Józef Ignacy Kraszewski

DWA ŚWIATY
    
    
   Nieznajomym przyjaciołom posyła
   Autor
   Żytomierz, dnia 14 lutego 1855
    
   Widziałem wszystko, co się dzieje pod słońcem: a oto wszystko marność i utrapienie 
ducha.
   Ecclesiastes, R. I. w. 14.
    
   Każdy z nas dźwiga swe brzemię... 
   Anonim. 


SŁÓWKO WSTĘPNE
    
   1854—1871. — Przed laty siedemnastą! przed laty siedemnastą, które spłynęły 
cierpieniem i nadzieją jak siedemnaście godzin — pisaną była na wsi, wśród pól i lasów ta 
powieść, do której autor ma niewytłumaczoną słabość. Byłażby ona słabą sama i budziła to 
uczucie, co dzieci ułomne? Ja nie wiem... Ona mi jest wspomnieniem lepszych a innych, a 
wielce odmiennych czasów. Były to godziny nadziei, nie dla siebie — ale dla społeczeństwa, 
które w pocie czoła zdawało się mozolnie na lepszą przyszłość pracować. Wołyńską jest ta 
powieść, bo z obrazów w tamtych stronach czerpanych się składa, ale zda mi się być polską, 
bo się one na naszej ziemi, prawie wskroś w głębi jednej, wynajdą nawet dziś jeszcze. Stan 
jednak ducha i stan społeczny nasz z 1854, jak niebo do ziemi do 1871 niepodobny. Smutną 
jest ta powieść, ale rzeczywistość byłaby stokroć smutniejszą, gdyby poza nią dalej duszą 
spojrzeć nie można. Świat nasz z r. 1854 miał i cel, i  nadzieje i był jeszcze mimo walk 
wewnętrznych dla wyrobienia sobie jedności organicznej — dosyć spójny a cały w sobie. 
Dziś z rozbitego zostały — czerepy. Przyszłość je sklei, ale już nie za dni naszych, nie dla 
serc naszych i oczów... Jedno z dwojga, albo się rozsypiemy w niepowrotne gruzy, albo ta 
mnogość światów jednym się stać musi światem. Te dwa światy — dziś, dziś są tysiącem... 
podzieliliśmy się tak, iż nas już żadne wspólne uczucie zbliżyć nie zdoła, nawet w tym 
wspólnym jest tysiąc różnic i odcieni. Nie rozpaczajmy jednak, że drogą rozkładu idziemy do 
spojenia z sobą — prawa są niezłomne. Tak być musiało. Lecz naówczas, gdyśmy tę powieść 
pisali, inna obiecywała się droga, prostsza a łatwiejsza i krótsza. Wszystkie serca biły 
szlachetnymi porywy; rozumiano dobrze, co piękne i wielkie, i ta proza życia odartego ze 
wszystkich uroków, która nas dusi teraz, jeszcze była ze swym mefityzmem nie przyszła — a! 
dobre to były czasy! a gorące! a pełne ochoty do pracy, do poprawy, do działania... a pełne 
ciekawości nieciekawego jutra! Z tych ludzi, co wówczas żyli z nami — dziś większa część w 
mogile, mała część pozostała sobą, a wielu uległo metamorfozie Cyrcy... Są to odpadki 
nieuchronne w każdym takim przetwarzania się procesie.
   Na los, jaki tę powieść spotkał, wcale się uskarżać nie mamy prawa, drukowana naprzód 
w odcinku dziennika, czytaną była z zajęciem, a korespondencja nasza z tamtych czasów 
mogłaby być dowodem, iż zadanie poruszone tak lekko w niej, tak ostrożnie podjęte zostało 
przez niejednego myślącego człowieka, a najrozmaiciej rozwiązywane. Wywołała ona i 
polemikę, chociaż nie tak bolesną jak dzisiejsze, a dla piszącego zawsze pożądaną, bo 
świadczy, iż dotknął niezerwanej jeszcze struny żywota. — Jeśli się nie mylimy, jak wiele 
naszych powieści, była też tłumaczoną na język rosyjski. — Czytelnik najlepiej uczuje, co w 
niej jest wspomnieniem i historią, a co do dzisiejszych dni należy...
    
   Drezno, maj 1871 r.
TOM PIERWSZY
    
   I
    
   Powieść! znowu powieść! znowu przed wami odsłonić mam cząsteczkę wielkiego obrazu, 
na którego odmalowanie w całości nie wystarczyłoby życia! Bądź wola wasza, choć ani serce 
po temu, ani znużone pióro ochoczo się bierze do niej... ale rozkazy słuchaczy są 
wszechmocne... Każecie bajarzowi rozpocząć historię, której drzemiąc, jednym uchem 
słuchać będziecie, i bajarz pocznie posłuszny. Warn, wam się zdaje może, że jemu stworzyć 
tak łatwo opowiadanie, jak wam go wysłuchać łatwo, by jutro zapomnieć? A! nie! nie, 
kochani czytelnicy... te czarne głoski, którymi biały, niewinny papier bruczemy, te chłodne 
dla was wyrazy, które zostawiamy, by wam myśl naszą przesłać z nimi, nie rodzą się bez 
trudu i boleści. Dobre to były czasy, gdy pisarz mógł suchych różnobarwnych ziarnek nanizać 
na jedwabną nitkę i rzucić ją ludziom jak zabawkę... dziś, wszyscyśmy więcej wymagający, 
my szczególniej, co piszemy... Na jedną lekką powiastkę, którą przeczytacie w godzin kilka, a 
zapomnicie w kilka minut może, ile krwi naszej, ile duszy wyzionąć musimy... Myślicie, że 
dość jest spojrzeć na świat; pochwycić kilka typów chodzących po nim w świętej 
niewiadomości o oryginalności swojej, wsadzić je na szpilkę, jak entomolog robaczka, a 
powieść się sklei! O! nie! nie! powieść to życie, powtrzam po raz setny, a dając życie, trzeba 
je wyczerpnąć z siebie. Każdy obłamek świata, stworzony przez pisarza, kosztuje go więcej, 
niż wart może... musi mu dać duszę — myśl, musi dać serce — uczucie, i barwę, i prawdę, i 
całość... wy potem z tym niemowlęciem, siedząc wygodnie u kominka, przerywając sobie 
śmiechem i żartami, bawić się będziecie chwilkę tylko i nic nie wyczytawszy z jego oczu i 
szczebiotania, wypchniecie je za drzwi, gdy nadejdzie gość nowy... Szczęśliwa, co cudze 
dzieci, przystroiwszy trochę, puszczają je w świat za swoje; tych one ani łez, ani cząstki ich 
żywota nie kosztują... i nie zapłaczą po nich, gdy gdzieś w tłumie przepadną...
   Wiem, że siadając do nowej powieści, zawczasu mi się nad jej losem serce ściska... nie 
dziw... serce to ojcowskie... Któż by zabolał, jeśli nie ono?
   Na kilkuset czytelników, ilu ją zrozumie? ilu dokończy, ilu zapamięta! Zapomina się 
rzeczywistość, cóż dopiero to, co zowiemy zmyśleniem? Nie rozumiemy otaczającego świata, 
jakże wymagać, iżbyśmy wszyscy powieść zrozumieli i poszli do jej głębi po ostatnie słowo?
   I tak też smutno siąść i pisać, jak u kolebki nowo narodzonego myśleć o jego przyszłości: 
oko i serce widzi w niej zaraz trumienkę... spoza pieluch wygląda już róg całunu, w chrzcie 
jest zadatek ostatniego pomazania..
   Ale do czegoż te lamentacje nad trochą zamazanego papieru? — spytacie... A! dla was to 
tylko zbrukana kartka, dla mnie to żywota cząstka, którą rzucić muszę na pożarcie 
obojętności, znużeniu, znudzeniu i kapryśnym wymaganiom strasznego nieznajomego, co się 
słuchaczem nazywa! I boleję dlatego tak głośno, tak śmiesznie może, żebym u was litość 
wyprosił, żebyście nie sądzili, że siadam chłodny, powtarzać to, com tysiąc razy powiedział, 
dlatego tylko, że mi nakładca zażądał zbrukanego papieru, że nie mam lub nie umiem robić co 
innego! Przy każdych urodzinach nowej powieści jam tak smutny i tak przejęty, choć wam 
zdaje się może, czytając, że ją wysnuwam śmiejąc się i z was, i z siebie. Są może szczęśliwi, 
którym rzucenie w świat cząstki swej duszy niewiele kosztuje; lecz ja bym pragnął wzbudzić 
w was wiarę, że inaczej z tym podarkiem przychodzę; że nie pierwszą lepszą myśl, 
podniesioną na gościńcu, którym wszyscy się snują, rzucam wam obojętnie na karmią, ale 
surowiej pojmując obowiązek choćby, powieściopisarza, widzę w nim coś więcej nad stan 
skoczka na linie lub kuglarza; chciałbym, żebyście choć trochę serca i duszy dali tam, gdzie ja 
całe serce i duszę wylewam...
   Jeszcze słowo... jeszcze maluczkie tłumaczenie... a otworzę drzwi, podniosę zasłonę i 
poproszę was do środka...
   Raz, dawno już temu... przechadzałem się zamyślony po bibliotece horodeckiej, dziś 
pustej i myszom podobno za plac igraszki służącej, naówczas jeszcze ożywionej duchem 
tego, co ją składał, co się nią cieszył jak dzieckiem swoim, bo innych nie miał dzieci! 
Przerzucałem z kolei druki i rękopisma, zadumywając się długimi godzinami to nad wierszem 
poety, to nad złoconą i kraszoną głoską miniaturzysty, jakiegoś mnicha XII lub XIII wieku, 
umiejącego zawczasu odgadnąć sztukę, jaką późniejsze stworzyły wieki; w tej przechadzce 
po bibliotece, która nieraz całe mi dnie zajmowała, dostarczając pokarmu marzeniom na lata 
całe, wpadłem z kolei na zbiorek sztychów z galerii Brühla. Brühl, za przykładem pana, miał 
piękną, dobraną galerię obrazów, i za pana przykładem także, gdy się Drezdeńska 
sztychowała, swoją też rylcem kazał uwiecznić. Były w niej szczególniej piękne pejzaże, 
śliczne flamandzkie obrazki i rodzajowe utwory szkół niemieckich; błądziłem po nich 
obojętnie, gdy odwracając kartę, wpadłem na sztych, który mnie zdumionego przykuł i 
zatrzymał. Był to obraz Spagnoletta, wystawujący śmierć św. Józefa Oblubieńca. Pojął malarz 
tę chwilę, którą cudownie odtworzył, jak nigdy może żaden z większych mistrzów nie 
zrozumiał połączenia rzeczywistości z ideałem; nie wiem zaprawdę, jak potrafił skleić ziemię 
z niebem w sposób tak ścisły i tak doskonały, to wiem, że zdumiony, przejęty, jak gdybym 
scenę ową miał przed oczyma, oderwać się od niej nie mogłem, rzucałem ją, wracałem do 
niej, czułem łzy na powiekach i dziś po upływie lat wielu, choć już od dawna arcydzieła tego 
nie widziałem, jeszcze mi ono tak pozostało przytomnym, jakbym je wczoraj podziwiał... Na 
niewielkiej kartce miałem przed sobą wielki, potężnie żyjący utwór, drgała w nim dusza... 
nikł malarz, artysta, tryskała jakaś dziwna prawda, spleciona z najpoziomszej rzeczywistości i 
najwznioślejszego ideału. Na lichym łożu, wystudiowanym z flamandzką ścisłością 
szczegółów, spoczywał święty rzemieślnik, dogorywający, usypiający po pracy i życiu 
ofiary... dokoła niego rozsypane narzędzia ciesielskie, jakby tylko co dłoń je pracowita 
rzuciła. Przy łożu Chrystus z nieziemskim obliczem, błogosławiący na podróż niebieską 
przybranemu ojcu, w głowach rozpłakana Matka Boża i stoliczek zastawiony flaszkami, 
miseczkami, przyborem choroby ubogim i smutnym, a poza nim dwaj aniołowie, czekający 
na białą duszę, którą do nieba zanieść mieli. Oto cały ten dziwaczny w opisie obrazek, 
któremu równego nie znam, bo żaden na mnie tak wielkiego nie zrobił wrażenia. Ci aniołowie 
i flaszki z lekarstwami, ten Bóg i cieśla, nimbusy wiekuistego życia i lichy przyrząd 
rzemieślniczy, nie wiem, jakim środkiem, w jakiej chwili najszczęśliwszego natchnienia tak 
w jedno zlał artysta, że cud wydawał się naturalnym i koniecznym, choć graniczył z 
najpospolitszą życia powszedniego proza. Aniołowie zdawali się tu nie zjawiskiem 
nadprzyro- dzonym, ale gośćmi codziennymi, a obok nich nie raziła pospolitość szczegółów, 
owszem prawda jedna drugą prawdę, wyższą, prawdopodobniejszą czyniła. Nie wiem, po 
wielekroć powracałem do tego obrazu, a za każdym razem nowe w nim upatrywałem 
piękności, i z duszy zazdroszczę temu, kto dziś to arcydzieło posiada lub sztychem 
przynajmniej z niego cieszyć się może.
   Co Spagnoletto — któremu nie zawsze się tak szczęśliwie udawało — dokazał w tym 
utworze, nie jest-li zadaniem powieściopisarzy? Nie schodzim-li powoli, malując 
rzeczywistość, do karykatury i niepotrzebnego odwzorowywania najpospolitszych zjawisk? 
nie należałoby obok narzędzi rzemiosła, obok flaszek i miseczek tworzyć anioły i świetnym 
nimbusem otaczać ich skronie? Powieść ma-li za cel przedstawić tylko życie, jak ono jest, czy 
żywot człowieczy jakiego w duszy pragniemy? ku któremu wzdychamy? Obok smętnej, w 
śmiertelnych potach zgonu rzeczywistości, leżącej na łożu boleści, czy nie brak oblicza 
jaśniejącego światły nieśmiertelnymi? czy obraz pełen być może, jeśli weń promyk z niebios 
nie spadnie?
   Nie wiem... nie wiem... ale pytanie moje rzucam jako wstęp do tej powieści.
    
   II
    
   Pomiędzy Włodzimierzem a Uściługiem, na pocztowej drodze, jest wielka murowana 
karczma, na oko bardzo porządna, w istocie wygodna dosyć, którą, nie wiem, z jaką myślą 
wzniesiono w bardzo pięknym miejscu. Sąsiedztwo Włodzimierza z jednej, Uściługa z drugiej 
strony, czyni ją prawie niezrozumiałą, przecież podróżny rad ją spotyka i chętnie w niej 
wypoczywa. Stoi ona na wzgórku, nad parowem, okrążona ładnymi laskami i zaroślami, a na 
wiosnę tyle tam słowików, tak cicho! tak zielono i miło! Widok wcale nie rozległy, ale oko 
spotyka się z lasami, które przy wzgórzach i wodzie już wdzięczny krajobraz stanowią... 
Ledwie bym nie powiedział, że ktoś, rozmiłowany w tej ciszy, gospodę tu dla lubiących 
zieloność i lasy zbudował umyślnie, bo wsi nie ma blisko, karczma usunięta jakby na przekór 
od niej i wybrała sobie parów nad rzeczką a widok na gaje, jakby ich wartość rozumiała. A 
choć w starym Włodzimierzu starych zajezdnych domostw nie braknie i po każdym pożarze 
stają nowe; choć w Uściługu niedalekim jest Złota Basia i tyle innych jej współzawodniczek 
— karczma w lesie, urągając się miejskim zajazdom, widocznie stanęła z pretensją służenia 
nie tylko dla mnogich wozów wieśniaczych, powracających od Bugu, ale i dla większej 
wygody potrzebujących podróżnych. Ogromne sieni wprawdzie i obszerny plac przed bramą 
mnóstwo fur pomieścić mogą, ale obok tego jest kilka pokojów bardzo porządnych i z 
niejakim utrzymanych wykwintem, kanapy, stoliki, nawet coś na kształt bilardu. Przytomność 
tego sprzętu zdradza poniekąd myśl fundatora, który może chciał tu mieć rodzaj pohulanki dla 
włodzimierskiej palestry; ale wolimy wierzyć, że się w pięknym miejscu rozkochał, niżeli 
żeby na kieszeń chudą kancelarzystów miał rachować. Rachuba taka do zbytku byłaby 
naiwna.
   Zresztą, mniejsza o gospodę, w jakim celu z takim szafunkiem cegły postawioną została, 
mniejsza o jej znaczenie, przystąpmy już do tego, co się w niej działo w roku... którego nie 
powiemy, dość że 18...
   Było to w lecie przed wieczorem; drugi już dzień przestankami lał i kropił deszcz, który 
nie tylko utrudnił podróż i rozkwasił grobelki, ale nieznośnie dokuczać musiał podróżnym. 
Chmury z zachodu wysuwały się zrazu jedna po drugiej bez przestanku, czarne, szare, płowe, 
i leciały na wschód, gnane jakąś siłą przeważną, która im na krótko tylko wstrzymywać się 
dozwalała i pasmami kroplistego deszczu oblewać ziemię spieczoną. Po krótkiej, ale 
gwałtownej burzy, która długą przerwała suszę, niebo się zasępiło jak w jesieni, powietrze 
ochłodło, jakby gdzieś obfite spadły grady i ulewa na przemiany z drobnym kapuśniaczkiem 
dokuczała tym, którym niedawno równie dopiekła zbyt przedłużona susza.
   Przed karczmą, którąśmy wspomnieli, stały fury wieśniacze z końmi pookrywanymi 
starymi świtami, cierpliwie znoszącymi kąpiel wcale niepotrzebną, kilku chłopków w 
workach na głowie leniwie kręcili się koło wozów, była i buda żydowska płótnem 
obciągnięta, z której tylko co zlazł woźnica dla zapalenia fajki, i biedka jakiegoś posłańca 
wysłanego w pilnym interesie, ale nie mającego ochoty narażać się na deszcz powiększający 
się ku wieczorowi, i koń osiodłany Żydka, i dosyć podróżnych, bo nawet choć słońce 
nierychło zajść miało, już w jednej z izdebek gospody siedział sobie podróżny, którego wózek 
niepoczesny, z parą tłustych, ale drobnych koni, schronił się pod dach gościnny.
   Był to młody człowiek, którego przymuszony spoczynek dosyć niecierpliwić musiał, bo 
chodził od okna do okna, wyglądał za wrota, przypatrywał się niebu, przysłuchiwał wiatrowi i 
nie mogąc nic dobrego wywróżyć ze znaków meteorologicznych, upornie niepogodę 
zwiastujących, zżymał ramionami i potrząsał głową. W tym podróżnym, którego łapiemy tak 
niegrzecznie na drodze między Włodzimierzem i Uściługiem, nie było nic bardzo 
zastanawiającego. Był to młody mężczyzna, lat około trzydziestu mieć mogący, ledwie 
średniego wzrostu, dosyć silnie zbudowany, ale nieotyły, muskularnej budowy, którego strój 
zdradzał położenie w świecie z ubó- stwem graniczące. Pomimo wyszarzanej burki, starego 
czarnego na wszystkie guziki zapiętego surduciny i niewytwornego ubrania było w nim 
jednak coś tak szlachetnego i niepowszedniego, że w tłumie ściągnąłby oko i kazał się 
domyślać, jakim trafem upadł tak nisko. Twarz jego, choć nadzwyczaj opalona i czarna, ale 
pełna świeżości, zdrowia i siły, zastanawiała nie tyle rysami, co wyrazem. Malowało się na 
niej to uczucie spokoju i ufności w siebie, które przystoi zrodzonemu w pracy i 
wypróbowanemu od losu; czoło szczególniej wzniosłe, gładkie, pięknie utoczone, oczy 
ciemne, bystre, pełne ognia i pojętności, uśmiech dobrocią namaszczony — nadawały tej 
fizjognomii cechę odrębną. Twarz, ogolona cała, odznaczała się tylko męskim zawiesistym 
wąsem, jakby na pamiątkę starych czasów zostawionym na licu, ale nie pielęgnowanym z 
zalotnością tych, którzy wąsa dla nadania sobie powagi lub wdzięku używają. Wąs to był 
rosnący jak Bóg dał, rozsypany, bujny, o którym wcale właściciel jego nie przemyślał ani się 
oń troszczył. Barwa jego, nieco od włosów jaśniejsza, nie wpadała w rudą, jak to się u nas 
często trafia, ale zarywała na złotawą. Spod niego uśmiechały się usta trochę wydatne, którym 
wyraz szyderstwa całkiem był obcy, znać ono nigdy nie postało na nich, bo nie zostawiło 
śladu. Nos kształtny, garbaty, mały i oczy ciemne, osadzone głęboko pod wystającą kością 
czołową, dopełniały całości, której by rychlej można kilku ołówka rysami niż długim opisem 
dać wyobrażenie. Twarz ta była sympatyczna, pociągająca, piękna prawie, choć się o wdzięk 
nie dobijała, a słońce ją zbrązowało nielitościwie; czoło tylko pokryte, bielsze znacznie od 
policzków, zdawało się świecić ponad nią jakimś blaskiem łagodnym i spokojnym. Mały, 
krępy, zręczny i szykowny podróżny nasz wyglądał młodo, zdrowo, silnie, a ruchy jego 
zapowiadały człowieka, który spoczywać nie lubi i o wygodach nie myśli wcale. Zrzuciwszy 
burkę przemokłą, wyciągnąwszy się i strzepnąwszy po przemoczonym na bryczce siedzeniu, 
które go znużyło, młody człowiek chodził żywo, żeby się rozprostować. Niekiedy piosenka 
przylatywała mu na usta, parę dźwięków z nich się wyrwało, ale myśl nie dawała im wybiec 
swobodnie z piersi; zadumany, przestawał nucić i głęboko się zamyślał. Gospodyni domu z 
troskliwością przyszła się dowiedzieć, czy nie potrzebuje czego, natrąciła o samowarze i 
herbacie, ale podróżny poprosił ją tylko o szklankę ciepłego mleka i kawał chleba, co jej, 
niestety, niezmiernie o nim złe dało wyobrażenie. Za drugim razem, przyszedłszy z tym 
mlekiem, pani domu miała już minę daleko poufalszą i w rozmowę wdawać się nie chciała; 
młody człowiek też nie dobijał się o nią, napił się, zakąsił, fajkę zapalił i począł znowu 
chodzić po izbie.
   — No, co będziemy robić, Parfenie — zapytał wreszcie chłopaka od koni, który przeze 
drzwi zajrzał do pana — jak myślisz? czy przeklęty ten deszcz ustanie przed wieczorem? czy 
nam jechać, czy nocować?
   — A cóż? — odparł chłopak, chowając fajkę w kieszeń od świtki naprędce — może 
byśmy pojechali, słota na trzydniówkę się zabiera, my tu jej nie przeczekamy, a jejmość 
czekać będzie i niepokoić się o pana.
   — Ależ to tęgie dwie mile, a droga pohana... a noc za pasem...
   — Albo to my raz tę drogę przebywali! oj! oj! — odparł Parfen, kiwając głową — choć 
po nocy trafimy do domu... Konie napoiłem, siana przegryzły, wyprychały się, jeszcze nas 
taki dociągną przed nocką...
   — Dać by im po garncu owsa?
   — Czy to one głodne! — rzekł Parfen.
   — Oj filucie, filucie — dodał, śmiejąc się i grożąc, młody człowiek — tobie pilno czegoś 
do domu. Chłopak się zaczerwienił, za głowę ręką pochwycił, włosy otrząsł, ale schwycony, 
ruszył tylko ramionami.
   — Jak pan każe, jak pan każe... ale jejmość będzie niespokojna, pewnie i tak na obiad 
czekali.
   — A! no! pojedziemy, bo i mnie tu się nocować nie chce — odpowiedział panicz — jak 
konie dojedzą, zaprzęgaj i daj mi znać.
   — Duchem! — odparł Parfen.
   Właśnie wśród lej rozmowy między panem a sługą, z której widzimy stosunek ich do 
siebie i odgadnąć już możemy charakter podróżnego pełen dobroci, choć nie pozbawiony 
energii, hałas się wszczął u wrót gospody; wyszli oba i zobaczyli piękną resorową 
nejtyczankę, czterma końmi siwymi wzdłuż zaprzężoną, z woźnicą na kozłach w płaszczu 
migdałowym, z lokajem w liberii, zajeżdżającą raźnie i buńczuczno pod dach karczemny. 
Gospodyni wybiegła z szynkowni spojrzeć, kogo jej Pan Bóg dał, i musiała czy poznać 
gościa, czy się ucieszyć migdałową liberią, bo sama na współ z lokajem podróżnego zaczęła 
rozpędzać wozy stojące w sieniach niezmiernie krzykliwie i z dowodami najwygórowańszej 
gorliwości. Ledwie tego dopełniwszy, wbiegła do pokojów gościnnych z gotowym do 
ścierania pyłów fartuchem, a tymczasem z pięknej owej nejtyczanki wysiadł z pomocą 
służącego przybyły i za nią wszedł do izby. Podróżny, który go poprzedził, zajmował ostatni 
pokoik i nie mógł się lękać wyrugowania, jednakże spojrzał przez drzwi ciekawie na ten 
wjazd tak uroczysty, na który gospodyni krzyczała, gęsi piszczały i hałasowało, co żyło, ale 
ledwie okiem rzuciwszy na powóz i pana, zaraz się skrył w swojej izdebce. Parfen, 
korzystając tymczasem z przybycia powozu i rozruchu, jaki powstał, wśród którego i jemu 
coś cierpko przymówiono, co najprędzej wziął się do nakładania szlei i zakiełznywania 
mierzynów. Nowy podróżny, tak uroczyście przyjęty, był młodym człowiekiem, i gdy z siebie 
pozrzucał gumelastyczne płaszczyki, kapturki, pelerynki, chustkę i rozmaite obwijadła, 
ukazała się spod tego wszystkiego piękna postać paniczkowatego młodzieńca w kwiecie 
wieku, to jest dwudziestokilkoletniego zaledwie, zręczna, miła i uderzająca prawie 
niewieścim swym wdziękiem. Wysmukły, urodziwy, szykowny przybyły byłby zwrócił oko 
każdej kobiety szlachetnością rysów twarzy i słodkim wyrazem tęsknych swych oczów 
niebieskich. Bujny włos ciemnoblond, starannie utrzymany, okalał regularny owal, pełen 
arystokratycznego charakteru, wśród którego oczy ślicznie osadzone i łzawo spoglądające, 
nos delikatnie odznaczony i usta smutno uśmiechnione stanowiły jedną z tych fizjognomii, 
jaką pospolicie artyści zwykli nadawać ideałowi, którego samoistnie pojąć nie chcieli czy nie 
mogli. Twarz była bardzo piękna, ale pomimo to niemal pospolita, a wrażenie, jakie 
wzbudzała, graniczyło prawie z litością. Takie to było delikatne, słabe, wątłe, biedne, tak 
niemęskie! Wąsik wprawdzie wysypywał się powolnie na zwierzchniej wardze, broda świeżo 
ogolona dowodziła, że rosnąć miała ochotę, ale pomimo te rysy, nawet piękność, a 
szczególniej charakter typu tego był całkiem kobiecy. Gdyby siła, zebrałoby się było może 
temu lalkowatemu paniczowi na dobroć, ale dla braku jej zdawał się tylko bojaźliwie 
łagodny... Ubiór jego, nadzwyczaj i przesadnie staranny, uderzał zwłaszcza w podróżnym; 
począwszy od aksamitnej czapeczki do lakierowanych bucików, wszystko, co miał na sobie, 
nosiło cechę najwymyślniejszej elegancji; a rączka, gdy ją z rękawiczki glansowanej obnażył, 
ukazała się tak malutka, biała, tak wymuskana i wygładzona, jak gdyby nic w życiu prócz 
pukla włosów i batystowej nie wzięła chusteczki. Strój zresztą był najwykwintniejszego 
smaku, niewidny, jednobarwny, uszyty wygodnie, a krawiec naśladował w nim modę 
angielską, w której comfort stanowi całą niemal ozdobę. Surducik, kamizelka i reszta stroju 
były jednego koloru.
   Wszedłszy do gościnnego pokoju, podróżny długo nie mógł się odważyć na położenie 
tego, co z siebie pozdejmował, na stole, na kanapie lub na krześle; z kolei oglądał te sprzęty, 
pokręcając głową, chodził, szukał i na najczyściejszym z krzesełek, podesławszy płaszczyk, w 
porządku poskładał resztę chustek i zdjętej odzieży. W tejże chwili uczuł przejmujące zimno, 
które zwykle u nas i w lipcu po nie zamieszkanych kryje się kątach, zimno często 
przykrzejsze od gradusowego, wstrząsł się i dobywszy cygarnicy, żywo przechadzać się 
począł, szukając nań lekarstwa w przyspieszonym ruchu. Drugi pokój, zajęty teraz przez 
przybyłego panicza, graniczył z izdebką, w której znajdował się pierwszy nasz podróżny, 
drzwi między nimi nie były nawet zamknięte i przypadek zrządził, że zapalając cygaro, ładny 
ów chłopak stanął oko w oko, progiem tylko oddzielony od pierwszego naszego podróżnego, 
który już burkę swą wdziewał i miał natychmiast wyjeżdżać.
   Spotkały się ich spojrzenia, pierwszego śmiałe i życzliwe, drugiego dość bojaźliwe, ale 
pełne również dobroci; panicz wyjął z ust cygaro, zdawał się niezmiernie zdziwionym, 
zawahał się, ruszył, postąpił, zatrzymał się i krzyknął wreszcie:
   — Aleksy!
   — Julian! — ozwał się głos z drugiej strony progu.
   W tejże chwili oba podróżni, jednym uczuciem rzuceni, postąpili ku sobie i Aleksy, nasz 
dawniejszy znajomy, pierwszy próg przestąpił, przez który tradycjonalnie Słowianin się nigdy 
nie wita; namulana dłoń spotkała się z białą rączką, która równie jak ona drżała szczerym 
przyjacielskim uczuciem.
   Oczy obu zabłysły serdecznością, rozrzewnieniem prawie, jakie tylko wzbudzić może 
przypomnienie spędzonych razem chwil młodości, koleżeństwo na jednej ławie lub w jednym 
obozie.
   — Co ty tu robisz, Aleksy? — zapytał Julian z czułością — co za traf szczęśliwy? ty, 
tutaj?
   — Mój drogi, poczciwy Julianie — odparł po chwili trochę zmięszany Aleksy — ja tu w 
okolicy mieszkam... niedaleko, o dwie mile...
   — Jak to? dawno?
   — Od powrotu z uniwersytetu...
   — Gdzie?
   — W Żerbach...
   — W Żerbach? toż przecie mila mała od Karlina; widać z okien...
   — Musi tak być, bo i ja z okien mojego domku patrzę na wasze pałace i ogromne drzewa 
waszego parku.
   — Jak to? i dotąd aniś się o mnie dowiedział? — z wyrzutem rzekł Julian — a! — dodał, 
upuszczając dłoń Aleksego — tegom się nie spodziewał! to się nie godzi!
   Aleksy uśmiechnął się smutnie.
   — Mój drogi Julianie — rzekł powoli — inna to rzecz poczciwa nasza ława 
uniwersytecka, która równa wszystkie stany, a inna świat, wśród którego dziś żyjemy.
   — Aleksy! w tym cię nie poznaję; ale o tym potem — rzekł Julian, chwytając znowu jego 
rękę — wybierasz się jechać? dokąd?
   — Do domu!
   — Deszcz leje! wieczór nadchodzi! ja nocować muszę, już daruj, ale słowo ci daję, że cię 
nie puszczę... musisz zostać dla mnie!
   Aleksy się zawahał, ale mu łza błysła w oku.
   — Proszę cię, a w ostatku gotowym użyć gwałtu — rzekł Julian przynaglając — nie 
odmawiaj mi! podwójnie smutno będzie mi w tej karczmie, jeśli mnie opu- ścisz, ja cię 
przecie wybadać muszę... nagadać się... nacieszyć tobą... zostaniesz! zostaniesz!
   — Ale...
   — Nie ma „ale". Aleksy mój drogi, musisz wieczór przepędzić ze mną.
   I tak naglił, tak prosił, tak się po dziecinnemu napierał pieszczoszek, że Aleksy uległ 
wreszcie, zrzucił burkę i choć Parfen mruczał zniecierpliwiony, pozostał.
   Wieleż to tak razy w życiu urok tych złotych chwil młodości, spędzonych w jednej sferze, 
ogrzanych jednym wspólnym uczuciem, zbliża ludzi, których by nic w życiu nigdy połączyć 
nie potrafiło! Jest to węzeł niemal tak silny, jak związki krwi, które często targa interes, gdy 
przyjaźń szkolna opiera się nawet stosunkom pieniężnym, najdrażliwszym ze wszystkich, 
niestety! Spojrzawszy na tych dwóch młodych ludzi tak od siebie różnych, tak rodzajem 
żywota oddzielonych, niepodobna się było domyśleć, że ich cokolwiek bądź ściśle połączyć 
potrafi i da im na chwilę zapomnieć, że tak daleko w klasyfikacji towarzyskiej stali od siebie. 
Wspomnienia młodości dokazały tego cudu: siedli obok, dłoń w dłoń, oko topiąc w oku, 
zdając się oba szukać w sobie zmian, jakim ulegli od czasu rozstania, i milczeli długo, 
porównywając może obraz, który im pozostał z dobrych akademickich czasów, z tym, jaki im 
nastręczyło niespodziewane spotkanie.
   — Mój Boże! jakżeś to, panie Julianie, wypiękniał, ale razem wydelikatniał! — zawołał 
Aleksy — jaki z ciebie paniczyk! jak znać, że ci ciężar doli nie dokucza, żeś swobodny i 
szczęśliwy!
   Julian westchnął, na wykrzyknik ten odpowiadając równie naiwnym postrzeżeniern.
   — A z ciebie opalony gospodarz, mój Aleksy! szlachcic hreczkosiej! zardzewiałeś, bracie, 
zadomowić się mu- siałeś, zapracować! Aleś zmężniał, pogrubiał i wyglądasz wyśmienicie!
   Z kolei Aleksemu wyrwało się także lekkie, nie postrzeżone westchnienie.
   — Obaśmy się odmienili — rzekł powoli — inaczej być nie mogło, ja w pracy, ty w 
spoczynku...
   — Więc nie poszedłeś drogą naukową?
   — A ty zarzuciłeś dyplomatyczną karierę, którą marzyli dla ciebie?
   — Ja musiałem przyjść w pomoc matce — rzekł Aleksy.
   — Mnie interesa znagliły pozostać w domu, jestem głową rodziny.
   — I ja także!
   Spojrzeli w oczy i znowu ścisnęli dłonie, uśmiechając się do siebie.
   — Mój Boże! ile to zmian! — zawołali obydwa.
   — Patrz! — rzekł Aleksy — zdaliśmy się równymi sobie, siedząc na ławie, która wobec 
nauki schylała wszystkie głowy; dziś, gdyby nie pamięć tego braterstwa, jakże daleko 
stalibyśmy od siebie! ja pomiędzy najskromniejszymi pracownikami, których powołaniem 
produkować chleb powszedni; ty wśród tych, co zapewnione mając potrzeby codzienne, mogą 
spoczywać, marzyć, myśleć i duchem tylko pracować dla siebie.
   — Wszystkie powołania — odparł żywo młody człowiek — równe są sobie, zdaje mi się, 
w obliczu społeczności, gdy się spełniają z poświęceniem, z pojęciem ich ważności i pożytku; 
na co siać niezgodę między braćmi! na co między nimi szukać różnicy!
   Aleksy się uśmiechnął.
   — Tak, młodsi i starsi — odparł — bracia jesteśmy, ale praw pierworodztwa i 
niedołęstwa młodości nic nie zetrze; wszystkie te rozprawy o porównaniu stanów doskonale 
wyglądają na papierze, a w świecie zastosować się nie dają. Nie możemy być równi w rzeczy, 
jak jesteśmy równi w obliczu prawa, Boga i śmierci... to darmo!
   — Skądże ci to zdanie? — zawołał Julian.
   — Z doświadczenia, mój drogi, z doświadczenia...
   — Przyznasz przynajmniej, że ukształcenie duchowe najlepiej nas porównywa i braci, że 
przy nim niknąć muszą różnice stanów i położeń towarzyskich?...
   — Nie żyjemy na nieszczęście duchem samym; są chwile porównania, są dla 
upośledzonych nawet chwile wyższości, ale żywot codzienny dzieli tych, których się dłonie 
splotły przypadkowo.
   — To zdanie — zawołał Julian — tłumaczy mi już, dlaczego o milę mieszkając od 
Karlina, patrząc z okien żerbinieckiego dworku na zielone drzewa naszego ogrodu, ani 
próbowałeś przypomnieć sobie, że tam masz przyjaciela!
   — Myślisz, że mi to kiedykolwiek wyszło z pamięci? — rzekł Aleksy — mylisz się... 
pamiętałem o tobie, może wzdychałem nieraz do towarzystwa twego, alem się umiał 
powstrzymać od pokusy.
   — Przyznam ci się, że przyczyny nie rozumiem!
   — Bo nie pojmujesz tego, ile różnicy robi między ludźmi ich położenie towarzyskie, 
obowiązki, kółko, w którym się obracają, sfera, w której żyją. Powinniśmy żyć tylko z 
równymi sobie; w stosunkach miłych bardzo z tymi, którzy mają więcej i żyją inaczej, 
znajdziemy chwile rozkoszne, ale je opłacić musimy upokorzeniem lub smutkiem.
   — Stara duma szlachecka mówi przez ciebie.
   — Nie, młode doświadczenie, mój bracie... trzeba się często wyrzec słodyczy, które grożą 
upojeniem. Dla ciebie towarzystwo moje byłoby, nie przeczę, chwilową rozrywką miłą; tobie 
by może nieprzykrym był widok człowieka, co by w prostej burce i szaraczkowym surducie 
wsunął się do twoich salonów; wniósłby z sobą nowy żywioł, rozmarszczyłby czoło twoje, ale 
ja? Mimowolnie musiałbym się rozpieścić, rozpróżnować, rozmarzyć, pozazdrościć i nabyć 
uczucia, którego znać nie chce serce moje. Niczym ci się zdaje ten stosunek codzienny dwóch 
ludzi, których położenia są ogromnie różne; ja w nich widzę groźbę dla siebie i z obawy 
samolubnej nie jadę do Karlina...
   — To coś zanadto mądrze pomyślano i jak na młodego, nazbyt okazuje przezorności, 
kochany Aleksy — a zdaje mi się w dodatku, że jesteś w błędzie. Czemuż nie przypuścisz, że 
ja bym mógł zmężnić przy tobie, a posądzasz się, że sam rozpieścić byś się musiał? Czemu 
nie rachujesz na wpływ własny, a boisz się ulegać cudzemu?
   — Bo znam człowieka — rzekł Aleksy — a szczególniej siebie. Położenie moje nie jest 
normalne, zanadto mam myśli i ducha do pługa i brony, silę się, by podołać bez westchnienia 
i żalu obowiązkom moim, cóż dopiero, gdybym miał przed oczyma obraz, który by co chwila 
budzić musiał we mnie zazdrość, żale i politowanie nad sobą?
   — Nie jesteś więc szczęśliwy? — zapytał Julian z czułością.
   — Nie narzekam — rzekł Aleksy — i przekonany jestem, że w każdym stanie suma 
szczęścia i cierpienia do osiągnienia człowiekowi dana jest równa — od niego zależy ją 
otrzymać. Ale na to właśnie potrzeba zrość się i wcielić w stan swój, a odwrócić oczy od tego, 
którego serce pragnie, gdy go osiągnąć niepodobna.
   — Tak, masz słuszność — rzekł Julian — w każdym stanie, w każdym położeniu są troski 
nierozdzielne od bytu człowieka! — Westchnął. — Mówmy o czym in- nym, rozpowiedz mi 
swoje dzieje!... Ja ci się z moich wyspowiadam; zaraz nam podadzą herbatę, zapalimy cygara 
i pośmiejemy się jak za lepszych dni naszych — ces beaux jours o? nous étions si 
malheureux!
    
   III
    
   Młodzi, spotykamy się zupełnie jak dziewczęta u studni, przychodzące po wodę, które 
pośmieją się z siebie, popatrzą sobie w oczy, razem spojrzą na przechodzącego chłopca, 
poprawią włosy rozplątane na głowie, zaśpiewają i nie spytawszy jedna drugą, skąd przyszła i 
dokąd odchodzi, rozstają się z tą obojętnością dziecinną, którą daje jakaś głęboka wiara 
mimowolna w przyszłość i życie. Tak, gdyśmy się z różnych stron świata zbiegali na ławę 
szkolną, nikt z nas nie pytał drugiego, skąd przychodzi, spod strzechy słomianej czy blachą 
krytego pałacu; nikt z nas nie sięgał ciekawie poza chwilę obecną w przeszłość i przyszłość 
swoją i braterską, znaliśmy się, kochali, dzielili wszystkim, nie potrzebując ani imienia, ani 
tytułu, ani spowiedzi, by oddać z piersi wyskakujące serce. Ciż sami, podstarzawszy na innym 
świecie, gdy namulane dłonie ścisnąć nam przyjdzie i westchnąć razem do przeszłości, już 
pragniemy wiedzieć, kto jesteśmy, już niepokoi nas jutro cudze i nasze, to, cośmy przeżyli, 
brzemiona dawne i nowe, już chcielibyśmy wcisnąć się do duszy, zajrzeć do głębi tych, 
których kochamy: już, smutniejsi, pytamy się jedni drugich, z jakiego jesteśmy świata!
   A! bo wśród jednej ludzkości ileż to światów udzielnych, niedostępnych, odgrodzonych, 
poprzedzielanych od siebie! A wśród nich dwa główne światy, patrzące na się okiem 
nieufnym, z jednej strony z. pogardą, z dru- giej z zazdrością. Jest to świat bogatych i 
ubogich, świat tych, co się bawią, i tych, co pracują, dwa obozy, dwa zastępy, które by 
wspólnymi siłami dźwigać powinne brzemię przyszłości, a nie chcą sobie podać serc i ręki do 
uścisku. Z obu stron jest wina wielka; jedni zazdroszczą szczęścia, które wymarzyli sami, 
drudzy mają się za coś wybranego, dlatego że nie pojmują swoich obowiązków i do formy 
zbyteczną przywiązali wartość, śmiejąc się z grubiaństwa, gdzie uwielbiać by należało serce, 
gardząc powierzchnią, gdzie głąb ze szczerego złota pokrywa szorstka skorupa. Z obu, tak, z 
obu stron wina wspólna i omyłka niedarowana.
   Tych to dwóch światów przedstawiciele, Julian i Aleksy, dawniej towarzysze na 
akademickiej ławie, dziś już prawie obcy, spotkali się trafem w tej gospodzie na gościńcu, 
którędy zarówno wszystkich pędził los do nieznanych celów. W pierwszej chwili gorąco 
przypomniały się im obu dawne czasy braterstwa i w poczciwym zapomnieniu społecznych 
warunków życia podali sobie dłonie z łzą w oku; ale gdy ochłonęli, oba poczęli mniej ufnym 
mierzyć się wzrokiem i pierwszy raz w życiu postrzegli, jaka ich przestrzeń dzieli od siebie.
   Wykwintny strój Juliana, jego niewieścia twarzyczka, burka przemokła i ogorzała twarz 
Aleksego — uderzyły ich nawzajem i pierwszy, uboższy, cofnął się od starego przyjaciela. 
Nie uszło to bacznego oka Juliana, który i z rozmowy wniósł, że towarzysz dawny już się jak 
wprzód za równego mu  nie uważał, i zabolał. Dotąd ani jeden, ani drugi nie wiedzieli nic o 
sobie, prócz że byli ze stron jednych, z jednego ukochanego kątka kraju, że ten był bogatym, 
ów ubogim; na myśl im nie przyszło głębiej zajrzeć w siebie; dziś, gdy na nowej drodze zeszli 
się znowu, obadwa uczuli potrzebę poznania się bliższego.
   Tymczasem herbowy sługa Juliana zniósł do izby go- ścinnej mnogie pakunki, bez 
których panicz ruszyć się nie mógł; rozstawiono przybór do herbaty, zawrzał samowar i 
znalazło się wszystko, co wygodnie mogło zastąpić wieczerzę, nawet z pewną elegancją 
podaną. Przyjaciele zasiedli przy okrągłym stole, a Julian, zrzuciwszy z siebie ubranie, ukazał 
się w paradnym atłasowym szlafroku, w krymce perskiej, w aksamitnych szarawarach i 
złotem szytych pantoflach; pod nogi podesłano mu dywanik, ścianę także zaraz obijać zaczęto 
makatką, którą po staroświecku płotkiem zwano — i nie poznałbyś izby karczemnej, tak się 
wyświeżyła i przybrała na przyjęcie dostojnego gościa.
   — Niechże tu i twoją pościel przyniosą — rzekł Julian — położym się i gadać będziemy 
do dnia białego.
   Aleksy się rozśmiał.
   — Mój drogi — rzekł — ja nie jeżdżę z pościelą, dadzą mi trochę siana, rzucę na nie 
kilimek z bryczki zdjęty, gdy go trochę przesuszą, okryję się burką i po wszystkim...
   Julian spojrzał trochę zdziwiony, ale nic nie odpowiedział. Gdy się rozgrzali, rozgadali i 
rozochocili, upajając wspomnieniami, Aleksy pierwszy zagadnął towarzysza.
   — Mój drogi — odezwał się — byliśmy z sobą bardzo dobrze, chodząc na oddział jeden i 
kolegując lat kilka; ale tyle znam twoje położenie, co ty moje. Wiem, i tegom się już w 
Żerbach dowiedział, że jesteś, wraz z siostrą i bratem, dziedzicem wielkich włości, że masz 
pałac, żeś pan, jednym słowem... Chcesz także wiedzieć coś o mnie, ośmielże mnie, 
zaznajamiając naprzód z sobą.
   — Najchętniej, sam tego pragnąłem — odpowiedział Julian, podpierając się na ręku i 
smutny przybierając wyraz twarzy — zaraz ci opowiem wszystko, co się mnie tycze, ale nie 
spodziewaj się ani wiele, ani nic ciekawego usłyszeć... pospolite pańskie dzieje! boć niby to 
pan jestem!
   — Niby...
   — A! tylko niby — rzekł Julian wzdychając. — Wychowali mnie na pana, bo noszę jedno 
z tych imion, które się na kartach historii kilkakroć spotyka, a związkami swymi należy do 
arystokracji krajowej; ale państwo nasze bardzo kruche.
   — Nie jesteście przecie zrujnowani? — spytał Aleksy.
   — Dotąd nie, ale na to imię głośne, na tryb życia, który prowadzić musimy, mamy za 
mało!
   — Nie wiedziałem, żeś tak chciwy!
   — Ja! zlituj się! nigdym nie zgrzeszył żądzą bogactwa, ale... — Julian westchnął.
   — To bieda — przerwał Aleksy — że cię wychowali na pieszczoszka, na paniczyka, na 
delikatne stworzeńko, które potrzebuje puchu złotego, ażeby w nim wyżyć mogło.
   Julian spuścił oczy.
   — Masz słuszność — rzekł powoli — przez zbytek troskliwości może, przez jakieś 
niewyrachowanie zrobiono ze mnie istotę najnieszczęśliwszą, drżącą nieustannie nad 
urojonym cierpieniem, którego by znieść nie potrafiła... Wszystko mnie przeraża: chłód, 
gorąco, brak tego, do czego nałogowo przywykłem; życie moje zdaje mi się przywiązane do 
tych tysiąca warunków, które dla takich jak ty nic nie stanowią... z których byś ty śmiać się 
miał prawo.
   — Matka nasza — dodał Julian po chwilce — mając inne obowiązki, poszedłszy drugi raz 
za mąż, zmuszona oddzielić się od dzieci, zdała nas na opiekę najlepszego, ale najsłabszego z 
ludzi... Ten nas wypieścił tylko... Wiesz, że nie byłem w szkołach, żem nigdy nie zakosztował 
tego życia rówieśniczego, na współkę z garścią młodzieży przedstawiającą próbkę przyszłego 
świata, aż do- piero gdy stryj oddał mnie wprost do uniwersytetu, posyłając mnie tam z 
kucharzem, dwoma guwernerami, marszałkiem dworu, powozem i całym tłumem nianiek 
mających czuwać nad wygodami jednego dziecięcia!... Gdyś mnie poznał, już po części 
byłem takim, jak dziś jestem; na chwilę śmiech wasz trochę mnie poprawił — ale już się kryć 
musiałem tylko, bo się odmienić nie mogłem.
   Powróciłem do domu, zaczerpnąwszy nieco życia, więcej orzeźwiony przez ludzi, z 
którymi się spotkałem, niżeli nauką, która mi nie była obcą, którą chwyciłem łatwo i pojąłem 
prędzej od innych. Gdyście się wy gotowali na niepewne z losami walki, ja szedłem do 
zaciszy domowej, widząc od razu przed sobą, co przede mną leży w przyszłości... i zawczasu 
przeczuwając gorycze tam, gdzie wy upajaliście się nadziejami... Nie miałem i nie mam sił do 
żadnej walki; kaleka, zesłabły, muszę siedzieć za piecem, żeby od chłodu nie umrzeć... A! 
zazdroszczę ci twej burki i wesołej twarzy, kochany Aleksy...
   Z dala patrząc na mnie, powiesz sobie... szczęśliwy! ale zajrzawszy do głębi!... Mam 
pozór pana, mam dostatek, mam imię, a nie jestem i nie mogę być szczęśliwy, i czuję się do 
niczego niezdatnym.
   — To wina wychowania — rzekł Aleksy — ale zdaje mi się, że pracą wybrnąć możesz z 
tego...
   — Duchem podnieść się potrafię, ale kto mi da nową suknię, inne ciało, siły, narzędzia 
czynu, wytrwałość, energię, odwagę i ufność w siebie, której mi braknie?
   — Zdobędziesz i to wytrwałą pracą, kochany Julianie — rzekł Aleksy z uczuciem — i 
zasmakujesz w życiu, bylebyś ze złożonymi nie pozostał rękami, litując się nad sobą, 
wzdychając i nic począć nie śmiejąc...
   — Tak, wszystko by to było możliwym — odparł Julian — ale ja nie jestem panem siebie, 
tysiące okolicz- ności mnie krępuje i przykuwa... Jestem głową biednej mojej rodziny, mam 
obowiązki względem świata, z którym wiążą mnie odwieczne stosunki, formę i habit zakonu 
mojego przywdziewać muszę... ani uciec, ani się odrodzić nie mogę. Posłuchaj... Stryj, który 
nas wychował, jak tylko ujrzał mnie dorosłym, cały ciężar zrzucił na mnie; mam siostrę, mam 
brata... — Tu Julian westchnął smutnie. — Sam będąc, nie zważałbym na nic; zmieniając tryb 
życia, pociągnąłbym ich za sobą, a ich przyszłością rozporządzać nie mam prawa, muszę ją 
drogą tradycji rodowych prowadzić. Jestem i zginę panem! Tymczasem ten dostatek, który 
widzisz, więcej jest pozorny niż prawdziwy; mam żyć z czego wygodnie, ale przyszłość 
straszna! oszczędnością, poświęceniem czasu na mnogie interesa i nieskończone drobnostki 
okupywać ją muszę, nudzę się, męczę, stękam i przykuty do taczki, wlokę za sobą ciężar 
nieznośny... z którego mi budują więzienie. W przyszłości dla ocalenia imienia, dla 
oswobodzenia się od długów czeka mnie małżeństwo obrachowane z jaką dziedziczką 
potrzebnego miliona i życie w tej niewoli... do końca! Oto masz obraz złoconej nędzy tego, 
któremuś może pozazdrościł w duchu.
   Aleksy się zamyślił i ściskając rękę przyjaciela, nierychło odezwał się, zwracając na niego 
oczy pełne wyrazu i ognia.
   — Oba więc równie niewolnikami jesteśmy i nieszczęśliwymi, ale z dwojga kto wie czyj 
los lepszy jeszcze... Ja walczę, alem zbrojny i gotowy do boju — ale się niczego nie lękam, 
ciało i duszę mam zahartowaną; owszem, jakiejś doznaję przyjemności, łamiąc się z losem i 
wydobywając spod gniotących brzemion niedostatku... Zresztą i jam niewolnik, i dla mnie nic 
nie obiecuje przyszłość prócz pracy. Ty wśród twojego życia masz czas duchem się podnieść i 
umysł twój kształcić; ja, z pługa wyprzężony jak wół, padam wołając spo- czynku... Inne 
marzyłem życie, dopóki miałem ojca, co nasz zagon uprawiał i puścił mnie w świat szukać 
tego, co ludzie dawniej losem i szczęściem nazywali; uczyłem się, pragnąłem coś zdobyć 
nauką, zbudować sobie przyszłość... wszystko spełzło i zniszczało... Ostatniego roku, po 
powrocie moim do domu, przyszła wkrótce żałoba... umarł poczciwy stary ojciec, wzdychając 
do spoczynku, na który zapracował sześćdziesięcią latami nieustannego i 
najniewdzięczniejszego znoju... Została matka i trzech młodszych braci... a ja najstarszym i za 
los ich odpowiedzialnym, a na nas wszystkich trzech chłopków w Żerbach i kawał ziemi z 
ciężarami... Musiałem się wyrzec drogi, którą iść miałem, i poświęcić się rodzinie, aby z 
głodu nie zmarła, aby jej nie wyrzucono z ojcowskiej zagrody na gościniec jak żebraków. Z 
początku targałem więzy moje, niecierpliwiłem się, narzekałem, dziś, ujeżdżony, ciągnę pług 
jak dobry wół, któremu już jarzmo karku natarło. A przyszłość?... widzę ja zardzewienie, 
upadek ducha, poślubienie rzeczywistości... nic więcej.
   Aleksy mówił i podniósł głowę, kończąc te wyrazy.
   — Ale nie godzi mi się — dodał — narzekać... Żaden z nas nie dostał w kolebce 
przywileju na szczęście, wszyscyśmy dziećmi jednych przeznaczeń i doli, schylmy głowę i 
pracujmy ochoczo, abyśmy wysłużyli sobie zapłatę na innym świecie. Nie pytają nas, co by 
nam lepiej, milej, łatwiej robić było, i słusznie: praca wybrana nie byłaby pracą, ale zabawką, 
poświęcenie przestałoby być ofiarą; życie straciłoby wartość swą przygotowawczą i nagroda 
walki dostałaby się nam niesłusznie; naszą rzeczą nie dać sobie upaść na duchu, nie skalać 
się, nie zezwierzęcieć i dojść do mety choć skrwawionym, ale nie splamionym!
   Julianowi oczy zabłysły także.
   — Masz słuszność — rzekł z zapałem — mówisz tak pięknie, że i we mnie bije serce, a 
taki człowiek jak ty, bądź co bądź, upaść, cofnąć się, zardzewieć nie może...
   — Cha! cha! — rozśmiał się Aleksy — tobie interesa, mnie ręczna prawie praca nie daje 
swobodnie pomyśleć nad sobą... Koń okulał, ruszaj do stajni panie magistrze; krowa 
zachorowała, chłopek się upił i pobił, nierogacizna w szkodę weszła, rzuć książkę i w pole... 
Innym razem stój na słocie lub na skwarze, a gdy późną nocą powrócisz do domu, toć ci 
potrzeba pozapisywać, coś robił, rozdysponować na jutro, dać ciału spocząć... i myśl musi 
wygnana siedzieć za drzwiami.
   — Nie lepiej i ze mną — odpowiedział Julian — całymi dniami bawić po francusku 
szczebioczących gości, którzy mnie uszczęśliwiają, donosząc o kartach, o miłostkach i o 
nowych ekwipażach swoich; spierać się z plenipotentami, czyhającymi na twe lenistwo, 
rachować, prawić komplementa, jeździć z wizytami, chorować, stękać i nudzić się... oto moja 
dola. Dodaj do niej brak siły, brak męstwa, wiekuistą obawę ruiny, upadku i przerażającego 
ubóstwa, a uznasz, że nie mamy sobie czego zazdrościć. A! nie takie! nie takie marzyliśmy 
życie!
   — Pamiętasz, Julianie — weselej przerwał Aleksy — tyś miał pracować jako dyplomata i 
roiłeś, że sumieniem i prawością świat, ludzi i państwa rządzić będziesz... nowe żywioły 
wprowadzając do zastarzałych tradycji, opartych na przebiegłości i rozumie... Oprócz tego 
chciało ci się Włoch, cieplejszego nieba, podróży i czarnookich Hiszpanek...
   — A tobie! a tobie, Aleksy! pamiętasz tego wieczora na bulwarach, gdyśmy do północy 
durzyli się wzajemnie, opowiadając sobie nasze projekta... jak się chciało wszystko być 
winnym swej pracy, dźwignąć się sumieniem; jak wierzyłeś w to, że nie ma, czego byś nie 
zdobył wolą potężną? Miałeś, jak dziś pamiętam, zarazem stać się możnym, sławnym i w 
dodatku poślubić zaraz ideał, który, jeśli mnie pamięć nie zwodzi, wyglądał bardzo 
arystokratycznie...
   — Twój bo zawsze, kochany Julianie, strasznie był demokratyczny — odparł Aleksy — 
Gdy ja, oczyma błądząc po oknach, szukałem w nich czarnych oczów mojej bohdanki, do 
której bym się tylko mógł modlić, jak do gwiazdy mego przeznaczenia, ty wolałeś szukać po 
ziemi maleńkich owych istotek, uśmiechniętych, figlarnych, wesołych, z zadartymi noskami i 
buzią różową... które cię zachwycały.
   — I zachwycają — rozśmiał się Julian — mój ideał śmiać mi się i śpiewać powinien jak 
ptaszyna...
   — A mój... to coś na kształt Beatriks Danta... A! mój Boże — dodał Aleksy — godziż mi 
się, powracającemu z jarmarczku, wspominać imię nieśmiertelnego wieszcza usty, które tylko 
co z chłopami się o skóry i zboże spierały! Mnie mówić o ideałach! mnie! Ustąp maro... 
ideałem moim zapłacić podatek i uniknąć administracji... precz pokusy! precz!
    
   IV
    
   Rozmowa, jak to bywa między starymi przyjaciółmi, którzy się nie widzieli długo, 
przeskakiwała tak na najrozmaitsze przedmioty; Julian i Aleksy zarówno potrzebowali tego 
wylania duszy, podziału życia, które mu odejmuje ciężaru. Jednak pierwszy był szczerszym, 
drugi, jak wstydliwą ranę, ukrywał ubóstwo swoje i więcej się kazał domyślać, niż 
spowiadał...
   — Tego ci darować nie mogę — rzekł Julian, kładnąc się w łóżko wygodne i zapalając 
nocną lampkę podróżną — że aniś pomyślał o mnie, zamieszkawszy w Żerbach... Chociaż 
tłumaczyłeś mi się z tego, przyznam ci się jednak, że dobrze nie pojmuję przyczyny. 
Miałżebyś być śmiesznym jakimś demokratą, który wszystkich majętniejszych uważa za 
osobistych nieprzyjaciół i przesądom kasty poświęca nawet uczucia serca?
   — Za takiego mnie mieć nie możesz — odparł Aleksy — znasz mnie trochę; nie 
posądzisz mnie także o dumę, u ciebie bym zresztą upokorzenia się nie spodziewał; ale w 
moim przekonaniu wszelkie stosunki ściślejsze powinny się zawierać z wielką na ich skutki 
bacznością. Praktyka życia cała na tym; kto się rzuca w objęcia wszystkich bez wyboru, 
przygotowuje sobie cierpienia i zawody. Miło by mi było czasem pojechać do Karlina, 
przepędzić wieczór z tobą, ale zważ, do czego to prowadzi... do rozmarzenia, do 
rozpieszczenia, do zmiękczenia, gdy ja i tak całych sił charakteru potrzebuję, żeby się na 
stanowisku obowiązków moich utrzymać. Nie przerywaj mi, pozwól się wytłumaczyć.
   — Mówiłeś już raz to — zawołał Julian — ale cię nie rozumiem.
   — Posłuchaj, pojmiesz mnie, kochany Julianie; nasze położenie towaszyskie oddala nas 
od siebie... ja muszę nie piąć się w górę, ale trzymać na dole, żeby mi się głowa nie zawróciła, 
żebym nie tęsknił i nie płakał. Każde wyjście moje w świat weselszy, swobodniejszy, bliższy 
tego, do którego wiodła mnie chęć wzniesienia się umysłowego, zakrwawia serce i siły 
odbiera. U ciebie znalazłbym książki, na których czytanie nie mam czasu; zahartowany, 
nauczyłbym się wygódek, do których przywykać nie powinienem; zresztą, Bogiem a 
prawdą... kiedy już powiedzieć ci trzeba wszystko, spotkałbym może ludzi, którzy nie tak jak 
ty by mnie przyjęli... a stosunki nasze wyciągnęłyby mnie na wydatki acz drobne, ale dla 
mnie niepodobne... Nie pytaj więcej... spowiadać mi się ciężko.
   — Jest może trochę prawdy w tym, co mówisz — odezwał się Julian po namyśle — ale 
ogromnie przesadzasz... Naprzód, stosunki nasze nic by cię kosztować nie mogły.
   — A czas?
   — Nie maszże chwil wytchnienia?
   — Prawie nie mam... ty nie wiesz, co to maleńkie gospodarstwo, w którym sam pan 
wszystkich zastępuje oficjalistów.
   — Po wtóre — mówił Julian — u mnie byś pewnie nie spotkał nikogo, co by śmiał nie 
poszanować przyjaciela mego.
   — Ale wejrzenia! ale półsłowa... ale ta zimna wasza, zabijająca grzeczność.
   — Jesteś uprzedzony, kochany Aleksy; nikt nad nas nie jest łagodniejszym i w 
codziennych stosunkach łatwiejszym; kto się szanuje, tego szanują wszyscy...
   — Zresztą — dodał Aleksy, chcąc urwać rozmowę — powiedziałem sobie, rozpoczynając 
życie, że je poprowadzę drogą, jaką mi wskażą obowiązki, a nie pozwolę sobie żadnej 
słabości. Jestem przekonany, że stosunki ludzi, których los daleko od siebie w oddzielnych 
postawił szrankach, muszą być dla nich ciężarem i są groźbą dla ich przyszłości. Przyjaźń 
nawet i uczucia serca nie są w stanie zawalić przepaści, jaką ich dzieli urodzenie, 
wychowanie, pojęcia, obyczaje...
   — Za kogoż ty mnie masz? — ofuknął się Julian, na wpół żartem, wpół serio.
   — Za najlepszego z ludzi — rzekł Aleksy — ale za najsłabszego... za najpoczciwsze z 
dzieci arystokracji, do której należysz ciałem, duszą, życiem i słabością twoją. — A! na co 
mnie tak rozpieszczono — przerwał Julian — na co ze mnie zrobiono na całe życie bojaźliwe 
dziecię tylko! To mnie czyni w oczach twoich niegodnym nawet przyjaźni, której łaknę, 
bobym w jej wodach obmyty, zmężniał może i orzeźwiał!
   — Dzięki ci, Julianie... ale co dzień mniej się będziemy rozumieć; dziś jeszcze jest węzeł 
świeży, co nas łączy, ale każda chwila rozplątywać go będzie powoli i przyjdzie godzina, w 
której ja ciebie, a ty mnie ruszeniem ramion powitasz... Nie maszże nikogo pomiędzy 
rówieśnikami, z kim byś mógł żyć jak z bratem?...
   — Jest ich wielu i bardzo poczciwych — smutnie jakoś odpowiedział Julian — ale 
dlatego właśnie, że to są ludzie mojego świata, ludzie jak ja słabi, oprzeć się na nich nie 
mogę. Myślisz, że ja nie czuję i nie znam choroby całego plemienia, do którego należę? 
Mylisz się, mój Aleksy... Dziś my niedobitkami tylko jesteśmy pułku, który wiódł niegdyś do 
zdobycia cywilizacji i przewodniczył w szeregach, pierwszy krew przelewając za nią; aleśmy 
zapomnieli i podań, które wiodły jak gwiazda, i przerodzili się w bezczynne istoty, których 
żywota celem użycie, spokój, próżnowanie... Krwią zapracowane mienie, ogłada nabyta, 
wszystko nam na złe poszło; jedno i drugie pokolenie zwichnęło kierunek całej klasy, która 
nie może być nieużyteczną narością, musi i powinna być żywym organem społeczności. 
Tymczasem staliśmy się anomalią, nieużytkiem, ludźmi bez znaczenia i przeznaczenia innego 
nad smakowanie żywota... To ja dobrze, jak ty, rozumiem... i boleję nad tym. Krzyki na 
arystokrację, z których się śmiejemy wszyscy, gdy z ust papuzich energumenów lecą, mają 
przecie i przyczynę, i znaczenie; ci ichmość nie skomponowali ich sami, powtarzają; ale tkwi 
w nich zarzut słuszny — z rycerzy, z zakonników, z wysłańców, z ofiarników staliśmy się 
martwą częścią towa- rzystwa, dogorywającą gnuśnie. Zbytek i miękość dobijają nas 
wyziewami, które, jak zapach kwiatów, usypiają, durzą, zaczadzają i morzą.
   — Najzupełniejszą masz słuszność — przerwał Aleksy — ale znając tak doskonale 
chorobę, czy nie znajdziesz na nią lekarstwa?
   — To, co wieki zrobiły, tego ani jeden człowiek, ani jedna chwila zmienić nie może; 
warunki zmieniły się w koło, zmienią się i pozostałości umarłych wieków, i my się odrodzim, 
ale niełatwo, ale nieprędko... Dziś zabija nas bezsilność, rozpieszczenie, zbytki i brak celu w 
życiu.
   — Tak jest — odezwał się Aleksy — ale cel łatwo byście zobaczyli, gdybyście pracować 
chcieli...
   — Nie przywykliśmy do pracy... używamy i jak nałogowy pijak konamy od trunku, nie 
umiejąc się wstrzymać od picia...
   — Cel dawny tych, co wiedli zastępy na dalekie boje, co krew przelewali, walcząc z 
dziczą, inny był całkiem; zmieniły się warunki, świat, wszystko; dziś inne podboje naglą i wy 
byście ku nim prowadzić powinni. Są to zdobycze ducha, krainy wiedzy, a nade wszystko 
przeprowadzenie do czynu tej moralności chrześcijańskiej, której martwą literą dziko 
posługujemy się, zakrywając nią od zarzutów pogaństwa, w którego żyjemy błędach. Każda 
warstwa ludu ma przeznaczenie, każda ma rolę jakiegoś kółka w machinie społecznej; wyście 
dziś bezużyteczną jej cząstką, z pięknego wyrobioną kruszcu, ale bezwładną i potrzaskaną...
   — I ja to tak jak ty pojmuję — rzekł Julian — ale mamże być apostołem? Spojrz na mnie: 
gdzie siły do rozpoczęcia życia nowego? Wreszcie, my, cośmy szli przodem, musielibyśmy 
iść dzisiaj prostymi szeregowcami, dorabiając się szlifów, które wedle pojęć naszych 
dziedzictwem się nam należą. Na wodzów mie- liśmy dosyć siły i zręczności, na prostych 
żołnierzy jeszcze za mało ofiarności mamy... Westchnęli oba,
   — Wiesz co, Aleksy — rozśmiał się Julian, nowe zapalając cygaro — górnolotna 
rozmowa nasza przypomina mi strasznie nasze lata uniwersyteckie, kiedyśmy to za stołem, 
przy szklance herbaty, świat przerabiali na nowo i przeskakiwali z ziemi do nieba równymi 
nogami... zaczepiając najważniejsze zagadnienia towarzyskie i religijne... a! dobre to były 
czasy!
   — Dobre, i nie wrócą się nigdy...
   — A pamiętasz Piotra?
   — A przypominasz sobie Ignacego?
   — Co się stało z ładną Manią?
   — A! jak nieładnie zestarzała!
   — A profesorowa Z... — Umarła!
   — A szanowny nasz Capelli?
   — A nieoszacowany J........ a K......!
   Sypnęły się wspomnienia, śmiech młody wzleciał na usta, zapomnieli o znużeniu, o 
potrzebie snu, o różnicy położeń, o wielkich zagadkach, które tak gorliwie rozwiązywali 
przed chwilą, z poważnych ludzi stali się dziećmi, a trwało to dopóki jakieś niepotrzebne 
wspomnienie nie sprowadziło ich na ziemię...
   — A! — rzekł Julian — każdy z nas dźwiga na ramionach brzemię życia... szczęśliwy, 
komu Bóg dał siłę...
   — Wiele siły lub uczucia mało...! Ale jedna się nabywa, drugie utraca powoli, e sempre 
bene; przecież nam nikt nie obiecywał raju, gdyśmy rozpoczynali płaczem pielgrzymkę 
naszą... ostrzegali nas wszyscy, że nie pójdziemy po różach!
   Na te słowa wbiegł nagle, na pół ubrany, służący pana Juliana i nastraszył podróżnych 
zbladłą twarzą i pospiechem, z jakim wleciał... V
    
   Julian,. widząc wbiegającego służącego, zerwał się z łóżka zbladły, chwytając za pierś, 
pod którą biedne serce jego, wstrząśnione żywo, przykro bić zaczęło, oczy zwrócił na Sawę i 
przeczuwając coś niezwyczajnego, oczekiwał tylko, co nań spadnie.
   W istocie, nieroztropny młody sługa mógł był najśmielszego nastraszyć, tak wpadł nagle z 
twarzą wywróconą, z oczyma pałającymi, widocznie pilno potrzebując jakąś złą wiadomość 
udzielić swemu panu. Jakkolwiek więcej ostrzelany Aleksy, któremu na myśl przyszedł 
pożar, zerwał się równymi nogami i narzuciwszy burkę na ramiona, gotował do wstania. 
Sługa zaś, wpadłszy i dopiero w progu drugiej izby pomiarkowawszy się, że postraszył 
panicza i nieznajomego pana, zaciął się, za późno wyrozumiawszy, począł z głową 
spuszczoną mruczeć coś niezrozumiałego.
   — Co się stało! co to jest? — zawołał Julian.
   — To, proszę pana... z Karlina!
   — Z Karlina! — schwycił się Julian. — Kto! jak! cóż się tam stać mogło?
   — To się jeszcze nic nie stało, proszę pana — rzekł Sawka — ale gadają, że ktoś 
zachorował?...
   — Któż to jest z Karlina? gadaj a prędzej?
   — To, proszę pana... my z Hryćkiem stali, ta se fajki palili na wrotach... a tu...
   — Ale mówże prędzej — niecierpliwiąc się, począł Julian, którego oczy błysły.
   — A tu... patrzym... rycht siwy i majaczeje na bidce, jakby Samojło od folwarcznych 
koni, a macha traktem. Tak ja na niego w krzyk, zastanowił się i powiada, że jedzie po 
doktora do miasteczka...
   — Któż zachorował? — przerwał Julian — ale któż? mówże? — To, proszą pana, 
wczoraj, słyszę, stara pani przyjechała, jak nas nie było... i gadają, że mocno zasłabła...
   — Moja matka! moja matka! zaprzęgać konie — zawołał — pakować... Samojło niech 
spieszy...
   W pierwszej chwili chwycony uczuciem Julian wyrwał się z łóżka, ale zaraz dreszcz go 
pochwycił, zimniejsze powietrze objęło go nieprzyjemnie i spojrzał w okno, przez które 
czarna noc wyglądała z flagą deszczową, z wichrem i burzą; Aleksy już był na nogach.
   — I ty wstajesz? — spytał Julian.
   — Nie wiem, czy się na Samojłę twego spuścić możesz — odpowiedział towarzysz — 
przy tym doktor Greber może być zajęty, może go szukać przyjdzie, każę zaprzęgać konie i 
lecę sam po niego...
   — A! jakiś ty poczciwy! jakiś ty nieoszacowany! nie śmiałem cię prosić tylko, aleś zgadł 
żądanie mego serca... — zawołał Julian — przepraszam cię... i serdecznie dziękuję...
   Nim Sawa pozbierał rzeczy swego pana i przygotował mu ubranie, Aleksy, oblawszy się 
wodą zimną, strzepnąwszy, w mgnieniu oka był odziany, wybiegł do stajni, rozbudził 
Parfena, pomógł mu założyć konie, a sam na pożegnanie tylko przyszedł do Juliana.
   — Co mam zrobić z Greberem — zapytał, podając rękę powoli ubierającemu się 
smutnemu towarzyszowi, którego twarz zbladła i ręce drżące zdradzały osłabienie po nocy 
bezsennej i niespodzianym wzruszeniu.
   — Weź konie pocztowe i przywoź go do Karlina — zawołał Julian — a prędzej. Zrób, co 
zechcesz, zresztą, bylebyś przywiózł doktora. Matka moja nie ma ufności tylko w Greberze, 
choć ja go, szczerze powiedziawszy, nie lubię... wyszukaj go i przybywaj... ja cię poprzedzę... 
Co za los szczęśliwy, żeśmy się spotkali... do zobaczenia... do zobaczenia... — Ale i ty sam 
możesz potrzebować doktora — przerwał Aleksy z współczuciem, widząc Juliana drżącym i 
zesłabłym prawie.
   — Nic to, nic mi — uśmiechnął się Julian — nerwy kobiece... najmniejsza rzecz z nóg 
mnie obala, ale chwila spoczynku podnosi... nie obawiaj się o mnie... Wprawdzie podróż po 
nocy, po tych drogach, w taką porę, ciężką dla mnie będzie, ale tak jestem niespokojny
   o matkę!
   Nie tracąc czasu na dłuższe pożegnanie, Aleksy, którego wózek stał już zaprzężony w 
sieniach, obwinął się burką, zapalił krótką węgierską fajeczkę, od której zapachu zakaszlał się 
Julian, i rozkazał pędzić do miasteczka... Gościńcem pocztowym było do niego werst kilka 
tylko, ale jedna niepoczciwa grobelka, a dalej rozmokłe piaski i gliny. Parfen zaciął mierzyny, 
które, nieprzywykłe do bicza, z góry uniosły prawie i jak piłkę powlokły za sobą lekką 
bryczynę. Z pełną zburzonych wspomnieniami myśli głową Aleksy jechał zamyślony
   i smutny.
   — Wczoraj jeszcze, tak byłem już spokojny, tak zrezygnowany, tak prawie głupio 
szczęśliwy; dziś! potrzeba takiego trafu, żebym na drodze mojej spotkał Juliana, żeby we 
mnie wszystko zamarłe odżywiła ta rozmowa. Drobna na pozór okoliczność, a nieswój będę 
długo... tyle żalów podniosły głowy! tyle pogrzebanych powstało nadziei! Biedni my ludzie! 
Nie! nie pojadę do Karlina, musiałbym się rozbałamucić, rozpróżnować, a nie mam na to 
czasu! Doktora Grebera wyprawię, a sam pospieszę do domu; nie jestem im tam potrzebny... 
A! co się zrobiło z Julianem! biedny Julian! jakie to słabe, dobre, a do niczego!
   Tak marząc, ani się postrzegł Aleksy, jak stanął w miasteczku i przesunąwszy się po 
ciemku przez błotniste ulice, zatrzymał się u bramy dworku, w którym mieszkał, znajomy mu 
z daleka, doktor Greber. Samojło, który za nim jechał swoją biedką, podjął się dostukać do 
zapartych wrót, poza którymi cała zgraja psów szczekliwych, zbudzonych hałasem, wściekle 
ujadać zaczęła. Na wschodzie ledwie świtać zaczynało, chmury osłaniały całe niebo, a deszcz 
lał w najlepsze. Aleksy cierpliwie czekał, żeby się przed nim brama lub choć furtka 
otworzyła, ale w dworku znać wszyscy spali- jak zabici.
   Nareszcie coś się zaruszało w ganku, w pomroce postać jakaś zbliżyła się do furtki i 
Aleksy postrzegł służącego w kożuszku, który, klnąc przyjezdnych, wpuścił do środka 
młodego człowieka.
   — Jest doktor w domu?
   — A jest! ale niedawno powrócił!
   O więcej nie pytając, wbiegł do sieni Aleksy i kazał się prowadzić do Grebera. Wzdragał 
się służący, po małej bryczce i parze koników nie bardzo zamożnego domyślając się pacjenta, 
ale zasłyszawszy o Karlinie, otworzył drzwi sypialni, w której pan doktor spoczywał.
   Greber nie taił się z tym, że pochodził z rodu izraelskiego, którego wiary, błędów i stroju 
wyrzekał się zupełnie; ochrzczony i ogolony, chodził we fraku, jadł szynkę, o szabasie 
zapomniał, ale natura odzywała się w nim, przebijając tę powierzchowną skorupę 
chrześcijaństwa, którą przywdział tylko dla interesu i wygody. W rzeczy samej, pan Greber 
nie miał żadnej wiary, choć wszystkie szanował; sprytny, nade wszystko praktyczny i 
umiejący się obchodzić z ludźmi, ze sztuki swej korzystał i widział w niej tylko kawałek 
chleba.
   Grał taką rolę, jaką mu odgrywać wypadało, pochlebiał, układał się, przymilał pacjentom, 
a śmiał się z nich, wyszedłszy za drzwi. Umiał mówić o wysokości swego powołania, o 
posłannictwie lekarza, o ważności jego stanowiska, ale w sobie powodował się tylko 
rachunkiem i grosz robił wszelkimi sposoby. Pomimo tej żyłki spekulacyjnej, na której 
niepodobna, aby się ludzie poznać nie mieli, Greber wszędzie znajdował zwolenników i 
powszechnie był wzięty. Naprzód, służyło mu szczęście; po wtóre, szczęśliwy lub nie, tak się 
umiał przypodobać, tak nigdy nie sprzeciwiał się nikomu, że każdemu pozwalał na to 
chorować, na co chciał, kurując go po cichu na to, co widział, tak był uległy i posłuszny w 
wyborze metody, tak miły w towarzystwie, że się go odkochać nie mogli. Nade wszystko 
jednał sobie tym serca, że o medycynie słuchał rozprawiających z niezmąconą niczym 
powagą. Lubił kto pigułki, doktor Greber zachwalał je nad wszystkie sposoby preparowania i 
silnie za nimi argumentował; proszki, dawał proszki, miksturę to miksturę; chciał się kto u 
niego leczyć homeopatycznie, miał apteczkę pod ręką i wiele pięknych dowodzeń na stronę 
nowej metody; Prisnitzem nie gardził, Leroy przyjmował, Miniajewa nie ganił, Morissona 
tolerował, Raspaila dozwalał; słowem, korował, jak się komu podobało, nawet magnetyzmem 
i babskimi lekarstwami, w potrzebie tłumacząc je prastarą tradycją. A jaki był grzeczny! a jak 
łagodny! a jak pocieszający! Człowiekowi, co nie ma serca, najłatwiej podobno być zawsze 
serdecznym: nic go nie poruszy, nic nie wstrząśnie, nic nie pozbawi pogody umysłu, której 
potrzeba, by jakąś odegrać rolę. Łzy też nigdy nie zatamowały głosu doktorowi Greber u łoża 
konających, śmiał się i żartował zawsze, pocieszał na kwadrans przed skonaniem i od 
nieboszczyka wprost szedł do śniadania, by nabrać sił nowych do pracy. Żaden pacjent nie 
mógł się na niego poskarżyć o surowe obejście; zwłaszcza z bogatymi tak umiał sobie 
postępować, tak był pełen troskliwości i pieczy, że mu na- wet jego nieco żydowski akcencik 
i bardzo izraelską wybaczono fizjognomię, zowiąc go powszechnie — dobrym Greberem!
   Dobry Greber był niepospolicie rozumny; nauki miał niewiele, ale zręczność 
nieporównaną i umiejętność przedstawiania siebie taką, że uchodził, za co chciał, nawet za 
niezmiernie uczonego.
   Jedną z głównych jego metod popisywania się było — zawsze materie obce przytomnym 
wyprowadzać na scenę, z lekarzami nie mówił o medycynie, z literatami nie zaczepiał 
literatury i tym podobnie; rzucał garściami słowa niezrozumiałe, uśmiechał się tajemniczo, 
sypał wzmiankami brzmiącymi o rzeczach nieznanych słuchaczom i wzbudzał w nich 
naturalnie podziwienie i cześć dla siebie. Z towarzyszami żył w zgodzie najlepszej, na 
konsultacjach choć go było do rany przyłożyć, ale gdy się lekarze rozeszli, półgębkiem ich 
chwaląc, doradzał zawsze coś innego w wielkim sekrecie.
   Był to człowiek nad wszystko, jak widzimy, zręczny, a że ten przymiot zastępuje wiele 
innych i dogodniejszy jest od nich, dobrze mu się działo wcale. Gdyby nie pochodzenie, 
byłby się dawno i świetnie ożenił, ale że trącił Żydem, a ubogo nie myślał się swatać, dotąd 
więc żył jeszcze w nadziejach i swobodzie młodzieńczej, choć czterdziestówki dobiegał. 
Czekał na wypadek jaki (medycyna czasem zetknięcie się z nimi ułatwia), aby się świetnie i 
bogato ożenić.
   Aleksy zastał go w łóżeczku skromnym, skulonego i smaczno zasypiającego; 
przebudzony, nim rozpoznał, kogo ma honor witać, kilka razy upadł do nóg i nasypał 
dobrodziejów bez liku... Ale poznawszy po głosie pana Drabickiego, stał się poufalszy i 
ziewał już, skarżąc się na osłabienie i znużenie, gdy Aleksy zawołał, że pilno potrzebują go 
do Karlina. — A! do Karlina! — zrywając się i zrzucając szlafmycę, począł doktor — a! do 
Karlina! jadę, jadę! a któż tam chory? a pan że zna się z nimi?
   — Znam tylko Juliana, z którym kolegowaliśmy w uniwersytecie... stara podobno matka 
jego zachorowała.
   — Matka? ale ona tam nie mieszka?...
   — Nic tego nie wiem... dosyć że jest w Karlinie i chora.
   — Posyłaj pan po konie pocztowe i jedźmy...
   — Natychmiast.... ale pan sam pojedziesz... ja spieszę do domu.
   Doktor spojrzał z ukosa na Aleksego.
   — A! nie chcesz pan jechać do Karlina!... Ale... to do woli... zrobię tylko uwagę, że stara, 
jeśli chora, to może słabość być groźna... dawno postrzegałem usposobienie chorobliwe... 
może być potrzeba kogoś czynnego, pan Julian nie da sobie rady... jako przyjaciel...
   — Chcesz pan, żebym jechał?
   — Chcę? nie... ale życzyłbym, trudno przewidzieć, co się gotuje... a pan Julian... 
najlepszy z ludzi, anioł! ale potrzebuje, musi potrzebować pomocy... Jesteś pan jego 
przyjacielem?
   Aleksy się zmięszał, fałszywy wstyd go ogarnął, nie śmiał się przyznać, że dotąd nie był 
w Karlinie, pomyślał przy tym, że się przydać może... i nic nie odpowiedział. Przeznaczenie 
jakieś gnało go do Karlina.
   Nim doktor się ubrał i herbatę nastawiono, bez której na słotę nie chciał się narażać, 
Aleksy usiadł w krześle i nie wiele zważając na Grebera, który nań także nie bardzo zwracał 
uwagę, zadumał się głęboko. Od dawna już tak smutne, nie opadały go myśli, czuł się jakby 
w przede dniu ważnego jakiegoś wypadku, niepokoił, sam nie wiedząc czym, wyrzucał sobie, 
że dla cudzej matki o swojej zapomniał, gryzł się odstępstwem od planu życia, jaki sobie 
zakreślił. Greber, ubierając się, poglądał nań z ukosa, ale mimo swej przenikliwości nic nie 
zrozumiał i uznał to po prostu zmęczeniem.
   Zaprawdę, dziwy częstokroć duch nasz poczyna sobie z nami, milczy, odzywa się, usypia, 
budzi, opanowywa, zamiera, gdy się najmniej spodziewamy tego. W tej ciągłej walce z 
ciałem, w której on mu ulegać musi, nagle, niespodzianie dźwignie się czasem potężnie i 
głosem proroka przemówi do zdziwionego ucha. Lada co go przebudza z uśpienia, oko 
ludzkie, lada słowo, myśl, która lecąc zaszeleściała w uchu obojętnym, uczucie, które 
podniosło z sobą stare zaskrzepłe wspomnienie... czasem powiew powietrza, pieśń, szept, 
chmura przelatująca nad głowami naszymi... Natychmiast olbrzymieje człowiek, upaja się 
duchem zwycięskim i czuje, jak wyrósł w oka mgnieniu... a porównywając się do 
wczorajszego, z trudnością poznaje siebie... Taki skutek wywarła nocna rozmowa na 
Aleksego, który, na wpół nią jeszcze pijany, marzył, myślał, bolał, nie pojmując, by jedno 
przypadkowe spotkanie w karczmie mogło tak w nim rozbudzić to, co ukołysał pracą i wolą 
silną. Znowu żal dogryzał mu, czuł się upokorzonym, przybitym, nieszczęśliwym i 
wciągnionym trafem w sferę, od której zaprzysiągł był sobie stronić...
   — Pij pan herbatę i jedźmy — odezwał się doktor Greber, zaczesując przed zwierciadłem 
włosy i zlewając się jakąś wonią podejrzaną — dzień biały i spieszyć potrzeba...
   Aleksy wychylił ukrop naprędce, siedli i konie pocztowe szybko ich poniosły. VI
    
   Karlin — starodawna siedziba rodziny Karlińskich, która niegdyś posiadała ogromne 
dobra udzielne stanowiące kniaziostwo — pełen był mchem obrosłych i zabytych pamiątek 
przeszłości. W naszym kraju mało już pozostało do dziś dnia tych ruin poświęconych, które 
by żywo przypominały wypadki drgające jeszcze na kartach historii. Ledwie się dopytasz 
wioski, grodu, mogiły, jaśniejących w dziejach światłem niezgasłym do dziś dnia. Najwięcej 
ruin i siedlisk sięgają XVII i XVIII wieku, z XVI są rzadkie, a XV rzadsze jeszcze; starsze już 
opustoszały i często po puszczach zarosłe lasem zamczyska i mogiły świadczą tylko, że się do 
nowych ognisk życie z nich wyniosło. Wyjątkowo przetrwały gdzieniegdzie mury, okopy i 
sioła prastare; jedne tylko domy Boże na odwiecznych sterczą uroczyskach; pańskie grodki i 
wieśniacze chatki zgniotła wojna, czas porozrzucał daleko. Czyśmy tak mało szanowali 
pamiątki, czy niepodobieństwem było utrzymać, co palec Boży na zniszczenie wyznaczył, nie 
wiem; czy grzechy nasze przeszłe przejadły kamień i w proch obróciły epoki? na sądzie się 
chyba ostatecznym dowiemy o tym może.
   Karlin był jednym z niezwyczajnych wyjątków w tej części kraju; szczęśliwsze trafem 
było od innych to miejsce, a położeniu jego szczęścia tego przypisać nie było można. Dokoła 
pełno było gródków i horodyszcz, na których pasło się bydło i chwasty powiewały, a cegły z 
nich nie pozostało ni szczątka. Tymczasem w Karlinie przeszłość jeszcze jaśniała wybitnie i 
poważnie.
   Zamczysko, które wspominały już kroniki i akta jako gród stary w XV wieku, leżało nad 
rzeczką przepływającą błota obszerne, na pagórku po części przez naturę, w części ręką 
ludzką usypanym, otaczały je wały w prostokąt rzucone z śladami z baszt po rogach; na 
jednym nawet z tych kopców wznosiła się wieżyczka z grubego muru sklepiona, dziwacznego 
kształtu, a tak dziś w jedną bryłę zlana, że gdy ją raz rozrzucić chciano za życia starych 
Karlińskich, oparła się wszelkim usiłowaniom zniszczenia. W pośrodku prostokąta stał 
niegdyś sam zamek, z którego tylko główny korpus pozostał z dwoma po rogach wystającymi 
basztami, z oknami małymi, z bramą szeroką i dachem dwupiątrowym. Poprawiony w XVI i 
XVII wieku, co okazywały w niektórych oknach ciosowe ramy i balasy balkonów, zachował 
przecie i starszego swego pochodzenia cechy; nawet wiek XVIII, który chętnie na swój kopyt 
przerabiał wszystko, nie tknął już zgrzybiałego starca. Dobudowano tylko dwa skrzydła w 
nowym smaku i przesypano całkiem starą bramę wjazdową, która stylem panowania 
stanisławowskiego się odznaczała. Wyrzucono z niej bronę, most zwodzony skasowano, 
zastępując go murowanym, a balkon dla muzyki zajął miejsce strzelnic, których ledwie ślad 
dawał się widzieć na bokach. Później jeszcze do tej bramy dosztukowano kawałki, mające ją 
na malowniczą ruinę przekształcić, poobsadzano wirginią, wijącymi roślinami, hederą itp. W 
tymże czasie środek dziedzińca, gdy bruk wydarto stary, zasiał się trawą pielęgnowaną 
starannie, wpośród której kobierca kupa kwiatów rozkwitała na wiosnę. Dokoła obstawiano 
trawnik w lecie pomarańczowymi i cytrynowymi drzewami, które przyczyniały się do 
ożywienia tej strony podwórka ogołoconej z drzew i zieloności.
   Z przodu zamczysko to arystokratyczne, niezbyt wyświeżone, a jednak utrzymywane 
starannie, miało pozór smętny, ale wspaniały; malowało się zaś wybornie na tle gęstych 
drzew poza murami okrywających urwisko i brzegi rzeki. Z najstarszych czasów było tam 
tylko kilka lip i świerków; później już w XVII wieku założono  szpalery w kondygnacje, aleje 
strzyżone i wielki ogród włoski; później jeszcze zagęszczono go topolami różnych rodzajów i 
dosadzono krzewy, tak że się z tego zrobił ładny cienisty ogród angielski, rozległy bardzo, z 
jednej strony zakończony rzeką, opasującą go nieregularną linią swego biegu, z drugiej 
zabudowaniami dworskimi, tokami i drogą. I tu znać było kilka pokoleń, które sadziły dla 
wnuków, a budowały dla siebie; była dawna baszta przerobiona na altanę, skarbiec stary, 
domek chiński z czasów panowania chińszczyzny i gotycka kapliczka. Budowy te, rozrzucone 
dziwacznie, dobrze zdobiły i urozmaicały gęstą zieleń cichego parku, na którego końcu 
obszerne znajdowały się cieplarnie.
   Nie opodal od zamku, gdyż lud dotąd go tak nazywał, było liche żydowskie miasteczko, 
żyjące kilką jarmarkami do roku i gościńcem, który je przebiegał. Całą jego ozdobą był 
kościółek drewniany, cerkiew murowana i parę domostw zajezdnych bliższych dworu, do 
których konie gościnne odsyłano wedle wołyńskiego zwyczaju. Z daleka Karlin wyglądał 
wspaniale, a otaczające go mogiły i stare figury kamienne świadczyły, jak wiele już ludzkich 
pokoleń przeszło przez ten ziemi kawałek.
   Nie wiem, może to dziwactwo, ale nie pojmuję Amerykanów, którzy z ochotą biorą się 
dziewicze zamieszkiwać lasy i trzebić miejsca, w których ludzka nie postała stopa. Dla mnie 
nie ma nic smutniejszego nad dziewicze puszcze, bez pamiątek, bez przeszłości, bez mogił i 
wspomnień; natura zda mi się niepełną bez człowieka, a człowiek smutnym sierotą bez 
związku z dniem wczorajszym. Zdaje mi się, że na tych starych cmentarzyskach naszych 
towarzyszą mi duchy ojców, że słyszę głosy żywota i w otaczającej śmierci czerpię siły do 
życia; w dziewiczej pustyni, pierwszy następca po zwierzętach, umarłbym może z tęsknoty. 
Wielkiej być potrzeba potęgi charakteru, żeby sobą zaludnić świat całkiem nowy. Karlin był 
jednym z tych miejsc, w których w całości przechowały się podania, przyrastając do 
materialnych znamion przeszłości. Baszty zamkowe nosiły jeszcze nazwiska; jednę zwano 
Turecką, że ją jeńcy budować mieli; drugą nazywano Kasztelańską; ogrodowa nazywała się 
Wycieczką; na wałach samych kopiec jeden od wieków zwał się Wiecowym, inny 
Kniaziowskim; w ogrodzie lipa jedna znana była pod przezwiskiem Gospodyni... Kawały 
ziemi, uroczyska, przypominały dzieje, których się tylko z ich imion domyślać już było 
trzeba; nad rzeką w błocie było Horodyszcze, na wzgórku kawał łomu zwano Turzycą, stary 
cmentarz na mapach i u ludzi Popielowem.
   Dawniej do tego fundum, jak widać było z inwentarzów, należało sześćdziesiąt pięć 
wiosek, miasteczko i obszerne bardzo lasy; dziś zaledwie pozostały przy nim sześć wsi i sam 
Karlin podupadły. Też same były losy rodziny, co miasteczka; i ona powoli malała, traciła 
znaczenie, aż zeszła na dzisiejszych spadkobierców pięknego imienia, w ciszy wiejskiej 
dożywających resztek siły pozostałej po olbrzymich protoplastach.
   Nie płaczmy nad losami familij; często na dzieci niewinne spada nie odpokutowany 
grzech rodzicielski, ale najczęściej upadek przychodzi za winą i jest karą tak- sprawiedliwą 
widocznie, że nawet ślepe oczy ludzkie widzą w nim prawicę Bożą. Dopóty żywie ród, 
dopóki bojaźń Boża i miłość cnoty mieszka pod dachem jego, póki pracuje i podnosi się 
cnotą; jak skoro zdobywszy mienie, sławę, wziętość, spoczywać chce i gnuśnieć, Opatrzność 
wyrywa chwast niepotrzebny, by ziemi nie kalał. Patrzajmy na losy rodzin, a przekonamy się, 
że ich upadek zawsze poprzedziła bezczynność i zatopienie się w gnuśnym spoczynku lub 
rozpasanie na występki. Każda klasa społeczności ma swój cel, żadna nie może być pasożytną 
narością na ciele ludzkości; jesteśmy organami jego, mniej więcej szlachetnymi, pracować 
musimy wszyscy. Jak skoro ci, których Bóg przeznaczył na oczy i ręce narodu, na piersi jego 
i usta, odrębnym chcą żyć żywotem i odmawiają posługi, do której są stworzeni, organ chory, 
chwilę gorączkową utrzymuje się odrębną egzystencją, ale po tej chwilce umiera. Taki był los 
rodziny Karlińskich, która w dawnych czasach miała zasługi wielkie, wydała dzielnych 
rycerzy, znakomitych duchownych, mądrych i wymownych dygnitarzy; ale jak skoro 
znaczenie jej skutkiem związków i bogactwa urosło, mienie się pomnożyło i tradycja 
poczciwa w sercach umarła, wyrugowana cudzoziemszczyzną, Karlińscy upadać poczęli 
moralnie, materialnie i zeszli na słabych i bezsilnych potomków. Za Sasów familia ta, 
sprzyjając Leszczyńskiemu, z którym była spokrewnioną, wyszedłszy obronną ręką z zamętu, 
w jakim niemały udział brała, poczęła francuzieć na dworze lunewilskim, wychowując swą 
młodzież w Paryżu i powoli stając się zupełnie cudzoziemską.
   Młodych Karlińskich posyłano wszystkich na dwór dobroczynnego filozofa, nie 
postrzegając, że wychowanie długie w obcym kraju czyniło ich po powrocie do domu całkiem 
niezdatnymi do obowiązków, do których byli powołani. Karlin zmienił się w kolonię 
francuską, a mieszkańcy jego tęsknili za Francją pod naszym niebem północy. Rozpieściwszy 
się, zapomniawszy, że człowiek nie może i nie powinien żyć sam sobie, jak wielu innych i oni 
poczęli bawić się tylko lub w chwilach spoczynku tęsknić za tym, co się dla nich nazywało 
zabawą. Posłannictwa swojego zabyli całkiem, a zbiwszy się z drogi, już na nią powrócić nie 
mogli. Bóg dawał im ludzi zdolnych, miłych, pełnych serca, lecz poskąpił im woli, tej 
wielkiej dźwigni do czynu, bez której geniusz nawet wyłonić się nie może, i marnie zginęły 
talenta, rozum, serce, zużyte na fraszki. W życiu domowym zachowali czystość obyczajów, 
nie zbrukali się jak inni, świecili poczciwością nieposzlakowaną, ale żaden z nich nie uczuł 
się powołanym do życia publicznego, do obrony kraju, do wielkiej ofiary... i źle się z tego 
tłumacząc to czasem, to okolicznościami, spadli ze stanowiska, jakie dawniej zajmowali. 
Małżeństwa odebrały im część majętności, drugą pochłonął zbytek nie umiejący rachować, 
resztę zabrali źli ludzie, i z ogromu pozostały biedne resztki, nad którymi dobrze pracować 
było potrzeba, żeby się przy nich utrzymać.
   Ojciec Juliana miał dwóch braci: rozpadły się więc po dziadzie majętności na trzy schedy 
i do reszty zmalały. Nosił on już tylko tytuł chorążyca koronnego, bo sam nie miał żadnego 
urzędu i do żadnego nie czuł się zdatnym. Gdybyśmy uwierzyć mogli w charakterystykę 
rodów, jak zwykli kreślić heraldycy nasi, moglibyśmy powiedzieć, że cechą Karlińskich była 
dobroć ich serca, powolność, łagodność, a razem obojętność jakaś na losy. Ostatni lubili 
zabawę, uczty, swobodne życie, zwłaszcza miejskie, dobry stół, wygódki, kobiety i elegancję, 
a rajem dla nich była obca ziemia, na którą wytchnąć lecieli z uśmiechem, jak na gody 
spiesząc na wygnanie. Chorążyc spędził tak życie między Paryżem, Florencją, Dreznem i 
Wiedniem. Kochany, ceniony, nadzwyczaj miły, ale nic nigdy nie przedsięwziąwszy, a co 
gorsza nie domyślając się nawet, by coś przedsiębrać było można. Już w nim, skutkiem 
wydelikacenia kilku pokoleń, typ rodowy silny zatarł się zupełnie i przerodził na istotę słabą, 
nerwową, zużytą, nie pojmującą ani walki, ani pracy, ani ofiary z siebie dla wyższego ja- 
kiegoś celu. Chorążyc chorował byleby go zawiało, do konia nawet i polowania najmniejszej 
nie miał ochoty, gwałtownych przyjemności unikał, leczył się często, a chorował częściej 
jeszcze... Ale za to był on człowiekiem idealnego wychowania i wytworności, homme comme 
il faut, czciciel formy, grzeczny, pełen dystynkcji, wielki pan z miny i choć arystokrata, tak 
nadzwyczaj poszanować umiejący każdego, że nie miał nieprzyjaciela. Wybaczano mu 
wszystko dla łagodności charakteru i obyczajów miłych, a gdzie się pokazał, był pożądanym 
gościem. Nie mając nadzwyczajnych darów, z sądem dosyć powierzchownym i płaskim, 
chorążyc istotnie korzystał wiele ze świata i wyrobił sobie z jego okruszyn nie kolącą nikogo 
w oczy mądrostkę, opinię, uczoność, religię, wszystko, czego mu tylko potrzeba było. Jak 
żyw, nigdy nie miał zdania, które by oburzyło, ukłuło, zdziwić mogło lub zastanowić; ubierał 
się według mody i myślał podobnież; nowych rzeczy nie koncypował.
   Najstarszy ż braci, nierychło się przecie ożenił, nie miał do tego ochoty, nie zakochał się 
nigdy silnie, choć kobieciarz był wielki, a raczej dlatego, że był kobieciarzem; nareszcie gdy 
lat trzydzieści przeżył swobodnie, zmiarkował, że wypadało mu pomyśleć o zmianie stanu, a 
może przypomnieli mu to bracia, i postanowił się ożenić. Poswatano mu pannę, jedynaczkę, 
piękną jak anioł, bogatą niezmiernie i miluchną, a wychowaną jak najstaranniej. Była to córka 
człowieka, który, koło prawa chodząc, z szlachcica niedostatniego stał się panem całą gębą, z 
domu wcale nie arystokratycznego, ale z innych względów podobała się chorążycowi bardzo i 
małżeństwo prędko przyszło do skutku, choć panna podobno nie tak go sobie życzyła.
   Uwiozłszy piękną swą, ale chmurną Teklunię na wieś, chorążyc w rozkoszach nowego 
stanu utonął cały; silił się w jej sercu wzbudzić do siebie przywiązanie, bo w miarę jak się o 
jej obojętności przekonywał, sam coraz mocniej czuł się w niej zakochanym; ale Teklunia, 
której ręką rozporządzono bez jej woli dla imienia Karlińskich, pozostała martwym posągiem. 
Życie ich z sobą było na pozór najszczęśliwsze, ale nie miało tych rozkoszy związku 
serdecznego, które zbliżenie ciągłe dwóch istot ułomnych osładzają. Tekla była pobożna i 
cnotliwa, znała przymioty męża, umiała je cenić, ale w jej żyłach płynęła krew żywsza, nie 
zużyta, szlachecka, energicznym strumieniem, odstręczała ją nicość tego człowieka, który 
używał życia, ale żyć nie umiał. Zniechęcała jego bezczynność i sybarytyzm, gniewała 
bezsilna dobroć. Chorążyc był najzakochańszym i najczulszym małżonkiem, ale serca żony 
nie potrafił pozyskać. Troje dzieci pobłogosławiły ten związek dziwny i łzami  tajemnymi 
oblany: syn Emil, którego zaraz ujrzymy, córka Anna i najmłodszy z rodzeństwa, Julian.
   Chorążyc, gryząc się i cierpienie usiłując pokryć w sobie, jako człowiek przyzwoity, 
zmarł prędko po przyjściu na świat Juliana, a owdowiała żona jego rok cały grubą nosiła 
żałobę... Opiekunami jej dzieci wyznaczeni byli dwaj bracia zmarłego, Atanazy i Paweł 
Karlińscy, z których ostatni zwłaszcza, żyjący w wielkiej przyjaźni z bratem, miał w sercu żal 
do bratowej, że Janowi zatruła egzystencję. Atanazy, którego bliżej wkrótce damy poznać 
czytelnikom naszym, surowo też obchodził się z panią Janową; oba zaczęli się mięszać do jej 
dzieci, objęli zarząd fortuny i nieznacznie przyszło do wyraźnego powaśnienia między nią a 
opiekunami...
   Pani była jeszcze młodą i piękną bardzo, majątek jej znaczny nie ucierpiał był wiele, 
owszem, zarządem dobrym przybyło mu wartości; bracia zmarłego w cią- głej byli obawie, 
aby za mąż nie poszła, i przyczynili się posądzeniami swymi do przyspieszenia nowego 
związku.
   Zjawił się w okolicy dawny wojskowy francuski, potem pułkownik dymisjonowany 
rosyjski, niejaki Delrio, który za lat młodszych widywał pannę Teklę w Warszawie. 
Przypadkiem przypomnieli się sobie i piękny, acz trochę niemłody pułkownik zaczął często 
bywać i przesiadywać w Karlinie. Karlińscy natychmiast, zastraszywszy się, jęli robić 
wymówki bratowej, na które ona ostro im odpowiedziała.
   Delrio tymczasem pokochał się we wdowie, a biedna Tekla, której życie przeszłe tak było 
ciężkie, uczuła także bicie serca na wspomnienie młodości. Sądzę, że i bracia podejrzliwi 
samym odradzaniem rozjątrzyli ją do tego stopnia, że gdy się pułkownik oświadczył, bez 
wahania podała mu rękę, aby na przekór im zrobić. Nie zastanowiła się nad losem dzieci, ale 
też wielkiego do nich nie miała przywiązania; dla niej były to przede wszystkim potomki 
nienawistnego jej człowieka, który, gwałtem chwyciwszy ją, zatruł jej młodość i odebrał 
najpiękniejsze lata życia.
   Jak tylko wieść gruchnęła, że wdowa za mąż wychodzi, opiekunowie małoletnich 
przybiegli z fukiem i groźbą do bratowej, ale znaleźli ją chłodną, pewną siebie i 
nieprzełamaną w postanowieniu. Odpowiedziała im zimno, że istotnie za mąż wychodzi, a na 
ofuknienie się ich, że jej dzieci odbiorą, zrzekła się ich natychmiast dobrowolnie.
   — Nie jestem ani godną, ani namaszczoną do wychowania tak wielkiego rodu potomków 
— odezwała się z uśmiechem — chętnie ich los złożę w ręce wasze, spokojna; acz 
nieprzyjaźni mnie, wiem, że czuwać będziecie nad dziećmi brata... Matki im nie zastąpicie, 
ale oddacie ojca... Z również chłodną krwią chorążycowa zrzekła się zaraz połowy majętności 
swojej na rzecz dzieci, drugą zostawując dla siebie. Ale na próżno były perswazje, prośby, 
uwagi, zaklęcia obu braci, szczególniej pana Pawła, który z wielu względów przypominał 
nieboszczyka Jana i dlatego może najmniej miał łaski u wdowy; nie odpowiedziała nic, nie 
sprzeczała się, ruszyła ramionami, wyszła i w osiem niedziel po roku żałoby ślub jej z 
pułkownikiem Delrio odbył się przy kilku świadkach.
   Zaraz potem chorążycowa wyjechała z mężem do dóbr swoich, dzieci zostawując na 
opiece pana Pawła, a nawet córki się wyrzekając, której oddać jej nie chciał pan prezes. 
Wypadek ten uszczuplił znowu domniemanej fortuny Karlińskim, ale smutniejsze jeszcze 
miał skutki dla dzieci, pozostawionych tak sierotami. Jakkolwiek wychowanie ich było 
staranne, czułość stryjów niewyczerpana, dobór otaczających ludzi najtroskliwszy, zawsze to 
były sieroty, których całe życie musiało nosić piętno młodości, przeżytej wśród obcych.
   Darmo się chlubim braterstwem w Chrystusie, ledwieśmy sobie bracia stryjeczni — nikt z 
nas tak kochać, jak powinien, nie umie... Związek krwi czysto zwierzęcy jeszcze więcej 
przywiązuje nas do obowiązków i węzłów moralnych, jeszcze on tylko trzyma świat, żeby się 
nie rozprzągł i nie wydarł sobie oczów. Pan Paweł pilnie pracował nad dziećmi, których 
został przybranym ojcem, ale zmuszony po większej części wyręczać się obcymi, płatnymi 
ludźmi, nie znalazł w nich serca, co by się do sierotek przywiązało. Stare ich nianie, starzy 
słudzy siwi kochali dzieci, ale nauczyciele, nauczycielki płatne i cała owa przybrana rodzina, 
która w nich ducha wlać miała, służyła za pieniądze, myśląc o sobie i swym losie. 
Guwernerowie ko- chali się w guwernantkach, dozorcy grymasili, bawili się, wyjeżdżali, a 
dzieci dosyć wyrastały opuszczone... Bóg chciał, żeby to ich nie popsuło, dał im kierunek 
inny, który odwrócił oczy od widoku, mogącego w nich wcześnie zaszczepić namiętności i 
niepokoje serca; czuwał też stryj Paweł i niekiedy pan Atanazy... a tak sieroty czyste wyszły z 
tej atmosfery chłodnej utęsknione, marzące, ale niepokalane. Julian, odbywszy nauki w domu, 
wprost zdał egzamen do uniwersytetu, przeszedł kursa i powrócił do Karlina, do siostry i 
brata, jako naczelnik rodziny; Emil bowiem był jedną z tych istot, które, ciągłej wymagając 
opieki, mają tylko prawo do litości i łez rodziny.
    
   VII
    
   Wdowa po chorążycu szukała w nowym małżeństwie słodyczy wzajemnego 
przywiązania, wyrzekała się domu, rodziny, dzieci, sądząc, że zyszcze serce, że idealną 
ukochana miłością, nagrodzi sobie młodość straconą. Uczucie, którego raz pierwszy doznała, 
obłąkało ją i zatarło w niej macierzyński nawet instynkt obowiązku; z łatwowiernością 
dziecięcia rzuciła się ku człowiekowi, który dla niej okazywał, jak się zdawało, prawdziwą i 
gorącą miłość; wyjechała z Karlina odmłodzona, swobodna, mierząc okiem łzawym od 
radości przyszłość, jakiej się już nie spodziewała. Ale na świecie nie ma nadziei, które by nie 
wyrosły na zawody! Tu zresztą potrzeba było żądzy przywiązania ślepej, gwałtownej, 
niepomiarkowanej, żeby od razu nie spostrzec, jak, się serce omyliło. Pułkownik Delrio, 
starszy od wdowy, choć bardzo piękny mężczyzna, nie był już młodzieńcem w kwiecie 
wieku, ze świeżością serca mo- gącym pokochać namiętnie; za to umiał miłość odegrać z 
biegłością starego aktora, wiedzącego doskonale, gdzie jakich użyć środków scenicznych. 
Niegdyś był to jeden z najpiękniejszych ludzi swojego wieku: pamiętał o tym i utrzymywał 
starannie resztki świeże jeszcze dawniej znakomitej piękności męskiej. Włócząc się po 
świecie, miał mnóstwo przygód miłosnych i wierzył w swą umiejętność zdobywania serc; jak 
Richelieu, miał się za niezwyciężonego. Natura, która mu dała twarz dziwnie wdzięczną i 
melancholicznego wyrazu, zrobiła sobie igraszkę tylko, bo ta powierzchowność zwodnicza 
pokrywała w nim brak wykształcenia, chłód serca i najprozaiczniejsze skłonności. Był to 
człowiek dobrego wychowania, ale największy w świecie egoista, dobry, ale nie umiejący się 
poświęcić, dosyć łagodny, ale próżniak, zasadzający wszystko na spokoju, na używaniu, na 
błogosławionym dostatku. Nie miał przekonań i zasad żadnych, służył sile, kłaniał się 
bogactwu, klękał przed pięknością, żeby ją pochlebstwem ku sobie pociągnąć, słowem, nie 
myślał — tylko o sobie.
   Nikt nie znal z pewnością jego pochodzenia, o którym zresztą nigdy nie mawiał, wysoko 
tylko w ogólności ceniąc szlachectwo i ród, co zdawało się dowodzić, że je sam posiadał. Syn 
losu, dobił się z szablą w ręku pewnego położenia, tytułu, pensji i znaczenia, ale nie mając 
ambicji tylko tyle, ile jej się zmieściło przy innych wymaganiach egoizmu, już wyżej sięgnąć 
nie pragnął. Pierwszy włos siwy na skroni zmusił go pomyśleć o ustaleniu swego losu i 
przywiązaniu go do miejsca. Przed poznaniem chorążycowej mieszkał w bliskim 
powiatowym miasteczku, w najętym domu, żył dostatnio, dawał wieczory, bywał w 
sąsiedztwie, czasem do stolic odbywał podróże i wiódł życie człowieka, który, nic do 
czynienia nie mając, dogadza sobie we wszystkim. Ci, co u niego bywali, nie zwracali uwagi 
na piękną warszawiankę, która czasami ukazywała się przy herbacie, uchodząc to za kuzynkę 
pułkownika, to za wychowankę ubogą... Jak tylko Delrio poznał wdowę, warszawianka 
znikła, mówiono, że za mąż wyszła za jakiegoś małego urzędnika na prowincję. Biednej 
wdowie tak smutnie spłynęło życie przy mężu, który się starał wzbudzić w niej miłość, a 
wywoływał z serca tylko niechęć i zniecierpliwienie, tak żal było lat zmarnowanych, że 
pierwsze obietnic pełne spojrzenie pułkownika, pierwsze jego słodziuchne słowo i 
westchnienie zwyciężyło ją od razu. Delrio nadto był doświadczony, żeby z tego nie 
korzystał; widział to, zrozumiał i obrachowawszy się dobrze, postanowił dobić targu. A że 
przed okiem jego nie mogła się ukryć skłonność wdowy do sentymentalności, grał dobrze rolę 
młodego kochanka, od której choć odwykł trochę, powoli ją sobie przypomniał. Zresztą 
chorążycowa, piękna jeszcze, rozkochana, gotowa na poświęcenie ślepe, mogła bardzo 
chłodne nawet rozgrzać serce.
   Uwagi braci nieboszczyka jej męża, wyrzuty Atanazego, grzeczne, ale usilne nastawania 
pana Pawła zamiast opamiętać chorążycowę, rozdrażniły ją tylko. Wyrzekła się dzieci i cała 
oddawszy się swemu przywiązaniu, biegła się nim spragniona napoić. Krótko trwały 
złudzenia! Miłość pułkownika tak, niestety! znalazła się podobną do miłości męża, charakter 
jego tak inny był od tego, jakiego się spodziewała... że wprędce pierwsza łza kryjoma spadła 
na twarz zasmuconą... Z bliska Delrio ukazał się jej tak prozaiczny i przy dobroci swej tak 
chłodny! Marzenia lat kilkunastu wystawiały jej przyszłe szczęście czymś niebiańskim, 
nadziemskim, uroczym jak wspomnienie młodości — a choć pułkownik był czuły, miłość 
jego daleko pozostała za tą, jakiej pragnęła wdowa. W bliższych stosunkach musiał się dać 
uczuć egoizm podstarzałego w nim i nieprzywykłego do ofiar, bo zawsze otoczonego 
uległymi mu istotami, człowieka. Zrazu pułkownikowa sądziła, że się myli; była pobłażającą, 
czekała, spodziewała się i objawami przywiązania wywołać się starała gorętszą wzajemność. 
Niestety! człowiek się nie przerabia, każdy daje tylko, co może, z próżnego serca nie nalać — 
Delrio był grzeczny,"był po swojemu czuły, uprzedzający, ale tak prędko stał się mężem, a 
przestał być kochankiem!
   Kochanka nad wszystko pragnęła w nim chorążycowa — i z rozpaczą ujrzała popełnioną 
omyłkę, bo zaraz po ślubie stał się najczulszym z mężów, ale niestety, mężem tylko! W 
dodatku, sztuczna jego młodość, podrobiona piękność nie wytrzymały próby zbliżenia i 
poufalszych stosunków; miłość nie mogła się pogodzić z flanelą, pigułkami i różnymi 
środkami profilaktycznymi, higienicznymi, lekarskimi, jakich przeszłe lata nakazywały 
używać panu Delrio.
   Otwarły się, ale za późno, oczy zawiedzionej kobiecie; i serce też matki odezwało się o 
prawa swoje. Nie zdawała się kochać dzieci, gdy je miała, teraz, oddaloną od nich, pożerała 
tęsknota... we snach marzyła o Anusi... o Emilku, o Julianie... pustkę czuła, nie widząc ich 
przy sobie, niepokój ją ogarniał i ochłonąwszy z zapału, wstydziła się obojętności, braku 
serca, szału, z jakim rzuciła się od obowiązków matki do wymarzonych rozkoszy, które 
wiekowi jej nie przystawały.
   Pułkownik był zawsze najprzywiązańszym i najprzykładniejszym z małżonków, nie 
zjawiła się w domu żadna podejrzana kuzynka, pilnował strzechy, grał skromnie, odpoczywał 
na łonie hymenu, ale szalenie postarzał i nagle przekwitł tak, że się z młodzieńca stał prawie 
starcem bez przejścia. Nie czuł już potrzeby odgrywania pracowitej komedii. Biedna 
pułkownikowa nie pokazała po sobie, jak była nieszczęśliwą i ile so- bie wyrzucała swój 
postępek, owszem, udawała szczęście, ale po cichu płakała, a żal dzieci co dzień srożej, 
boleśniej jej serce uciskał.
   Nie było bo może dwojga ludzi związanych z sobą na wieki, których by charaktery mniej 
się z sobą zgadzały. Wdowa miała usposobienie sentymentalne i głowę przewróconą 
czytaniem francuskich romansów, pułkownik zaś stał się skutkiem rodzaju życia materialistą i 
pokrywał tylko wychowaniem egoizm wyrosły olbrzymio. Niedługiego potrzeba było czasu 
pani Delrio, aby się na tym poznać i przestać spodziewać szczęścia — uciekała spod dachu, 
do którego przykuwały ją obowiązki nowe, myślą i sercem do dzieci.
   Tymczasem opiekunowie ich, powierzchownie sądząc o kobiecie, która popełniła w 
oczach ich niedarowane odstępstwo, obawiając się jej wpływu na wychowanie młodych 
Karlińskich, odsuwali ją po troszę od wszelkiego w nim udziału. Biedna matka, im mniej 
teraz matką być mogła, tym goręcej nią być pragnęła; życie jej stało się pasmem pragnień 
macierzyństwa, niepokojów i zawodów. Z mężem byli najlepiej, ale co dzień dalej od siebie i 
chłodniej; pułkownik, widząc się nieco opuszczonym, cały się oddał staraniu około zdrowia i 
wygód a przyjemnostek, o które dbał niezmiernie. Żyjąc na łasce żony, był zawsze dla niej z 
największymi względami, ale przestał udawać zakochanego i rozpoczął życie prozaiczne, 
regularne, obrachowane.
   Cios, który dotknął pułkownikowę, zawód, którego doznała, nadwerężył jej zdrowie i 
wypiętnował się na zesmutniałej twarzy... ostatnią straciła nadzieję. Była to jedna z tych istot, 
z których nic, nawet boleść, nie zedrze piękności, jaką je obdarzyła natura; pozostała więc 
mimo łat piękną zawsze, ale pozbyła energii, pragnienia życia i wszelkiego wesela. Usta jej 
śmiać się zapomniały: nieustannie zamyślona, rwała się do swych dzieci i niepokoiła o nie... 
chciała mieć córką przynajmniej przy sobie, ale i tej zadrośni opiekunowie dać jej nie chcieli. 
Kiedy niekiedy więc tylko, jak teraz, odwiedzała Karlin, posiedziała i popłakała z nimi, 
wracając do swoich dóbr, do Lutkowa, jak skoro pan Paweł nadjechał, co niechybnie w dni 
kilka najdalej po przybyciu jej miało miejsce, bo mu zaraz znać dawano o przyjeździe 
pułkownikowej.
    
   VIII
    
   Gdy doktor Greber z Aleksym Drabickim zajechali przed ganek zamku w Karlinie, choć 
to już nie było tak bardzo rano, znać spali tam wszyscy jeszcze, bo znaku życia nie widać 
było; służący tylko, postawiony na straży przez Juliana, wprowadził zaraz do niego - 
przybyłych. Pierwszy to raz Aleksy znalazł się przypadkowo wciągnięty w sferę zupełnie 
sobie nie znaną i jak zwykle jemu podobni, uczuł przestrach niewytłumaczony, pochodzący z 
miłości własnej, obawiającej się zadraśnięcia. Poważny ów zamek stary, mnogość sług, 
oznaki państwa i arystokracji wypiętnowane wszędzie, przykro odbiły się w człowieku 
przywykłym do równych sobie lub do niższych, z którymi czuł się zupełnie swobodnym. 
Pożałował w progu, że się dał wciągnąć do tego domu, którego drzwi, w przekonaniu swoim, 
nie powinien był przestąpić. Ale cofać się nie czas już było; doktora i jego po wschodach 
wysłanych dywanem wprowadzono na pierwsze piątro bocznego skrzydła, do mieszkania 
pana grafa, jak go nazywali słudzy po swojemu.
   Wszystko tu dla ubogiego szlachcica, co się urodził i żył pod słomianą strzechą, było 
zdumiewającym i zdawało się zbytkownym. Sama budowa tak obszerna, marmurowe 
wschody, kobierce po nich porozrzucane, drzwi przyozdobione brązami, przedpokoje pełne 
kwiatów i mieszkanie Juliana, istotnie z gustem i przemysłem sybaryty i wytwornisia 
urządzone. Okna tej części pałacu wychodziły na ogród i światła dawały mało, obicia stare, 
ale pięknie zachowane, przyciemniały jeszcze wnętrze, które było zastawione mnóstwem 
kosztownych sprzętów starych i nowych. Ściany pokrywały obrazy w ramach złoconych, 
wybornego pędzla, portrety familijne, flamandzkie i holenderskie, arcydzieła kolorytu i 
cierpliwości, pejzaże stare z wielkim wybrane smakiem, zwierciadła ogromne, świeczniki i 
misterne półki pełne zabytków drogich, ciekawych i pięknych.
   Po wszystkich kątkach stały kanapki różnych kształtów, wzywające do spoczynku, do 
wygodnego wyciągnienia się po obiedzie, do położenia na drzemkę, zdając być wymyślnie 
zastosowane do najdziwniejszych potrzeb rozpieszczonego, schorzałego ciała, szukającego 
ulgi w zmianie gnuśnych położeń. Były tam szezlągi, fotele, kozetki, fatersztule, woltery, 
berżerki, niziutkie i wysokoporęczowe krzesła, na huśtawkach, na kółkach, na sprężynach, 
sofy, sofki, podnóżki, nie tylko ze śmieszną troskliwością o wygodę dobrane, ale 
przyozdobione pięknie gobelinami, brązami, snycerszczyzną. Pod nogami ich rozpościerały 
się skóry niedźwiedzi i dywany.
   Z pierwszego pokoju, który stanowił wstęp do apartamentu, weszli do saloniku, którego 
by się żadna nie powstydziła elegantka, świeżuteńkiego, pełnego cacek, udrapowanego, 
pachnącego i przybranego w najwyszukańsze kwiaty. Tu Aleksy uczuł się jeszcze bardziej 
nieswój, zmięszany na widok rzeczy tysiąca, których ani użytku, ani ceny nie umiał 
odgadnąć. — Do czego to im wszystko służy? — pomyślał — ile w tyra grosza, którego 
lepiej użyć by można? czyż człowiek wykształcony bez tych znikomych drobnostek, 
bawiących oczy dziecinnie, obejść się nie może? Czy ten rodzaj życia, o którym powiadają 
ich sprzęty, nie wyciąga z nich siły i nie czyni ich, czym są: lalkami drżącymi od strachu za 
każdym silniejszym wiatru powiewem? Kto z nas dwóch jest w błędzie? czy ja, co się bez 
tego obchodzę, czy on, co żyć bez nie znanych mi potrzeb nie może?
   Nim gospodarz nadszedł, usiedli w krzesłach i Aleksy poczuł, chwilę spocząwszy, że 
łatwo się było można do nich przyzwyczaić. Doktor wyciągnął się wygodnie, bez ceremonii, 
a czując się potrzebnym, daleko też okazywał się śmielszym; zresztą dla niego nie były to 
rzeczy nowe. Właśnie zabierał się już prosić o herbatę i cygaro, gdy Julian, zbudzony, wbiegł, 
zawiązując jeszcze chustkę, w rannym surduciku aksamitnym, ubrany starannie, ale blady i z 
oczyma zaczerwienionymi. Spojrzał na Aleksego i naprzód ścisnął jego rękę, cicho mu 
dziękując za przybycie, potem dosyć z góry i protekcjonalnie powitał doktora, który, 
zachowując swój tonik, umiał go z nadskakującą pogodzić grzecznością.
   — Bardzom panu wdzięczen, żeś był łaskaw przyjechać — rzekł szybko — przynajmniej 
uspokoisz mamę...
   — Ależ jakże się ma pani pułkownikowa?
   — Wczoraj, jak mi mówiono, miała jakieś silne uderzenie do głowy, potem trochę 
dreszczu i gorączki... później, z północy, już niespokojnym snem usnęła; siostra moja jest 
przy niej... jak tylko się przebudzi, kazałem dać znać o panu... Jeszcze nie mogę ochłonąć z 
przestrachu, jakim mnie to nabawiło...
   To mówiąc, zadzwonił Julian i wbiegł w pięknej liberii służący, któremu kazano podawać 
śniadanie. Aleksy w duchu powiedział sobie, że natychmiast po nim wyjedzie, nie widząc się 
wcale potrzebnym, a obawiając być poczytanym za natręta.
   — Jakżeś ty dobry i poczciwy, mój drogi Aleksy, żeś do mnie przyjechał — zawołał, 
obracając się ku niemu, Julian — obawiałem się, żebyś wprost do Żerbów nie popędził...
   — I gdyby nie ja, byłby to zrobił — rzekł doktor — ale sądząc, że pułkownikowa bardzo 
chora, namówiłem pana Drabickiego, żeby w takiej chwili swej pomocy nam nie odmawiał. 
Pan sam jeden...
   — Dzięki Bogu, mamie nie jest tak źle, o ile miarkuję — przerwał Julian — ale kolega i 
dobry przyjaciel to zawsze najmilszy gość w domu, jeszcze dla mnie, com go tak dawno nie 
widział.
   Doktor, który wszystko uważał, chcąc zbadać, jaki ich łączy stosunek, zastanowił się nad 
tym wyrażeniem. — Jak to? — spytał.
   — A tak, bo kochany kolega, mieszkając od tak dawna o miedzę ode mnie, o czym nie 
wiedziałem, nie był nawet w Karlinie; byłbym go uprzedził, alem się nie domyślał, ze dla wsi 
wyrzekł się swoich marzeń młodzieńczych.
   Greber spojrzał na obu, chciał się dobadać powodu tak długiego niewidzenia i nie 
zrozumiał go. Aleksy do reszty był onieśmielony tym, co go otaczało, i umilkł. Julian w 
karczmie na popasie, a Julian występujący jako gospodarz tego feudalnego zamczyska — 
wcale mu się różnie wydawali; pierwszy go nie odstręczał, drugi już w nim obudzał jakąś 
instynktową obawę. Biedny szlachcic potrzebował czasu, ażeby się oswoić z tym, co go 
otaczało, nie miał wprawy w to życie nowe.
   Podano nareszcie śniadanie wniesione przez kilku ze służby na ogromnych srebrnych 
tacach, podane z wykwintem i starannością domu od wieków zasposobione- go, w którym na 
wszystko były prawidła i tradycje, nawet na sposób krajania chleba, który przyniesiono 
obwinięty w białą serwetę. Tu znowu nie znany dotąd zbytek zastanowił Aleksego. Tyle tam 
było rzeczy niezrozumiałych dla niego, niewiadomego mu użytku, a widocznie na coś dla 
tych ludzi potrzebnych; tyle zagadek dla człowieka, co tylko najprostszy wyraz życia 
pojmował! Śmieszno powiedzieć, ale Aleksy wpatrywał się osłupiały w ten niezliczony dobór 
chleba, bułek, placków, placuszków, obwarzanków, nożów, nożyków, łyżek, łyżeczek, misek, 
miseczek, małych i wielkich filiżanek i szklanek, imbryków, nalewek... które zdawały się nie 
na trzy, ale na dwadzieścia przynajmniej przygotowane osób. Uśmiechnął się wreszcie, gdy 
go Julian zapytał troskliwie, czy woli herbatę szklanką, filiżanką małą czy wielką?
   — Mój drogi — rzekł — zapominasz, że do mnie to mówisz; ja piję, czym mogę, i nie 
przywykłem wcale dobierać sobie... daj mi, czym chcesz i co chcesz, to mi wszystko jedno...
   Lekarz, chcąc się niejako wyżej już cywilizowanym od pana Aleksego pokazać, poprosił 
o... szklankę...
   — A co będziecie pili? — dodał gospodarz uśmiechając się.
   — Co chcesz, kochany Julianie — odpowiedział Aleksy — nic mi nie szkodzi, a wszystko 
smakuje... zatem, co na placu to nieprzyjaciel...
   — Szczęśliwy! — szepnął Julian... wzdychając.
   — Ja proszę... o herbatę — dodał doktor, nie dozwalając zapomnieć o sobie.
   Zabrali się tedy do śniadania, a Aleksy ujrzał ze zdumieniem, jak dawnemu towarzyszowi 
wygrzewano ukropkiem filiżanki, jak przynoszono jaja miękkie, jak pilnowano jego herbaty, 
żeby chwili na samowarze nie przestała... wszystko to były dlań niezrozumiałe wykwin- ty 
popsutego wygódkami człowieka. Gdyby nie doktor, może by był nawet zapytał Aleksy 
przyjaciela o wykład niektórych tajemnic gastronomicznych, ale przytomność obcego 
wstrzymała go. Rozglądał się tymczasem po pokoju i dziwił w duchu przepychowi, który w 
mieszkaniu mężczyzny był zupełnie zbytecznym i zakrawał nawet na śmieszność. Nie 
zazdrościł Julianowi, owszem, litował się nad nim prawie, zbytek ten i zniewieściałość 
uważając za rodzaj więzów i niewoli. W epokach moralnie potężnych nigdy cywilizacja nie 
dochodziła do tego stopnia miękkości i nie przedstawiała się widomie we fraszkach, mających 
tylko za cel zniewieścienie człowieka. Wznoszono pomniki olbrzymie, wspólnymi siły 
narody całe dźwigały gmachy religijnego lub utylitarnego znaczenia, artyści rozwijali w nich 
arcydziełami uczucie piękna, rzemiosła nawet nosiły na sobie piętna sztuki, ale człowiek się 
wstydził pieścić ciało i terać swe siły na dogadzanie namiętnościom lub tworzenie nałogów 
poczwarnych. W ubogiej chałupie Greczyna lampa choć jedna i posążek przedstawiały żywioł 
artystyczny, ale nie było i u wodzów nawet zasłon, kobierców, miękkich pościałek dla 
członków, które się nużyły spoczynkiem. Pojmowano, że rycerze nie wyrastają w puchach, a 
jadło żywić  powinno ciało, nie zabijać ducha; miękkości strzeżono się jak niebezpiecznej 
trucizny, zamiast miłości życia uczono się pogardy śmierci... Dziś chwalimy się z tego, co 
nasz upadek zwiastuje: na sto wynalazków ledwie parę mają na celu istotną korzyść 
człowieka, reszta odzywa się do jego namiętności i dogadza tylko bez miary rosnącym 
potrzebom zmysłowym. Stąd ta barwa materialności, którą przybrał nasz wiek, chwalący się 
sobą i wymyślający teorie dla pokrycia swych błędów, i stąd słabość moralna ludów, które 
uwierzyły, że taki kierunek cywilizacji, przemysłu, sztuki jest właściwym i pożytecznym; stąd 
piętno mier- noty, pospolitości, materializmu, jakie nosi wszystko, co tylko stwarzamy, stąd 
nawet upadek sił w plemieniu całym, zużytym, chorym i do niczego niezdatnym.
   Duch gaśnie wszędzie, przybity, znieważony, zaparty, ustępuje ciału i schodzi z 
obumierającego świata — wszystko się bowiem dzieje w imię ciała, nie w imię ducha. Nauka 
Chrystusowa jest już tylko formą i konwencjonalnie przyjętym prawem, które szanujemy na 
pozór, ale od spełnienia go wszyscy się wzajem uwalniamy. Poganie znowu, poganie 
niebezpieczniejsi daleko od tych, których nawracali apostołowie słowem, a męczennicy krwią 
przelaną, zrzekamy się prawdy dla fałszu, którego widząc znikomość, smakujemy w jego 
słodyczy...
   Niektóre z tych myśli przesunęły się przez głowę Aleksemu, a Julian rozruszać go i 
rozweselić nie umiał, sam też, nie bardzo będąc spokojny, oddać się nie mógł przyjacielowi, 
co chwila przypominając matkę, do której posyłał bez ustanku.
   Było już około dziesiątej, rozmowa nie szła między trzema panami, cisza panowała w 
pokoju. Aleksy siedział z głową spuszczoną, gdy szmer w progu, szelest sukni kobiecej, 
obudził go z zamyślenia i prawie przestraszył. Podniósł oczy i ujrzał przed sobą 
najniespodziewańsze zjawisko — kobietę przedziwnej piękności... porwał się z krzesła i 
stanął osłupiały niemal z podziwu i zachwycenia. Łatwo mu się było domyśleć, że to była 
Anna, siostra Juliana, przychodząca z uwiadomieniem o przebudzeniu matki; gdyby 
podobieństwo rysów nie zdradzało pokrewieństwa, szlachetność i poetyczność tej postaci, 
panią by w niej uznać kazała...
   Anna o rok starszą była od brata, ale zdawała się prawie młodszą od niego, tak dziewiczy 
był wyraz jej twarzyczki, tak życie nic się jeszcze tysiącem swych boleści nie wypiętnowało 
na jej anielskim obliczu, oblanym aureolą spokoju. Rysy miała rodowe Karlińskich: oczy 
czarne, nos prześliczny, prosty, malutki, a tuż przy nim usta uśmiechnięte smutno, 
dziecinnego prawie wyrazu, naiwności pełne. Owal twarzy nieco długi, przypominał stare, 
włoskie] szkoły przedrafaelowskiej madonny; brak mu było barwy, marmurowa jednostajna 
pokrywała go bladość, ale jak z nią było jej pięknie! Ciemne jej włosy nie były jednak czarne, 
orzechowe raczej, brwi i rzęsy daleko miała silniejszej barwy, ale warkocz obfity pochylał 
nieco na ramię obciążoną głowę, a w połyskach jego, jak w brązie starym, przebijało się złoto. 
Jak Julian, Anna była istotą, którą lada silniejszy powiew wiatru mógł, zda się, rozwiać w 
powietrzu, i to, co w mężczyźnie słabością było, w niej stawało się wdziękiem, który ją 
zbliżał do ideałów poety. Brakło jej tylko dwóch lekkich skrzydełek, by uleciała z uśmiechem 
do niebios, w które patrzała z tęsknotą.
   Może sieroctwo, którego doznała w dniach przedzielających dzieciństwo od młodości, 
sieroctwo dziwne, bo mając matkę, nigdy na dłużej przytulić się pod jej skrzydła nie mogła, 
nadało jej wyraz smutku i rezygnacji cichej, spokojnej, pokornej, który zdawał się 
najwłaściwszy omglonej i powietrznej postaci, ledwie stopami dotykającej ziemi. Trudno ją 
było pojąć wesołą; nigdy też nią nie była, ale i smutek jej nie był frasunkiem ziemskim, 
znudzeniem, zniechęceniem, obrzydzeniem życia; była to jakaś tęsknota do nieśmiertelnej 
ojczyzny, do jasnych niebios i białych aniołów, coś jakby nostalgia wygnanki skazanej na 
wiekuiste mieszkanie wśród obcych i obojętnych. Było w niej coś tak anielsko-czystego i 
wielkiego, że najzepsutszy wzrok ludzki nie śmiał na nią spojrzeć z myślą grzeszną; 
przytomność jej oświecała i oczyszczała, człowiek przy niej czuł się lepszym, podniesionym, 
spokojnym, jakby go anioł uniósł skrzydły jasnymi nad ziemię. Anna była też ukochaną nie 
tylko w Karlinie od tych, co ją otaczali, ale zyskiwała serca wszystkich i wzniecała 
uwielbienie w każdym, do kogo się choć trafem zbliżyła. Dojrzała przedwcześnie, poważna, 
kierowała mimowolnie Julianem, stryjami, domem całym i wyrzekła się młodości dla 
surowych obowiązków życia, które spełniała z ofiarą chętną i całą samej siebie. Nie wiem, 
czy kiedy pomyślała nawet o sobie i przyszłości; jej szczęście było w szczęściu drugich, a 
jeśli kiedy uśmiechnęła się radośnie, to dla nich lub z nimi.
   Stanąwszy w progu panna Anna, która się nie spodziewała znaleźć u Juliana nikogo prócz 
niego i doktora, zdumiała się i zacofała, widząc obcego, kogoś tak niepozornego jak Aleksy, 
w poufałej rozmowie z bratem i w jego towarzystwie. Przyszło jej na myśl, że to być mógł 
drugi jaki nieznajomy lekarz, wezwany przez Juliana; inaczej bowiem sobie wytłumaczyć nie 
mogła tak rannego przybycia zupełnie nieznajomego, w ubraniu, w jakim się jej jeszcze nikt z 
mężczyzn nie przedstawił. Aleksy był całkiem po podróżnemu, a choć mu i w tym stroju 
dosyć było do twarzy, choć może lepiej jeszcze wydawał się w prostej odzieży człowiek 
pracy, panna Anna tak się rychło na tym poznać nie mogła. Uderzyła ją tylko pospolitość tej 
postaci pełnej siły i energii, ale na pierwszy rzut oka rażącej szorstkością pozoru i 
zaniedbaniem. Zdziwiona, zatrzymała się w progu, właśnie gdy Drabicki, skłopotany, że się 
tak nieprzyzwoicie prezentował, pochwycił się z siedzenia i stanął jak wryty, nie wiedząc, co 
się z nim stało, czując tylko, że jakieś nieziemskie zjawisko miał przed zdumionymi oczyma.
   Julian, który postrzegł, a raczej przeczuł siostrę, i doktor, który ją z daleka zobaczył, 
porwali się i podbiegli ku niej, na chwilę zostawując Aleksego w osamotnieniu dość 
przykrym: wprędce jednak przypomniał sobie Karliński towarzysza, szepnął coś siostrze na 
ucho i przedstawił go.
   — Jeden, a może jedyny, którego przyjacielem w życiu nazwać mogłem, towarzysz mój 
uniwersytecki... Aleksy Drabicki, kochana Anusiu... Winniśmy mu podziękować serdecznie, 
bo sam jeździł po pana Grebera i sądząc, że nam jeszcze w czym pomocnym być może, był 
tak łaskaw, że do Karlina z nim przybiegł; aleśmy mu winni i wymówkę, bo dawno mieszka 
tu o milę i nie dał znaku życia...
   Anna skłoniła się z lekka, zapłoniona nieco, Aleksy wymówił słów kilka niezrozumiałych 
i natychmiast zaczęto mówić o pułkownikowej.
   — Przebudziła się mama? — spytał Julian.
   — Jak się ma pani pułkownikowa?
   — Zdaje mi się, że lepiej jest jak wczoraj, ale dziś ma mocny ból głowy — odezwała się 
Anna — pytała
   o pana Grebera... może byśmy poszli do niej...
   — Chodźmy — zawołał Julian. — Ty, kochany Aleksy, odpocznij, weź jaką książkę, ja 
zaraz powrócę...
   — Dziękuję ci — odparł żywo Aleksy — widząc się niepotrzebnym, spieszę do domu, 
zawadzałbym ci, a czas mi drogi i chwile mam policzone...
   — Rad bym cię serdecznie nie puścić...
   — Niech pan zostanie — szepnęła Anna przez grzeczność.
   Aleksy się ukłonił.
   — Muszę jechać...
   To mówiąc, w chwili gdy doktor z panną Anną przodem pospieszali do pułkownikowej, 
pożegnał Juliana
   i zbiegłszy ze wschodów, siadł na bryczkę, która go czekała. Za bramą odetchnął lżej i 
uczuł się dopiero swobodniejszym; w Karlinie pierwszy raz doznał przykrego jakiegoś 
uciskającego uczucia, niewysłowionego ciężaru, od którego uczuł się dopiero wolnym, gdy 
bramę pała- cową przejechał. Śmiał się z siebie, tłumaczył to sobie różnie i obwiniał o 
dzieciństwo, ale przezwyciężyć nie mógł. Dlaczego te mury, ten przepych, bogactwo, to 
państwo, których się ani obawiać, ani im kłaniać nie miał powodu, ludzie, bez których się 
mógł obejść, takie jakieś dziwaczne zrobili na nim wrażenie obawy, niewoli, ucisku? Zwykle 
odważny i szczery, tu się czuł spętanym, a słowa marły mu na ustach i w sercu nieznana jakaś 
odzywała się bojaźliwość; czemu nie umiał być szczerze, otwarcie sobą, tak jak był w domu 
ze swymi? dlaczego silniejszym w istocie będąc, uznawał się niejako słabszym, przez to 
uczucie niewyrozumowane, które nim owładło?
   Zostawmy go rozwiązywaniu tych zagadnień, które przez drogę do domu, zstępując do 
serca swego, usiłował rozplątać, a wróćmy do Karlina.
   Pannę Annę uderzyła zarazem pełna wyrazu siły, energii i prawości postać Aleksego i 
niezwykła jej powierzchowność. Przywykła widzieć ludzi posłusznych formie jedynej, w 
jakiej świata część jej odlana, nie poznała się zrazu na młodym człowieku, ale 
nieprzyjemnego doznała wrażenia, widząc go tak odmiennym od tych, co się u niej uważali za 
normę przyzwoitości Mimo wyższości swego umysłu w pierwszej chwili oprzeć się nie 
potrafiła temu uczuciu i musiała do niego przyznać się przed bratem.
   — Gdzieżeś to, kochany Julku, odgrzebał tego oryginalnego przyjaciela? — spytała z 
uśmiechem.
   — Nie podobał ci się, kochana Anusiu?
   — Tak krótko go widziałam, że o nim sądzić nie mogę; ale przyznam ci się, że pierwsze 
wrażenie nie było korzystne; coś ma tak strasznego w sobie... jakiegoś trybuna fizjognomia... 
coś barbarzyńskiego prawie... zimno mi się zrobiło, gdym go u ciebie zobaczyła. Julian się 
rozśmiał.
   — Prawda, moja droga — rzekł — że się różni wielce od tych, których pospolicie tu 
widujemy; człowiek ubogi, pracowity... był moim dobrym towarzyszem na ławie 
akademickiej, dusza wzniosła, serce złote, energii i siły ogromnie... Dawno już gospodaruje w 
Żerbach, a nie był u nas, ceni swoją niezależność... ledwiem go nakłonił potrzebą posługi, że 
tu zajrzał, przywiózł nam sam doktora... jeździł po niego.
   Anna zastanowiła się nieco nad słowami Juliana.
   — A! jakżem mu wdzięczna... to jakiś dobry człowiek być musi, choć dziwnie w tym 
stroju wieśniaczym wygląda. Nie wiedziałam, co to znaczy ktoś taki u ciebie... przepraszam, 
żem się nie poznała na twoim przyjacielu, ale się poprawię...
   — Wątpię, moja Anusiu — rzekł Julian — on tu nie zechce przyjechać więcej...
   — Dlaczego? wszakżeśmy mu nie chybili?
   — Nie, ale dziki trochę... i boi się, byśmy go nie obałamucili my, jak nas nazywa, 
próżniacy... Biedny, ma całą rodzinę na głowie, a tak mu ten zawód gospodarza ciężyć musi 
przy jego ukształceniu umysłowym.
   — Więc to człowiek wykształcony?
   — Jedna z najlepszych głów, jakie znam, kochana Anno... a charakter! a serce! a 
wytrwałość!
   — A! jakże mi żal, żem tak źle go osądziła!
   — Nie dziwię się — odparł Julian — wy, kobiety, rzadko macie odwagę inaczej jak z 
powierzchownej skorupki sądzić człowieka, dlatego to może tyle was spotyka zawodów. 
Najmniej godni szacunku umieją się ubrać dla oka tak uczciwie! 
   To mówiąc, zbliżyli się do pokoju matki, rozmowa i chód ich cichsze się coraz stały, 
powoli otworzyli drzwi sypialni i weszli do niej, prowadząc doktora za sobą. IX
    
   Pani pułkownikowa Delrio siedziała już w fotelu przybrana nieco, bo się spodziewała 
Grebera, a choć wiek mógł był ją uczynić obojętną na to, jak się przed ludźmi pokaże, nie 
miała jeszcze odwagi, choć trochę się nie przystroiwszy, przedstawić obcemu. Pamiętała, że 
była piękną i ślady dawnych wdzięków pozostały jeszcze na jej twarzy zbladłej nieco, 
zmęczonej, nieraz podobno oblanej łzami, a zmuszającej się do uśmiechu i młodości.
   Wieku jej odgadnąć nie było można, bo go starannie ukrywała i miała jedną z tych 
szczęśliwych fizjognomii, które do jakiegoś czasu świeżo się i młodo trzymają, aż je 
gwałtowne wstrząśnienie w kilku godzinach o lat kilkanaście postarzy. Mimo cierpienia pani 
Delrio nie pozwoliła jeszcze sobie postarzeć, nie dała się zmóc przeciwności, boleściom, 
tęsknocie, które ją dotknęły. Twarz jej była znakomicie piękną i uderzała wyrazem ognia i 
zapału; wielkie czarne oczy, które chwilowo powiększało trochę gorączki, błyskały dziwnie 
wśród pożółkłej, jednobarwnej twarzy z wypalonym, niezwykłym, chorobliwym rumieńcem; 
czoło miała białe i wzniosłe, nos orli maleńki, usta z trochą dumy zaciśnięte. Na głowie jej 
obfity ciemny warkocz ledwie kilką nie dostrzeżonymi srebrzył się włosami, posiwiałymi 
zawcześnie może w godzinach cierpienia i żalu. Nie straciła nawet ani kibici, ani tego 
wdzięku, który niemoc odbiera, a rączka jej i nóżka uderzały kształtami pełnymi i 
utoczonymi, ale nie dotkniętymi jeszcze zębem czasu, jak to dawniej mówiono... Gasła 
wprawdzie przy idealnej dziewiczej piękności Anny, ale tej wdzięk był tak różny i całkiem 
duchowny, że go porównywać nawet nie było podobna do piękności pułkownikowej, w której 
dusza śladami tylko boleści się objawiała. W rysach matki, choć tajone, malowało się życie 
jej całe, wszystkie pragnienia nienasycone, doznane zawody i ten niespokój, jaki towarzyszy 
nieugaszonym jeszcze, a już zrozpaczonym namiętnościom, czysto ziemskiego pochodzenia. 
Było w niej i rozdrażnione macierzyńskie uczucie, którego zaspokoić nie mogła, i żal po 
życiu upływającym bez marzonego szczęścia, i niedosnute sny młodości przeciągnionej za 
zwykłe jej granice; obok powagi matki coś dziewiczego, coś młodego jeszcze...
   Pułkownikowa siedziała w fotelu zamyślona, z głową na ręku opartą; podniosła oczy i 
uśmiechnęła się na widok dzieci.
   — A! Julek! — zawołała — przyjechałeś? kiedyżeś przyjechał...
   — W nocy, mamo, spotkałem się z Samójłą jadącym po pana Grebera i z noclegu 
pospieszyłem tu zaraz...
   — Dziękuję ci, dziękuję — odezwała się z czułością pani Delrio — takem pragnęła ciebie 
zobaczyć... a powracać muszę...
   — Jużciż niechora...
   — Wiktor byłby o mnie niespokojny... a ta choroba... prawda doktorze, że to nic?... może 
trochę kataru?...
   — Zaraz zobaczymy — poważnie odparł lekarz, zasiadając przy pani Delrio — zaraz 
zobaczymy. — I delikatnie ujął białą jej rączkę.
   Twarz doktora wśród tego badania nic nie wyrażała; namyślał się, czy pułkownikowa 
potrzebuje być w tej chwili zdrową czy chorą, bo istotnie słabości tam nadzwyczajnej nie 
było, a Greber chciał się zastosować, wedle swego zwyczaju, ze zdaniem do potrzeby 
pacjentki... Nie spostrzegłszy nic zatrważającego, wreszcie domyślił się, że słabość musiała 
być więcej moralną jakąś pod- porą projektów niż rzeczywistym cierpieniem, i rzekł, 
potrząsając głową:
   — Jechać nie pozwolę; jest trochę gorączki, potrzeba spoczynku... czasu... zobaczymy... 
muszę się rozpatrzyć...
   Twarz pułkownikowej nieco się rozjaśniła, Greber chwycił jej wyraz przelotny i dodał:
   — Ani myśleć jechać, z tydzień potrzeba tu pozostać.
   — Poszlemy do pułkownika — rzekł Julian.
   — Ale nie piszcie, żem chora, tylko, że mnie tak... interes, wasze sprawy jakie... Anusia 
lub stryjowie wstrzymali... co chcecie...
   — Niech mama będzie spokojna... Pułkownikowa westchnęła, Greber się namarszczył,
   przystępując do ściślejszego egzaminu, a Julian z Anną, poszeptawszy coś, z sobą, wyszli 
razem z pokoju matki.
    
   X
    
   — Chodźmy do Emilka — odezwała się Anna w korytarzu — cała ta choroba mamy 
pochodzi z wczorajszego z nim widzenia się... ty wiesz, jakie on, biedny, na mamie robi 
wrażenie.. Zdaje mi się... że i on nie musi być dobrze, od wczoraj go nie widziałam.
   — Idź sama — odparł Julian — ty jedna masz jakiś wpływ na niego i władzę nad nim, ja 
idę wyprawić posłańca i będę u niego później; lepiej, gdy się tak podzielimy, dłużej kogoś 
przy sobie mieć będzie.
   To mówiąc, pocałował rękę Anny i pospieszył w przeciwną stronę, a siostra powolnym 
krokiem przez długi korytarz skierowała się ku pokojom odsuniętym, położonym na rogu 
starego zamku. Wybrano je może dla rozległego widoku, który się stąd rozciągał na całą 
okolicę, może dla usunięcia człowieka, którego zaraz pozna- my, od wszelkiego zetknięcia z 
ludźmi, od oka ludzkiego i natrętnej ciekawości.
   Panna Anna z ostrożnością otworzyła drzwi obite suknem i po cichu weszła do 
przedpokoju, w którym staruszek siwy drzemał na krześle, w okularach, z nabożną książką w 
ręku. Z powierzchowności poznać w nim było można zaraz sługę domu, przywiązanego doń 
jak do rodziny i z zupełnym poświęceniem oddającego mu resztki niedogasłego życia. Siwy, 
zgarbiony, wychudły, Antoni Miazga, wzięty do usług dworskich ze wsi za lat młodszych, 
stał się jednym z kamieni tego zamku, jego cząstką, rozbratał z rodziną własną i wyrzekł jej 
dla tych, których nałogowo pokochał. Twarz jego spokojna, męska, zamyślona, pełna była 
dobroci; zobaczywszy swoją panienkę, złożył szybko książkę, uśmiechnął się, zdjął okulary i 
pospieszył jej drzwi drugiego pokoju otworzyć. Na palcach weszła doń Anna, ale tu nie było 
nikogo. Dziwne mieszkanie nie dozwalało nawet domyśleć się, kto je zajmował: kilka 
parawanów, flaszki, lekarstwa, smutny przybór choroby i niemocy, całe je zapełniał. Dopiero 
w trzecim pokoju Anna spotkała brata, przy którego poduszkami osławionym fotelu młody 
chłopak stał na straży, zdając się z czułością i przejęciem śledzić w oczach chorego, czy jakiej 
nie potrzebował pomocy.
   Jakże wam opisać tę istotę, na którą, zwróciwszy się, oczy Anny zaszły łzą, prędko otartą 
i zagładzoną przymuszonym uśmiechem?
   Twarz jego nie dozwalała oznaczyć wieku... podobna do rysów Juliana i Anny, 
dziecinniejszą była od nich, choć starszą może, włos na niej nie porastał; oczy niebieskie 
ogromne, bez wyrazu oznaczonego, jakby obłąkane, ale łzawe i czułości pełne, najwięcej jej 
nadawały życia... Obfity włos jasny spadał na ramiona i czoło niskie, rozszerzone w 
skroniach, wydatne... Usta, których nigdy nie otworzył uśmiech wesela ni słowo od serca, bo 
biedny był głuchoniemym od urodzenia, nie zamykało też żadne uczucie; wpół otwarte, 
ukazywały rząd białych zębów, drobnych, ostrych i błyszczących. Cała twarz na pierwszy 
rzut oka wydawała nieszczęśliwą, niepełną, skazaną na życie męczarni istotę, dla której ludzie 
mają tylko łzę litości lub wstrętu. Emil, pozbawiony mowy i słuchu, oprócz tego delikatny 
był, cierpiący, drażliwy i niekiedy niepokój jego zastraszającą stawał się chorobą. Pozostał on 
w latach dwudziestu kilku dziecięciem prawie i pomimo starań siostry, matki i brata, mimo 
najpilniejszego leczenia ani sił, ani połysku myśli nie nabył. Ze wszystkich, co go otaczali, 
najlepiej znał i najuleglej słuchał jednej siostry; jej widok go uśmierzał, patrzał na nią z 
upodobaniem, zatrzymywał ją gdy wychodziła, rwał się z krzesła, do którego przykuwała go 
niemoc na wieki. Ona jedna umiała nieszczęśliwemu znaleźć zabawę, ją jedną, gdy czego 
żądała, rozumiał, a w oczach jego, gdy na nią spoglądał, na chwilę myśl nawet zdawała się 
połyskiwać. Może gdyby Emil miał siły, gdyby mu tylko brakło słuchu i mowy, ten anioł 
siostra byłaby potrafiła rozbudzić w nim duszę uśpioną; ale rzadko nieszczęśliwa istota 
podnosiła się z łóżka i zwlec mogła na nogi; najczęściej walczyła z chorobą okropną, po 
której przystępach na długo pozostawała bezwładną, i dzikim tylko jękiem zwierzęcym 
przerażała tych, co się jej poświęcili.
   Gdy Anna weszła, gdy ją Emil zobaczył, oczy jego uśmiechnęły się do niej, wyciągnął 
ręce, zadrżał i począł ją wabić ku sobie. Dziwny głos, do którego przywyknąć było potrzeba, 
żeby go słyszeć bez wzdrygnienia, wyrwał się z ust jego... Anna zbliżyła się i z lekka 
pocałowała go w głowę. Przymknął oczy... otworzył je po chwili i uśmiechnął się, jakby jej 
dziękował.
   W takim stanie zostawał najstarszy z rodziny Kar- lińskich, i nie dziw, że ilekroć 
przyjeżdżała matka i widzieć go zapragnęła, serce jej boleścią się zakrwawiało na widok 
dziecięcia, które wolałaby widzieć w grobie, niżeli skazane na taki byt zwierzęcy, z którego 
boleść tylko rozbudzić go mogła... Starania siostry, brata, poczciwych sług, a mianowicie 
Antoniego Miazgi, co się całkowicie Emila usłudze poświęcił, nie opuszczały chorego nigdy, 
ale niewielką ulgą dlań były. Żył, cudem wytrzymywał napady choroby, niekiedy odzyskiwał 
siły, rozwijał się i śmierć, którą by błogosławić było potrzeba, nie zdawała się bliska, 
owszem, lekarze zapewniali, że w tym stanie długo żyć może. Brat i siostra musieli nad nim 
czuwać nieustannie i życie ich, przykute do tej bezmyślnej istoty, zatruwało się goryczą 
codzienną. Anna tylko nie westchnęła nigdy na ciężki obowiązek, spełniała go niemal z 
zapałem i uwalniała, o ile mogła, Juliana od widoku nieszczęśliwego, który go zawsze 
zachmurzał. Długie nieraz godziny spędzała przy łóżku Emila, usiłując wlać weń pojęcia, 
które by stan jego osłodziły, starając się wytłumaczyć mu byt, świat, otaczających ludzi i 
rodzinę. Ale praca to była napróżna, Emil nie powstał do życia. Niekiedy w oczach jego 
pałała jakaś iskierka, usilnie starały się one pochwycić i zrozumieć znaki, które mu dawała 
siostra, i po tym wysiłku niespokój tylko i rozdrażnienie następowało. Kilka tylko osób znał i 
słuchał: starego Antoniego, który tak się wcielił w panicza swego, że nie tylko ruch jego 
każdy, ale to, czego mu było potrzeba, przewidywał zawcześnie, Annę, co go uspokajała w 
chwilach najgwałtowniejszych przystępów szału, Juliana, na którego patrzał z obawą, i matkę, 
która na nim przykre i wstrętliwe robiła wrażenie. Bytność jej zawsze pogarszała stan jego, 
niczym się jej ująć nie dawał, nie dozwalał zbliżyć się do siebie, co nieszczęśliwą kobietę 
zawsze prawie o chorobę przyprawiało...
   Władze, których brakło ułomnej tej istocie, całą swą nie zużytą siłą przeszły w organa 
wzroku i w nie znany nam zmysł, który można było nazwać przeczuciem. Największą 
rozkoszą dla chorego było patrzeć na świat przez okno, na niebo, na słońce i gwiazdy; bawiły 
go świetne barwy i błyskotki, lubił obrazki i niekiedy całe dnie spokojny się w nie wpatrywał. 
Zmysł przeczucia, do którego już wszyscy byli przywykli, zadziwiający był w biednym 
głuchoniemym; gdy Anna przyjść miała, słudzy poznawali to wcześnie po zwróconej głowie 
Emila, która się do drzwi pochylała, po uśmiechu i błysku oczów jego... gdy Anna była 
cierpiącą, chorował... za przybyciem matki, nim ją nawet zobaczył, rwał się niespokojny i 
jeśli mógł  wstać, biegł i chował się po kątach... Tak przeczuwał zawcześnie wszystko, co go 
dotknąć mogło, i nikt już nie zdumiewał się tej dziwnej władzy, która brak innych 
zastępowała w Emilu.
   Drażliwy był nadzwyczajnie na zmiany, jakim ulegała natura, niepokoił się przed burzą, 
weselszy był w czasie pogody, miotał się, gdy wyły wiatry i szalało na dworze. Zima zwykle 
była mu najtrudniejszą do przebycia; latem najlepiej lubił żyć na odkrytym powietrzu i śmiał 
się, jak zwierzątko podskakując, gdy go wyprowadzano. Stary Antoni i młodszy pomocnik 
jego zwykle wychodzili z nim do parku i tam na ustroniu, w cieniu, wśród kwiatów całe dnie 
z nim spędzali. Emil, zapatrzywszy się w niebo, idąc okiem za chmurami, uśmiechając się do 
nich, zapominał wszystkiego i ciężko było nieraz zwrócić go do domu, zwłaszcza jeśli 
wschodzącego doczekał księżyca, za którym śledził po niebie ze szczególną namiętnością, 
gniewając się na chmury, które go zasłaniały... rwąc się ku niemu i wyciągając ręce...
   W takim to stanie był najstarszy z rodziny Karlińskich, i łatwo pojąć, jaką żałobą okrywał 
dom, w którym jego choroba i niedołęstwo były chlebem powszednim, widokiem i myślą 
codzienną. XI
    
   Gdy w Karlinie troskliwie chodzą około chorej, doznanym wczoraj wrażeniem dotkniętej, 
Aleksy tymczasem spieszy do Żerbów, zadumany, nierad z siebie, po raz pierwszy 
przerwawszy jednostajny bieg zajęć swoich, do których nałogowo chciał się wciągnąć — 
tymi odwiedzinami, co jak sen dziwaczny snują mu się po głowie. Zajrzał tylko w świat inny i 
niżej się znowu zobaczył niż przedtem... dostatek Karlińskich dał mu uczuć jego ubóstwo 
dotkliwiej, ich położenie towarzyskie zepchnęło go i upokorzyło; duma nie dozwala pobratać 
się z Julianem, ku któremu ciągnie go serce... i smutno... smutniej niż kiedy. Wszystkie 
pragnienia młodości, które był przybił pracą i milczeć im kazał, podniosły głosy wrzawliwe. 
Ale otóż i Żerby, i słomiana strzecha, i ciężka rzeczywistość... Aleksy otrząsł się, wymężniał, 
przypomniał obowiązki, uspokoił.
   Drobna na pozór okoliczność przyczyniła się także do oderwania go niebezpiecznemu 
marzeniu. Parfen, który z nim jechał, w miarę zbliżania się do domu tak weselał, tak się 
rozpromieniał i rozgadywał, nie mogąc już uczuć swoich w sobie powstrzymać, że i swego 
pana rozruszać potrafił. Był on z Aleksym na stopie przyzwoitej poufałości; pan nie bronił mu 
nigdy być człowiekiem i myśli swojej wyrażać głośno; toteż i teraz chłopak, zobaczywszy 
Żerby, popędzając koniki, dał panu naukę mimowolnie, spowiadając się z tego, co widział w 
Karlinie.
   — Ot i Żerby nasze — zawołał — no! chwała Bogu... a to nigdzie tak jak w domu, proszę 
pana... E! mnie się tam nie podobało.
   — Czemuż ci się nie podobało?
   — Albo ja wiem — odparł Parfen, ruszając ramionami — u nas lepiej! Tam to wielkie 
państwo... aż strach... i dobrzy, słyszę, panowie, ale to ludzi nie widzi i nie rozumie, do nich 
nie dostąpić; ot, sam gadałem z gospodarzem ze wsi, co trzy dni już stoi w bramie, chcąc pana 
zobaczyć i z nim pogadać... A cóż! pan go pewnie odeszle do komisarza, a komisarz do 
ekonoma, na którego przyszedł się skarżyć.:. A te lokaje, to gorzej panów; ledwie to 
siermięgę zrzuciło, już lacha udaje, ta i gorzej pana się dmie... U nas dwór i wieś to jakby 
jedno, a tu w zamku inszy naród... ani pogadać z nimi, ani pożalić się... wolę ja Żerby...
   Aleksy nic nie odpowiedział, ale głębiej niż Parfen zrozumiał słowa człowieka, który 
wrażenia swego nie potrafił wytłumaczyć. W istocie, między tym zamkiem a wioską a ludem, 
między nim a szlachtą nawet nie było żadnego związku, żadnej sympatii, żadnego ze starych 
węzłów, co ich łączyły; rodzina Karlińskich stanęła przed oczami jego we właściwym świetle, 
w odosobnieniu, na którą skazywały ją obyczaje, cudzoziemszczyzna i ta chorobliwa 
cywilizacja martwa, co na rozerwaniu z światem otaczającym zasadza wyższość swoją. Ci 
ludzie byli narodem w narodzie dobrowolnie odosobnionym, kastą żyjącą w kółku własnym, 
obcą wszystkiemu, co się wkoło nich działo, i żywot mającą odrębny. A jednak powstali i 
wyrośli z łona tego ludu, z którym się tak daleko rozeszli na rozstajach życia; byli 
przewodnikami, wodzami, reprezentantami potrzeb, myślą, mózgiem i prawicą tych, których 
powolnie się zaparli. Stąd dziwne i fałszywe położenie, stąd nieustanne starcia i uczucia 
nieprzyjaźne, które się z nich dobywały... Społeczność, jak człowiek chory, instynktowo się 
miota, gdy który z jej organów odmawia posługi, do której jest stworzony. Zapiera się go, 
czując w nim obcego, i usiłuje brak ten zastąpić nowym żywiołem.
   Uczucie zazdrości, które mimowolnie zajęło serce Aleksego, ustąpiło miejsca 
politowaniu; zmierzył poło- żenie ich i swoje i pojął, że był częścią żywotną towarzystwa, 
którego tamci byli organem umarłym. Przyszła mu na myśl smutna twarz Juliana, jego 
bojaźliwość chorobliwa, to, co mówił o położeniu swym, i Aleksy z uśmiechem znowu 
powitał maleńki domek, ukazujący mu się zza zielonych gałęzi.
   Żerby graniczyły z włością Karlina, wieś ta nawet należała niegdyś podobno do rodziny 
Karlińskich; ale nabyta przez ubogiego szlachcica, rozdzieliła się na kilka części. Na 
dwadzieścia kilka chat włościańskich było tu sześciu posiadaczy, a jednym z najuboższych 
Aleksy i jego rodzeństwo.
   Drabiccy mieli tylko trzech chłopków, piętnaście dusz, mówiąc stylem urzędowym, do 
tego kawałek pola, po trzydzieści morgów w zmianę, kawał dobrej ogrodowej sianożęci, 
trochę lasu, jakąś cząstkę we wspólnej arendzie i młynie i najstarszą sadybę we wsi, ocienioną 
lipami, otoczoną sadem, wyglądającą wcale poważnie. Na to mienie tak maluczkie, Aleksy, 
matka i trzech młodszych braci! A jednak rządny i pracowity nasz chłopak wiódł tak dobrze 
gospodarstwo, matka ze swej strony tak skąpiła i oszczędzała, że im chleba nie brakło, a co 
dziwniej, długów, niewypłat skarbowi i zaległości nie znali. Sąsiedzi, bogatsi daleko we 
włościan i ziemię, zapatrywali się z zazdrością na powodzenie Drabickich i nie chcąc się 
uznać nieudolnymi do zarządu, przypisywali je zawsze szczęśliwym jakimś przypadkom. 
Nareszcie zaczęli utrzymywać wszyscy zgodnie, że Aleksy miał najlepszy kawał ziemi, że 
część jego, przywiązana do starego dworu, w najkorzystniejszym była położeniu i usiłowali ją 
nabyć nawet, ale Drabiccy sprzedawać jej nie myśleli... Jeden ze współposiadaczy Żerbów 
wyprowadził ich z tego błędu: cząstka jego uważała się za najgorszą, nic mu prawie nie 
przynosiła, a że miał większą posiadłość o mil kilka, puścił ją dzierżawą Aleksemu; ten na 
niej pogospodarowawszy, zdumionym sąsiadom pokazał, że nie tyle stanowi majątek sam, 
który jest materiałem tylko, co ożywiająca go praca. Pola odłogiem leżące rodzić poczęły, 
szlachcic się połakomił i dzierżawę odebrał; w rok znowu nic nie miał z cząstki i powrócił ją 
Drabickiemu. Nie chcąc mu przyznać więcej, wszyscy powiedzieli sobie — pan Aleksy ma 
szczęście! i tak z tym szczęściem pozostał.
   Okupywał je też niezmordowaną, wytrwałą i rozumną pracą; to, co przedsiębrał, robił nie 
na los i traf, ale z wyrozumowaniem i znajomością rzeczy, nie szczędził siebie, nikim się nie 
wyręczał, niczym się nie zrażał, nikomu zbić się z tropu nie dawał i choć mu niejeden 
zazdrościł, nie miał nieprzyjaciół, bo niechęć nawet życzliwością płacić umiał i nią rozbrajał 
najzaciętszych.
   Stary dwór, w którym mieszkali Drabiccy, położony był na końcu wioski; trzy chatki 
włościańskie, do niego należące, stały tuż przez ulicę tylko. Obszerny sad i wygodne, choć 
nieco podupadłe, otaczały go zabudowania. Aleksemu nie stało na nowe, ale jakie miał, 
podtrzymywać umiał. Sam dom był w istocie budową może stuletnią, ale w początku 
postawiony z dobrego drzewa, mocno i starannie, trzymał się jeszcze, powoli osiadając w 
ziemię. Wysoki dach, ganek o czterech słupach, długie a wąskie okna, poważną staroświecką 
nadawały mu fizjognomię, a otaczające go drzewa osłaniały zewsząd od natrętnych oczu. 
Przed nim obszerny dosyć, ze studnią najlepszą we wsi, dziedziniec, oficynka, stajnie, loch i 
czego do gospodarstwa potrzeba; wszędzie płoty porządne, drzewa nie pouszkadzane i 
nigdzie smutnych zwiastunów ruiny, rumowisk, gruzów i łomów. Znać było wszędzie rękę, 
co ładu pilnowała... ale za to nigdzie starania o wdzięk, o zabawę oka, bo na to czasu nie było 
w Żerbach: koryta na środku podwórka przy studni dla trzody, sznury z bielizną od starej lipy 
do żurawia, na płotach hładysze i garnki, w ganku zapomniane necułki i ceberki... wrota 
staroświeckie, słomianym pokryte daszkiem, sam dwór poszyty snopkami, choć dawniej miał 
dach gontowy... na przysionku dosyć szyb powybijanych i powstawianych nieforemnie. 
Flamandzki pejzażysta byłby sobie upodobał ten dziedzińczyk z mnóstwem malowniczych 
szczegółów, ugrupowanych szczęśliwie, ożywiony w ciągu dnia drobiem, chlewnią, bydłem i 
końmi, osłoniony zewsząd drzewy i dzikimi kwiaty; ale przywykły do wytworności człowiek 
ze świata innego, ze świata zabawy i spoczynku, odwróciłby się ze wstrętem od gwarliwej tej 
zagrody, na którą trudno było zajechać większym powozem i stadem koni.
   Aleksy, zbliżając się do dworu, wysiadł z bryczki i wstąpił do chaty Tywona, dowiedzieć 
się, co w polu robią; tymczasem Parfen pobiegł do stajni, bo mu pilno było do dworu, a jak 
tylko konie zobaczyła w dziedzińcu, pani Drabicka wybiegła się dowiedzieć o synu, o którego 
już była niespokojną. Za nią wyskoczyli chłopcy i służące i z ganku ozwały się głosy 
niecierpliwe:
   — A gdzie panicz? a gdzie Aleksy?
   Prawie w tej samej chwili gospodarz, nie zastawszy Tywona w domu, wbiegł w bramę i 
sam się ukazał na dziedzińcu. Naówczas i bracia, i matka, i stary Kurta wyszli wszyscy 
przeciwko niemu z niepokojem i radością.
   — Cóżeś tak długo bawił? — zapytała pani Drabicka.
   — Zaraz, zaraz, opowiem, gdzie byłem i co mnie wstrzymało — odpowiedział młody 
człowiek, całując rękę matki, ściskając braci, witając się z psem, który wszystkich rozpychał, 
o swoją dopominając się cząstkę.
   Pani Drabicka, matka Aleksego, była niemłodą już kobietą, na której twarzy, dosyć 
pospolitej i niepięknej, praca i strapienia zatarły wszelki wdzięk, jaki mieć mogła w młodości. 
Wielka tylko energia i siła duszy zachowały się na obliczu pokrytym ogorzelizną i 
marszczkami. Była to jedna z tych twarzy, które nic nie mówią zrazu, w które się wpatrzeć 
potrzeba, by w nich charakter wyczytać; których rysy zapominają się łatwo, a całość tkwi 
jednak w pamięci. Włos już siwiejący otaczał skroń sfałdowaną i żółtą, oczy wielkie, ciemne 
miały wiele bystrości i rozumu, całość raczej surową była niż miłą, ale usta i wyraz ich pełen 
dobroci łagodził nieco znaczenie rysów obleczonych smutkiem zarazem i powagą. Nie 
pociągała ona na pierwszy rzut oka ani starała się być miłą, ale poznawszy ją bliżej, 
wiedziałeś, że na serce jej rachować było można. Czułą też nie była, ale czuć umiała głęboko. 
Jak wszyscy prawie ubodzy, w zapasach z losem i ludźmi, niełatwo wierzyła: pierwszym jej 
poruszeniem była może nieufność i obawa, ale gdy raz przemogło się to wrażenie, otwierało 
się serce miłością chrześcijańską, czynną i wielką.
   Kobietę tę potrzeba było znać blisko, widzieć ją co dzień, aby ją ocenić; obcy zwykle się 
na niej nie poznawali.
   W pożyciu codziennym była to przede wszystkim matka rodziny i gospodyni, niekiedy 
nawet za surowa, za mało pobłażająca, ale prosto iść umiejąca do celu, który widziała jasno i 
zdrowo. Gderliwa, gadatliwa, nie pochlebiając nikomu, robiła sobie nieprzyjaciół słowem 
zbyt szczerym, a jednak z dobrego pochodzącym serca; obrażona, śmiała się i nie pamiętała 
urazy, gotową będąc z pomocą nieprzyjacielowi, ale mu znowu gorzkiej nie oszczędzając 
prawdy. Dzieci obawiały się jej i kochały ją zarazem; z między nich serce jej wyróżniało 
tylko Aleksego, bo na nim i dla reszty budowała przyszłość; tu stosunek matki do dziecięcia 
zmienił się prawie, tak w nim szanowała głowę domu i gospodarza; wszakże jeśli najstarszy 
pobłądził wedle jej przekona- nia, nie wahała się mu powiedzieć, co myślała, nie dobierając 
wyrazów na obwinięcie potrzebnej nauki.
   Trzej bracia Aleksego, z których najstarszy kończył szkoły, a najmłodszy je poczynał, 
dorodne chłopaki, wychowane surowo i po męsku, i do siebie, i do niego wszyscy byli 
podobni. Nie odznaczała ich ani piękność rysów twarzy, ani szlachetność postawy, ale 
zbudowani byli silnie, zdrowi, weseli i z oczów ich patrzało nieleniwe pojęcie, dobrze 
wróżąca ciekawość.
   — No! gadajże gdzieżeś to bywał, Aleksy? — zawołała pani Drabicka — ja się ciebie 
jeszcze wczoraj spodziewałam, choć to deszcz lał, aleś ty nie piecuch, żebyś się zląkł, kiedy ci 
trochę za kołnierz naciecze! A tu dziś bez ciebie poszli kopy rozstawiać, licho wie co porobią, 
i pszenica przepaść gotowa, jak porośnie!
   — Zaraz, zaraz, matuniu — rzekł Aleksy — już do Tywona wstępowałem i na pole 
pojadę, kazałem sobie konia kulbaczyć... Ludzie wyszli od dawna... nie ma się czego 
obawiać, bierze się na pogodę.
   — A, wierz ty tej pogodzie! ja wolę pszenicę w stodole, to pewniejsze... I cóż to ciebie tak 
wstrzymało?...
   — Naprzód jarmark — odpowiedział Aleksy, wchodząc do domu — a potem...
   — A potem? — podchwyciła matka.
   — Dziwny przypadek!
   — Przypadek! — powtórzyli bracia i matka, obstępując Aleksego — miałeś przypadek?...
   — Nie wiem, jak to nazwać, spotkanie... Zajechałem był na wieczór do karczmy 
traktowej, żeby trochę koniom wypocząć i choć deszcz lał, mieliśmy z Parfenem ruszać dalej, 
gdy trafem nadjechał mój dawny znajomy i towarzysz uniwersytecki, pan Julian Karliński.
   — Karliński! — wykrzyknęła matka — z Karlina! doprawdy! i cóż?
   — Naturalnie, gdyśmy się poznali, nie chciał mnie puścić, musiałem z nim nocować... 
Tymczasem przyjechał posłaniec, że matka jego...
   — Pułkownikowa?
   — Tak, pani Delrio, zachorowała; pojechałem po Grebera, zawiozłem go do Karlina i 
stamtąd dopiero tu powracam.
   Matka bacznie spojrzała w oczy synowi, który się mimowolnie zarumienił, i pokiwała 
głową.
   — Otóż masz! — zawołała, ruszając ramionami — wpadliśmy w tę łapkę, której tak 
długo unikaliśmy... darmo ci odradzałam, żebyś się temu paniczykowi nie przypominał i 
stosunków nie odnawiał; los chciał inaczej... Cóż robić! cóż robić! ale to mnie martwi! 
Pewnie musiał być grzeczny, chwycił Aleksego za serce, ot, i gotowa z zamkiem przyjaźń, a 
to dla nas, szlachty ubogiej, nie do rzeczy...
   — Moja matuniu — odparł, trochę dotknięty wymówkami, Aleksy — mógłżem zrobić 
inaczej, godziłoż się uciekać lub odpowiedzieć obojętnością na przyjaźń szczerą, jaką ma dla 
mnie?
   — A na co tobie ta pańska przyjaźń? — ofuknęła się pani Drabicka — po co? po co? 
Głowę ci tylko obałamuci, na wydatki niepotrzebne narazi, rozpróżnujesz się, rozjeździsz 
albo on tu ciągle zaglądać będzie i truć nam czas daremnie... Już powiadam ci, że tego nie 
lubię... co prawda, to prawda...
   — Moja droga matko — odpowiedział szybko Aleksy, całując ją w rękę — naprzód, 
stosunków tych, choć-em ich może pożądał, choć za nimi tęskniłem, nie starałem się 
odnowić; po wtóre stało się to przypadkiem, a dziś jeszcze nie idzie za tym, żebyśmy żyć z 
sobą mieli, choć biedny Julian bardzo tego zdaje się pragnąć... a to tak dobry człowiek!
   — Dobry człowiek... wszyscy oni dobrzy ludzie, choć do rany przyłożyć — odezwała się 
matka — ale nam nie żyć z nimi; oni ani czasu, ani pieniędzy nie umieją cenić, my się przy 
nich popsujemy, a oni nie poprawią. Żyjmy ze swymi...
   — I owszem, matko kochana, żyjmy ze swymi — odpowiedział Aleksy — ale jakże mam 
począć? radź mi, będę chętnie posłusznym, nie tęsknię za innym światem...
   — O już to bałamucisz, kochanku — zawołała matka — niby ja tego nie rozumiem, że ty 
musisz, mądrzejszym będąc od nas, wydzierać się do tych, co ciebie lepiej pojmą i którym 
głową równym jesteś... ale nie myśl, żebym ja znowu przez miłość własną przykuć cię chciała 
do naszej strzechy słomianej. Dla ciebie ja to robię, że cię wstrzymuję... nic tam prócz 
utrapienia nie zyskasz... Choćbyś był nie wiem jak mądry, choćbyś im był równy sercem i 
głową, nigdy tam ani szczerej przyjaźni, ani braterstwa i równości nie znajdziesz; bawić ich 
będziesz musiał, służyć im, poświęcać się dla nich, a za to, gdy czas będą mieli i nikogo 
lepszego nie znajdą, uśmiechną ci się czasem z daleka, kiedy ich nikt nie zobaczy. Wierzaj 
mi, wierzaj... poświęcą cię potem lada błaznowi z uperfumowaną główką i tytulikiem 
podrobionym...
   — Kochana matko, wszystko widzisz czarno... ależ znowu ja nie myślę nabijać się 
nikomu, nawet Julianowi...
   — Co to gadać! stało się, nie ma co narzekać, tylko ci powiem szczerze, żem temu wcale 
nierada... Darmo, Julian tu przyjedzie, bo się nudzi, ciebie pociągnie, poznasz się tam z 
innymi, będziesz musiał jeździć, będziemy musieli przyjmować i rady gospodarstwu nie dasz, 
i dom ci obrzydnie, bo się do pańskich wygódek nałożysz! A to tak łatwo! Ale gadajże mi 
choć, jak to było?
   Otoczono go kołem i Aleksy z najdrobniejszymi szczegółami opowiadać musiał i 
spotkanie w karczmie, i rozmowę swoją z Julianem, i przyjęcie na zamku. Nie pominął 
widzenia Anny, nie taił się z wrażeniem, jakie na nim bytność u Karlińskich zrobiła, słowem, 
wyspowiadał się szczerze, a matka smutnie tylko, słuchając go, poruszała głową, ale już nic 
więcej nie powiedziała. Przyprowadzono bułanka przed ganek osiodłanego, brat drugi naparł 
się jechać z Aleksym w pole na małym koniku, którego Parfen mu zaraz podał, i pani 
Drabicka, obu ich wyprawiwszy do gospodarstwa, sama poszła pochmurna do swoich 
zwykłych zatrudnień.
    
   XII
    
   Już od dni kilku bawiła w Karlinie pani Delrio, a stan się jej nie polepszał; posłano, dając 
znać pułkownikowi, który, uspokojony, nie pospieszył do żony; doktor Greber wciąż bawił 
jeszcze, środkami antynerwowymi łagodząc rozdrażnienie biednej kobiety; ale te niewiele 
skutkowały. Anna i Julian wciąż siedzieli przy matce nieodstępnie, a ilekroć które z nich 
oddalić się musiało, smutek pułkownikowej powiększał się do tego stopnia, że ją, wracając, 
we łzach zastawali. Wedle zwyczaju ściśle zachowywanego w Karlinie, chociaż Julian 
przykazał surowo, żeby prezesowi Karlińskiemu o przybyciu pułkownikowej znać nie 
dawano, trzeciego dnia ktoś potajemnie mu oznajmił o tym i pan prezes zaraz przyjechał, jak 
zwykle rachując na to, że przytomność jego dostateczną będzie na przyspieszenie wyjazdu 
pani Delrio.
   Pierwszy to raz może odwiedziny stryja, którego kochali Julian i Anna, poświęcenie jego 
dla siebie umiejąc ocenić, przykre im były prawie, rozumieli ich znaczenie, a stan matki 
trwożył dzieci nie bez przyczyny. Chociaż stryj Paweł najgrzeczniejszy był dla dawnej 
bratowej, choć między nimi nigdy do ostrzejszego tłumaczenia i wymówek nie przyszło, on i 
ona nienawidzili się wzajemnie; Paweł czuł do niej żal za brata i darować nie mógł 
powtórnego zamążpójścia; ona widziała w nim cień nienawistnego męża i prześladowcę, 
który jej odebrał dzieci, nie chcąc zawierzyć sercu macierzyńskiemu. Pan Paweł był nadto 
grzeczny i zbyt wysoko godność swą cenił, by się miał na eksplikacje narazić lub otwarcie 
okazać nieprzyjaźnym, ale rodzaj nawet grzeczności, z jaką był dla pułkownikowej, zimnej, 
wyrachowanej, prawie przesadzonej, wielkie miał znaczenie, na którym omylić się nie mogła. 
Nigdy nie powiedzieli sobie, co czuli, ale na chwilę nie łudzili się, żeby wstręt i niechęć ta 
przezwyciężone być mogły.
   Prezesowi dosyć było przyjechać do Karlina, żeby przybyciem swoim pułkownikowę 
wypędzić; nigdy też dłużej trzech dni zabawić jej nie dał u dzieci, a gdy te do matki 
pojechały, w parę dni zwykle sam po nie się stawił. To odciąganie Juliana i Anny od matki 
nadto było krzywdzące dla niej, by ją do reszty na prezesa nie rozgniewało, ale cierpieć 
musiała i znosić po cichu to prześladowanie, do którego po części słuszne miał prezes 
powody.
   Prezes, jak z twarzy, tak z charakteru, wielce przypominał nieboszczyka chorążyca, od 
którego tylko o rok był młodszym; wychowanie usposobiło go do tych samych losów, a 
skłonności tylko nieco je odmieniły. Cudzoziemiec jak tamten, Francuz przede wszystkim, 
wielki wielbiciel cywilizacji Zachodu, starał się zetrzeć z siebie, jak zmazę grzechu 
pierworodnego, wszelki ślad i piętno pochodzenia; uczynił się obywatelem świata, 
Europejczykiem, wstydził niemal obyczajów domowych i przeszłości nie lubił. Podróżował 
wiele, pamiętał dużo, głowę miał otwartą, ale hołdował zdaniu wieku i klękał przed pozorem 
prawdy, krążącym w wyższej towarzystwa sferze, powtarzając ulegle, co gdzieś za pewnik 
przyjęte zostało. Dla nadania sobie tej barwy kosmopolity zrzekał się sądu, indywidualności 
swojej, samoistniejszego życia. Nie prędzej wychodził z oczywistego błędu, aż wszyscy się 
już z niego otrzęśli; wówczas i on, za tłumem idąc, zwracał się na drogę nową.
   Lubiąc świat i wszystkie jego próżności, życie, zabawy, rozrywki, próżnowanie, pan 
Paweł miał więcej jedną namiętnością od brata: był próżny i dumny, potrzebował znaczenia i 
starał się o nie, szukając go w urzędach, w dekoracjach, w stopniach hierarchii służbowej. To 
przynajmniej miało tę dobrą stronę, że pan Paweł brał udział w życiu czynnym i nie odcinał 
się od niego, owszem, usiłował w nim zająć stanowisko jak najokazalsze. Jakkolwiek formy 
miał najgrzeczniejsze i wielce powabne, w obejściu z ludźmi był pobłażający, serce miał 
poczciwe i dobre, duma, która się na wierzch przez to wszystko przebijała, zrażała ku niemu i 
czyniła go prawie śmiesznym.
   Stopniami idąc od powiatowego marszałka, pan Paweł starał się o prezesostwo, które 
otrzymał, a dziś był w trakcie ubiegania się o marszałkostwo gubernskie, cel życzeń i 
pragnień tajemnych, których dlatego tylko nie zdradzał, że osiągnienia ich nie był pewnym. 
Zabiegi jego, zresztą uczciwe, ograniczały się jednaniem sobie przyjaciół między osobami 
jakikolwiek wpływ posiadającymi. Nie pominął on żadnych imienin znaczniejszych w 
guberni osób, żadnego balu w mieście, przyczyniał się do wszystkich przyjęć uroczystych, 
kilka razy do roku pędził pocztą z powinszowaniami stopni i krzyżów, słowem, starał się być 
jak najlepiej widzianym, szlachtę ujmując popularnością, aby ją do wyboru nakłonić. Dom 
jego, ustawicznie otwarty, okazywał, że przyszły wysoki urzędnik nie szczędziłby kosztu na 
okazałe reprezentowanie szlachty; gorliwe wstawianie się w interesie każdego przekonywało, 
że obowiązku opieki i pośrednictwa dopełniać będzie serdecznie... Ale! ale! niestety! daleko 
mu było jeszcze do tego pożądanego munduru i tytułu; a nikt mu tyle nie szkodził, co 
pułkownik Delrio, który z nim będąc na zimnej grzeczności, z żoną podzielał nienawiść ku 
prezesowi.
   Prezes mógł mieć lat pięćdziesiąt, niektórzy dawali mu nawet więcej, ale na twarzy jego 
nie widać było tego wieku: świeży był, czerstwy, bardzo przystojny jeszcze i trochę tylko 
łysy. Słusznego wzrostu, suchy, wysmukły, dobrze się ubierając, postawę miał tak szykowną, 
że z dala na młodzieńca wyglądał. Trochę też może nadto pamiętał o tym, że był piękny, a za 
mało że nim być przestał... ubierał się wytwornie, gonił za modą i choć żonaty, przy 
kobietach nazbyt był galantem.
   W pierwszej jeszcze gorączce młodości, dość nierozważnie ożenił się był pan prezes z 
kobietą bardzo piękną, rozwódką czy wdową po jakimś generale, Niemką, kobietą 
europejskich jak on salonów, która kraju ani pojąć, ani do niego się przyzwyczaić nie mogła. 
Pani von Dragen nie przyniosła mu nic w posagu prócz ślicznej, wybielonej i wyróżowanej 
twarzyczki, którą wprędce róż i bielidło zniszczyło, nerwów, spazmów, niepomiarkowanej 
potrzeby bawienia się i wielkiego talentu na arfie, na której grając, miała zręczność ślicznymi 
pochwalić się rączkami. Równego z prezesem wieku, postarzała się daleko prędzej od niego, 
co ją naturalnie w najgorszy wprawiało humor, i kaprysiła, jeśli siedziała w domu, do czego 
już przywykł pan Paweł tak, że nawet na to nie zważał. Co roku niemal jeździła do wód, do 
morza, do powietrza, do słońca, szukając roztargnienia po całym świecie, a nigdzie nic prócz 
ziewania nie znajdując. Dzieci nie mieli wcale i to jeszcze ich nieszczęśliwszymi czyniło 
oboje; prezes wszakże, jak skoro jejmość wyprawił z domu, humor odzyskiwał i kawalerskie 
swobodne wiódł życie... Uczucia nie zużyte w sercu jego wszystkie się przelały na dzieci 
brata Jana, na Annę szczególnie]; był ich opiekunem wraz z Atanazym, drugim bratem 
chorążyca, i cały się im poświęcił. Mieszkając niedaleko, w Zagórzu, nie spuszczał ich z oka, 
czuwał, troskał się, zarządzał majątkiem, pomagał w interesach i kochał ich jak własne dzieci, 
kochał ich jeszcze całą nienawiścią, jaką miał ku pułkownikowej, starając się im zastąpić 
matkę, której przystępu bronił do Anny i Juliana.
   Jak Anna była właściwie duszą Karlina, tak prezes w mm gospodarzem; Julian robił, co 
chciał i ile chciał, nikt mu się nie sprzeciwiał, nikt nim nie kierował; ale prezes, 
praktyczniejszy, pracowitszy, czuwał zawsze i nie dając czuć tego, że radzi lub pomaga, 
oszczędzając miłość własną słabego Juliana, zostawując mu nawet wszelką zasługę, umiał tak 
posiłkować mu, że Julian mimo wstrętu do pracy i interesów rządził się bardzo dobrze. 
Powodzenie to dziwiło go i zachęcało, nie miał wygórowanej zarozumiałości, chętnie by był 
się uznał niezdatnym, żeby mu pozwolono próżnować, a prezes tego nie dopuszczał.
   Nic nie powiedziano pułkownikowej o przyjeździe prezesa, ale że to był trzeci czy 
czwarty dzień pobytu jej w Karlinie, przeczuwała go już niespokojna. Julian z Anną, jak tylko 
dojrzeli kocz pana Pawła, porozumieli się wzrokiem i brat powoli wysunął się z pokoju. 
Zastał już prezesa chodzącego po salonie i szukającego zwierciadeł, w których by mógł 
włosy, suknie i cały swój strój poprawić, bo o to dbał nadzwyczajnie.
   — A! kochanego stryjaszka!
   — A! kochanego bratanka! — z uśmiechem powitał go pan Paweł. — Jakże zdrowie?
   — A wasze?
   — My dobrze, ale mama, która tu do nas przyjechała, dość mocno zachorowała...
   — Po cóż bo jeździ! po co jeździ — z udaną dobrodusznością rzekł prezes, idąc do 
zwierciadła — moglibyście do niej pojechać na dzień jaki... z jej zdrowiem...
   — Chciała widzieć Emilka...
   — Nic mu teraz nie pomoże! — ponuro rzekł prezes — no! a Anusia?
   — Przy matce...
   — Pułkownikowa nie wychodzi?
   — Nie, od trzech dni Greber jej zakazał...
   — A! jest i Greber!
   — Mama bo wcale była niedobrze...
   — A pułkownik nie przyjeżdżał?
   — Nie kazała mu pisać, że chora... Prezes lekko ramionami ruszył.
   — Wątpię, żeby tu jej było nawet wygodnie... i o męża musi być niespokojna...
   — Ale i wyjechać jej niepodobna, mój stryju, niepodobna — dobitnie rzekł Julian — musi 
zabawić jeszcze dni kilka, dopóki sił nie nabierze...
   — Nic nie mam przeciwko temu — rzekł prezes sucho — no? a widzieć się z nią nie będę 
mógł?
   Julian trochę się zmięszał.
   — Mój drogi stryju — rzekł, zbliżając się do niego — ty mnie rozumiesz... proszę cię, nie 
przymuszaj ją do widzenia się z sobą, ona cię ceni, ale wiesz, jak ją to porusza...
   — Nie wiedziałem, że to ją porusza... ale kiedy chcesz, widzieć się nie będę... nigdy nie 
byłem ani natrętem, ani niegrzecznym...
   Julian zbliżył się, by go uściskać, a prezes ze łzą w oku do piersi go przytulił; wtem 
wszedł Greber. — A! pana konsyliarza! — odezwał się pan Paweł, witając go z daleka i 
obojętnie. — Julku... każ no mi dać śniadanie...
   Julian wyszedł, prezes odwrócił się do Grebera.
   — Co tam pani pułkownikowej — zapytał — czy istotnie chora, czy jej tylko chorować 
potrzeba?
   Greber, polityk, ruszył ramionami, nie wiedząc, co odpowiedzieć.
   — No! jakże, jużciż trzy dni ją kurujesz, musisz pan wiedzieć, co jej jest?
   — Coś nerwowego, trochę kataru, mały nieład w funkcjach żołądkowych...
   — No! to chwała Bogu, że nie coś straszniejszego — rzekł prezes — wody 
pomarańczowej, magnezji i będzie zdrowa; a na katar, doktorze, doświadczyłem, nic lepszego 
nad przejażdżkę i świeże powietrze.
   Greber się uśmiechnął, Julian wszedł i rozmowa się przerwała, gdy w tejże chwili znać 
dano, że pułkownik przyjechał. Prezes nieco się zmarszczył, nie potrafił pokryć przykrości, 
doznanej w pierwszej chwili, ale natychmiast siłą woli wesołość i swobodę odzyskał. Był 
bowiem panem siebie, jak mało ludzi.
   Prezes i pułkownik dla powierzchownego człowieka prawie byli jednym typem, różnili się 
jednak wielce od siebie; choć na pozór do jednej klasy towarzystwa, do jednego należeli 
cechu, wielki odcień dzielił ich przecie. Oba byli z profesji pięknymi i oba pamiętali o tym 
dłużej, niż wypadało na poważnych ludzi; oba lubili świat i próżności jego, oba wykształceni 
zostali za granicą i cudzoziemską wytworną mieli formę towarzyską; spostrzegłeś jednak 
łatwo, że między nimi ogromna była przestrzeń. Pułkownik udawał pana, nie czując się nim, 
prezes, nie będąc nim z majątku, przekonany o pochodzeniu i wsparty wspomnieniami, nosił 
swe państwo w sercu i na czole; pułkownik nie umiał dać pokrywki przystojnej swym 
namiętnościom, kompromitował się grą niepomiarkowaną, hulanką i ładnymi twarzyczkami, 
dla których słabość jego była aż nadto widoczną i bardzo niestarannie pokrytą; prezes, 
zarówno słaby, nie dawał się nigdy schwytać na dowodach swych słabostek; mówiono, 
domyślano się, ale nikt mu nie mógł postawić w oczy świadków winy, i pan Paweł głośno i 
śmiało o moralności miał prawo rozprawiać.
   W sposobie obejścia się obu była też różnica wielka. Prezes naturalnie, bez przymusu grał 
swoją rolę, gdy pułkownik, doskonale się w nią wcielając, dawał uczuć, że dla niego była 
przybraną. Grze nic nie było można zarzucić, ale czułeś aktora.
   Ludzie ci nie lubili się wzajemnie, byli z sobą chłodno, grzecznie, obojętnie. Pułkownik 
dawał czuć trochę urazy, prezes trochę wzgardy, spotkawszy się jednak w towarzystwie, 
zwłaszcza liczniejszym, nie dawali poznać wstrętu, jaki czuli do siebie. Prezes mówił przed 
obcymi o pułkowniku bez widocznej niechęci, omijając ten przedmiot. Pułkownik nie 
zdradzał się przed najpoufalszymi i przechwalał nawet stosunkami z panem Pawłem. Oba 
zresztą spotykali się bardzo rzadko i nie bawili długo razem.
   W sieniach już dowiedziawszy się o prezesie, pułkownik trochę się zmięszał, ale zaraz to 
pokrył wykrzyknikiem: — A! tak dawno nie miałem przyjemności widzenia go — i wszedł 
do salonu z uśmiechem...
   Prezes tym grzeczniejszym chciał być na ten raz, że pragnął dać uczuć pułkownikowi, iż 
się tu uważa za gospodarza, a jego za obcego i gościa; powitał go więc bardzo czule i z 
nadmiarem troskliwości o konie, o mieszkanie, o przyjęcie.
   Wysoki, barczysty, pięknie zbudowany, Delrio w troskach małżeńskiego żywota już był 
posiwiał i trochę zapadł na nogi, miewał przystępy pedogry, do której się nie przyznawał, a że 
mu przypomnienie jej przykrość wyrządzić mogło, prezes starannie dopilnował, sadzając go, 
by mu w nogi ciepło było.
   — A co? starzejem się panie pułkowniku — rzekł wesoło — coś i ja zaczynam czuć, że 
się młodość wyekspensowała!
   — Ja się do tego nie przyznaję! — odparł Delrio.
   — Źle robisz — przerwał prezes — ludzie się zaczną więcej, niż jest, domyślać! potrzeba 
ich uprzedzić... Nie widziałeś się z panią — zapytał po chwili.
   — Nie... ale sądzę, że wyjdzie do salonu...
   — Wątpię — odparł pan Paweł chłodno — podobno nie bardzo zdrowa?
   — Niezdrowa? — zapytał, w Grebera oczy wlepiając, pułkownik — doprawdy?
   — To nic, nic, tak... nerwowego coś.
   — A! nerwowego!
   — My się to na tym znamy, panie pułkowniku — przerwał prezes — i moja nerwowa; 
szczęściem, że jej w tej chwili nie ma... gdyby gdzie nerwy zgubiła w drodze!
   Nie do smaku widać był żart panu Delrio, bo nań nie odpowiedział, uśmiechnął się i 
wziąwszy za kapelusz, pospieszył do żony; Greber podjął się mu przewodniczyć; prezes sam 
został z Julianem.
    
   XIII
    
   Nie wiem, jakim sposobem pułkownikowa mogła się tak szkaradnie na mężu swoim 
omylić: nie było bowiem dwóch charakterów sprzeczniejszych na świecie, nad te, jakie los 
sprzągł, łącząc ich z sobą. Ona cała była w uczuciu, sentymentalizmie i obłokach, on nigdy do 
tej zaczarowanej nie zaglądał krainy; ona brała wszystko serio, poważnie, szczerze, on 
powierzchownie i szyderczo. Brak dowcipu rzeczywistego, sądu, wiadomości i uczucia 
zastępował sarkazmem, zasłaniając się żartami od wszelkiej, jaka go mogła spotkać, napaści. 
Umysł jego tak był nabrał skłonności do widzenia świata i ludzi ze strony jedynie śmiesznej, 
że innej już się w nich nie domyślał. Wprawdzie zręcznie i prędko chwytał pułkownik każdy 
narów i słabość, ale poza nimi nic nie widział. Dopóki się jeszcze starał o żonę, zmieniał 
czasami ton swej rozmowy i ubierał się w zamyślenie, w uczucie, w smutek nawet, ale dziś 
czasy tej maskarady już były minęły. Małżonkowie znali się dobrze i pułkownikowa znosiła 
przykładnie najantypatyczniejsze dla siebie usposobienie mężowskie, który, gdy się chciał jej 
przypodobać, sadził się na dowcip i nim ją zamęczał. Dawał biedak, co miał...
   Wejście jego do pokoju, w którym pułkownikowa siedziała z Anną, wzbudziło w niej 
naprzód okrzyk podziwienia, bo się do niego przywiązała nałogowo i widok jego nie mógł ją 
nie poruszyć na chwilę, potem wyryło się na jej twarzy widocznym wrażeniem przykrości. 
Pułkownik przystąpił do niej z oznakami niepokoju, czułości, ale wprędce zmienił ton 
rozmowy, przechodząc do zwykłych żarcików. Anna, niedługo zabawiwszy, wyszła z 
Greberem, a małżonkowie pozostali sam na sam.
   Nie na rękę to było panu Delrio, który unikał przydługiego pozostawania z żoną, nudząc 
się jej chorobliwą uczuciowością, ale usiadł przy niej, rozpoczynając rozmowę od ucałowania 
jej rączek...
   — Nie uwierzysz — odezwała się pani — jak byłam źle, gdyby nie doktor Greber...
   — Ale mówił mi już, chwalił się... nerwy, moja duszko. — Wy tak lekko traktujecie nasze 
cierpienia!
   — Nie chciałbym je brać inaczej, zbyt by to było bolesnym dla mnie; ale dzięki Bogu, 
przeszło to wszystko i znowuśmy zdrowi, ch?re ange... a młodzi! a piękni! Jakie masz dziś 
oczy!
   — Z gorączki!
   — Gdzież tam! życie z nich błyska... a może trochę miłości... trochę tęsknoty...
   Pułkownikowa, uczuwszy nieprzyzwoitość męża, spuściła wzrok i zarumieniła się jak 
piętnastoletnie dziewczę; on ją objął z uśmiechem rozpustnika i w czoło pocałował.
   — Tylko mi nie choruj — rzekł wesoło — ile razy do tego Karlina przyjedziesz, pełnego 
widm i wspomnień czarnych, zawsze to zdrowiem przypłacasz.
   — A! tu moje dzieci! — szepnęła pani Delrio.
   — Któż ci winien, że ich nie masz więcej? — odezwał się krotofilnie pułkownik — trzeba 
było postarać się, żeby i w Lutkowie z para ich krzyczało ci nad głową...
   — Bóg nie chciał...
   — Nie mięszajmy do tego pana Boga! paniś sama winna! Nie dosyć kochasz męża...
   — Mój Wiktorku!
   — Moja Tekluniu!
   Delrio jeszcze parę razy pocałował i popieścił żonę i dopełniwszy tego, co miał za 
obowiązek, odezwał się, siadając w krześle:
   — Kiedyż pojedziemy?
   — Nie wiem, doktor mi nie pozwala.
   — Ale ten diabeł, prezes, już się przystawił!
   Pułkownikowa porwała się z krzesła cała zmieniona, pobladła i wzruszona.
   — Prezes jest?... Kto ci mówił? — Widziałem go... słodki jak lukrecja... przyjmował mnie 
przed chwilą...
   Pułkownikowa usiadła...
   — A! przyjechał! — odpowiedziała — masz słuszność, potrzeba jechać... nie możemy 
żyć pod jednym dachem...
   — Nie powiem i ja, żebym go ubóstwiał — rzekł Delrio — ale dzień z nim jakoś 
wyżyjemy... Jużciż znowu potrzeba mu okazać, że się go nie boimy i że od niego nie 
uciekamy.
   Pani nic nie odpowiedziała, spuściła głowę, zasmuciła się, zamyśliła.
   — No! rozpędźże te chmury, które prezes z sobą przywiózł — odezwał się mąż — nie 
myśl o tym — spojrzyj na mnie tymi swymi piętnastoletnimi oczkami, które mnie przepalają 
do kości... Tekluniu! ch?re ange!
   Próżne były starania pułkownika, usiłującego w żart obrócić zły humor żony, pani Delrio 
pozostała chmurna i gniewna.
   — Serce — rzekł po chwili pułkownik — z tego wstrętu do prezesa mógłbym dziwne 
robić wnioski: jedna tylko miłość może tak z fermentacji cukrowej przejść w octową...
   Pułkownikowa na niewczesny koncept ruszyła ramionami.
   — A! — zawołała — nie wiem, jak masz serce tak mnie męczyć pod pozorem 
rozweselenia... Prezes... to najnienawistniejsza dla mnie na ziemi istota!
   — Nie będę go bronił! — odezwał się pułkownik — możesz go nienawidzieć, ile ci się 
podoba... ale za cóż mnie przyjmujesz tak smutno i chłodno? Wierz mi, że nie zawarłem 
żadnego przymierza z prezesem...
   Anna wbiegła, zapraszając pułkownika na śniadanie; zdaje mi się, że oboje bardzo temu 
byli radzi, gdyż pan silił się na koncepta, których nie miał czym podsycać, a pani 
potrzebowała być samą... pożegnali się wejrzeniem tylko, a Anna, zmieniając ojczyma, 
pozostała przy pułkownikowej.
    
   XIV
    
   Z tej próbki dorozumieć się łatwo, jakie było życie w Karlinie. Pałace — na które 
spoglądając z daleka, niejeden ubogi wzdychał, domyślając się w nich wesela, zbytku, 
rozkoszy i dni z złotej snutych przędzy — zamykały w sobie kilka istot, tak wielkie 
dźwigających brzemię, jakiemu by silniejsze i wytrwalsze nie podołały ramiona; 
nieszczęśliwego, skazanego na żywot dzikiego zwierzęcia, i połączonych z nim, którzy nań 
patrząc z politowaniem, cierpieniu jego ulżyć nie mogli ani się w swojej boleści pocieszyć; 
matkę oderwaną od dzieci; sieroty, którym nie Bóg, ale ludzie wydarli rodzicielski uścisk, 
wreszcie kilka zbliżonych do siebie istot, dręczących się nawzajem. Nie było szczęścia w 
Karlinie, bo nie ma go nigdzie na ziemi, ale tu brakło nawet spokoju, którym czasem 
błogosławi Bóg wybranym ziemi kątkom. Julian męczył się interesami, w których smakować 
nie mógł, odosobnieniem swoim, pracą, do jakiej był obowiązkami zmuszony, młodością, 
której nie kosztował, wiądł i schnął w oczach stryja i siostry; Emil był dla niego także 
powodem ciągłej żałoby i trucizną każdej chwili wesela; Anna, przy cięższym posłannictwie, 
większym zaparciu się siebie, delikatniejszym jeszcze zdrowiu, siłą jednak przewyższała 
brata i czuwała jak duch opiekuńczy nad tą smutną pustką, wśród której często głos tylko 
puszczyka i jęk zwierzęcy Emila rozlegał się wśród długich nocy jesiennych. Poświęcenie jej 
nie miało granic; wprędce bardzo, ledwie wyszedłszy z dzieciństwa, zrozumiała swe 
przeznaczenie i bez westchnienia, bez łzy, bez żalu, z uśmiechem anielskim cała mu się 
oddała. Dla Emila i Juliana siostrą, towarzyszką, matką być musiała, zastąpić im wszystkich, 
przeczuć życie, domyślić się ludzi i nawet w kierunku ogólnym spraw familijnych często 
znaczące jej słowo na stronę prawą przechylało szalę. Prezes kochał ją jak dziecię, więcej 
niżby własną córkę miłował i przenosił ją nad Juliana może, oceniając, jak zasługiwała; słowo 
Anny prawem było dla niego, słuchał jej nawet, gdy się z nią nie zgadzał, i zdaniu jej ulegał z 
pełną wiarą w jego niechybność, poświęcając mu nawet przekonanie swoje.
   Zresztą, wiarę tę, poszanowanie, uwielbienie dla pięknej Anny podzielali ci, co ją otaczali, 
bez wyjątku, tak umiała urokiem łagodności, miłością, wylaniem się swym pozyskać sobie 
świat cały.
   Dnia tego, któregośmy zajrzeli do Karlina, prezes przeciwko zwyczajowi swemu, 
ubłagany przez Annę i Juliana, nie chcąc przeciągnionymi odwiedzinami zmuszać 
pułkownikowej do wyjazdu, sam po obiedzie odjechał, przepraszając pułkownika, że choć się 
uważał za gospodarza domu, dla interesu gościa opuścić musiał. Ulżyło to pani Delrio, gdy 
się dowiedziała o pospiesznym ustąpieniu prezesa, i domyśliła się, że je była winna Annie. 
Sam pułkownik także  lepszy humor odzyskał, ale nim nikogo ubawić nie potrafił prócz 
doktora Grebera, mającego za obowiązek śmiać się z konceptów nie tylko pacjentów swoich, 
ale całej ich familii. Pułkownikowa chciała znowu odwiedzić Emila, ale jej to odradzano, 
składając na jego stan rozdrażnienia, a w istocie więcej jeszcze obawiając się o nią.
   Oprócz Anny, wesoło pracującej i nie mającej czasu się nudzić, wszyscy zresztą smutne 
dni pędzili na starym zamku. Julian szczególniej w chwilach wytchnie- nia czuł nad sobą ten 
ciężar życia, ten brak celu, bez którego tęsknota śmiertelna ogarnia człowieka. Pozbawiony 
uczuć gwałtownych, z natury bojaźliwy i cichy, obracając się w kółku jednostajnym i nie 
wywołującym silniejszych wzruszeń, nie czując się pociągniony w żadną stronę przeważniej i 
potężniej, był w tym stanie odrętwienia, półsnu, zdrzemania moralnego, z którego chyba 
umysłowe zajęcie lub burzliwa wyrwać go mogła namiętność. Praca ciężka i jednostajna 
zabijała w nim do reszty młodzieńczą żywość, a była warunkiem bytu, pierwszą jego 
potrzebą; stryj zresztą, który go mógł wyręczyć, nie chciał tego czynić umyślnie, aby Julian 
sam sobie w życiu późniejszym wystarczyć potrafił.
   Młody Karliński, choć miał liczne w swojej sferze znajomości, nie miał przyjaciół; 
pierwszy raz może od opuszczenia uniwersytetu, duszę swą mógł otworzyć Aleksemu i ku 
niemu uczuł się tak pociągnionym, że trzeciego czy czwartego dnia, spojrzawszy na Żerby, z 
daleka widne na horyzoncie, zapragnął pojechać do towarzysza. Zrazu, jak stał, rzucił się 
jechać, rozkazawszy zaprzęgać, ale przypomniał sobie, że Aleksy miał matkę, że ubodzy są 
drażliwi, wystroił się we frak, wyperfumował, wziął kapelusz i rękawiczki i sam z siebie się 
uśmiechając, przygotował do wyjazdu.
   Tak go zastała Anna, chcąca się dowiedzieć, dokąd wyjeżdża, i zdumiała się, widząc ten 
frak i strój, tak rzadko na wsi potrzebny.
   — Ależ dokąd? — spytała. Julian się uśmiechnął.
   — Nie zgadniesz — rzekł — wolę ci od razu odkryć tajemnicę; jadę do Żerbów do 
Aleksego, do tego, który to nie miał ci się szczęścia podobać... a że ma matkę, ja zaś jestem z 
pierwszą wizytą, inaczej niepodobna mi było się wybrać. — Doprawdy, zaciekawiasz mnie 
tym swoim przyjacielem — rzekła Anna — jużeś zatęsknił do niego?
   — Ale, moja Anuleńko kochana — rzekł Julian — ty bo nie znasz tego człowieka; ty nie 
wiesz, jakie to serce bije pod tą prostą suknią, jaka myśl niepozorną tę koronuje głowę!... A! 
trzeba dla mojego usprawiedliwienia, żebyś go poznała. Nie zdarzyło ci się nigdy może 
jeszcze w niepozornej skorupie człowieka bez formy naszej, bez naszych prawidłowych 
grzecznostek i dziecinnych konwenansów, znaleźć niespodzianie czystej wody diament; razić 
cię będzie w początku ten energiczny syn wsi, ale niepodobna, byś go nie oceniła!
   — To pewna — odpowiedziała Anna uśmiechając się — żebym go była wzięła za 
ekonoma lub prowentowego pisarza, gdybym go nie znalazła na fotelu w twoim pokoju.
   — Mój aniołku — rzekł brat, uśmiechając się — ty mi często mówisz morały: czy 
darujesz mi, gdy ja ci coś w tym rodzaju powiem? My, panowie, przebacz wyrażenie, wy, 
kobiety salonów, zbyteczną przywiązujecie wagę do formy i powierzchowności; dla nas 
często nieumiejętność języka, nieznajomość tych śmiesznych drobnostek, które nas obchodzą, 
mody, nowości, polityki, szorstkość wreszcie obejścia, niezwykłość wyrażeń, czynią 
człowieka niegodnym naszego towarzystwa, odpychamy go, nie zajrzawszy nawet, co się w 
nim kryje. Tymczasem wszystko to maleństwa, dodatki, powierzchowne stroiki, które 
częściej kryją nicość, niż wyższość objawiają; są to własności ogólne wszystkich niemal, o 
których nabycie bardzo łatwo; trochę obznajomienia się ze światem, z książkami, a przyswoić 
je sobie można prędko; gdy tymczasem darów Bożych, jakie często pod niepozorną 
powierzchownością są skryte... nie kosztujemy dla przesądu...
   Anna słuchała z ciekawością i pokorą. — Mój Julku — rzekła po chwili — masz 
słuszność, ale dlaczegoż nie pomyślisz, że jak nam z nimi, z tym ludem szorstkim, tak jemu z 
nami, polerowanymi, równie być musi nielekko, niedobrze... Każdy najlepiej swoich 
rozumie... nie miej mi za złe mojej słabostki kobiecej ; przywieź tu Aleksego, to go poznam 
lepiej i pokocham, byleby mi ciebie zabawił, rozerwał i ożywił!
   Julian uścisnął ją czule i na oznajmienie o koniach, zbiegł ze wschodów, spiesząc do 
Żerbów.
   Aleksy wcale się tych odwiedzin nie spodziewał, przynajmniej nie tak prędko; ale matka 
jego była ich pewną, zebrała się nawet była zimno przyjąć panicza, bo nie życzyła sobie zbyt 
ścisłych między Karlinem a Żerbami stosunków.
   — Niech tylko przyjedzie — mówiła sobie w duchu — wcale z nim ceremonii robić sobie 
nie będę; jużciż gość jak gość, trzeba go ludzko przyjąć, ale sobie głowy nie zakłopocę, że to 
paniątko, i występu nie będzie.
   Aleksy przypadkowo był w domu, gdy koczyk Juliana, zawróciwszy się w bramę, wjechał 
w podwórko i z końmi przelęknionymi, bo je koryto u studni przepłoszyło, zatoczył się przed 
ganek... Pani Drabicka nie domyśliła się zrazu, kto by to był taki: posądziła tylko przybysza, 
że być musiał urzędnikiem, bo nikt u nas paradniej nie jeździ nad tych panów, ale porwanie 
się żywe Aleksego nauczyło ją zaraz, kogo miała przyjmować.
   — Matuniu, mój przyjaciel Karliński, na Boga, przyjmcie go całym sercem! — zawołał, 
wybiegając, Aleksy.
   — Całym sercem, ale bez występu! bez występu! — mruknęła matka, pociągając na sobie 
nieco płócienkowego szlafroczka i otulając się chustką — chce panicz żyć ze szlachtą, 
niechże się do niej stosuje...
   Na te słowa wszedł Julian, zbliżył się grzecznie do matki przyjaciela, skłonił się jej z 
prawdziwym uszanowaniem, bo cnotą i w niepozornym stroju, i z czarnymi rękoma, i z prostą 
mową oceniał — powitał ją kilką wyrazami bez wymusu i miłym ujmującym uśmiechem.
   Pani Drabicka, nie wiem, co to się stało, spojrzawszy na ładnego chłopaka tak 
pieszczonego, delikatnego, słabego, a tak wdzięcznego oblicza, uczuła się rozbrojoną 
cudownie... Wielką ma siłę twarz ludzka, kiedy z niej nie udana, ale szczera i serdeczna mówi 
dobroć — zwycięża ona najtwardszą oziębłość, zawzięte wstręty i niechęci, bo człowiek musi 
za miłość i współczucie oddawać współczuciem i miłością. Jakkolwiek mocne miała 
postanowienie pani Drabicka co najzimniej i najobojętniej przyjąć pana Juliana, nawet go 
trochę zrazić i wcale mu się nie przypodobywać, wszystkie te piękne projekta spełzły w 
mgnieniu oka, a uśmiech, rozkwitający na ustach poczciwej kobiety, najmocniej uradował 
Aleksego, który już był zupełnie spokojny, ujrzawszy go na twarzy matki.
   Rozmową bardziej jeszcze ująć ją Julian potrafił, a tak był od razu poufały, tak łatwy, tak 
się niczemu nie dziwił i wszystko rozumiał, że pani Drabicka za chwilę zapomniała o 
pańskim jego pochodzeniu. Jednak- że nie mogła się przemóc, by nie wyspowiadać się przed 
«nim z kilku rzeczy zawczasu obmyślanych, i po kilkakroć wtrąciła w rozmowę o ubóstwie, o 
potrzebie pracy i różnicy ich życia od tego, jakie tam mógł Julian prowadzić — stosując to 
zarówno do gościa i do Aleksego... I tu Karliński znalazł się niezmiernie zręcznie, potakując 
wdowie, a zarazem podnosząc wartość życia pracy, zniżając się i malując ciężkie brzemię na 
pozór świetnego przeznaczenia swego.
   Matka słuchała, z niedowiarstwem patrzała mu w oczy i dziwiła się temu panu, który tak 
nic a nic panem nie był. Po chwili Aleksy i Julian wyszli do izdeb- ki gospodarza na cygaro, a 
pani Drabicka została sama i mocno zamyślona w gościnnym pokoju.
   Mieszkanie Aleksego po apartamencie Juliana było dziwnie ubogie i niepozorne, ale 
Karliński znalazł je miłym i wygodnym.
   Wieleż to razy człowiek, co czuje potrzebę piękna i pragnąłby się nim otoczyć, walczyć 
musi z niedostatkiem, który go zmusza żyć wśród Hiobowego śmieciska, w barłogach 
odrażających? Walczy, cierpi i w ostatku powie sobie, że krótkie życie nasze i tak przejść 
może, a zabawa oczów, rozkosz duszna niewarte są zachodu, i zakopie się rdzawiejąc 
uczuciem. W wielu z tych ludzi co z młodu czuli piękno i rzucali się ku niemu, rozpaczając 
później na widok pałaców i wytworności pańskiej — zwichnionym jest. prawdziwe uczucie i 
smak piękności. Szukają jej tylko w tym, co uznano za piękne, co często nim nie jest, i 
bogate, zbytkowne, wytworne biorą za jedno z pięknością.
   Tymczasem Bóg, który nikogo ukrzywdzić nie chciał i dla każdego dał taką cząstkę 
dobra, jaką pojąć i użyć potrafi na ziemi, prawdziwe piękno uczynił dostępnym każdemu. 
Często wnętrze chatki ubogiej daleko jest artystycznie piękniejszym od bogatych komnat, 
których urządzeniu próżność bez smaku przewodniczyła. Ubodzy nie mają kosztownych dzieł 
sztuki, ale pierwowzór jej, arcydzieło Boże, dla wszystkich zarówno otwarte, nieustannie 
przed ich oczyma. Zresztą, sztuka jest-li w materiałach, z których buduje? w kruszcu, który 
roztapia, w marmurze, który dłutuje, w barwach, którymi się stroi? Nie... ona jest w duchu, 
który z najlichszego przedmiotu wyprowadzić może ideę piękna. Ubodzy mogą nie mieć i nie 
zazdrościć kosztownych fraszek bogatym, bo droższe nad wszystkie piękności ścielą się ręką 
Bożą rozesłane pod ich stopami. W tym, co otacza człowieka, dusza tęskniąca do raju 
piękności zawsze ob- jaw jej znaleźć potrafi: zestawi, ułoży, umai, ozdobi i kawał drzewa 
myślą swą podniesie do życia. Bogaci zostać mogą przy swoim ideale, który dla nich ręka 
płatnego artysty i rzemieślnika często o głodzie wykształca; ubodzy sami sobie stworzyć 
mogą piękno własne z darów Bożych, stojących dla nich otworem. Trochę zieleni i kwiatów, 
trochę nieba, trochę słońca, a wkoło pierwsze żywioły piękności, czystość i porządek, czyż 
nie dosyć duszy człowieka?
   Tak sądził Aleksy i mieszkanie jego mimo swej prostoty, mimo ubóstwa ładnym się 
mogło wydać nawet w zepsutych oczach Juliana. Był to pokój dosyć obszerny, od ogrodu 
położony, biały i czyściutki, jak gdyby w nim młodziuchne dziewczę mieszkało. Jedno 
główne okno jego obrócone było ku drzewom, a Aleksy, który lubił czasem zadumać się, 
poglądając w głębie sine oddalenia, niemało miał z matką trudności, póki mu pozwoliła 
przeciąć w sadzie widok na staw błyszczący i dalekie ciemne lasy... Tędy tęskny pracownik 
nieraz okiem uciekał w przestwory nadziei i marzenia... Z obu stron okienka wysmukłe 
malwy, całe w kwiatach, zaglądały do izdebki, ciekawe pochylając główki. Zresztą 
mieszkanie było skromne i zgodne ze stanem człowieka; w kącie łóżeczko porządnie usłane 
kilimkami domowej roboty, w smaku przypominającym, żeśmy wschodnie wyroby 
naśladowali; w głowach, na owalnej blasze srebrnej, stary obrazek N. Panny i św. Antoniego, 
obok strzelba i pałasz ojcowski. Na stole papiery gospodarskie, regestra, rachunki, a wśród 
nich Goethe rozłożony na drugiej części Fausta... W kąciku na półce pozostałe z uniwersytetu 
książki, których liczba niewielka obejść się jednak bez nowości dozwalała. Dobór tych ksiąg 
był surowy i staranny: Biblia, Homer, Plutarch, Tacyt i Liwiusz, Herodot, Shakespeare, 
Goethe, Schiller, Kochanowski i Krasicki, Montaigne i Rej, Na- śladowanie Chrystusa, 
Spowiedzie św. Augustyna... otóż i wszystko, ale w tym szczupłym zbiorku jak wiele!... 
Aleksy czytał z upodobaniem pisarzy starożytnych i księgi pobożne, znajdując je krzepiącymi 
i dodającymi siły; nowa literatura, nawet Schiller, którego kochał, osłabiała go i niepokój 
rzucała mu w duszę. — Dlaczego w chrześcijaństwie i piśmie, które być powinno jego 
wyrazem, nie wyjmując nawet pisarzy duchownych, wszędzie raczej niepewność, walka, 
smętek, rozpacz nawet się objawia niżeli spokój, pogoda i wesele tych, którym krew 
Chrystusowa bramy nieba otwarła? Nie pojmował tego Aleksy, ale czuł, że gdy mu potrzeba 
było zaczerpnąć siły, uciekać się musiał do starożytnych, do pogan lub do ksiąg świętych i 
Ojców Kościoła, gdy reszta namiętnością lub mętami po niej pozostałymi zarażona, zamiast 
umacniać i uspokajać, jad i zakis wlewała w duszę. Na każdej karcie, począwszy od nowej 
ery, ludzie zapisali tylko dowody małej i niepełnej wiary swojej, swej walki z prawdą, swego 
żalu po wyrzeczeniu się ciała; wszędzie leżały obrazy niepocieszającego stanu duszy, 
wyznania słabości — nigdzie na nich lekarstwa. W literaturze starożytnej jest w istocie jakaś 
powaga i pogoda, której dziwimy się u ludzi bez przyszłości, bez niebios, bez związku z 
duchami tych, co ich poprzedzili; widać w niej stoicyzm szlachetny, męstwo i spokojny 
pogląd za grób i skon... w literaturze nowszej, nawet obok głosów wiary i religijnego 
natchnienia, wyrywa się tęskna wątpliwość, kryjąca się na dnie serca. Ażeby jej wpływu 
uniknąć, potrzeba, jak Aleksy, otworzyć Pismo święte, Ojców i pisarzy, co szaty i 
zaprzątnienia ziemskie zrzucili z siebie, odziewając się białą suknią wybranych Bożych.
   Nie sami niedowiarkowie i tak zwani nieprzyjaciele wiary szczepią w sercach niepokój i 
wątpliwość; są i księgi na pozór pobożne, przez których słowa przebija się myśl skrępowana 
względy i zaprzątnieniami ziemskimi; te więcej może szkodzą niż otwarte napaści, które 
odeprzeć jest łatwo.
   Ale powróćmy do pokoju Aleksego... Julian oglądał go z zajęciem, chodził od półki do 
stolika, przypatrywał się widokowi z okienka, a choć oprócz opisanych sprzętów mało co 
było więcej, jedna sofa, krzeseł trochę, kilka sztychów na ścianach i parę wazonów... całość 
podobała mu się swoją prostotą i szczerością. Szczerością, powiadam, bo są mieszkania 
nieszczere, kłamiące dostatek, udające wytworność, chwalące się fraszkami, jak gdyby 
kiedykolwiek usty czy uczynkiem oszukać można oczy ludzi! Aleśmy słabi, aleśmy próżni, 
ale się nam chce zawsze więcej, niż jest, pokazać i dać się domyślać.
   Aleksy wcale nie miał tego pragnienia śmiesznego i nic u niego nie stało dla zwabienia 
oczu... kilka drobnych pamiątek z czasów dostatku, po dziadzie, po ojcu i babce, chowały się 
skryte jak świętości.
   — A! jakże tu miło i ładnie — zawołał Julian, wchodząc na próg i serdecznie witając 
przyjaciela.
   — Nie tak przecie jak u ciebie; bardzo skromnie i ubogo.
   — Ale nie wiem, dlaczego czuć, że tu mieszka spokój i szczęście, gdy u mnie bogato a 
smutno... Tu by się śpiewać chciało, u mnie zadumać.
   — Dziękuję ci, ale się nie sil na pochwały, poczciwy towarzyszu — uśmiechając się, 
odpowiedział Aleksy — bądź ze mną szczery, mów, co myślisz, nie sądź mnie drażliwym, bo 
nim nie jestem... Siadaj... a naprzód, patrz! co za upokorzenie dla mnie! mojego tytoniu 
zapalić nie możesz, zakaszlałbyś się śmiertelnie... muszę ci dać pozwolenie wypalenia 
własnego cygara.
   — A ty ze mną? — spytał, dobywając cygarniczkę, Julian. — Nie! dziękuję... boję się do 
lepszych rzeczy, których używać nie mogę, nazwyczajać... Na co sobie robić nałóg i 
przykrość! Ja zapalę moją fajkę...
   — Jak chcesz! — podając mu rękę, zawołał Julian — jak chcesz, bylebyś mnie stąd nie 
wypędzał, Aleksy... może ci przeszkadzam, czas kradnę, daruj, ale to doprawdy dobry 
uczynek, że mnie nie odpychasz... jest to rodzaj jałmużny, ja tak potrzebuję przyjaźni, 
powiernika i pociechy!
   — Ja już obyłem się — odparł Aleksy — z osamotnieniem moim i nawykłem sam sobie 
wystarczać... W pierwszych chwilach po gwarze miasta i z uścisków rówieśników naszych 
ciężko i tęskno mi tu było jak w grobie; dziś pozbyłem się potrzeby wywnętrzania, nauczyłem 
radzić sobie sam, sam swoje opatrywać rany, i —
   — I może ci to się śmiesznym wydaje, żem ja tak jeszcze słabe i młode dziecię? — 
zapytał Julian.
   — Nie... naprzód nie wszyscyśmy jednakowo stworzeni; po wtóre, potrzeba człowieka 
jest w nas natury koniecznością, obchodzenie się bez niego anomalią... tylko święci i 
męczennicy mogli być sami, bo żyli w Bogu i z Bogiem... ułomny człowiek musi 
potrzebować ludzi.
   — Czymże ty jesteś, kochany Aleksy, świętym czy męczennikiem? — zapytał wesoło 
Julek.
   — Schwytałeś mnie za słowo... niestety! ani jednym, ani drugim się nie sądzę; 
przywykłem do samotności, bo inaczej być nie mogło, lecz jak w pustyni potwory, tak w 
osamotnieniu moim lęgną -się dzikie widziadła... Muszę nieraz w zapasy chodzić z nimi... ale 
na to lekarstwem praca...
   — Wielkie wyrzekłeś słowo... gdybyż praca, do której czujemy popęd, ale nieznośne, 
mechaniczne, głupie zajęcie...
   — Zrozumiejmy się, Julianie; taka praca pociągają- ca, właściwa, miła nam, nie może się 
nazwać pracą, to zabawa, zajęcie, to jakaś funkcja, którą spełniamy z rozkoszą... a ta 
nienawistna właśnie, to piętno doli człowieka... to gorzkie owe lekarstwo. Tysiące ludzi 
słyszymy uskarżających się na rodzaj pracy, jakiego po nich wymagają okoliczności. 
Sybaryci! chcieliby pracy bez poświęcenia, chcieliby zabawki, którą by ochrzcić mogli 
nazwiskiem trudu... są to próżniacy.
   — To cale nowa teoria! Ale regestra! ale twoje gospodarstwo... to nieznośne!
   — Nie powiem, żeby miłe być miało, ale cóż z tym zrobić? nie mam sobie przez dziadów 
zostawionych środków próżnowania i pracować muszę dlatego, żeby braciom może 
zaoszczędzić potu i mozołów w przyszłości...
   — Myślisz więc, że ja, co ci się tak swobodnym wydaję, jestem nim w istocie? Tu znowu 
tyś popełnił omyłkę... każdy z nas dźwiga jakieś brzemię; mnie interesa i obowiązki światowe 
tyle męczą, co ciebie gospodarstwo; wolałbym czytać, podróżować, marzyć, kochać i dumać 
w krześle szerokim...
   Rozśmieli się oba, spoglądając sobie w oczy.
   — Ale — dodał Julian żywo — nie wyłamując się spod powszechnego, jak widzę, prawa, 
mogę przynajmniej wymagać od losu, żeby mi tyle dał, co starzy dramatycy swoim 
kochankom... jednego choćby powiernika i przyjaciela... Ulitował się nade mną los, żeśmy się 
spotkali... musisz bywać w Karlinie, myśmy tak sami! musisz mi pozwolić zajrzeć do twego 
cichego pokoiku!
   Aleksy oczy spuścił, podając dłoń przyjacielowi.
   — Porozumiejmy się — rzekł poważnie — nie sądź, żebym ja mało ciebie i twą przyjaźń 
cenił; nie myśl, żeby mnie jakaś śmieszna duma szlachecka odpychała od ciebie dlatego, żeś 
ty panem, a ja ubogim o kilku chłopkach rolnikiem; są ważniejsze powody, dla któ- rych nie 
spieszyłem do ciebie, nieraz o tobie myśląc. Musiałem wprzódy obyć się ze stanem moim i 
wrosnąć w ten zagon, który uprawiać przeznaczeniem moim; obawiałem się być wciągniony 
w sferę niewłaściwą. Chcę mojej pracy być winien przyszłość, a nie plecom, stosunkom, łasce 
losu i ludzi; do celu idę wprost jak strzelił, bez żadnych szachrajstw i wykrętów.
   — Zdaje mi się, że ja ci w tym nic nie przeszkodzę, mój Aleksy — odezwał się Julian — 
będę umiał szanować twoją pracę, ubóstwo, twój czas i niezawisłość... ale nie sądź, żeby 
jakaś chorobliwa czułość i potrzeba skarżenia się pędziła mnie ku tobie. Z daleka patrząc na 
Karlin, na to stare zamczysko, na mury jego, słuchając o nas od ludzi, nie domyślasz się, ile 
rzetelnego cierpienia, ile boleści Bóg zesłał na tych wybranych i swobodnych ludzi... O! 
biedni i my jesteśmy! a powiem ci szczerze, w naszym kółku przed nikim ust otworzyć nie 
mogę i serca obnażyć... przywykliśmy, my, panowie, jak wy nas nazywacie, powierzchownie 
brać wszystko i sądzić z pozoru; mamy współczucie dla wszystkich, ale dla nikogo rady; 
odpychamy, co tylko trąci obowiązkiem, co potrzebuje surowszego zastanowienia, czego w 
żart obrócić nie można... Dlatego, gdy który z nas zachoruje, musi lekarza szukać nie 
pomiędzy swymi — ale w ludziach, co równo cierpiąc, innym okiem patrzą na boleść, 
których usta nie zmazały się szyderstwem i nie nałożyły do żartu z całego świata.
   — Prócz siostry, której nie ze wszystkiego zwierzyć się mogę, nie mam przyjaciela! — 
dokończył Julian — a cierpię często nad siły, gdy jedno może słowo uleczyć by mogło tę 
chorobę duszy.
   — To jedno słowo też tylko zawsze bym ci powtarzał — odezwał się Aleksy — tym 
słowem jest wiara, przekonanie, że nie mamy tu ani czasu, ani prawa do szczęścia, ale plac 
próby i godzinę pracy... Nie padajmy na duchu, a czy mniej, czy więcej przebolim! wartoż tak 
bardzo stękać?
   Rozmowa byłaby się dłużej zapewne pociągnęła między przyjaciółmi, gdyby jej wcale 
niespodziewane wejście nowego gościa nie przerwało; Aleksy spojrzał na drzwi i 
zobaczywszy go, zmięszał się na chwilę; ale krótko trwało to wrażenie, pospieszył i rękę mu 
podał z uszanowaniem i życzliwością... Julian, choć tego nie zrozumiał, bo strój przybyłego 
nie tłumaczył mu wcale przyjęcia tak poufałego, wstał i ukłonem go powitał.
   Była to postać tak osobliwa i dziwna, jakiej nie łatwo napotkać; wpatrzywszy się w nią, 
odgadłeś zaraz, że dziwny zbieg okoliczności pchnął tego człowieka za zwykłe drogi żywota i 
postawił go całkiem osobno, nie dając już podciągnąć pod żadną klasyfikację towarzyską. 
Strojem był to wieśniak prawie, twarzą pan jeszcze, obejściem i mową czymś pośrednim; 
stanu jego niepodobna się było domyśleć.
   Starzec to był siwy, ogromnego wzrostu, silnie zbudowany, krzepki, z ręką żylastą, ale 
piękną, postawy poważnej, niemal dumnej; długa broda biała spadała mu na piersi, głowę 
całkiem prawie miał obnażoną, brwi nadzwyczaj obfite i nastrzępione dziwacznie. Rysy jego 
szachetne, niepospolitym odznaczały się wyrazem spokoju i jakiejś wyższości, jak gdyby 
zerwawszy ze światem, ani się go już lękał, ani pragnął, ani dbał o niego; wyraz taki nadaje 
czasem upojenie tylko i starzec też był jakby pijany swoją przeszłością. Marszczki grube na 
czole, spalone od słońca policzki, skóra stwardniała od powietrza, wiatru i słoty, nie 
dozwoliły jednak temu obliczu, które by za wzór apostoła lub męczennika przystało, stać się 
pospolitym i powszednim; wpośród stu innych zwracało ono oczy i uderzało pięknością 
swoją. Ubiór starca niczym go nie różnił od pro- stego wieśniaka lub zagrodowego budnika: 
na nogach miał łapcie lipowe, na barkach czystą sukmanę siwą, pas czerwony, a żylasta szyja 
opasana była rąbkiem zgrzebnej czarnej koszuli. U pasa w kaletce brzęczał nóż, krzesiwo, 
przetyczka, a tuż tkwiła krótka fajeczka gliniana, z maleńkim drewnianym cybuszkiem. 
Wszedłszy, stary zmierzył okiem obu, zdawał się sobie coś przypominać, spojrzawszy na 
Juliana, i wstrząsłszy rękę Aleksego, obejrzał się, szukając krzesła. Gospodarz podał mu je 
uprzejmie, gość usiadł i nic nie mówiąc, jął się swej fajki, którą powoli nakładać zaczął, 
poglądając po pokoju.
   W ruchach jego najmniejszej nie znać było niezgrabności, w twarzy najmniejszego 
zakłopotania; z dziwną obojętnością, zaledwie przywitawszy się i zabrawszy miejsce, nałożył 
i zapalił fajkę, i siadłszy wygodnie, począł puszczać kłęby sinego dymu, którego zdawał się 
być spragniony.
   Julian nie spuszczał go z oka, sechł z ciekawości, co to za postać była, bo spod sukmany 
przeglądał człowiek dobrego wychowania — ale spytać Aleksego nie śmiał.
   Drabicki, jakby się tego domyślił, rozpoczął rozmowę, obracając się do starca.
   — A co? hrabio Marcinie, skwarno dziś? skwarno?
   — Diable pali — odparł stary — zmachałem się potężnie, nim do Żerbów doszedłem, ale 
mi z tym zdrowo...
   — Piechoto?
   — Piechoto! wiesz przecie, że koni nie mam, a przysiadać się na cudzym wózku nie lubię.
   Karliński słuchał, uderzył go tytuł hrabiowski, łamał sobie głowę, kto by to mógł być taki, 
i nic nie przypominał, do czego by się ta postać zastosować dała... Nie mogąc wytrzymać, 
Julian szepnął wreszcie gospodarzowi:
   — Zaprezentuj mnie.
   — Sąsiad mój i towarzysz uniwersytecki, Julian Karliński — odezwał się Aleksy, 
podchodząc z nim do starego; ten wstał trochę, szeroką dłoń wyciągnął i skroń powoli uchylił.
   — Hrabia Marcin Junosza — odezwał się Aleksy.
   Julian niewiele się z tego nauczył...
   — Lubię młodzież, miło mi poznać pana — odezwał się hrabia — ha? nie słyszałeś może 
o mnie? Ojca twojego znałem dobrze... Chorążyca? nieprawdaż... Żonaty był z Teklą 
Hełmińską... Ha! ha! stare dzieje! razem byliśmy w Paryżu, we Florencji, na brzegach Renu...
   Julian wpatrywał się z coraz bardziej natężoną ciekawością w tego siermięgowego starca, 
prawiącego mu o Paryżu i Florencji; nie uszło to jego oka.
   — Nie musiałeś chyba nić słyszeć o starym Junoszy, że się tak wpatrujesz we mnie?
   — Przyznam się hrabiemu, że w istocie nazwisko to pierwszy raz spotykam...
   — A! to ci się musi bardzo wydawać dziwacznie! Ale ba! pożywszy, zobaczysz niejedno 
dziwowisko podobne: pana w siermiędze i chłopa w aksamitach! Ludit m orbe Deus... Żyło  
się, żyło, kopę lat przerzuciło za siebie i doszło do chłopskiej świty... nie z potrzeby, bobym 
może mógł jeszcze stroić się jak drudzy i okpiwać państwem, ale z dobrej woli...
   Starzec puścił kłąb dymu, pochylił głowę i westchnął.
   — Jużci żem ci winien, panie Karliński, tłumaczenie z mojej świty i łapciów? Muszę ci 
więc cokolwiek o sobie powiedzieć, żebyś tak bardzo wielkich na mnie oczu nie robił. Znasz 
Perewerty? Jest to klucz, tysiąc dusz,
   o dziesięć mil stąd; dałem go córce mojej w posagu!
   — Pani Izydorowej? — zawołał Karliński.
   — Mojej Marysi — uśmiechając się rzekł stary —
   i Marysia w koronkach i brylantach, a Junosza w siermiędze... poczciwe dziecko! chodzić 
by mi tak nie dało, gdyby nie moja wola i własna ochota... bo mi tak, mospanie, lepiej. Dużo 
się, dużo przeżyło i przyszło do przekonania, że najlepsze życie jest życie najprostsze, 
najmniej potrzeb, najwięcej swobody, ludzi niewielu, nałogów żadnych o ile możności... Za 
młodu kręciła mi się głowa jak innym, wziąłem po rodzicach kilka milionów, imię piękne, a 
temperament szalony; jak w wodę rzuciłem się w świat... było mnie pełno wszędzie, za 
granicą, w domu, przy wszystkich pięknych paniach naszych czasów, które dziś są 
zgrzybiałymi babami, przy stolikach gry, po najlepszych towarzystwach, gdzie tylko życia z 
nowej beczki skosztować było można. Znudzony jednym napojem, składałem nie na siebie, 
ale na to, czym gasiłem pragnienie, szedłem w drugą stronę, błądziłem, biłem się, męczyłem, 
szalejąc i siwiejąc, aż przecie opamiętałem. Doświadczenie mnie nauczyło, żeśmy wszyscy 
postrzeleni; zdaje się nam, że gdzieś może być lepiej, inaczej, że kolor sukni lub smak 
potrawy stanowi szczęście i spokój, a wszystko to fałsz wierutny... Ludzie, Boże odpuść, co 
do nogi z jednej gliny ulepieni; życie wszędzie jednakowe, najbezpieczniej tam, gdzie potrzeb 
najmniej i najmniej groźny upadek... Dobrowolnie wystawiłem się na próbę jak najprostszego 
życia po najwykwintniejszym i tak mi z tym dobrze, że innego znać nie chcę... Mieszkam w 
chacie, w lesie, który sobie ekscypowałem, prosta baba jeść mi warzy, poluję, fajkę palę, 
odwykłem od wszystkiego, bez czego człowiek się obejść może, nawet od salonu, w którym 
większe pół życia strawiłem i dalipan, bardzo mi z tym dobrze...
   Julian słuchał trochę zdziwiony, trochę nie dowierzający.
   — I nicże to hrabiego nie kosztowało nagle tak życie odmienić?
   — Jak to nie kosztowało? — zawołał stary — ale od czegoż rozum? W pałacu byłbym się 
w śmierć zanudził; siły mnie opuszczały, głupie myśli zaczęły się snuć po głowie, o włos żem 
się drugi raz nie ożenił... chorowałem, starzałem; a więc precz z szlafrokiem i puchem! do 
pracy! do niewygód! do znoju! Odżyłem i nic mi życie nie cięży. Z początku... ciężko było: 
ciałko wydelikacone prosiło się do poduszek, zachciewało mi się to tego, to owego, to 
włoskiej czekolady, to angielskich sojów, to musztardy francuskiej; wziąłem się na chleb i 
wodę, na mleko i kluski; chwilę trwała przemiana natury, alem ją przerobił i kontent jestem 
bardzo.
   — To nic, a za towarzystwem hrabia nie tęsknisz?
   — Długo by o tym gadać, ale wreszcie czemu nie mówić! Książek się nie wyrzekłem, 
córkę co dzień widuję, nie zaparłem się tego, com umiał i do czegom doszedł, zbierając po 
świecie, jak to my wszyscy, wiadomostki, prawdeczki i fałsze... ale wierzaj mi, w zetknięciu z 
ludem, jak w zbliżeniu do natury, zyskałem wiele, to mnie odświeżyło... Wiele więcej 
zapewne wiemy, rozumiemy, domyślamy się od ludu, przez to samo, że u nas myśl pracuje 
więcej, w jednym kierunku duchowniejszym, ale... ogromne „ale"!... — zerwaliśmy z naturą i 
społecznością żywą i zamknęliśmy się w szrankach ciasnych, w których z kilku danych sto 
tysięcy ludzi układa coraz odmienne kastety... nie spoglądamy w wiekuistą księgę świata, w 
żywą społeczność, w dzieła Boże, nie czerpiemy z tradycji; wszyst- kiego uczymy się z 
książek, książki z książek piszemy, z nich jesteśmy rozumni, z nich poczciwi i z nich, koniec 
końcem wyssawszy, co było, pijemy dziesiątą wodę po kisielu. Chrystus Pan i apostołowie 
nie byli to ludzie książkowi, a przecież świat odrodzili, i bądźcie pewni, że gdy nowa 
przyjdzie era, nie z bałamutnej Biblii mormonów, nie z drukowanych teorii, nie z traktatów 
filozoficznych, ale z żywego odrodzimy się słowa. Lud nie ma nauki, ale patrzy, czuje, 
doświadcza i szczerze się spowiada z prawdziwego człowieczeństwa swego, gdy my po 
większej części jesteśmy fałszywi, papierowi ludzie. Dla nas, cywilizowanych, często 
szorstkość obyczajów ludowych, naiwność języka, prostota myśli zdaje się pogardy godną, 
ale w tym wszystkim więcej przecież żywota i prawdy niż u nas... Przyjdzie czas, że 
dziewięćdziesiąt dziewiątą część ksiąg spalić będzie potrzeba, a tym, co się zostanie, 
obchodzić...
   Stary zamilkł.
   — Musiałeś mnie, panie hrabio, osądzić za wielkiego zwolennika życia, którego noszę 
suknię na sobie i piętno na czole — rzekł Julian — ale omyliłeś się... nie mam siły być czym 
innym, ale widzę dobrze i jasno położenie moje...
   — No! to przyjdziesz jak ja do siermięgi! — rzekł hrabia śmiejąc się. — Wierzcie mi, 
wierzcie mi, nic wam nie dodają fraszki, w które się bawicie; każda z nich, owszem, bierze z 
was cząstkę życia... i swobody...
   Julian słuchał starca z takim zajęciem, że nie powrócił do swego miejsca i stał przy nim 
zdumiony, chwytając wyrazy, które wychodziły z ust jego.
   Junosza też rozgadywał się coraz z większym zapałem i ochotą.
   — No! ale powiedzże no mi — odezwał się po chwi- li — więc mieszkacie w Karlinie? 
Ojciec umarł? a matka?
   — Matka nasza poszła... poszła za mąż...
   — Za kogo?
   — Za pułkownika Delrio... Stary się namarszczył.
   — A prezes?
   — Prezes żyje i zdrów...
   — A stary ten dziwak, Atanazy, którego kocham... chociem go lat kilkanaście nie 
widział?
   — Zawsze w swej Szurze, z której nie wyjeżdża...
   — Pójdę kiedyś piechotą do niego... Nie zmienił się?
   — Nic a nic, jak go znamy... Ale jakże się stało, panie hrabio, że ja, którego pan znasz tak 
dobrze całą familię, nigdym nawet nazwiska jego nie słyszał?
   Stary się rozśmiał hucznie.
   — Zerwałem z waszym światem — odparł — a u was, moje dziecię, co z wozu padło, to i 
przepadło... dziś przyjaciele serdeczni, jutro nieznajomi... Znacie się i kochacie tylko ze 
swymi... odsunąłem się i zostałem zapomniany... na cóż bym się wam przydał? Pokazać się w 
salonie nie mogę, bo roli lwa grać nie chcę; mało kto mnie zrozumie zresztą, a nabijać się 
nikomu nie myślę. Są już może dawni mi znajomi, co mnie i za umarłego mają i wieczne 
odpocznienie zmówili za mnie! Krótka i słaba pamięć ludzka! a wieleż to ja sam 
zapomniałem!
   Dano znać do herbaty; bosa dziewczynka wbiegła zarumieniona do pokoju i uciekła co 
najprędzej, wymówiwszy coś niezrozumiałego; nim się zebrali wyjść goście, sama pani 
Drabicka pokazała się w progu. — Jak się mamunia miewa! — odezwał się hrabia.
   — A i hrabia tu?
   — Cóż to wasani dobrodziejka myślałaś, że moja siermięga progu przestąpić nie warta, 
czy co? albo żem już taki stary, że mi się koło młodych ogrzewać nie godzi... Przecież i w 
Godzinkach jest Abizail starego Dawida grzejąca!
   — Stary grzyb, a jeszcze licho wie co paple! — odezwała się, ruszając ramionami, pani 
Drabicka.
   Stary poszedł przodem za gospodynią, nie zważając na jej ofukiwania i prześladując ją to 
tym, to owym.
   — Wiesz, mamuniu — rzekł — że gdybyśmy się pobrali...
   — My z sobą? a toż co!
   — Niełatwo by nas kto oboje przegadał... skoro się zejdziemy, musimy się kłócić...
   — A jakże nie mamy się kłócić — ofuknęła się znowu pani Drabicka — kiedy pan mi 
syna bałamucisz...
   — Ja? chyba go nawracam!
   — Ślicznie! Ledwie się zejdziecie, jak zaczniecie filozofować... licho wie o czym... jego 
trzeba do hreczki namawiać, nie do tego, co mu i tak świta... niepotrzebnie.
   — Alboż to Aleksy jeszcze zły gospodarz? — zawołał stary — jeszcze to mamuni mało? 
chleb jest, nikomuście nic nie winni, a po cóż go zamęczać? Chłopcy dorosną, będą sobie 
pracować, a dziś choćbyście jakie tysiąc więcej mieli w skrzyni, co wam z tego przyjdzie?
   — Otóż patrz pan, czy nie bałamuci? — krzyknęła stara — biorę pana za świadka — 
rzekła, odwracając się do Karlińskiego — namawia go do próżnowania. — Nie do 
próżnowania, jejmościuniu, nie, ale jak go zarżniesz tą pracą, co ci z tego przyjdzie? daj mu 
się i nagadać, i zabawić, i poczytać...
   — Toż całe nocy w książkach siedzi...
   — Moja matuniu — przerwał Aleksy — o świcie jestem w polu...
   — Gdyby nie ten stary bałamut, co na to łapcie włożył, żeby mu wolno było wszystko 
gadać, co zechce, ja bym z Aleksego innego człowieka zrobiła...
   — Niech sobie pani innego człowieka zrobi, kiedy się jej podoba — zawołał hrabia — ale 
nie z Aleksego... już go dziś w kociołku przerabiać, pokrajawszy, za późno...
   Sama stara w śmiech to jakoś obróciła... i tak rozmowa się przerwała; nalano herbatę, ale 
hrabia wyprosił sobie kwaśnego mleka i kieliszek starki, bo od 'herbaty był odwykł, i wesoło 
wcale rozpoczął się podwieczorek.
    
   XV
    
   Wspomnieliśmy już, że Żerby oprócz tej części, którą dziedziczyli Drabiccy, dzieliły się 
jeszcze na sześciu posiadaczy; było więc w nich sześć, niestety! dworków w niewielkiej od 
siebie odległości rozłożonych, drzwiami ku głównej obróconych drodze, których wejrzenia 
nie uszło, co tylko do starego dworu jechało lub przechodziło, a nawet leciało... Drabiccy żyli 
ze wszystkimi po sąsiedzku, a choć dzień nie upłynął, żeby tam czegoś w szkodzie nie zajęto, 
żeby się nie powaśnili ludzie, nie było jakiegoś kwasu i trudności z jednym z kolokatorów, 
Aleksy umiał harmonię utrzymać, naprzód postępowaniem prawym i energicznym, potem 
łagodnością i wyrozumiałością w drobnostkach. Do Żerbów, a zwłaszcza do starego dworu, 
mało bardzo kto kiedy zawitał: Drabiccy gości nie zapraszali, krewnych prawie nie mieli w 
okolicy, stosunków nie szukali, żyli bardzo cicho; koczyk więc Karlińskiego, w biały dzień 
zmierzający do nich, wielkie zrobił na sąsiadach wrażenie.
   Pan Mamert Butkiewicz — najbogatszy właściciel w Żerbach, bo miał tu aż piętnastu 
chłopów, dom żółto pomalowany i sposobił się skupić całe Żerby, na co, sknerząc, zbierał 
kapitalik, dopiero mając się ożenić, gdy o ostatnią schedę transakcję podpisze — stał właśnie 
w oknie, gdy koczyk przejeżdżał, otworzył oczy i usta, powiódł za nim wzrokiem, zażył 
tabaki i zawołał sam do siebie: — Dalibóg do Drabickich!
   Pan Jozafat Butkiewicz — rodzony brat jego, ale daleko odeń uboższy, żonaty z 
Pierzchowską i obarczony dziewięciorgiem dzieci, o których nieustannie mówił, niemal 
skarżąc się na to błogosławieństwo Boże — stał w bramie z fajką, widział powóz także, 
wyszedł aż na środek ulicy, choć był w kamizelce, dopatrzył, że zajechano do starego dworu i 
pobiegł co tchu do żony.
   — Jejmość, Anielciu — zawołał do bardzo otyłej niewiasty, która, śpiewając, usypiała 
dziecię na rękach — a taż to jak Boga kocham... do Drabickich ktoś koczem pojechał!
   — Cicho! dziecko zasypia, a ten krzyczy!... no to co? 
   — Ale koczem...
   — To któż taki?
   — Czy samemu pójść, czy się posłać dowiedzieć Iwanka, ale Iwanek do karczmy pójdzie, 
a ja tak dawno u Drabickich nie byłem.
   Nie wiem już, jak się skończyła rozmowa, bo pan Jozafat wyleciał z pokoju, przepędzony 
przez żonę, i zamyślony, stanął w ganku... gdy przez płot tuż ujrzał szwagra swego, pana 
Pryscjana Prus-Pierzchowskiego, który, wdrapawszy się na tyn, z niego obserwował obroty 
owego koczyka.
   — Kto to pojechał? — zapytał pan Butkiewicz.
   — Karliński młody...
   — Do Drabickich?
   — Do Drabickich...
   — Cóż to ma znaczyć?
   Pan Pryscjan nie raczył odpowiedzieć, z płotu zeskoczył i poszedł do swojego dworku, a 
pan Jozafat pozostał w głębokich rozmysłach. Splunął tylko, spoglądając na szwagra, i ruszył 
ramionami...
   Obok mieszkający Teodor Prus-Pierzchowski, brat pani Butkiewiczowej drugi i rodzony 
Pryscjana, był w stajni około koni, gdy mu się koczyk mignął, i nie powiem, żeby to zjawisko 
nie zrobiło na nim wrażenia.
   — Po co do Drabickich? — począł argumentować powoli — po co? nie wiem. Tak jest, 
nie wiem; ale to wiem, że kiedy gość przyjeżdża rzadki, miły, dobywa się butelka z lochu i 
wychyla się zdrowie jego... Gdybym zaszedł do Drabickich!... Aleby się ogolić potrzeba... 
Wieczór... na wsi, może by uszło i nie ogolonemu... a butelka będzie pewnie.
   Wtem nos w nos spotkali się z Pryscjanem — jakkolwiek rodzeni, nic a nic nie byli do 
siebie podobni. Teodor, szlachcic hreczkosiej, lubił buteleczkę i zbierał grosiwo. Pryscjan 
stroił się, łożył na konie i bryczki, częściej siedział w miasteczku, niż na wsi pilnował 
gospodarstwa, śpiewał przy gitarze i udawał eleganta... palił nawet cygara. Pryscjan był już 
wystrojony i kroczył ulicą jakby do starego dworu...
   — A to dokąd? — zapytał Teodor zatrzymując go.
   — Na przechadzkę... — obojętnie odparł Pryscjan. — Tere-fere! Kpij zdrów! Do 
Drabickich! Ktoś tam pojechał!
   — Ale nie do Drabickich!
   — Co ty mnie gadasz! pewnie ponczyk będzie...
   — A tobie ponczyk w głowie! — zaśmiał się młodszy.
   — Przyznaj się...
   — Mówię ci, że idę na przechadzkę...
   — No, to ruszaj z panem Bogiem...
   Pryscjan, uszedłszy kroków kilka, nie chcąc się wydać przed bratem, że idzie do starego 
dworu, udał się boczną ulicą, gdzie był dworek wdowy Butkiewiczowej i Jacka Ultajskiego, 
dwóch nam jeszcze nie znanych obywateli w Żerbach zamieszkałych. Wdówka po panu 
Celestynie, bracie Jozafata, bezdzietna, niegdyś piękna wcale, ale niestety, od lat dziesięciu 
podobno skończywszy trzydzieści, nie pożegnała na progu dojrzałości nadziei zamążpójścia. 
Lat dwanaście na próżno starała się o męża, łapiąc z kolei sąsiadów i żadnego pochwycić nie 
mogąc; w ostatku szalenie, namiętnie, desperacko zakochała się w Pryscjanie Pierzchowskim, 
który właśnie około jej dworku przechodził. Los chciał, że z wychowanką swą, Madzią, 
mogącą mieć lat około dziewięciu, stała we wrotach, gdy się przy nich Pryscjan pokazał, i 
zatrzymała go impetycznie.
   — Proszę pana, proszę pana! na chwilkę! tylko się coś spytam...
   — Co pani każe? — rzekł, grzecznie uchylając czapki, przechodzący.
   — Widział pan?...
   — Co?
   — Koczyk, który do starego dworu pojechał!
   — Nie, nie uważałem...
   — Kto to może być?
   — Nie wiem... — Nie wstąpi pan do mnie — wdzięcząc się, spytała dojrzała wdówka.
   Pryscjan zawahał się, ale jakoś mu nie wypadało odmawiać; chciał brata zbić z tropu i 
zaszedł na chwilę do pani Celestynowej, którą uszczęśliwił przybyciem swoim tak, że o 
koczyku nawet zapomniała... Już mieli z dziedzińczyka wchodzić do dworku i wdowa 
poczynała od westchnienia rozmowę sentymentalną, gdy ogromne: — Za pozwoleniem! — 
ryknęło tubalnym głosem zza płotu.
   Był to głos pana Jacka Ultajskiego, sąsiada pani Celestynowej, u którego, jakeśmy 
mówili, trzymał dzierżawę Aleksy. Pan Jacek dawniej bywał ekonomem i rządcą, na tych 
funkcjach dorobił się kapitaliku, za który kupił schedę w Żerbach, sam na niej w początku 
gospodarzył z żoną, ale z chłopami swymi do ładu przyjść nie mógł, źle mu jakoś rodziło i 
dzierżawą ją wypuścił. Była to zamaszysta figura, z wielkimi wąsami, na co dzień pokazująca 
się w kapocie, a w niedzielę w węgierce, zresztą, byleby go nie zaczepiano, niezły człowiek i 
mający pasję zapraszania do siebie i zawiązywania stosunków. Pani Celestynowa podniosła 
głowę przestraszona, żeby jej nie odebrano złapanego Pryscjana, pan Pierzchowski trochę się 
zmięszał, pochwycony na gorącym uczynku grzecznostek dla niemłodej wdowy, oboje 
zatrzymali się.
   — Państwo wiecie, co się święci? — rzekł Ultajski.
   — A co?
   — Wszak ci to jacyś wielcy goście pojechali do starego dworu... Kocz, cztery konie...
   — No to cóż, sąsiedzie — odparł Pryscjan — niech zdrowi przyjmują.
   — Nie pójdziemy zobaczyć, kto to taki?
   — Ja nie — rzekł Pryscjan — nie chcąc się przyznać do ciekawości. — Ja mam trochę 
interesiku do mego posesora, to się może powloką — odstępując od płotu, rzekł Ultajski — 
do widzenia!
   I okiem szyderskim zmierzył eleganta, wolnym krokiem postępującego ku dworkowi pani 
Celestynowej.
   — Patrzajcie! — mruknął do siebie — złowiła go! no, no! tegom się nie spodziewał, baba 
starsza od mojej. Bezdzietna, ale różnie ludzie o wychowance jej gadają... nie wiadomo, skąd 
się to wzięło, cząstka licha! długów dosyć! Trzeba Pryscjana ostrzec, mógłby sobie lepszą 
partię znaleźć...
   Tak więc w całych Żerbach widok koczyka Karlińskiego zrobił niepospolitą sensację; nie 
uszedł on niczyich oczu i wszyscy sposobili się pod różnymi pozorami zajrzeć do starego 
dworu, aby się osobiście przekonać, kto był ten gość i po co przyjechał do Drabickich.
   Aleksy, Julian i stary hrabia siedzieli, niczego się nie spodziewając, przy herbacie, gdy w 
ganku Kurta stary począł naszczekiwać. Pani Drabicka dobrze znała głos jego, bo Kurta na 
każdego szczekał inaczej: na Żydów napadał z ogromnym wrzaskiem, dziadów odpędzał 
ujadaniem zapalczywym, znajomszych zaś oznajmywał kilką, jakby z obowiązku tylko 
wyrywającymi mu się wykrzyknikami. Nie ruszył się nawet z ganku i parę razy odezwawszy, 
ucichł; pani Drabicka wyjrzała oknem i poznała pana Mamerta Butkiewicza, który, 
włożywszy na się starą kurtkę, zrobioną z granatowego fraka, kroczył wprost do dworu; 
zobaczył go także Aleksy i trzeba wyznać, że na ten raz nie bardzo był rad gościowi, ale cóż z 
nim miał począć?
   Śmieszna postać pana Butkiewicza, w szaraczkowych hajdawerach, w Spencerze 
granatowym, z laską sękatą w ręku, w ryżej peruczce na głowie, z twarzyczką pokrzywioną i 
małymi, kolącymi oczkami, już się wsunęła do pokoju, z powagą i dumą witając gospodynię, 
lisim wejrzeniem obejmując gości. Wszyscy się ruszyli witać, stary tylko hrabia nie wstał od 
swojej misy kwaśnego mleka. Julian musiał się od śmiechu wstrzymać, bo nie chciał nikogo 
obrazie, ale ta karykatura niesłychanie mu się wydała pocieszną; spojrzeli na siebie z 
Aleksym znacząco.
   — Dużo masz takiego kalibru sąsiadów? — zapytał Julian po cichu.
   — Tylko sześciu — odpowiedział Aleksy — nie wątpię, że ci się wszyscy zaprezentują, 
twój koczyk ich tu sprowadzi, ciekawi są, kto do nas mógł zajechać, bo u nas nikt zwykle nie 
bywa... zobaczysz...
   — Sąsiedztwo nieciekawe! — rzekł sobie Julian w duchu — biedny Aleksy!
   Tymczasem pan Butkiewicz, równie dumny jak skąpy, przywitawszy się z gospodynią i 
spode łba obejrzawszy przytomnych, zasiadł, rozpierając się w krześle na pierwszym miejscu, 
najdziwniejszymi minami usiłując sobie nadać powagę, której nie miał ani w charakterze, ani 
w powierzchowności; rozmowa już się kleić poczynała, a pani Drabicka, szanując piętnastu 
chłopów sąsiada, dosyć go przyjmowała grzecznie, gdy Kurta drugi raz w ganku 
naszczekiwać zaczął.
   — A to skaranie Boże! — mruknęła pani Drabicka — znowu ktoś.
   Był to wystrojony w granatową węgierkę pan Jacek Ultajski, niby to z interesem, ale w 
istocie z ciekawością i myślą tajemną zaproszenia gościa, gdyby można, do siebie na 
wieczerzę. Tego znowu, jako jurysdatora, przyjąć było potrzeba uśmiechem. Julian spojrzał 
na Aleksego, ruszyli ramionami; ledwie usta otworzył pan Jacek, pochodzenie swe zdradził; 
zdawało się nawet Karlińskiemu, że go już gdzieś widział i nie mylił się, bo ostatnia służba 
Ultajskiego była w kluczu Karlińskim... Gdyby był wiedział, że spotka się z Julianem, nie tak 
by z interesem spieszył; ale wszedłszy, siedzieć już musiał, odstąpiwszy tylko projektu 
wieczerzy.
   Tylko co się porozsiadali wszyscy, dając miejsce panu Jackowi, od żony swej 
komplement prawiącemu gospodyni, gdy Kurta zahaukał jeszcze... pani Drabicka, nie 
wytrzymawszy już, półgłosem odezwała się — ze skaraniem Bożym.
   Na progu uśmiechała się mała, niepoczesna, głupawa figurka ojca dziewięciorga dzieci i 
męża Anieli z Pierzchowskich Butkiewiczowej, pana Jozafata, który w płóciennym surduciku 
mimo wiadomości żony wyrwał się do starego dworu zobaczyć, co się tam dzieje. 
Zobaczywszy brata Mamerta, pan Jozafat zmięszał się, gorzej jeszcze skłopotała go 
przytomność Ultajskiego, z którym był z powodu żony w najgorszych stosunkach, tak że się 
odgrażali, wzajemnie omijając, kijami dać sobie przy pierwszej zręczności. Obchodząc więc 
Ultajskiego, w kątku usiadł ledwie pan Butkiewicz, gdy tuż za nim wpadł raźniej od 
wszystkich, może najśmieśniejszy z nich, pan Pryscjan Prus-Pierzchowski, który z objęć swej 
wdowy się wyrwał, przyrzekając zdać jej sprawę wieczorem ze swych odwiedzin. Ten był tak 
nieoszacowany ze swą elegancją pozawczorajszą i miną karykatury Daumiera, tak pewien 
siebie i wyższości swej nad sąsiadów, że Julian, którego przybywający zaczynali już męczyć, 
rozdobruchał się na widok jego...
   Pryscjan miał włosy rudawe, długie, spadające na barki i przedzielone na czole z 
symetrycznością, zdradzającą pomoc życzliwej jakiejś rączki, wąsik wymu- skany, podbródek 
obfity, szarawary w kraty, jakie tylko na kołdrach widzieć się dają, kamizelkę podobnąż ? 
1'anglaise i surducik niewiele dłuższy od spencera pana Mamerta. Dodajmy do tego czapkę z 
kutasem i dewizki zwieszone na żołądek, a będziemy mieli lekki rys człowieka, który tak 
gorącą miłość potrafił wzbudzić w pani Celestynowej.
   Do kompletu sąsiadów brakło już tylko pani Celestynowej samej — która mimo gorącej 
chęci wyśledzenia, co się w starym dworze działo, cała zajęta Pryscjanem i wieczorną jego 
obiecaną wizytą, kładła pasjans, usiłując wybadać losy i odgadnąć swą przyszłość — i pana 
Teodora, wstrzymanego nieprzewidzianym wypadkiem, bo go gość jakiś najechał w chwili, 
gdy już wdziewał surdut i zabierał się do Drabickich.
   Dostateczna to jednak była dla Juliana próba świata, w którym żył przyjaciel jego 
Drabicki, i jakkolwiek młody Karliński usposobionym był wszystko widzieć z dobrej strony, 
jakkolwiek oryginalne to towarzystwo po wysznurowanych postaciach, które u siebie 
spotykał, odznaczało się przynajmniej niekłamaną powierzchownością, wybitną, przy 
najlepszych chęciach trudno tu było znaleźć co prócz śmieszności i niesmaku.
   Pani Drabicka wcale się nie kryła już z nieukontentowaniem, jakie w niej to najście 
sąsiadów wzbudzało; mruczała półgłosem: — Licho ich tu naniosło — i zapytana, 
odpowiadała, wcale nie przymuszając się do grzeczności. Hrabia tymczasem kończył swoją 
misę mleka w milczeniu, poglądając szydersko na gości; Pryscjan odważnie zbliżył się do 
Juliana i Aleksego, czując się godnym Karlińskiego i usiłując mu dać wielkie o sobie 
wyobrażenie minami, które wyrabiał. Pan Mamert nadęty obserwował, pan Jozafat siedział w 
kącie, pragnąc się tylko wymknąć co prędzej, a Jacek Ultajski dla zajęcia kręcił wąsy, nie 
wiedząc, do kogo się uczepić.
   Rozmowa iść nie mogła, ten i ów bąknął słówko, które nie podniesione padało na ziemię.
   Julian, nie dając po sobie poznać, ciekawie się przypatrywał towarzystwu, które pierwszy 
raz widział z bliska — i widząc, że był zarówno przedmiotem ciekawości, po cichu wyniósł 
się, pożegnawszy panią Drabickę...
   Aleksy przeprowadził go na ganek.
   — A co? — zapytał ze smutnym uśmiechem — czy moi sąsiedzi i współtowarzysze doli 
niewarci twoich lalek wysznurowanych, na których narzekasz, Julianie.
   — Ambo meliores — odparł Karliński — ale tu przynajmniej jest charakter i każdy nosi 
napisane na czole, skąd wyszedł i dokąd zmierza.
   — A! gdybyś pożył z nimi! kto wie czyby ci ten charakter nie dokuczył, czybyś i tu nie 
znalazł komedii odegrywanej z pozorną szczerotą... a w dodatku tyle gburowstwa! tyle dumy!
   — Wszędzie ludzie ludźmi — zawołał Julian — ale z dzisiejszych twych gości sądzić 
trudno o społeczeństwie, którego część przedstawiają, i... zdaje mi się, że Żerby muszą być 
wyjątkową kolonią oryginałów.
   — Powiedz karykatur!
   — Do widzenia w Karlinie! Aleksy nic nie odpowiedział.
   — Powtarzam, do widzenia w Karlinie — rzekł Julian — nieprawda? przyjedziesz do 
mnie... Bez ceremonii, jak do brata, będziemy sami... w Karlinie nie mam tak bliskich 
sąsiadów... słowo, kochany Aleksy? — Słowo, kiedy każesz, ale pamiętaj, żebym ja tam nie 
wyglądał u ciebie, jak u mnie ci panowie... do widzenia.
   Julian skoczył do powozu i koczyk znikł z oczu ciekawych, które nań przez wszystkie 
okna bawialnego pokoju poglądały.
TOM DRUGI
    
   I
    
   Chociaż prezes, zmiękczony przez Juliana i Anną, wyjazdem swoim upoważnił niejako 
panią pułkownikowę do pozostania na jakiś czas w Karlinie, obawiał się jednak, żeby powoli 
pan Delrio tam nie zamieszkał, i parę dni przeczekawszy, przyjechał znowu. Oboje 
pułkownikostwo byli tu jeszcze, ale sama znacznie już pozdrowiała, Greber powrócił do 
swoich miejskich pacjentów, życie zaczynało się tak jakoś układać, jakby goście ci na dłużej 
pozostać chcieli. Prezes dostrzegł tego na wstępie, zmarszczył się, widząc, że pułkownik 
trochę rolę gospodarza przybiera, i bez ceremonii zdziwił się, że tu ich zastał jeszcze.
   — A! państwo tu dotąd! — zawołał na wstępie — bardzo mnie to smuci, widzę w tym 
dowód, że się zdrowie pani pułkownikowej nie poprawiło.
   — Owszem — rzekł, chcąc nadrobić fantazją, pułkownik — dosyć zdrowa, ale ją dzieci 
wstrzymały.
   Przycisnął na dzieciach, w nich widząc prawo pozostawania w Karlinie; prezes nic zrazu 
nie odpowiedział, skłonił głowę i rozkazał tylko znosić rzeczy swoje.
   — Wybornie — dodał — żem tu państwa zastał; znudziłem się sam jeden w domu, w 
kupce istotnie lepiej i weselej nam będzie. — Stryj zabawi u nas? — zapytał ochoczo Julian, 
całując go.
   — Zabawię, zabawię, zatęskniłem za wami; jakże się ma Anna?
   Anusia wbiegła właśnie na te słowa.
   — Dzień dobry, stryjaszku... dzień dobry... jakżeś łaskaw, że o nas nie zapominasz...
   — Muszę ja o was pamiętać, kiedy wy o mnie nie chcecie; do Zagórza was zwabić trudno, 
ty byś się nieustannie o Emila niepokoiła, a więc ja tu posiedzę i trochę się wami nacieszę...
   Pułkownik, dosłyszawszy tych wyrazów, uczuł, że były, do niego i żony wymierzone, i 
niezręcznie bardzo zaraz się wyrwał do niej z doniesieniem. Pani Delrio trochę była do tego 
przygotowaną, nie zdziwiło ją wcale ani przybycie prezesa, ani zamiar pozostania w Karlinie.
   — Więc my wyjedziemy jutro — odezwała się do męża.
   — Dlaczego cher ange? a gdybyśmy właśnie na przekór temu staremu galantowi 
pozostali? ot to by dopiero był figiel przedziwny. Jużciż nas wypędzić by nie śmiał i dzieci by 
mu na to nie pozwoliły...
   — Zostałabym zapewne, gdyby mi się tak podobało — odparła pułkownikowa — alebym 
to przepłaciła moim zdrowiem, Wiktorze... ja nie mam sił na taką nieustanną walkę...
   Delrio ruszył ramionami i podał, nie sprzeczając się, rękę żonie, która na spotkanie 
prezesa wyszła do salonu.
   Jakkolwiek się nienawidzili i z uczucia swego aż nadto widocznego w czynnościach 
spowiadać nie potrzebowali, prezes i pułkownikowa, jak ludzie dobrze wychowani i 
przywykli zachowywać się przede wszystkim przyzwoicie, nie okazywali po sobie niechęci 
wza- jemnej; owszem, obsypywali się grzecznościami, zastępującymi niedostatek 
przychylności monetą powszednią, która dla ogółu często miała inne, dla interesowanych 
tylko znaczenie uszczypliwe i przykre. Prezes na przykład dobierał zawsze z pułkownikiem i 
jego żoną przedmiotów rozmowy najboleśniej ich dotykających, upokarzał ich 
wspomnieniami swej rodziny, przymówkami do ich wieku, drażnił uczucie macierzyńskie, 
odmawiając mu prawa czuwania i kierowania dziećmi itp.
   Ale pomimo to usposobienie wchodzącą pułkownikowę powitał z nadskakującą 
grzecznością, z uśmiechem galanta starej szkoły, z komplementami stereotypowanymi na 
podobne okoliczności. Pułkownikowa, choć bardzo przywoita, panować tak nad sobą nie 
umiała i była nieco zimną, pułkownik zakłopotany tak, że dowcipkować i żartować nie czuł w 
sobie ochoty.
   Dzieci starały się tylko zbliżyć ku sobie istoty na wieki rozdzielone niechęcią 
niepokonaną, a Anna każde ostre słówko chwytała po drodze, by je dodatkiem jakimś 
osłodzić i przytępić. Pomimo to towarzystwo karlińskie, ilekroć całe zebrać się musiało w 
salonie, sztywne było, zimne, niespokojne i zdawało się tylko wyglądać chwili oswobodzenia 
i rozejścia — wszystkim, nie wyjmując prezesa, trudno tak wyżyć było... długo; wszyscy 
rozchodzili się zmęczeni, rozgniewani w duszy, z przekleństwem lub łzą boleści 
przytrzymywaną, by jej wraże oko nie postrzegło.
   Jeśli kogo, to Annę i Juliana bolał najsrożej ten stan rzeczy; nigdy sobie nie powiedzieli, 
jak na tym cierpieli, ale wejrzenie często dawało im poznać, co się działo w duszy. Anna, 
której całe życie było poświęceniem bez granic, posłannictwo swe anioła pokoju, pociechy i 
miłosierdzia przyjąwszy z zapałem męczennicy, mniej już każde drobne, pojedyncze 
uczuwała zadraśnię- cie, gdy Julian, słabszy, bardziej ceniący spokój, gryzł się nim 
niewymownie, zmuszony w głębi serca taić to, czego doznawał. I czoło jego osłaniały też 
chmury, a siostra często go znajdowała bezsilnym, z oczyma zwilżonymi, siedzącym jak 
posąg zamyślenia na grobowcu Medyceuszów. Ciągłe wpatrywanie się w Emila, którego stan 
zatruwał Julianowi prawie każdą życia godzinę, uczucie niepokoju, rodzące się z tych 
niechęci codziennych, wlewało w jego duszę tęsknotę i smutek, której nic rozerwać nie 
mogło. Uboczna też może, jeszcze jedna przyczyna usposabiała go także do tego smutku, 
który prezesa co dzień czynił oń troskliwszym.
   Opisując mieszkańców Karlina, nie wspomnieliśmy jeszcze o jednej zamieszkującej tu 
istocie, która, na oko niewiele zajmując miejsca, ważną przecie w życiu codziennym Anny i 
Juliana odgrywała rolę... W roku urodzenia Anny trafiło się, że na jednym z folwarków 
Karlina gospodarujący ekonom ożenił się był z garderobianą pani chorążycowej; małżeństwo 
trwało krótko bardzo i dając życie córce, biedna kobieta sama je utraciła. Wkrótce potem mąż, 
który szalenie przywiązany był do niej, sierotę odumarł. Państwo Karlińscy z politowania 
wzięli dziecię do dworu i zajęli się jego wychowaniem; nie myśleli wcale wysilać się na nie i 
poczęli jak zwykle z wychowankami tego rodzaju, które muszą w dzieciństwie znosić 
dziwactwa sług wszystkich, dopóki same na niezawiślejszą służbę nie wyjdą. I byłaby się 
może mała Apolonia sponiewierała, gdyby zawczasu nadzwyczajna żywość, dowcip, ładna 
twarzyczka i niesłychana łagodność charakteru nie uczyniły ją ulubienicą pani i pana. 
Bawiono się śliczną Polą; (bo tak ją przez skrócenie zwano), dozwalano jej bawić się z Anną; 
Anusia przywiązała się do niej całą duszą i z garderoby przeszła sierotka do pokoju, a gdy 
przyszedł czas wychowania i nauki dla córki domu, Pola, pozostając z nią razem, równie 
staranną odebrała edukację i tyle, co ona, może więcej, potrafiła z niej korzystać.
   Wprawdzie po kilkakroć robiono sobie uwagi, że dla ubożuchnej i tak poziomego 
pochodzenia panienki świetne talenta i nauki wyższe niekoniecznie były stosowne i nie tylko 
w przyszłości nie będą pomocne, ale los jej skrzywić mogą; lecz gdy Pola chciwie chwytała 
wszystko, nadzwyczajną będąc obdarzona zdolnością, gdy Annie trudniej co dzień rozstać się 
z nią było, gdy wreszcie powiedziano sobie, że zostawszy guwernantką, byt niezależny 
wypracować może — Pola pozostała z Anusią i wyszła na prawdziwie zachwycającą 
dzieweczkę, z której twarzy, obejścia, mowy, już by nikt pochodzenia nie mógł się domyśleć.
   Natura też szczodrą była dla tego dziecięcia, któremu los zabrał razem prawie ojca, matkę 
i przyszłość. W swoim rodzaju była to urocza istota. Malutka, zręczna jak laleczka, zwinna, 
wesoła, z włosami jasnoblond złotego koloru, z ślicznymi niebieskimi łzawymi oczkami, z 
okrągłą, świeżą i ożywioną twarzyczką, Pola zachwycała każdego, kto spojrzał na nią. 
Dowcipna, często nawet trochę złośliwa, ale pomimo to najlepszego i namiętnego serca, w 
wejrzeniu, ruchu, mowie, uśmiechu zdradzała się z rozdrażnionym uczuciem, które tylko 
szukało przedmiotu, by wybuchnąć nieugaszonym płomieniem. Twarzyczka jej nie miała nic 
arystokratycznego, ale to był typ czysto słowiański w jednym ze swych najwdzięczniejszych 
objawów: oczy mówiące do duszy, zawsze prawie łez pełne nawet przy uśmiechu, usta 
najprześliczniej wygięte, różowe jak dwa listki kwiatu i trochę podniesione namiętnie; nosek 
kształtny, odrobineczkę zadarty, owal okrągławy, ale przedziwnej linii, przypominającej 
twarze aniołków i dzieci... a przy tym nóżka, rączka, kibić, warkocz, wszystko tak 
harmonijnie piękne, tak wypełniające całość, że przy niej gasły i piękniejsze, a nie tak 
szczęśliwie obdarzone panie. Przy tej powierzchowności tak wdzięcznej ileż znowu 
dodających jej uroku przymiotów; jaka dobroć serca, niczym się nie umiejąca hamować i 
wybuchająca naiwnie, ile żaru w duszy, ile zapału, dowcipu, jak dziwnie splecione 
melancholia i wesele! Wrażliwa jak listek mimozy, z niczym się nie taiła, kochała 
gwałtownie, nienawidziła śmiertelnie; każdą myśl i uczucie objawiała mimo wiedzy swej z 
całą szczerotą poczciwą, do której się czuła jakby ślubem obowiązaną. Nie kryjąc swojego 
pochodzenia, dziecię ludu, chlubiła się niemal ze sieroctwa i urodzenia w ubóstwie, może za 
często, może za dumnie nawet wspominała o tym przy każdej podanej zręczności. Na 
pierwszy rzut oka jej żywość, dojmujący dowcipek, który rzadko poszanował kogo, złośliwe 
często przekąsy — czyniły ją straszną, gdy tymczasem pod uśmiechem jej szyderskim, pod 
namiętną tą ironią kryło się serce złote... I umysł mu odpowiadał. Pola, nic przez pół i na 
chłodno czynić nie umiejąc, uczyła się z gorączką i pragnieniem wiadomości, połykała 
książki, sięgała poza granice kobietom zakreślone, z chciwością niejednego ukąsiła 
zakazanego owocu i płomieniem, który objął jej główkę, gorzej jeszcze rozpaliła niespokojne 
swe serce. Oprócz tego nadzwyczajnym do muzyki obdarzona talentem, mając zręczność w 
nim się wydoskonalić, doszła do znakomitej na fortepianie biegłości, a z ksiąg teoretycznych 
wyuczyła się muzyki daleko więcej, niż jej pospolici amatorowie umieć zwykli.
   Pola była nieodstępną Anny towarzyszką; od dawna czas był pójść na chleb własny i na 
przyszłość pracować; trafiały się jej świetne bardzo miejsca, ale dwie przyjaciółki rozstać się 
nie mogły i Pola ochotnie poświęcała się tej, która ją uczyniła, czym była. Jedna też, 
powiedzieć można, dopełniała drugą, jedna drugą podtrzymywała; co by poradziła Anna 
zostawiona sama sobie? gdzie by Poli lepiej być mogło jak tu, gdzie prawie rodzicielski dom 
znalazła? Żywość sieroty, jej udane czy prawdziwe, naturalne czy gorączkowe wesele 
wstrzymywało Annę od smutku i melancholii, w którą łatwo wpaść mogła. Obie były piękne, 
obie ponętne, ale jak wielka była różnica ich wdzięku, tak wielka różność charakterów. W 
Poli drgało życie świeżo z łona ludu wytrysłe; w Annie skupiły się wszystkie cnoty 
przeszłości, odziane szatą ideału i obleczone tęsknotą. Dla Anny świat był żelaznymi 
drzwiami obowiązków zaparty; przywykła do poświęceń, nie rachowała już i oddała się cała 
na ofiarę rodzinie. Pola, choć chętnie zapierała się przeszłości, wzdychała do wszystkiego, co 
ułudna obiecuje młodość, a czego całe nie dotrzyma życie; pragnęła uczucia, walki, boju, 
dramatu i rwała się z tego kółka, w jakim była zamknięta, całą siłą namiętności, nie 
pohamowanych nawet modlitwą i chłodną atmosferą otaczającą.
   Wspomnieliśmy już w rozmowie Juliana z Aleksym, że młody Karliński całe życie za 
takim właśnie ideałem kobiety się upędzał, jaki tu trat postawił u jego boku. Natura, wszędzie 
dopełniająca się kontrastami, zrodziła w nim pragnienie czegoś jak najmniej 
arystokratycznego, a pełnego siły i drgającego żywota... dla niego Pola była istotą jego 
marzeń...
   Wyjeżdżając do miasta dla skończenia nauk, rzucił ją Julian dzieckiem prawie; 
powróciwszy, znalazł do niepoznania wypięknioną, dojrzałą, ponętną — i... a! trzebaż 
dopowiedzieć, że się w niej szalenie zakochał! Domyślicie się tego bardzo łatwo — inaczej 
być nie mogło; ale Julian był człowiekiem uczciwym i pierwsze drgnienie serca wstrzymał 
dłonią, zastanawiając się nad jego skutkami. Nie pomyślał nawet, by podle uwieść biedne 
dziewczę, które z naiwnością dziecięcia nastręczało się same, szukało niebezpieczeństwa, 
goniło za nim... wiedział, że ożenienie było dlań niepodobieństwem; cała rodzina byłaby 
wszelkich możliwych użyła środków, aby mu je utrudnić, by je niepodobnym uczynić; 
postanowił zwyciężyć się, pokonać i rozczarować.
   Ale miłość, to uczucie niepojęte, nie rządzi się żadnym prawem stałym, nie ma nań 
przepisanych leków. Co jedną zabija, to drugą żywi, często sama walka z nią wyrabia w niej 
siły nowe... Julian — zmuszony widzieć ją co dzień, żyć obok niej i wytrzymywać napady 
Poli, która kochała go, nie wiedząc, co się z nią działo, i paliła słowy, wejrzeniem, 
westchnieniami — przyszedł do tego stopnia namiętności, który graniczy z szałem i 
rozpaczą... Pola nie wiedziała sama, jakiej natury było uczucie jej dla Juliana, nie zaglądała w 
głąb serca swego, a jeśli kiedy przeleciało jej przez myśl, że to miłość być mogła, ledwie nie 
radowała się pożądanemu gościowi, który jej upragnione łzy, męczarnie i cały świat nowy, 
choć świat boleści, przynosił. Nieraz śmiejąc się z siebie, z bijącym sercem pytała się, co by 
to było, i wśród uśmiechu łzy potoczyły się po twarzyczce rumianej...
   — Trochę pokochać i umrzeć! — mówiła w sobie — alboż nie dosyć? Z czegoż składa się 
życie, jeśli nie z łez i miłości? Nie jestże to szczęście być tak nieszczęśliwą i wypić kielich 
żywota cały w jednej kropli trucizny, i położyć się w białej trumience, z wiankiem na skroni 
na wiekuisty spoczynek? czegoż więcej spodziewać się mogę?
   Tak czasem w chwilach samotnej tęsknoty marzyło dziewczę i choć nie było pewne ani 
swojego uczucia, ani miłości Juliana, który nadzwyczaj zimno się z nią obchodził, ledwie nie 
więcej obawiała się spokojnego, długiego życia pospolitych skorupiaków niżboleści i 
szczęścia, jakie chwila burzliwej miłości dać jej miała. O, szalona była Pola! szalona!
   Anna w prostocie ducha, chłodniejsza od swej towarzyszki, ani się domyślała jej uczuć, 
ani je przypuścić mogła — śmiała się z niej jak z roztrzepanej głowy, czasem uśmierzyć 
starała się wybuchy jej dowcipu, wesela lub smutku, ale nie widziała w tym żadnego 
niebezpieczeństwa. W niej też serce zawczasu dojrzalsze, szczelniej zamknięte, oczyszczone 
z ziemskich, namiętnych zachceń i pożądań, spało błogim snem dziecięcia w kolebce... Była 
kobietą, ale skarby miłości, w jakie je Bóg uposażył, oddała całe rodzinie i jak siostra 
miłosierdzia służyła tylko drugim, nie pomnąc na siebie. Miłość zdawała się jej dzieciństwem, 
igraszką, czymś zbyt ziemskim i poziomym, żeby na nią skarby duszy i serca szafować 
przystało... Polę, mówiącą o niej z zapałem, strofowała jak dziecię za łażenie po drzewach, 
nie widząc winy w swawoli, ale przeczuwając w niej niebezpieczeństwo.
    
   II
    
   Proszę sobie wystawić wśród tego towarzystwa, jakie się znajdowało w Karlinie, obojga 
pułkownikostwa, prezesa, Juliana, Anny i Poli, rozmawiających w salonie i upatrujących 
chwili, w której przystojnie rozejść się będzie można... wpadającego obcego zupełnie, z 
innego świata człowieka, znanego nam Aleksego.
   Nieśmiały, choć energiczny, skromny, choć nie czuł się niższym moralnie od nikogo, bo 
surowo pełnił życia powinność, Drabicki nie miał najmniejszej ogłady, nie znał form 
towarzyskich i gdy mu przyszło oddać Julianowi jego odwiedziny w Karlinie, nie wiedział 
zrazu, ani jaką obrać do tego godzinę, ani jak się tam ubrać, ani co począć, raz przyjechawszy. 
Z Julianem samym łatwiej mu było daleko, ale to; co go otaczało, ten inny świat nieznany, ci 
ludzie mówiący obcym językiem, w odmiennych zrośli obyczajach... przerażali go 
niesłychanie. Nie chciał walki, obawiał się śmieszności, przeczuwał upokorzenie i gdy 
wszedłszy do salonu, znalazł się w tak licznym gronie nieznajomych, zaczerwienił się, 
pobladł, zmięszał, błagalne rzucając wejrzenie na Juliana. Szczęściem Julian znajdował się 
właśnie w salonie.
   Aleksy, powiedzmy szczerze, piękny, gdy się uganiał w sukmanie, na dzikim koniu, 
wśród pól i lasów lub gdy zadumany, powtarzał na starej mogile wiersze starego ślepca 
greckiego — ubrany we frak źle uszyty, w odzienie bez smaku i starania sprawione, ledwie 
nie był śmiesznym wpośród ludzi, którzy ściśle pilnowali się mody, których oczy przywykły 
do jej wymagań, a najmniejsza nieforemność razić je musiała. Dodajmy nieszykowność 
postawy człowieka, który się czuł nie na swoim miejscu i celem wejrzeń ciekawych tylu 
nieznajomych osób, a wytłumaczymy sobie, dlaczego znowu i Annie, i prezesowi nawet 
Aleksy wydał się bardzo niepocześnie i niedźwiedziowato.
   Julian pospieszył go przedstawić pułkownikowej, prezesowi i ojczymowi, Anna 
przypomniała mu się z uprzejmością, którą starała się zbliżyć do siebie dzikiego przybysza, i 
Aleksy usiadł, a raczej upadł na krzesło, nie mogąc jeszcze rozeznać w tym tłumie nikogo.
   Julian chciał, oszczędzając mu przykrości i zakłopotania widocznego, zabrać go z sobą do 
swego pokoju, ale Anna, która ciekawą była poznać przyjaciela brata, tak bardzo przezeń 
zachwalonego, ciekawa Pola, która nań ze współczuciem już patrzała, po troszę prezes, rad 
obcemu mogącemu przerwać jago rozmowę z pułkownikiem, nie dozwolili na to. 
Pułkownikowa tylko pod pozorem bólu głowy usunęła się zaraz do swoich pokojów, a reszta 
towarzystwa pozostała.
   Po chwili też ochłonął Aleksy, serce mu bić przestało i rozmowa, próbując różnych 
przedmiotów, poczęła się wiązać powoli, choć gość mało brał w niej udziału.
   Pierwszą rzeczą, która uderzyła oczy zdumionego Drabickiego, były dwie panienki 
siedzące obok siebie, a tak dziwnie dobrane pięknością, by wdzięk jednej dodawał drugiej 
zajęcia i blasku. Idealna Anna ze swą powagą, Pola ze swoją trzpiotowatością wesołą, 
zarówno go zajęły jako dwa objawy piękne, nie znane mu, a zachwycające. Jeśli komu, to 
kobietom w atmosferze bogactwa i państwa najpiękniej, ich to klimat, ich ojczyzna... na 
ubogim, jałowym zagonie więdną najpiękniejsze kwiaty, praca nie daje się im rozwinąć, 
troski gaszą ich wejrzenie i ledwie dobę w całym rozkwitnięte blasku, jutro już są zeschłą 
tylko pamiątką. I gdzie im myśleć o piękności, gdzie starać się o podniesienie wdzięku, jak 
zachować tę świeżość, przeciw której spi-kają się codziennie słońce, powietrze, wiatry i 
praca, co białe ręce w czerwone i pomarszczone zamienia. Dotąd Aleksy — marzący o ideale, 
o czymś tak nadziemsko wzniosłym i niemożliwym, jak Beatryks Danta i jak Beatryks 
mającym go przez piekło do niebios prowadzić słowem i ręką — nie spotkał nic na ziemi, co 
by się z obrazem duszy jego porównać dało. Pierwsze spojrzenie na Annę postawiło go wobec 
rzeczywistości, równającej się najbardziej rozgorączkowanemu marzeniu. Anna była tym 
ideałem... jej piękność, jej powaga, spokój jej czoła, czystość duszy, patrzącej śmiało przez 
oczy anielskie ciszą i pogodą nie zmąconą, wszystko to czyniło ją dla Aleksego istotą 
najdziwniej stawiącą się przed nim w szatach, w jakie fantazja stroiła przyszłą jego 
kochankę... Przerażony tym zjawiskiem, nie śmiał spojrzeć na nią więcej i zapłoniony, 
wzruszony, spuścił wzrok w ziemię z rozpaczą. Anna z ciekawością dziecka i życzliwością, 
wzbudzoną pochwałami Juliana, wpatrywała się w niego nieustannie, to go zaczepiając 
słowy, to badając wejrzeniem. Pola także usiłowała odgadnąć, co pod tą prostą łupiną 
wieśniaka ukrywać się mogło, i gdy Anna pociągała go dobrocią i grzecznością, ona ze swej 
strony po troszę drażniła go złośliwością, od której zawsze zaczynała nawet z tymi, co dla niej 
byli najsympatyczniejsi.
   Prezes obchodził, patrzał, myślał i ze stanowiska wielkiego pana i eleganta usiłując 
osądzić przybyłego, powierzchownie od razu uznał go gburem, zostawując blankiet na 
wpisanie poczciwości na jego rachunek, jeśliby się później okazała.
   Pułkownik, który ludzi cenił z powierzchowności i z ich użyteczności względem siebie, 
nie wahał się Drabickiego za zupełną poczytać nicość.
   Rozmowa niesłychanie była trudną, i nie dziw! Świat Karlińskich obcy był całkiem 
Aleksemu, jego zajęcia dla nich znowu nie znane i niepojęte, nic wspólnego z sobą nie mieli; 
do zagadnień zaś wyższych, wznioślejszych, do roztrząsania rzeczy, o których Aleksy mógł 
mówić, bo je znał, ani pora była, ani miejsce. Drabicki nie mógł się objawić, jakim był, czuł 
się tylko obcym, cierpiał i zdradzał swe nieoswojenie z większym światem; próżno Anna i 
Pola usiłowały go rozruszać, rozweselić, ożywić, wciągnąć w rozmowę, odpowiadał im tylko 
półsłowami i zakłopotaniem, a co gorzej, z pośpiechu kilka dość śmiesznych wymknęło mu 
się omyłek. Panny nie rozśmiały się wprawdzie w oczy biednemu Aleksemu, ale spojrzały na 
siebie, zdając się mó- wić: — Czyż to być może! on przyjacielem od serca i powiernikiem 
Juliana!
   Nie mniej może od Aleksego cierpiał Julian, który go także nie poznawał, ale widział 
przyczynę i niecierpliwił się tylko jego brakiem odwagi, skłopotaniem, próżną chęcią 
nastrojenia się do towarzystwa, wobec którego powinien się był postawić od razu jak chłop 
naddunajski przed cywilizowanym Rzymem.
   Nie będziemy powtarzać prób tej rozmowy ciężkiej, urywanej, dziwacznej, która wiekiem 
się zdawała Aleksemu. Prezes, który był świadkiem jej prawie milczącym, odszedł nareszcie, 
po cichu rozpaczając, żeby na coś lepszego wyrosnąć mogła, ale razem niemal z usunięciem 
się tej postaci, która Drabickiemu imponowała swą dumą i przybraną uroczystością, 
rozwiązały się jego usta pod promieniem ogrzewającym młodych oczu Anny i Poli.
   Tok rozmowy zwrócił się ku wsi, ku jej przyjemnościom i życia rodzajowi; zaczepiono o 
większe, ogólniejsze zadania i Aleksy ośmielił się wreszcie, czym był, pokazać. Nie tyle 
łagodność i uprzejma grzeczność Anny, co szyderstwo dowcipne, drażniące jej towarzyszki, 
dodało mu odwagi. Uśmiech otworzył mu usta... a obie panie postrzegły, że zrzucając 
nieśmiałość i stając się sobą, człowiek ten przeistoczył się zupełnie.
   Julian, troskliwy o przyjaciela, wmięszał się także do ich rozmowy, Anna chwaliła wieś...
   — Ja — mówiła — tak ją lubię, że gdyby mnie w mieście przykuto, umarłabym z 
tęsknoty. Zamiast drzew mury brudne, zamiast trawnika bruki, zamiast świt wieśniaczych 
łachmany, które zbytek zrzucił na barki nędzy... zamiast woni kwiatów dymy duszące... i 
gwar, i szum, i wszystko, i wszyscy obcy...
   — A ja! — przerwała Pola, białe pokazując ząbki i przechylając główkę dziecięcą — ja, 
choć nie znam, pragnę miasta... nie tyle murów, co ludzi... Jak my tu powiedzieć możemy, że 
ich znamy: to garsteczka, to jeden tylko rodzaj... tam ich tyle a tyle!
   — Co do mnie — dołożył Aleksy — żyłem w mieście i na wsi i sądzę, że ludzi jak rośliny 
podzielić by można... i napisać geografię człowieka, jak jest już geografia roślin... Są, co 
żyliby na górach, inni przeznaczeni do dolin, inni, co żyć mogą tylko na skałach lub nad 
wodą... są między nami pleśnie i dęby, grzyby i trawy, powoje i trzciny... Jednym ojczyzną 
jest miasto, drugim wygnaniem...
   Były to pierwsze wyrazy, którymi zdradził się człowiek, z pozoru nie obiecujący, z myślą 
niepowszednią, a choć może nienową, to w zręczny wypowiedzianą sposób. Anna spojrzała 
na Polę, Julian na Annę, a Aleksy, jakby tymi słowy spoił się z obcymi, ośmielił się i żywo 
wmięszał do dalszej toczącej rozmowy.
   — Co więcej — rzekł — są w życiu jednego człowieka różne chwile, które go coraz 
odmiennie usposabiają; cierpiącym i zbolałym, a szukającym ratunku, miasto bym za 
mieszkanie przeznaczył; smutnym, a nie żądającym pociechy, wybrzeża morza puste i dzikie; 
naszą wieś uśmiechnioną szczęśliwym...
   — A! więc na wsi musimy być wszyscy szczęśliwi, żeby żyć w niej z upodobaniem? — 
przerwała w swój sposób Pola, usiłując zmięszać Aleksego i rozbudzić go więcej, 
sprzeciwiając mu się.
   — Nie wszyscyśmy może szczęśliwi — odparł Aleksy — ale też świat jeszcze nie 
uporządkowany, jakby być powinien... poczekajmy trochę, nowi reformatorowie coś na to 
obmyślą.
   — Wieś — przerwała Anna — coś jeszcze ma w sobie rajskiego, jest jakby 
przypomnieniem ogrodu Biblii, w którym na zieleni drzew spoczął wzrok pierwszego 
człowieka... ta cisza... a! nie chcę miasta! Pola się rozśmiała.
   — Jakżem ja biedna i występna, że go żądam! nieprawdaż, panie Julianie?
   — Kto by wierzył takiemu trzpiotowi, jak panna Apolonia — rozśmiał się Julek — jutro 
będziesz pani przepadać za wsią...
   — A! ślicznieś mnie pan odmalował! dziękuję! — zawołało dziewczę — Ten nieznajomy 
przyjaciel pana weźmie mnie... doprawdy za...
   — Po prostu nie zrozumie cię jak my — szepnął Julian.
   Anna z pogodą na czole dodała:
   — Muszą się zaraz pokłócić!
   Dosłyszawszy tych słów, Pola spojrzała na nią dziwnym wzrokiem podziwienia, jakby 
powiedzieć chciała: — Jakżeś ty ślepa!
   Powoli przyszedłszy do siebie, widząc się zrozumianym, oswoiwszy z towarzystwem, 
Aleksy mógł nareszcie przedstawić mu się w całym blasku. Pola z zajęciem nadzwyczajnym 
poglądała na niego, słuchała i usiłowała wydobyć z niego coraz więcej; jej uprzedzająca 
grzeczność dla gościa, wzbudzającego sympatię, sprowadziła nawet lekką chmurkę na czoło 
Juliana. Zamyślił się i westchnął. Anna tymczasem, bacznie się przypatrując także temu, 
który w początku tak się jej dziko wydawał, oceniając go lepiej, z powierzchownością jego 
jeszcze pogodzić nie mogła.
   Wytłumaczyła już sobie jednak i przyjaźń Juliana, i współczucie jego dla dawnego 
towarzysza.
   Wpośród najżywszej rozmowy wszedł znowu prezes i z daleka przysłuchiwać się jej 
począł z podbudzoną ciekawością; po chwili skinął na synowca i odprowadził go do okna.
   — Kto to taki? — zapytał po cichu. — Jest to mój towarzysz uniwersytecki i przyjaciel 
osobisty, dziś zamieszkały w sąsiedztwie... ubogi szlachcic.
   — Ubóstwam się domyślił, dziwnie zaprawdę wygląda... Cóż on tu robi?
   — Uprosiłem go, że przyjechał do mnie; od dawna pod samym Karlinem mając 
posiadłość, przez jakąś dzikość i dziwactwo nawet zajrzeć tu nie chciał...
   — Rozsądny człowiek...
   — Spotkałem go przypadkiem i wciągnąłem nareszcie...
   — A! ty go wciągnąłeś? po co?
   — Kochany stryju, w moim wieku i przyjaźń jest gwałtowną potrzebą serca...
   — Szlachcic? — spytał prezes powoli.
   — Szlachcic — odpowiedział, uśmiechając się Julian — i dobry szlachcic.
   Prezes pokiwał głową.
   — Dopuszczając go do poufałości i stosunków z sobą, dobrze się zastanów nad tym, co 
robisz, Julku kochany...
   — Ale mój stryju, ja go znam, ja go kocham... Prezes nic nie odpowiedział.
   — On mi jest potrzebny — dodał Karliński — nie mam do kogo przemówić słowa, przed 
kim się wywnętrzyć.
   — A ja? — podchwycił stryj z czułością.
   — Drogi stryju... jakże byśmy się zrozumieli, tak daleko latami będąc od siebie...
   — Masz słuszność... młodemu potrzeba młodego... Ale ta szlachta drobna — dorzucił 
powoli — masz w domu siostrę... Pola znowu, ten żarzący się węgiel...
   Julian dobrze zrozumiał, ale nic nie odpowiedział.
   — Powtarzam, trzeba się dobrze zastanowić nad zawarciem ściślejszych stosunków. — 
Ale ty go sam pokochasz, gdy bliżej poznasz, kochany stryju — rzekł Julian — jestem tego 
pewny...
   Zbliżyli się znowu do towarzystwa. Aleksy całkiem już był sobą, a straciwszy 
nieśmiałość, która go z początku czyniła tak śmiesznym, odzyskał tą trochę dumy i 
niezależności, która uboższym wobec bogatych koniecznie jest potrzebną.
   Dla wszystkich pełen grzeczności i uszanowania, dawał przecie czuć, że się poniżyć nie 
da i czuje swą godność człowieka. Prezesowi ton ten niezbyt się podobał, ale go z nim 
pogodziło szczere wyznanie ubóstwa, z którym się Aleksy nie tylko nie taił, ale się nim 
chlubił prawie. Anna, przywykła zawsze być otoczoną równymi sobie lub takimi, którzy za 
równych jej uchodzić chcieli, zdumiona została nową całkiem dla siebie postacią. Pola 
położeniem własnym sympatyzowała z Aleksym, widząc w nim jakby brata w ubóstwie i 
osieroceniu.
   Tak czas upłynął do mroku i Aleksy ani się postrzegł, gdy mu te kilka godzin uleciały, 
przeląkł się prawie, widząc zmrok nadchodzący, i pochwycił, chcąc powracać do domu. Była 
to sobota właśnie.
   — Na Boga — biorąc go pod rękę, szepnął Julian — nie mieliśmy czasu ani na chwilę 
być sami, nie uciekaj — nie masz nic pilnego, jutro dzień świąteczny... musisz u mnie 
zanocować...
   — To być nie może — odparł Aleksy — a matka moja co na to powie?
   — Poszlemy z oznajmieniem.
   — Zlęknie się, żebyście mnie swoją grzecznością nie obałamucili...
   — Ja cię nie puszczę — dodał Julian— nieprawda, stryju? — odezwał się do prezesa — 
że zatrzymamy pana Aleksego.
   — Po staroświecku koła mu każ pozdejmować! — Ze mną na nic by się to nie przydało 
— rzekł Drabicki — siadłbym oklep na konia lub pieszo mógł drapnąć do Żerbów...
   — Ale mi musisz parę dni darować, od tego nie odstąpię — napastował Karliński — dziś 
sobota, mamy niedzielę całą, a w poniedziałek i wtorek święto... w polu roboty żadnej... we 
wtorek dopiero puszczę cię do Żerbów...
   — Jak to nieładnie kazać się tak prosić! — śmiejąc się dorzuciła Pola — czyż tu z nami 
tak panu źle, że i dwóch dni zabawić nie możesz?...
   — Ja moje prośby łączę do Juliana nalegań — odezwała się Anna — on tak tęsknił, tak 
pana wyglądał... zróbże mu pan ofiarę...
   — Nie jest to ofiarą z mojej strony — ośmielając się, ochoczo rzekł Aleksy — ale ja 
państwu będę ciężarem...
   Prezes, który milczał, rzekł nareszcie protekcjonalnie:
   — Panie Drabicki, nie każże się prosić; przywiązanie Juliana honor panu czyni, 
wywdzięcz mu się choćby maleńką ofiarą... i zostań. Zyskam i ja na tym, zbliżając się i lepiej 
poznając przyjaciela mojego synowca.
   Choć dotknięty tonem, z jakim to powiedzianym zostało, ukłonił się Drabicki, posłano do 
Żerbów z karteczką i pozostał na całą niedzielę i poniedziałek.
    
   III
    
   Nie powiem, co się działo nazajutrz w duszy biednego Aleksego; dzień jeden spędzony w 
tym towarzystwie tak nowym, a tak miłym, wiekiem jakby całym przedzielił go od 
wczorajszego. Są w życiu chwile, których moc pożerająca trawi wspomnienia, zaciera ślady 
przeszłości i siłą wrażenia, jakie wywiera na wieki, wpija się w duszę. Aleksy przeczuwał 
świat, ale nie znał innego nad ten, który mu się w nieszczęsnym sąsiedztwie Żerbów 
przedstawiał ze swoimi śmiesznościami, próżnostkami, wadami i źle pokrywaną 
ułomnością... tu wolniejszą mógł odetchnąć piersią. Ludzie, których spotkał, byli całkowicie 
inni, wykształceni, umiejący żyć, nie odkrywający co chwila swych słabości, starający się je 
pokryć, dobijający się jakiejś idealności, usiłujący okazać wdzięcznie i przypodobać...
   Stosunek z nimi nie miał szorstkości zetknięcia ze szlacheckim, ubogim światem, 
wejrzenia były atłasowe, słowa cukrowane, uściski ręki aksamitne... słodko i miło żyć było z 
nimi. Jeszcze Aleksy nie dostrzegł, że to, co mu się tak na pierwszy rzut oka podobało, nie 
wchodziło w żaden rachunek, nie obowiązywało do niczego, prostą tylko było formą i często 
żadną nicią nie łączyło się z sercem... To, co on brał za objaw życzliwości i miłości 
chrześcijańskiej, niestety! w gruncie czczym było i stworzonym na powszednią potrzebę 
żywota salonowego; a ludzie w masce tej nie pokazywali nigdy prawdziwej swej twarzy, 
która pozostawała zakrytą i ściśle tylko z nimi związanym znajomą.
   Uderzyła go wprawdzie ta niewola formy, której poddawali się wszyscy, wyrabiając, rzec 
można, na jednego człowieka; ale po zbyt swobodnie rozwiniętych charakterach sąsiadów 
znajdował w 'tym i dobre. Nie wiedział, kto co myślał, ale czuł, że tu walka wyobrażeń, pojęć 
indywidualnych i sposobów rozumienia życia ustawała zupełnie i dawała mu odetchnąć; nie 
potrzebował się oglądać, niepokoić i nieustannie gotować do walki.
   Wprawdzie po kilkunastu godzinach, porównywając mimowolnie kółko swoje z 
towarzystwem, w którym się znajdował, dostrzegł, że ten tok rozmowy nigdy nie dozwalał 
sięgnąć w głąb rzeczy i z surowszym o nich odezwać się zdaniem, że bawiono się na 
powierzchni i w żart po większej części obracano najważniejsze zdania, że odezwanie się 
sumienne, szczere ściągało oczy zdziwione... ale to przypisywał żywiołowi obcemu, 
wmięszanemu wypadkiem, i swojej przytomności.
   Nikt go tak nie zajął, nikt nie pociągnął ku sobie, jak Anna; dziwne uczucie owładło nim 
od pierwszego na nią wejrzenia... zdawało mu się, że we śnie widzianą postać anielską, 
budząc się, przed oczyma zobaczył. Uczucie to nie miało nazwiska, i było, tak jak położenie 
Aleksego, nieokreślonym i dziwacznym... nie objawiło się ono, jak pospolita miłość, 
porywem gwałtownym, namiętnym, ale czcią raczej, poszanowaniem i modlitwą duszy... 
Obawiał się zbliżyć do niej, a chciał z daleka poglądać na nią życie całe, i czul, że gdyby się 
miał wyrzec nadziei widzenia jej, wieczną by opłacić ją musiał tęsknotą. Gdyby mógł, 
upadłby na twarz przed nią, jak przed istotą wyższą, czystszą stokroć, idealniejszą od siebie, 
której dłoni nie godzien był dotknąć, a o zbliżeniu do niej lękał się nawet pomyśleć...
   Anna wydawała mu się opromienionym zjawiskiem, które na jasnym obłoku zstąpiło na 
ziemię z wonią niebios i uśmiechem wyniesionym z nieba... Choć nie znał jej, przeczuwał w 
niej istotę świętą i wielką... której myślą ziemskiego przywiązania kalać się nie godziło, przed 
którą należało poklęknąć i wielbić... Nieustannie wpatrywał w nią ukradkiem, jakby jej rysy 
chciał ukraść i zachować w sercu na wieki, a gdy doń przemówiła, drżał jakby przed głosem z 
nieba... Takiego uczucia nie doznajemy zwykle, tylko wobec istot, które na nie zasługują; 
ziemską miłość i namiętność, gwałtowne przywiązanie rozbudza wejrzenie ogniste, poezja 
kształtów, urok nowości, smutek, wesołość, jedno nic, mające własność brak jakiś w nas 
samych dopełniać — ale czci bojaźliwej i czystego wzruszenia doznajemy tylko od 
wcielonego ideału, rzadko spotykanego na ziemi... I ziemskie szały przechodzą tak, jak to, co 
je -wywołało, ale uwielbienie owe nie mija, bo opiera się na nie starzejącym nigdy wdzięku 
nieziemskim...
   Wiem, że są ludzie, co w taką miłość nie wierzą, dla których zachwyt ów jest rzeczą 
niepojętą i tłumaczy się obłąkaniem; ale to biedni ślepi z urodzenia, co światła nigdy nie 
ujrzą. Miłość ta rzadką jest jak ideał, ale się na ziemi spotyka, a biada piersi, u której 
wykwitnie, a raczej szczęśliwe to serce, co nią się zapali... ona . oczyszcza je i przygotowuje 
do niebieskich rozkoszy pośmiertnego świata...
   Pod szorstką powłoką Aleksego, w osamotnieniu i dumach, w milczącym jego 
pustelniczym życiu, którego towarzyszami byli: Dante, Goethe, Shakespeare i Homer stary, 
dusza, zostawiona sama sobie, żywiona lwim szpikiem poezji, wzniosła się wysoko i 
przygotowaną została cudownie do wielkiego szału idealnej namiętności. Aleksy, nie mając 
go przed oczyma, stworzył sobie ideał Beatrysy i klęczał przed nim duchem, a poziome istoty, 
na które patrzeć był zmuszony, coraz wyżej podnosiły go od ziemi... Uciekał od nich 
wzrokiem i duszą... Annę zobaczywszy, uczuł, jak obraz ów idealny stopił się, rozwiał i 
przetworzył w rzeczywistość; odtąd nie mógł już myśleć o wymarzonej istocie snów swoich, 
której miejsce zastąpiła Anna na wieki...
   Nic jednak w nim poznać nie dawało tego stanu duszy.
   Późno wieczorem powrócili z salonu do Juliana, Aleksemu naznaczono mieszkanie obok i 
dwaj przyjaciele zeszli się spragnieni siebie na poufną pogadankę.
   — Złapałem cię — rzeki Julian — i spać ci nie "dam... teraz dopiero, kiedyś tu dłużej 
pobył, kiedyś nas bliżej zobaczył, całkiem ci się już wyspowiadać mogę... Jakże ci się 
wydajemy? — Szczęśliwi! — zawołał Aleksy.
   — A! i ciebie oślepia błyszczący pozór! — westchnął Julian — i dla ciebie uśmiechnięte 
twarze są dowodem wewnętrznego wesela... Posłuchaj! Poza zasłoną uśmiechu łzy płyną po 
cichu... tyś się ich nie domyślił... Komedia ta pokrywa dramat smutny, którego śmierć sceną 
ostatnią...
   — Dziwnie jesteś usposobiony — przerwał Aleksy.
   — To nie usposobienie chwilowe — rzekł Julian — to rzeczywistość. Widziałeś nas w 
salonie rozmawiających żywo, ściskających się serdecznie, połączonych na pozór uczuciem 
najściślej nas wiążącym w jedno kółko... Matka nasza... która ci się musiała wydać piękną i 
szczęśliwą jak my wszyscy, boleje jak my, skazana na wieczną żałobę... szukała szczęścia i 
zawód znalazła. Delrio, nasz ojczym, dobrym jest dla niej, ale jej nigdy nie zrozumie i nie 
oceni... Jako matka straciła swe dzieci, bo prezes, stryj nasz, i ona są niepojednanymi 
nieprzyjaciołmi... a my zostajemy w jego opiece... Anna to anioł, któremu tylko skrzydeł i 
aureoli braknie... to ofiara, co się już siebie zaparła, dla której ziemskie losy nie istnieją... 
Serce jej dla miłosierdzia wydziedziczyło się ze wszystkich uczuć innych, do których miało 
prawo... wiesz, że brat nasz Emil, głuchoniemy, schorowany, potrzebuje ciągłej jej opieki; ja 
także bez niej bym żyć nie potrafił; zresztą Anna zawczasu powiedziała sobie, że i majątku, i 
losu dla nas się zrzecze... i zrzekła się ich... Patrz! co tu za żywioły szczęścia!!! Smutno 
patrzeć na to, smutniej żyć pośród tego... Na dobitkę powiem ci, że ja, który się muszę ożenić 
z majątkiem dla podniesienia imienia Karlińskich, dla uratowania Anny i kupienia spokoju 
Emilowi, ja, co także naznaczony jestem na ofiarę... kocham się szalenie i bez nadziei.
   Julian obejrzał się, Aleksy mu przerwał.
   — Nie mów w kim, nie potrzebuję, domyślam się! — Ty? ty? — zawołał przestraszony 
Karliński — jak to? byłożby to już tak widocznym?
   — Może nie, kochany Julianie, ale przyjaźni dane jest przeczucie i jasnowidzenia 
władza... zresztą wiedziałem, jakiego rodzaju był zawsze twój ideał, i odgadłem...
   — Cicho! na Boga! milcz! — przerwał Karliński — a radź mi, co począć mam z sobą...
   — Ja! radzić tobie... na to potrzeba doświadczenia, a nie ma człowieka młodszego w tym 
nade mnie... jam nigdy nie kochał, szczęściem... i — dodał smutniej Aleksy — nigdy kochać 
nie będę...
   — Jakżeś potrafił domyśleć się? Na Boga! mów, przeraziłeś mnie... jam sądził, że oprócz 
mnie nikt w świecie nie wie o tej tajemnicy... ja się z nią taję i kryję...
   — I nie byłbym jej zapewne odgadł — rzekł, uspokajając go, Aleksy — gdyby nie twoje 
własne wyznanie, gdyby nie dawna serca twojego znajomość.
   — Posłuchajże mnie i pozwól się usprawiedliwić — przerwał Julian po cichu, oglądając 
się na wszystkie strony. — Nie sądź, żeby to były płoche jakieś miłostki... między mną a nią 
nie ma innego stosunku poufalszego nad codzienny, towarzyski, nigdym jej nie powiedział, 
nigdy nie dałem do zrozumienia nawet, co czuję dla niej... nie wiem, czy ona mnie kocha, 
miłość ta nie ma i nie może mieć przyszłości, a jest tak wielka, tak gwałtowna i tak 
niepohamowana, że są chwile, w których wszystkiego zapominając, chcę ją porwać, unieść, 
chcę ją udusić w uścisku i umrzeć przynajmniej, z nią żyć nie mogąc.
   Mówiąc te słowa, Julian rozpłomieniał cały, oczy mu się zaiskrzyły i dwie łzy błysły na 
nich, ręka drżała; cała twarz przybrała wyraz najwyższej egzaltacji... Tylko z tak niewieścio 
wypieszczonych ludzi taki płomień buchać może. — Obok tego masz wiedzieć — dodał 
szydersko, miarkując się i zniżając głos — że Pola, rówieśniczka Anny, jej przyjaciółka, jest 
po prostu córką służącej mojej matki i ekonoma, sierotą bez imienia i rodziny... związek 
między mną a nią niepodobny, a miłość grzechem, zdradą, niegodziwością.
   Uderzył się w piersi.
   — Toteż raz pierwszy i ostatni w życiu zdradzam się, mówiąc z tobą, bom potrzebował 
wywnętrzenia, rady, pociechy...
   Aleksy zamyślił się głęboko i powstał z starca powagą.
   — Słuchaj — rzekł — wzywając rady mojej, dajesz mi dowód ufności; nie zawiodę jej, 
pochlebstwem się nie skażę, nie obrócę w żart tego, co o życiu stanowić może. Potrzeba się 
wam rozstać, oddalić, przeboleć, przetęsknić i zabić w sobie uczucie, które się nigdy urodzić 
nie było powinno... Tę jedną mam radę i tę ci tylko daję, innej nie widzę.
   Julian spojrzał na niego załzawionymi oczyma.
   — Człowiecze — zawołał — masz radę, ale maszże ty serce? wiesz ty, co to miłość? 
rozumiesz, co szczęście? Ja nie mam przyszłości, ofiary tylko i ciężkie kajdany przede mną, 
jedną złotą mam chwilę i tej każesz mi się dobrowolnie wyrzekać! to nad siły! Ja nic nie chcę, 
tylko marzyć patrząc na nią, tylko ją widzieć, słuchać jej szczebiotania i wesołego śmiechu, 
patrzeć na jej zabawki dziecięce... zdaje mi się, że umarłbym w chwili, w której bym ustami 
dotknął jej... czoła!
   Aleksy przeraził się gwałtownością uczucia, które buchało z tej słabej przed chwilą istoty; 
nie sądził on, żeby Julian zdolnym był uczuć tak głęboko, tak namiętnie, inaczej wreszcie, z 
siebie sądząc, miłość sobie wystawiał; pochwycił za rękę przyjaciela i rzekł surowiej: — 
Dosyć o tym... rozdrażniasz się, rozpłomieniasz, rozżarzasz.., nie mów więcej... szczęście jest 
marzeniem, rzeczywistość pracą i cierpieniem tylko... uzbrajaj się do walki z życiem, a nie 
marz o rozkoszach, które wyobraźnię ci burzą... Chcesz spokoju, szukaj go na innej drodze; 
tędy zajdziesz tylko do zgryzot, zniechęcenia i szału. Potrzeba wyjechać, oderwać się, 
oddalić... lub znaleźć sposób usunięcia jej stąd...
   Julian spojrzał na przyjaciela z wyrzutem i gniewem prawie.
   — Nie masz słowa pociechy, nie masz dla mnie nadziei!
   — Kłamać nie chcę i uwodzić cię nie będę... po męsku przyjm chłostę i milcz...
   Karliński spuścił głowę i na tym przerwała się rozmowa na chwilę, ale Julian, raz 
otworzywszy usta, nie mógł się już wstrzymać od narzekań.
   — A! czemuż — zawołał — nie jestem jednym z tych ludzi obojętnych, którzy naprzód 
rachując siebie, łatwą ze wszystkich robią ofiarę; cóż łatwiejszego by było, jak pochwycić 
chwilę szczęścia, choćby ją łzami okupić przyszło?
   — Ale nie zgryzotą sumienia! — przerwał Aleksy. — Zresztą, wszak nie wiesz, czy 
kocha ciebie?
   — Czy mnie kocha? — przerwał Julian — tak, nie wiem, usta jej nie powiedziały mi tego 
wyrazu, bobym go nie mógł usłyszeć, ale jej oczy... ale jej uśmiech, tysiące znaków, którem 
odpychał, które tłumaczyłem i tłumaczę sobie fałszywie naumyślnie, powiadają mi, że i ona 
tak jak ja jest nieszczęśliwą... Z tą różnicą tylko, kochany Aleksy, że ona zdaje się wyzywać 
niebezpieczeństwa, lecieć przeciwko niemu... i nie widzieć go; ciągnie mnie, chwyta, będąc 
jednak pewną, że choćbym jej dał serce, ręki nigdy mi oddać jej nie pozwolą... Dziwna, 
zaprawdę, dziwna istota! O ile ja jej unikam, o tyle ona garnie się, szuka mnie, nastręcza mi 
się z naiwnością - dziecięcia. Jest to męka niesłychana...
   — Uciec, uciec potrzeba! — przerwał Aleksy — nie ma innego ratunku!
   — Nieraz — mówił dalej Julian — jakby nie słyszał rady przyjaciela... nieraz wśród 
obojętnej rozmowy, której unikam, mówi mi rzeczy, które palą jak ogień i burzą mnie na czas 
długi... I ona, i ona gotową jest na wszelkie ofiary, byleby raz w życiu doznać tego wielkiego 
uczucia, które jest, jak owoc rajski, dla tysiąca ust pospolitych ludzi niedostępnym... A! co 
począć! Jak się obronić od siebie, od niej, jak być panem siebie?
   — Źleś się doprawdy udał do mnie — przerwał Aleksy — ja was obojga nie rozumiem... i 
słucham z podziwieniem; ty lub ja musimy się mylić w pojęciu miłości...
   — Jak to? co chcesz powiedzieć...
   — Wszak posłuchasz mnie chwilę cierpliwie?
   — O! mów i bądź spokojny; ciekawym i spragniony.
   — Ta wasza miłość jest czymś niepojętym dla mnie! Czego ona pragnie? za czym goni? 
do czego się dobija? do rozczarowania, ostygnienia i zbrukania... Nie pojmuję, czego możecie 
żądać i co was trapi? Miłość, jak ja ją pojmuję, czysto duchowa, możeż pożądać więcej nad 
to, co macie? Jesteście razem, nikt wam po cichu kochać się nie broni, możecie czuwać nad 
sobą i pielęgnując ogień święty w sercach, żyć lata, wieki, uczuciem, które by może w 
związku ziemskim zmarniało i zgasło.
   — Poeto! nie znasz człowieka — podchwycił Julian — twoja miłość to zawsze Beatryks 
Danta, wiodąca go po zaziemskich światach... człowiek nie z samej składa się duszy... ja nie 
mogę rozbić uczucia na dwie połowy i jednej z nich umorzyć w sobie — ja ją kocham duszą, 
sercem, ciałem, od stóp do głów, jak ją Bóg stworzył... — Biedny człowiecze — westchnął 
Aleksy — przygotujże się na zawody i męczeństwo...
   — Męczeństwo już się poczęło, zawodu nie boję się... nie! ta, którą kocham, którą znam 
jak pierś własną, nie zawiedzie mnie w niczym! Co dzień odkrywam w niej nowe skarby, co 
chwila kocham ją mocniej... zdaje mi się, że cały świat musi jak ja szaleć za nią i rad bym 
wszystkich odpędzić, by z nią tylko zostać sam na sam...
   Aleksy uśmiechnął się.
   — Cierp więc — rzekł — i nie żal się... przyjdą lata, że dzisiejszego swego nieszczęścia i 
złudzeń zazdrościć sobie będziesz... i dość o tym, na Boga, dość o tym, proszę, nie mówmy.
   Julian posłuszny zamilkł, rozmowa przeszła na ogólne uwagi o tych, których Aleksy 
poznał dnia tego, dwaj przyjaciele rozstali się smutni i zamyśleni.
   — Miałem szczęście — rzekł odchodząc Karliński — żem będąc u ciebie, poznał całe twe 
sąsiedztwo w Żerbach; wypłacę ci się jutro za to, dając ci poznać mój świat... Nicem ci nie 
mówił, nie chcąc cię przestraszać, że jutro imieniny Anny; prezes sprosił osób mnóstwo...
   — A cóż ja pocznę?
   — Zostaniesz, jeśli mnie kochasz... dałeś mi słowo... i pośmiejesz się z panów, jak ja w 
duchu śmiałem się u ciebie ze szlachty... Dobranoc.
    
   IV
    
   Nazajutrz wpośród tego tłumu, który najechał Karlin, Aleksy jeszcze się bardziej uczuł 
obcym i po kilkakroć chciał uciekać do Żerbów, ale go dane słowo wstrzymywało. Ten świat 
strojny, sfrancuziały, pogardliwy, nie ceniący człowieka tylko z grosza i imienia, pełen 
przesądów prastarych, poprzerabianych tylko nową modą — świat, wśród którego czuł się 
obcym i przybyszem, napełniał go strachem niewysłowionym: widział, że wpośród niego, 
oglądany jak dzikie zwierzę, robić musiał wrażenie niekorzystne dla siebie, bo pomimo 
największych starań przypodobania się, co chwila, ilekroć usta otworzył, o drażliwą jakąś 
strunę potrącał. Obawiał się przypatrywać i obserwować, ażeby nie być posądzonym o 
szyderstwo i nie wydać się z ciekawością swoją, choć zaprawdę ludzie ci warci byli oka 
postrzegacza...
   Zebrały się tu niemal wszystkie znaczniejsze typy arystokrację dzisiejszą przedstawiające, 
wszystkie postacie charakterystyczniejsze, nie licząc bladych i startych, tło tego obrazu 
stanowiących. W ogólności, towarzystwo na oko jednostajnej formy, kosmopolityczną 
pociągnione barwą, nie uderzało zrazu niczym wybitnym; znać było, że ci ludzie za słabi byli, 
żeby się oryginalnością gorącą i mimowolną odróżnić od tłumu; niektórzy silili się na nią i 
dosięgali tylko śmieszności, inni mieli dziwactwa zepsutych ludzi, największa część 
modelowała się na jakiś wzór idealny, pełen dystynkcji, chłodu, przyzwoitości, ale bez 
surowszego znaczenia. Powierzchowność i stan umysłów były na równi. Rozmowy toczyły 
się zabawne, dowcipne, wesołe, ale czcze i plotkami tylko podsycane; jednakże 
porównywając swoją szlachtę z Żerbów z tym państwem, Aleksy znalazł znośniejszym 
towarzystwo, w którym się znajdował, a głębiej się zastanawiając nad obydwoma, jedne 
wady, jedne ułomności, tęż samą próżność widział w obu, z tą różnicą, że szlachta otwarciej 
była sobą, panowie usiłowali przybrać formę pożyczaną. Tu serca daleko zimniejsze były i 
zastyglejsze, nic ich rozgrzać, nic poruszyć nie mogło; uśmiech towarzyszył najsmutniejszym 
zagadnieniom, obojętność na nie była widoczną, a egoizm, wszędzie na świecie stanowiący 
podstawę błędów ludzkich, choć ubrany wytwornie, z rodzajem cynizmu przyznawał się do 
siebie i nie dziwił nikogo. Nikt się niczym nie zapalał i wielkim warunkiem przyzwoitości 
było lodowate ostygnienie, mające dowodzić rozumu, a przekonywające tylko o wyżyciu i 
starości serca. Prezes Karliński, ze swą elegancją przy siwiejących włosach i zaprzątnieniem 
ciągle go naprowadzającym na krytykę urzędnika, którego chciał zająć posadę; pułkownik 
Delrio, udający w inny sposób młodzika i człowieka dobrego tonu, choć się często przez 
powłokę tę przebijała kordegarda i stare wojskowe nałogi — grali tu niemal pierwszą rolę...
   Obok nich stał zaraz hrabia Zamszański, typ zbyt znajomy w świecie i literaturze, by się 
długo nad charakterystyką jego rozciągać potrzeba. W powieściach naszych aż do zbytku 
mamy tego rodzaju postaci, krytyka nieraz już wyrzucała powtarzanie ich, nie bez pozornej 
słuszności, ale możnaż odmalować wyższe towarzystwo nasze pominąwszy pana-
kosmopolitę? Spotykamy go co krok w życiu, nie dziwujmy się, że pisarz musi to tak częste 
zjawisko odwzorowywać mimo woli. Hrabia ów tak był hrabią, jak wszyscy za granicą 
majętniejsi Polacy; pierwszą myśl poddał mu podobno szwajcar hotelu we Lwowie, który 
podróżnego grafem przywitał, wypisując imię jego na tablicy; w Rzymie, zostawszy 
kawalerem Złotej Ostrogi, w oczach własnych miał się już za usprawiedliwionego, że w 
milczeniu dawany tytuł bez protestacji przyjmował. Poszło we zwyczaj nazywać go panem 
hrabią i pan Zamszański, zresztą dobry szlachcic, był już hrabią par politesse, bez opozycji. 
Niemłody już, siwiejący, ale nie pozwalający sobie postarzeć się, pan Piotr sztywno się 
trzymał, suknie nosił obcisłe, ubierał się bardzo starannie, golił dwa razy na dzień i mówił z 
zapałem o loretach paryskich. W kraju bywał tylko przypadkowo po pieniądze lub dla 
interesów: rzeczywistą jego ojczyzną były koleje żelazne i z kolei wszystkie stolice. Lato 
spędzał zwykle u wód, których nie pijał, w Baden-Baden, Homburgu, Ems, Ostendzie 
wreszcie, jesień w Anglii lub Włoszech, zimę gdzieś na południu w Neapolu, Sycylii. 
Zwiedził Europę całą, był trochę w Konstantynopolu, trochę w Algierze i trochę w Egipcie; 
ale podróże jego odbywały się w ten sposób, że hrabia nie mógł się z nich więcej nauczyć nad 
to, o czym wszyscy wiedzieli, co nigdzie z domu nie ruszyli. Nie szło mu wcale o poznanie 
krajów: kolej żelazna, statek parowy, w niedostatku ich poczta lub dyliżans przenosił 
Zamszańskiego z ogniska do ogniska... tak że wcale nie widział nawet świata, który 
przelatywał, upakowany w pudełku. Za to w pewien sposób znał stolice doskonale, obyczaj 
dworu, ekwipaże dworskie, kluby, traktiernie, zabawy i główne domy, w których świetne 
bywały bale. Sławne galerie zwiedzał za pańszczyznę, ażeby mógł powiedzieć, że zna 
Madonną sykstyńską, Noc Corregia, że był w Trybunie florenckiej, że dotykał fresków 
Rafaela... ale o obrazach i dziełach sztuki ledwie mógł nauczyć, w jakich ramach co oprawne, 
gdzie się farba obsypała lub jaką za nie zapłacono cenę. Upodobania nie miał w niczym, ale o 
wszystkim mówił gorąco i bez krzyczących fałszów; obfitował prócz tego w anegdotki, w 
drobnostkowe postrzeżeńka itp. Zbierał sobie i pokazywał ciekawsze bilety, anonse, adresa i 
pełny miał ich portfel; pamiętał doskonale, gdzie kogo widział, w jakim stroju, sławniejszych 
ludzi słowa nawet powtarzał, choćby najmniej znaczące, i czcił w ogólności wszystko i 
wszystkich, co oklaskiem okryto za naszymi rogatkami. W kraju naturalnie wszystko znów 
zdawało mu się lichotą. Pomimo siwizny i pięćdziesięciu kilku lat wieku hrabia płochy był i 
powierzchowny jak dziecię, bawił się każdą rzeczą, porywał ją z zapałem, rzucał z 
obojętnością, zapominał łatwo, rozczulał prędko, rozstawał ze łzami, a na drugiej stacji z 
popiołem cygara otrząsał wspomnienia, które wiekuiście trwać miały.
   Wspomnieliśmy cygaro: właśnie to była specjalność hrabiego, że się znał doskonale na 
nim, wybierał je umiejętnie i nigdy nie palił tylko autentycznie najmniej sześć do dziesięciu 
lat sklepu mające... Nie mógłby był spać, gdyby pięć tysięcy cygar nie było w domu zapasu... 
a miał je najrozmaitsze; ogromne, malutkie, czarne, żółte, lekkie, mocne i systematycznie 
wiedział, kiedy i gdzie jakie zapalić. Słowem, w Hamburgu mógłby był korzystnie użyć 
swych talentów do sortowania amerykańskiego wyrobu; a tymczasem przyjaciołom służył 
ochotnie, gdy o kupno chodziło... nikt go w tym nie przeszedł i powszechny też szacunek 
płacił za tak znakomitą zasługę...
   Wszystko, co nie paliło cygara, w oczach jego było poziomym i nikczemnym. Raz na 
statku parowym na Renie spotkał się pan Zamszański z Lolą Montez, wprzód jeszcze nim 
hrabiną Landsfeld została; Lola, jak wiadomo, rozmaite miała dziwactwa; nie było 
towarzystwa, nudziła się. Hrabia właśnie miał tyle ogłady, dowcipu i formy, ile dla niej było 
potrzeba; poznali się, pokłócili, pogodzili, dwa tygodnie przebyli razem; Zamszański pogonił 
za nią potem do Londynu, stracił na przypodobanie się chudej tanecznicy około tysiąca 
dukatów, pomimo wielkiej oszczędności, i odtąd wzdychał, gdy o Loli wspominał, a 
przyjaciele często go nią prześladowali. W pokoju jego były trzy różne portrety hrabiny, a w 
portfelu podróżnym jej fotografia, nigdy go nie odstępująca... Chcąc rozweselić 
Zamszańskiego, rozmowę potrzeba było wprowadzić na Lolę lub cygara; chcąc go rozjątrzyć, 
dość było słowo przeciw niej lub regaliom powiedzieć... Z hrabią przybył kuzyn jego, kuzyn 
Karlińskich, kuzyn całego świata przez babki, prababki, ciotki, dziadów i pradziadów, pan 
Marceli Pietrasz, młody człowiek, bez widocznego majątku, czepiający się wszystkich z 
kolei, żyjący po domach krewnych, i jak się zdawało, oczekujący ożenienia. Typ to podobnie 
zużyty, ale częsty u nas; nic nie umiał, szkół nie skończył, na pańskich stołach przywykł do 
wygód i dobrego życia; po francusku mówił, tańcował, cygaro palił, konno jeździł i grał w 
preferansa. Posługiwano się nim w małych rzeczach dość chętnie, posyłano po sprawunki, 
obierano podgospodarzem na bale, używano do przyjmowania gości na pogrzebach i 
wywdzięczano się grzecznie niewidocznymi datkami. Bardzo oszczędny, Pietrasz grał, 
wygrywał zawsze, utrzymywał się bez kosztu i czekał tej obiecanej przez losy panny, która 
mu wreszcie dom własny i niezależny byt dać miała. Oddajmy mu tę sprawiedliwość, że 
zawsze uganiając się za dobrym towarzystwem, w niedostatku tylko utytułowanych swych 
przyjaciół zjadał bifsztyki marszałków i sędziów powiatowych, nie należących do familii jego 
i świeżo wyszłych z łona szarej szlachty.
   Zaprezentowano później Aleksego, który wszystkim prezentować się musiał — 
niejakiemu panu Protowi Odymalskiemu; ten, jak hrabia Zamszański miał specjalność 
cygarów i Loli, był znowu z powołania koniarzem. Dość bogaty człowiek, średniego wieku, 
był wyrocznią wszystkich stajni, najsławniejszym jeźdźcem w kraju, sędzią na kursach, 
rozjemcą w kwestiach grzywy i ogona, słowem, sportsmanem całą gębą, a raczej królem 
koniarzy. Żaden jarmark nie obszedł się bez niego, żadne ważniejsze kupno nie obyło się bez 
jego porady. Słynął szczególniej z talentu, jaki posiadał, przerabiania chmyza 
najniepokaźniejszego na wcale pięknego konia, a to prawie w oka mgnieniu. O nim to 
rozpowiadano w Berdyczowie, że u jakiegoś szlachcica kupiwszy cztery chabety, ku końcowi 
jarmarku jemuż je samemu odprzedał, a dawny właściciel poznał się dopiero z własną 
czwórką na pierwszym popasie. Wystrzyc, oczyścić, umyć, poddłubać, zamalować, 
wykurować, sprostować nie potrafił tak żaden konował; charakter nawet konia mienił się w 
jego ręku, dodawał ognia, uspokajał, jak mu było potrzeba...
   W handlu końmi naturalnie nie można pytać bardzo ścisłego postrzegania prawideł 
sumienia i uczciwości; tu prawem jest sławne: od żłobu do żłobu... śmiał się też pan Prot, gdy 
mu kto oszukaństwo wyrzucał i odpowiadał z dumą: — Mój drogi, potrzeba się znać, miałeś 
oczy...
   W ostatku, jeśli się kto gniewał jeszcze, pojedynek miał zawsze w rękawie i strzelać się 
ofiarował, ale pieniędzy oddać nigdy. I było mu dobrze z tym frymarkiem, a wesoło sobie 
hulał, żonie zostawując gospodarstwo i dzieci, sam pędząc życie na bryczce i w męskich 
towarzystwach. Znakomity i to był w swoim rodzaju człowiek, a kochano go  niezmiernie, bo 
z ludźmi żyć umiał, i do wypitej i do wybitej, do kart, do śpiewki, do kieliszka, słowem, 
nieoceniony człowiek. Brata rodzonego by oszukał na koniu, ale to znowu inny interes: 
koniarstwo ma prawa swoje. Pan Prot Odymalski z imienia, ze związków, z majątku należał 
już do panów, a choć makiniował, nie poniżało go to wcale; dowodził nawet, że rycerską miał 
żyłkę i dlatego tak kochał konie... Żył na stopie pańskiej, dom miał otwarty i okolica 
przepadała za nim; czując też swą wziętość pan Prot górą głowę nosił, a pistolet zawsze mając 
w kieszeni, nie bardzo był grzeczny; uchodziło to za rubaszność i popularność.
   Brat rodzony pana Prota, pan Jan Odymalski, prawie równego z nim wieku, także się tu 
znajdował; ten wcale do niego nie był podobny. Ani. tych wąsów, ani tej postawy, ani jego 
zamaszystości nie miał w sobie; włosy krótko ostrzyżone, twarz wygolona do włoska, oko bez 
blasku, ubranie skromne; przecież wszyscy mu się nisko kłaniali, bo to był jeden z 
najbogatszych ludzi w kraju.
   Z pięknej, ale zadłużonej fortuny, którą pan Prot podniósł posagiem żony, pan Jan doszedł 
kilku tysięcy dusz i kapitałów; choć mówią, że w ogólności my żyłki do przemysłu i handlu 
nie mamy, wyjątkiem był nasz kapitalista. Grosz był dla niego celem, reszta rzeczą 
podrzędną; dobijał się go skrzętnie, powolnie, umiejętnie i choć w ogólności uczciwie, ale też 
bez litości dla ludzi i bez względu na nich najmniejszego. Ściśle sprawiedliwy, nie popełnił 
nigdy nic nieprawnego, nic, za co by mógł odpowiadać przed ludźmi; z Bogiem i sumieniem 
osobny prowadził rachunek. Płacił, co był winien
   o dniu i godzinie naznaczonej, ale do taczek gotów był zaprząc niewypłatnego 
wierzyciela... Surowy dla siebie
   i dla wszystkich, uznawał w milczeniu, że są rzeczy, które ludzie wyżej grosza kładną; 
pozwalał na to, ale postępowaniem okazywał, że nie podziela ich błędu. Nie' sprzeczał się, nie 
obwiniał drugich, nie bronił siebie, a cichaczem i z wytrwałością robił swoje. Pan Bóg nie 
obdarzył go ani szczególną zdolnością, ani umysłem bystrzejszym nad innych, owszem, 
pojęcie miał leniwe, nauki mało, ale za wszystko stawała mu wola... Wielką tą dźwignią, bez 
pomocy innych środków, doszedł majątku i dobił się powszechnej czci, na którą w istocie 
zasługiwał pracowitością, wytrwaniem, ale nie brakiem serca, poczytywanym za jakąś tęgość 
charakteru. W majątkach pana Jana włościanom źle się nie działo, ale ściśle oddając im, do 
czego był obowiązany, ani słowem, ani czynem nie dowiódł im współczucia, miłosierdzia, 
litości; w pracy nie folgował, w smutku nie pocieszał, winnych nie oszczędzał; przemawiał 
krótko i surowo, a grosza swego nie darował i umierającemu.
   Majątki mając rozrzucone w różnych kraju stronach, pan Jan ciągnął z nich najrozmaitsze 
korzyści: wyrabiał klepkę, belki, smołę, sukno, a gdy pora przyszła na cukier, wziął się do 
buraków. Prędko jednak postrzegł- -szy, że na łasce Niemców niewiele dokaże, nic nie 
mówiąc nikomu, wziął paszport, pojechał do Francji i Niemiec, przeterminował kilka 
miesięcy w fabrykach i powróciwszy, już był w stanie sam kierować cukrownictwem, które 
mu doskonale poszło.
   Jakkolwiek znano dobrze pana Jana, że nikomu nie pomoże i dla nikogo nic darmo nie 
zrobi, pieniądz dawał mu wziętość, urok, pierwszeństwo; uśmiechali się do niego, jak do 
ładnej kobiety, starzy i młodzi, co on zresztą zimno, obojętnie i jak hołd należny przyjmował.
   W tej gromadce panów — oprócz kosmopolity, starego kochanka Loli z kuzynkiem 
Pietraszem, prócz dwóch Odymalskich, koniarza i przemysłowicza — były -i inne ciekawe 
typy; był na przykład pan Albert Morszaniec, człek pięknego imienia i piękniejszej jeszcze 
niegdyś fortuny, dziś całkowicie dwoma rozwodami i rozmaitym używaniem świata 
zrujnowany, któremu pozostał tylko klucz jeden z pałacem, kochanka, której się pozbyć nie 
mógł, gusta pańskie i postawa arystokratyczna. Nie znać było na nim wcale ruiny upadku i 
rozpaczy; owszem, wesół był, śmiał się, grał grubo i na szlachtę patrzał z wysoka, pewien 
będąc, że spadek jaki znowu go postawi na nogi. Był to bardzo zresztą dobry człowiek, 
uczynny, grzeczny dla swoich, dla kobiet nadskakujący, ślicznie mówił po francusku, grał na 
fortepianie, śpiewał i sekundował do wszystkich pojedynków, jakie tylko się w okolicy 
trafiały; przyostro czasem obchodził się z wierzycielami, których i wypędzać, i wypychać, i 
wodą oblewać, i ostrzeliwać kazał, różne im płatając figle, ale miał po części słuszność: ich to 
łatwowierność była powodem jego ruiny.
   Z panem Protem Odymalskim przybył pan Ernest Galonka, człek najmilszy w świecie. 
Pan nie pan, ale takiej natury istota, że tylko w sferze wyższej mógł wyżyć i wytrącony z niej, 
jak ryba z wody wyrzucona, zdychać by musiał.
   Ludzi jego rodzaju zwano dawniej po prostu pieczeniarzami, dziś grzeczniej nazywał się 
Galonka przyjacielem panów. Aktor doskonały, przejął ich język, obyczaj, manierę, sposób 
myślenia, smak, upodobania, wszystko aż do ostrzygania paznogci, z daleka przysiągłbyś, że 
to pan z panów, tak do nich był podobny. W pewnych nawet względach przechodził 
delikatnością uczuć i podniebienia tych, którzy mu za wzory służyli: nikt nadeń lepiej się nie 
znał na jadle, przysmakach, winach i cielesnych przyjemnościach. Choć się wychował na 
kaszy hreczanej i skwarkach, choć u wdowy, u której stał na stancji, nieraz może zjadł świecę 
łojową w wieczerzy, a kocie pierogi na śniadanie, nabył jednak takiej wprawy w 
rozpoznawaniu dobroci trufli, bukietu win i ocenianiu sosów, że gdy szło o stół brano go za 
superarbitra. U szlachty nie bywał nigdy, bo chleba podsitkowego jeść nie mógł, białej 
sztukamięsy nie cierpiał, a ze słoniną był w stosunkach nadzwyczaj ostrożnych. Co by tam 
zresztą robił? kto by tam mógł jego wysokie teorie preferansa, system kolei win i potraw, 
rozumowania o bifsztyku i analizę strasburgskiego pasztetu pojąć i należycie ocenić! Myśl 
jego sięgała wyżej, stał się potrzebnym wyższemu towarzystwu, zrzucił kapotę szarą na 
zawsze, wykoncypował sobie wuja biskupa, ciocię starościnę, zapisał się do panów i z nimi 
na wieki zaślubił. Puściwszy swoich kilku chłopków dzierżawą, cały rok jeździł po 
znajomych, grał, pił, jadł, wesoło się bawił i mówiono, że grosz nawet zbierał; naj- częściej 
przebywał u pani Jeremiaszowej D..., której mąż mieszkał za granicą, starej już dosyć 
kobiety, i tej służył za przypomnienie młodości, jak mówili ludzie złośliwi... To pewna, że w 
domu jej rządził jak w swoim, a kucharz przychodził do niego po rozkazy, gdy się tylko 
zjawił.
   Oprócz wymienionych był jeszcze pan Kalasanty Spański, niemłody człowiek, który całe 
życie spędził, pisząc historię Wysp Balearskich. Przepisywał już ją dwudziesty szósty raz, 
coraz inną dorabiając przedmowę; bawił się także, tworząc kolekcję motylów i chrząszczów... 
Namiętnością jego było uchodzić za uczonego, chociaż prawdą a Bogiem wiadomości bez 
ładu schwycone, brak zupełny talentu i systemu, na kompilatora go tylko kwalifikowały. 
Najzacniejszy ten człowiek, gdyby nie skępstwo, miałby wiele pięknych przymiotów i nigdy 
dobrowolnie źle nikomu nie zrobił... Synowiec jego, pan Józef Spański — wyglądający 
sukcesji po bezdzietnym stryju, który mu już motyle i chrząszcze zapisał testamentem, 
rozporządzenie resztą zostawując dojrzalszemu rozmysłowi — chorował na zapalczywe 
myślistwo. Polowanie było jego manią, Gerard bohaterem; abonował „Journal des 
Chasseurs", pisał do niego artykuły i miał za ograniczonych i bez czucia tych, którzy się do 
zajęczych uszów i lisiego ogona nie rozpalali, jak on, do szaleństwa.
   Oprócz tych panów, żeńska część towarzystwa składała się z pani pułkownikowej, 
grającej rolę gospodyni domu na złość prezesowi, z Anny, której uśmiech i piękność ozłacały 
salon Karlińskich, z ślicznej Poli, pełnej zawsze życia i pociągającej ogniem, który pałał na 
je] ustach, i kilku dam przybyłych. Z tych parę tylko wspomnimy. Najpierwszą na kanapie 
była żona pana Prota Odymalskiego, którą poufale nazywano matką rodu, kobieta form 
wspaniałych, powagi wielkiej, wychowana niegdyś starannie, co dziś jeszcze znać było, i 
przejęta wielkością posłannictwa swego w wychowaniu potomków znakomitej familii 
Odymalskich, herbu Wczele. Macierzyństwo jej zaślepiało biedną i prowadziło do 
najdziwniejszego pojęcia swoich obowiązków. Odymalscy wydawali się jej krwią i 
pokoleniem wybranych, chłopców i córki hodowała, wpajając im znakomitość familii, do 
której należeli, i potrzebę utrzymywania swej godności. Baczna nade wszystko na to, ażeby 
się nie mięszali z nierównymi sobie, trzymała w domu synów i już ich wykształciła na 
paniczyków tak delikatnych uczuć, nerwów i gustów, że spokojnie o przyszłość ich zasypiać 
mogła. Pomimo fałszywego pojęcia dobra dzieci i skrzywienia kierunku w ich wychowaniu, 
oddajmy sprawiedliwość: była to najlepsza i najczulsza matka, z czego, choć trochę chluby 
szukała, choć o tym bardzo mówić lubiła, nie godzi się jej mieć za złe — wszyscyśmy słabi; 
nie każdy zresztą ma szczęście urodzić się Odymalskim, a komu to pan Bóg dał, cenić 
powinien los, jaki wygrał na wielkiej życia loterii.
   Siostra hrabiego Zamszańskiego, baronowa Wulska, wdowa po człowieku, który jej dwoje 
dzieci i niezmierną moc długów zostawił, tym tylko, że była kiedyś młodą i ładną, należała 
jeszcze do grona kobiet. Po śmierci męża wzięła się czynnie do interesów majątkowych i w 
tych utopiła resztę uczucia, wdzięku, wszystkich władz swoich używając do podźwignienia 
fortuny. Strój jej zaniedbany, roztargnienie, nastawianie ucha na najpraktyczniejsze kwestie 
handlu, sprzedaży, nowych rozporządzeń, tyczących się posiadłości ziemskich, dawał jej 
cechę wybitną kobiety jurystki. Korzystając z okoliczności, jednego radziła się o adwokata, 
jakiego użyć miała, drugiemu opowiadała, jaką ma podać prośbę do sądu, używając terminów 
technicznych, z trzecim konferowała o cenie wódki. Zagadnięta o czym innym, uśmiechała 
się tylko. Na wypadek wszelki miała z sobą dla poradzenia się z prezesem, jeśliby czas 
pozwalał, kopię ukazu Opieki, rezolucję Rządu gubernialnego i notę swego plenipotenta 
petersburgskiego. Nie było pracowitszej, ale nie było też nudniejszej nad nią kobiety; 
wszyscy uciekali od niej i na wesołe zebranie sama jej bytność rzucała jakiś mrok nieprzebity. 
Palce miała chude, długie, z których ślady atramentu nie schodziły nigdy, na ręku worek, z 
którego wyglądały papiery, nawet gdy na imieniny jechała.
   Znajdowała się tu i pseudohrabina Jeremiaszowa D..., w której to domu zamieszkiwał 
najczęściej pan Ernest Galonka, posądzony o bliskie z nią stosunki. Niegdyś nadzwyczajnej 
piękności, zachowała z niej jeszcze chęć przypodobania się, nos suchy, oczy wpadłe, czarne, 
usta ładne, ale już nie otwierające się, by braku zębów nie zdradziły, i płeć, której białość jako 
tako przedłużały kosmetyki. Mówiła tylko po francusku, stroiła się niezmiernie i była 
najlepszego tonu; na małe w jej życiu usterki nie zwracano baczności, gdyż zbyt może czuła, 
umiała tak zawsze łódką swoją kierować, że się o żaden skandal w oczy bijący nie rozbiła... 
Przebaczmy znowu słabości ludzkiej! Pan Ernest był może jej ostatnią deską ocalenia; trochę 
ją kompromitował, ale u schyłku młodości przedłużonej, sercem czy głową największe się 
zawsze robią szaleństwa! Zresztą, pani Jeremiaszowa była tak miła i grzeczna, tak uczynna i 
uprzedzająca, a tak dobrego towarzystwa!
   Nie liczym innych mniej wybitnych postaci, opuszczając umyślnie tłum istot albo 
podobnych do poprzedzających, bo w świecie tym najwięcej jest startych typów jednego 
stempla albo zbyt obszernego potrzebujących komentarza, by się w całej swej oryginalności 
ukazały.
   Aleksy, unikając i nowych znajomości, i oczu zwróconych na się, w kątku najmniej 
widocznym zamyślony przyglądał się towarzystwu, gdy przy nim zaszeleściała suknia i 
zdziwiony, ujrzał obok siebie uśmiechnioną twarz Poli.
   Tego dnia Pola była tak piękną, tak piękną, że Julian oczu od niej oderwać nie mógł; 
miała tylko białą z niebieskimi wstążkami sukienkę, niebieskie we włosach ozdoby, które ich 
barwę złocistą podnosiły, a białe obnażone rączki i ramiona zachwycały posągowością swych 
kształtów. Obok Anny, której surowa piękność poetyczna wzbudzała podziw i poszanowanie, 
Pola, drobniuchna, wesoła, trzpiotowata i paląca namiętnością, stała jak umyślnie dobrana 
sprzeczność... pierwsza niepokoiła serce i porywała w krainę poezji, druga zdawała się 
ożywioną figurynką z najlepszego obrazu Watteau lub Bouchera.
   — Dlaczego pan tak siadłeś w kątku? — odezwała się śmiało do Aleksego — czemu się 
pan nie chcesz przybliżyć do towarzystwa?...
   — Jestem w nim obcy...
   — I nieciekawy je poznać? czy tak sama powierzchowność go zraża?...
   — Przestrasza, powiedz pani...
   — Doprawdy? mnie ona więcej rozśmiesza, niż przestrasza...
   — Pani to świat nieobcy...
   — Mylisz się pan — odpowiedziała Pola z żywością osobliwszą — to świat nie mój, choć 
w nim zostałam wychowaną i przywykłam do niego, bom sierota i na świecie nie mam 
nigdzie swoich! Żyjąc w nim od dzieciństwa, powinnam była zabłądzić i sądzić się w domu 
własnym... nie... nie! jakiś instynkt myśl moją i tęsknotę gdzie indziej prowadzi... Wiesz pan, 
że nieraz, patrząc na Żerby, zazdrościłam mu tego starego dworu wśród gęstych lip... 
zazdrościłam życia w tych domkach... malutkich, pod strzechą słomianą... Oczy jej łza 
zwilżyła... Pola płakać i śmiać się mogła zarazem... białe jej ząbki pokazały się z ust 
koralowych...
   — Przyszłam do pana — dodała — bośmy tu podobno my tylko dwoje obcy i wygnańcy... 
powinniśmy wspierać się wzajemnie.
   — Ja zapewne, ale pani?
   — Ja więcej jeszcze od pana! nie lubię kłamstwa i nie udaję, czym nie jestem... Pan Julian 
musiał panu choć wspomnieć o sierocie...
   I badając, oczy wlepiła w niego; Aleksy zląkł się pytającego jej wejrzenia, obawiał się, by 
nim prawdy nie dobyła z głębi duszy... zmięszał się i zaczerwienił.
   — Julian nie mi nie mówił!
   Pola poznała, że skłamał, przeczuła, że dla Aleksego towarzysz dawny nie miał tajemnic, 
z rumieńca jego dowiedziała się wiele...
   — Kłamać nieładnie — odparła cicho. — No! nie mówmy o tym... jak się panu podobała 
Anna? — spytała po chwili.
   Aleksy znowu na tak nagłe, niespodziane zapytanie zarumienił się podwójnie i skłopotał, 
nie wiedząc, co odpowiedzieć.
   — O! pan się mnie obawiasz! — przyjacielsko, wlepiając oczy w niego, zawołała Pola — 
mów pan prawdę... ja pana nie zdradzę...
   — Zaledwiem ją widział, a znam ją tak mało!
   — Fe! fe! pan kłamiesz ciągle; naprzód, dobrzem uważała, że z niej nie spuszczałeś 
oczu... po wtóre, trzebaż ją znać długo, żeby ocenić? Nieprawdaż, że to anioł upadły na 
ziemię za to może, że zapatrzywszy się na rozbijające się w przestrzeni światy, cichszym 
głosem nucił Bogu hosannna! Nieprawda, że dość spojrzeć na nią, by w niej poznać istotę 
wyższą, wybraną, idealną!
   — A! zgadłaś pani myśl moją.
   — Byłam tego pewna.. Serce, umysł, postać, wszyst- ko w niej na równi, wszystko 
doskonałe: jest to diament czysty, na którym nie ma skazy najmniejszej; przy niej tak mi 
wszyscy maleją, tak się okazują ułomni... tak nią jestem popsuta...
   — A! i Julian to rzadkie serce... i umysł rzadki... — mimowolnie wyrwało się Aleksemu, 
który rozmowę chciał zwrócić.
   Pola z kolei zarumieniła się mimowolnie, drgnęła i pod wzrokiem Aleksego ukryć nie 
umiała wrażenia, jakie na niej zrobiło to imię.
   Co gorsza, nie znalazła w ustach odpowiedzi... porwała się, nie umiejąc pohamować, i 
pobiegła...
   Z dala, na pozór nie zważając na nich, Julian widział tylko zbliżenie się Poli do Aleksego 
i uczucie zazdrości ścisnęło mu serce, kołował, zbliżał się i wreszcie usiadł przy Drabickim.
   — Coście to mówili z Polą? — zapytał niespokojny.
   — Była to jedna z tych rozmów, z których zdać sprawy nie można... doprawdy... nic 
wiem... śmiała się z czyjejś sukni, uczyła mnie osób, których nie zmam...
   — Czegoż się tak w końcu zarumieniła?
   — Alboż zarumieniła się? nie wiem doprawdy?...
   — Ty nie wiesz! — potrząsając głową, rzekł Julian — zwodź, kogo chcesz, ale nie mnie...
   Właśnie gdy to mówili, służący wygalowany zbliżył się, na srebrnej tacy niosąc Annie 
jakiś paczek opieczętowany; uwaga Juliana i wszystkich gości zwróciła się na solenizantkę.
   — Od stryja Atanazego! — zawołała Anna, spoglądając na kopertę.
   — Od Atanazego! a czemuż sam nie przyjechał! — rzekł prezes — zawsze dziwak!
   Anna, nie znalazłszy listu, szybko otworzyła paczkę, na którą oczy wszystkich były 
zwrócone i zamiast jednej z tych cacek, jakie zwykle w dzień imienin ofiarują kobietom, po 
tacy rozsypał się ogromny hebanowy różaniec... Na końcu jego bielała misternie z kości 
słoniowej wyrobiona główka trupia i krzyż z Chrystusem, opromieniony dokoła wielką 
splecioną z ciernia koroną... Godła śmierci i cierpienia... wszyscy odwrócili oczy, Julian się 
zżymnął, prezes nie mógł się wstrzymać od wykrzykniku.
   — A! cóż za niepoprawiony dziwak! ale godziłoż się?
   — Jakże można coś podobnego przysłać na imieniny! — powtórzyli inni.
   — Ale, kochany prezesie — łagodnie odezwała się Anna, całując Chrystusowe nogi — 
mógłże stryj Atanazy piękniejszy i milszy zrobić mi podarek? Modlitwa, cierpienie, przykład 
Chrystusa... przypomnienie śmierci, sąż to rzeczy złej wróżby? Jam z tego szczęśliwsza niż z 
najkosztowniejszej fraszki, w której by żadnej nie było myśli...
   I różaniec czarny przycisnęła do piersi...
   Pola, która chwyciła ją była za rękę i łzy już miała w oczach, w milczeniu wymownym 
wejrzeniem uwielbienia objęła Annę; Aleksy, patrząc na ten obraz, osłupiał z zachwycenia, 
ale całe towarzystwo, nie wyjmując nikogo, uczuło silnie niestosowność tej myśli śmierci i 
cierpienia, która się odbiła w sercach wszystkich. Żadna z pań nie wzięła w rękę różańca, 
szeptano i ruszano ramionami na stryja Atanazego; prezes się zżymał, Julian oczyma gonił za 
Anną.
   Twarz jej wszakże nie okazywała, by ją to, co za jakąś przepowiednię złowrogą uważano, 
dotknęło i obeszło... uśmiech nie zszedł z ust jej, oczy jaśniały nieziemską radością i 
zadumaniem... długo wpatrywała się w Chrystusa i cierniową koronę; wreszcie widząc, że 
różaniec robi przykre na paniach otaczających wrażenie, wyszła z nim do swego pokoju.
   Pola zbliżyła się do Aleksego, którego, jakby prze- czuwając sympatię jakąś, jakby 
szukając przyjaciela, goniła ciągle oczyma... co Juliana pobudzało do zazdrości i gniewu 
prawie:
   — Widziałeś pan? — zapytała.
   — Widziałem i tak dalece nie pojmuję tego podarku tak niezwyczajnego, że chyba mi go 
pani wytłumaczy.
   — Żeby go zrozumieć, musiałbyś pan poznać stryja Atanazego — odpowiedziała Pola. — 
Długo by o nim mówić potrzeba, lecz zaprawdę ciekawy człowiek... Widziałeś pan Annę, jak 
przyjęła cierniową koronę... Anioł, panie, anioł — zawołała z zapałem. — Jak wpośród nas, 
istot bojaźliwych i ziemskich, olbrzymią jest i obcą!
   Aleksy stał zadumany.
   — To prawda — rzekł mimowolnie — człowiek boi się do niej przemówić, tak mi zdaje 
się świętą i czystą... oddech i słowo, myśl i wejrzenie nasze skalać by ją mogły.
   — Jej nic nie skala! — przerwała Pola z zapałem, ale dobrze zauważywszy uwielbienie, z 
jakim mówił Aleksy. — Cieszę się, że choć pan oceniłeś ją i pojąłeś jak ja... Będę się miała z 
kim moją czcią dla niej i miłością podzielić!
    
   V
    
   Dzień cały spłynął wedle bardzo zwyczajnego programu imieninowego; o trzeciej czy 
czwartej otworzyła się sala jadalna, kucharz wystąpił z wspaniałą piramidą, wypito zdrowie 
solenizantki; Julian i prezes raczyli gości, jedli, pili, po obiedzie ten i ów odjechał, a nad 
wieczór kilka tylko osób pozostało... Anny dość długo nie było w salonie... Pola znowu 
zbliżyła się do Aleksego. — Wiesz pan, gdzie Anna? — spytała go.
   — Nie, pani...
   — My się tu bawimy, a ona wymknęła się do Emila, który dziś zachorował, poszła 
słuchać jęków jego, oblewać łzami niepowrotne nieszczęście... łagodzić wzrokiem i 
macierzyńską pieszczotą boleść nieukojoną... czuwać nad tym, który jest więcej dziecięciem 
jej niż bratem. Gdy zniknie, wiem, gdzie jej szukać... tam, gdzie pocieszać, radzić, wspomóc, 
poświęcać się potrzeba... Ona nie żyje dla siebie... A! czemuż ja, com mieszkała przy róży, 
jak mówi Saadi, taką różą być nie mogę... Bóg stworzył mnie inaczej! ułomności ludzkie 
często uśmiech szyderstwa wywołują z ust moich... pojąć ją potrafiłam, naśladować nie 
umiem! To anioł! a jam istota ziemska... jej serce w niebie, a moje tak do ziemi przyrosło!
   — Doprawdy pani — usiłując tok weselszy nadać rozmowie, rzekł Aleksy — rad bym 
pani powiedzieć coś grzecznego, ale nie potrafię... wybacz prostemu wieśniakowi. Mnie się 
zdaje, że kto tak oczy w cnotę obrócił, jest już sam cnotliwy... Magnes pociąga tylko żelazo, 
które samo magnesem się staje...
   — Tak! tak! ona jest magnesem... a ja! ja! niestety! zardzewiałą sztabką żelaza... o! 
przekuć by ją potrzeba, żeby się na co przydać mogła...
   Westchnęła.
   — A! — dodała, śmiejąc się do Aleksego — pan Bóg trochę niesprawiedliwy: ją był 
powinien stworzyć do świata, a mnie dać ten spokój siostry miłosierdzia... Tak by lepiej 
było... nam obu...
   Aleksy nic nie odpowiedział... Pola, widząc wchodzącą Annę, odeszła... ku niej, a Julian 
zbliżył się do przyjaciela.
   — Jestem zazdrosny — szepnął mu na ucho — Pola za tobą goni widocznie... najwięcej 
mówi z tobą... niegodziwy i szczęśliwy człowiecze! to mnie niepokoi! — Wierz mi, że przez 
litość tylko zbliża się do milczącego gościa — odpowiedział Aleksy — widziała, jak mało kto 
mówił do mnie, jak byłem sam wpośród was i pożałowała mnie trochę.
   — Jeśliś był sam, to dobrowolnie — rzekł Julian — wszak usiłowałem cię pociągnąć, 
zbliżyć, zapoznać...
   — Było to szlachetne, ale daremne usiłowanie — chłodno odezwał się Aleksy. — Na 
próżno bym się starał wcielić w wasze grono, które mnie odpychało jak żywioł zupełnie obcy. 
Niepodobna, żebyś tego nie widział; strój mój, mina zwracały oczy, ale nie pociągały serc! 
widziałem, jak szeptano, domyślałem się uwag, które robiono nade mną, moim frakiem i 
opaloną twarzą. Wyznaj, że niejeden cię zapytać musiał, co tu robi ten rodzaj ekonoma i 
niezgrabnego szlachciury?
   Julian, który oczyma gonił za Polą, rozśmiał się wszakże na te słowa.
   — Nie będę moich bronił — rzekł z uśmiechem — na tym świecie powierzchowność jest 
paszportem, o który naprzód pytają... Jest to tak dalece wkorzenionym nałogiem, że charakter, 
szlachetność rysów, piękność twarzy nawet, malująca się w niej dusza, nie są dostateczne, by 
zastąpić brak pewnego poloru, formy i ogłady. Nikt z nas nie ma siły kopać rudę, przetopić ją, 
by z niej dobyć złota; wolimy stemplowaną monetę choć mniejszej wartości. Gdyby dziś 
największy mędrzec, najświętszy z ludzi, w dziurawej tunice i todze, z kurzawą pracy na 
nogach, z potem na czole i krwią na piersi stanął przed nami, śmiechem byśmy go może 
powitali, jak poganie...
   — A jednak mówicie o postępie i uczyliście się ducha wieku... i lubicie się z nim 
popisywać.
   — Pragniemy czegoś, a lenistwo dojść nam do celu nie dopuszcza; lżej chodzić udeptaną 
drogą...
   — Co ci mówiła Pola? — przerwał Julian. — Julianie! Julianie! — odparł Aleksy — 
szalejesz doprawdy; cały dzień chodziłeś za nią wzrokiem; miej moc nad sobą; patrzą na 
ciebie! patrzą.
   — A! tak była piękną! a wzrok jej... Prezes zbliżył się powoli do rozmawiających.
   — Przysięgnę, że na współ z panem Drabickim ogadujecie towarzystwo dzisiejsze — 
rzekł wesoło.
   — Trochę — odpowiedział Julian.
   — Widzicie, że zgadłem... znam Julka dobrze, uniwersytet i filozofia bucha jeszcze z 
niego; cela me fait l'effet, jak gdyby jadł czosnek na śniadanie.
   — To na zaletę... — rzekł Aleksy, nie dosłuchawszy do czosnku.
   — Śliczna rzecz, szkoda, że się na nic nie zdała — zawołał prezes powoli z pewną dumą. 
— Odbudować świata ani przerobić natury ludzkiej nie potraficie ideałami; kulawym być 
musi człowiek zawsze... Śmiać się z niego mamy wszyscy prawo, ale każdy ze swego 
stanowiska śmieje się zarówno... praktyka życia i doświadczenie uczą, że błędy są 
koniecznością świata i cementem jego budowy.
   — Można by wszakże użyć czyściejszego... — wtrącił Julian.
   — Napoleon nienawidził ideologów i ja także, nie taję się z tym — zawołał prezes. — 
Cóż lepszego pan brat Atanazy, który ukochanej synowicy przysyła w dzień imienin trupią 
główkę i cierniową koronę... Ale, ale... panie Julianie, wszak jednego z tych dni pojedziesz do 
Szury?
   — Nie wiem jeszcze...
   — Ale ja wiem, że pojedziesz... ot tak! — dodał prezes — obydwa... z panem Drabickim, 
warto, żeby poznał stryja Atanazego, a tobie weselej by było w podróży... moglibyście wrócić 
za dni parę...
   — Z Aleksym najchętniej, a sam... — Ja ręczę za pana Aleksego, że pojedzie z tobą — 
rzekł prezes, biorąc pod rękę Drabickiego, ale to poufałe obejście płacąc zaraz dość 
niegrzecznym odezwaniem się: — Mój panie Drabicki...
   Odprowadził go na bok trochę.
   — Mój panie Drabicki — rzekł z cicha — zrób to dla Juliana, którego kochasz... mam 
powody, dla których chciałbym, żeby się trochę od domu oddalił, rozerwał... pojedź z nim do 
Szury, do mego brata...
   — Panie prezesie... rad bym z serca...
   — No! i pojedziesz! pojedziesz! — dumnie, ale przyjacielsko razem dodał stryj Juliana — 
uczynisz to dla mnie... proszę cię.
   Nie wiem, jak się to stało, ale zawahawszy się trochę, gdy i Anna przybiegła z 
uśmiechem, łącząc prośby swoje, Aleksy dał się namówić... a tak niespodzianie przejażdżka 
do Szury ułożoną została i Julian rad, że dłużej zatrzymał przyjaciela, nic już przeciwko niej 
nie miał.
    
   VI
    
   Pierwszy to raz z wyznaczonej drogi zboczył Aleksy, dając się pociągnąć urokowi 
przyjaźni, a może sile wrażenia, jakie na nim uczyniła Anna.
   Nie powiem, że się w niej zakochał; wyraz ten niedostatecznie tłumaczyłby uczucie 
rzadkie, niezwykłe, wyjątkowe, jakim Aleksy był przejęty. Serce ma tysiące odcieni 
przywiązania, którego rozbudzenie zależy od iskry, co je wywoła. Każda z kobiet prawie 
inaczej kochać się każe i są ideały, które najcieleśniejszego z ludzi potęgą ducha niezłomną 
pociągnąć muszą w sferę nieziemską. Kocha się sercem i głową, ciałem i duszą i mięszaniną 
tego wszystkiego w różnych stopniach. Nic za- prawdę rzadszego nad przywiązanie, oparte na 
czci i czyste jak łza boleści, ale i ono wykwita czasem na ziemi. Nie obwiniajmy malarzy o 
nieprawdziwość obrazów, bolejmy raczej nad oczyma, co wzoru ich nie widziały lub 
zobaczyć nie chciały. Aleksy doznał na widok Anny uczucia, które się określić nie daje; było 
w nim i uwielbienie piękności, i urok wdzięku, i przeczucie jej duszy, i intuicja jej wielkości, 
i cześć dla poświęcenia — wszystko szlachetne biło w niej potężnie. Ziemska miłość, co 
pragnie, pożąda, szaleje, nie wmięszała się tu wcale, na nią nie było miejsca... myśl zbliżenia 
się, połączenia jakimś węzłem, co by ich porównał i zjednoczył, nie postała w Aleksym; dla 
niego Anna nie sięgała stopami ziemi i była czymś tak dalece wyższym, czyściejszym, prawie 
innej i eteryczniejszej natury, że końca jej szaty nie śmiałby był dotknąć i leżałby przed nią 
wieki byle się promieniem jej oczu rozgrzewać... Widzieć ją, słuchać, służyć jej, podziwiać 
tylko pragnął — uczucie, którego doznał, w oczach własnych uszlachetniło go, podniosło, 
spotęgowało. W pierwszej zaraz chwili głos jakiś powiedział mu: — Innej już kochać nie 
będziesz! Aleksy zapomniał nawet o matce, o obowiązkach, o dzikości swej, o upokorzeniu, 
byle dłużej w Karlinie pozostać i napatrzyć się obrazu, który miał na zawsze wyryć się w jego 
duszy...
   Jedno może oko dostrzegło, co się w tajemniczej głębi człowieka działo... oko Poli, która 
instynktem nadzwyczajnym przeczuwała ludzi i uczucia... W pierwszej chwili zadrżała, litość 
odpędziła bojaźń i łza prześliznęła się po przywykłych do niej źrenicach.
   — Biedny! — zawołała w duchu — jak ja skazany na nieuleczalną chorobę... żal mi go... 
czuję, że dobrze, że gorąco kochać potrafi!... A Anna! co za myśl!... Dusza Anny ogarnia 
świat, kocha ludzi, ale miłość taka, jaką ja ją pojmuję, nigdy się w niej nie zrodzi... ulituje się, 
pocie- szy, ale zstąpić z wyżyny jasnej nie potrafi dla nikogo!
   Zadumała się Pola biedna, siadła do fortepianu i poleciała dźwiękami w świat, w którym 
myśl strumieniami tonów się tłumaczy... tam jej było lepiej... Grała długo, Aleksy słuchał, a 
Julian w kątku salonu, poglądając z daleka na rozkoszne dziewczę, jak martwy pozostał cały 
czas, w nią się wpatrując... Oczy ich spotkały się nareszcie, nie myśleli oboje, że na nich 
patrzą... pułkownikowa, prezes i pan Delrio — zapomnieli się... Pola nie spuściła oczów, 
Julian ich nie odwrócił i powiedzieli sobie wymownym spojrzeniem wszystko, co powiedzieć 
chcieli. Nareszcie Pola zadrżała jak przebudzona, zerwała się nagle od fortepianu i wybiegła z 
pokoju; Aleksy pospieszył do przyjaciela, bo przeczuwał, że pozostawszy sam, może się 
wydać ze wzburzonym uczuciem... Julian poskarżył się na ból głowy i Drabickiego 
uprowadzając z sobą, wyszedł z salonu.
   Anna po chwili małej poszła za Polą, bojąc się, czy nie zachorowała, pułkownik wysunął 
się do swego pokoju i prezes, oddawszy dobranoc dawnej bratowej, miał już odejść także, ale 
nadspodzianie pani Delrio wstała i prosiła go o chwilkę rozmowy.
   Prezes przybrał postawę urzędową, ale z grzecznością przysunął krzesło do bratowej.
   — Co pani pułkownikowa rozkaże? — zapytał.
   — Chciałabym o moich dzieciach pomówić z panem prezesem — odezwała się kobieta, 
nie tając, jak ją kosztowała ta rozmowa z nienawistnym człowiekiem.
   — Najchętniej... mówmy o nich; pani wie, że dla mnie są to także jakby moje własne 
dzieci...
   — Darujesz mi prezesie, że się mięszam do tego i że zwrócę uwagę twoją na okoliczność, 
która, zdaje mi się, uszła dotąd baczności twojej.
   — Cóż to takiego? — trochę urażony, spytał prezes, prostując się. — Zawszem była 
przeciwną temu, żeby Anna przywiązywać się miała i przyjaźnie z kimś tak niskiego 
pochodzenia jak Pola...
   — Mościa dobrodziejko — odezwał się prezes — nie spodziewam się, żebyś co pannie 
Apolonii zarzucić mogła...
   — Dla tego anioła, Anusi, nie ma niebezpieczeństwa — przerwała pani Delrio — ale pan 
nie uważasz chyba, że pobyt w domu młodego człowieka tak pięknej i tak gwałtownych 
uczuć osoby jak Pola, zagrażającym jest dla Juliana... on się w niej kocha!
   Prezes niemniej to podobno widział od pułkownikowej, ale postrzegłszy się uprzedzonym, 
taktykę zmienił i rozśmiał się w sposób nie dowierzający.
   — On się kocha! a! pułkownikowo, zdaje mi się, że oczy twoje widzą więcej, niż jest! 
Żywa, śmiała, dowcipna, mogła mu się podobać, może go bawi i rozrywa... ale...
   — Ale ta rozrywka skończyć się może gorsząco i smutnie!
   — Zdaje mi się, że gorliwość macierzyńska zaślepia panią; Julian ma wiele taktu, zna jej 
położenie i swoje... widzi, jaka przestrzeń ich dzieli... Zresztą, uczciwy człowiek... możemy 
być spokojni.
   — Bądź pan spokojnym, kiedy chcesz, ale mnie nie wmówisz spokoju! Widziałeś, 
prezesie, jak na siebie patrzali, kiedy grała.
   — E! gdyby się trochę i pokochał — zawołał prezes — może by go to rozerwało, 
rozruszało, ożywiło; następstw się nie boję... wywietrzeje mu to łatwo... a ja, kiedy już 
mówimy o tym, mam dla niego żonę.
   Pułkownikowa zarumieniła się z niecierpliwości, że jej dzieckiem rozporządzano tak bez 
jej wiedzy, udała, że nie posłyszała, i z  żywością zwróciła się do Poli, której nie lubiła, 
zazdroszcząc jej nawet serca i przywią- zania Anny. Zrazu dziecięciem bawiła ją 
wychowanka, lecz gdy małżeństwo wygnało ją spod dachu, pod którym Pola została, zazdrość 
wzbudziła jakieś nienawiści uczucie.
   — Pan się następstw nie obawiasz, bo ich widzieć nie chcesz, ale ja, co od dzieciństwa 
znam tę dziewczynę, mam może słuszność się ich lękać... Daj Boże, byśmy węża nie odgrzeli 
na piersi... zręczna, niebrzydka, znając Julka, kto wie co ona tam śni! Ja widzę, że mu drogę 
zabiega, że się w sposób najpodlejszy przymila, chłopiec młody... ona go usidli, nie zaręczam, 
żeby nie miała myśli wyjść za niego, w takich głowach roztrzepanych wszystko się to 
wyrodzić może.
   Prezes znowu się rozśmiał.
   — Pani to bierzesz tak gorąco — rzekł — ale doprawdy ja Poli z tak złej strony nie sądzę, 
aż nadto często przypomina, co nam winna i skąd wyszła, ma rozsądek i niepodobna, by 
przypuściła, że pozwolim na tak monstrualne ożenienie... dosyć już mezaliansów — dodał z 
przyciskiem i westchnieniem — mieliśmy w familii naszej.
   Pułkownikowa zarumieniła się z gniewu, czując do siebie wymierzony pocisk. Prezes 
mówił dalej:
   — Zresztą, oderwać ją od Anny, której jest potrzebna, osamotnić tego anioła dla jakichś 
przywidzeń... byłoby okrucieństwem! Anna ją kocha!
   — To prawda, ale nie moja wina, że tak osobliwszym sposobem umieściła swą miłość!
   — Niech pani będzie spokojną, czuwamy!
   — Miałam sobie za obowiązek pomówić o tym z panem prezesem, zrobicie, co się wam 
podoba; bogdajbym była fałszywym prorokiem, ale się obawiam bardzo złych następstw z ich 
zbliżenia!... Uczyniłam, com była powinna, pan postąpisz, jak zechcesz...
   To mówiąc, bardzo ceremonialnym ukłonem pożeg- nała prezesa, który niemniej 
grzecznie rozstał się z nią, uspokajając tonem żartobliwym.
   — Niech pani się nie lęka... Pola jest dumną i nie zniży się do szczęścia nawet... znam ją 
dobrze, natura to namiętna, żywa, ale szlachetna; zresztą gdyby taką nawet nie była, 
towarzystwo Anny musiałoby ją podnieść i oczyścić... Julian mało teraz będzie w domu... a 
choćby tam była jaka płochostka dziecinna...
   — Panowie zwykliście lekceważyć serce w człowieku — odpowiedziała pani Delrio — 
nie wchodzi ono w wasz rachunek... daj Boże, by potem nie przypomniało się stanowczo z 
prawami swymi...
   — Dobranoc — rzekł prezes, śmiejąc się — dobranoc... poradzimy i na serce, gdy będzie 
potrzeba. Niech nam to pani zostawi: zwracać na to zbytnią uwagę byłoby może właśnie 
środkiem rozniecenia gwałtowniejszego pożaru — to ogień słomiany... buchnie i zagaśnie...
   — Opalić wszakże śmiertelnie może — rzekła pułkownikowa i odeszła.
    
   VII
    
   Nazajutrz Aleksy z Julianem wybrali się z rana do Szury, do pana Atanazego 
Karlińskiego, którego dotąd znamy zaledwie z dawanego mu przezwiska dziwaka i z 
przysłanego w dzień imienin Anusi różańca z cierniową koroną. Mieszkał on prawie od 
młodości w -majątku o mil kilka od Karlina za rzekami, w ogromnych lasach położonym. W 
kraju naszym, który się stosunkowo niedawno jeszcze z puszcz nieprzebytych wyrąbał, są 
takie gdzieniegdzie pozostawiane trafem lub umyślnie obszary odwieczne, nieużyteczne 
wprawdzie, ale piękne, wśród których niemal amerykańską podziwiamy roślinność. 
Najwspanialszą w tym rodzaju jest bez- sprzecznie Puszcza Białowieżska, po niej Kobryńska, 
którą zdobią przestrzenie wielkie, jodłami na moczarach zarosłe; wreszcie lasy Polesia 
owruckiego, pińskiego i Polesiów wołyńskich. W takim to zapadłym kącie, przy wsi, Szura 
zwanej, obrał sobie mieszkanie pan Atanazy Karliński. Od wieków w posiadłości tej nikt z 
właścicieli nie mieszkał; należała dawniej do Lubomirskich, a Tymoteusz Karliński wziął ją 
po żonie, że jednak któryś ze Śreniawitów, czy dla łowów, czy dla jakiejś fantazji przebywał 
tu czasami, świadczył stary wielki dwór drewniany, ogrody i sady, zrujnowana kaplica, pusty 
skarbczyk i zabudowania, których resztki znalazł tu pan Atanazy, objąwszy klucz z działu nań 
przypadający. Chociaż miał folwark z domem porządnym i w nie tak ustronnym miejscu 
położony, Karliński obrał sobie Szurę za rezydencję; kąt ten dziki, cichy i spokojny do 
charakteru jego i usposobienia przypadł nad wszystkie. Kazał naprawić trochę dwór, by go 
uczynić mieszkalnym, ogrodzić opuszczony ogród, wyrestaurować kaplicę i osiadł tu na życie 
całe, nie wychodząc prawie za obręb ogrodu i lasów swoich.
   Pana Atanazego nazywano dziwakiem i nie bez powodu, nie żył bowiem jak inni ludzie: z 
młodu na krótko wychylił się był z domu, wolą rodziców wysłany w podróż po Europie, 
później służył wojskowo, jeszcze stosując się do rozkazu ojca, ale zostawszy panem swej 
woli, porzucił świat i zagrzebał się dobrowolnie w osamotnieniu. Nikt dobrze nie znał 
wypadków jego życia i przyczyn, które wpłynęły na ukształcenie charakteru, jaki się 
skutkiem tajemniczych uczuć, zawodów i cierpień wyrobił. Zawczasu wyrzekłszy się tego, co 
pospolicie zowią losem, towarzystwem, światem, pan Atanazy z kilką książkami, z kilką 
towarzyszami zamknął się w swojej Szurze i czas pędził na modlitwie, rozmowie i 
rozmyślaniu. Ani interesami, ani gospodarstwem się nie zajmował. Z góry poglądał na drobne 
zabiegi ludzkie i śmiał się z nich szydersko; myśl jego cała była -w wieczności, w żywocie 
przyszłym, w zagadnieniach tyczących nadziemskiego świata. Dla ludzi wyrozumiały i 
łagodny, charakteru wzniosłego, zdawał się żyć, tylko czekając śmierci i nic już nie 
spodziewając od ziemi. Jak dziecię potrzebował opieki, dawał władać sobą i za nic nie byłby 
się  oderwał od tego trybu, jaki przepisał sobie i do którego silnym przyrósł nałogiem.
   Kochał rodzinę, jak kochał świat cały, ale w rzeczach ziemskich nie roztkliwiał się nad 
nią, nie biegł dla niej z pomocą, życie i jego wypadki ważąc sobie lekce, jako rzeczy 
przemijające. Najulubieńszym jego czytaniem była Biblia i mistycy; choć ortodoksus 
pozwalał sobie w tym względzie tak dalece, że i protestanckich objawień, widzeń, rzutów oka 
w świat przyszły nie odsuwał; dla niego nawet w błędzie wielką wymówką była wiara 
głęboka i zajęcie się światem ducha: wszystko przebaczał, krom obojętności na sprawę duszy 
i materializmu. Pobłażający dla tych, co o rzeczy sądzili inaczej, nieubłagany był tylko dla 
zobojętniałych, w szyderstwo obracających wszelkie najważniejsze zagadnienia 
pozaświatowe. Stosunków z ludźmi nie miał, nie szukał, unikał ich nawet, przekładając księgi 
i dumanie nad praktykę życia; to zaprzątnienie religijne zabiło w nim nawet wszelką chęć do 
pracy, odjęło ochotę do czynu i uczyniło go ascetą, pustelnikiem, istotą oderwaną od 
towarzystwa. Szura była prawdziwą Tebaidą, w której ledwie kilku ludzi, umiejących się 
pogodzić z Atanazym Karlińskim, dotrzymywało mu towarzystwa. Przywykł był do nich, ale 
ochłodłe serce nie tak ich wszakże potrzebowało, by się na żal po stracie lub jakąkolwiek dla 
nich zdobyło ofiarę: pojęcie życia miał tak silnie swoje własne, wiarę tak mocną, że na grobie 
zapłakać nie mógł i szeptał tylko: — Do widzenia. Człowiek ten za- hartował się w 
rozmyślaniach do tego stopnia, że się słabości ludzkiej pozbył prawie zupełnie i łzę rzadko 
postrzec było można w oczach jego.
   Obok tego kierunku mistyczno-religijnego, głębokiej wiary i żywej pobożności Atanazy 
Karliński jedną tylko miał wspólną z wielą innymi słabość — gdyż inaczej nazwać tego nie 
umiem: wierzył w arystokrację, w jej odrębną misję na ziemi i płakał nad jej upadkiem. 
Umarli przodkowie w czci u niego zostawali na równi ze świętymi prawie, a krew, co w 
żyłach jego płynęła, uważał za drogą spuściznę. Tłumaczył się z tego, gdy mu kapelan 
domowy, ksiądz Mirejko, Żmudzin, którego zaraz poznamy, oponował — przywodząc Pismo: 
że Bóg zawsze wybierał pewne rody do przeznaczeń wyższych i kierownictwa ludźmi, że im 
szczególne swe zsyłał dary, że ich namaszczał zdolnościami i dawał im jaśniejsze poznanie 
potrzeb czasowych, ster rządów w ręce, ster myśli i ducha... Z tego wywodził pan Atanazy 
prawność i potrzebę arystokracji w ogólności, jej konieczną egzystencję w każdym 
uorganizowanym towarzystwie, dając jej niejako, stosownie do swych pojęć, pochodzenie 
religijne. Ale to go nie zaślepiało w uznaniu upadku jej za naszych czasów; Karliński 
tłumaczył go tym właśnie, że arystokracja zaparła się posłannictwa swego, uwierzyła w ciało, 
darów Bożych użyła dla siebie i na swe przyjemnostki, a Bóg ją ukarał poniżeniem, 
skarleniem, utratą znaczenia i wpływu. Dowodził, że szlachectwo było także rodzajem 
kapłaństwa; mienie i znaczenie, imię i przywiązane do niego przywileje, były jakby fidei-
komisem od Boga danym, nie na zysk własny tych, w czyje ręce powierzone zostały, ale na 
dobro ogólne. Jak skoro niewierni przechowywacze skarbów obrócili je na samolubne 
zaspokojenie swoich potrzeb, odstąpił od nich duch Boży, zeszło z głów ich 
błogosławieństwo i ci, co byli chlubą, stali się ludu pośmiewiskiem. Całe życie Karlińskiego 
budowało się niejako na tych zasadach głębokiej wiary w nieśmiertelność i poszanowaniu 
siebie, jako potomka pokoleń, które Opatrzność namaściła do wielkich czynów; odbywał on 
niejako pokutę za grzechy dziadów, siedząc na ustroniu i opłakując upadek rodziny nie tylko 
własnej, ale wszystkich jej podobnych, gnijących bezużytecznie w samolubstwie, rozpuście i 
zabywających, że przeznaczeniem tych, co drugim przodkują, jest poświęcać się za nich.
   Nie dla rozkoszy, nie dla zbytków, nie dla czwanienia się bogactwy, mówił, Bóg wyniósł 
panów nad innych; ale dał im mienie, imię, władzę, siłę, by ich użyli na dobro, by 
przodkowali w świętym dziele zbawienia, niosąc za nie życie, bogactwa, krew na ofiarę; jak 
skoro grosz dany na kupno dobra dusznego na wielką ucztę przyszłości niewierny sługa 
zmarnotrawił, wydając go dla własnej fantazji, kara zasłużona spotkać go musiała...
   Julian, przeczuwając, jak dziwnie stryj jego wydać się musi Aleksemu, przygotowywał go 
niejako do pierwszego spotkania, opowiadając mu o nim to właśnie, cośmy tu powtórzyli, i 
nie postrzegli się oba, jak przebywszy po najgorszych drogach długie lasów pasmo, wychylili 
się nareszcie z nich i wjechali w aleję starymi lipami sadzoną, za której zielonym szpalerem 
jeszcze domu spostrzec nie było można. Z obu stron ulicy rozciągały się pola niewielkie, 
poprzerzynane łączkami, zaroślami, łozą, rowami, błotami, a smutny, ale poważny krajobraz 
przedstawiał dokoła opasaną lasami ciemnymi przestrzeń płaską, na której tle wioski dwie 
szare i kilka omszonych krzyżów się rysowały. Wielka uroczysta cisza pustyni, przerywana 
tylko świergotem ptastwa i dalekimi trzód głosami, rozciągała się nad Szurą; w alei już 
pierwsze żółte liście nadchodzącej jesieni leżały pod pniami lip starych, droga mało 
uczęszczana, piaszczysta, ledwie kilką kolejami przerżnięta była. Julian i Aleksy spojrzeli po 
sobie i oba wysiedli z powozu, pieszo chcąc - się zbliżyć do dworu, bo czas był prześliczny 
do przechadzki. I szli tak zadumani, aż póki się im nareszcie dziedziniec, dwór i otaczające go 
olchy, klony, sadzawki, zielone topole i czarne świerki nie ukazały. Smutne to było miejsce, 
coś miało cmentarnego, ale czułeś spokój, jaki tu panować musiał. Przebywszy główny kanał 
po starym długim moście, przybyli ujrzeli naprzód w prawo drewnianą, dawną strukturą 
wzniesioną prostą kaplicę, której czarny krzyż żelazny najwyżej się podnosił; niczym ona nie 
była powierzchownie ozdobioną, tylko dwa świerki rosły u wnijścia, a u pni ich wielka, 
ciężka stała ława dębowa, do której przez opuszczony trawnik dziedzińca wiodła wydeptana 
ścieżka. Wprost był dwór obszerny, ale widocznie opuszczony, bo i dach się podpsuł na nim i 
w wielu oknach łataniny niekształtne zdradzały obojętną rękę, co je porobiła, nie zważając, 
jak one będą wyglądać. Kilka kominów piętrzyły się nad wysokim dachem, ale od wielu lat 
nie pobielane, czarno wyglądały od dymów; poza dworem masy drzew wskazywały obszerny, 
zarosły ogród, starym jeszcze sposobem zasadzony w szpalery i kwatery.
   Na prawo były stajnie, nie otynkowane i dosyć niepozorne; w lewo oficyna długa i mało 
co świeżej od dworu samego wyglądająca z pozoru. W dziedzińcu pustka, jak wymiótł, ni 
psa, ni człowieka, ni oznaki życia, tylko przy jednym z okien przyczepiona duża klatka ze 
szczygłami i kanarkami szczebiotaniem ich się odzywała. Julian i Aleksy na próżno, 
oglądając się, szukali, kto by ich powitał, wszystko było, jak w jednym z owych zaklętych 
zamków w bajce, zamarłe; przeszli dziedziniec, zbliżyli się do zamku, dostali się do sieni i 
nikt nie wyszedł naprzeciw nich, choć powóz toczący się za nimi zaturkotał na moście i tętent 
koni, rozlegający się w dziedzińcu, powinien był rozbudzić uśpionych lub pochowanych po 
kątach mieszkańców.
   Przebywszy sień pustą zupełnie, po której znać było, że nikt w niej nic od lat stu może nie 
zmienił — ze smutnie gdakającym zegarem, z kilką wielkimi obrazami z historii świętej i 
olejno malowanymi skrzyniami, służącymi za składy pościeli i łóżka dla domowników — 
Julian z Aleksym weszli do wielkiej sali (której drugie drzwi wychodziły w ogrodową aleję), 
nieco ciemnej i ponurej, ale uderzającej powagą, jaką jej nadawały całe ściany zawieszone 
nieprzerwanym rzędem portretów familijnych. Był to zbiór jedyny w swoim rodzaju, 
nieciekawy pod względem artystycznym, bo mała ty]ko ilość miała zalety pędzla, i ta 
bliższych już nam sięgała czasów, ale zebrany szczęśliwie pod względem charakteru, jakim 
się odznaczały te cienie pradziadów. Niech sobie mówią, co chcą, ci, co szukając ducha, 
zapominają, że nam go nie dano oglądać inaczej, tylko w powłoce cielesnej; pewna to, że 
twarze ludzkie odbijają na sobie nie tylko charakter indywidualny, ale piętno epoki całej. 
Strój nawet dopełniający fizjognomii, jakkolwiek zdaje się zależeć od fantazji i przypadku, 
jest znamieniem czasu. Sami o tym nie wiedząc, przystajemy do odzieży, która nam jest nie 
tylko materialnie stosowną, ale wyraża w pewien sposób to, z czego się przed światem 
wyspowiadać musimy. Spójrzcie na szereg obrazów z nieznanej epoki jakiej, zastanówcie się 
nad nimi, pomyślcie, rozbudźcie w sobie uczucie, a postrzeżecie, że -z jednego wejrzenia 
ogólną cechę czasu odgadnąć potraficie.
   I w tym długim rzędzie przodków domu Karlińskich prawda ta jasno biła w oczy; 
malarze, co ich rysy powtórzyli na płótnach, nie myśleli wcale o nadanie im umyślnego 
charakteru, często wyraził się on mimo nich, wybił na wierzch przez nieudolność i zwyciężył 
niedołężnego artystę. Po zasępionych czołach, po na wpół otartych z kurzawy i potu rysach, 
poznać było można łatwo mężów, na których ramionach wielki spoczywał ciężar, widać było, 
że nie spoczywali w wygodach i próżnowaniu; twarze ich nie mówiły wcale o wytwornej 
cywilizacji, o formie błyszczącej, ale o gruntownych zasługach i cnocie. Godła nawet 
portretów, nie próżne zabawki dumy, buławy, szablice, pastorały, laski — były to znaki 
brzemion, insygnia poświęcenia. W ręku niewiast spotykałeś księgi, różańce, kwiaty, dzieci... 
wszystko, co niewiasta dźwignąć może i powinna...
   Starsze portrety malowały ludzi na wpół dzikich, bo zrosłych w boju więcej niż radzie; w 
miarę zbliżania się ku naszym czasom twarze weselsze, wytworniejsze ubiory, czoła 
jaśniejsze, raźniej uśmiechnięte usta, na ostatku zmienione stroje, rysy przerodzone, puder i 
peruki opowiadały całe dzieje rodziny i poniekąd kraju! Od niedźwiedzich delij i żelaznych 
pancerzy do koronek i brylantów — co za przestrzeń ogromna!
   Przybyli mieli czas dobrze się rozpatrzeć w ciekawym tym zbiorze, który w zadumę 
wprawiał Juliana, porównywającego się mimo woli do tych, których żył imieniem, zasługą i 
majątkiem, sam nic nie zrobiwszy jeszcze; nikt bowiem nie wychodził na ich spotkanie i ani 
chód ich żywy, ani głośna rozmowa nie potrafiły sprowadzić żadnego sługi tego zaklętego 
dworu. Spojrzeli przez otwarte drzwi w ciemny ogród — i tam nikogo!
   — Pójdziemy do księdza Mirejki — rzekł Julian — znam go trochę, bo czasami do nas ze 
mszą świętą przyjeżdża... on przynajmniej u siebie być musi, przypominam sobie, że stoi w 
rogu oficyny...
   Wyszli więc z sali i dworu i przez dziedziniec, na którym jeszcze żywej duszy nie było, 
skierowali się w róg oficyny, a zbliżając się ku niej, zasłyszeli razem ze świergotaniem 
ptastwa w klatce, od strony ogrodu dochodzący ich śpiew, silną nucony piersią.
   Julian poznał głos księdza Mirejki, kapucyna, a wstąpiwszy już na próg oficyny, rozeznali 
nawet, że wesoło nucił Godzinki do Niepokalanego Poczęcia. Z korytarzyka śpiew ten 
wskazał im drzwiczki, przez które wejść mieli, i Julian zapukał, ale go nierychło posłyszano.
   — No! a kto tam z takimi ceremoniami! a proszę! a proszę...
   Drzwi się otwarły i goście weszli do izdebki białej, malutkiej, patrzącej na ogród 
okienkiem, w której niewiele więcej było niż w celi kapucyńskiej. Łóżeczko pokryte prostym 
suknem, przy nim stolik z brewiarzem i pudełkiem do opłatków, chustka w kraty i tabakierka; 
stolik drugi, a na nim okulary i kalendarz z rubrycelą; na ścianie Chrystus w ramach 
dębowych, u drzwi butel wody i butelka od piwa... W pośrodku, bliżej okna, siedział ksiądz 
Mirejko i na klockach, przyrządziwszy sobie krosienka z dwóch krzeseł, wiązał pasek 
zakonny... Był to mnich wesołej twarzy, blondyn szpakowaciejący, z bródką rzadką i krótką, 
z bystrymi oczyma szarymi, silny, zdrów i tak stworzony do tego habitu, jakby się w nim 
urodził. Cały w pocie, bo dzień był gorący, a na śpiew piersi nie żałował, twarz miał 
rozpromienioną, a po wargach żarcik niewinny i rubaszny zdawał się błąkać. Dość było 
spojrzeć, by go pokochać i w serce jego, ewangelicznej miłości pełne, uwierzyć.
   — Ho! ho! — zawołał rzucając klocki, które stukocąc opadły — a to gość nie lada... i 
kiedyż to pan dobrodziej przyjechałeś? skąd? jak?...
   Julian przedstawił mu Aleksego.
   — Witam, witam! — rzekł ściskając obu — siadajcie, jeśli jest na czym usiąść, bo ja tu na 
gości nie ra- chuje... jak mi Bóg miły, nie ma na czym spocząć... Ale skądże?
   — Wprost z domu i tylko co... ale u panów w tym klasztorze — rzekł Julian — żywej 
duszy, gdybyś jegomość dobrodziej nie śpiewał Godzinek... a szczygły nie świergotały... 
głosu by żywego nie było.
   — A pana chorążyca nie znaleźliście?
   — Ani słychu, żywej duszy, powiadam panu dobrodziejowi... pierwszego księdza Mirejkę 
mamy przyjemność oglądać...
   — Widać porozchodziło się to wszystko — rzekł, zakłopotany klockami swymi kapelan, 
podając krzesła — pan chorążyc pod kaplicą lub zaczytał się może... ale żeby też choć pani 
Gończarewska nie wyjrzała oknem w dziedziniec i nie pchnęła kogo przeciw gości... musiała 
usnąć nieboga... Cha! cha! — roześmiał się ksiądz Mirejko — u nas tak zawsze; przyjedzie 
obcy, dobrze nabłądzić się musi, nim kogo wyszuka... Klasztor, mości dobrodzieju, klasztor, 
ale też żyjemy tu opodal od świata i trosk jego, jak u pana Boga za piecem...
   — Jakże się ma stryj?
   — Jak ryba, mości dobrodzieju! a czegoż by miał chorować? żadnym zbytkiem nie 
zgrzeszy, chyba ferworem w nabożeństwie, a to zdrowia nie ujmie... życie regularne jak w 
zegarku, nie brak niczego, troski nie dochodzą do Szury, i zdrowiśmy wszyscy, Bogu 
dziękować.
   Tych słów domawiał ks. Mirejko i zacierał ręce, podnosząc je do góry, jakby się cieszył z 
bytu swego i Bogu zań dziękował, gdy drzwi się otworzyły i pani Gończarewska, 
ochmistrzyni, wpadła do izdebki. Była to już dobrze niemłoda kobieta, chuda, żółta, bardzo 
skromnie ubrana, z ogromnym pękiem kluczów u pasa, w rękawiczkach duńskich z 
poobcinanymi palcami; w białym czepcu świeżutkimi szlarkami obficie oszytym, po którego 
kroju znać było, że się w Szurze o modę nie troszczono wcale. Mina jej, wielce poważna i 
surowa, okazywała niewiastę pragnącą sobie nadać pozór dobrze wychowanej osoby, 
pańskiego niemal obejścia; mimo stroju ubogiego miała ochotę odegrywać rolę gospodyni 
domu. Bez wielkich oznak czułości, ale niezmiernie grzecznie przywitała Juliana, 
wstrzymując się od rozczulenia, które jej oczy zwilżało mimowoli. Tak jednak była 
przywykła trzymać na wodzy swe uczucia dla przyzwoitości i powagi, że z daleka tylko 
dygnęła ceremonialnie Julkowi, który się żywo do niej posunął... Pani Gończarewska, de 
domo Wilczkowska, miała szczęście być wychowaną na dworze księżnej marszałkowej i 
czuła się odtąd obowiązaną dowodzić swoją osobą, jaki to był dom wielki, z którego wyszła... 
Najlepsze serce pokrywała w niej lodowata i surowa powłoka, ale takie miała pojęcie świata i 
jego wymagań, że nigdy po sobie nie okazała, co czuła, przede wszystkim usiłując być 
kobietą jak najlepiej wychowaną.
   Ks. Mirejko, który wcale nie rozmyślał o formach, bo spokój duszy był dla niego celem 
jedynym, nie zważając na krygi pani Gończarewskiej, wstał z łóżka, na którym był przysiadł i 
wykrzyknął:
   — Horrendum! pani Gończarewska u mnie! a godzi się to nachodzić celę bezbronnego 
kapucyna!
   Surowym rzutem oka skarciła go ochmistrzyni.
   — Jak mi Bóg miły — odparł ks. Mirejko — poskarżę się chorążycowi... a to ślicznie! 
Kompromitujesz mnie pani w oczach przybyłych, o których zapewne nie wiedziałaś...
   — Ale porzućże, księżę kapelanie, te grubiańskie żarty swoje — parsknęła nie żartem już, 
do gniewu się zabierając, pani Gończarewska. — Proszę panów do pokojów... może czym 
służyć im będę mogła? — Dosyć głodni jesteśmy! — rzekł Julian — z tym. się nie taję...
   — Proszę do sali, a ja zaraz i z obiadkiem, i z kawą nadejdę...
   — Dobrze wiedzieć o kawie, to się człowiek także do niej przypyta! — odchrząkując 
znacząco, rzekł ks. Mirejko i dając ad intende, żeby i dla niego nie zapomniano o garnuszku 
śmietanki.
   Ukłonem sięgającym czasów księżnej marszałkowej pożegnała szybko ochmistrzyni 
swych gości i pogroziwszy kapelanowi, wyszła... Na progu krzyknęła... i wkrótce potem ze 
śmiechem na ustach wszedł do. izdebki jakiś jegomość wielce oryginalnej postaci. Chłop był 
duży, z wąsem zawiesistym i bokobrodami ciemnoorzechowymi, z oczyma czarnymi i 
błyszczącymi, rysów twarzy niepospolitych i choć niepięknych, ale znaczących; wysokie 
czoło, nos orli, usta, których żaden przymus nigdy nie wykrzywił, dawały mu jednę z tych 
fizjognomii, jakie się częściej w obrazach niż w życiu spotykają. Coś w niej było silnego, 
samorzutnego, niezależnego, rozumnego i natchnionego razem. Ale dla lawaterzysty 
wyglądał raczej na organizację poety niż człowieka czynu, na dowódcę więcej niż na 
żołnierza... Pomimo ubogiej odzieży — przybrany był bowiem w lichą kapotę szaraczkową 
niewidanym krojem uszytą, spodnie miał w buty i chustki mu na szyi całkiem brakowało — 
zdradzał się postawą i podniesieniem głowy jako człowiek przywykły nie podlegać rozkazom 
i żyć po własnej woli. Białe jego ręce i płeć nieogorzała dowodziły zresztą, że nie 
potrzebował pracować i wiódł rodzaj życia zamkniętego. Z powierzchownością opuszczoną 
naumyślnie, zaniedbaną, minę miał pańską wcale, a zamieszkanie może w tym kącie 
odludnym, w którym do nikogo nie potrzebował się zastosowywać i przypodobywać nikomu, 
nadało mu coś dziko swobodnego w ruchach i wyrazie twarzy, żywo malującej każde 
poruszenie wewętrzne.
   Kapucyn i Julian spojrzeli na wchodzącego razem, pierwszy zawołał:
   — Otóż powoli wszyscy się jakoś poznajdujemy! Julian podał rękę jak znajomemu 
przybyłemu, który
   siadł na wąskim łóżeczku księdza Mirejki.
   Aleksy i nieznajomy zmierzyli się oczyma, a kapucyn, zastępując roztargnionego Juliana, 
zapoznał ich z sobą.
   — Poznajcie się panowie... Pan Justyn Poddubiniec i pan Aleksy Drabicki... przyjaciel 
naszego pana Juliana.
   Justyn nie silił się na grzeczności, wyciągnął rękę, ścisnął dłoń podaną i wlepiając oczy w 
Aleksego, siadł znowu na łóżeczku.
   — A coś to wasze panią Gończarewską przestraszył? — zapytał kapelan — dzień dla niej 
feralny, jam ją rozirytował żartami, a jegomość pewnie po swojemu, nie patrząc przed się, 
szedłeś i musiałeś może uderzyć...
   — No! proszę... jak to jegomość ludzi znasz i z charakteru zgadujesz, do czego kto 
zdolny... właśnie trąciliśmy się głowami we drzwiach... i dobrego sobie nabiłem guza...
   Kapucyn plasnął w dłonie.
   — Porządnąż dostałeś burę!
   — Ale ba! gdyby nie wychowanie, może bym i klapsa oberwał — rozśmiał się pan Justyn.
   — Otóż to gadu! gadu! a psy w krupach! — przerwał ks. Mirejko — gotowi podać kawę i 
kawa ostygnie... Chodźmy do dworu... prócz tego tu na tyle gości ciasno... Nie wiesz waść, 
panie Justynie, gdzie chorążyc...?
   — Nie zgadnę, wziął kij i słomiany kapelusz, książkę pod pachę i w las sobie poszedł...
   — To nie wróci, aż zmierzchnie! — machnąwszy rę- ką, rzekł kapucyn — tandem kawa 
się bez niego, a on bez kawy obejdzie..
   To mówiąc, wyszli razem i gdy ks. Mirejko na klucz mocno stancję zaryglował, 
obawiając się zapewne o swój pasek i klocki, skierowali się ku dworowi powoli... Jeszcze tu 
żadnego ruchu nie było, tylko od mieszkania pani Gończarewskiej dawały się słyszeć 
desperackie jej wykrzykniki przez drzwi otwarte.
   — O! ja nieszczęśliwa! nikogo! byłam pewna! żywej duszy! tak zawsze! kiedy potrzeba, 
jak wymiótł! Z tymi ludźmi wyżyć niepodobna, wstyd zrobią najlepiej urządzonemu 
domowi... pomyślą, że żyć nie umiemy! Żadnego! żadnego! ni komu podać! ni komu nakryć! 
Chryste ukrzyżowany, co ja znoszę! co ja znoszę! to do ran tylko twoich ofiarować można!
   Wielki frasunek pani Gończarewskiej rozśmieszył kapucyna, który ramionami ruszył 
tylko... poszli do sali i zasiedli w niej, oczekując obiecanej kawy, a że tymczasem musieli się 
rozmową zabawiać... i wszyscy czuli jej potrzebę, jak na złość im jakoś nie szła.
   Goście z kapucynem przebąkiwali to o tym, to o owym, pan Justyn zaś, rozparłszy się i 
głowę na ręku złożywszy, zadumał milczący. Ksiądz Mirejko kilka razy, przechodząc koło 
niego, ramionami ruszył, nareszcie stanął i zawołał:
   — Budzę waćpana...
   — W jakim kolorze? — zapytał Justyn.
   — W niebieskim, bo asindziej o niebieskich marzysz migdałach...
   — Delikatna wymówka, a jegomość dobrodziej chciałbyś, żebym się jak dym po ziemi 
włóczył?
   — Ej, panie Justynie, nie każdy po niebie lata, kto sobie skrzydła przyprawi! Co waszeć 
wymyślisz, ustawicznie medytując?
   — A cóż mam robić lepszego? — Z waćpanem nie ma co gadać — odwrócił się ksiądz 
Mirejko — ot byś gości zabawił!
   Justyn się rozśmiał — i gdyby nie wejście pani Gończarewskiej, byłby może w dysputę 
głębszą zaszedł z kapelanem, ale w samą porę zjawiła się na progu ubrana w chustkę 
bagdadzką, wyraźnie dla gości włożoną, i czepek, innego, mniejszego nieco kalibru, ale 
wytworniejszej roboty, pani ochmistrzyni, a za nią taca, którą niósł wynaleziony gdzieś 
rozespany sługus wcale nie po pańsku przyodziany, z serwetą pod pachą i pośpiechem 
świadczącym, że mu się dobra bura dostać musiała.
   Pani Gończarewska, przeszedłszy krokiem drobnym pokój, usiadła twarzą uśmiechnioną 
do gości i zacierając ręce, poczęła rozmowę od zapytań o Karlin i jego mieszkańców.
   —A kawa stygnie! — przestrzegł ksiądz Mirejko — a panowie głodni; kiedy już ten napój 
Bóg dał na stół i sucharki z cynamonem widzę, nie próbujże asani dobrodziejka cierpliwości 
naszej!
   Pani Gończarewska poczęła nalewać, wszyscy się zbliżyli do stolika, gdy w sali od 
ogrodu poważny i powolny krok dał się słyszeć, zmierzający ku drzwiom pokoju, w którym 
towarzystwo zasiadło; oczy wszystkich zwróciły się w tę stronę... a na progu ukazał się 
słuszny, chudy mężczyzna w kapeluszu słomianym na głowie, z kijem sękatym w ręku i 
wielką księgą pod pachą... Był to pan Atanazy Karliński.
    
   VIII
    
   Wystawcie sobie jednego z tych purytanów z czasów religijnych reform w Anglii, 
surowego, bladego oblicza, oczu zagasłych chwilami, chwilami ogniem ascetyzmu 
gorejących, na którego twarzy wyryte jest życie umartwień, rozmyślań, życie ducha, 
usiłującego podbić i zwyciężyć ciało — takim był Atanazy Karliński. Powaga tej postaci z 
dwojakiego płynęła źródła: nadawała ją pobożność, a zarazem jakaś duma rodowa, która i 
spod włosienicy pokutnika przeglądała... Człowiek ten jedną jeszcze słabostką tylko pozostał 
człowiekiem: na ruinach namiętności, na pogorzelisku uczuć, stała duma jak niedopalona 
kolumna... Resztę w popiół obróciła pobożność, tej zmóc i powalić nie mogła.
   Twarz jego — twarz zawczasu zgrzybiałego starca, bez barwy, pomarszczona, surowa, 
zamyślona — miała wyraz ponury, srogi, nieubłagany i jak u wielu ludzi przywykłych 
uciekać w głąb siebie, przybrała charakter osłupienia... Znać było na niej, że żadna troska 
ziemska nie mąciła spokoju duszy wyżej nad pospolitą sferę wzniesionej, ale nie 
dopuszczającej, by z nią inna na równi stanąć miała. Ubranie pana Atanazego było niepozorne 
i wiejskie; na piersi tylko uderzał na czarnej wstędze krzyż żelazny, opleciony koroną 
cierniową, podobny do tego, jakiśmy widzieli przy Anny różańcu...
   Zamyślony gospodarz wszedł tak aż na próg, nikogo nie widząc; rozbudzony, 
postrzegłszy nieznajomego Aleksego i niespodzianego Juliana, powoli z głowy zdjął 
kapelusz, odkrył skronie siwizną przyprószone i rzuciwszy kij i księgę na krzesło, dosyć 
obojętnie powitał wszystkich.
   Na widok jego kapucyn, który był w różowym humorze, spoważniał, ochmistrzyni jeszcze 
się bardziej wyprostowała, a Julian pospieszył ucałować jego rękę i Aleksego mu 
przedstawić.
   Wszystko to przyjął zimno pan Atanazy, siadł na podanym krześle i skrzyżowawszy ręce 
na piersi, dość długo pozostał w milczeniu, jakby jeszcze pasmo przerwanych myśli chciał 
dosnuć, nim się do ludzi odwróci. — Rad jestem, że cię widzę, kochany Julianie — odezwał 
się po chwili — często przychodziłeś mi na myśl... mamy wiele do mówienia... wiele... 
czułem, że przyjechać powinieneś, gotowałem się na to... Spocznij... ale cię nie puszczę 
rychło... mam względem ciebie surowe i wielkie obowiązki...
   Julian się zarumienił, a stary, wypowiedziawszy tych słów kilka, zamilkł, spuściwszy 
głowę; wszyscy, szanując zadumanie jego, milczeli także... Westchnął i wziąwszy znowu kij i 
księgę swoją, nie zważając już na nikogo, poszedł do dalszych pokojów.
   — Czegoś pan chorążyc smutny — rzekł kapucyn — musiał gdzieś trafić na niezgryziony 
orzech w jakiej filozofii... Dalipan, wyjąwszy katechizm, brewiarz i parę jeszcze tomów, ja 
bym te książki popalił — dodał rubasznie — głowę bałamucą, choćby najlepsze były... Ot i 
pan chorążyc... modliłby się, żyłby spokojnie i nie troszczył, co tam kto za dziurę gdzie 
rozumem prześwidrował; nie! jemu potrzeba pozatykać koniecznie, którędy mu chłód 
zawieje.
   — A jegomości potrzeba to ganić, co by chwalić wypadało — odezwał się Justyn — a co 
by robił lepszego? co? polowałby i grał w karty? jadł? pił? na to jest i tak dosyć 
konsumentów...
   — Pana Boga by chwalił! — zawołał kapucyn — ot co! jak Bóg miły! lepiej by było! niż 
sobie męki zadawać około czczych ludzkich wymysłów.
   Justyn ruszył ramionami.
   — Ojcze a dobrodzieju — rzekł — każdy ma swoje na świecie przeznaczenie: jeden 
kuleje na nogi, a w ręku ma siłę; drugi nie dosłyszy, a wzrokiem bystrym chodzi daleko... 
temu Bóg dał strawny żołądek, innemu czułe serce; w wielkim chórze jeden z nas basem 
ryczy, drugi dyszkantem śpiewa... i tak dobrze... Wszystkich do jednej roboty zaprząc nie 
można. — Ot, toś mi nowinę powiedział! — ofuknął się kapucyn, biorąc już czwarty 
sucharek, na co z przestrachem patrzała pani Gończarewska — tak to jest po ludzku, a po 
bożemu wszyscy nogami, rękami, oczyma i nosami jedno robić powinni, do nieba się drapać.
   — Nie jestem przeciwko temu, ależ spodziewam się, że i nasz pan nie gdzie indziej 
zmierza.
   — Tak! tylko co by miał sobie prostą obrać drogę przez westchnienie i modlitwy, to 
błądzi, rozumem ludzkim chcąc się dyrygować w labiryncie, jakby w biały dzień, osłoniwszy 
się od słońca, używał latarki...
   — Oho! — wchodząc przerwał pan Atanazy — już tu pewnie ksiądz Mirejko przeciwko 
mnie argumentuje!
   — A cóż bym robił? — odparł nie zmięszany kapucyn — Pan swoje robisz, ja swoje 
gadam... a tymczasem i muchę w kawie złapałem... mniej jednym będzie na świecie 
darmozjadem...
   Starzec usiadł przy Julianie weselszy nieco i począł się w twarz jego wpatrywać... ujął go 
za rękę łagodnie, łza zakręciła mu się w oku, wyprowadził go za sobą powoli do sali 
portretowej.
   — Kogożeś mi tu z sobą przywiózł? — zapytał — uczciwa twarz, roztropna, ale coś 
plebejuszowskiego ma w sobie?
   — Dobry mój towarzysz i przyjaciel — odparł Julian — taki szlachcie jak i my...
   — Jak my? — z podziwieniem rzekł stary — jak my? Julian się uśmiechnął.
   — Jeszcześ młody — szepnął pan Atanazy na stronie — no, ale kiedy dostąpił honoru 
twojej przyjaźni... dość mi na tym, sądzę, że jej godzien... Trochę mi moją ożywicie 
samotność; nie pragnę ludzi, mało ich kocham, ale kiedy mi Bóg zeszle takich jak dziś, 
dobrze mi cza- sem przed nimi się wygadać, myśl pokrzepiona buja i nabiera potęgi...
   Stary pocałował w czoło Juliana i pobłogosławił go milczący, łza znowu zakręciła mu się 
w oku.
   Nie śmieli znajdujący się w drugim pokoju przerwać rozmowy panu Atanazemu z 
synowcem, a że kawa była wypita, pani Gończarewska do swego gospodarstwa, ksiądz 
Mirejko do wieczornych odszedł pacierzy, zostali tylko Aleksy z Justynem. Ci rychło 
przystali jakoś do siebie, gdy niespodzianie odkrył przybyły w mieszkańcu tego dzikiego kąta 
niepospolitego pod bardzo pospolitą postacią człowieka. Justyn Poddubiniec, którego 
pochodzenie nikomu dobrze znanym nie było, od dzieciństwa prawie wzięty na wychowanie 
przez pana Atanazego, kosztem jego odbył szkoły, uniwersytet i jeździł nawet za granicę. 
Starania około jego ukształcenia nie były daremne, uczył się bowiem z zapałem, korzystał 
wiele; ale na nieszczęście, czy skutkiem wpływu, jaki nań wywarł przykład opiekuna, czy 
usposobienia wewnętrznego, Justyn, uzdolniony do wszystkiego, ani powołania, ani drogi 
sobie nie obrał; natura go stworzyła poetą, usłuchał jej głosu i był nim w swój i sobie tylko 
właściwy sposób. Gdyby się był na jakie tysiąc lat urodził wprzódy, byłby z gęślą w ręku 
szedł od chaty do chaty, śpiewając stare dzieje, marząc, przysłuchując się głosom tysiącznym 
stworzenia, i zmarłby gdzie na mogile, ostatnią pieśnią żegnając zachodzące słońce... Dziś 
niewiele inaczej i nie więcej robił, czytał, pisał, przestawał z ludem, myślał, marzył i tak się 
swoją przyszłością, sławą, chlebem powszednim i losem nie troszczył, jak gdyby nic więcej 
nad to, co mu Bóg dał, nie potrzebował. Człowiek to był szczęśliwy, jeśli jest gdzie szczęście 
na ziemi, niczego bowiem nie pragnął nad to, co miał, żadna go żądza nie paliła, śpiew 
własny mu wystarczał i co dzień, wstając i kładąc się, dziękował Bo- gu, że go stworzył 
poetą. Często dnie całe spędzał w lesie, wpatrując się w krajobraz, niebo i słońce; często 
zaczytany w poecie, zapominał o wszystkim, a pani Gończarewska, ksiądz Mirejko i sam pan 
Atanazy jak nad dzieckiem czuwać nad nim musieli.
   Nie pragnął nawet tego współczucia i pochwał, którymi żyją pospolici pisarkowie; nie 
czytał, chyba zmuszony, nie popisywał się nigdy. Wrażliwy jak dziecię, dla pięknego obrazu, 
dla pieśni, dla nowego widoku porzucał i zapominał wszystkich, i nieraz go po okolicy jak 
zbłąkanego konia szukać i do Szury nazad sprowadzać musiano. Na żadną boleść nie stęknął i 
tym szczególniej różnił się od pospolitego tłumu śpiewaków, którzy nieustannie boleści i rany 
swoje opiewają, że mu byt jego nie ciężył, że w darze Bożym, w tej iskrze świętego ognia, 
która gorzała w jego piersi, znajdował wynagrodzenie sowite za wszystko.
   Nieraz w książce, w pieśni znalazłszy narzekanie na świat, na ludzi, a nade wszystko na 
niedostatek, ubóstwo, unosił się gniewem potężnym...
   — To nie są poeci! — wołał z zapałem — gardzą światem, a pragną dóbr jego, pomiatają 
złotem, a żebrzą o nie... skarżą się, boleją, gdy hymnem dziękczynienia Bogu za jasną swego 
czoła koronę błogosławić powinni. To nie są poeci! oni udają i małpują śpiewaków... bo nie 
śmieliby ust otworzyć na takie narzekania, nie dopominaliby się u świata tego, co deptać 
powinni!... Poeta nie ma czego zazdrościć inaczej uposażonym, tak dalece wyżej stoi, tak 
więcej czuje i widzi... Szata jego, tkana ze światłości, wiekuista, piękniejsza jest od 
wszelkiego stroju ludzkiego, jego wieniec trwalszym od koron... jego myśl i uczucie 
podnoszą go na tron, z którego do Boga się zbliża... godziż się płakać, narzekać i cierpieć dla 
dziecięcych zabawek, które są martwe, zimne i w proch rozsypują się w dłoni, co je 
chwyciła?... Justyn był surowym sędzią, a że żywota od poezji, która w nim zespoliła się z 
życiem całkowicie, rozdzielić nie umiał, pytał o życie poetów i wzdrygał się, gdy je uznał 
niegodnym swego ideału.
   — Zaprzęgli się do pługa — mawiał — i staną bydlęty..
   I potrząsał dumnie głową, jakby chciał mówić milczącym wejrzeniem, że nigdy się nie 
sprzeda za żadne zwodnicze obietnice świata, na które z góry spoglądał...
   Biedny Justyn, tak mało jeszcze znał siebie i życie!
    
   IX
    
   Po wieczerzy bardzo skromnej i prostej, gdyż w Szurze życie nie było wytworne wcale, a 
o wymyślnych wygodach nikt nie marzył, pan Atanazy z Julianem, Aleksym, Justynem i 
księdzem Mirejką weszli do sali portretów. Godzina już była dość późna, ale tu często noce 
spędzano na modlitwie lub rozmowie, nie wiążąc się wcale rozmiarem pospolitym czasu; 
wieczór gwiaździsty, piękny i spokojny wzbudzał jakąś tęsknotę nieopisaną, otworzono drzwi 
szklanne do ogrodu; szum starych drzew wszedł przez nie razem z chłodem i wonią rosy 
nocnej, pan Atanazy począł, zadumany, chodzić po sali, niekiedy spoglądając na synowca. 
Julian milczący patrzał z poszanowaniem i zawsze równym zdumieniem na tego starca, który 
mimo swych dziwactw, żyjącą w nim wiarą i myślą, większy mu się od pospolitych, 
otaczających codziennie istot wydawał.
   Jakiś czas trwało milczenie głębokie. Justyn zapatrzył się w gwiazdy, ksiądz Mirejko 
bawił się paskiem swoim i różańcem kokosowym, Aleksy przyglądał się ciekawie 
gospodarzowi, który na nim robił wrażenie z grobu powstałej postaci... nikt słowem nie śmiał 
przerwać chwili ciszy, uroczystej jak modlitwa. Nareszcie pan Atanazy stanął przed Julianem 
i począł głosem drżącym:
   — Co myślisz, Julianie, powiedz? masz jakie zamiary na przyszłość?
   — Żadnych dotąd, kochany stryju... pracuję około interesów... jestem opiekunem Anny i 
biednego Emila, spełniam obowiązki i nie wolno mi może spojrzeć dalej i wyżej...
   — Nie wolno? jak to nie wolno — odparł pan Atanazy — a kto ci zabroni? Mój Boże! 
Boże mój! co z was zrobił ten wiek zaprzątnień cielesnych, zepsucia i obłąkania! Obowiązki, 
które spełniasz, są tylko cząstką mniejszą tych, które ciężą na tobie... Jak biedne macie 
pojęcie swego przeznaczenia! Siedzieć, gospodarzyć, zbierać grosz i żyć sobie i swoim! To 
dobre dla pospolitego człowieka, ale nie dla potomka Karlińskich... Julku kochany, jesteś na 
drodze, na której rodzina nasza doszła do smutnego stanu, w jakim ją widzimy. I tyś w 
błędzie jak poprzednicy, jak wszyscy...
   Łza zabłysła w rozognionym na chwilę oku starca.
   — Wprzódy, niżeli o sobie i swoich, potrzeba myśleć o duszy — rzekł powoli — trzeba 
spełnić swe posłannictwo; reszta fraszki, dzieciństwo i dodatki. Obowiązki względem ludzi 
większe są moralne niżeli cielesne; ty !i twoi właśnie o tych tylko ostatnich myślicie, nimi się 
ograniczacie. Smucę się, boleję, płaczę łzami gorzkimi, patrząc na wasz upadek duchowy. 
Łamiecie sobie głowy jak kupcy i tandeciarze nad podźwignieniem fortuny, nad zbieraniem 
grosza, który jest znikomą fraszką, a nie nabywa się wolą człowieka ani jego rozumem, tylko 
datkiem Opatrzności; zapominacie dla niego, że imię, majętność, oświecenie są to dary 
obowiązujące do czegoś... Co robicie? bawicie się, nudzicie, ziewacie, pragniecie tego, co 
was nigdy nie napoi, a marnie szafujecie czasem, z którego, wedle słów Chrystusowych, 
przyjdzie zdać surowy rachunek.
   Julian wpatrzył się w starca ciekawie, ale mu odpowiedzieć nie śmiał, czuł 
sprawiedliwość tych wyrzutów i bezsilność swoją.
   — Żebym to ja, mości dobrodzieju — przerwał ksiądz Mirejko, zażywając głośno tabaki 
— mówił takie rzeczy z ambony, to by to było pięknie i stosownie, ale panu chorążycowi, 
dalipan, w moje prerogatywy wciskać by się nie godziło...
   — Wszyscyśmy kapłani — odtrącając żartobliwy kierunek, jaki kapelan chciał nadać 
rozmowie, odparł poważnie Karliński — wszyscyśmy zarówno obowiązani mówić prawdę i 
kierować ku dobremu.
   — Wszyscy kapłani! — wykrzyknął ze zgrozą ksiądz Mirejko — a to coś nowego... jak 
mi Bóg miły, to już bezbożnością pachnie!
   — Jeśli kto, to ludzie mający wielkie przykłady i sławę przodków przed sobą — mówił 
dalej starzec, nie zważając na przerwę — większe od innych dźwigają obowiązki, nie 
ziemskie, ale duchowne. Znasz ty historię swojej rodziny — zapytał, przystępując do 
synowca — opowiadałem ci ją kiedy?
   — Znam ją trochę, ale niedokładnie — rzekł Julian — i rad bym się jej lepiej nauczył...
   — Patrz, oto żywa przed tobą! — rozgrzewając się i ręką drżącą wskazując na portrety 
rozwieszone w sali, podchwycił gospodarz — uchyl czoła przed bohaterami, pomódl się za 
grzesznych, ulituj nad obłąkanymi i ucz się, co masz czynić! Pan Bóg nic nam nie dał darmo i 
dla próżnej tylko zabawki; przodkowie nasi, to dług, któryśmy synom spłacić powinni, to 
spuścizna święta; ale kto dziś z równych nam rozumie swoje obowiązki tak, jak je pojmowano 
dawniej? Nikt! nikt! idziemy do zaślepienia i zguby... Kto ręką nie pracuje, temu ręka 
niezdatna usycha, kto duchem nie działa, od tego duch Boży odstąpi.
   Wszystko na świecie ma znaczenie swoje, nic nie jest daremną igraszką; instytucje 
ludzkie takimi się nam wydają z poziomego stanowiska materializmu, ale ręka Boża jest we 
wszystkim. Mamy wolę, ale tę ogranicza prawo jej bytu, jej natura...
   Jedni pracują na chleb powszedni w prostocie ducha, w pocie czoła, drudzy wiodą tłumy 
za sobą na gościńce przyszłości; ten się modli, ów prorokuje i krwawym potem oblewa w 
widzeniach prób, przez które ludzkość przechodzić musi... Są ludzie, są rodziny palcem Boga 
naznaczone, a komu Opatrzność powierza sterowanie i kto go nie spełni, ten upaść musi, 
powracając do nicości, z której go łaska wyniosła.
   — Patrz, Julianie — dodał starzec — na co zeszli Karlińscy... na hreczkosiejów, na 
oraczy, na prawników, na lalki jakieś uśmiechające się do słodyczy... a dalej staną się z nich 
ubodzy duchem i nędzarze, pójdą w pośmiewisko i poterę. Tak nie z nami dzieje się tylko, ale 
z całą podobno arystokracją świata; obok wyrastają ludzie nowi, nasienie przyszłości; a my, 
starcy, cośmy podań i nakazów Bożych zabyli, zejść musimy z placu boju, z pola czynu, na 
ciurów i sługi obozowe, uganiające się o łup i odzierające trupy pobojowiska.
   Posłuchaj, czymeśmy byli; nikt ci pewnie nie mówił o przodkach, a i ja, nie w dumę cię 
chcę wbić przez to, bo duma jest uczuciem szatańskim i niszczącym — ale upokorzę cię nimi 
i przygniotę, pokazując nicość naszą dzisiejszą. Ci ludzie wszyscy coś zrobili pamiętnego, 
wiedząc czy nieświadomi czynu, działali, byli narzędziami posłusznymi w ręku Bożym lub 
samoistnymi istotami, ale nie zeszli ze świata bezpotomnie, próżno — po każdym coś 
pozostało.
   Spojrzyj na tę twarz surową, dziką niemal, ze szramem na czole, w czerwonej jak krew 
sukni, w ciężkiej odzieży; nie ma na niej śladu wypieszczenia, zniewieściałości, zgnuśnienia 
występnego... Brzydkim się nam wydaje ten człowiek, bo piękności jego pojąć nie możemy; 
ale wpatrz no się w to oblicze, rozmyśl nad tą twarzą, rozważ życie, a olśni cię wspaniałość 
rysów, napiętnowanych silną wolą i niezłomnym charakterem.
   To Hrehory z Karlina, pierwszy, o którym z naszego rodu mamy pewniejszą wieść i 
puściznę... od niego to zwaliśmy się Szyjowi, chlubiąc poczciwą raną, którą w szyję otrzymał; 
bratem był Abrahama, co za sobą wiedzie linię Kasprowych Karlińskich, równie jak my 
Ostoitów... a od nas jeszcze poświęceniem bohaterskim głośniejszych...
   Hrehory nasz i Abraham rodzili się już za Jagiellonów z potomka owego Ostoi, którego 
miecz z bolesławowskich jeszcze czasów w herbie naszym stoi pomiędzy dwoma księżycami. 
Nic nie powiem o Abrahamie, choć i tym słusznie byśmy pochlubić się mogli. Hrehory był 
jedną z tych mężnych piersi, które, zastawując się ostatkowi dziczy tatarskiej, już 
wstrzymanej, ale nie pokonanej jeszcze, walczyły dla spokoju Europy. A! srogą się 
niewdzięcznością wypłaciły dzieje całej Słowiańszczyźnie; spójrz dziś w uczone prace 
historyków niemieckich, jak tam wygląda plemię nasze?... Losy ludzkości, według tych 
pedagogów, były zawsze w ręku plemion romano-germańskich; myśmy niepotrzebne, 
pasożytne, niesamoistne, bezmyślne tłumy, bez znaczenia w historii, bez roli i posłannictwa, 
dlatego żeśmy z Zachodem nie szli na wojny krzyżowe! żeśmy nie mieli udziału czynnego w 
żadnym z wielkich, bohaterskich, brzemiennych przyszłością ruchów świata i patrzali niby 
okiem obojętnym z naszego zagona na lejące się rzeki krwi, na walkę o przyszłość... 
Zapomnieli ci panowie, że pod tę porę właśnie, w czasie tych samych wojen krzyżowych, 
Słowiańszczyzna, którą pomiatają, na barkach swoich dźwigała i wstrzymywała potok 
najeźdźców groźnych światu, że tu w głuchej naszych lasów ciszy, krwawe a nieustanne 
wrzały boje dla zasłonienia niewdzięcznych, co za krew przelaną odmówią nam nawet 
grobowca... bo i grobowce dziadów naszych sobie przyswoją, są to dziś Hunnów groby. 
Biedni Słowianie! ich udział jest prawdziwie ofiarą, nigdzie go nie widać, choć potężny był 
wszędzie: starty, przetrawiony, przerobiony, przywłaszczony pierwiastek nasz rozsiał się po 
całym świecie, a ci, co się nim wykarmili, co go pożarli, dziś bryzgają nam w oczy wyrzutem 
niesamoistności. Język, prawa, zwyczaje, myśli nasze i zdobycze, stały się łupem Niemców, 
co na ziemi wyfrymarczonej osiadłszy, szydzą sobie z tych, których duchem i krwią przyszli 
do życia.
   Ale dość tego, sprawiedliwsza przyszłość rozsądzi tę wielką sprawę plemion... czekajmy 
jej wyroku cierpliwie; może i nas powołają dzieje znowu do głośniejszych czynów i zaważym 
wówczas na szali świata.
   Hrehory Szyjowy, nasz protoplasta, był czasu swego sławnym wodzem i wojownikiem; 
jego to rany wysłużyły nam imię, majętności, sławę i znaczenie późniejsze. Pozostała nam po 
nim wola jego ostatnia, która jest pięknym pomnikiem prostoty owych bohaterskich czasów; 
ogromną przestrzeń ziemi zostawił po sobie synowi, ale nie przekazał mu skarbów i 
kosztowności. Przyjaciołom i powinowatym rozpisał kilka koni, rzędów, siodeł i rusznic 
wysadzanych, królowi posłał łuk i kołczan, które na barkach nosił starym zwyczajem, synom 
dał tylko dwie szablice do dalszej walki za wiarę i kraj rodzinny. Hrehory żonaty był z 
kniaziówną Glińską, ale krwią będąc połączony z człowiekiem, w którym duma i 
samolubstwo głośniej mówiły od sumienia, nie dał się wciągnąć do zdrady... od dnia odkrycia 
jej, stał się wrogiem brata żony i do walki z nim prosił się i wyrywał. Życie jego było długie, 
ale ani godziny nie spędził na spoczynku, bo czuł i wiedział, że do niego nie mamy prawa na 
ziemi. W dwudziestu leciech już, siedząc na koniu, uganiał się za Tatarami; gościem odtąd 
był tylko w domu, nie pomyślał nigdy o sobie, o gospodarstwie, o zostawieniu synom 
obszernych włości i zamczystych skrzyń złota... Między jedną a drugą wyprawą, między 
dwoma sejmami, poselstwem i utarczką, zawadził czasem o zamczysko w Starym Karlinie, na 
kilkanaście godzin? zbiegając do żony i dzieci. Ostatni często grosz, uzbierany przez  swoją 
gosposię, zabierał na potrzebę Rzeczypospolitej, gdy skarb wydołać nie mógł wszystkiemu; a 
ofiary te robił sercem tak ochoczym, nie targując się ani
   o krew, ani o grosz, ani o zapłatę zasług swoich, jakby on za nie ojczyźnie, nie ona jemu 
była obowiązaną...
   Toteż inni przed nim ubiegali wszystko: starostwa, krzesła, laski, buławy, ale nikt nie 
prześcignął go w posłudze. Życie domowe było dlań, rzec można, dodatkiem, stroną drugą 
mniej ważną żywota, podrzędną troską, a potrzeby serca nawet milczały przed głosem 
poświęcenia i ofiary nieustannej. Z siedemdziesięciu kilku lat jego życia, nie wiem, czy 
oprócz kilkunastu pierwszych, choć kilka by się zebrało, spędzonych pod strzechą domową. 
Wszędzie był, gdzie bić się, radzić, płacić i służyć potrzebowano; żona, tęskniąc, 
wychowywała mu synów, dbała o stado jego i zbierała daniny, przędąc kądziel u samotnego 
ogniska... Gdy bardzo zatęskniła za Hrehorym, to go po świecie szukać musiała, wyjeżdżać 
przeciwko niemu, łapać go po drodze, gonić za nim do Wilna
   i Krakowa, a nie śmiała mu wyrzucać, że ją i dom opusz- czał, bo wiedziała, że pierwsze 
nad rodzinne obowiązki gnały go po świecie białym, spocząć mu nie dając...
   Śmierć Hrehorego Szyjowego była tak piękną, jak jego życie; starzec już, jeszcze ani 
pragnął spoczynku, ani chciał go sobie dozwolić; szukał pracy, wywoływał coraz inną, 
nastręczał się na nią, a tak był już przywykł do konia, że choć go nań sadzać musiano i 
zdejmować, bo o swojej mocy już się dźwignąć nie mógł — całe dnie przecie z kulbaki nie 
złaził. W 1575 roku właśnie był testament swój uczynił, którym dzieci rozdzielał, gdy 
chwilowo przebywającemu w Starym Karlinie dano znać o wtargnieniu Adel-Giraja. Inni 
poczęli się chronić w lasy, on co rychlej poczty zbierać kazał i ściągnąwszy, co tylko 
naprędce zgromadzić się dało, poszedł, za późno już, w pogoń za dziczą. Dzień i noc gnał się 
za nią starzec na próżno, bo Tatarzy obyczajem swoim, łup i ludzi zagarnąwszy, szybko się 
cofnęli ku stepom.
   Strudził go ostatni wysiłek, a może dobiło zmartwienie, bo pokrewnego mu Szumlańca 
wzięli w jasyr Nogajcy; trzeciego dnia pogoni zaniemógł stary i na kulbakę się zwiesił, 
musiano go niemal gwałtem zwrócić do jakiegoś dworku nad drogą, zdając na innego 
dowództwo. Hrehory niepokoił się wielce, że bez niego pogoń dalsza odbyć się musi, że może 
nie tak szybko i skutecznie, jak on chciał, ją poprowadzą, ale musiał się zgodzić z wolą Bożą, 
gdy poczuł, że go siły opuściły całkowicie. Pod ubogą cudzą strzechą, przyjąwszy 
Sakramenta, wyzionął ducha bohaterskiego, a dłoń żony ani dziecka oczu mu się zawarła; 
ścierpiał to, nie stękając, i położył się po męsku na spoczynek wiekuisty. Ciało jego wdowa, 
pieszo idąc przed wozem, przewieźć kazała do Karlina...
   Tak czynnego i zajętego publiczną posługą, jak było jego życie, znaleźć trudno; wszędzie 
go masz, gdzie tylko powołuje sprawa wspólna; zdaje się, że za nieznanych swych dziadów i 
pradziadów, później od innych będąc powołanym, zapłacić chciał głową i ręką.
   Począwszy od bitwy pod Sokalem, gdzie owo sławne cięcie w szyję otrzymał, za które 
Tatarowi odpłacił, na wpół go rozpłatawszy jak szczupaka, żadnej nie minął potrzeby... Toż 
zaraz, ze świeżą jeszcze blizną, już go z Firlejem widzimy w Prusiech, aliści wprędce potem 
na Rusi z Tatarami się uciera, w przestankach, żeby nie spać, na Litwie, byle harc zasłyszał, 
próbuje szabli.
   Czasu pokoju jeździ, posłuje, komisarzuje, uczy się, nie spoczywając chwili. Z 
Tarnowskim był pod Obertynem, gdzie znowu szramą przez łeb od Wołocha został 
naznaczony, a było to cięcie nie lada, bo z niego pół roku się lizał i zawsze czuł po nim bóle 
w nadwerężonej kości. To mu jednak nie przeszkodziło bronić Czerkasów z Daszkiewiczem i 
być na wyprawie z Radziwiłłem i Tarnowskim,-a potem ucierać się znowu nad Seretem. Mało 
znane są napaści tatarskie w ostatnich latach panowania Zygmunta Starego i pierwszych syna 
jego, choć cząstkowe i drobne, ale prawie nieustające: były to harce pograniczne, nie mające 
rozgłosu wojny, choć w nich życie narażało się jak w wielkich bojach; Hrehory szczególniej 
je lubił i żadnych z tych godów nie opuścił bez udziału. Nikt tak może nie umiał jak on 
zaczaić się, zaskoczyć i podejść, a w potrzebie czoło postawić i twardo placu dostać. Gdzie on 
był, pewne zwycięstwo, bo życia nie szacował i panu Bogu je ofiarując za grzechy, na każdą 
potyczkę szedł jak na śmierć, nie oglądając się za siebie.
   Kiedy Tatarów nie stawało, a cicho napasłszy się siedzieli, ruszał do Inflant, aby nie 
próżnować, i tam cudów dokazywał w podjazdowej wojnie, do której się był wprawił przez 
wiek cały. Ręki zaś po zapłatę, ani do króla, ani do kraju nie wyciągnął ni razu; mijano go, 
milczał, a gdy drudzy oburzali się na niesprawiedliwość, odpowiadał im z dumą szlachetną, 
że nie jest jurgieltnikiem pańskim, ale sługą Bożym, i od Boga w niebie nagrody, nie od ludzi 
na ziemi wygląda. Obok rycerskiego ducha była w nim i wielka ofiara, i wzniosła pobożność, 
bez której by takie dzieła dokonane być nie mogły; one tylko siłę dają do czynów 
bohaterskich — nie rodzi ich duma ludzka ani krew, ani żądza sławy...
   Umierając, cieszył się Hrehory Szyjowy, że dwóch po sobie godnych imienia synów 
zostawiał — oba już byli mężowie dojrzali, oba szli już tą drogą, którą im rodzic wskazał 
swoim przykładem.
   Starszy Paweł, masz go tu na portrecie, wykapany ojciec — rzekł starzec, wskazując 
drugie płótno — ale już w tej twarzy jest coś więcej, coś inaczej niż w pierwszej: strój 
staranny, same rysy wydelikatniałe, oko patrzy rozumniej i bystrzej; obok wojownika masz 
już i człowieka rady; na czole trochę ambicji, której śladu w pierwszym nie było, i nieco 
więcej dumy, chociaż poczciwej...
   Domyślasz się, czujesz, że to ojciec rodziny, która między pierwszymi zasiąść będzie 
miała prawo. Obok niego masz młodszego brata, Wasyla, który, jak powiadają, do matki był 
podobny; twarz ponura, ale charakter w niej potężny; cały w żelazo okuty, pułkownikowska 
buława w prawicy, broda w pas, dziko patrzy, ale i walczył też z dziką odwagą na polach 
bitwy swojego czasu.
   Paweł jest naddziadem naszym, Wasyl głową młodszej linii, która dziś już wygasła, 
poszedłszy w innym cale kierunku. Po wielkim Hrehorym zaraz rozdwoił się ród nasz i 
poszedł dwoma gałęźmi, dwoma oddzielnymi drogami, że już o potomkach Abrahama nie 
wspomnę, o których bohaterstwie wiecie... Paweł zbliżył się do panów i dzieci jego już 
zasiadły w senacie i u boku króla; potomstwo Wasyla, więcej szlacheckie niż pań- skie, 
przewodniczyło w ziemi i powiecie, związkowało, konfederowało się, hałasowało na sejmach 
i w każdym rokoszu rej wodziło. Buta Glińskich, z ich krwią i rysami, poszła przez Wasyla do 
tej linii zawadiaków, rębaczy i wichrzycieli...
   Ale powróćmy do naszego Pawła...
   — A nie będzież to późno? — przerwał ksiądz Mirejko, wstając — panie chorążycu 
dobrodzieju, sen tylko przed północą zasila...
   — Zawsze zanadto spiemy, choćbyśmy najkrócej spali — odparł starzec, rozogniony 
opowiadaniem — zresztą, wyście już nieraz na wyrywki słyszeli o moich Karlińskich, a wam 
dla mszy świętej i pacierzy wcześniej pójść potrzeba; nie róbcie ceremonii... Może i wam — 
dodał, zwracając się do Aleksego i Justyna — nudno już słuchać starego zrzędy?
   — Ja za nic nie odejdę i nie jedną, ale wiele każecie nocy słuchać-em was gotów — żywo 
odezwał się Aleksy.
   — O! i ja też! — rzekł Justyn — i dlaczegoż? dla snu mielibyśmy was porzucić?
   — Mój stryju — zawołał Julian — nie sądź nas tak surowo i nie myśl o spoczynku, 
chybaby tobie był potrzebny...
   Stary uśmiechnął się.
   — Mnie! mnie! spoczniemy w trumnie! — odpowiedział — sen to zadatek, który dajemy 
śmierci... nie myślcie o mnie; choć stary, więcej jeszcze od was wytrzymam, bo ducha w 
sobie krzepię, a na ciało nie zważam.
    
   X
    
   — Cóżem mówił? o Pawle? — Nie ustąpił on ojcu, pracował jak on, ale choć nigdy 
poświęcenia nie skąpił, już o sobie, o domu, o prywacie nie umiał tak zapomnieć, jak ów 
wielki Hrehory; już dwory budował, już gospodarzył zabiegle, już mu głowa bolała o 
zamożność domu, o podźwignienie rodziny. Żonaty z Szamotulską, wyszedł ze swego starego 
gniazda i związał się z familią, która zbytek razem z fortuną nam wniosła. Wiecie czy nie, jak 
żyli dawniej panowie i kniaziowie na Rusi naszej, póki do nas wpływ powoli 
niewieściejących już prowincji nie przyszedł? — Niewiele żywot ich różnił się od ubogiego 
szlacheckiego, a jeśli czym, to dworem, to liczbą ludu zaciężnego, to ubogimi, co się przy nas 
żywili, to szafunkiem obfitym prostych darów zebranych na własnej ziemi. Pieczono woły i 
barany na obiad, ale ich nie przyprawiano i nie podawano na srebrze; kożuch barani 
powleczony szaraczkiem służył na co dzień, a niedźwiedźnia od wielkiego dzwona. Jejmość 
przędła z dziewkami swymi i kuchnią się zajmowała sama; dzieci chodziły boso, ale gdy 
Rzeczpospolita zażądała posiłku, postawiono ludzi i sypnięto grosza po pańsku.
   Niczym było zahartować majętności ojczyste, aby opłacić ludzi, których się swoim 
sumptem wiodło na wojnę, a ten, co krupnik z wędzonego półgęska jadał na wieczerzę, pułk 
stawił, nie stękając, lub posłując o swym koszcie, prezenta dawał koronowanym głowom ze 
swojej szkatuły, dwór sztyftował, występował po pańsku, nie pytając, czy mu kiedy skarb 
Rzeczypospolitej powróci ekspensa. Powróciwszy do domu, znowuż kożuch wdział na się i w 
jaglanej kaszy smakował.
   Zbytek nie wszedł nagle, za razem, ale się wkradał powoli; wniosły go i czasy, i ludzie, a 
najbardziej małpiarstwo cudzoziemców, przed którymi sromaliśmy się tego, czym by się 
chlubić należało. Za Jagiełły sam król na sianie sypiał, a miedzianego kubka do umywania 
zażywał; za Zygmuntów już siano i pacholętom królewskim śmierdziało, a nalewki mosiężne 
pooddawano do zakrystii, żeby się ich uczciwie z oczów pozbyć, wedle starego przysłowia: 
Na tobi Boże, szczo mni ne hoże. Niczym to te drobnostki, ale bądźcie pewni, że inny 
człowiek wstaje z siana, a inny z puchowej pościeli.
   Paweł rodził się za Zygmunta Starego, a umarł za Zygmunta Szweda; przeżył żywotem 
czynnym najważniejszą może chwilę w bycie narodu, kryzys, która stanowiła o przyszłości, 
przesilenie ostateczne. W r. 1607, gdy umierał, już prorocze oko dostrzec mogło zarody 
wszystkich klęsk późniejszych; ale jeden tylko naówczas był prorok w Polsce, wołający z 
kazalnicy jak Kasandra
   o upadku, który drugim niepodobieństwem się zdawał; przepowiadający wszystko, co za 
grzechy przecierpieć musieliśmy. Wiatr rozwiał słowa natchnionego Skargi
   i dziś dopiero pałają nam one światłem wiecznym. Paweł już był z ojcem w Inflantach 
przeciw Iwanowi Bazylewiczowi; bił się mężnie pod Wenden; z Połubińskim zrazu chodził 
dla rycerskiej wprawy, potem z Łaskim w Multanaeh już wojował, po staremu ojca naśladując
   i dokazując po ojcowsku. Nie stało tu wojny, zabrakło roboty, Paweł się wprosił z 
Bykowskim na poselstwo do Moskwy i z nim razem niewolę przecierpiał.
   Dopiero go w roku 1570 puszczono przy trzyletnim rozejmie. Ojciec jeszcze na to 
wszystko patrzał, bo był żyw, i gdy Paweł powrócił mu przed śmiercią, zarosły a wynędzniały 
do niepoznania, bo z samej tęsknoty a nieczynności wychudł i wymizerniał... tylko go po 
głowie pogładził, a nie chwalił i nie rozczulał się nad nim, bo nie chciał ani wbijać go w 
dumę, ani robić z tego zasługi, co było spełnieniem obowiązku.
   Za Batorego dopiero Paweł mógł się lepiej, całkowicie dać poznać; wyborem nawet męża, 
którego śladami poszedł, dowiódł, że nie był już ślepym narzędziem i umiał rozeznać, dokąd 
różne wiodły drogi; trzymał się bowiem Jana Zamojskiego i stronnictwa królewskiego. Był 
pod Połockiem i Suszą, gdzie go i rana nie minęła, tak że stamtąd musiano powieźć do domu 
ciętego okrutnie w biodra i ledwie za łaską Bożą, przez trafunkiem wynalezionego kędyś 
Greczyna ziołami mu ranę zgojono; ale długo o kuli chodził, nim siadł na koń, bo mu było 
nogę przykurczyło. Inny by już potem miał się za wysłużonego, zwłaszcza że doma było co 
robić, bo mu się zrazu nie bardzo wiodło na mieniu, ale w owych czasach wstyd było jeszcze 
za piecem darów Bożych używać, gdy te nie nam dla nas, ale tylko do szafunku rozumnego są 
powierzone.
   Już pod Byczyną z Zamojskim znowu Paweł się nalazł i wrąbał się w szyk 
nieprzyjacielski z aplauzem powszechnym; w 1594, gdy Tatarowie na Ruś wpadli, nie zaspał 
także i ścigał ich, aż do granicy węgierskiej się zapędziwszy; później z Zamojskim pod 
Felinem jeszcze go słychać, a niemniej tam od Farensbacha i hetmana dokazywał, bo niemal 
w tejże chwili, gdy Zamojskiego sprzączka od pasa salwowała, delią miał na wskroś przeszytą 
bez szkody. Ale tu koniec jego dzieła; dotknęło go, że w nic poszła i śmierć wojewody 
wendeńskiego, i to, co dokazywali, dobywając Felina, gdy później dla zatrzymanej zapłaty, 
dla niedostatku z nieporządku pochodzącego, musieli stać daremnie w obozie z niechętnym 
wojskiem, czas tracąc najdroższy. Zaniemógł Paweł gorzej duszą niż ciałem, razem z 
hetmanem zwątpiwszy o wszystkim, i spod Weissensteinu do domu spocząć pojechał. Od 
inflantskiej tej potrzeby zamknął się i cały oddał nabożeństwu, pogrążony w jakimś 
nieopisanym smutku, tak że prawie mówić zaprzestał. Zapuścił brodę, wdział suknię tercjarzy 
i koadiutorów zakonu Jezusowego, różańca z rąk nie rzucał i przed ołtarzem pokojowym, na 
którym dzień i noc paliły się świece u obrazu N. Panny, resztę życia na klęczkach strawił, tak 
że mu pod koniec na nogach, zmordowanych od ustawicznego klęczenia, ustać już było 
ciężko. Przycho- dzących z interesami odprawiał do żony i syna, odpowiadając, że wszelkie 
sprawy obojętnymi mu były, krom spraw zbawienia. W roku 1607, czasu rokoszu, gdy mu 
doniesiono, że Wasyl, brat jego, rozsiekany został, napadnięty będąc przez partyzantów 
królewskich kędyś w gospodzie, uczuł to tak mocno, że go nazajutrz na ziemi przed 
ołtarzykiem znaleziono bez ducha.
   Paweł jest poważną i wielką naszych szlacheckich dziejów postacią, ale to już nie 
Hrehory Szyjowy; więcej w nim rozumu może, mniej uczucia, a i słabości ludzkiej niemało. 
Już mu i wielkość, i dostojeństwa smakują, choć na dobre obraca siłę, jaką z nich ciągnie; już 
majętność dlań choć nie na pierwszym, ale w wielkim względzie. Koniec jego, w którym 
odezwało się uczucie i osłabła wiara w rozum ludzki, pewnie niemniej piękny od 
ojcowskiego, bo zwiastuje pokutnika namaszczonego, uznającego grzechy swoje i 
dźwigającego się od ziemi ku niebu.
   Cale inną drogą poszedł Wasyl, ożeniwszy się . z szlachcianką Korbutówną, choć pan 
imieniem i mieniem, ale szlachcic sercem i z umysłu unikający panów, a z buty i jakiegoś 
niepokoju w charakterze zawsze wiążący się z wichrzycielami i stający przeciwko władzy... 
Takim go natura stworzyła, a przerabiać się nie myślał; choć broił, nie grzeszył może, bo mu 
się sumiennie zdało, że to, co czyni, dla dobra publicznego robić powinien.
   Ani to było bez ciężkich i nieustannych ofiar, a choć się dobił miłości szlacheckiej panów 
braci, wiemy, że ta lepiej jeszcze od łaski pańskiej na pstrym koniu jeździ; dziś ukochany i 
noszony na rękach, jutro, byle inny wiatr powiał, na szable mógł być wzięty.
   Gdyby nie męstwo, kilkakroć na związkach byłby życiem za prawdę śmiałą przepłacił, tak 
łatwo u tłumu o miłość i o nienawiść... Ktoś zawołał: — Zdrajca! Je- zuita! Szwed! — aliści 
nie pytając, skąd się to wzięło, czy z głupoty, z prywaty lub z dobrego powodu, wszystkie 
demeszki z pochew się obnażały na obwinionego... Król Stefan, a bardziej jeszcze Zygmunt 
znali go i niechętni byli Wasylowi, bo im bruździł, a wiedziano, że go ani kupić nie można, 
ani natraszyć; kopano też pod nim dołki, że dobrze pod nogi patrzeć musiał, by nie padł. 
Wasyl za Stefana — choć z nim wyprawy odbywał i żołnierz był siarczysty, a gdy mu krew 
zapachła, nie pytał, o co się bili, waląc z drugimi naprzód — zawsze tego mądrego króla miał 
w podejrzeniu
   o złe zamiary względem szlacheckiej wolności, nie bacząc, że ta szlachecka swoboda 
najcięższą była tyranią
   i zguby zarodem. Przeczuwał on razem ze szlachtą całą, że co zbytnia powolność 
Jagiellonów nadała, rozum i miłość kraju odebrać im będą musiały; w Stefanie widziano 
wilcze zęby, łakome na swobody, i Wasyl nieraz na sejmie bryznął swą szlachecką dumą w 
oczy bohaterowi.
   Poszło mu to bezkarnie i ośmieliło więcej jeszcze. Za Zygmunta III, przy powolniejszym 
charakterze monarchy i rozwijającej się opozycji, Karliński nasz coraz większą począł grać 
rolę. Wszędy go było pełno, skąd go rokosz zaleciał; jemu nawet przypisują, bo głowa była 
nie lada, ową sławną definicję: — Co jest rokosz? — która po wszystkich rękopisach 
współczesnych przepisaną się znajduje. Gardłował na zjeździe w Stężycy, a gdy pod 
Janowcem Zebrzydowski się submitował, znać go już nie chcąc, i pod sztandar cześnika 
litewskiego przeszedłszy, na Ruś pociągnął szlachtę przekabacać. Tu go śmierć zachwyciła w 
drodze od partii żółkiewszczanów, z którą się zetknął w gospodzie... Wasyl z małą był 
garstką, ale placu dostał i napadnięty bronił się do ostatka tak, że w szmaty rozsiekany, 
życiem męstwo swoje i stałość przepłacił... Oba, Paweł i Wasyl, po jednym tylko zostawili 
synie, oba synowie poszli ojcowskim śladem; naszemu naddziadowi imię było Hrehory drugi; 
oto go masz na tym wizerunku sczerniałym, z którego dziś tylko męska twarz z Łaszczową 
czupryną pogląda.
   Chorążyc przybliżył świecę i wskazał Julianowi portret z kolei następujący; wisiały 
bowiem, genealogicznym porządkiem na dwa podzielone szeregi, dwie linie Karlińskich, od 
wielkiego Hrehorego początek biorące...
   — Hrehory drugi — mówił pan Atanazy — urodził się w 1576 roku i już też nie tak dziko 
i ostro jak tamci na nas pogląda; jest w nim coś pierwszych rodowych rysów, którym 
podgolona wysoko głowa i podniesione czoło szlachetnego wyrazu i niejakiej dumy dodaje; 
strój na nim pański, rysia szuba jak u Radziwiłła, kołpak soboli, a spięcia by za nasze 
dzisiejsze majątki nie kupił. Ten ogromny karbunkuł przy delii, to sławny kamień na jakimś 
hanie tatarskim zabrany, za który w Paryżu dziad nasz, a twój pradziad, panie Julianie, 
Tymoteusz Polikarp, wziął milion liwrów i zjadł je na dworze Ludwików.
   Czuł i Hrehory drugi, że nie przyszedł na świat, by się stroił, pieścił, dogadzał swojej 
osobie i za prywatą tylko gonił, ale jego poświęcenie się było samym charakterem czasu 
ograniczone; czynił wiele, gotów był poświęcić wszystko, a ludzka słabość miała już przecie 
udział w tym heroizmie. Pierwsze jego pole było pod Lubniami z Żółkiewskim, gdzie u boku 
zacnego wojownika tak sobie świetnie począł, że jednym harcem na całe życie sławę 
pozyskał, ująwszy swoją ręką jednego z przywódców kozackich. Nie opuścił też inflantskiej 
potrzeby, na którą z Zamojskim chodził, pod Koekhausen począwszy, a dotrwawszy z ojcem 
aż do Weissensteinu, wszędzie z chwałą się potykał, prze- chodząc spod chorągwi do 
chorągwi, od wodza do wodza, gdzie cieplej było. Nie będą wyliczał, co robił do 1640, to jest 
do śmierci swojej, bobym znowu powtarzać musiał i potrzeby wszystkie, i sejmy, i komisje, i 
poselstwa sławniejsze, jakie pod te czasy miały miejsce; powiem raczej ogólnie, że Hrehory 
drugi szczeblem wyżej posunął znaczenie familii, zasiadając krzesło ważne w senacie, żeniąc 
się z córką wielkiego domu i pomyślnie pomnożywszy fortunę. Stanowisko, jakie zajął, 
oddaliło go od potomka Wasylowego, Iwana, który podupadł i dalej drogą utorowaną idąc, 
nie myślał tylko, jak się ojcowskiej pomścić śmierci. To było zadanie życia całego 
nieszczęśliwego Iwana, przezwanego Kokoszką, nie wiem od czego.
   Ale niechże no wprzód skończę o Hrehorym, bo Iwan a on nic z sobą wspólnego nie mieli 
oprócz imienia; i tego nawet, gdy mu pomagać do zemsty nie chciano, tylko co przez wstręt 
nie rzucił, mając zamiar herb sobie przemienić i od majętności się przezwać, choć do tego nie 
przyszło.
   Hrehory, nabywszy sławy w bitwach, nie chronił się ich i nadal, ale więcej, jako człowiek 
wielkiej głowy i zręczności do poselstw i traktacji, przy boku królewskim był używany. 
Należał on do tych przyjaciół i poufnych Władysława Zygmunta, którzy z nim młodość, 
zabawy i wszelkie dzielili losy. Pan to był, co sobie serca jednać umiał, bo sam też miał serce, 
a kiedy zań majętnością, zdrowiem i pokojem zastawić się było potrzeba, żaden z tych, co do 
jego koła należeli, nie szukał wymówek. Hrehory dwa razy całe swe zahartowywał dobra i po 
wstąpieniu na tron Władysława nie odstępował go ani na chwilę, a łaską królewską ogromnie 
przyczynił ojczystych majętności. Wielkich to cnót był mąż, ale i wielkich słabości: przepych 
lubił, biesiad i uczt nie opuszczał, w fraszkach się kochał, a ludzi swoich niemal co roku inną 
barwą przestrajał. Z drugiej strony, równie hojny na kościoły, mało którego w swojej ziemi 
nie obdarzył to obrazem z Włoch sprowadzonym, to kielichem, to sumką na altarzystę, to 
kosztem swym do fabryki się przyczyniając. Śmierć zaskoczyła go niespodzianie, gdy po 
królewicza Kazimierza do Francji miał jechać; zasłabł nieco, lekarz królowej, Francuz, dał 
mu jakieś electuarium na noc, ale nazajutrz już go nie stało.
   Iwan Kokoszka, brat jego stryjeczny, dobrze go na tamten świat poprzedził; po śmierci 
ojca zrobił był wotum, cale niechrześcijańskie, pomścić się jego zabójstwa i dopóty doma nie 
nocować, dopóki by wszystkich napastników, krwią Wasyla zbryzganych, nie wygubił do 
jednego. Miał nazwiska ich spisane na karcie i dobrawszy sobie szlachty poczet niemały, po 
kolei się za nimi uganiał. A gdy mu w trakcie tego do domu zajechać przyszło i dni parę 
zabawić, żeby swego ślubu nie złamał, namiot w podwórku rozbijać kazał i tam noc 
przepędzał. Trzech tak już z owych żółkiewszczan zabili, czwartego utopiono w stawie, reszta 
szukała wszelkimi sposoby zgody, gdy Iwan, powadziwszy się z pijaną hałastrą 
Radziwiłłowską o postawienie koni w szopie na trakcie zamojskim, do jednego z nich z 
pistoletu strzelił, nieszczęściem chybił i cięty od niego, haniebnie poległ... Po nim została 
żona, córka, która wkrótce poszła za Wessla do Inflant, i syn, Wasyl Iwan, siedmnastoletni.
   Ta niecna zemsta zabrała mu życie mizerne, spędzone w krwawej pogoni, tak że o duszy 
swej, o posłannictwie pomyśleć nie miał czasu. Ale dajmy już pokój tej linii, która tak marnie 
zeszła, wichrząc i gubiąc się dobrowolnie. Bóg tak chciał dla przykładu widać, byśmy przed 
oczyma mieli losy potomków dwóch braci rodzonych. Oba oni wzięli w spadku jedno imię, 
równą majętność, wychowanie jednakie, przecież widoczna łaska Boża jednego powołała do 
lepszych losów, do wyższych miejsc, drugiego strąciła z wyżyn na barłog Hioba.
   Hrehory nasz zostawił pięciu synów z Zabrzezińskiej, a choć fortuna była ogromna, 
podział jej na głów tyle byłby Karlińskich między szlachtę zepchnął, gdyby nie wola Boża, 
która snadź jeszcze rodziny naszej na coś potrzebowała i żadnej siły jej do działania 
koniecznej odebrać nie chciała. Z tych pięciu jeden tylko wziął po ojcu spadek cały, dziwnym 
losu zrządzeniem; zrazu bowiem nie dzielili się fortuną.
   Najstarszy z synów, Ignacy, kasztelan międzyrzecki, urodzony w pierwszym roku 
siedmnastego wieku, miał już lat czterdzieści, gdy ojciec go odumarł; objął tedy ciężar spraw 
i interesów na swe ramiona, wyręczając drugich.
   Brat jego Jędrzej, o dwa lata odeń młodszy, oboźny koronny, łaską królewską wsparty i 
cały pobożności oddany, ani chciał słyszeć o wsi i mozołach gospodarskich, rad z tego, co mu 
brat dał z łaski. Zaraz o nim szerzej niż o innych powiedzieć będę musiał, bo po Hrehorym 
wielkim to była perła i słońce rodziny naszej.
   To mówiąc, chorążyc krzyż z koroną cierniową, wiszący na piersiach, ucałował gorąco i 
tak mówił dalej:
   — Trzeci brat, Zygmunt, przed ojcem jeszcze umarł, ze Stefanem Chmieleckim walcząc 
na Rusi; napadła go obozowa febra, kilka miesięcy z nią się pasował, aż nareszcie pod 
namiotem go wzięła; umarł, głowę nie na miękkich poduszkach, ale na twardej złożywszy 
kulbace... całując napierśnik, na którym krzyż i Matkę Boską miał malowaną.
   Czwarty, Pietrasz, nie wiem, czy z własnej, czy z oj- ca woli poświęcił się stanowi 
duchownemu, był nominatem na biskupstwo chełmskie.. O tym... potem...
   Piąty, Włodek, skromny i pobożny, ukochane matki dziecię, choć go Hrehory kierować 
chciał inaczej i do wojny sposobić w miejscu wcześnie zgasłego Zygmunta, do nóg rodzicowi 
upadłszy, łzami je oblewając, uzyskał pozwolenie wstąpienia do klasztoru księży 
bernardynów. Był to człowiek świątobliwości wielkiej i nie mniejszej pokory; z kolei powiem 
o nim więcej, bo przed Bogiem lepszy on był od wielu tych, co sądem ludzkim nad nim 
górują; teraz powrócić muszę do głowy rodziny Ignacego, kasztelana międzyrzeckiego.
   Ignacy był dobrym synem kraju, jak jego przodkowie, masz go tu na tym wizerunku — 
piękniejszej i wyrazistszej twarzy zobaczyć trudno; ale to nie rycerz Hrehory, nie Paweł 
nawet; piętno czasu wyryte jest na jego obliczu wspaniałym, spokojnym, powagi pełnym, ale 
zdradzającym więcej męża rady i dworaka niżeli wojownika.
   Przy starodawnym stroju błyskotki i dodatki wskazują człowieka, który dba o to, jak się 
okaże, i sąd ludzki ma na oku, nawet gdy o powierzchowność chodzi: znać, że chciał być 
pięknym i wydawać się wspaniale. Niedźwiedzią delię zastąpiły sobole, przy nich atłasy, 
aksamity, lamy, spinki, guzy, a złota i świecideł pełno. Toż samo na twarzy, której wyraz 
szlachetny, wzniosły, coś ma już w sobie przymilającego się, uśmiechnionego, słodkiego. Jest 
to nasionko drobne tej zalotności niemęskiej, z jaką później pokolenia całe dla przypodobania 
się światu wyrzekły Boga i sumienia. W tym człowieku zniewieściałość i zalotność nie 
dochodzi jeszcze tak daleko, ale już Jest in nuce.
   Był to znakomity, jak podówczas zwano, statysta, ale urodzony w epoce, w której słowo 
zaczęło więcej znaczyć od czynu, uwierzył w jego wszechwładność, zakochał się w jego 
dźwięku. Pan Bóg obdarzył go łatwą i świetną wymową, pamięcią wielką, postawą piękną, 
głosem donośnym i mile brzmiącym; okoliczności uczyniły go oratorem. Mówił wszędzie, 
gdzie tylko znalazł uszy ku słuchaniu, a dbał wiele o wrażenie, jakie na publice uczyni, na 
sejmach, generale, dziękując i przymawiając się do serc panów braci, przy marcepanach i 
kruszeniu tarczy, w domu, kościele, trybunale, popisywał się z wymową swoją, w której w 
istocie więcej było blasku i rozgłosu niżeli myśli i treści. Maluczka drobnostka wystarczała 
mu na długą perorę, pamięć do niej materiały dawała z Biblii, świata starożytnego, poetów i 
historyków, z mówców i filozofów; wszystkiego tam było po troszę, a najmniej swojego. 
Rzadki talent i ogromna nauka zrobiły zeń świetnego mówcę, z profesji pochlebiającego 
tłumowi; połechtana pochwałami próżność zwiodła go z drogi prawdy na manowce, wśród 
których spotykał oklaski i przymilenia, odpłacające mu jego własną monetą...
   Chłodny, praktyczny, ale przy tym prawy, miał jeszcze w sobie coś tradycjonalnie 
rycerskiego i nie splamił się w długim życiu żadną prywatą, chociaż przeżył ciężkie lata 
próby od Zygmunta III do Jana, naprzód pod okiem ojca, potem już sam głową rodziny i 
domu. Całą niepodzielną majętność objąwszy po Hrehorym, musiał pracować dla wszystkich 
i podołał temu zadaniu, ale ono z oratorstwem razem cały czas jego, całe pochłonęło życie. 
Wprawdzie od najpilniejszej osobistej sprawy gotów był zawsze odbiec dla potrzeby 
krajowej, publicznej, ale go ta już nie tyle, co poprzedników, zajmowała, już jej nie miał 
przed oczyma, jako pierwszego i najważniejszego powołania swojego.
   Jedyną jego wyprawą wojenną była potrzeba 1634, w której królowi pod Możajsk 
towarzyszył; potem przezeń użyty do traktacji Polanowskich, dał w nich dowód 
niepospolitych dyplomatycznych zdolności. W następnym roku jeździł z poselstwem do 
Moskwy, potem z Ossolińskim do Ratysbony, następnie do Kurlandii i do Francji. Zewsząd 
się jakieś licho do domu przywiozło. Za Jana Kazimierza, wśród zawieruchy i niepokojów, 
czynniejszy był jako poseł królewski do związkujących, do Kozaków z Kisielem, do 
Szwedów, niżeli na placu bojowym; nie winię go za to, że do partyzantów królowej z Wydżgą 
należał, bo w tych praktykach może dobro przyszłe kraju upatrywał; gorzej mi przykro 
widzieć go wszędzie pracującego tylko usty i słowem, wiodącym do intrygi i spiskowania. Za 
Korybuta z Sobieskimi znów się związał, co mu pod następnym panowaniem na dobre 
wyszło. Ostatnią jego czynnością były układy andruszowskie, do których wpływał wielce, 
przyczyniając się do zawarcia rozejmu, bo potrzebę jego dla kraju silnie uznawał i choćby z 
ofiarą, pokoju pragnął. Kilka lat jeszcze spędził w domu, nie mięszając się już do spraw 
publicznych, bo go pedogra trapiła, nogi miał opuchłe i z krzesłem go noszono, tak 
obezwładniał całkowicie. Kilku starych przyjaciół dotrzymywali mu placu, a tym on z 
wielkiej księgi mowy swoje, listy pisywane do znaczniejszych osób, przymówienia się, oracje 
odczytywać lubił i rozprawiać z nimi o ludziach i dziejach swojego czasu. Mąż to był mimo 
swych słabostek powagi wielkiej i sumienia nieposzlakowanego; wobec nas, drobnych jego 
potomków, to jeszcze postać zawstydzająca swą wspaniałością, to jeszcze mąż ofiary i 
człowiek stanu... ale obok Hrehorego i jego syna, to już plemię skarlałe, to już upadek 
zwiastujący człowiek... O! jakeśmy od nich, jakeśmy daleko odeszli!
   Nie popełnił on nic, co by mu zarzucić można; dobrego uczynił wiele, ale mógł więcej 
jeszcze; już w nim powoli zacierało sięprzekonanie o posłannictwie szlachty i panów, a 
rozpieszczona istota wmawiała w siebie po cichu, że dobro, którym ją Bóg obdarzył, dla niej 
tylko samej było dane. Byłby oddał, co miał, ale czułby ofiarę i stękał na nią; spadek po 
dziadach zdawał mu się własnością jego, spuścizną osobistą, sprawiedliwym dziedzictwem, a 
o ciężarach sumienia do niego przywiązanych zapomniał.
   Mało co młodszy od niego brat Jędrzej, oboźny koronny, był może ostatnim z rodziny 
mężem prawdziwie godnym pamięci nieśmiertelnej, choć tak dalece zapomnieliśmy o nim, że 
ledwie w zbutwiałych papierach rodziny ślad wielkiej jego myśli i serca pozostał. Nie tylko 
zabyty, ale wzgardzony i nie zrozumiany za żywota, jak wszyscy, co czas swój wyprzedzając, 
wskazywali mu ciężką drogę postępu, Jędrzej, począwszy świetnie, wolał znijść z wysokiego 
stanowiska, niż wyrzec się przekonań swoich. Odziedziczone przeze mnie i pierwszy może 
raz od dwóchset lat dotknięte ręką i okiem papiery po Jędrzeju dozwalają mi o nim 
powiedzieć ci obszerniej, bo też wart zaprawdę tego. Spojrzyj, uchyl głowy, to on...
   To mówiąc, chorążyc, ręką od wzruszenia drżącą przybliżył świecę i ukazał ciemne 
płótno, wśród którego z trudnością rozeznać było można wizerunek z twarzą posępną, surową 
może, zamyśloną, ale uderzającą ogółem rysów, napiętnowanych jakimś natchnieniem 
religijnym.
   — Nieprawdaż — odezwał się — że to oblicze, po którym od razu poznajesz człowieka, 
co nie pokłonił się ni razu bałwanowi świata, zwyczajów i względów ludzkich, co się nie 
ugiął przed siłą, nie padł przed wielkością, której nie uznał, i ni razu nie skłamał niczym, 
słowem, czynem ani milczeniem! Co za wejrzenie szczere, głębokie, potężnie sięgające do 
serca, co za czoło-świątynia, jaki uśmiech litości na tych wargach, których pocałunek 
ludzkich namiętności nie dotknął? Rycerz to Chrystusowy we zbroi cały, włos krótko ucięty, 
odkryta głowa wypełzła od myśli gorących, na szyi, na wstędze, przypatrz się, ten sam krzyż, 
jaki widzisz na mnie, obwity cierniową koroną... Przy nim księga, na której spoczywa dłoń 
męska, nieforemna, spracowana, ale silna... druga sparta na rękojeści od miecza, mówi, że 
gotowa stanąć w obronie prawdy.
   Wychowany przez jakiegoś mnicha, który był domowym u Hrehorego i Jędrusia z dziecka 
polubił bardzo, musiał wpływowi jego być winien kierunek, jakim poszedł w całym życiu 
późniejszym. Mnich ten, którego zwano ojcem Dionizym, z nazwiska rodzinnego nie znany, 
surowy był i dziwaczny w oczach ludzi pospolitych, ale pobożność jego i czystość zmuszała 
przebaczać wybryki niekiedy przykre, jakich sobie nie tylko z dworskimi, ale z samymi 
gospodarzami pozwalał. Jędruś jego i on małego Jędrusia do szaleństwa kochał, uczył go, 
chodził z nim i do łat niemal szesnastu z rąk nie puszczał. Wkrótce po odesłaniu do szkół 
Jędrzeja Dionizy umarł z tęsknoty, ale duch jego pozostał żyw w piersi wychowańca. Ze 
zdumieniem postrzeżono w nim, iż jakby dopiero co z lasu wyszedł, oburzał się i dziwił temu, 
co innych wcale nie zastanawiało, nie zmilczał, zapytany, nikomu, gdy szło o prawdę, nie 
pobłażał, a zgromiony, upokarzał się, nie poświęcając przekonania swego. Oddany do wojska 
jeszcze za Zygmunta III, z Władysławem królewiczem odbył kilka wypraw i tak się do niego 
przywiązał, że go już nie odstąpił.
   Nie sądźcie jednak, by zbliżywszy się do dworu i pana, postradał tę świętą szorstkość i 
prawość charakteru, jaką się w młodości odznaczał; pozostały one w całej swej sile i mocy, 
ale świat dziwny z nich zrobił użytek. Jędrzej tak był prawdomówny, nieulękniony i niepo- 
prawiony niczym, że wielkość jego charakteru w oczach zepsutszych wydawać się musiała 
dziwactwem. Królewicz, Kazanowscy, Ossolińscy, Denhoffowie i inna śmieli się, 
świętokradzcy, z Jędrzeja jak z błazna dworskiego, a że im dawał powód do igraszki, wodzili 
go z sobą, podżegając jeszcze do wyskoków, które na nich innego nad wesołe i przelotne nie 
robiły wrażenia. Jędrzej zaś trwał na przykrym stanowisku w tym przekonaniu, że choć sam 
ucierpiał, słowem i przykładem kiedykolwiek musi uczynić wrażenie i choć jedną ocalić 
duszę... Narzekał więc, nie zważając na śmiechy — na zepsucie, ostygnienie, zniewieściałość, 
zbytek, zgubienie z oczów celu wyższego — a choć to w żart obracano, zbić się nie dawał 
ironią i szyderstwy.
   Kilkakroć prawdy gorzkie, które mówił wszystkim, krwią podpisywać musiał, ale i to go 
nie poprawiło; owszem, co chwila wspanialej rozwijała się ta postać prorocza, potężna, co dla 
zepsutych swych towarzyszów służyła za pośmiewisko, a dla nas jest olbrzymem 
zdumiewającym świętością i wielkością niepoścignioną.
   Władysław IV, już królem zostawszy, a może płacąc Jędrzejowi za to, że go nie słuchał, 
dał mu urząd oboźnego koronnego i parę starostw; pierwszy przyjął Karliński, sumiennie się 
gotując spełnić obowiązki, jakie wkładał; drugich został tylko szafarzem, uznawszy się 
bowiem niegodnym tej nagrody, użył dochodów na zapewnienie chleba ubogiej szlachcie, 
ranionym w bojach, zestarzałym i okaleczałym w rycerskiej sprawie, tułającym się po 
niewdzięcznej ziemi, której krwią swoją bronili. Sam pozostał nadal przy boku króla i żadna 
uczta, żadne zgromadzenie nie obeszło się bez niego. Śmiejąc się dopraszano jego sądu o 
każdej czynności i choć go nie posłuchano nigdy, witano żartami i figlem, często od słów jego 
sumiennych zasępiły się czoła. Jędrzej nikomu, i samemu Władysławowi, którego kochał, nie 
przebaczał... Mówią, że niekiedy, w gniewie i oburzeniu, głosem wieszczym pomstę Bożą na 
wnukach przepowiadał; szydzono z niego i wróżb, których po większej części nie rozumiano.
   Widział on czyściej i lepiej od innych pochyłość, po której społeczność toczyła się na dno 
przepaści, znał charakter wieku i czuł, co się zeń wyrodzić musi, szczególniej sobkostwo, 
prywatę, dumę, pogańskie grzechy, wyrzucając dworowi Władysława IV. W notatach 
Jędrzeja opisana jest scena, gdy z Krzysztofem Opalińskim, wojewodą poznańskim, na 
dworze się zszedłszy, zagadniony przezeń o Satyry, zamiast pod niebiosa wynosić pisarza, 
prawdę ostrą w oczy rzucił człowiekowi, wskazując, jak moralista różnym był od wojewody, 
za co Opaliński aż się był chwycił do korda, ultima ratio tych, którym argumentów braknie; 
ledwie go przytomność króla pohamowała, ale póki żyw, oboźnemu nie darował.
   Jędrzej się wcale nie żenił i od kobiet stronił, nazywając je wesołymi ptaszynami, co 
pięknie śpiewają, wysoko latają, ale na skrzydełkach swych nie poniosą ciężaru większego 
nad kroplę rosy i pyłek kwiatu; może w młodości doznał miłosnej zdrady od jakiej pięknej 
Francuzki, bo ich tam dwór był pełen, to pewne, że z jakąś tęsknotą i goryczą o kobietach 
mawiał.
   Wszystek się zresztą obrócił ku rzeczom nieśmiertelnym i nadziemskim, z góry tylko i z 
coraz większych wyżyn poglądając na ziemię. Chadzał nie inaczej jak czarno, u pasa przy 
szabli różaniec miał zawsze, na piersiach krzyż; większą część czasu trawił w kościele na 
modlitwie lub doma na czytaniu jakim, a między ludźmi grał tę nieszczęśliwą rolę 
prawdomówny i prawdy apostoła, która mu tylko nieprzyjaciół bez liku jednała. Nie sądźcie 
jednak, żeby to czynił z uczuciem ja- kiejś dumy, z przekonaniem o swej doskonałości; 
owszem, nie było nadeń człowieka pokorniejszego, a mniej o sobie trzymającego; z równą 
troskliwością w każdym najmniejszy dobry uczynek podnosił, jak zły karcił, a gdy ujrzał, 
choć przelotną, skłonność do poprawy, to ją pielęgnował i podsycał, choćby kosztem krwi 
własnej.
   Ale wpośród towarzystwa ludzi lekkich, próżnych, zajętych światem i marnościami jego, 
co nigdy poważniejszego sądu i surowszej myśli nie objawili, oganiając się im jak napaści... 
wydawać się musiał dziwakiem i stać się pośmiewiskiem.
   Jak wytrwał w takim położeniu, nie wiem; potrzeba było przekonania głębokiego, woli 
olbrzymiej, cierpliwości anielskiej, niezależności nadzwyczajnej, żeby nie osłabnąć, nie 
upaść, nie dać się zwichnąć w walce codziennej, której bronią ostrą było szyderstwo, śmiech, 
ironia, skierowane na najdrażliwsze w świecie przekonania.
   Zdaje się, że Jędrzej w tym prześladowaniu i przeciwieństwie nowe siły zdobywał, co 
chwila podnosił się wyżej i stawał mocniej na odrębnym stanowisku swoim. Z pism widać, że 
przepowiadał już naówczas powolny i nieznaczny, ale niechybny przerost chrześcijaństwa, 
które wracało do starych nałogów pogan. Słowa i forma nauki Chrystusowej żyły jeszcze, ale 
słowo martwe, forma pusta, duch z nich uciekł. Zastosowanie życia do nauki, pod której 
chorągwią się kupiło, było wielkim zadaniem jego.
   Nie mógł on działać skuteczniej i sposobu długo nie widział wywarcia wpływu na kraj 
swój i współczesnych; drobna okoliczność natchnęła go myślą, która, choć do skutku nie 
przyszła, godną jest pamięci ludzkiej. Wiadomo, że Jerzy Ossoliński, kanclerz koronny, 
pierwszy myśl poddał Władysławowi IV usta- nowienia Orderu Kawalerów Niepokalanego 
Poczęcia. Zamiarem jego było innych państw instytucję przenieść na ziemię rodzinną, ale 
szlachta, jak w tytułach zagranicznych, tak w tego rodzaju dystynkcjach upatrująca 
niebezpieczeństwo równości szlacheckiej i pomocniczy środek do wyróżnienia panów od 
braci herbowej, nie dozwoliła, już potwierdzonej przez Urbana VIII, do skutku przyprowadzić 
ustawy.
   Kawalerowie Orderu Niepokalanego Poczęcia mieli sobie przepisaną regułę, która ich 
niewiele zobowiązywała; myśli w tym głębszej nie było; chciano pięknego łańcucha na szyję i 
wspaniałych płaszczów, by w nich występować w czasie uroczystości.
   Zrazu, gdy o statutach Orderu rozprawiano, oboźny milczał, słuchał czytania ich, 
zagadywany, odpowiadał ruszeniem ramion, uchodził wreszcie i po pewnym przeciągu czasu 
dopiero, kiedy ostatecznie Ossoliński napisane przez siebie reguły królowi czytał, przerwał 
mu wobec wszystkich zdziwionych rzeczą zupełnie niespodziewaną. Sam to później opisał, 
więc dokładniej o tym z papierów jego mówić mogę. Słowa, które w tej okoliczności wyrzekł, 
powtórzył obszerniej w nieocenionym swym pamiętniku.
   Projekt Ossolińskiego rozpoczynał się od powodów instytucji, która być miała tarczą i 
puklerzem piersi rycerskich, walczących za wiarę; liczbę kawalerów oznaczał 
siedmdziesięciu i dwóch tylko, mistyczne znaczenie przywiązując do liczby siedmiu; wszyscy 
mieli być pochodzenia szlacheckiego (nulla macula defaedata, nulla suspicione in dubium 
revocata); a z obcych tylko dwudziestu czterech do zakonu przypuszczonych być mogło, i to 
takich, którzy by wszelkich innych stowarzyszeń wprzódy się zrzekli; król był głową i 
naczelnikiem; znakiem widomym, odznaczającym rycerzy, miał być łańcuch złoty na szyi, 
złożony z lilij i pęków strzał, z napisami In te i Unita virtus, z krzyżem purpurowym, a na tle 
jego dziewicą Marią, depcącą wąża i legendą: Vicisti vince...
   Nosić mieli kawalerowie Order ten na wielkich uroczystościach, w dzień Niepokalanego 
Poczęcia, którego dnia przystępowali do stołu pańskiego, i w dnie patronów kraju; w inne zaś 
dni krzyż bez łańcucha prostszy, na białej wstędze. Ubiór ich, krojem zwykłym, oznaczono 
purpurowy, na to długi płaszcz biały, podbity purpurą, czapki białe z promieniami i 
wizerunkiem N. Panny; zakon miał mieć dwóch dygnitarzy, kanclerza i podskarbiego, z 
liczby kawalerów wybranych; reguła opisywała także porządek iścia w uroczystościach, 
starszeństwem przyjęcia; modlitwy za zmarłych braci, pogrzeby ich, zwrot insygniów po 
śmierci spisywanie czynów przez kanclerza, obiór prałata, wierność panującemu i krajowi, 
obowiązek stawienia się na wojnę przeciw niewiernym, obrony honoru Boga i Matki Jego, 
sposób przyjmowania kawalerów w kościele przy mszy świętej, jałmużny na wykupno 
niewolników i ubogich żołnierzy, które do skarbcu składać miano, i projekt bractwa 
Niepokalanego Poczęcia czysto religijnego, które z rycerstwem połączyć miano itd.
   Ossoliński czytał ustawę i począł od dowodów czuć się dającej potrzeby jej; przytomni 
słuchali w milczeniu, król myślał, jak na podobieństwo Złotego Runa i Ducha Św. rozdawać 
będzie insygnia swoje, gdy oboźny powstał i dobył zwitek papierów. Wszystkie oczy 
zwróciły się na niego. Kanclerz nie krył nieukontentowania, ale Jędrzej, mało na to zważając, 
zwrócił się do króla.
   — Najjaśniejszy Panie — rzekł — nie takiej nam reguły i nie takich dziś potrzeba 
rycerzy, znajdzie się komu walczyć z pogańską dziczą i siedmdziesięciu dwóch kawalerów 
niewiele tam pomoże; myślmy ra- czej o zwalczeniu w sobie samych pogaństwa, o złamaniu 
siły, która co dzień podkopuje naukę Chrystusową tam, gdzie pełno krzyżów na polach, 
kościołach i piersiach, a tak mało w sercach krzyżowej nauki! Kanclerz chciał przerwać, bo 
wszyscy się niecierpliwili, król wszakże dał znak ręką i odezwał się:
   — Posłuchajmy oboźnego, może się tam i co dobrego dla nas znajdzie.
   Karliński wsparty przez Władysława tak kończył poczęte:
   — I ja także przynoszę ci, Najjaśniejszy Panie, projekt orderu, statuta nowych rycerzy, nie 
wedle próżności świata, lecz wedle natchnienia Bożego i palnej czasu potrzeby...
   Z taką już mówił powagą i przekonaniem, że sam Ossoliński przeszkadzać mu nie śmiał.
   — Myślałem długo.— rzekł oboźny — i co mi Bóg podał do serca, tym się z wami dzielę; 
przyjmiecie czy nie, ja sam będę się starał, żeby pragnienie moje czczym nie było słowem. 
Nie jest to, uchowaj Boże, krytyka Jegomości kanclerza statutów, bo i te dobre; ale taki 
zakon, jaki mi się widzi, potrzebniejszy od siedmdziesięciu i dwóch strojnych w białe 
płaszcze kawalerów, bo gdzie bój padnie, tam nas pędzić nie potrzeba, idziemy sami; ale z 
sobą i Adamem w nas walczyć nie chcemy i nie umiemy.
   — Ad perpetuam rei memoriam — rozpoczął po wstępie oboźny nie zważając na 
wznowione szepty i śmiechy, i po łacinie czytał to, co ja tu wam po polsku przekładam, nieco 
skracając rzecz przydługą.
   — Wejrzeliśmy na świat i uczuli potrzebę przeważną przykładu, wsparcia, zachęty, 
posiłku przeciwko nieprzyjacielowi dusznemu, który wiary Chrystusowej za-
   sady żywotne podkopuje powolnie i niewidocznie. Społeczność cała zbolałą jest i osłabłą, 
żegna się ona krzy- żem świętym, ale żyje pogańsko, przysięga na chrzcie, ale stokroć lamie 
zobowiązania swoje; potrzeba, żeby jej coś przypominało codzienne obowiązki i wspierało w 
ich spełnieniu. Uznaliśmy okrom duchownych niewymowny użytek braci, co by rozsypani po 
wszystkich stanach z krzyżem na piersi, wołali o poświęcenie i nie hołdując światu, Bogu 
tylko i ludziom służyli. Postanawiamy przeto na cel ten bractwo świeckie, rycerzy Cierniowej 
Korony, któremu następujące przepisujemy prawa:
   Liczba braci ma być nie ograniczona, na jej czele panujący jako głowa widoma, a jak 
niezliczone są chóry aniołów, archaniołów, cherubinów i serafów przy tronie Bożym, tak nie 
określona ma być liczba tych, co z nami wspólnie dla zbawienia pracować będą.
   Tu kanclerz Ossoliński ramionami ruszył i król, na niego spojrzawszy, się uśmiechnął. 
Jędrzej czytał dalej:
   — Stan szlachecki, rycerski na równi z innymi, ale nie przodkując im, duchowni młodzi i 
starzy, kupcy i rolnicy, do zaszczytu pracowania na dobro wspólne przypuszczeni być mają. 
Nie wyjmują się z tego i niewiasty, tak zamężne jako w dziewictwie zostające...
   Wszyscy głośno zachichotali, ale oboźny wcale się tym nie zmięszał.
   — Jedynym warunkiem przyjęcia ma być metryka chrztu, dowodząca, że przyszły brat do 
zgromadzenia wiernych Chrystusowych należy i wielką spełnił już przysięgę.
   Zwierzchnictwo zakonu braci Cierniowej Korony my przyjmujemy, a po nas następcy 
nasi...
   Oznaką widoczną bractwa ma być zawieszony na piersi, na czarnej wstędze lub sznurze 
konopnym krzyż żelazny, obwiedziony koroną cierniową, jaką Chrystus. Pan na pośmiewisko 
uwieńczony został, a nam ją jako obraz poświęcenia i ofiary krwią swoją oblaną zostawił... 
Suknią nie będą się odznaczać bracia. Każdy wedle stanu swego się nosząc, jednakże obierają 
sobie szczególniej barwę czarną, jako kolor żałoby i śmierci...
   Kościoły parafialne po kraju za kaplice bractwa służyć mają. Naczelnikiem zakonu ma 
być naprzód panujący, z tego tytułu Wielkim Mistrzem jego nazwany; potem duchowny 
najwyższy w państwie: prymas. Oprócz nich bractwo wybiera kapelana i podskarbiego, który 
jałmużny przyjmować i nimi rozrządzać wedle dyspozycji braci ma prawo. Pomiędzy braćmi, 
wyjąwszy panującego i prymasa, nikt miejsca pierwszego ani oznaczonego zajmować nie 
będzie, tak jako wobec Boga i nieba wszyscyśmy braćmi i równymi synami Chrystusa Pana. 
Za zmarłych modlić się codziennie każdy obowiązuje i o ile możności w ostatnich chwilach 
przedśmiertnych, w rzeczach wiary, następnie i w sprawach ziemskich im dopomagać, nie 
szczędząc trudu, krwi i kosztu.
   Krzyże żelazne po śmierci każdego z członków odsyłają się do kapelana i podskarbiego i 
z imionami braci w głównym kościele zawieszone być mają dla przykładu następców. 
Obowiązkiem głównym braci Korony Cierniowej jest nie tylko samym czynnie spełniać 
przepisy nauki Chrystusowej, ale wszędzie i bez względu na nic, nie oglądając się na ludzi, 
wskazywać im drogę prawą, mówić prawdę i to, co dyktuje sumienie; dawać przykład 
poświęcenia, wiary, miłości bliźniego i miłości Chrystusa, słowem, cierpieć, by dostąpić na 
ziemi spokoju wedle Boga, w niebiesiech zjednoczenia z nim na wieki. W potrzebie życie 
oddać chętnie, upokorzeń nie unikać, ofiary nie skąpić, a ust fałszem nie mazać. Bracia 
względem braci obowiązani są do wszystkiego, co chrześcijan łączy w Chrystusie, ale 
szczególniej powinni zwracać się nie ku sobie, a raczej ku tym, którzy w zaślepieniu i 
zobojętnieniu trwają i krzyża z cierniem nie noszą; tych dźwigać, pocieszać, wspomagać, 
uczyć, opuszczając wszelkie ziemskie staranie dla tego obowiązku, przysięgą uroczystą 
przyrzekają. Błądzących na drogę naprowadzać, zwątpiałych krzepić, obojętnych pociągać, 
upadających w błędy pogańskie podnosić... pierwszą ich przede wszystkim powinnością.
   Dłużej nieco rozciągnął się oboźny o obowiązkach braci, ale już śmiechy dworu pustego 
słów jego natchnionych słyszeć nie dozwoliły. W ostatku zawarł jeszcze w kilku punktach 
przepisy, jak bracia i siostry przyjmowani być mieli, przy mszy i komunii razem Ciało 
Pańskie i znamię krzyża otrzymując, do jakiej zobowiązywali się jałmużny, jak nią 
rozporządzać miano itd., itd. Kanclerz powstał z krzesła i uściskał oboźnego.
   — Tylko, panie Jędrzeju — rzekł — to nie rycerstwo nowe, ale prostą sobie konfraternię 
fundujesz, toć i my łączym do milicji naszej takież bractwo...
   — Bractwo wielce pożyteczne — odparł oboźny — ale tam na modlitwie wszystko, a u 
mnie na uczynku; nie odrzucam i ja modłów, owszem, potrzebę ich i siłę uznawani; ale nie 
zawsze człowiek modlić się skutecznie może, na to potrzeba natchnienia, podniesienia ducha, 
usposobienia, gdy do czynu tylko woli, a nad tej skierowaniem pracować powinien każdy. 
Duchowny nie wszędzie i nie zawsze być może, moi bracia rozsypani będą po wszystkich 
klasach społeczeństwa, z sercem i ręką miłosierną, z słowem pociechy, nigdy z groźbą i 
gniewem, zawsze z litością i pokorą.
   Naśmiano się z oboźnego do syta i rzecz naturalna, nie pomyślał nikt nawet o zakładaniu 
zakonu, który się wydał dziwaczną utopią zepsutym; on jednak nie rzu- cił raz powziętego 
zamiaru. Wdział sam pierwszy krzyż obwity koroną cierniową i w lat parę, rezygnując 
obowiązki oboźnego, udał się do Rzymu z wypracowaną regułą bractwa, którego chciał być 
założycielem.
   Przed odjazdem Władysław IV, Ossoliński, kanclerz, który go poważał i poważnie z nim 
mawiał, gdy zasiadali sam na sam, a wobec tylko dworaków i pustych głów, przez słabostkę 
dla przypodobania się im, z niego się czasem uśmiechał, odradzali mu zachód daremny, ale to 
go nie powstrzymało.
   — Najjaśniejszy Panie — rzekł — uczciwy i sumienny człowiek, gdy go Bóg dobrą myślą 
natchnie, obowiązany jest wszelkimi siłami starać się o jej spełnienie. Jeżeli nie potrafi 
doprowadzić jej do skutku, nie będzie winien, pracować ku temu musi, nie zrażając się. Jeśli 
nic nie uczynię, znać nie było w tym woli Bożej, nie było potrzeby, znać Opatrzność innych 
środków chce użyć ku dobru ludzkiemu.
   Król i panowie dali eksoboźnemu listy polecające do Rzymu, do kardynałów świętego 
kolegium, do Ojca świętego, do kapelana jego i kilku ludzi wpływ mieć mogących na decyzję 
stolicy apostolskiej, ale to nic nie pomogło. Jędrzej, przybywszy do grodu św. Piotra, naprzód 
z gorliwością wielką odprawiał nabożeństwo i pielgrzymki po kościołach, potem dopiero jął 
się wyrabiać owo pozwolenie u papieża. Słuchano go uważnie, ale statuta znalazły oponentów 
wielu. Ojciec święty uściskał go i pobłogosławił, ucałował krzyż z cierniową koroną, łza 
zakręciła mu się w oku, ale głową potrząsł, słuchając reguły bractwa.
   — Dziecię moje — rzekł — nie widzisz, co tu szkopułów w wykonaniu, ile trudności i 
zawad! Najlepsze chęci twoje, ale nie bolałożby cię serce, gdyby się one w zło obrócić miały, 
w rzecz szkodliwą? w próżną oznakę i sponiewieranie świętego znamienia? Nie poprzestał na 
tym Karliński, pozostał w Rzymie, chodził do kardynałów, do generałów zakonów różnych, 
pracował, poprawiał regułę, modlił się i w tej świętej pracy znużony wreszcie, zniechęcony 
może, zmarł nagle, osłabłszy z postu, gdy w kościele św. Stanisława do stołu Pańskiego 
przystępował. Otrzeźwiono biednego pielgrzyma, wyniosłszy na wschody, spojrzał oczyma 
łzawymi na Rzym, zwrócił je na północ i świętą duszę oddał w ręce aniołów, co ją . na sąd 
Boży ponieśli.
   — Wielki to był człowiek — dodał chorążyc przejęty — jak relikwię chowam ten krzyż 
jego, znamię widome gorącego pragnienia dobra, które nim w życiu całym kierowało; oczy 
jego wcześniej i lepiej widziały, do czegośmy dziś dojść mieli... szukał lekarstwa na 
nieuleczoną słabość i zmarł, zwątpiwszy o przyjęciu jego.
   Dla nas przynajmniej świętą być powinna jego pamięć i to znamię krzyża z koroną 
cierniową...
   Mówiłem ci już o kasztelanie i bracie jego Zygmuncie. Oboźny był trzecim; pozostaje mi 
wspomnieć o dwóch jeszcze, Pietraszu, biskupie, i Włodku, skromnym mnichu. O pierwszym 
z nich nie powiem wiele; spójrz na ten portret, a odgadniesz go łatwo... prałat to dworski, 
strojny, uśmiechnięty, wesoły, który nie tyle
   o zbawieniu, co o wyniesieniu się myślał. Rodzina
   i pokrewni pomagali mu ku temu wszelkimi środkami i byłby może dopiął celu, gdyby 
śmierć wczesna go nie zaskoczyła. Pietrasz nie był człowiekiem wedle serca mojego, był to 
duchowny wedle świata, dworak bardziej niż kapłan, dygnitarz duchowny, ale nie ksiądz.
   Na przekór oboźnemu, który wszystkich gromił łagodnie i prostował, Pietrasz, obawiając 
się narazić, miał dogodną teologię, mniej więcej uniewinniającą błąd wszelki. Nie sprzeciwiał 
się nigdy, uśmiechał, a w naj- gorszym razie milczał... Był to prałat wymowny i statysta, 
byłby może dostąpił wielkich godności, do których się sposobił, gdyby się wcześniej wakans 
jaki otworzył, obiecywano mu podkanclerstwo, król by go promował, ale Pan Bóg ujął mu 
grzechu, powołując do siebie.
   Włodek, ostatni z pięciu synów Hrehorego, jakem go już wspomniał, zawczasu uczuł 
powołanie do stanu duchownego i choć rodzice inaczej go kierować umyślili, upadłszy im do 
nóg, pozwolenie poświęcenia się Bogu otrzymał. Był to także święty człowiek, ale już nie 
mąż stanu, nie człowiek publiczny jak oboźny, zrzekł się wielkiego wpływu, jaki mógł 
wywierać, i myśląc tylko o własnej duszy, jej zbawieniu oddał się w ciszy klasztoru... Jego 
świątobliwość dziś by nam przesadzoną się zdała, tak była wielką i wzniosłą.
   Bernardyni, u których nowicjat odbywał, uproszeni przez ojca, który dobrze powołania 
szczerości chciał wypróbować, wszelkich starań dokładali, by mu życie zakonne obmierzić i 
trudnym je ukazać; ale środek ten wydobył tylko we Włodku pokorę, wytrwałość, pobożność, 
zaparcie się siebie niezrównane. Rok cały spełniał najlichsze posługi w klasztorze, a 
przełożony nie znalazł go ani razu. ostygłym, zniechęconym, znużonym; owszem, w miarę 
jak surowiej się z nim obchodzono, zdawał się rozweselać i rozjaśniać duchem. Skończywszy 
studia z wielkim odznaczeniem, długo jeszcze nie przyjmował święceń ostatnich, bo rodzice 
mieli zawsze nadzieję, że im Włodek powróci, i jakkolwiek gorąco pragnął zostać kapłanem, 
nie sprzeciwiał się ich woli; wreszcie dozwolono mu na wieki wyrzec się świata i 
rozpromieniony kapłan spełnił, pierwszą straszną ofiarę ze łzami w oczach i wzruszeniem 
takim, że przytomni prymicjom, obcy nawet, uniesieni zostali tym widokiem. Od tej chwili 
rozpoczyna się żywot jego, godzien najpiękniejszych czasów chrześcijaństwa. Włodek, pod 
imieniem ks. Anioła, szczególniej się poświęcił ubóstwu, nauczaniu ludu, przygotowywaniu 
na śmierć konających i ciężkim powołania swego obowiązkom. Ascetą był tylko życiem 
umartwień, modlitwy i pracy, ale nie smakował w kontemplacyjnej ekstazie: odrywał się z 
samotnych rozmów z Bogiem dla ludzi, których czuł się obowiązanym wspomagać... Cuda 
prawie czynił głęboką wiarą, jaką go Bóg obdarzył, nigdy bowiem o sile Bożej nie wątpił; 
szczególniej chorzy i utrapieni doznawali od niego ratunku za jednym przeżegnaniem 
krzyżem świętym, którego potęgą najstraszniejsze odpędzał boleści. Urodzony w drugim 
dziesiątku siedemnastego wieku, pod suknią mniszą przepędził długie lata i zmarł dopiero w 
1700 roku. Sława jego świątobliwości szła za nim wszędzie, gdzie go zwierzchność klasztoru 
przenosiła... Starcem już, oblęgany był w celi przez ludzi, którzy tłumami przychodzili, 
żądając odeń tylko błogosławieństwa.
   Nic w nim nie pozostało ze starego człowieka, z owego pana i ukochanego dziecięcia, 
wypieszczonego wśród bogactwa i zbytku; zapomniał młodości, wrósł w swój habit mniszy... 
Nieraz chciano go na zgromadzeniu wybrać gwardianem, prowincjałem, miano delegować do 
Rzymu, zawsze się wymówił z przyjęcia wszelkiej godności i pod obediencją zmuszony lat 
trzy być przełożonym, w nocy korytarze umiatał skrycie, obawiając się, by zwierzchnictwo 
szkodliwej w sercu nie wywołało dumy... Świątobliwy ten człowiek zmarł śmiercią 
sprawiedliwych, a raczej usnął spokojnie w niebieskim widzeniu, z uśmiechem na ustach... 
Ciało jego musiano złożyć oddzielnie, gdyż wszyscy się tego domagali w przekonaniu, że 
zmarł świętym; do dziś dnia pozostało nie uszkodzone i grób jego w B... nawiedzają liczni 
chorzy, doznając pomocy błogosławionego Anioła. — A! — zawołał chorążyc, oglądając się, 
gdy to mówił, na Aleksego i Juliana — zapomniałem, że przy was i do was to wyrzekłem; wy 
zapewne tak nie wierzycie w cuda, jak dziś wszyscy! Niestety! nie ma i nie będzie cudów dla 
tych, co w nie wierzyć nie chcą; w świecie ciała są dziwy, ale cudów nie znajdziecie; skąd 
duch ustąpił, tam prosty rzeczy porządek wedle odwiecznych praw tylko. Cuda wywołuje 
wiara, cuda tworzy świętość, a są i były cuda na ziemi! Nie dla wszystkich jednak i nie 
zawsze... Stu ludzi w tłumie dotykało może szat Chrystusowych i dotknięcie to nic im nie 
przyniosło; jedna niewiasta dotknęła ich z wiarą głęboką i ta ją uzdrowiła... Tam, gdzie oczy 
niedowiarka i zastygłego człowieka widzieć będą ciemności tylko, światło wytryśnie dla 
ogrzanego duchem i podniesionego myślą... Lepiej że nam na dzisiejszym świecie odartym z 
cudów i zamarzłym? Z szałem dzikiej jakiejś rozpaczy rozum ludzki rozwalał wszystko, co 
kryć mogło światłość i tajemnice niezbadane... dziś mu płakać na gruzach. Nie wierzym, w co 
wierzyli poprzednicy nasi, i lepiejże nam z tym? nie bolejem-li więcej, srożej stokroć i nie 
pustkąż nam ziemia bez Boga, który się od nas odsunął?
   Chorążyc westchnął zamyślony.
    
   XI
    
   — Z drugiej linii Ostojów Karlińskich oto potomek Abrahama, najsławniejszy ze 
wszystkich tego imienia poświęceniem... Masz go tu Julianie na tym wizerunku z zapalonym 
lontem w rękach i rozpłomienioną twarzą... Poznasz go łatwo, to heroiczny Kasper Karliński, 
dający nam przykład uczucia obowiązków posuniętego do bohaterstwa. Kasprowi powierzona 
była obrona zamku olsztyńskiego przeciwko adherentom Maksymiliana, którzy go oblęgali. 
Chciano go zmusić do poddania się miłością rodzicielską, i napadłszy na dobra jego w 
Lelowskim, Nowy Karlin zwane, zabrano mu najmłodsze dziecię z niańką, pod mury je na 
czele wojska oblęgającego prowadząc, by widokiem tym Kaspra rozbroić. Ale Kasper 
pamiętał, że wprzódy był synem kraju niż ojcem dziecięcia, sam dopadł działa i dał ognia do 
maksymilianistów, a traf chciał, że dziecko własne ustrzelił...
   Przed takim poświęceniem czym my dzisiaj, groszorobcy i papinki? Nie wiem zaprawdę, 
jak na siebie bez wstydu spojrzeć możemy. Z siedmiu synów tego Kaspra, pięciu za kraj w 
różnych walkach poległo, dwóch tylko pozostało przy życiu...
   Takimiśmy byli, Julianie! Fuimus Troes!
   Zwracając się do potomków Hrehorego, niewiele już o nich powiedzieć wam potrafię: co 
dalej to gorzej, ród nasz drobnieje i pokrywa się prywatą jak pleśnią; wielkie postacie 
przeradzają się, schodzą, nikną, ustępując miejsca głośnym, ale czczym imionom, tytułom, 
śmiesznościom, nicości błyskotliwej. Urodzony w roku śmierci Zygmunta III, Tymoteusz 
Polikarp, żonaty z Lubomirską, wychowany za granicą, Polak imieniem, a rzeczą Francuz, już 
w kraju żyć nie umiał i nie mógł. Wyprzedzając ogół, przebrał się po europejsku, pojechał do 
Paryża, tam ów sławny karbunkuł Karlińskich sprzedał i zjadł, a nie tylko milion zań wzięty, 
ale część ojcowizny na dworze Ludwików przeszastał.
   Patrz na jego wizerunek, jak odbija od dawniejszych! syn-li to ich, wnuk stalowych 
dziadów? uwierzyć trudno! A żona! żona! porównaj ją do tej Glińskiej we wdowim czepcu, 
do Zabrzezińskiej w sobolej czapce z różańcem w ręku... na wpół naga, z kwiatkiem w ręku, 
uśmiechnięta, upudrowana, to nie matka dzieci, to nie pani domu, to nie żona żołnierza; to 
jakaś zalotnica francuska, której więcej chodzi o podobanie się markizom i dukom niż o 
przyszłość dzieci, niż o życie wieczne... Oboje strojni, oboje śliczni, ale myślą postaw ich 
przy tamtych, wydadzą ci się lalkami, dzieciakami, czymś niedorosłym i litość obudzającym 
tylko... Tymoteusz Polikarp był przecie odważnym człowiekiem, w kilku pojedynkach stawał 
z honorem... ale patrz, co za użycie odwagi! Na popis, dla fraszki, na szermy po butelce za 
błyszczące oczki jakiejś tam jejmościanki...
   Nie! dalszego upadku już ci malować nie będę, nie chcę dotykać smutnej karty dziejów 
domu naszego, który stopniami zszedł na to stanowisko, na jakim dziś ostatnim tchem dysze... 
Nie sądź, żeby historia ta rodziny Karlińskich była im wyłączną; mniej więcej tak upadli 
wszyscy zapomnieniem wielkiego i świętego celu, egoizmem i rozpieszczeniem. Powoli 
wygasł duch stary, stygły serca, odzywały się pragnienia zwierzęce, malał człowiek i sobie 
tylko żył samemu... Jak długi i szeroki spojrzyj na kraj nasz... ruiny, same ruiny tylko, 
gdzieniegdzie na zwaliskach zamczyska dymi komin cukrowarni lub gorzelni... potomkowie 
hetmanów warzą syropy i pędzą truciznę dla swoich poddanych, a grosz wyciśnięty z buraka i 
zboża na co używają? zapytaj? Nie! nie pytaj już lepiej... boby się rozpłakać potrzeba... 
Posłannictwem ich, misją jest kuć pieniądz, by go używać bezmyślnie, bawić się... śmiać i w 
niewiadomości przeznaczenia własnego kopać grób sobie i rodzinie... Gdzie są dziś panowie i 
czym się różnią od bogatych Żydów i bankierów? ja nie widzę; jednakowo palą cygara, na 
jeden grosz targują, o jednym myślą... nie poznasz ich i znać nie warto!
   — Jeszcze chwila tylko, a puszczę was spać — dodał po chwili chorążyc. — Oto jeszcze 
cały rząd tych biednych Karlińskich, potomków Wasylowych, którzy poszli inną drogą i 
dobrowolnie zstąpili w szeregi, z jakich wywiódł ich Hrehory Wielki... Znasz już Wasyla, 
słyszałeś o Iwanie, Kokoszką zwanym, co dalej toż samo i gorzej. Wasyl drugi, przezwany 
Rubacha, żołnierz dobry, ale człek bez głowy, tym się odznaczył, czym dziad i ojciec, 
wichrzył i święcie był pewien, że około dobra kraju pracował. W chwili gdyśmy najmocniej 
potrzebowali spokoju, zgody, silnego rządu i ładu, on z innymi w wiekuistym postrachu o 
swobody szlacheckie związkował, konfederował się, manifestował, hałasował i ucierał... 
Każdy król był mu straszny, na każdego rzucał podejrzenie o żądanie absolutum dominium, 
choć to absolutum dominium jednego nie byłoby tyle szkody, co rząd tysiąca wichrzycieli, 
przyniosło. Ale zarazem uznajmy w nim piękną i wielką stronę... mylił się, to prawda, omyłka 
jego była błędem wszystkich; poświęcenie bez granic dla przekonania, ofiara siebie dla kraju 
czynią go bohaterem. Nie żałował ani majętności, ani zdrowia, ani spokoju swego; szedł za 
tłumem, rąbiąc się, ale oczy miał w niebo wzniesione, duch nie był jeszcze wygasł zupełnie; 
prywata nie miała do niego przystępu.
   Z trzech synów jego, tylko Piotr, zwany Zgagą, dla ostrego charakteru i prawdomowności 
swojej, współczesny oboźnego Jędrzeja, poszedł drogą poczciwą... Toż same życie, co ojca i 
dziada: żołnierz, szlachcic, sejmikowicz i rębacz, ale za rzecz publiczną; bracia jego rodzeni, 
Żelisław i Jeremiasz, już mu po pas nie sięgają. Żelisław przywiązał się do Radziwiłłów, z 
których domem miał dalekie pokrewieństwo i stał się pańskim sługą. Typ szlachcica na 
jurgielcie magnata: wyrzekł się woli, zdania, serca, przekonań, by służyć tym, co go żywili.
   Odważny do zuchwalstwa, rębacz zawołany, czło- wiek wielkiego świata, już sobą 
pokierować nie był zdolny i musiał się zaprząc do cudzego woza, bo drogi przed sobą nie 
widział. Radziwiłł mówił, co robić było potrzeba, z kim się całować, kogo prowadzić, a kogo 
odpychać. Radziwiłł odziewał, wioski dożywociem dawał, a na pogłaskanie panem bratem 
czasem nazwał i mogąc być samemu u siebie Radziwiłłem, szło się z hałastrą najętą, ostrząc 
szerpentynę na brata dla kaprysu pańskiego, dla zachceń dziwacznych, dla nieprzyjaźni, które 
dyktowała duma, a podtrzymywał upór... Czasem odezwało się coś w sercu, jakby głos 
sumienia, jakby ochotka niezależności, ale bogaty pas, sadzona szabla, kilka chat zagłuszały 
te podszepty niepotrzebne w zaprzedanym człowieku.
   Jeremiasz tak samo przywiązał się do Sapiehów, z tą różnicą, że trochę zarwał jurysty i 
nie tyle szablą, co statutem dla nich wywijał. Posyłali go do dóbr dla inwentowania i lustracji, 
na trybunał dla pilnowania spraw, a co uciułał w tym brzydkim rzemiośle, to w ich ręce na 
skrypta poskładał. Zmarł bezpotomnie i familia, nie wiem, czy kiedy wydźwignęła jego 
krwawicę, ale jak przyszło, tak poszło... dobrze tak!
   Już dalej i nie wiem, co się z Wasylowiczami stało: tu i ówdzie słychać o nich, ale to 
wyrobnicy pracujący na chleb powszedni, a nie ludzie powołani do sterowania, przykładu i 
przewodniczenia...
   Charakter rodziny całkiem się w nich zaciera; stają się szlachtą na zagonie, może cnót 
pełną, ale niknącą mi w tłumie...
   Chorążyc, który dotąd przechadzał się, upadł na krzesło, kończąc, chwilę zamyślony 
potrwał i obrócił się znowu do Juliana...
   — Rozumiesz mnie teraz — rzekł — jeżeli wierzę w posłannictwo arystokracji, to z 
warunkiem poświęcenia bezwzględnego, zupełnego, wierzę w nią jako w sługę czasu i kraju, 
przewodniczącą do ofiary, jako w kapłanów przyszłości. Jak skoro zabywa misji swej, pracuje 
dla siebie, robi pieniądze lub pieniędzy używa, staje się narością, chorobą, zgnilizną i odpaść 
musi od ciała społecznego...
   Jako ludzie pojedynczy, potomkowie wielkich rodzin, dla siebie, w swoim kółku mogą 
być nieposzlakowanej uczciwości, wielkich cnót domowych, ale nie dosyć na tym — chybiają 
celu, gdy sobie tylko żyją. Zgnuśnieliśmy i stracili to uczucie potrzeby poświęcenia, które jak 
gwiazda świeciło niegdyś i na wyżynie trzymało... upadek nieuchronny. Winniśmy, a może i 
mniej winni, niż zrazu rozżalone serce przypuszcza, ogólny kierunek ludzkości odbił się i na 
jej przedstawicielach... Co dziś zajmuje świat? czym on żyje i dysze? postępem wedle ciała, 
dobrym bytem, materią, pomnożeniem ogólnego dostatku, urojeniem szczęścia na ziemi. 
Duch zgasł, zapomnieliśmy o duszy, a choć się czasem ktoś zwróci w tę krainę opuszczoną, 
ducha już nawet pojmuje i sądzi cieleśnie, czyniąc go zależnym od warunków materialnych... 
Mówimy tylko o dobrym bycie, o bogactwie, o przemyśle, studiujemy kwestie społeczne ze 
stanowiska filozofii i ekonomii, a to, czym człowiek podnieść się i istotnie niezależnym 
uczynić może, odrzuciliśmy na stronę. Stworzono wszystko, co według tych panów stanowi 
warunek szczęścia, i dziwią się, że nie ma skutku. Jest to zupełnie, jakby dziecię zdumiewało 
się, że koń z papieru wyklejony nie rży i nie prycha... Pusto na świecie! pusto... i coraz gorzej 
być musi... nauka Chrystusowa martwym jest słowem i duch umarł, nie wierzym, nie 
pragniem, nie pojmujemy nic nad to, co się da dotknąć i zważyć... i to tylko zyskamy, 
czegośmy się dobijali... trupa bezwładnego, proch i nicość.
   Powoli głos chorążyca słabł i ustawał, spuścił głowę na piersi, łza potoczyła się z oczów 
jego na żelazny krzyż z koroną cierniową
   — Nie! — rzekł, budząc się nagle — pan Bóg ulituje się nad ludźmi, tak trwać nie może, 
tak nie będzie, dźwignie się społeczność duchem... wiarą i pozna, ze się pokłoniła złotemu 
cielcowi, dziełu rąk własnych...
   Nikt ani na te natchnione słowa, ani na to, co je poprzedzało, odpowiedzieć nic nie umiał. 
Julian siedział przejęty, jak wkuty w krzesło, z oczyma wlepionymi w stryja, Aleksy dumał, 
Justyn patrzał na gwiaździste niebo, które przez otwarte drzwi ogrodu błyskało świateł 
tysiącem. Znużenie i wzruszenie malowało się na bladej twarzy chorążyca, znać opowiadanie 
to odżywiło w nim przygasłe boleści, z którymi walczyć musiał. W milczeniu spojrzał raz 
jeszcze na portrety oboźnego i Hrehorego i krokiem niepewnym usunął się w głąb domu...
   Po odejściu jego długo tak wszyscy siedzieli jeszcze, jak ich porzucił, a Julian błądził 
okiem po szeregu przodków swoich, ale z twarzy jego znać było, że choć ich wielkość 
pojmował, dosięgnąć jej nie czuł w sobie siły... Inne marzenia przerywały mu swymi 
uśmiechy pasmo dumań wywołanych długim opowiadaniem pana Atanazego.
   Na Aleksym chorążyc ze swą arystokratyczną wiarą w posłannictwo rodzin i 
mistycyzmem inne zrobił wrażenie: podziwiał go, sympatyzować z nim nie mógł. Nieco 
dumy szlacheckiej odezwało się w sercu jego; syn wieku czuł się rówien wszystkim i niczyjej, 
prócz geniuszu, wyższości nie uznawał nad sobą; w niczyją misję spadkową, prócz 
płomienistego bohaterów posłannictwa, nie wierzył; postać ta jednak oryginalna, silnie 
przejęta uczuciem religijnym, poważna, nieugięta, osamotniona, jakieś w nim uszanowanie 
wzbudzała. Lubimy w ogólności ludzi miękkich i wygodnych, ale cenić ich nie możemy 
wysoko; potrzeba pewnej mocy charakteru, aby sobie serca zaskarbić i do uwielbienia 
zmusić... Aleksy nie godził się z chorążycem, ale przekonanie jego szanował; Justyn dawno 
był przywykł do ekscentryczności pana Atanazego, codziennym był jego słuchaczem, ale ten 
inaczej na świat poglądał. Dla niego wszystko było poezją. Z niej się rodziło i z nią umierało, 
gdzie jej nie było, tam jemu świat się kończył, a zaczynało państwo bezduszne śmierci i 
milczenia.
   Jedno tylko przekonanie o znikomości świata, o małej cenie żywota ludzkiego przejął od 
swego nauczyciela Justyn; dlatego nic się nie troszczył o los, przyszłość i o te skarby, o które 
najmocniej dobijają się inni. Lata jego ubiegały w rajskim zachwycie i zapatrzeniu w niebo, w 
widome dzieła niewidomej ręki, które wielbił duszą całą... opiewał całym sercem.
   — Mieliżbyśmy tak prozaicznie snem bydlęcym tę piękną noc zakończyć? — zapytał 
wreszcie, spoglądając na Aleksego i Juliana...
   — Mnie się spać nie chce — odparł Aleksy — rozmarzyło mnie opowiadanie... 
wszystkich Karlińskich mam przed oczyma...
   — A ja... cały Boży świat tak piękny, a tak niepojęty — rzekł Justyn — chodźmy do 
ogrodu... szum drzew i spokój natury ukołysze nas najlepiej, przeczujemy, jeśli zrozumieć nie 
potrafimy, harmonię...
   Julian chciał się podnieść na to wezwanie, ale mu sił zabrakło; blady, znużony, dźwignął 
się, wywołując uśmiech na usta, i spojrzał na Aleksego.
   — Idźcie — rzekł — zostawcie mnie tu samego, ja posiedzę, podumam, spocznę, gdyż 
choć wstyd mi się przyznać, złamany jestem i wstać bym nie potrafił...
   Aleksy i  Justyn wyszli przez drzwi do starego ogrodu i wkrótce w pomroce nocy znikli 
sprzed oczów Juliana, którego marzenia przedzierżgnęły się w sny dzi- waczne... powieki mu 
się skleiły i z uśmiechem na ustach, przy dogorywającej świecy obezwładniał, ujęty snem 
ciężkim...
    
   XII
    
   Dzień był już jasny, gdy dzwonek kapliczny obudził Juliana; przerwał on rozmowę gorącą 
jeszcze Aleksego i Justyna, którzy, oka nie zmrużywszy, błądzili po szpalerach ogrodowych... 
O czym mówili? Któż połapie młodych słowa i marzenia poety? możnaż je spisać i czary ich 
wypowiedzieć? — Snuje się nić jasna, złocista, tęczowa, ale jej na drewnianą szpulkę nie 
nawiniesz, bo ci się porwie w szare i zbrukane kawałki.
   Nie samym słowem rozmawia człowiek; rozumieją się dusze, mówią uśmiechy, 
westchnienia, skinienia i oczy, a tej muzyki, tej pieśni uczuć, żadne pióro wyrazić nie potrafi. 
Co tam rzeczy w jednym wykrzyku, w jednym słówku, w milczeniu! Odejmij natchnienie, 
wyrwij ducha tej rozmowie, każ ją powtórzyć jutro... a nie poznasz tego dziecięcia chwili, 
które już skrzydła niewidome gdzieś w niebo uniosły.
   Taką była rozmowa Aleksego z Justynem, bo dwaj młodzi ludzie przystali do siebie jak 
bracia rodzeni i spędziwszy tę noc z sobą pod cieniem starych lip ogrodu, już byli jak starzy 
znajomi. Kiedy dzwonek kapliczny przywołał ich ku domowi, zastali Juliana rozbudzającego 
się ze snu i z podziwieniem oglądającego dokoła... Sen w krześle, spóźniony, ciężki, duszący, 
znużył go więcej niż tamtych czuwanie do rana; zbladły wstał Karliński, wstydząc się trochę 
słabości, której pokonać nie mógł. Tuż z pokojów swoich wyszedł i starzec z księgą i 
różańcem...
   — Chodźmy się modlić — rzekł poważnie — jedy- ne szczęście ludzkie w modlitwie... to 
dla mnie poezja życia... Ksiądz Mirejko czeka na nas przed ołtarzem...
   W dziedzińcu cały dwór już zbiegał się ze wszystkich kątów do kaplicy... Przed drzwiami 
jej widać było z daleka kapelana, w długiej albie ubranego, który spoglądał niespokojnie ku 
dworowi, bo jakkolwiek pobożny, nie lubił, gdy się zbytecznie opóźniało śniadanie... 
wszyscyśmy słabi.
   Pani Gończarewska od oficyn dążyła krokiem mierzonym także ku kaplicy i w jednej 
chwili wszyscy się w niej zebrali... Dla gości były ławy i krzesła; gospodarz pokląkł na 
twardej podłodze, upadł krzyżem i z jękiem począł się modlić... Kaplica w Szurze nie była 
wcale podobną do pospolitych dworskich strojnych i wypięknionych przybytków, które 
pachną pałacem i elegancją; był to stary budynek drewniany, od dawna nie ruszony i więcej 
przypominający wiejskie nasze kościółki.
   W wielkim ołtarzu kamienny Chrystus na krzyżu wisiał wśród wybladłych obsłon, niżej 
Matka Boska Bolesna... z siedmią mieczami w piersi... Po dwóch stronach wielkie portrety 
Hrehorego i Jędrzeja oboźnego, wystawujące ich na klęczkach, zdawały się modlić za upadłą 
rodzinę... Jedynym przepychem była niezmierna płyta marmurowa, położona na podłodze, 
pamięci Karlińskich, na niej imiona zmarłych wyryte były z prośbą o modlitwy za ich dusze.
   Wyszedł ze mszą ksiądz Mirejko, do niej służył mu Justyn, a dwornia pana Atanazego 
rozpoczęła śpiew stary, który trwał chórem przez cały ciąg ofiary. Chorążyc przeleżał  
krzyżem mszę całą i gdy się już skończyła, nie powstał rychło; wyszedł ksiądz Mirejko, 
wszyscy się porozchodzili z kaplicy, on jeszcze trwał na modlitwie, co kapucyna nieco 
niecierpliwiło. Nie śmiał wyjawić, że rad by kawy skosztować, ale się troskał o to, żeby 
przedłużone na zimnej podłodze leżenie zdrowiu starca nie zaszkodziło. Nareszcie w progu 
kaplicy ukazał się pan Atanazy, jakby ze snu przebudzony... aureola gorącej modlitwy jeszcze 
opromieniała twarz jego, na której ślady łez pozostały; w milczeniu skierowano się ku 
dworowi.
   — Wiesz asani dobrodziejka... — cicho szeptał kapłan pani Gończarewskiej — a to nasz 
chorążyc caluteńką noc nie spał i gościom podobno oka zmrużyć nie dał... pan Julian ani się 
kładł, ci ichmość podobnie... Dobre to bardzo... ale są wszystkiemu granice... Chorążyc 
będzie chorować...
   — Albo ja co na to poradzę — odpowiedziała pani Gończarewska — widzisz asan 
dobrodziej, jak mnie tu słuchają!... Nikt! nikt! Pan chorążyc jak dziecko zepsute... robi, co mu 
się zamarzy, nie ma sposobu...
   Stół ze śniadaniem otoczyli wszyscy, ale pan Atanazy do niego się nie zbliżył; u niego to 
był dzień postu, a post jego nigdy inaczej, tylko o chlebie i  wodzie się odbywał.
   — Dla was — rzekł stary z uśmiechem — i to śmiesznością, co od wieków uznanym 
zostało wielkiego skutku środkiem podniesienia ducha... nie wierzycie w post i nie możecie 
pościć. Nie dziwię się temu: ciało wasze przywykło do pieszczot i wygódek, zamarłoby, 
gdybyście je podsycać przestali, bo tylko ciałem żyjecie. Tysiące lat we wszystkich narodach, 
we wszystkich wiarach i instytucjach znajdujecie post jako tradycjonalną dźwignię, 
oswobodzającą ducha... ale prawda wieków dla dni dzisiejszych stała się przesądem... 
Zresztą, mogliżbyście pościć? post nie zgadza się z życiem waszym, tak jak modlitwa nie 
przystaje do niego... Nie patrzcie więc na dziwaka, który o chlebie i wodzie czuje się 
raźniejszym, zdrowszym, silniejszym niż wy po najposilniejszych potrawach waszych... I 
starzec w czoło pocałował Juliana, jakby litością nad nim zdjęty.
   — Biedne dziecko! — wyrzekł z cicha. — No! powiedzże mi co o Annie — zapytał po 
chwili. — Nie pytam o jej zdrowie, mów raczej, jak spełnia swój kielich, jak nosi swoją 
koronę cierniową? Czy znać na jej twarzy to życie ofiary i zaparcia się siebie?
   — Nie — odparł Julian żywo — nie, stryju. Anna jest aniołem, który nigdy nie patrzy na 
zranione nogi swoje...
   — Ona jedna godna krwi naszej starej! — uniósł się pan Atanazy — jej też, nie tobie 
posłałem cierniową koronę... Nie wymawiam ci, tyś innym być nie mógł, tyś żywą prawdą 
słów Bożych, karą za grzechy rodziców naszych; czujesz dobro, a nie masz siły je pełnić; 
krew wodnista płynie w żyłach twoich strumieniem błędów, które się w ciebie przelały... 
dusza twoja wyrywa się i ulecieć nie może!...
   Julian uczuł się wzruszonym, starzec przycisnął go do serca.
   — Spełnić się musi — rzekł — co napisano... w niezbadanych sądach Bożych! upadek 
naznaczony nam, nic wyroku nie przebłaga...
   — Pan chorążyc dobrodziej — przerwał ksiądz Mirejko — nadto nam smutnie 
prorokujesz... do czego to? do czego? Niereligijnie! niereligijnie! wątpić o miłosierdziu 
Bożym!
   Starzec zamilkł z pokorą.
   W ciszy, przerywanej tylko westchnieniami pani Gończarewskiej, która z politowaniem 
spoglądała na gospodarza, i odchrząkiwaniem kapelana, zajadającego z kolei, co tylko było na 
stole, skończono śniadanie; konie Juliana już były zaszły, a pan Atanazy, czując zbliżającą się 
chwilę pożegnania, osmutniał bardziej jeszcze; przechadzał się, spoglądał, wzdychał. W gan- 
ku Aleksy z Justynem wiedli po cichu przerwaną rozmowę nocną... Długo odkładano 
rozstanie, bo i Julianowi ciężko było stryja porzucić, czuł jakiś pociąg ku niemu, choć może 
dwóch różniejszych od siebie istot nie było na świecie, ale sprzeczność kierunków i 
charakterów stanowiła związek między nimi. Siła i słabość pociągały się wzajemnie.
   — Nigdyż nas nie odwiedzisz, stryju? — zapytał Julian w progu.
   — A cóż bym tam robił? — odpowiedział pan Atanazy — na tej pustyni mi najlepiej: 
żywi mnie nie zrozumieją, a widok świata zasmuca zbytecznie. Musiałbym kazać i karcić jak 
oboźny i jak z niego śmielibyście się ze mnie. Staremu lepiej dożyć pokuty za grzechy swoje i 
cudze w tym zaciszu, z Bogiem i modlitwą; może ubłagać potrafię sprawiedliwość i na siwą 
głowę ściągnąć to, co by was dotknąć mogło... może uproszę dla was litości Bożej...
   Łza znowu stanęła mu w oku.
   — Jedź — rzekł — zawieź błogosławieństwo moje Annie... i biednemu Emilowi... pokój 
Chrystusów niech będzie z wami!
TOM TRZECI
    
   I
    
   Wyjechawszy z Szury, Julian i Aleksy długo nie przemówili słowa do siebie; każdy z nich 
myślał jeszcze o starcu, który ich przejął tak głęboko, każdy miał wiele do rozważania w 
sobie, usiłując pogodzić wyobrażenia własne z tymi, co się nagle do nich z taką potęgą 
wmięszały. Żywioł obcy zawsze w nas budzi ten niepokój duszny, trwający dopóki go nie 
zwalczymy lub nie zespolim z tłem naszym osobistym; myśl jest jak w świecie materii 
czynnik chemiczny, który burzy, osadza, przeistacza, zobojętnia, lecz nigdy nie przelewa się 
przez nas bez skutku, chyba zupełnie jest z tym, co w sobie mamy, jednorodny. Aleksy i 
Julian zarówno nie mogli przyjąć w całości tego szeregu wyobrażeń, które na nich spadły z 
ust starca; oba usiłowali wywalczyć w sobie jakieś przekonanie pośrednie, które by im 
pojęcie pana Atanazego wytłumaczyło i połączyło je ogniwem jakimś z ich własnym o 
świecie wyobrażeniem.
   Na pół drogi do Karlina Julian wyszedł nareszcie z zadumania, obudził się Aleksy, 
spojrzeli na siebie i otworzyły się im usta.
   — Jakże znajdujesz mojego stryja? — zapytał młody człowiek.
   — Zastanawiającą i niepospolitą postacią; przyznam ci się, że jeszcze rozbieram i ważę 
to, com od niego słyszał, jeszcze mi stoi w oczach i myśli ten poważny starzec.
   — Prezes — rzekł Julian uśmiechając się — sam dosyć pan w głębi duszy, zowie go nie 
inaczej, jak arystokratą w Chrystusie; jest to może dowcipne...
   — Ale za lekkie na sąd o takim człowieku — przerwał Aleksy. — Jego wiara w 
przeznaczenie rodzin, w ich posłannictwo... nie zgadza się może całkowicie z przekonaniem 
moim, lecz co przeciw niej powiedzieć można? Wolę to pojęcie niż takie, jakiego się 
domyślam w prezesie. U pana Atanazego jest przynajmniej jedno, jest punkt, na którym 
schodzą się wszyscy: to sprawa zbawienia i wiary... Prezes może i w kościele nieszlachtę 
postawiłby w progu i kazałby się jej modlić po cichu, żeby panom nie przeszkadzała... 
Zresztą, w dzisiejszym stanie społecznym — i zdaje mi się we wszelkim innym — jaki 
pojmujemy, obejść się bez wyższości niepodobna... geniusz jest zawsze arystokratycznej 
natury... chcieć zniwelować ludzkość umysłowo, sercowo, duchownie, jest to włożyć na nią 
cięższe daleko kajdany nad wszelkie inne, jakie dziś dźwiga, i włożyć je niesłusznie... Jak nie 
rozumiem wyłączeń dla przyczyn rodowych, dla pierworodnego grzechu pochodzenia, tak nie 
pojmuję znowu szalonej i dzikiej myśli niwelacyjnej, której geniusz nie cierpi i wybije się z 
niej koniecznie.
   — Pokazuje się, kochany Aleksy, żeś ty daleko większy arystokrata ode mnie — rzekł, 
uśmiechając się, Julian '— ja ze stryjem Atanazym nie godzę się na posłannictwo rodów, a 
prędzej przypuszczam misje indywidualne, do których powołują dary Boże, geniusz, serce, 
wola... Dlaczego na przykład ten stryj chce mnie uczynić niewolnikiem mojej przeszłości, 
chce mnie zmusić do poświęcenia dla imienia, dla grobów przodków, dla jakiejś wielkości, 
której nie żądam? Za co mnie skazuje na wyrzeczenie się woli własnej, swobody ruchów i 
wyboru mojego losu?
   — Rozumiem cię — zawołał Aleksy, uśmiechając się także — ty byś chciał marzyć, 
spoczywać, używać... a boisz się pracy...
   — Nie! alem, w sercu to czuję, niezdolny do niej; winienemże, że się do niej nie 
urodziłem? A! wiem, wiem, jak bym sobie moje szczęście w cichym, ślicznym gniazdku 
zbudował... Pola by mi śpiewała i grała, ja bym patrzał w jej oczy niebieskie i całował białe 
jej czoło, i pieścił śliczne jej rączęta... drzewa by nam szumiały i spokój by nas otaczał!
   — Julianie! opamiętaj się... to owoc zakazany... szczęście na ziemi! śni ci się! gdzieżeś je 
widział? stworzeniż jesteśmy do niego? wartoż ubiegać się za tym, co trwać nie może?
   — Chwilę szczęścia przeżyć, choćby potem cierpieć życia resztę, pamiątki by 
utrzymywały...
   — A! młody jesteś, Julianie...
   — Nie! ale mi srogo, srożej daleko niż tobie cięży niewola — wybuchnął Karliński — 
kochać ma nie wolno tam, gdzie ciągnie serce moje, żyć, jak pragnę, nie mogę, przyszłości 
zbudować niepodobna... wszędzie zapory, granice, zakazy... przymus...
   — Miarkuj, czy kiedy inaczej może być w życiu?
   — A! są szczęśliwi! — rzekł Julian — ty pierwszy... gdybym był tobą...
   Aleksy rozśmiał się śmiechem ogromnym, w którym było wiele wewnętrznej boleści.
   — Ja! ja! cóżeś to tak szczęśliwego upatrzył w moim losie... ubóstwo? Alboż i ja nie 
jestem niewolnikiem woli matki i jej pojęcia szczęścia i obowiązków? braci, dla których 
swobody ja się zaprzedać muszę? doli... mojej, doli, w której nie ma środków podźwignienia 
się? Daruj, powiem ci prawdę, jedna myśl tobą owładła, widzisz we mnie tylko jedno ciągle, 
człowieka, któremu by pozwolono ożenić się z Polą, który by mógł być z nią szczęśliwy? 
nieprawdaż? Ale słuchaj, Julianie, jeszcze chyba raz ja ci moją teorię sprawiedliwości Bożej 
wyłożyć muszę... Są posłannictwa różne na świecie, ale Bóg dzieci swoje starsze i młodsze 
jednakowo obdzielił; nie pokrzywdził on żadnego, w naturze, jaką ich obdarzył, leży prawo 
nie złamane, mocą którego po obrachunku tego, co mamy, co doznajemy, co cierpimy, okaże 
się zawsze jednakowa suma boleści i szczęścia. Na pozór jest to sofizmat, w rzeczy 
najświętsza prawda; bez niej świat byłby nie pojęty, a ziemia wszakże jest widocznym 
obrazem sprawiedliwości Bożej w niebiesiech. Na ziemi wszystko jest, jak być powinno, 
zasłużenie i koniecznie, nic w ogólnych losach nie ma do poprawy. Bogatsi, możniejsi, choć 
na pozór daleko więcej używają tego, co ich otacza, przez użycie samo tracą smak i doznają 
mniej, aniżeli się w innym położeniu na nich patrzącym zdawać może. Na umysłowe i 
cielesne przyjemności nie mają już w końcu otwartych zmysłów, używanie prowadzi za sobą 
zużycie. W dodatku rozważmy, czy chłód i głód, na który cierpią nędzarze, przykrzejsze są do 
zniesienia od chorób, od boleści nieuchronionych, na jakie narażeni są wypieszczeni bogatsi? 
Tym one, owszem, sroższe są, bo do cierpienia nie przywykli. Wszystko, czego ubogi 
zazdrości bogatemu, zastępują dla niego w innej formie, inne, lecz ten sam na nim skutek 
sprawujące rzeczy. Głodnemu chleba kawałek jest najwytworniejszą ucztą; zużytemu 
największy przysmak staje się pospolitym i niesmakownym. Jeżeli są cierpienia, których 
bogaty unika, są inne, od których go nic nie zasłoni... Zatem wypada, jakom mówił, że suma 
szczęścia w obu razach jest taż sama i najuboższy nie ma co najbogatszemu zazdrościć, i ani 
ja... tobie, kochany Julianie, ani ty mnie. — Drugą stroną tej kwestii — dodał Aleksy...
   — Mów o drugiej stronie — rzekł Julian — ja potrzebuję zagłębić się w sobie i myśleć.
   — Nie wiem, czy to się zda na co, bośmy już o niej nieraz mówili; wy gardzicie lub 
śmiejecie się z nas dlatego, że formy waszej, ogłady i obyczajów nie mamy.
   — Przyznaję ci chętnie, że pogarda i śmiech nasz są grzechem — dodał Julian.
   — Są tylko niedorzecznością — dodał Aleksy — wy jesteście jak Grecy na przykład, 
którzy świat cały barbarami zwali, chociaż pod prostotą barbarzyńców nieraz więcej było 
życia niż w cywilizacji Greków. Wyższe towarzystwo odrzuca często, jeśli nie zawsze, ludzi, 
którzy choćby byli najznakomitsi, nie przypadają do ich barwy... poza łupinę spojrzeć nie 
chce.
   — Co do tego — przerwał Julian — przyznam ci się, że łupina gorzka często bywa, a to, 
co pod nią jest, nie zawsze ją osładza.
   — Zgadzam się, ale w wieluż ludziach dla powierzchowności i formy, z której się 
śmiejecie jak dzieci, nie widzicie ich istotnej wartości i wyższości?
   — I to bywa..
   — Jesteście zbyt wyłączni, a my przykładamy się także czcią, jaką dla was mamy, do 
wzbicia was w niesprawiedliwą dumę... Czemuż  prawda formy ma być w was, a nie we 
wszystkich po troszę? dlaczego wolicie głupca wystrojonego, szczebiocącego nieco po 
francusku, od człowieka, co myśli, czuje głęboko, a mówi po polsku i nie stroi się posłuszny 
modzie...?
   — Na wszystko to zezwalam — rzekł Julian — byleś mi nie kazał kochać twoich 
sąsiadów w Żerbach i pod ich kurtkami i surdutami szukać i odgadywać wysokiej moralnej 
wartości!
   — Tych ci wszystkich hurtem na holokaust ofiaruję! — odparł, śmiejąc się, Aleksy. Byli 
już nieopodal od Karlina i z daleka ukazały się mury miasteczka i zamczyska i stare drzewa 
ogrodu; w ulicy topolami wysadzanej, która z tej strony okalała część stawu, woźnica nagle 
powóz zatrzymał. Julian wyjrzał i postrzegł Annę z Polą i sługą, które były wyszły na ich 
spotkanie.
   Wysiedli więc natychmiast, a że pora była prześliczna, wieczór ciepły i wyzywający do 
przechadzki, razem z paniami się złączyli. Anna uśmiechem powitała brata i przyjacielsko 
skinieniem głowy pozdrowiła Aleksego; Pola zaczęła od żartu, pokrywając nim może 
wrażenie, jakiego zawsze, po krótkim nawet rozstaniu, doznawała na widok Juliana.
   — Co to jest przeczucie siostry! — zawołała — wyszłyśmy w porę, żeby panów złapać na 
drodze i przymusić pobyć z nami dłużej! Wszyscy się rozjechali; panowie pod pozorem 
odpoczynku poszlibyście osobno sobie, o nas nie myśląc, a tak musicie być grzeczni i 
dotrzymać nam towarzystwa.
   Anna uśmiechnęła się tylko.
   A! jak w nowy sposób piękną zjawiła się teraz oczom Aleksego; za każdym razem inną, 
coraz ją bardziej widział idealną i uroczą, promieniejącą blaskami duszy, która jak lampa w 
alabastrowe wstawiona naczynie z wnętrza ją rozjaśniała. Ubrana po prostu w białej długiej 
sukni, podobna była do jednego z tych aniołów na obrazach starych szkół włoskich i 
niemieckiej, które stojąc u tronu Bożego okryte skrzydłami, w pokorze spuszczają oczy, 
zdając się wstydzić swojego szczęścia i miejsca, na jakie zasłużyli w niebiesiech. Smutna, 
spokojna, z pogodą na czole, uśmiech miała dziecięcy, a w spojrzeniu oczu jej gorzały światy, 
myśli i uczucia.
   Pola, jak zawsze, nieobecnością Juliana podrażniona, z zarumienioną twarzyczką, ze 
łzawymi oczyma szukała w wejrzeniu jego nadziei, obawiała się może innym go dzisiaj, niż 
wczoraj rzuciła, zobaczyć. Ale to strach był próżny — Julian za każdym razem powracał 
szaleńszy, upojony krótkim rozstaniem, a oczy jego dość to wyraźnie świadczyły. Położenie 
tych dwojga istot wiele w sobie miało niezwyczajnego — Pola kochała pierwszą i namiętną 
miłością duszy dziewiczej, wiedząc, że serce ciągnie ją do przepaści, nie mając, nie mogąc 
mieć najmniejszej nadziei; wiedziała, że obowiązek nie dozwoli jej ani ust otworzyć, ani się 
przybliżyć do Juliana, a uniesiona uczuciem silniejszym nad wolę, szła za nim, zamykając 
dobrowolnie oczy na to, dokąd ją wiodło. Julian kochał ją do szaleństwa, z przekonaniem 
ciężkim, że nigdy jej tego powiedzieć ani się do niej zbliżyć nie powinien... Szli więc, 
nieopatrzni, pomimo to drogą jakiejś fatalności, z nadziejami, do których się nie przyznawali, 
obawiając rozdziału i przeczuwając go co dzień. Oczy ich tylko swobodnie do siebie mówiły!
   — Jakże się ma stryj Atanazy? — zapytała Anna Juliana i Aleksego razem. Ale Julian w 
chwili tego zapytania patrzał chciwie na Polę, Pola oczy miała w niego wlepione, usta jego 
otworzyły się bez dźwięku, nie potrafiły nic odpowiedzieć... łza drgała na powiece blondynki, 
choć usta jej się uśmiechały.
   Aleksy musiał zastąpić Juliana, który w milczeniu zbliżył się do Poli, i tak z powodu 
wąskiej nad stawem ścieżynki, rozdzieliwszy się na dwie pary, poszli dalej ponad ogrodem.
   — Zastaliśmy pana chorążyca z całym jego dworem — odparł Aleksy — zdrów jest, ale 
ja, com go pierwszy raz widział, osądzić nie potrafię, czy lepiej jest, czy gorzej niż zwykle. 
Całą noc opowiadał nam historię Karlińskich, całą mszę krzyżem leżał, a dzień następny miał 
pościć o chlebie i wodzie...
   — Dziwnej wytrwałości człowiek! — zawołała Anna, poważnie spoglądając na Aleksego 
— nie potrzebuję pytać, jak się wydał panu?
   — Wielką i piękną postacią... mógłże mi się wydać inaczej? Patrzałem na niego z 
podziwieniem, a myślę dotąd o naszej w Szurze bytności, jak o śnie jakimś dziwacznym... Z 
wielką troskliwością i uczuciem dopytywał o panią.
   — A! on mnie kocha, o ile serce jego coś ziemskiego kochać może — odpowiedziała 
Anna — i ja go kocham jak ojca... Jak to przykro tak rzadko, bardzo rzadko się widywać! 
Jego to słowa wskazały mi drogę życia... z jego ust wzięłam pierwszy pokarm na ciężką 
podróż moją...
   Anna spuściła oczy.
   — On jeden, według mnie — dodała, zamyślając się, jakby do siebie — zrozumiał 
najlepiej przeznaczenie chrześcijańskiego człowieka, całe złożone z poświęceń bez liku; ale 
przekonania swego nie mogąc przelać w drugich i świata odmienić, wolał pozostać 
oderwanym od innych, samotnym i wydawać się nam dziwakiem, niż zaprzeć się prawdy... 
Jest jak przybysz z obcej ziemi, co wśród nas mówi innym jakimś, niepojętym dla nas 
językiem... Dla mnie to wzór i świętość...
   Aleksy słuchał i chwytał każdy wyraz ust Anny; rozmowa, rozpoczęta o panu Atanazym, 
zeszła wkrótce na inne przedmioty, a Anna, która na słowo Juliana przywykła już była 
uważać Aleksego jak przyjaciela domu, dla którego nic nie było tajnym, wylała się przed nim 
szczerze. Tych kilka słów, z głębi duszy wyrzeczonych, zbliżyły do niej Aleksego, 
uniesionego wdzięcznością! On się tak czuł wobec niej maluczkim, tak był szczęśliwy, gdy 
mu zwierzając się swych myśli, podawała rękę! tak się czuł dźwigniętym wyżej przez nią! 
Każde jej słowo zobowiązywało go, zachwycało, podnosiło. Anna też co chwila lepiej 
oceniała człowieka, którego powierzchowność przy pierwszym spotkaniu niemiłe na niej 
uczyniła wrażenie; starała się wynagrodzić tę omyłkę, a znajdując w nim umysł poważny, 
czując serce przebijające się w każdym słowie, poufalszą z nim była, niżby krótka dozwalała 
znajomość, rachowała nań już jak na przyjaciela.
   Nie myliła się. Aleksy był podbity jej wdziękiem, dobrocią, urokiem, jaki nań rzuciła; 
cały świat znikał mu z oczu, gdy patrzał na nią, nawet Żerby, nawet więzy, które go tam 
przykuwały. W Annie uczucie przyjaźni, z jakim się odzywała, które czuła dla towarzysza 
Juliana, zrodziło się z potrzeby duszy osamotnionej; rzadko widywała matkę i zrozumianą 
przez nią być nie mogła; kochała Juliana, ale on dla niej był prawie dziecięciem, tak go 
przywykła pieścić i kryć się przed nim z głębszym uczuciem i mogącą zasmucić go myślą; 
Pola znowu w żart zawsze wesoły obracała wszystko, żeby się nie wydać ze łzami, których 
pełną miała duszę — pierwszy więc może Aleksy mógł być dla niej powiernikiem i 
przyjacielem.
   Jest przy tym w ludziach coś, co jednym o drugich powiada, co ich pociąga i zbliża, choć 
sobie ani sympatii, ani wstrętu wytłumaczyć nie umieją; jakiś instynkt oznajmuje nam 
nieprzyjaciela, zwiastuje serce, które naszemu odpowiedzieć może, istotę, której pragnąć lub 
obawiać się mamy. Anna uczuła ten pociąg ku Aleksemu; ale to nie było gwałtowne uczucie 
ziemskiego pochodzenia, pełne niepokoju, trwogi i zachwytu — była to spokojna, pogodna 
przyjaźń, na jaką serce jej tylko zdobyć się mogło. Gdy w Aleksym idealna budziła się, czysta 
i święta, ale niepohamowana miłość, w niej potrzeba zwierzenia i podziału wywoływała tylko 
ciche jakieś przywiązanie braterskie. Są serca, dla których długo lub na zawsze uczucie 
wyłącznej, namiętnej miłości pozostanie tajemnicą. Bóg je stworzył, by świat objęły i 
ukochały wszystko, i nic z tej drogi sprowadzić ich nie . może. Takim było serce Anny, 
którego burza namiętności dosiąc i dotknąć nie miała; czekało je przywiązanie łagodne i 
wielki tylko zawód w przyszłości...
   — Julian opisał panu zapewne — mówiła dalej — jakie jest życie nasze... Poczciwy 
Julek, on się tak dla nas poświęca! Wieś, cisza i ta praca jego nieustanna, a tak niemiła, 
niestosowna, wycieńczają go i męczą. Ale dla Emila, dla mnie nic go nie kosztuje... Wiele, 
wiele jest boleści i ofiar, których świat nie widzi i nie zobaczy nigdy... Julian jest w moich 
oczach taką ofiarą.
   — Julian przecie nie skarży się i czuje szczęśliwym — odparł Aleksy — cierpienie, gdyby 
nawet go dotknęło, nie jestże wielkim środkiem udoskonalenia? Opatrzność daje nam je 
często jako dar, na którym poznać się nie umiemy.
   — I wierz mi pan, że cierpienie ma rozkosz swoją — zawołała Anna — ciche, ukryte, a 
uświęcone celem jakimś wielkim... Wszystko, co jest, jest dobrze! — dodała, uśmiechając się. 
— Znasz pan położenie nasze, bo jesteś przyjacielem Juliana, nic więc przed nim taić nie 
będę... i nam Bóg dał naszą miarkę boleści. Mamy matkę i sierotami prawie zostaliśmy sami... 
mamy brata, nad którym co dzień łzę wypłakać potrzeba; w przyszłości nic jaśniejszego nie 
widzimy dla siebie... a jednak... daj mi pan najświetniejsze losy z warunkiem, że mnie oderwą 
z tego środka cierpień, wygnaj mnie z tej ciszy... płakać będę za nimi.
   — Bo pani musisz żyć poświęceniem... inaczej nie pojęłabyś życia.
   — Ja? alboż się to może nazwać ofiarą? Ja tak jestem szczęśliwa, serce tak mi płaci za 
wszystko! tak mi dobrze! tak błogo!
   Anna wzniosła oczy w niebo.
   — Stryj Atanazy — dodała powoli — uczynił mnie optymistką; przywykłam widzieć na 
świecie wszystko dobrym, zasłużonym, sprawiedliwym... nawet to, na co my, ślepi, bolejem 
czasami.
   — I tak jest! — zawołał Aleksy. — Świat widziany po ludzku niepojętym się wydaje; 
uleciawszy nadeń, postrzegamy dopiero, jak logicznie na nim rozwija się wszystko, jak te 
ogromy porusza sprawiedliwość i Opatrzność.
   — Więc i pan nie mieniałbyś losu swojego na inny? — spytała Anna, spoglądając na 
Aleksego.
   — Nie — rzekł Aleksy — choć na pozór mógłbym, miałbym prawo tego pożądać. 
Przyznam się pani, że zrazu, inaczej osnuwszy sobie życie, zżymałem się trochę na ciężkie 
obowiązki, w jakie od losu zostałem przykuty; ale dziś, uspokojony, widzę, że to, co mi się 
zdawało moim tylko udziałem, jest dolą wszystkich...
   Mówili tak po cichu, a poza nimi Julian i Pola szli obok siebie z drugą rozmową, niemą, 
cichą, a stokroć gorętszą. Zły to już znak, gdy dwoje młodych, zbliżając się do siebie, nie 
wiedzą, co mówić z sobą, gdy oczy ich unikając się spotykają, usta drżą, a każde słówko 
wyrzeczone przestrasza, gdy szukają czegoś obojętnego i znaleźć nie mogą. Bo nic też już 
wówczas obojętnym nie będzie dla nich: zaczną mówić o ludziach, a mówić będą o sobie, 
zwrócą się do źdźbła trawy, do chmury, do deszczu i pogody — i najpospolitsze przedmioty 
staną się dla nich hieroglifami języka ich uczuć, dla nich tylko zrozumiałego; wśród osób 
tysiąca rzucą sobie słowo zimne, a w jego łupince ogień będzie zamknięty.
   Pola, która zazwyczaj umiała tak mówić z Julianem, że nic w istocie nie powiedziawszy, 
tysiące uczuć i myśli rzucała w drobnostkach i fraszkach, na ten raz tak była wzruszoną, tak 
niespokojną i drżącą, że jej biednej wyrazów zabrakło. Julian mniej jeszcze mógł mówić i 
przymuszony taić to jedno, co by był wypowiedzieć pragnął, z ogromnej reszty nie znalazł 
przedmiotu na- wet do lekkiej rozmowy. Szli więc obok siebie długo milczący, on patrząc to 
w niebo, to w oczy łzawe Poli, ona zrywając powoje na wierzbach zwieszone, trawki nad 
stawem i wzdychając, jakby ciężkie brzemię pierś jej ugniatało. Któż kiedy wypowie, ile słów 
zawrzeć może jedna chwila milczenia?
   — Pani coś dziś jesteś smutna? — odezwał się Julian po cichu.
   — Nie... alebym nie chciała moim szczebiotaniem zacierać panu wrażeń, jakie z Szury 
przywiozłeś — odpowiedziała cicho — pan Atanazy musiał panów zbawienną nakarmić 
nauką!
   — W istocie, prawie przez noc całą opowiadał nam historię Karlińskich...
   Pola spojrzała mu w oczy.
   — A jednak — spiesznie dorzucił młody człowiek — nie rozgrzał mnie wcale i nie 
pobudził do naśladowania; widzę wielkość przeszłą, ale nie czuję się obowiązanym do takich 
przeznaczeń; Bóg inaczej mnie stworzył od tych bohaterów.
   — A jakże Bóg pana stworzył? — spytała figlarka, zaglądając mu przez oczy do głębi 
duszy.
   — Na bezsilnego, spokojnego... egoistę.
   — Czernisz się pan umyślnie, wywołując komplement z mojej strony...
   — Jakaś pani złośliwa! Nie! Przyznaję się szczerze do tej wady, że chcę szczęścia, i 
sądzę, że mam do niego niejakie prawo.
   — Doprawdy? tu? tu? na Bożym świecie?
   — Czasem przynajmniej widzę je podobnym, możliwym...
   — Ja nigdy! — szybko przerwała Pola, rumieniąc się niezmiernie pod wyrazistym jego 
wzrokiem, wstrzęśniona jakby dreszczem jakimś, który się ukryć starała, obwijając chustką 
osłaniającą białe jej ramiona. — Szczę- ścia warunki każdy z nas zapewne wymarzyć potrafi, 
ale rachunek ludzki zawsze się rozmija z rzeczywistością i dlatego w niej spełnić się nie daje.
   — Dlaczegoż nie marzyć przynajmniej? — zapytał Julian.
   — Żeby się na próżno nie rozmarzać — odpowiedziała Pola.
   — A cóż w tym złego?
   — Żywsze, dotkliwsze uczucie swego położenia.
   — Co tak państwo poważnie rozprawiacie? — odwracając się ku nim, wtrąciła Anna. — 
Nie poznaję Poli... nie słyszałam jeszcze ani razu jej śmiechu...
   — Czyż po nim tylko mnie poznajesz? — z wymówką, ale wesoło razem spytało 
dziewczę.
   — Najczęściej; moja droga, tyś tak dobra, że jedna przynosisz nam wesele i szczebiocesz 
w tej klatce. Kiedyśmy wszyscy smutni, kiedy i tobie nieraz płakać by się chciało, jeszcze się 
i wówczas nawet zdobywasz dla nas na uśmiech i pociechę...
   — Anna mi prawi słodycze! — zawołała Pola — a tegom się po niej nie spodziewała...
   — Nie, to tylko prawda szczera, to wdzięczność mówi przeze mnie... ty jedna między 
nami najwięcej masz i okazujesz siły.
   — Chcesz mnie doprowadzić do tego chyba, żebym się rozpłakała — przerwała Pola 
rozdrażniona — proszę cię... daj mi pokój.
   Stanęli właśnie naprzeciw furtki ogrodowej, która wiodła około wielkich zabudowań 
oranżeryjnych do środka starego parku; Julian, nie myśląc, otworzył ją, a Anna z Polą weszły 
do ogrodu, dwaj mężczyźni za nimi. W istocie przechadzka daleko była milszą pod cieniem 
drzew starych, wśród poważnej ciszy tego zakątka, której nie przerywał ani turkot 
przejeżdżających do miasteczka wozów, ani nieustanne przesuwanie się naj- rozmaitszych 
postaci, jakie wprzód spotykali na gościńcu. Ale u wejścia przemieniły się pary tak zrazu 
dobrze dobrane, Anna poszła z Polą, Julian za nimi z Aleksym... i Pola odzyskała zaraz 
przytomność swoją, wesołość, żartobliwość.
   — A! zapomniałam spytać o mego kochanka? — zawołała po chwili — o pana Justyna... 
jakże się miewa? Pan Julian tak niegrzeczny, że mi nawet ukłonu od niego nie przywiózł.
   Rozśmieli się, Pola bowiem żartami prześladowała zakochaniem poetę, ile razy był w 
Karlinie, i szczerze go ceniąc, nie mogła się powstrzymać od dokuczania mu trochę, tak ją 
bawiło jego zakłopotanie i nieobrotność.
   — Pan Justyn obiecuje jednego z tych pięknych dni, od wsi do wsi, słuchając pieśni i 
gwarząc po drodze, przywędrować do pani piechotą ze swoim sercem i poematami... — rzekł 
Julian.
   — Czy też choć spytał o mnie niewdzięczny? — spytała Pola.
   — A jakże! mocno mnie o panią dopytywał — odpowiedział Karliński.
   — Jaka by to dobrana para z nas była — odezwała się Pola — on nic nie ma prócz poezji, 
ja nic prócz serca, on najzapaleńszy z poetów, ja najprozaiczniejsza z niewiast i istot na ziemi. 
Kontrast doskonały! On milczący, ja szczebiotliwa... w dodatku oboje prawie jednakowego 
pochodzenia... powinien by się zakochać i ożenić ze mną...
   — Przysiądź się pani do niego na dni parę, a za skutek ręczę — szepnął Julian.
   — Wszakżeś pan widział, żem próbowała i dokazałam tylko, że ode mnie jak od 
powietrza uciekał — mówiła Pola — ja nawet na serio pokochałam tę poczciwą istotę, tak 
dobrą, tak nieopatrzną i potrzebującą opieki... a on wciąż stronił ode mnie... Drzewa, które 
dotąd osłaniały zieloną łąkę nad brzegiem stawu, rozstąpiły się nagle i Anna, idąca przodem, 
zacofała się na widok niespodziany, nagle wszystkim wesołym żartom i płochej rozmowie 
zamykający usta.
   Zapomniała Anna, że mieli z sobą obcego Aleksego i nałogowo poszła tą drożyną 
wiodącą do ustroni, w której część dnia pogodną ze starym sługą spędzał biedny Emil.
   Aleksy wiedział już o nim, ale go po raz pierwszy spotykał. Anna chciała się zawrócić, 
ażeby brata nie narażać na wejrzenie obojętne i ciekawe cudzego' człowieka, ale chory 
zobaczył ją", przeczuł, wyciągnął ręce i dzikim swym głosem odezwał się do niej, wyrywając 
słudze, który go przytrzymać usiłował.
   — Chodźmy do niego — rzekł Julian po cichu — ty, Aleksy, pozostań, dla ciebie byłby to 
widok niemiły... a dla niego wszelka postać nowa jest straszną...
   — Ja pana poprowadzę ku zamkowi — przerwała Pola.
   — Nie, niech państwo zostaną wszyscy... ja nie zabłądzę — szybko zawołał Aleksy, 
chcąc się usunąć.
   Anna już była pobiegła ku Emilowi, który ku niej ręce nastawiał jak dziecię do piastunki... 
leżał on na posłaniu ze skórzanych materaców, rozłożonym na ziemi, pod wielkimi drzewami, 
bezsilny, blady; przed chwilą jeszcze swoim zwyczajem patrzał w niebo, na wodę i drzewa, 
ale ujrzawszy Annę, drgać począł, miotając się do niej. Prawie na równi z siostrą kochał Polę 
i gdy zobaczył ją kryjącą się za drzewy, krzyknął znowu, wyraźnie wskazując, że chce, aby 
razem z siostrą przyszła ku niemu.
   — Polo! chodź, chodź ze mną — odwracając się zawołała Anna — biedny Emil cię 
zobaczył, ty wiesz, jak ciebie kocha...
   — Chodź i ty, Aleksy — rzekł Julian, biorąc go pod rękę — zobaczymy, jakie na nim 
zrobisz wrażenie... Jeśliby się ciebie uląkł, odejdziemy razem; jeśli nie, widok nowej twarzy 
rozerwać go może... Ma instynkt do ludzi szczególny i przy swej ułomności często jest dla 
mnie wskazówką... Ręczę, że do ciebie biedny Emil się uśmiechnie.
   Anna spojrzała na brata i nic nie odpowiedziała, nie chciała się wydać z obawą; wszyscy 
razem zbliżyli się do lipy, pod którą leżał głuchoniemy, ciekawymi na nich poglądając 
oczyma. Widać było, że już Aleksego zobaczył, bo wzrok jego stał się niespokojny, otworzył 
usta i długo na nim zatrzymał wejrzenie, jak ptaszek, który przyglądając się, przekręca 
główką na wszystkie strony; nie krzyknął jednak, nie rzucił się, jak był zwykł, gdy niemiłą 
spotkał postać, lekki uśmiech jakiś zarysował mu się na białej twarzy i uspokojony, wziął 
chciwie rękę Anny, począł ją przytrzymywać, a wciąż jeszcze oka nie spuszczał z Aleksego.
   — Widzisz — rzekł po cichu Julian, któremu łza zakręciła się w oku — ciebie się nie 
zląkł!
   Wszyscy otoczyli go kółkiem smutni, poważni, z uczuciem boleści, malującym się 
dobitnie na twarzach, nawet Pola zasępiła się... Najsilniej jednak uczuł na tym widoku Aleksy 
nieprzywykły do niego, powieka jego zwilżyła się mimo woli... a choć łzę chciał ukryć, Pola i 
Anna ją dojrzały; obie ocenić potrafiły to rozczulenie męskie, poczciwe, ciche i przybysz 
nowe prawa u nich tym dowodem serca pozyskał.
   Ciężka chwila milczenia przeciągnęła się długo, nareszcie Emil puścił rękę Anny i 
zapatrzył się w niebo, po którym ozłocona blaskami zachodu jasna płynęła chmurka... 
korzystając z tego zajęcia, Julian ruszył się pierwszy, a za nim po cichu wyśliznęli się 
wszyscy w ciemną ulicę... w zamyśleniu zmierzając ku zamkowa.
   Już byli przy ogrodowym ganku, gdy Anna odezwała się do Aleksego, jakby kończąc 
głośno myśl poczętą po cichu:
   — Mamyż prawo, spojrzawszy na takie nieszczęście jak jego, skarżyć się i boleć z 
drobnymi dolegliwościami naszymi?... Zdaje się, że on urodził się tylko, by cierpieć! życie 
nie ma dlań uśmiechu, nie ma nadziei, nie ma przeszłości i jutra, z duszą ludzką musi 
pozostać na ostatnim szczeblu dzielącym nas od istot upośledzonych... oddzielony od nas, nie 
posłyszy nigdy słowa litości, nie zrozumie łzy, którą płaczemy nad nim... Biedny Emil!
   — Biedny, ale kto wie czy nie szczęśliwszy od nas jeszcze?... — przerwała Pola z 
głębokim westchnieniem — patrzy na niebo, roi, marzy i jeśli cierpi to ciałem tylko, dusza w 
nim zasypia, spowita... a my! a my!
   — Polo! — odezwała się Anna, starając się ją upamiętać.
   Przymuszonym uśmiechem biedna sierota przerwała rozmowę, wzrok jej spotkał 
wejrzenie Juliana i mężczyźni sami zostali na ganku... Anna uprowadziła towarzyszkę.
    
   II
    
   Wieczorem miał odjechać Aleksy; dłuższe niż zwykle oddalenie od domu niespokojnym 
go czyniło o matkę... a coraz cięższym mu było porzucić Karlin; każda chwila tu przebyta 
wiązała go z nim ściślej i nieodwołalniej. Ta atmosfera smutku i spokoju, ta cisza po wrzawie 
Żerbów, po życiu nieustannej pracy i boju, obejmowała go jak pierwszy powiew wiosny po 
wichrach zimowych. Podwójnie kochał Juliana, Annę czcił jak zjawisko nieziemskie, marzył 
o tym, jakby się im stać użytecznym, potrzebnym i mieć prawo nie opuszczać ich, patrzeć na 
nich z daleka, służyć im przynajmniej. Duma szlachec- ka, przywyknienie do pewnej 
niezawisłości, stopiło się w nowym uczuciu, jakiego Aleksy doznawał. Na dnie dawnego jego 
życia w Żerbach były silne i prawdziwe uczucia: kochała go matka, bracia otaczali go 
miłością, ale pomimo to nikt słodko i czule, łagodnie i serdecznie od dawna nie przemawiał 
do niego; potrzeba było bronić się i oganiać sąsiadom, walczyć z ludźmi, a z głębi duszy nie 
było przemówić do kogo, bo nikt by go nie zrozumiał. Kontrast tego trybu codziennego 
żywota w Żerbach czynił mu Karlin oazą i Edenem, choć tu na jedno może tylko serce Juliana 
mógł rachować. Ale — choć się do tego nie przyznawał przed sobą Aleksy — uwielbienie, 
jakie w nim wzbudziła Anna, przykładało się też znacznie do sposobu zapatrywania na dom i 
życie w Karlinie. Staraliśmy się odmalować to uczucie i wątpię, żebyśmy je potrafili ukazać 
takim, jak było w sercu biednego młodzieńca.
   Wystawmy go sobie marzącego wśród lat uniwersyteckich o ideale Beatrysy, 
zachowującego serce całe na jedną wielką życia namiętność, wzniosłą i czystą... potem 
zmuszonego zagrzebać się na wsi wśród najprozaiczniejszych zatrudnień codziennych małego 
i kłopotliwego gospodarstwa; a jakkolwiek z całym i wielkim oddawał mu się poświęceniem, 
zawsze go ono nużyć musiało, zawsze od niego do czegoś więcej, innego, cieplejszego 
wzdychać musiał...
   W Karlinie dwa dni pobytu starły, co dlań życie pańskie miało przeciwnego, niezwykłego, 
przykrego; zobaczył tylko stronę jego swobodną, miłą, uśmiechnioną, wesołą... Anna 
przykuła go do tych progów, w które wchodził tak nieśmiało i ze wstrętem prawie, dziś mu 
się już to wszystko inaczej, lepiej zdawało.
   Jedną z prośb w Modlitwie Pańskiej, na którą najmniej podobno zwracamy uwagi, jest: 
„nie wwodź nas na pokuszenie"; ale Chrystus znał słabość ludzką i nie darmo ją święte Jego 
usta wyrzekły... unikać pokuszenia mało kto umie, mało kto myśli. Sądzimy się zawsze 
silnymi przeciw wszystkiemu, gdy tymczasem słabi jesteśmy tak, że wpływ najmniej 
znaczący odbija się w jakimś kątku wrażliwej duszy...
   Dwa dni przebyte w Karlinie już zmieniły biednego Aleksego; ze strachem prawie, ze 
zgryzotą jakąś myślał o Żerbach, o matce; ciężar, który sam dźwigał, zdawał mu się dziś 
podwójnym... Z jaką ochotą i zapałem byłby się teraz poświęcił Karlińskim, wspomagał 
Juliana, ratował jego i nieopatrzną Polę, a cichym wejrzeniem uwielbień poglądał z daleka na 
rozpromienioną poświęceniem Annę; jak się tu czuł potrzebnym! Myślał nawet o Emilu i 
cudów chciał dokazać, poświęcając się upośledzonej istocie, z której iskrę pojęcia dobyć 
mógł mozolnym trudem!
   Ku wieczorowi chciał Aleksy, choć go serce wstrzymywało, pożegnać Karlin i jego 
mieszkańców; ale z tej złocistej chmurki, na którą poglądał Emil z takim zajęciem, nagle 
powstała burza z ulewą tak wielką i niesłychanie gwałtowną, że o odjeździe ani było można 
pomyśleć; Julian uradowany uściskał przyjaciela i wprowadził go na herbatę do salonu, ani 
mu już dając mówić o powrocie do Żerbów.
   Gdy weszli, zastali Polę przy fortepianie tak głęboko zadumaną, że ich ani postrzegła; 
Anny nie było, usiedli w kątku i słuchali... Swobodna gra jej doskonale malowała stan duszy; 
nigdy się tak nie grywa dla popisu, jak dla siebie samego; chcąc osądzić artystę lub amatora, 
nie na wieczorze lub koncercie, ale go słyszeć potrzeba, gdy z duszy tworzy i fantazjuje sam 
sobie. Taką właśnie była gra Poli, która przy fortepianie zapomniała o świecie; marzenie jej, 
uczucie, smutek, namiętność malowały się w dziwacznym czymś, wyrywającym się spod 
palców prawie mimowolnie... Były tam ułamki wszystkiego, myśli cudze i własne, motywa 
śpiewne, frazy szalenie rozczochrane, tańce i żałobne marsze; walc obok fugi, romanse i 
chóry kościelne... smętne nokturna i poważne psalmy... a wszystko to zlewało się przecie w 
jedną wielką i misterną całość.
   Julian rozpoznawał z kolei to, co lubił, co mu przypominało dni jaśniejsze życia... i w 
zapomnieniu jakimś egzaltowanym, ściskając rękę Aleksego, oddech prawie wstrzymywał, 
żeby Poli nie przerwać tej wymownej muzykalnej spowiedzi! Gdy wchodzili, grała uwerturę z 
Eurianty Webera, przeskoczyła z niej do motywów Oberona, potem zaśpiewała Ständchen i 
Marsz Szopena... a gdy ostatni dźwięk jego umierał pianissirno, ozwała się z poważnym 
Mozartowskiej mszy „Tuba mirum spargens sonum"... i z niego na pełen prostoty motyw ze 
Stabat Pergolesego przeszła kilką akordami... Kaprys chromatyczny Bacha, część Sonaty-
fantazji Beethovena, Mazurek nieśmiertelnego Szopena, Ave Maria Schuberta, jego 
Pożegnanie, marsz Stradelli, kawałek walca Straussa... a! i nie wiem, co jeszcze zmięszało się 
w tej improwizacji, wśród której błyskami myśl własna artystki świeciła gorąco, płomienista, 
namiętnie, bolała, jęczała, skarżyła się na życie..
   Julian, słuchając, cierpiał z nią razem, wzrok jego zaiskrzał się, ręce drżały, chciał wstać, 
pobiec, rzucić się jej do nóg i przytulić i ukołysać nieszczęśliwą... ona podniosła nagle oko 
załzawione i pełne wyrazu, postrzegła milczących słuchaczów, krzyknęła i ręce jej, upadając 
bezwładne na fortepian, dźwiękiem dziwacznym, dysharmonijnym zakończyły szaloną 
fantazję...
   — Kiedyście się panowie tu wkradli! — zawołała po chwili.
   — O! jeszcze w czasie uwertury z Eurianty...
   — Albożem ją grała? doprawdy, nic nie pamiętam... to wiem, że jeśli mowy podsłuchiwać 
się nie godzi, tym bardziej gry czyjejś, nie przeznaczonej do słuchania... Kto wie? możem 
wygrała wszystkie tajemnice duszy mojej? — westchnęła, spojrzała na Juliana i z tak 
widocznym wyrzutem jakimś utopiła w nim oczy, taką boleścią zadrżały jej usta... jakby 
doprawdy obawiała się być zrozumianą.
   — Maszże pani tajemnice? — zapytał Aleksy.
   — A któż ich nie ma? to skarby nasze!
   Razem z herbatą weszła Anna, jak zawsze spokojna, prawie wesoła rezygnacją. Aleksy 
zbliżył się do niej, powołany jakimś zapytaniem, a Julian, nie mogąc się przemóc, podszedł 
do Poli, która chodziła po salonie... Te chwile wieczornej przechadzki były co dzień jedynymi 
prawie, w których się nieznacznie spotykali z sobą... a choć nigdy prawie nie mówili o sobie 
ani o uczuciach własnych, choć Julian unikał starannie wszelkiego wyznania i wstrzymywał 
się od osobistości, ileż to rzeczy obojętnych służyło im do lepszego poznania siebie, do 
przesłania części swej duszy i oddechu namiętności!
   Pola była tak nieostrożną, a raczej tak chciwą serca, jej uczucie tak było prawdziwe, 
głębokie, silne, że się taić nie mogło, nie myślało i wybiegało naprzód, szukając męczeństwa. 
Karliński musiał czasem nie rozumieć i kłamać ustami, choć go oczy zdradzały.
   Chodzili tak po salonie, wpół cichą, na wpół głośną wiodąc rozmowę, której urywki tylko 
dolatywały uszu Anny i Aleksego, a Drabicki z daleka od swego ideału, prawie na klęczkach 
przed nim, zatapiał się cały w swym szczęściu. Miłość jego młoda jeszcze, bojaźliwa, od razu 
postawiona na stanowisku poszanowania, z którego zejść nie mogła, upajała się jednym 
niczym, uszczęśliwiała samą przytomnością Anny. Czuł się podniesionym, silniejszym, 
potężniejszym przy niej i rozmowa też jego wyjawiała człowieka w niezwykłym sta- nie 
duszy zostającego; ale Anna nie mogła się poznać na egzaltacji przez siebie wzbudzonej i 
brała ją za stan powszedni człowieka, którego wyżej coraz ceniła.
   — Mój Boże! jak to pozory mylą — mówiła w duszy — jam go tak pospolitym sądziła... 
Julian zawsze ma słuszność... i tyle czasu nie wiedzieliśmy o nim... — A po chwili dodała 
sama do siebie: — Co za szkoda, że to nie naszego świata człowiek!
   I dla niej, i dla tej świętej niewiasty nawet, były dwa światy i dwa ludzi rodzaje! był 
grzech pierworodny, nie zmazany, nie dający się zmyć chrztem żadnym, nawet chrztem 
płomieni geniuszu... grzech pochodzenia...
   Zasiadali do herbaty, a Julian i Pola musieli przerwać rozmowę i niechętnie, powoli 
zbliżali się we dwojgu do stolika, gdy prezes niespodziewanie wszedł do sali. Chociaż 
wszystko rzuciło się zaraz ku miłemu gościowi, miał jednak czas postrzec Polę i Juliana 
odosobnionych, na ich twarzach zmięszanie jakieś i ślady rozbudzonego uczucia, ale po sobie 
nie dał poznać, że to zobaczył. Anna, zwracając oczy na opiekuna, dostrzegła tylko jakby 
niepokoju jakiegoś, który przywiózł z sobą; same te odwiedziny zwiastowały coś 
niezwyczajnego, bo prezes nierychło się obiecywał. Wytłumaczył się jednak jakimś interesem 
i podróżą i zasiadł do herbaty, udając nieźle humor dobry, który na tę potrzebę gdzieś sobie 
pożyczył.
    
   III
    
   Gdy tak Drabicki z rozmaitych powodów przedłuża swój pobyt w Karlinie, w Żerbach 
tymczasem burza się gotuje. Matka, jakkolwiek kochała i szanowała syna, przeczuciem 
jakimś tyle tylko rachowała na niego, ile całkiem pod swoją władzą mieć go mogła. Dlatego 
nie dozwalała mu się oddalać, obawiała stosunków ze światem, który Aleksego pociągał, 
zmartwiła zbliżeniem do Juliana i starała się go oderwać od niego. Wiedziała biedna, że 
mając do wyboru między Żerbami i Karlinem, pewnie wybierze to, co mu lepiej do smaku i 
ukształcenia przypadnie, a znając wyższość jego, nie wątpiła, że świat tamten pociągnąć go 
musi. Rachowała na to, że Aleksy pomimo tęsknoty spełni obowiązek względem niej i 
rodziny z gorliwością dawną, ale z zazdrością i obawą spoglądała na tę właśnie tęsknotę, 
maleńkie nasionko, które olbrzymie rodzi owoce. Puściła go do Karlińskich, mrucząc, 
obiecując sobie, że to raz ostatni; spodziewała powrotu, niespokojna, a gdy Aleksy dzień, 
drugi i trzeci nie przyjechał, ostatniego wpadła prawie w gniew i oburzenie. Coś jej mówiło, 
że te stosunki odbiorą jej syna... przeciwko swojemu zwyczajowi nieustannej pracy kilka razy 
siadła zamyślona, podparta na ręku naprzeciw okna, zapatrując się na drogę, którą Aleksy 
powinien był przyjechać.
   — Co się tam robi — mówiła do siebie ze łzami w oczach, — nie, już mu tam lepiej, 
weselej, swobodniej niż u nas?... Ma przecie wszystko, co mu potrzeba... Tak! tak! ale on nie 
stworzony do nas, prędzej później wyleci z gniazda... a ja, jak ta kura, co wyhodowała kaczę, 
na brzegu, biedna, zostanę, gdy on popłynie... Mówiłam nieboszczykowi zawsze, żeby mu 
tego wyższego wychowania nie dawał, to tylko nieszczęście... O! już braci jego nie głupiam 
posyłać do uniwersytetu! To darmo, z Aleksego nic nie będzie! Pracował a wzdychał! Jak tam 
zajrzał do tych panów... rozpróżnuje się i zmarnieje...
   Łza zakręcała się pod powieką, otarła ją matka... — Czy tam mu cudzy biały chleb 
smaczniejszy od naszego czarnego? — zawołała — czyżby tak nie umiał się poznać na tym, 
że on tu panem, a tam podrzędną jakąś figurą na łasce?... Biedny Aleksy! otóż to, chowaj 
dzieci na paniczów!
   Właśnie na tę zadumę i monolog tak niezwyczajny wszedł stary Junosza i przerwał je od 
progu swoim:
   — Niech będzie pochwalony!
   — A! to pan! — porywając się przestraszona, zawołała pani Drabicka — pan hrabia.
   — To ja, do usług jejmości dobrodziejki, ale mogliście mi odpowiedzieć: „na wieki 
wieków, amen", bo to zdrowo dla domu.
   — Na wieki wieków! — powtórzyła posłusznie z niezwykłym sobie westchnieniem pani 
Drabicka.
   Stary wyga postrzegł po twarzy, że gospodyni nie była w swoim zwykłym, codziennym 
usposobieniu.
   — A Aleksy? — zapytał.
   Matce łzy w oczach stanęły... pierwszy to raz hrabia go nie zastał w domu, a nie mógł być 
w polu, bo nic nie robiono dla święta...
   — At! lepiej się już nie pytaj, panie hrabio! — dodała Drabicka, rzucając ręką.
   — No? co? jak? cóż się stało — siadając i krzesząc ognia, zapytał stary — co to jest? nie 
rozumiem...
   — Nasłanie Boże, skaranie! — zawołała, nie mogąc taić i nie chcąc udawać, gospodyni 
— spotkał się oto z tym Julianem Karlińskim, wciągnęli go tam, już trzeci dzień siedzi, to mi 
go zbałamucą ze wszystkim, jestem tego pewna...
   — I do tego się asindźka przygotuj — rzekł, puszczając kłąb dymu, hrabia — znam ja 
ludzi, smakuje ten światek, obałamuca, durzy... Zdaje się tym młokosom, że tam innych ludzi, 
z czyściejszej gliny ulepionych, znajdą. Człowiek zawsze za młodu marzy, przymierza raz w 
raz ludzi, których widzi, do tych, których sobie stworzyć raczył, a że mu krótko i licho nie 
dochodzą do miary, sięga wyżej, czy olbrzymów i aniołów nie znajdzie... Znane dzieje! 
dopiero na starość otwierają się oczy i człowiek nie patrzy już na atłas, tylko na serce...
   — Ale bo, mój hrabio — odezwała się z niezwykłym wylaniem pani Drabicka — na 
Aleksym nasza dola: dopóki jego, dopóty my jeszcze się trzymamy... Drobinkę mamy, żeby 
nie jego głowa, toby to nie starczyło, co tu będzie począć bez niego, a taki widać, że go 
stracić przyjdzie...
   — Pozwól bo sobie powiedzieć, jejmościuniu, że go tak zamarynować w Żerbach i 
myśleć nie było można...
   — Albo mu to tam gdzie lepiej będzie?
   — Nie lepiej, tylko inaczej, jejmościuniu, a człowiekowi i tego się zachciewa; przy tym 
taki on bo od was rozumniejszy, sięga myślą wyżej, daliście skrzydła, pozwólcież latać...
   — A cóż ja nieszczęśliwa bez niego pocznę! — łamiąc ręce, zawołała Drabicka.
   — Wszak ci macie ich jeszcze trzech!
   — Dobre chłopcy, złote chłopcy — przerwała matka z uczuciem — ale żaden z nich w 
Aleksego się nie wdał i tego, co on, nie potrafi.
   — Tak, ale po ziemi chodzą i skrzydeł nie mają — rzekł stary — tamtemu obcinaj, nie 
obcinaj, zawsze taki w pióra porośnie.
   Drabicka, już na dobre płacząca, łzy ocierała fartuchem, hrabia spoglądał i fajkę palił, ale 
mu się skrzywiła także stara twarz pomarszczona i głęboko się zamyślił.
   — Tu łzy nic nie pomogą — rzekł powoli — cóż bo się dzieje — przerwał — dawno on 
tam? czy już cię opuścił, porzucił, zaniedbał? — Nie, nie — żywo odparła matka — do tego 
jeszcze nie przyszło, ale to darmo, ja czuję, że to będzie... Nigdy nie bywało, żeby tak trzy dni 
w gościnie bawił... jak pojechał, tak zapomniał o Żerbach, tylko przy-
   słał, że go tam zatrzymali... Teraz powróci, ja mu tu scenę zrobię, zniechęci się do 
reszty... już nie ma na to rady.
   Machnęła znowu ręką.
   — Dziej się wola Boża! Jasia przy sobie zostawię... dosyć umie, na co mu tych szkół 
więcej, jeszcze i jemu głowę przewrócą... niech w domu siedzi... A! wszystko to nie Aleksy! 
— dodała po chwili — nie mój Aleksy!
   — A tak by, na uczciwość, było najlepiej — przerwał hrabia — Aleksego wypuścić 
trochę, niech pobryka, powróci potem pod strzechę! Z Jana już człowiek... powoli to się 
wprawi do pracy i ten już jejmości nie porzuci...
   — Wszystko to nie Aleksy! — powtarzała po cichu pani Drabicka.
   — Ale i lepszy jeszcze być może od niego do tej sprawy! — rozśmiał się stary — już 
wierz mi, jejmość, wytrawnemu, że z takich, jak starszy jejmościn, nigdy gospodarza nie 
ulepisz... zawsze to wzdychać musi, a Jasiowi z oczu patrzy, że mu zagon zasmakuje.
   — Ma ochotę! ma! — odezwała się Drabicka — i niegłupi, i żwawy, i rozgarniony, ale to 
nie Aleksy! — westchnęła znowu.
   Aż tu na te żale i Aleksy nadjechał. Spostrzegłszy wózek i Parfena, matka zaczerwieniła 
się cała, chciała biec, wstrzymała w progu i spojrzała na hrabiego.
   — Podobno zawadzać będę — rzekł hrabia powoli — rozumiem ci to, ale może i lepiej, 
że przejdzie ta burza przy obcym.
   Gdy to mówił, Aleksy, zarumieniony i zakłopotany, wszedł do izby, pocałował matkę w 
rękę i udając weso- łego, obrócił się do hrabiego. Drabicka powiodła za nim wzrokiem 
pełnym wyrzutów.
   — Cóżeś to tam jegomość tak długo gościł? — zapytał hrabia.
   — Nie chciano mnie puścić — wyjąknął Aleksy.
   — Oczywiście gwałt zrobili — odparł hrabia — ale to była, spodziewam się, une douce 
violence... i podobało się jegomości w Karlinie?
   — Byliśmy w Szurze także! — unikając odpowiedzi, rzekł Aleksy.
   — I obchodziliśmy imieniny panny Anny! — rzekł Junosza, wydmuchując fajkę.
   — Były i imieniny!
   Matka, przeciw zwyczajowi swemu, bo mówić lubiła i nie cedziła słówek, milczała jakoś 
groźnie; czuł Aleksy, ile się tam w tym milczeniu zbierało; hrabia był mu bardzo na rękę, bo 
matka nie mogła wybuchnąć i pierwszy gniew jej przechodził powoli, nie objawiony. Ale to 
niedługo trwało; stara Drabicka pokiwała głową, usiadła i zawołała dość gwałtownie:
   — Tak! tak! balowali, jeździli, hulali, śmieli się, baraszkowali, a tu gospodarstwo niech 
diabli biorą...
   — To były dnie świąteczne — odezwał się Aleksy.
   — Albo to w święto gospodarz w domu niepotrzebny? — zapytała matka. — Gadaj 
zdrów... głupstwo się zrobiło.
   — Kochana matuniu — rzekł Aleksy, zbliżając się i chcąc ją pocałować w rękę, którą 
przed nim cofnęła z urazą — proszę mi darować...
   — Co ja ci mam darowywać? — odparła stara niewiasta, powoli przychodząc do siebie i 
zapominając, że Junosza był przytomny — jak sobie pościelisz, tak się wyspisz; 
przestrzegałam, póki mogłam, przestrogi poszły w las, nicem ja temu nie winna, że się 
zgubisz, a my dalipan bez ciebie się obejdziemy! — Ale kochana matko!
   — Kochana matko! — odpowiedziała Drabicka — są tam u ciebie teraz lepiej kochani niż 
my! To darmo, dwom panom służyć nie można... myślałam, że rozum mieć będziesz, ale 
widzę, że na ciebie rachować darmo... Niechże my nie giniem z twojej przyczyny...
   Aleksy stanął osłupiały, nie mógł jeszcze zrozumieć, do czego to wszystko prowadziło.
   — Znasz mnie — dodała, wstając z powagą — u mnie próżnych słów nie ma... Odkąd ci 
ten Karlin zasmakował, mam ciebie za straconego... Jaś nie pojedzie do szkół, zostawiam go 
na gospodarstwie, a tobie daję wolę, rób sobie, co chcesz, i choćbyś siedział w Karlinie, słowa 
nie powiem.
   Tego się Aleksy nie spodziewał; obcy mu nie dozwalał otworzyć się przed matką; stał 
milczący, mimowolnie się obejrzał, ale Junoszy już nie było; zapaliwszy fajkę, wyszedł po 
cichu, zobaczyli go tylko w dziedzińcu przeprowadzonego przez Kurtę, który, za jego 
siermięgą idąc, ujadał z obowiązku, ziewając niekiedy.
   Pani Drabicka nabrała większej jeszcze energii, widząc, że zostali sami.
   — Kochana matko — rzekł Aleksy z uszanowaniem — zdaje mi się, że do tej pory nie 
możesz mi nic mieć do wyrzucenia: pracowałem wszystkimi siłami.
   — No, toś spełniał, do czego byłeś obowiązany dla siebie i braci.
   — Także to wielka wina, żem się na parę dni dla odetchnienia oddalił?
   Drabicka spojrzała mu w oczy.
   — Niewielka to wina zapewne — odpowiedziała — ale wielki znak, mój Aleksy, czemu 
to wasindziej u Butkiewiczów, u Pierzchowskiego nie siadujesz po trzy dni? Natura ciągnie 
wilka do lasu; myślałam, że cię przerobię, że się nałamiesz; jak nie, to nie, ruszaj, gdzie ci 
pachnie, a daj tylko Boże, żeby z tym dobrze było.
   — Ale doprawdy ja nie widzę, czym tak bardzo zgrzeszyłem?
   — Nie ma grzechu, tylko głupstwo — odpowiedziała Drabicka poważnie — dał ci ojciec 
wychowanie niepotrzebne, myśli głowa pełna, a świata nie znasz; zdaje ci się, że ci, co 
piękniej od nas mówić umieją, czymś są od nas lepszym; ruszajże do nich... ani słowa... Ale 
pomiarkuj, rozważ, czy ci tam lepiej będzie! Gorzki chleb cudzy i gościna! Tyś tam obcy i 
obcym zostaniesz na zawsze, choćbyś się z nimi sercem swoim rozłamał; przyjmą od ciebie 
wszystkie ofiary jak dług należny, a napoją cię octem i żółcią... Nie znasz jeszcze tego 
pięknego świata, na którego twarzy wiekuisty uśmiech, w ustach grzeczność, a w piersi lód i 
pustka! Julian cię pewnie nie kocha lepiej ode mnie... a jednak wolisz go nad matkę i braci... 
Bóg z tobą... idź, gdzie dola woła...
   — Ale ja nigdzie iść nie myślę — odezwał się Aleksy.
   — Prędzej, później to być musi, nie ma co dwa razy sobie serce rozdzierać — co ma być, 
niech się stanie od razu... Słuchaj, Aleksy!
   Uroczyście mówiła stara matka i syn odezwać się nie śmiał; łzy błyszczały w jej oczach, 
znać było potężne wzruszenie.
   — Słuchaj, Aleksy — dodała — kiedyś do domu wrócił, kiedym cię tylko zobaczyła, 
zaraz powiedziałam sobie, że ty niedługo u nas pogościsz; strzegłam cię, broniłam, nie dla 
siebie i braci tylko, ale dla samego ciebie... tam nie ma szczęścia... Ale co napisano, tego nie 
odmienić... już ty u nas tylko byś się męczył, a my z tobą kłopotali, kłócili i jątrzyli 
wzajemnie, trzeba temu koniec położyć. — Kochana matko... — przerwał Aleksy z uczuciem.
   — Daj no pokój, nie gadaj — odparła Drabicka — co postanowiono, to się stanie... nie 
powiesz, że cię nie kocham, ale dla nas wszystkich potrzeba się rozdzielić...
   — Rozdzielić! wypędzasz mnie! — zawołał syn porywając się — za co?
   — Wypędzać! oszalałeś — groźno odpowiedziała stara — co tobie? słuchaj, a dowiesz 
się, co myślą... Sceny nie róbmy, a co potrzeba, to się stanie... Już tobie głowę przewrócili, 
gospodarstwa nie poprowadzisz, oni tu nieustannie najeżdżać będą, a ty do nich... ja na ciebie 
spuścić się nie mogę... Masz na części pana Jacka domek, ruszaj sobie, oddzielnie gospodaruj, 
ja z Jasiem zostanę... Dam ci zapomogę uczciwą, nie skrzywdzę...
   — Ale Jaś szkół nie skończył...
   — A! umie do licha aż nadto, gotów się i on w książce zakochać jak ty!... Co 
postanowiono, to być musi... nie rozprawiaj darmo... ja go pokieruję i gospodarstwa nauczę, a 
i ty nas nie opuścisz całkiem, spodziewam się; ale od dnia tego już jesteś oddzielony i pan 
siebie... Matka cię przestrzeże, popłacze nad tobą, ale ci w drogę nie wejdzie, rób sobie, co 
chcesz, jesteś wolny...
   Aleksy stał zrazu przybity, nie wiedząc, co odpowiedzieć, w głowie mu się mięszało, 
chciał przebłagać matkę, sądził, że to wszystko jest postrachem; ale spojrzawszy na nią, 
przekonał się, że mówiła po namyśle to, co było jej nieodwołanym wyrokiem, spuścił głowę i 
zamilkł.
   Pani Drabicka ze łzami w oczach przystąpiła do niego i pocałowała go w czoło.
   — Zawsześ ty mój, kochany Aleksy, moje pierworodne dziecię — dodała łagodniejąc — 
zawsze ty u mnie w sercu pierwsze miejsce mieć będziesz, niech ci Bóg błogosławi... niech 
cię strzeże, niech ci spłaci poświę- cenie twoje dla nas... czas ci być wolnym... moje dziecko... 
Ja ciebie może nie rozumiem, ja bym cię pętała i psuła ci życie... bądź swobodny! Aleksemu 
także łza stanęła w oku.
   — Matko, to ostatnie słowo twoje? — zapytał z cicha.
   — Ostatnie i stanowcze... nie rozdzielamy się przecie na wieki; ale ty powinieneś już mieć 
coś swego i być wolnym, dosyć ci matka nadokuczała, zobaczysz, czy ludzie, co pochlebiać 
będą i głaskać, lepiej poprowadzą. Idź w świat o swej sile... niech cię anioł święty prowadzi 
„W Imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego..."
   — Amen... — odpowiedział Aleksy, całując rękę matki. — Stań się wola Twoja!
    
   IV
    
   Sąsiedzi Drabickich doskonale zawsze byli uwiadomieni, co się u nich działo; po większej 
części próżnując, bawili się jedni drugimi, a na karm ich ciekawości wszystko było dobre. 
Powozik Juliana Karlińskiego, zajeżdżający przed ganek starego dworu w Żerbach, 
wyprowadzał wszystkich, kto żyw był, na ulicę; wiedziano później, że Aleksy pojechał do 
Karlina, jak długo tam zabawił, a godzina nie minęła po jego powrocie, gdy już po wsi latała 
wiadomość, jak go matka przyjęła. Barwiono to wszystko, ubierano, dodawano i opowiadano 
w sposób niezmiernie zajmujący. Ciekawsi wybierali się już do dworu, żeby w oczy zajrzeć 
Aleksemu i matce. Nad wieczorem pan Mamert Butkiewicz włożył był spencer wizytowy i 
zbierał się iść, gdy go nawiedził pan Teodor Pierzchowski, nieco rozweselony, i w takim 
tylko stanie podniecenia sztucz- nego widujący się z panem Mamertem, od którego inaczej 
stronił.
   — A co, panie sąsiedzie — rzekł śmiejąc się — w starym dworze nowości! ha!
   — Co tam za nowości? — z powagą bogacza spytał z góry pan Mamert — już, 
wasaństwo, wiecie co?
   — Wszystko, mocidzieju! Aleksego pięć czy coś dni nie było, szóstego powrócił; matka 
mu głowę zmyła porządnie, pokłócili się i wynosi się na część Ultajskiego, którą trzyma 
dzierżawą.
   — O! o! o! — pociągnął długo Butkiewicz — ważne zmiany! ale czy to być może?
   — Pałaszka była pode drzwiami, kiedy mu matka powiedziała słowa prawdy i kazała iść 
precz... ona mówiła mojemu Jankowi, a od Janka i ja wiem... Słyszę, stary ten hrabisko 
Junosza starał się perswadować, ale Drabicka go het wypędziła...
   — O! o! — rzekł jeszcze Butkiewicz — zgroza!
   — Zgroza! ja zawsze mówiłem, że to się tak skończy... — rzekł Pierzchowski — nie ma u 
pana kieliszek wódki, dla konkocji?
   — Pozamykane! — odpowiedział Butkiewicz, nie chcąc ani dać, ani się przyznać, że 
wódki nie miał.
   — A odemknąć?
   — Klucznica poszła, zabrawszy klucze...
   — Coś mi tak swędziło... Otóż co chciałem mówić — dodał pan Teodor — co chciałem 
mówić?
   — A ja nie wiem, co mówić chciałeś.
   Wszedł pan Jacek Ultajski, podając dłoń panu Butkiewiczowi, a z dala ukłonem witając 
Pierzchowskiego, z którym nie byli najlepiej, bo pan Jozafat Butkiewicz, żonaty z 
Pierzchowską, koty darł z panem Ultajskim, a brat ciągnął za bratem. Butkiewicz i on 
spojrzeli po sobie. — Co nowego! — przecedził przez zęby, oszczędny nawet na wyrazy pan 
Mamert.
   — Ale, a! słyszę, Drabiccy się rozdzielają, Aleksy na mojej części zamieszka; matka, 
herod-baba, wypycha go z domu, zobaczymy, jak sobie rady da sama...
   — Tak; ale po co jemu do tych panów? — wybąknął pan Mamert.
   — Umhu! — rzekł pan Teodor — po co? po co? guza szuka.
   — Ja się coś domyślam — zawołał Ultajski — tam są dwie panny...
   — Co? dwie? — zapytał Butkiewicz. Pierzchowski nastawił uszu:
   — Dwie?
   — No! naprzód, panna Anna...
   — Siostra pana Juliana... ale gdzież! Ruszyli ramionami.
   — To nie dla psa kiełbasa! mosanie! — rzekł z prosta pan Mamert.
   — I panna Apolonia — dodał Ultajski — córka oficjalisty, przyjaciółka panny Anny... 
śliczna bestyjka... oni muszą ją jemu swatać...
   — Albo on się już podkochał i sam...
   — Słuszna uwaga — rzekł pan Mamert — a goła?
   — Nie ma nic — ramionami ruszając, zawołał Ultajski — ale wychowana ślicznie i ładna 
bestia...
   — Niezawodnie — pomyślawszy potwierdził pan Mamert.
   — A nie poszlibyśmy do Drabickich? — zapytał Pierzchowski.
   Wszyscy ogromną mieli ochotę, ale nikt do niej przyznać się nie chciał, prócz Ultajskiego, 
który interesu za pozór mógł użyć.
   — Ja pójdę — rzekł — bo muszę z Aleksym pogadać. — Ja bym poszedł — odezwał się 
pan Teodor — ale...
   — Wróć lepiej do domu, my z panem Ultajskim pójdziemy, a jak nas tak trzech razem 
wpadnie...
   — Jak może być dwóch, może być i trzech, waćpanowie sobie, a ja sobie... pan Mamert 
zawsze imponuje, a wódki nawet w domu nie ma...
   To mówiąc, nałożył czapkę na uszy i wyszedł, trzaskając drzwiami; Butkiewicz ruszył 
tylko ramionami.
   — A co, pójdziemy? — rzekł.
   — Chodźmy — dodał Ultajski.
   Już wieczór był, gdy w dziedzińcu, dochodząc do dworu, spotkali się z idącym w tymże 
celu zaspokojenia ciekawości, panem Pryscjanem i Jozafatem Butkiewiczem. Ostatni z 
powodu zajścia swego z Ultajskim, nie chcąc się z nim w jednym towarzystwie znajdować, 
udał, że czegoś zapomniał, i zawrócił do domu. Zrozumiał to pan Jacek i urągliwym za nim 
powiódł okiem.
   Wszyscy sąsiedzi po jednemu, po dwóch wtoczyli się do bawialnego pokoju, w którym 
zastali panią Drabickę samą, odmierzającą płótno ze sztuki rozłożonej na ziemi. Aleksego nie 
było. Staruszka spojrzała na wchodzących i znacząco ruszyła ramionami.
   — Upadam do nóg — rzekł z przyzwoitą bogaczowi powagą pan Mamert.
   — Jak się pani ma? — protekcjonalnie, a wesoło zachichotał Ultajski.
   — A gdzież Aleksy? — spytał pan Pryscjan, poprawiając włosów i w duszy 
porównywając swoje wykwintne ubranie ze Spencerem pana Mamerta i węgierką Ultajskiego.
   Na to wszystko, nie robiąc ceremonii, pani Drabicka ledwie coś odmruknęła, nie starając 
się utaić, że goście jej wcale nie byli na rękę; sąsiedzi, przywykli do jej złych humorów, 
niewiele na to zważali. Każde- mu z nich zdawało się, że honor czynił Drabickim, bywając u 
nich; nie czekając więc zaproszenia, usiedli, gdzie kto mógł, a gospodyni dalej mierzyła 
płótno.
   U małej szlachty jest to w starodawnym zwyczaju, że z najmniejszej okoliczności każdy 
chce dla siebie korzystać; jest to we zwyczaju i gdzie indziej, ale tam obleka się jakąś formą, 
przybiera pozór przypadku, niby się składa nieumyślnie, tu po prostu i bez ogródki każdy 
chwyta, co może, skąd może i jeden sprzed drugiego. Mieliśmy tę wadę, a może ten przymiot 
(bo przynajmniej byliśmy szczerzy), i za dawnych czasów; przejrzyjmy stosy listów i notat z 
ubiegłych wieków, nie znajdziemy i jednego, w którym by pan brat pana brata o co nie prosił. 
Taka tylko różnica, że w liście prymasa do księdza biskupa lub wojewody prośba jakoś 
naturalniej i lepiej jest spowodowana, w szlacheckich zaś często za boki brać się trzeba, 
czytając, czego się jednym od drugich zachciewało. I dawniej to powszechne wspomaganie 
się, trzymanie, ta solidarność wszystkich miały inne niż dzisiaj znaczenie; cała niemal 
Rzeczpospolita szlachecka, powiedzieć można, była z sobą spokrewniona, wszyscy mniej 
więcej byli braćmi, po familijnemu więc sobie poczynali. Dziś braterstwa zapomniano, 
obyczaj jednak pozostał.
   Gdy się w Żerbach domyślać zaczęto, że Aleksy w dobrych jest stosunkach z panem 
Julianem Karlińskim, każdy z sąsiadów mniej więcej spytał siebie — co by mi też z tego 
upiec się mogło? wszyscy mieli jakieś projekta; każdy ze swoim chciał pospieszyć, żeby 
drugich uprzedzić.
   Nikt się do tego nie przyznawał, ale wszyscy mieli, idąc do starego dworu, już osnute 
żądania i plany. Pan Pryscjan Prus-Pierzchowski, który się nie darmo stroił i elegantował, a 
miał się za człowieka przeznaczonego do odegrania roli w wyższym towarzystwie, chciał pro- 
sić Aleksego, żeby go w Karlinie zaprezentował. Śniło mu się: że... kto wie... a nuż... panna 
Anna? lub inna jaka dziedziczka? i uśmiechał się do szczotki ze zwierciadełkiem, którą 
zawsze w kieszeni nosił. Pan Mamert Butkiewicz uprojektował był sobie, że tanio drzewa 
kupi w lasach Karlińskich albo go i darmo dostanie... Pan Teodor chciał sławnej dostać starki 
z lochów zamkowych, o której wiele mówiono; na ostatek pan Jacek! o! pan Jacek największą 
chciał korzyść wyciągnąć z nowego położenia Aleksego... Dowiedziawszy się, że od matki 
miał się oddzielić i zamieszkać na jego części, obrachował już, że mu ta dzierżawa 
gwałtownie będzie potrzebną, termin odnowienia kontraktu przypadał właśnie, pan Jacek po 
to nawet przybył do Żerbów; udrzeć więc postanowił łyka, kiedy według wszelkiego 
podobieństwa drzeć się mogło. Wszyscy spoglądali na drzwi, niespokojnie oczekując 
przybycia pana Aleksego, ale ten nie przychodził, a pani Drabicka ciągle mierzyła płótno.
   — Słyszeliśmy coś — odezwał się pan Mamert po cichu — czy też to prawda?
   — A co to tam panowie słyszeli? — spytała pani Drabicka.
   — Jakoby pan Aleksy chciał się oddzielić od pani? — dodał grzecznie pan Mamert.
   — Alboż to nie czas — odparła staruszka — żeby poszedł na swoje?... Jaś zostanie przy 
mnie...
   — To już do szkół go pani nie poszle? — rzekł pan Ultajski.
   — Prawie skończył.
   — I lepiej — dodał Mamert — ot ja... z trzeciej... jak Boga kocham, z trzeciej...
   — A ja, z żadnej! — zaśmiał się Ultajski.
   — I ani widać tego! — szydersko dorzucił, zapalając cygaro, pan Pryscjan. Na te słowa 
wszedł Aleksy; spojrzeli mu wszyscy w oczy, szukając zmiany na twarzy, i pospieszyli 
ścisnąć za rękę; trochę zazdrości, trochę ciekawości malowało się w ich oczach.
   — A! witamy! witamy pana!
   — O, to pan gościł długo!
   — Teraz też znów w domu posiedzę...
   — E! wątpię — odezwał się Pryscjan — jak się to raz zakosztuje tego towarzystwa, 
niełatwo się od niego oderwać. — Mówili tak po troszę, rzucając słowami i czekając jedni na 
drugich, żeby uwolniwszy się od siebie, sam na sam zostać z panem Aleksym.
   — Ja mam do pana dobrodzieja interesik — rzekł Ultajski, którego sprawa tyle ceremonii 
nie wymagała.
   — Pomówimy o nim...
   — Chciałbym panu słówko na osobności powiedzieć — szepnął pan Mamert.
   — Miałbym prośbę do ciebie — odezwał się Pryscjan — ale o tym potem...
   Stara Drabicka ruszała tylko ramionami, jeden i drugi wzięli za czapki, udali, że 
wychodzą, żeby przykładem pociągnąć innych, i spojrzawszy w koło, przyzostali; nikt się nie 
ruszał. Pan Jacek, najśmielszy, wziął pod bok pana Aleksego i odprowadził go do drugiej 
izby.
   — No! a co będzie z nami? — zapytał naiwnie, postanowiwszy udawać, że nic nie wie o. 
rozdzieleniu się Drabickich i myśli zamieszkania na jego części, jaką miał Aleksy, rachując 
na to, że ją weźmie.
   — Jak to? a cóż ma być?
   — Weźmiesz pan moją część czy nie?
   — Wszakże ją trzymam...
   — Do marca, ale nadal?
   — Zgodziliśmy się przecie. — To jest, nie ze wszystkim — rzekł pan Jacek — bo ja... bo 
ja, widzi pan, za tą cenę ustąpić nie mogę...
   — Wszakżem podniósł tenutę!
   — Ale to nie dosyć — zawołał Ultajski — ja tak puścić nie będę mógł — słowo o n o r u, 
nie będę mógł... pan grosz na groszu zarabiasz...
   Aleksy popatrzał mu w oczy, domyślił się wykrętu Ultajskiego, który, sądząc, że będzie 
zmuszony wziąć dzierżawę, nie mając kąta, korzystać chciał z tego i drożył się w 
przekonaniu, że coś utarguje; ruszył ramionami i zimno odparł:
   — Nie dam więcej ani grosza! .
   — Nie da pan?
   — Nie mogę...
   — Ale pan zarabia?
   — Bo pracuję — rzekł Aleksy zimno — inaczej po coż bym trzymał.
   — Zapewne pan wiesz — dodał, wyświecając swoje położenie, Drabicki — że my się z 
matką rozdzielamy; prawda, że miałem zamieszkać na pańskiej części, ale jeśli jej nie wezmę, 
to mi kto inny puści i dam sobie rady...
   Ultajski się zarumienił, miał jeszcze kroplę wstydu.
   — Słowo o n o r u! — rzekł — słowo o n o r u, nie wiedziałem... pan może myśli, że ja 
umyślnie podrożyłem się...
   — Ja nic nie myślę — odparł Aleksy — ale proszę pana, żebyś się rozmyślił, bo tenuty 
nie podniosę i będę sobie szukał dzierżawy gdzie indziej.
   — No! no! — ściskając go i śmiejąc się, dodał pan Jacek — jakoś to będzie! 
porozumiemy się... potem.
   Szmer w pierwszym pokoju wywołał ich do niego, słychać było wykrzyknik pani 
Drabickiej: — A toż znowu co? — i szepty zgromadzonych; widocznie coś zaszło 
niezwyczajnego. Na progu spotkał się Aleksy z listem, który niosła mu Pałaszka.
   — Skąd? — spytał.
   — A z Karlina! — odpowiedziała, okiem pełnym wyrzutu, mierząc go, matka — teraz 
wszystko z Karlina — dodała po cichu.
   Aleksy zadrżał i zmieszał się.
   — Człowiek o odpowiedź prosi — szepnęła Pałaszka.
   — My tu państwu przeszkadzamy — odezwał się pan Mamert, szósty raz biorąc czapkę. 
— Upadam do nóg, a co się tycze mojego interesiku, ten jutro...
   Tak jakoś jeden za drugim powynosili się szczęśliwie, zamyśleni, mocno znowu listem 
zaintrygowani, przyzostając, zgadując, i Aleksy drżącą ręką pismo rozpieczętował. Było ono 
od Juliana, który do niego odzywał się w tych słowach:
    
   „Karlin, 29 lipca 18..
   Ledwieś odjechał, już znowu ścigam cię i prześladuję listem moim. Zgadłeś, że pokoju 
ode mnie mieć nie będziesz, i nie darmo tak długo unikałeś od Karlina. Przyjacielu! dobry 
przyjacielu, rady i pomocy od ciebie potrzebuję, więcej może niż tych obojga; ale wiem, do 
kogo się odzywam... nie dla zabawki i roztargnienia, nie z potrzeby serca proszę cię, byś 
przyjechał, są ważniejsze daleko powody. Nie mogę ci się z nich obszerniej wytłumaczyć, ale 
zaklinam, nie odmawiaj mi, przybądź najdalej jutro rano; prezes i Anna proszą cię razem ze 
mną.
   Twój Julian".
    
   — A co? — spoglądając na syna, odezwała się pani Drabicka — znowu do tego Karlina...
   — Kochana matko — rzekł Aleksy — przeczytaj sama, przekonasz się, czy odmówić 
podobna... — Nie! nie! jakeś już raz stanął nogą na ich progu, ich jesteś, przepadłeś dla nas! 
Wiedziałam o tym dobrze! — Otarła łzę tajemną, po opalonym spadającą policzku.
   — Daj Boże, by ci tam szczęście zaświeciło — daj Boże; ale jeśli zbolały, zabity, 
powrócisz kiedy pod strzechę starą, nie obwiniaj mnie, Aleksy... Pamiętasz — w ciągu tych 
lat mówiliśmy nieraz o Karlinie, wspominałeś mi, że tam mieszka twój towarzysz i przyjaciel, 
odwodziłam cię od odnowienia z nim stosunków; nic to nie pomogło, niech się stanie wola 
Boża... Darmo bym ciebie gryzła, moje dziecko... dajmy temu pokój... Rób już, jak ci się 
podoba... mówiłam ci, że jesteś wolny...
   Aleksy pocałował ją w rękę z uczuciem, matka wyszła do swojego pokoju, on poszedł 
odpisać, że przybędzie nazajutrz rano.
   Sam na sam z sobą i myślami znalazłszy się w spokojnej swojej izdebce, z przeczuciem 
smutku jakiegoś upadł na sofę i zadumał się ciężko. To, co go otaczało, przypominało mu 
stan jego duszy przed kilką dniami. Aleksy przeląkł się, porównywając go do dzisiejszego... 
innym był człowiekiem. Tak wielki wpływ wywarł nań kilkodniowy pobyt w Karlinie i jedno 
na Annę wejrzenie. Zdawało mu się, że żyć bez niej nie potrafi, patrzeć przynajmniej na nią, 
słuchać jej z daleka, czcić ją niewidziany pragnął. Z uczuciem tym walka była 
niepodobieństwem; nie wymagało wiele, nie roiło szczęścia, nie spodziewało się dojść do 
niczego, żyło samo sobą, samo w sobie, ale jakkolwiek świeże, głęboko już było do serca 
przyrosłe. Strata spokoju, zmiana położenia, żal matki obok niego wydawały się 
drobnostkami; Aleksy przeczuwał cierpienie i nie obawiając go się, ledwie nie pragnął boleć i 
poświęcać się dla nich. Im dłużej milczało serce w tym człowieku, tym teraz odzywało się 
silniej o prawa swoje... Nie pomyślał nawet, żeby się zwyciężyć, przekonać, usunąć i szukać 
lekarstwa w oddaleniu i pracy; groźna przyszłość zdawała mu się już koniecznością jego losu, 
miłość ta przeznaczeniem, fatalnością, ale zarazem jedyną życia gwiazdą.
   A jednak westchnął, żegnając powabną, czystą i cichą izdebkę swoją, w której samotny z 
geniuszami tylko ludzkości, z duchami wieków obcował; poczynał nową, ciężką epokę życia, 
w której także braknąć mu miało towarzysza, bo mógłże się komu powierzyć, mógł-li wydać 
z tajemnicą swoją i podać się na pośmiewisko?
   Mało ludzi potrafiłoby odważnie stanąć tak oko w oko nagiej, zimnej przyszłości bez 
nadziei; dla większości miłość ta byłaby niepodobieństwem, potrzeba było wybranego serca, 
co idealnie kochać mogło, nie żywiąc się tym, czym pospolici żyją kochankowie, myślą 
wzajemności, rozkoszami zwierzenia, samym odegrywaniem dramatu. Takie przywiązanie 
tajemne, ciche, nie dające się odgadnąć, jest zawsze najczystszym, najsilniejszym, ale 
niesłychanie rzadkim, — Zjawisko to moralne, w duszach tylko silnych i mężnych zrodzić się 
może i daje miarę gruntu, na którym wzrosło.
    
   V
    
   Nim zaprowadzim Aleksego do Karlina, sami tu wprzódy zajrzeć jeszcze musimy. Prezes 
przyjechał pomięszany widocznie; nie uszło to oka jego dzieci (tak Annę i Juliana nazywał); 
przy obcym jednak nie odezwał się ni słowa, nie dał poznać po sobie więcej, że jakiś niepokój 
go dręczył, przemógł się, rozweselił, śmiał, żartował i Julian pierwszy jego humor wziął za 
coś przypadkowego, Anny jednak wesołością udaną nie uwiódł. Po odjeździe Aleksego, 
trafiwszy na chwilę, w której Julian był zajęty, prezes poszedł do pokoju Anny, Polę 
odprawiono, nie wiem pod jakim pozorem — zostali sami. Chwilę przygotowywać się zdawał 
stryj, potem stanął przed Anną i całując ją w głowę, rzekł powoli:
   — Ty mężna jesteś niewiasta, tobie wszystko powiedzieć można i rady szukać u ciebie, 
potrzeba mi otwarcie pomówić z tobą o was.
   Anna nie ulękła się, z uśmiechem podniosła oczy na stryja i odezwała się:
   — Mówmy, kochany stryju, mówmy, kiedy potrzeba, znasz mnie i wiesz, że się nie boję 
niczego, prócz — co by nas splamić mogło.
   — Dzięki Bogu nic nie ma jeszcze tak strasznego — rzekł prezes — ale wcześnie powinni 
byśmy zapobiec, aby was nie dotknęła niepowetowana potem klęska. Na świecie, moja Anno, 
próżno byśmy przeciwko temu protestować chcieli lub temu zaprzeczać, majątek jest 
podstawą wszystkiego; on daje znaczenie, stanowisko towarzyskie... spokój, szczęście.
   — Stryju! — zaprotestowała Anna.
   — Posłuchaj no i nie przerywaj — zawołał prezes — nie przeczę, że majątek jest z twego 
stanowiska rzeczą podrzędną, ale ja, wasz opiekun, wasz ekonom, wasz ojciec, mało co 
więcej dziś dla was mogę, jak fortuny waszej pilnować, reszta w ręku waszym, w ręku Boga... 
Spuściłem się na Juliana, chcąc, żeby się wprawił, wdrożył i żeby sam sobie potem mógł 
wystarczyć; patrzałem nań z daleka, widziałem, że pracuje szczerze, podbudzałem go, chcąc 
wyrobić zeń człowieka — ale dziś widzę, że to niepodobieństwo...
   — Jakże chcesz, stryju, żeby tę poetyczną, wielką i piękną duszę, mieszczącą się w tak 
delikatnej istocie, przerobić i naturę jej odmienić? Ja od razu wiedziałam, że Julian zamęczy 
się bezskuteczną pracą i ofiarą... to nie jego rzecz...
   — Smutno jednak pomyśleć.
   — Prędzej bym już ja na co się przydała — cicho odezwała się Anna.
   — Dajże mi pokój! — rozśmiał się prezes. — Wejrzałem świeżo i szczegółowo w interesa 
wasze, w sposób ich prowadzenia, i choć widzę starania Juliana, przeląkłem się jego 
nieudolności... Człowiek ten wszędzie wprowadza z sobą element ideału, który w interesach 
jest żywiołem rozprzęgającym... nie pojmuje ogółu, nie ma planu; serce widoczne, ale głowa 
jest gdzie indziej, męczy się bez skutku, zarzyna i bruździ... na to coś poradzić potrzeba...
   Anna smutnie spuściła głowę.
   — Włosy mi powstały na głowie, gdym się z bliska przypatrzył wszystkiemu, czas radzić 
na to. Po mnie, choćbym wam chciał dać miliony, weźmiecie niewiele, może nic prócz 
kłopotów; jejmość szasta za granicą, a ja tu jej weksle opłacać muszę i coraz nowe długi 
robię, zresztą służąc ciągle współobywatelom, nadwerężyłem także fortuny... o sukcesji pana 
Atanazego nie ma co i mówić; daj Boże, żeby do śmierci miał wyżyć z czego, tak to tam co 
dzień gorzej...
   — Ale mój stryju, nie posądzisz nas, byśmy kiedy rachowali na spadki wasze... Karlin aż 
nadto dla nas wystarczy... Emil nic nie potrzebuje prócz kątka i przyjaźnego czuwania, ja za 
mąż iść nie myślę i nie pójdę...
   — Tak, póki kogo sobie nie znajdziesz — rozśmiał się prezes — choć zaprawdę godnego 
ciebie nie znam...
   — Nie dlatego, mój stryju, nie rozumiecie mnie; ale mam obowiązki, których się nie 
zaprę... Julianowi zaś dość także, zdaje mi się, Karlina, kiedy mu nikt z niego nic nie 
odbierze.
   — Tak! zapewne, czysty Karlin śliczna by rzecz by- ła; ale wy macie długi i co dzień się 
jeszcze nieopatrznością zwiększają, nieumiejętnym prowadzeniem rosną... to grozi zupełną 
ruiną. Julian nic nie wie i wiedzieć nie będzie o tym, że was postawił nad przepaścią.
   — Jak to! — łamiąc ręce, przerażona spytała Anna. Prezes spojrzał na nią i rozśmiał się 
uspokajająco.
   — Nie obawiaj się tak bardzo — do dziś dnia nic jeszcze nie ma groźnego, wszystko się 
da naprawić... ale na to potrzeba czynnego, wprawnego człowieka, który by się całkiem 
interesom waszym i gospodarstwu poświęcił... Julian spocznie, ożenim go może.
   — A! ożeńmy go — zawołała Anna — on tęskni sam jeden, jemu koniecznie potrzeba 
silnego serca i dłoni, co by go na drogę życia wywiodła.
   — Tak! tak! bogatej dziedziczki i poczciwej, prozą po ziemi chodzącej kobiety... Powiedz 
mi, Anno, nie dostrzegłaś, żeby się do kogo skłonił? nie ma on tam już jakiego skrytego 
przywiązania?
   Zadając to pytanie, prezes myślał o Poli, ale Anna odpowiedziała mu dobrodusznie.
   — O! nie, między nami nie ma tajemnic... Julian może dlatego tak smutny, tak znudzony 
chwilami, że sercu jego dom nie wystarcza...
   — Być może — odparł stryj z roztargnieniem — być może, ale o tym czas będzie 
pomówić, gdy się pomyśli; ja mam coś uprojektowanego. Teraz pora coś w interesach robić: 
nie powiem mu powodu, dla którego rad bym, żeby sobie tylko ogólny ich ster zostawując, 
komu innemu je polecił... ale znajdę sposób naprowadzenia go na drogę... chodźmy do niego, 
Anno, ani słowa o tej rozmowie.
   Julian siedział w swoim pokoju zadumany, z cygarem w ustach, przerzucając leżący na 
kolanach ostatni numer jakiegoś francuskiego przeglądu, gdy Anna ze stryjem weszli do 
niego z wesołymi twarzami. — Coż ty tak sam siedzisz? — zapytał prezes — i takeś mi się 
zachmurzył.
   — A! znudził mnie przeklęcie rachmistrz... miałem trzech ekonomów i kupę ludzi, trzy 
godziny musiałem z nimi mówić o tym, co pół kwadransa rozbierać nie było warto; ale z tego 
rodzaju istotami długa rozmowa jest formą konieczną, prędko ich odprawić, chociażby się 
wszystko, co chcieli, zrobiło, nigdy ich nie zaspokoi. Potrzebują się wygadać.
   — Ciebie to okrutnie męczyć musi — rzekł prezes.
   — Nie powiem, żeby to było zabawne... pan Bóg musi na to stwarzać umyślnie pewne 
indywidua, ale gdzie się to one podziewają, że ich nie widać?
   — Chodzi ich mnóstwo po świecie... nam, zapewne, jest to dokuczliwe i ciężkie, co dla 
nich zajmującym się wydaje i życie ich zapełnia. Toteż dobrze rozważywszy, powiedziałbym, 
że kiedy kto w sobie nie czuje talentu do gospodarstwa i interesów, zamiast się męczyć nimi i 
robić nic do rzeczy z wielkim wysiłkiem, powinien się kimś wyręczyć.
   Julian spojrzał na prezesa.
   — A cóż byś to stryju powiedział, gdybym ja przyszedł do tego wniosku?
   — Powiedziałbym, że masz rozum, kochany Julianie.
   — Samiżeście mnie do tej pańszczyzny zaprzęgli.
   — Tak, ale to była próba konieczna do czasu, musiałeś się oswoić z interesami i zarządem 
majątku, aby się nie dać oszukać; potrzeba cię było wypróbować, dziś, gdy oswojony już 
jesteś dostatecznie, a z doświadczenia okazało się, że to nie twoja rzecz...
   Julian się zarumienił.
   — Myślisz więc, stryju, że tak bardzo źle gospodarzę?
   — Nie, ale to cię nazbyt kosztuje... mój drogi, et le jeu ne vaut pas la chandelle. — I ja 
tak myślę — dodała Anna — Julian się tym zamęcza...
   — A kiedy to obowiązek! — z westchnieniem odpowiedział Karliński — jestże na to 
środek jaki?
   — Najłatwiejszy w świecie — rzekł prezes, przechadzając się — tobie czas spocząć, 
zbliżyć się trochę do świata, przejechać, a jeśli ci się co trafi, ożenić... tymczasem kogoś by 
wynaleźć można, co by ciebie w Karlinie zastąpił, równie gorliwie, a skuteczniej.
   — Gdzież znaleźć kogo takiego? — zbliżając się do stryja, zapytał Julian, uśmiechając się 
ze źle pokrytą radością — wyznaję, że wcale bym się temu nie przeciwił.
   — Ja ci człowieka dam i ręczę, że ty się na niego zgodzisz — odparł stryj siadając. — 
Twój przyjaciel Drabicki.
   — On! on! — zakrzyknął Julian.
   — Posłuchaj! Widziałem go tu, dosyć mi się podobał, a że mam zwyczaj zawsze o 
ludziach pytać i dowiadywać się, nie ograniczając moim własnym wrażeniem, badałem 
sąsiadów; cuda mi mówią o jego pracowitości, gospodarstwie, zajęciu się interesami. Jedyny 
dla ciebie człowiek!
   — Prześliczna by to myśl była! — rzekł Julian — szkoda tylko, że do urzeczywistnienia 
niepodobna!
   — Dlaczego?
   — Dla tysiąca przyczyn... naprzód, on, tak jak ja, z musu jest tylko gospodarzem, a w 
duszy poetą...
   — Ale przecie spełnia swój obowiązek i szczęśliwie, i z siłą duszy.
   — Tak, dla matki i braci... to co innego.
   — To, co on tam zyskuje, łatwo byśmy mu z naddatkiem wynagrodzić mogli; wy, ja i 
stryj Atanazy, jeśli będzie potrzeba, złożylibyśmy się na to; nie ścierpim, żeby darmo dla nas 
pracował, opłacilibyśmy go sowicie. Czemuż by nie miał się tego podjąć i przez przyjaźń dla 
ciebie, i dla poprawy swojego własnego losu?
   — Ale któż go w domu zastąpi?
   Julian opierał się zrazu, rozprawiali, ale powoli myśl ta, w początku dziwną mu się 
wydająca, coraz okazywała się możliwszą i bardziej przylegała do serca... Zadumał się, 
wahał, nareszcie przystał na to, żeby do Aleksego napisać.
   Chwilami jednak, wyprawiwszy już posłańca, zważywszy niepodległość charakteru 
Drabickiego, jego dawny sposób życia, obowiązki względem familii, stosunek do matki 
surowej, powątpiewał o skutku, to znów wystawiał go sobie łatwym do osiągnienia. Czuł, że 
nowe położenie Aleksego byłoby trudnym dla nich obu, po poufałej przyjaźni uniżającym dla 
tamtego, krępującym dla Juliana. Wszystko to przemogły uwagi prezesa, słowa Anny; a choć 
stryj zgadzał się na wiele z Julianem, na wszystko znajdował radę, z pańskiego zawsze 
stanowiska patrząc na ubogiego pracownika, który powinien się był zaprzedać, potrzebując 
grosza i zarabiając na niezawiślejszą przyszłość.
   Rozmowa toczyła się, przerywana kilkakrotnie, prawie do przyjazdu Aleksego, który 
wszystkich ich zastał znowu w pokoju Juliana; po chwilce wyszła Anna, przyjaźnie go i 
poufale przywitawszy, a prezes towarzyszył jej, zostawując przyjaciół sam na sam z sobą.
   — No, teraz do dzieła! — zawołał Julian, podając mu rękę — a naprzód, przyjacielu, daj 
mi twe stare, koleżeńskie słowo, że cokolwiek będzie, nie pogniewasz się na mnie.
   — O dobrym twym dla mnie sercu jestem przekonany — zawołał Drabicki — a z dobrego 
serca wszystko przyjmę wdzięcznie; mów a śmiało.
   — A gdybym wielkiej od ciebie żądał ofiary? Aleksy się uśmiechnął, ruszając ramionami, 
zarumienił się zarazem, gdyż Anny obraz miał na myśli.
   — Cóż to być może? — spytał — nie pojmuję...
   — Mój Aleksy, mój drogi Aleksy — ciągnął dalej Julian — proszę cię, tylko zrozumiej 
mnie dobrze... pomocy twojej żądam do gospodarstwa i interesów; pokazuje się bowiem, 
widzę to sam, choć prezes, nie chcąc mnie martwić, nie mówi wyraźnie, że nie wystarczę 
wszystkiemu. Zdaje mi się, że i tak już z mojej winy straty trochę ponieśliśmy... dwie raty 
banku nie opłacone, procenta pozalegały, gospodarstwo zapuszczone w niektórych 
folwarkach... ratuj, przyjacielu... Jak widzisz, niemałej rzeczy żądam od ciebie; proszę cię, 
żebyś sobie wziął ten ciężar... nie myślę też dać ci go dźwigać daremnie...
   Spojrzał na Aleksego, który się zapłonił... walczyły w nim dwie myśli, nadzieja zbliżenia 
się do Anny i wstręt do położenia, które go w jej oczach uniżyć miało — przyjął to jednak 
lepiej, niżby się Julian mógł spodziewać.
   — Jakkolwiek miło by mi było moim poświęceniem dla was dowieść przyjaźni — odparł 
Aleksy po chwili — zważ, kochany Julianie, czego wymagasz po mnie? Z serca ci się 
ofiaruję, ale jestżem ja panem siebie, mając matkę i trzech braci, którym pierwszą z siebie 
winienem ofiarę?
   — Naprzód — przerwał Julian — Żerby są tak blisko Karlina, że się z nimi nie 
rozstaniesz, myślałem o tym; po wtóre, co ty tam zapracować możesz przy najmozolniejszych 
trudach?... Więcej daleko my ci ofiarować możemy i tu stokroć nam i im pożyteczniejszym 
będziesz...
   Aleksemu łzy stanęły w oczach...
   — A! większej, niż sądzisz, wymagasz ode mnie ofia- ry, kochany Julianie; jeszcze w tej 
chwili, choć nas rozdziela położenie towarzyskie, jesteśmy przyjaciółmi, jesteśmy równi w 
chwilach wspomnień i wylania... co się stanie z przyjaźnią naszą? I ją potrzeba by na ołtarzu 
złożyć... będę twoim sługą tylko. Julian się oburzył.
   — Nie zrozumiałeś mnie.
   — I owszem, wierzę w serce twoje, ale znam lepiej świat i ludzi... są położenia, którym 
się człowiek oprzeć nie może, są wielkie prawa, z których się nie wyłamie...
   Zamyślił się Aleksy.
   — Zdaje mi się — rzekł po chwili — choć nie wierzę w ślepy los i przeznaczenie, że w 
tym wszystkim jest coś fatalnego, jest jakaś siła niewidoma, która to układa: na próżno bym 
się jej opierał. Matka moja, o czym wiedzieć nie mogłeś, nie ufając mi już jak przedtem, chce 
żebym się od niej oddzielił; daje mi zupełną swobodę...
   — Jesteś więc wolnym.
   — Zupełnie, ale czy zdatnym jestem do tego, co po mnie wymagasz, wątpię. Co innego 
gospodarować na małym, a rządzić wielkim majątkiem; praca inna, metoda inna... wątpię, 
czybym podołał.
   — Lepiej ode mnie, prezes jest tego zdania, Anna...
   — Jak to? oni ci to poddali?...
   — Trochę — rzekł Julian.
   Aleksemu przykro się jakoś zrobiło, ale uśmiechała mu się nadzieja pobytu ciągłego w 
Karlinie i myśl ta wszystkie inne przemogła; nie pojął tego, że przyjmując położenie służebne 
i podrzędne, wieczną i żelazną stawiał zaporę między sobą a ideałem swoim, i tak już całym 
światem oddzielonym od niego.
   — Rób ze mną, co chcesz! — rzekł do rzucającego mu się na szyję Juliana z uczuciem 
głębokim — pamiętaj tylko, żebyś tego nie żałował. VI
    
   Ułożyło się więc nad wszelkie spodziewanie łatwo, jak chcieli Karlińscy, ale pozostawał 
najtrudniejszy orzech do zgryzienia dla Aleksego, oznajmienie o tym matce. Sam obawiał się 
nawet na to porywać; wiedział, że niejaki wpływ na nią miał stary Junosza, którego wdowa, 
szczególniej za wyrzeczenie się dobrowolne państwa i pozorów jego, lubiła i słuchała chętnie, 
postanowił więc udać się do Nadarzyna i z nim powrócić do Żerbów, żeby miał komu polecić 
swoją obronę. Z prawdziwą czułością podziękowano mu w Karlinie; Anna podała rękę, 
prezes zwycięski nie taił się ze swym ukontentowaniem, Julian uczuł, jakby mu wielki ciężar 
spadł z ramion; nie było umowy drobnostkowej, Aleksy musiał się odwołać do matki... Prosto 
więc stamtąd kazał jechać, mijając Żerby, do Nadarzyna; tak się zwało miejsce obrane przez 
starego dziwaka na mieszkanie, a położone na skraju lasów, należących do klucza 
perewertowskiego, pani Izydorowej, córki hrabiego. Stary zwykle piechotą stamtąd 
przychodził do Żerbów; nie było to daleko, ale droga szkaradna. Nadarzyn sam sobie wybrał i 
zabudował Junosza; był to cypel lasu przytykający do rozległej puszczy, jednej z 
najwspanialszych i najlepiej zaszczędzonych w tych stronach; nie opodal przebiegała 
rzeczułka, miejsce było dosyć wyniosłe, dokoła ocienione, a w pośrodku starych dębów stała 
chata hrabiego. Inaczej bowiem nazwać jej było trudno, stawił ją sam właściciel, swoją myślą 
i po części ręką własną, z grubych kloców sosnowych w zamki, pokrył słomą i otoczył 
zabudowaniami i ogródkiem, jakie się zwykle spotykają przy zagrodach dostatnich 
czynszowników. Fantazją jego było teraz obchodzić się jak najmniejszym i życie 
doprowadzić do najprostszego wyrazu. Umyślnie więc pozbawił się wielu wygód i przy- 
jemności. Para krów, kilka owiec, trochę drobiu, całe jego składało mienie, a dwór jedna 
kobieta, dzieweczka do pomocy i wyrostek. Wszystko to chodziło po wiejsku i żyło po 
wieśniaczemu. Zewnątrz chata odznaczała się tylko porządniejszą budową, rozległością 
większą i starannością utrzymania, wewnątrz trochę od pospolitych była odmienną. Hrabia 
miał w lewo izbę z alkierzem, w prawo była kuchnia i czeladnia; w sieni kręciły się kury, 
karmny wieprzaczek, kilka gęsi i para indyków. Naprzeciwko Junosza swoje izby urządził 
wedle myśli, jaka nowemu życiu przewodniczyła; wyrzekł się nawet pamiątek przeszłości dla 
prostoty, chorował widocznie na Diogenesa i co dzień jakąś czarkę odrzucał, żeby mu nie 
ciężyła, dłonią własną zastępując wszystko.
   Ulubionym jego czytaniem był manuał Epikteta... i kilka ksiąg łacińskich filozoficznych, 
jak Cicero i Seneka. Moralność jego zależała przede wszystkim na zupełnym oderwaniu się i 
oswobodzeniu od świata.
   — To, co my mamy — mawiał często — pozornie naszym jest tylko; myśmy 
niewolnikami mienia, a nie ono własnością naszą; przywiązujemy się, by cierpieć, krępujemy 
do ziemi i marności, toteż co dzień malejem i więcej zależni jesteśmy.
   Na tym budując nową życia swojego teorię, Junosza odepchnął wszystko, co go więzić 
mogło, i starał się obchodzić nieodzownym. System jego może był ciasny i brak mu było 
wypełniających go zasad chrześcijańskich, na których staremu wychowańcowi XVIII wieku 
zbywało, ale wytrwałość żelazna, z jaką wprowadził go w życie własne i spełniał na sobie, 
dowodziła silnego charakteru, tym więcej że hrabia przywykły był i zepsuty przeszłością 
zbytku i przepychu.
   W mieszkaniu jego nic prócz prostych ław i stołu, łóżko potrząśnięte sianem, przykryte 
grubą bielizną, strzelb parę, torba i odartych książek kilka. Dwa stare brytany wylegiwały się 
na prostej sosnowej podłodze pierwszej izby. Nie wiem, jakim przypadkiem zastał go Aleksy, 
stary wyszedł do progu i podał mu szeroką, namulaną dłoń swoją.
   — Otoż to gość poczciwy, chaty się mojej nie boi — rzekł hrabia uśmiechając. — No 
siadaj, proszę, i spocznij... Choć nie mam zwyczaju przywiązywać się do nikogo, bo wszelkie 
przywiązanie niewolą i cierpieniem grozi, ale ciebie, mój Aleksy, prawie kocham... a szacuję 
wyżej wielu!
   Tych słów kilka były wielką pochwałą w ustach oszczędnego starca, który chętniej 
naganiał, niżeli oddawał sprawiedliwość. Dobre serce pokrywało się w nim umyślnie 
przywdzianą szorstką powłoką.
   — No! ale cóż cię sprowadza, bo to darmo — rzekł — nie przyjechałbyś tak do mnie, 
masz mnie co dzień u siebie, zatęsknić nie mogłeś... gadaj od razu; wiesz, że nie lubię 
przyborów.
   — Zgadłeś pan, na nieszczęście, żem przybył z prośbą — odpowiedział Aleksy. — Od 
niejakiego czasu życie moje weszło na tor nowy i niespodziewany; sam nie wiem, dokąd idę... 
i co z tego będzie.
   — No! cóż się to stało? a! Karlin! — domyślając się zawołał stary. — Może matka przy 
swoim starym rozumie ma słuszność, tobie to niepotrzebne... świat pracy, a świat fantazji i 
państwa — to dwie całkiem odrębne sfery; w obu razem żyć nie można, pogodzić ich niepo-
   dobna... Świat nasz bliżej jest prawdy, tamten na fałszywej zbudowany posadzie, cały 
sztuczny... po co ci tam go szukać i z nim się bratać?
   Aleksy wysłuchał cierpliwie; westchnął i po chwili namysłu odpowiedział:
   — Są w życiu nieuniknione konieczności...
   — Dla tych, co w nie wierzą — odparł Junosza — no, dalej, nie bój się, nie będę ci się 
sprzeciwiać; od dawna przekonany jestem, że człowiek cudzą radą iść nie może i nie 
powinien... skutecznie sam się tylko przez siebie wyrabia... mów.
   — Julian był moim towarzyszem i przyjacielem, żąda mojej pomocy; dałem mu prawie 
słowo zająć się jego interesami i zarządem majątku...
   — A Żerby? a matka?
   — Matka zostaje z Janem; i tak rozdzielić się już postanowiliśmy; ja miałem osobno 
gospodarzyć na małej dzierżawie.
   — Krok to ważny i ważniejszy może, niż ci się zdaje — odezwał się Junosza — stanowi o 
całej twojej przyszłości, zmienia charakter... Byłeś ubogim i niezależnym, zaprzedajesz się 
dobrowolnie... zważ, co robisz?... gotujesz sobie przyszłość utrapioną. Najpoczciwsi ludzie w 
końcu wydadzą ci się niewdzięczni, gdy położenie twoje uczyni cię sługą, a zbliżenie do nich 
w przekonaniu własnym podniesie. Co tam zarobisz? wiele upokorzenia za trochę grosza! Nie 
lepiej mniej mieć i nauczyć się małym obchodzić?
   — Wszystko to prawda — rzekł Aleksy — ale mało znacie Juliana, panie hrabio.
   Junosza dźwignął ramionami.
   — No, czegoż chcesz ode mnie? — zapytał.
   — Abyście ze mną pojechali do matki i dopomogli mi wytłumaczyć się przed nią...
   — O! to sęk! stara di dobrze uszu natrze... Ha! ale jak widzę, wpadłeś już w pułapkę i 
wygrzałeś sobie w niej kątek; rób, co chcesz; dziecko, póki się nie sparzy, nie wierzy w 
ogień... oparzyć się musisz... Jedźmy!
   Stary wziął czapkę, nieodstępny pęcherz z tytoniem, fajeczkę i kij w rękę; siadł na 
bryczkę z Aleksym i pojechali do Żerbów.
   Tu już szczęśliwy Jaś gospodarował z matką zawzięcie, a że mu uwolnienie się z ławy 
szkolnej i wyjście na człowieka i gospodarza niezmiernie pochlebiało, używał szczęścia po 
młodemu, nie spał, nie jadł i latał jak opętany; pani Drabicka wstrzymywać go  musiała od 
zbytku gorliwości. Zastali go lecącego na koniu w pole i właśnie wyjeżdżającego z podwórka; 
uśmiechnął się do Aleksego, ukłonił hrabiemu i jak szalony, na złamanie karku poleciał. Pani 
Drabicka stała w ganku, poglądając na Jasia razem i na przybywającego Aleksego i 
powtarzając w duchu swoje:
   — Taki to nie mój Aleksy! ale... — stań się wola Boża.
   — Otóż zbiega jejmości przywożę! — zawołał, wysiadając, Junosza.
   — Co to! oba byliście w Karlinie?
   — Ja nie! — odparł hrabia — aleśmy się spotkali na drodze i że mnie jejmość dawno nie 
widziałaś, a musiałaś zatęsknić...
   — Miałabym o czym myśleć! — odpowiedziała Drabicka — także hrabia zgadłeś!
   — Nigdy się kobiety do uczuć swoich przyznawać nie zwykły, stara sztuka, jejmościuniu.
   Roześmieli się starzy oboje.
   — Przybyłem tedy — mówił hrabia — razem z atencją i powinszowaniem.
   — Znalazłeś mi pan czego winszować? ciekawam?
   — Dwóch razem szczęśliwych wypadków.
   — Aż dwóch?
   — Naprzód, wyniesienia na godność gospodarza tego oto kawalera, który z radości, że 
mundur zrzucił, gotów sobie kark skręcić...
   — Prawda, i konia mi ochwaci! — dodała pani Drabiska — jemu się nic nie stanie, ale...
   — Ma pani rację, ale konia pewnie diabli wezmą, i nie jednego...
   — No, a czego drugiego masz mi pan winszować? — Drugie — rzekł Junosza, siadając 
na ławie w ganku — daleko ważniejsze i jeszcze nawet pani o tym nic nie wiesz...
   — Ot tobie masz... czy stertę nie ogrodzoną bydło nadjadło?
   — Gorzej, jejmościuniu, panowie ci syna nadkąsili!
   — A! toć o tym wiem...
   — Nie ze wszystkim.
   — Czy jeszcze jest co nowego?
   — Pan Aleksy mianowany został rządcą, plenipotentem i przyjacielem 
uprzywilejowanym Karlińskich.
   Drabicka spojrzała na syna.
   — Co to jest? — spytała.
   — Tak, kochana matko, będę gospodarował im... Ultajski droży mi się ze swoją częścią; 
więcej dla was w ten sposób niż na tej lichej dzierżawie zarobić potrafię.
   — Ot to mu zaświtało w głowie — bijąc w ręce, zawołała matka — to mu poszło na 
zgubę, nic go nie wstrzyma.
   — Ale cóż to złego? — spytał hrabia.
   — I pan mnie o to pytasz? — groźnie odparła wdowa — i to pańskie przekonanie? A na 
cóżeś włożył tę siermięgę, panie hrabio, czy żeby się spod niej fałsz wydawał szczerszym? 
Czyż pan tak myślisz w istocie, że to szczęście dla mojego syna ze swobodnego człowieka 
stać się płatnym sługą?
   Stary Junosza brwi ogromnie namarszczył, brodę potarł i głowę spuścił.
   — Kiedy z tej beczki zaczynamy — rzekł — kłamać nie będę; ja tego nie pochwalam, ale 
wierzę w to, że człowiekowi swobodę zostawić należy; niech robi, co chce, inaczej go 
jejmość, trzymając na pasku, zawsze dzieckiem mieć będziesz. — Przecieżem go uwolniła, 
ale nie na to, żeby poszedł służyć! — odparła matka.
   — Moja kochana matko — przerwał Aleksy — znasz mnie przecie; w lada jaką służbę 
bym się nie wprzągł, znam Juliana, to mój przyjaciel... to nie służba...
   — Tak! maluj to sobie, jak chcesz! a cóż tam będziesz robił? próżnował? tym ci gorzej!
   Aleksy zachmurzył się, matce żal go się zrobiło.
   — Mam obowiązek prawdę ci powiedzieć — rzekła zmieniając głos — ale nie będę ci 
stawać na drodze... mówiłam ci raz, jesteś wolny... Ale pomyśl, pomyśl! co sobie gotujesz! 
wiesz, zastanowiłeś się, jakie położenie przyjmujesz? jaki ciężar? jakie sądy? I przyjaciela 
stracisz, mogę ci to przepowiedzieć z góry, i nic tam prócz zawodu nie znajdziesz.
   — Coś na kształt tego i ja mu mówiłem — dodał Junosza — ale oboje musimy pójść w 
kąt z naszym starym doświadczeniem...
   Aleksy zniósł ten pierwszy napad z pokorą, w milczeniu; dopiero gdy się stara nieco 
uspokoiła, gdy mu mówić dozwolono, wytłumaczył się lepiej, obszerniej, otwarciej wystawił 
swoją przyszłość, jak ją widział, obliczył korzyści materialne, które istotnie byt rodziny 
polepszyć mogły, i wskazał matce, że więcej dla nich niż dla siebie robił tę ofiarą.
   — Skwitowalibyśmy cię z niej — odpowiedziała pani Drabicka — ale widzę, że nic nie 
pomoże; gotoweś mnie nawet przekonać... Zawsze miałam jakieś przeczucie, że nam ci 
Karlińscy biedy naniosą; imię ich robiło na mnie przykre wrażenie, dowiedziawszy się, żeś 
tam był, zadrżałam w duchu... Stań się więc wola twoja Panie!
   Starej łza błysnęła w oku, którą szybko otarła.
   — Nie mówmy już o tym — rzekła. — Twój dziad, pradziad, ojciec nie służyli nikomu; 
ubodzy byli, na małym przestawali i dobrze się im działo... chcesz innego chleba sprobować, 
ja ci nie wzbronię, ale przeczuwam dla ciebie los ciężki! Kto wie, co cię tam czeka! 
Nabierzesz przywyknień pańskich, wzgardzisz nami, staniesz się niedoperzem jakimś, 
którego ptaki ani myszy nie przyjmą. Wolałabym cię orzącego zagon poczciwie w pocie czoła 
i śpiewającego z skowronkiem; tam cię śpiew i spokój odlecą.
   Na tym skończyła stara i milczącego Junoszę skinieniem poprosiła z sobą do środka 
domu.
    
   VII
    
   Ani uwagi matki, ani szyderstwa hrabiego Junoszy, ani własne przekonanie o 
następstwach, jakie ten krok pociągnąć musi za sobą, nie wstrzymały już Aleksego, który 
tłumacząc się fatalnością, w istocie pociągnięty uczuciem tajemnym, poszedł służyć 
Karlinowi i jego mieszkańcom. Pan Jacek Ultajski, który się drożył ze swoją częścią w 
Żerbach w nadziei, że będzie Aleksemu koniecznie potrzebną, spuścił z tonu i ceny, gdy się 
dowiedział, że Drabicki wcale na niej osiadać nie myśli; została więc dzierżawa na starych 
warunkach przy Jasiu i matce.
   Dla Juliana to przybycie towarzysza było dniem niewypowiedzianej radości; sam on 
wybrał mu mieszkanie w zamku na dole, z wyjściem na ogród, złożone z kilku pokoi, 
urządzone smakownie, wygodne aż do zbytku, i tu Aleksego pomieścił. Małe schodki łączyły 
ich z sobą. Przybyszowi w starych sklepionych izbach było smutno, obcym się tu czuł i 
podrzędnym, gdy w domu panem być przywykł i ogniskiem swego małego światka. Kiedy 
pierwszy raz spotkali się z Polą, wesoła dziewczyna spojrzała na niego pierwszy raz smutnie i 
z litości wyrazem. — A! i pan tu! — odezwała się wzdychając — dobrze, będziemy się 
wspierać wzajemnie; jesteśmy tu jak wychodźce z jednego kraju, jak dwoje ubogich 
Irlandczyków pod niebem nowego świata będziemy razem zielony Erin wspominać! Ale 
skądże się to wzięło?
   — Ja sam nie wiem — odparł Aleksy wzruszony — przed kalką miesiącami byłbym się 
rozśmiał lub. oburzył z tego rodzaju propozycji, a dziś... jak pani widzi, przyjąłem...
   — Do wielu rzeczy człowiek przychodzi, których się nie spodziewał — zawołała Pola — 
i mówią, że ma wolę... Ma dolę... temu nie przeczę, ale swobody! — Rozśmiała się, rzucając 
mu wejrzenie szyderskie trochę i smutne.
   Pomimo przepowiedni przykrych, jakich nie szczędzili Aleksemu matka, stary Junosza, 
on sam, życie w Karlinie wcale się nie zwiastowało z tym obliczem przymusu i poddaństwa; 
Aleksy mógł zachować jakąś niezależność w domu, którego był niejako panem, i poufałość z 
Julianem, i co dzień lepsze stosunki z Anną, która się przywiązywała do niego. Wszystko to 
przeszło zrazu oczekiwania jego; uczynił się był maluczkim, aby nie dawać powodu do 
upokarzania, ale ta ostrożność zdawała się zbyteczną; jeden prezes, choć grzeczny i poufały w 
swoim obejściu, dawał czuć nieznacznie Aleksemu, jak nierówno stali na szczeblu 
towarzyskim. Jego zbliżenie nawet i uprzedzająca grzeczność cieniowały się wewnętrzną 
dumą i stanowiły jakby umyślne przypomnienie dla Drabickiego, by się równym im nie 
sądził.
   Nic mu zarzucić nie było można, do niczego się uwiązać, czułeś przecie, że na dnie nie 
ma tam ani szczerego uczucia przyjaźni, ani szacunku takiego, który by zatarł przedział 
pomiędzy nimi. Prezes cenił Aleksego, ale usilnie pragnął utrzymać go na właściwym 
stanowisku, właśnie dlatego, że się domyślał, że go posądzał o jakąś chętkę zapomnienia o 
położeniu, że przyjaźń Juliana, czulsza i starsza dawała do tego powody. Co się tycze Anny, 
ta przywykła, rzec można, do nowego domownika, oceniła, zbliżyła się doń, ale zarówno z 
prezesem trzymała go z dala powagą i tym niewytłumaczonym uczuciem godności rodu, które 
jej było wrodzonym. Obok cnot wszystkich, obok gorąco pojętych zasad chrześcijańskich, 
nigdy nie mieszając się z nimi i nie usiłując pogodzie, było w Annie jakieś przekonanie 
wyssane z mlekiem o swej wyższości rodowej.
   Zziębłe dziecię w łachmanach, ubogą kobietę, żebraczkę byłaby przytuliła w imię 
Chrystusowe, napoiła, ogrzała własną odzieżą; ale nie wiem, czy jakiś świeżo wyszlachcony 
dorobkowicz podający jej rękę, jaka bankiera żona, siadająca przy niej do stołu, byłaby 
przyjętą bez uśmiechu i przykrości. Pojechałaby do umierającej nieszczęśliwej, ale nie wiem, 
czyby chciała odwiedzić najzacniejszą kobietę niepewnego pochodzenia i czyby ceniąc nawet 
jej serce, chciała się z nią przyjaźnić. Anna w tym względzie nigdy się nad sobą nie 
zastanawiała, nie rozumowała, szła instynktowo i mimowolnie; nawet z Polą, dla której nie 
miała tajemnic, była jak opiekunka z sierotą raczej, niż siostra z siostrą. Wśród ich poufałości 
był nie dostrzeżony odcień, nie dający się zupełnie wylać jednej, całkiem wynurzyć drugiej.
   Podobnych Annie wieleż istot najgodniejszych szacunku spotykamy po świecie, co z 
słabością swą nie walczą, bo jej nie znają, bo ją nie mają za słabość. Juliana wyleczył trochę 
pobyt w uniwersytecie z przesadzonego pojęcia o wyższości krwi; ale i tu przekonanie trwało, 
podparte tylko rozumowaniem niby filozoficznym i zasadą jakąś mniej więcej dającą się do 
życia zastosować.
   Aleksy z całą gorączką młodości, przyjaźni, gorliwości rzucił się do powierzonego mu 
dzieła. Pierwsze nań wejrzenie przeraziło go; nie chciał trapić Juliana i nie mu nie mówił, ale 
nie ukrywał przed prezesem, w jak złym stanie zastał wszystko. Julian pracował, ale nadto był 
powolny, zbyt poczciwy i młody, żeby podołał sprawie, w której i ludzką ułomność, i słabości 
ludzkie potrzeba mieć na względzie. Szperanie w ludziach i ich czynnościach zbyt by go 
niepokoiło i nadto było przykrym. Często wiedząc, że z niego korzystają, Karliński się przed 
sobą, jak mógł, tłumaczył, byle nie być zmuszonym zawstydzić kogoś lub z kimś się otwarcie 
poróżnić, dawał się oszukać chętnie i korzystano z tej jego słabości, grając przed nim 
komedie w maskach, których zedrzeć nie miał odwagi. Ta powolność, a raczej bezsilność 
wielkie już szkody zrządziła w gospodarstwie i interesach; ekonomowie, rządcy, usłużni 
lichwiarze obsiedli Juliana, zawsze mu rzeczy najszczęśliwiej, najpiękniej przedstawując, nie 
martwiąc go, pochlebiając mu i oszczędzając zajęcia, ale wypróżniając kieszenie powoli. 
Aleksy zastał dwie raty banku nie opłacone, mnóstwo drobnych dłużków i karteczek 
lichwiarskich, sprzedaże w najnieporządniejszy sposób prowadzone i trwonione, rachunki 
zawikłane i bez ładu. Przestraszył się, ale nie zwątpił. Widząc, że w początkach wszyscy się 
od niego uciekali do Juliana i u niego szukali wstawienia, wymógł naprzód na Karlińskich, 
żeby się zrzekli wszelkiego pośrednictwa, potem surowo i nieubłaganie wziął się do spraw i 
do ludzi. Czynny, rozsądny, surowy a sprawiedliwy, w prędkim czasie zapobiegł szerzeniu się 
złego i odetchnął, gdy w dali skutek zobaczył. Skarżono się na niego przed Anną, prezesem, 
przed Julianem, usiłowano mu szkodzić, ale nie udało się to wszystko; poddali się więc 
niechętni, usunęli ci, co korzystać nie spodziewali, i powoli cisza zwiastować zaczęła 
dopełnioną reformę.
   Życie to wśród pracy miało swoje przyjemności. Cały dzień wprawdzie upływał na 
zajęciu i w ciągu jego Aleksy rzadko widywał Karlińskich; ale wieczorem schodzili się na 
herbatę, bawili razem, a po wieczerzy długo często w noc z Julianem rozmawiali. Uważał to 
Drabicki, że po niejakim czasie Julian, który w początkach zwierzał mu się ze swego 
przywiązania do Poli, nagle zupełnie mówić przestał; wziął to za zły znak, począł się 
przypatrywać baczniej, ale w obejściu ich nic nowego nie dostrzegł. Czasem westchnął Julian, 
ale że zwierzeń nie wywoływał Aleksy, na słówku się kończyło.
   Tymczasem idealne owe uczucie dla Anny rosło ciche w sercu Aleksego, samotne, o swej 
sile, nie podsycane niczym, chyba zwiększającym się uwielbieniem dla tego anioła. Z bliska 
widziana Anna zyskiwała jeszcze, życie jej nie należało do niej; nigdy nie myślała o sobie, 
żyła całkiem w bliźnim i w Bogu... brak jej było może czegoś ziemskiego, choćby chwili 
obłąkania i upadku, choćby zniżenia się do ludzi, by się bardziej kobietą ukazała, ale dla 
Aleksego im bardziej idealna, tym wyższą była istotą. Właśnie ten jej chłód posągowy, to 
wyrzeczenie się serca, które biło za i dla drugich, a nigdy dla siebie, czyniły ją tak wielką i 
piękną, tak niepokalaną i czystą. Drabicki patrzył i podziwiał tę jej majestatyczną 
odrętwiałość, to ostygnienie niepojęte, tę obojętność dla świata i dla ludzi, to zajęcie życia tak 
umiejętne, że jej niczego nie zdawało się braknąć. Szukał w jej oczach słabostki ludzkiej i nie 
mógł jej znaleźć; na twarzy śledził rumieńca drażliwości i znajdował go tylko czasem w 
dotknięciu rodowej dumy lub drogich jej osób. To uczucie, które zowiemy miłością, a które 
zdaje się być potrzebą młodości, obce jej było zupełnie; nie czuła się do niego powołana, 
śmiała się z niego jak ze złudzenia lub dzieciństwa. Kiedy się Poli wyrwało słówko 
niebaczne, ruszała ramionami, uśmiechała się z politowaniem i tak przyzwyczaiła 
otaczających do swej obojętności, że przy niej o drażliwym przedmiocie mówić nawet nie 
śmieli.
   Prezes, śmiejąc się, nazywał ją świętą; Julian ostygał, gdy nań spojrzała siedzącego przy 
Poli; Aleksy drżał na myśl, żeby go Anna nie odgadła i jak świętokradcę z kościoła nie 
wygnała... Zdawało mu się nieraz, że wzrokiem swoim ją plami, że myślą samą jej uwłacza.
   A jednak Anna była miłą, pociągającą, uśmiechniętą, łagodną przy swej powadze, 
pobłażającą dla ludzi i niewyczerpanej dobroci i poświęcenia. Rysy i wyraz jej twarzy 
zdawały się więcej zwiastować, niż słowa dotrzymywały; czasem wejrzenie pałało, czasem 
oko jej zapalało się, smętek jakiś zwiastował cierpienie duszne głębokie, ale te tajemnice 
nigdy nie objawiły się na zewnątrz. Życie jej było zapełnione i niezmiernie czynne; modlitwa, 
starania około Emila, leczenie chorych, ubodzy, czytanie pobożne, trochę rysunku zajmowały 
wszystkie jej godziny, żadna z nich na dumanie, na spoczynek z myślami i sercem nie 
pozostawała.
   Każdy inny może by się zraził tą doskonałością, tym słońcem bez plamy, na które 
spojrzenie zaślepiało. Aleksy kochał się po cichu w swoim ideale, nie myśląc go sprowadzać 
na ziemię. Jej piękność wzniosła, jej charakter i serce zarówno w nim wzbudzały uwielbienie, 
ale tak się czuł niższym od wybranej istoty, że często słowa mu zamierały na ustach, nim się 
do niej przemówić odważył, i długo potrzebował ośmielać się, ożywiać, nim serce jej swoje 
otworzył.
   Może ze wszystkich młodych ludzi, jakich znała, Aleksy najlepiej podobał się Annie, ale 
serce jej nie poruszyło się żadnym dowodem czci i przywiązania, nie zabiło w piersiach dla 
niego.
   Dla niej zawsze to była istota innego świata, innej natury i pochodzenia, a może kochać 
tak, jak drudzy kochają, nie mogła jeszcze, i czekała tego nieominionego dnia i godziny, która 
uczucie i zawód w jednej ręce przynosi. Zbliżenie Aleksego i na niego wywarło wpływ 
zbawienny, i Annę ożywiło trochę; lubiła z nim mówić, całe godziny zatrzymywała go nieraz, 
podnosząc się nad zwykłe przedmioty rozmowy do wielkich zagadnień życia, które się tak 
śmiesznymi wydają pospolitym ludziom, nawykłym do szyderstwa i lekkiego potrącania
   o najświętsze przedmioty; ale ich rozmowa nie tknęła nigdy uczucia i nie ogrzała się 
jednym słówkiem, co by je zdradzić mogło.
   Julian tymczasem, swobodniejszy, weselszy, z większą niż kiedy gwałtownością obrócił 
się ku Poli; ale nie mogąc uzyskać na to pobłażającego zezwolenia Aleksego, który miłość 
starał się mu wybić z głowy, zwierzać mu się zaprzestał i zamknął w sobie. Były chwile 
walki: Julian mocno postanowił nigdy pierwszy jej nie powiedzieć wielkiej tajemnicy, ale ta 
mimowolnie przez oczy
   i słowa jego tryskała, a Pola z jakąś rozpaczą szła naprzód, niepomna wcale jutra, byleby 
dziś do niej należało. Z każdym dniem stawała się natarczywszą, nierozważniejszą; często z 
oczyma zapłakanymi przychodziła do salonu, dąsała się, smuciła, to znów trzpiotała 
gorączkowo, wyzywała Juliana, kłóciła z nim i przepraszała go, prześladowała wymarzonymi 
kochankami, przeszłością i przyszłością, jakby zadaniem jej było przytomność mu odebrać. 
Julian coraz się słabiej opierał, gorzał, szalał, ale się trzymał na stanowisku uczciwego 
człowieka, który czuje, że nie powinien z wyjątkowego położenia i szału momentalnego 
korzystać...
   Były dlań jednak chwile tak ciężkie, że walka jego z sobą prawdziwą miała zasługę, bo 
kochał ją co dzień więcej i zapalczywiej. Anna w tym wszystkim widziała tylko dzieciństwo, 
igraszkę, przyjaźń, zabawkę: ale się nie domyślała namiętności, której siły pojąć nie mogła; 
była więc spokojną, a co gorzej, nieraz w dziecinnej nie- winności swej pomagała Poli i 
zamiast ich rozdzielać, zbliżała ku sobie. Każda chwila rozrywki Juliana była dla niej 
weselem i pociechą, bo kochała brata... a niebezpieczeństwa dlań w niewinności ducha nie 
domyślała się nawet.
   Aleksy patrzał na to wszystko niespokojny, podrażniony, ale się przed jego okiem 
baczniej skrywano; nie tyle Pola, nie mająca dla nikogo tajemnic, szukająca chluby z uczucia, 
co Julian, trwożny, by go od wrót raju surowy sąd nie odpędził. Nie uszło wzroku Aleksego, 
że co dzień bliżej z sobą, co dzień serdeczniej byli Pola i Karliński; długo myślał, co począć, 
nareszcie raz w czasie przechadzki, sam zostawszy z Polą, bo Anna pobiegła do Emila, a 
Juliana odwołano na chwilę do przybywającego gościa, postanowił szczerze pomówić z 
sierotą. Nie było nic łatwiejszego, jak na ten przedmiot nakierować rozmowę, bo Pola 
wybuchała z uczuciem co chwila.
   — Pan jesteś zimny jak opoka! — zawołała z uśmiechem, zaglądając mu w oczy — żal 
mi pana, bo się nigdy kochać nie będziesz...
   — Mnie się zdaje, że pani byś mi tego powinszować powinna!
   — Jeśli ostygnienie i chłód są szczęściem... A! wstydź się pan, tak młody, a taki 
chłodny...
   Aleksy się uśmiechnął.
   — Nie tylko żem sam taki, ale wie pani, i jej bym pragnął udzielić tej zlodowaciałości 
mojej.
   — Znajdujesz pan, żem tak szalona?
   — Szalona! nie! ale... ale...
   — Ale... no, mów bo pan otwarcie, co myślisz o mnie.
   — Że nikt tak na szczęście gorliwie nie pracuje, jak pani na łzy i boleści...
   Pola spojrzała, łzę miała już w oku, bo u niej uśmiech graniczył zawsze z płaczem. — 
Skąd to pan wiesz?
   — Patrzę, choćbym widzieć nie chciał!
   — I przywiduje się panu...
   — Nie sądzę.
   Pola rozśmiała się głośno i dziwnie.
   — A! nie ma nic niebezpieczniejszego, jak ci ludzie zimni, od natury upośledzeni, 
zazdrość im w oczach dwoi i powiększa przedmioty, sami kamieniem będąc, krzyczą na cały 
świat, że się śmie z miejsca poruszyć! Pan życia nie rozumiesz!
   — Inaczej go rozumiem niż pani.
   — Nie ma wątpliwości; pan je sobie porządnie ścielesz, pomalutku, ustawiasz, urządzasz i 
myślisz już o spoczynku na starość... o spokoju u ciepłego komina!... Fe! fe! ja wolę zjeść 
mój zapas w godzinie, upić się nim, a jutro... umrzeć wesoło z uśmiechem na ustach...
   — A! bo pani nie wiesz, jak ciężkie to brzemię do dźwigania, gdy skrzydła stracimy...
   — A pan to skąd wiesz? nie z doświadczenia! Plotki starych gderów, którzy nie wiedzą, 
co prawią... Zresztą co tam pana obchodzi moje jutro, my się nim nie podzielimy. Daj pokój, 
nie gderz i nie sprowadzaj mnie na ziemię... E! pan myślisz, że i ja bym panu jakiej maleńkiej 
nauczki dać nie mogła, gdybym chciała?
   Spojrzała mu w oczy, Aleksy poczerwieniał, ale śmiałością nadrabiając, zapytał żywo:
   — Mnie, ja o nią proszę.
   — Są rzeczy, które najgłębiej schowane, nie utają się... pewne uczucie jest jak piżmo... 
rozchodzi się woń jego w powietrzu...
   — Uczucie? ze mnie? com zimny jak kamień... Śni się pani! — rzekł Aleksy, przybierając 
postawę obojętną.
   — Sny bywają wieszcze...
   — Co do mnie — dodał Drabicki — ja patrzę, boleję, obawiam się i z serca... — Dziękuję 
panu — stanowczo odparła Pola — nic mi pan nie mów; nie rozumiem innego życia jak 
krótkie,-a pełne, namiętne, szalone. Żyć dwa dni czy sto lat w chwili zgonu to jedno... trwanie 
życia nie jest życiem... każdy takie wybiera, jakie woli. Wszystko, co byś mi pan mógł 
powiedzieć, mówiłam sobie i na ostatek przyszłam do wniosku... — nagle urwała i dodała: — 
że pan nie masz najmniejszego prawa wdawać się w moje gospodarstwo, nie dałam panu 
plenipotencji.
   Podała mu rączkę białą, którą on uścisnął, spojrzała w oczy, jakby mówiła: — Jam na 
wszystko przygotowana — i rzuciła się zbierać kwiatki, gdy Julian nadszedł. Widząc 
poruszenie, którego ślady znaczne były na twarzy Poli i Aleksego, nie wiedząc, co znaczyć 
miały, biedny, zazdrosny był jak wszyscy zakochani i nie pierwszy to raz na myśl mu 
przyszło, że przyjaciel go zdradza. Spojrzał na Drabickiego, który ruszył ramionami tylko...
   — Pójdźmy się przejść trochę, mam coś pomówić z tobą — rzekł gwałtownie do 
Aleksego.
   — Chodźmy!
   Pola rozśmiała się za nimi...
   Ledwie kilka kroków odeszli, Karliński spytał:
   — Coście mówili z Polą?
   — O rzeczach obojętnych...
   — Aleksy, nie oszukasz mnie; mów prawdę, ty się w niej kochasz?
   Drabicki parsknął śmiechem tak serdecznym i szczerym, że Julian pomiarkował się i 
zawstydził.
   — Naprzód, sto razy ci mówiłem, że nigdy bym Poli kochać nie mógł; mam dla niej 
przywiązanie brata, ale to ptaszę... to pisklątko nie dla mnie.
   — Bluźnisz!
   — Po wtóre, słuchaj — żywiej dorzucił Drabicki — od kiedy ci wolno mnie posądzać o 
zdradę i jaki dałem ci powód do tego? Gdybym kochał Polę, pewnie bym się z tym tak jak ty 
nie taił.
   — A! daruj! szalony jestem, ale mi się zdaje, że ją cały świat kochać musi.
   — Julianie, na Boga, jedź, uciekaj, rób, co chcesz... bo się źle skończy! ja ci 
przepowiadam...
   — Nie lubię proroków! daj mi pokój! Nic się nie zaczęło i nic się nie skończy! mówmy o 
czym innym...
   — Unikasz widocznie szczerego otworzenia się przede mną; to zły znak, Julianie.
   — Ty mnie nie rozumiesz.
   — Od jak dawna?
   — Daruj mi, nie wiem, co mówię... ale mówić nie mogę więcej... kiedyś... później...
   — Czemu byś nie wyjechał?
   — Nie mogę... każda chwila mi droga...
   — Nie słuchasz mnie...
   Julian zamilkł, z cicha tylko szepnąwszy:
   — Ty nie masz serca!
   Aleksy westchnął i przerwał rozmowę, tak w milczeniu idąc połączyli się z 
towarzystwem, z Anną poważną i pogodną jak męczennica, z Polą zadumaną i rozpłakaną, 
choć łzy połykała, schylając się do kwiatów; razem wszyscy zwrócili się ku Emilowi, który 
leżał na słońcu i bawił się, poglądając po małym krążku świata, jaki mu widzieć było 
dozwolono. Jak zwykle umilkli przy nim wszyscy... Emil był od niejakiego czasu zdrowszy i 
lekki rumieniec białą jego, ładną, ale promieniem myśli nie oświeconą twarz oblewał; 
zobaczywszy Aleksego, do którego przywykł i pokochał go nawet, przyciągnął go ku sobie, 
śmiejąc się, porwał za rękę, sam spojrzał w chmury i tak zapatrzywszy się na nie, nie puszczał 
go jednak, niekiedy tylko zapewniając się wzrokiem, że jest przy nim. Anna usiadła obok 
niego... Pola postała chwilę z Julianem, spojrzeli po sobie i powoli usunęli się o kilka kroków, 
cichą prowadząc rozmowę.
    
   VIII
    
   Tak płynęło życie w Karlinie, pogodnie, cicho, szczęśliwie dla oczów obcego świata... ale 
pod tą lśniącą powierzchnią wód iskrzących się od słońca... ile czarnego kału i osadów 
zbierało się na dnie! Jedna tylko Anna była całkowicie panią siebie i spokojną... u reszty 
mieszkańców starego zamku uśmiech był tylko łez pokrywką.
   Aleksy, który się do nich wszystkich przywiązał, potajemnie postanowił zająć się 
biednym Emilem i zewsząd począł zbierać wiadomości o wychowaniu głuchoniemych, 
zamierzając, choć późno, iskrę myśli dobyć z nieszczęśliwego dziecięcia, dotąd nazbyt 
osłabionego i podległego straszliwej chorobie, by się czym więcej prócz zdrowiem jego 
zajmować było można. Obawiając się, że wszystko to na niczym spełznąć może, nie odzywał 
się, nie obiecywał, taił, ale widząc co dzień polepszający stan Emila i uzbroiwszy się w 
cierpliwość, odwagę i doświadczenie cudze, powoli jął się ze drżeniem do pracy. Naprzód 
oswoił z sobą i przyciągnął ku sobie młodego chłopaka, potem, w imię Boże, z biciem serca, 
dobierając chwil, w których Anna na uczynku schwytać go nie mogła, jął się nauki... Nic w 
takich razach więcej nie kosztuje nad początek; później z pierwszego szczebla posuwa się już 
stopniowo dalej a dalej, ale punkt oparcia, pierwszy promyk, pierwsza idea, niesłychanie się 
trudno otrzymuje. Emil był samowolny, zaniedbany, rozpieszczony i nieprzywykły do 
zastanawiania nad czymkolwiek, bawiono go tylko; umysł jego ociężał chorobą i zdrętwiał 
bezczynnością; zmusić go do rozwagi, do skupienia się, zrazu wydawało niepodobieństwem. 
Ale się Aleksy nie zrażał; sto razy Emil wśród znaków, których nie pojmował, odwracał się 
do chmur, do obrazków, okazywał niecierpliwość, wzdragał... nauczyciel na pierwszą oznakę 
znużenia ustawał, ale nazajutrz powracał do nowego wykładu... Jak instynkt w tym dziecku 
niesłychanie był rozwiniony, tak inne władze uśpione... potrzeba było szukać środka jakiegoś 
do wnijścia w tę duszę zamkniętą. Aleksy długo się wahał, długo wskazywanych przez 
książki dróg probował daremnie, znalazł wreszcie w ulubionych obrazkach Emila sposób 
porozumienia się z nim i otwarcia mu świata... Błysnął promyk... Emil był uratowany...
   Ale z jaką powolnością działać tu było potrzeba, ażeby nie wywołać znowu straszliwej 
choroby, którą wysiłek umysłowy mógł sprowadzić!
   Aleksy przychodził co dzień kilka razy, zaczynał od zabawy, potem nieznacznie probował 
nauki i rzucał ją, i powracać do niej musiał długo, nim potrafił zaszczepić w umyśle 
ociężałym pierwszą ideę tego, ku czemu poprowadzić go pragnął. Jakim cudem się to stało, że 
Emil nie zraził się, nie obrzydził go sobie, owszem pokochał i przywiązał się do niego, nie 
wiem. Anna, która nic o tym wszystkim nie wiedziała, jak Julian, bo książki nawet 
posprowadzane starannie taił przed nimi Aleksy, dziwiła się tylko i tym większą czuła 
przyjaźń dla obcego przybysza, który tak umiał zaskarbić sobie serca wszystkich. Szczęściem 
dla Drabickiego, zdrowie Emila znacznie i nadspodziewanie się poprawiło; doktor Greber 
przypisywał to swojej metodzie leczenia i jakiemuś specyfikowi, ale w istocie łaska Boża, siły 
młodości, starania Aleksego, czuwającego nad biednym głuchoniemym, sprawiły to bez 
leków Grebera, które najczęściej szły za okno.
   Emil począł chodzić o swojej sile, napady słabości stały się coraz rzadsze, ustały wreszcie 
niemal całkowicie i twarz nawet głuchoniemego nabrała nowego jakiegoś wyrazu. Myśl 
rozbudzona zaraz się wypiętnowała na oczach, w ustach i czole; uśmiech był inny, inne 
wejrzenie, ruch oznajmywał wolę i jakąś pamięć na siebie. Anna cieszyła się, nie wiedząc, 
czemu to przypisać, i pod obłoki wynosząc Grebera, nie postrzegła nawet, ile była winna 
Aleksemu. Ten w ciszy pracował i stary tylko sługa był niemym świadkiem, ile trudu 
kosztowało go zdobycie na biednym Emilu pierwszej iskry pojęcia. Zdawało się nawet, że 
głuchoniemy jakby przeczuł czy zrozumiał życzenie Aleksego utajenia się z dziełem swoim 
do czasu, przed Anną nie wydawał się z tym wcale. Już pierwsze znaki wymieniali pomiędzy 
sobą, a Emil wobec brata i siostry nie powtórzył ich ani razu, czułym był tylko dla Aleksego i 
tęsknił za nim jak pieszczone zwierzątko domowe...
   Prawie cudu dokazawszy, Drabicki nim się pocieszał wewnętrznie przy pracy 
niewdzięcznej i uśmiech Anny łagodny, poważny, niewinny, błysk oczów Emila witającego 
go wyciągnionymi rękoma — płacił mu za obojętność co dzień większą Juliana, którego stara 
przyjaźń co dzień się stawała mniej wywnętrzającą, co dzień chłodniejszą. Mimowolnie 
stosunek ich do siebie zmieniał się, a namiętna miłość dla Poli, której pobłażać nie mógł 
Aleksy, oddalała od niego Juliana, co dzień gwałtowniej rzucającego się w otchłań 
nierozwikłanej intrygi... Drabicki drżał, patrząc, rzucał czasem słowo, ale skutecznie na to 
poradzić nie mógł.
    
   IX
    
   Tak minęły jesień i zima, nadeszła wiosna zawsze nowa i wdzięczna i ten sam wpływ 
wywierająca na uczucia, jakim ożywia niemą przyrodę i wszystko, co żyje na ziemi. 
Rozwinęły się drzewa, zaśpiewali ptacy, otwarły serca i znowu jeden akt wiekuistego dramatu 
odegrywać się począł na scenie, przez którą już przeszły tysiące wiosen podobnych...
   Nie widocznie nie zmieniło się w Karlinie, tylko Aleksy zbliżył się nieco do Anny, 
ośmielając otwierać jej z całą myślą swoją w tym nawet, w czym ona dzielić jej nie mogła; 
tylko miłość Poli dla Juliana stała się ostrożniejszą i pokrywać zaczęła powierzchowną 
obojętnością, co zastraszyło Drabickiego; tylko Emil ożył, z grobu wyprowadzony przyjazną 
dłonią człowieka, który mu wszystkie swe chwile wolne poświęcał.
   Aleksy osmutniał, choć na swym stanowisku sumienie mu poświadczało, że wszystko 
spełnił, do czego był obowiązany i co tylko mógł uczynić. Choć nic nie pragnąc, nie śmiejąc 
marzyć o niczym, co dzień pojony widzeniem Anny, co dzień na wyższym stawiąc ją 
podnóżu, co dzień swój ideał większą opromieniając jasnością, uczuwał w sercu jakąś niemą, 
spokojną rozpacz niewytłumaczoną... Nie mógł on omylić się na uczuciach pięknej swej 
Beatrysy: przyjaźnie mu się uśmiechała, mówiła z nim, jak z chłodną rozmawia się książką, 
posługiwała się, dawała mu dowody przyjaźni i wdzięczności, ale się nie domyślała nawet, co 
się w jego sercu działo — nadto stała wysoko... Aleksy też miał ten pozór chłodnego 
człowieka, właściwy ludziom, co najżywiej czują, a czucie swe kryją jak ranę bolesną, by jej 
obca nie tknęła ręka; można go rychlej było posądzić o lodowatą obojętność na wszystko, 
niżeli męczarnie wewnętrzne, których nic nie zdradzało.
   Jedna Pola czegoś się domyślała, coś przeczuła...
   Pola zmieniła się była do niepoznania od niejakiego czasu; osmutniała, zrobiła 
ostrożniejszą, na pozór unikała Juliana; ale ten symptom nie zwiódł Aleksego, który jasno 
widział postęp przywiązania i bolał nad jego przyszłością. Chwilami jeszcze Pola powracała 
do dawnego charakteru, ale nienaturalnie, przymusowo, umyślnie, jakby grała komedię dla 
zbicia z tropu świadków, których się obawiała. Julian też zmienił się wielce i nie umiał utaić z 
tym, co go przeważnie opanowało... Schodzili się w salonie, ledwie na siebie spojrzawszy, 
unikali się, potem pod jakimś pretekstem, nie zawsze szczęśliwie wymyślonym, zbliżali i już 
ich oderwać nic nie potrafiło.
   Julian przed Aleksym wzdychał na zobojętnienie Poli, ale Drabicki śmiał się z tego, co 
znowu gniewało Karlińskiego. Postęp był co dzień widoczniejszy dla oczów przyjaciela, choć 
Anna niczego jeszcze nie dostrzegła, a tak dalece była niewinną, że ilekroć Pola i Julian zeszli 
się i utonęli w rozmowie cichej, ciesząc się dla brata z tej, jak ją zwała, rozrywki — 
przerywać jej nie dozwalała...
   Jednego wiosennego wieczoru Aleksy z Anną chodzili po salonie, od którego drzwi były 
otwarte na ogród; Pola pierwsza się nimi wymknęła, zamyślona i smutna, Julian krążył z 
początku po pokoju, słówkiem niekiedy mięszając się do rozmowy, potem niby pod pozorem 
zapalonego cygara, wysunął się na ganek. Aleksy widział, jak się tam zeszli, dostrzegł 
szeptów i uściśnienia ręki, które mu wyspowiadały niespodzianie, w jakim stopniu zbliżenia 
byli z sobą kochankowie, i po dosyć niezgrabnych pozorach domyślił się łatwo, że 
rozchodząc się w strony przeciwne, musieli gdzieś naznaczyć sobie schadzkę w ogrodzie. 
Pierwszy to raz jaśniej się przekonał, że Julian i Pola nie mieli już dla siebie tajemnic; 
niebezpieczeństwo obojga stanęło mu w oczach, los zwłaszcza nieszczęśliwej Poli ścisnął mu 
serce...
   Anna nie domyślała się nic wcale, spokojnie rozmawiała z Aleksym, skarżąc się tylko 
przed nim na smu- tek Juliana, na zmianę jego charakteru. Aleksy przywykł już z nią mówić 
szczerze...
   — Nie wątpisz pani — rzekł — o moim przywiązaniu do Juliana, nie weźmiesz mi więc 
za złe, gdy całą prawdę jej powiem... takie życie, jakie on prowadzi, musi wydać owoc 
smutny: zwątpienie, zobojętnienie, znużenie... Julian nie ma celu zajęcia, nie wyrobił sobie 
jasnego pojęcia przyszłości, zbytecznie się pieści i my go trochę zanadto pieścimy...
   — Cóż pan chcesz, żeby robił?...
   — Cokolwiek, byle się czym zajął... czemu by nie podróżował? — dodał.
   — Tak! a ja bym została samą! samą w tym tak pustym Karlinie...
   — Pani, nie wierzę temu słowu, które z ust jej słyszę... nie możesz się pani na swoją 
samotność uskarżać; pełna ona czynu, myśli i pracy. A gdyby przyszło i zatęsknić za 
Julianem, kiedy to dla niego konieczne?
   — Konieczne? ale ja mu to już nieraz, od prezesa będąc naglona, proponowałam; zawsze 
mi odpowiada, że nie cierpi podróży, że wyrywając go z Karlina, najboleśniejszą 
wyrządzilibyśmy mu krzywdę... On nas tak kocha!
   Drabicki nie śmiał powiedzieć całej prawdy; odezwał się tylko:
   — Jak pani chce, żeby tego rodzaju chory sam dobrowolnie zgodził się na wzięcie 
lekarstwa? są słabości, a Juliana jest właśnie tego rodzaju, że inaczej jak przymusem i siłą ze 
zgubnego stanu wyprowadzić nie można... Julianowi brak woli, brak odwagi, trzeba, by obca 
wola zastąpiła mu własną...
   — Tego nie rozumiem... on nie dziecko... trudno go zmusić...
   — Prezes, pani, moglibyście uprosić... przekonać; ręczę, że to jest środek jedyny; 
młodości potrzeba pokarmu koniecznie, jak ta stepów Tartarii bajeczna roślina, zwana 
barańcem, która dokoła objadała, co żyło, nim sama uschła brakiem pokarmu; młodość 
pozostawiona w miejscu, spożywa, niszczy, co ją otacza, i gdy posiłku zabraknie więdnie i 
kona... Zobaczyłabyś pani, jakim by nam Julian powrócił! Tu zestarzeje za wcześnie, 
przyrośnie do ziemi, do poduszek, do krzesła, zgnuśnieje i uśnie. Nie myśl pani, by zawsze 
dogadzanie instynktom chorego było zbawieniem dla jego przyszłości; czasem pragnie on 
trucizny...
   Anna zamyśliła się głęboko.
   — Ja tego dokonać nie potrafię — rzekła po cichu. — Prezesa użyć potrzeba, naradzić się, 
jeśli to konieczna... ale prezes wspominał mi o innym lekarstwie...
   Zawahała się chwilę; lekki rumieniec twarz jej pokrył.
   — Cóż to takiego?
   — Nie mamy dla pana tajemnic — odpowiedziała — znasz interesa nasze, stan ich 
znacznie się poprawił, jednakże sam pan powiadasz, że dla swobody w przyszłości należałoby 
parę wsi sprzedać... Prezes nie widzi na to innego sposobu nad bogate Juliana ożenienie... on 
utrzymuje, że żeniąc go, wwodząc w nowe życie i obowiązki...
   — Gdyby to była podobna... — rzekł Aleksy — gdyby...
   Ale całej swej myśli powiedzieć nie mógł, Anna go nagliła.
   — No? gdyby! kończ pan, proszę...
   — Tu pojęcia nasze, moje i prezesa, a może moje i pani, wielce się różnią, nie 
zrozumielibyśmy się podobno... Państwo przywykliście wszystko zasadzać na stanie 
majątkowym, godności imienia; niezawisłość, znaczenie, szczęście, czynicie zależnymi od 
bogactwa... Prezes gotów by ożenić Juliana nawet przeciw sercu jego, byle bardzo świetnie i 
bogato... Na to ja się nie godzę... — Pan... świat zawsze jakiś idealny masz przed oczyma; 
prezes przywykł patrzeć na rzeczywisty...
   — Ale możeż być coś rzeczywistszego — spytał Aleksy — nad miłość lub wstręt? a 
choćby obojętność, która wyradza znużenie i Bóg wie jak gwałtowne pragnienia?
   — Jak tylko ten ktoś, kogo Julianowi przeznacza prezes, jest młody, piękny, dobrze 
wychowany... dlaczegoż by nie miał mu się podobać? dlaczegoż by się pokochać nie mieli i 
nie byli szczęśliwi?...
   Aleksy się uśmiechnął...
   — Dlaczego? a! to właśnie wielka tajemnica świata — rzekł z duszy — dlaczego z 
pośrodka tłumów jedna istota ku sobie nas pociąga, druga w całym blasku piękności odpycha 
lub na wieki pozostaje obojętną? Dlaczego jednę z tysiąca wybiera pierwsze wejrzenie, jeden 
rzut oka? dlaczego tęsknim za nią z przeczuciem, choć jej nie znamy, a zobaczywszy, 
przywiązujemy się na wieki?
   — Tej tajemnicy — odpowiedziała Anna — nie tylko nie rozwiążę, ale zdaje mi się, że 
jest urojoną... do każdego można się przywiązać...
   — Tak, po chrześcijańsku i bratersku — rzekł Aleksy.
   — I to dosyć... — zawołała Anna — namiętnych tych i tak wyłącznych przywiązań, 
przyznam się, nie pojmuję, mam je za obłęd i szał występny... człowiek się tak nie powinien 
wiązać sercem do ziemi!
   — Nie powinien, ale jeśli siła, co go pociąga, mocniejszą jest nad wszystko, jeśli w nim 
zaciera pamięć, rozwagę, rachubę, jeśli mu odbiera przytomność? jeśli go opanowywa...
   — Powinien walczyć... — odpowiedziała — choć — dodała po chwili — ja tego nie 
rozumiem i pojąć nie mogę.
   — Pani tego nie pojmiesz nigdy! — rzekł smutnie młody człowiek — stoisz zanadto 
wysoko nad ziemią, byś cokolwiek ziemskiego zapragnąć mogła... nie powiem, żebym to w 
pani pochwalał... wielkość jej przestrasza mnie!
   Anna się rozśmiała i spuściła oczy.
   — Cóżem temu winna, że w to nie wierzę i nie pojmuję tego?
   — Ale możnaż zaprzeczać prawdziwie tego uczucia, którego się nie doznaje? nie możeż 
ono istnieć dla drugich, choć nie egzystuje dla pani?...
   — Żal mi tych ludzi!
   — Nie żałuj ich pani tak bardzo... wszystko na świecie tak jest opatrznie urządzone, że 
męczarnie stoją obok uniesień i rozkoszy dusznych, że im większa ofiara, tym zdobycz 
obfitsza... Za boleści serca płaci serce, za namiętności chwila szału, za chwilę szczęścia 
cierpienie...
   — Słucham o tym jak o królewnie zaklętej — zawołała Anna. — Ale patrz pan już 
dziesiąta, a myśmy się tak zagadali... Polę cały dzień głowa bolała, poszła pewnie do swego 
pokoju. Julian czegoś smutny, musiał także pójść do swoich książek... dobranoc...
   I Anna wymknęła się i znikła, a Aleksy sam pozostał z wrażeniem rozmowy, która odbiła 
się przykro w głębi jego serca... Machinalnie wyszedł przeze drzwi otwarte do ogrodu... 
wieczór był cudny, a księżyc dodawał mu jeszcze wdzięku...
   — Byłażby miłość istotnie występkiem? — mówił w duszy — byłażby szałem czysto 
cielesnym? nie maszże w niej przeczucia innego bytu, zjednoczenia wszystkich istot w 
nieśmiertelnej całości u tronu Bożego? Byliżbyśmy winni, wynosząc jedną istotę na tron i w 
niej upatrując odblask doskonałości, której pragniemy? Na toż by tylko dano nam było to 
uczucie udoskonalające,, podnoszące, oczyszczające, żebyśmy z nim walcząc, wyrabiali w 
sobie siły? Jestże fałszem wszelka miłość, jest-li złudzeniem i popędem materialnym, 
przebranym w szaty i skrzydła anioła...? Nie! nie! Ale dlaczegoż są istoty, co kochają świat 
cały, a nie pojmują, że kochać można jedną nad wszystko i wszystko w jednej. Dlaczegoż 
Bóg w serce Anny nie wlał świętego ognia, a może... może on tam czeka, nie rozbudzony, 
jednego wejrzenia, co ma go rozpalić!
   Tak myśląc, z cicha, powoli szedł Aleksy ciemną ulicą i stanął nagle, nie wiedząc, co 
począć z sobą, gdy go doszły słowa rozmowy, usłyszane niespodzianie o dwa kroki. 
Opamiętał się, spojrzał... księżyc jakby kroplami srebrnymi wpadał pomiędzy liście altany 
gęstej, w której siedzieli Julian i Pola, zapomniawszy o całym świecie... Przytuleni do siebie, 
w uścisku namiętnym, z twarzami zwróconymi ku sobie, składali grupę wdzięczną, 
przypominającą Franceskę Danta...
   Znikł z oczów ich świat, ludzie, obawy, jutro, wszystko, na co się człowiek zimny 
ogląda... wyrazy ich jak spojrzenia mięszały się, zlewały, obejmowały, jednoczyły; na twarzy 
Poli jaśniała, gorzała namiętność niepohamowana; szczęśliwa i rozmarzona, wyegzaltowana, 
podnosiła głos i błyskiem oczu oświecała zda się ciemną ustroń, w której się zeszli, wiedzeni 
szałem, którego dłużej powstrzymać nie mogli... w uśmiechu jej były łzy rozkoszy... Julian 
bardziej milczący, ale zarówno opanowany, drżał jak liść, tracąc przytomność, omdlewając 
prawie zbytkiem swojego szczęścia... Ona płonęła życiem, ten konać się zdawał i umierać...
   — Julku mój — srebrnym głosem wołała Pola — a! długo, długo czekałam na tę chwilę... 
teraz już mogę umrzeć, nie chcę więcej... Powiedz mi, że mnie kochasz... powtórz sto razy! 
byćże to może? Ty mnie! ty! anioł, czysta, niebieska istota, ideał... mnie biedną, złamaną 
gorączką lat tylu, upadłą namiętnością, rzucającą ci się na szyję jak szalona... Ty mną nie 
gardzisz... ty mnie nie odpychasz...? — Ja... cię kocham... Polo! Poło! a! jak kocham! a com 
wycierpiał... ilem walczył!
   — Musiałeś się opierać! myślałeś, że mi się oprzeć potrafisz? ja cię ciągnęłam... o! silną 
wolą tej miłości
   byłabym z grobu wyrwała umarłego! Ty nie wiesz, com ja wycierpieć musiała... wstyd, 
pamięć przyszłości, wdzięczność... wszystko stłumiłam w sobie... a ile łez połknęłam... a ile 
razy chciałam umrzeć, sądząc, że nigdy nie wywiodę cię z tego odrętwienia!...
   — Musiałem walczyć, ale czyż ci oczy moje nie powiedziały, co czułem...
   — Oczy! oczów mi było za mało; usta! ust nie dosyć... ja szaleję! on mnie kocha... A! 
gdybym dziś umrzeć mogła, ot tak w uścisku twoim... Zabij mnie! a! zabij mnie... dasz mi 
szczęście... Jutro powstaje przede mną groźne, boję się wszystkiego, ludzi, ciebie, jej... 
świata... nieszczęścia... siebie samej... a dziś dostąpiłam szczytu pragnień, mam ciebie — i tak 
słodko by umrzeć było.
   — Polo! będziemy żyć!
   — Tak! mówisz to i kłamiesz, Julku, ty wiesz dobrze, że z sobą żyć nie możemy... ale na 
co truć dzisiaj tymi myślami, które zawsze za prędko wnijdą... Dziś tylko moje!
   I objęła go za szyję i zjadała pocałunkami... Julian umilkł i zdawał się na pół zemdlony... 
Aleksemu włosy powstały na głowie... cofnąć się nie mógł, pozostać nie chciał; scena ta 
przerażała go gwałtownością — jak wkuty stał słupem przy nich, a oni go nie widzieli...
   — Polo! wracajmy! zobaczą... domyślą się...
   — Niech widzą, niech się domyślają, niech cały świat wie, żem twoją... ja się tym chlubię, 
ja chcę tego! co mi tam oni wszyscy... jam dziś królowa... bo mam serce twoje...
   Z takich bezładnie z ust ich wyrywających się wyra- zów składała się ta szalona rozmowa, 
w której słowa były niepotrzebnym i zbytecznym dodatkiem... Aleksy, opamiętawszy się 
trochę, cofnął kilkanaście kroków po cichu i zacząwszy świstać głośno, z hałasem zbliżył się 
do altany, dając czas Poli do ucieczki... Sądził on, że niebezpieczną tę schadzkę przybycie 
jego rozerwie, że dziewczę pierzchnie, a Julian pozostanie, udając, że wraca z przechadzki.. 
ale się omylił, bo przyszedłszy do altany, znalazł tylko chustkę białą leżącą na ziemi, a 
kochanków ani śladu... W ciemnej ulicy mignęli mu się jak dwa cienie i znikli... nic ich 
rozerwać nie mogło... Aleksy poszedł dalej, podjąwszy chustkę, którą schował, i umyślnie 
śledził uciekających, aby ich zmusić do rozstania; schwytać ich wszakże nie potrafił... Pola 
porwała Juliana i uniosła z sobą w cieniste głębie ogrodu.
   Po półgodzinnych nadaremnych poszukiwaniach, oburzony na Karlińskiego, Aleksy 
poszedł wprost do jego pokoju, postanowiwszy czekać tam i nie oszczędzać mu gorzkiej 
prawdy... wyrzucał sobie nawet, że tego wprzódy nie uczynił... że go nie zmusił do wyznania 
i szukania rady w przyjacielu, rady dziś może mającej przyjść za późno.
   Zdziwił się, zastawszy go już w fotelu z cygarem w ustach, na pozór znużonego i 
chłodnego, z książką w ręku dla niepoznaki. Na twarzy jednak Juliana widne jeszcze były 
ślady sceny w ogrodzie: pomięszanie, szał, zniecierpliwienie zarazem; spod oka poglądał na 
Aleksego, badając go, czy ich widział, czy wie o czym lub nie...
   Drabicki, obejrzawszy wprzód, że ich nikt podsłuchać nie może, stanął przed nim jak 
surowy sędzia, wyjął chustkę, którą miał na piersiach, i rzucił ją Julianowi jako znak widomy 
schadzki, której był świadkiem.
   — Znalazłem to w altanie — rzekł — gdzieście z Polą tak szaloną odegrali scenę; 
mimowolnie byłem waszym powiernikiem, bom zszedł was zadumany... ale widać, że los 
opatrzny chciał tego...
   Julian zadrżał i zapłonął gniewem, którym miał wybuchnąć.
   — Nie nastraszysz mnie gniewem swoim — przerwał mu,- nim słowo wyrzekł, Aleksy — 
ja też nie przyszedłem z wymówkami, ale z politowaniem! Julianie, na Boga, co myślisz i co 
robisz, opamiętaj się...! Nie wierzysz przyjaźni i sercu memu, wybaczam; wezwij własnego 
instynktu i rozwagi!
   Julian zadrżał rozbrojony, rzucił mu się na szyję..,
   — Ja wiem! — zawołał — ja wiem i czuję, że za daleko zaszedłem, ale to nad siły moje... 
oprzeć się nie mogłem... nie umiałem... Pola pociągnęła mnie... ratuj... radź!... drogi Aleksy, 
bądź przyjacielem, nie sędzią.
   — Nadto człowiekiem jestem i zbyt słabym — rzekł Aleksy — ażebyś się po mnie mógł 
spodziewać nielitościwych jakichś wyrzutów; nie z czczą wymówką, ale z dłonią do 
powstrzymania cię gotową przyszedłem...
   Julian oczy zakrył dłonią.
   — Teraz powtarzam ci — zawołał Drabicki — albo stanowczo powiedz sobie, że się z nią 
ożenisz, albo uciekaj natychmiast... Moim zdaniem, nie zważając na przesądy i nierówności 
wymyślone, powiedziałbym ci: idź śmiało do ołtarza, nie lękaj się pracy i ubóstwa, podziel z 
nią życie, jak podzieliłeś serce... jeśli na to nie masz odwagi, uciekaj jutro, natychmiast... w 
tej chwali...
   — Już za późno! — rzekł złamanym głosem Karliński.
   — Wiesz więc, co masz począć — odezwał się Aleksy — rada moja byłaby obelgą... 
jedną tylko masz drogę uczciwą.
   — Zrobię, com powinien, nie wątpij — odpowiedział Julian — ona mnie kocha... ja 
szaleję za nią, nic nas nie rozłączy; ale na Boga, proszę cię o tajemnicę; muszę przygotować 
stryja, Annę, muszę sam się uzbroić w męstwo, bo wiem, że spotkam zawady straszne... 
Milcz... zaklinam cię i daj mi czas...
   — Rób, jak chcesz — rzekł Aleksy siadając — ale nie sądź, ażeby zwłoka dała ci siły... 
Obawiasz się wybuchu: tego nie unikniesz, to na próżno, dziś czy jutro jednakie będzie.
   — Muszę zebrać myśli, osnuć plan... zaklinam cię, zachowaj mi milczenie...
   — Bądź o to spokojny... nigdym nie zdradził nikogo; nie domyśli się nikt, że mnie 
przypadek zrobił panem waszej tajemnicy; będę milczał... zamknę oczy, bo jeszcze wierzę w 
ciebie...
   Chwilę trwała rozmowa, a Aleksy wyszedł z politowaniem nad Julianem, przewidując, że 
przyszłość ciężkie dla niego próby gotuje, którym siły nie będzie miał podołać. Smutny, 
zwrócił się do swojej izdebki i widokiem może tej miłosnej schadzki rozmarzony, 
mimowolnie zapłakał nad sobą... Jakaś niepoczciwa zazdrość zrodziła się w sercu jego... 
wydziedziczony, wymawiał niebu to szczęście, które innym spadało same, a dla niego nigdy, 
nigdy żadnym zaklęciem wywołane być nie mogło. Ale ten smutek czysty, kto wie czy nie 
większą był rozkoszą od upojenia Juliana, którego myśl i serce wzburzone z groźną się już 
pasowały przyszłością. W boleści Aleksego był jakiś spokój, w rozkoszy Karlińskiego tkwiły 
zarody cierpień przechodzących jego siły; miotał się uciśniony szczęściem, pochwycony 
wirem, nad którym nie panował; spodziewał się i obawiał, pragnął i drżał, myśl sięgała poza 
uczucie i mierzyła już czarne przepaście... Namiętność trwała zbyt długo, wybuchnęła zbyt 
gwałtownie, by się w biegu jakąkolwiek rozwagą powstrzymać dała i skierować. X
    
   Gdy się nazajutrz zeszli rano, o białym dniu, Aleksy nie śmiał spojrzeć na Polę; obawiał 
się, by wzrok nie wydał go i nie zapłonił biednego dziewczęcia; ale miłość sieroty tak była 
gwałtowna i szczera, że się nie rumieniła; w prostocie swej chciała się chlubić zwycięstwem. 
Pola wiedziała, że Aleksy zszedł ich i był świadkiem schadzki, ale to ją nie zmięszało 
bynajmniej, rachowała na Drabickiego uczciwość, a tajemnicy nie pojmowała nawet. 
Spojrzenie jej śmiałe wypowiedziało mu wszystko... musiał się zmieszać, gdy go zuchwale 
zagadnęła sama:
   — Jak pan późno przechadzasz się po ogrodzie? widziałam, zamykając moje okno, gdyś 
pan powracał po jedenastej... Prawda, że noc była prześliczna!
   Aleksy zarumienił się, nie wiedząc, co odpowiedzieć; Julian, zdziwiony, musiał się 
odwrócić, by ukryć przestrach, jaki go ogarnął. Pola była w humorze szalonym, wesoła, 
trzpiotowata jak za dobrych czasów; śmiała się i usadzała, by prześladować Aleksego, który 
nie mógł się jej odcinać. Julian cierpiał na tej nadzwyczajnej wesołości, której podzielać nie 
umiał; Anna się nią cieszyła i obca wśród nich, z niewinnością anielską mięszała się do 
rozmowy, połowy jej znaczenia pochwycić nie mogąc.
   Tkwiła jej jeszcze w myśli wczorajsza narada z Drabickim, chciała wyrozumieć Juliana i 
powoli odciągnęła go z sobą; Pola została sam na sam z Aleksym...
   W pierwszej chwili, patrząc mu śmiało w oczy, podeszła ku niemu i podała dłoń drżącą.
   — Nie gniewasz się pan na mnie? — spytała.
   — Ja? za co ..?
   — Strasznie pana prześladuję... — Śmiech na ustach, łza zakręciła się w jej oku. — 
Biedny pan jesteś! a jam tak szczęśliwa... a! pan wiesz wszystko! — Ja? ja nic nie wiem.
   — Kochani pana jak brata... ale milcz!
   — Doprawdy, to są zagadki...
   — Pan mnie masz za dziecko... ja widziałam pana wczoraj, nie mogłeś nas nie widzieć...
   Aleksy zmięszał się.
   — Ja się nie wstydzę — zawołała dumnie — ja go kocham i życie gotowam dać za 
niego... Co mi świat! co mi ludzie!
   — Zastanowiłaś się kiedy pani nad przyszłością?
   — Nie! i nie chcę się nad nią zastanawiać... dla mnie jej nie ma i nie będzie... poszaleję, 
rozśmieję się, zapłaczę... i umrę... szczęśliwa...
   Aleksy westchnął.
   — O błogosławiona nieopatrzna młodości! jakie ty wyrabiasz cuda... Nic już pani nie 
powiem więcej... Jestże słowo, którym by dziś trafić można do przekonania?...
   — Wy wszyscyście prawie zimni rachmistrze — żywo odparła Pola — całe życie żyjecie 
w jutrze i dlatego nie macie teraźniejszości... Jak wam nie wstyd! jak wam nie żal! Jutro! 
alboż ono do mnie należy? kto je kiedy wyprosił, wymodlił lub wyrachował? Sto razy 
omyleni, setny pierwszy raz poczynacie zadanie i tak do śmierci... Ja używam i nastawiam 
czoło groźbie przyszłości... Cierpieć? alboż się nie cierpi wśród szczęścia? umrzeć? alboż się 
wśród szczęścia nie umiera?... Mali jesteście!... karły! dzieci! starcowie, ale nie mężczyźni i 
nie ludzie!
   — Wszystko to dobrze — rzekł Aleksy — ale gdy nie o nasze, a o cudze jutro idzie, zdaje 
mi się, że trochę rachunku nie byłoby zbytecznym?
   — Cudze? moje i jego to jedno — odparła Pola zapominając się — nas dwoje to istota 
jedna, pełna i cała... możemyż nie mieć. co wspólnego?... zawsze za wcześnie przyjdą chłody, 
obawy, łzy i rozpamiętywania; nie psuj nam szczęścia panie Aleksy... — A zresztą — dodała 
figlarnie — ja pana mam także w ręku!
   — Pani! mnie!
   — Oho! ho! więcej, niż pan myślisz! Aleksy się rozśmiał, ale poczerwieniał.
   — Jeśli mi w czym przeszkodzisz, jeśli mi co popsujesz, staniesz na drodze... Pan mnie 
znasz, jam się straszliwie zemścić gotowa! jestem egoistka, bo mój egoizm szczęściem 
dwojga... nie ulęknę się niczego, spotwarzę... zrobię plotkę... domyślę się, odgadnę, skłamię 
zresztą, jeśli będzie potrzeba...
   — Co pani takiego! — zapytał chłodno Drabicki.
   — Nic, mam trochę gorączki... przypuśćmy...
   — Niebezpiecznej...
   — Ale w tej gorączce widzę niebo! Daj mi pan pokój... nie chcę zdrowia.. i nie wezmę 
pana za doktora, to pewno...
   To mówiąc, odwróciła się, a Aleksy stanął zdumiony i smutny rozwiązaniem tak nagłym i 
niespodzianym miłości, którą spodziewał się pohamować i rozerwać. Dziś już było po czasie. 
Julian szalał, a Pola, śpiewając, szła na męczeństwo, nie licząc ofiar, nie bojąc się wstydu, bo 
kochała całą zapamiętałą miłością świeżą pierwszej młodości, duszy dziewiczej i ognistego 
temperamentu...
   Z dala, już nie mięszając się do niczego, ze smutkiem spoglądał na to Aleksy, dziwiąc się, 
że nikt prócz niego nie poznał się na zmianach, jakim uległy stosunki Poli i Juliana.
   Anna szczególniej ślepą była, cieszyły ją zmiany, które powinny były zastraszać; Pola 
stała się dziwaczną, fantastyczną i nie kryła się wcale ani z gwałtownym swym 
przywiązaniem, ani z prawami, jakie miała nad Karlińskim. Niekiedy rozkazywała 
posłusznemu jak pani, to znowu, z najbłahszych powodów kaprysząc, przej- mowała się 
zazdrością i wybuchami gniewu niepohamowanymi i robiła sceny; nie gadała po całych 
dniach, chorowała, rozpaczała, a gdy po cichu zgodę zawarto, szalała tak samo z miłości, 
rzucała się prawie do nóg, przepraszając, ofiarowała życie... Co dzień prawie oblewała się 
łzami, nakarmiała rozpaczą i upajała szczęściem. Julian, jakkolwiek kochał ją gwałtownie, z 
ciężkością znosił tę dręczącą miłość, która w spokoju, wierze i ufności wyżyć nie mogła, 
którą podsycać było potrzeba ustawicznie wybuchami namiętności, która podejrzywała 
wszystkich i wszystko, widziała groźby zobojętnienia w najmniej znaczących ruchach i 
miotała się gorączkowo... Na próżne były przysięgi, dowody uczucia, przyrzeczenia, ofiary, 
łzy i uściski gorące; ledwie uspokojona burza rozpoczynała się na nowo z najlżejszej chmurki 
i z najmniejszego wyziewu... Karliński dręczył się i upadał pod brzemieniem tego 
przywiązania dzikiego, szalonego, któremu wystarczyć nie mógł, którego ukołysać nie umiał. 
Prawda, że i ono nie szczędziło mu ofiar i gotowym było na wszystko, ale wszystko też oddać 
mu było trzeba, by je zaspokoić.
   Anna nic jeszcze w tym nie dostrzegała prócz dziecinnej jakiejś zabawki, Aleksy unikał 
wmięszania się, gdy i tak Pola, często najniesłuszniej go o jakieś posądzając wpływy, ciężkie 
mu robiła wyrzuty i karała milczeniem, groźbami, przycinkami... i szło to dalej a dalej...
   Tymczasem Emil zmartwychpowstawał... myśl powoli, jak w dziecku, rozpowijać się 
zaczynała i zamknięta w czaszce, wyszła w świat przez zdumione oczy... pojmował, pytał, 
odpowiadał, uczył się... wszystko to nabył dzięki staraniom Aleksego, a choć skutek jego 
pracy coraz był widoczniejszy, jeszcze uczeń nie wydał się zupełnie ani przed siostrą, ani 
przed bratem; jeden stary sługa coś się domyślał i śmiejąc się, dochowywał tajemnicy, z 
której sobie obiecywał radość całej rodziny...
   Postępy były coraz żywsze, rozmawiał już z Aleksym, a choć pytania jego maluczkie 
jeszcze zapowiadały rozwinienie, wszakże myśl tlała, iskierka żyła, podłożyć tylko trzeba 
było i rozdmuchać święty ogień w duszy... Jednego poranku Aleksy wedle zwyczaju 
przyszedł do Emila, gdy w zamku spali jeszcze; uczeń przywitał go uściskiem łzawym i 
zasiedli nad przyniesioną książką, której czytanie dopełniał nauczyciel mową ze znaków 
złożoną, tym dobroczynnym wynalazkiem litościwego serca, które dla wydziedziczonych z 
dźwięków zastępuje żywe słowo. Oba tak byli zajęci, że się ani spostrzegli, jak Anna, która 
dnia tego wstała raniej niż zwykle i otwartym oknem zwabiona, do Emila weszła po cichu do 
pokoju, zastała ich nad tym tajemniczym zajęciem. Na widok ten, zrazu zdumiewający i 
niespodziany, osłupiała, stanęła wryta i serce jej uderzyło wdzięcznością, ręce się jak do 
modlitwy złożyły, łza wytrysła na powiece... Zgadła, że to, co dziś widziała, było już 
skutkiem, owocem ukrytych przed nią długich i mozolnych trudów; zmierzyła sercem, co 
Drabicki uczynił dla nich, i rzuciła się ku niemu przejęta, szczęśliwa, chwytając go za rękę z 
uczuciem wdzięczności.
   Słowa nie umiała powiedzieć, wszelkie dzięki byłyby próżne i słabe, spojrzała nań 
pięknymi swymi czarnymi oczyma; Aleksy stanął jak winowajca przed nią, zmięszany i 
poruszony do głębi... rzuciła się potem do Emila i rozpłakała, widząc, że mu się nie da 
zrozumieć, że nie zna jego języka.
   Emil wskazał na Aleksego, ręce wyciągając ku niemu.
   — A! jam się nic nie domyślała — zawołała Anna — mam sobie do wyrzucenia; nie 
odgadłam nic, nie prze- czułam, żeś pan miał być dobroczyńcą naszym... żeś miał oddać nam 
brata... Lecz na co ta tajemnica!
   — Obawiałem się dać i odebrać nadzieję, chciałem wprzódy być pewnym — rzekł 
Aleksy.
   — I Emil potrafił przed nami zachować tajemnicę?
   — Emil ma dziwny instynkt... i serce anielskie; zrozumiał mnie, był mi posłusznym.
   Annie na łzy się zbierało; już jej mało było własnego szczęścia, chciała się z nim co 
najprędzej podzielić; posłała po Juliana, po Polę, chciała zwabić dom cały, nie umiała słów 
znaleźć dla Aleksego... Julian przybiegł przestraszony i stanął zdumiały, rzucił się na szyję 
Drabickiemu w milczeniu, ale wejście Poli, której wzrok przeszył go na wstępie, odwróciło 
serce jego od brata... Pola uścisnęła rękę Aleksemu.
   — Dla mnie to nie było tajemnicą — zawołała uśmiechając się — wiedziałam o 
wszystkim! Pan jesteś jednym z tych ludzi wybranych, którzy błogosławieństwo wprowadzają 
pod dach w dom, który ich okrywa.
   — Potrzeba dać znać prezesowi! prezes nic nie wie... matce! naprzód matce... a! co to 
będzie za szczęście, ileśmy mu winni wdzięczności!...
   W czasie tej sceny Emil, który mały w niej miał udział, oczyma latał po wszystkich, 
zgadywał wrażenia, spoglądał na Aleksego i czule dłoń jego do piersi przyciskał, uśmiechał 
się.
   — Na Boga! uczże pan nas wszystkich, żebyśmy z nim mówić mogli! będziemy panu 
pomocą — mówiła Anna.
   Miłość jest pełną egoizmu, trzeba jej to wybaczyć, ziemska inną być nie może; po chwili 
Julian zajął się Polą, Pola przybliżała się do Juliana i zapomnieli o bracie, o Aleksym... 
szepcząc nie dokończoną wczoraj wieczorem rozmowę, którą chmurka i deszcz w ogro- dzie 
przerwały... Anna modliła się w duchu, Aleksy wymknął z duszą pełną radości i spokoju, jaki 
daje spełnienie wielkiego i świętego obowiązku... czuł, że miał zasługę i że za przyjaźń 
Karlińskich wypłacił się, oddając im zgubionego brata...
   Anna, jak tylko zniknął, zbliżyła się żywo do Juliana.
   — A! prawda, sto razy miałeś słuszność, wymawiając mi, że nie znam Aleksego! co za 
człowiek, jakie serce, ile delikatności i charakteru... jak my się mu potrafimy odwdzięczyć...
   W Julianie jakoś może mimowolnie pan się odezwał.
   — Potrzeba pomyśleć i zrobić coś dla niego... ubogi...
   — Bracie! — zawołała Anna — takie rzeczy się nie płacą...
   Pola rzuciła nań także okiem zagniewanym prawie; Julian się zapłonił.
   — Nie zrozumieliście mnie — rzekł zmięszany — nie to chciałem powiedzieć...
   — Zapłacim mu przyjaźnią serdeczną, staraniem, opieką i tymi względy, na jakie 
zasłużył.
   Pola uśmiechnęła się figlarnie.
   — Jacy to z was panowie — odezwała się z wymówką gorzką — zaraz chcielibyście 
zapłacić, żeby się z ubogim skwitować i nic mu nie być winnymi! Nie obawiajcie się! 
Aleksemu zapłaci serce własne, uczucie jego dla was, na którym doprawdy chybaście się nie 
poznali... Sądzicie go surowo! nielitościwie. Ja lepiej znam go od was wszystkich, 
obrazilibyście śmiertelnie biednego człowieka, mówiąc mu o waszej wdzięczności; 
podnieście go ku sobie, jeśli się wam zdaje niższym jeszcze nawet po tym poświęceniu; 
uznajcie go za brata... oto najwyższa nagroda, jaką mu dać możecie. —  Albożeśmy go kiedy 
inaczej uważali? — spytała a.
   — Pozwólcie mnie i jemu sądzić! — szepnęła, spoglądając na Juliana, sierota — i nie 
mówmy o tym...
    
   XI
    
   Aleksy, właśnie unikając podziękowań i chcąc zejść z oczów, siadł na konia i do matki do 
Żerbów poleciał... Bywał on tam dosyć często, niekiedy jednak po parę tygodni praca i 
podróże nie dozwalały odwiedzić starej Drabickiej; lecz gdy go serce bolało, gdy tęsknota 
opanowywała go wśród tej drogi długiej, smutnej i samotnej, instynktem ciągnął ku słomianej 
swojej strzesze i choć zawsze surową dlań i nie pobłażającą była matka, czuł w niej, u braci 
jakieś współczucie, którego w Karlinie nie znajdował, które tu zastępowała grzeczność zimna, 
troskliwa, ale nie braterska, nie macierzyńska.
   Julian co dzień dlań bardziej obcym i chłodniejszym się stawał; miłość, która go 
opanowała, czyniła obojętnym na wszystko.
   Aleksy potrzebował odetchnąć powietrzem swojej wioski, zajrzeć do pokoiku, który dziś 
Jan zajmował, poskarżyć się przed matką trochę, choć przed nią krył boleść swą serdeczną i 
tęsknotę, a raczej przyczyny ich tajemne.
   Gdy się ukazał w dziedzińcu, stary Kurta, który przez roztargnienie zaszczekał, poszedł 
pierwszy przeciwko niemu, machając ogonem pomimo ociężałość, wyskakując dosyć 
niezręcznie, żeby mu okazać, jak rad był gościowi serdecznie, jak żałował, że go zrazu nie 
poznał. Wybiegł Parfen ze stajenki, Jaś znalazł się na ganku, a nareszcie i pani Drabicka z 
pończochą wyszła przeciwko ukochanemu, za którym tęskniła u okna dniami całymi.
   Trzeba było widzieć, jakim go objęła wzrokiem, czytając z ubioru, z twarzy, z miny, z 
najmniejszej drobnostki, co się tam z nim działo, co go przypędziło do domu. Nie śmiała się 
spodziewać, żeby powrócił na zawsze, a tak się po cichu modliła o to... Aleksy był świeżej i 
wykwintniej niż dawniej ubrany, konia miał ładnego, siodełko angielskie, sam wyglądał na 
paniczyka... Jaś trochę mu zazdrościł, a trochę się podśmiewał z niego. W milczeniu uścisnęła 
go pani Drabicka, dała się mu przywitać z Jasiem i rękę wyciągnąć do śmiejącego Parfena, 
któremu oczy z radości, że panicza zobaczył, błyszczały; — i posadziła go przy sobie na 
ławce, znowu niespokojnym obejmując wzrokiem.
   — Coś ty mi nieciekawie wyglądasz — odezwała się po chwili — wyszedłeś na 
paniczyka... ubrany jak lalka, ale na twarzy zawsze u waści czy wczoraj, czy jutro... 
postarzałeś na tych pańskich marcepanach... no! jakże ci tam, a dużo, a długo, a obszernie... 
wszak to dwa czy trzy tygodnie u nas nie byłeś?... Dobrze ci? niechże się choć pocieszę...
   — Ale, dobrze, doskonale — odparł Aleksy — jak matunia widzi, nic nie braknie...
   — Nic? — spytała, kładąc mu rękę na dłoni — nic? Aleksy oczy spuścił.
   — Zawsze — rzeki — człowiekowi czegoś braknąć musi i nie byłoby żyć po co, gdyby 
się najadł do syta... A! jakże u was, gospodarstwo? Jaś? ty, matko?
   — U nas! zachciałeś! gospodarstwo! kłopotarstwo! Jaś złoty chłopiec, pracuje i tego mu 
dosyć... tylko nam tęskno po tobie, patrzym oboje z nim na ten zamek, co nam ciebie ukradł, i 
często nic nie mówiąc, popłaczemy się! Czego bo ci się zachciało!
   — Oni tak dla mnie są dobrzy! — Czemuż nie! dobrzy dla wszystkich! wierzę, szacuję 
ich, ale nie uwodź się, Aleksy, ta dobroć jest chlebem powszednim, którym obdzielają 
wszystkie sługi swoje, a i ty liczysz się do nich... Dadzą ci kiedyś uczuć, żeś tylko sługą w ich 
oczach... daj Boże, by nierychło, by niegorzko! — Nigdy się z nimi nikt jeszcze nie zbracił... 
Nawet ci, co, długo wzdychając, dostąpili tego szczęścia, że im jaką kulawą siostrzyczkę 
rzucono na łup ich dumy... nawet ci, co mają prawo nazywać się ich krewnymi, są dla nich 
wstydem, kalectwem, a nie rodziną...
   — Wiem, że mi dotąd nigdy uczuć tego nie dano...
   — Widać, że masz rozum i na to się nie narażasz! Rób, co ci się zda, ale co prędzej, to 
lepiej, cofnij się, mój Aleksy... Pamiętasz, jakeś mi opowiadał kiedyś
   o tym Niemcu, co to woził lwy i tygrysy... co to je bił
   i rozkazywał im, póki niespodzianie raz posłuszne zwierzę nie rozdarło nieostrożnego 
przyjaciela... ja zawsze odtąd w tych Karlińskich twoich obawiam się lwów i tygrysów...
   Aleksy się rozśmiał.
   — Kochana matko! nie znasz Juliana, a nade wszystko Anny!
   Drabicka spojrzała mu w oczy, ścisnęła ramionami.
   — Znam pannę Annę, święta, poczciwa, zacna, wszakże tu i w Żerbach bywa i dosyć 
spojrzeć na nią, żeby ją pokochać... ale... taki to pani!
   — Mamo! to stare uprzedzenie!
   — Nieufność szlachecka... być może, ale człowiek człowiekiem; najświętszy ma swoje 
słabości... Gdyby panna Anna była małego szlachetki córką, to bym przed nią klękła! a tak... 
to się jej boję...
   — Bo jej nie znasz, kochana matko...
   — A spojrz no na moje siwe włosy! Nie znam! Ty ją znasz lepiej! oj! dzieciaku! 
dzieciaku! Tyle tylko sam na sam z matką pomówić mogli; w dziedzińcu ukazał się zaraz pan 
Mamert Butkiewicz, za nim pan Pryscjan, za tymi pani Celestynowa z Madzią...
   — A toż lepsi? — spytał po cichu Aleksy.
   — Ot powiem ci — żywo odparła Drabicka — już ich wolę, bo od razu, jak ich widzisz, 
tak ich pisz, nie potrzebujesz sobie nad tym głowy łamać, co u nich za pazuchą...
   — Sługa uniżony pani dobrodziejki — przerwał bogaty pan Mamert — a! i pan Aleksy! 
gość wielki! jakżem szczęśliwie trafił.
   — Moje uszanowanie! cha! cha! — zawołał nadchodzący pan Pryscjan — a! jak się tam 
pan ma?
   Nie wiedział nieszczęśliwy elegant, że zakochana wdowa, która mu się już dosyć 
naprzykrzyła, w ślad szła za nim, i zmięszał się trochę, gdy ją wystrojoną zobaczył w ganku z 
Madzią nieodstępną i parasolikiem, na którym, unikając kijka, podpierała się dla niezmiernej 
tuszy.
   — Jakże gorąco! — sznurując usta, przerwała wdówka — Madziu... stój przy mnie... 
dzień dobry panu Pryscjanowi!
   Pierzchowski ukłonił się z chłodną grzecznością, pokrywającą żywe nieukontentowanie.
   Potrzeba było gości wprowadzić do pokoju, bo w ganku pomieścić się nie mogli, nadto 
był szczupły; pani Drabicka, ruszając ramionami, pociągnęła Celestynowę, Mamert, nie dając 
się uprzedzić nikomu, wszedł za kobietami, Pryscjan poprzedził Aleksego... Przybycie tych 
kilku osób było tylko zwiastunem odwiedzin sąsiadów wszystkich, którzy się zaraz ściągać 
zaczęli — i do nocy mieniając się, ubawiali gościa, nie mogącego sam na sam z matką 
pomówić. Nie wiem, dlaczego jednak Aleksy po towarzystwie zamkowym znalazł prawie 
przyjemność w szczebiotaniu dziecinnym dziedziców żerbiańskich, w ich naiwnych pytaniach 
i spowiedziach, w prostocie, z jaką dawali od razu czytać w sobie jak w księdze otwartej. 
Czuł ich śmieszności, ale przez nie widział serca, gdy w wyższym owym towarzystwie spod 
grzeczności i szczerości pozornej nic dobyć nie było można, choć uczucie jakieś mówiło, że 
dna nie dostałeś jeszcze...
   Późno w nocy w towarzystwie Jasia, który go konno przeprowadzał do krzyża, Aleksy 
odjechał do Karlina... i długo błądził po polach zadumany, pytając się siebie i świata o 
zagadkę życia? o cel żywota? o tysiące nierozwikłanych zadań, o fałsz i prawdę, o przyszłość 
społeczeństw?... o ich organizację? o postęp ludzkości, o postęp szczęścia... o ideę ofiary... 
Koń sam zaniósł go, przywykły, przede drzwi jego mieszkania.
    
   XII
    
   — No, cóż to jest, moje dzieci! — zawołał prezes do cisnących się na przywitanie jego 
Juliana i Anny — powiedzcie mi, po coście mnie wezwali, jakie tam niespodziane szczęście 
was spotkało? wygraliście milion na loterii?
   — A! więcej! — zawołała Anna.
   — Więcej niż milion! na jakiej loterii! — krzyknął prezes — czy to być może...
   — Nie zrozumiałeś, kochany stryju... więcej zyskaliśmy niż miliony... posłuchaj tylko...
   — Słucham — rzekł prezes siadając — ale głupieję, co to być może takiego?
   — Aleksy! poczciwy Aleksy powrócił nam straconego Emila! Prezes uważnie, ale więcej 
ciekawości niż radości ukazując, słuchać począł. 
   — Wystaw sobie, kochany stryju, ten najzacniejszy z ludzi, nic nam nie mówiąc, 
pracował, silił się... póki nie dobył iskry z uśpionego dziecięcia naszego... Emil mówi! Emil 
czyta! Emil ożył!
   — Doprawdy! — rzekł zdumiony prezes chłodno — w istocie, to poświęcenie... 
niewysłowione... to cud... jakże? odzyskał mowę?
   — Nie! ale rozmawia znakami i czyta... żyje...
   — Tak! metodą głuchoniemych! ale żeby to tylko słabemu jego zdrowiu ten wysiłek nie 
szkodził — rzekł jakoś kwaskowato prezes — on taki osłabiony...
   — Ma się daleko lepiej, polepszyło mu się znacznie...
   — Prawda, że to niespodziane szczęście — odezwał się przybyły — słupieję! nigdym nie 
sądził, żeby to było podobnym... chodźmyż do niego.
   — Ja mam brata! ten człowiek dał mi brata, dał syna matce... a! jak potrafimy mu się 
wywdzięczyć...
   — O to się nie frasujcie — rzekł zimno stary elegant — najłatwiej wypłacić się... 
chodźmy do niego. Sądzę, że pan Drabicki nie uczynił tego nawet bez myśli... naturalnie 
przyjąć też nie możemy darmo takiego poświęcenia...
   Anna schwyciła za rękę prezesa. 
   — Na Boga! stryju! wy go nie znacie chyba! Prezes się uśmiechnął pańsko.
   — Ale ba! największe bezinteresowności są najtrudniejsze do opłacenia, ale zawsze się to 
da zredukować na pieniądze... — Pogładził się po czole, spojrzał na Juliana.
   — Jak sądzisz?
   — Sądzę, że Aleksy uczynił to przez żywą przyjaźń dla nas! nie mamy co mówić o 
wypłaceniu się inaczej jak sercem...
   — Może by to było za drogo! — szepnął stary — ale
   o tym potem, chodźmy do Emila.
   Turkot powozu oznajmił przybycie pani Delrio, po którą także posłano; pułkownik i ona 
wchodzili do salonu, zatrzymano się więc dla nich i nastąpiło przywitanie, jak zawsze zimne, 
grzeczne, oglądające się zarówno na to, żeby nie chybić, jak żeby uchybienie, jeśliby intencja 
jego się okazała, odpłacić podobną monetą.
   Szczera radość błyszczała w oczach matki, która już wiedziała o wszystkim, zarówno 
chciała widzieć Emila
   i zbawcę jego i szukała ich oczyma, ale obu ich nie było. Aleksy wyjechał do 
gospodarstwa umyślnie, spodziewając się przybycia tych gości i unikając podziękowań i 
oświadczeń; po chwilce wszyscy pospieszyli do Emila...
   Matka nie widziała go od czasu, gdy bytność jej tak przykre jeszcze na nim zrobiła 
wrażenie; spodziewała się, że oprzytomniony, ze zwierzątka, posłusznego jakiemuś 
instynktowi, stawszy się człowiekiem, Emil inaczej powita ją... że utracone dziecię odzyska... 
jakoż nie omyliła się. Anna, która tu rządziła, nie chcąc wszystkich wprowadzać razem ani 
zbyt silnie uderzyć słabego jeszcze brata, sama mu wprzód oznajmiła o matce, a potem 
weszła z nią razem.
   Pani Delrio cudowną znalazła w nim zmianę; jedno jego wejrzenie opowiedziało jej o 
niej... Emil uśmiechnął się do matki pierwszy raz w życiu! a kto pojmuje, czym dla. serca 
macierzyńskiego uśmiech i uścisk dziecięcia, ten wyobrazi sobie, jakim szczęściem 
rozpromieniła się dusza pułkownikowej, która od łez powstrzymać się nie mogła, tuląc biedne 
swe dziecię do piersi... Tą chwilą rozkoszy wypłaciło jej życie dług lat wielu... byłaby padła 
do nóg swojemu zbawcy, gdyby był stanął przed nią. Emil patrzał na nią, jakby ją widział raz 
pierwszy i uśmiechnął się do niej, a żywymi znakami mówił do Anny o matce, która go 
jeszcze zrozumieć nie mogła.
   — Powiedz, że to on zrobił wszystko... on, dał mi poznać Boga, was, matkę i mnie 
samego...
   Za panią Delrio, trochę zazdrosny, wszedł prezes, pospieszając do Emila i badając go 
okiem niespokojnym... Nie tyle on uczuł, co inni, to zmartwychpowstanie i nie wiem, czemu 
czoło się jego zasępiło... Wzruszony, po półgodzinnej rozmowie, unikając pułkownikowej, 
która się synem nasycić nie mogła, wyciągnął za sobą Juliana i wyszedł z nim do ogrodu, 
pułkownika poleciwszy Poli, nielitościwie szczypiącej go szyderstwy, które on płacił 
przesadną grzecznością.
   Prezes milczał długo zamyślony, aż gdy doszli do Wycieczki w ogrodzie, gdzie nikt ich 
słyszeć nie mógł, odwrócił się do Juliana:
   — Kto go o to prosił? — zawołał, ruszając ramionami — a tego waszego Drabickiego? po 
co mu się w to było wdawać?
   — Jak to stryju? ja cię nie rozumiem...
   — Zaraz mnie pojmiesz... wszystko najśliczniej się stało, ale niemniej, kochany Julku... z 
Emila nigdy nic nie będzie, bo to istota niepełna, dziś może nieszczęśliwsza, niż była wczoraj, 
a ty, co byłeś przed niedawnym czasem panem całego Karlina, jesteś wydziedziczony z 
połowy.
   Prezes mówił coraz żywiej.
   — Głuchoniemych prawo nie usuwa od niczego, jak skoro mają pojęcie świata, język, 
przytomność... zresztą któż by myślał o tym? byłaby to niesprawiedliwość... Z tego, co widzę, 
wnoszę, że Emil dojrzeje rychło i stanie się słabą, ale na pozór prawie istniejącą istotą... 
rozumiesz, co z tego za wynikłość? I tak nie byliście w najświetniejszych interesach, a co 
będzie dalej? Ruszył ramionami.
   — Nie ma co mówić, Drabicki się wam dobrze przysłużył.
   Julian oburzył się na tę chłodną rachubę i wzdrygnął.
   — Stryju kochany — zawołał — twoja miłość dla nas zaślepia cię... opuścić Emila, było 
to go zabić! godziż się coś podobnego myślą nawet przypuścić?
   — Ależ któż go zabija! wariacie! — krzyknął prezes — niech żyje, cieszę się, płaczę... 
jestem szczęśliwy, ale niemniej tyś o połowę uboższy, mój drogi! Któż wie! Emil, gdy tak 
pójdzie dalej, może się zachcieć ożenić! znajdzie się niejedna, co za niego pójdzie! tysiące! Ci 
głuchoniemi bywają, jak słyszałem, ekstra miłosnej kompleksji!
   — Stryju! stryju! na Boga, nie mów tak, mnie to boli!
   — Dziecko jesteś! Nie widzisz — dodał prezes — że to życie Emila jest kalectwem 
sroższym od zupełnej nieprzytomności; zechce władać sobą, nie potrafi, opanują go ludzie, 
kto wie! nie posądzam: może Drabicki miał w tym myśl jaką! przywiązał go do siebie...
   Julian jeszcze odepchnął ze zgrozą to przypuszczenie.
   — A zatem cicho — rzekł prezes — wierzę w niego, szacuję, ale co się stało, to się stało... 
ubodzy jesteście i po wszystkim; trzeba na to szukać rady... a w dodatku i myśleć, jak panu 
Drabickiemu to dobrodziejstwo na brzęczącą monetę wymienić.
   — Stryju! — zakrzyknął Julian jeszcze.
   — A no! to milczę — rzekł prezes, zawracając się ku zamkowi — e sempre  bene! 
cieszmy się! Radujmy, dziękujmy i śpiewajmy: Hosanna!
   — Weźmiesz mnie za istotę bardzo poziomą, prozaicz- ną, rachującą — począł 
zwróciwszy się ku zamkowi — ale ja znam świat i ludzi. Nie przeczę, że Drabicki uczciwy 
człowiek, że jego poświęcenie było całkiem bezinteresowne, ale ani Emilowi łaski wielkiej 
nie zrobił, ani wam...
   Julian się zamyślił.
   — Już teraz potrzeba dokończyć wychowanie Emila, wyjdzie na człowieka niby, na istotę 
zawojowaną i nieszczęśliwą, i Karlinem podzielić się będziecie musieli!
   — No! to się z ochotą podzielę...
   — Trzebaż coś dać i Annie, choć Anna za mąż iść nie myśli, a jej piękność i imię więcej 
odstręczają, niż przynęcają starających się... trzeba porachować długi i wyznać w końcu, że 
na Karlińskich bardzo tego mało...
   — Alboż małym żyć nie można? — spytał Julian.
   — Doskonale — rzekł prezes — ale naprzód potrzeba się do tego wychować lub 
przerobić stosownie, nie mieć potrzeb i przywyknień zbytkowych, ograniczyć się chatką, 
krupnikiem i kapotą... i nie mieć na plecach tego ciężaru, jakim jest do dźwigania wielkie 
imię podupadłe.
   — Mnie się zdaje, że z godnością ubogo je nosić można?
   — Z godnością! sposobem Cyncynnata! na rzepie! Wybornie! wejrz w obyczaje 
dzisiejsze! powiesz mi, czy to podobna... Odważysz się nic a nie nie grać komedii? włożyć 
siwy surdut i nie wzdychać po zbytkowych nałogach? Wątpię... Ale masz dwoje do wyboru: 
albo tę rolę ciężką imienia bez mienia, albo lżejszą perspektywę ożenienia bogatego...
   — Za nie! stryju!
   — Jak to? co ci to jest? — spytał prezes, spoglądając mu w oczy.
   — To przeciw przekonaniu mojemu, to upokarzające... to sprzedaż haniebna! — Młode 
pojęcia! młode! Spodziewam się, że Karliński nie jest hołyszem lada jakim i coś też daje w 
zamian tej, z którą się ożeni! po wtóre, dlaczego przypuszczasz zaraz, że to związek bez 
przywiązania! A może ci się panna podoba?
   Julian nic nie odpowiedział — i tak skończyli rozmowę, która obu była nieprzyjemną. 
Prezes jednak, choć się nie wstrzymał przed synowcem, ukrył doskonale uczucie swoje dla 
pułkownikostwa i Anny, śpiewał pochwały Aleksego, cieszył się Emilem i nie pokazał po 
sobie, że prozaiczna rachuba dla dwojga ukochanych niesprawiedliwym czyniła go dla 
trzeciej, wydziedziczonej istoty,..
   Późno wieczorem powrócił Aleksy i nie przyszedł do salonu, zawsze obawiając się 
podziękowań i dając za pozór zajęcia nagłe; prezes nic na to nie rzekł, bo rad był odłożyć 
dzięki fałszywe, ale pułkownikowa szepnęła coś Julianowi, wyszła z nim potajemnie i wprost 
udała się do mieszkania Drabickiego; prawdziwe uczucie nie dozwalało jej oglądać się na 
przyzwoitość. Zdumiał się Aleksy, widząc ją wchodzącą, zmięszał, ale mu nie dała czasu 
opamiętać się.
   — Wróciłeś mi pan dziecię — zawołała z uczuciem — mało jest za to oświadczyć 
wdzięczność, dałeś mi najszczęśliwszą chwilę w życiu, przyszłam panu powiedzieć i przy 
Julku się zobowiązać, że odtąd pana jak własne uważam dziecię i po nich pierwszym 
mieszczę w sercu... Nie wierzyłam w ludzi, dałeś mi pocieszającą tę wiarę; niech ci Bóg 
zeszle szczęście i błogosławieństwo takie, jakim mnie dziś przez twoje ręce obdarzył!
   Wielkie uczucie daje czasem wymowę, daje uroczystą powagę nawet najmniej w 
pospolitym życiu do tego usposobionym; piękna, uczuciowa, trochę za młoda na swój wiek 
pułkownikowa w tej chwili przybrała po- stawę tak godną, że Aleksy z uszanowaniem przyjął 
jej oświadczenie, w którego szczerość uwierzyć musiał,
   — Niech mi pani wierzy — rzekł skromnie — że najwyższą dla mnie nagrodą jest cel, 
który szczęśliwie otrzymałem; zrobiłem, com był powinien, jak tylko to uczynić mogłem, a 
jeśli państwo chcecie mi dowieść, że macie dla mnie choć trochę przyjaźni, nie mówmy o tym 
więcej.
   Po kilku słowach, mile przemówionych jeszcze, Julian z matką wyszli nazad do salonu, 
ale prezes domyślił się tej wycieczki i widząc się uprzedzonym, nie dał poznać po sobie, że to 
odgadł. Zamyślony chodził, podżartowywał z pułkownika, grzecznostkami obsypywał dawną 
bratowę, a poglądał uważnie na to, co się wkoło działo.
   Traf chciał, że to był dzień właśnie jakiegoś zagniewania i złego humoru na Polę; obejście 
się jej z Julianem, który zniecierpliwiony, nieostrożny, coraz to do niej przybiegał, błagając o 
przebaczenie, choć nie widział swej winy — nie uszły oka prezesa.
   — Coś jest! — rzekł w duchu do siebie — zwąchali się... bodaj czy pułkownikowa nie 
miała słuszności! Ta intrygantka gotowa go uwikłać! Przybycie Emila i ożenienie Juliana z tą 
szurpą strasznie by poniżyło Karlińskich... potrzeba radzić...
   Wpadł na tę myśl prezes, że Aleksy coś wiedzieć powinien, że od niego by można dojść 
tajemnicy i jego użyć do działania, ale zawahał się. posądzając zaraz Drabickiego o 
wspólnictwo, posiłkowanie, intrygę.
   Jest to wadą zbyt przebiegłych i świat niby znających ludzi, że zawsze chętnie posądzają 
drugich o nieszczerość, udawanie, o zamiary jakieś skryte; stąd dopatrują się rzeczy niebyłych 
i nadto rozumu nie dozwala im pójść najprostszą drogą do celu.
   Prezes, zacząwszy rozbierać wszystko, doszedł, że Drabicki umyślnie Emila wyrwał z 
tego stanu upadku, aby nim zawładnąć; że Julianowi pomagać musiał u Poli przez same swe 
demokratyczne zasady itd., itd. Postanowił więc patrzeć, dochodzić, nikogo się nie radzić i 
postąpić, gdy będzie potrzeba stanowczo, ale sam przez się.
   — Pięknegom tu ptaszka włożył do klatki! — rzekł w duchu — Annę nawet opanował! 
licho go wie, gotów oszaleć i o niej pomyśleć; takim panom to się śni tylko! Zgubieni 
Karlińscy, jeśli się temu nie zapobieży!
   Skutkiem tej cichej z sobą narady, usiadłszy do herbaty, prezes odezwał się wesoło.
   — Bardzom rad, żem się w domu obrobił, że interesów pilnych nie mam... zabawię 
przynajmniej w Karlinie i nacieszę z wami...
   Pułkownikowa wzięła to za zwykłą groźbę, wypędzającą ją, ale teraz tak była szczęśliwa, 
że się nawet prezesa nie obawiała, a pułkownik odparł wzdychając:
   — Co do mnie, jakkolwiek uczucia rodziny, do której poniekąd mam szczęście należeć, 
podzielam, tak jestem nieszczęśliwy, że wyjechać muszę...
   — „Poniekąd"! szczęściem, że te „poniekąd" włożył — rzekł prezes — myślałem, że już 
naprawdę obdarzy nas swoim pokrewieństwem...
   Julian i Pola, nie wystrzegając się wcale prezesa, choć niby nie spoglądali na siebie, 
chodzili za sobą, choć się nie szukali, spotykali co chwila, tu i owdzie rzucali słówka, które 
przez głowy wszystkich ich dwoje tylko dosiąc miały; nie uważali, że stryj i matka mieli na to 
zwrócone oczy, że oboje odgadli... że nim wieczór minął, prezes miał pewność ich 
przywiązania i wyszedł przestraszony, bo się domyślał nawet, jak daleko zajść mogli z 
pewnych oznak wprawnemu oku widocznych.
   Co tu było począć? Naprzód, trzeba się było upewnić, że tak było, potem działać; a tu w 
dodatku prze- stroga pułkownikowej, jej przeczucie, co się tak rychło ziściło, piekło prezesa, 
bo go upokarzało...
   Powinien jej był posłuchać... matka miała prawo powiedzieć mu: — Odgadłam to od 
dawna! nie robiłeś nic... sameś winien!
    
   XIII
    
   Cofnąwszy się do swego pokoju, prezes chodził długo, niespokojny, potrzebował rady 
czyjejś, upewnienia, aby mógł działać rychło; ważył, kogo zapytać, komu się otworzyć, i 
nieprędko postanowił udać się do Bornowskiego. Bornowski był starym sługą ich domu, 
jednym z tych dawnego etatu oficjalistów, poczciwych z kośćmi, którzy i sami nic nie mieli, i 
panom nic nie dawali. Dla wierności swej i przywiązania kochano go i długo wahano się 
odebrać mu urząd rewizora w dobrach, który łączył z ekonomią przyległego folwarku; 
nareszcie gdy co dzień szło gorzej, pod pozorem wieku i choroby ofiarowano mu emeryturę. 
Bornowski dostał dworek, ogródek, ordynarię, trzysta złotych, a że żony i dzieci nie miał, 
wybornie mu to wystarczało. Choć miał lat pięćdziesiąt kilka i wysiwiał, szparki był jeszcze, 
rzeźwy i za łaskę sobie wyprosił jakieś, choć pozorne, zajęcie, żeby darmo chleba nie jadł. 
Zrobiono go  więc marszałkiem dworu niby, totumfackim, piklującym porządku między 
sługami, którzy się z niego śmieli; kręcił się, chodził, krzyczał, gdyż całe życie był 
niesłychanie czynny i zawsze go o staję słychać było, tak hałasował i odgrażał się; zmęczony 
i schrzypły, pięć czy sześć razy miał powód słuszny napić się wódki, którą lubił, i tak pędził 
godziny żywota na pozór zajęty, w istocie najuroczyściej próżnując.
   Bornowski był jednym z tych ludzi, których cała po- wierzchowność zwodzi; słuszny, 
krzepki, silny, ruchawy, nie żałujący gęby, cały dzień na nogach, na koniu, w pocie i mozole, 
nic nie robił. Szamotał się, był przekonany, że pracuje, ale ślepy był i oszukiwać się dawał 
wszystkim. Oczy jego pełne sprytu, ognia, usta pełne obietnic: — U mnie to duchem! Ja to 
zaraz, panie! oho! oni mnie znają! — kłamały najbezczelniej, bo Bornowski nigdy nic nie 
zrobił, pod największym zakładem. — Gawęda, hałasowanie, opowiadania, anegdotki 
wszystek czas mu zajmowały; łajał strasznie, ale nie bił nigdy; przychodził potem z niczym, 
jakby dopełnił najściślej rozkazów, z zimną krwią spowiadając się z nieudolności, na której 
się nie umiał poznać. Przy tym serce złote, przywiązanie do szału posunięte, 
bezinteresowność największa... Ograniczony dosyć, ludzi z praktyki zgadywał doskonale, 
choć z tego nie korzystał nigdy; i tak wiedział, paplając ciągle ze wszystkimi, co się gdzie we 
dworze działo, co kto zrobił i powiedział, jak nikt lepiej. Kto się chciał czego dopytać, do 
niego szedł jak w dym, a że tajemnicy nie utrzymał, wyciągano z niego, co gdzie miał, 
zbrodni własnej pod dobry humor byłby się wyspowiadał.
   Za rządów Juliana używany był czasem Bornowski do posyłek, pilnowania roboty itp. 
Aleksy, choć się rychło na nim poznał, nie usunął go zupełnie i dozwalał mu się sądzić 
czynnym członkiem administracji karlińskiej, choć to tylko mu powierzał, co by się i samo 
bez niego zrobić mogło lub mogło całkiem nie robić.
   Bornowski mógł mieć lat pięćdziesiąt kilka, włos na głowie i ogromne wąsy szpakowate, 
prosto się trzymał, wyglądając na odstawnego wojskowego, oczy miał mocno wypukłe i 
żywe, policzki rumiane, nos duży, usta oddęte i podbródek okryty siwym zarostem; choć stary 
kawaler, jeszcze cholewki smalił i w garderobie zawsze miał najmniej dwa romanse 
rozpoczęte; jeden w pełnym rozkwicie, drugi na zapas, w przypadku zdrady niewieściej, żeby 
nie okazać się ani chwili strapionym i upokorzonym. Panny robiły z nim, co chciały, i żarty z 
niego stroiły nielitościwe; owe trzysta złotych szły na przysłużki i prezenta!
   — Mój Bornowski — zapytał prezes, zasiadłszy w krześle sam na sam z nim, kazawszy 
go zaraz zawołać — powiedzże mi, co tu u was słychać?
   — A cóż? jaśnie wielmożny prezesie, chwalić pana Boga, wszystko dobrze...
   — Kontenci jesteście z pana Drabickiego?
   — Jakże nie, jaśnie wielmożny panie, człowiek porządny, czynny... jak w zegarku u niego 
wszystko... Nie było źle i za jaśnie wielmożnego dziedzica, ale jemu to ciężyło; on, proszę 
jaśnie wielmożnego pana, nie do tego stworzony, a Drabickiemu w to graj!
   — Prawda? czynny i uczciwy człowiek!
   — A! uczciwy! i dobry, i głowa, jaśnie wielmożny panie, co to za głowa! A jak na 
ludziach umie się poznawać! Ze mną, proszę jaśnie wielmożnego pana, to tak było, popatrzał 
tylko i już zwąchał, gdzie mnie użyć! Jak tylko potrzeba duchem, prędko i po żołniersku, 
pewnie zawezwie Bornowskiego. Już to, ostry, nie daruje, ale sumienny człowiek...
   — Lubią go ludzie?
   — Oficjaliści niekoniecznie, proszę jaśnie wielmożnego pana, chłopi bardzo... rygorysta, 
w rachunkach go nie podejść... a pracuje jak wół.
   — A pan Julia i co porabia?
   — Cóż? dobre panisko, trochę sobie odpoczywa...
   — Słuchaj no, Bornowski — z cicha spytał prezes — czy mi się przywiduje, czy pan 
Julian z panną Apolonią wdał się w jakieś miłostki? Jak ci się zdaje?... Nie postrzegłeś ty nic, 
bo to z ciebie kuta sztuka.
   Bornowski z uśmiechem siwego wąsa podkręcił. Po- chlebiało mu to poufne zapytanie, 
obejrzał się, podniósł rękę, machnął nią, rozśmiał i potwierdzająco skinął głową.
   — Zwyczajnie młodość — rzekł.
   — I tyś tego dopatrzył?
   — Proszę jaśnie wielmożnego pana, człowiek dworski zna swój fach, ślepy być powinien; 
nikomu bym tego nie powiedział, tylko jaśnie wielmożnemu panu... zwyczajna kolej... 
młodzi, a ciągle się na siebie patrzą, jakże miało być inaczej? Krew nie woda, jaśnie panie!
   — Widziałeś co? gadają ludzie o tym? — dorzucił prezes niespokojny.
   — Ludzie gadać nie śmieją, ale jak tego nie widzieć, kiedy się wcale, proszę jaśnie 
wielmożnego pana, nie tają...
   — Rozpowiedzże no, co wiesz, może by na to lekarstwo poszukać potrzeba.
   — Jaśnie wielmożny pan mnie nie zdradzi?
   — Głupi jesteś, mój Bornowski... kogożem ja zdradził?
   — Bardzo dziękuję jaśnie wielmożnemu panu — z pokłonem odpowiedział marszałek 
dworu — ja na to raz w raz patrzę... i najlepiej to wiem; formalny romans, ja się na tym 
znam...
   — I schadzki? — spytał prezes.
   — Codziennie, w ogrodzie, po pokojach, na spacerach...
   Machnął ręką i rozśmiał się, tuląc ręką usta.
   — I nic się nie kryją!
   — Im się zdaje, że ich nikt nie widzi i nikt nie zgadnie; ale to w oczy skacze, proszę jaśnie 
wielmożnego pana.
   — Jak ci się zda? bardzo są z sobą blisko?
   — Tego nie wiem, ale słowa nie ma, że blisko być muszą... nawet — bardzo blisko!
   — A panna Anna? — Ten anioł, proszę jaśnie wielmożnego prezesa, nic nie widzi, bo to 
niewinne jak dziecko.
   Prezes potarł czoło...
   — A Aleksy Drabicki?
   — Musiał się domyśleć, ale wie, jako człowiek sprytny, że palca między drzwi kłaść nie 
można...
   — Może im i dopomaga? — rzucił prezes.
   — E! nie! — odparł Bornowski — pomocy oni nie potrzebują wcale, sami sobie rady 
dają... a przeszkadzać też nie może. Na co by miał pomagać! Gdy tu przybył, już się na to 
zbierało — a potem poszło swoim porządkiem.
   Doszedłszy, czego chciał, a nawet dowiedziawszy się szczegółów, prezes odprawił 
Bornowskiego i z niepokojem w duszy spać się położył; nadto był przywiązany do tych 
swoich, jak je nazywał, dzieci, żeby go Juliana miłostki żywo obchodzić nie miały; próżno 
starał się zasnąć i z północy, nie mogąc się snu doczekać, wyszedł do ogrodu, żeby się 
ochłodzić i namyśleć, co czynić.
   Apartament jego na dole wychodził szklannymi drzwiami w ulicę boczną, otworzywszy 
je, prezes znalazł się w cienistym parku... Już z pół godziny błądził tak po szpalerach, gdy 
przesuwając się około altany lipowej, szmer jakiś go zastanowił; postrzegł jakby dwie 
postacie siedzące pod drzewy na ławce i wcale nie wahając się w takim razie szpiegować, 
zbliżył się po cichu...
   Był to Julian z Polą... czego domyśleć się łatwo, jak zwykle niepamiętni na to, co ich 
otaczało, nieostrożni i tak zajęci sobą, że o oczach ludzkich ani nawet myśleli; żywa rozmowa 
wyrywała się spod lip dosyć głośno i wyraźnie, tak że prezes całą ją mógł podsłuchać.
   — Nie mów mi o tym — wołała Pola głosem łkania i namiętności pełnym — ja się nie 
łudzę nadzieja- mi i nic nie pragnę od przyszłości; wiem dobrze, że ci twoja rodzina biednej 
sieroty zaślubić nie pozwoli, ale wyznaj, żem na to, dając ci się, nie rachowała. Miłość moja 
zapłaciła się chwilą szczęścia, nic jej więcej nie potrzeba; przyszłość nie nasza... któż z ludzi 
może być jej pewnym?... Ja nic nie chcę prócz twego serca... Prezes głową pokiwał z 
niedowierzaniem.
   — Moja najdroższa — odpowiedział Julian słabym głosem — tyś nie rachowała na 
przyszłość, ale ja dla mojego szczęścia zapewnić ją sobie muszę... Mógłżebym wyżyć bez 
ciebie? Bądź spokojna...
   — Bylebyś mnie kochał... nie chcę więcej.
   — Ty się dręczysz przywidzeniami.
   — Nie wymawiaj mi, ja sama wiem, że żółcią dolewam len drobny kielich szczęścia, 
który mi Opatrzność zesłała, ale nie umiem kochać inaczej: kocham gwałtownie, kocham i 
marzę, i truję się, i zabijam... moją miłością. W oczach twoich zdaję się czytać to obojętność, 
to wzgardę, to znużenie; wybucham, dręczę nas oboje... to kara za grzech mój!
   — A! ty to nazywasz grzechem?
   — Nie kłam przede mną, ja znam, com zrobiła, i potrafię nazwać tak, jak się to nazywa... 
Sierota, sługa, co szaloną potrzebą miłości wspina się tak wysoko, mąci pokój domowej 
strzechy, która ją przyjęła, zdradza przyjaźń najczulszą... o! to szkaradnie... ale grzech moim 
jest tylko i pokuta moją będzie... Dla ciebie miłość ta przejdzie jak sen; w marzeniach 
późniejszego wieku przypomnisz ją sobie jak coś niepojętego i strasznego... dla mnie to karm 
na życie całe, a może jałmużna na drogę wieczności, na śmierć! A! bo ja umrę! potrzebuję 
umrzeć, jeśli nas rozłączą! ciężaru tego życia dźwigać bym nie potrafiła, oszalałabym... 
wydałabym ciebie i siebie... wściekle rzucałabym się na ludzi...
   Pola się rozpłakała, Julian pocieszać ją zaczął. — Dziecko — rzekł — także mało 
rachujesz na mnie i serce moje?
   — Złote serce — odparła sierota — ale jestżeś ty panem pójść za nim? Prezes, matka lada 
chwilę nas odgadną, może już wiedzą o wszystkim, oskoczą cię, mnie wygnają... ulegniesz... 
Tak, to nieuchronne — ja to widzę, chciałabym tylko chwilę tej śmierci odsunąć, odwlec — 
odciągnąć... O! ty ulegniesz...
   — Nigdy — rzekł Julian, zbierając się na siłę...
   — Cicho! nie przyrzekaj mi nic, bo niczego nie żądam. Myślisz, że przyjęłabym od ciebie 
w nagrodę tej narzuconej miłości twoją rękę, twoje imię, twoją przyszłość? Nie! jam tylko 
marzeniem dla ciebie, inna będzie rzeczywistością; cała oddałam ci się, nie żebyś mi za to 
zapłacił... ale żem cię kochała... miłością bez granic... Myślisz, że dozwoliłabym, aby świat 
czyste serce moje osądził i miłość uczynił targiem i podstępem... nie! i ja mam dumę moją! 
Chętnie robię ofiarę, ale nie przyjmuję poświęcenia; właśnie dlatego, żem uboga, dać pragnę, 
nie przyjmować.
   — Polo! aniele drogi... w tym wszystkim pomyśl, czym mnie czynisz, ja ci mówić 
pozwalam! ale to mnie boli!...
   — O, gdybym ci mogła bolu oszczędzić! niestety! bez niego nie rozerwą się te węzły, 
spiłeś z ust moich pierwszą może czystszą rozkosz życia i czary tej nie zapomnisz... Aleś ty 
mężczyzna!
   — Tyś kobieta! mógłbym powiedzieć!
   — Tak! i kobiety bywają niestałe... ale dane szczęście przywiązuje je do tych, którym 
były aniołami na chwilę, gdy was nuży i zniechęca miłość; kochacie, dopóki zdobywać 
miłość potrzeba; zdobytą rzucacie pod nogi, jak szmat zdarty białej sukni, co wczoraj była 
szatą balową...
   — Może są i tacy — ale ja! — Każdy wyjątkiem, póki kocha... nazajutrz wszyscy 
podobni do siebie...
   Prezes nie dosłyszał już reszty i słuchać nie potrzebował; korzystał z gorącego uścisku, by 
się wymknąć nie postrzeżony, i powrócił do pokoju niespokojniejszy niż kiedy.
   Wszakże dziękował losowi, który go tam zawiódł, bo nie nad tę rozmowę lepiej go ze 
stanem serc tej pary obeznać nie mogło; jakkolwiek nie dowierzający, prezes nie omylił się na 
Poli, nie posądzał ją nawet, żałował tylko...
   Była chwila, że się zawahał, ale głos jej, łzami przeplatany, wyraz o szczerości jego 
świadczący, złamały w nim podejrzenia... Snu już ani było pytać, siadł i zadumał się, co 
począć. Lada chwila pułkownikowa dopatrzeć mogła tych stosunków, jak on je łatwo 
wyśledził; należało uprzedzić i odmalować umyślnym, co było przypadkowym; prezes cały 
plan osnuł sobie. Zamiast robić uwagi Julianowi, z drugiej strony zwrócić się naprzód 
postanowił do Poli i niezwłocznie dla Karlińskiego myśleć o ożenieniu, by pamięć tych 
miłostek zatrzeć i zagładzić surowszymi obowiązkami.
    
   XIV
    
   Nazajutrz sam pan prezes szukał pułkownikowej; z rana Delrio odjechał, ona pozostała 
jeszcze, chcąc się Emilem nacieszyć; szczęście czyniło ją obojętną nawet na prześladowania 
drobne nieubłaganego nieprzyjaciela. Zeszli się przed obiadem w gabinecie; pułkownikowa 
weselsza niż zwykle, prezes zbladły, pomięszany, ale dość dobrze odgrywający rolę 
człowieka, który się czuje panem położenia swego.
   — Gdyśmy się widzieli ostatnim razem — rzekł z ci- cha, siadając przy bratowej — pani 
pułkownikowa udzieliłaś mi obawy swojej co do Poli i Juliana...
   — Obawa ta nie była, zdaje mi się, urojeniem...
   — Bynajmniej, jam to widział jak pani, może wcześniej jeszcze, ale nic niecierpliwiąc się, 
powoli szedłem z pewnym planem do celu. Dostrzegłem, że się kochają, ale jak wówczas, tak 
dziś mogę zaręczyć, że Pola żadnych nie miała zamiarów. Z drugiej strony, znałem Juliana; 
jest to jeden z tych charakterów poczciwych a słabych, w których tylko rozdrażnieniem i 
sprzeciwieństwem pewną energię i opór wywołać można. Nie zdało mi się stawać na drodze i 
wyrabiać w nim niepotrzebne siły; wolałem puścić tę namiętność drogą jej naturalną i dać się 
zniszczyć samej w sobie.
   — Może to być niezmiernie trafne — odparła pułkownikowa — ale czy nie zawiedzie 
rachuba?...
   — Zdaje mi się, że dosyć znam serce ludzkie; Julian, gdybyśmy mu stawali przeszkodą, 
byłby się zbuntował i zrobił na przekór; dziś kocha się, wykocha, przekocha i porzuci.
   — Jak pan prezes zimno to obrachowujesz...
   — Po ludzku, pani; smutne to, ale prawdziwe... Pola nie miała zamiaru go usidlić; kochała 
i kocha go szczerze; jest dumna, przemówić do niej dosyć, by mu swobodę wróciła. Znam ją, 
prosiłbym tylko pani, abyś spuszczając się na mnie, była łaskawą nic mi nie mięszać i nie 
przeszkadzać.
   — A cóż ja tu znaczę! — z urazą zawołała pani Delrio.
   — I owszem, pani, tylko że mi się to zdaje raczej przyzwoitą robotą dla mężczyzny niż 
dla kobiety... Trzeba i tę biedną Polę oszczędzić; damy jej posażek, wyprawim za mąż, a 
Juliana ożenimy.
   — A jeśli to za późno? jeśli Julian szczerze ją kocha? — I Julian szczerze ją dziś kocha, to 
pewna, i późno jest; ale w takim razie im później, tym bezpieczniej... trzeba dać tej 
namiętności przejść Wszystkie epoki... i samej się w sobie wytrawić.
   Pułkownikowa ruszyła ramionami z niechęcią i wstrętem.
   — Niech pan prezes robi sobie, co mu się podoba — zawołała żywo — ja się pewnie nie 
wmięszam do niczego; dla mnie ta sama myśl, że ta święta Anna przez czas jakiś otoczona 
była wyziewami ich nieprzyzwoitych miłostek... jest oburzającą... rada bym, żeby się to jak 
najprędzej skończyło.
   — I ja pewnie — rzekł prezes — o to starać się będę...
   — Co za zuchwalstwo w tej dziewczynie, sierocie, co za śmiałość podnieść oczy na Julka! 
uwikłać go! przywiązać...
   Prezes się rozśmiał.
   — Pani jesteś względem niej niesprawiedliwą — rzekł — możnaż żyć pod jednym 
dachem z Julianem i namiętnie do niego się nie przywiązać? A młodość? a potrzeba serca? ja 
jej nie obwiniam. Zresztą, w ciszy się to skończy; wydamy ją, oddalim, a ludzie wiedzieć nie 
będą.
   Anna, która weszła niespodzianie, przerwała rozmowę. Prezes zaczął dopytywać o 
gospodarstwo pułkownika, wtrącił coś o polityce i usiłował rozweselić się, choć niepokój 
trapił go w sercu.
   Przybycie Aleksego — dla którego, z dala go uważnie postrzegając, niezmiernie był 
grzeczny — nowy żywioł wlało w rozmowę; weszła Pola i tym instynktem niepojętym, który 
daje rozwinięte wysoko uczucie, na widok prezesa, wczoraj jeszcze prawie jej obojętnego, 
wzdrygnęła się, dziś nieprzyjaciela w nim czując.
   Dość było jednego spojrzenia, by odgadła, że ten grzeczny i chłodny człowiek ciężko 
wpłynąć ma na jej życie i losy; zimny dreszcz ją przebiegł, smutna, starała się go unikać. 
Prezes nie oglądał się, a widział to wszystko; nie uszło jego baczności i to machinalne 
wzdrygnienie, starał się jak najsłodszym okazać dla Poli. Ona uciekała, nie umiała sobie 
wytłumaczyć, dlaczego ten obojętny jej dotąd prezes takim ją dziś przejmował strachem, ale 
wiedziała, że ta antypatia nie była daremną. Wielkie przywiązanie przeczuwa tak w 
otaczających z jasnowidzeniem zadziwiającym przyjaciół i nieprzyjaciół, tych, co mu staną na 
zawadzie lub zamkną oczy i pobłażą... nie rozumuje ono, ale wie od razu, od kogo uciekać, do 
kogo się ma przytulić. Pola w Aleksym nie czuła nieprzyjaciela, w prezesie domyślała się 
kata, w pułkownikowej nielitościwego sędziego... Julian równie był niespokojny i znużony 
jak ona; wszystkie przejścia i dzieje tej namiętności przygniatały go; kochał, ale się czuł w 
więzach i męczarni... ostatek energii wyczerpał w tej walce tajemnej.
   Tego dnia i przez kilka następnych przezes w milczeniu bawił się chwytaniem odcieni, 
łapał wyrazy, podsłuchiwał i ugruntował się w przekonaniu, że mu inaczej jak przez Polę 
działać nie było można. Czekał tylko wyjazdu pułkownikowej; Juliana sam wysłał wieczorem 
umyślnie w sąsiedztwo, Annę odprawił do Emila, Aleksego zajął robotą i sam na sam został z 
Polą... Biedna ofiara, widząc te przygotowania, domyślała się godziny ciężkiej, którą przebyć 
miała; chciała uciec, uniknąć spotkania z prezesem, zmyśliła ból głowy, położyła się, ale 
Karliński kazał ją tak usilnie prosić, aby mu dotrzymała towarzystwa, że z drżeniem 
nieszczęśliwa Pola wyszła do niego jak na stracenie...
   Toż samo przeczucie, które jej w prezesie wskazywało nieprzyjaciela, mówiło teraz, że 
wybiła godzina ofiary. Prezes przyjął ją uśmiechem, zaczął od żarcików, a widząc kręcące się 
w jej oczach łzy, starał ośmielić i ubezpieczyć — na próżno... wyglądała tylko chwili, gdy 
usta otworzy, i ćmiło się jej w głowie, i dziwne mary czarne przelatywały przed zbłąkaną 
źrenicą.
   — Pójdźmy się przejść do ogrodu! — rzekł nareszcie stary, obawiając się, by go nie 
podsłuchano w pokojach.
   — Prawdziwie pan jesteś nielitościwy — odparła, słabnąc, Pola — mnie tak głowa boli... 
jam tak zmęczona...
   — Przechadzka to najlepsze lekarstwo! przejdziemy się chwilę tylko i powrócim zaraz.
   — Koniecznie? — spytała błagająco sierota.
   — Jeśli łaska! — grzecznie zawsze rzekł prezes i drzwi otworzył.
   Wyszli — i jakiś czas trwało zabójcze milczenie. Poli serce biło tak żywo, że słychać było 
ruch jego gwałtowny: twarz oblewała się krwią, to znowu bladła jak marmur... oddechu 
brakło... zimny pot występował na skronie.
   — Panno Apolonio — odezwał się, biorąc ją za rękę Karliński — musimy pomówić z 
sobą otwarcie, szczerze i po przyjacielsku...
   Pola nic nie odpowiedziała; nadto dobrze zrozumiała słowa prezesa, dłuższe udawanie jej 
ciążyło, wolała śmierć niż tę męczarnię.
   — Ja wiem wszystko — kończył Karliński z przyciskiem — potrzeba radzić i myśleć o 
tym... Sprzyjam pani i dlatego z nią pierwszą mówię o tym...
   Łzy strumieniem rzuciły się z oczów sierocie.
   — Pan wiesz wszystko, a ja nic taić nie chcę — odparła z dumą pewną. — Jakaż na to 
rada? oto wypędzić nieszczęśliwą, która niepokój, namiętność, wstyd wniosła do waszego 
domu, co ją przytulił i okrył swoją opieką... Jeśli jakąkolwiek ofiarą okupić potrafię grzech 
mój, mów pan, jam gotowa...
   — Zawszem rachował na czystą jej duszę, na charakter, na pojęcie zdrowe o ludziach i 
świecie — zimno rzekł prezes — namiętność w młodym wieku jest potrzebą, jest 
koniecznością, jest życiem; nie obwiniam pani, ale jej żałuję. Pojmuję, że żyć z nim, a nie 
kochać go, było niepodobna, ale on daleko winniejszy od pani!
   — On! — przerwała Pola — mylisz się pan; on unikał, uciekał, bronił się, ja to sama 
nastręczyłam mu się z szalonym przywiązaniem, jam winna i nikt więcej!
   — Powtarzam pani, nic winną nie jesteś... ale — dorzucił Karliński — niemniej przeczuć 
powinnaś, czym to grozi. Sądzę, żeś pani nigdy nie myślała, żeby się z nią Julian mógł 
ożenić; trafia się to w książkach, ale na świecie! prawie nigdy; a gdy się trafi, prowadzi do 
ofiar ciężkich, do nieszczęść wielkich.
   — Pan mnie przecie nie posądzasz o taką podłą rachubę?
   — Ani na chwilę! ale bez rachuby przywiązałaś go pani tak poświęceniem swoim, 
oddaniem mu się.
   Pola zasłoniła oczy... ale je prędko podniosła śmiałe i błyszczące na prezesa, jakby się 
wstydu swego zawstydziła.
   — Pani go tak przywiązałaś do siebie, że złe, które się stało przez nią, przez nią tylko 
może być uleczonym...
   — Rozkazuj pan — odparła Pola chłodno — słucham...
   — Julian — mówił prezes — kocha pierwszą miłością, szaloną; rozdrażniony, rzuci się do 
ostatecznych środków; rozumowaniem, przeciwieństwem, niczym go odwieść nie będzie 
można... To pani tylko uczynić możesz...
   — Uczynię wszystko; potrzeba, bym zapłaciła chwilę szczęścia... ale panie — zawołała, 
składając ręce — pozwól mi ją przedłużyć jeszcze... to ostatnia!
   — Nie! nie, nie! — przerwał nieubłagany sędzia — im dłużej Julian pozostanie w tych 
więzach, tym do nich mocniej przyrośnie.
   — Miesiąc, tydzień, dni kilka, daruj mi pan jeszcze.
   — Ani dnia; i dla pani, i dla niego im prędzej, tym lepiej... potrzeba skończyć.
   — Spodziewałam się tego — nabierając męstwa, odpowiedziała Pola — będę posłuszną, 
ale umrę.
   — Żyć pani będziesz... i żyć szczęśliwą...
   — Ale jakąż męczarnię wymyśliliście dla mnie?
   — Kochasz go czy nie?
   — Czy ja go kocham! on wątpi! — wykrzyknęła Pola, zalewając się łzami — on wątpi!
   — Największe miłości, jak wszelkie ludzkie sprawy, mają początek i koniec... i ta się 
skończyć musi...
   — Śmiercią!
   — Nie, obojętnością tylko — odparł prezes. — Chcesz-li pani zatruć wspomnieniami całe 
życie Julianowi? uczynić go nieszczęśliwym? zostawić mu żale wiekuiste?
   — Ale czegoż wymagasz pan po mnie?
   — Potrzeba, żebyś pani zerwała sama, żebyś pokochała innego, odepchnęła Juliana, bo 
tym tylko sposobem możesz złe zrobione naprawić.
   Pola rozśmiała się męczeńskim, spazmatycznym śmiechem.
   — Koniec godny początku! — zawołała — ostatnia scena krótkiego dramatu obmyślana 
przewybornie. Ale na Boga, wypędźcie mnie lepiej, zabijcie, skalajcie wzgardą...
   — To by się właśnie na nic nie przydało — odparł prezes, którego głębokie uczucie Poli 
nic a nic nie poruszało — za wypędzoną poleciałby na drugi koniec świata, za odepchniętą by 
się ujął, za zabitą by płakał, a po zdradzie zostanie mu tylko...
   — Pogarda!
   — Obojętność! — poprawił grzecznie, a zawsze chłodno, prezes.
   — Byłeś pan kiedy młodym? miałeś pan serce? — spytała nagle Pola.
   Uśmiechnął się Karliński.
   — Pochlebiam sobie, że jeszcze jakąś jego resztkę w piersi noszę... i w imię jej 
zapewniam pani, że tę ofiarę, do której jesteś obowiązaną, będziemy się starali uczynić jak 
najlżejszą; wybierzesz pani, kogo chcesz, ożenim ją, wyposażym...
   Pola odskoczyła jak piorunem rażona, wściekła z bolu.
   — Pan śmiesz mi to mówić, rozdarłszy mi duszę.... a! to szkarada, to zgroza! to 
urągowisko! to podłość!
   — Cicho! na Boga, cicho, posłyszą nas!
   — Niech słyszą! — krzyknęła Pola — pan nie wiesz, jakie uczucie rozbudziłeś w moim 
sercu? uczucie zemsty, silne jak miłość... Ja los wasz trzymam w ręku; jeśli zechcę, ożeni się 
ze mną.. i uczynię to, jeśli mi pan będziesz śmiał raz jeszcze rzucić myśl podobną... Za kogo 
pan mnie masz?
   — Za najszlachetniejszą istotę — zawołał prezes, poczuwszy się na fałszywej drodze — 
na klęczkach panią przepraszam...
   — O! taka uraza się nie zapomina — odpowiedziała Pola — tego brakło! chcą mi 
zapłacić! zapłacić! a! to okropne!
   — Nie miałem tej myśli.
   — Miałeś pan myśl tę... nie znasz ubogich... książęta i królowie płacą swoim kochankom i 
za mąż je wydają; chciałeś pan postąpić ze mną ich przykładem! ale wyście nie książęta, a 
jam nie z tych kobiet, które im za kochanki służą.
   — Pani się gniewasz? do naszych układów więcej zimnej krwi potrzeba.
   — Ja jej nie mam i mieć nie mogę.
   — Bez niej nie poradzim jednak; kochasz pani Juliana: największym dowodem miłości 
dla niego byłoby poświęcenie. Nie zostawić mu żalu, oszczędzić boleści...
   — Tak mi mów pan, panie prezesie... to rozumiem...
   — Wiedziałem, że język ten pojmiesz pani...
   — Co mam zrobić? co mam zrobić?
   — Potrzeba, mówiłem pani, zająć się kimś innym, porzucić go, rozgniewać i koniecznie, 
koniecznie pójść za mąż.
   — Odegrać komedię! dramat! udawać, kłamać i samej sobie serce rozedrzeć.
   — Pani, jam temu nie winien.
   — Tak! jam winna! masz pan słuszność, muszę odpokutować za winę... oszczędzić mu 
zgryzot i żalu, z boleścią w sercu uśmiechnąć się do nieszczęśliwej ofiary, którą wybiorę, i 
zatruć drugiemu życie...
   — Pani to bierzesz tak tragicznie!
   — Pan tak poziomo i obojętnie! Wszystko to dla pana jest niczym; kochać i samej stargać 
węzeł najświętszy, własną ręką, z dobrej woli; udawać miłość drugą, gdy się wstręt czuć 
będzie, oszukać wreszcie biednego, który ze mną padnie ofiarą. Ha! — dodała, śmiejąc się 
szydersko — co mi tam drudzy! niech cierpią! alboż ja nie cierpię także? Alboż szczęściu 
Juliana nie warto poświęcić kilku ofiar mizernych?
   — Mam więc słowo pani? — spytał prezes.
   — Słuchaj pan — odpowiedziała stanowczo — zrobię, co każesz, choć umrę; czuję, że 
tego nie przeżyję, alem się sama postawiła w tym położeniu i pokutę przyjmuję, to będzie 
jeszcze dowodem mojej miłości dla niego; ale jeśli słowem, skinieniem, myślą zechcecie mi 
płacić za ofiary, zburzę wszystko, rzucę mu się na szyję i wyrwię go wam z rąk na wieki.
   — Proszę mi przebaczyć nieostrożne słowo...
   — Zostaw pan mnie, co mam czynić, i bądź spokojnym: nie cenię życia. Spiłam z niego, 
co było najlepszego, reszta niewarta ust... rozbiję czarę z ochotą... Poświęcę się z dumą, bo 
was przekonam, żem kochać umiała bez rachuby, i pójdę na męczeństwo bez obawy... Zostaw 
mnie pan ze łzami mymi!
   Skinęła ręką, prezes odszedł powolnie do pokoju. Spełnił, co chciał, a w duszy przykre 
mu jednak zostawało uczucie; ta kobieta, nad którą chciał panować, z którą sądził się pewien 
zwycięstwa, zgniotła go wyższością uczucia i szlachetnością serca, czuł się upokorzonym 
wobec niej; dopiął, czego chciał, a bolał, cel tylko osiągnięty pocieszał.
    
   XV
    
   Trudno wypowiedzieć, co się działo w duszy biednej dziewczyny, gdy sama została po tej 
rozmowie z prezesem; pobiegła na ławkę w altanie, siąść na niej nie mogła, rzuciła się na 
kolana, głowę zakryła rękami i płakała, płakała gorzko i długo. Ciężka ręka boleści i rozpaczy 
na chwilę, uciskując ją, odjęła przytomność, czucie, pamięć, wszystko... nie wiem, jak długo 
byłaby tak pozostała, gdyby szukający jej Aleksy, którego Julian sam wysłał, niespokojnie się 
czegoś domyślając, a wstrzymany będąc przez prezesa, nie nadbiegł i nie przebudził. 
Podniosła głowę, była prawie nie do poznania: oczy nabrzękłe, zaognione, twarz cała w 
płomie- niach... na nogach utrzymać się jej było trudno, słaniała się nieprzytomna i osłabła. 
Aleksy sądził, że nowa jaka scena z Julianem była temu przyczyną, ale unikał zwierzeń i 
zmięszany, udał, że się domyślił tylko choroby.
   — Co to pani jest? — spytał — głowa?
   — Chora jestem, zgadłeś pan — odpowiedziała Pola — chora... Nie wiem, co mi jest, 
mam jakieś dreszcze...
   I rozśmiała się zza łez, podając mu rączkę białą.
   — A! nie śmiej się ze mnie — zawołała — i ty, i ty... mężny rycerzu, co swe serce 
przykrywasz stalą, żeby bicia jego dostrzec nie było można; i ty wkrótce może tak jak ja 
zachorujesz. Oboje, oboje wpadliśmy w świat nie nasz, między ludzi, co niby są nam równi, 
których
   uśmiech pociąga, słodycz ośmiela, ręka drży, dusza mówić się zdaje... a którzy z obłoków 
tylko mówią do nas śmiertelnych i w uścisku rozpływają się... w kroplę błota! Oboje 
pokochaliśmy złote posągi! A! potrzeba nam było pozostać w naszej zagrodzie i tam szukać 
serca i ludzi!
   — Ja pani nie rozumiem — rzekł Aleksy — chodźmy, odprowadzę...
   — Chodźmy, ale pan mnie rozumiesz, o! nie myśl, żeby przed okiem kobiety taka 
tajemnica, jak twoja, ukryć się miała! Ja także wiem wszystko, ale milczeć umiem.
   — Niestety! to wszystko jest — niczym.
   — Niczym! bo któż by rachował nasze cierpienie! Słusznie, po cośmy się darli do nich i 
podnieśli tak wysoko!... Zasługujemy, by nas odepchnięto ze wzgardą; słudzy, powinniśmy 
byli zostać sługami, sieroty, pamiętać na sieroctwo nasze... Czyż między sobą nie 
natrafilibyśmy na serca i ludzi?
   — Co się to stało? na Boga? — spytał zatrwożony Aleksy. — To, co jutro będzie z tobą 
— odparła Pola — jeżeli nie uciekniesz, nie ujdziesz... nie zabijesz w sobie uczucia, które 
karmisz...
   — Zdaje mi się, że moje uczucia są tak niewinne...
   — Niewinne! od nas dla nich wszystko jest winą! zbytek przywiązania nawet, nawet ciche 
poświęcenia. Myśmy powinni być zimną lalką, na ich skinienie posłuszną; ale mieć serce, ale 
kochać, ale się zbliżyć! o! to grzech, to grzech niedarowany! My i oni! Bogowie ziemscy i 
prości śmiertelnicy!
   Tak ciągle i żywo rozprawiającą Polę Aleksy odprowadził do jej pokoju, dokąd Anna, 
dowiedziawszy się o jej słabości, zaraz pobiec chciała, ale ją wstrzymali prezes i matka. 
Julian, domyślając się czegoś, pozostał jak na żarzących węglach.
   Prezes postanowił udawać, że nie wie o niczym, i nie mówić mu ani słowa.
   Ledwie wstali od stołu, Julian, który przez cały czas siedział milczący, pochwycił 
Aleksego i odprowadził go na bok.
   — Co jej jest? — zapytał.
   — Nie wiem, skarży się, że chora...
   — Prezes nic z tobą nie mówił...?
   — Ani słowa...
   — Widzę po nim, że coś wie, czuję, że mi będzie przeszkadzał, alem gotów.
   — Zbierz siły i obrachuj, mój Julianie — rzekł Aleksy — życzę ci ich, choć nie ufam w 
nie.
   — W tych, co się wam słabymi wydają, więcej jest niż w silnych, którzy padają jak dęby 
od burzy... zegnę się, ale mnie nie złamią.
   Aleksy nic nie odpowiedział, prezes zażądał szachów, zawołał Juliana i wesoło się 
bawiąc, od siebie go nie puścił na chwilę. XVI
    
   Nazajutrz dopiero ukazała się Pola; Julian na twarzy jej szukał rozwiązania tajemnicy, 
którą niespokojnie przeczuwał. Spojrzeli na nią ciekawie Julian i Aleksy, ale pomimo 
zmęczonych trochę oczów, bladości i wyrazu cierpienia, co wszystko z wczorajszej choroby 
pochodzić mogło, nie można było po niej poznać wstrząśnienia, jakiego doznała. Zdawała się 
być panią siebie i wyznaczywszy sobie drogę, którą postępować miała, z rezygnacją 
bohaterską poczynała krwawą ekspiację za szał, który trwał tak krótko, a taką się miał opłacić 
boleścią. Julian nie mógł się się domyśleć niczego; Pola przyzwyczaiła go była do dziwactw, 
do smutków bezprzyczynnych, do łez gorzkich zatruwających często krótkie szczęścia 
godziny, do kaprysów wyobraźni miotającej sercem — sądził więc, że wczorajsza słabość i 
dzisiejsze smutku ślady spowodowało przybycie prezesa i ostrożność, na którą ją kilkudniowa 
zapowiedziana bytność w Karlinie skazywała. Zebrała się nawet biedna dziewczyna na żarcik 
jakiś i śmieszek, prędko przerwany tłumionym westchnieniem, które jeden tylko Aleksy 
zrozumiał.
   — On nic wiedzieć nie powinien — mówiła sobie w duchu — spełnię sama tę ofiarę 
wielką całkowicie, tak żeby mu żalu w sercu i zgryzot nie zostawić, żeby wina była moją, a 
on swobodnym i wolnym. Będę dlań jeszcze, czym byłam, dopóty tylko, dopóki los nie zeszle 
tu kogo... na którego bym przez pozorną płochość, miłość moją przelać mogła... Zdradzę go, 
on mnie zapomni... Lecz żebym się go wyrzekła, trzeba ubarwić odstępstwo, pokochać kogoś, 
kogoś wyznaczonego od losu na ofiarę, wmięszać w tę intrygę i zabić może! Pierwszy, co mi 
się nawinie... znośny, będzie moim kochankiem! A! to szkaradnie! to okropnie! ale jedna 
wina ciągnie ich cały sze- reg za sobą — a to dla niego, któremu bym i siebie, i świat 
poświęciła cały!
   Takie było postanowienie Poli, oblane łzami, ale niezłomne: nie zmienić nic w swoich 
stosunkach z Julianem, nie dać ofierze pozoru nakazanej i wymuszonej, potem udać płochość, 
obudzić zazdrość, nareszcie pogardę i największą z ofiar — oswobodzić tego, którego nad 
życie kochała... Było to poświęcenie nad siły słabej kobiety, ale wielka miłość jest zawsze 
czymś bohaterskim; bez tej cechy szał to tylko poziomy. Upokorzona w oczach ludzi, sierota 
chciała się podnieść tą ofiarą; szczęście jej wisiało na włosku tylko... ilekroć otwierały się 
drzwi, poglądała z przerażeniem, czy nie ujrzy tego widma przeznaczonego, które jej 
przynieść miało całun śmierci.
   Kto będzie tą ofiarą? myślała i serce jej biło; przelotem myśl jej zastanowiła się nad 
Aleksym, ale ją litość i inne odepchnęło uczucie.
   — On kocha — rzekła w sobie — szanujmy miłość świętą, czystą i cichą...
   Julian po kilkakroć usiłował zbliżyć się do Poli dość nawet nieostrożnie i przyjęty 
zwyczajnym uśmiechem, ukradkowym ręki ściśnieniem, uspokojony, niecierpliwie tylko 
wyglądał wieczora upragnionego. Nie wiedział, że to być miało ostatnie przedpogrzebowe 
serc wylanie, wśród którego pomiędzy nimi zasiąść miała blada tajemnica; że usta, co dotąd 
go poiły, tajonym łkaniem i łzami skrytymi żegnać go się przygotowywały.
   Prezes z taktem największym udawał, że nic a nic nie widzi; służył nawet za parawan dla 
drugich, pewien będąc Poli, na której dumę rachował. Jak błyskawica przychodziła mu 
niekiedy myśl, że miłość, próżność, jakaś chętka zemsty unieść ją może, ale na ten wypadek 
przygotowywał użycie innych środków. Pułkownikowa nie kryła się ze wstrętem gniewliwym 
dla sieroty, mil- cząc spoglądała na nią z oburzeniem widocznym, gotowa była wybuchnąć, 
szczęściem przytomność Anny wstrzymywała i uratowała od niezręcznego kroku.
   Dzień minął dla obcych tak jak zwykle: na twarzach maski były powszednie, nic nie 
zdradzało tajemnego dramatu, jaki się odgrywał pod chłodną powierzchnią; nadszedł wieczór 
i wszyscy dość byli radzi, gdy się rozejść mogli. Julian, żeby nie być zmuszonym zostać 
dłużej z prezesem, poskarżył się na niezdrowie i zapotrzebował spoczynku, odprawił ludzi... 
przebrał się i jak strzała pobiegł pod znajomą do ogrodu altanę. Pola się trochę spóźniła, 
postrzegł ją idącą powoli; szła jak skazany na stracenie, a za nią -leciało straszne słowo, 
najstraszniejszy wyrok na ziemi. — Na zawsze... Julian w ulicy schwycił ją i przycisnął do 
serca.
   — A! nareszcie! — zawołał — ty nie wiesz, com wycierpiał!
   Pola uśmiechnęła się smutnie, wieszając na jego ramieniu.
   — Mój drogi — rzekła — nie mówmy o cierpieniu, nie trujmy ani wczorajszym, ani 
jutrzejszym tego, co nam Bóg dał tak maluczko...
   I żal odjął jej mowę.
   — Tyś smutna? — rzekł Julian — co ci jest?
   — Nic, smutek jest gościem niespodzianym, który nas i w szczęściu nawiedza, któż wie 
skąd przychodzi i jaki go anioł na skrzydłach z sobą unosi? Smutna jestem, bo im dłużej żyję, 
tym mniej wierzę w siebie, w ciebie i świat cały.
   — We mnie? — z wymówką zapytał Karliński — we mnie?
   — A! i w ciebie!
   — Polo! nie trujże ty mi tego krótkiego wieczora.
   — Prawda, nie mówmy o niczym smutnym... chwile drogie, a jutro Bóg wie tylko! 
straszne jutro. — Wzdrygnęła się.
   — Jak ci się zdaje? czy prezes się czego domyśla? — niespokojnie pochwycił Julian.
   — Nie wiem i nie zdaje mi się... ale pułkownikowa...
   — O! ja matki pewien jestem... a prezes — dodał ciszej — może bym i chciał, żeby się 
sam dorozumiał trochę.
   — Tak! bo ty nie będziesz miał odwagi wyznać, żeś zszedł tak nisko? nieprawdaż? — z 
boleścią wymówiła Pola, całując go w głowę. — Słaby mój anioł! słaby! a tu by tyle siły 
potrzeba! nie jednego prezesa, nie jedną matkę, nie siostrę, ale pół świata, cały wasz świat 
mając do zwalczenia, jakże byś ty temu podołał?
   Julian się zawstydził, serce mu biło.
   — Zawsze mi słabość wymawiasz... ale się przekonasz...
   — Cicho! — odpowiedziała, tuląc go do siebie, sierota — cicho! nie chcę się 
przekonywać, sto razy mówiłam ci, że nasza miłość nie ma nie przed sobą i nie narazi na inną 
walkę prócz z sercem i natrętną pamięcią... po co wznawiać te pytania i zaklęcia... jesteś 
wolny jak ptak, a gdy ci się sprzykrzy uścisk niewolnicy, odepchniesz ją od siebie... i nie 
zobaczysz jej więcej...
   Rozmawiali tak długo, a rozmowa ta, choć nieustannie zrywała się ku swobodzie i weselu, 
spadała co chwila w smutek i zwątpienie; ciężyło na niej czarne jakieś przeczucie, atmosfera 
nadchodzących wypadków. Pola i Julian chodzili długo po pustym ogrodzie i pierwsze 
brzaski jutrzenki, pierwsze szczebiotanie rozbudzonych nią ptasząt, rozłączyło ich jak Julię i 
Romea... nienasyconych sobą, tęsknych, smutnych, bolejących... Zegnali się i przeprowadzali 
z ulicy na ulicę, dalej jeszcze, jeszcze dalej, tak, że Pola weszła aż na próg pokoju Juliana, tu 
łzy ją schwyciły i kryjąc je, uciekła. XVII
    
   — Długo to potrwa? — mówiło w duchu nazajutrz biedne dziewczę — a! niech trwa choć 
dzień jeszcze, choć godzinę, tak ciężko będzie rozstać się ze szczęściem i począć pokutę!
   Los chciał skrócić męczarnie i przyspieszyć rozwiązanie. Tegoż dnia wpędził 
przeznaczoną na rzeź ofiarę do Karlina. Otwarły się drzwi niespodzianie i Pola, bledniejąc, 
postrzegła wchodzącego ze spokojem i uśmiechem pogodnym na twarzy poetę Justyna, który 
pieszo,
   o kiju, z książką pod pachą, z wielką leśnych kwiatów wiązką, w słomianym kapeluszu, 
przychodził po dolę swoją... Przynosił on ukłony wszystkim od pana Atanazego i ze zwykłą 
swoją obojętnością na zwyczaje
   i przyzwoitości, którym się nie kłaniał nigdy, w szarej sukni, w prostej odzieży, ale z 
sercem prostoty i dobroci pełnym zasiadł wśród towarzystwa, ocierając pot z uznojonego 
czoła i rozpatrując się w otaczających go twarzach z naiwnością dziecięcia.
   Pola zadrżała, czuła, że on był tą istotą, która jej zamknąć miała wrota szczęścia... i uczuła 
zarazem trochę gniewu, a potem trochę litości.
   — Za coż on cierpieć będzie? — zawołała w duchu — za co pokój jego zamącę i życie 
zatruję? za co jad mój, jak gadzina, do serca jego przelać muszę? I to czoło spokojne zajdzie 
tęsknotą wiekuistą, i serce przestanie wierzyć, a usta śmiać się światu Bożemu?
   — Dlaczegoż by nie cierpiał? — podchwyciła z ironią gorzką — a ja! a ja wściekam się, 
umieram, szaleję i będę go żałować! Niech cierpi! z rozkoszą napiję się jego bolów! Ułudzę 
go, przyciągnę, opaszę urokiem, nie potrafi mi się wyrwać... śmiał się ze mnie, będzie dla 
mnie płakał. Niech cierpi on i świat cały!
   I gdy tak mierzyła go oczyma z kolei gniewem nie zrozumianym, to politowaniem się 
unosząc... poeta spoczywał spokojny, jak dziecię w kolebce, po kilku dniach powolnej 
przechadzki, która go przywiodła do Karlina. Aleksy zadziwiał się jego obojętności, z jaką 
obcy strojem, mową, zajęciem, sposobem pojmowania świata, tym, wśród których się 
znajdował, bynajmniej nie usiłując zastosować się do nich, ani uznając niższym dlatego, że 
był innym, z swobodą dzikiego dziecka ludu obracał się w salonie, dla którego był anomalią 
krzyczącą.
   Prezes, który tej oryginalnej postaci ocenić nie umiał, a brzydził się jej wieśniaczą 
powierzchownością, doznawał przykrego uczucia, jakby dotykał czegoś kolącego i 
szorstkiego; inne osoby niemniej może draśnięte przez gościa, który rzadko tu się pokazywał, 
znosiły go lepiej dla stryja Atanazego... On, jakby nie widział i nie domyślał się nawet, jakie 
zrobić może wrażenie, nie oglądał się na drugich; był sobą, nie troszcząc się o to, jak się 
pokaże.
   — A rozkoszną miałem podróż z Szury do Karlina — począł głośno, obracając się do 
Juliana i Aleksego — co to wiosną pieszo swobodnemu człowiekowi iść tak, gdzie oczy i 
serce ciągną... Naprzód w tej puszczy mojej... ile co chwila widoków różnych wstrzymywały 
mnie i godzinami więziły na jednym miejscu... Lasy, kwiaty, gra słonecznych promieni, głosy 
wiatru i głębin boru... zapachy tajemnicze, tysiące kwiatów rozkwitłych... motylów tysiące... 
ptastwo... zwierzęta... obrazy i obrazy bez końca. A! wielki to malarz natura... Stałem godzinę 
na drodze, patrząc na jedną łączkę w lesie, na której stare olchy rosły, żółte kwitły łotocie, 
pasło się bydełko i pastuszek grał na ligawce... Potem wstrzymał mnie stary żebrak, któremu 
towarzyszyłem do pierwszej wsi, gawędząc po bratersku... We wsi mam znajomego 
parobczaka, który mi śpiewa piosenki osobliwsze! zasiedzia- łem się u niego na przyzbie... 
dalej szukałem jak najkrętszej drogi... żeby iść jak najdłużej i naoddychać się wiosną... i 
nacieszyć się kwiatkami...
   Prezes ledwie ze śmiechu nie parsknął, Pola rzuciła figlarnie wymówkę poecie.
   — Przyznaj pan jednak, że mu wcale do nas pilno nie było, kiedyś tak szukał jak 
najdalszej drogi?
   — Pilno? zapewne, że nie — rzekł Justyn — miło mi widzieć państwa, ale zimą czy latem 
zawszem pewien, że ten salon zastanę, jakem porzucił... nic mi tu nie uciecze, gdy wiosna i 
Boży świat malowany tak się mieni... tak cudnie urozmaica... i tyle mi mówi rzeczy...
   — Których my nie potrafimy — dodała Anna, śmiejąc się.
   — Zapewne, że nie, boście się państwo dobrowolnie wyrzekli tego, co natchnąć was 
mogło, zamknięci w klatce, roztargnionym okiem patrząc na naturę, i to jeszcze przez 
waszego ogrodnika ufryzowaną i podstrzyżoną, żeby się wam uczciwie zaprezentować 
mogła... Mówicie tylko to, co z suchej czerpiecie książki lub jedni z drugich... nie zdaje mi 
się, żeby to było co nowego lub bardzo ciekawego.
   Prezes się trochę obraził tonem przybysza.
   — Ależ mój panie — rzekł z dumą — jeśli chcesz być logicznym, to i w naturze, która się 
co rok powtarza, nic tak bardzo nowego nie znajdziesz.
   — Przepraszam pana, natura co rok jest nową, ludzie, co na nią nie patrzą, co roku starsi 
się stają... ona umie połączyć z jednostajnością pozorną rozmaitość niezrównaną... ona się nie 
wyczerpuje, ludzie, niestety! z siebie tylko biorąc, wkrótce nie mają się czym pożywić...
   — Nie będę się z panem spierał, bo nie warto — odpowiedział Karliński — ale dziękuję 
za komplement...
   — Ja komplementów mówić nie zwykłem — rzekł, uśmiechając się, Justyn — żyję z 
naturą, ludem, poezją i sercem, źli to nauczyciele grzeczności...
   — To zależy od ucznia — szepnął, wychodząc i ruszając ramionami, prezes.
   Julianowi przykro się zrobiło, że takim tonem przyjęto miłego mu gościa, przyszedł do 
niego, siadł przy nim i uścisnął jego rękę; na twarzy poety nie widać było śladu, żeby go 
przycinki prezesa obeszły nawet...
   Anna, która go lubiła, bo jej przynosił z sobą woń świętego stryja (tak go nazywała), 
zbliżyła się także z uśmiechem.
   — Nie gniewaj się pan — szepnęła — my pana rozumiemy i kochamy...
   — A! nie myślcie o tym — żywo zawołał Justyn — żal mi tych, co inaczej i gorzej świat 
pojmują i życie, ale mogęż im zabronić wyboru, gdy sam swobodnym być pragnę?
   Pola wciąż nań patrzała z daleka, jakby wahała się przystąpić do niego, rozpocząć dramat 
i chmurą powlec pogodę jasnego czoła, którego dotąd żadna nie zmarszczyła troska; oczy jej 
mierzyły przeciwnika i ważyły może trudność przedsięwzięcia...
   — A jeśli on wieszczym duchem pozna kłamaną miłość i odepchnie? Zawsze Julian mną 
wzgardzi... tak lepiej by było, na mnie jednej skończyłoby się wszystko... Szydziłam z niego 
dawniej trochę, teraz on szydzić będzie ze mnie... Nie! nie chcę przypuszczać, że mi uwierzy i 
pokocha... za jego poczciwą miłość cóż bym mu dała prócz zimnego poświęcenia.
   Gorączkowe marzenia przebiegały główkę dziewczęcia, Justyn tymczasem z błogim 
spokojem odpowiadał na zapytania Juliana i Aleksego.
   — Jak ty możesz żyć takim życiem? — pytał go Karliński — poeta, powienieneś szukać 
współczucia i słuchaczy, wieńców i sławy! — Złym czy dobrym, ale tak dalece jestem poetą, 
że by nim być, niczyjej nie potrzebuję pomocy — odparł Justyn — świat Boży, serce własne, 
pieśni stare, wszystko, co piękne i święte — to moje źródła, u których się napawam, i tak 
jestem szczęśliwy, że mógłbym wyzwać los śmiało, a nie potrafiłby zakłócić pogody mojej 
duszy.
   Na te słowa wyrzeczone tak dziwnie w chwili, gdy właśnie szczęściu jego zagrażało 
największe niebezpieczeństwo, Pola wstrzęsła się i zabobonnie uznała się za narzędzie 
mściwego przeznaczenia.
   — Zobaczymy — rzekła w duchu — zobaczymy, biedny zuchwalcze...
   — Nigdym sobie nie wystawiał pełniejszego i szczęśliwszego życia nad moje — 
podchwycił Justyn. — Poezja, ten szósty, a raczej jedyny zmysł, którym pojmujemy i wiążem 
wszystko dla ogółu rozpierzchnione i niepojęte, jest wodą żywiącą naszych bajek, karmi, poi, 
wskrzesza i czyni nieśmiertelnym... Nikomu nie zazdroszczę niczego i śmieję się z waszej 
wielkości, bogactwa, znaczenia, które mi się wydają dziecinnymi zabawkami niedorosłego 
pokolenia... Was wszystko przeraża i niepokoi, ja, przechodzień, obojętnie na to patrzę... mój 
wielki poemat, to moje wszystko... chwila natchnienia płaci mi lata odrętwiałych marzeń, 
widok czegoś pięknego zachwyca mnie i czyni nieczułym na najdokuczliwsze bole... Mam 
więcej jedną władzą nad was, co tysiące rzeczy więcej macie nade mnie, ale ta jedna nagradza 
sowicie niedostatek wszystkiego.
   — Poemat — zawołała Pola — pan piszesz poemat? już być przecie musi skończony od 
czasu, jak o nim
   słyszymy?
   — Skończę go z życiem chyba — odpowiedział poeta — pojąłem go olbrzymim, 
potężnym; ażebym mu podołał, cały poświęcić mu się muszę... Wszędzie szukam do niego 
materiałów rozrzuconych... w tradycjach ludu czerpię pojęcie czasów prastarych, odgaduję 
świat, po którym jako po przedpotopowej naturze zostały tylko kości i wyciski na 
kamieniach... po słówku zbieram tę całość, serce mi bije do każdego obrazu, do każdej 
wskrzeszonej postaci, ale koniec daleki!
   — Jak to? i ludziom ciekawym nigdy pan nie dasz skosztować tej poezji tak po 
macierzyńsku wykarmionej twym życiem? — spytała Pola.
   — Domyślasz się pani — rzekł poeta — że moja pieśń nie z dzisiejszych jest czasów; 
śpiew to epoki umarłej... mogliżbyście mnie zrozumieć? uwierzyliżbyście, że ten, z którego 
się śmiejecie, miał dar wieszczy przeszłości? Nie... żywy poeta zabiłby dziecię swoje... Gdy 
ja umrę, gdy imię zagaśnie, pieśń dopiero poleci swobodna, bezimienna, wielka, jak 
natchnienie ducha Bożego, jak rapsod Homera, i ludzie wówczas lepiej ją pojmą, bo poza nią 
nie będzie człowieka, przez którego usta się przelała... bo rozbite zostanie gliniane, proste 
naczynie, w którym był nektar boski...
   Słowa te, wyrzeczone z jakąś dumą naiwną, byłyby może w innych śmiech szyderski 
wzbudziły, w Poli i Aleksym wznieciły tylko poszanowanie i zdziwienie... Potrzeba było w 
istocie wielkiej siły wewnętrznej, by się poświęcić dziełu takiemu bez współczucia, bez 
nadziei oklasków, bez żadnej idei nagrody duchowej nawet, a siła ta dawała miarę człowieka. 
Justyn wśród nich, mimo swej powierzchowności, wyglądał jak postać przeniesiona z innego 
świata i wieku; spokój wiał od niego, a uśmiech dziecięcy przelatywał po wargach 
namaszczonych natchnieniem... Poli żal się go zrobiło.
   — Nie! on kochać nie potrafi, nie będzie; on jak Anna kocha świat cały, ludzkość, 
przeszłość, naturę, słońce, kwiaty; ale jednej, ułomnej, biednej nie pokocha istoty! Tak, 
lepiej! nie uczynię go nieszczęśliwym, bo się nie odwróci do mnie... zbyt jest wielki i serce 
jego rozlało się oceanem po światach. Jestem spokojna!... Wiedział los, kogo mi zesłać, by mi 
zgryzoty oszczędzić!...
    
   XVIII
    
   Pola poświęciła się raz powziętej myśli oswobodzenia Juliana... zrazu niby dawne 
przedłużając żarty z poety, zbliżała się do niego powoli, nie nagle oderwała się od 
Karlińskiego; ale Julian, którego zazdrość wybuchała najczęściej bez przyczyny, wprędce 
postrzegł, że Pola coraz więcej, coraz czulej i poufalej była z poetą... Powiedział jej to 
chmurny, rozśmiała się boleśnie.
   — Chciałabym, żebyś był zazdrosny — odparła — to by mi dowiodło, że mnie kochasz...
   — Czy potrzebujesz dowodów?
   — Co dzień nowych... gdyśmy razem, gdy cię trzymam przykutego uściskiem... tyś mój; 
gdy odchodzisz... czuję obcego, który się tylko zniżył na chwilę... do niewolnicy... lecz stara 
Sara prędzej później wygna biedną Agarę...
   Julian się zarumienił.
   — Wiesz co — rzekł — weźmy się za ręce, idźmy śmiało do prezesa, do matki, 
powiedzmy im wszystko... skończmy raz i wybrnijmy z tego nieznośnego położenia...
   Pola uśmiechnęła się, ruszając ramionami.
   — Na to nie będziesz mieć siły — odparła — zresztą, ja cię kocham, ale nie pójdę za 
ciebie; nazajutrz po ślubie moja szczera miłość wydałaby ci się rachubą, nie potrafiłbyś się tej 
myśli obronić... Za pierwszą chmurką na czole, z pierwszym uczuciem znużenia, wątpliwość 
ucisnęłaby ci serce... Nie! Chcę, byś mi wierzył, i dlatego nie będę twoją żoną; mogłam być 
kochanką tylko...
   Pola zapominała się tak chwilami, ale wprędce oprzytomniając, wracała do zadania, 
zbliżała się do Justyna, udawała zajętą nim i jego poezją, widocznie dając mu 
pierwszeństwo...
   Justyn, który zawsze wprzódy widywał ją dowcipną, wesołą, szyderską, ale niepoetyczną, 
poznać jej nie mógł i długo podejrzewał, w zapale, jaki udawała, szukając tylko formy nowej 
żartu i ironii. Dusza jego, nie nawykła do sceptycyzmu i analizowania, wytrwać wszakże w 
tym niedowiarstwie nie mogła: poddał się. urokowi dziewczęcia, które cudownie go 
pojmowało i pierwszy raz może, spotykając sympatię gorętszą, uśmiechnął się do niej jak 
podróżny do drzewa, pod którego cieniem chwilę mu tylko odpocząć wolno. Pola była dlań 
jakby nową istotą... nie mógł pogodzić wczorajszą z dzisiejszą.
   — Powiedz mi pani — spytał ją otwarcie — która z was dwóch prawdziwa, czy ta, co 
jest, czy ta, co była?
   — Obiedwie — uśmiechając się odparła Pola — pan nie znasz kobiety?... w każdej z nas 
jest kilka odmiennych, które występują z kolei, najuboższa ma przynajmniej trzy twarze na 
zawołanie.
   — Być może... być może... ale tak rychło się odmienić?
   — Jak się też panu zdaje — dorzuciło dziewczę — gdy widzisz łzę i uśmiech, któremu ż 
dwojga wierzysz więcej?
   — Łzie — odpowiedział poeta. Zamilkli. Justyn się zamyślił.
   Julian co dzień mocniej czuł na tej płochości Poli, która z sercem rozdartym, boleść jego 
podbudzać musiała wówczas, gdy ją najbardziej ukoić pragnęła...
   Nazajutrz nie mówili do siebie. Pola chodziła po ogrodzie z poetą, słuchając jego 
opowiadań o wielkim homerycznym poemacie sławiańskim... drażniąc go i z litością podając 
lekarstwo na chorobę, którą szczepiła. A! zaprawdę dziwny tam dramat odgrywał się między 
nimi: w jednym budziło się serce, dotąd bijące tylko do mar przeszłości; w drugiej na 
przemiany przechodziły najsprzeczniejsze uczucia, litości nad poetą, to znowu jakaś chętka 
sprobowania swej siły i rozpacz z utraty Juliana, i postanowienie stracenia go, i namiętne 
zwracanie się ku niemu. Pola miała wolę, ale sił co chwila nie stawało; stale jednak powoli 
kierowała się do wskazanego jej celu. Julian zrazu wziął to za dzieciństwo, potem za próbę 
swej stałości i trzeciego dnia, przyprowadzony do rozpaczy, wpadł późno do pokoju Poli, 
chcąc jej do nóg upaść, przeprosić, przyjąć, jakie by mu podała warunki, i wrócić do 
spokojnych wieczorów w ogrodowej altanie... Zastał ją na klęczkach przy łóżku, oblaną 
łzami, złamaną, zmienioną do niepoznania; rozsypane długie włosy spadały jej na ramiona, z 
ramion na ziemię i przypominały jakby pokutującą Magdalenę... drobne rączki ściskała 
konwulsyjnie, a usta zacięte nie dopuszczały tylko dobyć się jękom z piersi uciśnionej.
   Julian stanął we drzwiach; zobaczywszy go Pola, musiała się zdobyć na siłę nadludzką, by 
mu się na szyję nie rzucić, tak był blady, zmieniony, drżący i tak widocznie zbolały; wstała, 
narzucając na siebie chustkę, która z ramion jej spadła, i w milczeniu wskazała mu, żeby 
wyszedł...
   — Przyjdziesz? — zapytał niespokojny Karliński.
   — Idę z tobą — odpowiedziała Pola.
   Milczący wyszli oboje do ogrodu; Julian chciał ją pociągnąć ku znanej altanie, ale sierota 
bała się tego miejsca gorącego wspomnieniami.
   — Nie! zostańmy tu — zawołała stanowczo — kilka słów tylko mamy do siebie... — 
Polo, na Boga, na wszystko zaklinam cię, wytłumacz mi, co to jest? co się stało? Ty kochasz 
Justyna? ty mnie odtrącasz? czy tylko nielitościwe robisz próby?
   — Ja sama nie wiem, kogo kocham i co robię — powolnie wyjąknęła kobieta — szczęście 
nasze prysło jak rosy kropla... wsiąkło w ziemię... na zawsze... nie szukajmy go, nie wróci...
   — Ale ja cię kocham, na wieki! ja dla ciebie poświęcę wszystko — zawołał Julian z 
zapałem, usiłując się zbliżyć od niej. Lekko drżącą odtrąciła go ręką.
   — Mówiłam ci... połączyć się nie możemy... za daleko stoim od siebie... miłość nas 
związała... los rozdzieli... nie dziś, jutro... rozstańmy się, póki to uczynić możemy bez 
wyrzutów i wzgardy...
   Spokojny i łagodny dotąd Julian pierwszy raz wybuchnął...
   — Któż ty jesteś? — zawołał z goryczą — zwodnica, co wysysa z kielicha kwiatu kroplę 
słodyczy i idzie dalej po ten sam pokarm z pieśnią i uśmiechem? Trzeba ci nowego napoju? 
Przyciągasz, przywiązujesz, pętasz, a gdyś jak zbójca odebrała, co kto ma najdroższego, 
rzucasz jak zbójca nagiego na gościńcu na łaskę i litość przechodzących? Jam był spokojny! 
kochałem cię i przezwyciężyłbym miłość, uciekłbym od niej, pokonał siebie, gdybyś mnie nie 
przykuła do siebie uściskiem! Jakim prawem, zatruwszy mi życie, pić nie chcesz z tego 
kielicha, któryś nalała? Ty nie masz prawa do tego! tyś moja!
   — Jam wolna — odparła Pola — przypomnij, Julianie, nigdym ci nie przyrzekała ofiary 
mojej dumy... nigdym nie powiedziała, chcę być twoją przed ołtarzem i ludźmi; kiedyś mi to 
obiecywał, śmiałam się z ciebie... bo to być nie mogło...
   — To być musi...
   — Nie! — Tyś przestała mnie kochać? — krzyknął Julian. Pola spuściła oczy i zamilkła.
   — Tak jest, ja to widzę — dodał Julian — to obłąkanie; ale to być nie może, tyś mi 
potrzebna, ja bez ciebie żyć nie potrafię.
   Bóg wie, co się działo w zburzonym sercu dziewczyny, która uciekać chciała, czując, że 
się wyda, taką namiętnością i bolem pierś jej wzbierała... nie była panią siebie, słabła... 
szczęściem, Julian, przywiedziony do rozpaczy, zamiast usiłować ją zmiękczyć, szydzić 
począł.
   — Tyś nigdy kochać nie umiała... jam był zawsze ofiarą... potrzebnym ci był tylko, 
ażebyś na mnie wyuczyła się uczucia, które przeznaczałaś dla innych... Dziś po mnie 
przychodzi drugi, trzeci, dziesięciu... tyś upior, nie kobieta! tyś zimne stworzenie bez serca, z 
płomieniem w głowie...
   Nie mogąc znieść wymówek dłużej, Pola zachwiała się, zadrżała, skupiła resztkę sił i 
uciekła... Julian powrócił pomięszany do pokoju, ale samotności znaleźć  nie mogąc, pobiegł 
do Aleksego.
   Po twarzy jego poznał biedny przyjaciel, co się działo w duszy słabego Juliana, który 
przebywał kryzys, jak wszyscy bezsilni, miotając się i zużywając energii resztę na 
krótkotrwałą rozpacz.
   — Co ci jest? — zapytał niespokojnie.
   — Umieram! — rzekł Karliński. — Pola! Pola mnie zabiła... a jej gotów byłem poświęcić 
wszystko... ona mnie nie kocha... ona mnie odpycha — ja jej nie rozumiem... radź i ratuj...
   — Kochany Julianie — rzekł z boleścią, patrząc na niego, Aleksy — dawno już 
narzucałem się z moją radą, nie chciałeś jej; później powiedziałeś mi sam, że cofnąć się już 
nie pora... widziałem niebezpieczeństwo położenia twego, ale mógłżem co na nie? Wpadłeś w 
otchłań, w powikłania bez końca; nie umiem przewidzieć nawet, jak z tego wybrniesz cało... 
pozwól, bym już i nadal nie miał w tym udziału!...
   — Jak to? opuszczasz przyjaciela w niebezpieczeństwie? Aleksy! ja cię nie poznaję!
   — Słuchaj! — odparł Drabicki — ja w jeden sposób tylko rozumiem miłość: albo świętą, 
cichą i zrezygnowaną bez nadziei lub śmiało idącą do celu, to jest przed ołtarz. Mówiłeś mi, 
że się chcesz z nią żenić... żeń się, nic nad to nie pozostaje...
   — Ona mnie odpycha...
   — Na to nie widzę ratunku.
   — Ja pojąć tego nie mogę... trzeba, żebyś ją wybadał... coś jest w tym, przeczuwam jakąś 
zdradę... intrygę! szalbierstwo!
   Aleksy umilkł.
   — Najgorzej byś wyszedł, używając mnie za pośrednika — dodał po chwili — ty tylko 
sam prawdę z niej wybadać możesz; w innym razie wszelką pomoc i ofiarę z mojej strony 
masz gotową... Nie będę ci taił, że chcąc się żenić z Polą, nie tylko w matce i prezesie 
znajdziesz przeciwników, ale w panu Atanazym, w pannie Annie, w całej rodzinie, która 
rychlej tę nieszczęśliwą Polę zaszle gdzie, poświęci... niżeli kiedykolwiek na to pozwoli... 
Zbierz swoje siły i gotuj się do walki, do odosobnienia i na życie pracy i ubóstwa...
   — Dla nas dwojga będziemy mieli aż nadto... Karlin...
   — W takim razie — odparł Aleksy — rachuj nie na Karlin cały, jakeś przywykł, ale na 
część, jaka ci z niego wypadnie po Emilu i po Annie, równy z tobą udział mającej... Na tej 
części trzeciej zostaną ci jeszcze długi...
   Julian spojrzał wzrokiem omdlonym.
   — Ubóstwa się nie boję...
   — Ale trzeba, żebyś dobrze wiedział, co cię czeka... Dotąd pieszczone wszystkich dziecię, 
zostaniesz odepchnięty przez wszystkich... — Przez Annę! to być nie może...
   — Serca panny Anny jestem pewien, bo to serce anielskie, ale że twojej miłości nie 
pojmie, to ci z góry przepowiadam... ona sama nie kochała nigdy...
   — Niech się stanie, co chce... pomóż mi! Ja sam wybadam Polę... przybycie tego 
szaleńca, Justyna, nie wiem, czemu głowę jej zawróciło; odurzył ją tą swoją poezją... może 
chce obudzić tylko zazdrość we mnie? nie wiem! Ale potrzeba to skończyć... gotów jestem na 
wszystko, umówimy księdza, wezmę ślub potajemnie i oświadczę to potem matce i stryjom, 
muszą zezwolić!
   — Powiadasz mi, że Pola nie chce?
   — Nie przypuszczam jeszcze, żeby była szczerą, musi się zgodzić; ona mnie kochała, ona 
mnie kocha, a ja za nią szaleję... ja bez niej umrę!...
   I biedny Julian rozpłakał się... padając na krzesło.
   Pola w swoim pokoju, leżąc twarzą na pościeli, płakała także łzami gorzkimi, i 
przebywszy jeden z tych dni ciężkich, musiała się gotować na następny, podwojonych 
doznając męczarni; odgrywała jednak swoją rolę z gorączkowym jakimś zapałem, a prezes, 
patrzący z boku, uczuł się przejęty tym poświęceniem, choć rzadko mu się trafiało boleścią z 
kim podzielić.
   Justyn, który w życiu marzył o wielu, a żadnej nie miał kochanki, którego miłość błąkała 
się po twarzach wieśniaczych, zbierając rysy ideału, żyjący dotąd z poezją, z sercem własnym 
i naturą, zrazu nie dowierzając, bojaźliwie poglądał na Polę, obawiał się szyderstwa, 
podejrzewał ją; ale gdy w jej oczach błysk dzikiego jakiegoś schwytał ognia, gdy wreszcie 
omylić się nie mógł na słowach, którymi go karmiła, uczuł, jakby mu nowa przybyła władza i 
ze świata ostatnia spadała zasłona...
   Pola z przerażeniem i politowaniem poznała miłość rodzącą się w jego sercu i zastygła ze 
strachu... dotąd łudziła się nadzieją, że sama padnie ofiarą. Justyn zrazu się spieszył z 
powrotem i tęsknił za samotnością i ciszą; potem został w Karlinie chętnie i począł szukać 
Poli, patrzeć na nią, uśmiechać się do niej. Miłość jego była naiwną i prostą jak on sam; ani 
się z nią taił, ani ją powiększał, okazywał ją całą, nie wstydząc się, tak, że postęp tego uczucia 
można było czytać z jego ust i oczów.
   Julian, skrępowany przytomnością prezesa, patrzał na to, wyrzutami karmiąc 
nieszczęśliwą Polę, z zawiścią poglądając na poetę... Ilekroć chciał się zbliżyć do 
dziewczęcia, dawna kochanka unikała od niego, siadała przy Justynie i poczynała dziwną 
rozmowę o poezji i przeszłości, unosząc się nad ulubieńcem, który w ogniu jej oczów 
obłąkanych czerpał w istocie siłę nie znaną samemu sobie i podnosił się nad spokojną sferę, w 
której żył dotąd, do wyższej i jaśniejszej. Opowiadał jej, czytał, spowiadał się ze swych 
marzeń i dzielił najtajniejszymi myślami. Pola była jak na żarzących węglach: nigdy może 
tyle łez i uśmiechów nie zmięszały się na jej ustach i oczach co dzisiaj. Miłość w sercu 
dziewiczym poety była, jak iskra na stosie suchym, zwiastunką pożaru, jeden powiew go 
rozżarzył. Justyn nie poznawał siebie, żył w gorączce.
   Kilka tych dni nie dających się opisać szczegółowie, których Aleksy był świadkiem z 
daleka, zwróciły wreszcie i obojętne oko Anny, która nie należała do dramatu i udziału w nim 
mieć nie mogła; stan niezwyczajny Juliana, rozdrażnienie Poli, egzaltacja Justyna, ciągła 
baczność, jaką na nich troje zwracał prezes i ją niepokoić zaczęły.
   — Co się to dzieje? — spytała się sama siebie — biedny Julian cierpi? co mu jest? — 
Zdało się jej rzeczą najprostszą spytać o to Aleksego, ale Drabicki nie umiał, nie mógł jej 
odpowiedzieć. — Zdaje mi się — rzekł — że Julianowi to jednostajne życie karlińskie nie 
służy: potrzebuje rozrywki, przejażdżki, odmiany. Justyn, jako poeta, pokochał może pannę 
Apolonię... a ona...
   — Uważałeś pan, jak ona jest inną od niejakiego czasu — spytała Anna.
   — Istotnie... może to skłonność wzajemna!
   — A! jakże by to ślicznie było! — rozśmiała się Anna radośnie — Z Polą byłby 
szczęśliwy, ona by go pojęła, ona tak jest poetyczną! Wiem, że stryj Atanazy temu 
ulubionemu wychowańcowi swojemu przeznacza ładną wieś niedaleko Szury, my byśmy coś 
mogli zrobić dla Poli...
   — Ale to wszystko domysły tylko — rzekł Aleksy wzdychając — zobaczymy jeszcze...
   — Ja jestem pewna, żeśmy odgadli... tak się cieszę losem Poli; biedna sierota, jej tak było 
trudno znaleźć partię, kogoś, co by ją zrozumiał... tylu młodych zraziłoby się jej 
pochodzeniem!
   Aleksy się uśmiechnął.
   — O! pan jesteś demokrata — przerwała Anna, złapawszy ten uśmiech — i masz pan 
słuszność może; ale stare przesądy są jak stare choroby, niepodobne do wyleczenia: można je 
złagodzić, niepodobna się ich pozbyć...
   Anna wesoła odeszła od Aleksego... w głowie już może rojąc o wyprawie dla przyjaciółki 
i jej przyszłym gospodarstwie.
   Trzej młodzi ludzie zeszli się u Juliana, Justyn siedział zadumany, Aleksy był smutny, 
Karliński — niespokojny i zgryziony; kilka razy zmierzył okiem współzawodnika i 
ruszywszy ramionami, zawołał:
   — Co tam marzysz, Justynie, nowy poemat czy nowe życie?
   — Oboje — rzekł Poddubiniec. — Przyznaj, że się kochasz...
   — Nie spodziewam się, żeby kogo lub mnie miłość moja zawstydzić mogła; przyznaję się 
chętnie... kocham.
   — Polę? — zapytał Julian, stojąc naprzeciw niego i rwąc chustkę, którą trzymał w rękach.
   — Zgadłeś — rzekł poeta — szalenie.
   — Skądże ci to przyszło?
   — Powiedz mi, skąd to zwykle przychodzi? jednę miłość Pan Bóg zsyła, drugą szatan 
gotuje w kociołku, ja nie wiem, jaką mi w serce wlano...
   — Ale kochasz!
   — Jak szalony i pierwszy raz w życiu...
   — A ona?
   Justyn podniósł oczy na niego.
   — Ty mi powiedz — rzekł — bo ja nie wiem, obcych oczy lepiej widzą niż własne...
   Julian się rozśmiał gorzko.
   — Ona! jak wszystkie kobiety, póty cię kochać będzie, póki u nóg nie położy; gdy 
zwiąże, gdy siłę odbierze, gdy ci, jak Samsonowi, włos ostrzyże i odda w ręce siepaczy, 
obróci się do drugiego... Justynie, gra to niebezpieczna! strzeż się, serce się łatwo daje, ale nie 
odbiera całe, zawsze w nim potem czegoś zabraknie! Jak dzieci zabawki, te panie połamane 
oddają serca, które im powierzono...
   — Wieleś razy kochał, był kochany i zdradzony? — zapytał Poddubiniec.
   — Raz dosyć, by pamiętać na zawsze...
   — Ale nie, żeby sądzić o wszystkich...
   — Ty się nie lękasz?
   — Ja! nie! — zawołał poeta — dla mnie poezja jak miłość są skarbami, których zbyt 
drogo opłacić nie można. One się same sobą opłacają... Jako poeta, nie potrzebuję sławy, 
mam uczucie piękna i pociechę two- rzenia, to oboje mi wystarcza; jako kochanek mam 
miłość moją, co mnie podnosi, uzacnia i upaja... Prześladowany i wyśmiany, pieśnią moją się 
karmię i zmysłem, jaki mi Bóg dał do pojmowania swego świata... zapomniany, z ziemskiej 
istoty, co mnie porzuciła, wyciosam ideał, postawię go w duszy i przez życie całe będę mu się 
modlił... wspomnienie da tchnienie i życie tej Galatei...
   — Jesteś uparty jak poeta! — rzekł Karliński — nie ma na ciebie sposobu... ale skądże ci 
się przyszło zakochać w ptaszku, którego szczebiotanie tak ci się dawniej przykrzyło?...
   — Nie zdarzyło ci się kiedy — odparł spokojnie Justyn — sto razy przechodzić po parku 
zamkowym i minąć sto razy widok, który w danej godzinie dopiero zastanowi cię, uderzy i 
wyda się nieporównanego wdzięku? Tak bywa i z ludźmi... zasłona spada, co kryje blask ich 
twarzy, jedno słowo objawia ci brata, siostrę i z obcych stajemy się na wieki 
nierozłączonymi...
   Julian zaśpiewał coś niewyraźnie i wybiegł do ogrodu; z daleka postrzegł przechodzącą 
Polę, rzucił Aleksego z poetą, a sam poleciał za nią. Pola, idąca powoli, ani się postrzegła, jak 
ją dogonił Karliński, którego twarz i oczy ogniem pałały; krzyknęła, ujrzawszy go... drżał 
cały.
   — Na miłość Boga! — zawołał — wybaw mnie z szału, który mną owładnął! co się ze 
mną, co się z nami dzieje. Polo! miej litość, nie uwodź mnie i zabij od razu... Czy mi się śniło, 
żem był przez ciebie ukochanym i wybranym! czy mi się śni, żeś dziś wybrała i ukochała 
innego?
   — Panie Julianie — odpowiedziała sierota — dawniej nie rozumiałeś mnie często, ja 
ciebie dziś nie rozumiem... Możesz-że mi zabronić iść, gdzie zechcę...
   — Tyś była moją? — Alem nie przyrzekła być nią na zawsze... wiedziałam, że rozstać się 
musimy...
   Mówiąc to, łzę miała w oku.
   — Tak! i zaczynając kochać, przewidywałaś już, że przestaniesz — gorzko odezwał się 
Julian — a! wyście wszystkie Lokusty! wyście wszystkie...
   Tu powstrzymał wyraz na ustach, ujrzawszy jak Pola, której wargi się ścięły, płakała, 
niema i zrezygnowana na wszystko, nawet na obelgi; łzy wróciły mu nadzieję, pochwycił ją 
za rękę i uczuł, jak zadrżała, wyrywając się z jego dłoni.
   — Polo! najdroższa moja! aniele! żebrzę, proszę, modlę się, wytłumacz mi to... probujesz 
mnie czy nie kochasz...
   — Nie kocham — odparła, zdobywając się na siłę, nieszczęśliwa — nie kocham... oboje 
omyliliśmy się, Julianie... ja długo wytrwać nie umiem... i ty prędko zapomnisz... została nam 
przeszłość... zabądźmy, czym byliśmy dla siebie... a! proszę cię tylko o jedno, nie gardź mną i 
nie przeklinaj! miej trochę litości! trochę litości! Julianie! a Bóg ją mieć będzie nad tobą!
   Mówiąc te słowa, których Karliński nie rozumiał i pojąć nie potrafił znaczenia, wyrwała 
mu rękę i uciekła. Julian pozostał jak wryty.
   Całej tej sceny cichym świadkiem był prezes, który na nią patrzał z daleka, i gdy Pola 
oddaliła się, widząc, jak synowiec padł na pobliską ławkę bezsilny, zbliżył się powolnie do 
niego.
   — Co to ci? czyś nie chory? — spytał, siadając przy nim.
   — Nie...
   — Nudzisz się, choroba niecierpliwej młodości — odparł stary — nic innego, potrzeba ci 
koniecznie przejechać się, odświeżyć...
   Julian potrząsł głową. — Miałem właśnie — rzekł — doskonały projekt przejażdżki dla 
ciebie i chciałem ci towarzyszyć, pojedziemy razem...
   — Dokąd?
   — Zobaczysz... Z dwóch powodów potrzeba ci koniecznie myśleć o ożenieniu; naprzód 
charakter twój tego wymaga, po wtóre interesa...
   — Ale ja nie pojmuję ożenienia bez przywiązania — rzekł oburzony Julian — powiedzieć 
sobie: ożenią się, to coś barbarzyńskiego...
   — Ożenię się, gdy mi się podoba — poprawił się stryj — to zawsze warunek sine qua 
non; ale żeby się co podobało, potrzeba szukać; a że wiemy, iż inaczej jak bogato niepodobna 
ci się ożenić, pojedziemy szukać ci stosownej partii.
   — Bogato! ubogo! ale ja nie chcę — rzekł zniecierpliwiony Julian — robić z tego 
spekulacji.
   — I ja też — zimno odparł prezes. — Zresztą jeśli ci się podoba być ubogim i zaślubić 
ubogą, zrobisz, co zechcesz; rad bym tylko, żebyś w takim razie dobrze wiedział, co cię 
czeka...
   — Cóż? praca?
   — Oprócz tego oszczędność wielka i naturalnie zmiana życia zupełna... Wygód, do 
których przywykłeś, życia, jakie wiedziesz od dzieciństwa, wyrzec ci się potrzeba i 
zastosować do nowego stanu... Rachowałem właśnie, kochany Julianie, że w takiej hipotezie 
pozostałoby ci, oddzielając się od Emila i Anny, mniej więcej dusz czterysta, z długiem 
bankowym i jakimi kilkudziesiąt tysiącami innych dłużków... Zrobić ci to może netto 
dochodu, przy najszczęśliwszych okolicznościach i pracowitym gospodarstwie, około 
trzydziestu tysięcy złotych, procenta pożrą połowę. Zostanie ci się na życie do trzynastu 
tysięcy... Juściż z tym wyżyć można, ale mi się zdaje, żeś ty dotąd po tysiąc rubli lub mało co 
mniej na cygara wypalał?... Konie lubisz... krawiec cię kosztuje do pięciu tysięcy rocznie... 
uważasz więc, że się bardzo ograniczyć wypadnie?
   Julian słuchał roztargniony, zrozumiał jednak, bo spojrzał na stryja z przestrachem i słowa 
zamarły mu na ustach. Prezes mówił dalej:
   — Ubóstwo bardzo ładnie wygląda w książce, tak jak odarte chałupy na obrazach 
flamandskich, ale w nich by nie mieszkał ten, kto je malował; trzeba być dobrze 
zahartowanym, żeby nie spowszednieć pod żelazną ręką nędzy, nie skwaśnieć i nie stać się 
istotą pospolitą, zgryźliwą, prozaiczną... ale są ludzie, co z wielką siłą i takiej zmianie losu 
podołać umieją. Dla tych, co wyrośli w ubóstwie, stan to jak inny, ze wszystkim się człowiek 
zrasta; dla nas próba ciężka.
   — Bośmy zepsuci, kochany stryju...
   — Zepsuci, niezawodnie — rzekł prezes — ale diable trudno się poreperować; ja, 
przynajmniej co do mnie, już się naprawiać nie myślę... ty, jak chcesz... Nade wszystko 
chciałbym cię widzieć swobodnym i szczęśliwym. Widzisz, że nie jestem ani napastliwy, ani 
despotyczny; proszę cię tylko, żebyś pomyślał, co masz robić, i dozwolił mi z sobą probować 
szczęścia... Wątpię, żebyś już był zakochany... a zatem, jako młody, mając potrzebę kochania 
i usposobienie ku temu, kto wie czy się nie zajmiesz którą z tych, jakie bym ci życzył. 
Zróbmy małą przejażdżkę po okolicy?... hę?
   — Bardzo chętnie — odpowiedział Julian — ale...
   — Na co „ale"... ja ci nie ujmuję swobody, zrobisz, co zechcesz; odwiedziny do niczego 
nie obowiązują...
   Nazajutrz prezes i Julian siedzieli w powozie, a Karliński nie wiedział jeszcze, dokąd 
jechać mieli; wszystko mu było jedno; obojętny, dawał się wieść, nie pytając nawet, i o pół 
mili dopiero prezes skierować kazał do miasteczka Sytkowa. — A! do Gerajewiczów! — 
zawołał Julian, wychodząc z zadumania.
   — Zgadłeś mnie — odparł stary z uśmiechem — do hrabiego Jerzego Kara-Chan 
Gerajewicza... śmieszna figura! zgadzam się, dom śmieszny, pretensje ogromne, ale nie ma 
dowodów, żeby jego genealogia od chanów krymskich była zupełnie fałszywą; tytulik ma 
austriacki, wychowanie jak wszyscy, próżności trochę więcej... a co najważniejsza, córkę 
jedynaczkę i kilka czystych milionów, które jeszcze oszczędnością pomnoży...
   — Ludzie nudni!
   — Śmieszni tylko, to trochę lepiej — przerwał prezes — nasłuchamy się muzyki do syta, 
napatrzym osobliwości, najemy przysmaków, zobaczysz pannę i powrócim z zapasem 
śmiechu na kilka tygodni... Co się tyczy fortuny — dodał prezes — majątek ogromny, 
kapitały na bankach, remanenta, długu ani grosza, a Sytków o parę mil od Karlina i folwarki z 
sobą graniczą... Przyznam ci się, że Pan Bóg jakby umyślnie stworzył pannę Zenobię 
Gerajewiczównę dla któregoś Karlińskiego!
   Julian się wzdrygnął.
   — Pamiętaj, że cię nigdy do niczego ani namawiać, ani zmuszać nie będę, zrobisz, co 
zechcesz... westchnę nad tobą, ale ci wolę własną, najdroższą człowiekowi, zostawię... Bądź 
tylko w dobrym humorze w Sytkowie... nie chcę, by mnie posądzano o ciągnienie cię mimo 
woli... trochę wesołości nie powinno cię kosztować...
TOM CZWARTY
    
   I
    
   Dom państwa Jerzych Kara-Chan Gerajewiczów w Sytkowie był jednym z 
najoryginalniejszych w okolicy; nim jednak, wprowadzając was do niego, kochani czytelnicy, 
damy wam poznać zacną parę gospodarującą w tym pałacyku i ukochaną jedynaczkę, a 
przyszłą Sytkowa z przyległościami dziedziczkę, pozwólcie tylko, byśmy wprzód nazwisko i 
pochodzenie tych państwa wam wytłumaczyli. Możecie się poniekąd domyśleć, że 
Gerajewicze nie byli prastarą szlachtą i krwią pańską naszego kraju. Arystokracja wszędzie 
łatwo się przesadza i przyjmuje: mamy Poniatowskich we Włoszech przedziwnie 
aklimatyzowanych, Walewskich we Francji, a u nas i Niemców, i Włochów, i Fracuzów, i 
Holendrów już przyswojonych doskonale i za rodzimą uchodzących arystokrację; czemuż 
byśmy się dziwili Gerajewiczom? Tak dalece jest to we zwyczaju pańskim wywodzić się 
zawsze nie z domu, ale zza morza, że niewiele rodzin, noszących nawet nazwiska krajowe, 
godzą się na rodowód najprostszy i najpospolitszy; niejeden wolałby uznać za protoplastę 
tragarza neapolitańskiego lub burgmeistra niemieckiego, niż ubogiego szlachcica lub Kozaka; 
każdy się wyprasza od początku z własnej ziemi i idzie szukać w Rzymie, Skandynawii, 
Grecji, Konstantynopolu, w Dalmacji, Istrii itp. zgu- bionego prapradziada. W księgach 
heroldyjnych pełno jest tych pańskich fantazji, w których mitologia, bajeczne plemiona i 
królowie, książęta niebywali i potentaci, na zakaz potworzeni, leżą u stóp drzew 
genealogicznych, z ich lędźwi wyrastających... Pan Jerzy Gerajewicz, którego ojciec nie 
wiem w jaki sposób zrobił ogromną fortunę, znalazł już rodowód jego staraniem wykonany, 
przydomek Kara-Chana i nad herbem, wyobrażającym trupią głowę i księżyc, paludament 
książęcy z mitrą, jako zabytek pochodzenia od Gerajów...
   Dowodzili oni, że jeden z Gerajewiczów, Burnas-Geraj, w czasie napadu na Litwę za 
Aleksandra, miał z sobą młode pacholę, syna, którego szlachcic litewski, niejaki Jatowt, 
odciąwszy z garścią od ojca, zabrał w niewolę i uprowadził. Upominali się o niego później 
Tatarzy, ofiarując stu jeńców litewskich zamianą, ale jakoś do zgody o to nie przyszło... 
Młody Kara-Chan Geraj uwięziony w Kownie siedział bardzo długo, a Tatarzy litewscy, 
zasłyszawszy o nim, litując się jego losu, wreszcie u króla sobie uwolnienie jego uprosili... 
Byłby może powrócił do Krymu, gdyby nie córka niejakiego Azulewicza, Tatarzyna z Waki, 
w której się pokochawszy, ożenił i na dobre osiadł już w Litwie. Król Zygmunt nadał mu 
później znaczne ziemie na Białej Rusi, z których służbę pełnił, krom swych jedynowierców 
przeciwko wszystkim innym nieprzyjaciołom kraju; syn jego miał przyjąć chrzest i zespolić 
się ze szlachtą ożenieniem, które go w łaskach u dworu postawiło. Gerajewicze w ten sposób 
stali się Litwinami, i co później z nimi się działo, jak się przesiedlili na Wołyń, o tym nie 
opowiadał nikt z ich rodziny; znajdujemy już ich bogatymi, z mitrą w herbie, panami kilku 
tysięcy dusz i mniej więcej przypuszczonymi do pierwszych w kraju towarzystw.
   Pan hrabia Jerzy Kara-Chan Gerajewicz żonaty był ni mniej ni więcej z hrabianką Villers, 
ale z tych to hrabiów pochodzącą, których nam namnożyły ostatnie lata panowania Stanisława 
Augusta. Francuzi i Włosi, i Niemcy, co wówczas, z płochości naszej korzystając, robili 
ogromne fortuny kupcząc, bankierując, frymarcząc, pobrali potem przywileje i indygenaty 
potwierdzające mniemane swe dawne tytuły zamorskie i tak nie jeden, co szuwaks za Sasów 
po ulicy przedawał, już na sejm grodzieński jechał panem hrabią, ściągać od swych 
wierzycieli resztki należności... Były to dziwne nasiona nowej arystokracji, z jednej strony 
odświeżającej się ze sklepów korzennych, z drugiej na Rusi wyrastającej z ekonomów i 
rządców dóbr zrujnowanych rodzin, którzy rozchwytywali nierządem zmarnotrawione 
puścizny sławnych niegdyś hetmanów... Masy tych przybyszów, dorobiwszy się grosza nagle, 
a w dorobku jego otarłszy się o panów, nie przeszły do szlachty, która by koso na nich 
patrzała, ale wprost, ubrane w tytuły, zaciągnęły się w szeregi arystokracji. Zraza  śmiano się 
z nich i szydzono, ale czego pieniądze nie dokażą? przyjęto ich w drugim pokoleniu dosyć 
wesołą twarzą... w trzecim już ani znaku!
   Dom państwa Gerajewiczów, jak pochodzenie ich, był wcale oryginalny; po staremu 
mówiąc, zakrawał na świątynię muzom i Apollinowi poświęconą; sam hrabia Jerzy, człowiek 
bardzo ograniczonego umysłu, a próżności pełen, zapalonym był miłośnikiem muzyki, grał na 
skrzypcach z pasją i trzymał kwartet; oprócz tego szczycił się biblioteką, gabinetem 
fizycznym i mnóstwem w domu osobliwości, które goście jak za pańszczyznę oglądać i 
chwalić musieli. Nikogo nie minęła rewizja wszystkich bogactw sytkowskich, obok których 
zwykł był gospodarz rozpowiadać cenę, za jaką je ponabywał. Nie umiem wytłumaczyć, jak 
to szlachetne zamiłowanie kunsztu i nauki jednoczyło się z najwyż- szą oszczędnością, która 
panowała w tym domu, ale jedno nie przeszkadzało drugiemu. Pani hrabina, która grała tylko 
na szklannej harmonice sprowadzonej z Wiednia i zapłaconej sto dukatów, jak powiadał sam 
hrabia, we wszystkim sympatyzowała z mężem i dopomagała mu serdecznie; oboje razem 
zawsze pokazywali gościom cuda natury i sztuki, znajdujące się w Sytkowie, gdzie wszystko 
było cudem. A najpierwszym z cudów ukochana córka gospodarzy, dziecię rozpieszczone po 
królewsku, którego każde tchnienie napełniało rodziców uwielbieniem i zachwytem... Panna 
Zenobia, pospolicie zwana Zeni, była piętnastoletnią dzieweczką, delikatną, chorowitą, blond 
włosów, jasnych oczów, niebrzydką i nieładną, dość zręczną i szykowną jednak, a tyle 
przynajmniej o sobie rozumiejącą, ile rodzice o niej trzymali. Wiedziała, że będzie miała 
posag ogromny, czuła, że o jej rękę dobijać się muszą; nabito jej głowę pięknością, a talent na 
fortepianie miano za tak nadzwyczajny, iż słów na określenie go brakło. Cały dom żył piękną 
Zeni, która była jego królową i władczynią; klękał przed nią ojciec, padała matka, 
najmniejszym dogadzano fantazjom, a zachceń i kaprysików nie brakło.
   Nie bardzo się bawiono w Sytkowie, gdyż rzadko tam gość zawitał; lękał się każdy 
popisów, do których powodem były odwiedziny, wylewu muzyki, harmoniki pani hrabiny, 
skrzypców hrabiego skromnie porównywującego się z Lipińskim, fortepianu Zeni i 
kwartetu... przeglądu osobliwości i ekspensu pochwał i podziwu, jakiego to wszystko 
wymagało. Przyjmowano też gości z największą uprzejmością, zatrzymywano ich i nie 
puszczano, póki w Sytkowie zostawało co do widzenia.
   Do takiego to domu prezes wiózł Juliana; ale będąc na bardzo dobrej stopie sąsiedzkiej 
przyjaźni z Gerajewiczem i jego żoną, do której przed piętnastą laty wzdychał, miał nadzieję 
wykręcić się od połowy przynajmniej osobliwości... Pałacyk w Sytkowie stał na wzgórzu i z 
daleka był widziany; otaczał go ogród angielski i zabudowania pokaźne; na frontonie miał 
herby obojga państwa, pełno sztukaterii, gdzie się tylko pomieścić mogły, a od dziedzińca 
począwszy, ozdobionego w stare jakieś posągi, zewnątrz i wewnątrz niezliczonymi osadzony 
był rarytesami... Każda tu rzecz najpospolitsza jakimś prawem uchodziła za osobliwość i 
powinna była zwrócić oko...
   Goście, wszedłszy do salonu, nie znaleźli nikogo; służący, który ich wprowadził, starłszy 
na prędce trochę pyłu, poleciał oznajmić panu, który robił rachunki, i pani, zajętej głośnym 
dla córki czytaniem. Zeni trochę miała słabe oczy i matka jej czytywać musiała, ażeby się nie 
nudziła biedaczka; robotą bowiem żadną zajmować się nie mogła. Nim się wszyscy zeszli, 
prezes i Julian mieli czas salon obejrzeć; stał w nim na pierwszym miejscu fortepian Plejela w 
zielonym płaszczyku, nieco dalej harmonika hrabiny i pudełko palisandrowe ze 
Stradivariusem pana; wszystkie meble okrywały kapki szczelnie poobwiązywane... Na 
ścianach pełno było obrazów niczym nie uderzających, których piękności sam gospodarz 
mógł tylko wskazać; na półkach mnóstwo fraszek starożytnych, konch, naczyniek 
pootłukanych, mniemanych etrusków, dzbanków weneckich, skamieniałości itp.
   Po małej chwili wpadł zadyszany Gerajewicz; był to mężczyzna lat więcej nieco niż 
średnich, przystojny, rysów jednak pospolitych, po troszę tyć zaczynający, z twarzą 
uśmiechnioną, jak zawsze strojny dosyć, we fraku, z szpilką na koszuli ogromną, z większymi 
jeszcze dewizkami od zegarka i pierścionkami na wszystkich palcach. Każdy z tych 
pierścieni, niestety! miał historię swoją, niezmiernie ciekawą! Fizjognomia jego wydawała 
człowieka, u którego wszystko było na pokaz i dla popisu, w którego głąb jeden tylko Bóg 
mógł zajrzeć... bo on jeden patrzy w otchłanie nicości. Z daleka przypominał trochę kuglarza 
Włocha lub właściciela gabinetu figur woskowych; rękawy nawet od fraka pozataczane miał 
jak do roboty. Wszakże nie był to gbur i człowiek złego wychowania; podróże, świat, 
wykształciły go w pewien sposób; mówił dobrze kilką językami i w chwilach opamiętania 
przybierał miny niby pańskie, ale te nieustanne w domu ekshibicje nie dawały mu w nich 
wytrwać.
   Wpadłszy do salonu, pan Gerajewicz przywitał gości z uśmiechem pełnym serdeczności 
— tak dawno nic nikomu nie pokazywał! wytrząsł prezesa za rękę, o mało nie zjadł Juliana, 
przed którym jeszcze się ani razu nie popisywał z niczym.
   — Jakżem rad moim drogim panom — zawołał — niechże oznajmią pani i Zeni... cóż to 
za niespodziane szczęście dom nasz spotyka!...
   To mówiąc, chwytał już gospodarz błądzące po salonie wejrzenia, by zaraz wziąć z nich 
asumpt do pokazywania swych osobliwości...
   Prezes, ostrożniejszy, patrzał na posadzkę, z obawą jednak, aby i na niej nie znalazło się 
co do chwalenia. Julian że oczy zwrócił ku jednej z półek, gospodarz, zatarłszy ręce, 
natychmiast sobie wejrzenie jego podbudzoną wytłumaczył ciekawością...
   — Widzę — rzekł — że pan spogląda na te naczyńka, które są może jedyną u nas w kraju 
próbką kunsztu, przez Wenetów wyuczonego od Greków... są to tak zwane Vasi a ritorti, 
niezmiernej ceny... Mam tę słabość, że się kocham we wszystkich osobliwościach, i ogromne 
sumy wyłożyłem na ich zebranie...
   — Gust szlachetny! — rzekł prezes trochę szyderczo. — W naszym kraju — dodał 
Gerajewicz — ledwie go kto rozumie, obracają to w śmieszność... Zmuszony żyć na wsi, 
otoczyłem się maleńkim muzeum... Vasi a ritorti di latticinio! — zawołał, nie dając sobie 
przerwać — są bardzo rzadkie i kosztowne; mało zbiorów je posiada... szczególniej naczyń, 
jak te z figurynką na pokrywie... Co za robota! Albo to naczynie z rodzaju vasi fioriti — mille 
fiori; ta flasza! wspaniała! nieprawdaż? Nawet za granicą jest to wielka osobliwość; chciano 
mnie podkupić dla muzeum Dusommerarda, alem się nie dal i utrzymałem honor kraju!
   Julian pochwalił i oczy odwrócił, ale na nieszczęście wzrok jego padł na zegar w kącie 
stojący; gospodarz się uśmiechnął.
   — Prawdziwy de boule, wysokość dwa metry, centymetrów trzydzieści; wskazuje 
godziny, minuty, dni miesiąca i sekundy... nieszczęściem nie idzie teraz... Dzieło sztuki, 
prawdziwe dzieło sztuki!
   — Pełno u ciebie cudów, kochany gospodarzu — rzekł prezes uśmiechając się.
   Pan Gerajewicz skromnie wzrok w ziemię utopił, zatarł ręce i odezwał się po cichu:
   — Nim moja żona nadejdzie, moglibyśmy pójść na górę i rzucić okiem po bibliotece i 
gabinecie... nieprawdaż? nie stracilibyśmy czasu...
   Julianowi, choć go to męczyło, wszystko było jedno, tu czy gdzie indziej chwalić i 
ziewać; prezes przyjął propozycję i Gerajewicz przez parę pokojów, w których wskazał tylko 
pro memoria obrazy i otłuczone popiersia, poprowadził na górę.
   Biblioteka mieściła się w półokrągłym salonie, w pośrodku którego stół założony był 
manuskryptami, inkunabułami i próbkami różnych osobliwostek; był nawet kawałek 
papirusu... W ogólności, znać było w tym człowieka, co zbierał dla fantazji, ale znał się 
niewiele i użytku zrobić z tego nie umiał, jak papuga tylko wyuczywszy się, co miał o każdej 
powiedzieć rzeczy. Obok istotnie pięknych i ciekawych, były podrabiane, fałszywe lub nie 
wiedzieć po co wprowadzone tu fraszki...
   — Tu! — zawołał z zapałem gospodarz, wskazując półki — pod tym popiersiem 
Beethovena, skarby moje, muzyka! Takiej biblioteki muzycznej, śmiem sobie pochlebiać, nie 
mamy w kraju... niech powie Oberhill...
   Oberhill był pierwszym skrzypkiem w kwartecie, dyrektorem muzyki w Sytkowie i 
zarazem nadleśniczym i buchalterem.
   — Począwszy od mistrzów religijnych XV wieku po dzisiejsze czasy, wszystko tu jest... 
Pan dobrodziej nie wiesz może — obrócił się do Juliana — że my tu całym domem jesteśmy 
fanatici per la musica; o mnie samym Lipiński, sławny Karol, powiada, że w jego 
kompozycjach odkrywam, czego on sam nawet się nie domyślał... Uważa pan, co to za 
powiedzenie! Moja żona gra na rzadkim instrumencie, harmonice szklannej, ludzie nerwowi 
mdleją... muzyka aniołów! Zeni, córka moja, przechodzi wszystkich, nawet Liszta na 
fortepianie; komponuje! improwizuje! Gdyby nie to, że się urodziła milionową, zebrałaby 
miliony jak Jenny Lind... jak...
   Mówiłby dłużej o sobie, gdyby wzrok Juliana nie padł przypadkiem na panoplię, na jednej 
ze ścian umieszczoną...
   — A! to broń wschodnia! jest na co spojrzeć! — zawołał Gerajewicz.
   — U nas — dodał zaraz, powtarzając piosnkę swoją — nikt nic podobnego nie widział, za 
granicą to osobliwość; na wagę złota płaciłem niemal wszystko. To szabla Tong-King... 
oprawna tak przepysznie, odznacza się rzezanymi ozdobami.. dalej nóż birmański, kriss 
malajski (osobliwość!) klewan z Jawy, szabla indyjska... kandżar perski, jatagan algierski... 
Tarcza we środku jest ze skóry jednorożca, złotem nabijana, dzieło indyjskie! Takiej panoplii 
nigdzie pan nie zobaczy!
   Niepodobna było uniknąć regestrów, gdziekolwiek bowiem padło oko, coś szczególnego 
znalazł do opowiadania pan Gerajewicz... każda szafa miała swoją historię, każda książka 
tradycję do niej przywiązaną... każda skorupka była jakąś nieoszacowaną pamiątką...
   W gabinecie przyległym stały machiny: elektryczna, pneumatyczna, stos Volty, 
hygrometry kunsztowne; chciał gospodarz głodnych gości zaraz naelektryzować i miał już 
dzwonić na Janka, który obracał zwykle machinę, ale się jakoś prezes od tego traktamentu 
wymówił.
   — Nic zdrowszego nad elektryczność — rzekł naiwnie gospodarz — przekonałem się 
sam na sobie; zmęczony gdy mnie głowa boli, gdym smutny, siadam i każę się tylko 
naelektryzować; natychmiast sił przybywa, humor powraca i jakby nic nie było...
   Laki chińskie i trochę japońszczyzny w kątku niewiele zajęły czasu, ale za to musieli choć 
półgębkiem podziwiać posążek brązowy indyjski Vira-Bhadra-Mahadeva, który gospodarz 
uważał za największą i najszacowniejszą w Sytkowie starożytność, przypisując jej trzy 
tysiące kilkaset kilkadziesiąt lat... Z powodu jego czterech rąk, mitry, uzbrojenia i rodzaju 
różańca z czaszek ludzkich, który miał u pasa, wyrecytował im mitologię indyjską niemal całą 
i na tym się przecie skończyło, bo z dołu przysłała hrabina, że czeka z herbatą w salonie....
   Ale to był dopiero początek!...
   Zastali na kanapie samą panię, ku której prezes posunął się z uśmiechem wdzięcznym 
dawnego adoratora, ona z daleka, rumieniąc się, podała mu rączkę i powitała go uprzejmie. 
Niezbyt młoda, z resztką piękności dziwnie i straszliwie wychudłej, z przymrużonymi 
oczkami, gęstą siecią marszczek otoczonymi, pani hrabina zresztą nie uderzała niczym... była 
jak wszyscy... Obok niej na kanapie siedziała córka, lalka blond, niebrzydka, ale z miną 
pieszczonych dzieci, które potrzeba karmić nieustannymi pochlebstwy i dogadzaniem; obie 
panie były wystrojone nad potrzebę.
   Juliana stryj zaprezentował, ale pomimo usilnych podszeptywań jego, Karliński, smutny, 
odurzony, niezmiernie źle się wydać musiał, bo na sobie wesołości, a nawet ożywienia nie 
wymógł. Zeni zmierzyła go okiem i nie okazała wstrętu, może ta nieśmiałość Juliana 
podobała się jej właśnie; rozmowa na chwilę poszła trybem zwyczajnym, ale w tym domu 
trudno ją było utrzymać inaczej, jak z pomocą otaczających rupieci; oboje państwo i 
przywykła już do tego Zeni, wpadali na muzykę, bibliotekę, muzeum i starożytności. 
Wszyscy równie to dobrze umieli na pamięć, jak sam pan Gerajewicz. Herbata na jakiś czas 
wstrzymała przegląd i popisy, ale już w czasie podawania jej, prospekt reszty dnia ułożono: 
naprzód miał być kwartet, potem gospodarz grać miał duo z córką, gospodyni na harmonice, a 
na zakończenie Zeni przygotowała Koncertstück Webera i kilka śpiewów Schuberta... Resztę 
zbywającego czasu poświęcić miano pokazywaniu osobliwości pochowanych po 
szufladkach...
   — Gdybyś tu pan tydzień siedział — odezwał się Gerajewicz, zacierając ręce — 
pochlebiam sobie, że znaleźlibyśmy go czym ubawić i zająć...
   Julianowi skóra ścierpła, prezes uśmiechnął się grzecznie.
    
   II
    
   Słudzy znosili co najprędzej herbatę, w czasie muzyki bowiem, największa cisza panować 
była powinna w domu i na kaszlących nawet złym bardzo patrzano okiem; a w chwili gdy 
ostatnia taca wysuwała się przeze drzwi, pan Oberhill, Niemiec, z twarzą trzy ćwierci łokcia 
długą i włosami na tył głowy zarzuconymi, w chustce ? la Colin zawiązanej, wszedł ze 
skrzypcami pod pachą. Pan Gerajewicz przedstawił go towarzystwu jako ucznia 
konserwatorium pragskiego i twórcę sławnej kantaty na cześć Mozarta, którą grano 
publicznie w Wiedniu, w roku... nie pamiętam...
   Pan Oberhill skromnie i z godnością przyzwoitą się ukłonił; za nim weszli należący do 
kwartetu, wiolino secundo, niejaki Brandysiewicz, z nosem mocno czerwonym, w dniach 
powszednich rachmistrz, od gości muzyk, w granatowym fraczku i letnim ubraniu dość 
zaniedbanym; altówka, stary Mejer, eksczłonek muzyki kościelnej dominikańskiej w Łucku, 
trochę kulawy i bardzo głuchy, ale z wielką precyzją odegrywający część swoją, nie oglądając 
się na drugich; nareszcie wiolonczela,-Jan Sumak, długi, schylony i wpół zgięty mężczyzna, 
który posługiwał do stołu niekiedy, solo się nie popisywał, ale ucho miał dobre, wedle zdania 
pana Gerajewicza, a ręce silne, co każdemu łatwo sprawdzić było, bo nic w nim tak nie 
uderzało, jak te przeogromne z rozstrzemionymi grubymi palcami, dłonie, które by za 
półmiski służyć mogły. Rozstawiono pulpity, rozdano nuty, pan Oberhill trzykroć smyczkiem 
uderzył i rozpoczęła się muzyka, której pojęcie i uczucie ułatwił pan Gerajewicz mimiką 
wyrazistą, zwróconą do gości.
   Były miejsca, w których przykładał obie ręce do piersi, to znów jednę z nich podnosił ku 
niebu, mrugał okiem, uśmiechał się ustami, zawieszał na jednej nodze... wahał głową i choć 
sam nie uczestniczył w kwartecie, czynny tą sympatią brał w nim udział. Muzyka szła raźnie, 
gdyż o fraszki się nie turbowano; głuchy Mejer opuścił parę taktów, wyprzedzał więc nieco 
swych towarzyszów, ale wiolonczela po bratersku błędy jego po- kryć się starała... Najśmielej 
i najzamaszyściej grał Oberhill, któremu pan, sam nuty przewracając, dawał ciągłe oznaki 
współczucia... nareszcie szumnym tutti wszystko się skończyło, dwa takty jeszcze poza 
ostateczny akord wyjechał głuchy Mejer, i głośne oklaski skromnych nagrodziły wirtuozów... 
Tutti bravi!
   Gerajewicz chwalił niezmiernie, ale po cichu, żeby ich w zbytnią nie wzbijać dumę; gdy 
wyszli, dopiero rozwiódł się nad wiolonczelą szczególniej.
   — Tego człowieka muszę ukrywać, to skarb! — rzekł — odebraliby mi go, przepłacili 
szczęściem sam nie wie, czym jest, bardzo skromny...
   To mówiąc, wyjmował już z pudełka Stradivariusa, którego naprzód gościom pokazał.
   — Na oko — rzekł — nie, pospolite skrzypce, ale dźwięk! ale słodycz tego głosu 
połączona z potęgą! Kupiłem go we Włoszech; dobijał się oń Paganini, alem przepłacił i 
posiadł ten skarb. Śmiało mówić mogę, że drugiego takiego instrumentu nie ma w Europie, a 
zatem i na świecie.
   Pociągnął smyczkiem i spojrzał zwycięsko.
   — A co? niechże mi tu kto wydobędzie dźwięk podobny!...
   Zeni siadła do fortepianu, a pan Gerajewicz, stanąwszy przed pulpicikiem, z wdziękiem 
pozycji nienaśladowczym, z przejęciem i namaszczeniem rozpoczął grę swoją. Nie powiem, 
jak grał, bo tego rodzaju muzyka nie daje się osądzić; to pewna, że się na grę swą wysilał i 
cieniował ją potężnie, a gdzie mu czego zabrakło, wybornie zabałamucić umiał. Po każdym 
solo spoglądał na słuchaczów, wyzywając admiracji, jaka mu była należna...
   Córka umiała się poświęcić, towarzysząc ojcu, a nie myśląc o sobie... Nastąpiły uniesienia 
i ściskanie dłoni, które artysta przyjął skromnie, ale niemniej jako hołd powinny.
   — Tę kompozycję Lipińskiego — rzekł — grałem jemu samemu w Dreźnie; uwierzą 
państwo, że osłupiał!... Widziałem na jego twarzy cień zazdrości, i geniusz na nią choruje! 
Nareszcie wyrwały mu się słowa pamiętne: — Pan więcej w mojej kompozycji odkryłeś nade 
mnie samego! — W istocie, słyszałem go odegrywającego to duo... wielka, przyznam się, 
była różnica. Może być, że skrzypce takie wiele mi do tego pomagają... Lipiński nie mógł się 
ich napatrzeć...
   Otarłszy starannie, gospodarz schował swego Stra-divariusa do pudełka i zamknął na 
kluczyk, który na szyi nosił. Z kolei następowała harmonika, ale tę jeszcze przygotować 
musiano i goście mieli czas przełknąć pierwsze wrażenia. Hrabina grała z wielką pretensją, 
ale piękny dźwięk instrumentu, tęskne jego tony i niezwyczajne brzmienie, podobać się 
musiały... Julian jeszcze bardziej posmutniał od tej muzyki żałobnej i powolnej, która go 
podrażniła...
   Na ostatek siadła Zeni do fortepianu, a rodzice oboje, nim grać poczęła, opowiedzieli 
historię jej talentu, tryumfów, osobliwszą zdatność wirtuozki, wrażenia, jakie wszędzie robiła 
grą swoją, szczególniej na Mendelssohnie-Bartholdy i Meyerberze... Panna, choć delikatna i 
słabiutka, dobijała się o siłę i energię; nieszczęśliwy fortepian drżał pod jej maleńką rączką... 
W istocie grała wprawnie, śmiało, dobrze, ale żadnego wyrazu nie było w tych strumieniach 
tonów przelewających się szybko, mieniających kuglarsko, skaczących, drgających, 
syczących, huczących tylko, a nie mówiących do duszy.
   Julianowi przyszła na myśl gra Poli, pełna rzewności i uczucia, mniej popisowa, ale tak 
dla niego zrozumiała i jasna! w której tyle było poezji, łez i jęku! Po Erlkönigu Schuberta, 
który zamknął koncert, gdy prezes i Julian dziękowali i unosili się, oboje rodzice poszli 
uściskać zaczerwienioną jedynaczkę, a matka posadziła przy sobie na kanapie, ażeby 
wypoczęła... Gerajewicz szeptał po cichu historyjki o córce niezmiernie ciekawe, jak to się 
ona uczyła, jak zadziwiała nauczycieli, jakie zbierała laury w epoce gam i egzercycjów, jakie 
układała wariacje i fantazje...
   Prezes znosił prześlicznie to wszystko. Julian szczerze się nudził; myśl jego była gdzie 
indziej, śmieszności nawet domu nie bawiły go, bo im się przypatrywać nie miał ochoty... Z 
upragnieniem czekał chwili powrotu do Karlina; wieczór też się zbliżał, ale gospodarz nic 
prawie jeszcze był nie pokazał, tyle rzeczy pozostawało do widzenia! Ogród, a w nim 
osobliwsze źródło śmierdzące, podejrzewane o mineralność; dwa drzewa zrosłe z sobą 
gałęźmi, kwiaty w oranżerii, ananasarnia, kaplica, stajnia itd., itd., bo któż to policzy. Prezes 
obiecywał to wszystko widzieć i admirować innym razem, ale i tak ledwie się wyrwać 
potrafił... a gdy wyjechali, wybuchnął śmiechem homerycznym... Julian siedział przybity.
   — Jak to? nawet to cię nie zabawiło!
   — Znudziło mnie szalenie...
   — A panna?
   — Mogą ją sobie obok Vira-Bhadra-Mahadevy postawić na półce!
   — Wszak ładna?...
   — Cóż tam brzydkiego?
   — A miliony?...
   Julian się nie odezwał i w ponurym milczeniu późną nocą powrócili do Karlina...
   — Wątpię, żeby się udało — rzekł prezes — nadto mają charakteru dla Juliana... trzeba by 
mu coś innego, ale gdzie znajdzie miliony jak tutaj?... Dla nich i ponudzić się trochę warto... 
III
    
   Straciliśmy z oczów Aleksego, ale cóż o nim powiedzieć można? Całe jego życie było 
wewnętrzne, skupione i obwijało się dokoła jednego uczucia. — Kochał Annę co dzień więcej 
i co dzień głębszym przejmowało go to smutkiem; z tą miłością kryć się musiał jak z 
tajemnicą, ze zbrodnią, przed całym światem i sobą; pozbawiony wszelkiej nadziei, modlił się 
tylko do ideału. Biedne to serce ludzkie! powiedział ktoś z wielką trafnością, że każda miłość 
ma w sobie coś z nienawiści; to pewna, że się do niej mięsza często jakaś niechęć i gniew 
prawie; człowiek nie może poddać się bez walki i ugiąć karku, nie westchnąwszy nad sobą. 
Często i Aleksemu zdarzało się w smutnych chwilach zamyślenia, gdy Anny nie widział, gdy 
marzył o niej, wyszukiwać w niej skaz i plam, rozczarowywać się wymyślonymi jej wadami, 
ale dość było jednego jej wejrzenia, żeby o wszystkim zapomniał. Nie mógł jej wyrzucać, że 
go nie kochała, bo sam nie sądził się godnym jej wejrzenia; czuł się zbyt nisko i daleko od 
niej; ale jej miał prawie za złe, że nie kochała nikogo, że nic w niej nie zwiastowało potrzeby 
silniejszego przywiązania. Nie miała tęsknoty młodzieńczej, szła spokojna i nie oglądała się 
po nic więcej nad to, co ją otaczało: modlitwa, Bóg, niebo wystarczały pragnieniom jej duszy. 
Aleksy znajdował ją świętą, lecz zimną. Z jej oka nie wypłynął nigdy wzrok pełen tęsknych 
zapytań, z jej piersi nigdy nie uleciało westchnienie... szła opromieniona świętością swoją, nie 
oglądając się za siebie, nie pragnąc dopełnić życia niczym więcej. Bóg, rodzina, ubodzy 
zapełniali jej serce, tak że nikt, zda się, wcisnąć się już tam nie mógł! Aleksy w swoim ideale 
więcej trochę chciał woni ziemskiej, więcej słabostek ludzkich, więcej może tych 
poetycznych porywów ku nieznanemu, ku niepojętemu. Dla Anny, która nie wątpiła nigdy, 
nie było nieznanych i niepojętych krain, do których by westchnąć mogła... wierzyła głęboko, 
a wiara oświecała dla niej każdy zakątek teraźniejszości i przyszłości.
   Aleksy umyślnie wynajdywał w niej strony słabe, według siebie ułomne, ażeby przestać ją 
kochać, ale z każdym dniem przywiązanie jego wzrastało tylko, ideał się podnosił, olbrzymiał 
i zachwycał go więcej. Biedny szalał, a musiał nosić na twarzy obojętność, bojąc się, by go z 
raju nie wygnano; byłby na największe gotów ofiary, byle u drzwi jej pozostać, czasem głos 
posłyszeć, czasem uśmiech zobaczyć, schwycić słowo z ust wybiegłe, podumać o miejscu, 
które pełne było jeszcze jej obrazu... Przykuty więc wlókł się dalej, nie skarżąc, choć bolał 
okrutnie.
   Boleść ta powoli zaczynała się piętnować na jego twarzy, odbiła się w postawie, ruchach, 
w umyśle... Aleksy stracił swą niezależność, dumę, pokój, wesele, wpadły mu oczy, 
sposępniały rysy, zamknęły się usta. Pracował, ale go nie nęciła praca, nie czuł celu przed 
sobą — nie mając nadziei w tym, co go obchodziło najwięcej, nie chciał jej mieć już w 
niczym. Ile razy pokazywał się w Żerbach, matka coraz smutniej potrząsała głową, bo jej 
oczy widziały postęp choroby, której odgadnąć nie mogły; czuła, że tam jej dziecku źle i 
ciężko być musiało, namawiała po cichu do powrotu, ale Aleksy głową potrząsał ze smutnym 
uśmiechem i nic na to nie odpowiadał. Nie mając innej rady, udała się wreszcie do hrabiego 
Junoszy.
   — Mój hrabio — odezwała się do niego — mam do jegomości prośbę... pomóżcie mi 
wyratować mego Aleksego... Daremniem go starała się odwieść od tych panów, nie posłuchał 
mnie, wpadł w pułapkę... Nie mogę odkryć, co mu jest, ale w oczach więdnieje... gdybyście 
mnie i jego poratowali... a powiedzieli mi, co na to zrobić? jak go stamtąd wyrwać? Junosza 
potrząsł głową.
   — Już to ja — rzekł — po tych salonach teraz bywać nie lubię, bo na mnie jak na raroga 
patrzą... a trzeba by pójść, własnymi oczyma się przekonać, jak on tam jest. Mówi, że mu 
dobrze; ale ja to znam, jak to bywa! Teraz już pociechy z niego nie będzie, zawsze tęsknić 
musi za nimi, choćby się i rozstał... Czy się czasem nie pokochał...
   — Ale w kimże by? — podchwyciła matka — jużciż nie w pannie Annie, boby chyba 
oszalał podnieść na nią oczy? A gdyby w tej drugiej, toć by nie było czego desperować, bo to 
ubogie...
   — Kto to wie, jaki tam skład rzeczy! — rzekł stary Junosza. — Waćpani nie pojmujesz, 
co to się tam czasem dzieje pod osłoną i pokrywką ich obojętności i przyzwoitości... ja tam 
byłem i znam to dobrze!
   Stara przeżegnała się ze strachu.
   — Ale cóż jemu jest? — dodała — zmizerniał, osowiał, zbladł, zamyślony i wzdychający, 
a kiedy go zaczepić, żeby do licha porzucił Karlin, jakby go gorącą wodą oparzył, tak się 
rzuca, i wychwala, i wynosi... A po jakiegoż licha schnie i przepada w tym raju?
   — Już to ja podobno do śledztwa nie na wiele się pani przydam — odparł stary Junosza 
— ale poprobujemy!
   — Mój dobrodzieju, w nogi cię pocałuję — zawołała pani Drabicka — uspokój mnie 
tylko...
   Stary Junosza długo się wahał, nim wybrał się do Karlina; ciężko mu już było w tej 
siermiędze, w której tak był swobodny, wejść na pokoje, od których uciekał do lasu, 
zmieniając dobrowolnie żywot ich próżniaczy i sztuczny, na bliższy natury i prościejszy; ale 
nie mógł odmówić pani Drabickiej. Znał dawniej dobrze prezesa, pana Atanazego i całą 
rodzinę Karlińskich; nie obawiał się szyderskiego wzroku, jaki go tam mógł spotkać, bo miał 
w sobie dość siły, by go wytrzymać i odeprzeć; ale wolałby był nie przestępować już progu, 
za którym dla niego nie było tajemnic, a przykre tylko wspomnienia. Musiał się wszakże 
poświęcić dla nowych przyjaciół i z Żerbów powlókł się do Karlina. Z posępną twarzą, ale z 
powagą na czole wszedł na podwórzec zamkowy i zapytawszy o Aleksego, wprost się do 
niego skierował. Prezes z Julianem stali na balkonie, gdy przechodził, i poznali go oba.
   — To ten szaleniec, stary Junosza — rzekł prezes — czy do nas w odwiedziny?
   — Sądzę, że do Drabickiego — odparł Julian — ale jeśli u niego będzie, wypadałoby go 
prosić i do nas.
   — W tym stroju? — Prezes ruszył ramionami. — Ale prawda, jakiś to nasz daleki kuzyn, 
jego matka rodzi się z Karlińskiej, tym bardziej, że nie do nas przyszedł, potrzeba go 
przyjąć... Śmieszny stary! chodźmy na spotkanie!
   Znaleźli go u Aleksego, który odwiedzinami był zmięszany i więcej kłopotał się starym, 
niż ucieszył jego przybyciem; widok prezesa i Juliana bynajmniej nie zmięszał hrabiego, 
rozśmiał się, pokazując swoją siermięgę i kurpie, i podał im dłoń szorstką.
   — A cóż to się z ciebie zrobiło, kochany hrabio? — zakrzyknął prezes — ktoż by cię dziś 
poznał w tym maskaradowym stroju! Słyszałem i nie dowierzałem, patrzę i sądzę, że oczy 
mnie zwodzą...
   — Nie, kochany prezesie, jam to sam, en chair et os, ten, co wprzódy, ten, co zawsze, 
tylko na pokucie za stare grzechy i na nowo odrodzony...
   — Nazywasz to odrodzeniem?
   — Tak jak wszelką rzecz po nazwisku zowię; nasze dawne życie było nieustannym 
fałszem i w końcu zbrzydnąć mi musiało; to bałwochwalstwo pieniędzy, to kłanianie się 
fałszom politurowanym, ta potrzeba zmy- ślania nieustannego, te przyjaźnie pozorne, cała 
wreszcie forma waszego życia stanęła mi kością w gardle, musiałem wymóc na sobie i 
zrzucić starą skórę...
   — A w tejże ci lepiej?
   — Czuję, że żyję... i nie nudzę się...
   — Dziwactwo, kochany hrabio — odparł prezes — zachorowałeś na to, na co my 
wszyscy po troszę stękamy; zachciało ci się nowego i wybrałeś sobie ten rodzaj życia, nie 
jako lepszy, ale jako inny tylko.
   — Ba! ba! — rzekł stanowczo Junosza — nie możesz powiedzieć inaczej, bobyś siebie 
potępił; rozumiem i przebaczam!
   Wielkie było zdziwienie Anny, gdy tego siermiężnego gościa zobaczyła w salonie, ale 
kilka słów wyrzeczonych przez niego uspokoiły ją, okazując, że pomimo ubioru był to 
człowiek najlepszego wychowania i towarzystwa. Rozmowa stała się powszechną. Justyn, 
biedna Pola, którą ciągła trawiła gorączka, prezes, Julian udział w niej mieli; stary Junosza 
nieznacznie postrzegał Aleksego, usiłując odgadnąć jego położenie w tym domu i stosunek do 
mieszkańców. Uderzyła go nadzwyczajna piękność Anny i jakieś przeczucie wskazało mu, że 
Aleksy zimno na tę istotę, do której los go zbliżył, patrzeć nie mógł; ale mimo największej 
baczności dostrzec nie potrafił w Aleksym śladu zajęcia, w Annie oznaki współczucia. Stary 
nie pomyślał nawet o Poli, której zaprzątnienie Justynem było tak bijące w oczy, że 
najmniejszej nie podlegało wątpliwości: znał przy tym Aleksego i jego pojęcia o piękności, 
wiedział, że wesoła blondynka podobać mu się i zająć go nie mogła. Patrzał, domyślał się, 
szukał, bawił dosyć długo i zdawało mu się, że wpadł na ślady milczącego przywiązania, 
które niekiedy z oczów Drabickiego wytryskało.
   — Byłżeby tak szalony, żeby sobie dobrowolnie dojmującą boleść, poddając się tak 
szalonej namiętności, gotował? byłżeby tak śmieszny, żeby o jakiejś nadziei śmiał marzyć? 
nie znałżeby ludzi i przesądów kasty, by się na mocy życzliwości i przyjaźni, czego więcej 
mógł spodziewać! Żal mi biednego chłopca, potrzeba by mu oczy otworzyć.
   Z tą myślą Junosza przenocował w Karlinie u Aleksego, a gdy zostali sami, począł 
umyślnie nastrojoną rozmowę.
   — Cieszę się, że ci tu tak dobrze, kochany Aleksy, jesteś jak w domu, umieją cię cenić, 
kochają, szanują... ale wystarczaż to twojemu sercu?
   — Mógłżebym pragnąć więcej?
   — Nie wiesz, dlaczego to mówię — rzekł Junosza, zapalając fajkę, na którą był 
wygłodniał, bo swojego tytoniu w salonie palić nie mógł, byłby go zapowietrzył. — 
Widziałem świata wiele; zawsze prawie, gdy do tak zwanych panów przybliża się nasza 
szlachta, wychowaniem, umysłem, sercem już na równi z nimi stojąca, popełnia ciężką i 
płodną w boleści omyłkę... Zdaje się, że grzeczność, którą jej okazują, jest pewną rękojmią, 
że sposób obejścia się dowodzi zupełnego porównania, że w ostatku dla niej zapomniano 
wyjątkowo położenia swego i uczyniono z niego ofiarę. To złudzenie trwać zwykło póty, póki 
przypuszczony nie odezwie się o zupełne pobratymstwo uczuć, o jakąś ofiarę lub tym 
podobnie. Bywały zdarzenia, że się kochano w ładnych chłopcach, że się podobały piękne 
dziewczęta niewielkiego pochodzenia, że miłość zbliżała na chwilę, ale trzeba pamiętać, że u 
panów jest to fantazją, i nigdy nie prowadzi do tego, do czego by wiodło gdzie indziej... Są to 
zabaweczki bez konsekwencji; myślą, że wszystko się kupuje i płaci.
   — Nie pojmuję, na co mi się przydać może twoje ostrzeżenie, kochany hrabio — rzekł 
Aleksy — znam siebie, Karlińskich i nie jestem jednym z tych ludzi, co się pną wyżej, niż 
powinni... .
   — Bez ceremonii powiem ci — odwracając się zawołał Junosza — tyś trochę poeta, co 
dzień patrzysz na Annę, gotoweś pomyśleć, że ci się wolno w niej zakochać!
   Aleksy rozśmiał się smutnie.
   — Nie jestem dziecko — rzekł powoli — dla mnie panna Anna nie urodzeniem i 
imieniem, ale sercem i umysłem jest istotą tak wyższą, tak wielką, tak jasną, że nie śmiałbym 
podnieść na nią oczu! Byłoby to w istocie niedarowane zuchwalstwo!
   Wymówił to z takim zapałem, że stary hrabia, który nań patrzał, wiele wyczerpnął z głosu 
i oczów jego i zafrasowany, spuścił głowę siwą, brwi nawisłe namarszczył...
   — A! tak! — rzekł machinalnie — anielska istota w rzeczy samej; ale powiedzże mi, jak 
anioła nie kochać?
   — Czcić go potrzeba, nie po ziemsku miłować — rzekł Aleksy.
   — Nadto zapału! — zamruczał stary, nielitościwie wpatrując się w Drabickiego — rzecz 
podejrzana!
   — Wszystkie one są aniołami — odparł zadumany — dopóki skrzydła nie opadną i 
powietrzna istota nie stanie się czarnym robaczkiem.
   — Tylko nie Anna! nie panna Anna! — zawołał Aleksy — wy jej nie znacie, nie mówcie 
o niej, proszę.
   — Nie mam już mówić potrzeby — odparł stary — dajmy temu pokój.
   Aleksy zdradził się; hrabia nadto miał wprawne oko, żeby z ognia tego, z jakim mówił o 
niej, coś nie wniósł; pokiwał głową i przerwał rozmowę. Nazajutrz wyszedł raniuchno do 
Zerbów, ale starej Drabickiej nic nie powiedział i do odgadnionej tajemnicy się nie przyznał. 
— Dobrze mu tam — rzekł, uspokajając ją — kochają go... nic zresztą nie dopatrzyłem się 
szczególnego; ta mała Pola zajęta kim innym, a Aleksy po młodemu sobie marzy może, 
tęskni, i to go wychudza i wymęcza; należałoby za nogi ściągnąć na ziemię i ożenić chłopca... 
poezja nie posilna rzecz... moja dobrodziejko; wyszukajcie mu żony, a co poczciwego, 
będziemy swatali i ja się jeszcze upiję na jego weselu...
   — O! już żebym ja mu miała żony szukać — odpowiedziała Drabicka — z tego to nic nie 
będzie... całe życie by mnie to męczyło... to jego rzecz!... Niechaj robi, co chce, ja się w to nie 
mięszam. 
    
   IV
    
   Pola tymczasem odgrywała ciężką rolę swoją; chwilami upadała na siłach, rwała się, 
chcąc iść i do nóg upaść Julianowi, i prosić go o przebaczenie, i utopić się potem; to znowu 
przychodziły jej na myśl skutki takiego wybuchu, skandal, i wstrzymywała się i zwracała do 
Justyna...
   Przywiązanie jego do niej, coraz widoczniejsze, wkładało na nią obowiązki; czuła, że 
powinna się była poświęcić do końca i dać to szczęście biednemu poecie, którym go łudziła. 
Spełniała więc ofiarę heroicznie i tuląc bijące serce, zakrywając łzy krwawe, uśmiechała się 
do tego, który u nóg jej zapominał nawet o poezji, co go dotąd karmiła... Julian patrzał 
obłąkany i gniewny... z początku śmiał się z goryczą, rozpaczał, nic pojąć nie mógł; w ostatku 
upadł na siłach. Widzieliśmy, jak w najszczęśliwszych nawet chwilach szału, który ich oboje 
ogarniał, Karliński cierpiał wiele od tej namiętności za gorącej dla niego, zbyt popędliwej i 
fantastycz- nej. Nieustanne przemiany humoru Poli, jej zazdrość, wymówki, niedowierzania, 
przystępy gwałtownego przywiązania i rozpaczy, dręczyły Juliana i w nieustannym trzymały 
go niepokoju. Kochał, ale wzdychał, by ta miłość inny, spokojniejszy i łagodniejszy charakter 
przybrać mogła; gdy się ujrzał zdradzonym, jak sądził, boleść pierwszej chwili, żal, obrażona 
miłość własna, rozjątrzyły go na nowo: chciał jakimkolwiek kosztem odzyskać stracone. Ale 
serce jego nie miało siły do długiej walki ani do stałego przywiązania; w tych pierwszych 
bojach zużył się Julian i wyczerpał, nie mógł już pójść dalej; i gdy ujrzał, że Pola wyraźnie, 
stanowczo odstąpiła od niego, kochając ją jeszcze, uczuł przecie jakby mu wielki ciężar spadł 
z serca... Mógł spocząć — łagodny smutek, element, w którym żyć najlżej mu było, zajął 
wprędce miejsce rozpaczy.. rozumował i powiedział sobie, że nic nie był winien, że cierpiał 
więcej, że wychodził czysty i swobodny... Tak było dniami, to znowu żal się budził gorętszy, 
wspomnienie Poli i spędzonych z nią wieczorów, które już nigdy powrócić nie mogły, 
obłąkiwało go; płakał i narzekał. Cały ten dramat za ciężki na barki Juliana, przygniatał go do 
ziemi. Prezes patrzał z daleka i mówił sobie, że przechorować musi; nie obawiał się nic 
więcej. Pola zwracała nań oczy i śledziła postępy namiętności, rozpaczy, mierząc nią 
przywiązanie jego do siebie; nie łudziła się długo! wkrótce zobojętnienie stało widocznym.
   Jednego z tych wieczorów letnich, które tak żywo przypominały Karlińskiemu rozkoszne 
godziny spędzone w altanie, rozpłakany Julian wbiegł do przyjaciela i ująwszy go za rękę, 
drżący wyprowadził do ogrodu.
   — Kochany Aleksy — rzekł — ja jestem nieszczęśliwy, siebie i położenia swego nie 
rozumiem, na twoją tylko na świecie przyjaźń rachuję, w głowie mi się zawraca, wytłumacz 
mi szczerze Polę, mnie samego, nasze położenie i co się z nami dzieje... ja tego nie pojmuje.-
   Aleksy milczał.
   — Na Boga — rzekł — na honor, na przyjaźń cię naszą zaklinam, ratuj mnie, zapomnij, 
kto jestem, nie myśl, kto ona... mów, co byś zrobił na moim miejscu?
   — To zależy dziś od tego, czy cię Pola kocha czy nie, czy miłość jej dla Justyna jest 
niezbadaną jakąś komedią, czy smutną prawdą, której się poddać potrzeba...
   — Jak sądzisz? — zapytał Julian.
   — Nie śmiem ci się wyspowiadać — rzekł Aleksy.
   — Przyjaciel jesteś czy nie? mów szczerze! — zawołał Julian.
   — Nic taić nie będę przed tobą — odparł Drabicki — całe postępowanie Poli zdaje mi się 
zagadką... Kto wie, prezes, pułkownikowa wpłynąć na nią mogli, tajemnica wasza źle była 
strzeżona, wszyscy wiedzieli o niej... Zdaje mi się... że Pola gra komedię, żeby ciebie 
uwolnić...
   — A! i ja na tę myśl wpadałem... — zimniej nieco odpowiedział Karliński — lecz być że 
by to mogło? ona?
   Aleksy wzruszył ramionami.
   — Być może...
   — Cóż mi czynić pozostaje? — spytał Julian.
   — Nie pytaj! na Boga, nie pytaj mnie, bobyś siebie krzywdził — rzekł Aleksy — był 
czas, gdyś uciec był powinien, dziś droga dla ciebie jedna: wszystkim wzgardzić i odepchnąć, 
pójść z nią przed ołtarz i zaślubić...
   Julian stanął wryty... znać już było, że się wahał; chciał kochać, ale obawiał się żenić.
   — Ja ją kocham — odpowiedział — lecz moglibyśmy żyć z sobą szczęśliwi?
   — Tu nie o to idzie, ale o obowiązki, jakie masz dla niej; mogłeś ją odepchnąć wprzód — 
dziś nie masz prawa; była twoją i życie twoje do niej należy!
   Karliński zmięszał się. — Wiesz — rzeki, przechodząc bojaźliwie do innego przedmiotu 
— wiesz, jaki mi prezes, nie bez myśli zapewne, zrobił rachunek mojej przyszłości w razie 
gdybym się ubogo ożenił?
   Aleksy zżymnął się.
   — Nie wiem — rzekł zimno.
   Julian powtórzył słowa prezesa, które dobrze zapamiętał.
   — Braknie ci więc odwagi do poślubienia ubóstwa! — rzekł Aleksy — mów szczerze, 
Julianie! Tak jest! żal mi cię serdecznie, przepadłeś... Patrz, na czym dziś opiera się szczęście 
twoje: na mieniu, na groszu, na najniestalszym z dóbr ziemskich... Zbudowałeś zamek na 
lodzie i chcesz w nim mieszkać całe życie... Jestże środek zapewnienia sobie fortuny i 
dostatku, choćbyś na to rozum wysilił i wszystko dał na ofiarę? Wojna, pożar, niewiara ludzi, 
tysiąc przypadków czyha na tę kruchą podstawę twojego szczęścia! I dla wygód ciała, dla 
próżności, dla drobnostek poświęciłbyś zasady, przywiązanie, miłość, poczciwość?
   — To za ostro! — rzekł nieco obrażony Julian.
   — Chciałeś, bym był szczerym, inaczej mówić, jak myślę, nie mogę i nie umiem... mów, 
słucham i pragnę, byś mi się wytłumaczył.
   Julian ostygł znacznie i trochę sobie przypomniał, ze mimo serdecznej przyjaźni Aleksy i 
on nie byli równymi sobie: głos jego zdradzał obrażonego pana...
   — To są deklamacje — rzekł powoli — kocham Polę, ale nie widzę ani dla niej, ani dla 
siebie szczęścia, gdybyśmy się połączyli, ubodzy, odepchnieni od rodziny, i z taką miłością 
burzliwą jak nasza...
   — Dlaczegożeś wspomniał o majątku? — spytał Aleksy.
   — Bo i to jest jeden z warunków spokoju i szczęścia. — Nie, kochany Julianie! — odparł 
Drabicki — nędza tylko zabija, a nędza cię dotknąć nie może, boć przecie i pracować byś 
potrafił...
   — Ja! co ci się dzieje! wiesz, jak mnie wychowano! Dla mnie niedostatek jest już 
nędzą!...
   Aleksy smutnie się zamyślił, patrząc na księżyc...
   — A! daleko — rzekł smutnie — daleko nasze przechadzki nocne z uniwersyteckich 
czasów, kochany Julianie! daleko od nas myśli, któreśmy naówczas dzielili... daleko nawet to, 
cośmy, pamiętasz, przypominali z takim zapałem w owej gospodzie na gościńcu! Jam, zdaje 
mi się, nic się jeszcze nie zmienił, ciebie zwarzyło dotknięcie chłodne waszej społeczności i 
wyziewy, którymi ona truje...
   — Mój drogi Aleksy... nie sądź tak o mnie...
   — A! nie potępiam cię, boś biedny, słaby, mój Julianie... lecz pomnij, że szczęście nie jest 
tam, gdzieś je założył; spokoju nawet nie znajdziesz w bogactwie... gdy je kładziesz na 
pierwszym miejscu w warunkach życia... Rzecz to stosunkowa i podrzędna, na ostatku 
dopiero godzi się ją kłaść w rachunek...
   — Mylisz się, bo i ja nie kładę na pierwszym miejscu, co na nim być nie powinno; nie 
zrozumiałeś mnie...
   — Daj Boże...
   — Nie bałbym się ubóstwa sam, ale się go lękam z Polą...
   — Z nią! z nią! co cię ubóstwia i życie za ciebie dać gotowa!
   — Więc to komedia? udanie? — podchwycił Julian.
   — Nie wiem, ale znowu takiej zmiany nagłej wytłumaczyć bym sobie nie potrafił...
   Julian począł przechadzać się milczący.
   — To wszystko — rzekł — przechodzi siły moje; nie jestem stworzony do walki i boju... 
Znam Połę, nie bylibyśmy z nią szczęśliwi... — Ale na Boga, pamiętaj, coś jej winien!
   — Jam winien? — zawołał Julian — powiedz raczej, ona... byłem obłąkany... Nikt inny 
na moim miejscu nie byłby się potrafił oprzeć! pociągnęła mnie.
   Aleksy załamał ręce.
   — Cicho! na Boga! — krzyknął — plamisz usta! słowa te nigdy z piersi twej wyjść nie 
były powinny! To dziecię, to nieświadoma niebezpieczeństwa istota, tyś winien jako 
mężczyzna, stokroć winien, że śmiesz ją obwiniać!
   Julian uczuł się obrażony.
   — Widzę — rzekł — widzę w istocie, że im dalej w życie, tym mniej się starzy 
przyjaciele rozumieją; ciebie nic nie nauczyły wiek i doświadczenie; zawsze po studencku to 
bierzesz, gorąco i deklamatorsko... ja więcej dojrzałem...
   — Nie chwalże się tym — odparł Aleksy — sam mnie wyzwałeś, pogardzić byś mną miał 
prawo, gdybym ci inną dał radę i nie  całe serce otworzył... rób, co ci się podoba... do mnie to 
już nie należy... Jeślim cię obraził, przepraszam.
   — W istocie, tak dla mnie jesteś surowym!
   — Jak bym był dla siebie! — zawołał Drabicki — w moralności nie ma ustępstw i dróg 
pośrednich, jest jeden prosty i wielka gościniec... ci, co się targują z sumieniem, wprędce 
mogą o nim zupełnie zapomnieć...
   — Ale kiedy sama Pola nie chce mnie i odpycha?...
   — To rzecz inna, jeśli w to wierzysz... nie mam nic do powiedzenia.
   — Sam widzisz... kochany Aleksy...
   — Nic nie wiem, nie widzę i widzieć ni wiedzieć nie chcę... Chodź, kochany Julku, i 
przejdźmy się w milczeniu po ogrodzie; to nam może lepsze, święte młodości czasy 
przypomni. A! młodość i życie! co za antyteza okropna! V
    
   Są chwile, w których najobojętniejszy gość pożądanym bywa; jest to żywioł 
rozprzęgający, wszyscy dlań wkładają maski. Obawa grożącej spowiedzi lub scen. domowych 
znika, ludzie przybierają postawy urzędowe, uśmiechy niedzielne, myśli i słowa od gości, i 
bawią się. A! co to za wyśmienita zabawa! niejeden z niej wraca, ledwie mogąc dychać, i 
pada bezwładny.... a jednak bawił się, i nazajutrz powróci z nałogu do tej zabawy. Salon na 
wsi i salon w mieście różne  od siebie pozornie, równie są czcze obydwa; najgłówniejszym 
przedmiotem zajęcia w nim są ludzie, nie ze stanowiska miłości chrześcijańskiej uważani, nie 
sądzeni jako bracia, ale zabawiający wszystkim, co robią, począwszy od zbrodni, a 
skończywszy na najniewinniejszej śmieszności. Nie jest winą ludzi, że się ludźmi zajmują, ale 
że wszystko lekko, powierzchownie, za srogo niekiedy lub za pobłażająco, a zawsze 
niewłaściwie sądzą. Takim muskaniem życia, które powinno być poważne i surowo uważane, 
ścieramy w sobie uczucie moralne i przywykamy do lekkości w postępowaniu, zaczynając od 
płochości sądu. Pocieszne ubranie i niepoczciwy uczynek na jednej tu ważą się szali i jedno 
nad drugie większego nie wywołuje oburzenia; głębsze uczucie, myśl silniejsza, co by się z 
ust wyrwały, skarcone by były przez gospodynię, ukarane wzruszeniem ramion przez gości i 
śmiałek, co by się ich dopuścił, zamknąłby sobie drzwi wszystkich domów. Rozmowa toczy 
się zwykle o drobnostkach i dzieciństwach i całe dnie upływają na niej, a kto najlepiej umie 
mówić o niczym, nic nie mówiąc, coś powiedzieć uszczypliwego, kto najbogatszy ma zapas 
drobnostek i ubiorków na myśli najpospolitsze, ten jest najpożądańszy w salonie. Zwyczaj tak 
chce, a ten jest wszechmogący; któż by się śmiał stawić przeciwko niemu? Zdaje mi się, że 
zupełnie obcy światu naszemu człowiek, który by nagle wszedł w towarzystwo nasze i 
podsłuchał je rozmawiające, dziwne by sobie zrobił z tego wyobrażenie o społeczności. Nie 
mogąc wystarczyć ustami, do zabaw salonowych dodano taniec dla młodych, karty dla 
starych. Ostatnie są naszej nędzy moralnej i nieporozumień, w jakich z sobą zostajemy, 
najwymowniejszym dowodem. Jedne karty połączyć mogą heterogenialne pierwiastki, z 
jakich często spaja się towarzystwo; do nich nic już nie potrzeba, tylko ograniczonej bardzo 
inteligencji, i jakiego takiego uczucia przyzwoitości...
   Za lat sto lub dwieście nie zechcą może wierzyć wnuki nasze, żeśmy po dziesięć godzin z 
rzędu nad malowanymi gałgankami siadywali...
   Smutne to lekarstwo na niedołęstwo nasze, pokrywka naszego ubóstwa i choroby!
   Zdaje mi się, że wszyscy byli radzi w Karlinie przybyciu gościa, który się nazajutrz zjawił 
niespodziewanie; był to imiennik i krewny hrabiego Zamszańskiego, pan Albert Zamszański, 
z Poznańskiego, świeżo z podróży po Europie powracający, który familię w Cesarstwie 
odwiedził i z nią główniejsze domy sąsiedztwa objeżdżał.
   Poznaliśmy już hrabiego, sławnego znawcę cygarów i admiratora Loli Montez; 
synowczyk jego, choć nieco w innym rodzaju, niewiele nadeń był wyższym. Co się tycze 
powierzchowności, nic mu zarzucić nie było można; ubierał się prześlicznie i z największym 
staraniem i smakiem; Humann robił mu suknie, wszystko na nim było od pierwszych 
majstrów, z najwytworniejszych pracowni... Średniego wzrostu, szykowny bardzo, bo się i 
tańca, i gimnastyki uczył w Berlinie, ciemnoblond włosów, jasnych wyrazistych oczów, z 
wąsikami i bródką, jak głowa utrzymywanymi wedle wszystkich mody i higieny prawideł, 
wymuskany, śliczniutki, na pierw- szy rzut oka podobać się musiał. Miną miał pańską trochę, 
ruch śmiały, mowę łatwą, obejście dobrego towarzystwa; słowem, z daleka wyglądał na 
młodego człowieka wielkich nadziei.
   Z bliska także w pierwszej chwili upokarzał wszystkich niesłychaną znajomością świata, 
ludzi, erudycją, dowcipem, hałasem swych różnostronnych wiadomostek, śmiałością 
pomysłów i wyższością umysłową... Pierwsze wrażenie, jakie czynił, całe było na korzyść 
jego; ale dość było parę dni, by dla zimniejszych oczów prysła ułuda, jaka go otaczała. Pan 
Albert Zamszański niezawodnie pełen talentów i bystrości pojęcia, cały był na zewnątrz i 
najlepsza jego część połyskiwała na pokaz światu, ale za tym szyldem — w sklepie pustki. 
Nie mówię, że musnąwszy katechizmu w domu, filozofii w uniwersytecie, obojętności 
religijnej na świecie, nie miał żadnej stałej zasady postępowania ani punktu, z którego by na 
świat się zapatrywał niezmiennie; na to dziś wszyscy niemal chorują, ale nic nie umiał 
gruntownie, nic nie lubił, niczym się nie zajmował, serce w sobie wygasił i stał się 
prawdziwym dzieckiem XIX wieku, które naprzód myśli o dobrym bycie, potem dopiero o 
dobrej sławie, a na ostatku lub nigdy o dobrym sumieniu i spokojności wewnętrznej. 
Charakter jego nie mógł się nazwać tym wyrazem służącym do odcechowania czegoś 
oznaczonego, stałego i pewnego: zewnątrz podobny był do wszystkich, wewnątrz jeszcze się 
nie zagospodarował.
   Byle błysnąć gotów był utrzymywać, co mu ślina do ust przyniosła, paradoksalny, dla 
popisu z kolei wychwalał stare czasy, których nie rozumiał, i rwał się do postępu, który na 
bałamuctwach zasadzał; w gruncie sceptyk, obojętny na wszystko, pozwalał, co mu 
dogadzało. Jedyną w nim wyrozumowaną moralności zasadą było, żeby nie popełniać przez 
dobrze zrozumiany interes własny tego, co na odpowiedzialność wobec prawa lub opinii 
naraża... Nie był rozwiązły, bo się wcześnie porachował, że zbytek jest ze wszech miar 
szkodliwy; nie był namiętny, ale gotów był i poezję, i namiętność, i religię wybornie i z 
przejęciem aktora odegrać. Zimny jak lód, wesoły jak ptaszek, grzeczny, układny, błyszczący 
i umiejący się popisać z sobą na wszelki sposób, nawet na sposób skromny, kogo chciał, 
przyciągał, oczarowywał wszystkich i stugębna sława poprzedzała go, mieniąc czymś 
nadzwyczajnym, fenomenalnym! wcieloną doskonałością. Tajemnicą całą było wiele chłodu, 
panowanie nad sobą i trochę zręczności.
   Dodajmy, że pan Albert był jednym z sześciorga rodzeństwa, na pięknej wsi Osiadłego, 
sam z siebie ubożutki, ale tak zręcznie grać umiał pozory dostatku i tak się wyrywał ze swymi 
stosunkami ze Sułkowskimi, Działyńskimi itp., że nikt nie śmiałby go posądzić nawet o 
mierny majątek. Że za granicą podróże są tanie, a my o tym niewiele wiemy, z opisu 
peregrynacji wnosić było też można, że Albert wiódł życie człowieka, który o przyszłości nie 
myśli... Tymczasem istotnym powodem przybycia jego do Cesarstwa była potrzeba 
dowiedzenia się o stanie majątkowym hrabiego stryja... i czyby się czego po nim spodziewać 
można; a kto wie czy i projektu ożenienia bogatego nie było za pasem.
   Gość zrobił w Karlinie zwycięskie, wielkie, przepotężne wrażenie: mówił po francusku 
jak Francuz, po niemiecku jak Szwab, po angielsku jak prawdziwy John-Bull, świeżo wracał 
z kursów w Epsom i Chantily, słyszał pannę Rachel, panią Viardot, Jenny Lind, Cru-velli, 
znał osobiście Dumasa i Lamartina, był du dernier mieux z Poniatowskimi we Florencji, z 
Walewskim w Londynie, z arystokracją całej Europy, z dziennikarzami itd., po imieniu 
nazywał wszystkich, tańcował na wieczorach u ks. Matyldy, Bonapartowie kochali go i nie 
mogli się z nim rozstać; na dworze saskim był najlepiej, u króla pruskiego kilkakroć się 
prezentował i na pewno spodziewał szambelaństwa itd., itd.
   Julian i prezes uczuli, jak wielką znakomitość mieli w swoim domu, a że Albert od razu 
postawił się z nimi na stopie przyjaźni i poufałości, zaszczyceni zbliżeniem do tak dostojnego 
przybylca, który wiedział, jakiego koloru są loże w operze paryskiej i którędy się wchodzi do 
Jardin d'Hiver, i jak się zowią konie, które ostatnie premia wygrały, nie posiadali się z 
radości. Prezes nawet powoli przypuszczać zaczął, że hrabiowski tytuł Zamszańskich mógł 
być na czymś oparty, a zresztą, w Prusach go uznano i wniesiono w urzędowe księgi — co 
niemało kosztowało. — Słowem, Albert podbił sobie wszystkich. Nic by to jeszcze nie było 
dziwnego, gdyż nigdzie łatwiej jak u nas lwem zostać, choćby grzywa widocznie była 
przyprawiona z konopi — ale Anna, święta Anna, dała się także ująć urokowi pięknego 
chłopca, który na nią patrzał wzrokiem pełnym najżywszego, melancholijnego uczucia.
   Aleksy, który ją zawsze widział tak chłodną, poważną, panią siebie i wyższą nad tych, co 
ją otaczali, ostygł, gdy drugiego dnia widocznie ją pod urokiem pana Alberta zobaczył, żywo 
nim zajętą, wystrojoną dla niego i tak patrzącą nań, jak jeszcze nigdy na nikogo nie poglądała. 
Wiele bo było sztuki w tym niebezpiecznym młodzieńcu, kłamał jak powieściopisarz, a 
wiedział, co dać komu... pierwsze chwile zwykle poświęcał zbadaniu ludzi, il sondait le 
terrain; dopiero pochwytawszy gusta, sposoby widzenia, charaktery, które, niestety, tak 
schwycić łatwo! śpiewał piosnkę, kto jakiej zapragnął. Umysł giętki, pamięć ogromna, 
wielkie obycie się z ludźmi, czyniły go niebezpiecznym w istocie, a że przekonania własnego 
nie miał i brał stronę tych, którzy mu najpotrzebniejsi być mogli, rzadko się komu naraził. W 
towa- rzystwie nie było milszego człowieka. Julian i prezes pochwycili go jak zesłańca z 
niebios: pierwszy wyczytał w nim zaraz wszystkie cnoty i przymioty, jakich pragnął w 
przyjacielu; drugi cieszył się wonią zagranicy, Paryża, wiejącą od pana Alberta. Ale cóż 
pociągało Annę?
   Tajemnice! tajemnice! co krok rozbijamy się o niepojęte sympatie i wstręty; 
najznakomitsze umysły zniżają się do najpospolitszych, najświętsze serca czują się 
pociągnionymi do najzepsutszych — jakieś prawo związku, nie zbadane dotąd, kieruje nami, 
a rozum opiera się na próżno i na nic nie służy, chyba za smutnego świadka upadku.
   Panu Albertowi też tak się wzajem podobało w Karlinie, tak się unosił nad 
arystokratycznym, feudalne dobre czasy przypominającym zamczyskiem, nad ogrodem, nad 
rodziną, nad wszystkim razem i każdym z osobna, że chętnie tu na kilka dni pozostał. 
Wszystkim to pochlebiło niezmiernie; jeden Aleksy, przypatrując się temu fenomenowi, 
pozostał chłodnym.
   Dobry ton i dystynkcja, które czarowały wszystkich, nad nim władzy nie miały żadnej; w 
każdym człowieku szukał i dobadywał się gruntu, a tu po błyszczącej powierzchni ślizgając 
się, głębiej zajrzeć nie mógł. Ilekroć usiłował sprobować zawiązać rozmowę serio, dojść 
zasady i sposobu widzenia Alberta, Zamszański wyrywał mu się żarcikiem, komunałem lub 
obrotem rozmowy zręcznym, ale widocznie sprowadzającym z drogi...
   Dwa czy trzy razy, mimo najwyższej zręczności, wystrzelił kilka bąków; Aleksy przeczuł 
w nim istotę powierzchowną i serce zimne, ale odezwać się z tym sądem nie było podobna, 
okrzyczano by go jako zazdrosnego parafianina. Zresztą wstręt, jaki poczuł do niego, zdawał 
się być wzajemnym, gdyż pan Albert, choć grzecz- nie, ale bardzo był z nim z daleka i 
obchodził się jak z kimś podrzędnym.
   Gdy w parę dni z obietnicą powrotu odjechał Zamszański, długo jeszcze ściany brzmiały 
pochwałami jego. Pola tylko, Aleksy i Justyn milczeli; Anna zdawała się niespokojna 
milczeniem przyjaciela i sama go zagadnęła o pana Alberta.
   — No! szczerze mi pan powiedz, jak się panu podobał? co do mnie nie taję, żem jeszcze 
nikogo mu równego nie widziała!
   — Nie śmiałbym się pani sprzeciwić — rzekł Aleksy.
   — Mnie się zdaje, że zazdrość nawet nic przeciw niemu znaleźć nie może; jaki układ! 
jaka słodycz charakteru! jakie wykształcenie umysłowe, ile nauki, a przy tym skromności! co 
za umiejętność życia! jakie połączenie najrzadszych przymiotów!
   Aleksy westchnął tylko... — Szczęśliwy! — szepnął po cichu.
   — Dla Juliana szczególniej — odezwała się Anna, zniżając głos także — pragnęłabym go 
do nas przybliżyć, zdaje mi się, że zbawienny wpływ wywarłby na niego!
   — Nie wiem, być może — rzekł Aleksy.
   — Widzę, żeś pan przeciw niemu uprzedzony...
   — Ja, nie — odparł Drabicki — ale nie podzielam zachwytu, jaki państwa ogarnął; 
zręczny jest, miły, grzeczny, nic więcej...
   — Tyle nauki i tyle przy tym sądu o rzeczy... niezawisłego, postrzeżenia tak nowe i 
uderzające!
   Aleksy milczał znowu, gdy Julian, jakby dla wyratowania go z przykrego położenia, 
zbliżył się i domyśliwszy przedmiotu rozmowy, zawołał:
   — Pewnie spieracie się państwo o Alberta! Aleksy krzywi się na niego... — Nie, nie, nie! 
— rzekł Drabicki — alem się na nim może nie poznał...
   — Najrzadszy z ludzi; silnej woli i charakteru, a zarazem pełen pobłażania i łagodności, 
umysł poetyczny
   , i praktyczny... wszystko w nim jest.
   — Wyznaję — dodał prezes podchodząc — że mam go za tryumf nowego systemu 
wychowania; fizycznie i moralnie pełny, nie zużyty, serce poczciwe, głowa dobra! wielką ma 
przyszłość przed sobą.
   Na tak jednozgodne pochwały Aleksemu nic nie pozostawało tylko spuścić głowę i 
zamilknąć; uśmiechnął się i nie rzekł słowa. Annie widoczną to zrobiło przykrość, lecz nie 
umiejąc sobie wytłumaczyć Aleksego, nazwała to tylko niesłusznym uprzedzeniem.
   Gdy dobre staje od Karlina odjechali, stary pan Piotr Zamszański, kochanek Loli, i młody 
Albert spojrzeli po sobie.
   — Podbiłeś ich wszystkich — rzekł znawca cygarów — winszuję ci...
   — Dom miły, choć na nim znać rdzę wioski — odparł Albert — panna Anna 
prześliczna...
   — I jak anioł dobra i święta! — dodał starszy.
   — Jaka ich sytuacja finansowa? — zapytał młody człowiek.
   — Nikt lepiej nade mnie ci tego nie objaśni — rzekł, zapalając nowe cygaro, pan Piotr.
   — Bardzom ciekawy, przyznaję...
   — Aha! świecą ci oczki panny Anny!
   — Wielem widział pięknych, ale tak pięknej!
   — Posłuchajże, coś chciał wiedzieć... Karlińscy co do imienia i stosunków stoją bardzo 
wysoko; majątek zrujnowany nieco, ale wielki; zawsze z ojczystego wezmą po kilkakroć; w 
dodatku jest prezes bezdzietny i bezdzietny pan Atanazy; panna w sperandzie ma z górą pół 
miliona... — Śliczna partia...
   — Dla ciebie byłaby w istocie bardzo dobra... czemu byś się nie starał? — podrzucił pan 
Piotr, którego dumie pochlebiło spokrewnienie się z Karlińskimi.
   — Starałbym się, żebym wiedział, że się wystaram...
   — Jestem tego pewny po przyjęciu pierwszym; Anna zimna, aleś się i jej podobał... 
Trochę by sobie trzeba zadać pracy z prezesem, który prozą patrzy na rzeczy i nie łatwo się da 
otumanić... trochę starać podobać panu Atanazemu, arystokracie w Chrystusie...
   — O! znajdziemy na niego sposób!
   — Reszta istoty bierne... Pan Albert zamyślił się.
   — Za parę dni pojedziemy do nich znowu — rzekł po chwili.
   — Wszakżeśmy przyrzekli... ale dziś wstąpim jeszcze do Gerajewiczów; tu czystych parę 
milionów... i panna nieszpetna; choć rodzice śmieszni, ale mają czym za to zapłacić.
   Albert się rozśmiał wesoło.
   — Trzeba i tych „iczów" zobaczyć! jedźmy do Sytkowa.
    
   VI
    
   W przeciągu kilku następujących tygodni Justyn, rozmarzony, wędrował pieszo do Szury 
po dwakroć i powracał do Karlina; przyznał się od razu staremu opiekunowi swemu, że 
szalenie kocha się w Poli. a starzec nie zdawał się temu ani dziwić, ani być przeciwnym.
   — Prędzej, później — rzekł — spodziewałem się tego; rad jestem, że nie w prostej 
wiejskiej pokochałeś się dziewczynie, bom, się tego obawiał... Słuchajże, Justynie... wybadaj 
dobrze serce swoje: jesteś poeta, czujesz żywo, możesz się mylić... jej i sobie nieszczęście 
zgotujesz... Nie powiem, żeby ci jako poecie żenić się było potrzeba, owszem, zda mi się, że 
wyrzec byś się tego powinien.
   — Dlaczego? — podchwycił Justyn.
   — Dlatego, że jeszcze się musisz kilka razy kochać, biedny szaleńcze, kilka razy 
przeboleć na chorobę ideału! Wolałbym, żebyś cierpiał sam i wolny... mniej by ci dolegało.
   — Ja! kochać inną! drugi raz w życiu! Rozśmiał się powolnie starzec z litością.
   — Nie kobiety kochacie — rzekł — ale w nich blask doskonałości, który przez nie wam 
świeci... Dziś cię zachwyca iskierka, jutro może spotkasz gwiazdkę jaśniejszą i przed nią 
będziesz musiał poklęknąć... Miłość jest przeczuciem niebios i zjednoczenia duchowego z 
przedwieczną doskonałością, jest to uczucie ułomne, będące przepowiednią potrzeby, jaka nas 
ciągnie ku Bogu. Wszyscyśmy na obraz i podobieństwo Boże stworzeni, ale nie wszystkim 
dana równa miara Bożego podobieństwa; kochając się w sobie, miłujemy obraz Boży...
   — Cudnieś to powiedział, ojcze — odezwał się Poddubiniec — ale ja ją kocham nad 
wszystkie objawy piękności i błagani cię, żebyś mi błogosławieństwa nie odmawiał; bez 
niego nie śmiem się zbliżyć do niej z ofiarą podziału mojego losu!
   Starzec głowę jego w milczeniu przycisnął do piersi.
   — Błogosławię ci — rzekł — błogosławię, ale zaklinam, nie szukaj szczęścia, gdzie go 
nie ma, nie spodziewaj się go i nie pożądaj!... Błogosławię ci na cierpienie, bo inaczej nie 
umiem — daj ci Boże kroplę słodyczy na brzegu kielicha, a resztę niech ci osłodzi poezja, 
zachwyty... szał święty tych, co kochają dzieło Stworzyciela i wpatrywać się w nie umieją 
sercem i okiem!
   — Ale, nieopatrzne dziecię — przerwał stary — nim na wieki zwiążesz los swój z 
kobietą, pomyślałżeś o tym, gdzie ją zaprowadzisz? czym nakarmisz? i jaką dla niej 
przyszłość zgotujesz?
   Poddubiniec zdawał się naiwnie zdziwiony tym zapytaniem.
   — Nigdym się o to nie troskał — rzekł — bo nam niewiele potrzeba; dasz nam, ojcze, 
kawałek gruntu i chatę, będziemy siali, zbierali i Bóg pobłogosławi pracy... Ja sam wybiorę 
sobie sadybę u brzegu rzeki, w starych dębach... sam dopilnuję budowania... ty mi 
pomożesz... trochę...
   — Dalejże, dalej, mów, jak sobie układasz życie? — z ciekawością rozczuloną rzekł pan 
Atanazy.
   — Ja nie wiem — odpowiedział Justyn — czyby nam co więcej potrzeba? kilkoro 
bydełka, owiec kilkoro i pastuszka... trochę prostego sprzętu... a szerokiego widoku na świat, 
a ciszy leśnej i leśnej woni, a wody mruczącej i zieleni, co by rozweselała oczy!
   — I żyłbyś tak po wieśniaczemu? a ona?
   — Wiem, że nie postrzegłaby nawet tego, co ją otacza... jeśli tak kocha jak ja...
   — Przerażasz mnie, dziecko moje! — przerwał pan Atanazy — ty nic jeszcze życia nie 
rozumiesz...
   — Życie wielkie pojmuję... drobnostek jego... możem nie zrozumiał jeszcze, ale ich nigdy 
nie pojmę!
   — Łaska Boża, że jeszcze nad sobą masz opiekę moją... zginąłbyś! zginął! Tak! potrzeba 
ci Ewy do twego raju, która by za was dwoje myślała o powszednim chlebie. Ale nie obawiaj 
się, od dawna przeznaczyłem ci Hory; jest tam dworek, jest sad i rzeka i nie zabraknie wam 
chleba!
   Justyn nie zrozumiał.
   — Ta wieś twoja — dodał pan Atanazy.
   — Na cóż mi wieś? — spytał Justyn — i jak mi ją dać możesz? — Nie pytaj, nie dziękuj, 
nie sprzeciwiaj się; w Horach przygotowałem ci mieszkanie, tam lepiej będzie niż w chacie 
wśród lasu, gdzie byś umarł z głodu, szaleńcze... Bodaj by Bóg dla ciebie zrobił resztę, ja 
spełniłem, co mogłem! A teraz czyń, jak ci powie serce, a błogosławieństwo Przedwiecznego 
niech będzie z tobą...
   Odwrócił się szybko pan Atanazy, wziął słomiany kapelusz, kij i książkę i poszedł w 
ogród, unikając podziękowań zdumionego wychowańca. Justyn poleciał do Karlina; 
niedobrze pojmował swój dostatek, ale się nim cieszył dla Poli; świat mu się wydawał tak 
piękny, życie tak słodkie, przyszłość tak jasna, a młodość tak skrzydlata! Myśl jednym 
hymnem dziękczynnym lała się z jego piersi; słał gniazdo szczęściu swojemu, kołysał 
marzenie, płakał i uśmiechał się na przemiany... Dlaczegoż zamiast radości na twarzy Poli 
ujrzał tylko przestrach jakiś i bladość, gdy go zobaczyła? czy wzruszenie tak ją przejęło, czy 
przeczuciem anioł stróż wionął na nią? Justyn pobiegł ścisnąć jej ręce i chwilę niemy przy 
niej pozostał.
   — Wiesz pani — rzekł po chwili — z czym ja tu przyszedłem?
   — Nie domyślam się doprawdy — odpowiedziało biedne dziewczę.
   — Z prośbą... nam tu źle, ciasno i smutno, zbyt wiele oczów na nas pogląda, nadto mamy 
świadków szczęścia... weźmy się za ręce i chodźmy...
   — Dokąd?
   — A! mamy pójść gdzie, nie obawiaj się — odparł Justyn zwycięsko — naprzód do 
Szury, żeby nam stary święty nasz ojciec pobłogosławił; potem do Hor; Hory są moje... 
mamy dom, cień, rzekę, ciszę... wszystko.
   Pola uśmiechnęła się smutnie.
   — Chciałżebyś — rzekła — podzielić życie zatrute i łzami oblane jak moje? Wstała z 
jakąś gorączkową odwagą, podała mu rękę i wyprowadziła do ogrodu, umyślnie czy 
przypadkiem wiodąc na to miejsce, gdzie tak była szczęśliwa z Julianem, aby tu wypić kielich 
goryczy do dna.
   Justyn patrzał na nią niespokojnie: na twarzy jej malowała się walka, jaką wewnątrz 
staczała.
   — Mówmy — rzekła — mówmy szczerze o przyszłości...
   — Nie, ja mówić nie umiem, gdy czuję głęboko — odparł poeta, podając jej rękę — oto 
dłoń moja i przysięga, że cię nie porzucę do śmierci.
   — Posłuchaj wprzódy — drżącym głosem przerwała mu Pola. — Ta, której dałeś serce i 
rękę, nie warta ciebie; znasz ty jej przeszłość? znasz głębię serca?
   — Przeszłość do mnie nie należy... a serce... moim... nieprawdaż?
   — A! trzeba nareszcie prawdę ci odsłonić, biedne dziecię! — zawołała sierota, oczy łez 
mając pełne — choć mnie to kosztuje wiele, nic taić przed tobą nie będę... nie chcę, byś był 
niewinną ofiarą cudzych błędów.... Ja kochałam i kocham innego... ja do innego należę; ja nic 
ci dać nie mogę prócz zimnej dłoni i piersi wystygłej, myśli przykutej do tych miejsc, zgryzot 
i łez...
   Justyn zbladł i zadrżał.
   — Nie rozumiem cię — zawołał — więc oszukiwałaś mnie?
   — Oszukiwałam ciebie, byłeś ofiarą... jak ja... potrzeba było odepchnąć tego, któregom 
kochała, zmusić go, by mną pogardził i odszedł tą wzgardą uspokojony... Zmyśliłam miłość 
ku tobie...
   Groźno spojrzał na nią młody człowiek.
   — Kobieto! — zawołał — maszże ty serce?... — Ale gniew rozbił się o wejrzenie 
pokorne i błagające Poli, łza stanęła mu w oku. — Cóżem ci zawinił? — zapytał — a! ciężko 
mnie ukarałaś za to, żem śmiał oczy podnieść na ciebie...
   — Pogardź mną z kolei i odepchnij — zawołała Pola — niewarta jestem czystego serca 
twojego, świętej miłości, którą obudziłam w tobie... nie przyjmę ofiary, a ty mi przebaczysz...
   — Przebaczyć! — zawołał Justyn — mógłżebym cię winić, gdy boleję nad tobą? ja cię 
kocham i wszystko podzielę... pójdziemy razem i płakać będziemy wspólnie... Nie chcę znać i 
wiedzieć przeszłości... nie proszę cię, byś mnie kochała; pozwolisz mi tylko kochać siebie i 
patrzeć na ten smutek, który może Bóg, cisza i moje starania uleczą...
   I znowu podał jej rękę, którą Pola uścisnęła w milczeniu.
   — Nie gardzisz mną? — spytała po cichu.
   — Lituję się i boleję — rzekł poeta — chodź i nie mówmy o tym... jutro oświadczę się 
pannie Annie i Julianowi, poprowadzę do ołtarza i uciekniem do Hor...
   — Tak! uciekniem... — z drżeniem powtórzyła jak obłąkana Pola — tu zatrute powietrze, 
tu żyć nie można... tu wszystko kłamie... tu nie nasz świat i ludzie... Ale kto mi da odwagę 
zostać twoją, gdy mi serce mówi, zem ciebie niewarta?
   — Niech serce ci powie, żeś do mojego szczęścia potrzebna... A! nie myśl, żeby i w mojej 
piersi nie było sadzy, którą wypalają lata... która zostaje po każdym życiu... anioły tylko 
czyste są przed Bogiem, bo stoją pod okiem Bożym i w Jego patrzą oblicze...
   W milczeniu skierowali się ku domowi... a Pola padła na krzesło z bijącym sercem, 
ujrzawszy oczy Juliana skierowane na siebie... Wzrok jego zmienił się teraz, zimny był, 
badający, bojaźliwy więcej niż płomienny; obawiał się zbliżyć do niej, nie szukał jej, unikał 
raczej. Pola dopięła celu, ale krwią zachodziło jej serce; tak go to niewiele kosztowało, tak 
łatwo przyszło zapomnieć, wyrzec się, pogardzić, miłość jego tak była przelotną i słabą, gdy 
ona czuła jeszcze, że życia by jej na nią nie wystarczyło!
   Anna z radością przyjęła oświadczenie Justyna i pobiegła z nim do Poli jak z 
najszczęśliwszą nowiną.
   — Idziesz za mąż — zawołała — kryłaś się przede mną, niegodziwa! Justyn cię kocha, ty 
kochasz Justyna... Stryj Atanazy błogosławi... pozwól i przybranej siostrze podzielić się 
szczęściem swoim.
   Spojrzała na twarz biednej Poli i zdziwiona cofnęła; blada była jak trup i drżąca... a oczy 
łez miała pełne.
   — Co tobie! — zapytała.
   — Nic mi... taki skutek robi szczęście! — odpowiedziała sierota z goryczą i rzuciła się 
Annie na szyję.
    
   VII
    
   Pomimo zobojętnienia Julian zadrżał, gdy mu siostra oznajmiła o oświadczeniu Justyna; 
śmiertelna bladość powlokła twarz jego, usta się ścięły, a wyraz boleści tak silnie 
wypiętnował się na nim, że Anna raz pierwszy postrzegła, domyśliła się, przeczuła więcej, niż 
wiedziała!
   — Co ci to Julku? — zapytała zdziwiona — można by myśleć, żeś nierad szczęściu Poli?
   — Ja! owszem... zawsze mnie tylko przeraża, gdy się komu na to, co szczęściem 
zowiecie, zbiera...
   — Ale tu są wszystkie warunki — przerwała Anna wesoło — równość położeń, jedność 
myśli, skłonność serc... Stryj Atanazy zapewnia im przyszłość... czegoż więcej żądać mogą?
   — Masz słuszność, Anno... będą szczęśliwi i tego z serca im życzę — odparł Julian, 
szybko odchodząc — pomów o tym z prezesem.
   Zdziwiona trochę odeszła Anna, a Julian pobiegł skryć się przed oczyma badającymi ludzi 
i zamknął sam z sobą. Nigdy żywiej nie czuje się wartości skarbu jak w chwili straty; teraz 
odezwała się zagłuszona miłość, uczucie obowiązku, boleść i niewysłowiona tęsknica. 
Odezwała się też i próżność może odtrąconego człowieka, i z niezbadanych głębin serca-
wulkanu, wszystko, co w nim płonie i goreje... Julian chodził jak obłąkany, łamiąc ręce i 
wyrzucając sobie, że tak mało miał siły, że tak niepewnemu jutru posiadane już szczęście 
poświęcił! Namyślał się, wahał, rzucał, to chciał lecieć do Poli, porwać ją i uciekać, to zabić 
niewdzięczną, to szydzić przynajmniej i urągać, żeby wylać gorycz serca. Tymczasem miotał 
się bezsilny i nic począć nie umiał, cierpiał tylko... Wspomnienia przelatywały rojem i 
przedstawiały mu to Polę w uściskach jego, to przelotne owe chwile wieczornych schadzek, 
to słowa, które z ust zakochanej wybiegały płomieniste i wypaliły się w jego pamięci. 
Pierwsze to było uczucie namiętne, na które Julian się zdobył, a choć cierpiał przez nie wiele, 
boleść ta dała mu życie nowe, dziś trupem dla niego był świat... pustką dnie długie, a Karlin 
bez tego wesołego dziewczęcia nieznośnym grobem...
   Aleksy, który widział, w jakim stanie wyszedł Julian, nie potrzebował skinienia Anny, by 
zaraz za nim pospieszyć; nie szedł mu robić próżnych wymówek, ale go dźwignąć i 
pocieszyć; zastał go odrętwiałym z boleści.
   — Wiem o wszystkim — rzekł poważnie — nie miałeś siły i odwagi do szczęścia, o które 
walczyć było potrzeba i trochę się ze światem pokłócić, miejże chłodną krew i męstwo w 
nieuchronnym cierpieniu... Nie unikaj go, staw mu czoło i zahartuj się... — Dobry jesteś na 
mentora! — ofuknął się Julian — ty, coś zimny jak kamień i życie sobie urządziłeś, aby ci 
szło jak angielski zegarek... proszę cię, zostaw mnie samemu sobie i zapomnij o mnie!
   — Julianie! Julianie! nie wyrzucaj mi chłodu, nie wiesz i nigdy wiedzieć nie będziesz, co 
się dzieje we mnie; ale panuję nad sobą i nie dam czytać na twarzy boleści, jaka mnie trawi; 
zrób jak ja!
   Julian się rozśmiał.
   — Zaprawdę — rzekł — nie masz najmniejszego prawa stawić mi się za przykład, nigdyś 
nie kochał i nie stracił tego, co ukochałeś!
   Aleksy zamilkł.
   Prezes, który z daleka widział wszystko, wszedł na te słowa, nie chcąc dozwolić ani 
Julianowi samemu pozostać, ani Aleksemu, którego podejrzewał ciągle, brać nad jego 
umysłem przewagę; na progu pokazał twarz uśmiechnioną i zawołał do synowca:
   — Otoż będziemy mieli wesele! musisz już wiedzieć, że Justyn żeni się Polą. Nie mogli 
się dobrać lepiej! cieszę się niewymownie. Pola trzpiot i gorąca dziewczyna, dobrze, że za 
ślepego idzie Homera, przynajmniej nie zobaczy jej wybryków, za które ręczyć można. 
Trzeba by żebyście i wy co dla Poli zrobili, kiedy stryj Atanazy daje im Hory.
   — Zapewne — rzekł Julian zmięszany — Anna to obmyśli.
   — Anna mi już mówiła o wyprawie, to samo z siebie; może by do niej dodać jakie pięćset 
dukatów na szpilki?
   — Jeśli przyjmie!
   — O to bądź spokojny! Ale tak to jakoś szparko poszło, że nimeśmy się opatrzyli, 
zakochali się wzajemnie, dali sobie słowo, urządzili i za parę tygodni ślub i wesele... Gdyby 
ci się tak udało z Gerajewiczówną?!
   — Mnie się nigdy nie nie uda, kochany stryju — rzekł Julian, przeprowadzając oczyma 
wychodzącego. Aleksego.
   — Skądże ta gorycz i zwątpienie?
   — To tylko przeczucie.
   — Skądże przeczucie! Daj pokój! Miłość tego rodzaju jak Poli i Justyna nie do zazdrości, 
i tego ci nie życzę; jest to piecyk, w którym się wypala najnieszczęśliwsza przyszłość. 
Młodości tylko, niedoświadczeniu i ludziom tej klasy wolno być tak prostodusznymi! Dla 
ciebie chciałbym wygodnej egzystencji, grosza, znaczenia, czegoś gruntowniejszego, chłodno 
obrachowanego i przyzwoitego; a to ci się udać musi, gdy zechcesz... Jeśli pozazdrościsz Poli 
i Justynowi, zawsze ci wolno będzie zrobić gdzie romansik naprędce i rozwiązać go, gdy cię 
znuży, choćby z tą samą Polą, która za kilka miesięcy uśmiechnie ci się z ochotą, znudzona 
swoim poetą...
   Spojrzeli sobie w oczy, Julian był rozdrażniony.
   — Nie jestem jeszcze tak stary — rzekł — żebym mógł chłodno i prozaicznie mówić o 
sprawach serca... wierzę w miłość i zazdroszczę jej wszystkim!
   — I ja także — dodał prezes, siadając w krześle wygodnie — niebrzydka to zabawka, ale 
wprowadzić ten żywioł w poważne, surowe życie, jest to chcieć z trzciny stawić fundamenta 
do murowanego domu. Kochamy się wszyscy do jakiegoś czasu... potem lubimy kobiety... w 
ostatku dogadzamy tylko sobie... poezja gaśnie, rzeczywistość zostaje. Ze starym twoim 
stryjem, którego za ojca powinieneś uważać, potrzeba być szczerym, kochany Julku; zdaje mi 
się, że miałeś do Poli trochę sympatii. Nic dziwnego! ładne dziewczę, główka dobra, talent 
wielki, serce rozgorączkowane, byliście razem... ale wielkie to dla ciebie szczęście, że ją 
Justyn bierze...
   Julian zarumienił się.
   — Nie ma się czego wstydzić, rad jestem, że ten. pierwszy ogień wyszedł z ciebie, il faut 
que jeunesse se passe; choć ci dziś może być przykro trochę widzieć ją w objęciach drugiego, 
aleś przecie nie mógł ani na chwilę pomyśleć żenić się z Polą; a trzymać sobie kochankę pod 
bokiem Anny, i do tego sierotę wychowaną u was w domu jakby na to, żeby paniczowi 
służyła do romansów, nie wypadało! Skończyło się więc bardzo szczęśliwie: postękasz, 
powzdychasz i zapomnisz, a jeślibyście sobie później stare dzieje przypomnieli... ha!...
   Rozśmiał się prezes, pocierając głowę z ruchem komicznym.
   — Mówmy — rzekł — o czym innym; jestem pewny, że ten głupi Aleksy jest przyczyną, 
że rzecz tę bierzesz na serio; widzę to po twojej chmurnej i tragicznej twarzy... Aleksego nie 
cierpię, sam byłem za przyjęciem go do Karlina, dziś przekonywam się, żem bąka wystrzelił. 
Ten człowiek nigdy się rozumu i praktyki życia nie nauczy; fałszywe pojęcia w was szczepi, 
opanował umysł
   Anny, twój, zjednał sobie Emila, który się bez niego obejść nie może, gdzie stąpić, 
wszędzie go pełno, nikt nic bez zezwolenia i aprobaty pana Drabickiego zrobić nie śmie... to 
mi się nie podoba... 
   — Ale kochany stryju, to najzacniejszy z ludzi! — rzekł Julian, dobywając z trudnością 
stłumionego głosu.
   — W słowach rodzaj stoika, lecz rozpatrz się tylko, jak was wziął w kluby! Nawet Anna, 
kochana i święta Anna, przez jego oczy patrzy, ty, już nie mówię, a Emil życie by za niego 
oddał. Człowiek prawy nie starałby się o taką przewagę w domu, o takie zawładanie 
wszystkimi; to dla mnie podejrzane... ma jakieś plany i projekta...
   — Cały wylany dla nas... niech stryj spojrzy w jego czynności, co za bezinteresowność.
   — Ma rozum, nic więcej; wszystko to dla mnie dowodzi tylko niebezpieczeństwa... 
chciałbym się go po- zbyć... to intrygant... Jestem pewien, jak dwa a dwa cztery, że gdyby 
wiedział o twoim przywiązaniu do Poli, z którym przede mną już nie masz się co taić, zamiast 
wystawiać ci śmieszność twojej namiętności, byłby cię pędził punktem honoru do ożenienia.
   Prezes spojrzał w oczy Julianowi, który się zmięszał widocznie.
   — No! to ci daje miarę człowieka — zwycięsko dodał stary. — Demagogiczne jakieś 
pojęcia, przy tym nie lubię, że się stawi ciągle jakby na równi z nami; z tobą chce być za pan 
brat, zbliża się do Anny w sposób obrażający, dla mnie jest choć z uszanowaniem, ale zawsze 
nie tak, jakby być powinien oficjalista.
   Prezes przeszedł się po pokoju sztywny i wyprostowany.
   — Kochany stryju — przerwał Julian — nie zapominaj, że to towarzysz i przyjaciel mój; 
że nas dawniejsze i poufałe wiążą stosunki.
   — Wszystko to dobrze, ale ja poufalenia się takiego od tego rodzaju ludzi znieść nie 
umiem i powiem ci jednym słowem, że się Drabickiego chcę pozbyć.
   — To by było bardzo trudno, bez powodu — rzekł Julian — nawet Anna...
   — Ja o tym pomówię z Anusią; juściż samo to, że ci się go pozbyć trudno, gdy zechcesz, 
powinno otworzyć oczy... wkrótce zaprzęże was tak wszystkich, że on tu w istocie będzie 
panem.
   — A Emil?
   — Emil się obejdzie bez opiekuna — rzekł prezes — jest dziś na takiej drodze, że można 
by go zawieść do Warszawy i postarać się o dalsze jego ukształcenie...
   — Zawsze, kochany stryju, odwołuję się do Anny...
   — A i ja bez niej nic nie zrobię — przerwał Karliński — naradzim się, pomyślemy i 
grzecznie rozstać z nim musim, dla mnie to istota antypatyczna... zdaje mi się nawet, że i 
tobie ciężyć poczyna... choć się do tego nie przyznasz...
   — Mnie? ja go kocham! — gorąco rzekł Julian — i tyleśmy mu winni.
   — Zawsze pamiętaj — poważnie przerwał stryj — że tego rodzaju ludziom, jeśli się 
winno, to się płaci... zapłacim...
   — Ale to są długi serca...
   — Najprostsza rzecz wszystko obrachowywać na brzęczącą monetę...
   Na tym się rozstali; ale prezes, który czy podsłuchał, czy się domyślił zdania Aleksego, 
gdy szło o Polę, obrażony także tonem niezawisłości, jaki przybierał Drabicki, 
postanowiwszy się go pozbyć, z tą myślą poszedł do Anny.
   Tu ciężej nierównie było mu do rzeczy przystąpić; szanując dziewictwo czystej duszy i to, 
co nazywał złudzeniami kobiecymi, Karliński nie mógł powiedzieć jej, jak mówił Julianowi, 
co miał przeciw Aleksemu i czego się od niego obawiał; potrzeba było wyszukać pozornych 
powodów i oprzeć się na innych wnioskach. Ale staremu nie brak ich było; życzył jak 
najlepiej swoim przybranym dzieciom, szczerze pracował nad ich dobrem, a to dobro, że 
sobie po swojemu wyobrażał i fałszywie, temu zapewne nie był winien.
   Zaczął więc od wychwalania Aleksego.
   — Co to za poczciwy i nieinteresowany człowiek — rzekł do Anny — im więcej się go 
poznaje, tym więcej ceni.
   — A! prawda, kochany stryju! szorstki jest czasem, nieugięty, ale tak prawy i zacny...
   — Niezmiernie mnie boli, że te przymioty nie są wystarczające, aby zeń uczyniły ideał 
rządcy i plenipotenta.
   — Masz mu co do zarzucenia, kochany stryju? — Ja! nic a nie! owszem, podziwiam go, 
ale w skutkach pragnąłbym czegoś więcej i co by z łatwością lada kto inny, mniej 
skrupulatny, a baczniej zaglądający w głąb rzeczy otrzymał... Poezja z gospodarstwem źle, 
chodzą...
   — Ale to człowiek tak praktyczny.
   — Za mało, kochana Anno! za mało! właśnieśmy to mówili z Julianem.
   — I on to znajduje?
   — I on!... Szkoda by było pozbywać się tak zacnego człowieka, a jednak...
   Anna się przestraszyła i powstała z widocznym uczuciem niepokoju.
   — Mój drogi ojcze, czy tylko się nie uprzedzasz? — zawołała — ty nam tak życzysz 
dobrze! chciałbyś więcej, niż podobna uczynić, a szukając lepszego, możemy wpaść w gorsze 
daleko...
   — Wadzę, że mu bardzo sprzyjasz! — rozśmiał się stary.
   — Całym sercem... i nie zdaje mi się, żeby zbytkiem szlachetności zgrzeszyć można, a on 
chyba nią tylko zawinił.
   Prezes pocałował ją w czoło, śmiejąc się, i na ten raz przerwał rozmowę, resztę 
zostawując na później i polecając wypadkom.
    
   VIII
    
   Nadszedł dzień wesela Poli, która odzyskała sił trochę i zmuszając się, wróciła do dawnej 
wesołości swojej, ale wybuchy jej zatrute były jakąś ironią gorzką, mimo woli przebijającą się 
w każdym słowie. Oszczędzała jej tylko dla Justyna już i tak zamyślonego i smutnego, w 
którego spodziewane szczęście wgryzł się robak zwąt- pienia. Z daleka będąc z Julianem, 
jemu szczególniej rzucała te słowa zabijające, których znaczenie on tylko rozumiał; biedne 
dziewczę śmiało się znowu, płakało, szydziło i nie pojmowało życia poza granicami Karlina, 
który opuścić chciało i musiało co najprędzej.
   W wilię już, fortepian, darowany przez Annę, i różne fraszki, którymi chciała wyposażyć 
przyjaciółkę, pojechały do Hor; Pola rozpłakała się, widząc ujeżdżającą przeszłość, i 
zamknęła się ze swymi łzami. Na wesele nie proszono nikogo prócz pułkownikowej z mężem, 
prezesa i pana Atanazego, który odmówił przybycia; ksiądz Mirejko, na którego indult 
wyrobiono, miał nowożeńcom błogosławić. Julian, im bardziej zbliżał się ten dzień, 
przykrzejszego doznawał uczucia, zamykał się sam na sam i dręczył wspomnieniami; kilka 
razy chciał się przysunąć do Poli, ale ona zręcznie go unikała. Choć nie proszony, przybył 
przypadkowo pan Albert Zamszański, który dla Karlińskiego znowu był drogim gościem, 
odwodząc uwagę i robiąc mu dystrakcję.
   Anna równie mu rada była i powitała go z uśmiechem przyjacielskim... jak dawnego i 
dobrego znajomego.
   Przybór do tego wesela, jak dzień, w którym się odbywało, był smutny, na dworze 
chmurno i chłodno, w pokojach pusto... każdy w swoim kątku myślał lub płakał; jeden Justyn 
z suchym okiem modlił się, przygotowując do wielkiego aktu, którego ważność pojmował. W 
wielkiej sali przygotowano ołtarz z rozkazu Anny, która sama go przystroiła w makaty, 
dywany i wazony... Zajęta tymi przybory, zabiegała tylko do Poli kiedy niekiedy, całując ją w 
czoło i cicho modląc się do Boga o jej szczęście, łza ukradkiem spadała z jej powiek na myśl 
rozstania, lecz co się działo w duszy sieroty! a! tego nikt nie wypowie!
   Przyszła nareszcie godzina ubrania; na stołach i krzesłach biały strój dziewiczy rozłożony 
był cały, z zasłoną, z wieńcem, z bukietem! Pola poglądała nań okiem załzawionym i nie 
chciała się ubierać...
   — Dziecię moje drogie — odezwała się Anna — zbierz męstwo i zacznijmy...
   — A! ty nie wiesz — odpowiedziała panna młoda — jakie kajdany włożycie mi z tą 
suknią! w niej będę musiała opuścić Karlin na zawsze; a ja nie znam na świecie nic prócz 
Karlina, w nim przeżyłam młodość i nie pojmuję, jak gdzie indziej żyć będzie można... 
przyszłość mnie przestrasza... upadam na siłach...
   — Przecież nie sama i nie na zawsze opuścisz nas, droga Polo... Hory o mil parę... Justyn 
pojedzie z tobą...
   — A! czemuż  was wszystkich zabrać z sobą nie mogę, i całego Karlina, i tej mojej 
izdebki, i ulic ogrodu, i drzew, do których nawykłam, szumu i tutejszego powietrza!
   — No! ubierajmy się — przerywając umyślnie, zawołała Anna — przeżegnaj się i 
zaczynaj.
   Pola spojrzała na suknię, wieniec i bukiet.
   — Nie! — rzekła — nie zezwolę na to kłamstwo i nie włożę ani tej białej szaty niewinnej, 
ani tych kwiatów... ani zasłony! Sierota uboga pójdę przed ołtarz w codziennym ubraniu z 
pokorą, bez tych symbolów, do których nie mam prawa... myśl moja sczerniła mnie... nic już 
nie ma we mnie białego! Powinnam wziąć suknię żałobną, czerwony pas męczeństwa, krzyż 
w dłoń, cierniowy wianek na skronie i tak stanąć na kobiercu.
   Anna załamała ręce.
   — A! na Boga! — zawołała — co ci do głowy przyszło, co by to ludzie pomyśleli; jest 
obcy, pan Albert Zamszański... będą Bóg wie co za plotki, wybij sobie z głowy to 
dziwactwo...
   — Ale ja tego włożyć nie mogę... — Polo! jeśli mnie kochasz...
   — To będzie kłamstwo!... to będzie oszukaństwo!
   — Polo droga, w głowie ci się pomięszało!
   Pola porwała się nareszcie żywo i spojrzała na nią z gorączkowym ogniem.
   — Masz słuszność — rzekła, śmiejąc się chorobliwie — wszystko było kłamstwem! 
skończmy, jakeśmy zaczęli, wyjdę biała i czysta! cha! cha! tak być powinno!
   Z tego wszystkiego Anna pojmowała tylko żal i rozdrażnienie Poli; korzystając ze słów 
ostatnich, poczęła ją ubierać; i martwy ten posążek stał posłuszny przed zwierciadłem, w 
milczeniu przerywanym tylko konwulsyjnym drżeniem. Gdy przyszło wkładać wieniec, który 
pułkownikowa przypinać miała, pani Delrio weszła do pokoju z powagą, Pola w milczeniu 
uklękła przed nią i w nogi ją pocałowała...
   — Przebacz mi pani — rzekła — przebacz nieszczęśliwej, możem nie była wam tak 
wdzięczną, tak posłuszną, tak dobrą sługą, jakem była powinna...
   Pani Delrio szybko uścisnęła ją i słowa nie wymówiwszy, wyszła; widok przyborów 
ślubnych silnie ją uderzył wspomnieniem własnego życia...
   Drużkami była Anna i skromne dziewczę, Joasia Zalecka, którą zaproszono z sąsiedztwa; 
płaczącą pannę młodę musiały gwałtem prawie podnieść z ziemi i powiodły jak ofiarę...
   W sali już się byli zgromadzili wszyscy, przypinano bukiety, Julian na swój poglądał z 
oczyma spuszczonymi... cisza panowała długa i ciężka, prezes tylko mierzył oczyma synowca 
niespokojnie. Obok, pierwszy raz wyprowadzony na obrzęd publiczny, stał Emil, którego 
wzruszony pilnował Aleksy; oczy głuchoniemego przelatywały po twarzach i zdawały się 
niezrozumiałą rozwiązywać zagadkę. Nikt nie śmiał począć rozmowy, Aleksemu na łzy się 
zbierało, tylko pan Albert Za- mszański, przybrawszy pobożną i skromną minkę, zdradzał się 
niekiedy ciekawością, z jaką poglądał po przytomnych. Justyn był poważny i smutny prawie...
   Szmer cichy zapowiedział przyjście panny młodej: rozstąpiły się grupy i ukazała Pola, 
która na progu odzyskała siłę i przytomność, prawie wesołość... Błogosławieństwo zaczęło się 
od pułkownikowej i prezesa... Z kolei obchodzono wszystkich, Pola upadła do nóg Annie i 
gdy się najmniej spodziewano, zwróciła się do Juliana, przed którym uklękła drżąca...
   — Pobłogosław i pan sierocie — zawołała stłumionym głosem... Ale Julian podał jej rękę, 
podnosząc, i oblany płomieniem, z bolem w sercu cofnął się, unikając jej wejrzenia. Ten 
wzrok przecie błogosławił jemu, nie było w nim wymówki, nie było żalu, litość tylko i 
pragnienie szczęścia.
   Ale już ksiądz Mirejko stał przy otłarzu, do którego przyprowadzono państwa młodych; 
głos jego, nowożeńców i szmer przytomnych, mięszały się razem... wiązano ręce, zamieniano 
pierścionki... i w chwili gdy się wszystko nieodwołaną skończyło przysięgą, głuchy stukot dał 
się słyszeć... Pola upadła martwa na kobierzec... Justyn pierwszy rzucił się ją ratować i cucić, 
Anna przybiegła z octem. — Otrzeźwiono omdlałą, która oczy otworzyła i głuchym 
westchnieniem powróciła do życia.
   Prezes, nie dając Julianowi się nad tym zastanowić ani okazać, co czuł, trzymał go ciągle 
przy sobie z panem Albertem, złożył to na wzruszenie zbyt wyegzaltowanego do ich domu 
przywiązania i pokrył trochą szyderstwa... Tymczasem Polę potrzeba było zaraz odprowadzić 
do jej pokoju, a z prawa swego Justyn poszedł za nią. Pierwszy raz po ślubie spojrzeli na 
siebie i Poddubiniec wyczytał w jej oczach taką boleść, że rad by był dać życie, aby jej ująć 
swej żonie... —- Spocznij — rzekł — wrażenia, myśli, uczucia złamały cię... potrzebujesz 
ciszy i spokoju...
   — Ale nie tu — odezwała się Pola rozdzierającym głosem prośby — idźmy, jedźmy... 
uciekajmy... jestem twoją... bierz mnie i prowadź co prędzej; dłużej tu pozostać nie mogę, nie 
chcę, nie powinnam... Jedźmy! jedźmy!
   — Jak to? zaraz? — zapytał Justyn.
   — W tej chwili — zdejmując wieniec, zrywając bukiet i zasłonę, zawołała Pola — 
jedźmy, jestem gotowa...
   Anna nadbiegła.
   — Moja droga, moja najdroższa — z płaczem odezwała się Pola — pozwól mi jechać z 
Justynem; im dłużej przeciągnie się rozstanie, pożegnanie, tym więcej cierpieć będę; boję się 
oczów ludzkich w tej chwili, pieką mnie, pozwól mi jechać!
   Anna odpowiedzieć nie umiała.
   — A stryj? a matka? a Julian? co powiedzą?
   — Wytłumaczysz mnie chorobą, wzruszeniem, przypadkiem... czym chcesz... ten dzień 
byłby dla mnie zabójczym...
   Konie były przygotowane i Justyn, spełniając wolę żony, sprowadził ją, a raczej zniósł ze 
wschodów do powoziku, który pod małą furtkę podjechał; nikt nie domyślał się ich ucieczki, 
gdy konie biegły już drogą ku Horom.
   Anna weszła do salonu sama.
   — A pani młoda? — spytał prezes.
   — Słaba, odjechała z Justynem do domu...
   — Jak to? bez pożegnania? bez obiadu? — przerwała pułkownikowa.
   — Nie mogłam ją wstrzymać, nie śmiałam wstrzymywać — odpowiedziała Anna — 
potrzebowała uciec, aby nie płakać, tak ją bolało rozstanie z Karlinem...
   Julian słyszał z dala rozmowę, cierpiał, ale zarazem, kto to wytłumaczy? egoizm jego 
odzywał się w nim uczuciem wyswobodzenia; rad był może, że Poli nie zobaczy, i uśmiechał 
się do Alberta, i mówił ze stryjem swobodnie, usiłując pokryć przedślubny swój smutek i 
mimowolnie zdradzające się rozdrażnienie.
   Bez państwa młodych więc odbyła się uczta weselna i zdrowie ich wypili goście dla 
ceremonii tylko; Julian, przykładając kielich do ust, spojrzał na Aleksego i spotkał wejrzenie 
jego poważne, smutne, pełne wyrzutów i skrytej boleści. Aleksy czytał, co się działo w duszy 
Juliana, i stara przyjaźń dla niego ostygła wśród dowodów niepojętej płochości i egoizmu 
tego człowieka.
   — Byłożby to prawdą? — mówił w duszy Drabicki — że ci ludzie skutkiem życia swego, 
tajemniczych krwi swej własności, wychowania, nałogów, głębokiego uczucia doznać nigdy 
nie potrafią? że są drażliwi jak polipy i jak one bez serca? Namże to zostawiono tylko czuć 
silnie, długo i w sprawach uczucia za nich i za siebie pokutować? Mogęż rachować na jego 
przyjaźń, kiedy najgorętsza miłość rozbiła się o obawę ubóstwa, o strach walki, o potrzebę 
gnuśnego spokoju? Ta płochość jest-li skutkiem usposobienia osobistego czy spuścizną 
żywotów poświęconych używaniu, nie ogrzanych myślą żadną, nie związanych powinnością, 
nie pokierowanych celem? Jest-li skutkiem mimowolnego przekonania o wyższości, której 
wszystko służyć powinno, jak dzieciom chrząszcze wbite na szpilkę do zabawy? nasze 
boleści, miotania, łzy krwawe, miałyżby dla nich być rozrywką? Mieliżby ludźmi być tylko w 
młodości, dopóki z nich przykład i tradycja nie wygna szlachetniejszego popędu i starsi nie 
nauczą, że co dla świata jest prawem, do nich się nie stosuje, ich nie wiąże? A! byłoby coś 
przerażającego dla ludzkości w tym widoku istot spodlonych do takiej dumy, ogłu- pionych 
takim szaleństwem, i grzech szatana, powstającego przeciw Bogu, odnowiłby się w tych 
istotach obłąkanych aż do postawienia na jakimś szczeblu oddzielnym, wzniesionym nad 
głowami społeczności.
   I pomyślał Aleksy o boleści, z jaką sierota uciekała z tego domu, odtrącona zimno, w 
chwili gdy Julian wesoło prawie połykał wino za szczęście i pomyślność wczorajszej 
kochanki... Smutno mu się zrobiło, ciężko na sercu, patrząc na twarz dawnego przyjaciela, 
coraz się wyjaśniającą i obojętniejszą... Gdzie była ta miłość gwałtowna, gdzie choć jej 
wspomnienie? W dniu wesela czcza rozmowa już ślad ich zatarła...
    
   IX
    
   W milczeniu przebyli państwo młodzi tych mil parę, które ich od Hor dzieliły. Pola, 
zasuniona w głąb powozu, płakała; Justyn trzymał jej rękę w dłoni i zadumany milczał. Dla 
obojga przybycie do nieznajomego domu, który miał zamknąć w sobie ich przyszłość, 
strasznym było i jak wszystko nowe przerażającym. Poeta uczuł także, że swobodne jego 
życie wędrówek, kontemplacji i dumania zawarło się na wieki; nie był panem siebie; 
zwodnicza nadzieja przykuwała go do drugiej istoty, od której nie mógł wziąć szczęścia ani 
go jej udzielić. Raj zmienił się na progu w Golgotę; pieśń zamierała na ustach, serce bolało i 
krwawiło się, życie chwytało w szpony swoje dotąd jak ptak wolnego Justyna. — Wzdrygnęli 
się oboje, gdy powóz zatrzymał się nagle i wysiąść było potrzeba; ujrzeli przed sobą stary 
dom drewniany ogromnymi otoczony lipami, pusty, samotny i cichy.
   Drzewa opasywały tak dokoła podwórze, że świata za nimi widać nie było; w jednym 
tylko miejscu spoza pni świeciło kawał łączki z rzeczułką, której się domyśleć było można po 
rosnących w jej łożysku zielach i łozie; a na drugim brzegu las opasywał niewielki pola 
kawałek. Powietrze było przesiąkłe tą wilgocią, którą czujemy w lasach i cieniu; stary dom 
drewniany okrywały mchy i pleśnie. Od dawna nikt go nie zajmował; wyporządzono tylko 
naprędce dla Justyna, oczyszczono trochę z rozkazu pana Atanazego i pozbijano chwasty, 
które go otaczały.
   Gałęzie drzew zwieszone u okien, obejmujące domostwo i pokrywające dach jego, 
pięknie je, ale smutno stroiły; wchodząc wewnątrz, poczuli oboje coś grobowego, woń 
podziemia, i oczy ich nieprędko oswoiły się z mrokiem, jaki tu cały dzień panował.
   Nikogo nie zastali w ganku, nikogo we dworze, który stał otworem; weszli milczący i 
oczy Poli w milczeniu posępnym przebiegły po szarych ścianach... Nic tu nie brakło, był 
pewien porządek i myśl upięknienia nawet, ale smutek wiał po pustce, nie było w niej śladów 
życia. Jedynymi dla niej były może sprzęty z Karlina przywiezione, ku którym rzuciła się z 
wybuchem żalu: fortepian, u którego tyle godzin spędziła, krzesło, stolik jej dziewczęcy, 
koszyk z robotą, szklanka od bukietów, kilka książek i święte obrazki, które nad jej 
łóżeczkiem wisiały. Ręka Anny dodała do nich, co tylko mogła, by wspomnieniem Karlina 
ożywić Hory i przenieść tu trochę przeszłości... Pola poznała w swoim pokoiku wszystko, co 
dla niej miało cenę przypomnień, do czego się wiązała serdeczna jakaś pamiątka... ale ten 
sprzęt przywieziony przez obojętnych, leżał rzucony jak sama przeszłość, potłuczony i 
bezładny...
   Justyn prowadził żonę powoli i patrzał z równą ciekawością, ale w nim jak dom tak to, co 
w nim było, nie obudziło żadnego wrażenia; uczucie smutku pochwyciło go na progu i wiodło 
po nowym dziedzictwie. W czwar- tym pokoju otwierając drzwi, gdy oczy podniósł poeta, 
krzyknął, postrzegłszy siedzącego w krześle pana Atanazego, który czytał z wielkiej księgi, 
głęboko zamyślony. Pola mimowolnie przytuliła się do męża. Mało znała stryja Anny, 
widywała go rzadko, a poważna ta, Surowa postać zatopiona w jakimś religijnym 
rozmyślaniu, przestraszyła ją zrazu.
   Pan Atanazy czytał i nie postrzegł przybywających, aż gdy się do krzesła jego zbliżyli; 
podniósł oczy i nad klęczącymi wyciągnął ręce w milczeniu... — Książka spadła mu z kolan... 
Wzrok jego badający zatonął w Poli...
   — Otóż wasze ziemskie dziedzictwo — rzekł powolnie — błogosławiłem je modlitwą... 
ja lubię to miejsce, a zresztą, nlejednoż człowiekowi tu czy tam cierpieć i narzekać? — 
Smutno ci będzie, moje dziecko, po Karlinie — dodał — ale na ziemi myśmy wciąż 
wygnańcy! Tęsknim, sami nie wiedząc za czym, za niebem i starą ducha ojczyzną... tęsknim 
za Bogiem, szukając go w ludziach, i nie mamy spoczynku, aż błąd poznamy i zwrócimy się 
ku Temu, co nas pociąga, w którego łonie jest spokój i szczęście! Oto wasz szałas na pustyni, 
w którym macie przeżyć chwilę, co się wam wyda długą niekiedy, a ujdzie błyskawicą... 
Justyn wyświęcił się na kapłana poezji i wieszcza, wziął ciężar na ramiona... inaczej kółko 
jego obowiązków byłoby skromnym i małym... Tobie, kobieto, pozostaje podzielić z nim 
wszystko... zjednoczyć się z nim, jak w niebiesiech wszyscy zjednoczymy się z Bogiem... Tu 
wszystko jest symbolem i skazówką, każde uczucie prowadzi manowcami często, ale do 
wielkiego celu... Każdy krok życia przepowiada przyszłość, tak i połączenie dwojga ludzi jest 
proroctwem zjednoczenia naszego z Chrystusem... małżeństwo jest postacią i symbolem... Ma 
ono i to wielkie godło na sobie, że jest całe poświęceniem... Pola nie pojęła słów starca, myśl 
jej błąkała się gdzie indziej i biegła ze łzami do Karlina... pan Atanazy złożył księgę.
   — Stary, nudzić was nie będę, przyszedłem tu spojrzeć tylko i wracam do Szury; jeśli 
wam czego będzie potrzeba, przyszlijcie do mnie...
   To mówiąc, szybko zerwał się z krzesła, wziął kij i kapelusz i rzuciwszy okiem na sierotę, 
na Justyna, oddalił się szybkim krokiem, zostawując ich samych...
    
   X
    
   W Karlinie dnia tego daleko było weselej, a choć Annie przypominała się towarzyszka lat 
dziecinnych na każdym kroku, ludzie, co ją otaczali, goście, gwar, rodzina wreszcie, nie dali 
nawet po cichu zapłakać. Może też i Albert Zamszański przyłożył się do rozweselenia jej, 
gdyż od tych drugich odwiedzin, z widocznym staraniem przypodobania się, na chwilę nie 
opuszczał Anny. Jego łatwa rozmowa, dowcip i giętka umiejętność zastosowywania się do 
tych, do których zbliżał, coraz go milszym czyniły. Z Aleksym, jakkolwiek go ceniła, nigdy 
nie była tak swobodną ani tak dobrze zrozumianą, on nie wahał się sprzeciwić, sprostować i 
nie uginał do wyobrażeń Anny. Często różnili się w zdaniach, a ogromna dzieląca ich 
przestrzeń wszędzie się uczuć dawała. Jakkolwiek święta, Anna miała niektóre pojęcia tego 
kółka społeczności, w jakim zrosła, i ciężko jej było rozstać się z nimi. Dla niej Aleksy często 
wydawał się zbyt śmiałym, zuchwałym prawie, gdy z wielkich prawd wiary snuł przędzę 
wniosków, nigdy myślą dziewczęcą niedosięgnionych — szanowała go i obawiała razem... 
Surowość jego odstręczała i zastraszała; miłym był wreszcie, ale zawsze w nim czuła jakby 
przy- bylca z innej sfery, noszącego piętno pochodzenia na sercu i myślach.
   W Albercie, który miał nade wszystko wielką zręczność przedstawiania się, jak chciał, nic 
nie było rażącego; a że jak gąbka rozsądna nabrał w siebie wszelkiego rodzaju zapasów, które 
wiedział, gdzie wylewać, że wybór myśli cudzych umiał uczynić dobry, że myśl każdą 
przystrajał i dowcipem ożywiał, może się wyższym wydał Annie pod tym względem od 
Aleksego. Szczęśliwa powierzchowność, ładna twarzyczka, szykowny ruch i zręczność 
postaci, nic tu także nie przeszkadzały... Są ludzie tak szczęśliwie obdarzeni, że fałsz dla nich 
nie istnieje, nie pojmują go, bo nie mają w 'sobie, potrzeba, by im ktoś oczy otworzył, sami 
zawsze będą ślepi. Anna dobrocią swą i czystością była taką właśnie istotą, dla której 
wszystko było prawdą, co się nie chciała i nie mogła nigdzie sama domyśleć fałszu. Dlatego i 
Albert, wyrób sztuczny, świecący blaskiem pożyczanym, nic z siebie dobyć nie umiejący, dla 
niej był cudnym zjawiskiem pełnym uroku. Może i serce, co kochać pragnęło, chwyciło się 
tego widma, cienia ideału i przylgnęło do niego.
   Aleksy z boleścią w sercu ujrzał ją, pierwszy raz mieszającą się od wzroku młodego 
gościa, zarumienioną, wesołą, zalotną prawie i te symptomata rodzącego się uczucia nie uszły 
jego oka. A! gdyby był mógł choć powiedzieć sobie, że ten, który je obudził, był ich godnym? 
Niewypowiedziany ucisk i boleść przejęły mu serce, widział ideał swój rzucony na pastwę 
najpospolitszemu z ludzi i drżał, odgadując całą jego przyszłość. On, co nie śmiał na nią 
podnieść oczu, co byłby na klęczkach przepędził życie, patrząc tylko z daleka na zjawisko 
niebieskie, ujrzał je spływające na ziemię ku stworzeniu, którego nicość wzbudziła w nim 
pogardę.
   Patrzał i patrzał zdziwiony, rozbierał w sobie ten fenomen moralny i pojąć go nie mógł. 
Rzecz jednak była nie tylko do wytłumaczenia łatwą, ale bardzo pospolitą; w sferze, w której 
forma jest prawie wszystkim, gdzie się tak przywiązują do niej, że jej poświęcają głąb i treść 
człowieka, co chwila spotykamy oszukaństwa tego rodzaju. Ludzie uczą się prędko odgrywać 
pewną rolę i najpoziomsza zdatność małpiarska na wydołanie temu zadaniu wystarcza. 
Instynkt wiedzie do wyboru wzorów, do ich użycia, a najmierniejsze z istot mogą przybrać 
kształt najwytworniejszych. Społeczność, wśród której się obracają, czyni tę komedię 
długotrwałą; tu nigdy nie wolno zajrzeć w głąb i śledzić istoty; wszyscy są równi wobec form 
pewnych, poza które wyjść nie wolno; trzymając się w nich, nie ma się co obawiać 
zdemaskowania.
   Albert niewart był Aleksego, ale umiał się popisać z tym, czego mu brakło, gdy tamten 
krył prawie z tym, co posiadał; pierwszy wszystko miał pożyczane, zrobione, gotowe i w nim 
praca myśli, usiłowanie nigdy nie było widoczne: pamięć przynosiła, co kazał; Aleksy 
zastanawiał się, myślał, dobywał z serca i duszy i często nie miał czasu nadać postaci 
wdzięcznej temu, co tworzył. Wielka znajomość świata i zagadnień czasowych wyższość 
nadawała Albertowi; rozwiązywał je wszystkimi kluczami, jakich mu dostarczało 
doświadczenie... Zawsze był gotów z odpowiedzią, z zarzutem i odbiciem jego, gdy Aleksy 
myśleć musiał i mozolić się nad wszelkim nowym dla siebie zadaniem. Stąd jeden zdawał się 
ociężałym i ograniczonym prawie, gdy drugi lotny jak myśl, przyswoiwszy cudze, szafował 
nim z rozrzutnością bogacza.
   Zniósłby był może Drabicki mężnie, gdyby się widział poświęconym równemu sobie; 
zabolało go, gdy ujrzał taką mierność zuchwale posuwającą się tam, gdzie on myślą nawet 
zajść nie śmiał. Prezes i Julian zobaczyli wprędce zmianę w Annie, dostrzegła jej 
pułkownikowa i jak tylko przypuścić mogła rodzące się przywiązanie, widząc w nim już 
szczęście córki, postanowiła, pamiętna zawodów całego życia, dać jej to, czego pragnęła, 
gdyby najsroższą walkę o dziecię stoczyć przyszło. Julian wcale się nie zdziwił, obojętnym 
mu to było; zresztą Alberta ocenił jak Anna, łudząc się jego powierzchownością; prezes tylko 
chmurno to przyjął i z pewnym niepokojem.
   Kochał Annę jak dziecię własne, obawiał się o nią, a zawsze na pierwszym miejscu i jako 
pierwszy warunek kładąc dostatek, zląkł się o przyszłość, nie znając Zamszańskich tylko z 
pana Piotra...
   Patrzał prezes dni kilka, wreszcie widząc, że Anna co dzień jest lepiej i bliżej z Albertem, 
który nie tai uczucia, jakie dla niej powziął, uczuł potrzebę wybadania trochę starego kuzyna. 
Dotąd, łapiąc z mowy młodego człowieka, co tylko było można, nic jednak nie schwytał 
objaśniającego; wiedział, że podróżował, że miał rodziców w Poznańskiem i dosyć liczne 
rodzeństwo, że ich poufałe stosunki' łączyły z pierwszymi domami w księstwie, ale nic 
więcej. Resztę, domyślając się, potrzeba było odgadnąć jak najkorzystniej dla młodego 
człowieka, który te drobne rysy puszczał umyślnie tak ułożone, by z nich pewne wnioski 
same się wywiązywały i obraz stworzył, jak go osnuł artysta.
   Zapalili cygaro po obiedzie i pan Piotr miał już coś mówić o Loli, gdy nagle prezes 
odwrócił się do niego i zapytał:
   — Miły to człowiek Albert... w jakim to stopniu pański krewny?...
   — Stryjeczny! stryjeczny! — rzekł pan Piotr, zmięszany trochę natarczywością — otóż 
nieporównana Lola... — Mieszka w Poznańskiem? — spytał, nie dając się zbić, prezes.
   — W Poznańskiem, koło Kościana...
   — Bogaci być muszą ludzie?
   — Majętni — odparł przyciśniony pan Piotr — ale liczne rodzeństwo, a tam majątki nie 
tak dają, jak u nas...
   — A! — mruknął prezes — bardzo miły chłopiec; co za wychowanie! Pan powinien byś 
go tu wstrzymać; szkoda nam go będzie stracić...
   — Chybabyśmy go tu ożenili — rzekł pan Piotr, mrugając okiem jednym — ja nawet 
mam projekcik!
   — Doprawdy? — spytał prezes, bojąc się, by nie wpadł w nastawioną łapkę.
   — Zeni Gerajewiczówna! — szepnął Zamszański. Karliński porwał się jak oparzony, nie 
poznał się
   nawet, że to był tylko manewr pana Piotra, który dobrze wiedział, że prezes czatuje na 
Gerajewiczów dla Juliana i że strach może ułatwić staranie o pannę Annę. Byłby wprawdzie 
wolał Zeni i jej miliony od Karlińskich, ich imienia i skromnego posagu Anusi; ale wiedział 
dobrze pan Piotr, że Gerajewicze za przybysza lekko córki jedynaczki nie dadzą. Puścił więc 
tę racę tylko dla prezesa na wszelki wypadek. Jakkolwiek zręczny i domyślny, Karliński nie 
postrzegł wybiegu i przeląkł się zrazu.
   — Doprawdy? — zawołał — a! śliczna też to partia i można by jej powinszować; 
przyznam się nawet panu hrabiemu, że dla Juliana snuło mi się to po głowie.
   — A! nicem o tym nie wiedział — rzekł pan Piotr — ale jak pan, tak ja nie jesteśmy 
wcale intryganci; siłą i chytrością brać panny nie myślimy, a zatem komu pan Bóg da 
szczęście!...
   Prezes usiadł, uspokajając się po troszę dla oka, ale zawsze widno było, że go to 
przestraszyło. — Ba! — rzekł — Gerajewicz jak nudny, tak rachmistrz wielki! Będzie, zdaje 
się, za córkę rachował i nie da się jej pokochać, póki nie obliczy narzeczonego!
   — Byliśmy u Gerajewiczów — przerwał pan Piotr — i naturalnie oglądaliśmy wszystkie 
osobliwości, słuchaliśmy muzyki, a ten łotr Albert chwalił, że nigdy nic
   za granicą podobnego nie widział i nie kosztował. Gerajewiczowi to nadzwyczaj 
pochlebiało, że jego bric-a--brac porównywał z gabinetem ks. de Ligne w Belgii... a grę jego 
do Vieuxtempsa... Filut chłopiec!... o! filut!
   — Filut? — pomyślał prezes — dobrze to wiedzieć! — a głośno się odezwał: — I myśmy 
niedawno mieli to szczęście być na koncercie i ekspozycji w Sytkowie...
   — Ale powiem ci, mój prezesie — dodał, poprawiając się, pan Piotr — że mój Albertek 
nie bardzo zasmakował w pannie, nie lubi blondynek, przy tym to wypieszczenie i 
bałwochwalstwo rodziców dla niej przestraszyło go...
   — I nas to zraża — rzekł prezes — to pewna, że za te miliony Gerajewiczów przypłacić 
będzie dobrze potrzeba, a w dodatku czekać na nie, bo starzy nic nie dadzą prócz córki, a 
sami pożyć mogą minimum lat trzydzieści; uprawa sztuk pięknych konserwuje...
   Rozśmieli się, ale Karliński nie przerwał wątku myśli i dorzucił:
   — Taki młody człowiek, jak pan Albert, łatwo sobie znajdzie partię... niezmiernie 
dystyngowany...
   — A co za takt! — dodał pan Piotr — a co za smak! nawet w drobnostkach... wystaw 
sobie, że cygara ma takie... prosto z Hamburga! I przywiózł mi machinkę do suszenia ich, 
wynalazek, na jaki chyba wiek XIX mógł się zdobyć; cuda dokazuje! Ja to wyżej kładę ma- 
chin parowych i elektrycznych telegrafów... na to może większego było potrzeba wysiłku 
nauki i rozumu niż na zastosowanie pary!
   Prezes się rozśmiał; a wtem zawołano ich na herbatę.
   Anna, wyręczając matkę, zajmowała się gospodarstwem około stolika, Albert jej pomagał 
i łatwo było dojrzeć między nimi tej poufałości, która jest pierwszym szczeblem ściślejszych 
serdecznych stosunków.
   — Co za śliczna para! — rzekł po cichu pan Piotr do prezesa, wskazując Alberta i Annę; 
Karliński trochę się skrzywił i pod nosem odpowiedział słowami Fredry:
   — Gdzie dwoje tam para!
   W salonie tylko ich dwoje śmiało się i bawiło wesoło; pani Delrio patrzała na nich, 
przechodząc swoje życie, zwiędłe i zmarnowane, Julian wielkimi krokami przebiegał, 
milcząc, salon pusty dla niego i obudzający wspomnienia niezatarte, Aleksy patrzał oknem, 
nie mogąc znieść widoku spoufalenia ze swoim ideałem tego zręcznego komedianta, w 
którym serca ani duszy dotąd się nie dopytał.
   — Dobry to staropolski nasz zwyczaj — mówił Albert — że u nas same panie robią 
herbatę... to jej ceny i smaku dodaje... W Paryżu...
   — Dlaczego pan tak często Paryż wspominasz? — spytała Anna.
   — Bo jakkolwiek nań u nas modą dzisiaj hałasować i dziwne rzucać potwarze, jest to 
może jedyne miejsce, gdzie wyższe towarzystwo żyć umie i gdzie życie jest najmilszym.
   — Milsze niż u nas? wszakżeś pan chwalił nasz stary zwyczaj?
   — I cenię wysoko wszystkie stare zwyczaje, ale raz przypuściwszy życie dla życia, życie 
same sobie będące celem, nigdzie go tak nie rozumieją, jak w Paryżu... Nie widać sprężyn, 
które poruszają tę sztuczną ma- chinkę: wszystko idzie czarownym sposobem łatwo, lekko, w 
swojej porze przychodzi, mienia się... mija... sensacje tak są obrachowane, przyjemności taką 
idą koleją misterną, że ani się człowiek postrzega, że gdzie indziej życie być może ciężarem... 
O! życie jest wielką sztuką, umiejętnością prawie.
   — Ale pan mówisz o życiu, którego nie rozumiemy; takie jest anomalią wśród świata... 
żyć, by się zabawić i użyć?...
   — Naturalnie ze stanowiska moralnego! — rzekł Albert — to co innego.
   — Ale nawet dla serca! dla duszy!
   — Przepraszam panią, w tej umiejętności życia, jak te tam pojęto, wszystko wchodzi w 
rachunek: jest trochę dla serca, jest dla duszy, dla uczucia piękna, dla ideału, dla wszystkich 
potrzeb człowieka, dusznych, cielesnych...
   — Ja sądzę, że najwięcej dla egoizmu...
   — Ale dobrze zrozumiany egoizm nie jest bo tak straszny — podchwycił Albert lubiący 
paradoksa — nie jest tak ohydny, jak się wydaje. Dobrze pojęty mieści w sobie filantropię 
rozumowaną i nie przeszkadza nikomu...
   — To całkiem dla mnie nowe — odpowiedziała Anna.
   — Wstręt do egoizmu jest przesądem — rzekł, śmiejąc się, młody człowiek — jest to 
przecie siła spójna, bez której świat by się nie utrzymał, ale tą siłą rozum musi kierować jak 
innymi. W stanie barbarzyńskim egoizm burzy i wywraca, bo nie ma jutra, w cywilizowanym 
staje się konserwatorem.
   Aleksy, słuchając z daleka, ruszył ramionami, ale nie śmiał się odezwać; Anna, w duszy 
nie podzielając sposobu widzenia Alberta, wzięła to za pomysł bardzo głęboki. — Co to za 
dowcip! — mówiła w duchu. — I oczy jej spotkały się ze wzrokiem Alberta, szukającym już 
wieńca za ten wysiłek pamięci.
   Rozmowa w tym sposobie trwała między Anną i Zamszańskim swobodna i nikt jej nie 
przerwał. Aleksy, smutny, patrzał i słuchał upokorzony niemal tym, co zwał upadkiem Anny.
   — Biedne kobiety! — mówił — zawsze być muszą pastwą ludzi, którzy nie są ich warci; 
najdziwniejszym losem, najpoetyczniejsza z niewiast musi paść ofiarą szyderskiego jakiegoś 
sceptyka, który przed nią błyśnie dowcipem lub westchnieniem w niej litość obudzi, 
najświętsza da się złudzić najzepsutszemu, najłagodniejszą opanuje ten, co jej da uczuć swą 
siłę. Prawo sprzeczności wzajem się pociągających i dopełniających tu wyraźniejsze niż gdzie 
indziej: obok niego przemoc prawie zawsze kojarzy serca, gwałt je porywa, a miłość cicha i 
do poświęceń gotowa usycha nie postrzeżona; nikt jej się nie domyśli, nikt tego kwiatu nie 
zerwie wśród chwastów!
   Ból, którego doznawał Aleksy, przeczucie losu, jaki miał spotkać biedną Annę, zajął go 
tak mocno, że nie postrzegł prezesa, który grzecznie zbliżył się do niego i z cicha mu szepnął, 
że jutro chce mieć sobie przedstawionym ogólny stan interesów i rachunki.
   — Jestem zawsze w gotowości — odpowiedział Aleksy — i w każdej chwili mogę 
wskazać, co się panu podoba...
   — Bardzo dobrze, zobaczymy — rzekł prezes obojętnie — potrzebuję wejrzeć wedle 
mego zwyczaju w ogół i obmyśleć środki na przyszłość; naradzim się wspólnie z Julianem...
   Aleksy nic nie odpowiedział, ale go uderzył ten nagły pomysł wejrzenia w to, co prezes 
znał doskonale i rozpatrywał co kilka tygodni; w istocie, zamiarem było starego opiekuna tak 
nakierować rzeczy, żeby się w zdaniu poróżnić z Aleksym i zmusić go do porzucenia ich 
domu. Nie chciał tego sam uczynić, postanowił dla Anny i Juliana skłonić Drabickiego 
zręcznie, żeby on z własnej chęci ich opuścił.
    
   XI
    
   Nazajutrz wzięto się do wielkiej owej narady, do której Julian, obojętny zupełnie, tylko 
dla formy był wezwany; prezes tu grał pierwszą rolę. Aleksy przedstawił mu rachunki, plany, 
bilanse i wskazał, jakie środki obmyślił na uspokojenie głównych wierzycieli. Prezes szukał 
tylko pozoru i zatrzymał się zaraz przy likwidacji długu żydowskiego, od dawna ciężącego na 
Karlinie; był to interes zawikłany, wreszcie skończył się ugodą i pozostawało tylko zapłacić 
spadkobiercom starozakonnego; ale Aleksy, który zawierał układ, postąpił sobie szlachetnie i 
wszystko, co było podpisane przez chorążyca, przyjął za stanowczą należność.
   Prezes, przeglądając papiery, uśmiechnął się.
   — Na tych Żydach — rzekł — więcej, zdaje mi się, utargować było można.
   — Być może — odparł Aleksy — ale chodziło o podpis pana chorążyca, a Żydzi i tak 
kilkonastoletnie tracą procenta.
   — Żydzi nigdy na nas nie tracą — zawołał Karliński.
   — Tu, panie prezesie, straty ich są widoczne...
   — Aż do zbytku pan jesteś skrupulatny i sumienny! — zawołał Karliński.
   — Zwłaszcza w cudzych interesach — rzekł Drabicki. — Ale z cudzej kieszeni! — 
szepnął prezes.
   Aleksy zaczerwienił się i zadrżał; prezes, na wszystko przygotowany, zachował krew 
zimną; spodziewał się burzy.
   — Gotów jestem dołożyć i ze swojej, gdzie mi przekonanie każe — zawołał popędliwie 
Drabicki.
   — Niech się pan tak żywo nie obrusza — rzekł prezes — w interesach powinno się 
traktować chłodno i z namysłem...
   — Starałem się o to — zawołał Aleksy — zresztą, jeśli to, com uczynił, zdaje się państwu 
niedogodnym, wszakżeśmy wiecznym ślubem nie związani...
   Julian, znacznie ostygły dla Aleksego, który miał dlań i tę wadę, że jego zachceniom i 
popędowi do rozrzutności nie dogadzał, milczał; spojrzał na niego na próżno Drabicki, a 
widząc obojętnym, z ukłonem złożył przed prezesem papiery i wyszedł.
   Dopiero jak ze snu ocknął się Julian.
   — Co to się stało, kochany stryju?
   — Nic, zdaje mi się, że pan Drabicki, który najlżejszej uwagi od nikogo nie znosi, obraził 
się tą, którą mu w najdelikatniejszy sposób uczyniłem, sądzi zapewne, że go przepraszać i 
zapraszać będziemy, ale się mocno omylił.
   — Jak to? miałby się z nami rozstać? — zapytał Julian niespokojny.
   — Tak mi się zdaje... wyszedł cały zaperzony. Proszę cię tylko żadnej słabości, nie idź do 
niego, nie posyłaj, tym sposobem grzecznie się uwolnim od niego: wina spadnie na mnie i po 
wszystkim.
   — Ale ja dobrze nie słyszałem; o cóż to poszło?
   — Dzieciństwo; powiedziałem mu w żarcie, że nadto szafuje z cudzej kieszeni; coś mi 
odburknął hardo, położył papiery i wyszedł.
   Powróciwszy do swego pokoju, Aleksy bez zastano- wienia, cały zburzony, natychmiast 
pakować się kazał służącemu i konie zaprzęgać; podziękował za obiad, na który go proszono, 
ułożył resztę papierów i dotknięty tym, że Julian słowa nie powiedział w jego obronie, nie 
przyszedł nawet po przyjacielsku się z nim rozmówić, postanowił opuścić dom ten na zawsze. 
Może i miłość jego, która dochodziła do tego stopnia szału, że widok Anny i Alberta był dla 
niego nieznośną męczarnią, przyczyniła się do tego. W pierwszej chwili wyjechać z Karlina 
zdawało mu się niezmiernie łatwym, ale gdy zebrał pamiątki i poczuł gorycz w sercu, 
przekonał się, że go to wiele kosztować będzie. Nigdzie człowiek dłużej bezkarnie przebyć 
nie może, przyrasta do miejsca i ludzi; tu jeden widok obojętnej, chłodnej, ale co dzień 
uśmiechającej mu się przyjaźnie Anny, osładzał wszystko; jedna z nią wieczorna rozmowa 
starczyła wątkiem na tygodnie marzeń niewyczerpanych. Wszystko potrzeba było stracić 
zarazem! Biednemu Aleksemu pomięszało się w głowie, zdrętwiał na miejscu, jak siedział, i 
resztę dnia przebył, nie wiedząc, co się z nim działo; pakunki były gotowe, on nie wyjeżdżał, 
oderwać się nie mógł od tego miejsca...
   Nikt ani zajrzał do niego; nie postrzeżono niebytności u obiadu, która się często trafiała; 
stryj Juliana wstrzymywał, reszta towarzystwa o niczym nie wiedziała, niczego się domyślać 
nie mogła. Pozostał więc osamotniony, opuszczony, a w takiej chwili boleśnie go to zraniło... 
Czuł potrzebę zerwania stosunków, które nic prócz przykrych wspomnień przynieść mu nie 
mogły, i siły na to brakło; myśli plątały się po głowie, dziwaczne, bezładne a smutne; cały 
dzień upłynął w takim gorączkowym osłupieniu. Ile razy zerwał się z miejsca, Anna 
przychodziła mu na myśl; zdawało mu się, że czuwać nad nią był obowiązany, że 
niebezpieczeństwo, w jakim zostawała, zmuszało go pozostać, ale po chwili rozmysłu 
opadały ręce. Czymże tu był? mógłże choć słowo wyrzec?
   Tak walcząc z sobą, dosiedział Aleksy do wieczora; chciał się podnieść z siedzenia i 
jechać, ale nagle poczuł w głowie szum jakiś, w ustach gorycz i spaleniznę, w całym sobie 
jakąś gorączkę, dreszczem i żarem przechodzącą po nim gwałtownie, oczy mu się zasłoniły, 
wzrok przyćmił i zwlókłszy się z siedzenia, upadł na łóżko, na którym już nic prócz trochy 
słomy nie było... a ledwie się położył, zupełnie stracił przytomność; choroba opanowała go 
nagle i gwałtownie...
   Czuł, że żył, ale ani sobą władnąć, ani zawołać, ani podnieść się nie mógł; mary jakieś 
przesuwały mu się przed oczyma duszy, to szydersko uśmiechające, to pogrzebowe i 
żałobne...
   Oprócz wielkiego ciężaru na głowie, który był połączony z głuchą boleścią, stan Aleksego 
nie miał w sobie nic przykrego; był dlań nowym i w pewien sposób miłym. Mózg 
rozdrażniony z wielką siłą przedstawiał mu spotęgowane i skupione obrazy, które zwykle 
pamięć pojedyńczo i słabo malowała. W tym gorączkowym dramacie ruch był potężny i życie 
podbudzone, szybko przesuwały się postacie jedne po drugich, zachowując swoje znamiona i 
charaktery; a jednak dziwnie jakoś podniesione do niezwykłej im działalności. Wszyscy, 
których znał, kochał lub nienawidził w życiu, wrócili w tym widzeniu chorobliwym: Anna, 
Julian, Emil, matka, stary Junosza, sąsiedzi z Żerbów, pan Atanazy, Justyn i Pola, a obok nich 
pełno nieznajomych figur wydobytych z komórek zamkniętych wspomnień i żywo 
powstających z mogiły...
   Cały ten świat zdawał się być przeciwko niemu, wszyscy przechodząc miotali nań 
wyrzutami gorzkimi, każdy zdawał się osobiście dotknięty, każdy miał jakąś winę i rzucał nią 
nań jak kamieniem, a Aleksy, związany, niemy, bezsilny, próżno starał się coś odpowiedzieć, 
niemoc wiązała mu usta... pęta opasywały ręce i nogi, kamień zwalił się na głowę i piersi.
   W tym chaosie na jakimś tle chmurnym, wijącym się bez przestanku, w gwarze, który co 
chwila się zwiększał, Aleksy postrzegał coraz nowe zjawiska... ale obłok jakiś przyćmiewał je 
powoli, ludzie zmienili się w poczwarne jakieś dymów kłęby i znikli... czarna cisza grobowa 
nastąpiła po szalonym zamęcie...
   Po niej latały tylko iskry i płomienie, to znowu rozlewała się jasność nieznośna, a po niej 
jeszcze ciemniejsza noc spadała na oczy...
   Aleksy nie czuł już i nie wiedział, co się z nim działo...
   Słudzy odeszli, nie było przy nim nikogo, pozostał więc rozmarzony gorączką na łóżku do 
nocy; bo po rozejściu z salonu dopiero prezes namyślił się razem z Julianem odwiedzić 
Aleksego.
   Znaleźli go bez światła na łóżku nie posłanym, dyszącego straszliwą gorączką, z oczyma 
osłupiałymi, z spalonymi ustami, ze wszelkimi oznakami niebezpiecznej choroby... Spytany, 
nie dał im odpowiedzi, nie poznał ich nawet... Prezes zląkł się niezmiernie, Julian uczuł 
wyrzut sumienia, natychmiast posłano po Grebera i Karliński sam zająć się chciał 
pilnowaniem chorego; ale stryj przewidujący, że choroba tego rodzaju może być zaraźliwą, 
nie pozwolił, odciągnął go i posłał po Bornowskiego, który tak dalece był do wszystkiego, że 
i przy słabych czasem lekarza zastępował. Nie powiedziano też nic Annie, nie dano znać do 
Żerbów, aby matki nie przestraszać, Julian ze spuszczoną głową poszedł ze stryjem do swego 
pokoju.
   — Nie przypisuję wcale wzruszeniu rannemu tej choroby — odezwał się niespokojny 
prezes po chwili — nie powiedziałem mu nic ostrego!... — Jednakże źle się stało, żem choć ja 
wcześniej' do niego nie poszedł — odezwał się Julian — mam na sumieniu to wszystko... 
Wyrwaliśmy go z bytu spokojnego, z którym się obył i w którym by mógł być szczęśliwym, 
wezwaliśmy w imię przyjaźni do pomocy w interesach, poświęcił się nam całą duszą, 
wyratował brata, zapomniał o sobie i za to wszystko w końcu odpłacamy mu gorzej niż 
obojętnością, bo niewdzięcznością prawie...
   Był to ostatni odbłysk szlachetniejszego uczucia w Julianie, które prezes zniszczył kilką 
słowy zimnymi.
   — Słuchaj — rzekł — wszystko zależy od sposobu, w jaki się rzecz przedstawia — 
daliśmy mu dobre miejsce, na którym więcej zarabiał niż na lichej dzierżawie, 
wprowadziliśmy go w nasze towarzystwo, robił, co mógł, ale nie zrobił nic osobliwego. Emil 
prędzej czy później byłby dojrzał i bez niego... Przecież nie wyrzuciliśmy go na ulicę? Nie 
zapominaj, kto my, a kto on... reszta mu się dopłaci!!
   — A! stryju!
   — Dajże mi pokój ze swoją filantropią i ideałami! Nic mu się nie stanie, duma obrażona, 
duma nieznośna zrobiła mu chorobę i gorączkę, puszczą mu krew, dadzą kalomelu i licho go 
nie weźmie,, nie widzę powodu rozpaczania... Dobranoc!
   To mówiąc, prezes wyszedł, udając daleko gorszego i zimniejszego, niż był w istocie, 
gdyż w głębi uczuł boleśnie chorobę Aleksego, której się uważał pierwszą przyczyną. 
Zamiast pójść spać, cicho skierował się do mieszkania chorego i wywołał Bornowskiego.
   — A co?
   — A coż, jaśnie wielmożny panie, majaczy! gorączka! straszna gorączka! postawiłem mu 
synapizma... głowa jak w ogniu! od rzeczy plecie... Prezes, wiedziony niepokojem, wszedł do 
środka i stanął we drzwiach drugiej izdebki.
   Tuż za nim wsunął się niespokojny Julian.
   Aleksy leżał z oczyma otwartymi, kiedy niekiedy niewyraźnymi, szybko z ust lecącymi 
wyrazy przerywając ciszę, która go otaczała. Zrazu nikt ich chwycić i znaczenia domyśleć się 
nie mógł, ale po chwili prezes zbladł i zatrząsł się jakby z gniewu — chory po kilkakroć 
wymówił imię Anny.
   — Cóżem winien — mówił — musiałem cię kochać? wszakżem nie zdradził się nigdy, 
słowem, wzrokiem, ruchem, niczym! Nikt tego nie wie! Nikt! Ja i Bóg! O Anno! gdybyś 
wiedziała, jak ciężko mi będzie porzucić was, ciebie, i nigdy a nigdy nie widzieć cię więcej, 
nie słyszeć i myśleć, że po mnie, jak po śniegu zimo-
   wym, nawet wspomnienia nie zostaną... Wszakżeś to ty była Beatrysą Danta? Laurą 
Petrarka, natchnieniem wszystkich poetów, marzeniem artystów? Cóżem winien, żem upadł 
przed obrazem, przed którym klęczeli wszyscy? Bóg mi dał trochę tego ognia, przy którego 
jasności widać serca i dusze... Widzę je całe... i ciebie... tyś anioł, Anno!
   Prezes odpędził Bornowskiego, sługi, zobaczył Juliana i biorąc go pod rękę, wyszedł z 
nim do pierwszego pokoju, rozgniewany, nieprzytomny prawie, trzęsący się z rozjątrzenia.
   — Słyszałeś — rzekł — słyszałeś! kocha Annę! śmiał na nią spojrzeć, śmiał ją widzieć, 
śnić o niej, marzyć, to zuchwalec, to niegodziwiec, to szaleniec! Ludzie posłyszą jej imię, jej 
imię w jego ustach! Nie! ja go zamknę i nie wpuszczę tu ani Grebera, ani ich... nikogo, niech 
tak skona! niech umiera! Wolę mieć grzech na sumieniu, niż żeby cień cienia padł na Annę!...
   — Ojcze! stryju! to gorączka! — rzekł Julian.
   — Tak! gorączka, co myśl tajemną wyrzuciła, jak burza wyrzuca z morza męty i brudy 
leżące gdzieś na dnie! — Na próżno byś starał się go uniewinnić... to zuchwalec! to szaleniec! 
— powtarzał prezes w ostatnim stopniu niecierpliwości — Idź stąd i zostaw mnie! Julian 
zadrżał, widząc pierwszy raz stryja w stanie takiego gniewu, w którym sobą nie władał.
   — Gdyby i tak było — rzekł zimno — że pokochał Annę, ani dziwno, ani to grzech z jego 
strony, wszakże tak to dobrze ukrywał, że nikt się dotąd tego nie domyślił. Zresztą, część tej 
winy nie spadaż na nas, na ciebie, stryju, na mnie, cośmy go prawie gwałtem do Karlina 
ściągnęli... Cóż winien biedny chłopiec?
   — Nie mów mi tego... nie mów — zawołał Karliński — Anna! śmieć na Annę podnieść 
oczy istocie tak niskiej i ledwie z prochu dźwigniętej!
   — Ręczę ci, stryju, że nie robiąc z tego dramatu niepotrzebnego, nikt się ani domyśli, ani 
zrozumie, co on mówi; po naszych twarzach mogliby wyczytać chyba, ze się coś dzieje 
niezwykłego i strasznego... Chodźmy stąd i zostawmy ich, jak byli, udawajmy, że nic nie 
wiemy... Juściż ani go opuścić, ani zamknąć niepodobna; byłoby to jedno, co go zabić... 
Chodźmy!
   Prezes zamyślił się i zmiarkował, że inaczej być nie może, i choć wzruszony, przybrawszy 
obojętną postawę, wyszedł powoli, polecając chorego Bornowskiemu, którego mijając, rzekł 
tylko do Juliana tak, żeby był słyszanym.
   — To ta głupia miłość dla Anny Polkowskiej z Zameczka wszystkiemu temu przyczyną... 
dowiedział się pewnie, że idzie zamąż za Marszyńskiego.
   I w ten sposób odwróciwszy, jak mu się zdawało, podejrzenie, ustąpił do swojego 
mieszkania, ale niepokój oka mu zmrużyć nie dał.
   Anna do późna nie wiedziała o niczym; dopiero któraś ze sług przyszła do niej z nowiną, 
gdy się już spać kładła, i przeraziła ją opisem, od Bornowskiego przyjętym, straszliwej 
gorączki Drabickiego, ubarwionej jeszcze rozlicznymi dodatkami, które już po dworze 
biegały, że z rana pokłócili się z prezesem, że miał wyjeżdżać, że cały dzień zamknięty był u 
siebie, a w nocy znaleziono go bezprzytomnym na łóżku... Anna mocno to uczuła i 
natychmiast pobiegła sama do Juliana, żeby się lepiej dowiedzieć; zdawało jej się 
przesadzonym to opowiadanie, a jednak domyślała się, że w nim coś prawdy być musiało.
   Julian chodził zasmucony i zamyślony po pokoju, gdy weszła Anna; przeczuł, czego się 
dowiedzieć chciała, i badająco spojrzał na nią.
   — Julku, prawda to? — zawołała — że Aleksy śmiertelnie chory? co mu się stało?
   — Chory, chory istotnie... nie wiem, prezes z rana trochę ostro się z nim przemówił, miał 
wyjeżdżać z Karlina; musiał uczuć zbyt mocno... posłaliśmy po Grebera.
   Widać było chmurkę na czole Anny.
   — Mój Boże! — rzekła — jak to ciężko na tym świecie wszystkim się pogodzić z sobą... 
domyślałam się, że prezes go nie lubi, ale za co? dlaczego chce go  się pozbyć? znajdziemyż 
drugiego, co by był zarazem, jak on, pomocnikiem, doradzcą i przyjacielem? kto go zastąpi 
przy biednym Emilu?
   — A jednak rozstać się musim — rzekł Julian ciszej, zbliżając się do niej — prezes lepiej 
widział od nas wszystkich...
   I szepnął kilka słów na ucho Annie; ona cofnęła się żywo, zarumieniła i zdziwione oczy 
zwróciła na brata; na twarzy widać było obrażoną dumę, niepokój jakiś, gniew prawie... 
Pomimo świętości swojej, uczuła na tym, co brat jej powiedział, i potrząsła głową.
   — To być nie może — rzekła — roi się wam...
   — Słyszeliśmy oba... nie ma najmniejszej wątpliwo- ści; prezes jest w największym 
gniewie, nigdym go takim nie widział...
   — Biedny człowiek! — zawołała Anna — ale mógłże do tego stopnia się obłąkać?
   — Nie pojmuję — odpowiedział Julian — wszystko to drażni mnie, męczy, trapi i zdaje 
się, że jak on, zachoruję... Wróć do siebie, Anno; widzisz, że nawet zbytku troskliwości 
okazywać mu nie możesz; ludzie i on sam fałszywie by to sobie wytłumaczyli. Będzie, co 
będzie...
   Anna odeszła zmięszana; słowo, które jej po cichu szepnął Julian, bojąc się, by go ściany 
nie usłyszały, dziwne na niej zrobiło wrażenie; zamiast wdzięczności i politowania, uczuła w 
sercu żal i pierwszy raz obudzoną dumę; gniewała się na nieszczęśliwego, dla którego przed 
chwilą czuła ten rodzaj chłodnej protekcjonalnej przyjaźni, jaką obdarzamy wierne sługi i 
ludzi od nas niższych; czuła się obrażoną i upokorzoną, łzy prawie miała na oczach... Miłość 
ta wydawała jej się śmieszną: zdawało się, że część śmieszności spłynie na nią, a przywykła 
była uważać ją za największe nieszczęście; gniew na chwilę przytłumił w sercu jej wrodzoną 
litość...
   W nocy nadjechał Greber wezwany i sam poszedł do Aleksego, koło którego znalazł tylko 
uśpionego i trochę podpiłego Bornowskiego, zapewniającego słowem honoru, że nie było 
pięciu minut, jak się troszeczkę zdrzemnął. Jedno spojrzenie na chorego przekonało lekarza o 
niebezpiecznym jego stanie; gorączka tyfoidalna z zapaleniem mózgu szalonym rozwinęła się 
w sposób najgwałtowniejszy; niewiele zrobić było można, wszystkiego wyglądać tylko od sił 
natury, mających kwestię życia lub śmierci rozstrzygnąć. Dla Grebera biedny ten człowiek 
opuszczony przez przyjaciół, leżący sam. jeden pod opieką napiłego oficjalisty, nie bardzo też 
był zajmującym pacjentem: podyktował chłodno, co robić należało, ziewnął, kazał sobie 
przygotować pokój i posłanie, i poszedł spać z tą zimną krwią, jaką daje oswojenie się z 
chorobami i groźbą śmierci.
   Bornowski pozostał wykonawcą rozkazów, a po wyjściu Grebera naprzód dla nabrania sił 
zajrzał do butelki, a dopiero potem do chorego; nie zdało mu się, żeby go warto męczyć 
przede dniem i złożywszy na naturę i młodość staranie o Aleksego, sam tylko westchnął nad 
ciężkim obowiązkiem swoim, zapalił fajeczkę i zdrzemnął się w najlepsze.
   Aleksy leżał bezprzytomny...
    
   XII
    
   Nazajutrz czynniej trochę wzięto się do Drabickiego. Greber po herbacie sam poszedł go 
zobaczyć, zastąpiono Bornowskiego, obawiającego, by się nie zaraził, cyrulikiem z 
miasteczka, niewiele od niego lepszym, i "czekano, co powie stanowcza przesilenia chwila. 
Tymczasem Julian nie śmiał dać znać matce, obawiał się jej trochę, posłał tylko po hrabiego 
Junoszę, a ten natychmiast przybył do chorego... Z chmurną brwią zbliżył się do łóżka, na 
którym leżał Aleksy i łza zakręciła mu się w oku na widok straszliwie zmienionej twarzy i 
symptomatów groźnych, jakie w niej wyczytał; Aleksy zdawał się go poznawać... Stary 
zasiadł przy nim i już go nie odstąpił; ani prezes, ani Julian nie pokazali się, obawiając 
zaraźliwości choroby; co większa, część zamku, w której leżał Aleksy, rodzajem kwarantanny 
oddzielono od reszty i ludzi, co tam chodzić musieli, unikano. Prezes nawet po kilkakroć 
zapytywał Grebera, czyby Aleksego nie można w karecie odwieźć do Żerbów, ale to 
jakkolwiek ulegającemu lekarzowi zdało się niepodobieństwem. Ze wszystkich jeden Emil, 
kilka dni nie widząc swego przyjaciela, cierpiał najwięcej, dopytywał, niepokoił się i gdy mu 
Anna znakami oznajmiła chorobę, koniecznie się począł wyrywać do niego... na co nie 
pozwolono z początku. Ale gdy biedny głuchoniemy, coraz bardziej rozdrażniony, koniecznie 
się tego domagał, prezes nareszcie po namyśle, ruszył ramionami i zgodził się na puszczenie 
Emila do Aleksego, z tym tylko, aby Anna przestała na jakiś czas widywać brata.
   Stary Antoni sprowadził swego panicza do izdebki, w której u łoża Aleksego siedział 
chmurny stary Junosza... Pierwszy to raz w życiu podobny obraz przedstawił się oczom 
Emila; Anna jednak przygotowała go do niego — zapuszczone okna, przykra ciemność, 
powietrze ciężkie, dziwaczna postać starego przyjaciela w sukmanie, na delikatnym Emilu 
zrobiły duszące, bolesne wrażenie... Usiadł przelękły w nogach łóżka, złożył  ręce i zadumał 
się... oko Aleksego przeczuło go, znalazło i zdawało się poznawać, bo się niespokojnie 
poruszył na łóżku...
   Na próżno później usiłowano odprowadzić głuchoniemego; uparł się z właściwą sobie 
mocą charakteru pozostać tu koniecznie i znakami Antoniemu kazał siostrze i bratu 
powiedzieć, że nie odstąpi tego, który przy nim tyle ciężkich godzin przepędził. Tak więc u 
łoża Drabickiego stary Junosza i Emil tylko czuwali; Greber, który z prezesem i panem 
Albertem grał w preferansa dzień cały, pokazywał się kiedy niekiedy z humorem, jaki u kart 
zaczerpnął, i prędko odchodził, za każdym razem zlewając się wódką kolońską i okadzając 
saletrą.
   Nadszedł nareszcie dzień stanowczy i kryzys wskazała, że chory wyżyje; po niej 
polepszył się stan jego, wróciła powoli przytomność, ale z nią razem gwał- towne pragnienie 
powrotu do Żerbów, którego się domagał co chwila. Pani Drabicka nic dotąd nie wiedziała
   o chorobie syna. Junosza dwa razy był u niej i pobożnie skłamał, że Aleksy w dalszą 
podróż, w której go interes wstrzymywał, odjechał. Byłaby przybiegła do łoża chorego, o 
którego instynktowo niepokoiła się, sama nie wiedząc przyczyny... Emil płakał i siedział przy 
nim nieodstępny, co prezesa niecierpliwiło niezmiernie.
   Nareszcie na nalegania jego, Greber, posłuszny, dozwolił, wybrawszy dzień ciepły, w 
karecie noga za nogą przewieźć go do Żerbów. Junosza poprzedził ten kondukt smutny i 
niespodziewany, chcąc przygotować panią Drabickę.
   Ujrzawszy go po raz trzeci, wyszła naprzeciwko niego stara.
   — A co Aleksy? — zawołała — czyż jeszcze nie powrócił?
   — Jeszcze pozawczoraj — odpowiedział Junosza — ale chory trochę!
   — Chory! a czemuż mi o tym nie mówisz? — zawołała, porywając się, matka — cóż to ja 
dziecko, żebyście mi się lękali powiedzieć, co się z nim dzieje? Ja wiem, jak to tam po panach 
o chorego dbają: nie zabraknie mu pewnie ani doktora, ani lekarstwa, ani jadła i napoju, ale 
kto tam pilnować, kto go tam podtrzymywać będzie i. cieszyć?
   — Aleksy jedzie już tu — rzekł Junosza — za godzinę będziesz go pani miała, pokój 
tylko wyporządzić potrzeba, niech się Jaś wyniesie.
   — Alboż tak bardzo chory? — badającym wzrokiem
   i usty drżącymi zapytała matka.
   — Był mocno i niebezpiecznie słaby, nie będę taił — odpowiedział stary — dziś jest 
lepiej.
   — A! Chryste, mój Jezu! i mnieście! mnie! matce, nic nie mówili! — krzyknęła Drabicka. 
— Ja czułam, że się coś stało... śnił mi się co nocy, blady, straszny, jakby wzywał pomocy 
mojej!
   Chwilę zdawała się przygnieciona i bezsilna, ale nigdy w niej czułość nie zabijała uczucia 
obowiązku i sił do czynu nie odbierała; rzuciła się zaraz do wyporządzenia pokoju, do słania 
łóżka, płacząc oczyma, a usty dając rozkazy...
   — Tylko mi się pani tak nie obawiaj i nie niepokój — rzekł Junosza po chwili — byłem 
przy nim w ciągu całej choroby, nie odstąpiłem go ani na krok, był Emil Karliński, był 
doktor...
   — A reszta? a reszta? zapewne ani się dowiedzieli? — zawołała Drabicka — domyślam 
się! Teraz go się pozbywają radzi, gdy się dla nich pracą, a może ich niewdzięcznością 
zamęczył...
   Junosza, który wszystko wiedział, ni& otworzył ust: ale instynkt matki zgadywał dzieje 
tej choroby.
   Zaledwie w ulicy pokazał się powóz, Drabicka wybiegła przeciwko niemu, nic jej 
wstrzymać nie mogło; inni sąsiedzi powychodzili także z ciekawością patrzeć na powolnie 
wlokącą się karetę.
   — Patrz no! patrz! — rzekł, puszczając dym z cygara, pan Pryscjan Prus-Pierzchowski — 
odwożą nam pana Aleksego w karecie... To słyszę cała historia! zamęczył się, zagryzł... 
dobrze mu tak, niech by się z panami nie wdawał!
   — Tere fere — podchwycił pan Jacek Ultajski zza płotu — a dlaczego to asindziejowi 
także chciało się bywać w Karlinie i sam mówiłeś, żeś się tam miał prezentować?
   — Ja? — rozśmiał się pan Pryscjan — gdybym chciał, to bym był to zrobił! Co waćpan 
myślisz, przecież takim dobry, jak pan Drabicki, ale ja znam panów!
   — Cztery konie, foryś, żółta landara, dwóch ludzi do przytrzymywania... żebym wszystko 
zapamiętał i żonie powiedział! bo się pytać będzie — szepnął do siebie Józafat Butkiewicz.
   — Dobrze mu tak! — mruczał pan Mamert, stojąc w ganku z fajką i poglądając na wolno 
posuwającą się karetę — ha! a nie chciał sąsiadowi wygodzić i drzewa sprzedać! Otóż to 
tobie, serdeńko, przyjaźń z panami!
   — A to co? — przecierając oczy i wylatując ze spichlerza, w którym był trochę usnął po 
śniadaniu pan Teodor — co to jest? czego oni tak powoli jadą? kto to? nikt nie wie! — I 
poleciał w kamizelce do Pryscjana.
   — Nie wiesz, co to?
   — To Drabickiego tak tryumfalnie odwożą — odparł Pryscjan — zachorował, a chorych 
tam nie potrzebują...
   — Aleksego, mówisz? karetą! Cóż to jemu? przepił się czy co? — spytał Teodor, nie 
pojmując, by na świecie inny nad butelkę mógł być powód słabości. — Pewnie się przepił! — 
mówił dalej do siebie — miał klucze od starki, to niebezpieczna rzecz! ale wygodna! pił, pił i 
zapił się... Ale głupi by był, żeby do Żerbów choć baryłki z sobą nie wziął... jak pozdrowieje, 
dowiem się... Paradna starka!
   Wyleciała i pani Celestynowa z Madzią na ulicę.
   — Panie Pryscjanie! — zawołała — co to jest? kto to pojechał?
   Pryscjan skłonił się, ale trzymał z daleka.
   — To Drabickiego powieźli! — rzekł krótko.
   — Jak to powieźli? umarł?
   — Tyle że żywy! ale bardzo chory!
   — A! jaka szkoda, tak był wyładniał, tak dobrze wyglądał! co to się mu stało?
   — Słyszę — rzekł, zbliżając się do wdowy, Ultajski — zwyczajnie jak z tymi panami: 
prezes go zbeształ, ten to wziął do serca; na co takie rzeczy brać do serca! at! młokos — i jak 
padł, tak dostał p t y f u s a! Ot co! A ja go przestrzegałem, co Karlińscy; gadają słodziutko, 
ale pazurki mają!
   Gdy tak sąsiedzi gwarzyli, Drabicka szła przy powozie z okiem suchym i piersią wzdętą 
wzruszeniem, słowa nie rzekła; łzy jej się spiekły na oku... rada była co prędzej ujrzeć syna i 
nie śmiała...
   Cofnęła się, gdy go ujrzała... matka tylko poznać go mogła! Całą młodość i siłę zabrała 
jedna choroba; wypełzła głowa, wpadły policzki, zgasły oczy, skóra stała się żółtą, wyraz 
twarzy zmienił się zupełnie; inny to był człowiek, cień Aleksego, o lat dwadzieścia od niego 
starszy.
   — O mój Boże! — krzyknęła Drabicka, łamiąc ręce — co oni mi z niego zrobili! Aleksy 
mój, Aleksy! A ja nic nie wiedziałam, kiedyś ty walczył ze śmiercią!
   I stara wpadła w gniew okrutny.
   — A! to pańska litość nie dać znać matce, kiedy dziecko jej kona? co to oni mnie mieli za 
taką słabą istotę jak sami? To niegodziwość! to zbrodnia! jać przecie mam siłę spełnić, co 
Bóg przykazał! a tam nie było przy nim jednej twarzy przyjaznej, jednej dłoni serdecznej!
   — Mylisz się, matko kochana — rzekł Aleksy — był Junosza, był poczciwy Emil 
nieodstępnym...
   — Tak! i zastąpiliż ci matkę?
   — Na Boga, moja jejmość, waćpani swoją gwałtownością syna zabijasz! cicho! — 
przerwał Junosza — spokojności mu potrzeba, nie przypomnień bolesnych...
   — Bóg zapłać! dobrze mówisz stary — wstrzymując się, szepnęła matka — ale żeście 
głupio zrobili, to głupio... bo ja nie dziecko... i takich ceremonii nie rozumiem i to tajenie 
mnie oburza. Gdzie moje miejsce, tam ja być powinnam!
   Zniesiono powoli chorego na przygotowane łóżko, a gdy się Aleksy obejrzał i znalazł 
znowu samotny w tym pokoiku, w którym tęskny, ale spokojny przebył pierwsze lata pracy, 
łzy puściły mu się strumieniem; ścisnął rękę matki i brata... wzrokiem podziękował Junoszy.
   — Lepiej mi tu — rzekł — czuję, żem pod moim dachem, że mi tu i jęknąć, i zaboleć, i 
odezwać się wolno z każdą myślą moją... dzięki wam... Wyzdrowieję.
   Przy staraniu jednak i największej opiece Aleksy nierychło i powoli przychodził do 
dawnego stanu; choroba mimo młodości zostawiła ślad na całe życie; znać było, że się ze 
śmiercią pasował i objęcia jej wypiętnowały się na nim. Młodość, świeżość, siłę pozostawił 
za wrotami; wstał starcem prawie drżącym, z obnażoną czaszką, z wpadłymi oczyma i co 
gorzej, zabity na duszy... Tylko miłość ku Annie, jak sen gorączkowy, długi, zza mgły 
występowała przed niego z żałobną twarzą i krzyżem na piersi. Kochał jeszcze, ale to uczucie 
zmieniło się w idealne jakieś rozmarzenie, gorzkim strute wspomnieniem... widział ciągle 
Annę, anielską Annę, uśmiechającą się do Alberta i podającą mu rękę... Wszyscy ci ludzie, do 
których tak był przywiązany, z ułomnościami ludzkimi i lekkością swoją, w nagiej prawdzie 
stali przed nim... znał ich lepiej i litował się raczej, niżeli nienawidził. Julian i Pola, prezes, 
obejście ich z Aleksym, do reszty odkryło ułudne osłony, jakimi ich ubierał z początku; 
wiedział, że na te słabe istoty rachować, że się na nich oprzeć nie można, że one przede 
wszystkim szukają zabawy, roztargnienia i siebie mając za ognisko, resztę braci w stosunku 
tylko do swoich potrzeb garną do siebie lub odpychają. Świat ten lepszy, piękniejszy, 
pozorniejszy, teraz mu się malował w tym samym świetle, co Żerby i sąsiedzi starego dworu; 
tu tylko egoizm był otwartszy, słabość widoczniejsza; Adam, obnażony, tam chodził w szacie 
pożyczanej, szacie wiotkiej, która zakrywała ułomność, ale nie wytrzy- mywała 
gwałtowniejszej próby i pękała pod ręką namiętności, interesu i cierpienia.
   Wstał z łoża wytrzeźwiony, dojrzalszy, chłodniejszy, skończywszy chorobą tę pierwszą 
część żywota, w której jeszcze wierzym w anioły, w wyjątki, w doskonałość; szczęściem, nie 
wpadł w drugą ostateczność i rozum zatrzymał go na granicy, z której świat wydawał mu się, 
jakim był, dziwną mieszaniną popędów ku dobremu i słabości, marzeń i prawdy gorzkiej, 
cnót i upadków, poezji i prozy... kału i złota, ciała i ducha... dramatem i walką dwóch 
pierwiastków z kolei strącających i podnoszących nieszczęśliwego człowieka, który jest ich 
igrzyskiem.
    
   XIII
    
   Nierychło przyjechał do Żerbów Julian, który się długo i niechętnie, czując do winy, 
wybierał i wybrał nareszcie, zimny, grzeczny, ale nie ten już, co go Aleksy spotkał w 
gospodzie przed niedawnym czasem... Spodziewał się on znaleźć Drabickiego upokorzonego, 
obawiał, by nie zażądał powrotu do Karlina, lękał wymówek od starej matki, ale pojęcie i 
domysły, z Jakimi jechał, zupełnie go zawiodły.
   Aleksy przyjął go chłodno, grzecznie także, słowa nie mówiąc o przeszłości z pewną 
dumą uczciwą; sam zaraz zapowiedział mu, że zdrowie nie dozwala dłużej zająć się 
interesami Karlina, które inny zapewne lepiej pojmie i poprowadzi. Stara Drabicka ani słowa 
nie rzekła do Juliana, przywitała go z godnością i obojętna odeszła; nie odkryła ani żalu, jaki 
miała, ani urazy, którą serce wzbierało. Przyszło do rachunków, Julian przywiózł pieniądze z 
porady prezesa... gdy o nich wspomniał, Aleksy zarumienił się, ale żywo mu przerwał. — Nie 
zgodziliśmy się z panem prezesem na sposób, w jaki poprowadzić było potrzeba interes z 
sukcesorami Szai: prezes mi powiedział, byłeś świadkiem, żem nadto hojny był z cudzej 
kieszeni, pieniądze te przeznaczyłem na zapełnienie zrobionego wam uszczerbku i nie 
przyjmę ich...
   Julian zakrzyknął, Drabicki go wstrzymał.
   — Ani słowa — rzekł — znasz mnie, pieniędzy nie wezmę. Prezes nie zaprzeczy temu, co 
powiedział, a ja nie odstąpię od tego, com postanowił. Zróbcie z tym, co się wam podoba, ja 
grosza nie wezmę, jak mnie żywego widzisz, uczciwym słowem zaręczam...
   Julian był zakłopotany mocno, ale nie wiedząc, co począć, gdy nadszedł Junosza, wyrwał 
się do pani Drabickiej, sądząc, że z nią łatwiej to potrafi zrobić. Stara, spojrzawszy mu w 
oczy, poznała, że w tym coś być musi.
   — Ja tych pieniędzy wziąć nie mogę — zawołała — to do Aleksego należy.
   — Aleksy przez zbytek jakiejś delikatności...
   — Ludzie ubodzy powinni być delikatni aż do zbytku — przerwała Drabicka. — Kiedy 
Aleksy to zrobił, widać czuł, że był powinien... I my mamy coś droższego od pieniędzy — 
dodała — to uczucie godności naszej.
   Julian uczuł się prawie upokorzonym i wymknął się znowu do Aleksego; chciał 
koniecznie z rozkazu prezesa, obawiającego się, by mu ta historia u szlachty do 
marszałkostwa gubernialnego nie szkodziła, skończyć rachunek z Drabickim; sprobował 
jeszcze użyć za pośrednika Junoszę, ale przed tym potrzeba się było wyspowiadać całkowicie.
   — Widzisz, waćpan — rzekł ów hrabia w sukmanie — macie sobie wiele do wyrzucenia 
względem obejścia waszego z Drabickim: takie rzeczy pieniądzmi się nie płacą. Wiekuista to 
wasza jedna i taż sama omyłka, że wszystko chcecie za grosz kupić; pamiętacie jeszcze 
podaniowo tę szlachtę, którąście przez lat dwieście robili, wy i my, zniżając na płatne i 
zależne sługi do spraw politycznych. Od wojny Kokoszej, w której raz ostatni niezależność 
szlachecka odezwała się oburzeniem i groźbą, do pijanych i szalonych sejmików 
stanisławowskich, płatnymi szablami rozwiązywanych, wciąż pracowaliśmy na ujarzmienie 
braci, jak ci sami bracia od dawniejszych jeszcze czasów jarzmili kmiecia... Ale i szlachcic- 
dziś, i jutro kmieć poczuć muszą godność swoją i człowieka nam równego w piersi swojej. 
Obraziliście Drabickiego, a chcecie zapłacić mu grzywny; pogardził głupstwem waszym i 
przebaczył je, ale ani on, ani nikt z tych, co go kochają, zasmolonego grosza się nie tknie.
   — Panie hrabio! — przerwał Julian — boli mnie, że nas tak rozumiecie... zresztą prezes...
   — Bardzo go szacuję, tego waszego prezesa — rzekł Junosza — ale nie widzę sposobu 
zmienienia słowa obelżywego na pieniądze... Drabicki ich nie weźmie i chwalę go w tym; z 
głodu nie umrze, ubóstwo zna, a dalipan nie tak z nim ciężko, jak się wam, paniczykom, 
wydaje!
   Z tym odjechał Julian; stryj czekał go niecierpliwie W ganku, gdzie podaną herbatę 
piękna Anna nalewała dla gości, dwóch panów Zamszańskich i Gerajewiczów rodziny. 
Odeszli trochę na bok.
   — A co? — zapytał prezes uśmiechając się — zapłaciłeś?
   — Nie...
   — Jak to nie? dlaczego?
   — Drabicki powiedział mi wprost, że te pieniądze przeznacza na interes z Szają, który 
niekorzystnie ukończył.
   Stary Karliński zapłonął.
   — Trzeba było...
   — Robiłem, co tylko mogłem, ale z tą ich dumą szla- checką nie ma sposobu, a stary 
Junosza prawie mnie wyłajał.
   — Cała rzecz — uśmiechając się dorzucił prezes — że dwa razy tyle zapłacić będzie 
potrzeba.
   — Nie — rzekł Julian — za to mogę ręczyć, że nic nie wezmą; Drabicki ma wiele 
charakteru...
   — Jednak my tak usług jego przyjąć nie możemy darmo! niech sobie oddadzą ubogim...
   — Musimy milczeć i zgryź to za jedno słowo twoje, kochany stryju...
   — Ale cóżem powiedział tak strasznego! — przerwał stary — na honor, nie pojmuję, skąd 
im się wzięła ta drażliwość zbyteczna. Ani słowa! jam temu wszystkiemu winien... ja... 
zostaw mi więc wyszukanie sposobu, jak by na to poradzić...
   — Prosiłbym cię, stryju, o jedno, żebyś właśnie nie myślał o tym...
   — Idź no do Gerajewiczów — przerwał prezes niespokojny — idź do panny, a złóż to na 
moją głowę. Albert, jakkolwiek zakochany w Annie, może się podobać Zeni, to by był rywal 
niebezpieczny...
   I Julian poszedł posłuszny.
   Ten także, jak Aleksy chorobą, dojrzał tą miłością gwałtowną, która się tak dziwacznie 
skończyła — brakiem charakteru z jego strony, ofiarą nad siły biednego dziewczęcia. Ostatek 
poezji wylał Julian na tę namiętność i wierzył w jedno, w użycie życia, w potrzebę dobrego 
bytu, który sobie zapewnić należało, nie zważając na serce... Rachował teraz i starał się o 
Zeni wesoło prawie, znajdując ją bardzo znośną przy milionach, a miliony potrzebnymi 
wielce dla Karlińskich.
   Albert tymczasem zbliżał się co dzień do Anny, której serce uderzyło, zwiedzione 
doskonałą grą młodego aktora, umiejącego przybrać wszelkie role potrzebne: a prezes patrzał 
na to obojętnie, nie śmiejąc się Annie sprze- ciwiać, zresztą, jak ona, upatrując w Albercie 
Zamszańskim nadzwyczajne przymioty, szczególniej, jak mówił, dystynkcję rzadką i dobry 
ton wyższego świata. Co dzień więcej, co dzień bliżej byli z sobą; Anna posmutniała, 
zmieniła się, a wzrok matki, z przestrachem śledząc postępy tej choroby serca, badał zarazem 
prezesa, od którego zależała przyszłość dziecięcia i jego szczęście.
   — Bądź co bądź — mówiła w duchu pani Delrio — choćby mi przyszło narazić się na 
nowo prezesowi, jeśli ona go kocha, ja ich pożenię!
   W Szurze tymczasem dni płynęły jak piasek w klepsydrze, równo, po cichu, jednostajnie: 
pan Atanazy tylko tęsknił za Justynem i często wyrywał się z przechadzką do Hor, aby 
posłuchać swego poety, do którego myśli szmeru przywykł był jak do szumu drzew ogrodu... 
Z Karlina mało go dochodziło wiadomości i nierychło powracający stamtąd ksiądz Mirejko 
zwiastował razem nowin mnóstwo. Starzec był dosyć obojętny na to, co się na świecie działo; 
wypadki nie obchodziły go wcale, jeśli nie miały moralnego znaczenia d nie wiązały się z 
przemianą stanu duszy; zajmowali go jednak Karlińscy, nad których upadkiem bolał, nie 
umiejąc mu zaradzić inaczej, tylko modlitwą i łzami.
   — Ale to mości dobrodzieju! zmian się wiele zwiastuje w Karlinie — odezwał się ksiądz 
Mirejko, od zupy poczynając gawędę.
   — No! a co tam takiego? — zapytał stary zadumany.
   — Naprzód, tego Drabickiego, który tam mocno chorował, prezes, słyszę, skutkiem 
jakiegoś nieporozumienia odprawił.
   — Szkoda — rzekł pan Atanazy — widzi mi się, że się nie poznali na człowieku... ale to 
zresztą naturalna... dla pewnych ludzi potrzeba miary oddzielnej; prezes poczciwy cały świat 
małym swoim łokciem chce mierzyć i chybia... Chorował, powiadasz jegomość? — Na tyfus, 
i tylko co nie umarł; Bornowski mi szeptał, że w chorobie dziwadła wygadywał, jakoby go 
posądzali, że się w pannie Annie zakochał.
   Stary podniósł oczy ciekawie...
   — Biedny chłopiec — rzekł z boleścią — biedny! do czego mu było patrzeć na słońce, 
żeby oślepnąć!
   — Zwyczajnie młody — odparł ksiądz Mirejko. — No, a pan Julian z porady prezesa 
stara się o tę milionową Tatarkę, pannę Gerajewicz.
   Pan Atanazy posunął się aż z krzesłem i syknął.
   — A! prezes! prezes! państwo całe zasadza na groszu! zawsze ten błąd! zawsze jedna 
omyłka, która gubiła nas i gubi! Julian przepadnie! Jak to! nie myśli o przyszłości, o 
obowiązkach, a chce się żenić? I z kim? A Emil?
   — Emil od wyjazdu Drabickiego zasłabł znowu i niezmiernie posmutniał; wyrywa się do 
niego, a nie dają mu nawet do Żerbów dojeżdżać.
   — Niechby mu choć tej dozwolili pociechy! Tam go ciągnie serce... upośledzony, 
najlepiej rozumie swój obowiązek, zwraca się ku swemu dobroczyńcy... A Anna? mów mi 
waćpan o Annie.
   — A i to nowina, przyjechał tam z zagranicy jakiś młodzik, który się, słyszę, o nią stara? 
prezes proteguje...
   Oburzył się na to pan Atanazy i pochwycił od stołu.
   — Co mi waćpan mówisz? beze mnie? bez porady mojej? któż to taki? kto się śmie starać 
o Annę? A ona? mówże jegomość, widzisz, że to mnie niepokoi śmiertelnie?
   — A co ja panu powiem, zwyczajne plotki kredensowe; toż ja tam do rady i do rozmowy 
nie należałem, a tylko tyle wiem, co dwoje oczu złapało, a ludzie mi powiedzieli.
   — Ludzie prości czasem widzą najprościej i najlepiej — rzekł pan Atanazy — zwłaszcza 
jeśli ich złe uczu- cie niechęci nie obłąka; cóż tedy? Wiesz, jak kocham Anną? Kto to taki? 
jak wygląda?
   — Krewniak pana Piotra Zamszańskiego, elegant z zagranicy!
   — To być nie może! Zamszański! — zawołał pan Atanazy — prezes by na to pozwolił! 
Ale Anna...
   — Właśnie gadają, że panna go takim okiem widzi, jak nikogo dotąd, i bardzo...
   Załamał ręce Karliński.
   — Anna! Anna! święta i anielska istota... i ta! i ta! oddadzą ją jakiemuś zwierzęciu, co 
swą namiętnością ją skala... ofiara! Nikt jej oczów nie otworzył. Jej życie inny cel miało... 
Ona jedna mogła się podnieść wyżej, aż do ofiary, aż do świętości, aż do przebłagania Boga 
za grzechy dziadów... Nie mów mi nic już, nie chcę słyszeć, to istotnie kredensowe są plotki, 
to być nie może.
   — A na cóżeś mnie pan za język ciągnął? — odparł ksiądz Mirejko — ja tego z palcam 
nie wyssał, ale z góry uprzedzałem, że bałamuctwa pleść będę...
   Pan Atanazy słowa nie rzekł, wstał, począł się przechadzać i posłał natychmiast do 
prezesa. Zwyczajem jego było nigdy nie pisywać listów, ustne dawał polecenie tylko i tym 
razem wezwał brata, żeby jak najprędzej przybywał do niego. Prezesa szukali w jego domu, 
potem w Karlinie i nazajutrz przyjechał do Szury, domyślając się po części, o co chodzi.
   Dwóch ludzi, dziwniej z sobą sposobem widzenia nie zgadzających się, na świecie 
podobno znaleźć było trudno; prezes zwał Atanazego arystokratą w Chrystusie, Atanazy 
prezesa niekiedy — starym wiatrakiem...
   Widywali się rzadko bardzo, byli z sobą na zimno i jeden z drugiego żartował po cichu 
między swymi.
   Pan Atanazy, który prosto zwykł był iść do celu najkrótszą drogą, pochwycił zaraz brata 
pod rękę i wyprowadził do ogrodu. — Co to ja słyszę? — zapytał — co się tam u was dzieje? 
czy ja już nawet do porady i choćby dla ceremonii nie przydałem się wam na nic?
   — Ale bo, kochany bracie — odparł prezes — zbyt podobno zajęty jesteś swoim 
zbawieniem i sprawami duszy, żeby cię ziemskie nasze kłopoty obchodzić miały.
   — Modlę się i pracuję za was wszystkich — rzekł pan Atanazy — wyście po szyję w 
sprawie lichej, ja za was w pługu... wy patrzycie z ziemi, na której leżycie, ja...
   — Ale dajmy pokój deklamacjom, panie bracie — odpowiedział prezes — ja to już 
wszystko słyszałem.
   — Szkoda, że o tym myśleć nie chcesz... Raczcież mi choć powiedzieć, co tam za nowe 
projekta macie, o których się od obcych dowiaduję?
   — Żadnych zdaje mi się... prócz ożenienia Juliana...
   — Ożenienie Juliana! Już myślicie o tym? A cóż zrobił? do czegoście go przeznaczyli? 
jaki cel wskazaliście dla niego? Przecież Karliński darmo by żyć nie powinien i nie dość było 
wychować go, wypieścić, zepsuć, ożenić i nauczyć, by używał, nie myśląc?...
   — Julian może być użytecznym społeczeństwu, tak jak jest, nie porywając się do rzeczy 
niedostępnych dla siebie, to dziecię słabe... My się, bracie kochany, nigdy podobno nie 
zrozumiemy dobrze; ja muszę rzeczy widzieć, jak są, i twojego duchowego elementu do nich 
nie mieszam.
   — To źle.
   — Ale za to rachuję ściśle...
   — Rachunki mylą, gdy w nich rzeczy duchowych nie ma... 
   — Inaczej nie umiem, a robię, co mogę; Julian ma mało, żenię go z milionową 
Gerajewiczówną...
   — Julian ma mało? ale niech zrobi wiele! niech pracuje! ubóstwo nie kala; z bogactwem 
nie każdy się obejść, nie każdy go użyć potrafi... Zrób z niego człowieka i nie troszcz się o 
grosz... grosz Bóg daje, gdy widzi w czyim ręku jest potrzebny... Prezes się rozśmiał.
   — Kochany bracie, nie ma sposobu, byśmy się porozumieli; zniż się do mnie, zstąp trochę 
na ziemię.
   — Lepiejże się ty podnieś, zyszczesz na tym, panie bracie. A Anna! któż się tam stara o 
Annę?
   — Jeden z najznakomitszych młodych ludzi, jakich mi się w życiu spotkać zdarzyło... 
Albert Zamszański.
   — Boję się, że go waćpan tak chwalisz...
   — Dziś tu będzie, to go poznasz... przyjadą po południu.
   — Bardzo mu rad będę... bo dla Anny! dla Anny wymagać będę wiele...
   — I ja nie zadowolę się małym, ale ten młody człowiek...
   — No! zobaczymy go przecie.
   Kilka razy jeszcze probowali z sobą mówić dwaj bracia, ale zejść się nie mogli; prezese 
przywykł był nigdy się nie dźwigać wyżej nad ziemską i materialną rachubę, pan Atanazy jej 
nie rozumiał; jeden się uśmiechał, drugi oburzał i niecierpliwił. Przemęczyli się tak do 
poobiedzia, gdy pan Piotr z synowcem nadjechał. Pospiesznie na ich spotkanie wyszedł 
gospodarz i oczy wlepił w pretendenta Anny tak badawcze, tak nielitościwie przenikające, że 
mimo pewności siebie Albert zmięszać się musiał pod tym jasnowidzenia wzrokiem...
   — I to ta doskonałość! i to mąż dla Anny! — intuicyjnie przejąwszy go do głębi, odezwał 
się Atanazy do prezesa — to lalka doskonale wyuczona, w której ducha i serca nie pytaj, gęba 
stanie za wszystko!...
   Prezes nic nie odpowiedział; Albert, ochłonąwszy, po swojemu usiłował się, zastosowując 
zręcznie do znanych mu pojęć pana Atanazego, przypodobać starcowi. Ale tu nie tak szło 
łatwo: człowiek ten wiek cały strawił, bijąc się z myślami, ułudzić go paradoksem, 
obałamucić hipotezą, zabłysnąć mu dowcipem nie było podobna; rzuconą ideę chwytał i 
rozbierał, wciągał w analizę, zmuszał do tłumaczenia, zadawał pytania i nie dozwalał z nich 
lekką wykręcać odpowiedzią.
   Pan Albert zwykle tak śmiały i bogaty w zasoby, tu wkrótce zmieniając strategię, z 
koryfeusza stał się admiratorem pana Atanazego, usiłując go wziąć pochlebstwem, 
potakiwaniem, podnoszeniem jego myśli... Jak tylko go do tego doprowadził, starzec, jakby 
już dna dostał, zamilkł i dalej nie badał; znał człowieka, pierwszy rzut oka go nie zawiódł...
   — Słuchaj waćpan — rzekł do odjeżdżającego prezesa — to papuga, pióra ładne, gada 
dobrze, ale wolałbym prostaka, u którego bym coś dobył spod serca; tu w piersi pusto... lalka, 
mospanie! lalka!
   — Anna go kocha! — rzekł zwycięsko prezes.
   Pan Atanazy zbladł, załamał ręce i nic nie mówiąc, dał im odjechać.
    
   XIV
    
   Powoli wracało zdrowie Aleksemu, a z nim tęsknota za Karlinem; czas, który tam 
przebył, nadto głęboko wyrył się w jego sercu, by żal miał zatrzeć przywiązanie, Aleksy 
uniewinniał wszystkich, obwiniał siebie tylko, a gdyby nie wstyd, byłby powrócił do Emila, 
do Anny, na sługę, na poniewierkę, byleby mógł żyć znowu w tej atmosferze, do której piersi 
jego przywykły.
   Na próżno Junosza, gderząc po cichu, matka z czułością, wywołaną cierpieniem syna, 
chcieli go zwrócić do pracy, do zajęcia gospodarstwem, do pierwszego ży- cia, nic mu tu nie 
smakowało, a boleść była tak głęboka i tak żywa, że o niczym prócz o sobie myśleć nie 
dozwalała.
   Aleksy całe dnie przepędzał nieruchomy, podparty na rękach, w ogródku, skąd drzewa 
Karlina widać było i część starego zamku, myślą gonił za Anną, zgadywał, co robią, wiedział 
godziny, domyślał się zajęć, tęsknił za Emilem, za Julianem, za prezesem nawet, a tu mówić
   o nich nie miał z kim, bo Junosza milczał, a matka się oburzała... Jednego dnia przyszła 
mu na myśl Pola, Justyn i nagle zrobił projekt pojechania do Hor; nie wiedział, co się z nimi 
działo, a oni' go obchodzili, bo należeli do Karlina i jakimś węzłem łączyli się z ukochanymi.
   Matka, obawiając się, by nie pojechał do Juliana, nie wprzód zgodziła się na to, aż jej 
Aleksy dał słowo, że nie wstąpi nigdzie więcej, i Parfenowi zakazała, by panicza, choćby mu i 
kazał, do Karlina nie wiózł. Dla tym większego bezpieczeństwa wybrano drogę na prost przez 
lasy do Hor wiodącą, gorszą, niby krótszą, ale miasteczko i zamek omijającą z daleka. 
Pomimo tych wszystkich ostrożności, jeszcze pani Drabicka nierada wyprawiła syna i całując 
go w głowę na odjezdnym, szepnęła mu:
   — Jak mnie kochasz, serce, nie będziesz w Karlinie.
   — Nie będę, matko, nie będę, proszę cię, uwierz mi
   i bądź spokojna.
   — No! tak dobrze! niechże cię Bóg prowadzi i powracaj mi prędko.
   Aleksy pojechał. Parfen, stary nasz znajomy, zawsze wesół i gadatliwy, chciał go przez 
drogę bawić opowiadaniem, ale na próżno się wysilał, z różnych stron zagadując, Aleksy mu 
tylko półsłowy i westchnieniem dawał znaki życia. — Jak to jego z nóg zwaliło! — mówił w 
duchu chłopak — inny człowiek! bywało i śmieje się, i pożartuje, a teraz jak z kamienia nic 
nie dobyć!
   Może skutkiem tej dobrej chęci ubawienia pana Parfen, choć dosyć dobrze znał okolicę, w 
lesie zabłądził; przez punkt honoru chciał koniecznie sam trafić na drogę i tak się uplątał, że 
wieczorem dopiero zobaczyli Hory. Słońce już było zaszło, mrok z rosą padał na okolicę 
lesistą, głębokim okrytą milczeniem; coś smutnego, żałobnego wiało od tego obrazu 
nadchodzącej nocy, ciemności i uśpienia... Aleksy przyglądał się ciekawie ustroniu zaszytemu 
w puszczę i przypominającemu mu Szurę, gdy wózek zatrzymał się przed gankiem; ale żywa 
dusza nie wyszła ze dworu, znać nieprzywykłego do gości, psa nawet nie było w dziedzińcu, 
co by szczekaniem obudził ludzi.
   Obejrzawszy się po starych drzewach, Aleksy powoli wszedł do pokojów, w których 
nikogo nie znalazł; w trzecim dopiero przed niemym fortepianem siedziała biedna Pola z 
zwieszonymi rękoma i podniósłszy głowę, krzyknęła na widok Aleksego, którego poznała, ale 
sądziła widmem z grobu powstałym, tak się zmienił i  postarzał.
   Przez drzwi otwarte ku ogródkowi i stawowi widać było siedzącego Justyna, zamyślonego 
tęsknie i przypatrującego się lasom w dali czy brzaskom zachodzącego słońca... jeszcze 
gdzieniegdzie po niebie rozpryśniętym złotymi bryzgami.
   Na krzyk Poli Justyn się odwrócił, wstał, wszedł żywo, jakby się kogoś innego 
spodziewał, i zbliżył z czułością do Aleksego.
   — To ty! — zawołał — co ci się stało? tak jesteś zmieniony!
   Poli łzy się w oczach kręciły; zgadywała, co tak bied- nego zmienić musiało; ale i ona, i 
ona cieniem już była wesołej dzieweczki, pełnej życia i uśmiechu, która skakała po ogrodzie 
Karlina. Wychudła, z oczyma zapadłymi d gorączkowym świecącymi blaskiem, była jak 
kwiat uwiędły od skwaru, na którym są jeszcze barwy życia i siła poranku nagle zwarzone i 
obumierające nie brakiem wewnętrznych zasobów, ale od tego, co żywić go i utrzymywać 
miało. Smutna, zobojętniała, wpatrywała się w Aleksego, czytając na jego twarzy własne 
dzieje.
   — Biedny — zawołała po chwili — i ty! i ty! musiałeś być z kolei zabitym, jak wszyscy, 
co się do nich zbliżyli.
   — Ja chorowałem — rzekł Aleksy — nie wiem, jakim cudem powróciło mi życie... i... 
porzuciłem Karlin...
   Łza zakręciła mu się w oku.
   — Nic nie wiemy, alem to przeczuwała, myśląc o tobie, przyjacielu — odezwała się Pola 
— tak się wszystko kończy, tak się i twoje szczęście skończyć musiało.
   Aleksy spojrzał na Justyna; i ten już nie był wczorajszym poetą, co wierzył w pieśń swoją 
i przyszłość, cierpienie przygięło go i przybiło; blady uśmiech miał na ustach, a powiekę 
mokrą, a wzrok błędny...
   — Tyś o nas nie zapomniał, niech ci Bóg zapłaci — rzekł — siadaj i mów naprzód, coś 
przecierpiał; choroby tak nie przychodzą w życiu ludzkim... wielkich wstrząśnień zawsze 
przyczyną jest dusza... gdy ona silna, ciało, posłuszne jej, nie może cierpieć i wytrzymuje 
wszystko, dopiero z upadkiem ducha obala się jego siedziba...
   — Nic nie wiem i nic o sobie mówić nie będę — rzekł Aleksy — przyjechałem was 
zobaczyć, a nie swój smutek wam przywieźć... jednego wieczora straciłem przytomność, nie 
rychłom ją odzyskał i wstałem, jak mnie widzicie, starcem złamanym chorobą... — Co się 
dzieje w Karlinie? — spytała Pola niespokojnie.
   — Ja dawno, dawno już tam nie byłem — odpowiedział Drabicki — rozdzieliliśmy się — 
dodał smutnie — nie widujemy więcej...
   Justyn odszedł powoli, nie chcąc przeszkadzać rozmowie żony, której oczy badały 
Aleksego, a usta otworzyć się nie śmiały; poczuł, że przy nim biedna Pola krępować się 
będzie i chciał jej oszczędzić tej walki — poczciwy.
   — Mów szczerze, mów otwarcie, mów — dodała sierota. — Justyn wie wszystko, nie 
robiłam przed nim tajemnicy, wie, kogo kocham, i lituje się nade mną... Mów o Julianie.
   — Cóż chcesz, żebym ci o nim powiedział? chyba, że się bawi i żeni — odparł Aleksy 
smutnie.
   Pola rozśmiała się gorączkowo, ale spytała zimno:
   — Z kim? wszak bogato?
   — Z Zeni Gerajewiczówną.
   — Mówią, że wielka muzyczka?
   — Nie wiem, nie znam...
   — A Anna? — wpatrując się pilnie w Aleksego, spytała Pola — Anna?
   — Anna... — usiłując pokryć wzruszenie, rzekł młody człowiek — Anna idzie za mąż 
za... 
   — Alberta? nieprawdaż? przeczuwałam to! — dorzuciła Pola — serce jej uderzyło 
nareszcie, kocha! szczęśliwa!...
   Wzięła za rękę Drabickiego i dodała wzruszona:
   — Przyjacielu! przyjacielu! któż z nas odgadnie, dlaczego Bóg dał niezasłużone szczęście 
jednym, a niepojęte próby na drugich zsyła?... Pan Atanazy mówi, że wszystko jest 
sprawiedliwym... tajemnica naszych losów na innym się świecie odkryje... Bez tego żywota, 
dopełniającego mizerną dolę naszą, nic by pojąć nie można i z rozpaczy potrzeba by się 
obłąkać... oszaleć... Widzę, że cierpisz jak my, że wleczesz za sobą kajdany... rada bym ci ich 
ulżyć... spojrzyj w niebo... na tej biednej ziemi, gdy zagasną mary młodości, nic nie ma! nic... 
wielki cmentarz wszystkiego, co święte, piękne, co było ukochane... Ręka niewidzialna 
odsłania przed nami kryjące się w nim kości i popioły i w trumnach widzimy z kolei: miłość 
naszą w białym całunie i zielonym wianku, wiarę w ludzi, nadzieje w życiu, przyjaciół... 
pomarłych, zgniłych, sczerniałych i nie mających nawet powstać już w dzień wielkiego 
zmartwychwstania. Na każdym z tych grobów kwitną lilie dla młodych pokoleń, dla nas 
niewidzialne; na każdym czytamy straszliwe: Na wieki! a zamiast Dies irae, śmiech szyderski 
wieje nad czarnym cmentarzyskiem...
   To powiedziawszy, Pola odwróciła się nagle, by ukryć łzy swoje, i rzuciła się do 
fortepianu otwartego; ręce jej z gorączkową niecierpliwością dotknęły niemych klawiszów i z 
szałem zagrały... Co? a! tego walca Straussa, któremu ktoś na szyderstwo dał napis: Tańcem 
życie, życiem taniec...
   — Nie graj! na Boga! nie graj tego! — zawołał Justyn, powracając z ganku — wiesz, jak 
to ci szkodzi; Polu, droga Polu... ja cię proszę...
   I umilkła muzyka, a w tej chwili wniesiono światło i Justyn siadł z nimi, usiłując odwrócić 
rozmowę na mniej smutne przedmioty.
   Pola milczała, wszystko już, co miała, wylała z duszy; słuchała tylko opowiadania 
Aleksego i przybierała pozór spokojny i obojętny, bo oko męża nie schodziło z niej na chwilę; 
a gdy Drabicki zamilkł, szeptała z cicha...
   — Mów jeszcze... mów o nich jeszcze...
   Tak długo w noc, oswoiwszy się z sobą i wylawszy pierwszą boleść, dzielili słowy 
smutnymi; Aleksy chciał od Justyna pieśni, dopytywał go o dawne pomysły i plany, ale 
próżno było w piersi śpiewaka, całą ją zajął ból jeden, doznany zawód i litość wielka. Nic go 
już nie obchodziło jak dawniej, świat, lud, natura, dzieje, zapomniał ich dla biednej Poli, 
gasnącej w oczach jego.
    
   XV
    
   W Sytkowie panował wielki niepokój z powodu starania się Karlińskiego o Zeni; jego 
nadskakiwanie rodzicom i pannie co dzień było widoczniejsze, a los jedynego dziecięcia 
mocno obchodził państwa Gerajewiczów, którzy dlań marzyli świetną przyszłość. Imię 
Karlińskich, ich stosunki, majątek nawet na oko wielki jeszcze, i te szczątki świetności tak 
bijące w oczy, wszystko pociągało ku nim: wszakże pan hrabia Gerajewicz nie był bez 
obawy, słyszał o długach, wiedział, że od kilku pokoleń tracili Karlińscy powoli, że prezes 
był w dość ciężkich interesach, pan Atanazy w gorszych jeszcze, i lękał się, by Julian nie 
poszedł za ich przykładem. Żona była otwarcie za Karlińskimi, chociaż, jak utrzymywała, 
Zeni nadto jeszcze była młodą, Julian także, i chciała z jego strony więcej dowodów czułości; 
ale te rodziców narady rozbijały się o wolę dziecięcia rozpieszczonego, samowolnego i już 
zajętego pięknym chłopakiem. Bytność w Karlinie, powaga tego starego dworu, pańskość 
przyjęcia, ślady magnactwa i starożytności domu silne wrażenie zrobiły na umyśle Zeni; 
podobało się jej w duchu być panią tego grodu i mieszkać na zamku, Julian jej był miły i nie 
wahała się okazać mu, że go ochoczo przyjmuje. Karliński, całkiem zapominając
   o Poli, dał się ująć wejrzeniu, wdziękowi młodości
   i uprzedzającemu uśmiechowi Zeni, zapragnął i zdawało mu się, że kocha. Od tej chwili 
surowy sędzia, co się tak zgrabnie wyśmiewał z Gerajewicza, z jego pretensji, z muzykalnej 
manii i popisów, wszystko to począł na dobre i piękne tłumaczyć. Nic tak giętkiego jak 
przekonanie ludzkie: w potrzebie miłość własna kieruje nim dowolnie i umie się z odmiany 
zdania tysiącznymi sposoby uniewinnić. Julian poczynał teraz widzieć w domu Gerajewiczów 
wiele pięknych i miłych rzeczy, istotne talenta muzykalne, amatorstwo, choć cokolwiek 
przesadne, ale usprawiedliwione namiętnością i podparte stałą pracą, szlachetny popęd 
naukowy; znajdował, że w zbiorach osobliwości, choć są rzeczy podejrzane, ale mnóstwo 
trafia się istotnie ciekawych i rzadkich; słowem, starał się Gerajewiczów wystawić w świetle 
nowym i pochlebnym. Nawet ich oszczędność i powiększanie majątku było teraz pełną 
zasługi dla kraju i społeczności pracą wytrwałą i poczciwą.
   Ściślejsze coraz stosunki z tym domem, przebywanie prezesa i Juliana, wreszcie otwarte 
przemówienie stryja o zamiarach synowca przyjęte dość mile a bardzo grzecznie, nie 
dozwalały wątpić, że to się skończy na kobiercu. Wahano się, chciano czasu, rozmysłu, 
odwoływano zawsze do niezmiernej młodości panienki, o którą obawiała się matka, ale Zeni, 
której się główka zawróciła, pewną już była, że zrobi, co zechce, i wymoże zezwolenie 
rodzicielskie.
   Julian zdawał się szczęśliwy, osnował projekta na przyszłość, mieli zaraz wyjechać za 
granicę; Zeni chciała jeszcze brać lekcje od Thalberga, Liszta i Prudenta, mając się serio za 
wielką fortepianistkę; on marzył o Paryżu, Neapolu, Szwajcarii i wodach, u których tak 
dobrze się bawią. Ale schodząc w głąb serca czasami, gdy się spotkał niespodziewanie ze 
wspomnieniem Poli i porównał swe uczucia teraźniejsze z tymi, których doznawał przy 
biednym dziewczęciu — Julian nie mógł się omylić na charakterze swego przywiązania. 
Chłodne ono było, sztuczne i potrzebowało tysiąca dodatków, żeby żyć mogło.
   Zeni bez milionów, bez nadziei tych podróży, prawie mu była obojętną: całym jej 
wdziękiem była świeżość młodości, a serca i umysłu nie znał wcale. Ktoż pozna młodą 
panienkę siedzącą przy matce w salonie lub kilką urywkowymi słowy rozmawiając z nią sam 
na sam; jeśli nie ma jasnowidzenia przeczuć, z czego tu wnosić i odgadnąć, jakie nasiona 
drzemią w duszy nie rozwinięte i uśpione? A jeśli jeszcze uśmiech cię pociąga, jeśli jest 
trochę uczucia, trochę pragnienia, trochę wdzięczności, jakże one oślepiają do ostatka!
   Julian pomimo to wszystko przekonany był o przyszłym szczęściu swoim... Krótki czas 
zmienił go bardzo! Wpływ jednego uczciwego, ale zimnego człowieka szkodliwie nań 
podziałał i zrobił zeń istotę pospolitą, bez porywu ku lepszemu, bez chęci do pracy, 
zobojętniałą, rachującą na przyjemnostki, odrzucającą surowsze obowiązki. Jeszcze w 
gospodzie między Uściługiem i Włodzimierzem, gdyśmy go spotkali rozmawiającego z 
Aleksym, znaleźliśmy go z myślami i pragnieniem wyniesionym z towarzystwa uboższej 
młodzieży; krótki przeciąg wygasił je zupełnie. Julian kierował się na prawdziwego pana 
dzisiejszego, którego zadaniem wszystkich i wszystkiego używać, a w sferze myśli pojmować 
wszystko, ale nie kierować się niczym namiętnie i z poświęceniem, a dla spokoju zaprzeć się 
przekonania...
   Słabość charakteru czyniła go pochopniejszym od innych do tej przemiany, której ulegają, 
choć później i po niejakiej walce, daleko od niego silniejsi; uśmiechał się w duchu sam do 
siebie z niepraktyczności swych pojęć i młodzieńczych szałów. Prezes zdawał mu się wzorem 
ludzi w życiu powszednim, a Albert ideałem, na który rad był się przerobić. Prezes oddychał 
swobodniej, widząc tę szczęśliwą zmianę w synowcu, ściskał go coraz serdeczniej, kochał 
mocniej jeszcze i ujęty łatwością, z jaką szedł za jego radami, wielką mu obiecywał 
przyszłość.
   Z daleka na staranie Alberta o Annę i Juliana o Zeni patrząc, pułkownikowa gotowała się 
ciągle choćby do boju za swe dzieci, jeśliby prezes ich szczęściu stawał na przeszkodzie. 
Postrzegła prędko skłonność Anusi dla Zamszańskiego, ale Gerajewiczówna, rozpieszczona, 
wychwalona, ze swym wirtuostwem na fortepianie, milionami i panowaniem nad rodzicami, 
nie bardzo się jej podobała.
   Prezes ją stręczył i to już samo zniechęcało matkę, która nie bez przyczyny przewidywała, 
że Zeni, przywykła królować, i w Karlinie nikomu ulegać nie zechce, a wszystkim służyć 
sobie każe. Ale dla pani Delrio uczucie stało na pierwszym miejscu i gotowa była poświęcić 
wszystkie swe obawy najmniejszemu Juliana słowu, oznajmującemu rodzące się 
przywiązanie dla Zeni. Zbadawszy go, zamilkła, nie śmiała już straszyć nadaremnie syna, 
wiedząc, że jej uwagi na nic się nie przydadzą. Julian, po cichu poszeptawszy ze swą 
przyszłą, która, udając, że jej niepilno porzucić dom rodzicielski, pragnęła jednak trochę 
swobody i zmiany, nareszcie z prezesem pojechał i rodzicom się oświadczył.
   Lament w Sytkowie był wielki, przerażenie ogromne, gdy odwoławszy się do córki, 
Gerajewicze dowiedzieli się, że ona zgadza się i pragnie tego zamęścia. Zeni była duszą 
domu, rodzice nią żyli tylko, nie pojmowali, co poczną, gdy jedynaczka ich porzuci... 
Gerajewicz osłabł prawie, sama pani na dobre dostała spazmów, Zeni oczy miała czerwone, 
zdaje się, że dla przyzwoitości tylko, bo nimi na Juliana spoglądała z zalotnością dziecinną... 
— Ale coż my poczniemy! w co się obrócim! — wołał hrabia — my bez niej żyć nie 
potrafimy!...
   — Przecież Karlin nie tak daleko od Sytkowa — odparł prezes — będziemy składać jedną 
rodzinę, mieszkać razem tu i tam na przemiany.
   — Ani ja, ani żona moja nie wytrwamy bez niej! nie! — łamiąc ręce, rzekł Gerajewicz.
   — Kochany hrabio, prędzej, później, musielibyście przecie wydać córkę...
   Zażądano mieszkania w Sytkowie, pokładziono rozmaite warunki tego rodzaju, ale o 
każdą rzecz pytając się Zeni, z wszystkiego potem ustępowano powoli i zaręczyny odbyły się 
natychmiast wobec Vira-Bhadra--Mahadevy... ze strony Karlińskich pierścieniem po 
pradziadzie, od Gerajewiczów obrączką starą z soliterem, która wedle podania należeć miała 
do Marii Stuart (zła wróżba!), na co były świadectwa z pieczęciami! — dodawał Gerajewicz 
— z pieczęciami!
   W kątku salonu cichy pocałunek, zerwany na ustach Zeni, największą był tego dnia 
pamiętnego pieczęcią! a gdy wieczorem stosowny koncert zamknął uroczystość, wirtuozka 
żywą, wesołą, natchnioną grą swoją przypomniała Julianowi nieszczęśliwą Polę... Gerajewicz 
był pełen w uniesieniu, w zachwycie, przysięgał, że Zeni nigdy tak jeszcze nie grała, ściskał 
ją, płakał, wołał matkę, która, płacząc, całowała ją w głowę i ręce... a choć Julian także był 
przejęty, rozkochanemu nawet trudno było podnieść się do wysokości tej admiracji 
rodzicielskiej. Prezes, wcale niemuzykalny, robił, co mógł, był trochę śmieszny, ale po cichu 
pomimo to uznano go zimnym, bo nie pokląkł przed bożyszczem.
   Ślub naznaczono za pół roku; musiano bowiem zrobić wyprawę, pyszną, a tanią, co 
niemałego wymagało czasu. Julian nazajutrz dopiero po zaręczynach, coraz gorącej zajęty, 
zwłaszcza zaocznie, przypomniał sobie, że opuścił stryja Atanazego i nie prosił o jego 
błogosławieństwo... potrzeba było zaraz jechać do Szury i prezes naglił także; chciano z nim 
razem wyprawić Annę, ale matka ją wstrzymała...
   Ze strachem prawie zbliżył się młody Karliński do mieszkania stryja, którego dziś mniej 
niż kiedykowiek pojmował; Atanazy był mu dawniej niezrozumiałym, ale wielkim, dziś 
niepojętym tylko dziwakiem. W długiej ulicy, wiodącej do dworu, spotkali się z sobą; starzec 
o kiju powracał z Hor i witając synowca, powiedział mu
   o tym, nie domyślając się, jak przykro zrani go wspomnieniem...
   — Idę z Hor, od Justynostwa — rzekł powoli — jakoś im szczęście nie idzie; robak 
wkradł się w ten owoc świeży i piękny; nie pojmuję ich... przyjechali płacząc
   i siedzą naprzeciw siebie zadumani, cierpiący, rozczarowani. Takie to szczęście ludzkie! 
Nawet go nie skosztowali, a już im zgorzkło w ustach!
   Julian zarumienił się i pomięszał.
   — Nie mówmy o tym w tej chwili — rzekł pospiesznie — boję się dziś więcej niż kiedy 
złej wróżby dla mojej przyszłości.
   — Myślisz więc o niej? dzięki Bogu! — przerwał Atanazy — a mnie tu prezes nagadał o 
jakichś projektach ożenienia, z kim? z Gerajewiczówną! Ty zbyt młody, zresztą, nie masz 
celu w życiu, a powinieneś czuć obowiązki! Nic nie zrobiłeś dla społeczeństwa, nic dla siebie 
ii dla nas, mógłżebyś już się zakopać w małżeństwie, które, jakkolwiek bądź człowieka robi 
zimnym i egoistą po troszę?
   — Kochany stryju — coraz bardziej mięszając się, przerwał Julian — cóż dziś zrobić 
można?
   — Wszystko... Usposobić się na pożytecznego krajo- wi obywatela, wyznaczyć przed 
sobą drogę, wytknąć cel, a naprzód dusznego w sobie wykształcić człowieka... Ty wahasz się 
jeszcze, ty nie jesteś nikim i niczym... dobre kochane dziecię moje... dziecięciem pozostałeś, 
jak byłeś w kolebce, a nie chcę, byś nim był na zawsze...
   — Niestety! nie mam sił na nic większego! — westchnął Julian — muszę się w domu 
zagrzebać...
   — I w domu pracować i myśleć możesz... zwróć tylko oczy na życie przyszłe i do niego 
zastosuj teraźniejsze... Nie możemy na ziemi być bez celu jakiegoś, czujemy to w sobie, że 
życie nasze przedłużyć się musi poza nasze drobne zaprzątnienia doczesne i granice 
ziemskie... Czemuż nie pracować dla dłuższej przyszłości i tak jak się powinno pracować dla 
niej, z uroczystością i powagą?...
   — Wszyscy żyją inaczej, trudno nam...
   — Wszyscy źle żyją — zawołał starzec — wszyscy są w fałszu... ale to nie zmusza nas iść 
za nimi... Tyś Karliński! Bez łzy, z radością duszną widziałbym cię umierającego dziś dla 
wielkiej idei, męczennikiem, apostołem, wyznawcą, szaleńcem, ale bez smutku nie ujrzę cię 
zamykającego się w zimnej skorupce ślimaka... lub robakiem przylepionym do zeschłego 
liścia...
   Julian nie wiedział już, od czego począć, ale postanowił przerwać utrudzającą rozmowę 
szczerym wyznaniem tego, co się stało; schylił głowę.
   — Stryju, przebacz mi! — rzekł — źle czy dobrze, zrobiłem krok stanowczy; kocham i 
jestem zaręczony, za pół roku się żenię...
   — Źle, bardzo źle! — odstępując, zawołał pan Atanazy — jesteś więc zgubiony, a z tobą 
my wszyscy; nowego pokolenia czekać potrzeba, by nową dało nadzieję... Prezes winien 
wszystkiemu! Z kim? z Gerajewiczówną! przeklęty interes pieniężny! grosz u nich przede 
wszystkim. — Tak, ja wam się muszę wydawać szaleńcem — rzekł po chwili — moje rady 
nie zasługują nawet na uwagę waszą, przez resztkę grzeczności i względu przychodzicie mi 
tylko oznajmić rzecz spełnioną! Darmo! darmo, upaść było potrzeba... upadniecie! Alem się 
czego innego po tobie spodziewał, kochany Julianie, i boleścią zachodzi serce moje! Od dziś, 
od jutra staniesz się taką lalką bezużyteczną i zimną, jakimi są wszyscy panicze nasi; Annę 
oddajecie drugiemu takiemu chłopcu bez serca, który pięknie gadać umie i przegada życie, bo 
na czyn nie ma ani energii, ani wiary! Emilowi odebraliście przyjaciela... nie radźcie się 
więcej o nic u mnie, nie przyjeżdżajcie do starego szaleńca... nie ma po co. Ja po was w sercu 
moim, pełnym miłości jeszcze, odśpiewam Requiem aeternam... Ani bogactwo, ani stosunki, 
ani dowcip, nie wybawią was od zagłady... upadniecie! upadniecie! A moje oczy się zamkną i 
opłakać was nawet nie będzie komu!...
   Julian nie spodziewał się takiej gwałtowności uczucia w starcu, stanął, przelękły prawie, 
nie wiedząc, co począć, gdy uczuł uścisk drżący, obejmujący go, i łzę gorącą spadającą na 
czoło...
   — Stało się — ciszej znużony rzekł starzec — stało się! więcej wymówek czynić ci nie 
będę, niech Bóg błogosławi! pragnę, ale nie wierzę, by Bóg mógł pobłogosławić moralnej 
śmierci i dobrowolnemu samobójstwu! — Przeznaczenie! fatalność! Nie! zgrzeszyłem, nie 
ma ich, ale kara opatrzna za grzechy ojców... Odwróć ją Panie!
   Otarł oczy pan Atanazy i począł mówić jakby do siebie:
   — Daremnie! inny czas, inne potrzeby, inny charakter wieku! wyrzeczmy się dawnych 
przeznaczeń; dziś Opatrzność inaczej powołuje pracowników do winnicy, prawica jej 
zstępuje, jak w pierwszych wiekach chrześcijaństwa, na ubogich rybaków, na celników, na 
szary lud... myśmy się stali niegodni wyboru i odepchnięto nas od męczeństwa, skazując na 
los zwierząt nażerających się u żłobu... A! piękna, a! wielka, a! święta była przeszłość nasza... 
umarła przeszłość, której nikt nie wskrzesi... dziś wszystkie tarcze herbowne na stos złóżmy, 
pokryjmy całunem i zrzeczmy się ich pamiątki... nikt z nas nie dźwignie tych godeł, które nas 
gniotą do ziemi... Szlachty nie ma, bo nie ma szlachetności... jest lud... i ludzkość! Amen! — 
Zakończył stary i łzy połykając, zamilkł.
    
   XVI
    
   Aleksy dni kilka w Horach przebawił, Pola przypominała mu Karlin, a stan jej obudzał w 
nim taką litość, że uczucie to niespodzianą obdarzyło go siłą. Nie mógł patrzeć na 
dobrowolnie umierającą z boleści i zabijającą nią Justyna, nie probując coś zaradzić na to. 
Sam dla siebie nie szukał ratunku, chciał go znaleźć dla Poli i Justyna; pierwszy raz po swej 
chorobie poczuł w sobie pragnienie i wolę czynu. Poeta, jakby w nim domyślił się przyjaciela 
i lekarza, często sam na sam zostawiał go z Polą, a biedna sierota wylewała się naówczas z 
przypomnieniami bolesnymi Juliana i Anny. Odgadła ona serce przyjaciela... Trzeciego dnia 
wyszli we dwojgu pod stare lipy horeckie, dom otaczające; z dala widać było pod nimi 
siedzącego Justyna jak posąg z oczyma w wodę wlepionymi, dumającego nie o wielkim 
poemacie, którego wątek się zerwał w zranionej duszy, ale o wielkim swoim nieszczęściu... 
Aleksy wskazał Poli zamyślonego poetę.
   — Patrz — rzekł — to dzieło twoje, życie z niego uciekło... źródło szczęścia wyschło, 
poświęciłaś go dla Juliana... a nie masz dziś siły zapłacić mu jego ofiary...
   — Czym? — zapytała Pola — mamże co prócz łez?... — Trzeba, łzy ukryć, trzeba 
poprzestać płaczu,
   trzeba żyć dla niego, uzdrowić, podnieść, pogodzić z życiem.
   — Spojrz na mnie, gdzie siły? gdzie odwaga! Umrzeć chcę tylko!
   — I jego pociągnąć z sobą do grobu! — zawołał Aleksy. — Polu, to egoizm! to ciebie i 
twego wielkiego serca niegodne, pracuj, módl się, dźwignij i podnieście się razem... Nie 
mówię ci, że będziesz szczęśliwą, wiem, że są uczucia, co całą zatruwają przyszłość, ale 
będziesz spokojną, uratowawszy go... Uczyń jeszcze jedną ofiarę, wróć do życia dla niego... 
zamknij boleść w sobie... Bóg ci da siły!
   Pola, skłonna do łez, rozpłakała się, chwytając Aleksego za rękę i cisnąc ją z zapałem.
   — Dziękuję ci, sądzisz mnie lepszą, silniejszą, większą, niż jestem; ale mnie nie znasz... 
ta miłość poniosła z sobą wszystko!
   — Nie mówmy o niej; człowiek, co ją natchnął, nie był jej godnym, miał tylko chwilę 
młodości, ale nie wiekuistą serca młodość daną wybranym — zestarzał i uwiądł zawczasu...
   — Zwarzyła go atmosfera zabójcza! a! gdzie indziej innym by był może!
   — Więcej winnaś Justynowi niż jemu! Justyn mógłby narzekać i przeklinać, został 
zwiedziony i poświęcony dla niego; zwichnęłaś jego przyszłość całą, spojrz jednak, czy 
skarga wyjdzie z ust jego, czy narzeka, czy przeklina zabójcę, milczy i płacze, myśli o tobie, 
bo cię kocha; powinnaś mu to zapłacić!
   Pola zamyśliła się. — Nie! nie mogę! kłamstwo to wyczerpało mnie, upodliło; nie potrafię 
skłamać raz drugi... choćby dla szczęścia jego...
   — Miej litość nad nim — po cichu szepnął Aleksy. Szli tak ku miejscu, w którym siedział 
Justyn, ale
   gdy się zbliżyli, Pola powolnie odeszła na bok, zostawując ich samych; Aleksy spostrzegł 
jednak na jej twarzy, obok zwykłego smutku, poważne zamyślenie, zwiastujące walkę 
wewnętrzną... nasienie było rzucone, nie wątpił, że wzrosnąć powinno.
   Potrzeba ich było zostawić samych z sobą i po kilku godzinach Drabicki bez pożegnania 
odjechał do domu, spokojniejszy na duszy, przeczuwając, że bytność jego na coś przydać się 
może.
   W Żerbach zastał matkę niespokojną, szukającą na jego twarzy śladów wycieczki, 
wiadomości o sercu syna; spokój wypogodzonych rysów nieco ją udobruchał; spytała tylko 
wejrzeniem Parfena, czy gdzie nie zajeżdżali, a chłopiec odpowiedział jej wstrząśnieniem 
głowy... Dla Aleksego ta przejażdżka była istotnie lekarstwem zbawiennym; myślał teraz o 
Justynostwie i spodziewał się dla nich szczęścia, którego sam nie kosztował. Ale to, co on im 
uczynił, Junosza silił się zrobić dla niego... poczciwy starzec przychodził teraz niemal co 
dzień do Żerbów lub Aleksego do siebie wyciągał; zatrważała go apatia młodego człowieka, 
w początku mogąca się przypisać osłabieniu chorobliwemu, później już serca stanem tylko 
dająca się tłumaczyć.
   Aleksy nie zajmował się niczym, cały dzień siedział zamknięty; czasem brał książkę w 
rękę, tęsknił, wzdychał, ale ani matka, ani brat nie potrafili wymóc na nim, by się jął czegoś, 
wrócił do ruchu, do gospodarstwa lub obrał sobie inną jakąś drogę... Odpowiadał im 
znużeniem lub milczeniem, unikał wreszcie i wysłuchawszy serdecznych rad, przyjąć ich nie 
chciał i nie myślał. Tak upłynął dość długi przeciąg czasu i biedna matka, widząc, że 
surowość jej na nic się przydać nie może, a drażni syna, pieścić go już poczynała, jakby 
jeszcze był chorym, na ostatek udała się po radę i posiłek do Junoszy, jak zawsze; był to 
jedyny przyjaciel domu, któremu zwierzyć się mogła...
   — A co ja tu pocznę? — odparł hrabia — na to czas jedyny lekarz... albom to mu mało 
mówił, ale wszystko jak groch na ścianę...
   — Spróbujże innego środka! zrób, co chcesz, a oddaj mi syna.
   Stary pokiwał głową i zamilkł. Myślał on długo, co począć, ale sposobu nie widział; są 
głębokie uczucia nieuleczone, których ręka przyjaźni tknąć nie śmie, bo widzi je 
niepokonanymi, a szanuje ich szczerość i siłę.
   Taką była miłość cicha Aleksego, która, nie wyszedłszy przez usta, cała w sercu 
zamknięta, ani rozczarowaniem, ani rozpaczą uleczoną być nie mogła. Było to coś jak 
choroba chroniczna, upartego, nie mogącego przejść w stan silniejszy, co by powolnego 
potem zapomnienia dawał nadzieję. Zrodzona pierwszego dnia tak silną, jak była, do końca 
trwała i trwać musiała, opierając się czasowi nawet. Ubodzony w serce wyborem Alberta 
Zamszańskiego, Aleksy i ten sobie wytłumaczyć potrafił, i zań uniewinnił Annę; a ona 
zawsze pozostała dlań ideałem...
   Na próżno hrabia starał się, okrywając śmiesznością Poznańczyka i z miłości Anny dla 
niego wnioski czyniąc o niej, poniżyć ją w oczach Drabickiego; ta słabość zdawała mu się 
tym naturalniejszą, że pochodziła w Annie ze szlachetnych instynktów, zwiedzionych tylko 
dobrze odgrywaną komedią.
   Karlin milczał; na próżno Emil się niespokojnie wyrywał do tego, którego zwał 
przyjacielem, ojcem, dobroczyńcą. Prezes, jak mógł, go wstrzymywał, Anna, a dla jej miłości 
Albert, usiłowali zastąpić przy Emilu Aleksego, ale ku ostatniemu odezwał się niechętny ów 
instynkt w głuchoniemym — mniej gwałtownie jak dawniej hamowanym, wszakże 
widocznym wstrętem.
   Co dzień domagał się Emil, znakami mówiąc do siostry i brata, by mu pozwolili dojechać 
do Żerbów, wskazując je uparcie, bo wiedział, że tam mieszkał Aleksy. Prezes, który tego 
języka znaków nauczyć się nie mógł, czy nie chciał, kazał wreszcie powiedzieć Emilowi, że 
się Aleksy na nich gniewa, że ich widzieć nie może, ale to wzmogło tylko niecierpliwość 
głuchoniemego, który koniecznie chciał go przeprosić i do Karlina znów przyprowadzić. 
Anna, rumieniąca się na wspomnienie Drabickiego, daremnie pracowała nad bratem, by mu 
wytłumaczyć, jak dziwnych rzeczy pożąda.
   Emil potrząsał głową i zrozumieć tego nie mógł.
   A gdy brat i siostra, stryj i matka zaprzeczali mu przyjemności, której tak gorąco pragnął, 
biedny Emil począł się udawać do swego codziennego dozorcy i usiłował mu wmówić, żeby 
go do Żerbów tajemnie poprowadził.
   Stary Antoni płakał, na wpół obiecywał, ale sam odważyć się na to nie śmiał.
   Znużony prezes, Anna i Julian nieustannym naleganiem, które dla nich było wyrzutem 
prawie, dnia jednego na koniec pozwolili Emilowi pojechać do Żerbów. Głuchoniemy o mało 
nie oszalał z radości i wpadł w tak gwałtowny paroksyzm niecierpliwości, że mu wystarczyć 
nie było podobna pośpiechem przygotowania. Pozabierawszy, co tylko miał, książki z 
obrazkami, zabawki niemal dziecinne, narwawszy w ogrodzie i oranżerii kwiatów, które 
wiedział, że Aleksy lubił, chcąc niemal wszystko, co miał, zawieźć dla niego, wyleciał, 
czekając powozu, nim w stajni ubierać konie poczęto. Stary Antoni ledwie go mógł 
powstrzymać, żeby nie pobiegł piechotą, gdyż głuchoniemy, zabrawszy, co miał, wskazywał 
Żerby i chciał biec do nich, nie czekając na konie. Wsiadł do powozu zamyślony, 
uśmiechnięty i całą drogę ruchami swymi wskazywał tylko, jak mu pilno było dojechać do 
wioski i uściskać Aleksego.
   Tęsknił za nim Drabicki, ale się go nie spodziewał wcale i gdy posłyszawszy turkot, 
wyszedł zbudzony na ganek, gdy Emil gwałtownie rzucił mu się na szyję, płacząc z radości i 
okrywając go pocałowaniami, Aleksy pierwszy raz od dawna poczuł się rozczulonym, 
przejęty czystą i świętą rozkoszą... Ledwie przywitawszy się, Emil pochwycił kwiaty, 
pozbierał książki swoje i sam wszystko zaniósł Aleksemu... Widać jednak było na jego 
twarzy zdziwienie, gdy ujrzał, przywykły do zamku i pięknego ogrodu Karlina, ubogi dwór 
słomianą pokryty strzechą i ciasną izdebkę przyjaciela... Oglądał ją ciekawie i jakoś 
zrozumieć nie mógł; siadł nareszcie i poczęły się pytania.
   — Dlaczego nie masz pałacu i pięknych pokojów?
   — Bom ubogi — odpowiedział mu Aleksy. Ubóstwa nie mógł dobrze pojąć Emil i trzeba 
było
   długiego wywodu, by mu je wytłumaczyć.
   Spytał potem Aleksego, czy on sam bogatym jest czy ubogim.
   — Jesteście bogaci — odparł Drabicki.
   — To mógłbym się z tobą podzielić tym, co mam — rzekł Karliński.
   — Myślisz, że mi to potrzebne? bogactwo nie daje szczęścia; mnie tu tak dobrze w 
domku, w którym się urodziłem, jak tobie w Karlinie...
   Chciał się potem dowiedzieć Emil, dlaczego Aleksy ich opuścił, dlaczego do nich nie 
przyjeżdżał, trudno mu było powiedzieć wszystko lub kogokolwiek obwinić, Drabicki zbył 
ogólną odpowiedzią. Stara matka przyszła gościa tego zobaczyć i rozpłakała się, choć nie była 
do płaczu skorą, pierwszy raz widząc człowieka, któremu Bóg odjął słuch i mowę, odcinając 
go od zewnętrznego świata. Emil zdawał się na widok jej w początku przestraszony, 
wpatrywał się w nią bojaźliwie, ale później począł uśmiechać i kazał jej powiedzieć, że ją 
kocha.
   Bawił go Aleksy jak dziecię i wielką czuł w sercu radość z tych odwiedzin 
nieszczęśliwego, który sam jeden wiernym mu pozostał.
   — Miałyżby świat i społeczność być tak zepsutymi — pytał się w duchu — żeby to tylko, 
co spod ich wpływu kalectwem się wyłamało, pozostawało czystym, serdecznym i 
poczciwym? miałożby działanie ludzi na ludzi być tak zabójczym i trującym? Dlaczegoż z 
nich wszystkich istota najsłabsza i najułomniejsza pozostała wdzięczną i jedna kochać 
umiała?
   Myśl przywiodła mu Annę, równie świętą, równie czystą i Aleksy nie dokończył pytania.
   Zmierzchało już, a Emil odjeżdżać nie chciał, wskazywał sofę, na której mógł się spać 
położyć i odprawiał Antoniego do Karlina, prosząc go, całując, by mu zostać pozwolił. 
Rozkazy wszelkie były stanowcze, prezes czekał, potrzeba było jechać koniecznie... Emil 
wymagał po Aleksym, aby do niego przybył, i wskazywał mu miejsce schadzki w ogrodzie, 
gdyby z innymi mieszkańcami spotkania się unikał: przykro było odjąć tę nadzieję biednemu, 
ale jak ją było zostawić?
   — Przyjedziesz do mnie! ja tam już być nie mogę! — rzekł Drabicki — zobaczymy się 
znowu...
   Emil jak dziecię się rozpłakał i musiano go prawie gwałtem wsadzić do powozu; stara 
Drabicka nawet widokiem tym była rozczuloną... i trochę ją Emil z Karlinem pogodził. XVII
    
   Niewiele nam już pozostaje do skończenia tej powieści, która, jak widzicie, nie miała 
węzła, nie ma początku i urwać się musi tak, jak w życiu naszym urywają się wypadki mgłą 
osłonione i w dal uciekające... Wszystko to od razu przewidzieć mogliście i ja też wcale nie 
ubiegałem się za niespodzianym i nowym; dałem wam urywek powszednich dziejów, 
którymiśmy otoczeni dokoła; historię kilku serc ludzkich ułomnych, słabych i biednych, 
więcej litości wzbudzających niż niechęci... jeszcze słów kilka i zamkniemy tę książkę, która 
po sobie, jak spojrzenie w świat, smutne zostawić musi wrażenia.
   W kilka tygodni po bytności Aleksego w Horach, naglony do wyrwania się z tego stanu 
zdrętwienia i nieruchomości, który tak matkę i przyjaciół przestraszał, Drabicki znowu 
pojechał do Justynostwa. Wiodła go tam ciekawość i przeczucie jakiejś niedaremnej pracy. W 
istocie zmiany zastał wielkie: Justyn wybiegł ku niemu z twarzą prawie dawniejszą, pogodną 
i pełną nadziei, Polę zastał u fortepianu zajętą muzyką, która teraz stała się jej jedyną 
rozrywką. Justyn szepnął mu po cichu, że ma nadzieję uzdrowienia żony, że się wzięła do 
pracy, że życie w nią wróciło.
   Tak było w istocie, ale na twarzy tej ofiary nie postrzegł jeszcze żadnej zmiany przyjaciel; 
pragnienie szczęścia zwodziło Justyna. Pola miała rumieńce, blask w oczach, uśmiech na 
ustach, a gorzej się mu wydała niż pierwszym razem: wysiłek był widoczny, trawiąca choroba 
widoczniejszą jeszcze...
   — Widzisz — zawołała prawie wesoło, podchodząc ku niemu i podając mu rękę z 
uśmiechem — posłuchałam cię, pracuję, bawię Justyna, pilnuję go, krzątam się koło domu i 
doprawdy coś mi lżej, lżej daleko! Jestem spokojna... A ty?
   — A ja — rzekł Aleksy — jak widzisz, kochana pani, trzymam się... żyję...
   — Nie widzę w tobie poprawy!
   — Przyjdzie z czasem — boleśnie odparł Aleksy.
   Ze wszystkiego stan Justyna i jego powrót do ulubionych zatrudnień najwięcej pocieszył 
Drabickiego; poeta znowu wybiegał zbierać pieśni i podania, znowu marzył o wielkiej epos 
homerycznej z dziejów słowiańskich, znowu mówił o przyszłości i kołysał się na obłokach 
poezji; zdawało mu się, że Pola go kochała, że mieli przyszłość przed sobą, że wczoraj 
pogrzebli na wieki.
   Ale tak nie było w istocie! Pola znowu z poświęceniem zupełnym zaparła się łez i 
cierpienia i przywołała uśmiech, wesołość, spokój dla osłodzenia kilku chwil życia temu, 
któremu narzuciła się za smutną towarzyszkę. Aleksy widział to jaśniej i lepiej, ale uwodził 
się tym, że często wielki wysiłek woli sprawia cuda, bo jest niepokonaną dźwignią, gdy się 
łączy z wytrwaniem; myślał, że stan ten Poli jest przejściem męczącym tylko, nie poznał się 
na jej chorobie i wyniszczeniu. Tymczasem walka ciągła, wewnętrzna boleść i gwałtowna 
praca, w nieustannej trzymając ją gorączce, wyrodziły już nasionko śmierci... Poli dni były 
policzone, przeczuwała zgon bliski chwilami, ale milczała, zobojętniała i znużona, 
potrzebowała spoczynku choćby w mogile.
   Smutny odjechał Aleksy i znowu upłynęły kilka miesięcy w przeczuciach tylko i 
domysłach; list Justyna przerwał milczenie; prosił on Drabickiego o przywiezienie Grebera do 
żony, która była osłabiona nieco i położyć się musiała... Z pisma poety widać było, że miał to 
za przemijającą chorobę małej wagi. Aleksy natychmiast pobiegł do miasteczka i namówił 
niełatwo lekarza, aby z nim do Hor pojechał.
   Greber coraz teraz więcej miał praktyk między panami i prawie wyłącznie się im 
oddawał, utrzymując, że dobry doktor powinien specjalnie pewnej klasie tylko się poświęcić, 
gdyż każda warstwa społeczności ma swoje choroby, patologię i medycynę oddzielną. Na 
usilne jednak naleganie Drabickiego i dla stosunków Poddubińca z Karlińskimi, dał się 
nakłonić, zawarowawszy powóz na resorach i różne drobne wygódki, do których był 
przywykł, a więcej jeszcze przywyknienie udawał, pewien będąc, że wypieszczenie nada mu 
ton dobry i dystynkcję...
   Późno wieczorem przybyli do Hor; spotkał ich Justyn w ganku z twarzą spokojną i czołem 
wypogodzonym, co Aleksego nieco też ubezpieczało...
   — Jak-się ma Pola?
   — Nic, to tylko jakieś osłabienie...
   Gdy Greber wyszedł od chorej, upominając się o herbatę, Drabicki nastraszył się 
chmurnego wyrazu jego zwykle obojętnej i uśmiechającej fizjognomii; Justyn wyszedł.
   — Co to jest? — zapytał po cichu Drabicki. Lekarz ruszył ramionami.
   — Ostatni stopień suchot! za parę dni skona! nie ma ratunku; zapiszę lekarstwo, ale wiem, 
że ono nie pomoże... nie było mnie po co przywozić...
   Aleksy pobladł i załamał ręce; szczęściem wchodzący na powrót Justyn ruchu tego nie 
postrzegł, a Pola kazała prosić przyjaciela do siebie.
   Wszedł do niej wzruszony Aleksy, nie wiedząc, co począć z sobą; wyrok lekarza gniótł go 
kamieniem...
   Pola, ubrana, siedziała w łóżku sparta na poduszkach, piękną była jak nigdy może; w 
twarzy cierpienie nie pozostawiło śladów zniszczenia, bo je uświęcała ofiara wielka; 
wyidealizowało tylko rysy, głębszym uczyniło wejrzenie, niewinniejszym uśmiech pełen 
uroku...
   Położyła palec na ustach, gdy się zbliżył.
   — Cicho! cicho! nic Justynowi nie mówcie, dobrze mu i dzień ciężki oszczędzić, a dni 
ludzkie policzone... śmierć moja spadnie jak piorun... przeboli i przeżyje... Pozostanie mu 
blizna w sercu... Ale z nią żyć można... Biedny, poczciwy Justyn! Ja wiem, że umrę; nie 
rozumiem, co mi jest, ale czuję brak taki życia, siły, tak coś szybko we mnie lecącego do 
końca, takie podbudzenie, taki pośpiech...
   Zakaszlała się i mówić przestała.
   — Jutro sprowadźcie mi księdza! a! gdyby! gdyby i on chciał przyjechać, żebym mu 
mogła powiedzieć, że mu przebaczam.
   — Po co? — zawołał Aleksy.
   — Prawda! nie! nie! nie potrzeba go! widzieć go nie mogę i nie chcę; to by zabolało 
Justyna; ale powiesz mu kiedyś! nie! i mówić nie należy!
   Pola się rozpłakała.
   — Jutro księdza... proszę cię, przyjacielu... to może przyjść prędko, płomyk dogorywa... i 
zgaśnie... A ty! — dodała — jakże się masz! Źle! źle! jak ja! nie? Powiedz mi? ja wiem 
wszystko!
   — O wszystkim trzeba zapomnieć...
   — Jacy to szczęśliwi ci, co zapominać umieją... ja! nie mogę! każde tchnienie przywodzi 
mi przeszłość, każdy dźwięk... A! gdybym go zobaczyć tylko mogła i posłyszeć, że on mi 
przebaczył; gdybyś ty to zrobił?
   Aleksy milczał.
   — Prawda! to niepodobieństwo — dodała po chwilce — śmieszna jestem z takim 
żądaniem!
   Zamilkła i podnosząc się powoli, poczęła ciszej:
   — Polecam ci Justyna... w pierwszej chwili nie daj mu zżyć się z boleścią; jak ukąszenie 
psa wściekłego, trzeba ją na razie wypalić, bo się wpije i oszali jak mnie... Dlaczego los padł 
na niego? A! on przeżyje, on wytrzyma! on ma wiarę, ma młodość i poezję, trzy piersi 
macierzyńskie, co go na nowo podsycą...
   — Mówienie ci szkodzi, męczy, ja pójdę — rzekł Aleksy, widząc coraz żywiej 
występujące na twarz jej rumieńce.
   — Chwila dłużej lub króciej, żyć nie będą — odparła chora — co mi tam; a! gdybym 
wiedziała, że go zobaczę, szanowałabym życie! Ale nie! prawda, że nie? — spytała Aleksego 
— ty mi go nie przywieziesz!
   — Nie mogę... nie potrafię — odparł Drabicki — na cóż ci ten widok...
   — Tak! to niepodobieństwo! a jednak! a! tak bym pragnęła go widzieć jeszcze i zamknąć 
potem oczy i na nic już nie patrzeć, pójść na sen wieczny z jego obrazem...
   — Polu!
   — Nic! nic! wszak milczę! nie powiem już nic więcej! ty nie pozwalasz, tyś okrutny... dla 
siebie i dla mnie. — Tyś jej nie widział?
   — Kogo?
   — Anny! nie? a! tyś silny! ja ci zazdroszczę! ja bym z tej odrobiny dni moich dała 
połowę, więcej, byle mnie tam zanieśli, bylebym tam umrzeć mogła... pod lipami... Anna nie 
ma serca!
   Tych słów domawiała, płacząc, Pola, gdy wielki zamęt zrobił się w domu; zahurkotał 
powóz, Justyn pobiegł, słychać było chodzenie; Pola zawołała z jasnowidzeniem chorych:
   — A! to ona! to ona!
   Aleksy zerwał się przerażony, zbladł i spojrzał, którędy by mógł uciekać; wszedł Justyn i 
zbliżył się do łóżka żony. — Masz gościa, Polu! — rzekł z uśmiechem — panna Anna była w 
Szurze, dowiedziała się tam o twoim niezdrowiu i przyjechała do nas... pozwolisz jej przyjść?
   Pola zadrgała... przypomniał się Karlin, ale oddechu jej i mowy zabrakło, wyciągnęła 
tylko ręce ku drzwiom... Aleksy już był zniknął...
   Bocznymi drzwiami wymknął się na ogród, kazał zaprząc i wyjechał na całą noc do 
Żerbów.
   Anna, która się z nim spotkać obawiała, nie znalazła go już w pokoju Poli; niespokojna 
powiodła wzrokiem i pospieszyła do przyjaciółki z uściskiem, do którego dawno wzdychała, 
a którego tylko matka i prezes jej bronili. Szczęściem w Szurze pan Atanazy, inaczej 
pojmujący rzeczy, na pierwszą wzmiankę o Poli za obowiązek jej poczytał, by do niej jechała; 
upoważniona przez niego, wieczorem zaraz do Hor pobiegła.
   Po długim niewidzeniu przeraziła Annę zmiana straszliwa, jaką w Poli znalazła, ale już 
łzy otarłszy, wdzięczna sierota uśmiechem witała towarzyszkę lat dziecinnych. Długo 
milczały obie: Justynowa zbierała resztę mocy, jaką miała, by nie zasmucić Anny i nie zatruć 
chwili ostatniej.
   Pytania i odpowiedzi posypały się żywo — a przybyła, pierwsza zaczęła mówić o 
Julianie, nie wiedząc, jaką boleść nową przywiozła umierającej.
   — To już wiesz zapewne — rzekła — że Julian szalenie zakochany...
   — My tu nic nie wiemy... Hory jak Szura... śpią w lasach milczących... nikt u nas nie 
bywa — spiesznie podchwyciła Pola.
   — I już po zaręczynach — dodała siostra — siedzi tam prawie ciągle u Gerajewiczów, 
Zeni zajęta nim; wesele za kilka miesięcy...
   Pola uśmiechnęła się, choć ją ten uśmiech kosztował, i wargi krwią zaszły. — Nie można 
było stosowniejszego, piękniejszego, szczęśliwszego obmyśleć związku — dodała Anna — 
oboje młodzi, urodzenie, majątek, gusta, tak się wybornie zgadzają! Prezes to pierwszy 
osnuł... jam się obawiała, żeby Julian nie grymasił, ale z początku tylko był obojętny, a dziś 
kocha... — nie mówi tylko o niej, nie myśli tylko o tym, wesół jak nigdy, nie poznałabyś
   go.
   — Tak dawno nie widziałam!
   — Prawda; mogłabyś się na nas gniewać, żeśmy cię nie odwiedzili, ale mama, stryj, 
prezes... a potem nieustanni goście... Wiesz może, że i dla mnie są jakieś projekta?...
   Anna się zarumieniła.
   — Słyszałam trochę... żal mi, że go znam tak mało.
   — Poznasz go lepiej, przyjedzie do was! wstyd mi przyznać ci się, ale to człowiek, 
jakiego nie spotkałam w życiu, prawdziwie wyższy...
   — Ty kochasz, biedna Anno.! — zawołała Pola, nie mogąc dłużej się wstrzymać — a! daj 
ci Boże szczęście!
   — O! jeszcze nic nie wiem — dodała Karlińska — na czym się to skończy; mama jest 
bardzo za nim, pytała mnie, przyznałam się przed nią, że mi się podobał, prezes waży się 
jeszcze... Julian już go kocha jak brata... Tylko stryj Atanazy, nie wiem czemu, nie bardzo go 
lubi... ale on tak dobry, sprzeciwiać się nie będzie...
   Rozmowa była niewyczerpaną, bo dla Poli najdrobniejszy szczegół, który ją do Karlina 
przenosił, był drogim i miłym; rozpytywała o wszystko, o swoją izdebkę, o kwiatki, o sprzęty, 
o życie w Karlinie, o to, co się stało po jej wyjeździe... Nie mówiła o Julianie, ale ku niemu 
każda się jej myśli ściągała; nareszcie, gdy późno w noc rozstać się było potrzeba, Pola ze 
wzruszenia zemdlała prawie po wyjściu Anny, dostała ziębienia i gorączki i stan jej mocno się 
pogorszył. Nazajutrz przyjechał ksiądz Mirejko, do którego Aleksy z karczmy długi list 
napisał; przybył niby w odwiedziny tylko, a po drodze, w kapliczce zostawiwszy sakramenta, 
sam poszedł do chorej z wesołą twarzą człowieka, co nawykł spotykać się ze śmiercią.
   Bawiąc się paskiem, żartując, zapytał Justynowej, czyby nie chciała się wyspowiadać.
   — I owszem, pragnę tego — podchwyciła szybko — ale mi jegomość męża przygotuj, 
żeby się nie nastraszył, jam gotowa...
   Z Justynem nie było trudno.
   — Asindzieja żona chora — rzekł do niego — a mnie tu pan Atanazy przysłał z 
dyspozycją, żeby się spowiadała...
   — Ale ona nie jest tak słabą, żeby myśleć nawet o niebezpieczeństwie.
   — A! czy to tylko w niebezpieczeństwie spowiedź potrzebna? — zawołał ksiądz Mirejko.
   — To ją może przestraszyć.
   — Nie bój się asindziej, to ją uspokoi, ja z nią mówiłem.
   Justyn nie sprzeciwiał się więcej i chora tegoż dnia przy Annie odbyła spowiedź i 
zażądała sama wiatyku. Przeraziło to męża, ale go jeszcze uspokojono; Greber tylko pannie 
Annie powiedział, że Pola nad dni kilka żyć nie będzie. Naturalnie Anna została przy niej.
   W nagrodę ofiar tylu pan Bóg chciał jej ostatnie na ziemi osłodzić godziny. Anna 
przypominała kochany Karlin, dzieciństwo, Juliana... przyniosła z sobą tę woń wspomnień, 
która tak słodko upaja. Pola zdawała się odżywać, przywołała Justyna, po cichu rozporządziła 
niektórymi fraszkami.
   Poeta jeszcze w śmierć nie wierzył; jakby na dłuższe utrzymanie go w tym przekonaniu, 
chora zaczęła się mieć lepiej, bo zwykle zgon ostatnie wytężenie sił ży- wotnych poprzedza... 
Cały dzień oddychała swobodniej, zmniejszyła się gorączka, rumieniec pobladł, ale na noc z 
taką mocą wróciły groźne symptomata, że jej już mowę odjęło.
   Justyn osłupiał, uderzony nagle wyrokiem śmierci, nie przypuszczał jej, nie wierzył w nią, 
aż gdy nad chorą modlitwy przy konających Anna czytać poczęła... gdy twarz jej znużoną 
oświetliła zapalona gromnica...
   O samej północy kilka westchnień ciężkich wyrwało się z jej piersi — biedna Pola nie 
żyła...
   Długo u skostniałej jej bladej ręki klęczał Justyn nieprzytomny, bez łzy i jęku, aż go 
odciągnął ksiądz Mirejko i Greber... którzy wprzód jeszcze Annę wyprawili i po Aleksego 
posłali. Chciano i Justyna wywieźć do Szury, ale na to nie pozwolił.
   — Dłużej z nią będę — rzekł stanowczo — mam prawo oddać jej ostatnią posługę; nie 
frasujcie się o mnie, życie nie tak mi drogie, jam nikomu już niepotrzebny.
   Naówczas odzyskując na chwilę straconą pamięć, Justyn ruszył się z miejsca, dźwigając 
wolą silną, zwołał ludzi i począł myśleć o najdrobniejszych szczegółach pogrzebu... o 
ubraniu, o trumience... o grobowcu... Sam wybrał jej suknię białą, podnosił, gdy ją na 
wieczny spoczynek stroiły kobiety, dał krzyżyk w ręce i na białym marmurowym czole złożył 
pocałunek ostatni; sam drogie zwłoki przeniósł do pokoju od ogrodu, gdzie trumny czekać 
miały, a to łoże ostawił kwiatami, ubrał zielenią...
   Sam jeszcze złożył ją w trumience, którą wysłał ziołami pachnącymi, i nie mogąc 
zapłakać, nie mogąc spocząć, nieustannie przechadzał się na straży... Nareszcie przyszła 
chwila pogrzebu; Justyn wprzód jeszcze pobiegł na cmentarz wiejski i wyszukał na nim 
miejsca, cichego kątka na spoczynek między dwiema brzozami, wśród których wymurowano 
izdebkę tak, aby nie jedna, ale dwie trumny stanąć w niej mogły, i poniósł ją na ramionach do 
nowego mieszkania. Boleść i rozpacz jego tym sroższe były, że ich okazać nie mógł, że się 
ani łzą, ani jękiem nie wylewały; ukląkł, gdy grób zamurowywano, pomodlił się długo i 
wprost od niego, nie wracając do pustego domu, jak stał, poszedł do Szury...
   Pan Atanazy wiedział już o śmierci Poli i czekał Justyna... Gdy go zobaczył, otworzył 
ramiona i nie mówiąc słowa, uścisnął wychowańca, który, zmożony cierpieniem, upadł 
omdlały na ziemię.
   Anna, płacząc, zajechała do Karlina, a Julian, który z wesołą twarzą i cygarem w ustach 
wyszedł na jej spotkanie z Albertem, przeląkł się zmienionej twarzy.
   — Co to jest? — zawołał — miałożby jakie nieszczęście spotkać nas w Szurze?
   — Nie, mój drogi, nie! — cicho szepnęła siostra — Pola, biedna Pola umarła...
   Spojrzała na niego, Julian drżał cały i chwytał rękami, o co by się oparł.
   — A! — zawołał nieprzytomny, zapominając o otaczających — jam ją zabił! jam ją zabił!
   Te słowa dziwne, niezrozumiałe w początku dla siostry, gwałtownie zmartwiły prezesa, 
który porwał synowca i despotycznie pociągnął go za sobą, dając znak Albertowi, aby mu 
dopomagał. Tajemnica, tak dobrze dotąd chowana, wydała się na ostatku... szczęściem siostra 
tylko, stryj i jeden obcy byli świadkami wykrzykniku Juliana.
   Prezes, który czuł, że ciężar tej śmierci i jego sumienie przygniata, bolejąc nad Julianem, 
nie odstąpił go na chwilę; ale rozpacz Karlińskiego w pierwszej chwili tak gwałtowna i 
niepokonana, że dla niej o ludziach zapomniał, nie miała charakteru trwałości, przewidzieć 
było łatwo, że wybuchnąwszy, przygaśnie. Nazajutrz- z panem Albertem wyprawiono go w 
sąsiedztwo, na polowanie, w odwiedziny i Julian dał się pociągnąć posłuszny; w tydzień 
zawieźli go do Sytkowa, obawiając się, by wieść jaka nie doszła uszów Zeni. Prezes uprzedził 
go nawet, tłumacząc braterskim przywiązaniem smutek biednego Karlińskiego. W dobrym, 
ale miękim sercu młodego człowieka na chwilę wyciskało się wrażenie głębokie, ale wkrótce 
czas leczył ranę i śladu jej nie pozostawało. Julian płakał i wzdychał, chodził do ogrodu, 
wylewał się ze swoim żalem i zgryzotą przed prezesem, a stryj tak umiał przeszłość wystawić 
chłodno, powszednio, prozaicznie, że powoli sprowadził go z drogi i popchnął znowu ku 
Zeni, lecząc miłość miłością, jeśli się tamto przywiązanie tak wielkim imieniem nazwać 
mogło...
   Inaczej bolał Justyn, który do domu w Horach nie wrócił i znowu w Szurze pozostał; jego 
cierpienie leczył pan Atanazy wiarą, modlitwą i poważnymi słowy; nie przymuszał go 
zapomnieć, ale wskazywał obowiązek życia i słodycz pewną w tym węźle, łączącym tak 
silnie z drugim, lepszym światem. Nie bronił Justynowi iść i błądzić po lasach znowu i 
wybiegać aż na cmentarz w Horach, gdzie dnie całe u mogiły przepędzał.
   Nierychło postrzegł dopiero poeta, że cios, co mu serce zakrwawił, otworzył w nim nowe 
źródło myśli i poezji; boleść jego stała się natchnieniem; przeszedłszy przez ogień próby, 
lepiej zrozumiał świat, goręcej go ujął i wyśpiewał. Wspomnienie Poli stało się dlań życia 
skarbem; nie pozwolił nic poruszyć w domu, który tak pozostał, jak go zmarła rzuciła; 
czasami przychodził tam Justyn i usiadał na długie godziny dumania przy cichym jej 
fortepianie, na którym pył pokrył rozrzucone nuty, w ciemnej izdebce, w której na łóżku 
skonała... u zasłanego dywanem tapczanu, wkoło którego poschłe zostawiono kwiaty... I 
wyżył! Bóg często lekarstwo zsyła w samym choroby zarodzie, tak z nim było: żal przy życiu 
go trzymał... Wrócił Justyn do dawnego sposobu życia, przebiegając wioski, przysłuchując się 
głosom pieśni i przypatrując naturze; cień Poli towarzyszył mu wszędzie, a we snach widział 
ją co dzień, białą, czystą, uśmiechniętą, wyciągającą doń rękę z obłoków i wabiącą w swoje 
światy. Juliana tylko widoku znieść nie mógł i unikał, a ilekroć przyjeżdżał do Szury, uciekał 
w pole i lasy, żeby się z nim nie spotykać.
   Tak dopełniło się w nim zawodem i bolem życie, które by było pozostało bez nich 
niepełnym; one otworzyły w sercu jego nowe źródła, oczom dały nową siłę, duszy hart 
potężny, zmężniły go, wzmocniły, podniosły. Nigdzie świat zrozumialszym nie ukazywał się 
oczom jego, jak na mogile żony, na której Justyn sadził kwiaty i drzewa własnymi rękoma a 
pielęgnował kryjomo. Czasem razem z panem Atanazym odbywali tę pielgrzymkę cmentarną, 
a starzec wówczas rzucał kij i księgę, z wychowańcem razem okopując, przesadzając, 
podlewając i krzątając się jak dziecię. Ta wierność mogile śmieszną była dla pospolitych 
ludzi, ale dla nich obu większą w sobie mieściła przyjemność niż obcowanie z żywymi.
    
   XVIII
    
   Karlinowi znowu uśmiechały się nadzieje; Albert był już narzeczonym Anny, a Julian, 
zajęty ożenieniem swoim, powozem i końmi, całkiem o Poli zapomniał. Prezes leczył go ze 
smutku, zresztą wcale nie zagrażającego, żartując, bo utrzymywał, że jak zimna woda leczy 
wszystkie prawie choroby ciała, tak szyderstwo pomaga przeciw niemal każdemu strapieniu. I 
przy- znać potrzeba metodzie prezesowskiej, że ten sposób leczenia bardzo się powiódł na 
synowcu, który po niejakim czasie ze smutku przeszedł do smętku, do tęsknoty, do apatii, a 
nareszcie do półuśmiechów i nieopatrznego wesela. Przyczyniły się do tego zajęcia chwili 
przedślubnej właściwe, które szczęśliwie uwagę jego zwróciły ku fraszkom. Potrzeba było 
smakownie i po pańsku wystąpić na przyjęcie panny Gerajewiczówny, która, przybywając z 
muzeum sytkowskiego, mogła być bardzo wymagającą. Urządzono więc dla niej apartament, 
pełen pamiątek i osobliwości, sprowadzono Pleyela, trochę nut, orgue-harmonium, ażeby z 
żywiołu muzykalnego niezupełnie ogołoconym dom zastała. Julian mocno się krzątał około 
dobrania barw liberii, powozów, koni i uprzęży, które z Warszawy sprowadzono, wytkano 
pasy herbowne, pokupowano blachy i wiele było kłopotu, nim to wszystko uznano 
zadowalającym. Szukając jednego kasztanka do cugu, Bornowski sześć tygodni 
peregrynował, nim przyprowadził kulawego i spieczonego, który się na nic nie przydał. Julian 
z stoicką odwagą rzucił się w ten odmęt przygotowań i wypłynął na ląd zwycięsko... nawet 
pan Albert pochwalił to, co zrobiono.
   Wesele było, jak się domyślacie, wspaniałe. Hrabia pomimo oszczędności zaskórnej, 
usiłował godnie wystąpić i oddawał sobie sam tę sprawiedliwość, że nigdy okolica nic 
podobnego nie widziała. Nie brakło ani fejerwerku z cyframi i herbami nowożeńców, ani 
mnóstwa niespodzianek dosyć podejrzanego smaku, ale bardzo pokaźnych. Zeni, choć trochę 
ją coś doszło o Poli, nadąsawszy się na przyszłego męża, który łatwo się przed nią 
potwarzami złośliwego świata wytłumaczył — wspaniale mu przebaczyła winę i wesoło dość 
skoczyła na kobierzec perski, z którego zeszła panią na Karlinie Karlińską. Stary Gerajewicz 
płakał jak bóbr, ciesząc żonę, która także obfitymi zalewała się łzami, bolejąc, że Zeni tak 
jeszcze jest młodą! ale pomimo to oboje potem wieczorem, ulegając usilnym prośbom gości, 
grali na skrzypcach i harmonice i rzęsiste zebrali oklaski. Gerajewicz wykonał duo z 
wiolonczelą, a pani dwa śpiewy z Oberona; nie mówię już o kwartecie, który dnia tego trzy 
razy z równym powodzeniem dawał się słyszeć w wielkiej sali dla nienasyconych słuchaczy, 
Sumak wiolonczelista, posługujący w kredensie i trochę napiły, pozwalał sobie małych 
wybryków, ale te przeszły nie postrzeżone, gdyż Oberhill, przeczuwając to, wzmacniał partię 
skrzypcową i fantastyka zagłuszał. Nie licząc drobnych i mało ważnych niepowodzeń, 
których niepodobna uniknąć w wielkich uroczystościach, uczta weselna z iluminacją chińską, 
kolorową w ogrodzie i ogniami bengalskimi całkowicie się powiodła. Fejerwerk kilku tylko 
widzów mniejszej wagi poosmalał. Ale po cóż tam leźli gbury?
   Nazajutrz, na wielkim balu danym w Sytkowie, na który sproszono sto kilkadziesiąt 
familij, Zeni wystąpiła w starożytnych klejnotach domu Karlińskich, ofiarowanych jej przez 
męża przy cukrowej kolacji, o których stary Gerajewicz namiętnie lubiący cyceronować, 
rozpowiadał z kolei wszystkim gościom na ucho, że kosztowały swojego czasu przeszło 
dziesięć tysięcy czerwonych złotych, że wielki szmaragd stanowiący spięcie, pochodził z daru 
od jakiegoś sułtana i dany był posłującemu do Stambułu Karlińskiemu itd. itd.
   Zatruło te dwa piękne wieczory prawdziwe nieszczęście, które nawet stary Gerajewicz tak 
wziął do serca, że przy wieczerzy dnia następnego nic jeść nie mógł; tańcujący obalili półkę z 
etruskami, która padła ofiarą wraz z szacowną wazą japońską, stojącą na górze... Szkodę 
otaksowano zaraz na trzysta dziewięćdziesiąt i pięć czerwonych złotych.
   Spytać mnie jeszcze macie prawo państwo o życie późniejsze Juliana z panną Zeni 
Gerajewicz, ale któż by się go nie domyślił? — Żyli nade wszystko niezmiernie przyzwoicie; 
pieszczone dziecko nie miało szczęściem żadnych namiętnych pragnień, popisywało się 
muzyką, wyzywało pochwał, do których przywykło, lubiło salon i towarzystwo, napierało się 
podróży — ale nie pragnęło nic więcej, a że Julian był także dobrym potulnym stworzeniem, 
mięciuchnym i powolnym, nie przeciwił się jej nigdy, brak silnego przywiązania płacił 
niezmierną grzecznością i nadskakiwaniem, żyli więc dosyć szczęśliwie i zgodnie. 
Wprawdzie nie dalej jak w lat dwa po ożenieniu Karliński często wychodził niby do 
gospodarstwa i bawił w jakimś domostwie w miasteczku, gdzie, jak wieść chciała, mieszkała 
jakaś jego ulubienica, dawna żony służąca, wesołe, chichocące dziewczę czarnookie i 
czarnobrewe — ale o tym jeden tylko może prezes wiedział i nie miał za nic zdrożnego, że 
synowiec poszedł w jego ślady. Przeniesiono nawet później Fanny do dworku pod zamkiem, 
ale wkrótce potem poszła za mąż za aptekarza i Julian, niedługo tęskniąc, osadził na jej 
miejscu drugą podobną.
   Charakter tego człowieka, który energicznego występku popełnić nie mógł, bo doń siły 
nie miał, składał się z drobnych cnotek towarzyskich i mnóstwa wadek znośnych, cichych, 
maluteczkich, a nawet przyjemnych, bo go dla drugich także wielce pobłażającym czyniły. 
Julian lubił wesołą rozmowę, dobre cygaro, palące się ochoczo i ciągnące łatwo, wino stare, 
stół wytworny, kobiety uśmiechnięte i niesrogie, książki lekkie i wielkimi drukowane 
literami, ludzi pobłażających i nie naprzykrzających się prośbami, a nade wszystko 
próżnowanie, urozmaicone rozrywkami i przeplatane odpoczyn- kiem. Gdy mu wypadkiem 
przyszło chwilę dłuższą popracować, posiedzieć, ponudzić się i zażenować, narzekał na życie, 
jakby go największe spotkało nieszczęście, dostawał spazmów i bolu głowy. Pod względem 
umysłowym miał pojęcie łatwe, rozsądku wiele, wymowę płynną i dowcip paradoksalny, ale 
u niego mowa nie pociągała za sobą przekonania, a sąd nie wpływał na czynności. Mówiło się 
co innego, myślało inaczej, robiło, co łatwiej i dogodniej, jedno nie przeszkadzało bynajmniej 
drugiemu. Z każdym gotów był rozprawiać, jak kto chciał, znajdował argumenta na poparcie 
wszystkiego, obronę wszelkiej czynności, uniewinnienie każdego sposobu widzenia, ale 
nazajutrz i wprost tamtym przeciwne zdania zdawały mu się równym prawem 
przypuszczalnymi, na równi w prawach obywatelstwa... W okolicy lubiono go bardzo i nie 
nazywano inaczej, tylko kochanym Julianem, nie było bowiem grzeczniejszego, weselszego, 
milszego człowieka, choć w rzeczy ani przyjaźni, ani żadnego społeczeńskiego obowiązku nie 
brał na serio.
   Miły ten człowiek w końcu, gdyby nie kucharz Francuz, nie karty, nie wycieczki w 
okolice, nudziłby się może w domu, ale nikt znowu lepiej nad niego zabawy wyszukiwać i 
urozmaicać nie umiał. Miał zawsze pod ręką różne sposoby zabicia czasu i mordował tak 
godziny przylatujące doń z uśmiechem, że po nich śladu nie zostawało. Prezes, po troszę 
Gerajewicz, trochę żona gospodarowali za niego, Pan Bóg się jakoś słabością opiekował i 
Karlin do dawnej wracał świetności; Gerajewicze bowiem dali po córce pół miliona gotówką i 
płacili procent od drugich pięciukroć.
   Emil żył przy bracie, ale po odjeździe Anny Julian, co dzień cięższy, mniej się nim coraz 
zajmował; siedział biedak na górze z Antonim lub pod lipami w ogrodzie, rzadko ukazywał 
się w salonie, gdyż Zeni się go oba- wiała; po cichu jeździł do Żerbów, miano nawet myśl 
posłać go do Warszawy, ale prezes uznał to całkiem zbytecznym. Na chwilę przebudzony 
umysł jego usnął znów, nie podsycany do życia żadnym silniejszym pokarmem; Emil 
pozostał dzieckiem, osmutniał, zdziczał; nareszcie dnia jednego, przeziębiwszy się w 
ogrodzie, zapatrzywszy w chmury, umarł niespodzianie z jakiejś gorączki, nie mając pojęcia 
niebezpieczeństwa, w którym zostawał. Greber przyjechał za późno... Żeby Julianowi i żonie 
jego nie robić przykrości, stary Antoni nocą wyprowadził ciało jego do cmentarzowej 
kapliczki i sam ubogim zajął się pogrzebem, na którym z obcych jeden był tylko Aleksy. 
Prezes nie kazał się wcale wysilać na uroczyste chowanie ciała i złożono je po cichu w 
sklepie familijnym, w czarnej sosnowej trumience.
   Julian, zajęty bardzo obijaniem na nowo mebli, w tydzień się dopiero o śmierci brata 
dowiedział, i to przypadkiem, posławszy po starego Antoniego, który dawniej tapicerował; 
żona jego, piękna Zeni, na której zawsze głuchoniemy przykre jakieś bardzo czynił wrażenie, 
niezbyt się wysilała na pociechy po stracie, a prezes otwarcie mówił, że Emilowi śmierci 
najwięcej życzyć było potrzeba i dawno Bóg się nad nim ulitować był powinien. Parę 
pokojów Emila, których nadzwyczajna okazała się potrzeba, oddano starszej garderobianie 
Zeni, która się w nich natychmiast z gitarą i dwoma pieskami zainstalowała, wyrzuciwszy 
graty po nieboszczyku. Stary Antoni ze swoją książką do nabożeństwa i okularami poszedł 
dożywać reszty dni 'w jakiejś ciupce w oficynie; szczęściem protegował go Bornowski, 
inaczej może by z torbą poszedł, bo z panem Julianem, dwa miesiące czekając posłuchania, 
widzieć się nie mógł. Julian wówczas firanki w salonie urządzał, i niezmiernie był zajęty 
dyrekcją tego ważnego dzieła.
   Zaraz po zaręczynach z Albertem panna Anna poje- chała do Warszawy razem z Zeni; 
wspaniałą przygotowywano wyprawę; pan młody pobiegł w Poznańskie, żeby sobie dom 
obmyśleć, bo na początek gdzieś przecie żonę wywieść wypadało; ale jakoś to tam nie poszło. 
Prezes i Julian równo z Anną zakochani w nim byli zawsze; trochę ostygli później, gdy stan 
majątkowy pretendenta lepiej się wyświecił i okazało się, że nic lub tak jak nic nie ma; ale 
Anna nadto się już była do niego przywiązała, rzeczy za daleko zaszły i zrywać nie myślano... 
Musiano więc, nie wybierając się już w Poznańskie, wyznaczyć Annie parę folwarków z 
klucza karlińskiego, które Gerajewicz, nie chcąc fortuny terytorialnej rozrywać, zapłacił, a 
Albertowi kupiono o mil kilka piękną wioskę wołyńską o kilkuset duszach z bankowym 
długiem, aby jej nie mógł prywatnie i po cichu zaszargać.
   Dwór sobie sama Anna z prostotą i wdziękiem urządziła i choć nie był wspaniały wcale, 
pokochała go, jak się kocha nadzieję.
   Ślub Anny odbył się w Karlinie po cichu, bez żadnej wystawy; nie chciano walczyć z 
Gerajewiczami; państwo młodzi w godzinę po nim siedli do karety i odjechali do Brogów 
przeciwko zwyczajowi, tylko pani Delrio udała się zaraz za nimi, trwożliwie czuwając nad 
ukochaną Anną. Początki były tak piękne, szczęście tak zdawało pewnym, nadzieja tak silną, 
Albert tak czuły, żona tak w nim rozkochana, że pułkownikowa, pasąc się widokiem tego 
Edenu, wyjechać z niego nie mogła, a gdy mówiła o córce, łzy jej w oczach stawały, przed 
zięciem klękała biedna.
   Oddajmy sprawiedliwość Zamszańskiemu, że się później niewiele odmienił i nie stał 
gorszym dobrowolnie; łatwo mu było kochać Annę, bo któż by nie kochał anioła, ale z oczów 
złudzonej na chwilę kobiety spadł wprędce urok, przez który dotąd widziała wszystko. Z tej 
istoty wyższej, pełnej dowcipu, okazującej tyle serca i uczucia, świetniejącej takim rozumem i 
nauką, Albert stał się dla niej wkrótce tym, czym był w głębi: człowiekiem zręcznym, ale 
płytkim i jak wszystkie dzieci wieku, nie zaprzątnionym niczym, prócz pragnienia dobrego 
bytu i użycia świata. Zdziwiona Anna powoli przekonała się o upadku, o niższości jego, 
poczuła w piersi zimnej serce zamarłe, chłód sceptycyzmu wiejący z ust uśmiechnionych, a 
miasto myśli — formułki, które, powtarzając się, zdradzały swe obce pochodzenie; nowych 
już nie przybywało. Smutek okrył jej czoło, boleść doznanego zawodu ucisnęła nieszczęśliwą, 
ale pozostawała pociecha, że świat obcy, świat dalszy zawsze uwielbiał w jej Albercie tę 
wyższość, w którą już ona wierzyć nie mogła...
   Anna zamknęła się w sobie, pocieszała modlitwą i surowym spełnianiem obowiązków, 
spoważniała jeszcze, nie poskarżyła nigdy, nawet przed Bogiem, ale kochać ani szacować nie 
mogąc, starała się przynajmniej skryć przed oczyma ludzi wielką i bolesną omyłkę, która 
zatruła jej życie. Od kolebki dziecięcia spłynął na nią promień łaski; nie była już tak samotną, 
miała przyszłość, choć nie swoją.
   Z Albertem, tak świetnym, gdy mu się popisać było potrzeba i umiejącym wystąpić i 
zaślepić, pożycie domowe, jakkolwiek był charakteru i egoizmu łagodnego, stawało się co 
dzień nieznośniejsze. Wysilony na popis, gdy pozostał sam na sam z żoną, stawał się 
najpospolitszym z ludzi, wyczerpanym, znudzonym, żartował ze wszystkiego, z obojętnością 
oburzającą przyjmował, co się go osobiście nie tykało, a jednymi tylko materialnymi 
przyjemnościami mogąc na chwilę nasycić, wszystko duchowne, o czym gdzie indziej 
rozprawiał z takim przejęciem i wzniosłością, lekkim zbywał szyderstwem. Wszystko aż do 
wad było w nim pożyczane, nic swojego; bawiło go to tylko, co świat uznał za zabawne; 
potrzebował sankcji publicznej nawet do napoju i jadła — moda kierowała nim 
wszechwładnie.
   Anna poskarżyć się nawet nie mogła; nikt by jej był nie zrozumiał, bo dla obcych, co go 
widywali rzadziej, Albert zachował ten urok zwodniczy i całą pozorną wzniosłość umysłową, 
wyższość moralną, którymi w pierwszych chwilach i Annę oszukał. Grał tę komedię 
wybornie, ale na dzień powszedni zrzucał maskę i odpoczywał; potrzeba mu było widzów i 
oklasków.
    
   XIX
    
   Słówko jeszcze o pozostałych Karlińskich, a naprzód o panu prezesie. Zaraz po weselu 
Anny niespodzianie powróciła z zagranicy po kilkoletnim pobycie żona pana Pawła, którą 
wreszcie podróże znudziły; zapowiedziała w progu, że odtąd w domu mieszkać będzie i tylko 
kochanemu mężowi na arfie przygrywać. Niepomału to prezesowi, który się już był po 
kawalersku rozgospodarował, pomięszało szyki, chociaż czule i serdecznie przyjął zbiega i 
wszystkim powiadał, że teraz dopiero żyć zacznie i odetchnie. W pewnych domowych 
urządzeniach mogła być nie na rękę pani prezesowa, bo zaraz nazajutrz kogoś tam po cichu z 
pałacu na wieś wywieziono, ale pomogła mu za to do pożądanego owego marszałkostwa 
guberskiego, podzielając gorąco jego pragnienie służenia obywatelstwu i zajęcia pierwszego 
stopnia w hierarchii wyborowej.
   Wkrótce też nadszedł termin fatalny i oboje pojechali do stolicy z przybory wielkimi, 
otwierając dom, a kaptując sobie serca współobywateli. Prezes kłaniał się drobnej szlachcie 
tak nisko, ściskał woniejących czosn- kiem i cebulą z tak heroiczną odwagą, poił, karmił, 
wodził, przyjmował, że wreszcie mógł być pewnym owocu swych starań i jednomyślnego 
okrzyknienia. Tymczasem licho nadało niespodziewanego współzawodnika, który, całe lat 
trzy przesiedziawszy cicho, począł dopiero na dni kilka przed wotowaniem tak poić, zalewać, 
ściskać i obiecywać wiele, a na ostatku tyle wygadywał na panów i arystokrację i tak często 
powtarzał, że jest brat szlachcic — iż tłumami ku sobie pociągnął.
   Cóż się tedy dzieje? U Karlińskiego jest pani domu, nie sposób bardzo sobie pozwolić, 
choć poją, ale upić się nie wypada; a tam kobiet nie ma; przyjęcie kawalerskie, wolno chodzić 
w kamizelkach i fajek pełno i cygara choć garściami. W wigilię tak się doskonale bawiono, 
tak długo szalano, tańcowano, wiwatowano, prawiono mowy, że najserdeczniejsi przyjaciele 
pozapominali obietnic i wprost od śniadania poszli wszyscy wotować z entuzjazmem na 
kochanego NN., chociaż dopiero od pozawczoraj tak go kochać zaczęto... Wieczorem 
noszono go na rękach i zalano tę sprawę znowu szampanem.
   Prezes, tak srodze zawiedziony w nadziejach, wpadł w okrutną mizantropię po tym 
wypadku, powtarzał z goryczą, że w kraju naszym nic na opinię rachować nie można, 
wymyślał na szlachtę, zaprzysięgał się, że gdyby go na klęczkach prosili, żadnego więcej 
urzędowania nie przyjmie... I wyjechał z żoną na wieś. Mówiono mi jednak, że na następujące 
wybory posunął się znowu... z jakim skutkiem? — nie słyszałem; to pewna, że już żony nie 
wziął, cygarów kupił kilka tysięcy i każdego wchodzącego prosił, żeby nie żenując się, surdut 
zrzucił, a choćby i co więcej. Musieli go wybrać.
   W życiu pana Atanazego, które było przedsionkiem tylko wieczności, nie mogły wielkie 
zachodzić zmiany. Smak rzeczy nadziemskich nie jest tak przemijający, nie przechodzi on, 
nie wyczerpuje się i nie przesyca człowieka — ludzkie rzeczy są płytkie, niebieskie bezdenne. 
Starzec, pokrzepiając się i podnosząc na duchu modlitwą, w milczeniu, z cichym cierpieniem 
dobiegł szczęśliwego dni końca. Umarł spokojny, wybierając na świat lepszy jak na wielką i 
pożądaną uroczystość, z drżeniem niecierpliwości, z pragnieniem nienasyconym i bojaźnią 
rozkoszną.
   Ostatnim wejrzeniem pożegnał wiernych swoich przyjaciół, biednego Justyna, starą panią 
Gończarewską i poczciwego księdza Mirejkę. Gdy w Szurze nie stało tej ożywiającej ją 
duszy, gdy nazajutrz po pogrzebie obejrzeli się domownicy, jak wiele im ubyło z jednym 
człowiekiem, nikt z nich tu dłużej pozostać nie chciał. Ksiądz pojechał do klasztoru; Justyn, 
któremu stary zapisał Hory testamentem, poszedł do swego pustego domku i cmentarza; pani 
Gończarewską powlokła się za wychowańcem. Szurę z przyległościami objął Julian, gdyż 
prezes zrzekł się spadku na niego; mówiono mi nawet, że jego plenipotent wejrzał ściśle w 
formy legalne zapisu wsi Hory i probowano Justyna wypchnąć lub spłacić z posiadłości, która 
leżała w pośrodku dóbr Karlińskich, między Karlinem a Szurą; ale prezes na. to nie pozwolił i 
sam, pojechawszy do Poddubińca, ułożył się z nim, zostawując mu dożywocie, a nie ruszając 
go z miejsca pełnego drogich pamiątek.
   W starym dworze w Szurze zamieszkał rządca, którego dzieci powystrzeliwały oczy w 
portretach Karlińskich; opuszczono kaplicę jako ciężar nieużyteczny, ale za to zaprowadzono 
wyrób smoły i terpentyny na wielką skalę, zupełnie nową metodą. Julian opłaca długi 
sosnowymi pniami i co się zowie, robi majątek.
   W Żerbach Aleksy, po śmierci Emila i Poli, po zamążpójściu Anny, pozostał w swoim 
pokoiku samotny, zakopany, nie dając się z niego wyciągnąć, nie dozwala- jąc rozweselić i 
rozerwać; nie mógł już powrócić do życia czynnego. Junosza żartował sobie z niego i łajał, 
nic to nie pomogło. Maluczko potrzebując i o przyszłości nie myśląc, Aleksy zdał wszystko 
na matkę i brata, a sam zamknął się z książkami, myślą i smutkiem.
   Stał się tak milczącym, że często dnie całe słowa nie powiedział do nikogo; unikał ludzi, 
czasem tylko do Justyna jeździł i tydzień jaki z nim przebawił, włócząc się po lasach i 
siołach, to znowu Justyn przychodził do niego i zasiadali w ogrodzie lub izdebce Aleksego, 
na cichą, powolną rozmowę. Widząc, jak ta samotność i zamknięcie zgubne być mogą dla 
niego, hrabia, który szczerze go kochał, chciał, jak mówił, wybić klin klinem i próbował go 
znowu w świat wprowadzić, myśląc do tego użyć domu córki, ale Drabicki silnie się temu 
oparł i ani matka, ani przyjaciel nic na nim wymóc nie potrafili. Stary Junosza zawstydzał go 
próżnowaniem i zgnuśnieniem, ale i to na nic się nie przydało. Aleksy zniósł wymówki 
cierpliwie, chłodno i nie poprawił się wcale; całym jego zajęciem czasem było kopanie w 
ogródku, oczyszczanie drzew i pielęgnowanie kwiatów; zresztą kilka książek wystarczały mu 
na pokarm duchowny.
   Raz tylko, i to na chwilę, wyszedł z tej apatii i okazał jeszcze, że go coś na świecie 
obchodziło, a to w następującej okoliczności:
   Wspomnieliśmy wyżej, że jedna z sąsiadek w Żerbach, pani Celestynowa, wdowa po 
Butkiewiczu, mieszkała tu z wychowanką swoją, Madzią; dziewczę to, pomimo domysłów 
rozmaitych i złośliwych, nie wiadomo skąd pochodziło i jak się na opiekę pani Celestynowej 
dostało; pytana, odpowiadała zawsze, że to biedna sierota.
   Im bardziej z początku pieszczona Madzia dorastała, tym więcej widać zawadzała swej 
opiekunce, zawsze goniącej za zamążpójściem i oczekującej pana Pryscjana Prus-
Pierzchowskiego. Biegało to bez dozoru po wsi, bawiło się z dziećmi wiejskimi, i aż litość 
brała patrząc, że tak samopas się wychowywało. Madzia często zabiegała i do dworu 
Drabickich, a stara Drabicka, choć tak na pozór surowa, gderliwa i zajęta swoim 
gospodarstwem, ulitowała się losu sieroty. Pozwalała jej siedzieć przy sobie, uczyła po troszę, 
prostowała zepsute pojęcia, zajmowała się nią i w końcu tak do niej przywykła, że dziewczę 
więcej w starym dworze niż u pani Celestynowej przebywało. Sierota nawet tak czuła, że 
Drabicka ma dla niej słabość jakąś, że pomimo pozoru jej surowego nic a nic się nie obawiała 
i nadużywała jej czasem. Pani Celestynowej tego było i potrzeba, żeby się trochę zbyć 
wychowanki; rada była, że mogła być o nią spokojną i w domu czy w odwiedzinach nie miała 
jej ciągle u boku.
   Madzia tymczasem rosła na śliczne dziewczę i prawdziwa opieka Boża zbliżyła ją do tego 
dworu, w którym trafiła na serce, rozum i dobry przykład starej Drabickiej. Ta nie dozwoliła 
jej próżnować, uczyła, ale zarazem się nią posługiwała i choć czule, ale nie przebaczając 
najmniejszego dzieciństwa, po swojemu ją układała.
   Trwało to dosyć długo bez przeszkody, i obie do siebie przywiązały się i przywykły; 
tymczasem pani Celestynowa straciła ostatnią nadzieję zamążpójścia, serce jej przepełniło się 
goryczą i z wybuchem jakiejś zazdrości poczęła w tym złe upatrywać, że Madzię jej 
odmówiono.
   — Póki z nią był kłopot i tańcować koło niej trzeba było, to mi nikt nie pomagał, a jak to 
dorosło, że się można posłużyć, to mi ją bałamucą. A! rozumna pani Drabicka, darmo sobie z 
niej zrobiła służącą... Ale z tego nic nie będzie, nie dam jej wziąć sprzed nosa... W gniewie 
nagłym pani Celestynowa zabroniła wychowance chodzić do Drabickich i wszelkie nakazała 
zerwać z nimi stosunki; ale że zamiast łagodnymi środkami przywiązywać ją do siebie, 
nieznośnie się obchodziła z Madzią, sierotka potajemnie raz w raz wybiegała do starego 
dworu.
   Było to już naówczas ładne czternastoletnie dziewczę, a tak na swój wiek dojrzałe, 
dowcipne, pojętne i poczciwe, że jej Drabicka szczerze żałowała. Spotkawszy się 
Butkiewiczowa z Drabicka, nie skąpiły sobie przekąsów i ostrych słówek... i te je wzajemnie 
rozjątrzyły; dosyć, że się widywać przestały, a ile razy się zeszły przypadkiem, nie obeszło się 
bez przekąsów.
   Byłoby to jednak zapomniało się zupełnie, gdyby Jaś, brat Aleksego, ciągle widując 
Madzię, nie pokochał się w niej szalenie, a ona do niego nie przywiązała zapalczywie. Stara 
matka zrazu tego nie postrzegła, a gdy się domyślać poczęła, rada była może, że Madzi biegać 
do niej zabroniono.
   Wcale to jednak nie przeszkadzało młodej parze spotykać się i widywać codziennie. Jaś, 
powracając z pola, podjeżdżał miedzą mimo dworku pani Celestynowej, stawał pod oknem i 
godzinami tak rozmawiali; Madzia chodziła wieczorem po ogródku, a pod płotem Jaś już na 
nią czekał; pod różnymi pozorami oboje się szukali i nie było dnia, żeby choć na chwilę nie 
widzieli się z sobą. Tak to dziecinne zrazu przywiązanie wyrosło z nimi na prawdziwą 
namiętność, a że pani Celestynowa bardzo była domyślną, wyszpiegowała ją wprędce. Nic 
jednak po sobie poznać tego nie dała i nie wiem, w jakiej myśli nie przeszkadzała im wcale, 
udając, że się niczego nie domyśla.
   Pani Drabicka długo nie posądziła syna o zajęcie Madzią; coś ją niepokoiło w jego 
postępowaniu, miała podejrzenia, ale nie wiedziała, co to było. Nareszcie na- padła ich raz na 
czułej rozmowie w ogródku, wysłuchała przysiąg obojga i ogromnym zawrzała gniewem; 
nigdy jej przez myśl nie przeszło nawet, żeby Jaś mógł rzucić okiem na sierotę bez nazwiska, 
nie wiedzieć jakiego urodzenia! A że u niej, co na sercu, to zaraz wylewało się ustami, nie 
wahając się, zburczała Madzię, a synowi zapowiedziała stanowczo, że nigdy nie pozwoli na 
nic podobnego.
   — Patrzajcie! — wołała rozgniewana — jaka mi rozumna! syna mi bałamuci! sierota! 
przybłęda! znajda! zapewne! I Jaś głupi przysięga, że się ożeni... otóż z tego nic nie będzie, 
nie pozwolę, pókim żywa, nie pozwolę! jeszcze żaden Drabicki żony nie szukał pod płotem!
   Na próżno syn płakał i upokarzał się przed matką, nic nie pomogło, zapowiedziała, że nie 
pozwoli i słuchać o tym nawet nie chciała. Trwało to rok czy więcej, ale stosunki Jasia z 
Madzią wcale się nie przerwały, widywali się tylko gdzie indziej, a pani Celestynowa jakby 
na przekór zamykała na to oczy. Nie było sposobu przełamania oporu starej matki, Jaś schnął, 
smutniał i mówił już o zaciągnieniu się do wojska; nareszcie przyznał się Aleksemu, że bez 
niej żyć nie może, i prosił o radę — Aleksy nic nie odpowiedział i kazał czekać.
   Nazajutrz wieczorem, gdy matka, mówiąc pacierze o szarym mroku składała w swoim 
pokoju, Aleksy wszedł do niej i po cichu siadając, pocałował ją w rękę.
   — A co to chcesz, moje dziecko? — spytała go czule — może tobie czego braknie? mów, 
serce...
   — Niczego mi nie brak... kochana matko, ale bo też mojemu złamanemu życiu nic nie 
potrzeba...
   — To i nieszczęście, żeś sobie dobrowolnie złamał przyszłość całą! O! wiele to mnie łez 
kosztuje...
   — A wiesz, kochana matko, co mi odjęło przyszłość, nadzieję i wiarę? oto jeden ten 
przesąd, który ludzi roz- dziela na klasy i pomyśleć nawet nie dopuszcza, by jedna mogła 
zbratać się z drugą...
   Pierwszy raz Aleksy mówił tak otwarcie; matce łzy biegły zmarszczkami twarzy, słuchała 
go w milczeniu.
   — Niepotrzebnie zbliżyłem się do tych, którzy zawsze dla mnie obcymi być musieli, choć 
dłoń ich mojej szukała; pokochałem wyższą od siebie... i nie mogąc, nie śmiejąc ani 
wypowiedzieć, co czułem, ani wejrzeniem nawet poprosić o trochę litości, w tę nieuleczoną 
wpadłem miłość i rozpacz, z której już nigdy nie wyjdę...
   — Co pleciesz, nigdy!
   — Nigdy, matko! Kto wie, gdyby nie pojęcia ich i moje, może by Anna inaczej na mnie 
patrzała, może bym ja potrafił zyskać jej serce...
   — I nie byłbyś szczęśliwy moje dziecko — odpowiedziała Drabicka — upokarzałaby cię 
zawsze żona.
   — Ten anioł...
   — Bluźnisz, Aleksy...
   — Ale ja nie o sobie miałem ci mówić, kochana matko! Czy chcecie, żeby i drugiemu 
synowi serce żyć nie dało dla podobnego przesądu?
   — Oho! to już o Jasiu...
   — Tak, o nim — nieraz może w duszy przeklinałaś pańską dumę i pojęcie ich o swojej 
jakiejś wyższości, a cóż my innego robimy, odpychając tę biedną Madzię, z którą by Jaś był 
szczęśliwy? I w nas więc jest to uczucie, któreśmy w drugich potępili... dlatego, że sierota bez 
nazwiska, sądzim ją niegodną nas... skazujemy ich na długą męczarnię. Kochałaś Madzię, 
matko droga, nieraz mówiłaś, że to dobre i poczciwe dziecko, dlaczegoż byś jej za córkę 
przyjąć nie chciała? dlatego tylko, że nie wiemy, kto był jej ojcem i matką?
   Pani Drabicka słuchała z wielką uwagą, zżymnęła parę razy ramionami i usiadła. — Gadaj 
sobie, co chcesz — odezwała się — jużciż ludzie się śmiać z nas będą... ty wiesz, co o niej 
mówią?
   — Ludzie się ze wszystkiego śmieją — odparł Aleksy — ale któż by się tym śmiechem i 
strachem ich szyderstwa kierował, kochana matko?
   — Jasiowi to z głowy wywietrzeje.
   — Nie — patrzę i widzę, że ją szczerze kocha, a Madzia płacze dnie i noce... nie bądźmy, 
kochana matko, okrutni i otrząśnijmy się z fałszywego wstydu...
   — Jam już stara — odpowiedziała z czułością Drabicka — mnie już nie przerobicie, 
przykro by mi było, żeby mój Jan wziął sierotę bez imienia, bez opieki, bez rodziców i bez 
grosza... zresztą, dziej się wola Boża! ty tak mówisz, mój Aleksy... róbcie, co chcecie, ale mi 
nie każcie cieszyć się z tego...
   Aleksy pocałował rękę matki, która go uścisnęła w milczeniu.
   — Dziej się wola Boża — dodała — jeśli ta Madzia tak do jego szczęścia potrzebna... nie 
myślałam, żeby Janek tak się do niej przywiązał, a i moja w tym wina, żem tego wcześnie nie 
potrafiła przewidzieć...
   Były jeszcze trudności o to, gdzie państwa młodych, gdy się pobiorą, posadzić, jak tu na 
wesele wystarczyć; ale poczciwy Aleksy ułatwił wszystko, odstępując im swego mieszkania, 
a sam do niemiłej na folwark przenosząc się izdebki. Jaś mało nie oszalał i jak długi rzucił się 
do nóg matki, która, pokiwawszy głową i pogroziwszy, więcej się do niczego mięszać nie 
chciała; wysłał zaraz brata do pani Celestynowej. Wdowa domyśliła się, o co chodziło, ale 
udawała zadziwioną i robiła zrazu trudności, nie chcąc się rozstać z wychowanką. Nastąpiły 
przecie w dni parę zgoda uroczysta i zaręczyny, a rozczulona Butkiewiczowa, sama z własnej 
woli Madzi zapisała część swoją, zostawując na niej dożywocie.
   Był to ostatni wypadek, w którym Aleksy czynny miał udział; reszta jego życia spłynęła w 
odosobnieniu, milczeniu i myślach bezpłodnych. Nie mógł i nie umiał wziąć się do niczego, a 
gdy mu samotność zbyt przykro ciężyła, szedł do Justyna, do starego Junoszy i z nimi kilka 
dni, więcej oczyma niż usty -rozmawiając, przeżywszy, znowu powracał do Żerbów, do 
swoich drzewek i książek.
    
   EPILOG
    
   Nie dwa, ale dwadzieścia cztery trzeba by malować światy, żeby ten jeden, który mamy 
przed oczyma, w pełni nieodgadnionych jego tajemnic, sprzeczności i dziwactw przedstawić. 
I nie dwa jest ich w istocie! Społeczność dzieli się nieskończenie, rozdwaja, rozłamuje, 
wbrew prawu, co by ją łączyć i jednoczyć powinno... Świat pański i szlachecki, świat 
szlachecki i mieszczański, świat ludowy i kapotowy, wszystko to oddzielne i im bliżej siebie 
stojące, tym nieprzyjaźniejsze żywioły. Wszędzie na granicy, gdzie się stykają dwie klasy, 
jest ta walka dwóch światów, jest to pojęcie wyższości, które nie wyradza chęci pociągania 
upadłych ku sobie, ale odtrąca i wydziela. Mówimy o braterstwie w Chrystusie, aleśmy go w 
życie nie wszczepili; każdy z nas zżyma się na wyższych, co go odpychają, i burzy przeciw 
niższym, którzy się do niego garną. Jedne usta miotają szyderstwo na tych, do których się 
zbliżyć nie mogą, i tych, których przyjąć nie chcą za swoich.
   Tymczasem w całym różnolitym obrazie ludzkości, jak go widzimy przed sobą, wszystko 
Bóg tak urządził, że jedni drugim nic zazdrościć nie mamy, ani prawa kimkolwiek pogardzać; 
jedno tylko udoskonalenie duchowe nas podnosi, jedno zbestwienie poniża... są wielcy w 
gminie i podli na górze...
   Ale te wielkie prawdy wejdą-li kiedy w życie? nie wiem; wątpię, bo i my ułomni, bo 
doskonałość, do której idziemy, jest może niedoścignioną, a pewnie bardzo daleką... 
Ludzkość przeżyła w ostatnich czasach wielce nauczającą epokę, a cóż z niej pozostało? oto 
prawem sprzeczności, po zrównaniu bezmyślnym ludzi, którzy nigdy równymi duchem być 
nie mogą, rosną znów fałszywe pojęcia, odradzają się przekonania feudalne i w nowej szacie 
otrzymują prawo obywatelstwa, trwalsze może niż dawniejsze.
   Tak jest! równość pomiędzy nami niepodobieństwem — ale ani urodzenie, ani krew, ani 
imię nie jest bezpośrednio warunkiem wyższości; Bóg ją daje, nie ciało... I w niebiosach nie 
na jednym szczeblu stoją aniołowie, których doskonałość zbliża i oddala od tronu Bożego; i 
na ziemi nierówniśmy sobie, bo myśl, co podnosi jednego, w drugim śpi nie obudzona... ale 
darem Bożym, a choćby i pracą własną, dumnymi nie mamy być prawa. Rozum sam, nauka, 
jasność pojęcia nie dźwigają nas wyżej, jeśli serce skrzydeł nie przypnie; czyn dopiero i 
miłość podnoszą i uzacniają, a miłość powinna być czynną, a czyn musi być miłością 
przejęty...
   — Co to takiego piszesz? kazanie? — spytał mnie, zaglądając przez ramię, przybyły 
niespodzianie gość jakiś ciekawy.
   — Tak, coś na kształt niego, ale to zakończenie powieści.
   —A słyszałże kto, żeby przez cztery tomy wyczerpawszy cierpliwość czytelnika, jeszcze 
ją na taką wystawiać próbę... Myślisz, że dowiedziawszy się o losie twoich bohaterów, zajrzy 
kto jeszcze w sens moralny? Ot, wierzaj mi, porzuć to i chodźmy na przechadzkę. — Z duszy 
i serca i ja to wolę, chodźmy.
   Nie było więc sposobu dokończyć epilogu, a może miał słuszność przybyły doradca, że na 
nic by się nie przydał.
    
   Żytomierz, 23 kwietnia 1855.