Marian Lech
Generał Antoni Madaliński 1739-1805 
Wydawnictwo MON W-wa 1971 
Na dysk przepisał Franciszek Kwiatkowski 
Barski konfederat 


Słynęli zawsze Sieradzanie z animuszu i fantazji politycznej. 
Zamieszkiwane przez nich ziemie przez wieki całe były 
pograniczem między polańskimi krainami zasadniczymi: Wielko- i 
Małopolską i Mazowszem, stanowiły ciąg lasów i błot od Łęczycy 
- władztwa "starosty łęczyckiego" Boruty - po puszcze nadpilickie 
i nadwarciańskie. Osiedlał się tu element aktywny, zdolny do 
podporządkowania sobie przyrody, ale nieskory do ulegania 
komukolwiek; stolice: Poznań, Kraków, Warszawa, były zawsze 
daleko. Szlachta była tu i materialnie niezależna: przeważnie 
kilkuwioskowa. Chłopi uciskani, zbiegali na pobliski Śląsk; nie 
dawali się ujarzmić. 
W XVIII w., w ostatnim wieku istnienia Rzeczypospolitej 
szlacheckiej, credo polityczne wspólne całej polskiej szlachcie: 
Wolność absolutna, w Sieradzkiem, jak zresztą i na pozostałych 
ziemiach ogromnego państwa, wyradzała się, przybierała konkretne 
formy walki z każdym, kto targnąłby się na nią, przy czym obojętne 
stało się, czy był to własny król czy obce wojska. A właśnie po 
prawie półwiekowym okresie pokoju pod rządami "dobrych królów" 
saskich nad górną Wartą pojawiły się wojska carycy Elżbiety, 
walczące (w czasie wojny, nazwanej później siedmioletnią) z 
Prusakami. Metodą ówczesną, kiedy to "wojna żywiła wojnę", 
zaopatrywały się one w żywność i paszę w Polsce. Rzecz tylko w 
tym, że Rzeczpospolita nie była krajem nieprzyjacielskim, a 
aukzyliarne wojska carycy wojowały w imię interesów saskiego 
księcia - polskiego króla. Ale płacić i żywność dawać szlachta 
jednak musiała. 

Antoni Józef Madaliński herbu Laryssa, młodzian 22-letni, 
odprowadził właśnie do magazynów rosyjskich w Piotrkowie tabor 
wozów, załadowanych worami ze zbożem, i stadko wołów. Pszenica 
była dorodna - z tegorocznych zbiorów - gruba, woły - tłuste. 
Madaliński klął wracając z miasta: zamiast pieniędzy wiózł kwity - 
plik arkuszy papieru zapisanych ogromnymi literami. Zboże zresztą 
zwieźli wszyscy, zastraszeni losem zakutych w dyby nieposłusznych. 
Wszyscy wracali z kwitami. Kto i kiedy za nie zapłaci? 
Ciepłe jeszcze, wrześniowe słońce 1761 roku rozleniwiało. 
Madaliński zdrzemnął się trochę na pustym, wymoszczonym sianem 
wozie. Obudził go tętent, pokrzykiwania i jakaś wrzaskliwa muzyka. 
Naprzeciw waliła drogą przesłonięta kurzem czarna masa, w której 
złotymi skrami pobłyskiwało żelastwo. Pokrzyknął na woźniców w 
taborze, zjechali z drogi w pole, stanęli, patrzyli. Wojska 
carycy. Jadą prosto na Piotrków. Nieprzerwanie ciągnęła jazda, z 
gwizdem, z wesołym śpiewem, z kapelą. Później już obliczono, że do 
Wielkopolski oraz w Sieradzkie wkroczyło 12 000 kawalerii 
rosyjskiej. Madaliński uczył się polityki. 
Po śmierci Augusta III szlachta sieradzka poparła Czartoryskich i 
Poniatowskiego, spodziewała się bowiem zmian w polityce z 
przemożnymi postronnymi sąsiadami. Widział Madaliński, jak 
pojechali do Warszawy w pamiętny dzień 6 września 1764 roku 
przedstawiciele bodaj wszystkich znaczniejszych rodzin z okolicy. 
Po powrocie opowiadali ziomkowie - elektorowie, że na elekcji, po 
usunięciu partii przeciwnych - Radziwiłła i Jana Klemensa 
Branickiego - ze stolicy, "nikt się ani krwią nie oblał, ani winem 
nie nie zachłysnął, bo nie tylko wina, ale i szklanki wody od 
pragnienia na polu elektoralnym nie było. Elekt zaś nikogo nie 
ugościł, bo długo jeszcze obiady z garkuchni dla siebie zamawiał, 
od osoby po czerwonym złotym". Obrany jednomyślnie królem 
Poniatowski zawiódł widać nadzieje Sieradzan, skoro w konfederacji 
radomskiej znów wiążą się przeciwko niemu najpoważniejsze głowy i 
szable. Gdy jednak wtrącił się do sprawy ambasador carycy, książę 
Repnin, otrzeźwieli wkrótce panowie bracia i zawrzeli gniewem 
przeciwko niemu. 
Okazja nie dała na siebie długo czekać. W zasypanych śniegiem, 
skutych mrozem zimy 1768 roku jarach Podola rozpalały się iskry 
nowej konfederacji - barskiej. Rozmodlona była i sfanatyzowana ta 
konfederacja, gotowa stać przy wierze i dawnych wolnościach. 
Prowadzili ją jednak wytrawni gracze polityczni, którzy na tym 
ogniu chcieli upiec własną pieczeń - nowe dostojeństwa i zasługi 
przy nowym królu. Początkowo zwolennicy króla łatwo sobie z nimi 
radzili. Lecz zbyt głęboko sięgał ten ruch, zbyt głębokie było 
wśród szlachty pragnienie wolności, niezawisłości narodowej, by 
można go było całkowicie zdławić. 
Wieść o konfederacji obiegła Rzeczpospolitą. 
W województwie sieradzkim już w kwietniu, w czasie opóźnionych tej 
wiosny siewów, pojawili się ludzie od kasztelana Miączyńskiego. W 
jego posiadłości, w Piekarach, po nabożeństwie zbierano we dworze 
i częstowano szlachtę okoliczną, a w alkierzu co starsi i 
godniejsi układali projekty manifestów konfederackich i rozdawali 
urzędy i funkcje. Na tych tajnych zgromadzeniach liczono też głosy 
potencjalnych wyborców: najwięcej, bo 800, paść mogło na znanego w 
województwie majora Zarembę, następnie po około 300 na 
Bierzyńskiego i Sucheckiego, około 200 na Rychłowskiego. Zaremba 
już przysięgał "bronić wiary i wolności", notable powiatowi 
zmusili Bierzyńskiego, by obiecał mu się podporządkować i 
przysiągł mu posłuszeństwo. Trafił tam i Madaliński, choć młody, 
lecz z rodu wielce przecież w okolicy poważanego. Przesiedział w 
Piekarach kilka dni, aż zaniepokojona matka posłała po niego 
sługę. Wróciwszy do domu, jął się Madaliński do drogi zbierać. 
Matka popłakiwała po kątach, przygotowano woreczek z dukatami, wóz 
ładowny, rano już trzeba było wyjeżdżać. Jeszcze matka ciepłe 
kożuchy ładowała, bo choć była wiosna, to jednak mróz poskuwał co 
płytsze wody w rzekach i jeziorach. Tymczasem nadbiegł nocą goniec 
od Miączyńskiego. Kasztelan ostrzegał, by na krok z domu się nie 
ruszać. Drewicz wywąchał już ruch konfederacki w Sieradzkiem, 
zostawił ciepłe leże, nocami z kawalerią tylko przeszedł do Turka 
i zaryglował Piekary. Podjazdy rosyjskie nieprzerwanie krążyły 
teraz dochodząc do Uniejowa, gdzie także szlachta podobno zaczęła 
się zbierać. Miączyński ochłonął: zbyt wiele miał do stracenia, by 
wdawać się w awantury: 60 000 rocznie dochodów ze swych majątków 
dukatami... Wygasły też natychmiast ogniska ruchu w Uniejowie i w 
Wieluniu, zanikały inne, w Łęczyckiem. Zdawało się, że spokój 
wreszcie zapanuje. 
W rzeczywistości jednak ruch rozszerzał się, ogarniał i skupiał 
nie tylko możniejszych. Przyszedł czas na śmiałych, choć mniej 
głośnych. I tak w sąsiedztwie Madalińskich siedział Józef 
Bierzyński. Dziedzic jednej wioski zaledwie o kilku chłopach, lecz 
znaczeniem przerastał o wiele od siebie bogatszych panów 
kasztelanów i miejscowych sędziów. Ojciec jego przywędrował w 
Sieradzkie z Litwy, a właściwa siedziba rodu leżała w 
Kijowszczyźnie. Był on "urody wspaniałej i pięknej twarzy, 
przymiotów politycznych, wabiących do siebie", miał dar ujmowania 
ludzi, przewodził wszędzie gdziekolwiek się znalazł. Na zabój 
kochały się w nim miejscowe panny, ale pan Józef daleki był od 
grania roli lokalnego bawidamka. Szybko stał się ulubieńcem 
młodzieży, mimo że starszy, umiał trafić do synów szlacheckich 
trzymanych w cuglach ciężką ojcowską ręką. 
Niesłychanie ruchliwy, nie pytany, nie wołany podpisał akt 
konfederacji radomskiej wraz z najznakomitszymi obywatelami na 
pognębienie Czartoryskich. Sięgał po przewodnictwo - marszałkostwo 
miejscowego ruchu barskiego, ale osadzony przez grupę 
Miączyńskiego musiał ustąpić tutejszemu, panu Zarembie. 
Miączyński sam jednak skapitulował; ludzi rozpuścił na pierwszą 
wieść o Drewiczu. Znów wiatr wiał w żagle pana Józefa. Do 
stracenia miał bardzo mało, do zyskania wszystko: kto wie, czy 
nawet nie hetmaństwo po zwycięstwie. 
Bierzyński nie czekał więc, zwołał szlachtę sieradzką. Zbiegła się 
do niego przede wszystkim młodzież i szlachecka biedota, w 
większości jednozagonowa. Chcąc ułożyć manifest, zebrali się w 
Piotrkowie, ale gdy narady w tej sprawie przedłużały się, a 
Drewicz na karku siedział, uszła cała gromada do Parzniewic, 
wioski jednego ze spiskowych. Pociągnęli potem do miejscowych 
lasów, do gajówki, gdyż dowiedzieli się, że Rosjanie są już w 
Widawie. Tu Bierzyński obwieścił manifest, ogłosił się marszałkiem 
i wkrótce miał już oddział liczący kilkaset koni. 

Antoni Madaliński wyjechał z domu zaraz na pierwszą wieść o 
powstaniu. Bierzyński powitał go gorąco i polecił mu spisywanie 
punktów manifestu. Ale przybyły nie chciał być skrybą, więc rzucił 
się zaraz do roboty w wojsku. Jeździł teraz po dworach z pismami 
marszałka, by mu szlachta dawała ludzi do wojska i składała na 
jego ręce publiczne podatki. Wszędzie jednak spotykał się z 
oporem. Co znaczniejsi obywatele ani myśleli pisać się na elekcję 
"takiego" Bierzyńskiego, a w ogóle to czuli niechęć do 
rozsupływania kiesy na cele publiczne. Po powrocie do obozu 
pocieszał go, strapionego, marszałek, pomstowali też obaj na pychę 
i egoizm szlachty. W końcu Madaliński otrzymał dowództwo nad 
kilkudziesięcioma jezdnymi. 
Odtąd wystarczy prześledzić perypetie Bierzyńskiego - "złego 
ducha" Madalińskiego - i jego oddziału, by wiedzieć, gdzie bywał i 
co robił Madaliński. Zaliczał się przecież od początku do 
znaczniejszych i zaufanych oficerów Bierzyńskiego, wraz z nim był 
aż do niesławnego jego końca, a dopiero później musiał się 
rehabilitować za swe grzechy. 
W końcu lipca wyprawił się Madaliński w oddziale Bierzyńskiego na 
Wolborz. Siedział tam biskup Ostrowski, nieprzychylny 
konfederacji, a bardzo bogaty. Szli gęstymi lasami nad Pilicą i 
przez błota jej licznych dopływów, prowadzeni bezdrożami przez 
miejscowych gajowych. W końcu, umęczeni, wydostali się na złocące 
się nie zżętym jeszcze zbożem pola. W pobliskich zagajnikach 
zarządzono odpoczynek, a rankiem zamierzano uderzyć na miasto. 
Kobiety jednak, zbierające w lesie grzyby, wypatrzyły wojsko i 
przyniosły wiadomość do Wolborza. Wsiadł więc w karetę biskup, 
załadował na wozy co wartościowsze rzeczy, a pachołkom kazał się 
bronić; nazajutrz konfederaci nie mieli tu czego szukać. 
Nie desperował jednak Bierzyński i jego ludzie, wśród nich 
Madaliński; próbowali szczęścia gdzie indziej. W Końskich istniały 
w tym czasie słynne huty, które dostarczały żelaza. Ich 
właścicielem był Małachowski, magnat związany z królem. W jego 
zakładach wojska carskie zaopatrywały się w bomby. Postanowił więc 
Bierzyński wysłać oddział do Końskich w celu rozpędzenia 
robotników i uniemożliwienia produkcji pocisków dla wroga, a także 
zagarnięcia kas. Wojsko przeprawiło się brodem przez Pilicę, a 
następnie przez lasy ruszyło na wschód. Mimo ostrożności o marszu 
oddziałów sieradzkich konfederatów wiedziała cała okolica, 
ponieważ podjazdy po drodze wybierały zbrojną ręką żywność i 
mobilizowały ludzi. Liczył jednak Bierzyński na pośpiech, sądził, 
że wysłany oddział zdoła dobiec do Końskich szybciej niż wieść się 
doniesie. 
Małachowski, zawiadomiony o marszu oddziału Bierzyńskiego, 
natychmiast posłał po królewskich ułanów do Kozienic, a poza tym 
ściągał wojska, skąd mógł. Tymczasem Sieradzanom zagroził major 
Iwan Drewicz. Już poprzednio odciął on oddziałom Wielunian 
zamierzoną drogę do Małopolski, a następnie wpędził je do lasów i 
w błota na pograniczu śląskim; "niebożęta salwowali się na 
terytorium pruskie, major dniem i nocą zaś z jazdą biegł pod 
Piotrków". Bierzyński rozpaczliwymi rozkazami chciał teraz 
zawrócić oddział wysłany do Końskich i sam uchodził w lasy. Nie 
zdążył jednak. Dopadł go Drewicz w Starej Wsi, na południe od 
Rozprzy, nad małą rzeczką Luciążą. Rosjanin nie czekał na 
nadejście wszystkich swoich sił; chciał się rozprawić z Polakami 
przed przybyciem oddziałów konfederackich, powracających z nie 
zrealizowanej wyprawy do Końskich. Uderzył na konfederatów z 
marszu, a następnie wprowadzał do boju nadchodzące roty piechoty. 
Wyparł konfederatów nad rzeczkę, na bagna, i tam nękał nieustannym 
ogniem i atakami jazdy. Tymczasem z boku na wzgórzach ukazał się 
oddział wracający zza Pilicy. Zawahał się jednak uderzyć, a kiedy 
w końcu dano sygnał do ataku, na bagnach nadrzecznych główne siły 
konfederatów Bierzyńskiego były już rozbite i Drewicz mógł teraz 
uderzyć na oddział powracający z wyprawy do Końskich. Nie czekano 
na to. Oddział się wycofał. 
Konfederaci bronili się odważnie, nie poddawali się, ale w końcu 
ulegli nadciągającej falami regularnej jeździe rosyjskiej. 
Bierzyński stracił głowę, rzucił buławę, kazał ciskać bębny, które 
przy nim wożono, zniszczyć most na Luciąży i uciekać. Reszta 
konfederatów, która biegła za uciekającym Bierzyńskim, musiała 
przeprawić się wpław przez błotnistą rzeczkę. Brnięto następnie 
przez mokradła. Drewicz, mimo że jego ludzie padali ze zmęczenia, 
wykorzystał dogodną dla siebie sytuację, nie rezygnował z pościgu. 
Parł na Przedburz i jeszcze dalej za Pilicę, staczając nieustannie 
potyczki z Sieradzanami, aż zupełnie ich rozproszył. Oddział 
Bierzyńskiego podzielił się na drobne grupki, które ratując się 
ucieczką, rozbiegły się na wszystkie strony. Rosjanie wzięli 60 
jeńców; w pościgu zabili 80 konfederatów. Sam Bierzyński 
ledwo uszedł z życiem. Nie miał on już po co wracać w Sieradzkie,
skompromitowany niepowodzeniem militarnym i uprzednio skłócony ze 
wszystkimi. Toteż wraz z grupką kilkunastu swych oficerów, których 
po klęsce zdołał zebrać po drodze (wśród nich był i Madaliński), 
uciekał na Śląsk Cieszyński, gdzie skupiały się władze 
konfederackie. Trasa jego marszu wymijała Częstochowę i 
znaczniejsze miasta. Wreszcie Bierzyński zaszył się w górach. Tu 
odetchnął: nie zapuszczały się bowiem jeszcze w te tereny obce 
wojska. 
Konfederaccy politycy dobrze przyjęli rozbitków, klęski im nie 
wymawiali, szczycili się nimi jako tymi, którzy już proch wąchali. 
Podreperowano Bierzyńskiego ludźmi i pieniędzmi, aż animuszu 
nabrał, i znów poszedł szukać szczęścia. Tym razem jednak nie dane 
mu było nawet wrócić w rodzinne strony: pod Remiszówką koło Kępna 
dopadł go znowu Drewicz i rozbił. Połowa oddziału, 80 ludzi, 
poległa, reszta została rozproszona, później przyłączyła się do 
różnych oddziałów. 
Madaliński, który był w oddziale Bierzyńskiego od początku i 
wiernie się go trzymał, choć nie wiadomo, czy wszystkie jego 
przedsięwzięcia akceptował, najpewniej, przypuszczać można, musiał 
też brać udział w jego bojach, doświadczać wszystkich klęsk. 
Bierzyński miał ogromne aspiracje. Miał też bezwzględne poparcie 
swoich oficerów (m. in. Madalińskiego), nie zawsze świadomych, że 
są tylko pionkami w jego "wielkiej grze", ale idących za nim w 
imię solidarności kombatanckiej i lokalnego patriotyzmu. 
Stosunkowo szybko Bierzyński zgromadził nowe wojsko, zwerbowane i 
utrzymywane za pieniądze magnatów - polityków, którzy chcieli się 
posłużyć jego osobą. Ci sami też ludzie zrobili go w kwietniu 1769 
r. generalnym regimentarzem siedmiu skonfederowanych województw, 
ziem i księstw. Znając go jednak jako człowieka, który nie zawsze 
postępował w zgodzie z dekalogiem i kodeksem karnym - "opisali" 
dokładnie jego władzę i zakres działania. 
Najpoważniejsze przedsięwzięcie militarne tego okresu - to wyprawa 
Bierzyńskiego na Lubowlę na Spisz. Bogate starostwo spiskie 
należało do królewskiego brata Kazimierza Poniatowskiego, miało 
warowne zamki, zaopatrzone w materiały wojskowe, tak potrzebne 
konfederatom. Bierzyński posłał tam swój oddział liczący około 300 
ludzi, głównie jazdy. Z Muszynki przedzierali się oni górami, ale 
Lubowli nie zaskoczyli, szturm nie dał żadnych rezultatów. 
Przedemonstrowali więc tylko przed spiskimi zamkami, łupiąc 
niemiłosiernie okolicę. 
Wyprawa zbrojna na Spisz - to byłoby właściwie wszystko, co tej 
wiosny konfederaci uczynili przeciwko nieprzyjacielowi. 
Przyszedł jednak czas i na poważniejsze przedsięwzięcia. W maju 
1769 r. znalazł się Madaliński na czele jednego z oddziałów 
Bierzyńskiego, które ciągnęły na wschód w wielkiej wyprawie tego 
wodza w kierunku Lwowa, dokąd wcześniej poszedł Kazimierz Pułaski. 
Szło wówczas z Bierzyńskim około 1300 ludzi, w tym cztery 
chorągwie pancerne i dwie husarskie. Za nimi posuwały się 
chorągwie nowo zaciężne. Maszerowano bez rozpoznania i niewiele 
brakowało, aby byli natknęli się w Jaśle na Drewicza, który aż w 
te strony zawędrował. "Przemknęli w sam czas, bo gdyby zamarudzili 
jeszcze jeden tydzień, wpadłby na nich" ten "najstraszniejszy z 
wodzów rosyjskich", a później na szczęście dla konfederatów 
rosyjskie naczelne dowództwo zabroniło Drewiczowi dalszej pogoni. 
Tak więc Bierzyński już bez przeszkód połączył się w Przemyślu z 
Pułaskim i obaj wodzowie zgodnie pomaszerowali na stolicę Rusi 
Czerwonej. Zdobycie Lwowa byłoby na pewno wspaniałym sukcesem 
konfederatów. 
Po odejściu rosyjskiego pułku karabinierów stała wówczas w mieście 
tylko załoga polska złożona z kilkuset ludzi wiernych królowi 
Stanisławowi Poniatowskiemu, zebranych z komend regimentów 
autoramentu cudzoziemskiego pod dowództwem Korytowskiego. Oni to 
mieli teraz bronić 300 bogatych kamienic właściwego miasta, 
stłoczonych w obrębie Wałów Hetmańskich. 
"Wojsko rzymskie" - jak tytułowali się konfederaci - zażądało 26 
maja poddania miasta, ale wysłany parlamentariusz został przez 
królewskich zabity, a pierwszy szturm odparty. Konfederaci zdołali 
sforsować tylko jedną bramę. Znów zaczęto paktować z Korytowskim o 
poddanie miasta. Pertraktacje trwały kilka dni, a gdy Korytowski 
zdecydowanie odmówił poddania miasta, konfederaci wieczorem 1 
czerwca ruszyli do nowego szturmu. Madaliński atakował wraz z 
ludźmi Bierzyńskiego Bramę Halicką. Ale pożal się Boże tej 
improwizacji. Konfederatom brakowało piechoty, armat; rozbiegła 
się spieszona kawaleria po domach, kościołach, klasztorach na 
przedmieściu i zza tych osłon strzelała z okien i z dachów. O 
godzinie drugiej w nocy huzarzy Pułaskiego wdarli się do miasta, 
ale ich Korytowski w końcu odparł i z wałów zrzucił. Strzelanina 
trwała do szóstej nad ranem; mało gdzie szturmowano bezpośrednio. 
O wschodzie słońca "wzniosły się ku niebu dymy pożarów na 
przedmieściach": to obrońcy usiłowali w ten sposób wykurzyć 
napastników z domów, z których do miasta strzelano, a i 
konfederaci palili i rabowali pałace i domy panów konfederacji 
nieprzychylnych. Na tym się zresztą skończyło - sił brakowało, 
prób szturmu już nie wznawiano. Po odpoczynku odszedł Bierzyński 
ze swymi ludźmi na północ. 
Jego zmora - Iwan Drewicz, który spóźnił się pod Lwów, dopędził go 
w końcu nad rzeczką Sołokiją. Bierzyński, naciśnięty przemożnymi 
siłami, nawet oporu nie próbował. Musiał poświęcić idących w 
tylnej straży około 300 piechurów i garść jazdy, zerwał mosty na 
rzeczce i pospiesznie umknął. Całą siłą Drewicz zgniótł tych 
nieszczęśników (200 poległo, a około 60 dostało się do niewoli); 
na razie zostawił w spokoju Bierzyńskiego i jego ludzi i ścigał 
inne oddziały "rzymskiego wojska". Wskutek szemrania w swoich 
szeregach Bierzyński tym razem ruszył z determinacją na pomoc. 
Urządził zasadzkę wśród wzgórz i w lesie i wciągnął w nią Rosjan. 
Ale Drewicz dzięki wytrzymałości i uporowi swej piechoty, która 
ani na krok nie ustępowała, nie dał się rozproszyć, sam przeszedł 
do ataku i rozbił wojsko niefortunnego regimentarza. W tej bitwie 
stracili konfederaci 6 armatek i około 400 ludzi i nie oparli się 
w ucieczce aż pod Zamościem. 
Tu nastały dla nich lepsze czasy. Groźny Drewicz odszedł na 
zachód, przekonany, że zadanie wypełnił, konfederatów ostatecznie 
rozbił. Tymczasem Bierzyński i jego ludzie mogli wytchnąć po 
wielusetmilowym marszu, zreorganizować chorągwie, ćwiczyć 
ochotników. Próbowano przygotowywać w Lubelskiem grunt pod 
konfederację. Zagarnięto stacjonujące tu chorągwie jazdy, 
regimenty komputowe piechoty odebrano Zamoyskim ich milicję 
nadworną. Wojsko Bierzyńskiego wzrosło w siłę, zwiększyło się 
ponad dwukrotnie, a on sam stanął u szczytu marzeń: ogłosił się 
marszałkiem związkowym skonfederowanego wojska koronnego. Jego 
oficerowie, którzy wspólnie z nim już od roku walczyli, wśród nich 
i Madaliński, mogli być dumni ze swego wodza. Wojsko wypoczywało. 
Był też z nimi na Lubelszczyźnie i Kazimierz Pułaski, ale nie 
wytrzymał w bezczynności i poszedł pierwszy na Litwę, tam toczyć 
konfederackie ciężkie boje. 
Na początku lipca ruszył za nim i Bierzyński. Z Puław pomaszerował 
na Podlasie, doszedł do Białej Radziwiłłowskiej. Tu dano mu pod 
komendę (odmówioną z politycznych względów K. Pułaskiemu) milicję 
nadworną księcia Panie Kochanku Radziwiłła, 600 ludzi, 
wyćwiczonych i dobrze uzbrojonych. Śmielej teraz poszedł na północ 
na Białystok, by rezydującego tam hetmana wielkiego koronnego Jana 
Klemensa Branickiego namawiać do konfederacji. Ale już też 
wyruszyło na Podlasie i wojsko rosyjskie - Golicyna, z Warszawy. 
Natomiast Ksawery Branicki, łowczy koronny, królewski przyjaciel, 
podsunął się pod Brześć. Mając 4000 ludzi Bierzyński zaatakował 
stojące na pozycjach koło pałacowych ogrodów w Białymstoku wojska 
rosyjskie. Tak rozpoczęła się 16 lipca 1769 r. bitwa, która trwała 
od godziny ósmej rano do szesnastej po południu. Golicyn za 
wszelką cenę starał się utrzymać kordon, nie dopuścić konfederatów 
do ogrodów i pałacu, nie pozwolić im połączyć się z wojskiem 
komputowym, z chorągwiami Węgrów i janczarów oraz z artylerią 
hetmana Branickiego. Jeszcze ważniejsze było dla niego to, aby nie 
dopuścić konfederatów do hetmana. "Kochany wódz", "arcypatriota" 
narzekał teraz na "rodaków, co mu przyszli zakłócać szczękiem 
oręża zachód żywota", ale nawet palcem nie ruszył, by pomóc: bał 
się zemsty Golicyna. Jednocześnie dawał do zrozumienia, że po 
zwycięstwie konfederackim jest oczywiście "do wzięcia", może 
przyłączyć się do ruchu. Na okolicznych pięciu wzgórzach 
konfederaci ustawili 17 armat i nieustannie ostrzeliwali dolinę, 
piechotę Golicyna oraz wysyłali konnicę i strzelców na potyczki o 
park, o las, o rowy. W rezultacie szóstego ataku dokonano wyłomu w 
pozycjach nieprzyjaciela, ale też już brakło sił do dalszej walki. 
Ludzie i konie, zmordowani nieustanną gonitwą, coraz oporniej 
dawali się używać, zbierać do nowych ataków. Miał już dość walki i 
Golicyn - ale o tym niestety konfederaci nie wiedzieli: jego 
bataliony szlusowały, zamykały wyłomy i stały na pozór 
nieporuszone. Bierzyński swoim oficerom - adiutantom nakazał 
przedzierać się okrężną drogą: polami i nad stawami do pałacu, 
dotrzeć do hetmana i błagać go o zezwolenie na uderzenie wojskiem 
komputowym na tyły Golicyna. Hetman odmówił. Konfederaci tymczasem 
stracili ducha i siły, już nie atakowali. Bierzyński, 
zrezygnowany, dał swoim sygnał do odwrotu. Straty miał znaczne: 
przepadło mu 10 armat, rozproszyło się do 1000 ludzi, zginęło lub 
zostało rannych około 300. Odchodził teraz śpiesznie na Grodno, 
zawiązywał tam konfederacje ziemskie, a później wyruszył na 
Podlasie, wszędzie zagarniając co się dało wojska i pieniędzy. 
Golicyn, który także miał ponad 300 zabitych i rannych, po kilku 
dniach odszedł do Warszawy. 
Rozpaliwszy płomień powstania na Litwie i Podlasiu, Bierzyński 
uchodził w góry. 
Przerąbywał się przez mniejsze oddziały rosyjskie, umykał 
większym, kluczył. Szło z nim już niewielu: Litwini bowiem 
upomnieli się o milicje radziwiłłowskie, ranni zostali rozlokowani 
po dworkach. Niejednokrotnie też ludzie rozpraszali się, wielu 
dość już miało wojaczki. Za to ci, którzy zostali w oddziałach - 
wiadomo było, że walczyć będą do końca. Był wśród nich i 
Madaliński. 
Po przybyciu do obozów w górach Sieradzanie odpoczywali, leczyli 
się z ran, nabierali sił. Zaczęli się znów liczyć - wojsko 
ostrzelane, ćwiczone, siła realna. W grudniu 1769 r. Bierzyński 
odebrał przysięgę wojskową od skłóconego z generalnością 
Kazimierza Pułaskiego. Wkrótce Bierzyński zostaje pozbawiony przez 
generalność, najwyższą konfederacką władzę, tytułu marszałka 
związkowego. Zagrożony był nawet jego tytuł marszałka 
sieradzkiego. Niepomierna pycha Bierzyńskiego, dotknięta 
odebraniem mu tytułów, stała się przyczyną jego zdrady. 
Madaliński od początku, podobnie jak i inni oficerowie 
Bierzyńskiego, należał do zupełnie zdezorientowanych politycznie. 
Brał udział we wszystkich potyczkach oddziału Bierzyńskiego. 
Dobrze by się może Madaliński czuł na koniu, w polu, ale w tym 
małym światku zamkniętym, jakim stały się obozy w górach - 
wyraźnie źle się czuł. Parokrotnie wyruszał na podjazdy - ale 
ostatnio bardzo często ograniczało się to do wojowania o furaż dla 
obozu. Przygnębiły go wieści o klęskach, niepokoił brak wiadomości 
z domu. Kończyć by już należało tę wojnę, która zamiast walki o 
święte idee zamieniła się w nie kończące się wiece i konszachty. 
Odchodząc byłby Madaliński (w swoim pojęciu) w porządku: odsunąłby 
się od generalności, ludzi, którzy nic dla Rzeczypospolitej nie 
robili. Bierzyński kusił, tłumaczył, ciągnął w swoją stronę, inni 
znów wołali, że wszystko to zdrada, że trwać trzeba przy 
sztandarze konfederacji. 
W połowie kwietnia Drewicz przedarł się na nowotarską dolinę i 
częścią swych sił rozbił i rozproszył oddziały konfederatów. 
Bierzyński podjął teraz decyzję: zebrał najwierniejszych sobie 
ludzi (dwudziestu kilku oficerów, m. in. Madaliński, oraz 300 
koni) i odszedł z nimi do Białej Spiskiej, gdzie poczekał na 
Rosjanina. Zadeklarował mu się przez parlamentariusza, zgłosił 
reces od konfederacji i obaj w najlepszej zgodzie poszli do 
Krakowa. Przez dwa tygodnie trwała tu idylla nowego braterstwa 
broni. Bierzyński stał w Krzysztoforach, domagał się pieniędzy na 
swoje wojsko i obiecywał, że za nim pójdą inni. 
Nie poszli jednak. Co więcej - miał Madaliński okazję oglądać 
incydent, który go nieco otrzeźwił i na wiele spraw nauczył 
inaczej patrzeć. Chcąc poróżnić Bierzyńskiego z Drewiczem, 
sprowokować rozdźwięki, zdradzeni konfederaci przysłali do Krakowa 
dziada z kartką, której treść niedwuznacznie sugerowała, że 
Bierzyński jest "trojańskim koniem" konfederatów. Drewicz w 
pierwszej pasji spoliczkował Bierzyńskiego, porwali się polscy 
oficerowie do szabel, ale ich ostudziła warta Drewicza. 
Wyobrażał sobie Madaliński i inni oficerowie z otoczenia 
Bierzyńskiego, że będą mogli z bronią i chorągwiami, z zachowaniem 
stopni, przejść po prostu na służbę króla i Rzeczypospolitej. Ale 
postanowiono o nich inaczej: przedłożono im warunki, na mocy 
których mieli, rozbrojeni, wrócić do swych województw i tam cicho 
siedzieć, z konfederacją się na przyszłość nie łączyć, w 
zwalczaniu jej pomagać. Zamiast więc honorowego recesu - niesławne 
rozbrojenie. Wszyscy szeregowi mieli być wcieleni do rosyjskiego 
wojska, prawo odejścia wolno przysługiwało tylko oficerom i 
szlachcie. Teraz dopiero rozgniewali się recesjoniści, ale Drewicz 
otoczył ich szczelnym kordonem bagnetów i poprowadził 20 maja 1770 
r. na wawelski zamek, by tam podpisali odpowiednie dokumenty. 
Przesiedzieli dziesięć dni, wzywał ich Drewicz na rozmowę 
pojedynczo, ugłaskiwał, ugadywał, w ostateczności straszył. Zdołał 
w końcu uzyskać około 70 podpisów - m. in. Madalińskiego. 
"Poznawszy swój błąd i widząc, że bunt nic w sobie dobrego ani 
zbawiennego nie miał" - głosił podpisywany dokument - wyparli się 
na przyszłość wszelkich z nim stosunków "pod utratą honoru, 
urzędów i fortun". Panowie wyskakiwali stamtąd bez czapek, mimo że 
Drewicz do stołu prosił, dopadali swych koni, gnali z miasta jak 
od zapowietrzonego, w oczy sobie wzajemnie nie patrząc. 
Wyskoczył za innymi i Madaliński - ale ten już wiedział, co robić. 
Za bramami Krakowa konia ostrogami spiął i gnał - ale nie na 
północ. Omijając miasto z daleka wracał w góry, do konfederatów. 
Przyjęto go nieufnie. W końcu 4 czerwca odebrano od niego 
przysięgę rehabilitacyjną. Nie mógł jednak zostać w górskich 
obozach: zbyt dobrze pamiętano tu ludzi Bierzyńskiego, a ostatnie 
wydarzenia - rebelia i zdrada - także krwi napsuły. Do Zaremby, 
który w Wielkopolsce i w Sieradzkiem wojował, nie chciał iść: i tu 
od początku miano nie najlepsze zdanie o Bierzyńskim. Ruszył 
wreszcie Madaliński na północ, daleko, do swoich kuzynów w ziemi 
wiskiej na Mazowszu. Ocierał się po drodze o wojska rosyjskie, ale 
pokazywał im patent Drewicza. Konfederatów także omijał: szeroko 
bowiem rozniosła się wiadomość o zdradzie Bierzyńskiego. 
Madalińskiego znano, wszyscy wiedzieli, że był podkomendnym 
Bierzyńskiego, tłumaczyć się nie chciał. 
Przesiedział cicho przez żniwa, wysłał przez zaufanego człowieka 
wiadomość o sobie do domu. Czekał na okazję, a ta przyszła szybko. 
Na Mazowszu walczył słynny Sawa-Caliński, kozacki syn, który 
zebrał spory oddział i napadał na nieprzyjaciela, gdzie tylko 
mógł. Jeden z jego podjazdów znalazł się w okolicy, w której 
przebywał Madaliński, i wziął chętnego z sobą. Szybko dogadał się 
z Sawą. Madaliński otrzymał komendę nad oddziałem jazdy i znów 
ruszył na żołnierski szlak. Teraz już nie narzekał na nudę. Sawa 
postanowił wciągnąć Rosjan w pułapkę. W tym celu na przynętę 
pozostawił mały oddziałek na wiślanej kępie pod Wyszogrodem i 
przykazał mu mocno hałasować, sam natomiast z resztą ludzi ukrył 
się w nadbrzeżnym lesie. Przyszli z Wyszogrodu zaalarmowani 
Rosjanie, ostrzelali z armat kępę, ale bezskutecznie, bo 
konfederaci Sawy pokryli się i strat nie odnieśli. Wreszcie 
nieprzyjaciel uderzył na kępę wręcz. Sawa na to tylko czekał. Na 
będących już w wodzie rosyjskich żołnierzy spadł ze skarpy 
nadbrzeżnej i wystrzelał. Sawa przenosił się z miejsca na miejsce, 
wycinał mniejsze oddziały rosyjskie, niepokoił silniejsze. Pod 
jego dowództwem walczył i Madaliński aż do pierwszych śniegów. 
Później Madaliński miał już swój znaczny oddział. Wreszcie 
powinęła mu się noga. W połowie grudnia 1770 r. zasłyszał o małym 
posterunku Grafst”ma w Karniewie. Podzielił się tą wiadomością z 
Sawą; postanowili uderzyć razem. Zaatakowany z dwóch stron 
posterunek nieprzyjaciela poniósł duże straty, ale uformowawszy 
się w czworobok, najeżony bagnetami, wycofał się. Dalej 
pomaszerowali obaj dowódcy razem. W miasteczku Wysokie stał słynny 
tzw. żółty regiment. Pokusili się Sawa i Madaliński o atak na 
Wysokie. 16 grudnia wdarli się do miasteczka, pojmali 43 jeńców - 
ale regimentu do konfederacji (co było celem akcji) nie 
przeciągnęli. Za to już nazajutrz mieli na karku Ksawerego 
Branickiego z Brześcia z oddziałem ułanów królewskich. Poszedł za 
nimi Branicki po śladach na śniegu, dopadł w okolicznych wsiach i 
na nie spodziewających się niczego, uderzył. Pogrom był 
błyskawiczny. Branicki odebrał utraconych żołnierzy, wziął przy 
tym mnóstwo jeńców, według jego relacji 500 konfederatów, w tej 
liczbie i dzielnego Madalińskiego. Sawa szybko uzupełnił swój 
oddział i odszedł na nowe boje. Natomiast Madaliński powędrował w 
więzach w taborze Branickiego jako jego jeniec. 
Tym razem definitywnie miała się skończyć dla Madalińskiego 
konfederacka wojenna tułaczka. 


Żołnierz i obywatel 


Z zawieruchy wojennej w okresie konfederacji barskiej wracał 
Madaliński z pustką w sercu i z pustymi kieszeniami. Zaangażował 
się po stronie ruchu konfederackiego, włożył weń cały zapał i 
wszystkie swoje siły i oto okazało się, że przegrał, że ruch 
poniósł klęskę. Madaliński rozumiał, że o przegranej zadecydowała 
nie tylko obca przemoc, ale przede wszystkim postawa szlachty 
- współbraci. Widział zwycięstwa, poświęcenie i ofiarę z życia i 
majątku, ale widział i małe fakcyjne roboty, przekupstwa i zdradę. 
Niewesołe więc myśli trapiły Madalińskiego w drodze do domu. Miał 
już 31 lat, a wszystko właściwie zaczynać trzeba było od nowa. 
Najpiękniejszy czas młodości, czas wzlotów i klęsk, wydawał się 
być już poza nim, trzeba było wybierać dalsze drogi i sposoby 
urządzenia się. 
W szlacheckiej Rzeczypospolitej było kilka takich dróg do kariery. 
Najpowszechniejszą było czepianie się dworskiej klamki, szukanie 
pańskiej protekcji. 
Nie mniej popularna i ciesząca się szacunkiem społecznym była 
służba bogini Temidzie w palestrze. 
Ale droga do tej służby wiodła przez lata nauki i praktyki. Toteż 
Madaliński zaczął szukać innych możliwości. 
Duże szanse zrobienia kariery otwierało przywdzianie habitu 
duchownego. Znów jednak tylko dla możnych i zamożnych lub mających 
protekcję. 
Wychwalana szlachecka równość i złota wolność miały dla szaraczków 
nieciekawe oblicze i droga ku karierze wiodła - wbrew pozorom - 
przez ciężką, wieloletnią pracę, a nierzadko przez upokorzenia i 
wyrzeczenia. 
Nie ominęły te smutne bolączki i stanu, w którym bardziej niż w 
jakimkolwiek innym cenić się winno zasługę i zdatność, czyli 
wojska polskiego owych lat. 
Przy przewadze politycznej magnatów żaden z nich nie był 
zainteresowany we wzmacnianiu wojska w Rzeczypospolitej, co 
mogłoby iść na korzyść króla lub innego magnata i zachwiać tak 
cenną między nimi równowagę. Państwa postronne zazdrośnie 
strzegły, by Rzeczpospolita nadal "nierządem stała"; słabością - 
a szlachta znów, jak źrenicy oka przestrzegała zasady, by ani 
grosza ze swych majątków nie uronić na wojsko nad potrzebę 
ostateczną. Jednocześnie ponad pół wieku panował pokój, Polska zaś 
nie brała udziału w wojnach, mimo że tuż za jej granicami ścierały 
się ze sobą potęgi europejskie. Wojsko więc zapomniało o wojnie i 
wojowaniu i zamieniło się w instytucję, która przyciągała chętnych 
swym splendorem i pięknymi mundurami. 
Dzieliło się to wojsko na dwa tzw. autoramenty - polski i 
cudzoziemski. Pierwszy z nich wywodził się z instytucji dawnego 
pospolitego ruszenia, a następnie z tradycji zaciągu ochotniczego, 
przy którego pomocy wieki całe Rzeczpospolita szczęśliwie 
wojowała. Z dawnych czasów pozostał też system najwyższego 
dowództwa nad armią: król, hetmani (czterej: dwaj w Koronie i 
tyleż na Litwie), regimentarze, oboźni, pisarze polni, sędziowie 
wojskowi, buńczuczni. Zachował się i podział na rodzaje wojsk: 
jazdę ciężką, używaną do rozstrzygającego uderzenia, czyli 
husarzy, lżejszą - manewrową, zdolną zarówno do uderzenia, jak i 
prowadzenia walki: tzw. pancernych (na Litwie petyhorców), i 
wreszcie na jazdę wołoską lub kozacką (tatarską na Litwie), czyli 
chorągwie lekkie, których zadaniem miało być rozpoznanie, 
manewrowanie i pościg. System ten przez wieki był doskonalony i 
wypróbowywany. 
W czasie jednak, kiedy Madaliński myślał o swojej przyszłości, 
wojsko znacznie się już wyrodziło. Splendor i barwa pozostały i 
przyciągały ku sobie chętnych, a że przy tym życia nie trzeba było 
narażać, jako że czas był pokojowy, zapełniły się szeregi wojska 
bracią możną, która właśnie dla owego splendoru i barwnego ubioru 
tam szła, szukając dla wielu posiadanych już tytułów, jakie każdy 
szlachcic miał, jeszcze dodatkowego tytułu: towarzysza husarskiego 
lub pancernego znaku króla, hetmana czy starosty. Dowódcami - 
rotmistrzami takich chorągwi (nielicznych, bo ściśle etatem 
określonych)bywali najznakomitsi panowie i król nawet, więc zwano 
się konsekwentnie towarzyszami - króla, hetmana lub pana 
marszałka, służącymi nie "pod hetmanem", ale "z hetmanem, królem, 
wojewodą". Porucznicy tytułowani byli grzecznościowo pułkownikami, 
towarzysz komenderował na wyprawie generałami autoramentu 
cudzoziemskiego, o ile ci ostatni nie byli oczywiście możnymi 
panami. Wojen nie bywało, dawno więc pozbyto się pancerzy i zbroi 
i wożono je na wozach, tylko dla potrzeby błyśnięcia przy świetnej 
uroczystości. Nastały mundury jednolite, barwne, karmazyny i 
granaty, czapy czworograniaste, z czaplimi piórami, kolorowe 
sznury. 
Na ziemiach ukraińskich, przy stałym zagrożeniu hajdamackim, 
chorągwie były bardziej sprawne. Husarię nazywano wojskiem 
pogrzebowym, najczęściej bowiem występowała z całym przepychem na 
pogrzebach dla uświetnienia uroczystości. 
Autorament cudzoziemski, złożony z regimentów pieszych i jazdy, 
tzw. dragonii, był bardziej nowoczesny, przystosowany do potrzeb 
wojny ogniowej, jaka wówczas w Europie nowożytnej była już ogólnie 
praktykowana. Żołnierz był tu trzymany w dyscyplinie i nie 
ustępował obcemu. Ale i na tym rodzaju wojsk odbiły się powszechne 
w Rzeczypospolitej szlacheckiej egoizm i anarchia. Szlachta nie 
chciała płacić na wojsko, dlatego też podatki wojskowe z małymi 
tylko wyjątkami przez pół wieku nie uległy zmianie. Sejm 1717 roku 
nie uchwalił w ogóle budżetu na sztaby wojska, na korpus 
oficerski, dlatego opłacano je odpowiednią ilością pensji 
żołnierskich, tzw. porcji. Oczywiście automatycznie o tyle mniej 
było w kompanii żołnierzy. Jednocześnie jednak te oficerskie 
porcje - pensje zaczęły być coraz atrakcyjniejsze dla szlachty, 
jako stałe źródło dochodów, droga do kariery, uposażenia ich 
synów. Dlatego narodziło się kupczenie, handel stopniami 
oficerskimi i związanymi z nimi porcjami. Ponieważ chętnych było 
aż nadto, zaczęto więc mnożyć w kompaniach i regimentach oficerów, 
jednocześnie ujmując porcji żołnierskich, czyli zmniejszając ilość 
żołnierzy. Pan możny - hetman lub magnat - dowódca i właściciel 
regimentu (godność tę można było otrzymać od króla za specjalne 
usługi wobec niego lub jego przyjaciół) nadawał stopnie oficerskie 
swoim protegowanym, wiążąc ich w ten sposób ze sobą. Miało to ten 
skutek, że coraz mniej było w wojsku żołnierzy, coraz mniej 
oficerów, którzy naprawdę znali swoje rzemiosło, a coraz więcej 
takich, którym ojciec kupował stopień wojskowy, gdy byli jeszcze w 
niemowlęctwie i którzy niejednokrotnie całe lata nie oglądali 
regimentu. 
Niewiele więc miał Madaliński dróg kariery do wyboru. Klientem 
pańskim trudno mu było zostać. Zresztą - na to trzeba było mieć 
duże znaczenie w swoim województwie, być szanowanym i 
poszukiwanym, a tego się Madaliński w wojnie konfederackiej nie 
dorobił. Na długą drogę do pańskiej klamki - wysługiwanie się od 
młodości - było już dla niego za późno. Za późno też trochę było 
na wdrażanie się w kruczki prawne w palestrze. Habit duchowny 
dziad w prostej linii naszego konfederata przywdział kiedyś już w 
podeszłym wieku, wnuk jednak najwidoczniej nie miał zamiaru pójść 
w jego ślady. Pozostawało jeszcze wojsko, ale i tutaj trzeba było 
szukać dróg pobocznych, protekcji, aby nie zaczynać służby od 
gemeina. 
W czasie walk konfederackich zetknął się Madaliński z łowczym 
koronnym, Franciszkiem Ksawerym Branickim. Otóż łowczemu koronnemu 
król powierzył zadanie nie tylko i nie tyle bić barzan, ile raczej 
pozyskiwać ich serca i umysły dla monarchy; bijąc i gromiąc - 
paktować. Taki zamysł wpędzał go często w nie lada tarapaty, jak 
np. słynna przeprawa z Zarembą, konfederackim wodzem w 
Wielkopolsce, pod Widawą w czerwcu 1771 r. Zaczął go Branicki, w 
polu z wojskiem doszedłszy, kaptować. Zaremba niby się godził; 
wojska znajdowały się obok siebie. Ogłoszono rozejm. Obaj wodzowie 
pili na umór i przysięgali sobie dozgonną miłość, aż się 
podkomendni i polityczni przyjaciele Zaremby zaniepokoili, czy aby 
do zdrady nie dojdzie. Przerwał tę sielankę przypadek: nadejście 
dla Branickiego nowych posiłków, które nic nie wiedząc o rozejmie 
ani o subtelnej misji pana łowczego, uderzyły na Zarembę. 
Branicki, nieprzytomny z pijaństwa, usiłował swoich sprawić do 
walki. Konfederaci jednak natarli tak żwawo, że wnet zwolenników 
króla odparli. Branicki zawdzięczał życie tylko szczęśliwemu 
przypadkowi uciekając pieszo przez bagna. 
Co nie powiodło się z Zarembą, udawało się gdzie indziej z innymi 
i Branicki wielu konfederatów przeciągnął na stronę króla. Miał on 
na to prosty sposób: schwytaną szlachtę zwalniał masowo, 
deklarując jej przedtem łaski swoje i królewskie, a konfederację 
obrzydzając, wróżąc jej rychły upadek. Mało było takich, którzy 
wracali do konfederackiego wojska. Wielu rzeczywiście rozjeżdżało 
się do domów sławiąc łaskawość Branickiego. Po upadku konfederacji 
niejeden skorzystał z amnestii. Tak np. zrobił wspomniany Zaremba, 
który zachował nawet swój konfederacki tytuł generała - już w 
służbie króla i Rzeczypospolitej. 
Po rozgromieniu Sawy i Madaliński był jeńcem Branickiego, a 
jeszcze w latach osiemdziesiątych występował nasz bohater jako 
polityczny jego klient, "hetmanowi znajomy". 
Do Branickiego zwrócił się wówczas Madaliński i najwidoczniej 
został wysłuchany, skoro w 1776 r. widzimy go w chorągwi 
Kwileckiego. Zdobył więc Madaliński upragnione miejsce w chorągwi. 
Tak się o nią troszczył, że wkrótce "całą tę chorągiew na nogi 
podniósł". Madaliński nie był jeszcze wtedy oficerem: rotmistrz 
jego, Kwilecki, prosił dla niego dopiero o poruczeństwo. W 
charakterystyce, podanej wówczas o nim, czytamy: "znajomy 
hetmanowi, żołnierz dobry, człowiek zdolny". Widocznie szkoła 
twardej służby konfederackiej na coś się przydała, przydało się 
też ostrzelanie w bitwach i dowodzenie samodzielnym oddziałem. 
Prawdopodobnie to powodowało, że Madaliński wyróżniał się na tle 
nie zaprawionego w trudach wojennych, nowo wówczas zaciąganego, 
żołnierza jazdy narodowej. Na nic się jednak nie zdała protekcja 
hetmana i dobra o nim opinia dowodzącego brygadą generała. Nie 
został Madaliński porucznikiem. Nie jest wykluczone, że 
zadecydowały o tym względy polityczne. 
Tak więc pierwszy oficjalny dokument mówiący o służbie 
Madalińskiego w kawalerii - jeździe autoramentu polskiego - 
datowany jest w roku 1776. On sam jednak liczy sobie lata służby 
od 1768 r. W oficjalnej "Rang liście" Brygady I Wielkopolskiej z 
okresu, kiedy Madaliński był jej dowódcą, od tego właśnie roku 
rozpoczyna się jego służba wojskowa. Z tego wynika, że wliczałby 
sobie służbę w konfederackim wojsku Bierzyńskiego. O późniejszych 
awansach Madalińskiego wiemy, że majorem został w roku 1789; 
poruczeństwo swoje odstąpił wówczas za 300 dukatów. 
Wicebrygadierem mianowano go 22 czerwca 1791 r. i za stopień ten 
dał rewers na złp 32 000, brygadierem miał zostać 9 lipca 1792 r., 
a komendę nad brygadą objął 14 lipca, już bez opłacania stopnia. 
Madaliński znalazł się w wojsku w czasie, kiedy od kilku już lat w 
Rzeczypospolitej zaczęły nurtować nowe prądy. Odbudowa gospodarki 
kraju po długoletnich wojnach początku XVIII wieku sprawiła, że 
wzrosła w siłę i zamożność warstwa średniej szlachty, która 
zaczęła się dopominać o współudział w sprawowaniu władzy. 
Jednocześnie wraz z elekcją Stanisława Augusta jeden z magnackich 
obozów - tzw. Familia Czartoryskich - poczuł się dość silny, by 
przeprowadzić reformy aparatu państwowego, m. in. też wojska, bez 
obawy, że zreformowany aparat może się obrócić przeciwko niemu. 
Dzieło reform rozpoczął sejm 1764 r., ale zahamowała je 
konfederacja barska. Drugi okres przemian datuje się od sejmu 1775 
r. Wtedy to właśnie sejm omówił i uchwalił nowy etat wojska, 
podnosząc jego liczebność do 30 000 (22 000 w Koronie i 8000 na 
Litwie), dzięki czemu rozpoczęły się nowe zaciągi - także w 
jeździe. Raz na zawsze zniesiono wówczas system porcjowy. Odtąd 
oficer otrzymywał gażę niezależnie od budżetu jednostki. Nie 
obeszło się jednak bez ostrych starć: hetmani walczyli z nowymi 
władzami w wojsku, przeciwstawiając im swoich ludzi. 
Sejm stanowczo wypowiedział się przeciwko udziałowi wojskowych w 
życiu publicznym kraju. Wojsko, a zwłaszcza jazda narodowa była 
formacją niesłychanie rozpolitykowaną. Szlachcic zostając 
towarzyszem nie przestawał być obywatelem; nie tracił prawa do 
udziału w sejmikach i w sejmie. Szczególnie masowo ściągali na 
sejmiki towarzysze husarscy lub pancerni, by poprzeć swego 
rotmistrza albo innego oficera w staraniach o wybór na którąś z 
ziemiańskich godności. Nieraz i w sądach zjawiali się wojskowi, 
którzy samą swoją obecnością zmuszali sędziów do ferowania wyroków 
korzystnych dla którejś ze stron. Wojsko było na chrzcie, weselu i 
pogrzebie. Wskutek tego jazda narodowa stała się w społeczeństwie 
szlacheckim niesłychanie popularna, ale też nasiąkła tendencjami 
nurtującymi to środowisko i czynnie je popierała. Teraz wszystko 
miało ulec zmianie: planowano znieść udział jazdy w zajazdach, 
pilnowaniu skazańców, ściganiu przestępców, słowem - całą służbę 
policyjną. Na takie akcje tylko hetman mógł wysyłać wojsko. 
Wszystkie te zamierzenia w dużej mierze pozostały na papierze. Nie 
znalazła się bowiem wówczas taka siła, która by w jeździe 
zaprowadziła ścisłą dyscyplinę. Po dawnemu towarzysz w domu 
siedział i pilnował gospodarstwa lub jeździł po kraju za swoimi 
interesami. Otrzymywał urlopy od swego brygadiera, gdy zaś ten nie 
chciał mu ich dać, brał je od hetmana, jeśli mu się czymś 
zasłużył. W ostateczności dawał sowitą zapłatę i spokojnie mógł 
całe lata nie oglądać chorągwi. Jazda po dawnemu była oczkiem w 
głowie szlachty. Jak wysoko cenili się dawni husarze i pancerni, 
świadczy chociażby to, że kiedy w roku 1775 porównywano stosunek 
rang w brygadach kawalerii narodowej do rang w wojskach 
autoramentu cudzoziemskiego - towarzysz równał się chorążemu, 
namiestnik - porucznikowi, chorąży - kapitanowi, porucznik - nawet 
pułkownikowi. Stopień brygadiera miał odpowiadać randze generała 
majora. Sejm w 1786 r. postanowił, że w jeździe służyć może, tylko 
rodowita szlachta. W tym też roku pojawiła się rzecz jak na 
stosunki w jeździe narodowej rewolucyjna - wydano dla niej 
przepisy musztry. 
W takiej to formacji służył Madaliński w latach jej burzliwego 
wzrostu i przemian, związał się z nią i miał w niej zabłysnąć. Z 
okresu służby w jeździe pochodzi powiedzenie, że "Madaliński 
pierwszą bijał": jako późniejszy brygadier, dowódca Brygady I 
Wielkopolskiej, "bijał", to jest walczył, uderzał pierwszą 
brygadą. 
On sam zresztą już z racji swego charakteru był zawsze na 
pierwszej linii frontów, wśród najbardziej zaangażowanych, był 
pierwszy w wirze najważniejszych wydarzeń. Odbiło się to także i 
na jego działalności na arenie życia politycznego, w czasach kiedy 
widzimy go posłem na sejm 1786 r. i zaraz następnie posłem na Sejm 
Wielki w latach 1788-1792. 
"Pułkownik wojsk koronnych, poseł z województwa kaliskiego" - tak 
brzmi tytulatura Madalińskiego, gdy w dzień zaduszny 2 listopada 
1786 r. zabierał głos na sesji sejmowej tłumacząc: "dotychczas nie 
trudniłem się ni wyciągałem głosem moim przeciągu obrad 
niniejszych", ale wobec powagi sytuacji "pociągnięty obowiązkiem 
posłowania mojego, zajęty (jestem) powinnością obywatelską". 
Gwałtownie wtedy zaatakował Radę Nieustającą za brak troski o 
powierzone jej sprawy zarządu Rzeczypospolitej, za to, że "ćmi 
raczej niż objaśnia" prawa i że "rozterków i zamieszania dała nam 
w kraju powody". Zastrzega się jednocześnie, że nie mówi tego 
przeciwko królowi, choć wiadomo było, że Rada Nieustająca - to 
aparat króla. 
Madaliński poparł wówczas regulamin świeżo ułożony dla armii przez 
Departament Wojskowy, ale "z tym ostrzeżeniem, aby tamże dodane 
zostało, iżby żaden tak w pułkach kawalerii narodowej jako i w 
autoramencie cudzoziemskim na oficera patentowanym nie został, jak 
tylko sama szlachta rodowita krajów Rzeczypospolitej". Dla 
uzasadnienia tego stanowiska podaje, że "zadosyć aż dotąd poniżone 
zostało szacowne to hasło kawalerii narodowej, zaginęła i chluba 
towarzystwa komputowego". Przyczynę tego widział Madaliński w 
"odjęciu hetmanom władzy wojskiem komenderowania..." Proponował, 
by każdy szlachcic-posesjonat ekwipował i utrzymywał jednego 
żołnierza w zamian za wystawienie milicjantów powiatowych. 
Konstruktywnym projektem był wysunięty przez Madalińskiego plan 
regulowania cen na żywność i furaże dla wojska, zaopatrującego się 
w miejscach swych postojów. Tu już przyszedł do głosu praktyk - 
komendant chorągwi, mający kłopoty z jej utrzymaniem. 
I tak przechodziłoby kształtowanie się politycznego oblicza 
Madalińskiego, gdyby nie wielkie czasy, jakie zaczęły się dla 
Rzeczypospolitej w końcu lat osiemdziesiątych XVIII wieku. Na Sejm 
Czteroletni Madaliński był posłem z województwa gnieźnieńskiego. 
Pierwszą swą mowę wygłosił w lutym 1789 r., już po 
pięciomiesięcznych obradach. Ubolewał, że sejm traci czas na 
bezowocnych nieustannych sesjach, że ubożsi posłowie zaniedbali 
już, w Warszawie siedząc, swoje majątki, a "przecież nie uganiamy 
się za odorem sosów" (aluzja do nieustannych przyjęć i bankietów w 
czasie obrad sejmu). Postulował, by nie wierzyć żadnym gwarancjom 
państw ościennych. Sąsiedzi, według niego, dopiero wtedy dadzą 
przykład dobrej woli, kiedy oddadzą ziemie zagrabione w zaborze 
1772 r. W usilnym poszukiwaniu źródeł funduszów na utrzymanie 
wojska Madaliński reprezentował szlachtę, zwracając się z żądaniem 
przede wszystkim do duchowieństwa o subsidium... charitativum. W 
tym samym duchu domagał się, by posesorowie królewszczyzn zrównani 
zostali w podatkach ze szlachtą. Co więcej, żądał, by rozdane w 
1775 r. królewszczyzny odebrać donatariuszom i na skarb obrócić. 
Wówczas, w czasie pobytu w Warszawie, Madaliński zetknął się z 
jakobinami. 
Stolica, wielki ponad 100 000 ludzi liczący ośrodek miejski, była 
jednocześnie centrum życia umysłowego. Skupiała się tu plejada 
znakomitości we wszystkich dziedzinach, powstawały też 
organizacje, które miały za cel propagowanie i narzucanie swoich 
przekonań i woli. Wrzała namiętna walka polityczna, wykorzystująca 
wszelkie możliwe środki nakazu i przekazu. 
Szczególną rolę w środowisku tych klubów odgrywał Hugo Kołłątaj. 
Wybitne zdolności, ruchliwość umysłu i żywy temperament 
predysponowały do tej roli byłego rektora krakowskiej Szkoły 
Głównej. Dom Kołłątaja na Solcu skupiał grono zapaleńców - księży: 
Jezierskiego, Dmochowskiego, Mejera, oraz radykałów: 
Maruszewskiego, Dembowskiego, Konopkę, którzy później ani na jotę 
nie odeszli od swoich idei, a w dniach insurekcji kościuszkowskiej 
stawali nieraz w kolizji z umiarkowanym rządem powstańczym. 
Nazywano ich "Kuźnicą Kołłątajowską", "wulkanami", skąd padały 
gromy na obskurantyzm i konserwatyzm. 
Otóż Madaliński bardzo szybko związał się z tymi ludźmi. W 
"Kuźnicy Kołłątajowskiej" bowiem znalazł to, czego szukał: 
radykalną myśl społeczną, radykalne, jednoznaczne określenia 
obozów i sytuacji, radykalne wskazywanie rozwiązań. Był w klubach 
i na ulicy: wszędzie tam, gdzie krytykowano klasy wyższe, domagano 
się dla nich kar, pomawiano je o zdradę. 
Znalazło to odbicie w wystąpieniach Madalińskiego w sejmie. 
Gwałtownie, bezkompromisowo występował przeciwko tym, którzy 
pobrali starostwa w 1775 r. Żądał, by obciążono ich podatkiem na 
równi ze szlachtą. Atakował także donatariuszy i możnych, którzy w 
1775 r. "kraj zaprzedali, sami siebie i swych przyjaciół zrobili 
emfiteutami, donatariuszami, przywłaszczycielami sum. "Gdyby to 
ode mnie zależało - woła dalej - całą tę konstytucję spalić bym 
kazał..." 
Zupełnym radykalizmem tchnie wniosek Madalińskiego o nobilitację 
dla mieszczan, m. in. dla słynnego Barssa, bo "potrzeba bowiem i 
wypadki naszej Ojczyzny tak nam koniecznie radzą, abyśmy takich, 
jacy tu są najjaśniejszym stanom zaleceni - do równości 
szlacheckiej jak najwięcej przybierając, stali się przeciw 
przemocy możnymi". 
Szczególnie zacięty atak na możnowładztwo zawarty jest w 
wystąpieniu Madalińskiego 7 stycznia 1791 r. Zwracając się do 
senatu, mówił, że "są między wami i tacy, którzy końcem zysków 
swoich i dogadzając swojej ambicji zaprzedają kraj, wolność, 
niebacznie wkładają na karki swoje i współbraci jarzmo niewoli. 
Czytajmy dawnych dziejów pisma, w tych doczytujemy się, któż to 
królów detronizował, kto robił konfederacje, kto od zagranicznych 
brał pensje i z nimi na zgubę Ojczyzny czynił zmowy i waleczne 
zwijał wojsko, kto na koniec do wewnętrznego rządu polskiego 
obcych potencji władania i wpływy wprowadził. Zawsze - senator, 
zawsze minister, zawsze możniejszy panicz, a nie rycerz szlachcic, 
mniejszy posiadający majątek. W sejmowaniu niniejszym, kto się 
opierał w materii starostw, jeśli nie ci, którzy 
najpryncypialniejsze posiadają królewszczyzny, na koniec, kto się 
zdzierał od rygorów prawa na przestępnych w niedoniesieniu o 
buncie, wszakże cały Senat i ministerium". 
Tak więc Madaliński, któremu początkowo groziło, że stanie się 
jednym z owych (znienawidzonych przez radykałów) reakcjonistów - 
"chorónżych Wyzdrzygalskich" - przez swoje zaangażowanie 
polityczne, przez umiłowanie wolności doszedł do daleko 
posuniętego jakobinizmu. Na długo Madaliński pozostał nawet 
politycznym przyjacielem Hugona Kołłątaja. 
W czasie obrad Sejmu Czteroletniego wykluwały się nowe kształty 
państwa polskiego i jego urządzeń - także i wojska. Już w 
pierwszym tygodniu obrad "tańcujący sejm" (nieustanne bale i 
bankiety) pod pozorem deklaracji gwarancji pruskiej, proponującej 
Polsce przymierze odporne, uchwalił wśród niebywałego entuzjazmu 
aukcję wojska do 100 tys. Aby nie dopuścić do wykorzystania przez 
króla armii dla umocnienia władzy tronu, obalono Departament 
Wojskowy, przy którego pomocy Stanisław August kierował sprawami 
sił zbrojnych. Ponieważ szlachta i teraz nie kwapiła się do 
opłacania wojska - realizacja uchwały o pomnożeniu armii posuwała 
się bardzo wolno. Prawdziwą burzę wywołało wprowadzenie "ofiary 
dziesiątego grosza" - pierwszego podatku, którym bezpośrednio 
obciążono szlachtę. Uchwalono podwyższone podatki z dóbr 
duchownych, opodatkowano rzeźników - od każdej skóry zwierzęcia 
rzeźnego, zwiększono podymne od chłopów, pogłówne żydowskie. 
Liczono też na pożyczkę zagraniczną. Przy znanej jednak małej 
sprawności i nieruchliwości ówczesnej administracji wiele z tych 
źródeł zawiodło. Tak na przykład do legendy przeszła sprawa stosów 
skór surowych, czekających na stemplowanie skarbowe i 
zatruwających swym odorem miasta. Sytuacja międzynarodowa 
uniemożliwiła uzyskanie zagranicznej pożyczki. Stały opór szlachty 
przeciwko "ofierze wieczystej dziesiątego grosza" także nie wróżył 
najlepszej przyszłości tej formie finansowania wojska. 
Na takich to podstawach finansowych oparto uchwalony wreszcie po 
rocznych targach i namysłach etat stutysięcznej armii. 
Interesująca nas - ze względu na osobę Madalińskiego - kawaleria 
narodowa wzrosnąć miała do około 15 000 szabel w Koronie i około 
5000 na Litwie. 
Niestety, początkowy entuzjazm nie wytrzymał próby życia. 
Wszystkie reformy skarbowe, tak dla szlachty przerażające, nie 
zdołały zwiększyć dochodów finansowych państwa więcej niż 
dwukrotnie. A przecież armia miała wzrosnąć przeszło 
pięciokrotnie. Toteż już w kilka miesięcy później zaczął się 
odwrót od marzeń o stutysięcznym wojsku i postanowiono na razie 
zrealizować etat "tymczasowy", według którego armie 
Rzeczypospolitej zmniejszono do 65 000 ludzi. Nie odważono się 
przy tym tknąć szlacheckiej jazdy narodowej, redukcja etatu odbyła 
się kosztem żołnierza z piechoty i artylerii. Trudności werbunkowe 
sprawiły, że i etat "tymczasowy" okazał się nie do osiągnięcia i 
trzeba było w końcu uciec się do jednorazowego poboru przymusowego 
- kantonowego. Jedynie nie zawiódł zaciąg towarzyski do jazdy; 
zmniejszył się on jednak pod koniec 1791 r. 
Madaliński nie mógł wytrzymać dłużej w sejmie. Nieustanna gra 
polityczna, napięcie, liczenie się, pilnowanie każdego słowa to 
nie 
było dla niego. Ciągnęło go do koni i broni, tu gdzie rozstrzygała 
własna przemyślność i szabla, a czasami - tylko chyżość konia. 
Sposobności było mnóstwo - dawne i nowo kreowane brygady kawalerii 
czekały na doświadczonych oficerów. Madaliński, już od końca 1789 
r. major, chciał wrócić do swojej brygady wielkopolskiej. 
Po śmierci pierwszego dowódcy, brygadiera Łuby, brygada 
wielkopolska dostała się w czerwcu 1791 r. Mioduskiemu, oficerowi 
nie najlepszemu, który już w 1789 r. jako jej porucznik "otrzymał" 
od lustratora opinię, że "wcale niezdatny do służby, wielokrotnie 
karany", a później: "poprawy żadnej nie masz". W chorągwi 
porucznika Mioduskiego panował wówczas "najwyższy nieporządek". 
Teraz ten właśnie człowiek otrzymał dowództwo całej brygady. Może 
obawiając się o los tej brygady dano mu zastępcę - żołnierza z 
prawdziwego zdarzenia. Bo oto jednocześnie 22 czerwca 1791 r. 
Madaliński został mianowany wicebrygadierem. Zgodnie z panującymi 
wówczas stosunkami - za stopień ten musiał zapłacić swemu 
poprzednikowi: wystawił mu rewers na 32 000 złp. Taki handel 
stopniami, powszechny w ówczesnym wojsku, był formą zabezpieczenia 
emerytalnego ubogich oficerów. Zasada ta jednak stała się 
przyczyną wielu nadużyć. 
Madaliński zastał brygadę w nie najlepszym stanie. Mioduski 
niczego się nie nauczył. Następna lustracja uznała go "winnym 
przestępnym". Usprawiedliwiła go tylko tym, że po swym poprzedniku 
"w największym nieporządku papiery do brygady należące od 
sukcesorów odebrał". Nawet w kilka miesięcy po swej nominacji 
brygadier Mioduski nie znalazł czasu na zapoznanie się z podległą 
mu jednostką, nie "objechał" brygady, nie wizytował szwadronów w 
ich miejscach postoju. Na przełomie sierpnia i września 1791 r. 
działający w brygadzie lustrator, pisarz polny Kazimierz Rzewuski, 
wziąwszy do pomocy - a także na świadków - Madalińskiego i dowódcę 
dywizji wielkopolskiej, do której brygada należała, gen. Arnolda 
Byszewskiego, w ich obecności dokonał przeglądu moderunku ludzi, 
koni i wyszkolenia i sporządził raporty. "Ażeby wiele nie pisać o 
stanie brygady Mioduskiego, pokrótce powiem, iż ta brygada, co do 
porządku, żadnego w tej mierze układu nie ma, co do subordynacji, 
ta jest jej obcą, a co do umiejętności żołnierskiej, o tej i 
wspominać nie chcę, bym się nie wydawał bajecznym donosicielem. 
Żaden z czterech szwadronów, ...które dotąd lustrowałem, ani 
wystąpić podług przepisu, ani uszykować się do parady ni do boju, 
ani nawet odmaszerować cugami nie potrafił. Panowie oficerowie 
komenderować, a bardziej jeszcze pierwszych słów w przepisie 
musztry dla kawalerii położonych nie umieli". Fatalny dzień miał 
wówczas Łaszczyński, major brygady. Kiedy mu polecono ćwiczyć dwa 
szwadrony, nie umiał "użyć słów przeznaczonych dla 
komenderowania", w ogóle "nie potrafiłby był komendy swojej 
uszykować, gdyby nie użył do pomocy namiestnika Karskiego", który 
był podoficerem w gwardii. Prócz maszerowania nic więcej 
Łaszczyński nie potrafił. "A gdy front odmienić chciał, opacznie 
zakomenderował cugami w prawo i w lewo w tył i za czym tak się 
komenda pomieszała, iż czasu półgodzinnego potrzeba było, by 
dywizję do szyku przyprowadzić". "Kiedy się Łaszczyński tłumaczył, 
że dotychczas nigdy dwoma szwadronami razem nie komenderował, 
kazał Rzewuski dać mu tylko jeden szwadron - ale i tym razem nie 
sprawił się z zadaniem: i ja zmartwiony, i pan major zawstydzony, 
a jw generał lejtnant i wicebrygadier zadziwieni z placu do 
kwatery powróciliśmy". W dalszym ciągu swojego raportu lustrator 
K. Rzewuski pisze o masowej absencji żołnierzy w brygadzie, o tym, 
jak to oficerowie nieobecni wymawiają się chorobą, o złej 
gospodarce finansowej w szwadronach, złym zaopatrzeniu żołnierzy w 
broń i o chorych koniach. W szwadronach była zaledwie 1/6 część 
koni zdolnych do służby. W zakończeniu swego raportu pisze 
Rzewuski pesymistycznie, że o ile wiele się po tej broni, tj. 
kawalerii narodowej, spodziewał, to obecnie, napatrzywszy się 
brygadzie, stwierdza, że nie pożytkiem, lecz "ciężarem się stanie 
tylko krajowi". 
Tak więc spotkanie po latach z własną brygadą, którą kiedyś 
opuścił, by służyć krajowi w sejmie, nie wypadło najlepiej i nie 
najlepszą opinię o niej wynieść mógł Madaliński - obserwator 
lustracji Rzewuskiego. I z takim to właśnie żołnierzem i z takimi 
oficerami miała ruszyć brygada zaraz następnego roku, a w niej 
Madaliński, na wojnę w obronie Konstytucji 3 maja. Po Sejmie 
Czteroletnim magnacka opozycja ani myślała pogodzić się ze swą 
klęską i na pomoc wezwała gwarantkę szlacheckiej wolności - carycę 
Katarzynę. Dwie ogromne armie rosyjskie wkroczyły w granice 
Rzeczypospolitej - 64-tysięczna na Ukrainę i 33-tysięczna na Litwę 
- i spychały słabe siły polskie. Licząca około 17 000 armia 
koronna księcia Józefa (tu jedną z dywizji dowodził Kościuszko) 
wycofywała się w ciągłych ciężkich walkach i marszach z Ukrainy 
nad Bug. Książę Józef tu zamierzał nawiązać kontakt z armią 
litewską i dać odpór wzmocnionymi siłami, które miały nadejść z 
głębi kraju. W obronie linii Bugu Kościuszko stoczył zaciekły bój 
pod Dubienką, ale nie poparty przez innych dowódców odszedł za 
pozostałymi siłami. Obronę litewską przełamali Rosjanie i Litwini 
również opuścili linię obronną na Bugu. Dalszym działaniom 
wojennym położyło kres przystąpienie króla do konfederacji 
targowickiej - mimo że niektórzy generałowie i politycy wskazywali 
na możliwość kontynuowania walki na terenach za Wisłą. 
Dla naszej brygady - pierwszej wielkopolskiej - wojna zaczęła się 
z chwilą otrzymania przez nią ordynansu do wymarszu na wschód, do 
Lublina. Nie spieszono się na front. Brygadiera Mioduskiego 
posądzano nawet, że w ogóle pragnął się spóźnić i jak najmniej 
narazić się na niebezpieczeństwo. Brygada, spodziewana na 29 maja 
w Ryczywole - nie przyszła na czas i tylko słuchy chodziły, że jej 
ludzi spotykano koło Warki. Wysłani na poszukiwanie brygady 
oficerowie rzeczywiście znaleźli tam jej cztery szwadrony, ale 
dowódca tej grupy od chwili wymarszu zupełnie stracił łączność ze 
sztabem brygady i z pozostałymi jej szwadronami. Nie wiedział nic, 
co się dzieje z brygadierem Mioduskim; domyślał się tylko, że 
krąży gdzieś w pobliżu koło Warki. "Mioduski maszeruje wężyka; to 
sposób nigdy nie dojść i zniszczyć konie" - biadał w swych 
meldunkach generał J. Zajączek, dowódca dywizji, do której brygada 
była przydzielona. 
Przybyły z Warszawy wicebrygadier Madaliński usiłował zaprowadzić 
porządek: szukał szwadronów, wyznaczał im marszruty, ponaglał. 
Znaleziono wreszcie i brygadiera Mioduskiego - kręcił się bez 
przyczyny w Rawskiem już od kilkunastu dni. Madaliński dwoił się i 
troił, tracił energię na łamanie przeszkód, wynikających co dnia. 
Ostatecznie w wyniku jego pracy pierwsze szwadrony przeszły przez 
Lublin w kierunku Bugu; pociągnęły za nimi następne. Dał wreszcie 
znak życia i major Łaszczyński, dotąd bezskutecznie poszukiwany. 
Obiecywał, że wraz z podległymi mu, zgrupowanymi wokół niego 
szwadronami dotrze do Lublina 10 czerwca. Skierowano go już na 
Dubno. Oddziały brygady miały przejść pod komendę generała 
Zajączka, który organizował posiłki dla cofającej się z Podola 
armii księcia Józefa. Tymczasem Komisja Wojskowa, zniechęcona 
powolnym marszem Brygady I Wielkopolskiej, przydzieliła generałowi 
Zajączkowi brygadę Hadziewicza, a brygada Mioduskiego 
niespodziewanie dostała rozkaz cofania się. Na powrót ściągnięto 
ją w Radomskie. Na próżno Madaliński słał listy i raporty do 
dowództwa; na próżno błagał, by mu choć z tymi sześciu 
szwadronami, które skupił przy sobie, pozwolono iść na front. 
Wszystkie oddziały cofano na linię Wisły. 
Skandaliczne zachowanie brygadiera Mioduskiego podczas tych 
marszów ściągnęło na niego zasłużoną karę: dostał 9 lipca 1792 r. 
dymisję, a 14 lipca brygadę objął jako jej dowódca Madaliński. W 
ostatnim czasie dał się on poznać jako człowiek energiczny, pełen 
woli walki. 
Po nieszczęsnej wojnie 1792 r. brygada cofnięta została na swe 
dawne leże do Wielkopolski. Tu jesienią oficerowie przysięgali na 
wierność konfederacji targowickiej i zostawiono ich w spokoju. 
Wkrótce jednak zaczęły krążyć nowe trwożne wieści. Zwiad 
kawaleryjski zaczął teraz coraz częściej spotykać nad granicą z 
Prusami silne oddziały pruskiego wojska, w pełnej gotowości 
bojowej. Meldowano o tym do Warszawy, ale przywódcy targowiccy ani 
myśleli dawać ucha tym meldunkom, wietrząc w nich chęć 
sprowokowania nowej wojny - tym razem z Prusami. Odebrano nawet 
wielkopolskiej dywizji artylerię i odesłano ją do warszawskiego 
cekhauzu. Toteż gdy 24 stycznia 1793 r. Prusacy wtargnęli do 
Wielkopolski, "chcąc osłonić ten kraj od zarazy jakobińskiej i 
ustrzec w pokoju" - jak głosiła nota pruska - zaskoczenie było 
zupełne. Prusacy brutalnie wyrzucali z kwater na śnieg i mróz 
oddziały polskie, wypierali je szablą i bagnetem na nową granicę. 
Po krótkim oszołomieniu narastał opór. Ludzie nie chcieli wierzyć, 
że mają ustępować bez walki. Trzeci szwadron brygady 
Madalińskiego, zaskoczony w Sierakowie, musiał opuścić miasteczko. 
Rozgoryczeni jeźdźcy już z drogi zawrócili na swe dawne leże, 
mówiąc, że będą się bronić do upadłego przed powtórnym 
wyrzuceniem. Gdy w kilka godzin później nadbiegli do miasteczka 
zaalarmowani huzarzy pruscy, atakując wprost z marszu, na ulicach 
rozegrał się zaciekły bój. Znaczna przewaga liczebna wroga 
sprawiła, że Polacy zmuszeni do odwrotu schronili się w domach 
mieszczan, zabarykadowali się i nie zaprzestali walki. Strzelanina 
ustała dopiero wtedy, gdy gwałtownie zaczęły narastać straty. 
Oddział polski poddał się. Opór stawiły też szwadrony brygady 
stojące w Gnieźnie. Tu wicebrygadier Dąbrowski umocnił się w 
mieście, skupił jazdę w rynku, ustawił przed nią swoją nieliczną 
piechotę i odpowiedział odmownie na wezwanie do poddania się. 
Wobec tak stanowczej postawy Prusacy nie zdecydowali się na atak. 
Dopiero oficjalny rozkaz przywieziony z Warszawy sprawił, że J. H. 
Dąbrowski - wciąż w szyku bojowym - odszedł ze swoim oddziałem nad 
Bzurę. Były też inne drobne utarczki. Ostatecznie brygada 
zakwaterowała na północnym Mazowszu i stąd później wyruszyła do 
swego słynnego marszu. 
Tymczasem w kraju dojrzewał wielki kryzys, który w sposób 
zdecydowany miał się odbić na losach Madalińskiego. Targowica 
przygotowywała wielki spisek, zamach przeciwko wolności okrojonej 
ojczyzny, oddając ją pod kuratelę sąsiadów. Ponieważ z góry było 
wiadomo, że każdy taki rozkaz będzie niewykonalny dopóty, dopóki 
istnieć będzie silne i pałające żądzą odwetu wojsko 
- zaprojektowano redukcję polskiej siły zbrojnej. Po długim oporze 
sejm grodzieński pod presją zaborców zatwierdził dokonany już 
rozbiór kraju. Ze względu na znaczne zmniejszenie się dochodów 
sejm podjął uchwałę o redukcji wojska. Na rozkaz ambasadora 
Igelstr”ma, który uzależnił od tego obietnicę pomocy finansowej 
dla Polski, Rada Nieustająca postanowiła zmniejszyć obie armie 
(koronną i litewską) niemal o połowę - do 15 449 ludzi - a wydatki 
na wojsko w Koronie z 14 na 6 milionów złp. Projekt ten 
zatwierdzono w lutym 1794 r. nakazując jednocześnie, by samą 
redukcję wojska przeprowadzić w ciągu następnych trzech tygodni, 
co zakrawało niemal na prowokację: wiadomo było, że jest to 
niemożliwe do wykonania w tak krótkim czasie i że może doprowadzić 
do wybuchu. Przecież i bez tego od dawna już istniało dość 
przesłanek do niezadowolenia, od dawna też szerzył się spisek jako 
wyraz oporu przeciwko panoszeniu się obcych w Rzeczypospolitej. 
Sprzysiężenie spiskowe, w którym tak znamienitą rolę odegrał 
Madaliński, było pierwszym przedsięwzięciem tego typu na ziemiach 
Rzeczypospolitej. Dotychczas szlachta była dość silna wobec władzy 
królewskiej, by jawnie układać swoje plany rokoszów i ich programy 
i kaptować dla nich ludzi. Teraz na jedynym, formalnie jeszcze 
wolnym, skrawku Polski stały wojska okupacyjne obce i dusiły w 
zarodku każdą myśl niepodległą. W tych warunkach metodą 
jakiejkolwiek pracy niepodległościowej musiał się stać spisek. 
Grunt był podatny: nędza mas, związana z kryzysem finansowym, z 
ogólnym brakiem gotówki, a także z koniecznością utrzymywania 
wielotysięcznej obcej armii; niepewność jutra w wojsku polskim, 
gdyż wiedziano o przygotowywanych planach redukcji armii, wreszcie 
urażona godność narodowa. Po szczytnym uniesieniu lat Konstytucji 
3 maja widziano przegraną batalię 1792 r., dyktat zaborców i w 
konsekwencji słupy graniczne z obcymi czarnymi orłami o kilka mil 
od stolicy. Materiału zapalnego - ludzi, dla których owe czasy 
stanowiły łamanie ideałów i karier, było pod dostatkiem. Nie 
brakło i iskier zapalnych - w postaci policyjnego nadzoru okupanta 
w samej stolicy, prowokacji pruskich, wreszcie w samej sytuacji 
międzynarodowej: rewolucyjna Francja, tocząc ciężkie boje z 
koalicją, szukała sojusznika w każdym ruchu wolnościowym. Tak więc 
wybuch powstania mógł być tylko kwestią czasu. 
Zalążek myśli insurekcyjnej powstał w grupie radykalnej młodzieży 
w stolicy. Oficer - poeta Czyż, agent polityczny Aloe, prawnik ze 
zdeklasowanej szlachty - Pawlikowski, oto pierwsze osoby, które 
podały sobie dłonie na rewolucyjne działanie. Oni sami niewiele 
znaczyli, ale zarazili swoim zapałem i pozyskali dla rewolucyjnej 
pracy Kapostasa, mającego za sobą warszawskie mieszczaństwo, oraz 
Działyńskiego, szefa X regimentu, przez którego można było myśleć 
o agitacji wśród wojskowych. Wkrótce przyłączył się do spisku 
Kiliński z mieszczan, starano się pozyskać w Krakowie Sołtyka i 
generała Wodzickiego. Bardzo szybko przystał do organizacji 
spiskowej brygadier Madaliński i od razu znalazł się w grupie 
radykalnego, bojowego jej odłamu. Predysponowały go do tego 
zresztą dotychczasowe koneksje polityczne, stosunki z jakobinami - 
hugonistami - i wreszcie krewki temperament. Sprzysiężeni 
najwięcej stawiali na Madalińskiego i na wciągniętych przez niego 
do spisku oficerów Brygady I Wielkopolskiej. 
Wśród spiskowców od początku nie było jednomyślności. Podzielili 
się oni na dwa odłamy: radykałów i umiarkowanych. Odbiło się to na 
programach przygotowania powstania. Radykali stawiali przede 
wszystkim na jednorazowy, spontaniczny, masowy wybuch narodowej 
energii, który zerwie wszelkie więzy i przyniesie pełne wyzwolenie 
kraju. Za wzorzec działania służyły im wielkie konfederacje 
narodowe - np. tyszowiecka, barska - które po wybuchu miały dość 
ludzi i broni, szerzyły się jak pożar na stepie i przekształcały w 
powstania ogólnonarodowe. Do tego trzeba było tylko jednego 
pojedynczego bohatera, jednego, zdecydowanego na wszystko 
wojskowego oddziału, który pierwszy wystąpi, rzuci hasło. Dlatego 
też radykali tak bardzo właśnie liczyli na wojsko, które - według 
nich, utoruje drogę zwycięstwu ludu. Stąd tak ścisłe związki z 
Madalińskim, z jego oficerami radykałami: braćmi Piotrowskimi, 
wychowankami korpusu kadetów, i majorem Gordonem. Madaliński 
bardzo często przyjeżdżał do stolicy z Piotrowskimi, bywał tu w 
tzw. patriotycznych kawiarniach, uczestniczył w zebraniach w 
prywatnych domach. Zwróciło to uwagę władz policyjnych. 
Następnie młodzi radykali zdecydowanie stawiali na lud, na masowy 
udział w walce uzbrojonego ludu wiejskiego i ludności miast; 
upatrywali w tym główny warunek zwycięstwa - zaczętego przez 
wojsko - powstania. Pobudzał ich do działania przykład Francji, 
która po ścięciu królowej Marii Antoniny zaatakowana przez 
koalicję obroniła się właśnie przez umasowienie rewolucji, przez 
przepojenie wojska hasłami daleko idącego radykalizmu. Mieli także 
radykali przykład - z innego już obozu - francuskiej Wandei: 
rozpętała ona wojnę chłopską, w czasie której gromiono regularne 
oddziały. Wreszcie napawał ich otuchą przykład Ameryki, która 
zwyciężała wojska angielskie nieregularnymi tyralierami strzelców. 
Wszystko to dawało asumpt do przenoszenia tych doświadczeń nad 
Wisłę. Po rozpoczęciu walki przez wojsko radykali chcieli rozpalić 
wojnę chłopską. Nie wystarczała im już Konstytucja 3 maja, chcieli 
pełnego wyzwolenia chłopa i porwania go za tę cenę do walki. 
Kościuszko obiecywał przecież, że "za samą szlachtę bić się nie 
będzie". Jakobini polscy, stanowiący trzon tych radykałów, 
wywodzący się z dawnej "Kuźnicy Kołłątajowskiej", w swym programie 
zakładali nawet chwycenie się terroru na wzór francuski. 
Madaliński czuł się wśród nich doskonale, w znacznym stopniu 
podzielał ich poglądy. 
Wszystko to przerażało spiskowców umiarkowanych i sprawiało, że na 
serio myśleli oni o sposobach ujarzmienia radykałów. Oni również 
dążyli do powstania, do rozporządzenia mieli te same atuty - ale 
inaczej chcieli prowadzić grę. W polityce zagranicznej także 
stawiali na Francję, ale nie na francuskie idee, którymi mogliby 
zarazić lud, lecz na francuskie wojska, które - liczyli - rozgromią 
koalicję i pomogą przywrócić wolność Polsce - naturalnej przecież 
sojuszniczce Francji w walce z Austrią. W tym celu właśnie 
siedział w Paryżu Barss, przywódca mieszczan warszawskich, i 
dogadywał się z jakobińskim rządem francuskim o pomoc, przedkładał 
memoriały o sytuacji w kraju. Jakobini francuscy zastrzegali się, 
że szlachcie nie pomogą, że jeśli Polska chce otrzymać pomoc 
Francji, będzie musiała dokonać wewnętrznych przemian. 
Przyrzekł to Barss, oczywiście, ale prosił przede wszystkim o 
pieniądze, broń, ludzi. Z Lipska, gdzie skupiała się emigracja 
polska, jeździł do Paryża także i Kościuszko. Trafiano tam na 
kolejne przewroty, które kładły pod gilotyne kolejnych ministrów - 
wczorajszych rozmówców, nici się rwały, otrzymywali Polacy tylko 
mgliste obietnice, nadzieję na wojnę turecko-rosyjską, na sojusze 
szwedzko-prusko-tureckie. 
W kraju - chcieli spiskowcy umiarkowani widzieć sprzysiężenie 
wojskowe i cywilne przygotowane solidnie jako zryw masowy. Według 
nich tylko takie powstanie miało rację bytu i rokowało powodzenie. 
Korzystając z sił rewolucyjnego ludu dla swoich celów, 
sprzysiężeni umiarkowani stali w zakresie reform społecznych na 
gruncie raczej Konstytucji 3 maja. Chętnie wiązali się oni z 
ludźmi grupującymi się wokół króla, który obawiał się powstania i 
drżał o swój tron i głowę. Człowiek króla, generał Cichocki, był 
spiskowcom konieczny ze względu na swoje wpływy w wojsku i 
znajomość sytuacji w okupacyjnej armii rosyjskiej. 
Według projektu Kościuszki należało (na wzór amerykański, zrodzony 
w wojnie o niepodległość Stanów) powołać generałów majorów 
poszczególnych ziem, skupiać, organizować pod ich kierownictwem 
szlachtę i lud, zbierać broń i ćwiczyć rekrutów oraz prowadzić 
energiczną propagandę wśród ludu. Kościuszko zastrzegł się 
stanowczo, że "lichej kozaczyzny wszczynać nie myśli", że 
powstanie musi być gruntownie obmyślone i przygotowane. Idee te 
były wcielone w życie: w miastach i na prowincji wciągano do 
spisku szerokie grono ludzi, uwijali się emisariusze, 
przygotowywano słupy sygnałowe pod wici ogniste, gromadzono kosy. 
Po wstępnych przygotowaniach, po zadzierzgnięciu pierwszych nici 
spisku wśród wojska i cywilów, młodzi niecierpliwi sprzysiężeni 
ściągnęli do kraju Tadeusza Kościuszkę, by omówić z nim wybuch 
powstania. Zjazd odbył się na przedmieściu Krakowa - Podgórzu, 11 
września 1793 r. i całkowicie zawiódł nadzieje radykałów. Liczyli 
oni, iż teraz, w momencie decydującym, gdy na lewym brzegu Wisły 
stoi 9000 Rosjan wobec około 19 000 wojska polskiego, a Warszawy 
bronią zaledwie dwie kompanie rosyjskie - łatwo im przyjdzie 
opanować stolicę i zabór pruski, a następnie wyprzeć z kraju 
Rosjan, na tyłach których wybuchnie powstanie na Litwie i Wołyniu. 
Według tego planu Kościuszko miałby działać z Krakowa na Poznań i 
łączyłby się z Zajączkiem, który by w tym czasie opanował stolicę. 
Ostrożni umiarkowani storpedowali ten plan. Wskazywali na 
konieczność zapewnienia sobie pomocy zagranicy, przygotowania 
masowego spisku oraz poruszenia do walki szerokich mas wojska i 
ludności cywilnej, zorganizowanej przez spisek. Tymczasem sam 
Kościuszko przekonał się o słabości spisku nawet w wojsku, był 
bowiem świadkiem wahań generała Wodzickiego w Krakowie. Mógł także 
Kościuszko przekonać się o słabości sprzysiężenia cywilnego, które 
właściwie nie zapewniło sobie gruntu na Litwie. Sam wreszcie 
wiedział, że Francja nie udzieli w tej chwili żadnej pomocy 
militarnej. Poza tym wszystkim ostrożniejsi wojskowi podnieśli 
zarzut, że linia Nowe Miasto nad Pilicą - Kraków nie nadaje się na 
bazę operacyjną, gdyż na obu jej krańcach stoją korpusy rosyjskie 
i pruskie, trzymając w kleszczach wojsko polskie. 
Te głosy przeważyły. Kościuszko stanowczo zażądał odroczenia 
insurekcji aż do odpowiedniego jej przygotowania. Domagał się: 
rozpalenia powstania nie tylko na terenach Rzeczypospolitej 
przedrozbiorowej, ale także wśród Kozaków nad Donem i Tatarów 
krymskich oraz w Kurlandii i oczywiście w zaborze pruskim, 
utworzenia w miastach klubów, które zdolne byłyby poprowadzić za 
sobą ludność, na wsi zaś wyznaczenia owych generałów majorów 
ziemiańskich, którzy by przygotowywali powstanie. Emigracji 
postawił zadanie nawiązania stosunków z Francją i skonkretyzowania 
jej obietnic dla Polski. Chcąc dokładniej zapoznać się ze stanem 
przygotowań powstańczych, wysłał jeszcze do Warszawy generała 
Zajączka. Dopiero po otrzymaniu jego raportów, stwierdzających 
niezadowalający stan tych przygotowań, podjął ostateczną decyzję 
odroczenia wybuchu powstania i wyjechał do Włoch. 
Takie stanowisko Kościuszki wywołało wrzenie wśród radykałów w 
spisku stołecznym. Wyruszyli jeszcze za nim gońcy, błagając go o 
powrót i o zmianę decyzji. Kościuszko był nieugięty; obiecał 
tylko, że wróci wcześniej, w lutym, i skontroluje przygotowania 
krajowe. Emigranci w Dreźnie domagali się od wysłannika 
sprzysiężenia warszawskiego odłożenia wybuchu powstania ze względu 
na rokowania z Francją, co najmniej do końca marca 1794 r. 
Po głębszej analizie Wacław Tokarz odmawia słuszności decyzji 
umiarkowanych i Kościuszki. Wskazuje, że sytuacja wojskowa we 
wrześniu 1793 r. była znacznie lepsza niż pół roku później. Poza 
tym i nastroje wśród sprzysiężonych były wtedy bardziej nastawione 
na wybuch. Co więcej - koncepcja rozszerzenia spisku prowadziła do 
dekonspiracji i w konsekwencji później - do jego rozgromienia. 
Inni historycy powstrzymują się przed tak ostrą oceną decyzji 
Kościuszki, wskazując na rzeczywiście niezadowalający stan 
przygotowań powstańczych, nie tylko wśród ludności cywilnej, ale 
także i w oddziałach wojska polskiego, stwierdzony przez generała 
Zajączka. 
Radykali chcieli zaczynać powstanie sami, bez Kościuszki, chcieli 
obwołać wodzem Zajączka, Madalińskiego, nawet księcia Józefa - ale 
im to wyperswadowano. 
Tymczasem stało się to, co było do przewidzenia: spisek został 
zdekonspirowany i rozgromiony. Powodów należało szukać przede 
wszystkim w nieostrożności samych sprzysiężonych. Urządzali oni 
schadzki po kawiarniach tzw. patriotycznych, np. na ulicy 
Dziarkowskiego czy na Mostowej; nie starano się nawet specjalnie 
ukrywać tych zebrań. Do kawiarni tych uczęszczało mnóstwo szpiegów 
rządowych i rosyjskich. Zdarzało się, że rozmawiano publicznie o 
przygotowaniach, że pisma, dokumenty były gubione przez 
niedbałych, lekkomyślnych łączników. Przypuszczano też czasami do 
tajemnicy ludzi bez specjalnego doboru. Wszystko to nie mogło nie 
zwrócić uwagi policji. 
Król miał spis nazwisk głównych przywódców sprzysiężenia. 
Wiadomość o spisku przedostała się nawet do oficerów rosyjskich, 
przed którymi niektórzy spiskowcy wcale się nie kryli. Zwłaszcza 
nieostrożność ta wzmogła się zimą 1793-94 r., kiedy to wobec 
znanej decyzji Kościuszki szczególnie rozpaczliwie szukano wyjścia 
z sytuacji. 1 marca 1794 r. na zebraniu w mieszkaniu szambelana 
Klemensa Węgierskiego skakano sobie do oczu, porywano się do szpad 
na Kapostasa, gdy żądał odroczenia powstania. Wiedziano już 
przecież o zamierzonej redukcji wojska; sprzysiężeni mieli swoich 
ludzi także i w najwyższych władzach wojskowych. Domagano się 
wybuchu powstania, zanim nie będzie za późno, zanim wojsko nie 
zostanie zredukowane. Madaliński na pewno był na tym zebraniu, 
jeździł przecież w tym właśnie czasie wielokrotnie do Warszawy. 
Zaraz nazajutrz rozpoczęły się aresztowania. Aresztowano 
Węgierskiego. Wkrótce potem zaczęły się dalsze aresztowania - i 
zawsze celne: godziły w samych przywódców sprzysiężenia. Na Litwie 
także znaleźli się w więzieniu inspiratorzy spisku. W początkach 
kwietnia aresztowano Działyńskiego, a tuż przed wybuchem 
insurekcji w Warszawie Igelstr”m miał listę osób, które należało 
aresztować. Znaleźli się na niej: Pawlikowski, Aloe, Mejer. W 
zasadzie spisek w Warszawie został doszczętnie rozgromiony do 
końca marca. 
Brygada Madalińskiego, tak jak i on sam, została wciągnięta do 
spisku już w czasie pierwszych poczynań sprzysiężonych, latem 1793 
r. Odbijało się to i na wewnętrznym życiu brygady, w której 
specjalną uwagę zwracano na polityczne oblicze korpusu 
oficerskiego. Tak np. wystarczyło, by porucznik Urbanowski nie był 
w brygadzie w czasie wkraczania Prusaków do Wielkopolski, by 
ściągnęło to na niego opinię targowiczanina. Poddany ostremu 
ostracyzmowi swych kolegów, musiał w końcu wnieść podanie o 
dymisję i wynieść się z brygady. Brygada utrzymywała ścisły 
kontakt z drobną szlachtą w miejscach postojów szwadronów i 
prowadziła wśród niej agitację. 
Wszystko to nie mogło nie zwrócić na brygadę uwagi władz. Na 
polecenie Igelstr”ma wezwał do siebie Madalińskiego na 
przesłuchanie groźny generał K. Miączyński już w listopadzie 1793 
r. "Rozeszły się wówczas też pogłoski o bliskiej jego dymisji, o 
tym, że brygadę otrzyma Jan Henryk Dąbrowski, już nawet prowadzono 
targi o wicebrygadierstwo". Madaliński jednak zdołał się obronić: 
na przesłuchaniu zaprzeczył wszystkim zarzutom i zbił je tak 
przekonywająco, że puszczono go wolno. Trzy dni później wezwał go 
do siebie w tej samej sprawie Igelstr”m. I wobec niego nasz 
brygadier znalazł dostateczne argumenty na swoją obronę i miał 
później pełną satysfakcję, kiedy słyszał, jak ambasador po jego 
wyjściu gratulował Miączyńskiemu "tak pewnego oficera". W lutym 
jednak nadszedł rozkaz odstawienia do Warszawy porucznika 
Mostowskiego i chorążego Piaseckiego. Madalińskiemu zaczął się 
więc palić grunt pod nogami: byli to oficerowie zamieszani w 
spisek. Madaliński długo ociągał się z wykonaniem rozkazu, 
wreszcie, ponaglany, zdecydował się 4 marca wyprawić Piaseckiego, 
zatrzymując Mostowskiego pod pretekstem, że jest on ciężko chory. 
Z Warszawy wciąż jednak słano groźne nakazy i brygadier musiał w 
końcu ustąpić. Natychmiast po przybyciu do Warszawy Mostowski 
został aresztowany. Nazajutrz wraz z Piaseckim miał stanąć przed 
sądem wojskowym. 


Marsz Madalińskiego 


Złożywszy ciężką ofiarę z Piaseckiego i Mostowskiego, brygadier 
Madaliński tylko na chwilę odetchnął. Wiedział, że cisza, jaka 
nastąpiła, jest przysłowiową ciszą przed burzą. Dlatego też z nową 
siłą i energią rzucił się wraz ze swymi oficerami w wir prac 
spiskowych. 
Spiskowcy wiedzieli już o najnowszej decyzji Kościuszki, podjętej 
na zebraniu w Dreźnie w końcu lutego. Wracający stamtąd delegaci 
sprzysiężeń krajowych rozżaleni opowiadali na zebraniu u 
szambelana Węgierskiego, że Kościuszko, owszem, zapowiedział swój 
przyjazd do Krakowa na połowę marca, wyraził nawet gotowość 
rozpoczęcia powstania w tym terminie. Uzależnił jednak tę decyzję 
m. in. od treści raportów dowódców wojskowych oraz generałów 
ziemiańskich, które nakazał przysłać sobie do Drezna. Stwierdzali 
oni, że właściwie to trudno było im wywnioskować czy Kościuszko w 
ogóle zechce dać hasło do wybuchu, czy też znów zadecyduje 
odroczenie. Zaborcy i kolaborujący z Rosją politycy z obozu Rady 
Nieustającej raczej nie spodziewali się natychmiastowego wybuchu. 
Rosjanie przypuszczali, że wybuch powstania zostanie odroczony: w 
swoich domysłach opierali się oni na zeznaniach uwięzionych 
właśnie członków sprzysiężenia warszawskiego, a także na danych 
uzyskanych przez swój wywiad. Zgadzali się z nimi i Austriacy, 
suponujący, że Kościuszko przeczeka aż do finalizacji rozpoczętych 
rozmów z rewolucyjną Francją i że wystąpienia zbrojnego można się 
spodziewać dopiero około 20 kwietnia. Tymczasem spiskowi mieli 
przysłowiowy nóż na gardle. 
Dylemat, jaki stawał przed Madalińskim, od początku zbliżonym do 
kół radykalnych, dążących do rozwiązań natychmiastowych, 
militarnych, brzmiał: czy wobec postanowień Kościuszki rozpoczynać 
wybuch powstania już teraz - mimo że organizacja została rozbita? 
Czy prowokować wystąpienie wbrew ostrożnej górze sprzysiężenia z 
Kościuszką na czele? 
Wreszcie wielka decyzja zapadła: zaczynamy... Oficerowie 
wychodzili kolejno, już na dworze naciągali okrycia, czapy, biegli 
do koni, skrzykiwali żołnierzy - i po chwili co tchu w koniach 
rwali z kopyta w dziesięć stron świata - do swoich szwadronów. 
Trzeba było je ruszyć, porwać za sobą, poprowadzić na punkt zborny 
do Ostrołęki. A tego nie wolno było spuścić na los, na przypadek, 
nie można było działać prostym rozkazem: ludzie, porywając się 
przeciwko rozkazom zwierzchności, ryzykowali zbyt wiele, bo swoje 
głowy; szwadrony musiały w takich chwilach widzieć wśród siebie 
swoich oficerów... 
Kiedy ostatni z tupotem i brzękiem ostróg wybiegali z izby, 
brygadier machinalnie otarł pot z czoła, podszedł do okna i 
otworzył je szeroko. Do przegrzanej, zadymionej izby wtargnęło 
zimne, świeże powietrze... Sygnał trąbki przebrzmiał po ogrodach: 
to Piotrowski ruszał swój szwadron z kwater, obsadzał strażami 
miasteczko, wyloty ulic na gościńce - do Warszawy, do Płocka. Do 
Białegostoku i ku Wilnu wysyłał patrole. Aż tu słychać było głosy 
komendy, rżenie koni. Madaliński poczuł, że nie wytrzyma dłużej w 
biernym oczekiwaniu, bezczynnie wśród tej krzątaniny. Wyszedł z 
izby... Na rynku znalazł Piotrowskiego i obaj już wspólnie 
komenderowali ściąganiem i przygotowywaniem podwód i rozdziałem 
broni, ekwipunku i żywności z magazynów. 
Kurier z Warszawy, który nadjechał, tam go zastał. Madaliński 
złamał pieczęć, czytał, potem podał pakiet Piotrowskiemu... Jakby 
natchnieni jedną myślą - głośniej zaczęli ponaglać żołnierzy. 
Rzeczywiście trzeba się było spieszyć: pismo Komisji Wojskowej 
wzywało brygadiera Madalińskiego do Warszawy na dzień 11 marca w 
celu szczegółowego omówienia - rzekomo - sprawy redukcji brygady. W 
piśmie obiecywano też - jakby na przynętę - pieniądze na redukcję. 
Czyżby ktoś doniósł, uprzedził Warszawę? 
Pod wieczór i w nocy pojawiły się pierwsze szwadrony, następnego 
ranka, 12 marca, byli już prawie wszyscy, można też było 
przeprowadzić wstępny bilans skuteczności koncentracji. Pytani 
dowódcy opowiadali, że w zbiórkach i marszach do Ostrołęki nie 
przeszkadzał im nikt. Rozpowiadali szeroko, że prowadzą szwadrony 
do miejsca postoju sztabu brygady, dla przeprowadzenia tam, w 
Ostrołęce, redukcji - i nie wzbudziło to podejrzeń. Lustracja 
szwadronów, dokonana przez Madalińskiego, wykazała, że 
koncentrację przeprowadzono sprawnie: ściągnięto wojska nawet z 
kresów, pozbierano ludzi z luk granicznych. Rozkazy do wymarszu 
znajdowały żołnierzy aż pod Sokołowem. "W miejscach postoju 
szwadronów pozostała tylko nieznaczna ilość ludzi chorych, koni 
marudnych oraz trochę sprzętu". 
Wybrano nowego wicebrygadiera, którym został porucznik Michał 
Piotrowski, prawa ręka Madalińskiego. Następnie oficerowie 
ustawili brygadę w ordynku. Miano podjąć ostateczne decyzje. Przed 
szeregami pojawił się na koniu brygadier Madaliński i odczytał w 
zupełnej ciszy rezolucję Komisji Wojskowej o redukcji. Skończył, 
zmiął papier, powiódł wzrokiem po wpatrzonych w niego żołnierzach. 
Czy pójdą za nim? Wywołał oficerów i rozkazywał im zająć się 
wykonywaniem nakazu Komisji. W dramatycznej ciszy łamiącym się 
głosem jedni po drugich odmawiali. W szeregach oficerskich 
wszystko rozwijało się według z góry ukartowanego planu. Ale czy 
żołnierze podobnie postąpią? Madaliński poczuł, że mimo zimna pot 
spływa mu po plecach. Zwrócił się z gromką komendą do dwóch 
pierwszych szwadronów. Obydwa jednogłośnie gruchnęły, że żaden 
redukować się nie myśli i w obcą służbę nie pójdzie. Poszczególne 
głosy wykrzyknęły: - Prowadź! Madaliński promieniał. Gromadzili 
się teraz koło niego oficerowie, szli na kwatery sztabu, by 
rozważyć sprawy. Żołnierzy ogarnął entuzjazm. Strzelano na wiwat, 
zrzucano cyfry królewskie, zdzierano odznaki z mundurów, jakby to 
właśnie były więzy, którymi Targowica skuwała ich, niewoliła do 
podłej wysługi zdrajcom. Wyciągnęli nadane przez władze 
targowickie wojskowe patenty, strzelali do papierów, dziurawili je 
kulami, szatkowali szablami, wykrzykiwali, że odtąd ojczyzna wolna 
nadawać będzie godności i stopnie. Namiestnicy odprowadzali 
szwadrony na kwatery, a po chwili tłum żołnierstwa wypełnił 
gospodę i plac rynkowy. Gromady żołnierzy krążyły po uliczkach, 
dyskutowały. 
Oficerowie radzili. Trzeba było ostatecznie obliczyć siły, 
przewidzieć każdy drobiazg wymarszu. Radzono nad marszrutami, 
rozmieszczeniem szwadronów, sypano datami ewentualnego osiągania 
poszczególnych miejscowości, omawiano przeszkody. 
...Po przyłączeniu się jednego szwadronu straży przedniej z pułku 
księcia Wirtemberskiego, pod dowództwem porucznika Zielińskiego, 
brygada liczyła 1200 szabel. Z Nowogrodu zabrano cztery małe 
armatki. Najdotkliwszy był brak pieniędzy. Wprawdzie jeden ze 
szwadronów, spieszący na miejsce koncentracji, zabrał urzędnikowi 
pruskiego magazynu solnego 53 000 złp, ale była to zaledwie kropla 
w morzu potrzeb. Tym bardziej odczuwano brak pieniędzy, że 
brygada, jeśli chciała osiągnąć zamierzony cel, musiała mieć pełną 
zdolność szybkiego działania, musiała się pozbyć taborów i liczyć 
tylko na to, co zdoła po drodze zagarnąć. Spodziewano się pomocy 
od miejscowej ludności, ale wszyscy wiedzieli, że trasa marszu 
wieść będzie przez lasy, z dala od siedzib ludzkich. Podpowiedział 
z boku któryś, że po drodze trafią na pewno na dobra zwolenników 
Targowicy; zebrani przyjęli to z aplauzem. Rzeczywiście, można się 
było w takich razach zaopatrzyć w obrok i żywność - bez potrzeby 
płacenia. 
Zastanawiano się, którędy maszerować. I sprzysiężeni w brygadzie, 
i sam brygadier doskonale orientowali się w rozmieszczeniu sił na 
terenie kraju - zarówno swoich, jak i wroga - i to przede 
wszystkim musieli uwzględnić w swoich planach. A położenie było 
niewesołe. 
Z około 35 000 wojska polskiego w Koronie znajdowało się 22 600. 
Warszawa miała garnizon polski, liczący 3200 ludzi, strzegący tu 
zwłaszcza arsenału. Na lewym brzegu Wisły (granica zaboru 
pruskiego przebiegała wzdłuż Pilicy i Bzury) piechota polska 
rozłożona była (teoretycznie batalionami) w Radomiu, Kielcach, 
Miechowie, Zawichoście, Krakowie, jazda zaś w Kozienicach i 
Pińczowie szwadronami. Bataliony i szwadrony porozrzucane były, 
dla większej łatwości wyżywienia, małymi oddziałkami po wsiach, 
tak że niejednokrotnie kilkadziesiąt kilometrów dzieliło sztab od 
kompanii. Na południu ważnym punktem był zwłaszcza Kraków z jego 
arsenałem i magazynami. Na prawym znów brzegu Wisły (kordon 
rosyjski biegł od Dyneburga do Pińska i Ostroga) piechota stała w 
Białymstoku, Siedlcach, Radzyniu, Parczewie, Kazimierzu, Stężycy, 
Lublinie, Lubomli, Dubnie i Krzemieńcu, a jazda w Ostrołęce 
(Madaliński), Bielsku, Rykach, Turzysku, Beresteczku, Kowlu i 
Wiśniowcu. I tu także praktykowano szerokie rozproszenie kompanii 
i szwadronów, daleko od sztabów. 
Te siły polskie ryglowane były skutecznie przez wojska zaborców, 
które starały się zajmować pozycje kluczowe, panujące nad 
przeprawami i traktami. Rosjanie w sile około 23 000 ludzi stali 
głównie w Warszawie, opasując ją trzykrotnym stalowym kordonem 
swych obozów. Traktu na Białystok, Grodno, Wilno strzegł garnizon 
w Grannem, traktu na Brześć Litewski, Mińsk - garnizon Brześcia, 
trakt na Kijów obsadzały wojska w Lublinie i Łucku. Kraków 
szachowany był garnizonem w samym mieście i drugim w Opatowie. 
Prusacy obsadzali kordonem nową granicę - Płock, Łowicz, Radomsko, 
Częstochowę. Drugi ich rzut, silniejszy, stał na linii: Toruń, 
Poznań, Leszno. 
Zaborcy doskonale orientowali się, że powstanie, jeśli wybuchnie, 
musi się zacząć w którymś z centralnych ośrodków miejskich w 
oparciu o ich zasoby i magazyny, o ich potencjał ludzki. W grę 
mogły wchodzić tylko Warszawa lub Kraków. Na tych miastach 
skupiona była główna uwaga okupantów. Uderzyć więc bezpośrednio na 
Warszawę było niepodobieństwem, było samobójstwem. Ale też 
przecież Madaliński znał ten punkt decyzji drezdeńskich: zaczynać 
ruch w Krakowie" koncentrować wojska w Krakowskiem - a więc 
zaniepokoić Warszawę, stworzyć pozory jej zagrożenia, spowodować, 
by wojska rosyjskie i pruskie poruszyły się i przeszły na północ, 
by skupiły się wokół stolicy, odsłoniły Kraków. Gdyby zatem 
Madaliński ze swoją brygadą pomaszerował z Ostrołęki wprost na 
południe, na Wyszków, a następnie na przeprawy wiślane w Puławach 
i dalej w Sandomierskie i na Kraków - odsłoniłby tym samym cel 
swego marszu: koncentrację wojsk dla Kościuszki. Warszawy nie 
zastraszyłby, nie spowodowałby ruchu garnizonów z Brześcia czy 
Lublina w jej stronę, a zwróciłby uwagę właśnie na południe. Poza 
tym trzeba było wybierać taką marszrutę, by porwać swym przykładem 
oddziały wojskowe stojące na trasie, poprowadzić je - stosunkowo 
bez przeszkód - do Kościuszki. Inne natomiast oddziały, znajdujące 
się poza orbitą działań brygady, miały być porwane samym rozgłosem 
marszu i masowo przechodzić na stronę insurekcji, korzystając z 
tego, że carscy i nie tylko carscy generałowie zajęci będą 
pościgiem za Madalińskim. 
Nie ostatnią też przyczyną i samego wystąpienia, i wybrania takiej 
właśnie trasy marszu mogła być chęć podniesienia na duchu 
sprzysiężenia warszawskiego - a co ważniejsze - sprowokowania (w 
myśl założeń radykałów) wybuchu powstania. Madaliński zadecydował 
na własną rękę. Grupa radykałów wśród sprzysiężonych (wraz z nimi 
i jako ich miecz - Madaliński) wystąpieniem brygady postanowiła 
stworzyć fakt dokonany, przyspieszyć insurekcję. 
Wszystkie te przesłanki musieli brać pod uwagę Madaliński i jego 
oficerowie sztabowi, kiedy gorączkowo szukali najlepszej drogi i 
sposobów realizacji swych zamiarów. W rezultacie postanowiono iść 
na zachód, manewrować jakiś czas wokół wrzącej Warszawy i dopiero 
później, gdy zwiąże się tymi manewrami jak najwięcej wojsk 
carskich i pruskich, kiedy, być może, zagrożeniem Warszawy ogołoci 
się Krakowskie z nieprzyjaciela, bezpośrednim rajdem gnać na 
Kraków. Mogłoby się to udać, ponieważ brygadier miał do dyspozycji 
lekką kawalerię, szybką i bitną - a przy tym dostatecznie jej 
wiele, by ważyć się nawet na rozprawę ze stosunkowo silnym 
przeciwnikiem. Oddział jego był ponadto dość ruchliwy, by umknąć 
ścigającym. 
Istniało jednak zupełnie realne niebezpieczeństwo, iż powiadomieni 
o marszu brygady generałowie carscy zareagują natychmiast, wyślą 
na północne Mazowsze przeważające siły, zablokują tam 
Madalińskiego i nie pozwolą mu dotrzeć nawet w okolice Warszawy i 
dalej na południe. Należało chwycić się fortelu, by mieć czas na 
wydobycie się z matni, by jak najdłużej (zaalarmowawszy posterunki 
w Grannem czy Brześciu i skierowawszy je na stolicę) jednocześnie 
przetrzymać garnizon rosyjski w Warszawie w niepewności co do 
własnych ruchów, nie pozwolić mu ruszyć bezpośrednio na Kraków. 
Zdobyto się wówczas na kapitalny pomysł wysłania do Komisji 
Wojskowej następującego raportu, podpisanego przez Madalińskiego: 
"Gdy chciałem do urządzenia Prześwietnej Komisji Wojskowej 
rozkazów przystąpić - pisał Madaliński - przymuszony od 
podkomendnych moich musiałem przystąpić do wspólnego z nimi czynu. 
Zamiar nasz jest nie inny jak tylko do ostatniej już 
przyprowadzeni hańby, desperacji chwycić się musieliśmy. A gdy w 
własnej Ojczyźnie miejsca dla siebie znaleźć nie mogliśmy, u 
innych losu szukać musimy Polaka. Nie myślą psucia rządu krajowego 
ani rewolucyjną lub uciemiężenia obywateli, ani też na podniecanie 
kogo, lecz szczególnie szukając losu swojego, przychodzi rzucać 
nam ojczyste gniazda i kraj, któremu wierność poprzysiężoną 
chowamy w sercach naszych. Lecz kiedy własna nasza rządna władza 
dobrowolnie nas wypędza, cóż nędznym więc pozostać może. Gdyby zaś 
przez kogokolwiek bądź napadniętymi byliśmy, obrona nasza jest 
sprzysiężona dopóty, dopóki każdy co do jednego na placu zemsty 
nie stanie się ofiarą. W tej samej okoliczności cała komenda 
obszerniejsze czyni do Najjaśniejszego Króla zgłoszenie, które i 
publiczności dla tłumaczenia się podamy. A gdyby z Najwyższej 
Opatrzności zrządzenia kiedy do obrony własnej Ojczyzny użyci 
byśmy być mogli, za pewnym rozkazem, uprosiwszy sobie uwolnienie, 
z największą skwapliwością pospieszymy na łono ojczyste do tej tak 
bardzo od nas pożądanej usługi". 
Raport taki nie mówił właściwie nic - nic wiążącego nie można było 
zeń wywnioskować. Dawał do zrozumienia, że Madaliński chce iść w 
obcą służbę. Ale - gdzie będzie szukał "losu Polaka"? W czyjej 
służbie - pruskiej? austriackiej? francuskiej? Kiedy, w jakich 
warunkach politycznych, będzie chciał wrócić? Komisja Wojskowa nie 
wykluczała zrazu przypuszczenia, że ma do czynienia z objawem 
bezplanowego buntu żołnierskiego, rzeczywiście wszczętego wbrew 
woli brygadiera, słomianego ognia, który wypali się w ciągu kilku 
dni.

Żywiono nadzieję, że Madaliński, mimo wszystko, podporządkuje się 
rozkazom Komisji, przybędzie do Warszawy, że najwyżej skończy się 
na odebraniu mu dowództwa brygady. Później, odebrawszy jego 
raport, tym bardziej nie wiedziała, co o tym myśleć. W jego 
przejście w obcą - czyjąkolwiek - służbę, trudno było uwierzyć. 
Trudno też było przypuścić, by to właśnie miało być początkiem 
powstania, wszczętego w porozumieniu z emigracją; mówiliśmy już, 
że znano tu stanowisko Kościuszki, wiedziano o rozbiciu 
sprzysiężenia. 
Wśród członków Komisji Wojskowej w Warszawie przeważyło w końcu 
przekonanie, że wymarsz brygady jest akcją nieznaczną, nie 
wymagającą przeciwdziałań wojskowych, akcją, którą zlikwiduje się 
łatwo przy pomocy środków łagodnych i umiarkowanych. Biorąc więc 
jakby na serio zapewnienia Madalińskiego, zawarte w jego raporcie, 
odpowiedziała mu Komisja pismem z 14 marca. Kładła w nim główny 
nacisk na przypomnienie o świętości złamanej przysięgi wojskowej, 
próbowała wyjaśnić konieczność redukcji wojska. Obiecywano, że 
wszyscy zredukowani w brygadzie zostaną odpowiednio materialnie 
zabezpieczeni. W konkluzji potępiano nierozważny krok 
Madalińskiego, który "biednego losu Polaka uszczęśliwić nie 
zdoła", żądano powrotu na dawne miejsce postoju oraz wzywano 
Madalińskiego raz jeszcze do Warszawy, obiecując mu tu "pokrycie 
łaskawością a miłosierdziem dopuszczonej winy". Pisał także do 
Madalińskiego osobiście król i wysłał za brygadą z tym listem 
majora Łaszczyńskiego. 
Komisja, chcąc za wszelką cenę zawrócić z drogi Madalińskiego i 
jego brygadę, posłała za nim brygadiera Biernackiego, dowódcę 
Brygady II Wielkopolskiej. Miał on nawet próbować przechwycić 
dowództwo z rąk Madalińskiego. Wiózł z sobą listy i ordynanse dla 
niesfornego brygadiera, które wręczył mu wicebrygadier Dąbrowski, 
wiózł też sekretną instrukcję - co ma czynić na wypadek, jeśli 
żołnierze odmówią posłuszeństwa. Biernacki jednak gonił brygadę 
niechętnie, jechał "rzemiennym dyszlem" - mimo ponaglań i ostrej 
nawet za to nagany Komisji, starał się nie dopędzić jej wcale. 
Początkowy zamiar - jak najdłuższe przetrzymanie Komisji Wojskowej 
w niepewności, a jednocześnie unieruchomienie wojsk rosyjskich w 
Warszawie i jej okolicach aż do czasu wyjścia brygady z matni - 
udał się więc Madalińskiemu całkowicie. Dla jeszcze większej 
dezorientacji wysłał on 12 marca z Ostrołęki kwatermistrza swej 
brygady, porucznika Wolskiego, z całym archiwum brygady w celu 
przekazania tych papierów Komisji Wojskowej. Wolski, natknąwszy 
się na Biernackiego, opowiedział mu, jako pewnik, że Madaliński 
idzie wraz z brygadą w służbę pruską. 
Po całodziennych takich rozważaniach, naradach i przygotowaniach 
dano wreszcie sygnał do wymarszu. Wychodziły szwadrony kolejno z 
miasteczka o świtaniu 13 marca, wesoło, ze śpiewem i muzyką. 
Maszerowały szybko. Wkrótce tempo poczynało maleć. Pod wpływem 
bowiem ciepłych podmuchów wiosennego wiatru gościniec na Przasnysz 
zamieniał się w grząskie bagno, w którym z trudem brnęły konie. 
Brygada rozciągnęła się w długi wąż. Na końcu wlokły się, 
podskakiwały po wybojach albo z chlupotem wpadały w kałuże, cztery 
małe armatki. Za nimi posuwała się pstra grupa około 100 
nieumundurowanych jeszcze ochotników ze szlachty - młodzieży 
gołowąsej przede wszystkim. Tymi właśnie ochotnikami miał 
Madaliński uzupełnić stany swoich szwadronów. Tabor był mały 
- kilka wozów z bronią i amunicją. Reszta wozów szwadronowych i 
prowiantowych pozostała w Ostrołęce. Przewodników mieli dobrych - 
z miejscowych chłopów, którzy potrafili zaradzić w każdej 
sytuacji; sami zresztą kawalerzyści dobrze znali te okolice. Gnali 
konie wprost na zachód, traktem między topielami i bagnami. Tu 
trzeba było dobrze uważać: droga bowiem prowadziła przez zdradliwe 
grzęzawiska. Szukano brodów na dwu rzekach biegnących stąd na 
południe: na Omulewie i na Orzycu. Było to tym trudniejsze, że 
obie te, leniwe zazwyczaj i płytkie rzeki, rozlały teraz, 
zamieniły się w nieskończony łańcuch jezior i zalewisk. W 
niektórych miejscach droga ginęła w rozlewiskach. Wiosek czy 
osiedli było tu niewiele, toteż natychmiast zaczęły się kłopoty z 
paszą i żywnością. Rekwirowano ją, częściowo tylko płacąc 
pieniędzmi z zabranej kasy solnej pruskiej. Było tego jednak 
zdecydowanie mało i "nawet oficerowie głodowali trochę". 
Madaliński bał się dezercji, zwłaszcza w lasach, gdzie łatwo było 
się ukryć i przeczekać przemarsz, ale oficerowie liczący ludzi w 
szwadronach uspokajali go, wykazując pełne stany. Żołnierze 
specjalnie rozpowiadali po drodze ciekawym, że idą do Francji albo 
do Turcji i że jest z nimi Kościuszko. 
W Przasnyszu byli już przed wieczorem, wysunięto przed siebie 
patrole, penetrujące miasteczko i okolicę. Tu postarał się 
brygadier o załatwienie sprawy, która leżała mu na sercu. Otóż, o 
ile siłą bezsporną brygady była jej lotność, o tyle piętą 
Achillesową była jej bardzo mała siła ognia. Toteż zakrzątnął się 
teraz Madaliński około werbunku Kurpiów, słynnych strzelców, 
myśliwych i przemytników. Udało mu się zaciągnąć kilkudziesięciu; 
nie chcąc jednak z ich przyczyny opóźniać marszu - powsadzał ich 
na konie, z tyłu za jezdnymi. Dawszy ludziom ledwie kilka godzin 
snu i odpoczynku poderwał ich Madaliński o świcie i gnał dalej, na 
zachód. Po całodziennym, długim i ciężkim marszu dobrnęli do 
Mławy. Madaliński przyspieszył marsz, gdyż ruchy brygady były tu 
bardziej widoczne, mogły być obserwowane przez wiele ludzi - nie 
zawsze życzliwych powstaniu. Liczono jej siły, rozpytywano się o 
zamiary i nieprzyjaciel mógł się odpowiednio już przygotować. 
Pocieszyło brygadiera przyjęcie, jakie mu zgotowano w Mławie. 
Powitano go tu owacyjnie, kilkunastu młodzieńców zaciągnęło się na 
ochotnika, miejscowa ludność chętnie dostarczała wojsku 
przewodników oraz opowiadała o oddziałkach pruskich stojących na 
pograniczu. Zagarnięto kasę miejską i skierowano mieszczan z 
siekierami do wycinania pruskich słupów granicznych. Ludność była 
tu już z brygadą zaznajomiona: bywały tu większe oddziały 
jezdnych, stawały na kwaterach. 
Madaliński miał teraz wejść w kraj zajęty przez potęgę pruską. 
Rosjan, pierwszą z nimi rundę, miał już za sobą - i to chyba 
wygraną: wszystko przebiegało zgodnie z jego przewidywaniami. 
Pierwsze doniesienia o ruchu brygady Igelstr”m otrzymał już 13 
marca. Zanim jednak zebrał odpowiednie informacje, zanim zaczął 
działać - brygada wymknęła się z zarządzonej obławy. Jak 
przewidywano - zatrwożył się ambasador przede wszystkim o stolicę i 
czym prędzej pościągał do akcji przeciwko Madalińskiemu oddziały z 
Grannego: poszedł stąd brygadier Bagrejew z dwoma batalionami 
piechoty i sześcioma szwadronami jazdy wprost na zachód za 
Madalińskim. Jednocześnie wyruszyły z Warszawy na północ dwa 
szwadrony jazdy i batalion piechoty pod dowództwem majora 
Nieczajewa: oba oddziały były wystarczająco silne, by zgnieść 
polską brygadę. Karabinierów jamburskich, których drobne oddziałki 
poprzednio zbliżały się do Madalińskiego, by od niego werbować 
zredukowanych żołnierzy, teraz natychmiast rzucono w pościg za 
brygadą. Deptali jej po piętach, atakować jednak nie śmieli, mimo 
że wzmocniono ich jeszcze jednym batalionem piechoty. Cała ta 
obława okazała się bezcelowa. Opierała się bowiem na założeniu, że 
Madaliński pójdzie wprost na południe, zaatakuje Warszawę albo, 
omijając stolicę, pomaszeruje na koncentrację pod Kraków. W tym 
wypadku będzie więc szedł przez Puławy, czyli przez terytorium 
Rzeczypospolitej. Z tak obmyślonego planu nic jednak nie wyszło. 
Tylko Bagrejew idący przez północne Mazowsze, szlakiem dawnych 
kwater brygady, zabierał do niewoli pozostawionych tam chorych lub 
inwalidów oraz zagarniał porzucone magazyny i wozy. 
Aby na miejscu ocenić sytuację, Komisja Wojskowa wysłała 17 marca 
z Warszawy swego członka, wicebrygadiera zbuntowanej brygady, Jana 
Henryka Dąbrowskiego. 
Zbierał on teraz na Mazowszu opóźnione, zagubione oddziałki 
brygady. Dąbrowski przejął też od Bagrejewa ludzi, których ten 
zabrał po drodze do niewoli. Sformował nowy oddział, nazwał go 
własnym imieniem, bo zaborcy na samo nazwisko brygadiera 
Madalińskiego natychmiast by tych ludzi zaatakowali. Podczas 
powstania Kościuszkowskiego oddział ten będzie stanowił trzon 
pułku Mazurów pod dowództwem Dąbrowskiego. 
Madalińskiego zostawiliśmy w Mławie, gdzie przed ryzykownym 
skokiem za pruski kordon musiał rozważyć różne warianty dalszego 
marszu. Na razie sytuacja była dla niego pomyślna. Przede 
wszystkim Prusacy nic nie wiedzieli o jego ruchu. Co prawda poseł 
pruski w Warszawie uprzedził o marszu brygady dowódcę pruskich 
oddziałów na północnym Mazowszu, ale całą akcję potraktowano jako 
chęć przejścia Madalińskiego wraz z brygadą na służbę pruską. 
Wiadomość ta zresztą najprawdopodobniej nie dotarła jeszcze do 
oddziałów strzegących granicy. Wzdłuż całego 140-kilometrowego 
odcinka nowego kordonu stało około 500 huzarów, rozrzuconych 
małymi oddziałkami w ważniejszych punktach, przejściach 
granicznych. Tylko w Wyszogrodzie, gdzie znajdowały się duże 
magazyny solne, stał, oprócz jazdy, także i pluton piechoty. 
Dopiero w Płocku można było dorachować się ze 150 piechoty i około 
100 huzarów. Tak więc Madaliński mógł się właściwie tu na miejscu 
niczego nie obawiać. Jego żołnierze znali ten kraj. Ale niestety, 
poza tą garścią pruskich wojsk na granicy w głębi kraju stało 
wiele batalionów pruskich i Madaliński wiedział, że idąc tam 
ściągnie je na siebie. Całą nadzieję Madaliński pokładał w 
zaskoczeniu i na nim opierał swój plan. 
Pierwszy większy posterunek pruski (półszwadron huzarów, liczący 
55 szabel) stał w Szreńsku, na jedynym przejściu przez bagna z 
Iławy na Sierpc-Włocławek, blokując jednocześnie stąd drogę z 
Mławy na Płock. Trzeba było szybko usunąć tę przeszkodę. Huzarzy 
jednak mieli się nieustannie na baczności i ubezpieczali się 
czatami na groblach. Mając za przewodników mieszczan mławskich, 
Madaliński z czterema czy pięcioma szwadronami swej brygady 
wyszedł wieczorem 14 marca z Mławy, przebiegł szybko niebezpieczne 
groble, przechwycił znienacka czaty Prusaków, po czym ze wszystkich 
stron osaczył miasteczko. Chodziło o to, by nie pozwolić ujść 
nikomu z wiadomościami. Zaskoczenie było całkowite: huzarzy 
przeważnie nawet nie zdołali dopaść koni, zamknęli się w starym 
miejscowym zamczysku, które służyło im za koszary. Już w 
ciemnościach nocnych przypuszczono szturm i mimo mężnej obrony 
zamek zdobyto. Prusacy stracili 10 zabitych i rannych, kilkunastu 
jednak zdołało ujść w zamieszaniu, przedostać się przez bagna i 
zaalarmować posterunek w Działdowie. Wzięto też do niewoli dowódcę 
placówki. W rezultacie nocna wyprawa udała się tylko połowicznie: 
zabezpieczono sobie swobodny przemarsz, nie ustrzeżono się jednak 
przed zaalarmowaniem następnych posterunków pruskich. Ważne 
jeszcze było podniesienie ducha w brygadzie: potyczkę pod 
Szreńskiem, szczęśliwie udaną, przyjęto za dobry omen. W Mławie 
witano wracających ułanów jak triumfatorów. Fetowano zwycięstwo do 
późna w nocy. Oficerowie położyli wreszcie kres zabawom: 
następnego dnia brygadę czekały niemniejsze trudy i 
niebezpieczeństwa; trzeba było wypocząć. 
Brygada, w dotychczasowym swym rajdzie, pokonywała takie 
przeszkody, jak: bagna, lasy i pustkowia. Teraz przechodziła do 
kraju ludnego, ale pozbawionego dróg. Co więcej: był to wciąż 
jeszcze okres roztopów i wszystko, co żyło, pławiło się w 
grząskiej mazi. Nie darmo nazwę Mazowsza wywodzono od słowa "maź", 
"mazać się", a Mazurów od "Mazów, umazani". 
Krótki odcinek bezdroża między Mławą a Raciążem brygada przebyła 
zaledwie w jeden dzień i to w dodatku korzystając z wydatnej 
pomocy miejscowej ludności. Mazurzy wszędzie bez większych oporów 
dostarczali brygadzie żywności i paszy, dawali podwody dla 
przewozu piechoty, chętnie też podejmowali się wskazywania dróg. 
Madaliński parł szybko naprzód, wiedząc doskonale, że tylko dzięki 
pośpiechowi będzie mógł osiągnąć zamierzone cele: demonstrację 
zagrożenia Warszawy przy równoczesnym nieangażowaniu brygady w 
większe boje, ocalenie jej siły żywej. Taki wysiłek spowodował 
jednak chwilowe zwiększenie się dezercji; ludzie nie wytrzymywali 
tempa marszu. A i sama perspektywa pójścia za kordon pruski 
bynajmniej nie była dla wielu zachęcająca... 
Mało co popasawszy w Raciążu 16 marca brygada znowu znalazła się 
na trakcie. Czekało ją teraz poważne zadanie - uchwycenie 
przeprawy na Wiśle. Chcąc do końca utrzymać Prusaków w 
nieświadomości swych zamiarów, nieświadomości miejsca przeprawy, 
Madaliński rozdzielił siły: oddział złożony z trzech szwadronów 
pognał wprost na Wyszogród, inne manewrowały, szły jakby w innych 
kierunkach. Zaskoczona przy promach w Wyszogrodzie załoga pruska 
stawiała początkowo opór, ale poniósłszy niewielkie straty, 
przyparta do rzeki, przedarła się i umknęła na drugi brzeg, 
alarmując dalsze posterunki. Główne siły brygady nadeszły w kilka 
godzin później i zakwaterowały w miasteczku. W ręce Madalińskiego 
wpadła znów kasa magazynu solnego i kilkunastu jeńców. 
Nie było jednak mowy o ruszaniu dalej. Ludzie i konie głodni i 
zabłoceni, zdrożeni pięciodniowym marszem w siodle, nieustannym 
wysiłkiem, walili się z nóg. Brygadier dał więc hasło do 
odpoczynku. Przespano w Wyszogrodzie cały dzień 17 marca i dopiero 
o świcie 18 marca przeprawiono się promami na lewy brzeg Wisły 
między Ładami i Tokarami. Przeprawa odbyła się bez przeszkód. W 
ogóle Madaliński zbierał owoce z zaskoczenia wroga: siły jego 
wyolbrzymiano, przeceniano, szacowano na około 2300 ludzi. 
Piechota pruska w Płocku, obawiając się ataku brygady, 
zatarasowała się w klasztorze. Uciekający znad granicy huzarzy, 
przemknęli w popłochu przez miasto kierując się na Toruń. Zawiódł, 
okazał się bezradny, wywiad pruski. Paraliżowało też wszelką 
większą akcję pruską przeciwko brygadzie rozrzucenie sił pruskich 
wzdłuż granicy małymi oddziałkami. 
Ale Prusacy przychodzili już do siebie i starali się pojmać 
lotnego nieprzyjaciela. Zaalarmowano wszystkie posterunki na lewym 
brzegu Wisły, a z dalszych terenów nadchodziły posiłki. Aby 
uniemożliwić Madalińskiemu przeprawę przez Wisłę, dowodzący 
wojskami pruskimi w Polsce generał Schwerin wysłał z Łęczycy do 
Wyszogrodu dwie kompanie piechoty i przygotowywał do marszu w tym 
samym kierunku dwie następne z Łowicza. Łowicz stał się miejscem 
koncentracji oddziałów pruskich: ściągano tu pospiesznie kompanie 
piechoty z Piotrkowa, a także szwadrony huzarów z Bolimowa i Rawy, 
alarmowano Poznań. Słabą stroną pruskiego planu działań było to 
(na szczęście dla Madalińskiego), iż obliczony był on tylko na 
statyczną obronę: zamierzano bronić Łowicza i sprowadzanych tutaj 
kas rządowych. Ponadto Prusacy obawiali się wybuchu powstania w 
Wielkopolsce, usiłowali nie dopuścić do dalszego marszu brygady na 
zachód. W razie potrzeby mieli się tylko wycofywać, ciągle 
starając się ryglować brygadzie drogę na Poznań, zagradzając 
posuwanie się do tego zapalnego ogniska. W obozie Schwerina 
wybuchła panika: opowiadano, że Madaliński zniósł w boju obie 
kompanie wysłane przeciwko niemu do Wyszogrodu, że idzie naprzód, 
że bliski jest termin ogólnego powstania w Wielkopolsce i w całym 
drugim zaborze pruskim. W tych warunkach Schwerin bał się użyć sił 
stacjonujących w Poznaniu i Toruniu. Toteż tym bardziej zależało 
mu na nawiązaniu łączności i wspólnym działaniu z Rosjanami. 
Marsz brygady pojął Igelstr”m przede wszystkim jako zamiar 
zagrożenia Warszawie, mający na celu spowodowanie tutaj wybuchu 
powstania. Obawy o bezpieczeństwo Warszawy podzielał całkowicie 
także i jego szef sztabu, generał Pistor. Natomiast - wbrew 
oczekiwaniom Madalińskiego - byli oni na tyle przewidujący, że nie 
wykluczyli i dalszej ewentualności: marszu brygady w stronę 
Krakowa, do Kościuszki. Ziściły się jedynie nadzieje Madalińskiego 
i jego oficerów na ewakuację garnizonów rosyjskich z Krakowskiego, 
przegrupowanie sił nieprzyjaciela na terenie Korony. Chcąc osłonić 
Warszawę, od razu wysłano rozkazy ściągania do stolicy wszystkich 
oddziałów rosyjskich rozmieszczonych w jej okolicach. Załoga 
rosyjska w Warszawie wzrosła o 10 000 bagnetów i szabel. Nie 
poprzestano na tym i sięgnięto także po siły stojące dalej. 
Ruszono garnizony Brześcia Litewskiego i Słonimia nawet, dla 
pośpiechu wioząc piechotę na podwodach. Oddział Bagrejewa z 
Grannego, który znajdował się na północnym Mazowszu, także 
skierowano pod Warszawę. Garnizony ściągnięte z Brześcia i 
Słonimia musiały być zastąpione przez oddziały stacjonujące 
uprzednio na Litwie, gdzie w ten sposób znakomicie uszczuplono 
siły rosyjskie, umożliwiając następnie wybuch powstania w Wilnie 
pod dowództwem Jasińskiego. O tym jak Igelstr”m poważnie brał 
niebezpieczeństwo zagrożenia Warszawy - świadczy fakt, iż 
wszystkie koncentrowane oddziały przybywały do stolicy niezwykle 
szybko. Zaraz też ambasador wydzielił z tych sił dużą grupę. - 
cztery bataliony, sześć szwadronów i pięć secin - i wysłał ją pod 
dowództwem generała Tormasowa przeciwko Madalińskiemu w stronę 
Mszczonowa. Korpus ten jednak otrzymał zadanie tylko obserwowania 
brygady; miał osłaniać dostęp do stolicy, a w razie ataku 
natychmiast się cofać. O tym, by kolumna ta miała współdziałać z 
wojskami pruskimi, a szczególnie o atakowaniu Madalińskiego, o 
pościgu za nim - w ogóle mowy nie było. 
Przewidujący Igelstr”m, mając już w ręku dostateczne siły, 
postanowił także zabezpieczyć się przed inną ewentualnością: 
marszem (i skutkami marszu) brygady na Kraków. W takim wypadku 
obawiano się wystąpienia oddziałów polskich na terenach 
opuszczonych przez Rosjan. Ambasador ściągnął rzeczywiście (jak 
spodziewał się Madaliński) oddziały z Lublina i Łucka, ale nie 
rzucił ich na Warszawę, lecz pod Kazimierz, na lewy brzeg Wisły. 
Do Kazimierza też miały pospieszyć wojska rosyjskie z garnizonów 
koło Krakowa i Opatowa. Na razie wyciągnięto je z tych miast i 
skierowano na Radom. W myśl koncepcji rosyjskiej były one za słabe 
na przeciwstawienie się wybuchowi powstania w Krakowie, miały 
zdecydowanie działać dopiero po skoncentrowaniu wszystkich sił 
koło Kazimierza. Przesuwane garnizony krakowski i opatowski w 
Radomiu szachowały Madalińskiego od południa, od północy 
następował Tormasow. 
Miał więc teraz Madaliński zupełnie realną możliwość 
przemaszerowania przez zabór pruski bez większych walk. Jeśliby 
tylko nie zaczepiał oddziałów pruskich i szedł szybkim marszem na 
południe, gdyby ograniczył się tylko do demonstracji, mógł nie 
obawiać się i na zachodzie większych trudności. Od strony 
wojskowej - tak ruchliwemu oddziałowi, jakim była jego brygada, 
niewiele mogło grozić. Sprzyjała mu także i sytuacja polityczna. 
Prusacy, którzy niedawno przyszli na te tereny, nie zdążyli się 
jeszcze zakorzenić, a już dali się we znaki miejscowej ludności; 
byli zupełnie pozbawieni oparcia wśród mieszkańców, nie mieli 
dobrego wywiadu. Przy tym ich machina wojenna, ich oddziały 
wojskowe i dowództwo działały nieudolnie i ciężko, reagowały za 
późno. Kiedy następnie w Łęczyckiem ludność z entuzjazmem przyjmie 
Madalińskiego jako swego krajana, kiedy dostarczy przewodników, 
podwód, żywności, paszy, pocznie zdradzać mu każdy ruch wojsk 
pruskich - na tej podstawie Prusacy na serio zaczną się obawiać o 
Wielkopolskę, o całe swoje władztwo nadwarciańskie - i ta obawa 
długo będzie paraliżować ich ruchy. Schwerin nie mógł liczyć na 
pełne, solidarne współdziałanie z dowództwem rosyjskim: 
doświadczenie pokazało, że nie uprzedzili oni Prusaków o ruchach 
brygady, a i później nie koordynowali z nimi swoich poczynań. Koła 
polskie interpretowały to jako w ogóle niechęć Rosji do Prus. 
Mylili się jednak w tym wypadku, gdyż u Rosjan zaważyło przede 
wszystkim to, że byli oni naprawdę nieświadomi dalszych kierunków 
ruchu Madalińskiego, zaskoczeni, pełni obaw o wybuch powstania w 
samej Warszawie. 
W takich warunkach przeprowadzany marsz-manewr Madalińskiego, 
rozpatrywany w aspekcie militarnym, jawi się od specjalnej strony. 
Jeśli przypomnimy sobie stan wyszkolenia wojsk polskich oraz fakt, 
że Madaliński i ludzie z jego brygady nie wzięli udziału w 
kampanii 1792 r., jeśli uświadomimy sobie, że marsz miał być dla 
dowódcy i jego żołnierzy pierwszą "szkołą ognia" wówczas będziemy 
mogli pojąć jego znaczenie dla brygady. Marsz wykazał także walory 
bojowe jazdy narodowej polskiej w ogóle. Przekonano się, że broń 
ta, "bez względu na swe duże braki", ma poważne perspektywy w 
niektórych ówczesnych aspektach taktyki. 
Tymczasem Prusacy przygotowywali się do obrony. Kiedy nie udało 
się im zatrzymać Madalińskiego na przeprawie przez Wisłę i 
maszerował on już w głąb kraju, Schwerin pchnął jeszcze za nim w 
pościg nowe siły, a jednocześnie na gwałt ściągał oddziały z 
południa, by zatrzymać Polaków nad Pilicą. 
Następne dni i noce upływały brygadzie w marszach i w bojach. 
Zaraz po przejściu Wisły jej forpoczty natknęły się w Iłowie na 
duży, liczący 100 szabel oddział przeciwnika. Był to szwadron 
huzarów pruskich pod dowództwem Trencka i trzeba go było szybko 
spędzić z drogi. Po zaciętej walce Prusacy zostali zmuszeni do 
bezładnej ucieczki. Madaliński nie ścigał nieprzyjaciela, lecz 
szedł dalej, na Kamion. Tu opowiedziano mu o kasie skarbowej 
rządowej pruskiej; zabrał ją bez oporu, strażnicy zdołali ujść. 
Dążył teraz Madaliński do jak najspieszniejszego wydobycia się 
spośród lasów i błot rozległej niecki kotliny sochaczewskiej, gdyż 
konie i ludzie z trudem się tu poruszali. W końcu dotarto do 
Bzury, którą musiano przebyć wpław. Jej prawym suchszym brzegiem 
Madaliński pomaszerował na Sochaczew. Tu nieco brygada odpoczęła. 
Ponieważ Madaliński dowiedział się o zbierających się w Łowiczu 
Prusakach, pognał dalej. Ludzie byli zmęczeni - teraz coraz 
częściej zdarzały się wypadki dezercji wśród żołnierzy brygady. 
Przed wymarszem z Sochaczewa, w nocy z 19 na 20 marca, Madaliński 
podzielił swoją brygadę na dwie kolumny i posłał je w dalszy marsz 
dwiema różnymi drogami. Okazało się to dobrym posunięciem - tak ze 
względów politycznych, jak i wojskowych. Politycznych - bo ruch 
mógł ogarnąć szersze tereny, budząc wszędzie nadzieję i sposobiąc 
ludzi na wyczekiwanie rewolucji, a wojskowych - bo jeden z tych 
oddziałów mógł zaniepokoić Rosjan i zmusić ich do ponownego 
skoncentrowania się koło Warszawy. Poza tym mniejszym oddziałom 
łatwiej było zaopatrywać się w paszę i żywność, a prócz tego miały 
one większe możliwości wymijania placówek nieprzyjaciela. Wreszcie 
nie do pogardzenia była szansa ewentualnego naboru rekruta z tych 
ziem. 
Pierwsza kolumna wyruszyła z Sochaczewa ku wschodowi, kierując się 
na Szymanów, Guzów, Rudę, przeszła kordon graniczny - wyraźnie 
jakby wzdłuż traktu wprost na Warszawę. Taki manewr poważnie 
zaniepokoił Igelstr”ma. Przypuszczał on, że jest to demonstracja 
wojskowa uzgodniona ze spiskowcami stolicy jako hasło do wybuchu 
powstania. Ponaglał więc Tormasowa, by ten wyjaśnił sytuację, nie 
mógł mu już jednak podesłać posiłków; ściągał dalsze, skąd się 
dało, oddziały do Warszawy. Forpoczty batalionów Tormasowa raz i 
drugi nawiązały styczność w polu z jazdą Madalińskiego; obie 
strony nie miały na celu decydujących rozstrzygnięć. Kolumna 
brygady Madalińskiego tylko demonstrowała szukanie dróg możliwie 
łatwych na Warszawę, Tormasow zaś badał jej siły, rozciągał 
kordony, ale sam nie kwapił się do zadania ciosu. Po kilkakrotnych 
takich demonstracjach wobec nieprzyjaciela szwadrony Madalińskiego 
zawróciły znowu na południowy zachód, na Guzów, by lasami dotrzeć 
do sił głównych brygady. Ale tutaj na przeprawie na Rawce pod Rudą 
natknęły się na wrogie oddziały. Tym razem byli to Prusacy - silny 
posterunek, złożony z piechoty i jazdy. Po krótkiej strzelaninie 
jazda polska zaatakowała go po swojemu, szarżą, ale kiedy nie 
udało się złamać wroga pierwszym impetem - zaniechano tu 
przeprawy, nie chcąc tracić ludzi i czasu. Polacy pociągnęli w 
górę Rawki, brzegiem, po łąkach. Oddziałek pruski, liczący około 
140 bagnetów i szabel, szedł prawie równolegle ze szwadronami 
polskimi po drugiej stronie rzeki, nie atakując, ale też na każdą 
próbę przeprawy odpowiadając strzałami. Obserwując kolumnę polską 
Prusacy doszli do Starej Rawy. Dopiero kiedy natknęli się na 
pozostałe, nadeszłe tam szwadrony polskie - zaprzestali marszu. 
Druga kolumna, zachodnia, pozostała w granicach zaboru pruskiego i 
ciągnęła bez przeszkód lewym brzegiem Rawki w kierunku Starej 
Rawy. Prusacy zgromadzeni w Łowiczu i przygotowani na atak polski 
na to miasteczko ochłonęli wkrótce z przerażenia i nie doczekawszy 
się nieprzyjaciela wysłali na jego poszukiwania grupę 
obserwacyjną. Jednocześnie specjalny rozkaz skierował przeciwko 
Madalińskiemu oddziały pruskie z południa - od Radomska i 
Koniecpola. Jednostki te nie mogły jednak liczyć ani na 
zagrodzenie drogi lotnej brygadzie, ani na jej zniszczenie. 
Ograniczyły się jedynie do obserwowania Madalińskiego, utrudniania 
mu przepraw i marszów. Schwerin liczył zwłaszcza na odcięcie 
Madalińskiego od Pilicy, na przeszkodzenie mu w przeprawie przez 
tę rzekę. Poza tym sądził, że pomogą mu Rosjanie - ale tu się 
zawiódł: ci nigdzie nie zaatakowali Polaków, mimo że Tormasow 
szedł uparcie za brygadą. 
Oddziały pruskie nigdzie jednak nie zdołały dogonić i nawiązać 
kontaktu bojowego z Madalińskim. Wszędzie przychodziły za późno. W 
dużej mierze przyczyną tego były błotniste drogi, na których 
piechur tracił siły i energię, a często i wyposażenie. Nie bez 
znaczenia był tu również fakt, że oddziały pruskie nie miały 
ochoty do walki. Były to bowiem bataliony złożone w dużej części z 
Polaków zwerbowanych już na miejscu, na ziemiach drugiego zaboru, 
ponadto nieostrzelane. Żołnierz z takich oddziałów dezerterował 
przy każdej sposobności spod nienawistnej kapralskiej pałki, 
zwłaszcza tu, gdzie uciekinier mógł liczyć na pomoc miejscowej 
ludności, jednej z nim wiary i języka. Jeśli do tego dodamy fakt 
oczywisty, że piechocie trudno jest ścigać jazdę i że trzeba wtedy 
szybkich manewrów wielu oddziałów, by ją zastopować, będziemy 
mieli odpowiedź, dlaczego marsz kolumny polskiej przez terytorium 
drugiego zaboru pruskiego od Szreńska aż do Pilicy odbywał się 
właściwie bez większych bitew. Oddziały pruskie ciągnące od 
południa nie zgrały swoich poczynań z kolumną postępującą za 
brygadą i Madaliński wymknął się z matni. Mimo wezwań Prusaków 
Tormasow nie udzielił pomocy, zatrzymał się w marszu. 
Ale czas naglił, Madaliński wiedział, że ocalenie brygady zależy 
tylko od szybkości i parł naprzód, wydobywając z żołnierzy 
wszystkie siły. Każdej chwili mogły go zaatakować ściągane na 
gwałt z zachodu znaczne siły pruskie. Po krótkim więc postoju w 
Starej Rawie, po połączeniu się ze szwadronami brygady, 
wracającymi zza Rawki, nie pozwalając odpoczywać żołnierzom, 
ruszył nocą na Rawę, wyminął śpiące miasto i wczesnym rankiem 21 
marca pociągnął do Inowłodzia, na przeprawę na Pilicy. Wysunął 
przed siebie patrole i maszerował nie spodziewając się już 
przeszkód. 
Tymczasem kiedy pierwsi jeźdźcy polscy schodzili do mostu w 
Inowłodziu, powitały ich kule i to tak gęste, że szpica musiała 
odskoczyć za domy. Okazało się, że most był obsadzony przez 
niewielki, ale zdeterminowany oddziałek piechoty pruskiej, liczący 
20 fizylierów, używanych zazwyczaj do szybszych rozpoznań ogniem i 
do manewrów. Za mostem stali huzarzy, także w sile około 20 ludzi. 
Pełnili tu oni służbę graniczną. 
Nadchodzące oddziały brygady szybko przegrupowały się do natarcia. 
Madaliński spieszył jeden ze swych szwadronów i obsadził nim domki 
w pobliżu przeprawy, skąd miano ostrzeliwać fizylierów pruskich na 
moście. Inny szwadron wyszukał bród w pobliżu na rzece i za osłoną 
wzgórz i drzew, niewidoczny z przeciwległego brzegu, przeprawił 
się przez Pilicę i zaatakował od tyłu huzarów. Zaskoczenie było 
całkowite: huzarzy dostali się do niewoli. Oba szwadrony uderzyły 
teraz z dwu stron na most. Fizylierzy pruscy walczyli do 
ostatniego naboju i poddali się dopiero wtedy, gdy zabito sześciu 
spośród nich i raniono dziesięciu, w tej liczbie i ich porucznika. 
Swą uporczywą obroną sprawili jednak, że brygadzie zagroziło 
wielkie niebezpieczeństwo: wzmocnione oddziały pruskie, idące za 
nią od Łowicza, na odgłos strzałów ruszyły szybciej, ale mimo 
forsownego marszu nie zdążyły na czas. 
Przyszły dopiero wtedy, gdy już dawno cała brygada przeprawiła się 
przez rzekę. Kolumna pruska, która szła od południa z Radomska, 
spóźniła się jeszcze bardziej. 
Pruscy dowódcy chcieli prowadzić dalszy pościg za Madalińskim, ale 
powstrzymał ich wyraźny rozkaz Schwerina. Generał był przerażony 
nastrojami wśród ludności. bał się wybuchu powszechnego powstania, 
obawiał się wreszcie, że brygada może zawrócić i sama uderzyć, 
rozpocząć działania zaczepne. Raporty z ostatnich marszów 
oddziałów pruskich nie napawały go optymizmem co do możności 
skutecznego użycia ich przeciwko Polakom. Nie kwapili się do 
dalszego pościgu i Rosjanie. Tormasow szedł bardzo powoli; dopiero 
prawie w tydzień po Madalińskim przeszedł Pilicę pod Nowym 
Miastem, jego szpice były opóźnione w marszu o cztery dni za 
brygadą. Mały oddziałek zwiadowczy kozaków Denisowa nie tracił z 
oczu brygady Madalińskiego, obserwował jej ruchy, starając się sam 
być niewidocznym. 
Epizodem zamykającym w charakterystyczny sposób przemarsz brygady 
Madalińskiego przez terytorium pruskie była nota przedłożona 
rządowi polskiemu przez posła pruskiego w Warszawie, Buchholza. W 
związku ze stratami, jakie poniosło państwo pruskie wskutek 
zabierania przez Madalińskiego kas rządowych oraz naruszania 
granicy, król pruski domagał się zadośćuczynienia, wyliczał 
wypadki łupiestw, zabójstw, kradzieży i rabunków, żądając 
najprzykładniejszego ukarania Madalińskiego i jego wspólników. 
Groził, że jeżeli to nie nastąpi, wówczas będzie zmuszony sam 
pomyśleć o środkach zapewnienia bezpieczeństwa swemu krajowi. Nota 
stwierdzała, że również w Warszawie znajdowali się niektórzy z 
"hordy" Madalińskiego i że dotychczas nie zostali oni aresztowani. 
Grożono, co gorsza, nowym rozbiorem, gdyż stanowisko władz 
polskich doprowadzi w konsekwencji do takiej sytuacji, że król 
pruski rozkaże wojskom swoim wkroczyć na terytorium Polski. 
Kanclerz książę A. Sułkowski pisał w odpowiedzi na tę notę, że 
król polski wraz z Radą Nieustającą nie tylko głośno gani 
postępowanie Madalińskiego, szczególnie zaś w granicach państwa 
pruskiego, ale "wydał już potrzebne rozkazy, aby władza wojskowa 
Rzeczypospolitej była użyta wspólnie z wojskami sprzymierzonymi 
imperatorskimi Rosji dla najskuteczniejszego poskromienia 
nieposłuszeństwa Madalińskiego i dla zapobieżenia, aby naśladowców 
nie znalazł". 
Madaliński i marsz jego brygady nie schodził ze szpalt gazet 
pruskich. Podawano, że namawiał szlachtę do konfederacji i 
występowania przeciwko władzom pruskim, szkalowano go, 
przedstawiano w karykaturalnym świetle: na przykład opisywano, jak 
to po zabraniu kasy rządowej pruskiej w Mławie pieniądze te - 
rzekomo - roztrwonił natychmiast na ucztę wraz z okoliczną 
szlachtą. Władze pruskie nakazywały landratom śledzić poruszenia 
szlachty polskiej w Wielkopolsce, podejrzewając ją o sympatię dla 
ruchu; aresztowano nawet szereg osób. Nie zauważono jednak - 
według raportów władz pruskich - żadnych ruchów wśród chłopstwa i 
mieszczaństwa. Podejrzewano, że Madaliński wchodził w kraj pruski 
nie tylko ze względów czysto militarnych - ale też, że w ten 
sposób chciał wywołać rozruchy wśród ludności, a co najważniejsze 
- przygotować grunt pod przyszłą insurekcję. 
Tymczasem groźny Madaliński, po wyjściu z granic pruskich, dotarł 
22 marca do Opoczna i tu zatrzymał się na dłużej. Odpoczywano. 
Ludzie i konie byli u kresu wytrzymałości. Dziesięciodniowy marsz 
po błotach i pustkowiach, przy braku żywności, wśród utarczek, 
wreszcie ciągłych niebezpieczeństw, dał się naprawdę we znaki. 
Brygada była osłabiona stratami marszowymi, a przede wszystkim 
dezercją, która wzrosła zwłaszcza na najcięższym odcinku - z 
Sochaczewa do Inowłodzia. Brygada, licząca w momencie wymarszu z 
Ostrołęki około 1200 szabel, utraciła około 40% składu. W bojach 
poległo 4 oficerów i 50 szeregowych. Trzeba powiedzieć, że wysiłek 
był bardzo duży: w ciągu 8 dni (od 13 do 21 marca) Madaliński ze 
swymi ludźmi przeszedł 280 -300 km, oddziały zaś, które wydzielał 
na podjazdy w różne strony, przemaszerowały jeszcze więcej. 
Działano często nocami, po marcowych roztopach. Teraz należało się 
rozpatrzyć w położeniu - tak politycznym, jak i wojskowym - przed 
dalszym marszem do Krakowa, gdzie spodziewano się Kościuszki. 
Właśnie Madaliński rozgaszczał się na swojej kwaterze, gdy 
zaalarmowały go krzyki, a następnie wrzawa, galop koni, wreszcie 
śmiech. Z ganku zobaczył kilku swoich jeźdźców, którzy prowadzili 
otoczonego ciasnym kręgiem oficera w barwach - jak poznawał 
brygadier - jednego z oddziałów dywizji Wodzickiego z Krakowa. 
Oficer szedł chętnie, rozmawiał wesoło z kawalerzystami. Na widok 
Madalińskiego wyprężył się i raportował... Jest kurierem generała 
Wodzickiego, wiezie raport tegoż do Komisji Wojskowej. Bez oporów, 
na żądanie, oddał powierzoną sobie przesyłkę. "Korpusy mojej 
dywizji nie będą się chwytały zamiarów przeciwnych interesowi 
Ojczyzny" - czytał brygadier pismo generała. Tylko że każda ze 
stron - i Komisja Wojskowa, i Wodzicki - pod pojęcie "interesów 
Ojczyzny" mogła podstawiać zupełnie przeciwstawne działania - i 
brygadier doskonale to zrozumiał. Można się było spodziewać, że 
Wodzicki pójdzie za ruchem insurekcyjnym. To przesądzało o losie i 
znaczeniu Krakowa dla insurekcji, o postawie brygady Mangeta i 
batalionów piechoty dywizji małopolskiej, w ogóle o położeniu 
powstania w tym zakątku Rzeczypospolitej, dawało powody do 
optymizmu. Madaliński wołał wina, ugaszczał kuriera, opowiadał mu 
o swoim marszu. Chwalił się, że zabrał Prusakom 50 000 talarów, 
opowiadał dalej o potyczkach, o marszach i kontrmarszach. Frasował 
się, że ma kilkudziesięciu jeńców Prusaków i nie bardzo wie, co z 
nimi począć: przecież Kościuszko wystrzegał się zadrażnień, wojny 
ze wszystkimi sąsiadami naraz. Żywił złudzenia, że w przyszłych 
działaniach będzie miał do czynienia tylko z Rosjanami. Teraz przy 
stole brygadier wpadł nagle na pomysł, by jeńców pruskich przesłać 
Igelstr”mowi, w prezencie, jako rekrutów... Długo śmieli się z 
tego pomysłu. Wreszcie puszczono kuriera wolno, Madaliński oddał 
mu do rąk przeczytany raport, tylko pieczęć złamaną Wodzickiego 
zastąpił własną: niech się tam Komisja Wojskowa gryzie, niech wie 
o powodzeniu jego akcji. Dlatego też chwalił się kurierowi, że ma 
ze sobą 2000 ludzi, że pójdą - już idą - za nim inne oddziały. 
Aby zbadać, co dzieje się w samym Krakowie, posłał tam Madaliński 
porucznika Frankowskiego w cywilnym ubiorze. Frankowski przybył do 
miasta 24 marca, akurat w kilka godzin po złożeniu przez 
Kościuszkę przysięgi na Rynku. Jego wojskowa postawa, ukryta broń, 
nie uszły uwagi rozgorączkowanych mieszczan. Zbyt im ten cywil 
zapachniał żołnierzem. Toteż puścili się za nim, usiłując go 
zatrzymać i ledwie porucznik uszedł z życiem, gdyż wzięto go za 
rosyjskiego szpiega, i nie na żarty strzelano do niego. 
Nieporozumienie wyjaśniło się. Dzięki raportowi Madalińskiego 
Kościuszko miał pierwszą orientację w sytuacji wojskowej. Licząc 
na to, że brygada maszeruje już tymczasem dalej, rozkazywał jej 
zatrzymać się: chciał wyzyskać ten oddział jako straż przednią - 
narzędzie rozpoznania, i jednocześnie jako osłonę Krakowa od 
północy. Zapewniał Madalińskiego o pomocy i nakazywał mu, by w 
razie potrzeby przedsiębrał działania opóźniające przeciwko 
maszerującym tu Rosjanom. Na przyniesione wieści Madaliński 
skierował się traktami na Kraków. 
Jeszcze w Opocznie anonsowano brygadierowi kolumnę rotmistrza 
Zborowskiego; patrole brygady natknęły się na nią już w marszu 
koło Końskich, 24 marca. Radość ogarnęła serca kawalerzystów. To 
byli współtowarzysze, pierwsi, którzy pospieszyli na zew 
manifestów Madalińskiego i teraz po wielu przygodach łączyli się z 
jego brygadą. Był to czwarty pułk straży przedniej, jazdy lekkiej, 
szefostwa księcia Wirtemberskiego, żołnierz dobry, okryty chwałą 
już w wojnie 1792 r. Szwadrony tego pułku, stojące na kwaterach w 
widłach Wieprza i Wisły, otoczone i pilnowane przez przemożne siły 
wojsk rosyjskich, zdołały się mimo wszystko przedrzeć, przeprawić 
przez Wisłę i dotrzeć do puszczy kozienickiej z zamiarem pójścia 
za Madalińskim. Tu usiłowali zaagitować i porwać za sobą ułanów 
królewskich. Ale ten doborowy oddział, trzymany żelazną ręką przez 
swego dowódcę, fanatycznie królowi oddanego pułkownika Keniga, 
zdecydowanie odciął się od ruchu. Kenig natychmiast zgarnął swoje 
szwadrony w Kozienicach i zamierzał cofać się w stronę Warszawy. 
Postawiwszy krzyżyk na ułanach królewskich, Zborowski ruszył dalej 
- na Radom. Stał tu batalion piechoty polskiej, na którego 
pozyskanie Zborowski także bardzo liczył. Ale i ten oddział 
odmówił przyłączenia się do Madalińskiego: wprawdzie szeregowi 
zdecydowanie byli po stronie insurekcji, ale oficerowie zdołali 
opanować sytuację - zresztą nie bez pomocy stojącego w Radomiu 
oddziału rosyjskiego. Jeszcze kilkakrotnie otarł się Zborowski, 
spiesząc do Madalińskiego, o inne oddziały tak polskie, jak i 
rosyjskie. 
Można sobie wyobrazić radość Madalińskiego z przybycia 
Zborowskiego. Wielomilowy marsz tego ostatniego przez rzeki i lasy 
był najlepszym dowodem słuszności koncepcji radykalnych spiskowców 
w powstaniu - wystąpienia już teraz i porwania za sobą, w 
odpowiednim kierunku manewrując, jak największej ilości wojsk, 
koncentracji ich w odpowiednim momencie i terenie. Obaj dowódcy 
szli teraz spiesznie na spotkanie z naczelnikiem. 
Jednym z najcenniejszych wojskowo rezultatów marszu było to, że 
Igelstr”m pościągał - na zatkanie wyrwy w garnizonach w Grannem, 
Brześciu czy Lublinie - oddziały z Litwy, przez co dał możność 
sprawniejszego przeprowadzenia wybuchu powstania w Wilnie. 


Wielkie dni 


Zaanonsowaniem się Kościuszce z Opoczna zapoczątkował Madaliński 
długi łańcuch wielkich swoich dni i nocy, wypełnionych nieustanną 
służbą insurekcji. 
Po przysiędze Kościuszki na krakowskim Rynku powstanie szerzyło 
się jak pożar na stepie. W Kielcach przysięgę na wierność 
Kościuszce złożyły stojące tam oddziały piechoty, ale zagrożone 
przez Rosjan, wołały o pomoc u Madalińskiego. Ruszył natychmiast 
brygadier ze Zborowskim na odsiecz, zagarnął tych piechurów i 
poszedł dalej, by współdziałać z Mangetem, następującym na Rosjan 
wyszłych z Krakowa. 
Jeszcze nie dochodząc do Pińczowa, niespodziewanie natknął się 
Madaliński na jakichś jeźdźców, gnających na łeb na szyję przed 
siebie. Okazało się, że byli to ludzie właśnie Mangeta, rozbici 
(ale nie pobici) pod Opatowem. Opowiadali, że w ciągu jednego dnia 
takiej ucieczki oderwali się od nieprzyjaciela o całe 9 mil - nim 
oparli się o Madalińskiego. Ten chciał dać na miejscu odpór 
ścigającym Rosjanom, następnie planował przyjęcie bitwy pod 
Skalbmierzem, zwłaszcza że oddziały nieprzyjaciela ustępowały 
liczebnością polskim, ale mu Kościuszko nakazał nie wdawać się w 
bitwy, inne oddziały polskie zbierać po drodze, ściągać ku sobie, 
osłaniać regiment idący z Sandomierza, który się opowiedział za 
powstaniem, maszerować prosto na Kraków. Tymczasem Tormasow ze 
swoim korpusem, nie szczędząc ludzi i koni, dopadł Madalińskiego 
pod Skalbmierzem. Oba wojska rozgradzała Nidzica. Rosjanie parli 
zdecydowanie naprzód, nie zważając na straty. Przeprawili się 
przez rzekę pod ogniem polskim, ale Madaliński zdołał się oderwać 
od nieprzyjaciela, nie zostawiając na polu walki ani poległych, 
ani rannych. 
Szedł teraz Madaliński szybko na spotkanie Kościuszki, który na 
czele niewielkiej armii powstańczej wyruszył z Krakowa z zamiarem 
przebicia się do Warszawy. Spotkanie nastąpiło 3 kwietnia w 
Koniuszy. Tu zdał Madaliński raport ze swych dotychczasowych 
poczynań i najprawdopodobniej tu dopiero otrzymał wiadomość, że go 
Kościuszko w przeddzień "w obozie pod Luborzycą" mianował 
generałem majorem. 
Dotychczasowe potyczki Madalińskiego i Mangeta były tylko 
przygrywką do zbliżającej się walnej batalii. Rosjanie usiłowali, 
połączywszy siły Tormasowa z północy i Denisowa ze wschodu, z 
Lublina i Łucka zagrodzić Kościuszce drogę do Warszawy. Naczelnik 
szedł z Krakowa drogą na Skalbmierz, Pińczów, prawdopodobnie w 
kierunku Kielc, miał - już po połączeniu się z Madalińskim i 
Mangetem i piechotą z Sandomierza - wciąż mało ludzi, bo zaledwie 
około 6000, w tym około 2000 chłopów kosynierów, przyprowadzonych 
mu 3 kwietnia do Koniuszy. Z takimi to siłami Kościuszko wyruszył 
4 kwietnia z Koniuszy przeciwko nieprzyjacielowi. Zagrożony 
koncentrycznym marszem dwóch kolumn rosyjskich Tormasowa i 
Denisowa, usiłował wymknąć się z tych kleszczy i przerzucił swe 
siły na trakt do Działoszyc, omijając Tormasowa. Ale ten, widząc 
unik Polaków, parł wprost za nimi. 
Tormasow stanął wreszcie Kościuszce na drodze pod Racławicami w 
3000 ludzi, spodziewając się nadejścia jeszcze 3-tysięcznej 
kolumny Denisowa, która by ten niepomyślny dla niego układ sił 
przeważyła na jego korzyść. Denisow jednak nie zorientował się, że 
Kościuszko zdołał już wyjść z matni i kontynuował swój marsz. W 
drodze na pomoc Tormasowowi na szczęście dla Polaków zagubił się w 
terenie i na czas nie przyszedł. 
Kościuszko musiał teraz wyrąbywać sobie drogę bagnetem i szablą. 
Swoją piechotę ustawił Naczelnik w centrum, kosynierów, jako odwód 
- w tyle, a kawalerię, wzmocnioną piechotą, na skrzydłach. Wówczas 
to Madaliński otrzymał pierwszą w swym życiu komendę nad większym 
ugrupowaniem taktycznym: miał dowodzić lewym skrzydłem wojsk 
polskich. Oprócz swojej brygady dostał jeszcze półbatalion 
piechoty i swoich strzelców oraz czwarty pułk straży przedniej. 
Główne swoje siły Rosjanie ześrodkowali w centrum, chcąc związać 
tu Polaków, jednocześnie na polskie lewe (Madaliński) skrzydło 
kierując silną grupę szturmową z zadaniem uderzenia flankowego. 
Bitwę rozpoczęła artyleria rosyjska huraganowym ogniem na prawe 
polskie skrzydło Mangeta, a następnie na polskie centrum. Jazda 
rosyjska zdołała zepchnąć Mangeta, powstał tu popłoch w szeregach 
polskich, brygada w rozsypce opuściła pole walki - ale po pewnym 
czasie wróciła i tego dnia jeszcze stoczyła ciężki, krwawy bój z 
rosyjską jazdą. Straty od nieprzyjacielskiego ognia poniosła i 
piechota w centrum. Artyleria polska zdołała jednak zmusić działa 
nieprzyjacielskie do milczenia. Ciężar walki przeniósł się na 
polskie lewe skrzydło. Grupa szturmowa (Pustowałow) z jegrami 
wyszła właśnie zza lasu i spychała polskie posterunki. Madaliński 
sprawił swoich do ataku. Uderzyli z impetem, z furią, z fantazją, 
z całą mocą. Odskoczyli jednak jak od jeża od plujących 
nieustannym ogniem, nieustępliwie, jak machina, postępujących 
naprzód - Rosjan. Jeszcze trzykrotnie ponawiali ataki z 
niesłabnącą zajadłością. Trzeba powiedzieć, że brygada 
Madalińskiego - to ludzie, którzy na dobrą sprawę wojny nie 
widzieli. A jednak wytrzymywali ogień, manewrowali wśród gradu 
kul, zbierali się w grupy i znów uderzali. Były momenty, że 
spychali Rosjan, nadłamywali ich, ale rozkaz zeszlusowywał żelazne 
szeregi wroga i na powrót jeżyły się one setkami bagnetów i 
szabel. Pustowałow trwał, odzyskiwał pozycje. Podesłał mu jeszcze 
Tormasow jazdy i piechoty - ale i Kościuszko podparł Madalińskiego 
czterema kompaniami żołnierzy pieszych. Wykorzystując jednocześnie 
moment pewnego osłabienia rosyjskiego centrum - poszukał tu 
właśnie Naczelnik rozstrzygnięcia: zaatakował kosynierami. 
Poprowadził ich osobiście. Aby stanowczo zabezpieczyć swoje lewe 
skrzydło na czas tego ataku - wzmocnił jeszcze Madalińskiego 
częścią piechoty pod dowództwem generała Zajączka, który miał 
przejąć z rąk Madalińskiego dowodzenie nad całością. Atak 
kosynierów i piechoty był decydujący - centrum wroga zostało 
rozgromione. Uwolnione od walki siły polskie przerzucono teraz na 
lewe skrzydło, aby rozbić Pustowałowa. Ale jegrzy mimo ciężkich 
strat ani myśleli ustępować. Przełamał ich znów atak kosynierów, 
poprowadzony także przez Kościuszkę. Tymczasem nadciągnął Denisow. 
Nie odważył się już atakować, zebrał tylko swoich - niedobitki z 
pola walki - i odszedł w stronę Działoszyc, uniemożliwiając jednak 
Naczelnikowi dalszy marsz w kierunku Warszawy. Kościuszko obawiał 
się powrotu nieprzyjaciela, dlatego do północy został na 
pobojowisku. Dopiero po północy armia powstańcza odeszła do 
Słomnik, a stąd do Bosutowa, gdzie stanęła w umocnionym obozie, 
wciąż osłaniając drogi do Krakowa. W Bosutowie stał Kościuszko do 
25 kwietnia. Po bitwie racławickiej i po zasługach tam położonych 
6 kwietnia w obozie pod Słomnikami Madaliński otrzymał nominację 
na generała lejtnanta. 
Po Racławicach nastąpił dla Kościuszki i dowodzonej przez niego 
armii okres wytężonych zabiegów nad umacnianiem się, 
zabezpieczaniem pierwszych zdobyczy, rozszerzaniem rewolucji. Na 
ten czas przypada też ogromna praca organizacyjna nad mobilizacją 
i przygotowaniem armii powstańczej, nad jej zaopatrzeniem i 
wyszkoleniem. Z masy rekrutów trzeba było tworzyć żołnierzy, 
odziać ich, nakarmić i ćwiczyć. 
Około 10 kwietnia Kościuszko otrzymał wiadomość o przystąpieniu do 
powstania wojsk zgromadzonych pod Chełmem na czele z generałem 
Grochowskim. Naczelnik chciał mu ruszyć na pomoc wymijając 
korkującego drogę na północ Denisowa, ale osadziły go na miejscu 
groźne wieści. Oto Prusacy zaczęli koncentrować swe siły 
(Schwerin) koło Częstochowy i przesuwać kordony na całej długości 
granicy. Rosjanie z Warszawy wzmacniali jeszcze rygiel na 
południu. Dopiero około 25 kwietnia wojska polskie poszły wzdłuż 
Wisły na północ. Madaliński ze swoimi ruszył wcześniej - na zachód, 
w kierunku na Częstochowę, osłaniać marsz od Prusaków Fawrata. Już 
w drodze, na postoju w Igołomii, zastała Polaków wieść o 
zwycięskiej insurekcji w Warszawie, a nieco później i w Wilnie. 
Wieści te dodały serca małej armii Naczelnika. Ruszyli teraz 
szybciej wprost na groźną masę korpusów rosyjskich. Przewaga 
nieprzyjaciela była jednak zbyt duża: pod Połańcem Rosjanie 
zablokowali i nawet oblegli Kościuszkę. Na miejscu przesiedział 
Naczelnik dwa tygodnie, a z Połańca wyszedł w świat słynny 
uniwersał połaniecki, pierwsza jaskółka prac, podejmowanych odtąd 
przez obóz lewicy społecznej w celu wyzwolenia chłopów i 
pozyskania ich dla walki rewolucyjnej. 
Kościuszko odzyskał swobodę ruchów dopiero po nadejściu zza Wisły 
generała Grochowskiego. Tymczasem Denisow odskoczył na zachód, do 
Prusaków; Kościuszko zaś 19 maja wzmocniony czuł się już na siłach 
iść dalej. Na trwożne wieści znad Bugu o ruchach Rosjan wysłał tam 
generała Zajączka, co uszczupliło znów jego korpus, ale 
kontynuował forsowny marsz za Denisowem, licząc, że doścignie go, 
zanim ten oprze się na Prusakach. 
Spotkanie z nieprzyjacielem nastąpiło 6 czerwca. W przeddzień 
Kościuszko stanął ze swą armią pod Szczekocinami. Miał ponad 9000 
wojska regularnego i do 6000 uzbrojonych chłopów. Nie wiedział nic 
o akcesie Prusaków, prowadził w Warszawie rozmowy z ich posłem 
Buchholzem. Spodziewał się, że zastanie tylko Denisowa; tymczasem 
niespodzianie z porannej mgły wyłoniło się mrowie żołnierzy, wśród 
których rozpoznano i Prusaków; na ich czele stał król Fryderyk 
Wilhelm. 
Nieprzyjaciel ustawił się ławą długą na trzy wiorsty, razem około 
27 000 ludzi i 134 armaty. W broni palnej przewaga była jeszcze 
większa niż w proporcjach liczebnych siły żywej, wyrażała się 
stosunkiem 1: 3, a w artylerii nawet jak 1: 4. Bitwę rozpoczęła 
nawała ognia artyleryjskiego, zasypująca siły polskie gradem 
żelaza. Pod osłoną ognia artylerii ruszyły i postępowały naprzód 
kolumny pruskie i rosyjskie. Oddziały polskie wybiegły śmiało 
naprzód, starły się z nimi. atakowali i kosynierzy, z nie mniejszą 
brawurą niż pod Racławicami, znów biorąc armaty i rozbijając całe 
oddziały. Biły się dzielnie, do ostatniego człowieka - całe 
regimenty. Przewaga nieprzyjaciela była jednak przygniatająca, tak 
że klęska była nieunikniona. Kościuszko to zauważył i nie 
przerywając walki - jednocześnie zarządzał odwrót. 
Jazda polska, a wśród niej brygada Madalińskiego, stała zgrupowana 
na niewielkim wzniesieniu na prawym skrzydle. Zwaliły się i na nią 
początkowo masy kawalerii, a następnie ogień artylerii i piechoty 
nieprzyjaciela. Podrywała się wielokrotnie do wciąż nowych szarż, 
walczono na miejscu, kontratakowano przez wiele godzin. Kiedy już 
wojska polskie zaczęły odpływać z pola bitwy, odchodzić do 
Małogoszczy, generał Sanguszko uprowadził z wiru walki Kościuszkę, 
sam zaś wrócił do swoich jeźdźców. Razem z Madalińskim sformowali 
kawalerię, by osłonić odwrót. Z zebraną w kułak swoją brygadą 
cisnął się Madaliński jeszcze i jeszcze do szarży, rozbijał w 
krwawym trudzie groźną kolumnę nieprzyjaciela - gdy nagle poczuł 
mocne uderzenie, piekące, w nogę. W zapale, w ferworze bitwy nie 
zwrócił na to uwagi - jakby nie o niego chodziło; trzeba było 
odpierać wciąż nowe fale pościgu, nieustannie wyrąbywać się z ćmy 
kozaków i pruskich huzarów. Ta ciężka walka pozwoliła polskiemu 
wojsku oderwać się od nieprzyjaciela bez dalszych już strat. 
Zdecydowany odpór jazdy zatrzymał cały ruch wroga. Kawaleria 
polska odchodziła z pola bitwy ostatnia - już o zmroku. Do ostatka 
też trwał na posterunku i generał Madaliński. 
Polacy stracili w tej bitwie dwóch generałów, poległo 1000 
żołnierzy, a 500 dostało się do niewoli. Kościuszko został ranny w 
nogę. Rana Madalińskiego na szczęście okazała się niegroźna. 
Nie upadali powstańcy na duchu. Cały kraj zapalał się ogniem 
insurekcji. Armia Kościuszki maszerowała w kierunku Warszawy - 
rezerwuaru nowej siły. Madaliński swoją brygadą osłaniał jej 
pochód, szedł w ariergardzie, w ciągłych utarczkach z 
nieprzyjacielem. Dla wzmocnienia jego brygady, mocno 
poszczerbionej pod Szczekocinami, dołączono do niej pułk jazdy 
Dobka, złożony z ochotników, młodzieży szlachty sandomierskiej. 
Pułk ten, niedoświadczony w walkach, zamiast oderwać się od 
przeważających sił nieprzyjaciela przyjął bitwę pod Szydłowcem 
koło Skarżyska. Po krótkiej potyczce został okrążony i wzięty do 
niewoli. Na odgłos strzałów nadbiegł Madaliński, ale było już po 
wszystkim. Zaatakowany, nie czekał, zawrócił czym prędzej. 
Madaliński bardzo się zmartwił utratą pułku Dobka. Następne walki 
toczono w Puszczy Świętokrzyskiej, na przesiekach, w wąwozach, po 
partyzancku, atakując z zasadzek, przenikając na tyły, wycofując 
się zawsze przed przewagą wroga. W walkach brała udział i 
miejscowa ludność: ścinano drzewa, robiono zasieki na duktach 
leśnych, obsadzano je strzelcami. Chłopi zgłaszali się na 
przewodników. Z głównymi siłami armii powstańczej ariergarda 
Madalińskiego połączyła się dopiero nad Pilicą. Podporządkowano ją 
wtedy generałowi Zajączkowi, który właśnie wrócił ze swoją 
dywizją z wyprawy za Wisłę po przegranej bitwie pod Chełmem. 
Nad Pilicę wojsko przyszło mocno zmęczone, z postanowieniem 
odpoczynku, zebrania rozproszonych jeszcze tu i ówdzie ludzi. 
Przeprawiono się na lewy brzeg rzeki. Wszyscy byli pewni, że pod 
osłoną rzeki są bezpieczni, że kozacy znajdują się daleko stąd. 
Rozłożono się więc obozem koło miasteczka Białobrzegi. Tymczasem 
Denisow zdołał w walkach sforsować leśne zasieki i szybkimi 
marszami dotarł nad Pilicę. Nie dając czasu na obronę zaskoczonym 
Polakom, rzucił swoich kozaków natychmiast do szturmu, przez 
rzekę, pragnąc uchwycić przyczółek na przeprawie. Madaliński 
zapanował nad sytuacją, rzucił ilu miał, ludzi pod ręką do szarży, 
przygotowując nowe grupy. Zawrzał bój na całej linii. Kozacy 
zostali wreszcie zatrzymani i zepchnięci z powrotem do rzeki; 
przeprawy utrzymano. Ale tymczasem pod Nowym Miastem przeprawiły 
się inne korpusy nieprzyjaciela i generał Zajączek w obawie przed 
oskrzydleniem postanowił maszerować ku Warszawie. Madaliński i tym 
razem szedł w ariergardzie, mając na karku kozaków i strzelców. 
Armie pruska i rosyjska maszerowały na Warszawę, pragnąc zdusić 
centrum powstania. Prusacy, którzy po Szczekocinach bocznymi 
traktami ominęli niebezpieczeństwa leśnych przepraw, jakie stały 
się udziałem wojsk carskich, przeszli Pilicę pod Inowłodziem, 
mieli atakować stolicę od zachodu, Rosjanie natomiast szli od 
Warki znad Pilicy. Przysposabiając swoje wojska do bitwy na 
przedpolach Warszawy Kościuszko podzielił je na trzy dywizje. Sam 
dowodził najsilniejszą, bo 10-tysięczną dywizją środkową, odwodem, 
zdolnym do natychmiastowej i skutecznej interwencji dla wsparcia 
pozostałych dywizji skrzydłowych. Naczelnik stanął w centrum, w 
Raszynie. Pod Błoniem bił się już z Prusakami Mokronowski, spod 
Warki cofał się Zajączek. Przeciwnik tymczasem rzucił na skrzydła 
znaczne siły - a jednocześnie unieruchomił dywizję Kościuszki, 
wiążąc ją silnymi natarciami awangardy armii pruskiej. Główne 
ataki skierowano na Zajączka i Mokronowskiego. 
Zajączek zdołał w ciągu jednego dnia forsownym marszem przybyć 
znad Pilicy aż pod Piaseczno, nie pozwalając odciąć się od sił 
głównych. Tu 9 lipca pod Gołkowem przyjął bitwę. Brygadę 
Madalińskiego ustawił na swoim prawym skrzydle. Odwód stanowili 
kosynierzy za wzgórzami. 
Już o godzinie jedenastej rano przed stanowiskami polskimi zjawili 
się kozacy, ale poza hałasem i strzelaniną nie zdecydowali się 
jeszcze wówczas na poważniejsze natarcie. Wkrótce jednak Denisow 
uderzył swoją kawalerią na kawalerię Zajączka. Lecz nie docenił 
przeciwnika. W gwałtownym kontrnatarciu Polacy rozbili pułki 
nieprzyjaciela, w rozpędzie wgonili je daleko w lasy. Wrócili w 
triumfie na swe stanowiska. Odpoczynek trwał krótko. Po nadejściu 
nowych sił rosyjskich nieprzyjaciel uderzył całą masą. I tym razem 
Rosjanie skierowali główne natarcie na prawe skrzydło, na brygady 
kawalerii Kopcia i Madalińskiego. Tylko że teraz działali już 
metodycznie: wiążąc kawalerię atakami kozaków, wprowadzali w las 
na tyły wojska polskiego strzelców, próbując nimi rozstrzygnąć 
walkę, otoczyć szczupłą dywizję polską. Zajączek przegrupował 
swoje oddziały, w porę wzmocnił zagrożony odcinek. Były momenty 
krytyczne, kiedy to przez lukę w liniach polskich zdołał się w 
tumanach kurzu przemknąć pułk kozacki. Został on jednak wpędzony 
na kosynierów i niebezpieczeństwo zażegnano. 
Walki rozpoczęły się na nowo od świtu 10 lipca, ale gdy kozacy 
zaczęli przenikać na tyły dywizji polskiej, a kolumna Chruszczowa 
podjęła ruch oskrzydlający - Zajączek zdecydował się na odwrót. 
Madaliński torował drogę wojsku: całą kawalerią musiał rozbijać 
żelazny rygiel, który zamykał marsz na Warszawę. Oddziały szły już 
bezpośrednio do Warszawy i zajmowały miejsca w przygotowanych tam 
dokoła miasta okopach. Dywizja Zajączka skierowana została na 
Wolę, a jego kawaleria - na Rakowiec. 
Blokada Warszawy, walki w obronie oblężonego miasta - nie 
sprzyjały działaniom kawalerii na większą skalę. Niepodobna było w 
takiej sytuacji użyć kawalerii zgodnie z właściwym jej 
przeznaczeniem: do gwałtownych szarż, głębokiego włamania, 
dalekich wypraw. Przydzielona do dywizji Zajączka brygada 
Madalińskiego najprawdopodobniej z nim razem toczyła pod koniec 
lipca ciężkie boje o Wolę, na głównym kierunku uderzenia Prusaków. 
W ciasnych warszawskich okopach Madaliński marzył o wielkich 
czynach, zazdrościł oddziałom, które poszły na wschód, na Litwę, 
przeciwko Rosjanom. Sposobność jednak już wkrótce nadeszła. 
Kościuszko myślał stale o przebiciu się przez kordon wojsk 
oblężniczych i wywołaniu insurekcji w innych prowincjach polskich. 
W tym celu najpierw Poniński wyszedł z obozu z wyborowym 
żołnierzem różnych broni, usiłując przedrzeć się na południe, ale 
"ślepo się puścił wśród ciemnej nocy na las kabacki, chybił 
miejsca, na które miał się przebrać i trafił na baterię i 
piechotę, które mu niemało ludzi pogubiwszy, przymusiły go na 
koniec do nieporządnego cofnięcia się". Nie zrażony tym 
niepowodzeniem, polecił Kościuszko szukać szczęścia na północy. 
Wybór padł na Madalińskiego. Początkowo plan zakładał przerzucenie 
brygady przez Wisłę poniżej Warszawy, na wprost ujścia Bzury i 
dalej marsz na zachód, do Wielkopolski. 
Madaliński znalazł się w swoim żywiole. 18 sierpnia zebrał 
wszystkie służące pod jego dowództwem szwadrony, wziął, co się 
dało, zaopatrzenia i przypilnował, by ludzie odpoczęli. Wyruszono 
nocą 20 sierpnia, w wielkiej tajemnicy. Przeszli przez most na 
Wiśle, przemierzyli uśpione, kręte uliczki Pragi i po kilkumilowym 
marszu zapadli w lasy koło Jabłonny, penetrując brzegi Wisły. 
Przeprawę zaplanowano na następną noc. Po przybyciu jednak nad 
rzekę okazało się, że zmylili drogę, przejście w tym miejscu było 
niemożliwe, a na szukanie właściwego brodu i samą przeprawę nie 
starczyło krótkiej, letniej nocy. Zdecydował Madaliński szukać 
szczęścia jeszcze raz, ponowić próbę przeprawy następnej nocy. 
Dopadł go jednak kurier Kościuszki. Naczelnik był zaniepokojony 
jego milczeniem; rozkazywał mu działać niezwłocznie, teraz nie na 
zachód, lecz na północ: przebić kordon nieprzyjaciela nad Bugiem i 
Narwią i wejść w tamtejszy kraj, a następnie maszerować do 
Wielkopolski, gdzie już szykowało się powstanie zbrojne. W 
najgorszym wypadku zyskiem miało być rozpalenie insurekcji w 
miejscach dawnego zakwaterowania brygady. 
Aby przebyć Bugo-Narew Madaliński postanowił wzniecić walki 
jednocześnie wzdłuż całego kordonu. Dopiero wtedy w ogniu i 
zamęcie walki można będzie niepostrzeżenie przeniknąć z całą 
brygadą w kilku miejscach. Na dany znak oddziały polskie, od 
początku powstania strzegące tego odcinka, rozpoczęły niepokojenie 
nieprzyjaciela atakami zza rzeki. Natomiast swoją brygadę 
Madaliński rozdzielił na cztery oddziały i na czterech brodach 
przez Bug o świcie 24 sierpnia zaatakował przeprawy. Od razu 
wywiązały się walki. Okazało się, że Prusacy mają większe siły niż 
przypuszczano. Pod Orzechowem przeprawiająca się część brygady 
spędziła z pola szwadron huzarów, ale natknęła się na piechotę 
pruską i w ogniu jej muszkietów atak się załamał. Straty były 
znaczne. Przy brodzie pod Jachronką sytuacja się powtórzyła: 
piechota pruska, nawet otoczona przez jazdę polską, wytrzymała 
kilkakrotne natarcia i w końcu Polacy musieli się wycofać za 
rzekę. Główne uderzenie chciał Madaliński skierować na Zegrze, 
miał tu nawet do pomocy armaty. Polska artyleria jednak, nie 
zsynchronizowawszy swego ognia z działaniami kawalerii, samobójczo 
zerwała most (postawiony tu jeszcze przez Prusaków) i jazda 
rozpierzchła się na przeprawie. Niewielki, bo 80 ludzi liczący 
posterunek nieprzyjaciela, atakowany, zdołał się obronić. Nie 
udała się akcja także i czwartej grupie polskiej, atakującej pod 
Serockiem. Niepowodzenie na całej linii. Brygada demonstrowała 
jeszcze wzdłuż rzeki, Madaliński myślał o nowej próbie przebicia 
się, ale tymczasem zaniepokojony nieprzyjaciel ściągnął tak 
znaczne siły, że i mowy o tym być nie mogło. 25 sierpnia brygada 
ruszyła z powrotem do Warszawy. 
Ciekawym epizodem z okresu walk w obronie oblężonej stolicy było 
osobiste zaangażowanie się Madalińskiego w sprawę wypadków 26 
sierpnia w Wawrzyszewie. Nielubiany przez lewicę, jakobinów, przez 
Zajączka i Kołłątaja - książę Józef Poniatowski, przyjął tam i 
wytrzymał ze swoją dywizją gwałtowny nocny atak pruski, sam się 
nie oszczędzając; szarżował na Prusaków, ale kontuzjowany upadkiem 
z konia, został uprowadzony z pola walki przez Madalińskiego, 
który walczył u jego boku. Odwiózł go więc generał rannego do 
pałacu pod Blachą i oddał pod opiekę lekarzy. Zaczęły jednak 
krążyć plotki i oskarżenia, że książę Józef zdradził, że w ogóle 
nie brał udziału w walce, że tę noc spędził na wesołej zabawie w 
gronie przyjaciół - birbantów w Warszawie i że przybył do swoich, 
cofających się oddziałów, dopiero po wezwaniu go przez wojsko. 
Madaliński cały swój autorytet "ojca rewolucji" rzucił wówczas na 
szalę sprawy Poniatowskiego; oświadczył, że książę Józef 
"powinność nie tylko wodza, ale i żołnierza ze zwykłym zapałem 
dopełniał". Po takim oświadczeniu umilkły plotki, ale Poniatowski 
zmuszony był złożyć dowództwo. 
Był to zresztą ostatni, zakrojony na tak szeroką skalę, groźny 
atak pruski, ostatnia próba zdobycia stolicy. 
Patriotyczny zryw Wielkopolski przybierał na sile, zwłaszcza w 
drugiej połowie sierpnia i postawił armię pruską oblegającą 
Warszawę w obliczu klęski. Po niepowodzeniach ostatniego szturmu 
brakowało jej amunicji, wzrosła liczba chorych i rannych - a tu 
jednocześnie wielkopolscy insurgenci przecinali drogi 
zaopatrzenia, łączności ze stolicą, z Berlinem, i z bazami. 
Powstańcy kujawscy zatopili na Wiśle konwój galer, wiozących 
amunicję, natomiast w Wielkopolsce zabierano kasy z pieniędzmi 
wiezione dla wojska pruskiego oblegającego Warszawę. Późno, ale za 
to z największą mocą, włączała się Wielkopolska do wysiłku całego 
narodu. 
Król pruski przeraził się nie na żarty; Wielkopolanie zaczęli 
zagrażać tyłom jego wojsk. Sztandary walki podnosiły kolejno: 
Kujawy, później Poznańskie, Sieradzkie, Łęczyckie i Wieluńskie. 
Partyzantka była wszędzie i nigdzie. Garnizony pruskie były 
atakowane i wycinane, a kiedy się zespoliły i uderzały na 
powstańców, trafiały w próżnię: lotna jazda szlachecka zawsze 
zdążyła ujść nie przyjmując bitwy. Trzeba było radykalniejszych 
środków. 
29 sierpnia na tereny objęte powstaniem ekspediował Fryderyk 
Wilhelm spod Warszawy oddział pacyfikacyjny złożony z batalionu 
piechoty, trzech szwadronów jazdy i dwóch dział pod dowództwem 
znanego w pruskiej armii okrutnika, pułkownika Szekelyego. Ten 
początkowo miał iść na Gniezno, ale następnie za najważniejsze 
uznano oczyszczenie wiślanych dróg komunikacyjnych łączących obóz 
pod Warszawą z magazynami w Toruniu i Grudziądzu. Szekely poznał 
te strony, bo przez wiele lat stał tu garnizonem, zdołał nawet 
wtedy nawiązać przyjaźń z wielu miejscowymi ziemianami. Znał 
bogactwo tych okolic i postanowił dobrze zarobić na tej wyprawie. 
W jego oczach częstokroć ten był winniejszy, u którego spodziewał 
się znaleźć lepsze łupy. Rabował dwory, kazał swoim żołnierzom 
wyłamywać drzwi, wybijać okna, rąbać meble, podłogi i sufity. 
Wywoził co kosztowniejsze rzeczy. Wziął zakładników, wśród nich 
kobiety. Okrutnik ten schwytanych miejscowych dostojników zasądził 
sądem polowym na śmierć, przygotował wszystko do egzekucji, 
wystawił już szubienice, uszykował oddziały wojska w czworoboki i 
poprowadził więźniów pod stryczek. Tu dał im wytrzymać grozę 
śmierci i odesłał ich z powrotem do fortecy, wciąż zapowiadając, 
że każe ich powiesić, jeśli Kujawy nadal będą płonęły. W liście do 
króla zdradził właściwy powód swojej "łaskawości": otóż nie mógł 
ich powiesić, ponieważ w rękach Polaków znajdowali się jako 
zakładnicy urzędnicy pruscy. Po pobiciu Kujawian Szekely wyprawił 
się w pobliże magazynów w Bydgoszczy. Inny oddział pruski pod 
dowództwem Schwerina wysłany został na tłumienie powstania w 
Kaliskiem i Gnieźnieńskiem. 
Armia pruska jednak, typowa armia osiemnastowieczna, uzależniona 
od magazynów i połączeń, nie wytrzymała nacisku zagrożenia swoich 
tyłów. W nocy z 5 na 6 września wojska pruskie zwinęły oblężenie 
Warszawy i odmaszerowały do obozu w międzyrzeczu Pilicy i Bzury. 
Nad tymi rzekami zostawiono tylko silne kordony. Sam król pojechał 
do Poczdamu. Po drodze omal nie wpadł w ręce powstańców łęczyckich 
i ledwo z życiem uszedł. Ścigał go Stokowski, generał Łęczycan, za 
co potem, gdy zawierzywszy amnestii do domu swego wrócił, "z 
rozkazu króla pruskiego ujęty, na dożywotnie więzienie do ciężkich 
robót skazany został". 
Niestety, dopiero po odejściu Prusaków spod Warszawy mógł 
Kościuszko pomyśleć poważniej o pomocy powstającej Wielkopolsce. 
Przedsięwzięcie było trudne: Prusacy ciągle jeszcze mieli w Polsce 
64 bataliony piechoty i 130 szwadronów jazdy, razem około 20-40 
tysięcy ludzi, rozłożonych w kordonach nad Pilicą, Bzurą i Narwią 
oraz w garnizonach i oddziałach ekspedycyjnych Schwerina i 
Szekelyego. Armia ta, wprawdzie nieruchawa, była jednak groźna, 
liczyła się przecież w świecie jako jedna z lepszych. Kościuszko 
nie mógł jej przeciwstawić dużych sił, liczył tylko na sprawność 
manewrową korpusu wysyłanego do Wielkopolski. Mniej tu może 
chodziło o zdobywanie i utrzymywanie opanowanego terenu, więcej o 
rozpalanie powstania, o paraliżowanie ruchów nieprzyjaciela, o 
zadawanie mu jak największych strat, niszczenie jego magazynów. 
Wszystko to, o ile możności, należało czynić unikając większych 
bitew, które by mogły narazić korpus polski na straty. Do tego 
celu trzeba było dobrać i żołnierza, i wodza. 
Późniejsze wydarzenia wykazały, że Kościuszko słusznie postąpił, 
desygnując na tę straceńczą eskapadę Jana Henryka Dąbrowskiego. 
Korpusik ekspedycyjny liczył około 1200 piechoty, 900 kawalerii i 
12 dział, przy tym 1/3 piechoty stanowili kosynierzy - rekruci. 
Wojsko to zebrało się w lesie pod Młocinami i pomaszerowało nad 
Bzurę wysyłając nad rzekę tylko patrole. Patrole i szpiedzy 
donieśli, że Prusacy opuścili prawy brzeg Bzury, lecz mocno 
trzymają się lewego. Dąbrowski wahał się przekroczyć rzekę, 
domagał się od Kościuszki posiłków, sugerował wysłanie silnych 
oddziałów, całych dywizji, które zabezpieczałyby jego boki i tyły. 
I tu na arenę wkracza Madaliński. Tego wypróbowanego zagończyka 
wysłał Kościuszko dla odciążenia korpusu Dąbrowskiego i jako drugi 
oddział ekspedycyjny dla Wielkopolski. Dał mu jego własną brygadę, 
mocno już w bojach przetrzebioną, liczącą około 600 ludzi, poza 
tym 400 piechoty i 4 działa. Trzonem tego oddziału była kawaleria. 
Wczesnym rankiem wrześniowym Madaliński wyruszył z Warszawy, 
kierując się wprost na zachód, tam gdzie, jak wiadomo było, 
odeszły główne siły pruskie: na Błonie, dalej na Sochaczew i 
Łowicz. Powiadomiono o tym Dąbrowskiego. Ten uspokojony, gdy mu 
obiecano przysłać jeszcze więcej piechoty, 13 września przeszedł 
przez płytką Bzurę przy jej ujściu do Wisły i zaatakował 
posterunek pruski w Kamionie. Prusacy schronili się na plebanii, 
mocno oparkanionej, i tam długo się bronili; poddali się wówczas, 
gdy zabrakło im amunicji. Zdobyto ogromny magazyn pruski - 2000 
fas mąki, 1000 korcy zboża i około 5000 beczek soli. Starano się 
to wszystko przewieźć do Warszawy, a gdy nie starczyło podwód - 
rozdano mieszkańcom okolicznych wiosek. 
Nie opodal Kamiona, w Witkowicach, stał nad Bzurą inny posterunek 
pruski - około 150. ludzi. By nie dopuścić do współdziałania tych 
oddziałów, Dąbrowski wysłał przeciwko nim inną swoją kolumnę. 
Ponieważ do brodu, przez który zamierzano się przeprawić, Prusacy 
nawrzucali bron do góry zębami, kilkunastu żołnierzy rozebrało się 
i wydobyło je z wody. Kawaleria przeprawiła się przez rzekę, 
szybko przebyła nadbrzeżne łąki i dopiero na widok chałup na 
pagórkach rozwinęła się, rozdzieliła na dwie grupy i już z 
krzykiem wpadła na warty pruskie. Prusacy ani myśleli składać 
broni. Walka trwała długo i skończyła się, kiedy niedobitki - 
około 30 ludzi - złożyły broń. Łupem Polaków padła bateria pruska. 
Zwycięskie potyczki podniosły na duchu wojsko, a i okolicznym 
mieszkańcom dodały otuchy. Prusacy bowiem byli pobici, zniszczono 
im magazyny, zniesiono kordon. Dąbrowski jednak nie ruszał dalej: 
koło Sochaczewa zauważył oddziały pruskie, zaniepokojone 
strzelaniną w Witkowicach i Kamionie, więc cały dzień strawił na 
rozpoznawaniu i - w miarę możności - gromieniu tych "dywizji". 
Dopiero na noc wysłał silny oddział do Pieczysk, gdzie był także 
magazyn i kasa. Około północy oddział stanął u celu, ale zastał 
Prusaków już przygotowanych do walki. "Mocno i długo" bronili się, 
złamała ich w końcu piechota w walce na bagnety. Pod osłoną 
ciemności niedobitki umknęły ze wsi i siały popłoch w garnizonach 
pruskich. Podczas tej "utarczki już się były składy zapaliły". 
Próbowali Polacy gasić pożar, spędzili nawet ludzi z wioski, ogień 
jednak strawił wszystko. "Największa szkoda kasy, która 60 000 złp 
wynosić miała, i ta w ogniu spłonęła" - pisze Dąbrowski. 
Zaniepokojony strzałami i łuną, trwożąc się o los korpusu 
Dąbrowskiego, Madaliński, który kontynuował marsz do Łowicza, 
znosząc po drodze drobne patrole pruskie, zaraz z rana 14 września 
nadbiegł do Dąbrowskiego, prowadząc swoją brygadę. Spotkanie 
odbyło się nad wyraz efektownie: zjechały się dwa wojska, na czele 
dwaj wodzowie, Dąbrowski deklarował głośno przed frontem, że "nie 
mając, jak tylko dobro publiczne w zamiarze", chce i zdaje 
Madalińskiemu komendę nad całością korpusu. Obaj generałowie 
wzmocnili braterskie uściski, wszyscy oczekiwali w napięciu, ale 
oto głośno i wyraźnie odmówił generał Madaliński przyjęcia 
komendy. Rozległo się gromkie "wiwat" wojsk. Generałowie podali 
sobie ręce, przyrzekli słowem honoru, że razem służyć będą 
ojczyźnie. "Prywata żadna w tych dwóch cnotliwych sercach polskich 
nie miała miejsca". Odtąd też rzeczywiście rozkazy dla całości 
wojsk korpusu wydawał Dąbrowski, ale Madaliński nadal posyłał 
Kościuszce oddzielne raporty, a jego brygada wciąż jeszcze w 
nomenklaturze urzędowej nazywana była "korpusem mu powierzonym". 
Dąbrowski przekonał Madalińskiego, że bez piechoty nie mają co 
ruszać dalej i dlatego obaj dowódcy pozostali na miejscu, czekając 
na zapowiedziane regimenty generała Bronikowskiego. Aby zyskać na 
czasie, zmylić Prusaków co do właściwej siły i intencji korpusu 
polskiego, po zniszczeniu posterunków i magazynów nieprzyjaciela 
na lewym brzegu Bzury Dąbrowski wrócił nawet na jej prawy brzeg i 
tu stanął obozem. 
Tymczasem na wielkopolskich insurgentów zwaliła się nawała 
pruskich batalionów, idących na Koło i Radziejów. Gońcy stamtąd 
prosili o wsparcie przedstawiając położenie w jak najczarniejszych 
barwach. Dąbrowski wyruszył na pomoc dopiero po nadejściu piechoty 
19 września. Pomaszerował rankiem wprost na północ, na Gąbin, 
sięgając swym prawym skrzydłem Wisły. Madaliński miał stanowić 
jego lewe skrzydło, ciągnąć koło Sochaczewa i Łowicza, iść dalej 
na Kutno, Kłodawę, gdzie spodziewał się połączyć z Dąbrowskim. 
Znosili obaj po drodze mniejsze posterunki pruskie, zabierali 
kasy. Za Łowiczem natknął się Madaliński na pocztę pruską. Po 
przejrzeniu jej okazało się, że były to listy od Szekelyego do 
króla i list od komendanta Gdańska o rozruchach w tym mieście. 
Szekely pisał o okrutnych represjach, jakie stosował dla 
uśmierzenia buntu na Kujawach, podawał spisy aresztowanych. 
Madaliński przekazał te listy Dąbrowskiemu. Dąbrowski zaś schwytał 
sztafetę, wiozącą listy króla do Szekelyego z planami 
fortyfikowania Łęczycy. 
Zaraz w Kutnie natknął się Madaliński na silny oddział pruski i 
brygada wprost z marszu ruszyła do ataku. Prusacy stracili w tej 
bitwie 11 zabitych, 6 dostało się do niewoli, reszta salwowała się 
ucieczką. Jak się okazało, były to oddziały tej grupy, która pod 
Koninem rozbiła Wielkopolan, zepchnęła na Koło, prześladowała i 
naciskała tak, iż zdawało się, że czeka ich zagłada. Powstańcy 
słali po pomoc do Dąbrowskiego, ale ten ze względu na stan swego 
wojska, znużonego marszem, przesyłał im tylko nakazy, by Koła nie 
opuszczali, i obiecywał przyjść z pomocą. Właśnie w Kole chciał 
Dąbrowski założyć magazyn i zostawić tam chorych i zbędne bagaże 
swego korpusu. Ponadto upatrzył to miasto na miejsce koncentracji 
wojsk. Zachwalali mu to miasteczko, zwłaszcza jego walory 
topograficzne i wojskowe, tutejsi obywatele. Tymczasem Madaliński 
nadszedł do Kłodawy, na miejsce oznaczone. Dąbrowski, czując się 
silniejszy, począł myśleć o aktywnym działaniu. Dla przyspieszenia 
pomocy powstańcom wielkopolskim chwycono się rady generała 
Rymkiewicza: wsadzono strzelców na podwody i z dwiema armatami i 
częścią brygady Madalińskiego wyprawiono naprzód. Oddział ten 
uprzedził Prusaków, uchwycił bowiem Koło i obsadził je mocno, 
zwłaszcza most na Warcie i bród jeden "łatwy do przechodu". 
Prusacy nie zaryzykowali ataku na polskie oddziały regularne i 
odskoczyli na Pyzdry, ochraniać tamtejsze magazyny, a następnie na 
Poznań. 
Osłaniając się patrolami, niepokojąc wokół nieprzyjaciela, nie 
pozwalając mu przewidzieć, dokąd właściwie zmierza, szedł 
tymczasem Dąbrowski z Madalińskim do Słupcy, gdzie uprzednio 
zwołał wszystkie oddziały powstańców wielkopolskich. Nareszcie 
więc nadeszła Wielkopolanom zbrojna pomoc. Dąbrowski miał zamiar 
uzupełnić powstańcami kadry swego korpusu, a poza tym zaopatrzyć 
się w żywność, której mu zaczynało brakować, i w pieniądze. 
Raczej się Dąbrowski na miejscu rozczarował. Wielkopolanie 
obiecywali w Warszawie, że wystawią co najmniej 15 000 uzbrojonych 
ludzi i zorganizują powstanie w całej prowincji. Tymczasem po 
rozbiciu przez Szekelyego Kujawian i Sieradzan stawiło się w 
Słupcy zaledwie około 5000 ludzi. Była to w trzech czwartych 
kawaleria, "lubo na dobrych koniach, lecz źle uzbrojona", korpus, 
"w którym wojewodowie, kasztelanowie, innych dostojeństw i wielu 
orderów kawalerowie... nie mogąc wszyscy pierwszych posiadać 
stopniów, w szeregu - towarzysza albo raczej nieustraszonego 
wolnego żołnierza - pełnili powinność". "Piechoty mało co mieli, 
oprócz 300 strzelców, z bronią dobrą, mogło być jeszcze blisko 500 
po większej części tylko z pikami i kosami". Siły te trzeba było 
dopiero organizować. Strzelców włączono w skład batalionu 
strzeleckiego Sokolnickiego, "inną piechotę rozdzielono po 
regimentach". Z kawalerii sformowano lekkie pułki, natomiast z 
obywatelskich synów i z samych obywateli stworzono szwadrony jazdy 
narodowej. 
Na patrole i akcje bojowe wysyłano zawsze obok ostrzelanego już 
żołnierza co najmniej połowę ludzi nowych, z czasem zaś zaczęto im 
powierzać samodzielne zadania, z których coraz lepiej się 
wywiązywali. Dąbrowski trzymał swoich żołnierzy w żelaznej 
dyscyplinie. Nie do pomyślenia było, by żołnierz w czasie marszu 
oddalił się, zaszedł do chałupy przy drodze, by oficer mógł 
zajechać do pobliskiego dworku - nawet do swych znajomych. Patrole 
kawalerii jadące po bokach kolumn zgarniały maruderów. 
Tymczasem Dąbrowski pomaszerował do Gniezna "na trzech kolumnach". 
Decyzja ta nie przyszła mu łatwo: "wszyscy mniemali, że generał 
Dąbrowski prosto pójdzie ku Poznaniowi dla wzięcia tej stolicy 
Wielkopolski". Całe wojsko, zwłaszcza Wielkopolanie, było za tym. 
Dąbrowski jednak zwołał naradę generałów: Madalińskiego, 
Rymkiewicza i pełnomocnika Rady Najwyższej Narodowej Wybickiego i 
roztaczając przed nimi obrazy wszystkich trudności, jakie atak na 
to miasto przedstawia, zdołał ich przekonać, że należy akcji tej 
zaniechać. Argumentował, iż Prusacy są silni i dostatecznie się w 
mieście ufortyfikowali, a korpus polski nie nadaje się do takich 
działań. Ta niewiara w żołnierza nieregularnego bardzo dotknęła 
Wielkopolan. Skończyło się na tym, że przeciwko Poznaniowi 
skierowano oddział jazdy pod dowództwem Bielamowskiego, który tak 
Prusaków zaniepokoił, iż schronili się w mieście za wałami i przez 
wiele dni nie przedsiębrali żadnych kroków przeciwko 
demonstrującym Polakom. 
W Gwnieźnie cały dzień 29 września poświęcono na nabożeństwa, 
parady, przysięgi - wreszcie Dąbrowski wydał dla wszystkich 
żołnierski obiad, "gdzie z przyzwoitą republikanom skromnością 
bawiono się aż do wieczora". Ominąwszy w ten sposób Poznań, 
poszedł Dąbrowski dalej - z zamiarem raczej rozniecania powstania 
aniżeli szukania Prusaków. Madaliński zaś dostawszy jeszcze od 
Dąbrowskiego 100 strzelców z dwiema armatami ruszył pod 
Inowrocław, by demonstrować przed samym Szekelym. Zaniepokoiwszy 
Prusaków, kiedy ci skoncentrowali się do uderzenia, odskoczył 
natychmiast; przeszedł lewym brzegiem Noteci, zniósł oddział 
nieprzyjaciela w Barcinie i stawił się na czas w Łabiszynie, gdzie 
Dąbrowski zamierzał przeprawić się przez rzekę. Ponieważ Dąbrowski 
jeszcze nie nadszedł, Madaliński Sam na własną rękę zaatakował tu 
Prusaków. Ci jednak zdołali częściowo zniszczyć most i schronić 
się na obwałowanym i obwiedzionym wysokim murem cmentarzu 
reformatów. Generał Madaliński posłał parlamentariusza, by ich 
skłonić do poddania się, a gdy propozycję odrzucili, ostrzelał 
cmentarz z armat i rzucił do ataku strzelców. Posterunek zniesiono 
- do niewoli wzięto oficera i 18 żołnierzy pruskich. Nim nadeszły 
główne siły korpusu z Dąbrowskim - droga była wolna. Postanowiono 
tu zanocować. 
Tymczasem Szekely, zaalarmowany w Inowrocławiu, ruszył natychmiast 
za Polakami. Zjawił się niespodzianie o godzinie dwunastej w nocy 
i zaczął z armat ostrzeliwać obóz polski - zaskoczenie było 
ogromne. Ale też w tym boju młody żołnierz polski wykazał 
wszystkie swoje walory. Zarówno Dąbrowski, jak i Rymkiewicz 
podają, że korpus polski zastali Prusacy w gotowości bojowej. 
Trzonem obrony były, oczywiście, bataliony regularne, które ponad 
godzinę wytrzymywały ogień i ataki nieprzyjaciela. Szekely 
atakował górę, na której stali Polacy, kilkakrotnie dochodziło do 
walki na bagnety. Także oddziały złożone ze strzelców - rekrutów 
spisały się dzielnie i wytrzymywały ataki. Bój rozstrzygnęła 
kawaleria, która wściekłą szarżą złamała piechotę wroga. Uderzono 
całą masą, na boki i tyły pruskie, pikami rozbito piechurów, 
odrzucono i zmuszono do bezładnej ucieczki. Takie uderzenie 
kawalerią w nocy, w terenie niedokładnie znanym, było bardzo 
ryzykowne - ale zostało uwieńczone całkowitym sukcesem. Madaliński 
miał jeszcze raz wykazać się walorami wodza i żołnierza - trwał i 
bił się wraz ze swymi podkomendnymi. 
Rozbici Prusacy w największym pośpiechu ratowali się ucieczką do 
Bydgoszczy. Generałowie Madaliński i Rymkiewicz chcieli 
natychmiast ruszać za pobitym wrogiem, a nawet atakować Bydgoszcz. 
Dąbrowski jednak, słusznie argumentując, że nie może ryzykować 
żołnierza na pościg wśród ciemnej nocy, dopiero rankiem wysłał 
oddział na zwiady. Raportował on po powrocie, że Szekely uchodzi 
do Bydgoszczy, że wiezie ze sobą 12 wozów ciężko rannych swoich 
żołnierzy. Ostrożny Dąbrowski wolał jednak mimo tych wszystkich 
wieści nadal pozostać na miejscu. Przesiedział cały dzień na 
pobojowisku, zbierając swoich ludzi rozproszonych w czasie bitwy. 
Wreszcie 30 września po przedyskutowaniu sprawy z generałami dał 
rozkaz atakowania nieprzyjaciela. Nie zamierzał uderzać na 
Bydgoszcz, spodziewając się, że będzie silnie broniona. Dąbrowski 
doradzał marsz na Inowrocław w celu zagarnięcia zostawionych tam 
taborów Szekelyego. Rymkiewicz radził Dąbrowskiemu wysłać silny 
rekonesans kawaleryjski za Szekelym i zbadać, jak sobie poczyna 
pobity nieprzyjaciel, a dopiero później przedsiębrać marsz na 
Inowrocław. Dąbrowski wyraził zgodę, nakładając na Rymkiewicza 
obowiązek przeprowadzenia tego zwiadu. Wydzielił mu szwadrony z 
brygad Madalińskiego, Rzewuskiego, z powstańców wielkopolskich i 
wysłał w pochód. Wierny swojej taktyce konieczności ubezpieczania 
się porozsyłał jednocześnie komendy po kilkadziesiąt koni na 
wszystkie ważniejsze trakty. 
Rymkiewicz wyruszył 1 października wczesnym rankiem i po zbliżeniu 
się do Bydgoszczy stwierdził, że Szekely zaniedbał obsadzenia 
wzgórz, że most wprawdzie zerwany, bramy zamknięte, ale garnizon 
nieliczny i lichy, a sam Szekely stoi daleko za miastem, 
oddzielony rzeką Brdą. Natychmiast zaraportował o tym 
Dąbrowskiemu, dodając, że żałuje, iż choć połowa całego korpusu 
polskiego nie poszła z nim, bo zastał Prusaków nie przygotowanych 
do obrony i mógłby zdobyć Bydgoszcz z marszu. Na wieść o wynikach 
rekonesansu ruszył Dąbrowski pod Bydgoszcz. Szedł, jak miał w 
zwyczaju, rozrzucając oddziały zwiadowcze szeroko po kraju. Stojąc 
2 października pod miastem wysłali Polacy parlamentariusza do 
Szekelyego z wezwaniem do kapitulacji. Stary pułkownik zelżył 
wysłannika i nakazał obronę. Garnizon w Bydgoszczy nie wytrzymał 
ostrzeliwania i szturmu, miasto zdobyto. Sam Szekely został ciężko 
ranny, gdy ze swoim oddziałem spieszył w sukurs zza rzeki. 
Uderzyła na niego kawaleria Madalińskiego, złamała w zaciętym boju 
i popędziła niedobitki na północ. Rymkiewicz krytykuje 
Madalińskiego, że "wcale nie rychło" ten atak nastąpił i że gdyby 
wcześniej uderzono kawalerią na Szekelyego odniesiono by większy 
sukces. Skądinąd jednak wiemy, że to Dąbrowski powstrzymał 
Madalińskiego. Pisał potem Dąbrowski do Kościuszki: "Zawsze mężny 
generał Madaliński i w tej okazyi nie omieszkał dobry dać z siebie 
przykład naszemu żołnierzowi. Gdy kawaleryja podczas kanonady i 
szturmu zupełnie nieczynna była, tak był niecierpliwy, że się 
koniecznie pod ogniem nieprzyjacielskiej artyleryi przez Brdę 
przeprawić chciał. Ledwom go w tej odwadze wstrzymać mógł, 
obawiając się, by ogień nieprzyjacielskiej artyleryi mu nie 
szkodził. Podszedł wreszcie do dwóch armat i póty z nich osobiście 
strzelał, póki nieprzyjacielskich do wstrzymania ognia nie 
przywiódł". Mamy więc wiarygodne wytłumaczenie spóźnienia w 
atakowaniu Szekelyego; mamy też mimowolny piękny hołd dla 
zachowania się generała Madalińskiego w bitwie. Przyprowadził 
wtedy Madaliński ze swej szarży dużo jeńców. Niemała jednak część 
korpusu Szekelyego zdołała się uratować, uszła wraz z armatami do 
Grudziądza. 
W Bydgoszczy zdobyto dwa ogromne magazyny wojskowe, nałożono na 
miasto kontrybucję - 60 000 złp. Poza tym w ręce zwycięzców 
dostało się podczas walk w Wielkopolsce około 200 tys. złp "w 
różnych wypadkach" - jak napisze Dąbrowski. Sam on, kreśląc po 
latach opis całej wyprawy, napisze, że jemu osobiście dostał się w 
podziale portret Fryderyka II "w swojej wielkości", wzięty z 
ratusza bydgoskiego, oraz kilka kart geograficznych. Odebrano 
przysięgę od mieszczan, zacierano wszelkie ślady - krótkiego tu 
niemieckiego panowania, zrzucano orły pruskie. Mieszkańcy 
miejscowi częstowali żołnierzy, czym mogli. 
Dąbrowski poszedł teraz z Madalińskim na Toruń. Droga była trudna. 
Nieustanne deszcze, rozmokłe trakty, żołnierze brnęli w błocie nad 
Wisłą. Wysłana przodem kawaleria szukała promów lub łodzi, ale 
niewiele ich znalazła. Rozhulał się wiatr i znosił statki na Wiśle 
daleko od zamierzonego celu. Wszystko to sprawiło, że po 
przeprawie wojsko się rozproszyło, korpusy maszerowały oddzielnie 
pod Toruń. Otoczono i zablokowano miasto kawalerią i szykowano się 
do szturmu. Nadeszły jednak groźne wieści o nadciągającej 
odsieczy, a wkrótce i ją samą ujrzano pod murami Torunia. Prusacy 
tak byli pewni szturmu, że nie próbując bitwy na przedpolu miasta, 
schronili się za mury, szykując się do obrony. Dąbrowski 
postanowił utrzymywać ich w tym mniemaniu: zostawił kawalerię i 
trochę strzelców pod dowództwem Madalińskiego i Sokolnickiego dla 
niepokojenia miasta, sam zaś 12 października uznał szturm za 
niemożliwy, przeprawił się z powrotem przez Wisłę i zarządził 
odwrót do Bydgoszczy. Madaliński spisał się dzielnie: przez kilka 
dni trzymał w szachu przeważające siły nieprzyjaciela, nie 
wypuszczając ich z miasta, pozorując obleganie Torunia wielkimi 
wojskami, dając możność Dąbrowskiemu wycofania się aż pod 
Włocławek z całym ogromnym, prawie z 200 wozów złożonym taborem. 
Dopiero wtedy kazał mu Dąbrowski zwinąć obóz pod Toruniem i udać 
się na spotkanie kolumn pruskich w Łowickiem, sam zaś szybko 
maszerował do przepraw przez Bzurę. 
Na spieszny odwrót Dąbrowskiego z Wielkopolski wpłynęły groźne 
wieści nadchodzące z Wwarszawy. Suworow rozbił dywizję powstańczą 
Sierakowskiego pod Terespolem, a wkrótce Fersen w nieszczęsnej 
bitwie pod Maciejowicami wziął do niewoli Kościuszkę i zniósł 
dowodzony przez niego korpus. Prusacy znowu przecięli drogę 
Dąbrowskiemu. Wszystkie siły polskie koncentrowały się do obrony 
stolicy. Aby umożliwić bezpieczny powrót Dąbrowskiemu, wysłano 
księcia Józefa i generała Kołyszkę, którzy zaatakowali oddziały 
pruskie wzdłuż Bzury. Natknęli się oni na ciągnące ze wszystkich 
stron dywizje nieprzyjaciela. Madaliński przerąbywał się zbrojną 
ręką za Dąbrowskim. Ten ostatni, chroniąc tabory, nie wdawał się w 
bitwy, lecz szedł konsekwentnie do przepraw. Dochodziło do 
dramatycznych momentów, kiedy to na dzień przed przeprawą przez 
Bzurę oba wrogie wojska znalazły się, nie wiedząc o sobie, na 
biwakach, zaledwie o kilka kilometrów od siebie. Dąbrowski wysłał 
jednak rozpoznanie, które zawiadomiło go o obecności 
nieprzyjaciela. Natychmiast zwinął obóz i mimo ciemności o północy 
ruszył dalej. Madalińskiemu powierzono wtedy osłanianie tyłów 
korpusu i całego taboru. Zdołano oderwać się od Prusaków - oddziały 
ich nadeszły, kiedy Polacy okopywali się na prawym brzegu Bzury 
pod Brochowem. Dąbrowski zostawił dowództwo korpusu Rymkiewiczowi, 
sam zaś odjechał do Warszawy. 
W czasie kiedy Madaliński i Dąbrowski walczyli w Wielkopolsce, 
wojska carskie spychały od wschodu insurgentów i tłumiły ogniska 
walki. Już w połowie sierpnia upadło Wilno, a w połowie września 
na teatrze wojny pojawił się Suworow. Nadciągnąwszy z Ukrainy, 
odrzucił Sierakowskiego pod Krupczycami, zniósł pod Terespolem, 
parł na Warszawę, dążąc do połączenia się z działającym tu 
korpusem rosyjskim Fersena. Aby nie dopuścić do połączenia się 
tych sił, postanowił Kościuszko rozbić każdą z nich z osobna. Ze 
swymi około 8000 ludzi wydał bitwę 14-tysięcznemu korpusowi 
Fersena pod Maciejowicami. W myśl planów Naczelnika walkę miało 
rozstrzygnąć nadejście 3,5-tysięcznej dywizji Ponińskiego, która 
by zaatakowała Rosjan od tyłu. Poniński jednak spóźnił się; korpus 
polski został rozbity, tracąc przeszło 4000 ludzi. Kościuszko 
dostał się do niewoli. Połączone pod dowództwem Suworowa siły 
rosyjskie (25 tys. ludzi) uderzyły wprost na Warszawę. 
W ciemnościach jesiennego poranka, 4 listopada o godzinie szóstej 
uderzył Suworow na okopy Pragi. Rozpaczliwy opór nie zdał się na 
nic; Praga padła. Dwa dni później kapitulowała przed Suworowem i 
Warszawa. W myśl układów wyjść z niej miały wszystkie oddziały 
wojskowe. Rosyjski wódz z paradą wkroczył do stolicy. 
Według świadectwa generała Dąbrowskiego, Madaliński osobiście brał 
udział w walkach na Pradze w obronie tamtejszych okopów. Wraz z 
bohaterskimi niedobitkami przeprawił się przez Wisłę i 
uczestniczył w tej nieszczęsnej radzie, na której postanowiono 
kapitulację i ewakuację wojsk z Warszawy. Jedni chcieli jeszcze 
oprzeć się na resztkach armii powstańczej, gromadzącej się koło 
Grójca, i prowadzić dalsze działania. Nad Pilicą operował 
Dąbrowski i około niego można było zbierać rozbitków. Sam generał 
Dąbrowski radził wycofywać się w Krakowskie albo wkraczać do 
Wielkopolski, a w ostateczności przerzynać się na Saksonię i do 
Francji. Inni już wprost do Francji chcieli wyjeżdżać. 
Madaliński ze swoją brygadą pociągnął z Warszawy na południe, do 
Białobrzegów, i dalej do Gostomii. Nie poznał go tu Dąbrowski: ten 
tak zawsze pełen jeszcze werwy człowiek był najwyraźniej załamany: 
"zamiast wzbudzenia męstwa nie mówił o niczym jak tylko o zdradzie 
i rozpaczy". Przyjaciele obawiali się o jego życie; natrafiono 
nawet jakoby na ślady jakiegoś spisku, którego celem miało być 
porwanie Madalińskiego i wydanie go w ręce nieprzyjaciela jako 
tego, który był inicjatorem całego ruchu powstańczego. Madaliński 
ostrzeżony o tym, wyjechał potajemnie z obozu i udał się do 
Galicji, tam pragnąc się uchronić przed niebezpieczeństwem. Jego 
brygada przeszła pod komendę Dąbrowskiego. 
Niedobitki armii polskiej, przerzedzone i zdziesiątkowane przez 
dezercję, rozchodzenie się całych oddziałów, dotarły do Radoszyc, 
gdzie pod naporem wojsk rosyjskich uległy ostatecznemu 
rozproszeniu. "Najjaśniejsza Imperatorowa zadufana w 
sprawiedliwość swej sprawy" wraz z dwoma aliantami uznała "za 
rzecz koniecznie potrzebną, aby [Polska]... między trzy 
pograniczne mocarstwa całkiem była podzielona". 

Madaliński zdołał przetrwać na wolności w Galicji aż do stycznia 
1795 roku. Król pruski nalegał na cesarza austriackiego o wydanie 
mu tego buntownika. Wreszcie wyśledzono Madalińskiego w 
pogranicznej miejscowości, pojmano i przewieziono natychmiast pod 
silną strażą do klasztoru paradyskiego, a następnie traktem na 
Piotrków do Wrocławia, dokąd dotarł 11 stycznia. Dwa tygodnie 
trzymano go pod ścisłą strażą, niespokojnego o los swój i swoich 
najbliższych. 
Gdy pewnego ranka wywołał go oficer i z szacunkiem wprawdzie, ale 
pod szpadą, prowadził do komendanta, nic dobrego nie spodziewał 
się generał po tym spotkaniu. Trudno też wyrazić jego radość, gdy 
oznajmiono mu, że jest wolny. Nie pozwolono mu jednak wyjeżdżać z 
Wrocławia, a w samym mieście musiał się na własny koszt 
utrzymywać. 
Dowiedział się wkrótce, czemu zawdzięczał wolność. Otóż jeszcze 
podczas oblężenia Warszawy zatrzymali Polacy w areszcie żonę posła 
pruskiego w Warszawie, Buchholza starościankę Hawersztyńską. 
Zdołała ona dotrzeć wówczas do Madalińskiego, a ten wzruszony jej 
niedolą wyrobił jej u Kościuszki paszport, o który wtedy było 
bardzo trudno, i wyprawił do granicy. Dał jej nawet do eskorty 
swoich jeźdźców. Wdzięczna starościanka (faworytka zresztą króla 
pruskiego) zachowała o nim dobrą pamięć. Kiedy teraz dowiedziała 
się o niedoli swego dobroczyńcy, pospieszyła do króla i wyrobiła 
Madalińskiemu przynajmniej wolny areszt. W ten sposób przetrwał 
generał do ostatnich dni maja... 
Lato zaczęło dopiekać słońcem, kiedy Madaliński otrzymał wolność, 
ale znów ograniczoną: nie wolno mu było wracać w granice dawnej 
Rzeczypospolitej. Tym razem krótko cieszył się większą swobodą. 
Wystarczył bunt w Berlinie, zamieszki, kiedy rzemieślnicy walczący 
z wojskiem na ulicach stolicy wołali "wiwat Madaliński", by go 
osadzić w twierdzy magdeburskiej. 
Przyczyny tych nagłych zwolnień i powtórnych aresztowań należy 
szukać w polityce międzynarodowej. Przede wszystkim w samej Polsce 
daleko było do uspokojenia umysłów. Długo jeszcze w Wielkopolsce 
mimo amnestii operowały oddziały partyzanckie, wywodzące się z 
powstania. Długo tu jeszcze na dźwięk nazwiska Madalińskiego 
ożywały serca i trzeba było specjalnego komunikatu, że Madaliński 
został aresztowany, gdyż pojawiali się fałszywi - pod jego 
nazwisko się podszywający - wodzowie. Król pruski musiał dbać o 
uspokojenie swych dopiero co zaprzysiężonych poddanych. W 
identycznej sytuacji była Austria i Rosja. 
Z dyplomatycznych knowań wywiodła się późną wiosną 1795 r. i 
zaczęła się szerzyć po kraju wieść o planowanej przez Prusy i 
Francję akcji wojenno-insurekcyjnej w Polsce, wymierzonej 
przeciwko obu dworom cesarskim: austriackiemu i rosyjskiemu. Na 
czele Polaków stanąć miałby właśnie Madaliński, przy czym Prusy 
nie precyzowały bynajmniej, co konkretnie mogłyby dać w 
przyszłości Polsce z ziem zagrabionych przez siebie. Za to 
szafowano szczodrze obietnicami nabytków ziem polskich zaborów 
austriackiego i rosyjskiego. Wiadomość o tych planach natychmiast 
doszła do imperatorowej, wywołując jej replikę: "jeśli gruby Gu 
[Wilhelm, król pruski] puści na mnie swego ciemięgę Madalińskiego, 
ja mu wypuszczę (...) Kościuszkę..." Sprawa zresztą upadła - Prusy 
szybko (poza plecami i wbrew Francji) dogadały się z Rosją. 
Później nazwisko Madalińskiego wypłynie przy innej okazji. Po 
upadku powstania kościuszkowskiego różnymi drogami przedarło się 
mnóstwo Polaków także na południe do Turcji, na Wołoszczyznę i do 
Mołdawii. Tu także napływali i ci, którzy przedtem przebili się na 
zachód, ściągani teraz wieściami o nowej wojnie Turcji z Rosją nad 
Prutem. Tworzono plany Legionów, zabiegano o pieniądze i broń. W 
myśl tych planów starczyłoby 15 tysięcy lekkiej konnicy tureckiej 
jako sukurs dla przewidywanej potężnej insurekcji antyaustriackiej 
w Galicji. Korpus taki miałby działać w trzech kolumnach, z 
których jedna miała zasłaniać Chocim i obserwować Rosjan, dwie 
inne miały wtargnąć do Galicji i opanować Lwów, a potem Kraków. 
Projektanci, przypominając sobie szybkość pochodów tatarskich, 
ręczyli, że dzięki znajomości kraju będzie można przejść w 40 
godzin do Lwowa. Zagarnąwszy tam arsenał, zapasy amunicji i kasy, 
skupiwszy lud zbrojny, miano rozpocząć działania przeciwko Rosji. 
Na czele wojsk m.in. stanąć miał właśnie generał Madaliński. Rzecz 
jednak pozostała w sferze projektów. 
W 1797 r. pod włoskim niebem wysuwana była jego kandydatura na 
wodza wojska polskiego w służbie rewolucyjnej Francji. Dowództwo 
to dostał, jak wiemy, J. H. Dąbrowski. 
Madaliński wrócił w domowe zacisze, osiadł w swym Przybyszewie nad 
Pilicą, otoczony liczną gromadką dzieci. Dożył tu do 1805 r. W 
miejscowym kościele był jego pomnik dłuta Syrewicza, marmurowy, 
serce przeniesiono do Lubani. 
Nigdy jego ojciec do zbyt majętnych się nie zaliczał; przed swoją 
śmiercią zapisał franciszkanom w Śremie 2000 florenów i jako 
dobrodziej klasztoru wraz z żoną został tam pochowany. Ale jego 
syn bohater naszego opowiadania, Antoni, już tylko miał dzierżawy, 
a po sześćdziesięciu sześciu latach życia, u schyłku dni swoich, 
był dziedzicem m. in. trzeciej części dóbr Kieszków, Cerekiew i 
Zotopolice, a w innym kompleksie Przybyszewa, Lubani i Porow. Poza 
tymi wtórnymi przekazami nie znajdujemy nigdzie wzmianek, co 
jeszcze stanowiło podstawę bytu jego dużej, bo 10-osobowej 
rodziny. 
Nie zdołaliśmy także stwierdzić, kiedy założył rodzinę. W Herbarzu 
Boniecki pisze, że dzieci Madalińskiego żyły prawdopodobnie w 
trzydziestych latach XIX wieku, co oznaczałoby, że ożenił się 
dopiero w osiemdziesiątych latach XVIII wieku, czyli około 
pięćdziesiątego roku życia. 

Koniec