieńcem.
   — Głupcy! — zawołała. — Biedny St. Géron! Żal mi go...
   Tyle było słów mowy pogrzebowej po zmarłym słudze i przyjacielu. Kasztelanowa 
zniosła tę  śmierć bardzo stoicznie, żal jej było nieco pięknego solitera, który był oprawny w 
pierścień oddany wczoraj Francuzowi, klejnotu familijnego ofiarowanego z pośpiechem 
wdzięcznego. serca, ale później mającego się zamienić; teraz z trupa i trumny trudno go było 
wyrwać nazad.
     Łatwiej było zresztą o drugiego St. Géron niż o taki piękny brylant.
   Zamyślona wyszła do swego pokoju.
   „Bądź co bądź  — rzekła w duchu po namyśle — wszystko to jeszcze nie tak bardzo źle 
się składa: Francuz na męża mógł być nie bardzo dogodnym. Kasztelan żyje, ale jest już tak, 
jakby go na świecie nie było. Szkoda tylko, że przy ukrywaniu się jego rozwód może się 
przewlekać. Zbytniej czułości dla zabitego okazywać nie mogę. Tym lepiej, byłoby mnie to 
męczyło. Nadto widoczną  łzy uczyniłyby moją rolę i jego... Pojadę do miasta... posłucham."
   Zadzwoniła o powóz i konie stały na zawołanie.
   Usiadła do karety z twarzą pogodną i kazała się wieźć z kolei po znajomych sobie 
paniach, ułożyła na—
     wet po drodze, jak tę całą historię w opowiadaniach przedstawiać miała.
   Chciała dać do zrozumienia, że St. Géron z panem Adamem znali się jeszcze z Francji i 
mieli do siebie dawną urazę... o jakąś tancerkę, sławną piękność teatralną.
   Na wieczerzy u pani hetmanowej polnej, gdzie cały czas o tym tylko jednym mówiono, 
była i kasztelanowa: dopilnowała się dobrze, aby w oczach ciekawych widzów wszelkie 
posądzenie o jaki udział w tej sprawie odepchnąć  — i wyszła z próby zwycięsko. W istocie, 
patrząc na nią niepodobna się było domyślać, że straciła narzeczonego, śmiała się szczerze, a 
białe jej ząbki z koralowych ustek świeciły tak wdzięcznie! Cały zresztą wieczór służył jej 
ładny siostrzeńczyk, dla którego okazywała wielką, może przesadzoną czułość i troskliwość. 
Chłopcu paliła się głowa, nie domyślał się nawet, że był konduktorem do odciągnienia 
podejrzeń użytym.
     Na wybrzeżu lasów, które naówczas dokoła niemal otaczały Warszawę szerszym daleko 
pasem zielonym niż dziś, stała jedna z rzadkich porządniejszych gospód Pod Kogutkiem, na 
trakcie ku Siedlcom wiodącym.
   Otaczający ją krajobraz nosił tę cechę smutku, którą w naturze przybiera każda okolica 
płaska, ciaśniejszym horyzontem zamknięta. Jest w niej coś klasztornego, więziennego, 
tęsknego, co dla skołatanych życiem wystarczyć może, ale młodszą wyobraźnię przeraża 
niewolą i ciąży nad całym brzemieniem zawodów, zapór i trudności żywota. Patrząc na ten 
kraj tak ciasny, tak szczelnie zewsząd zaparty, taki niemy i ponury, mimowolnie przychodzi 
na myśl, iż taka jak on będzie i być musi dola człowieka, choćby w niej stały pałace,
     zamki i świątynie. W istocie, nic tej tęsknoty rozwiać' nie jest w stanie: ani dzieła ręki 
ludzkiej, ani praca nad przeistoczeniem tego kraju na wspomnienie weselszych, na ich wzory. 
Owa Placencja pod Kodniem i Arkadia w Sochaczewskim są tego najlepszymi dowodami. Na 
próżno tu gromadzić wszystko, co przypomina Włochy: bez słońca włoskiego, bez tamtego 
powietrza, bez gór i morza, bez tych barw, które tysiąc zwierciadeł odbija, mnoży i miesza w 
paletę niesłychanego bogactwa i rozmaitości — nikt nie stworzy włoskiego krajobrazu. 
Wśród gór, skał, przy szumie fal rozbijających się o brzegi — wszystko wyzywa do życia; do 
ruchu, do szukania czegoś choćby poza szrankami dróg powszednich; tu wszystko więzi, 
przykuwa i mówić się zdaje: „Nie masz iść po co, wszędzie jedno cię spotka — grób... a tu 
spoczniesz ciszej i nikt twych kości nie poruszy."
   Pomimo że dokoła austerii murowanej wycięto już sporo lasu, wytrzebiono wiele pola 
obrzuconego płotami z kołów sosnowych, choć przy murze świecił się ogródek, wśród cebuli 
i kartofli jaśniejący malwami i astrami, nie było tu wiele weselej jak w lesie.
   Szedł tędy trakt wielki i gospoda Pod Kogutkiem równie jak uprzejmy jej gospodarz, 
stary, siwobrody Mejer, dobrze byli i daleko znani, na wiele mil dokoła. Wszystkie furmanki 
dążyły tu na noclegi i ślady ich szeroko pod gospodą były widoczne w wygasłych ogniskach, 
w szczątkach siana i słomy, które kozy i krowy po odjeździe gości skrzętnie dogryzały. 
Ziemia ubita szeroko, drzagzi połamanych kół i osi, pozostałości wozów i popasów 
świadczyły, że wiele więcej przybywało tu gości, niż się w gospodzie pomieścić mogło. 
Arendarz też opłacał kilka tysięcy rocznie suchej raty, oprócz cukru, kawy i mięsa, które 
tytułem porękawicznego do spiżarni i apteczki jejmościnej  dostarczał. Dobrze jeszcze 
wychodził na dzierżawie i miano go za bogatego.
   Pańskie też dwory ciągnących z Warszawy i do Warszawy magnatów dążyły zawsze Pod 
Kogutka na noclegi, rachując na parę porządnych stancji osobnych, umyślnie utrzymywanych 
dla gości, na niektóre zapasy gospody i usłużność starego Mejera, który znał niemal całą 
arystokrację polską osobiście, nieraz z księciem jenerałem rozmawiał, nieraz pana hetmana 
przyjmował, a nawet miał szczęście podawać jego królewskiej mości chleb i sól na srebrnej 
tacy, gdy Stanisław August, zaproszony do Siedlec, przejeżdżał tędy i tu sobie kawę podać 
kazał Pod Kogutkiem.
   Owe dwie izby gościnne, w których Stanisław Poniatowski przez pół godziny 
odpoczywał, zwano nawet pospolicie pokojami królewskimi, a Mejer, dostawszy sobie 
sztychowany przez Foligne'a wizerunek króla, oprawił go za szkło i zawiesił w pierwszym 
pokoju, uprosiwszy sekretarza pani hetmanowej, aby mu datę bytności u spodu pięknie 
wykaligrafował.
     Każdy z gości dowiadywał się tego, że miał szczęście spoczywać pod dachem 
uświęconym pamiątką wielkich odwiedzin. Pod ścianą stał nakryty serwetą wzorzystą ten sam 
stolik, na którym jego królewska mość pił kawę, rozlana trocha czarnego płynu pozostała 
wspomnieniem przyjemnym, o autentyczności faktu świadczącym. Wszystkie szczegóły tego 
pamiętnego poranka Mejer, pani Mejerowa, syn jego Dawid, córka Ruchla (którą król pod 
brodę pogłaskał, bo była bardzo ładna), po części nawet służba gospody umieli na pamięć. 
Redaktorem urzędowej relacji był sam pan Mejer, który najmniejszego szczegółu nie 
pominął: mówił nawet, jaki był stan powietrza... skąd wiał wiatr, gdzie królewskie stanęły 
powozy, jak król nieco się, wysiadając, na śliskim stopniu ośliznął, jak wszedł schylając 
głowę
     przez drzwi dla ostrożności zbytecznej, w czym był tego dnia ubrany, o co pytał i jak mu 
odpowiedziano.
   Powtarzając to opowiadanie wszystkim po tysiąc razy, Mejer nauczył się go na pamięć i 
stało się ono tradycją miejscową, której tekst zupełny na nieszczęście zaginął, a doszły nas 
tylko nieforemne ułamki, tak jak Cyceronowskich ksiąg De Republika.
   Mejer był człowiekiem uczciwym, poważnym i rozsądnym, żył  życiem kraju, a jaśniej 
może w jego sprawach widział niż wielu, co od niego wyżej stali; musiał wszakże swą 
mądrość zachować przy sobie, bo dawać rady nie było bezpiecznie ani być rozsądniejszym 
nad drugich.
   Dnia tego, gdy zajrzeliśmy Pod Kogutka, chmurno było i wilgotno, właśnie jak owego 
ranka, gdy król jegomość raczył tu zstąpić na kawę; horyzont cały zaciągniony był szarymi 
chmurami, zbierało się na długi deszcz, bo to jakoś miało się ku pełni. Mejer po śniadaniu 
wyszedł na próg, ręce włożył za pas i myślał czegoś zadumany, patrząc na drogę od lasów i 
Warszawy, gdy ujrzał dwa powozy zbliżające się ku gospodzie. Jednym z nich była żółta 
bomba, bardzo paradna i świeża, drugim koczyk lekki, musztardowy. Gospodarz znał na okół 
wszystkie ekwipaże sąsiedzkie, ale te widział po raz pierwszy i na próżno starał się odgadnąć, 
kogo by mu one niosły.
   Wiedział dobrze, że z tej strony jadąc, pominąć go nie mogą, bo od Kogutka do 
najbliższej karczmy, w której jako tako odpocząć koniom było można, liczono cztery dobre 
mile drogą w części piaszczystą; jakoż oba powozy zatrzymały się przed wrotami, lokaj 
impetycznie przyskoczył domagać się pokojów.
   — Jest tylko jeden — rzekł Mejer wskazując ręką w głąb gospody.
   — Jak? Tylko jeden? Powinno być dwa!  — No, a jest tylko jeden.
   — A kiedy w karczmie niczyich koni i powozu nie widać?
   — No, ale pokój jest tylko jeden — rzekł flegmatycznie Żyd.
   — Ja potrzebuję dwa.
   — A cóż ja na to poradzę?
   — Któż zajmuje drugi pokój?
   — A wa! Kto, to moja rzecz, ale jest tylko jeden! — zawołał raz jeszcze arendarz.
   — To pojedziemy dalej.
   — Ano! To jedźcie z Bogiem dalej! — odpowiedział Mejer, ruszając ramionami i wcale 
nie zdając się  żałować ani żółtej bomby, ani musztardowego koczyka.
   Sługa pobiegł do powozu, nic nie rzekłszy, a wkrótce z pierwszego z nich wysiadła czarno 
ubrana kobieta, z drugiego dwóch mężczyzn.
     Razem poszli zająć jedyny pokój z portretem króla jegomości, a słudzy wzięli się 
natychmiast do przygotowywania śniadania dla jaśnie państwa. Widoczne było, że to 
wszystko jechało z Warszawy, bo przybory kuchenne, zapasy spiżarniane wykwintne, różne 
wymyślne przysmaki pochodziły ze składów stołecznych i znamionowały ludzi przywykłych 
do wygód, którzy się obawiali, aby im na wsi nie zbrakło nałogowych tych pieszczotek.
   Drzwi tylko drewniane dosyć nieszczelne przedzielały tę izbę obszerniejszą, królewską 
zwaną, od bocznego o jednym oknie alkierzyka, który był szczelnie wewnątrz na zaszczepkę 
zamknięty.
   Goście, którzy tu weszli, obejrzeli naprzód cały pokój skarżąc się na zatęchłe w nim 
powietrze i na jakiś zapach dziwny lekarstw, który tu panował; potem poszli aż przez 
szczeliny drzwi zaglądać do alkierza, ale do nich przypierał właśnie tapczan zasłany 
kilimkiem,
     a przez szpary widać tylko było ciemności drugiej izby, z której oddech ciężki i stękanie 
dochodziły.
   Ten bolesny jakiś głos, powracający jak bicie pulsu, ciężki jakby symptom niespokojnego 
snu gorączkowego w wielkiej boleści, kazał się u drzwi domyślać chorego. Przybyli wpadli 
na domysł, do gospodarza rozpytywać, bo się naówczas lękano morowego powietrza, które 
grasowało na Ukrainie około Bałty.
   Mejer ruszył tylko ramionami i nic nie odpowiedział nawet.
   W chwili gdy powozy zaszły i krzątać się  żywiej po karczmie poczęto, ze drzwi alkierza 
nagle otwartych wyjrzała głowa z dziwnie rozczochranym, sterczącym na niej włosem; ale 
rzuciwszy spojrzenie bardzo szybkie, zamknęła za sobą i na haczyk je zaryglowała.
   W przejezdnych, o których Mejer, częstując szabasówką ludzi, zręcznie a powoli 
rozpytywał się woźniców i lokajów, łatwo nam będzie poznać panią kasztelanową, pana 
Floriana Malutę i młodego kuzyna, nieodstępnego jej towarzysza. Jechali oni wszyscy do 
dóbr pani, więcej dla uniknienia na czas jakiś Warszawy, w której od zniknienia pana Adama 
jakoś z ukosa i kwaśno na panią Krystynę patrzano, niżeli dla interesów, choć sama pani tak 
utrzymywała.
   Chciano się też nieco rozwiedzieć o panu kasztelanie, który po zabiciu Francuza wpadł 
jak w wodę; Krystyna, choć niewiele ucierpiała na tych wszystkich przygodach, mimowolnie 
jednak była nimi dotknięta: wiele miała zmartwień z tego powodu, straciła dużo świeżości. 
Nie wyrzekła się wszakże projektu zamążpójścia, a właśnie stał na przeszkodzie znikły 
małżonek, którego potrzeba było koniecznie odszukać, bo bez niego lub dowodów jego 
śmierci rozwód był niepodobieństwem.
   Kasztelanowa zostawała w tym jakimś wątpliwym  położeniu ni wdowy, ni rozwódki, ni 
mężatki. To szczególniej skłaniało ją do zarządzenia pilnych poszukiwań męża, których 
podejmował się pan Florian, i dlatego on pani Krystynie towarzyszył. Młody chłopak, zawsze 
mocno zakochany w cioci, która wyśmienicie mogłaby była być jego matką, pędził za nią; 
miał w niej ideał pierwszej, wcale nie platonicznej miłości i ofiarował się na usługi w 
wiejskiej zaciszy, pod pozorem odwiedzenia dalszej rodziny.
   Pani kasztelanowa jechała ani smutna, ani wesoła: drażniło ją to nieznośne położenie i nie 
nasycona jeszcze zemsta; ale z pogodą na twarzy godziła się z nieodzownymi ciężarami 
żywota i nie straciła ani apetytu, ani snu dla tych fraszek. Gdy w królewskiej komnacie 
zastawiono śniadanie, przez drzwi owe, w alkierzu wśród ciszy i mroku odgrywała się inna 
wcale scena tegoż samego dramatu.
   W ubogiej izdebce, której całym sprzętem były stół, tapczan i ława, z oknem na wpół 
okiennicą przymkniętym, szare tylko światło dnia niepogodnego przypuszczającym, na 
tapczanie sianem i płaszczem narzuconym leżał człowiek chory z głową w górę zwróconą, z 
otwartymi, gorączką spalonymi ustami; na kominku palił się maleńki ogieniek, przy którym 
sługa siedząc w kuczki coś z wielką troskliwością w garnuszku gotował. Na stole, na ławie, 
na podłodze rozrzucone były drobne tłumoczki i węzełki podróżne, świadczące, że 
niespodziewanie choroba wędrowca wśród drogi schwyciła.
   Czytelnik łatwo się domyśli, że chorym tym był pan Adam, który po dokonanym 
zabójstwie na hrabi St. Géron uszedł pieszo ze stolicy razem ze swym nieodstępnym 
Jermaszką. Rozgrzany gorączką, z początku biegł nie wiedząc, dokąd i gdzie idzie, czuł w 
sobie niesłychaną siłę; błąkanie się po lasach, głód i chłód, niedostatek, trudność ukrycia się 
złamały go wszakże  prędko i gdy w końcu dobili się do karczmy Pod Kogutkiem, kasztelan 
już dalej iść nie mógł  — Jermaszka wyprosił mu tu kątek dla spoczynku.
   Zaledwie legł na łożu, z którego za kilka godzin wstać się spodziewał, już z niego powstać 
nie mógł pan kasztelan: dostał silnej gorączki, trzeba go było dzień i noc pilnować, zdając 
kurację na naturę, gdyż doktora nie zdawało się bezpiecznym wzywać Jermaszce, aby nie 
ściągnąć oka i nie zdradzić zbiega, na którym poszukiwano pod bokiem króla popełnionego 
morderstwa.
   Tajenie wszakże dłuższe przed gospodarzem było niemożliwe. Jermaszka zeznał 
uczciwemu Mejerowi przykre położenie i nazwisko kasztelana, gdyż inaczej gospodarz nie 
byłby się zgodził na przyjęcie pod swój dach nie znanego i podejrzanego włóczęgi. 
Szczęściem, Mejer dobrze niegdyś znał ojca kasztelana, a całe opowiadanie taką było 
napiętnowane prawdą, że Żyd ulitowawszy się odstąpił alkierza i ofiarował pomoc, jaką tylko 
w tym ustroniu znaleźć było podobna. Co więcej, Mejer wziął na siebie sprowadzenie lekarza, 
który przejeżdżał właśnie z Warszawy do pani hetmanowej do Siedlec, splótłszy mu jakąś 
bajeczkę dla pokrycia istotnego położenia chorego. Lekarz ów, jeden ze sławnych praktyków 
stolicy, raczył zajrzeć do alkierza, obejrzał chorego i zawyrokował, że wypoczynek i dieta 
będą dostatecznym lekarstwem, że choroba mogłaby być śmiertelną, ale nią jeszcze nie jest, a 
pomoc lekarska nie jest nieodbita, gdyż w uzdrowieniu siły natury największą tu rolę grać 
muszą.
   Na zdanie to wpłynął może ubogi tapczan i odzież chorego, bo natura w ogóle leczy 
bardzo dobrze tylko tych, którzy za inne leki płacić nie mogą; na nią więc zdaje się pacjentów 
niezdatnych do troskliwszej kuracji fakultetu.
   Pomimo tych obietnic pocieszających starego Niemca,  kasztelan od dni już kilkunastu 
leżał bez wielkiego polepszenia, ledwie biorąc w usta trochę rosołu, który dlań sam Jermaszka 
gotował, wpół  śpiący, a ciągle przez sen domagając się wody, palony jakąś wewnętrzną 
gorączką. Niekiedy w nocy trochę majaczył, zrywał się i miewał jakieś widzenia ojca i matki, 
Julii, zabitego Francuza, porzuconej żony; odzywał się do nich, oburzał, gniewał i nierychło 
potem, ukołysany przez Jermaszkę, uspokajał się i usypiał znowu. Paroksyzmy tych krzyków 
i widzeń stawały się coraz rzadsze, w miarę jak słabł, a ostatnich dwóch dni kończyły się na 
niewyraźnym bełkotaniu, w którym co chwila powracało jedno: — pić! — goreję! — pić! — 
wody!
   Jermaszka miał przegotowaną wodę, bo ówczesna medycyna, nawet popularna, 
wzbraniała czystej i świeżej; poił go więc przestarzałą, ciepłą która nie koiła pragnienia, ale 
też zaszkodzić nie mogła. Można sobie wystawić przestrach poczciwego sługi, gdy 
usłyszawszy w sieniach szelest, wyjrzał i poznał ludzi kasztelanowej, swoich prześladowców, 
pana Floriana, konie i powozy... Zamknął co najrychlej drzwi, zaszczepnął je i przysiadł 
drżący u komina modląc się, aby przytomność ich w karczmie jakim przypadkiem się nie 
wydała. Kasztelan mógł krzyknąć ze snu, po głosie łatwo by go poznano, a wówczas... Bóg 
wie, co by mu zagrozić mogło. Na wszelki wypadek Jermaszka postawił przy stole kij 
podróżny okuty, z którym do Warszawy przywędrował; władnął on nim potężnie — 
postanowił on nie otwierać ani się odzywać, ani wychodzić przez cały ciąg trwania popasu.
   Na nieszczęście, kasztelan leżał przy samych drzwiach, a najlżejszy okrzyk jego mógł być 
w sąsiedniej izbie słyszany, gdy z drugiej strony znany i nienawistny mu głos żony dojść go 
mógł, obudzić i przywieść do szału. Nie dziw więc, że Jermaszka, przed garnkiem rosołu  
klęczący z założonymi rękami, cały we łzach się modlił spoglądając to na swego pana 
oddychającego ciężko, to na kij ów okuty.
   Ale od drzwi, przez które słychać było jęki, odsunęli się podróżni ze strachu morowej 
zarazy i choroby jakiej niebezpiecznej, a kasztelanowa dotąd jakoś dosyć cicho gadała. Że 
jednak posłyszany ów ciężki oddech przerażał zwłaszcza pana Floriana i troskliwego o życie i 
zdrowie swego bóstwa kuzynka — wezwano do śledztwa gospodarza Mejera.
   Obyczaj też wymagał, aby arendarz dostojniejszych gości osobiście witał. Wszedł 
wezwany starzec w atłasowym żupanie okładanym aksamitem, z założoną za czarny pas 
chustką barwistą, w jarmułce wysokiej nowej, którą zdjął witając piękną panią.
   — Mówiono mi — odezwała się kasztelanowa zbliżając się do niego —  że tu u waćpana 
goście znakomici stają, a widzę, że jedną tylko masz stancję, i to jeszcze przeze drzwi jakiś 
tam chory jęczy...
     Mejer już był wszystko zbadał, a wielu się rzeczy domyślił; odkłonił się pięknie i począł 
nie odpowiadając zrazu na pytanie:
   — Proszę jaśnie pani, wszakże i samego króla jegomości miałem tu szczęście mieć u 
siebie... — I wskazał na portret. — Jaśnie wielmożna hetmanowa odpoczywa tu zawsze, 
książę jenerał, ile razy jedzie, nie pominie starego Mejera, księżna wojewodzicowa 
Mścisławska, książę marszałek litewski.
   — Ale zapewne dla nich masz waćpan obie izby wolne, a dla mnie jest tylko jedna... Któż 
tam zajmuje tę drugą!
   W drugiej leży znajomy mój szlachcic, ubogi, który z przeziębienia w drodze ciężkiej 
febry dostał.
   — Ale czyż tylko febry? — zapytał kuzynek niespokojnie.
     — Już proszę wierzyć, że tu żadnej innej choroby, broń Boże, jakiej niebezpiecznej nie 
ma — odpowiedził Mejer kładąc rękę na piersi — mam—ci ja też  żonę i dzieci, tobym się 
przecie o własną skórę troszczył.
   — Ale bo ten człowiek dyszy jak w największej gorączce — przerwał pan Florian.
   — No, bo ma ciężką gorączkę  — rzekł  Żyd. — Co dziwnego?
   — Więc po co go tu trzymacie? — spytała kasztelanowa.
   — Albo to się godzi chorego wyrzucić? — zapytał Mejer. — To ani u was, ani u nas nie 
wolno.
   Zawstydzona nieco kasztelanowa wzgardliwie oddęła piękne usteczka, kuzynek się 
namarszczył, a pan Florian głową pokiwał. Rozmowa na tym się skończyła, Mejer skłonił się 
i wyszedł poważnie, uchylając jarmułki; towarzystwo siadło do przygotowanego obiadu, 
który wpół gotowy przywiozło już z sobą.
     Był nawet dosyć wytworny, a wino co się zowie dobre, gdyż kasztelanowa nieobojętną 
być poczynała na kuchnię. W pół uczty też humory znacznie się poprawiły, usta rozwiązały i 
śmiano się dosyć ochoczo, gdy— nagle zza drzwi dał się słyszeć krzyk i westchnienie razem 
tak straszliwe, tak bolesne, tak głośne, że wszyscy porwali się z miejsc. Kasztelanowa 
pobladła i trząść się poczęła, Florian skoczył do drzwi, a kuzynek ręce rozciągnął, jakby 
chciał skarb swój otoczyć i ratować.
   — A, to ten chory nieznośny! — zawołała, ochłonąwszy nieco, kasztelanowa, spoglądając 
na pana Floriana, który stał jeszcze w progu drżący i wylękły. — To ten szlachcic chory!
   Dźwięk tego głosu dziwnie przypomniał Krystynie męża, a panu Florianowi znajomego i 
przyjaciela tak silnie, iż Maluta wyszedł zaraz na zwiady; miał wielkie
     podejrzenie, a choć się z nim kasztelanowej nie zwierzył, porozumieli się oczyma.
   Wszedł Maluta naprzeciw do izby gospodarza z mocnym postanowieniem dobadania się 
prawdy, ale trafił na człowieka równie jak on kutego na cztery nogi i wytrawnego.
   — Jakąś to tam dziwną febrę ma ten człowiek — rzekł do Mejera — bo krzyczy z 
gorączki. Ja się trochę na medycynie znam, może bym mu co poradził, a te jęki nam obiadu 
spokojnie zjeść nie dają.
   Mejer zwąchał, o co chodziło.
   — A, co nam tam do tego starego szlachcica — rzekł obojętnie. — To człowiek już wcale 
niemłody i schorzały, kto wie, co z niego będzie; jemu już podobno ani wy, ani żaden doktor 
nie pomoże.
   — Co? Tak stary — spytał ciekawie Maluta.
   — Dosyć stary, a jeszcze gorzej schorzały — odparł Żyd poufnie — i biedny: ma przy 
sobie tylko jednego młodego chłopaczka. Posłałem już do familii, aby go stąd wzięli, żeby mu 
się tu nie zmarło, bo trup w karczmie na długo odstręcza gości.
   Kłamstwa te z taką pozorną naiwnością wypowiedział stary Żyd, że pan Florian zupełnie 
stropiony odszedł, pewnym będąc iż się omylił.
   Tymczasem kasztelan pod jego niebytność drugi raz zakrzyczał.
   — Wody! Wody!
   Głos był tak znany, że kasztelanowa pochwyciła się z krzesła, przerażona straszliwie; 
Jermaszka także uląkł się i nie myśląc już o przygotowanej ciepłej, podał zimnej czerpakiem z 
wiadra, byle tylko co najprędzej niebezpieczne wołanie przerwać.
   Powracający uspokojony Maluta spotkał we drzwiach kasztelanową bladą i wylękłą.
   — Na miłość Boga! — odezwała się doń po cichu.  aby kuzynek nie słyszał. — W tym 
alkierzu jest on! Słyszałam tylko co po raz drugi głos jego, ja się mylić nie mogę  — to on, to 
on!
   — Ale i mnie się tak z początku wydało — rzekł pan Florian — chodziłem śledzić, 
pokazało się, że stary jakiś szlachcic niedołęga. Całą jego historię opowiedział mi Żyd: 
imaginacja!
   —  Żyd kłamie, jest w zmowie! To on — zawołała Krystyna.
   — Ręczę pani, że nie.
   — Ja czuję, widzę, pewna jestem! Ja się nigdy nie mylę! — odpowiedziała kasztelanowa, 
trzęsąc się cała.
   Pan Florian zachwiał się, poszeptał coś z panią i powrócił do gospodarza.
   Tym razem dał mu znak, aby wyszedł z izby, i choć drobny deszczyk kropił, wyciągnął go 
z sobą aż na przyzbę.
     — Jakże panu na imię, mości gospodarzu? — rzekł słodziuchno.
   — Mnie? Mejer Richtig — odparł, kłaniając się, stary — do usług pańskich.
   — Panie Mejer, panie Mejer — odezwał się Florian — pan mi prawdy nie powiedziałeś, 
gdym go z troskliwości o tego podróżnego wypytywał. Pojmuję, że nie znając mnie, ufać mi 
nie możesz, i może masz powody słuszne i uczciwe do obawy; ale ja daję waćpanu 
szlacheckie słowo honoru, że się go pytam o to nie w chęci szkodzenia, ale w intencji służenia 
temu, którego się domyślam ukrywającego w alkierzu. Mów mi waćpan prawdę.
   — Jaką prawdę? Co za prawdę? — odparł Mejer. — Alboż jej nie powiedziałem?
   — Ale tam jest wcale kto inny! Mejer, oburzony, ruszył ramionami.
     — Proszę już mi dać pokój, kiedy mi pan nie wierzy! — rzekł i chciał odchodzić.
   — Bardzo przepraszam, ale tu są ważne okoliczności.
   — Któż to ma być?! Co to ma być?! — zawołał Mejer nieco gniewnie. — Kogo ja mam 
tu chować?! Co jaśnie panu się przywiduje? Na co by się to mnie przydało? Proszę mi 
powiedzieć!
   Pan Florian heroicznie zdobył się na wyciągnienie z zielonej kieski dukata oberżniętego, 
za który spodziewał się odebrać trzy od kasztelanowej, wybrał zręcznie palcami takiego, 
który mu się wydawał najcieńszy i najmniejszego wzrostu a nieco pogięty staruszek, i 
szacowany ten zabytek numizmatyczny podsunąć chciał arendarzowi.
   — Za popas? — spytał Mejer.
   — Nie, nie, proszę to przyjąć, a być mi przyjacielem — z uśmiechem dołożył zdrajca. 
Mejer się skłonił.
   — Bardzo dziękuję  — rzekł  — ale jak to się ma rozumieć?
     — No, już mówcie mi prawdę!
   Żyd, zabrawszy dukata, zaczął się okrutnie śmiać.
   — Ach — zawołał  — ja tego nie rozumiem! Co jaśnie pan chcesz ode mnie? Co ja mam 
powiedzieć? Co tu ma być? A, a, czy to żart jaki, czy zakład?
   — Ale, panie Majer, tam się ukrywa ktoś, poznaliśmy go po głosie.
   — Na uczciwość, ja nie rozumiem, starego szlachcica znam jak siebie, dajcież temu 
pokój!
   Pan Florian, tym mocniej dotknięty, że sądził iż darmo owego kulfona stracił, miał już 
odchodzić, gdy Mejer obejrzawszy dukata oddał mu go kłaniając się; ale tuż przypadła sama 
kasztelanowa blada, drżąca, rozgorączkowana.
   W czasie niebytności Maluty chory krzyknął po raz trzeci i wybełkotał słów kilka. 
Kasztelanowej zdawało
     się, że usłyszała nawet imię swoje, wybiegła więc struchlała sama badać gospodarza. 
Mejer odbywszy parę indagacy już był na dalsze przygotowany.
   — Kto tam jest! Kto się tam ukrywa?! Na Boga! — zawołała, przypadając do Żyda.
   — Co to takiego? Stary szlachcic, któż ma być! — odparł  Żyd spokojnie. — Niechże się 
jaśnie państwo przekonają sami, proszę mi tylko pozwolić wejść zobaczyć, co się u chorego 
dzieje, a będziecie mogli wejść i zobaczyć sami.
   Ta nagła determinacja Mejera zachwiała pana Floriana i kasztelanową.
   — Już ja muszę państwa przekonać  — rzekł  Żyd — abyście państwo wiedzieli, że stary 
Mejer nie kłamie, tylko proszę o kilka minut.
   Plan w głowie poczciwego arendarza był osnuty. Z alkierza wychodziły drzwi do trzeciej 
izby zajmowanej przez jego syna; wynieść przez nie chorego łatwo było z tapczanem, a 
starego Żyda belfra okutawszy na jego miejscu położyć. Myśl ta przyszła Mejerowi, któremu 
żal się zrobiło prześladowanego, bo o całych jego losach wiedział od Jermaszki; ale dobry 
kwadrans upłynął, nim powrócił do kasztelanowej i rzekł powoli:.
   — Musiałem — rzekł  — chłopaka, który przy chorym siedzi, uprzedzić, a niełatwo go 
było namówić, żeby drzwi otworzył, aż dopiero gdym mu przyrzekł, że państwo może co na 
tę chorobę poradzicie.
   Pan Florian i kasztelanowa poczuli się zawstydzani swą podejrzliwością, poszli jednak 
powoli, zaczęli stukać do drzwi, nierychlo im je powoli otwarto. Zaduch przykry bił z izby, 
Maluta obawiał się nawet bardzo zbliżać do chorego, ale kasztelanowa weszła śmiało, 
zbliżyła się do tapczana i popatrzyła długo na twarz nie znaną sobie starego, bladego 
człowieka, przykro wykrzywioną i dziwnego wyrazu. Odeszła potem wraz  z Malutą co 
najprędzej, konie stały już zaprzężone, siedli więc i ruszyli milczący w dalszą podróż. U 
kominka tylko przechodzący Maluta machinalnie, spostrzegłszy jakiś papierek na ziemi 
leżący, podniósł go i schował do kieszeni. Nie przypominał go sobie aż nocą w drodze i oddał 
kasztelanowej, która doń żadnej nie przywiązując wagi, wrzuciła jednak do woreczka. 
Spoczywał tam ten świstek aż do przybycia na miejsce. Dopiero gdy rzeczy swe 
porządkowała Krystyna, wyrzucić go myśląc, spojrzała przypadkiem — wzdrygnęła się i 
zatrzęsła, poznawszy na niej pismo dobrze sobie znane pana Adama.
   Przypomniawszy głos, który słyszała w karczmie, najmocniej już teraz była przekonana, 
że została oszukana, że ją nie omyliły przeczucia, że kasztelan w istocie w tej karczmie leżeć 
musiał chory i ukryto go przed nią. W godzinę po tym odkryciu wezwany pan Florian pewnie 
nie na ratunek pośpieszył z sekretnymi poleceniami do owej karczmy, ale mimo wielkiego 
pośpiechu, dniem jadąc i nocą, dobił się już za późno Pod Kogutka. Tym razem zwiedził z 
ludźmi, których wziął z sobą gospodę od strychu, do piwnic, ale nikogo w nich nie znalazł.
   Mejer, ręce wziąwszy za pas, śmiał się prawie z tych zabiegów próżnych, nie przecząc już 
ani potwierdzając domysłów o bytności kasztelana, nie wypierając się wreszcie nadto udziału, 
jaki miał w jego ukryciu i ucieczce.
   — Mój panie — rzekł do Maluty — kiedy kto drugiego człowieka z niebezpieczeństwa 
wybawi, nigdy się tego wstydzić nie powinien, jeżeli to przez poczciwość, a nie dla zysku 
uczynił. Gdybym ja mu dopomógł schować się albo ujść, no to co?
   •— Ale to jest zbrodniarz! Zabójca! — rzekł pan Florian.  — A, a, niech jego Pan Bóg 
sądzi! — odparł  Żyd. — Słyszałem ja o tym wypadku, zabił człowieka, co go pokrzywdził. A 
to u was tak idzie przecie! Ale nie był podobno dosyć bogaty, aby bezkarność opłacić.
   — Zresztą  — poprawił się Maluta — ja mu też nie życzę  źle, chcieliśmy mu tylko 
ucieczkę do obcych krajów ułatwić.
   Żyd się uśmiechnął.
   — No, to już teraz może i niepotrzebne, bo on sobie może sam dał radę.
   Gdy Maluta z relacją o wyprawie powrócił, kasztelanowa chmurno go przyjęła. Nigdy ona 
tyle energii w mężu nie przypuszczała: znalazłszy jej daleko więcej, niż sądziła, zaczynała się 
niepokoić o siebie, a choć myśli tej nie zwierzyła nikomu, jakaś dziwna bojaźń owładywała 
nią chwilami i wpłynęła może na zmianę usposobienia jej dla pana Adama.
     Kasztelanowa odzywała się kilkakroć półgębkiem, że gotowa by była do jakiejś zgody, 
przejednania, układów, byle rozwód otrzymać; ale o kasztelanie nigdzie powziąć języka nie 
było można.
   Pan Florian, który w porze letniej miał mniej snadź zajęć dyplomatycznych i potajemnych 
robót w mieście, pojechawszy z panią Krystyną na wieś, ofiarował jej swoje usługi, zawsze je 
zarazem ubarwiając przyjaźnią dla pana Adama, którego jak mówił, pragnął dobra i spokoju.
   Po niejakim czasie, gdy się dobrze rozpatrzył i rozgadał na wsi, przybył raz pod wieczór 
do pani kasztelanowej, którą już kuzynek tak był znudził, że go co dzień na polowanie 
wysyłać musiała, aby się go trochę pozbyć.
   Życie Krystyny płynęło jednostajnie, smutnie, a drobnostkowe zajęcia interesami, którym 
się coraz więcej oddawała, nie starczyły ruchawemu umysłowi
     i przywyknieniu do intryg. Była zmęczona, zamyślona, znękana.
   Pan Florian z jakąś minką wesołą wszedł zacierając ręce, siadł z dala na krześle i począł 
rozmowę od pogody, ale ze szczególną  żywością, która zwiastowała, że poza tym 
komunałem coś się ukrywało ważniejszego.
   — Pani kasztelanowa dobrodziejka — rzekł  — nudzi się na wsi; istotnie, patrząc na jej 
pracę, na to poświęcenie dla familii, człek by pragnął, aby się jaśnie pani i dla siebie jeszcze 
tak jej przynależnego szczęścia doczekać mogła... A tu te węzły dla obojga ciężarem będące...
   Kasztelanowa westchnęła patrząc w okno.
   — Wie pani, co mi na myśl przyszło? — spytał pan Florian.
   — A, cóż tam nowego?
   — Kasztelan, przynajmniej jak mi się zdaje, nie mógł gdzie indziej się ukryć, tylko w 
domu, za Bugiem, w tej wioseczce, w której żyła i żyje podobno jego matka.
   — To być bardzo może — odpowiedziała obojętnie kasztelanowa.
   — Należałoby to sprawdzić. Wie pani — dodał po chwili milczenia — ja gotów jestem 
tam jeszcze sam pojechać; dawne stosunki łączą mnie z panem Adamem; ofiarując się chętnie 
za pośrednika, obu stronom przez to uczyniłbym może przysługę.
   — Nie jestem temu przeciwna, żebyś pojechał  — rzekła — ale mnie się zdaje, że to 
będzie nadaremne. Kasztelan nie może się tak ukrywać, gdzie wie, iż go najłatwiej szukać 
będą.
   — A któż by go tam miał szukać?
   — Ja! — zawołała kasztelanowa. — Między mną a nim rachunek nie skończony; ma 
także do zdania sprawiedliwości kalkulację z krwi przelanej.  Maluta zamilkł.
   — Ale cóż by to szkodziło, gdybym ja pojechał? — rzekł po chwilce.
   — Jedź waćpan, dadzą mu konie, ale w razie gdybyś go znalazł, to go spłoszysz i nic 
więcej.
   — Może rai pani da jakie zlecenie, upoważni?
   —  Żadnego, ja nic nie żądam — odparła, znowu zacinając się, Krystyna. — Niech on 
prosi o przebaczenie i układy, jeśli chce.
   W parę dni po tej rozmowie pan Florian jednakże wyjechał za Bug na Podlasie i ciche 
jakieś miał instrukcje do Wólki Brzozowej, w której my go poprzedzić musimy.
   Słońce zachodziło jaskrawo; dzień cichy kończył się, jak zwykle w czasie żniw, śpiewem 
powracających z pola robotników. W Wólce na ganeczku siedział pan Baltazar i półgłosem 
nucił także piosenkę.
     . Na twarzy jego i włosach znać było ubogie lata, trochę nawet za pośpiesznie postarzał. 
Zostało mu coś jeszcze żołnierskiego w obejściu, resztka żywości, ochota do pieśni i do 
polowania. Ale pieśń, którą dawniej tak głośno nucił, teraz kończyła się na mruczeniu i 
odchrząkiwaniu, na ostatek uznaniem, że tego dnia nie miał głosu; a na polowanie wybierał 
się co ranka, czyścił fuzję, kazał się budzić, potem rozmyśliwszy jakoś znajdował powód 
odłożenia na dzień inny.
   Trafiało się jeszcze, że gdy mu zając wszedł w drogę, strzelił do niego i nie chybił, ale już 
za kusym nie chodził daleko, nie upędzał się za nim, a rankami chłodnymi na toki ciężko mu 
wstać było. Spowolniał, sypiał dużo, mówił mało, ponure myśli, z dymami fajki ulatujące 
trzymały go całymi godzinami na jednym miejscu.
     W Wólce zresztą mało co  się zmieniło: płoty gdzieniegdzie postawiono nowe, młode 
laski popodrastały, na starych drzewach i na starych ludziach nie bardzo znać było lata 
ubiegłe. Jak one zegary wieżowe, które idą wieki, życie w tym zakątku szło sobie powolnie, 
nie tknięte obrotem rzeczy ludzkich, zmieniających się dokoła.
   Wiadomości z zewnątrz rzadko tu dochodziły, czasem w święto jeździł pan Baltazar do 
kościoła, a co się na plebanii dowiedział, stanowiło zapas na długie czasy do wniosków, 
dumań i przeżuwania.
   Pomimo starań o dobry byt wioski i gospodarstwa, wszystko po trosze podupadało. Są 
tajemnice niezbadane nawet w rzeczach powszednich; nic się czasem na pozór nie odmienia 
na oko w robocie, w staraniach, w pilności, a upadek przychodzi powoli, gdy jednego 
zabraknie człowieka.
   I tu nie brak było gorliwości, a wszystko szło jakoś leniwo i opacznie. Ale któż się tam 
miał zajmować gospodarstwem zbyt pilno i dla kogo?
     Teraz tylko na Wólkę patrzali stryjeczni Melchior i Kasper, z pewną nadzieją, że ona się 
im kiedyć dostać by powinna. A że Baltazar był najbliżej wdowy, robiono mu grzeczności i 
nadskakiwano. Melchior zupełnie był swej kłótni z nim zapomniał, pani mu się uśmiechała 
wcale zalotnie. Kasztelana miano za straconego z tego, co o nim wiedziano; nie sądzili, by 
wyszedł cało z tarapatów.
   Położenie pana Baltazara tym się stało przykrzejsze na tym cudzym gospodarstwie, że od 
roku prawie wdowa po panu Krzysztofie niezupełnie jakoś zdawała się przytomną. Nie można 
tego było nazwać obłąkaniem, ale spełna dawnego rozumu też nie było.
   Zaczęło się to nie wiedzieć jak.
   Jednego ranka wstał pan Baltazar do dnia, gdy go
     przeciwko obyczajowi na kawę do siebie zaprosiła pani Krzysztofowa: nie wiedział, co 
by to miało znaczyć.
   Zastał ją wystrojoną w czepeczek odświeżony, w suknię jedwabną, uśmiechniętą i 
ożywioną nadspodziewanie. Kawa była podana wykwintniej, filiżanki chińskie, otarte z 
kurzu, tkóre zwykle tylko nudziły się nieboraczki na komodzie, teraz wystąpiły na tacę, w 
pokoju było weselej, bukiet z kwiatów, okna otwarte.
   Ale nad wszystko dziwiła twarz odmłodzona, spokojna Anusi, jakiej pan brat dawno nie 
oglądał. Wyszła przeciwko niemu promieniejąca jakimś weselem wewnętrznym.
   Pan Baltazar ledwie ją nie posądził, że się w jego siwych wąsach pokochała, ale mu to 
przypuszczenie tak zdawało się nieprawdopodobne, że je jak szatański podmuch odepchnął.
   Pani Krzysztofowa wskazała mu miejsce.
     — No cóż, jakże — odezwała się  — nieprawdaż, że dziś albo najdalej jutro Krzyś z 
Adasiem pewnie przyjadą. Ależem się na nich wyczekała! Rachuję, że już są w drodze i 
niedaleko.
   Pan Baltazar otworzył usta, osłupiał, nie wiedział, co odpowiedzieć.
   — Tak, dziś, jutro — rzekła pani Krzysztofowa — jestem tego pewna. I potrzeba by 
pomyśleć, panie bracie, gdzie pana Adama postawimy, boć to teraz z niego wielki pan: a 
gdzie ja go pomieszczę? Właśnie po to tu kochanego brata wezwałam, abyśmy się naradzili, 
jak go tu ulokujemy, gdzie? Pan Krzysztof zajmie swój pokój, ale pan Adam... Toć to mu 
potrzeba, żeby było i obszernie, i porządnie co się zowie: człek już do wygód przywykły... i 
taki to dygnitarz.
   Uśmiechnęła się sama do siebie jak anioł niewinnym weselem macierzyńskim i spojrzała 
niebieskimi oczyma wypłakanymi na brata, który stał gryząc wąsy.
     Pan Baltazar, choć  żołnierz stary i z niedźwiedziem a z dzikiem gotów był jeszcze dziś 
w potrzebie pójść za bary, okrutnie się wszakże obawiał wariatów: wstrząsł się cały i pobladł, 
pomiarkowawszy, że pani bratowej zmysły się pomieszały. Cofał się nieco ku drzwiom 
poglądając na nią. Ona się uśmiechała łagodnie i to go nieco uspokoiło, że do żadnej furii nie 
widział podobieństwa.
   — Ale siadajże, mój Baltazarze — rzekła — siadaj i radźmy, gdzie my go tu postawimy, 
tego pana kasztelana naszego. Kasztelana! Cha, cha! Ja zawsze mówiłam, że go to nie chybi, 
jemu z oczu patrzało, że się do tego urodził.
   Pan Baltazar siadł z przeciwnej strony stolika,. ale blady, drżący, kawy mu się odechciało, 
a po grzbiecie ciarki chodziły; jak w tęczę patrzał w bratową, gotów na najmniejszy znak 
gwałtowniejszego poruszenia drapnąć z miejsca: pot zimny oblewał mu skronie.
   — Więc jak myślisz, panie Baltazarze?
     — Ja? ja? Ja jeszcze nic nie wiem, ja sądzę, — bąkał stary, rzucając spojrzenia bojaźliwe 
— ja myślę, ja nie jestem jeszcze pewny, czy on przyjedzie.
   — Ale jakże nie przyjedzie, kiedy ojciec po niego pojechał, kiedy już pewną mamy 
obietnicę!
   Pan Baltazar pokręcił wąsa, ruszył ramionami, ale postanowił potakiwać jej, aby nie 
jątrzyć.
   — Więc jak tam pani bratowa myśli?
   — Ja tu nie widzę dla niego stosownego pomieszczenia; byłabym za tym, żeby naprędce 
domek zbudować w lasku, ot, ci powiem! Tak! Przypominam sobie, że oglądając niegdyś 
rezydencję w Siedlcach widziałam w ogrodzie taką cudowną chatę, co to po wierzchu 
wyglądała niby prosty dworek chłopski, a wewnątrz była pałacem, pieścidełkiem... Gdyby tu 
co podobnego zbudować dla kasztelana?
     — Ale to rzecz kosztowna — przerwał pan Baltazar — a i czasu by na to potrzeba, gdy 
bratowa go się spodziewa tak prędko.
   — Widzisz — odrzekła spokojnie pani Krzysztofowa — na wszystko są sposoby. Co się 
tyczy pieniędzy, wiem, że pod starym, dębem za ogrodem jest kocioł miedziany pełniuteńki 
złota; pilnuje go tylko jeden stary kot, można by go zabić, ty tak doskonale strzelasz... Mnie 
się też zdaje, że święty Józef, jako z rzemiosła cieśla, gdybyśmy się do niego pomodlili, 
jednej nocy by to zrobił ze swymi robotnikami... Wiadomo ci, że ma pod swoją władzą 
wszystkich bogobojnych cieślów,
   którzy pomarli od Narodzenia Chrystusa Pana, gdyby z nich przyprowadził stu... 
półtorasta...
   W ostatnich słowach tak widoczne było pomieszanie, choć  łagodne i pewnej jeszcze 
logiki własnej się trzymające, że pan Baltazar nie wiedział już, co odrzec, i począł smutnie 
potakiwać głową.
     — Jakże się pani bratowa czuje? — rzekł po chwili odwracając rozmowę.
   W istocie na twarzy pani Krzysztofowej, mimo nieco obłąkanego wejrzenia, był spokój i 
zdrowie osobliwsze: piła kawę z apetytem, zajmowała się, krzątała, kilka razy wspomniała o 
mężu jako o nieboszczyku, ale to nie przeszkadzało jej wkrótce potem, w tejże chwili mówić 
o nim jako o mającym powrócić. Odzywała się nawet w ten sposób: „Gdy świętej pamięci 
mąż mój przyjedzie..."
   Po długiej dosyć rozmowie, której skutkiem było, że uprosiła Baltazara, iżby drzewo na 
budynek do lasku wożono koniecznie, odszedł stary żołnierz i poleciał natychmiast do 
proboszcza poradzić się, co robić. Przyjechał proboszcz, rozpłakał się, powzdychał, ale 
widząc ją z tym obłąkaniem tak szczęśliwą, wesołą, spokojną, tak prawie rozsądną, rzekł 
tylko:
     — Dajże waćpan pokój biedaczce! Bóg litościwy zesłał jej tę pociechę, nie odbierajmy 
jej... zostawmy ją, jak jest.
   Mimo tajemnicy, jaką z tego czyniono we dworze, przez ludzi rozeszła się wieść po 
sąsiedztwie, a pan Melchior i Melchiorowa zaraz objawili zdanie, ażeby staruszkę w 
klasztorze gdzie osadzić, Wólkę zaś zagarnąć pod swój zarząd. Myśl ta wszakże z takim 
oburzeniem została przyjęta, że się jej wprędce wyprzeć musieli, dziwując się tylko po cichu, 
że tak naturalna rzecz tak źle zrozumiana została.
   Krzysztofowa tak dokuczała nieustannie bratu, że wreszcie chcąc nie chcąc musiał trochę 
drzewa zwieźć na domek w lasku, nie myśląc go wcale budować; ale się omylił sądząc, że 
tym zaspokoi bratową. Pilnowała sama roboty, chodziła, napędzała, trzeba było na serio 
wziąć się do budowania o kilku pokoikach folwarczku. Budynek ten mógł się zawsze 
przydać, bo i nieboszczyk jeszcze myślał  o oficynie: zdecydowano się więc ją w lasku 
postawić.
   Co dzień rano wdowa chodziła na obrane miejsce, siadała na kłodzie przy cieślach, 
odmawiała modlitwy do św. Józefa, patrona dobrej śmierci i ciesiołki, karmiła ludzi, poiła, 
prosiła, aby pośpieszali, a domek ten wielce ją zajmował. Ale chociaż budowa ciągnęła się, 
zawsze jednak nazajutrz oczekiwała męża i syna, nie zrażało ją to, że jutro nie przybywali, 
przywykła była nie dziś ich mieć, ale spodziewać się jutro.
   Tak szczęśliwa zmiana w jej twarzy, zdrowiu, humorze dokonała się przez to obłąkanie, 
że ledwie jej nie winszować i cieszyć się było potrzeba. Pan Baltazar nawet, widząc, że jest 
zupełnie spokojna, oswoił się z tym i potakiwał, ale niekiedy patrząc na biedaczkę wystrojoną 
odświętnie, uśmiechniętą do tego szczęścia,  którego nigdy kosztować nie miała, łza mu 
wilżyła źrenice i wzdychał ocierając ją rękawem.
   — Oj, ludzka dola — mówił do siebie — ale któż wie, gdzie szczęście? Czasem w utracie 
rozumu i pamięci! Ot, jak Bóg zechce, czasem i utrapieniem pocieszyć potrafi, zsyłając jakby 
sen ciągły na człowieka! Dolo, dolo! — powtarzał pan Baltazar. — Oto są sztuki twoje!
   Już się  ów domek dobrze podnosił i zrąb stał prawie pod dach gotowy, z porządnie na 
mech kładzionych kłod grubych sosnowego drzewa, gdy jednego wieczora, kiedy sobie 
Baltazar podśpiewywał, a dumał, psy podwórzowe wybiegły za bramę i dziwnie ujadać 
zaczęły.
   Próżno je z ganku przywoływał pan Baltazar, świstał, wołał, nic nie pomogło, ile ich było, 
aż do starej ulubienicy pana Krzysztofa nieboszczyka, która się zwała Wierną (a była już od 
wieku podeszłego i głucha, i niemal z włosów wypełzła i sypiała zwykle w piekarni pod 
piecem, w popiele, żyjąc na łasce), wszystko wysforowało się za bramę, stanęło w rząd i nuż 
szczekać a wyć.
   — Ani chybi, wilka gdzieś czują nie opodal — rzekł Baltazar.
   Ale psy pozwracały się w stronę wioski, posiadały i zawodziły straszliwie.
   Poszedł nareszcie sam Baltazar, popatrzał i zobaczył dwóch ludzi pieszo idących powoli 
do wioski, wziął ich z dala za dwóch Żydów z kramikami.
   Gdy się więcej zbliżyli, jeden zatrzymał się pod krzyżem, około którego, bywało, pan 
Krzysztof modlił się wieczorami, drugi pośpieszył do dworu. Psy wybiegły aż ku temu 
miejscu, ze starą Wierną na przedzie, ale, o cudo! Wierna, podszedłszy, powąchała i 
przychodniowi zaczęła się  łasić, reszta młodszych z dala idąc nie śmiała przystąpić, 
naszczekiwała, gderała, ale dając  do zrozumienia, że przez gorliwość popełniła omyłkę. 
Niezmiernie to zaciekawiło Baltazara, który już w bramie pozostał i czekał. Ktoś do niego 
szedł wprost, czapkę zdjąwszy, ale trudno go jakoś było poznać przeciwko światła, aż się 
odezwał.
   — Niech będzie pochwalony...
   — Na wieki! — Ale Baltazar, choć rękę do czoła przyłożył, nic nie zobaczył.
   — Ej, czy pan mnie nie poznał?
   — A, toć ty Jermaszka?! Jezu Mario, a ty tu co robisz?! — krzyknął Baltazar dopiero go 
rozeznawszy. — Jakeś ty tu przyszedł?
   Sługa ruszył ramionami, odwrócił się do krzyża i wskazał milcząco na stojącą tam postać. 
,
   — No, a toż kto?
   — A, a, kasztelan...
   Pan Baltazar załamał ręce. — Jak to? Pan Adam?
   — A on—ci to sam!
     — Cóż? Pieszo? Jak może być?
   — Czyż nic nie wiecie?
   — A cóż mamy wiedzieć?
   — Ano, co się stało, to się stało! — zawołał Jermaszka kiwając głową. — Krótko 
mówiąc, rozwód, prześladowanie, zabił Francuza i musieliśmy uciekać.
   — Jakiego Francuza? — zapytał Baltazar.
   — Ano, ono to tego, co na nas jejmość nasłała! Stary żołnierz nic nie rozumiał, mało tu 
wiedziano
   o sprawach kasztelana, potrzeba było dłuższego opowiadania, aby te zmiany losu stały się 
im zrozumiałe. Nie troszcząc się wcale o to, co i jak zaszło, poczuł pan Baltazar, że należało 
co rychlej pójść przygarnąć pana Adama.
   — A, a! — zawołał. — Co to będzie z nią? Z matką? Jak to jej powiedzieć? Co tu począć? 
Ona się ich spodziewała, ale inaczej, inaczej!
     Jermaszka nic znowu o stanie umysłu starej jejmości nie wiedział, nie rozumiał obawy 
pana Baltazara, który stał, czapkę zdjął i włosy sobie targał na głowie.
   — Do jutra go potrzeba ukryć, a tę nieszczęśliwą przygotować: tak go od razu 
wprowadzić niepodobna. Mogłoby ją to zabić.
   Pośpieszył Baltazar z Jermaszką do stojącego opodal jeszcze kasztelana, znalazł go pod 
krzyżem zadumanego, z usty zaciśnionymi, do niepoznania zmienionego i strasznym po 
przebytej chorobie. Niewczas, osłabienie, podróż niewygód pełna i długa okrutne ślady 
wyryły na tym pięknym, młodym jeszcze, a już zwiędłym obliczu. Gdy stryj zbliżył się, 
uścisnęli się w milczeniu ponurym.
   — Matka? — spytał krótko pan Adam.
   —  Żyje, zdrowa — odparł Baltazar — ale... — tu się wstrzymał nieco — potrzeba jej 
cierpienie, jej stan poszanować: nie możecie wnijść tak nagle, musimy ją przygotować  — do 
jutra odłożym widzenie się z nią.
   — Dajcie mi więc jaki kąt — rzekł kasztelan — byle łoże i spoczynek! Trzebaż było, 
abym po latach tylu wrócił tu obcym, pieszo jak żebrak: tak chciała sprawiedliwość, tak być 
było powinno!
   Szczęściem, że gdy ta scena odbywała się przed wrotami, Krzysztofowa była już w swoim 
pokoju, można więc było przeprowadzić pana Adama do izby w oficynie, którą zajmował 
Baltazar, chętnie mu jej odstępując. Kasztelan rzucił się na posłanie, a że był bardzo znużony, 
nie ściągnął nawet sukni i z gorzkim uczuciem, jakim go poiło to przybycie do domu 
rodzicielskiego, pozostał wpół osłupiały, łzy jednej uronić nie mogąc. Jermaszkę otoczyli 
ludzie dworscy badając, rozpytując; od nich on dopiero dowiedział się o stanie samej pani. 
Włosy mu powstały na głowie, począł biedny płakać i ręce łamać.  — Ale nie, nie, to być nie 
może; gdy go zobaczy, oprzytomnieje! — zawołał pełen nadziei. — Pozna...
   Namówili się więc z panem Baltazarem, aby kasztelanowi nie mówić nic o obłąkaniu 
matki, przygotować ją powoli i potem wprowadzić go do niej. Nie bez obawy jednak to 
przedsiębrano. Któż mógł przewidzieć, jakie wrażenie miał uczynić widok syna na biednej 
staruszce?
   Noc upłynęła na radach, Baltazar wzdychał nie bardzo wiedząc, co począć, ranek mu 
dodał otuchy, ale że oka nie zmrużył, czuł się straszliwie zmęczonym. Zwykle teraz, od czasu 
jak budować poczęto, zapraszała go na kawę Krzysztofowa i tego dnia też przysłano po niego. 
Czekał tylko tej chwili; przeżegnawszy się wszedł do jej pokoju.
   — No, mój kochany Baltazarze — rzekła — dom dla pana kasztelana się kończy dziś—
jutro, aniołowie gotowy dach przyniosą i postawią; niedługo i on będzie.
   — A, bratowo dobrodziejko — zmienionym głosem rzekł Baltazar — bardzo to być 
może, ale on podobno przybędzie sam! Słychać, że na świecie go tam jakieś kłopoty spotkały 
i powraca dosyć biedny.
   — Co ci się  śni! — rozśmiała się Krzysztofowa. — On biedny? Jak możesz takim 
plotkom ludzi niechętnych dawać wiarę? Jak Adamowi źle w świecie być może? Dlaczego? 
Wstydź się: on pan, magnat, ulubieniec króla.
   — Aleć to, bratowo, to łaska i to szczęście na pstrym koniu jeździ.
   — No, no, już się ty o niego nie obawiaj, da on sobie rady!
   — Obawiać się nie ma czego — rzekł Baltazar — boć to wszystko w rękach bożych, a 
choćby i biedny był, to go tu przytulimy.
   — Ale co mi waćpan prawisz o jakiejś tam bie—  dzie?! — ofuknęła Krzysztofowa. — 
Co to jest? — dodała z gniewem widocznym. — Skąd te plotki do waszmości doszły, kto 
nimi ci głowę nabił? Wstydź się! To jakieś złych ludzi szczekania!
   — Powiem więc bratowej, że ja coś więcej niż gawędy słyszałem — rzekł Baltazar — 
bom sam pana Adama widział.
   — Gdzie? Co? Kiedy?! — porywając się zawołała staruszka.
   — Muszę już wyznać prawdę: on przybył i jest tu od wczoraj — jest tu.
   Pani Krzysztofowa pobladła, ale szybko dodała:
   — Gdzież konie, ludzie, dwór?
   — Co tu mówić już o ludziach, dworze i koniach, przywlekli się oba pieszo z Jermaszką: 
on mizerny i chory.
   — Ale co się waszmości śni — oburzyła się staruszka i krzyknęła: — To bajki! To 
wierutne bajki!
   W tej chwili właśnie, gdy to wymawiała, otwarły się drzwi i pan Adam się ukazał.
     Matka patrzała nań długo, długo, ale zupełnie obojętnie: widoczne było, że wyobraźnia 
jej śniła innego syna i że ten biedny, blady, znękany, ubogo odziany człowiek nie był wcale 
do tamtego we snach długich widzianego podobny.
   Pan Adam powoli począł się zbliżać.
   — Któż to taki jest? — spytała Krzysztofowa zimno.
   — To ja, to ja, matko — rzekł kasztelan. Ale i głos go jej nie przypomniał.
   — Któż to ten ja? — zacinając usta, odezwała się, odsuwając z krzesłem, wdowa. — Kto 
to ten ja?
   — Adam twój.
   Milczenie trwało sekund kilka. Krzysztofowa mierzyła go oczyma zimno, z pogardą 
prawie, i kiwała głową.
     — Mój panie — rzekła w końcu — to jest prawdziwie albo bezwstyd niepojęty, albo 
żarcik bardzo głupi. Między waćpanem a synem moim, panem kasztelanem, nie ma nawet 
najmniejszego podobieństwa: takie szalbierstwo udać się nie może. Prawda, że go nie 
widziałam od dawna, ale serce matki pozna i poczuje dziecię swoje. Jeżeli waćpan żądasz 
jakiej pomocy, jałmużny, to mu się da, ale proszę tu nie przybierać wcale tych fałszywych 
pozorów, bo się mogę pogniewać. Syn mój jest wielkim panem, kasztelanem, starostą  — a 
nie jakimś tam odartym włóczęgą.
   I uśmiechnęła się, tryumfująco poglądając po twarzach przytomnych, gdy pan Baltazar 
stał blady i trząsł się. Jermaszka ukryty za drzwiami ręce łamał, sam Adam, spuściwszy głowę 
na piersi, stał jak posąg, skamieniały.
   — Panie Baltazarze — odezwała się po chwili Krzysztofa — proszę wziąć tam tego 
jegomości na folwark, dać mu wygodę, wspomóc, ale niechże mi nie śmie na mocy tego, żem 
dawno syna nie widziała, brać na siebie jego roli, bo za przybyciem świętej pamięci mojego 
męża i pana Adama może być srodze za to ukarany — i wart! O, wart! Proszę, co za 
zuchwalstwo! To nie do wiary, czego to się dziś ludzie dopuszczają!
   Przytomnym słów brakło. Pani Krzysztofowa zdawała się chłodna, zimna, rozważna, 
patrzała w oczy synowi, ruszała ramionami, śmiała się, a w końcu wskazała mu drzwi dosyć 
rozkazująco. On nie miał siły się ruszyć, Baltazar i Jermaszka, bojąc się rozdrażnienia biednej 
wdowy, wzięli go za ręce i wywiedli.
   Krzysztofowa dopiero teraz, gdy wszedł, postrzegła Jermaszkę i natychmiast go poznała.
   — A ty tu co robisz? — zapytała.
   Ten milcząc padł jej do nóg i wskazał na syna.  — No, no, dosyć tych tam głupich żartów! 
— odparła. — Toście sobie, widzę, ułożyli mnie starą chcieć zwodzić; ale mówię wara, jak 
nieboszczyk powróci z Adamem, dadzą wam za to! Ale żebyś też i ty, mój Jermaszko, do 
takich spisków należał!
   Patrzajże ty sam — dodała — gdzie tu jakie najmniejsze podobieństwo do Adama, do 
mojego ślicznego chłopaka; do tego pana, co całemu światu głowę zawraca! Co wy mi 
pleciecie!
   To rzekłszy, żywo do ogrodu odeszła z kluczami.
   Wrażenie, jakie ta przykra scena uczyniła na przytomnych jej, szczególniej na samym 
kasztelanie, nie daje się opisać; on jeden nie był uprzedzony o stanie matki. Gdy pani 
Krzysztofowa oddaliła się, pozostał jak wkuty w ziemię, nie wiedząc, co począć z sobą. 
Nalegać na nieszczęśliwą nie było podobna, trzeba było wszystko zostawić czasowi.
   Baltazar starał się dla pocieszenia go wmówić w kasztelana, że inne usposobienie powoli 
przyjść musi, ale odzywał się do słupa, pan Adam nie słyszał nic, nie widział, dał się 
uprowadzić Jermaszce nie rzekłszy słowa, który — sam rozpłakany — nie znajdował 
wyrazów, aby mu jego cierpienie osłodzić. Jeszcze nie byli w dziedzińcu, gdy pani 
Krzysztofowa przez służącą kazała do siebie przywołać Jermaszkę.
   Biedne człeczysko z jakąś nadzieją pobiegł raczej, niż poszedł, do pani: zastał ją z twarzą 
surową, siedzącą na kłodzie przy budującym się domku.
   — Cóż to tam za komedię gracie ze mną? Po co ty do niej należysz? — odezwała się doń 
surowo pani Krzysztofowa.
   — Pani — rzekł powoli sługa — na nieszczęście, to nie jest komedia, to nie udanie, to 
szczera prawda; nikt to inny, tylko twój syn, pani moja, ale syn nieszczęśliwy wygnaniec 
biedny, banita... Tyś go się spodziewa—  ła ujrzeć inaczej, ale Bóg chciał tak... cóż my 
poradzimy przeciwko woli Jego? Czyż możesz go pani nie poznać? Pan Krzysztofowa aż 
wstała na te słowa.
   — Cóż ci się  śni? Oszukali cię ludzie! Gdzież to mój Adam? To stary, blady jakiś oszust, 
któremu źle z oczu patrzy! Ale to być nie może, to nie jest. Zobaczycie, gdy przyjedzie 
nieboszczyk...
   I pogroziła mu palcem na ustach.
   — Dać mi z tym pokój i więcej nie wspominać! Tylko co nie widać, jak oni nadjadą. Ja ci 
to przebaczam, ale już dość, dość... bo się gniewać będą, nie pokazywać mi się więcej z nim 
na oczy!
   Jermaszka westchnął, wstał z ziemi i stał jak winowajca z rękami założonymi, ze 
spuszczoną głową; widział teraz, że na to obłąkanie nie było ratunku, odszedł powoli.
   Cały ten dzień prawie przesiedziała u robotników pani Krzysztofowa, trochę smutniejsza 
niż zwykle; pan Adam leżał na łóżku milczący i pogrążony.
   Baltazar sądząc, że zaśnie, zostawił go samego.
     Słońce już zachodziło, gdy kasztelan porwał się, oglądając wkoło, i wybiegł na 
podwórze; znał z dzieciństwa jeszcze pamiętne sobie kąty, wpadł do domku i przetrząsł cały, 
na próżno tu szukając matki; nie znalazłszy jej, wyszedł do ogródka, ale i tam jej nie było. 
Ubitą ścieżynką trafił do budującego się domku przy lasku. Robotnicy już się byli rozeszli, 
staruszka z różańcem w ręku sama jedna modliła się zadumana na kłodzie, gdy pan Adam 
powtórnie zbliżył się do niej.
   Widać, że mało mu się przypatrzyła z rana lub go już była zapomniała, jak zwykle 
obłąkani, gdyż wcale go nie poznała, a gdy się przybliżył, wstawszy dygnęła mu jak obcemu, 
którego by po raz pierwszy spotkała.
   Pan Adam wzruszony rzucił się przed nią na kolana.
   —  Matko, matko! — zawołał. — Matko moja! Czyż
     ani głos, ani twarz... twego nieszczęśliwego syna ci nie przypomną? Matko, czyż i ty 
mnie nie poznasz?
   Pani Krzysztofowa cofnęła się nieco nastraszona, ale ruszyła ramionami, nie okazując, 
aby poznała Adama.
   — Cóż to się waćpanu dobrodziejowi stało? — odparła. — Jakież jest podobieństwo 
między nim a synem moim, panem kasztelanem? Syn mój jasny był jak słońce, wesół, 
świeży, młody, niepodobny do niego ani z twarzy, ani z głosu. Poznałoby go pewnie jeśli nie 
oczy, to serce macierzyńskie, ale proszęż sobie ze mnie nie żartować.
   — Matuniu — rzekł z wyrazem rozpaczy pan Adam — to ja! To ja, twe dziecię jedyne, 
nad którego głową tyś  śpiewała piosenkę nadziei, który uszedłem od ciebie niewdzięczny. 
Winienem, występny byłem i srodze ukarany zostałem: przychodzę do ciebie wygnańcem, 
ubogim, biednym, cierpiącym. Czyż podobna, abyś ty mnie nie poznała?
     — To jakiś biedny wariat! — szepnęła do siebie po cichu Krzysztofowa. — Potrzeba z 
nim być ostrożnie i nie drażnić.
   Pokiwała głową, nic nie odpowiadając; po chwili tylko przebąknęła:
   — Tak, tak! Mogło być coś podobnego... zobaczymy... Ale proszęż waćpana dobrodzieja 
do pokoju... chłód wieczorny...
   To mówiąc powstała z wyrazem przestrachu na twarzy i powoli posunęła ścieżką ku 
domkowi, a kasztelan zamilkł i zaciąwszy usta powlókł się za nią, nie śmiejąc już odzywać. 
W duszy jego było tak czarno jak niegdyś w sercu tej kobiety, gdy ona jechała zobaczyć syna 
utraconego, a zastała obcego prawie jej człowieka...
   Na pół drogi niespokojny dognał ich pan Baltazar, dopatrzywszy, że mu uszedł kasztelan. 
Pani Krzyszto—
     fowa mrugnęła nań, pokazując mu idącego za sobą i ruszyła ramionami, jakby mu 
dawała do zrozumienia, żeby go sobie zabrał. Ale kasztelan pozostał w dali, nogi mu drżały, 
padł na ławkę u płota ogrodowego i głowę w dłonie ująwszy nie płakał, ale krwawo bolał. 
Gdy ujrzała, że go już blisko nie było, pani Krzysztofowa odezwała się po cichu do Baltazara:
   — Ale to jakiś wariat, mój bracie, weźcież go sobie... bo ja się go boję. Uroił sobie 
nieborak, że jest synem moim: trzeba go pilnować biedaka, wyraźnie ma zmysły pomieszane. 
Gdy jegomość nieboszczyk z panem Adamem przyjedzie, przykrość im to zrobi; pilnujcież 
go, proszę, aby mnie nie nachodził.
   Pan Baltazar, nic na to nie odpowiedziawszy, skłonił się tylko i zwrócił do kasztelana. 
Znalazł go na ławie, wpół  żywego ledwie, z suchymi oczyma, pogrążonego w strasznym 
jakimś niemym dumaniu.
   — Panie kasztelanie — rzekł  — nie zrażajmy się tym; jestem pewny, że to przejdzie, to 
lekkie pomieszanie, skutek dotkliwych cierpień długich, trzeba znosić mężnie i czekać; po 
niejakim czasie — jestem pewny — sama się spyta oprzytomniawszy... ale trzeba być 
cierpliwym.
   Kasztelan nic nie odpowiedział.
   — Jest rzecz poniekąd gorsza druga, z którą przychodzę  — dodał pan Baltazar — w tej 
chwili proboszcz przysyła do mnie z przestrogą, abyśmy jeśli się tu kasztelan znajdujesz, 
starali go ukryć, gdyż zdaje się, że go poszukiwać mogą: wydane są listy gończe, 
nieprzyjaciele łacno się domyślą, gdzie najprędzej i najprawdopodobniej go znajdą. Trzeba 
się ukryć lub uciekać.
   — Dlaczego? — zapytał kasztelan. — Czy myślisz, że mi tak życie drogie? Że mi jeszcze 
pozostało co, czego bym żałował? Niech mnie pochwycą, cóż mnie gor—  szego czekać może 
nad to, co jest? Życie mi obrzydło, mogą je sobie wziąć.
   — To chwila, kochany kasztelanie, to chwila, wszystko się jakoś zmienić może i musi, 
życie zawsze ochraniać potrzeba, bo los poprawić się może, a śmierć zamyka wrota wszelkiej 
nadziei, prócz... niebieskich... Zresztą, choćby to życie stało się tobie obojętnym, 
obowiązkiem jest drugich starać się ci je ocalić.
   — Róbcie ze mną, co chcecie.
   — Poszukiwać was mogą tylko tu — rzekł Baltazar — lub u moich braci; wątpię, żeby 
śledzili zbyt ściśle... po okolicy. Jermaszka zaprowadzi was do strzelca w borze, który nie 
znając kasztelana, przechowa go, dopóki się nie przekonamy o niebezpieczeństwie. Ja 
tymczasem będę się starał matkę powoli wywieść z tego przykrego stanu.
   Stało się tedy, że tegoż jeszcze wieczora pan kasztelan w towarzystwie nieodstępnego 
Jermaszki manowcami przedarł się w lasy do chaty strażnika, a nocą zjechali sądowi z 
pachołkami do dworu i śladów jego nie odkryli nigdzie.
   Pani Krzysztofowa przy wieczerzy już ani wspomniała o tym mniemanym synu, ani 
spytała o niego; wróciła do pierwszego humoru, zaczęła mówić o prędkim przybyciu 
nieboszczyka z synem, o dokończeniu dla niego domku i pożegnała pana Baltazara pełna 
najweselszych myśli.
   Stan ten jej umysłu i serca tak był dziwny a przejmujący, że brat nie mógł nań patrzeć bez 
łez i wzruszenia, ocierał ciągle twarz pod pozorem kręcenia wąsów, a im wesołość biednej 
obłąkanej była większa, tym pan Baltazar częściej z wąsami miał do czynienia; odwracał 
twarz zasępioną szepcząc:
   — Palec boży! Palec boży! Przebaczże mu Panie!  W kilka dni potem przybył, dobrze 
teraz podstarzały, ale zdrów, Diogenes Kapustyński, który przez poszanowanie boleści pani 
Krzysztofowej chował tu swą skrzypkę i od śpiewania się wstrzymywał; potem nadjechał 
proboszcz, dla rozpytania o to, jak się odbyło poszukiwanie kasztelana w Wólce Brzozowej.
   Właśnie im z żywością całą tę przygodę opowiadał pan Baltazar, gdy przed ganek bardzo 
niespodzianie zatoczyła się kolaska niekryta, porządną czwórką małych, ale tęgich i zwinnych 
koników ciągniona. Wyskoczył z niej małego wzrostu, ale bardzo wytwornie przyodziany 
mężczyzna, z wielkimi krygami i ukłony pytając o gospodarza.
   Pan Baltazar, chowając swą fajeczkę poza siebie, wystąpił, jakby pytać chciał, co tego 
nieznajomego tu za licho przyniosło.
   Po kilku tancerskich ukłonach i ustawieniu się w pozycji bardzo wymuszonej Maluta, 
którego łatwo nam poznać, zaprezentował się jako przybyły z interesem poufnym do pana 
kasztelana.
   — Ale niestety — odezwał się pan Baltazar, podając mu krzesło — pana kasztelana nie 
ma tu... i nie było.
   — Jak to? Nie ma? Możeż to być? Nie ma tu kochanego mego kasztelana dobrodzieja? A 
ja sądziłem... Jak to? Więc i nie był? — spytał pan Florian, patrząc w oczy Baltazarowi.
   — I nie był! — rzekł, przełykając z trudnością kłamstwo, stary żołnierz.
   — A gdzieżby się podział?
   — Ubolewamy nad tym, że nie wiemy — rzekł Baltazar chłodno.
   Gdy ten początek rozmowy półgłosem się między nimi odbywał, Diogenes z kąta ponuro i 
szydersko przyglądał się gościowi, kiwał głową, a usta kręciły mu  się  śmiechem jakimś 
bolesnym, ledwie powstrzymywanym.
   Oczy Maluty latały tymczasem niespokojnie dokoła, jakby wyszpiegować chciały, co się 
w sercach i głowach zgromadzonych osób działo; przeleciały one raz i drugi po twarzach 
wszystkich i z dziwną w ostatku zawziętością zatrzymały się na Diogenesie, który także z oka 
przybysza nie spuszczał.
   — No, jakże ci się zda, panie Florianie — odezwał się długo milczeniem go 
wytrzymawszy, Diogenes — nieprawdaż, że to siurpryza zastać tu zamiasta kasztelana 
takiego jak ja wujaszka? Albo ja — czym się spodziewał takiego wiercipiętę siostrzeńca tu 
zobaczyć... przerobionego na lalkę niemiecką.
   — A, jak mi Bóg miły... to wy! Ale na honor...
   — Stój, stój, nie rzucaj się w moje objęcia, mógłbyś popsuć fryzurę i tupet, a ja cię chcę w 
pełni twego blasku oglądać i nasycić się obrazem twej wielkości, składającej się z korków i 
czuba... Stój z daleka! Ślicznie wyglądasz! 
   Pan Florian posłuszny, kryjąc pod uśmiechem niepokój, wstrzymał się na pół pokoju. Dla 
przytomnych ta scena, niełatwo zrozumiana, zaczynała być mocno zajmującą. Diogenes 
przypatrywał się, smutnie kiwając głową.
   — Co się to z waszeci stało! — westchnął. — Zamiast orać domową skibę, poszedłeś w 
rynsztokach łowić brudy! Panie Florianie, proh horror! Patrzę i oczom nie wierzę!
   — Ależ, kochany wuju!
   — Stój, wuja twego zwą Diogenesem, nie dlatego że stary, przygarbiony i łachmanowaty, 
ale że prawdę surową mówi bez przyprawy; ostrożnie więc, wuj jegomości rodzony, choć 
wieśniak peregrynujący o kiju ze skrzypką, tak dobrze wie, gdzie się co dzieje, jak  gdyby 
siedział w pewnym domu w Warszawie, do którego się zbierają wiadomostki różnymi mniej 
więcej brudnymi rynsztokami. Wuj twój zna cię, panie Florianie, na wylot, choć ty go nie 
znasz nawet z łupiny, a że mamy świadków, może byśmy familijną rozmowę odłożyli na 
cztery oczy.
   Florian się mocno zarumienił, ale nadrobił  śmiechem. Diogenes mu pogroził i z powagą 
wujowską rzekł:
   — Czegoś ty tu przyjechał? Nie kłam, mów szczerze!
   — Słowo honoru — odparł Maluta szybko — w interesie pana kasztelana, dla jego dobra, 
bo go kocham, szanuję i nad losem jego boleję: słowo uczciwe.
   — Skądże to słowo wziąłeś? Trzeba by je obetrzeć, gdy z twych ust wychodzi — dodał 
wuj ciszej. — No, dalej!
   Pan Baltazar podał krzesło, sam nieco z proboszczem usuwając się na stronę, za co 
Maluta trzema ukłonami i uściskiem ręki gorącym mu podziękował.
   — Rzecz się tak ma — rzekł pan Florian. — Kasztelanowa syta zemsty, ale wuj może nie 
wie całej historii?
   — Wuj wie wszystko — odparł Diogenes — nawet to, co by nierad wiedzieć; mów 
asindziej bez objaśnień.
   — Kasztelanowa ani wdowa, ni rozwódka, ni mężatka, a między nami mówiąc — 
pragnąca pójść jeszcze za mąż.
   — Który raz? — zapytał Diogenes.
   — Dopiero trzeci.
   — Tak, kanony nie bronią, a dla możnych to i dyspensy się znajdą; do trzech razy sztuka 
zresztą  — mów dalej.
   — Otóż, pragnie ona stanowczo ułożyć się z panem kasztelanem, wywieść go z tęgo 
niebezpieczeństwa, w jakim się obecnie znajduje, i raz skończyć zgodnie.  — Tak, aby nie 
obawiając się jej, kasztelan wpadł w łapkę.
   — Sądzę, że nie.
   — A ja sądzę, że tak; ale cóż tedy ona chce?
   — Zgody, za którą gotowa zapłacić, jak myślę.
   — A waćpan, panie Florianie, podejmujesz się faktorstwa i myślisz, znękanemu 
człowiekowi rzuciwszy w twarz workiem złota, kupić go sobie! Cha, cha!
   Pokiwał głową; pan Florian spojrzał na mankietki u rękawów.
   — I waszmości tu przysłano? — spytał Diogenes.
   — Jako przyjaciela domu.
   Kapustyński, którego gęste brwi zaszły były na oczy, począł spuściwszy głowę tęskno 
wzdychać, obejrzał się, chwycił wreszcie Malutę za rękę.
   — Słuchaj no — rzekł  — poszedłeś złą drogą, złą, złą; ja wiem wszystko, możesz zajść 
prościuchno do... szubienicy. A na zagonie waszmość spokojniejszy byłbyś i szczęśliwszy: to 
sromota, ohyda!
   Pan Florian cały drżał i tak mu to humor popsuło, że milczał, wargi tylko dygotały, a 
słowa wymówić nie mógł.
   — Widzisz waćpan, siostrzeńcze, jak to źle być gałganem — dodał Diogenes. — Stój 
daleko ode mnie, bo choć brudny jestem, boję się powalać od twych elegancji i zasmrodzić 
twoimi wonnościami: wszystko to kupiono za gotowe sumienie.
   Niewyrażone było zakłopotanie człowieka, który wpadł na tego wujaszka nieokrzesanego 
jak na gniazdo osie.
   — Ale proszę waćpana dobrodzieja — odparł po chwili — to są wszystko potwarze, ja 
bym się ze wszystkiego wytłumaczył, gdyby nie to, że wuj jest uprzedzony: kalumnie 
nieprzyjaciół. Przyjmuję to od brata matki mojej jako przestrogę, ale, ale co się tyczy  pana 
kasztelana, dalibóg przecie, stając tu jako pośrednik, nie grzeszę.
   — Do takiego układu? — spytał Diogenes. — Prawda, że to się jeszcze u was za zasługę 
uważa kusić brata pieniędzmi, bo wam — byle pieniądz, to już nic nie braknie.
   — Ale, słowo honoru...
   — Nie plujże mi tym honorem, siostrzeńcze! Dość tego! Kasztelana tu nie ma, aniśmy go 
widzieli, ruszaj sobie, jakeś przyjechał, z kwitkiem, i nie waż mi się więcej zaglądać do tego 
domu! Ja tu stoję na straży, jest to dom uświęcony wielkim cierpieniem, śmiercią mego 
przyjaciela, który zmarł z rozpaczy, obłąkaniem matki strutej tęsknotą... samą niebytnością 
dziecka, które tuła się bez dachu i schronienia. Jakże ty możesz z myślą jakichś targów 
przestępować ten próg?
   — Ale w najlepszej intencji, niechże wuj łaskawie rozważyć raczy. Maż on na wieki 
zostać tułaczem, prześladowanym, a ona?...
   — Niech ją weźmie szatan, któremu duszę sprzedała! — przerwał porywczo Diogenes. — 
O nią mi   nie idzie. Jestżeś nawet pewny, że ona chce zgody?
   — Najpewniejszy, bo to jest jej interesem, chce wyjść za mąż.
   Diogenes się zamyślił.
   — Cóż na to radzić  — rzekł  — kiedy go tu nie ma. Pan Florian skromnie się uśmiechnął, 
nabrawszy
   nieco ducha.
   — On tu musi być  — odparł  — tu, a nie gdzie indziej, bo gdzie indziej być nie może.
   — Ano, to szukajże go sobie!
   Właśnie tych słów domawiał, gdy weszła pani Krzysztofowa, strojna, uśmiechnięta, 
grzecznie witając gości; pan Florian na widok sukni kobiecej poprawił  tupeta i bardzo się jej 
zgrabnie ukłonił. Ona długo, długo patrzała na niego.
   — A, wiem! — odezwała się. — Pan zapewne jesteś marszałkiem dworu mojego syna?
   Maluta obraził się nieco, ale załatał gniew poprawiając żaboty.
   — Kiedyż nareszcie doczekam się jego i nieboszczyka mego męża?
   Pan Florian na to wyrażenie szeroko oczy otworzył, był bez przesądów, jak na ów wiek 
przystało, ale jednakże wspomnienie o nieboszczyku, o którego przyjeździe on miał wiedzieć, 
jako złe praesagium go dotknęło.
   Uśmiechnął się tylko, ale pani Krzysztofowa powtórzyła pytanie:
   — Domyślam się już wszystkiego — rzekła — chcą mi zrobić siurpryzę... Waćpana 
nieboszczyk wysłał na zwiady... tak? Nie wolno ci mówić, kiedy świętej pamięci mój mąż 
przyjedzie, ale wolno może powiedzieć, jak się ma syn mój, pan kasztelan?
     — Mów, co chcesz, ale gadaj zaraz! — podszepnął, trącając go łokciem, Diogenes. — 
Winniśmy poszanowanie dla wielkich boleści i ich skutków: czołem przed nią... mości panie!
   — Ależ cóż powiem?
   — Mów, co ci się podoba, bylebyś ją pocieszył.
   — No, jakże? — zapytała Krzysztofowa. — Tajemnica?
   — Tak jest, pani dobrodziejko — odezwał się wreszcie pan Florian. — Nie wolno mi o 
tym mówić.
   — Może chcesz waćpan obejrzeć dom, który naprędce kazałam wybudować na przybycie 
pana kasztelana: wcale będzie wygodny.
   — Wierzę zupełnie i nie potrzebuję się o tym przekonywać.
     — Ponieważ kasztelan będzie miał zapewne z sobą z dziesięć koni, nie zapomniałam i o 
stajni — dodała matka — i o izbie dla jego dworu. Co się tyczy waćpana dobrodzieja, który 
musisz być marszałkiem dworu jego, postawimy go na lamusiku, wcale tam jest nieźle... 
trzeba ubogiej szlachcie wybaczyć... Powiedz tylko pan, proszę, nieboszczykowi mężowi 
memu, niech się  śpieszą, bo oczy wypatrzałam oczekując na nich.
   — Panu kasztelanowi powiem to przy pierwszym widzeniu się  — odpowiedział Florian, 
który zaczynał wierzyć, że tu istotnie kasztelana nie było.
   I dygnąwszy z wielką powagą, jak przystało na matkę dygnitarza, pani Krzysztofowa 
posuwisto, powolnie wyszła z pokoju. Przez dosyć długi czas panowało milczenie.
   — Przekonałżeś się choć z tego, że kasztelana tu nie było? — zapytał Diogenes.
   — Nie ma! Wierzę! — odparł pan Florian, którego widok obłąkanej poruszył i zmięszał. 
— Wierzę  już we wszystko, co chcecie, ale to rzecz okropna... Na to niepodobna patrzeć.
   — Tak, tak! Wy pieszczochy na żadną wielką a świętą boleść patrzeć nie możecie — 
rzekł Diogenes. — Czułe serca! Wolicie zabawki i fatałaszki wasze. Psuje wam to apetyt! 
Biedaki! Chcielibyście, żeby wszystkie biedy zwieźć do jednego szpitala, aby się wam na 
oczy nie narzucały, nieprawdaż?
   — Cóż odpowiem pani kasztelanowej? — szepnął Florian. — Istotnie nic państwo o nim 
nie wiecie?
   — A gdybyśmy i wiedzieli — przerwał pan Baltazar, jakoś nabierając odwagi — 
chceszże waćpan, abyśmy byli Judaszom podobni i wydali tułacza w ręce tej zacnej pani, 
której zemsta go ściga?
   — Ale tu o zemście już mowy nie ma, potrzeba go ratować.  — Kto waćpanu zaręczył, że 
ta kobieta nie udaje, że pod pozorem układu nie myśli o zdradzie? Nie znaszże jej?
   Florian zadumał się nieco.
   — Nasadziła na niego Francuza, może nasłać zbirów, nie ma nic niepodobnego — rzekł 
Diogenes. — Więc widzisz, że gdybyśmy co i wiedzieli, to ci powiedzieć nie możemy. Na 
dowód zaś, że go tu nie ma, obejrzyj kąty, pytaj ludzi.
   — Bądź co bądź, cóż poczniemy? — spytał Maluta. — Chować się całe tak życie nie 
może, ona też jest nieszczęśliwą, trzeba to raz skończyć.
   — Nie mamy żadnej rękojmi jej sumienności — odparł pan Baltazar. — Słowo u niej nic 
nie znaczy, przyrzeczenia łatwe, ale nie ciągną za sobą dotrzymania. Nienawiść trwa, musimy 
więc to zostawić Bogu i losowi, aby rozwiązali, jak się im zda i podoba.
   Maluta, widząc nareszcie, że tu nic nie dokaże, zabierał się do odjazdu, gdy go w ganku 
jeszcze Diogenes zatrzymał.
   — Miejże odwagę być szczerym — rzekł  — i powiedz jej, że słowu danemu przez nią 
nikt nie wierzy; może się przyczynisz do poprawy; a tobie jeśli mam dać dobrą radę  — 
chcesz? Powracaj do Warmii, wdziej kubrak, órz zagon, a rajfurem być zaprzestań! Żadne zło 
tajemnicą nie pozostaje, a sprawiedliwość boża i ludzka prędzej lub później ściga winnych... 
Dixi. Życzę ci tego, na co zasłużysz, bywaj zdrów!
   Gdy pan Florian powrócił za Bug do wdowy i rozgościł się znowu w oficynie, długo nie 
było go widać na pokojach; przysyłała po niego pani domu parę razy, ale się namyślał, nim 
nareszcie poszedł powolnym krokiem do kasztelanowej. Przestrogi wuja, heroiczne lekarstwo 
poskutkowało mocno, pan Florian pomiarko—  wał się i rad był istotnie dwór, stolicę i ich 
nieprawości porzucić; jakaś niespokojność go opanowała.
   Spojrzawszy nań tylko, kasztelanowa zmiarkowała zaraz, że wyprawa nie poszła najlepiej.
   — Już waćpana nie pytam — odezwała się  — bo widzę z twarzy, żeś albo z niczym, albo 
ze złym powrócił.
   — Ani jedno, ani drugie — odparł pan Florian — nie mogę powiedzieć, by z niczym, a 
trudno mi wyznać, że z dobrym, at ni to, ni owo, złego też nie ma.
   — Cóż tam przecie przynosisz, bądź waćpan szczery.
   — Kasztelana nie ma w Wólce, sama tam tylko matka, obłąkana, która się go spodziewa; 
widzenie jej przejęło mnie strachem i — prawdę rzekłszy — litością. Spodziewa się co dzień 
męża, który zmarł przed kilkoma latami, i pana kasztelana; dla syna buduje dom, roi o jego 
losach świetnych i wielkości. Zdaje mi się, że familia o nim wie, ale mówić nie chce. Gdym 
zaproponował  układy, odpowiedzieli mi tak ostro istotnie, że nawet powtórzyć bym tego nie 
śmiał.
   — Mów waćpan wszystko, wiele słyszałam w życiu — rzekła kasztelanowa z uśmiechem 
— nie zlęknę się i nie zmartwię.
   — Odpowiedzieli mi, że w dobrą wiarę układów tych ufności nie mają, że chcesz pani 
tylko dowiedzieć się o nim, aby go łatwiej zgubić... i że z panią w traktaty wchodzić 
niepodobna...
   Kasztelanowa zarumieniła się.
   — Może mieli słuszność  — rzekła. — Cóż więcej?
   — Reszta — odpowiedział pan Florian — była dla mnie; miałem i ja kąsek smaczny do 
przełknięcia.
   Kasztelanowa szydersko prawie spojrzała nań i zrozumiała, że tym razem nie kłamał.
   — Ciężka to była misja — dodał pan Florian. — Drugi raz bym się jej nie podjął, 
zwłaszcza wiedząc,  że tam wuja mojego znajdę, który jest najstraszniejszym weredykiem, 
jakiego ziemia nosi! Niech go kaci porwą!
   — Nie powiedziałeś im też waćpan, że odrzucając układy, zmuszą mnie do jeszcze 
prędszej zemsty, bo się przecie z położenia fałszywego wyzwolić potrzeba?
   — Przyznam się pani, żem języka w gębie zapomniał, tak mi tam głowę myto.
   — O, biedny panie Florianie! Więc koniec końcem co?
   — Zdają na losy i Boga rozwiązanie sprawy.
   — Niechże ją Bóg i losy rozplączą! — marszcząc brwi dodała kasztelanowa. —  A la 
guerre comme ? la guerre, przecież są ludzie, co szukać umieją i znaleźć potrafią.
   Słowa te, jakiejś tajemniczej groźby pełne, tak przeraziły pana Floriana, że odsiedziawszy 
tydzień w   oficynie milczący, pożegnał kasztelanową i wybrał się pod pozorem pilnych 
spraw do Warszawy.
   Kilka miesięcy upłynęło od opisanych wypadków; w położeniu osób należących do naszej 
powieści nic się prawie nie zmieniło; stan tylko pani Krzysztofowej nieco się pogorszył. Od 
niejakiego czasu widocznie pochmurniała, niecierpliwiła się, że dom był już z gruba 
dokończony, co dzień dopytywała pana Baltazara, kiedy goście nadjadą.
   Pan Baltazar milczał, lecz w końcu postanowił powoli próbować wywieść ją z błędu. 
Zwykle potakiwał jej milczący, teraz począł stopniami starać się o sprostowanie jej 
wyobrażeń. Nie było to łatwe ani nawet tak bardzo potrzebne, ale pan Baltazar czuł, że sam 
zwariuje, jeżeli dłużej tak rzeczy zostaną. Wziął się więc do tej niewdzięcznej pracy, 
niewdzięcznej, gdyż  pani Krzysztofowa, uśmiechając się, zostawała przy swoim, a jeśli na 
chwilę zamyślona umilkła, zdając się przekonaną, nazajutrz nie było śladu, nie pamiętała nic 
— powracała do swych marzeń. Pan Baltazar się nie zrażał.
   — Kochana bratowo — rzekł jej jednego rana — pani z tego przywiązania do syna roisz 
sobie, że on jest szczęśliwy, a tak wcale się nie ma: ożenienie ze złą kobietą zgubiło go. Całą 
tę historię ukrywaliśmy przed panią, ale nareszcie trzeba, żebyś pani wszystko wiedziała, aby 
tego nieszczęśliwego człowieka pocieszyć.
   — Jakiego nieszczęśliwego!
   — Ano, syna, pana Adama.
   — Co mi waćpan mówisz? On musi być szczęśliwy, na tośmy go oddali O...
   — Ta pani, co się nim opiekowała, zmarła — rzekł Baltazar. — Ta, z którą się ożenił, 
zerwała z nim, musiał uciekać, tuła się biedny, sierota.
     Pani Krzysztofowa pogniewała się mocno.
   — Idź mi waćpan precz z oczu z takimi kłamstwami! — zawołała.
   Pan Baltazar zamilkł i odszedł.
   Ale w kilka godzin służąca przybiegła do niego oznajmiając, że pani była chora, że 
płakała czegoś i że może by należało posłać po lekarza do Kodnia. Pan Baltazar pobiegł i 
zastał ją na modlitwie, ale się przeraził zmianą twarzy straszliwą, a w kilka godzin stała się 
niepodobną do siebie; nadzieja, która ją trzymała przy życiu, została zachwiana; uśmiech, 
spokój, blask oczu, pogoda czoła — wszystko to zmieniło się i zgasło, twarz była znękana, 
lada, oczy wypłakane, kobieta, zgarbiona, drżąca, biedna. Baltazar poskoczył ku niej z 
uczuciem litości i przestrachu.
   — Co to jest bratowej? — zapytał.
   — Nic, mój bracie — odpowiedziała — nie wiem, ot
     coś, ale mi się jakoś mąci w głowie, czuję, że mi czegoś bardzo źle.
   — Może by bratowej esencji, coś uspokajającego.
   — Modlitwa, mój bracie, to najlepsza esencja. Głos, którym te słowa wymawiała, był tak 
różny od
   przybranego w ostatnich czasach, że przestrach Baltazara wzrósł jeszcze bardziej: łzy 
nabiegały jej ciągle do oczu.
   — Nie wiem — dodała — dobrze nie pamiętam, coś mi to waćpan z rana mówił, że pan 
Adam, mój syn, jest nieszczęśliwy bardzo, że się tuła. Czy mi się to może przydało tylko? 
Powiedz! Miałażby to być prawda?
   Pan Baltazar w ciężkim się znalazł położeniu; boleść ta tak go zmięszała, że nie wiedział, 
czy ją w pocieszającym utrzymywać błędzie, czy mówić prawdę całą: wyrzucał już nawet 
sobie, że jej mówił o synu... że pragnął jej tę szczęśliwą zdjąć z oczu ślepotę. Zmięszał się i 
zamilkł.
     — Mów, mów, mój bracie! — dodała. — Ja chcę wiedzieć prawdę, mnie się zdaje, żem 
ja przez jakiś czas bałamuciła, darujcie mi: wiecie, co cierpiałam. Mów, mów, śmiało!
   — Kochana bratowo — rzekł nieśmiało stary żołnierz — powiedzcie wy mi naprzód, ile 
wiecie o synu, na czym się kończy dla was jego historia, potem ja wam resztę choć  łzami 
dopiszę.
   — Otóż to bieda — rzekła smutnie pani Krzysztofowa spuszczając oczy —  że ja jakoś 
teraz niewiele przypomnieć sobie mogę: zdaje mi się, jakbym długo spała, roiła o czymś i 
dopiero się obudziła... Chodzą mi po głowie jakieś czarne i białe postacie, nie mogę sobie nic 
uporządkować. Przez litość nad starą pomóżcie mi! Nic dobrze nie pamiętam.
   Wyciągnęła ku niemu białą swą maleńką rączynę
     chudą, drżącą, a pan Baltazar, ucałowawszy ją ze łzami, poczuł, że mu tchu do mówienia 
zabrakło. Tak mu się teraz wydawała inną, tak zmienioną, smutną, że przed własnym dziełem 
cofał się przerażony i trwożył. Co tu było począć? Kłamać czy mówić prawdę? — Nie umiał 
sobie poradzić. Pia fraus zdawała mu się koniecznością i występkiem razem, na świętą 
prawdę brakowało odwagi.
   — Kochana bratowo — odezwał się  — uspokójcie się tylko, połóżcie, nabierzcie sił, a ja 
wam tę historię całą opowiem, ale choć nie dziś, nie dziś, na to potrzeba więcej zdrowia i 
męstwa.
   — To tak jakbyś rzekł, że tam jest dużo do przecierpienia.
   — Nic dziś nie powiem.
   — Powiedziałeś już wszystko — szepnęła Krzysztofowa cicho. — Niech Bóg ma 
miłosierdzie nad nim i nade mną! — I rozpłakała się biedna.
   — Jeśli bratowa czuje się  źle, może by kazała posłać po doktora?
   — Po doktora nie — odpowiedziała — ale księdza bym zobaczyć rada.
     — Ksiądz jutro i sam przyjedzie — rzekł Baltazar — bo co wtorek ze mszą  świętą 
przybywa, a jutro...
   — No, to poczekamy.
   Widoczne było nagłe jej oprzytomnienie, ale im bardziej się jej przypatrywał pan 
Baltazar, tym się nim więcej przerażał.
   Jakieś przeczucie mówiło mu, że po długim obłąkaniu mogło to być znakiem niedobrym. 
Całą noc spędził chodząc, dowiadując się, śledząc, co robiła; położyła się w łóżko staruszka, 
ale siedząc w nim odmawiała pacierze i dopiero nad rankiem usnęła.
   Nazajutrz chciała wstać, ale jej sił brakło; duch, co ją trzymał dotąd, uszedł, a sztuczne 
podbudzenie i ży—
     cie to fałszywe wyczerpało ją tak, że teraz od razu, bez przejścia, uczuła się całkiem 
bezsilną.
   Przed południem nadjechał proboszcz, przywołano go do łoża, gdyż  żądała się 
spowiadać, a gdy dopełniła tego obowiązku, znacznie się uspokoiła. Proboszcz także był 
wylękniony tym uzdrowieniem umysłu tak nagłym i osłabieniem niezmiernym ciała.
   Pan Baltazar smutny przypadł do niego na radę, obwiniając się o niegodziwe 
przyczynienie do straty złudzeń, które ją przy życiu trzymały.
   — Mówić prawdę czy kłamać? — zapytał.
   — Jako duchowny nie mogę nigdy poradzić fałszu — rzekł ksiądz — ale jako człowiek 
życzyłbym milczenie; dziś już może za późno, wola boża, bądź co bądź, niech wie, jak rzeczy 
stoją, osłódź tylko, o ile się da, ten kielich goryczy.
   Po południu wezwano do łoża pana Baltazara; przywlókl się jak winowajca, smutny i 
pogrążony.
   — Otóż, mój bracie — rzekła zobaczywszy go — usiłowałam sobie wszystko 
przypomnieć o ile sił. Wiem, że Adam był nieszczęśliwy z żoną, że się rozstać mieli, ale dalej 
nic już sobie nie przypominam.
   — Kochana bratowo — odparł Baltazar — krótko ci tylko powiem, że się z tą kobietą 
rozstali, że ona go prześladuje, że uciec musiał i musi się ukrywać przed jej zemstą, że jest w 
istocie bardzo biedny.
   Umyślnie zamilczał o zabójstwie Francuza.
   — Gdzież on jest? Gdzie jest? — spytała matka zrywając się.
   — Był nawet tutaj — rzekł pan Baltazar — ale jakoś, ale... — Tu uczuwszy potrzebę 
niewyjawiania całej prawdy, dodał: — Ale się nie śmiał pokazywać.
   — Tak, oszczędzaliście mnie, bo byłam chora, ale teraz, gdy już jestem zdrowa — bo 
jestem zdrowa, nieprawdaż? — wszakżebym go mogła zobaczyć?  Pan Baltazar się zawahał.
   — Gdy bratowa odzyszczesz nieco siły, spodziewamy się go tutaj...
   — Ale niechby to było zaraz... ja mam siły, wiele... zobaczycie, ja wstanę.
   Przestraszony Baltazar powstrzymał ją obietnicą.
   — Pośle po niego natychmiast — rzekł  — ale potrzeba cierpliwości i uspokojenia.
   — A, będę cierpliwa, poślijcie, niech go zobaczę! A, póki był szczęśliwy, mogłam go nie 
widzieć; teraz, gdy biedny, jam jedna, co go przytulić powinnam i osłodzić niedolę.
   Stary żołnierz wyszedł, ocierając oczy i przyrzekając, że pośle zaraz po niego.
   Posłano w istocie po kasztelana z kartką pewnego posłańca.
   Tymczasem zbliżał się wieczór, a gdy w parę godzin przywołano znowu pana Baltazara, 
chora miała widocznie bardzo silną jakąś gorączkę: jedna myśl snuła się jej ciągle po głowie i 
powtarzała na ustach:
   — Ja się go muszę doczekać, ja go muszę zobaczyć. Ilekroć drzwi skrzypnęły, przeszedł 
ktoś, pies na
   podwórzu zaszczekał, zrywała się i pytała o niego, patrzyła rozpaczliwie na wchodzących. 
Ale przy największym pośpiechu kasztelan ledwie mógł być nad rankiem, bo z chaty 
leśniczego, około której uwijało się wiele ludzi, radzono mu się przenieść do szlacheckiej 
osady o mil trzy od Wólki.
   Noc była ciężka do przebycia, stan chorej się pogarszał, o północy przyszło znowu toż 
samo obłąkanie, z tą różnicą, że co chwila już spodziewała się męża i syna, ale nie 
tryumfujących i szczęśliwych w orszaku dworzan, ze świtą, tylko prześladowanych, 
gonionych i ściganych przez nieprzyjaciół. Ksiądz, który pozostał na noc na wielkie i usilne 
prośby pana Baltazara, we—  zwany około drugiej po północy przez samą panią 
Krzysztofową pośpieszył z modlitwą, która się zmieniła wkrótce na nabożeństwo przy 
konających i zakończył ją Anioł Pański.
   Świtało, gdy z uśmiechem na ustach, pytając o męża i syna, staruszka Bogu oddała ducha.
   Leżała już z krzyżykiem w dłoni na tapczaniku, gdy wózek się zatoczył i kasztelan 
nadjechał.
   Nikogo nie zastawszy w ganku, wszedł do izby pierwszej i z progu ujrzał głowami do 
obrazu Chrystusa zwrócone ciało, przy którym kilka świec jarzących płonęło, a ksiądz stojący 
w komożce i stulę czytał nad nim modlitwy.
   Pochylił się pan Adam i padł, jak stał, w progu na kolana; przybył za późno po ostatnie 
błogosławieństwo matki, ale mógł choć twarz jej, uświęconą wyrazem spokoju, jaki wkłada 
śmierć na ludzkie oblicze, zobaczyć raz jeszcze.
   Dziwna rzecz, że rysy, które choroba tak szybko była zmieniła i uczyniła bladymi, 
wyniszczonymi, zgon znowu przywrócił do pierwszego stanu, do pogody anielskiej, ubrał je 
w uśmiech, otoczył aureolą męczeńską. Nie było na nim śladu cierpień, był wyraz błogiego 
spoczynku jakby po ciężkim znoju, zdawała się spać lekko i marzyć błogo.
   W chwili gdy pan kasztelan upadł na kolana w progu, szmer się zrobił jakiś, kilku ludzi 
niepozornych weszło w ganek, kilkunastu otoczyło domostwo; pan Baltazar przerażony 
postrzegł, że pachołkowie zabierali się ująć pana Adama, którego ktoś zdradzić musiał.
   Dekret zaocznie ferowany skazywał go za zabójstwo popełnione na Francuzie na karę 
główną, ale spełniony dotąd być nie mógł. Gdy kasztelanowi sługa sądowy wręczył papier z 
pieczątką i oznajmił, że go  przytrzymuje, pan Adam,  wielką zdjęty boleścią, nie drgnął 
nawet, życie zdawało mu się obojętnym.
   — Weźmiecie mnie sobie po pogrzebie — rzekł  — jeśli gwałtu nie chcecie robić. Potem 
wszystko mi jedno, co się ze mną stanie...
   Ludzie mieli trochę litości, a może trochę względu na nieszczęśliwą rodzinę, otoczono 
tylko dwór, pilnując pana kasztelana, który przy ciele matki pozostał aż do wyprowadzenia go 
z Wólki.
   Gdy orszak pogrzebowy ruszał z podwórza, pachołkowie na drugim powozie wywieźli 
pana Adama do grodowego więzienia.
   Baltazar i Kasper pośpieszyli za nim z kościoła zaraz, nie kryjąc przed sobą niepokoju o 
los nieszczęśliwego, nad którym dekret mógł być spełniony, nimby potrafiono o zmianę jego i 
nowy sąd należyte poczynić starania. Nieprzyjaciele mogli wymóc ten pośpiech, aby się go 
pozbyć i ułaskawienie niemożliwym uczynić.
     EPILOG
   Łatwo się dorozumieć, czyim staraniem kasztelan był ścigany i ujęty. Krystyna nie 
zasypiała, pragnienie zemsty z każdym dniem w niej rosło i niecierpliwszym się stawało 
nasycenia; użyła ona wszelkich środków dla odkrycia pobytu męża, rozsyłała zręcznych 
szpiegów, wyśledziła na ostatek schronienie jego i zmusiła prawie władzę wykonawczą do 
uwięzienia. Jakkolwiek skazany zaocznie, banita, kasztelan, jak wielu innych, mógł mieć 
wszelką nadzieję zmiany wyroku i ułaskawienia; przykładów podobnych było wiele, sprawa 
odsądzona była bez obrony z jego strony, pod naciskiem nieprzyjaciół i wpływem przemożnej 
rodziny; ale wcale inaczej mogła się wydać sędziom bezstronnym przy
     pilniejszym rozbiorze towarzyszących jej okoliczności, które popełnienie zabójstwa 
poprzedziły. Nikt go też po tym wyroku ścigać nie myślał ani się upominać o jego spełnienie, 
oprócz zajadłej na zgubę jego żony; nikt nawet zrazu przypuszczać nie chciał, aby dekret ten 
mógł być wykonanym, do ostatniej chwili niebezpieczeństwo nie było widoczne. Rzadko 
podobny wyrok spełniał się na szlachcicu, a tym mniej na dygnitarzu, człowieku imienia 
głośnego, za przewinienie w sprawie honorowej, w obronie czci własnej. Znalazły się zawsze 
wpływy, instancje, poparcie silne, które albo przesądzenie sprawy, albo ułaskawienie 
królewskie wyrobić mogły.
   W niektórych okolicach kraju nie pamiętano już kary głównej domierzonej na szlachcicu, 
a więzienia nawet przeznaczone dla szlachty stały pustkami od dawna. Nie żeby zbrodnie 
bezkarnie uchodzić miały, ale w istocie zuchwałe występki stały się rzadkie, a boje, 
wyzywania, rany, a nawet zabójstwa między szlachtą nie mogły się uważać za rozmyślne 
morderstwa, raczej za walki, które były wszędzie w obyczajach czasu, w zwyczaju, który im 
wcale inny nadawał charakter.
   Podstępnych zaś czyhań, zasadzek i mordów na bezbronnych, można powiedzieć, nie było 
przykładu, szczególniej za Stanisława Augusta, gdy coraz do spokojniejszego nawykano 
życia.
   Gdy takim jak tu wypadkiem trafiło się, że więźnia przywieziono do grodu, często nie 
wiedziano, co z nim począć. Szlacheckie wieże wszędzie winny być były oddzielne, 
odsiadywano je gdziekolwiek, bo to, co się dawniej zwało nimi, mało gdzie już było 
mieszkalne. Jedne zajęto na archiwa, drugie wody zalały lub gruz zasypał.
   Staraniem potajemnym kasztelanowej zawieziono pana Adama do Brześcia; ale tu też 
zamczysko stare,  u ujścia Muchawca i Bugu wystawione dawno, było upadło, a wieża, w 
której sadzano szlachtę, obaliła się. Wcześnie jednak zapobieżono temu niedostatkowi, 
wyprosiwszy izbę sklepioną w wieżyczce narożnej klasztoru księży dominikanów.
   Rodzina Krystyny należała do fundatorów miejscowych, mieli dla niej duchowni 
obowiązki dawne i choć za wstrętem, musieli ulec naciskowi, ustępując na więzienie komnaty 
z dawna nie zajętej, opustoszałej, ale położeniem swym warownej, z której więźniowi 
wymknąć się nie było łatwo. Sam klasztor w pośrodku miasta od przypadkowej napaści i 
gwałtownego odbicia bezpieczniejszy był niż inne miejsce ustronne. Wszystko zdawało się 
zręcznie, zawczasu obmyślane, szeptano nawet z cicha między mieszczany, że kata umyślnie 
pocztowymi końmi sprowadzono z Warszawy (co było dotąd bajką), że urząd ujęto i z 
wykonaniem wyroku nie miano się ociągać, aby nie dać czasu do starań i zabiegów rodziny 
O..., która dla uniknienia wstydu, jaki na nią też spadał, mogłaby ująć się  za imiennika 
swego.
   Gdy z jednej strony stała mściwa i nieubłagana kobieta, chcąca się pozbyć człowieka 
nienawistnego, mająca za sobą całą rodzinę swą w kraju prawie wszechmocną wpływami i 
stosunkami, z drugiej stał on sam, opuszczony od wszystkich, nie mając za sobą nikogo prócz 
kilku ubogich krewnych. Jedno imię, które nosił, słabą czyniło nadzieję, że familia, co je z 
nim dzieliła, coś by dlań mogła uczynić; na nieszczęście, składała się ona podówczas z 
kasztelana, którego znamy, zdziecinniałego i umiejącego tylko kłaść pasjans i słuchać 
dworskich plotek, z dwóch jego synowców, zbyt młodych, by jakie znaczenie mieć mogli, 
obu zresztą  żyjących za granicą, nareszcie ze starego bardzo stryja pana wojewody, który 
liczył już lat dziewięćdziesiąt  kilka wieku i z łóżka przechodzi tylko na krzesło, a z krzesła 
na łóżko. Obrońców więc honoru imienia prawie nie było, gdy wrogowie liczyli się na seciny. 
Krystyna, której wiejska rezydencja o mil tylko dziesięć od Brześcia oddalona była, zbliżyła 
się podobno do miasta skrycie, w zamiarze czuwania nad swą ofiarą, aby się jej z rąk nie 
wyśliznęła. Tak przynajmniej w mieście rozpowiadano.
   Gdy pana Adama wywieziono z Wólki pod silną strażą, pan Baltazar, odmłodzony 
niebezpieczeństwem krewnego, ruszył konno do Kodnia za pogrzebowym orszakiem. W 
sąsiedztwie nieboszczyk Krzysztof i jego rodzina między szlachtą mir miała wielki, 
poważano stolnikiewicza, kochano Baltazara, ceniono poczciwego Kaspra, użalano się nad 
losem pana Adama, nie znając go. Dzieje nieszczęśliwej rodziny jeszcze bardziej ku niej serca 
wszystkich skłaniały. Wiedziano, że Adam był prześladowany przez możną familię, a serca 
szlacheckie oburzyły się przeciwko przemocy   gniotącej bezbronnego człowieka: nie 
pierwszy to był przykład podobny.
   Pogrzeb pani Krzysztofowej z powodu wypadku, który go poprzedził, stał się zjazdem 
burzliwym i naradą w obronie Adama więcej niż pobożnym obrzędem. Ciało nieszczęśliwej 
matki na katafalku, zimny ten trup przemawiał wymownie za synem, broniąc jeszcze dziecka 
swojego. Gdy w czasie nabożeństwa w kościele ksiądz Innocenty, przyjaciel dawny domu 
państwa Krzysztofostwa, wziąwszy asumpt   ze świeżego wydarzenia przemówił do obecnych 
i gwałtownie wystąpił przeciwko magnatom uciskającym biedniejszych, prześladowaniom i 
przemocy tych, co się panami bracią zowiąc, w istocie panami tylko być chcieli, wszystkie 
piersi zawrzały i dłonie zadrgały. Wychodząc z kościoła, postanowili już przytomni nie 
dopuścić gwałtu, użyć  środków, ażeby mu zapobiec. Szło nie o jednego człowieka, ale o całą 
szlachtę drobną, skrzywdzoną tą procedurą wyjątkową i doraźną w jego osobie.
   W zajezdnym domu oczyszczono stajnię i przybrawszy ją w gałęzie sosnowe, posypawszy 
piaskiem podłogę, urządzono stypę pogrzebową. Gospodarzyli na niej Baltazar i Kasper, 
ugaszczając, jak mogli i umieli, panów braci; ale wkrótce dla pilnej potrzeby Baltazar 
odjechał do Brześcia, a Melchior go zastąpił przy tej smutnej uczcie. Potrzeba było stać na 
straży, aby wyroku nie spełniono nagle, dlatego jeden być musiał w Brześciu i czuwać, gdy 
drudzy naradzali się, co dalej począć, i kilku zaraz wysłano na trakty różne dla pilnowania, 
aby mistrz, którego wieźć miano z Lublina lub Warszawy, nie był dopuszczony do Brześcia.
   Popłakawszy nad nieszczęśliwą Krzysztofową, oddawszy słuszną cześć zacnemu jej 
mężowi, szlachta wzięła się na serio do rady, co począć, aby dekretu egzekucji nie dopuścić.
     Najstarszy wiekiem, najpowszechniej szanowany, imć pan starosta Hański prosił tedy o 
głos w sprawie i otrzymał go; uciszyli się wszyscy. Wstał, poważnie kłaniając się dokoła, 
pogładził wąsa, odchrząknął i tak rzecz wytoczył:
   — Miłościwi panowie a bracia. Smutny nas tu obrzęd sprowadza, ale smutniejszy jest 
jeszcze los syna tej nieszczęsnej matki, którąśmy na ramionach naszych na wieczny 
spoczynek odnieśli. Nie będę się rozszerzał nad nim i żywotem jego, rzecz to wedle mnie 
podrzędna: to pewne, że na haniebną karę główną nie zasłużył, że dekret nań ferowano pod 
naciskiem familii możnej, zaocznie, i sądzono go niesprawiedliwie. Zanosi się na to, że ucisk 
ów, który wywołał sąd, chce zmusić do wykonania go i rozlać krew niewinną. Nie pierwszy 
to casus taki, ale jednak dawno prepotencja mag—
     natów  na nic się już podobnego nie ważyła. Nie idzie tu o jednego O..., kość z kości 
naszych, ale w nim o nas wszystkich. Miecz, co mu zetnie głowę, każdy z nas na karku 
poczuje; bronić jego jest to bronić siebie od sromu. Zatem wnoszę  primo, że tu nikt 
obojętnym pozostać nie może ani się wymawiać i że necessitas urget, aby chwili jednej nie 
tracić. Widać to z ruchów i chodów prześladowców pana Adama, iż nie chcą dać czasu do 
rozmysłu i działania, ale ich machinacje prędkością naszą zwalczyć powinniśmy. Niechże 
szlachta podlaska pokaże, iż się panów nie lęka, i jako niegdyś za Zygmunta Starego 
przeliczy się, a powie, iż z jej zastępu żartować sobie nie wolno. Zwą nas szarakami, ale 
sprostamy karmazynom, mości panowie, gdy o poszanowanie praw naszych idzie, ani się 
damy bezbronni rzezać i wlec na rusztowanie dla pańskich fantazji.
   — Górą nasi! — zawołał głos z głębi. —  Święcie mówi starosta... wszyscy za jednego... 
każdy z nas obowiązany... a tu się prawo łamie dla prywaty! Nie dać się, mociumpanie!
     — Nie dać, powtarzam — rzekł starosta — nie dlatego, aby się z prawa wyłamywać, bo 
kto winien, ten pokutować powinien, ale że tu prawo kończy się dla zbytków niewieścich. 
Niech sądzą jak należy, ale nie podchwytkowo. Więc, wszyscy, jako stoimy, jedziemy do 
Brześcia, legniemy obozem pod dominikańskim klasztorem i zobaczymy, czyli śmieć będą w 
oczach naszych swej chciwości na krew naszą dogodzić.
   —  Święte słowa pana starosty! Nie tracąc chwili — przerwał drugi — na koń, na bryczki 
i do miasta!
   Hałas wszczął się wielki tedy i ławy runęły, bo się wszyscy rzucili do drogi; ale gdy 
przyszło pod noc jechać niedobrymi ścieżkami, ten i ów do ranka odkładać myślał, niektórzy 
chcieli wstępować do domów,
     aby się  żonom oznajmić, inni projektowali księżyca czekać, inni aż do ranka, tych konie 
były pomęczone lub ludzie popici: o mało z wielkiej chmury na małym nie skończyło się 
deszczu. Widząc to poczciwy Kasper wlazł na ławę i przemówił do braci:
   — Mili panowie a bracia, nie zapominajmy, że tu o żywot chodzi, że każda godzina 
opóźnienia może być niepowrotną zgubą dla nieszczęśliwego więźnia, że mamy ratować 
opuszczonego od wszystkich, na którego się wysila zemsta niewieścia; więc kto brat 
szlachcic, a ma serce, siądzie czy na wóz, czy na koń i wymawiać się nie będzie niczym, 
verbum nobile.
   Ozwało się  verbum nobile i teraz już spokojnym być było można, że je każdy dotrzyma, 
choćby pieszo iść miał: infamią bowiem pachniało zemknąć, gdy się rzekło słowo. Jakoż 
poradzono sobie i pozabierali się wszyscy po kilku na wózek, inni konno lub służąc sobie 
sami za woźniców, a droga do Brześcia przez całą noc pełna była gwarnie i tłumnie płynącej 
tam szlachty.,
   W liczbie stypowych gości, domyślając się może tego wypadku, kasztelanowa miała kilku 
swych zauszników; ci z początku zmiarkowawszy, jaki obrót brały rzeczy, wysunęli się 
zawczasu i pobiegli dać znać pani kasztelanowej, jak groźno szlachta stawić się myślała.
   Krystyna bawiła na folwarku parę mil tylko odległym od Brześcia, gdzie się jej nikt nie 
domyślał. Klient ich domu trzymał te dobra od dawna od Sapiehów; skryła się u niego, będąc 
zaledwie jemu i żonie znaną, inni ją tam mieli za daleką krewną z Ukrainy. Nie wychodziła 
prawie z kilku pokojów, które jej ustąpiono na mieszkanie, ale z tej kryjówki kierowała 
wszystkim, co się działo w Brześciu; wysyłała swych dworaków na zwiady ł miała 
wiadomość o najmniejszym ruchu w okolicy.  W niedostatku pana Floriana i kuzynka, 
którego porzuciła uważając go za niedogodne do tej roboty narzędzie, pani Krystyna innych 
dobrała sobie pomocników, w istocie stosowniejszych do tego rodzaju roboty.
   Stary zaschły prawnik, Rusin imieniem Platon Rozwarski, którego zwano, z powodu 
jakiegoś przysłowia powtarzanego przezeń, Serduszko, i olbrzymiego wzrostu rębacz 
sejmikowy, osiwiały w usługach partii rodzinie służącej, Maciej Zabrzycki, pospolicie znany 
pad imieniem Matiasza, kilku zawadiaków pod jego rozkazami zostających składali teraz 
dwór kasztelanowej, nie licząc w to adherentów w samym Brześciu, różnymi sposoby 
pozyskanych.
   Prawdą było, że kasztelanowa, nagląc wykonanie wyroku, spotkała wielką trudność w 
braku człowieka, który by się podjął krwawego wymiaru sprawiedliwości. Potrzeba było w 
istocie posyłać do Lublina lub do Warszawy, co znacznie mogło opóźnić, a nawet zachwiać 
dekret, o którego kasatę  się domagano. Starania poczynione były w wielkiej tajemnicy, 
posłańcy wyprawieni, a Krystyna niespokojnie oczekiwała wiadomości o skutku swoich 
zabiegów, gdy ze stypy zjawił się wyprawiony szlachcic i późną nocą przybywszy 
wpuszczony był do pokoju, w którym przy jarzących świecach przechadzała się samotna 
kobieta, trawiona nienawiścią.
   Ostatni rok ze świeżej jeszcze i wdzięcznej pani nagle uczynił ją podstarzałą, żółtej cery, 
wychudłą i zwiędłą, tak że nawet rozpłomieniony kuzynek w końcu stygnąć w zapałach dla 
niej poczynał, choć go jeszcze dowcipem i zalotnością przy sobie trzymała. Ale skoro ją 
opuszczał ulubieniec, i ona też zaniedbywała się, a naówczas ślady przychodzącej starości 
coraz wyraźniej wypiętnowywały się na jej licu zniszczonym namiętnościami. W tej chwili 
jedną zemstą pałała i twarz jej mia—  ła wyraz groźny i straszliwy: świeciły oczy rozognione 
wśród oblicza zżółkłego troską, a marszczki przerzynały czoło i fałdowały policzki wypalone 
dwoma jakby wykrojonymi na nich rumieńcami. Strój mało okazywał starania o podobanie 
się... cała postać malowała dumę obrażoną, podnieconą aż do wściekłości.
   Gdy szlachcic wszedł kłaniając się do kolan, Krystyna podeszła ku niemu żywo.
   — Cóż tam nam waćpan przynosisz? — spytała z miną królewską.
   — Rad bym co najlepsze — odpowiedział szlachcic z nowym ukłonem — ale nie zawsze 
się to wiezie, co by człek pragnął... ot, i teraz...
   — Cóż się tam stało? — rzekła kasztelanowa dumnie.
   — Nic dotąd, chwała Bogu, ale się lękam mocno, by z tego co nie urosło niedobrego. 
Szlachta, jaśnie wielmożna pani, zgromadziła się tłumnie na pogrzeb i stypę nieboszczki 
matki pana O...; wszystko to krewni, koligaci, przyjaciele; ksiądz przemówił gorąco z 
ambony, porwało się to wszystko jak wicher lecieć do Brześcia i stanąć w obronie brata, 
zasłaniając go od ucisku... Gdy ja tu, oni tam zapewne już miasteczko zalegają i klasztor 
otoczyć musieli... Sprzysięgli się, że go nie dadzą.
   Kasztelanowa zagryzła usta, chusteczkę, którą trzymała w rękach, zaczęła miąć i szarpać, 
spojrzała bystro na szlachcica, jakby wymiarkować chciała, czy ją zrozumie, potem 
pomiarkowała się, że z nim w rozprawy wdawać się byłoby dla niej uwłaczające, i rzekła:
   — No, to nic jeszcze: przyzwij tam waćpan do mnie pana Platona i Matiasza, naradzimy 
się z nimi, co począć, a sam bądź w pogotowiu do podróży, gdyby potrzeba wypadła. 
Dziękuję za pilność.
   Nie zdradziwszy swej myśli, odprawiła go tak, a po odejściu westchnęła ciężko i 
zadumała się; po chwili  jednak otrzęsła głowę, jakby z niej zrzucała ciężar jaki, i gdy suchy, 
maleńki Platon z ogromnym Matiaszem weszli do izby, wypogodziła twarz na ich przyjęcie.
   Platon przezwany Serduszkiem był drobny człowieczek, w kabłąk zgięty od pracy nad 
piórem i stolikiem, niemłody już, niepozorny i pokorny. Czy nawyknienie, czy choroba 
sprawiły, że lewe oko prawie ciągłe trzymał zamknięte, drugim także niewesoło i niezbyt 
śmiało poglądając. Ręce trzymał na wygarbionym grzbiecie lub w tylnych kieszeniach 
fałdziastej kapoty, wąskim pasikiem ujętej. Matiasz miał postawę swego rzemiosła, ramiona 
szerokie, pierś wydatną, nogi ogromne, ręce olbrzymie, czerwone i jakby napęczniałe, łysinę  
świecącą, wąs wyczerniony sterczący... Spod brwi nawisłych, wpół siwych, błyskało oko 
wypukłe, niebystre, ale nużące wejrzeniem twardym i upartym, które ścigało nieprzyjaciela. 
Matiasz stawał jak Kolos rodyjski, a jedną ręką zwykle pod bok się ujmował.
     Cicho przysunęła się do nich kasztelanowa.
   — Słyszeliście panowie — rzekła — co się to dzieje? Zuchwała szlachta chce się opierać 
spełnieniu wyroku sprawiedliwości: hurmem, słyszę, rzucili się Podlasiacy na Brześć i mają 
opanować miasteczko, aby nie dopuścić kary nad zabójcą. Cóż to? Czyż już prawa nie mają 
poszanowania u nas? Czy wracają te czasy, gdy mordować po drogach i po miastach wolno 
było bezkarnie?
   To rzekłszy, zatrzymała się chwilę.
   — Za pozwoleniem jaśnie wielmożnej pani — rzekł Serduszko — nie trzeba rzeczy brać 
gorąco, ale z flegmą... z flegmą... Jeszcze się nic nie stało... Szlachta może się rewizji dekretu 
domagać... a my możemy starać się o jego spełnienie; mocniejsi jesteśmy od niej, bo stoimy 
na prawnym gruncie... wszystko mamy za sobą.
     — Ale przemoc?
   — A hałasowali mocno? — spytał Serduszko.
   — Zdaje się  — odparła kasztelanowa. — Lecą tłumnie.
   — To dobrze szepnął prawnik — wykrzyczą się, wyhałasują i po jednemu cicho do 
domów popowracają. Potrzeba tylko wytrzymać ich, wolno rzecz prowadzić, znudzić; ręczę, 
że skorci ich do duszyczek powrócić, a my naówczas swojego dokonamy... Jużciż, rok w 
Brześciu nie będą stać na straży, a my możemy czekać... wypatrzyć chwilę. Oni rachują na 
natychmiastową robotę, przeszkodziliby jej, gdyby zaraz do tego przyszło, zwleczem et 
videbimus. Serduszko.
   Pogłaskał się po twarzy, jakby się za swój rozumek pieścił, pan Platon, a Matiasz 
odchrząknął i dodał:
   — Dobrze mówi, jak mego Pana Boga kocham, poczekać; przy czym i influencji użyć nie 
zawadzi na szlachtę i ubocznych, bo i ci nie są do pogardzenia: jednych czarką, drugich 
polowaniem, innych muzyką i groszem można ściągnąć z placu, niejednego przegonić 
strachem, a gdy się oczyści z tej hałastry, dobrać dnia... i wykona się, co święta 
sprawiedliwość każe, jak mego Pana Boga kocham!
   — Dobrze radzi Herkules — rzekł Platon śmiejąc się  — głowa nie dla proporcji; nie od 
rzeczy będzie użyć wszelkich środków ku odciągnieniu. Nade wszystko zaś powoli, z 
flegmą... nie śpiesząc... To nam da czas brachium iustitiae, wulgo mistrza, sprowadzić... 
Potem, gdy się dzionek upatrzy, niech się winowajca wyspowiada i idzie rachunek oddać 
Panu Bogu za swe zbrodnie.
   — A zatem — odparła Krystyna — zwlecze się to znowu nie wiedzieć jak długo i ja będę 
musiała w niepewności pozostać. A nuż w Warszawie poskoczą do króla o glejt i 
wyjednają...  — Wielmożna pani dobrodziejka — rzekł Platon — wiedzieć o tym powinnaś 
dwadzieścia cztery godziny wprzódy, to się egzekucja przyśpieszy, aby glejt przybył jak 
łyżka po obiedzie. Zresztą  — dodał prawnik — znając naturę ludzką, można śmiało ręczyć, 
że nad parę dni owo oblężenie szlacheckie nie przeciągnie się; ogłodzeni, wytraciwszy się z 
grosza, zatęsknią do domu, do dobrodziejek swych, do gospodarstwa... i pojadą.
   Kasztelanowa nic nie odpowiedziała.
   — Ja summo mane jadę do Brześcia — rzekł pan Platon — aby tam kierować całą sprawą; 
pan Matiasz zostanie tu na wszelki przypadek, straż trzymając, boć
   o wszystkim i o bezpieczeństwie pani myśleć nam należy; kilku szlachty z Herkulesem 
nie zawadzą. W Brześciu mamy Żeleźnickiego... i resztę...
   Na tym skończyła się narada, a kasztelanowa dopełniła ją myślami, które snuła do późnej 
nocy.
   Wieść o porwaniu i przewiezieniu Adama O... do Brześcia poprzedziła w miasteczku jego 
przybycie. Tłumy mieszczan, Żydów i obywateli okolicznych czekały już u bram klasztoru 
dominikańskiego na przybycie więźnia, ale przewidując tę ciekawość, zatrzymali się 
przewodnicy do mroku i gdy już ciżba się rozchodzić poczęła, bryczka pędzona żywo wpadła 
w otwarte wrota na dziedziniec klasztorny, który natychmiast zamknięto. Jermaszka, który 
postanowił nie odstępować pana swego do ostatniej chwili, wcisnął się do wozu
   i z nim przyjechał na miejsce: nie śmiano go odpędzać, a raz będąc przy kasztelanie, już 
by się był bez użycia gwałtu nie dał od niego oderwać. Czekał także pan Baltazar na przyjazd 
synowca, zetknąwszy się wprzódy z przeorem dominikańskim i kilku osobami na całą sprawę 
tę nieszczęśliwą mieć wpływ mogącymi. Przeorem był naówczas ojciec Hiacynt, który 
głosami zgodnymi mnichów wybierany już był od lat dwudziestu    i urząd ten piastował z 
wielką powagą i zadowoleniem konwentu. Znany w okolicy ze swej uprzejmości, łagodności 
i dobrego humoru, ulubiony szlachcie i magnatom, w pożyciu łatwy, wymowny, ojciec 
Hiacynt umiał i klasztor utrzymać porządnie, i funduszami zarządzać z ekonomiką, i nie 
narazić się nikomu. Tym to właśnie celował on, że nikogo nie odepchnął, wszystkiego 
wysłuchał cierpliwie, każdą rzecz zrozumiał, a równie z małymi jak i wielkimi poradzić sobie 
zawsze tak potrafił, że go dobrym okiem widzieli. Gdy czego uczynić nie mógł, przynajmniej 
odmowę, osłodził i wyściskał tego, którego z niczym odprawić musiał. I tym razem 
nieprzyjemne mu było bardzo, że klasztor jego za wieżę dla banity obrano, ale zadrażnić się z 
możną rodziną fundatorów nie było sposobu. Wiedział ksiądz przeor, że ta powolność narazi 
go szlachcie i będzie powodem do hałasów na klasztor, ale się spodziewał burzę zażegnać  
łagodnością i znanymi sobie sposoby. Et haec facienda et alia non omittenda  — było to 
ulubione jego przysłowie i prawidło postępowania.
     Izba w wieżyczce narożnej, przeznaczona dla więźnia, z dawna była opuszczona, ale 
dała się wprędce urządzić i uczynić mieszkalną, boć dla takiego smutnego gościa niewiele 
wymagano. Była to komnatka dość smutna, z jednymi tylko drzwiami od klasztornego 
korytarza, okrągła, z okienkiem wysoko umieszczonym i wąskim a kraciastym. Na piętrze w 
odpowiedniej nad nią izdebce mieścił się skład sprzętów zapaśnych i różnych rupieci; w 
dolnej niegdyś zamykano więźniów klasztornych za przekroczenia reguły, w wypadkach 
pomieszania itp. Od dawna wszakże nie była zajęta i zrzucano w niej różne zapasy 
spiżarniane. Oczyszczono ją jako tako, wymyto podłogę popaczoną, wniesiono stół, stołek, 
łóżko, dzban, misę, drzwi były zamczyste, otwór jedyny, o cztery łokcie nad ziemią, wy—
     chodził na podwórze klasztorne wprawdzie od muru niedaleko, ale nie na zewnątrz. 
Dawniej drzwiczki drugie z baszty wiodły do innego korytarza, ale te były zamurowane i 
zatynkowane, tak że z izby się ich nawet domyślić nie było można. Postawiwszy jedną straż 
w podwórzu u okna, drugą przy drzwiach w sieni, o więźnia można być było bezpiecznym 
zupełnie. Ksiądz przeor znajdował, że schronienie to za smutne było, za surowe nawet dla 
skazanego na śmierć szlachcica; ci wszakże, co je wybrali, uznali odpowiednim celowi. 
Łagodząc ich zbytnią w tym względzie ścisłość ojciec Hiacynt postarał się o to, aby był wilk i 
koza cała: o przyczynienie wygód więźniowi. Obić kazał tę ścianę właśnie, która miała 
niegdyś drzwi w sobie na inną sień wychodzące, kilimkiem, niestety używanym nieraz do 
przybierania katafalków w kościele, na łóżko dał materac i posłanie wygodne, wniósł nawet 
komódkę starą z jednej celi zabraną, aby cokolwiek tę pustkę podobniejszą do mieszkalnej 
komnaty uczynić.
     Ale pomimo to izba w baszcie miała fizjognomie posępną, a mała ilość  światła, jaką 
cedziło okienko, zwiększała smutne wrażenie, które czyniła.
   Gdy pana Adama tu przywieziono i wprowadzono, Jermaszka do drzwi mu aż 
towarzyszył; myślał zrazu dać się z nim zamknąć, ale pomiarkował zaraz, iż korzystniejszym 
dlań być mogło zostać na zewnątrz i dobić się tylko pozwolenia wchodzenia i wychodzenia 
do celi, co zresztą odmówionym mu bez zbytniego okrucieństwa być nie mogło. Chciał 
pozawierać stosunki w klasztorze, opatrzyć miejscowość i gdyby się tylko na czasie zyskało, 
szukać  środków wydobycia się z więzienia. Pan Adam tak był przybity w tej chwili swą 
niedolą, iż sam o sobie wcale myśleć nie czuł się zdolnym, biernie poddawał się temu, co z 
nim czynić chciano, nie stawiać oporu, milcząc i okazując jawnie
     zupełny na duchu upadek. Jermaszka, jakkolwiek i na nim znać było także ucisk i 
przerażenie, zachował całą przytomność umysłu i nie stracił zupełnie nadziei.
   W godzinę po przyjeździe pana Adama przeor ksiądz Hiacynt sądząc, że obowiązkiem 
było klasztoru, gdy dał komnatę na więzienie, przynajmniej los nieszczęśliwego osłodzić, 
poszedł zaraz sam domagać się, aby go wpuszczono do nowego gościa. Nie czyniono z tym 
wiele trudności; wiedzieli wszyscy, że byle nie dać uciec więźniowi, srożyć się nad nim nie 
mieli obowiązku, a myśl ta, że lada dzień straconym być miał, litość dla niego obudzała.
   Poszedł więc ojciec przeor i drzwi otworzył z przywitaniem zwykłym:
   — Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus. Znalazł pana Adama, rozciągnionego na 
łożu, prawie
   nieprzytomnym. Przystąpił bliżej, a że serce miał dobre i z powołania, jako duchowny, 
pocieszać umiał, ujął za rękę więźnia, wpatrując się w jego twarz z ciekawością i zajęciem. 
Zdziwił się wielce zamiast srogiego oblicza mordercy ujrzawszy bladego, białego, 
delikatnego, pięknych rysów, zmienionych tylko cierpieniem, mężczyznę. Serce mu się  
ścisnęło, widząc go tak młodym, tak grobu bliskim. Wiedział bowiem dobrze ksiądz Hiacynt, 
co prześladowanie możnych gotowało panu Adamowi.
   — Nie traćcie no ducha, a westchnijcie do Boga! — rzekł powoli. —  Deus mirabilis, 
fortuna variabilis: jeszcze pono rzeczy nie tak stoją, aby rozpaczać przyszło.
   — A mogąż być gorzej? — spytał słabym głosem pan Adam.
   — Mówię wam — dodał przeor — módlcie się, a nie traćcie ducha: póki w człeku jeszcze 
życie, póty nadzieja. Widzę, żeście osłabieni na ciele — rzekł po  chwili ojciec Hiacynt — 
pewnoście ani jedli, ani pili; może by ubogi nasz klasztor mógł wam czym służyć? Posilić się 
trzeba... szklanka wina, kawał mięsa nie zawadzą. Podnieście no się, podnieście!
   — Dziękuję  — odparł, nie wstając, pan Adam.
   — A ja przecież zadysponuję, aby wam co podano — rzekł przeor — i powiem wam, co 
mi na sercu najbardziej leży, abyście się na klasztor nie gniewali, że z niego wam więzienie 
uczyniono. My, ubogie mnichy, nie możemy się oprzeć tym, z których łaski żyjemy, ale kto 
wie... deus scit, czy nie na lepsze to wyjdzie waszmości, panie kasztelanie, że was indziej nie 
osadzono. Mnichy też i dla was wszelkiej pomocy nie odmówią  — tu odchrząknął znacząco.
   — Na co się to wszystko mi przyda — rzekł kasztelan — kiedy tuż, tuż  śmierć za pasem, 
a czasu pomyśleć o sobie nie mam.
   — Macie czas, macie czas — odezwał się  żywo przeor, pochylając ku niemu — nie ma 
jeszcze nic, musicie tu posiedzieć dni kilka, zanim oni swe krwawe zamiary do końca 
doprowadzić potrafią. Myślcie jeno o sobie, myślcie.
   Pokrzepiony nieco pan Adam podniósł się z posłania, a przeor go krzyżem świętym 
przeżegnał, popatrzył długo, długo i pożegnał.
   — Przyślę wam co na pokrzepienie, a wy się tu rozglądnijcie, dobrze i czasu nie traćcie, 
nie traćcie!
   To rzekłszy, poczciwy księżyna przystąpił do ściany, która była obita kobierczykiem, i 
dodał:
   — A to tędy waszmości na łóżko wiać może, bo to tu niegdyś były drzwi, lekko 
zamurowane, przypominam sobie, wychodzące na drugi korytarz i w drugie podwórze od 
kościoła. Może by wam przestawić? Hę?
   — Ale nie — rzekł kasztelan, uderzony tymi słowy — bardzo dziękuję. Ojcze przeorze, o 
jedno was  prosić będę tylko, przyślijcie tu poczciwego sługę, który mi z domu towarzyszy.
   — A jak się on sługa wabi? — spytał ksiądz.
   — Zowie się Jermaszka, niewielkiego pozoru, ale wielkiej cnoty człowiek.
   — Dobrze, dobrze — rzekł przeor, wychodząc chyżo, z uśmiechem na ustach.
   Pan Adam orzeźwiał nieco. Wkrótce też i Jermaszka wszedł niosąc na tacy drewnianej 
butelkę wina, przekąski i parę  świec woskowych, bo wieczór nadchodził. Pachołek, któremu 
strzec drzwi przykazano, aby więzień nie umknął, popatrzył dobrze w twarz Jermaszce, ale 
mu przeszkody do wnijścia nie czynił: wyglądał na klasztornego posługacza.
   Poczciwy sługa nie tak też miał przybite i spłakane oblicze, jako gdy tu przybył, bo 
zaledwie wyszedł, pochwycili go braciszkowie i księża starsi do refektarza, napoili i 
nakarmili, a że wypadek niesłychany wszystkich ciekawił, a prześladowanie oburzało, wleli 
weń jakąś otuchę.
     Jermaszka czuł, że w klasztorze mnogich mieli przyjaciół i byle na czasie dało się 
zyskać, pomoc gotową i serdeczną. Jak przeor panu Adamowi, tak ojciec kanafarz szepnął 
mu, że drzwi lekko zamurowane, na nie strzeżony korytarz wiodące, pokryto kobiercem 
umyślnie, aby tamtędy więźniowi ucieczkę ułatwić.
   — Ino czasu nie traćcie! — rzekł stary księżyna. — Kasztelan byle się na korytarz dostał, 
pójdzie sobie w świat, jako zechce, nikt mu drogi nie zastąpi, a o. klucznik wrota choć o 
północy otworzy.
   Oburzenie było tak wielkie w klasztorze, iż młotka i żelaznego drążka dostarczono 
Jermaszce, który je za cholewy włożył, i tak wyprawiono go do baszty. Dlatego wszedł z 
promieniejącą twarzą do pana kasztelana i z wielką w sercu pociechą, a pierwszym wejrze—
     niem padł zaraz na ową  ścianę okrytą kobiercem, przy której łóżko stało.
   — Aby nam do ranka czasu dali — rzekł cicho — to się z ich szpon wydobędziemy; ale 
chwili tracić nie trzeba.
   Jakby naumyślnie klucz nawet do środka izby był zostawiony, aby straż tam zaglądać nie 
mogła. Zresztą księża dominikanie nie zapomnieli i o niej, przyniósłszy dla pachołków 
podostatkiem wódki i piwa; uraczyli się też wartownicy zaraz z wieczora, i oba prosili
   o garść słomy, aby spocząć sobie nieco mogli.
   Gdy się to działo w klasztorze, szlachta zdążała do Brześcia, ale drogi złe i późna pora nie 
dały prędzej pośpieszyć aż koło północy. U wrót zaraz miasta wzięli języka, że więzień  żyw, 
że mistrza z Lublina lub Warszawy oczekują dotąd, ale go pono jeszcze nie było, a nie 
wiedziano, kiedy mógł przybyć. Szły więc rzeczy pomyślniej, niż się spodziewano. 
Przyjezdni, naradziwszy się, pojechali   do miasta, ustanowiwszy swe straże dokoła klasztoru, 
aby gmach mieć na oku. Tymczasem, choć nierano już było, pan starosta Hański zadzwonił 
do furty, żądając widzieć się z ojcem przeorem. Klasztor był jeszcze nie uśpiony, bo i regułę, 
i obyczaj zwykły przerwał ten wypadek, który niejedno czoło potem oblewał. Ojciec Hiacynt 
przechadzał się zadumany po swej celi, wzdychając ciężko, gdy mu oznajmiono o przybyciu 
starosty.
   — Jest tedy — rzekł smutnie — pewnie z wymówkami, ale cośmy winni!
   Kazał prosić, na wszelki wypadek stała butelka wina
   i dwa kubeczki na stoliku; przeor się spodziewał najścia.
   Starosta wszedł, kłaniając się do ziemi, ale ponury, kwaśny i gdy ojciec Hiacynt zbliżał 
się ku niemu z wielkim pośpiechem i otwartymi rękami, cofnął się  nieco krokiem, ręce także 
roztworzył, ale w tył je rzuciwszy.
   — Do nóg upadam — rzekł  — do nóg upadam księdza przeora... Cóż to się u was dzieje? 
Z klasztoru, schronienia pobożności i spokoju zrobiono c a r c e r, wieżę, turnię... a ojcowie 
pozwoliliście?
   — Aniśmy pozwolili, ani zabronić mogli. Stój, starosto! — odparł przeor, kładąc palec na 
ustach. ——Nie potępiaj, sprawy nie wysłuchawszy!
   — Fakt, nie ja, was potępia: więźnia osadzono w klasztorze, służycie, ojcowie, prywacie 
możnych. O, hańbo! O, wstydzie!
   — Jezu, Mario! Starosto, czekaj, czekaj... i jeszcze raz mówię czekaj, a nie zabijaj! — 
rozśmiał się przeor. — Powiedz mi naprzód, czy lepiej by było, żeby go posadzono, ale (tu się 
obejrzał)... Słyszałeś jegomość historię o szczupaku?
     — Co znów? O jakim szczupaku?! — krzyknął starosta.
   — E, to stara, ale ciekawa dykteryjka. Dostał się szczupak do dziurawego kosza i 
narzekał, a tymczasem zapomniał się obejrzeć, że mu do rzeki było niedaleko... hm, hm! 
Mości starosto... czy lepiej by było, jakby szczupaka do nowego a całego kosza wsadzono? 
Juściż to klasztorowi niemiło, niemiło — rzekł  —  że go uczyniono turmą, ale cóż począć, 
gdy te niegdyś niepogwałcone schronienia dziś lada kto najeżdża i po swojemu zażywa do 
ziemskich potrzeb. Przyjdzie sejmik, odbywacie go w klasztorze; dajecie ucztę  — 
pożyczamy refektarza; najdzie wojsko — pakują go do nas, choćby mnichów powyrzucać 
miano... aż do tego przyszło, że i winowajców nam sadzą. Samiście to nauczyli drugich tego 
nieposzanowania miejsc, które, jak na pustyni przytuliska ascetów, powinny być przez 
wszystkich respektowane.
     Starosta stał, słuchał, wąsa kręcił, nareszcie siadł milczący, a przeor nic nie mówiąc 
lampkę mu z winem podsunął.
   — Wiecie, że szlachta spod Kodnia wszystka tu ze mną przybyła za kasztelanem i nie 
dopuści prepotencji magnata... Całe obozowisko mieć będzie pod klasztorem, księże przeorze, 
i straże wedle murów.
   — Ani mnie to dziwi, ani frasuje — odezwał się ojciec Hiacynt — jakbym to ja sam 
niegdyś szlachcicem nie był i fantazji szlacheckiej we krwi nie miał, póki mi jej suknia ojca 
naszego, Dominika świętego, nie odjęła i psem bożym nie uczyniła... Ano — dodał  — i psy 
też szczekają, gdy się gwałty dzieją... — Tu nalał lampkę staroście i ciszej szepnął: — Jeżeli 
ma rozum kasztelan, jeszcze dzisiejszej nocy może się przewietrzyć; jest ich tam dwóch... i 
chyba głupi by byli, gdyby sobie rady nie dali.
   Starosta musnął czuprynę.
     — Powiedzcie panom braciom, że ojcowie dominikanie nie są przecie takimi sługusami 
magnatów a nieprzyjaciółmi szlachty, jak się im zdaje.
   Wstąpił tedy duch w starostę i orzeźwiał.
   — Ano, teraz tylko cierpliwie czekać  — rzekł pan Hański.
   — i konia mu lub bryczkę przygotować  — dodał ojciec Hiacynt.
   Wtem, gdy tak rozmawiają, nowy stukot do drzwi i wparł się do celi jeden z pomocników 
kasztelanowej, kolega dobry pana Platona, pan Burczak, sługa familii, któremu w samym 
Brześciu powierzona była straż pana Adama i całe owo dzieło nieprawości.
   Pan Burczak uchodził za bardzo chytrego i przebiegłego człowieka, miał minę lisią, ale 
nie był wielkiej głowy, a serca był małego i bojaźliwy bardzo.
   Człowiek, co nad papierami życie trawi, nigdy zbyt—
     niej odwagi mieć nie może, bo ta praca i wycieńcza, i do zbytku przemyślnym czyni na 
wszelkie wypadki, a kto się zbytnio ogląda, do korda nie rwie się bardzo.
   Grzeczny też był pan Burczak jak mało ludzi. Znał go starosta z daleka, a ksiądz przeor 
bardzo dobrze, ale go nie lubił, bo z chytrymi przestawać nie umiał i podstępu się zawsze 
obawiał.
   Spojrzawszy nań, zmienił nagle ton rozmowy ojciec Hiacynt i dodał jakby kończąc 
poczęte:
   — Panie starosto dobrodzieju, nie gniewajcie się i nie srożcie, klasztor nic nie winien; 
wezwała go władza świecka, musiał być posłusznym... nie nam, mnichom, wojować z nią.
   — Niechże będzie pochwalony! — przerwał Burczak. — Ja tu starosty szukam.
   — Mnie? A do mnie co waść masz za sprawę?! — rzekł głośno pan Hański.
   —  Żadnej sprawy, ale uskarżać się myślę.
   — Cóżeśmy to waści uczynili?
     — Mnie nic, ale imieniem pana wojewody i podwojewodziego przychodzę.
   — A im co? — spytał starosta.
   — Przecież ichmość najazd czynicie na miasto?
   — Albo to nam już przyjechać tu nie wolno? — rzekł pan Hański.
   — Na co tu udawać, że się nie rozumiemy! — zawołał pan Burczak. — Szlachta za 
swoim tu przyleciała, aby się stawić miedzy sprawiedliwością a winowajcą; pełne ulice 
przyjezdnych, klasztor obstąpiony dokoła. Cóż, myślicie siłą go odbijać? To i 
podwojewodziemu stanie na obronę.
   — Któż to waści powiedział  — przerwał starosta — po cośmy tu przybyli i co czynić 
mamy? Czyńcie swo—je... a my swoje.
     — Jakby — dokończył Burczak — miał się tu stać jakowyś gwałt czy co?
   — Ja nic nie wiem i o niczym z waćpanem mówić nie będę  — rzekł starosta.
   Burczak zniżył nieco tonu.
   — Cóż to tu się stało lub dziać ma tak znowu wielkiego a niesłychanego — rzekł powoli, 
popijając wino, które mu ksiądz podał  — schwycono banitę, który się nawet ukrywać nie 
raczył, tak bezkarności był pewien: czy to go już, myślicie, zaraz egzekwować będziemy? 
Chcę mówić, będą? Przecież może protestować i apelować, są akta, są sędziowie, jest forma 
prawna... a kto wam ich broni? Uroiło się szlachcie widać, że go tu zaraz zetną.
   — Nie mówcie nic — odparł starosta — wiedzą sąsiedzi, jak kto siedzi i co się  święci! 
Posłano do Warszawy i Lublina po mistrza.
   — Jako żywo, fałsze to są! — zakrzyknął Burczak.
   — Ano, to już i mówić nie ma o czym, skoro fałsze — rzekł starosta i podniósł się z 
siedzenia, żegnając przeora, ale mu prawnik drogę zaszedł.
   — Panie starosto — rzekł  — zmitygujcie szlachtę, proszę; sprawy tu nie ma prawie, a 
burda niepotrzebna.
   — Dajże mi acan pokój! Gdzie burda? I co my tu z sobą rozprawiać będziemy. Każdy 
swoje, mosanie, my burdy, a wy prawa pilnujcie. — I rozgniewany trzasnął drzwiami, i 
wyszedł.
   — O, źle — rzekł, głaskając czuprynę, Burczak, który spoglądał na przeora, nie mogąc 
nic w twarzy jego ostygłej nagle wyczytać. — Głupio się do rzeczy wzięto, mówiłem to; nie 
trzeba było łapać  — mając ptaszka w ręku, kiedyby się  żądało — pókiby mistrza nie było, 
topora wyostrzonego i przygotowanego kloca. Nim by się szlachta opamiętała, już by mu byli 
makówkę ucieli, i kwita: apelujcie do Pana Boga... A teraz drzyjże  się z panami bracią! Baba 
po babsku, niecierpliwie do rzeczy się wzięła, nic nie zrobi, a na nas będzie wina cała!
   Westchnął. Przeor wina dolał.
   — Mój panie mecenasie — szepnął  — co ci to tam tak bardzo gorąco za cudzą zemstą 
gardłować? Co ci z tego? A na sumieniu krew — to zawsze plama.
   — Jam go nie sądził ani go ścinać będę  — odparł Burczak — ale panom służąc to się 
zawsze powalać w końcu przyjdzie i guza złapać, i gniewu ich dorobić: na człowieku się 
krupi.
   Smutnie spuścił głowę.
   — I nie dotrzymają, co obiecali! — dodał cicho. — Widzieliście, ojcze, więźnia?
   — Tylko z dala — rzekł przeor.
   — Piękny mężczyzna? Młody? Hę?
   — I piękny, i młody, ale co mu już dziś z tego! — westchnął ksiądz.
     — Szlachta się bierze za nim mocno, gotowa i do naszych grzbietów się dobrać  — 
dodał Burczak — ja z nią do czynienia mieć nie lubię: naród gwałtowny i zapalczywy nad 
miarę, a gdy mu raz co w czuprynie zaswędzi, ani z nim gadać, w szablę dzwoni i to u niego 
ultima ralio. Gdyby chcieli poargumentować...
   Dopił lampki i wysunął się po cichu mocno zadumany.
   Wkoło klasztoru w istocie w uliczkach przechadzali się niecierpliwie przybyli, upatrując 
sobie miejsc na nocleg i straż, a przybycie ich wielkiego narobiło niepokoju między 
adherentami kasztelanowej.
   Nie wiedziano jeszcze, co ona tam postanowi, dopiero około północy przybył posłaniec 
od Platona oznajmujący, że i on sam o brzasku nadjedzie; a tymczasem noc sobie po cichu 
płynęła. Przed gospodą Abrahama, gdzie się zbierali ludzie kasztelanowej, czekał
     już na prawnika Burczak, ale z miną posępną i stroskaną.
   — A co? — zawołał, wysiadając z kałamaszki, mecenas. — Co się tu u was święci?
   — Nie najlepiej — rzekł Burczak — szlachty najechało kupa i hałas robią straszny; na 
księży nasiedli, że z klasztoru więzienie zrobili, straże rozstawili dokoła, odgrażają się.
   Mecenas ramionami ruszył. — Dać się im wygadać  — rzekł  — nic lepszego: im głośniej 
krzyczą, tym raniej zrobią; mamy swoje plany. Mistrza nie ma?
   — Nie, nie ma dotąd i szlachta bodaj czy nie czatuje na niego po drogach.
   — Tak dalece? No! No!
   Dniało już, gdy się ta rozmowa toczyła.
   — Idźcie waszmość do miasta w kilku, a choćby w kilkunastu; potrzeba, nie zważając na 
irytację panów braci, zbliżyć się do nich i porozumieć, uczęstować, odciągnąć, to się to 
powoli rozlezie. Strachu nie ma... Bądźcie asaństwo dobrej myśli.
   Gdy tak ludzie pani kasztelanowej na rozum biorą, my wrócić musimy do więzienia, gdzie 
Jermaszka poczciwy dał się na noc zamknąć z kasztelanem. Jak skoro uciszyło się w 
korytarzu i podpojony tęgim miodem dominikańskim strażnik pod ścianą zachrapał, 
Jermaszka sam podniósł kobierzec osłaniający mur, podważył cegłę i począł wyjmować po 
jednej, odkrywając drzwi, poza którymi była swoboda i ocalenie. Z cegłami łatwo sobie 
począć było, gdyż je nieledwie tynk zewnętrzny trzymał tylko, a w środku prawie na sucho 
kładzione dały się ruszyć za pierwszym dotknięciem; ale owe drzwi grube okazały się na 
zamek zaparte dawno i trzeba je było albo łupać, lub szczerbić około ryglów, by się nimi 
wydobyć. Kasztelan patrzał zdrętwiały na tę całą robotę, wcale do niej ręki  nie przykładając. 
Jermaszka sam, spocony i zmęczony, wszystko wziął na siebie. Choć pośpieszał, o ile mógł, 
nie potrafił wszakże, zmuszony po cichu rady sobie dawać, tak rychło wyłupać zamku, jak 
sobie życzył; dobrych godzin kilka trwał ten kłopot: nareszcie otworzyły się wrzeciądze... 
Jermaszka przymknął je chwilowo, wysunął się spod kobierca i pobiegł do pana drzemiącego 
na krześle.
   — Paniczu! — zawołał po dawnemu go zowiąc. — Chodźcie, oto już wszystko gotowe: 
osłońcie się moją opończą... i ruszajcie!
   Pan Adam nań popatrzył, jakby nie usłyszał.
   — A gdzie, po co i na co będę uciekał? — rzekł powoli — Albo mi to życie tak miłe! 
Gdzie się schronię, kędyby mnie zemsta tej kobiety nie ścigała? Co pocznę? Lepiej już raz 
ginąć niżeli wlec takie życie! Daj mi pokój, poczciwy sługo, niech łeb zetną i krwią się 
nasycą!
   Jermaszce aż włosy stanęły kołem na głowie; czas był krótki, śpieszyć się należało, a 
kasztelan,   obojętny, ani się ruszyć myślał.
   — Na miłego Boga, panie — zawołał klękając przed nim — czy się to godzi samemu 
siebie gubić? Czy się to godzi? Na cienie ojca i matki zaklinam pana, uchodź, uchodź! 
Uczynisz z sobą, co zechcesz, ale życie potrzeba ocalić.
   Nierychło kasztelan dał się namówić na to, by wdział opończę sługi i dziurą w murze 
wyszedł w korytarz. Rozpowiedział mu dobrze Jermaszka, jak ma iść i kędy, aby do szlachty 
trafił, i gdzie go Baltazar z drugimi oczekiwać będzie; chciał bowiem sam pozostać w 
więzieniu, aby dłużej straże zwodzić i nie dać popłochu, aby za nim nie goniono.
   Jakoś przecie odżył nieco pan Adam, ścisnął dłoń sługi i orzeźwiony wysunął się w 
korytarz; nie miał  jednak dosyć energii i pragnienia życia, aby się bardzo w ucieczce troskać 
o jej powodzenie, powlókł się prawie obojętnie. Jermaszka tymczasem co rychlej drzwi na 
nowo umocował, cegły jako tako pozakładał, z butelki wina się napił, bo się straszliwie 
umęczył pracą, i legnął w łóżko kasztelana, uśmiechając się sam do siebie. Mimo niepokoju o 
pana, gdy po półgodzinnym wyczekiwaniu i nastawianiu ucha żaden hałas nie zwiastował nic 
złowrogiego, Jermaszka oczy przymrużył i kamiennym snem usnął.
   Kasztelan wyszedł powoli i byłby może nie bardzo sobie dał radę w korytarzach, gdyby 
go w ciemności ręka jakaś, widocznie przyjazna, za dłoń ująwszy nie doprowadziła do 
zewnętrznej furty i nie wypuściła na wolność. Tuż za murami klasztoru widać było jeszcze 
nie uśpioną, koczującą szlachtę; ostrzeżony widać Baltazar wartował w tej kupce z oczyma na 
furtę zwróconymi, a dostrzegłszy wychodzącego, pośpieszył ku niemu i obaczywszy choć w 
ciemności synowca, ujął go w uścisk serdeczny.
   Ledwie się i on, i panowie bracia potrafili powstrzymać od okrzyku radości i hałaśliwych 
objawów tryumfu, ale ostrożność kazała jak najdłużej ukrywać ucieczkę, dopóki by kasztelan 
bezpieczny nie był.
   Poszli natychmiast z panem Adamem do najbliższej stajni, kędy stały konie przybyłych, 
dobrano najlepszą czwókę szkap, które już były obrok zjadły, a dla zgubienia poszlak, 
postanowiono w chwili odjazdu pana Adama w cztery strony miasteczka wyprawić cztery 
jednakowe wózki w przeciwnych kierunkach. Tymczasem dano kasztelanowi polewki winnej, 
aby się posilił, i naradzać się zaczęto, gdzie go tymczasowo ukryć. Właśnie konie zakładano 
do wózków, gdy się rozmowa toczyła, której pan Adam słuchać bez uczucia i nie  mieszając 
się do niej wiele; dawał z sobą robić, co chciano, jakby już własnej woli wcale nie miał.
   Szlachta przez szpiegów doszła była, że o parę mil ukrywa się sama kasztelanowa, i 
poszeptywano o tym, gdy pan Adam wstał z krzesła nagle.
   — Panowie a bracia najmilsi — rzekł nagle z determinacją  — pozwólcie mi też słowo 
rzec. Nie miałem dotąd siły ani pomyśleć o sobie, ani wam podziękować za pomoc, ani 
oznaczyć sam, co z sobą pocznę Wiem już, z kim teraz trzymać i co robić; wiem, na kogo w 
nieszczęściu rachować mogę: zrywam z przeszłością na wieki, alebym chciał... — Tu się 
zaciął.
   — Ano? Co byś jeszcze chciał? — spytał Baltazar.
   — Hej — rzekł Adam — chciałbym zrobić niespodziankę tej córce kata i plunąć jej w 
oczy. Gdybyśmy pojechali kupką orężną, ażebyście mi pozwolili się z nią rozmówić i 
zawstydzić bezwstydnicę!
     Na to żądanie zrazu długie odpowiedziało milczenie.
   — Rozwścieklisz ją tylko waść  — odparł Baltazar po chwili — mało satysfakcji, a 
wielkie niebezpieczeństwo. Gdybyśmy uzbroiwszy się jak najlepiej w dziesięciu lub 
dwunastu ruszyli, jeszcze tam gotowi spędzić wioskę całą i nas pojmać. Na co leźć w paszczę 
bestii? Dajmy pokój!
   — Ej, stryju, chciałoby mi się jej podziękować za dobrą kwaterę u księży dominikanów 
— rzekł, nalegając, kasztelan. — Przyjedziemy i nikt nie będzie wiedział, co za jedni; ona 
tam teraz raz wraz ma do czynienia ze szlachtą swoją z powodu mojego uwięzienia, pomyślą, 
żeśmy jej adherenci, a nim się kto dowie we dworze, cośmy za jedni, będziemy daleko, bo się 
z jejmością długo bawić nie myślę.
   Szlachcie, trochę zmęczonej, nie bardzo ta wyprawa była na rękę, ale kasztelan rzekł 
nalegając:
   — Panowie a bracia, byliście mi istotnie bracią
     i dobroczyńcami, życie moje salwując w krytyczne] chwili; dajcież mi z onego życia, 
które z łaski waszej mam korzystać i choć raz skosztować tryumfu, a upokorzyć tą harpię 
krwi chciwą. Należy się to jeśli nie ranie, to jej od losu, aby taką chwilę w życiu miała.
   Już mu się oprzeć nie mogli więcej, posiodłano konie, gdyż wozem jechać nie zdało się 
bezpiecznie, wybrało się ich piętnastu z szablami i krócicami na paskach i natychmiast 
wyruszyli.
   Tymczasem w miasteczku i klasztorze tajemnica ucieczki dobrze była zachowana, ale 
szlachta, między sobą poszeptawszy, że się już nie ma czego obawiać
   o kasztelana, powoli przede dniem poschodziła z posterunków dokoła klasztoru i gdy pan 
Platon z Burczakiem poczęli zabiegać, aby ją pościągać do zajezdnych domów a złagodzić, 
tak im to łatwo przyszło, aż się sami zdziwili.
   — Jam bo waszmości mówił  — rzekł Platon cicho do towarzysza — ja braci szlachtę 
znam: pyłkie to jest, ale nie trwa długo ten ogień słomiany, buchnie
   i zgaśnie zaraz. Nie trzeba mi nad dwa razy dwadzieścia cztery godziny, aby ich złamać i 
powoli do domów poodprawiać. A mądry będzie, kto drugi raz ich zgromadzi.
   W klasztorze cichuteńko było. Jermaszka zmęczony spał wypiwszy wino; poszlak 
ucieczki nie zostało, straż się zmieniła u drzwi, a więzień chrapał tak, że w korytarzu się 
rozlegało.
   — Kto by to rzekł  — mówiła sobie straż  —  że śmierć ma pod nosem? Tak się wysypia, 
jakby snu wiekuistego nie spodziewał się wcale prędko.
   Ojciec przeor z rana śniadanie bardzo starannie i widocznie przygotował, ale czekano, aż 
wstanie ze snu kasztelan... Około południa wyszedł z celi sam Jermaszka przecierając oczy, 
pośpieszył do refektarza po  śniadanie, zabrał je z sobą i pociągnął do baszty. Ojciec przeor 
spytał go, jak się ma więzień.
   — Niczego — odparł sługa — ono to i nieźle, ale ono się to zmęczyło i prosi, żeby dziś 
spokój dano i nie odwiedzano.
   W godzinę potem taca, na której było śniadanie, wyszła pusta z baszty. Jermaszka 
powrócił nazad, a resztę dnia straż słyszała świstanie i podśpiewywanie, dziwując się wielkiej 
rezygnacji skazanego na śmierć człowieka. Gdy pana Platona to doszło, że tak był wesół, 
rozśmiał się chytrze.
   — Musi wiedzieć, że mu na odsiecz przybyli, i tym się cieszy — rzekł  — ale zobaczymy, 
czy mu to pomoże.
   Bardzo tryumfowali w istocie kasztelanowej zausznicy, bo im się nadspodziewanie 
szlachtę rozproszyć udało: ledwie kilku z niej pozostało w mieście, reszta po znajomych w 
sąsiedztwo i do domów się powysuwała powoli.
     — A co? Nie mówiłem — spytał mecenas Burczaka —  że to ogień słomiany: co było 
hałasu wczoraj, a dziś, gdyby przybył mistrz, już by go można prowadzić pod pręgierz i nie 
byłoby czterech szabel na drodze. Jutro będziemy panami placu, pojutrze przyjedzie kat, a za 
dwa dni rano do dnia sprawiedliwości się stanie zadość i słuszna obraza kasztelanowej będzie 
pomszczona! Ot, jak to się rzeczy robią! — dodał zacierając ręce.
   Kasztelanowa listy pisała do Warszawy do swoich, gdy w dziedzińcu tętent powstał, a 
pacholątko na usługach będące wbiegło oznajmując, że jacyś panowie z Brześcia przybyli i 
domagali się widzenia z nią w bardzo pilnej sprawie. Sądziła jejmość, że Burczak z czym 
przyjechał, nie dziwiła się czeredzie, bo wiedziała o szalchcie i myślała, że w tak licznym 
poczcie
     dla bezpieczeństwa od niej puścić się musiał. Szczęściem dla przybyłych Matiasz i 
załoga dla obrony kasztelanowej zostawiona poszła ze dniem spać na siano do odryny i 
całego tego hałasu nie słyszała, a w ten sposób bójki i wrzawy się uszło.
   Zaledwie pacholątko z dozwoleniem wnijścia otworzyło drzwi do pokoju kasztelanowej, 
gdy zakapturzony mężczyzna stanął w progu, podwoje za sobą zamknął i powoli twarz 
odsłonił.
   Krystyna stała milcząca w zaniedbanym wielce stroju, oczekując nowin i oczy ciekawe 
zwróciła na przybysza, gdy nagle zadrżała i stanęła wryta poznając męża.
   — Milczeć! — rzekł groźno pan Adam. — Jeśli mi piśniesz, żmijo, to ci w łeb wypalę 
natychmiast! — i dobył krócicę spod płaszcza.
   Struchlała kobieta, bladość  śmiertelna pokryła jej lica: nie mogła przemówić słowa, usta 
jej dygotały, czoło oblewało się potem; była zrazu pewna, że po jej życie przyszedł mściwy 
człowiek.
     Pan Adam patrzał i nasycał się jej przerażeniem... Była to pierwsza chwila zwycięstwa 
dla niego, rozkosz upajająca, jakiej nie kosztował w życiu.
   Wytrzymawszy tak kilka minut, pan Adam odezwał się wreszcie:
   — Spodziewałaś się może, że ci twoi słudzy głowę moją przyniosą! Toć przychodzę 
jeszcze sam żywy pokłonić ci się, kobieto, i plunąć w twarz, jakoś zasłużyła, pomocnico kata!
   Obelga ocuciła kobietę, wyprostowała się, spojrzała śmielej.
   — Chciałam cię zabić  — rzekła — zabijże mnie, ale się nie pastw... Cóż cię 
wstrzymuje?... Tak... byłabym ci wzięła życie, masz prawo mi je odebrać, wszakże nie 
uciekam... bierz je... ale się ze swoim pocieszysz nie—
     długo: nie zapominaj, że poza mną jest rodzina moja, co cię  ścigać, prześladować i 
mścić się będzie nad tobą...
   — Albo myślisz — zawołał kasztelan —  że się ja tej śmierci, którąś mi zgotowała, 
obawiam? Że dbam o życie? Że mi co w nim pozostało jeszcze? Zabiłaś wprzódy niż mnie 
nadzieje moje i wiarę... Nie stoję
   o głowę, bom ją dawno na klocu położył... i nie ratowałbym jej ucieczką i dziś, gdyby 
mnie do tego prawie nie zmuszono... Owszem, wolałbym był, żeby krew ta spadła na ciebie, 
żebyś w niej i z nią chodziła do śmierci, obluzgana jak kat i z imieniem kata.
   — Czegóż chcesz? — spytała dumnie kobieta.
   — Nic... tylko ci plunąć wzgardą w to oblicze hieny — rzekł kasztelan — a potem... a 
potem — dodał  — zostawić cię na pastwę twemu sumieniu i własnej słabości.
   — Słabości?! —  śmiejąc się odpowiedziała kobieta. — Wiedz, że ja dziś jeszcze, w tej 
chwili silniejsza jestem niż ty... Zabić mnie nie będziesz śmiał, mścić się nie potrafisz... a 
skoro wyjedziesz za ten próg, znowu wpadniesz w ręce moje i ścigać cię nie przestanę,
   i zemsty nie porzucę... Wiesz więc, coć czeka. Odwróciła się do niego tyłem z pogardą, 
pan Adam
   podniósł pistolet, wymierzył: widziała ten ruch w zwierciadle, ale nie drgnęła. On spuścił 
rękę i wstrzymał się.
   —  Świat by mnie rozgrzeszył, gdybym ci tę pierś, w której nie było serca, roztrzaskał  — 
rzekł powoli — ale nie... nie chcę... zostawię ci życie zatrute... Bóg mnie pomści... Pójdę, 
skryć się od zemsty potrafię... a ty marnie przepadniesz w pogardzie i pośmiewisku u ludzi.
   Odwrócił się, by odejść, gdy kasztelanowa w drugich drzwiach dostrzegła między 
uchylonymi podwojami twarz ciekawą pacholątka zwabionego hałasem, który  w izbie 
posłyszało; skierowała się milcząca ku krzesłu, jakby zasłabła, szukała sobie miejsca, by 
spocząć, ale jej na myśl przyszedł Matiasz i jego towarzysze i usty uczyniła znak chłopcu, 
który natychmiast zniknął. Była pewna, że Herkules w kilku rębaczy, których miał z sobą, 
podołają garstce najezdników; postanowiła zwlec nieco w nadziei, że Adama pochwycą.
   — Słuchaj! — rzekła do stojącego w progu. — Umknąłeś  śmierci, podpisz rozwód i 
uchodź z kraju! Życie ci daruję i ścigać nie będę, a na drogę dam... no, co ci zapłacić?
   Pan Adam podniósł znowu pistolet i zmierzył, nie drgnęła, uśmiechnęła się tylko.
   — Nie zabijesz mnie — rzekła — wiesz, że to by ci bezkarnie nie uszło; nie strasz mnie, 
bo się nie boję... Mów, czego chcesz? Przyszedłeś jak zbójca, obedrzyjże, to ci przystało.
   Adam się wstrząsnął i byłby może popełnił zbrodnię, bo krew w nim zakipiała, gdyby w 
tej chwili hałas na dziedzińcu nie odwrócił jego uwagi. Kasztelanowa porwała się domyślając 
Matiasza; ale próżno szukała sposobu powstrzymania męża, który z pogardą odwrócił się od 
niej i powrócił  śpiesznie do swoich. Ciągnął go Baltazar co żywiej, gdyż obudzony Matiasz z 
rębaczami i czeladź dworska już garstkę szlachty siedzącą na koniach obstępowali, 
wyzywając na rękę. Nie pora była się potykać; co żywiej dosiedli koni, które w pogotowiu 
stały, i powoli zaczęli wyjeżdżać z dziedzińca. Widząc ich uchodzących Matiasz jął nacierać, 
świsnęło parę wystrzałów, które nikogo nie raniły, a cała czereda dobyła się szczęśliwie, nim 
potrafiono wrota zatrzasnąć, i dostawszy się w pole, kłusem wolnym pojechała na gościniec. 
Tu już ich dostać nie było podobna, kule od dworu świstały w powietrzu, ale nie dosięgały 
nikogo; szlachta jakby na szy—  derstwo kłaniała się czapkami stojącym we wrotach. Z okna 
otwartego widać było Krystynę z rozpuszczonym włosem, gniewną, wyrzucającą swoim 
obrońcom ich niezdarność i opieszałość.
   — O, już sobie pani dobrodziejka mów, co chcesz, jam nic tu nie winien! — zawołał 
Matiasz. — Diabeł by się ich był mógł spodziewać! A czemu mi jaśnie pani nie powiedziałaś, 
że go w pajęczynie zamknięto, a nie w murach, i że tu ma przyjść na dobry dzień? Bylibyśmy 
porządną uczynili zasadzkę i do nogi ich wytłukli. Trudnoż było taką niespodziankę 
odgadnąć!
   Scena ta mściwą kobietę obeszła mocniej, niż zrazu jej samej się zdawało; zostać tak 
zwyciężoną z naigrawaniem, z pogardą  — przechodziło siły cierpliwości. Poczęła od gniewu, 
skończyła na płaczu. Złajawszy szlachtę, która zaraz rozgniewana się rozproszyła 
przeklinając, kazała kasztelanowa konie zaprzęgać, aby do domu powracać; ale nim tłumoki 
spakowano, dostała spazmów, boleści dziwnych, konwulsji. Chciała biec pieszo za Adamem, 
aby mu oczy wydzierać, rzucała się, łajała, rozpędziła, co koło niej było, i legła bezsilna na 
łoże. Tymczasem Platon—Serduszko, wszystko, jak mu się zdało, w najlepszy sposób 
urządziwszy w Brześciu, gdzie o ucieczce ukrywanej nikt jeszcze nie wiedział, z dobrą miną 
powrócił do kasztelanowej, zacierając ręce. Bryczka jego zatoczyła się przed dwór, gdy 
Krystyna właśnie z płaczu i desperacji położyła się była, w gorączce, śląc po doktora... O tym, 
co tu zaszło, mecenas nie wiedział wcale i wszedłszy do pokoju uśmiechnięty, kłaniał się 
wesoło, gdy słowa mu na ustach zamarły na widok pani, podobniejszej do furii piekielnej niż 
do kobiety.
   Nie wiedząc o niczym, nie mógł wpaść na żaden domysł.
   — Cóż to się tu stało? — zapytał.  — Stary niedołęgo, precz mi z oczu! — krzyczała 
kobieta. — Wszyscyście zdrajcy, przekupieni, podli! Daliście mu ujść, dozwoliliście mu 
pastwić się nade mną, ale ja się na was wszystkich pomszczę! Ja was zetrę na miazgę i 
proch... ja...
   Tu usta jej okryły się pianą i wpadła w śmiech serdeczny, przerażający, Platon struchlał: 
sądził, że oszalała. Był pewien, że więźnia zostawił w Brześciu, widział, jak od niego 
wynoszono śniadanie spożyte... najmniejszego śladu ucieczki nie było nigdzie. Dopiero 
nadchodzący sam jeden, już w odzieży podróżnej, Matiasz opowiedział mu, co tu się 
przytrafiło; prawnik załamał ręce i pobladł.
   — Mnichy nas zdradzili — rzekł  — ani chybi! Do niej nie ma już co gadać, baba oszalała 
ze złości, pono trzeba się wynosić; ale o wynagrodzenie trudów, ba i obelg, swojego czasu 
upomnieć się potrafimy... tylko się jej trzeba dać wysapać. Sama ona tę sprawę będzie 
musiała zacierać.
   Jeszcze w Brześciu Jermaszka dochowywał tajemnicy i zjadł obiad za kasztelana, gdy pod 
wieczór gwar powstał w klasztorze... Nadjechał Platon, pobiegł do starosty, zbiegli się 
wszyscy do baszty strzeżonej pilnie, aby się przekonać, co się i jak z więźniem stało.
   U drzwi pachołek ze starą rusznicą chodził bardzo pilnie. Wewnątrz na łożu zastali 
Jermaszkę, który nogi na poręcz złożywszy spał. Rozbudzono go w sposób niegrzeczny. 
Siadu kasztelana nie było.
   — Co ty tu robisz?! — ofuknął podstarości sługę. — Gdzie delikwent? 
   — Albo ja wiem! — rzekł Jermaszka. — Od rana na niego czekam. Wszakże go straż 
wzięła i powiodła do sądu?
   — Kiedy? Jak?
   — W nocy — dodał sługus, udając głuptaszka.  Popatrzali mu w oczy, ale choć Jermaszka 
nie był zaiste dowcipny i miał minę stworzoną na udawanie głupoty prostakowatej, gdy chciał 
jeszcze z nią się popisać, toby go najpodejrzliwszy z ludzi nie posądził o kroplę chytrości. 
Zaczęto go dopytywać, on tymczasem jadł chleb odpowiadając trzy po trzy, żuł, głową 
obracał, włosy targał; uznawszy go więc całkiem obałamuconym na umyśle, dali mu pokój. 
Spytał ich jeszcze, ciągnąc za rękawy z kolei, czy może sobie iść, a dostawszy odpowiedź, 
żeby do licha ruszał, zebrał manatki i wysunął się w duszy szczęśliwy i spokojny, że mu się 
aż z tego szczęścia płakać chciało.
   Po doznanych wrażeniach kasztelan potrzebował spoczynku: uwieźli go też przyjaciele w 
cale nie znaną okolicę i tam u znajomych na ustroni zostawili, dając mu inne nazwisko i tytuł, 
pewni, że go tam szukać nie będą.
   Gorzej było z Krystyną, którą gniew, upokorzenie, zajadłość o mało na razie nie ubiły; 
posłano po lekarza do Kodnia, a tymczasem użyto wszelkich środków kobiecych na 
pohamowanie rozdrażnienia. Po gwałtownym wybuchu wpadła ona w rodzaj gorączkowego 
snu niespokojnego, potem w osłabienie, w którym ją doktor znalazł; ale oprócz drobnych 
ostrożności i łagodzących napojów nic przepisać nie mógł: trzeba było zostawić czasowi 
resztę.
   Nadbiegli krewni, którym dano znać  śpiesznie o słabości, przywieziono tylu lekarzy, ilu 
ich było powinno przy łożu znakomitej osoby, która ma ducha wyzionąć. Żaden z nich jednak 
nie mógł ani rozpoznać choroby, aby ją uklasyfikować, ani domyślić się, co by na nią czynić 
wypadało... Większość utrzymywała, że wywiązała się gorączka tyfoidalna, oczekiwano 
przesilenia, ale zamiast niego przyszło ostateczne przesilenie życia... śmierć.  Krystyna 
umierała bezprzytomna, w gniewie i namiętności dzikiej, z pianą na ustach, rzucając się i 
usiłując jakby walczyć przeciwko przeznaczeniu, które ją ze świata pokonaną, upokorzoną  
ściągało przed czasem...
   Pomimo to na wspaniałym pogrzebie dwie mowy przez najpierwszych kaznodziejów 
wyrzeczone sławiły jej wielkie cnoty i rozum statysty, a publiczność, która nieboszczki nie 
znała, rozeszła się z przekonaniem, że kraj poniósł stratę nieodżałowaną w jej osobie. O 
spadek po Krystynie rodzina miała spór żwawy bardzo, który się przecie szczęśliwie zgodą i 
podziałem majętności dał ukończyć; został był bowiem zapomniany nie odwołany testament, 
uczyniony w chwili jakiejś serdecznego uczucia dla kasztelana, który większą część dóbr 
jemu przekazywał. Ta woła ostatnia, mimo zmian zaszłych w stosunkach małżeńskich i 
prywatnych niweczących ją układów, była prawomocna, co gorzej, w akta wniesiona i do 
obalenia trudna. Potrzeba było prowadzić proces skandaliczny, pamięci nieboszczki 
uwłaczający, aby obalić to rozporządzenie; sam jednak kasztelan, jak się zaraz dowiemy, 
troskę tę zdjął z głowy familii, gotowej już nawet na wystąpienie z krzywdzącą sprawą po 
trybunałach, byle dóbr z rąk nie puścić. Spadkobiercy budowali wspaniały grobowiec dla 
kasztelanowej, z łacińskim regestrem jej cnót, ale woleli tym cnotom przez proces zaprzeczyć 
niż majątku się wyrzec.
   Naiwniejsi z nich tłumaczyli się, że to była pamiątka ich rodu, której pozbywać się nie 
godziło. Na ten raz wszakże nie groziło tak wielkie, jak sądzili, niebezpieczeństwo.
   Pan Baltazar, odwiózłszy na wieś i ukrywszy synowca, sam w towarzystwie Kaspra i 
kilku przyjaciół udał się do Brześcia, wezwał prawników i poczyniono  natychmiast kroki o 
przesądzenie na nowo sprawy kasztelana o zabójstwo Francuza. Nie byłoby to poszło tak 
łatwo, gdyby nie słabość Krystyny, która właśnie na ten czas przypadła, można więc było 
naprzód glejt otrzymać dla banity, potem zająć się rewizją procesu. Nim to nastąpiło, 
kasztelanowa umarła i testament zapomniany na jaw wyszedł. Nie chciał z niego korzystać 
wcale pan Adam, a prawnik, któremu cała robota powierzona była, ułożył się w ten sposób, że 
rodzina w zamian za rezygnację spadku obowiązała się dekret ferowany skasować, a nowym 
zupełnie z zarzutu morderstwa rozmyślnego kasztelana oczyścić. Był tedy wilk syty i koza 
cała.
   Sara prawie nie wiedział pan Adam, jak go przywieziono do nie znanego mu 
szlacheckiego dworu i rozebrawszy położono na łóżko, aby spoczywał... Po doznanych 
wrażeniach, przebytych wypadkach, zajrzawszy w oczy śmierci, czuł się złamanym i 
pognębionym... Przyszłości żadnej nie widział przed sobą, życie nie miało dlań ani celu, ani 
smaku. To, za czym się ubiegał dawniej, dziś  wydawało się niedostępnym, nowe pragnienia 
zrodzić się w sercu nie miały czasu, poddał się więc machinalnie temu, co z nim czynić 
chciano, bez myśli, bez uczucia, wrąc tylko jeszcze resztkami nie dogorzałej zemsty, która — 
jak burza uchodząca — niekiedy piorunem dalekim spokój odrętwienia mieszała. Niedobrze 
się nawet rozpatrzył, gdzie był, i gdy go niemego ze znużenia rozebrano i kazano mu 
spoczywać, legł, zrazu nie mogąc usnąć, w jakimś półśnie gorączkowym, który się wkrótce 
zmienił w głębokie letargiczne uśpienie.
   Nie zbudził się zeń aż nazajutrz rano i gdy oczy otworzył, z początku trudno mu było 
zebrać myśli i rozeznać, gdzie się znajdował. Musiał z kolei przypominać sobie wypadki 
przeszłe, aż nareszcie zrozu—  miał, iż gdzieś w bezpiecznym znajduje się ukryciu. Czasu 
wszakże rozrachować nie mógł upłynionego i nie zdawał sobie sprawy, czy dzień był jeszcze 
ten sam, którego tu przybył, czy noc go już odeń dzieliła. W pokoju było ciemno prawie, 
okiennice zawarte, przez wykrojone tylko w jednej z nich serce wpadał promień szeroki 
światła, w którego jasności tysiące różnofarbnych pyłków igrało. Rozeznał później izbę całą 
porządną, wiejską, skromnie, ale starej zamożności sprzętami zastawioną. Widocznie była to 
gościnna komnata dla przybyłych dostojniejszych przeznaczona, łoże z kotarą, dalej szafy 
staroświeckie misternie wyrabiane, para kufrów gdańskich z błyszczącym okuciem, stół 
dywanem okryty, kilka starych obrazów na ścianach. Chociaż powierzchowności domu, do 
którego był zawieziony, już sobie nie przypominał, mógł się domyślić po nieco wypaczonych 
ścianach drewnianych dobrze zachowanego, ale już niedzisiejszego budynku. Na pułapie 
gruby tram, wychylony nieco, miał wyrżnięty rok, na który padające światło dawało rozeznać  
datę 1694 i napis:
   Benedictus qui aedificat in Domino... Nad łożem wisiał Chrystus rękami obiema 
otwierający ranę boku swego, jakby ją ludziom ukazywał: obraz ten mimowolnie 
przypomniał kasztelanowi Wólkę Brzozową, rodziców, przeszłość i wszystko stracone... 
Cofnął się myślą aż do chwili tej, w której tak płocho porzucił ich, aby gnać za marą jakiegoś 
szczęścia, składającego się z urojonych blasków; zdało mu się na chwilę, że całe to pasmo 
ciężkich wspomnień było snem, że stoi jeszcze u furty kościoła w Białej i uciec chce na 
widok tego powozu przywożącego mu zamiast szczęścia — upokorzenie i zgryzoty. 
Przesuwały się z kolei przed jego oczyma wszystkie przygody lat młodości, a żadna z nich nie 
zagoiła ran zadanych,  żadna nie przyszła z balsamem pociechy: targały tylko i szarpały 
piersi. Gdy śladem przeszłości dobiegł aż do tych chwil ostatnich i groźby śmierci 
zawieszonej nad swą głową, westchnął ciężko i zdziwił się mocno usłyszawszy poza sobą w 
stronie drzwi odpowiadające jego westchnieniu drugie, acz mniej głośne i wyraźne; porwał 
się z łoża i podnosząc spojrzał w ciemności, w których nierychło rozeznał twarz uśmiechniętą 
poczciwego Jermaszki. Zobaczywszy pana, który się był podniósł, sługa przystąpił na palcach 
i począł go po rękach i po nogach całować z taką radością, z takim uczuciem, że i 
kasztelanowi zasklepione otwarło się serce, pocałował go w głowę, szepcząc cicho:
   — Tobiem winien swobodę. Niech ci Bóg szczęściem płaci! Czym ja ci zawdzięczę?
   — Bylebyś ono panisko moje był sam szczęśliwy, to już mnie patrząc na cię będzie 
dosyć; bylebyśmy do Wólki powrócić mogli i spoczywać nie obawiając się niczego, mnie tam 
niewiele potrzeba.
   — Późno to już? — spytał kasztelan,
     — Ano, około południa ma się  — odparł Jermaszka.
   — Ani wiem, gdzie jesteśmy — dodał pan Adam.
   — W przyjacielskim pokrewnym domu, u pana wojskiego Szeremy.
   — Nie znam go.
   — Tak, wy go nie znacie, ależ to babce jegomościnej krewny, niby dziad jegomości 
wypada... stary, zacny człowiek, innego czasu. Zobaczy go pan i pokocha... Mnie on 
przypomina nieboszczyka; wszyscy go szanują, domator, ale mówią, że taki rozumny i 
stateczny człek jak rzadko: dosyć też spojrzeć nań, aby go szanować, taki to człek wspaniały.
   Tak rozmawiając Jermaszka przemknął nieco okno, popchnął okiennicę i światło jasnego 
poranka letniego wpadło nagle do pokoju, rozświecając wszystkie jego
     kątki. Izba wydała się zaraz inaczej niż w półmroku, weselej i milej. Z niej jednej można 
było się domyślać domu, w którym pokój niezamącony mieszkał.
   — Jakże to tu cicho a dobrze! — rzekł kasztelan, ubierając się co żywo.
   — I bezpiecznie jak u Boga za piecem — dodał sługa. — Tu już nieprzyjaciele nie 
zwietrzą pana i spocząć sobie możemy, póki lepsze dla nas nie nastaną czasy, co rychło 
nastąpić musi, bo tam już Baltazar i Kasper, i drudzy około tego zawzięcie chodzą.
   Ubrawszy kasztelana, który w zwierciedle weneckim przejrzawszy się, ledwie sam się 
mógł poznać, tak był bardzo blady i mizerny, Jermaszka pobiegł po kawę. Ledwie ją 
przyniósł, gdy w sąsiednim pokoju powolne kroki i stukanie laską po podłodze słyszeć się 
dało: kasztelan łacno domyślił się gospodarza. On—ci to w istocie pokazał się wkrótce we 
drzwiach otwartych, a był starzec wielce poważny. Nie owego wieku człowiek, innych 
czasów pamiątka i świadectwo. Wojaki rodził się w tym roku, gdy Jan III na tron wstępował, 
miał z górą lat sto, czemu drudzy nie wierzyli, a jeszcze ani słuchu, ani wzroku, ani sił umysłu 
nie stracił. Postać to była jakby z obrazu zdjęta, mąż do stalowej zbroi, ogromny, barczysty, 
choć wychudły, kośćmi wszakże olbrzymio wyglądający.
   Wisiała na nich skóra pomarszczona jak pergamin połamany i wyżółkły, ale z oczu 
siwych, wielkich, zbielałych jeszcze tryskało życie... Brodę miał białą jak śnieg, długą do 
pasa, głowę  łysą, pokrytą czapeczką czarną, na sobie ubranie letnie płócienne, podpasane 
rzemieniem ze sprzączką stalową i różańcem. W dłoni potężnej i krzepkiej niósł kosztur 
gruby, którym się podpierał, bo mu już nogi były posłuszeństwo wypowiedziały i suwał nimi 
nieco. Na długiej szyi chwiała się nieco głowa spiczasta z twarzą owalną  łagodnego, ale po—
  ważnego zarazem wyrazu. Nad oczyma siwe brwi duże, na wardze górnej wąs gruby, 
zawiesisty. Ludziom wypieszczonym owego wieku ten starzec wydać się mógł jakby 
widmem z grobu powstałym.
   Wojski w progu, otwarłszy drzwi, zastanowił się nieco, popatrzał, potem podszedł parę 
kroków ku kasztelanowi, który na jego spotkanie pośpieszył.
   — Witajże mi, mój wnuku — rzekł  — choć w nieszczęśliwych okolicznościach do domu 
mojego zbiegły! Dobrze, że cię stare oczy zobaczą, a stare ręce pobłogosławią. Dawno już 
nikogo ani z bliższej, ani z dalszej nie oglądałem rodziny; żyję z nieboszczykami więcej niż z 
żywymi, którzy już mnie ani ja ich nie bardzo rozumiem. Ha! ha! niedzisiejszegom też wieku.
   Jermaszka podstawił krzesło, na którym starzec usiadł.
   — Pij waszeć i jedz — rzekł do kasztelana — wy teraz, ludzi niematerialnych udając, 
napojem i jadłem gardzicie; ale to fałszywa nauka, mości panie. Mens sana in corpore sano, 
trzeba jeść nie do zbytku, ale tyle, aby mieć siły. A waszeć pono dużo spoczynku 
potrzebujesz i odżywienia. Rad jestem, żeś tu przytulił się do starego, u którego możesz 
siedzieć bezpiecznie i przeszłość wydychać. Nikt tu nie zajrzy do mnie, oprócz tych, za 
których ręczyć mogę, że nie zdradzą. Oprócz mnie też i biednej mojej sierotki Madzi, przy 
której panna Katarzyna, nikogo więcej w domu. Z mężczyzn jam tu sam, jak stary dąb na 
pogorzeliskach leśnych osmalony, stoję, póki się burzy nie podoba przyjść i wywrócić. 
Dużom przeżył, a dla serca aż nadto: żonę, syna, córkę... Ze wszystkich mi tylko jedna została 
Madzia, ostatnia latorośl zielona, która i mnie odmładza swoją  świeżością. Zobaczysz 
asindziej to smętne gospodarstwo starca, gdy zechcesz, bo cię nudzić nie będziemy, możesz 
czynić, co ci się podoba,  a uważać się nie jak w krewnym domu, ale jakby u siebie. 
Zapragniesz samotności, nikt ci jej nie zmąci, zechcesz gaduły starego, będziesz go miał, bo 
mnie i sen nie bierze, i roboty żadnej, więcem szczęśliwy, gdy kogo ułapię.
   Mówił tak, a kasztelan, wpatrując się weń, podziwiał tę krzepką starość i cudowną 
powagę starca, w którym jeszcze przy niej więcej było ognia niż w wielu ówczesnej 
młodzieży. Starzec przemówiwszy, a nie rozpytując natrętnie, powstał, ujął swój kij i 
skierował się ku drzwiom.
   — Ale, ale — dodał  — u nas za godzinę obiad, może byś przyszedł jeść z nami, to ci tu 
oznajmią. Życzę cię mieć razem, a po staremu powiem, że człek samotnie jak zwierzę jeść nie 
powinien nie darmo się zawsze ludzie do pożywania darów bożych w kupkę u ogniska 
zbierali, tak ono przystojniej, lepiej i zdrowiej. Przyjdzieszże do nas?
   Kasztelan przystał na to, a wojski wysunął się do swoich pokojów powoli. Pan Adam 
został z   myślami. Ani się spostrzegł potem, jak zadzwoniono do obiadu i Jermaszka mu 
oznajmił, że do stołu podawano.
   Przy izbie, w której mieszkał pan Adam, była obszerna sala, która może niegdyś służyła 
na przyjęcie liczniejszych gości, cała zawieszona antenatów  wizerunkami; dalej był pokój 
zaciszniejszy, do którego się schodziło parę wschodów, bo ta część domu starsza jeszcze była 
od tej, w której kasztelana pomieszczono. Sala i pokój zwały się nawet przybudówką.
   Była to komnata dla gości, przybrana w sprzęt nieco wytworniejszy, kilka obrazów 
sczerniałych i trochę kwiatów; za nią teraźniejszy pokój jadalny widać było... stół nakryty... 
miejsce dla starca krzesłem wygodniejszym oznaczone.
   Przez drugie drzwi otwarte, w pokoju sypialnym  Wojskiego kręciło się kilka osób... tara 
aż poszedł kasztelan... i w progu zdziwiła go uroczej piękności dziewczyna młodziuchna, w 
towarzystwie podżyłej osoby, krzątająca się około staruszka. Właśnie mu z uśmiechem 
podawała jego kosztur, gdy kasztelan się ukazał.
   — Ot, patrz aść, jak to ten trzpiot, panna Magdalena... a ma niby lat już szesnaście, choć 
takie z niej dziecko... prezentuje się panu... żartując sobie ze starego dziadunia... Ślicznie, 
ślicznie! Co to ludzie pomyślą, widząc cię bawiącą się z podporą mojego niedołęstwa, z 
kijem... Dawaj no, acanna, mój dziadowski kosztur, dawaj, bo bez niego nie wstanę.
   Madzia, postrzegłszy wchodzącego kasztelana, o mało nie upuściła kija z rąk; zapłoniła 
się strasznie, zaśmiała i uciekła do kącika.
   — Ponieważ już  — rzekł wojski — ten trzpiot się zaprezentował z całym swym 
trzpiotowstwem od razu, dopełnię ceremoniału, przedstawiając waćpana pannie Katarzynie 
Smolskiej, naszej kuzynce i dobrodziejce, która oto tego wisusa dziewczynę tak źle 
wychowała. Ale ona temu nie winna, bo to się już na łotrzyka urodziło.
   — Ale, dziaduniu! — szepnęła, rumieniąc się, jasnowłosa,
   — Tak! Tak! Chciałabyś się acanna przed nieznajomym krewnym zamaskować i udać coś 
poczciwego, ale to nie uda się... nie uda: od razu wie już, co z ciebie za rybka.
   Panna Smolska, poważna do zbytku, sztywna, sucha, żółta, straszna jak długo kwaśniejąca 
w panieńskim stanie osoba, dygnęła kasztelanowi; dzieciak zarumieniony zbliżył się także, a 
wojski ująwszy kij poprowadził do stołu, przed którym stał już ojciec Anioł bernardyn, 
kapelan domowy. Nastąpiła benedykcja stołu i wszyscy usiedli. Wojski w swoim krześle, 
przy  nim po prawej panna Katarzyna, po lewej pan Adam, przy pannie Smolskiej Madzia, 
przy kasztelanie ksiądz, na ostatek ekonom zamaszysty, siwiejący, ale rumiany mężczyzna.
   Będąc naprzeciw Madzi umieszczonym, kasztelan, mógł się wielce wdzięcznemu dziecku 
przypatrzyć. W istocie, ładna była na podziw, ale tą pięknością wiejską, prostą, wonną, 
wiosenną, jakiej pan Adam prawie dotąd w życiu się spotkał: była ona dla niego nowością, 
dzikim kwiatkiem na łące, oblanym rosą poranną i wykwitłym na świeżym powietrzu.
   Piękne, regularne rysy dziewczęcia oblewał ten wyraz niewinnego wesela, który się nie 
spotyka w miastach nawet na twarzach czternastoletnich panienek, już bogatych w 
doświadczenie, już osmutniałych i pobladłych, bez świeżości i krasy młodej. Madzia 
wprawdzie przy swych latach szesnastu była na umyśle dojrzała i rozwinięta, ale nie kosztem 
serca i uczucia, które w niej jeszcze pozostało nie tknięte. Umysłowi nawet jej ta 
młodocianość i naiwność nadawała pewną cechę  oryginalną, wielce ujmującą. Ukryta w tym 
kątku wiejskim, przywykła do dziadunia i swej panny Katarzyny, nie znając świata i form 
jego, resztę też ludzi nawykła tak uważać i tak się z nimi obchodzić jak z rodziną.
   Na kasztelanie to białoróżowe zjawisko uczyniło wrażenie dziwne, jakby 
nieprawdopodobna sielanka poety; patrzał na nią zdumiony... wkrótce jednak poważniejsze a 
smutniejące myśli odciągnęły go od tego widoku, przenoszącego w świat dlań nie znany, 
przypominający mu jeszcze lata szkolne i te dziewczątka, które naówczas spotykał z 
uśmiechem na ustach na ulicach miasteczka. Począł przypominać sobie, ile przebył, co nad 
nim ciążyło, i rany serca otwarły się na nowo. Obiad przeszedł w milczeniu, które tylko ga—  
węda Wojskiego z bernardynem przerywała. Mówili o tysiącu rzeczy obojętnych, 
powszednich, które sobie tysiąc razy może w różny sposób powtórzyli, a które dla nich 
zawsze były zajmujące.
   Madzia jak w tęczę wlepione miała oczy w kasztelana... Doleciały do niej dziwne wieści o 
tym człowieku, podsłuchała szepty o nim staruszka i panny Smolskiej i patrzała nań z jakimś 
strachem, ale razem z zajęciem wielkim. Po obiedzie dziaduś się zdrzemnął, a kasztelan cicho 
odszedł do swego pokoju. Wieczorem przyszedł na wieczerzę, ale choć dziewczę 
przypatrywało mu się, ani on do niej, ani ona do niego przybliżyć się nie śmiała.
   Spokój wiejski wkrótce zburzoną ukołysał duszę. Kasztelan uczuł się prawie szczęśliwym 
wśród tej ciszy, długie dnie spędzał na myślach o życiu własnym, a wreszcie wziął się do 
książek, których cała szafa stała w jego pokoju. Księgi to były po większej części stare: 
polskie i łacińskie, do jakich on nigdy w życiu nie zaglądał, z rodzaju tych, które na 
Stanisława Augusta wyrzucano z bibliotek modnych dla opróżnienia miejsca na romanse 
francuskie, a które dziś na wagę złota się opłacają. Nie smakował w nich kasztelan, ale nuda 
zmusiła go zapoznawać się z nimi i poważnie myśleć czytając.
   Tak przeszedł czas aż do chwili, w której mu doniesiono, że pani Krystyna zmarła i że 
testament jej części majątku pozostałego czynił go dziedzicem. Ani na chwilę nie zawahał się 
pan Adam z odrzuceniem tego daru, zgodził się tylko, aby w zamian zań familia postarała się 
o nowe przesądzenie jego sprawy i odwołanie wyroku wiszącego nad jego głową. Rodzina 
ofiarowała sama przez pewną dumę znaczną sumę dodatkową, niby wartość dóbr, które przy 
sobie zatrzy—  mać pragnęła, ale kasztelan podziękował im zapewniając, że nic od nich nie 
przyjmie.
   Tak odzyskawszy wolność, pan Adam, gdy już mógł opuścić dom Wojskiego, pozostał w 
nim jednakże na dłużej; panna Smolska, uśmiechając się, czyniła uwagę, że spogląda bardzo 
na Madziunię, a chociaż był wdowcem i różne o nim wieści chodziły, a panienka mogła się 
młodszego męża i kawalera spodziewać, jaktoś na to niezbyt niechętnie poglądano. Wojski 
milczał, gdy go o to zręcznie zaczepiała panna Smolska — tymczasem człowieka badał. Nie 
wiemy, na jakich podstawach oparł swój sąd o nim, ale jednego ranka, gdy panna Katarzyna, 
siadłszy blisko przy fotelu staruszka, szepnęła mu w ucho:
   — Mój mości dobrodzieju, niech no pan dobrze się przypatrzy, on i tej dziewczyninie 
powoli głowę zawraca; widzę, jak Bóg miły, że ona z niego oczu nie spuszcza; pobladła, a 
dopytuje tylko, kiedy myśli odjeżdżać. Nie zarzucę ja panu kasztelanowi, żeby się o 
bałamucenie starał, ale   czasem od takich ludzi i spojrzenie niebezpieczne.
   — Co to asińdźka nazywasz: takich ludzi? — ozwał się po chwili wojski surowo. — 
Kasztelan miał młodość burzliwą, no tak, ale na mężów i gospodarzy często ludzie, co różne i 
ciężkie koleje przeszli, są najlepsi: garnki to wygotowane, od pierwszego ukropu nie pękną. 
Nie jest też tak stary, sam wiek właściwy do małżeństwa. Był trochę płochy, ale w oczach się 
zsiada; patrz tylko asińdźka — z dnia na dzień, co dzień inny: pokazał się szlachetnie z 
sukcesorami swej nieboszczki żony.
   — Ale wdowiec, mój mości dobrodzieju, a to dzieweczka.
   — Dalipan, to przesąd, moja dobrodziejko — rzekł wojski — i gdybym się nie obawiał jej 
zarumienić  —  dodał  — powiedziałbym, że wszyscy kawalerowie, co się  żenią, są nieraz po 
dwa i trzykroć wdowcami, choć wy o tym nie wiecie i świat udaje, że nie wie. Zresztą  — 
dorzucił stary — ani temu przeszkadzać, ani do tego nakłaniać nie należy; stanie się, jeżeli 
taka wola boża, lub się nie stanie: my możemy ignorować i powinniśmy dotąd udawać, że się 
nic nie wie. Co się tyczy Madzi, jeżeli to tylko fantazja dziecinna, to po wyjeździe 
kasztelana... zapomni. Spij, asindźka, spokojnie.
   Po kilku dniach kasztelan, serdecznie podziękowawszy za przytułek, wyjechał do Wólki 
Brzozowej, gdzie go przeprowadzał przybyły po niego pan Baltazar, a szlachta z całego 
sąsiedztwa zgromadziła się na przyjęcie... Pomimo tak mnogiego towarzystwa, smutny to był 
wjazd do tej pustki pełnej dotkliwych, bolesnych wspomnień; a gdy pan Adam wszedł do 
pokoju, w którym wisiał Chrystus, łzy mu pod powiekami zabłysły. Za niego i za siebie wesół 
był Jermaszka, który, jak utrzymują, dnia tego w dziedzińcu z kuchcikiem obertasa dwa razy 
się okręcił. Stary przyjaciel domu, Diogenes Kapustyński, przybył tu także ze skrzypką, 
uśmiechnięty poważnie, ale mimo to z tęsknotą na czole, którą je wspomnienia powlekły.
   Dzień to był dla Wólki zaprawdę uroczysty i pamiętny, ta instalacja nowego dziedzica, 
niedawno stąd wiedzionego na śmierć, teraz spokojnie zajmującego starą dziadowską 
siedzibę. Kasztelan w czasie całego dnia dziwnie był smutny, rozpłakał się do łez, dziękując 
krewnym i przyjaciołom, którzy go ocalili, po czym nalał kieliszek i poleciwszy przywołać 
Jermaszkę, odezwał się w te słowa:
   — Panowie a bracia, pozwólcie, abym. oddawszy wam wdzięczność i cześć należną, 
wypił za zdrowie przyjaciela, który mnie nie odstąpił w nieszczęściu, który mi był bratem, 
gdym brata nie miał, radą, gdym  został bez rady, dobroczyńcą, co dla mnie narażał się, 
cierpiał i któremum winien tyle co i wam... Sprawiedliwa rzecz.
   — Sprawiedliwa i poczciwa! — ozwali się wszyscy.
   Kasztelan podszedł do Jermaszki, ucałował go i uściskał, i do stołu na szarym końcu 
posadził. Nie potrzebuję mówić, że Jermaszka się upłakał, padł mu do nóg, a z miejsca 
wkrótce wstawszy, poszedł stać za krzesłem swojego drogiego pana.
   Przemawiał od kielicha i Kapustyński z długą perorą, i pan Baltazar, i starosta Hański, a 
jak to u nas nieraz bywało, ba, i dziś się dzieje, poszły kielichy; kołem jedne po drugich aż do 
białego dnia.
   Pozostawszy sam kasztelan po tygodniu smutnych rekolekcyj, które tylko Jermaszka i 
Baltazar nieco ożywiali, puścił się za Bug do pana Wojskiego, gdzie go z wielką przyjęto 
radością.
   — Szanowny ojcze, jeśli mi cię tak nazwać wolno — odezwał się pan Adam do niego — 
pragnąłbym   mieć twe zdanie i radę do dalszego pokierowania się na świecie. W Wólce, 
gdzie tyle wspomnień bolesnych mieszkają ze mną, pozostać mi trudno.
   Starzec zwrócił ku niemu oczy.
   — Hm! — ozwał się. — Wszakże siedzimy na grobach, to dola człowieka.
   —  Życie też  — mówił dalej pan Adam — nie w smak mi, nie wiem, co począć z sobą; 
zda mi się, że kto jak ja nieszczęśliwie sobie poczynał, kierując się własną wolą, ten się jej 
wyrzec by powinien. Umyśliłem wstąpić do klasztoru.
   Wojski uczynił taką minę, jakby go to dotknęło niezmiernie.
   — Co asindziej mi prawisz, panie kasztelanie? — rzekł. — Co? Co? Do klasztoru... 
Waćpan?
   — Ale dlaczegożby nie? — rzekł pan Adam. —  Wiadomo, że z takich to rozbitków 
złożone są monastery i zawsze były schronieniem rannych na duszy.
   — Ono to tak! Ono to tak! — zawołał wojski, stukając koszturem. — Ale... ale... nim się 
zakapturzy, potrzeba się dobrze z siłami rozrachować.
   — Jam się też rozmyślił, rozważył i zbadałem serce moje: nigdzie mi lepiej być nie może.
   — Ba, a ja myślałem — rzekł wojski — iż się asindziej ożenisz...?
   — Nie — odezwał się kasztelan — resztek życia, czucia, zgryzot moich, smutku nie chcę 
współuczestniczką czynić niewinną kobietę, która by poświęcić się mogła, ale byłaby 
nieszczęśliwa ze mną.
   — Kto to asindziejowi powiedział?
   — Sumienie, panie wojski, sumienie.
   — Chcesz waćpan rady mej — przerwał starzec — prawda? A posłuchasz jej?
    — Posłucham.
   — Otóż ci powiadam: rok masz czekać jeszcze, jeździć, patrzeć, z ludźmi żyć, a po roku, 
gdy ci się spodoba klauzura i tonsura... ano! Niech się stanie wola boża: ja ci nic nie powiem.
   Kasztelan przyzwolił na to milczeniem.
   Chociaż część  życia pana Adama O..., której dotykamy teraz, jest nieco bliższa naszych 
czasów, braknie nam jednak dokładniejszych o niej wiadomości. Opowiadania, na których się 
opieramy, nagle przerywają się, stają wątpliwe, nawet sprzeczne z sobą.
   Po mnogich latach widzimy Wólkę Brzozową w posiadaniu linii innej rodziny O..., 
trzyma ją bratanek pana Adama, syn starszy pana Kaspra: o kasztelanie ani słychu. 
Tymczasem z dosyć pewnych źródeł widzimy, że się ożenił z panną Magdaleną, ale jak znać
     z metryk kościelnych, żona mu bardzo prędko, bo w rok po ślubie zmarła; a w Berezie u 
kartuzów wkrótce potem zjawił się nowicjusz, którego po cichu w okolicy wymieniano jako 
dawnego dygnitarza i kasztelana.
   Nie ma więc wątpliwości prawie, że to być musiał pan Adam, który w stracie młodej żony 
widząc palec boży, wybrał najsurowszą regułę zakonną, aby za grzechy młodości 
odpokutować.
   Niedostatek szczegółów nie dozwala nam nic więcej o dalszych losach rodziny 
powiedzieć. Z podań, które na ruinach Berezy Kartuskiej jeszcze przed niedawnymi laty 
obiegały, wiemy, że ojciec Romuald w późnej umarł starości i że obok domku, w którym 
spędził lata ostatnie, żył także drugi zakonnik jednocześnie z nim przybyły, towarzysz doli 
jego i niedoli. Domyślamy się w nim poczciwego Jermaszki.
   Grobowce obu zielskiem dziś i chwastami porosły, w okolicy wszakże krążą dotąd 
opowiadania dziwne o losach ojca Romualda i brata Brunona, z których tę powieść 
skleciliśmy.