OLGIERD BUDREWICZ
Na Syberii cieplej



ISKRY
19   8   7
WARSZAWA

?
OLGIERD BUDREWICZ
Na Syberii cieplej
ISKRY       •       WARSZAWA       •        1987
Okładkę projektowa} Jerzy Malarski
Fotografie autora
Redaktor Barbara Kaczarowska
Redaktor techniczny Józef Grabowski
Korektor Grażyna Henel
???
ISBN 83-207-1033-2
g Copyright by Olgierd Budrewicz, Warszawa 1987
Akc.   6
i
/           SŁOWO OD AUTORA
Podróżowanie po Syberii było i jest — pomimo stałego pochodu cywilizacji — 
fizycznie trudne. To naprawdę bardzo duży kraj! Jak duży? Z jednej wsi czy 
miasta Mo sąsiedniej osady jest często tak daleko, jak z Warszawy do Poznania h 
b Zurychu.
Syberyjska amplituda temperatur przekracza sto stopni Celsjusza. Jeżeli nawet na 
własnej skórze nie doświadcza się aż takich klimatycznych zmian, to i tak ruch 
słupka rtęci w dół lub w górę bywa szokujący. Człowiek daje sobie z tym radl. — 
aparat fotograficzny grymasi. Zresztą narzeka on także na światło, a przede 
wszystkim na kurz.
Są ? {łopoty z czasem biologicznym. Przelecisz kawałek, a już musisz cofać lub 
popychać wskazówki zegarka. I chce ci się spać w południe lub gadać o północy. I
Żołądek buntuje się chętnie na zmianę diety czy gatunku wody.
Nu wszędzie możesz spodziewać się noclegu jak w Victorii i posiłku jak u 
WierĄynka.
Rcjjorter nieustannie się śpieszy. I łatwo niecierpliwi. Na Syberii pośpiech nie 
je:;( wskazany. Jeżeli samolot „Aerofłotu" nie odlatuje w przepisanym terminie, 
należy uzbroić się w cierpliwość. Z pogodą różnie w tych stronach bywa.; Także 
sprzęt i ludzie miewają swoje chmurne dni.
sybiracy pragną wobec obcych pochwalić się sukcesami, a są one niemałe. NiecH mi 
będzie wybaczone, że krzywiłem się nieraz na propozycję odwiedzin kolej fych 
żłobków, muzeów, fabryk — choć wiem, że i one są miarą osiągnięć. Repcjirter 
chce nade wszystko kontaktu z ludźmi, z ich życiem, lubi też pogapić się ma 
pejzaż niekoniecznie związany z triumfem cywilizacji i postępu, pragnie dotknąć 
miejsc niekiedy bolesnych lub wstydliwych. Towarzyszący mi w podróżach koledzy z 
APN w Moskwie i z innych miast rozumieli te moje skłonności, za co im przy 
okazji dziękuję.
I Na obejrzenie całej Syberii trzeba by łat. Moich kilka podróży w latach 1 
i'75-1986 było skokami konika szachowego — wybierałem jakiś punkt na mapie  i 
starałem się do  niego  dotrzeć.   To była moja prywatna  „metoda
desantowa",  stosowana przez dziesięciolecia przez pionierów  i odkrywców 
syberyjskich skarbów, dopiero od niedawna zarzucona.
Na trasie podróży znalazły się miejsca ważne zarówno dla dramatycznej historii 
tego kraju, jak i jego burzliwego w ostatnich dekada eh rozwoju. Nie wszystkie 
odwiedziłem. Nie znajdzie więc na przykład czytelnik relacji z syberyjskich 
zagłębi naftowych, choć temat eksploatacji złóż surowcowych pojawi się w postaci 
reportaży z terenów wydobycia węgla czy diamentów. Nie będzie, niestety, kilku 
innych istotnych rozdziałów syberyjskiej epopei. Autor proponuje natomiast tu i 
ówdzie odwiedziny bocznej uliczki przy wielkim szlaku: egzotycznej Tuwy na 
granicy Mongolii, klasztorów buddyjskich w Buriacji, Autonomicznego Obwodu 
Żydowskiego nad Amurem...
Macie Państwo w ręku książkę reportażową, a nie publicystyczną czy 
popularnonaukową. Znajdziecie w niej przede wszystkim subiektywne wrażenia 
polskiego dziennikarza, który —podobnie jak większość jego czytelników — dźwigał 
w umyśle balast mitów- o kraju za Uralem, wiedział więcej o dramatycznych losach 
rodaków skazywanych przez wieki na to „więzienie bez krat" niż o obliczu Syberii, 
obszaru ważnego dla całego świata.
Tych kilkanaście reportaży z Syberii i radzieckiego Dalekiego* Wschodu 
rozciągniętych jest więc w przestrzeni. Ale też w czasie, bo niemal na całą 
dekadę; najbardziej „asynchroniczny" jest może tekst o Bajkalsko-Amurskiej 
Magistrali, którą reporter oglądał kilkakrotnie w ciągu dziesięciu lat, rodzenia 
się gigantycznej inwestycji, i to z różnych stron.
W trakcie syberyjskich podróży słyszałem niby refren piosenki: „Żyjemy tu jak na 
froncie". Nie było w tym nic patetycznego. Była to konstatacja notorycznej 
prawdy.
Popatrzmy, co dzieje się na niektórych odcinkach tego frontu, przebiegającego 
wzdłuż i w poprzek obszaru o powierzchni z górą dwunastu milionów kilometrów 
kwadratowych, obszaru dwukrotnie większego niż Stany Zjednoczone, ponad 
dwukrotnie większego niż Europa po Ural.
Autor książki uwikłany był nieustannie w statystyki, liczby sypały s ię na niego 
częściej niż śnieg i deszcz — trochę się z nich otrząsał, ale coś musiało 
przylgnąć; liczby bezwzględne są ważną miarą spraw. W chwilach przytomn ości 
Wasz reporter starał się jednak widzieć — i opisywać — niezwykły świat (ze 
szczególną, obsesyjną wręcz uwagą dla -zagrożonego cywilizacją Bajkatht), 
niezwykłych ludzi. W trakcie kolejnych podróży rozwierała się szczelina prawdy o 
życiu i problemach ogromnego kraju, co pozwalało na docieranie do istotnych 
spraw.
??
Z PERSPEKTYWY NOWOSYBIRSKA

Wiadomo, najlepiej zawsze zaczynać od pieca. Podróżowanie po Syberii — od 
Nowosybirska.
Po dłuższej wizycie u uczonych mężów w Akademgorodku i Krasnoobsku, dwóch 
satelickich miastach nieoficjalnej stolicy Syberii, chwyta się właściwy krok i 
potem już przemierza olbrzymi kraj gładko i sprawnie. Oczy ma się szerzej 
otwarte na wiele rzeczy skomplikowanych, niejasnych, trudnych, nieprzeniknionych.
Tydzień w gabinetach i laboratoriach wśród brzozowych i sosnowych lasów pod 
Nowosybirskiem jest dla reportera jak uczestnictwo w seminarium naukowym. 
Większość utytułowanych interlokutorów bliższa jest wiekiem czterdziestki niż 
siedemdziesiątki, co bardzo ułatwia kontakt. Tym — między innymi, ale nie 
wyłącznie — różnią się naukowcy z Syberyjskiego Oddziału Akademii Nauk ZSRR od 
swych kolegów z innych oddziałów. Odpowiadają na pytania bez wahań i „mowy-
trawy", nie upiększają rzeczywistości, przekazują informacje pełne, wypowiadają 
oceny krytyczne, jakby w tym miejscu było to rzeczą od wielu lat całkowicie 
normalną.
Owszem, dumni są z osiągnięć, przeminął jednak czas bezkrytycznej afirmacji, 
pustej frazeologii, a także sekretomanii. Dokonano — stwierdzają — dostatecznie 
dużo rzeczy wielkich, żeby udawać, że nie było po drodze błędów, a nawet 
zwyczajnych nonsensów.
Jaka jesteś, Syberio, z perspektywy Nowosybirska? Jak wyglądasz w oczach 
uczonych, bo oczy reportera mają ograniczoną i zapewne nieco skrzywioną skalę 
postrzegania?
7
1
Wiadomo więc, że po tamtej stronie Uralu wszystko dzieje się w ekstremalnych 
warunkach klimatycznych, na ogromnych przestrzeniach, w tajdze i tundrze, wśród 
skąpego, wielonarodowego, wyspowego przeważnie zaludnienia.
W tym miejscu należy przywołać na pomoc czasowniki: opanować, okiełznać, zdobyć, 
zagospodarować i kilka innych.
Opanować Wielką Pustkę, to znaczy posłużyć się odpowiednimi sposobami. Przede 
wszystkim — prowizorycznym budownictwem. Wznoszono więc na Syberii budy i baraki, 
tysiące baraków, byle dać ludziom dach nad głową. Nie trzeba daleko sięgać — był 
taki okres po drugiej wojnie, że w żywiołowo rozrastającym się Nowosybirsku 
sześćdziesiąt procent ludzi mieszkało w warunkach tymczasowości, przeważnie w 
skleconych pospiesznie z drewna domostwach. W wielu innych ośrodkach miejskich 
Syberii było tylko niewiele lepiej. A, jak wiadomo, nie ma nic trwalszego niż 
prowizorka (vide: warszawski drewniany Dworzec Gdański, który przetrwał dwie 
wojny w całkowicie zniszczonym mieście, zanim ustąpił miejsca budynkowi 
murowanemu).
Ten temat — tymczasowość i bylejakość na Syberii — podrzuca reporter uczonym jak 
kukułcze jajo. Choć wie z własnego doświadczenia i osobistych oględzin, że już 
wzdłuż linii Bajkalsko-Amurskiej Magistrali mniej jest tymczasowości, w ogóle 
zaś drewniane syberyjskie baraki przestały być kochane.
Władimir Szumny, dyrektor ważnego Instytutu Cytologii i Genetyki, szef 
siedmiusetosobowego zespołu naukowego, członek korespondent Akademii Nauk ZSRR, 
członek prezydium Syberyjskiego Oddziału tejże Akademii, wyjaśnia:
—  Bez drewnianego budownictwa nie dałoby się opanować Syberii. Ono było 
koniecznością. Syberia była i jest olbrzymim obszarem leśnym. Budulec znajdował 
się od stuleci na miejscu, a gdyby nawet chciano dowieźć inne materiały — 
brakowało dróg. Wieś syberyjska wydzierała tajdze ziemię pod uprawę, 
wykorzystywała ją pod swoje siedziby.
To wyjaśnienie uzupełnia Iwan Taran, zastępca dyrektora w Centralnym Syberyjskim 
Ogrodzie Botanicznym:
—  Ten wielki kraj ma ciągle mało ludzi, zaledwie 28 milionów, ale za to 
niezmierzone lasy. Oceniamy, że lasy zajmują trzydzieści sześć procent 
terytorium Syberii. Przede wszystkim mrozoodporne modrzewie, rosnące na 
czterystu milionach hektarów, następnie sosny (70 min ha) i limby syberyjskie
(40 min ha). Piętnaście procent obszaru Syberii stanowi tundra, gdzie jest ropa 
i gaz.
Pewnego dnia jednak na Syberię zaczął docierać beton. Niektórzy twierdzą, że to 
początek nieszczęścia — inni widzą w tym ratunek dla lasów. Cement rozlał się 
szeroko po kraju, miliony ton spłynęły na zapory wodne, fabryki, miasta. Uczeni 
z Nowosybirska nie czują nadmiaru sympatii do betonu, zwłaszcza że ten surowiec 
budowlany nie zawsze przybiera kształty prawidłowe.
Cement rzadko towarzyszy prowizorce — to dobrze czy źle? Dobrze, bo coś przetrwa 
sto i więcej lat. Źle jednak, jeżeli przetrwa w szpetnej postaci. Budownictwo 
miast syberyjskich od lat odbywa się w przyspieszonym tempie. Życie naciska. 
Setki tysięcy ludzi oczekują mieszkań.
—  Gdyby za Uralem dawano każdej przybywającej rodzinie klucz od mieszkania, 
najtrudniejszy problem tego kraju byłby rozwiązany — powiada doktor Władimir 
Bojko, pełniący obowiązki dyrektora Instytutu Historii,
Filologii i Filozofii.
Z Akademgorodka płynęły nieraz protesty przeciwko pomysłom budowania miast 
syberyjskich. Zwracano uwagę, że zbyt często projektowanie domów i całych 
kompleksów znajduje się w gestii architektów w Leningradzie czy Kijowie, oni zaś 
mają zbyt mały kontakt z warunkami życia na Syberii.
—  Dawno już należało wypracować model miasta Północy. Sprzeciwiamy się 
kategorycznie planom budowy miast pod wielkim dachem, miast w kapsułce, co 
wymyśla się o tysiące kilometrów stąd. Jesteśmy także za większym umiarem we 
wznoszeniu gór betonu. Domagamy się wyższej jakości budownictwa, większego 
szacunku dla natury.
Tę opinię wypowiada dyrektor Instytutu Medycyny Klinicznej i Eksperymentalnej, 
profesor Władimir Kaznaczejew.
Przez kilka dni rozglądam się po Nowosybirsku, który nie należy do 
najurodziwszych i najwygodniejszych do życia. Choć — uwaga! — zafundował sobie 
pierwsze na Syberii metro. Tego rozwijającego się w pośpiechu miasta nigdy nie 
było stać na luksus doceniania spraw socjalnych. Uczeni — w liczbie około 25 
tysięcy — wynieśli się do okolicznych lasów, gdzie mniej jest smogu, hałasu, 
betonu, a więcej zieleni i spokoju. Któryś z profesorów, zapytany w 
Akademgorodku, czy często zagląda do Nowosybirska, odpowiedział: „Zawsze w 
drodze na lotnisko, a raz w roku na spektakl do opery".
9
2
W największym i mało precyzyjnym skrócie: Syberia to tajga i wielkie inwestycje, 
tajga i nowe miasta.
Miasta. Stare, co rozrosły się i przekształciły, jak Irkuck czy Ułan-Ude, i te 
zupełnie nowe, będące dziś socjologicznymi eksperymentami. W Bracku, Mirnym, 
Bajkalsku spotyka się ludzi z pobliskich wiosek, a także z najdalszych republik 
Związku Radzieckiego. Narodziły się oto ośrodki, które przeszły do porządku 
dziennego nad tradycyjnym procesem rozwoju miast. Opracowano dziesiątki teorii 
budowania miast w syberyjskiej pustce, teorii integracji człowieka w nowych 
układach społecznych, nie wyłączając teorii, która stawia pytanie, czy na 
Północy należy w ogóle budować miasta...
Profesor Kaznaczejew i towarzyszący mu w czasie rozmowy członek korespondent 
Akademii Nauk ZSRR, Nikołaj Deriapa, zastanawiali się nad procesem adaptacji 
człowieka do ekstremalnych warunków bytowania na Syberii.
— W wielu nowych ośrodkach ze stu nowo przybywających zostaje po trzech latach 
kilkunastu. Staramy się znaleźć odpowiedź na pytanie, dlaczego niektórzy łatwo 
przystosowują się do nowych warunków, a inni nie są do tego zdolni? Sądzimy, że 
warto wniknąć głębiej w konstrukcję psychiczną istoty ludzkiej. Są ludzie o 
konstytucji sprinterów, którzy znakomicie wytrzymują krótki okres trudów i 
świetnie pracują na akord, ale potem zdradzają objawy zmęczenia, są też 
„długodystansowcy", rozgrzewający się powoli, przeżywający po drodze kryzysy, 
trenujący swój organizm i sposób myślenia. Ludzie pilniej przyglądają się sami 
sobie wśród nocy polarnej, z dala od cywilizacji. Tutaj łatwo o neurozy. W 
warunkach syberyjskich nie każdy wytrzymuje skoki temperatury, wahania ciśnienia, 
zmiany elektromagnetyczne. Każdy kandydat na Sybiraka powinien mieć odpowiednie 
cechy biologiczne i psychiczne. Stwierdziliśmy, że bardzo ważna jest dla nowych 
przybyszów świadomość celu. Jeżeli tym celem są wyłącznie pieniądze, mamy do 
czynienia ze „sprinterem", który szybko się męczy, a potem przeważnie rezygnuje 
z dalszego biegu.
Uczeni nowosybirscy prowadzą badania nad odżywianiem, zwracają uwagę na 
konieczność spożywania dużej ilości witamin i tłuszczów, a także na rodzaj 
wypoczynku. Dochodzą niekiedy do wniosków zaskakujących. Uważają, że czas i 
miejsce urodzenia człowieka warunkuje w dużym stopniu jego późniejszą zdolność 
adaptacji — urodziny przy niskiej aktywności Słońca
10
predysponują do łat wiejszego przystosowania się w wieku dojrzałym do życia w  
niskich  temperaturach  i  przy  małej  ilości  światła;  ludzie z  republik 
azjatyckich, z wyjątkiem Gruzinów, z trudem znoszą syberyjskie warunki. 
Kaznaczejew:
—  Każdy człowiek ma swój subiektywny program adaptacyjny, bogaty lub ubogi, 
szeroki lub wąski. Na podstawie badań zachowania się Polaków
4 na Syberii, przede ws^ystkini w XIX wieku, mamy prawo stwierdzić, że 
przedstawiciele waszego narodu odznaczają się fenomenalną zdolnością zmieniania 
programów. Ich zdolność przystosowywania się do sytuacji klimatycznej, ale i 
społecznej, nie ma sobie równych!
A jak adaptują się clo nowych warunków ludzie urodzeni na Syberii — Ewenkowie, 
Ewenowie, Niency, członkowie małych lokalnych narodowości, przez stulecia 
wędrujący f.ysiące kilometrów w poszukiwaniu pożywienia dla siebie i renów?
Mówi doktor Bojko:
—  Jest pięć dużych narodów syberyjskich — 400 tysięcy Jakutów, 320 tysięcy 
Buriatów, 140 tysięcy Tuwińców, 67 tysięcy Chakasów i 56 tysięcy Ałtajców — 
wszystkie te, jiak i inne narody „rdzenne" (w ogólnej liczbie miliona stu 
pięćdziesięciu tysdęcy) mają prawo do zachowania własnej kultury i obyczajów.  
Koczownictwai jednak chcielibyśmy  się pozbyć.  To zresztą problem nie 
największej waj?i — na miano nomadów w klasycznym tego słowa znaczeniu zasługuje 
dzi ś nie więcej niż trzy tysiące rodzin. Obowiązuje nas ogólne przykazanie: 
wpływać na zmianę form życia, ale nie łamać ludzi. Zdobywanie  Syberii nie moż;e  
być równoznaczne — dotyczy  to przede wszystkim ludzi — z ujarzmi aniem. Prawdą 
jest więc, że wielu członków małych narodów syberyjskich nie potrafi pracować od 
gwizdka do gwizdka. Są powolni. Nawet ich tańce   odznaczają się niezwykle 
wolnym rytmem. A zatem zostawić ich w stanie, w jakim znajdowali się przed 
tysiącem lat? Zamknąć w rezerwatach? Obserwować przez dziury w płocie ich rozwój 
w ciągu kolejnych stuleci? To wyd.ąje się niemożliwe. Nie z racji argumentów 
politycznych nawet. Do tego nie olopuści samo życie. Dokoła rozwija się świat 
cywilizacji, nad głowami latają   sputniki i  samoloty, jak tu utrzymywać 
skanseny koczowników? Tak czy inaczej, nasi syberyjscy aborygeni muszą 
przeskakiwać od wspólnoty pierw otnej do socjalizmu.
Przedstawiciele małych narodów Syberii docierają do miast i stwarzają tam 
niemałe problemy. Na przykła d Ewenkowie nie potrafią żyć bez mięsa reniferów, 
Nanajcy — bez ryb. Wszyscy uczą się abecadła cywilizacji.
Bojko:
li
—  Czasem jedna  rodzina  Ewenków  w  dużym   tłoku  mieszkalnym podminowuje 
sposobem życia wszystkich pozostałych  ^okatorów.
Zdaniem wielu uczonych problemy społeczne na Sylberii nie nadążają za rozwojem 
przemysłowym i procesem urbanizacji. Nikołaj Deriapa:
—  Pojęcie ojczyzny łączy  się w umysłach ludzkich z ziemią,  a nie betonem.
Dlatego może tak wielu tymczasowych mieszkańców nowych miast syberyjskich i 
dalekowschodnich mówi: „Mój adres'.? Związek Radziecki".
Z jednym zgadzają się wszyscy: Syberia m/usi przestać być krajem surowcowym. 
Doktor Anatolij Kin z Instytutu /Ekonomiki i Organizacji Produkcji Przemysłowej 
podkreśla z całą mocą „p pwolność i nieracjonalność inwestycji, niedorozwój bazy 
budowlanej, zbytnią ,'koncentrację przemysłu na małym terenie". Wiaczesław 
Sieliwierstow, pracownik naukowy tego samego instytutu, mówi wręcz o 
konieczności radykalny/oh reform „bez kompromisów".                                                                   
/
Długoletni dyrektor Instytutu Ekonomiki, ( obecny doradca sekretarza generalnego 
KPZR do spraw gospodarczych, Abel Aganbegian, powiedział niedawno włoskiemu 
dziennikarzowi:               /
„Na Syberii i Dalekim Wschodzie znajduje się dziewięćdziesiąt procent paliw 
Związku Radzieckiego, trzy czwarte zasobów słodkiej wody. tyleż zasobów leśnych, 
dwie trzecie bogactw minę ralnych. Ale dotychczas jeszcze trzy czwarte 
potencjału gospodarczego skór .centrowane jest w europejskiej części kraju. To 
sytuacja nienormalna. Nowe obiekty przemysłowe coraz częściej powstawać muszą w 
Syberii Wschodniej (...) W najbliższych latach wskaźnik rozwoju Syberii będzie o 
jedną tjzecią wyższy niż ZSRR".
Tak więc możemy dostrzec kierunek reform, o których mówi się dzisiaj w 
Akademgorodku. Nie tylko ludzie pov f.nni ruszać na północ i wschód, także 
wielki czołg przemysłu musi się tu dalej i sprawniej potoczyć.
Jeżeli Syberia ma odegrać w bliskiej przyszłości większą niż dotychczas rolę (w 
instytucie podkreśla się z dumą, te średnia wydajność pracy jest za Uralem o 
jedną czwartą wyższa niż w oozostałej części ZSRR), powinna otrzymać więcej 
środków finansowych i (technicznych, musi mieć możliwość podniesienia standardu 
życia mieszkańców.
12
Młodzi uczeni z instytutu, a także ci w średnim wieku, bo starych prawie nie ma, 
nawet w opóźnieniach rozwoju gospodarczego widzą dla siebie szansę: „Syberia 
wchodzi bez większych obciążeń w epokę informatyki i elektroniki". Specjalistów 
nowej epoki kształcą we własnym uniwersytecie, jednej z najwybitniejszych 
uczelni ZSRR. Na 3700 studentów przypada tu tysiąc wykładowców, przeważnie 
naukowców z miejscowych instytutów. Trzecia część absolwentów przechodzi do 
pracy w placówkach naukowych Nowosybirska. W Akademgorodku istnieje też jedna z 
czterech w kraju „szkół talentów", do których przyciąga się wybitnie 
inteligentne dzieci z najgłębszych nieraz wiosek Syberii. Dyrektor szkoły mówi:
— Niektórzy początkujący uczniowie nie potrafią czasem rozwiązać elementarnego 
zadania, ale samodzielnie myślą i to jest dla nas decydujące.
W „szkole talentów" (nie przyjmuje się do niej dzieci z Akademgorodka!) 
uczniowie od pierwszej chwili mają kontakt z komputerem, ze światem informatyki.
Poprzeczkę w Nowosybirsku ustawiono wysoko. Ktoś powiada, że tutaj nie wystarczy 
mieć władzę, trzeba także dysponować wyobraźnią. Skądinąd wiadomo, że właśnie od 
uczonych nowosybirskich wyszły najpoważniejsze argumenty przeciw projektom 
odwracania biegu rzek Syberii. Tutaj narodził się niejeden naukowy raport — na 
przykład o stanie alkoholizmu — będący następnie podstawą zasadniczych decyzji w 
państwie.
Doktor Jurij Nowosołow, zastępca dyrektora Akademii Nauk Rolniczych w 
Krasnoobsku, drugim obok Akademgorodka naukowym mieście satelickim Nowosybirska, 
widzi konieczność wyprzedzania praktyki przez teorię o co najmniej dziesięć lat. 
Stąd — przyznaje — ciągłe narażanie się uczonych na zarzut skłonności do 
rozwiązań fantastycznych.  Rolnictwo, warzywnictwo, sadownictwo na Syberii to 
zawsze trochę loteria. — Pogoda u nas jest zła lub gorsza — mówi Nowosołow. Mają  
problem  wiecznej   zmarzliny,  zmuszającej   do  wypracowania specjalnej 
agrotechniki. Nieustannie poszukują gatunków roślin o krótkim czasie wegetacji, 
jako że na niektórych terenach lato trwa dwa miesiące, na przykład w okolicach 
zagłębia miedziowego w Udakanie mogą liczyć na pięćdziesiąt cztery dni bez mrozu. 
Mają na swoim koncie skonstruowanie maszyny do płytkiego podcinania gleby — 
„płaskoriez" zastępuje pług, który w wielu rejonach powodował erozję i był 
prawdziwą klęską.
Z okna gabinetu dyrektora akademii widać fragment Krasnoobska, jednego z 
młodszych i ładniejszych miast Syberii, widać też ścianę tajgi. Od
13
tego miejsca można by iść trzy czy cztery tysiące kilometrów, nie opuszczając 
lasu. Gdzieś po drodze trafiłoby się może trochę miast i osiedli, trochę pól 
uprawnych, kilka wielkich rzek. Świadomość istnienia dokoła bezkresnych obszarów 
kraju („Za dalą dal, a za tą dalą jeszcze jedna dal") niektórych przytłacza i 
ubezwłasnowolnia, innych pobudza do działania.
W Krasnoobsku wyhodowano nowy gatunek pszenicy, odpornej na mróz i suszę — 
„Nowosybirską 67". Doktor Nowosołow:
—  Już teraz, w początkach wdrażania do produkcji, zarobiliśmy na tej pszenicy 
więcej, niż kosztowała budowa całego naszego miasta.
Chyba więc nie czują się przytłoczeni i — żeby powtórzyć za Michaiłem 
Gorbaczowem — nie przymarzli do ziemi.
4
Już wiemy, że na naukowym Olimpie Syberii myśli się o ważnych sprawach 
pokojowego podboju kraju między Uralem a Pacyfikiem. Chcielibyśmy jeszcze znać 
tylko odpowiedź na wątpliwość, czy aby nie wylewa się dziecka z kąpielą.
Stąd uparcie powtarzane przeze mnie pytania:
—  Czy Syberia po drodze do celu nie jest niszczona, zanieczyszczana, zubożana o 
wieczne wartości? Czy ludzie polityki i przemysłu oglądają się na tak 
drugorzędne dla nich rzeczy jak las, jeziora i rzeki, rośliny i zwierzęta? Czy 
wspaniała syberyjska przyroda musi być ofiarą na ołtarzu uprzemysłowienia i 
urbanizacji kraju? Czy zaniepokojeni sytuacją ekolodzy mają cokolwiek do 
powiedzenia?
W Akademgorodku i Kranoobsku nikt nie wziął mi za złe tych obcesowych pytań. Oni 
od lat martwią się o te sprawy. Nikt mi nie usiłuje wmawiać, że zawsze i 
wszędzie liczono się z urodą i bogactwem przyrody, że niczego nie unicestwiono, 
nie naruszono, nie zniszczono.
Przeciwnie, sami atakują ostro:
—  Dużo lasów zniszczono, a przecież tajga nie jest wieczna.
—  Jezioro Bajkał, wbrew temu, co nam usiłują wmawiać niektórzy pracownicy 
instytutów przemysłowych, zostało zagrożone trującymi ściekami.
Jurij Nowosołow ocenia krytycznie wybór wielu terenów, które zalewa się przy 
budowie elektrowni wodnych. Trwa walka, nie bez powodzenia teraz, o zaniechanie 
zalewania ziem ornych, cennych lasów, niektórych osad. Wiele takich błędów 
popełniono przy budowie elektrowni sajano-szeczeńskiej czy boguczańskiej.
14
Naukowcy z Nowosybirska mają swój udział w wydaniu tzw. czerwonych ksiąg roślin 
i zwierząt pod ochroną. Pozostaje życzyć autorom, by ich cenne dzieła były 
czytane również przez decydentów.
I pomyśleć, że niedawno jeszcze traktowano pogardliwie, a nawet podejrzliwie 
ekologów syberyjskich, uważano ich za kłodę na drodze rozwoju gospodarki. 
Naukowcy nauczyli się z czasem posługiwania argumentacją ekonomiczną — w 
staraniach o zaniechanie projektów zawrócenia biegu dwóch wielkich rzek podparli 
się wymowną liczbą: realizacja planu pochłonie 100 miliardów rubli! Metodami 
matematycznymi wyliczają zyski z działania syberyjskich fabryk oraz straty przez 
to działanie powodowane, po czym zadają retoryczne pytanie: czy to się opłaci?
Właśnie. Czy ma sens koncentracja energochłonnych przedsiębiorstw, na przykład 
wzdłuż linii kolejowej między Bajkałem a Czeremchowem, czego wynikiem jest 
ogromne zanieczyszczenie powietrza? Czy warto było tworzyć w Bracku potężne 
zagłębie przemysłowe, które zniszczyło tajgę w promieniu z górą stu kilometrów?
A zatem nie górnolotne, romantyczne westchnienia nad szpeceniem piękna 
krajobrazu, lecz rzeczowe argumenty o dzisiejszych iluzorycznych korzyściach i 
jutrzejszych stratach. Budować przemysł, miasta, drogi — tak, ale mądrze, a nie 
„do wiwatu".
Wiadomo, że w surowym klimacie Syberii zwierzęta mają lepsze futra, a rośliny — 
nie znane gdzie indziej, cenne właściwości. Również człowiek na Syberii — z tym 
godzą się wszyscy — odznacza się szczególnymi cechami charakteru.
Władimir Szumny, dyrektor Instytutu Cytologii i Genetyki przypomniał:
__ W chwili gdy w czasie ostatniej wojny do walk pod Moskwą weszły
dywizje syberyjskie, naród zaczął wygrywać... Sybirak mobilizuje się długo, ale 
gdy już ruszy do walki, nic go nie zatrzyma!
ORANIE TAJGI
Dzieje budowy tej linii kolejowej wpisały się w życie osobiste tysięcy ludzi, w 
tym niektórych dziennikarzy — radzieckich przede wszystkim, ale i wielu 
zagranicznych. Ci, którzy w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych naszego 
wieku przypatrywali się bliżej powstawaniu niezwykle widowiskowej, a przy tym 
technicznie trudnej inwestycji, mają temat do przemyśleń i pisania, którego nie 
trzeba „ciągnąć za uszy". Przecięcie w poprzek bruzdą szlaku kolei żelaznej 
największego kontynentu jest imprezą pod każdym względem godną uwagi, żeby nie 
powiedzieć — opowieścią sensacyjną.
Temat Bajkalsko-Amurskiej Magistrali towarzyszył i mnie w ciągu pięciu podróży 
na Syberię. Przy okazji każdej kolejnej wyprawy jawił się nieco inaczej, coraz 
jakby pełniejszy i ważniejszy, obrastający w pod tematy i podteksty. Ponieważ na 
niegdysiejszą budowę Kolei Transsyberyjskiej, też bodaj — i może w jeszcze 
większym stopniu — atrakcję kronik wydarzeń światowych, spóźniłem się o lat 
kilkadziesiąt, współczesna przygoda w Wielkiej Pustce rozbudziła moje emocje.
Żelazny szlak jest już gotów. Korekty, a także dopieszczanie i kosmetyka trwać 
będą jeszcze czas jakiś, ale nową ścieżką przez tajgę przebiegają już w obu 
kierunkach pociągi pasażerskie i towarowe.
Jak to się wszystko zaczęło? Proponuję Wam, drodzy Czytelnicy, podróż w czasie. 
Tekst niżej prezentowany będzie miał budowę trochę dziwną — w ciągu niewielu 
minut, które zabierze Wam jego czytanie, minie dziewięć z górą lat.
1
Na Syberii dzieje się coś ważnego dla świata: przez lasy, rzeki, góry, bagna i 
jeziora przebija się nowy szlak kolejowy. Ta „budowa stulecia" będzie 
równocześnie jedną z najkosztowniejszych inwestycji w dziejach. Przerąbanie
16
trasy przez trzy tysiące dwieście kilometrów niedostępnego, wrogiego, 
niebezpiecznego kraju przywodzi na myśl wysiłek zdobywania amerykańskiego 
Dzikiego Zachodu, choć okoliczności i warunki układania drogi kolejowej Union 
Pacific były inne.
Jest rok 1975. Na Syberię dotarłem w niespełna pół roku po podróży na Alaskę. 
Obie „lodówki" kuli ziemskiej przeżywają dziś swe wielkie chwile. Mogłem na 
własne oczy zobaczyć, ocenić, porównać warunki powstawania w świecie wiecznej 
zmarzliny dwóch gigantów: rurociągu naftowego i linii
kolejowej.
Jak przedtem między Valdez a Fairbanks, tak teraz na wschód od Leny miałem pełną 
świadomość obserwowania operacji podboju ostatnich terenów rezerwowych ludzkości 
— Syberia, Alaska, Amazonia, Australia to obszary wielkich nadziei mieszkańców 
naszej coraz bardziej zatłoczonej, zniszczonej, zatrutej planety.
Bąjkalsko-Amurska Magistrala, znana powszechnie pod onomatopei-cznym skrótem ???, 
jest czymś więcej niż próbą penetracji terenów dziewiczych, wysiłkiem dotarcia i 
— w konsekwencji — wykorzystania znajdujących się tu fantastycznych skarbów 
Ziemi. To droga życia: jej powstanie pozwoli zasiedlić i uproduktywnić obszary 
dotąd dla człowieka
niedostępne.
Wszyscy w świecie interesują się tą syberyjską inwestycją. Dziennikarze 
zagraniczni czynią heroiczne wysiłki, by dotrzeć na zimny front budowy linii 
kolejowej. ??? nie może uskarżać się na brak publicity.
Pisze Jonathan Steele w The Guardian: „Głęboko w ośnieżonych lasach Syberii 
pracuje się nad czymś, co jest bez wątpienia najbardziej niezwykłym projektem 
budowy kolei na świecie". I dodaje: „W tym dziele tkwi wiele rozmachu i 
dynamizmu".
Dużo lat upłynąć musiało, nim ludzie porwali się na taką robotę. Jeszcze całkiem 
niedawno projekty tych inwestycji zaliczano do dziedziny science fiction. 
Należało odczekać, aż uczeni i technicy stworzą narzędzia, z pomocą których 
można by się było uporać z zadaniem.
Na wschód od Leny niebo pełne jest dziś helikopterów. Na terenie budowy, wśród 
wertepów i księżycowych wądołów, uwijają się tysiące pojazdów na kołach i 
gąsienicach.
Cała operacja odbywa się zatem — jak się rzekło — w Wielkiej Pustce. Jeżeli 
pustką nazwać można lasy, ogromne rzeki i głębokie jeziora. To jest ta taJga, 
którą trzeba zobaczyć, żeby pojąć jej surrealistyczną skalę! Leci się nad 
oceanem bieli lub zieleni — zależnie od pory roku — godzinami, a nic nie
Na Syberii cieplej
17
przerywa jednostajności pejzażu. Jak przedtem na Alasce, tak teraz na Syberii 
poddawałem się uczuciu, które było skrzyżowaniem niepokoju i podniecenia: 
lądować gdzieś tutaj i następnie stanąć w obliczu konieczności powrotu do świata 
żywych — to jak wyskoczyć za burtę statku na środku Atlantyku.
A więc „budowa stulecia" odbywa się w krajobrazie pięknym i groźnym. Oznacza to 
milion prozaicznych trudności dla budowniczych, ale stanowi również o 
niepowtarzalnym uroku życia i pracy w tym terenie.
W czasie pobytu w rozoranej przez ludzi i maszyny tajdze kilkanaście razy 
wpisałem do notesu identyczny niemal dialog z kimś młodym:
Pytanie: — Co cię skłoniło do przyjazdu tutaj?
Odpowiedź: — Praca przy BAM-ie jest dziełem patriotycznym. Komso-moł wezwał całą 
radziecką młodzież do działania. Kraj potrzebuje tej linii kolejowej.
Czy naprawdę tylko to miało znaczenie w twojej decyzji? Ciągnęła mnie chęć 
przeżycia prawdziwej przygody. Nie obawiałeś się prymitywu, mrozu, zagubienia w 
wielkim lesie, spotkania ze złym zwierzem?
—  To wszystko mnie właśnie pociągało.
—  A więc romantyzm?
Chyba tak by to można nazwać...
—  Pieniądze nie odgrywały żadnej roli?
To prawda, tu się dobrze zarabia, czasem dwa razy lepiej niż na zachodzie kraju. 
Tak. to też jest ważne.
Mimo wszystkich oczywistych różnic między Syberią a Alaską mam ochotę powtórzyć 
słowa, które napisałem w Anchorage, wspominając czasy Jacka Londona:
„Coś z tamtego ducha pionierstwa i awanturnictwa pozostało. Pozostał ten sam 
surowy, trudny, niebezpieczny kraj, ogromne puste przestrzenie, podły klimat, 
wilki, komary i sto innych dotkliwości. Nadal jest Alaska światem dla twardych, 
silnych mężczyzn. Nadal ściągają tu z całych Stanów, nęceni przygodą, nadzieją 
poprawy losu, gotowi do ofiar".
Wszystko zaczęło się w znanym nam Bracku. Dolecieliśmy tam, przemierzając od 
Moskwy drogę czterokrotnie dłuższą niż z Warszawy do Paryża, przesuwając zegarki 
o dalsze pięć godzin do przodu.
W Bracku trafiła się od razu okazja do rozmów z ludźmi, co mają głowy
18
pełne  cyfr  i  faktów.   Żeby  nas  nie  przestraszyć,  zaczynają  od  dwóch 
klasycznych anegdot syberyjskich. Powtarzam je tu od razu, żebyśmy to mieli
z głowy:
1.  W tym kraju sto kilometrów to nie odległość, sto gram nie wódka, sto rubli 
nie pieniądz.
2.  My tu mamy dziesięć miesięcy zimy, a potem już bez przerwy lato, lato, 
lato... (Wariant: dwanaście miesięcy zimy, a potem ciurkiem lato).
Spojrzenie na mapę. Zaznaczono na niej dwie niemal równoległe grube krechy — są 
to trasy kolei transsyberyjskiej oraz bajkalsko-amurskiej.
(W niewiele dni później kupiłem w Moskwie świeżo wydany atlas samochodowy 
Związku Radzieckiego. Pokazano w nim zarówno dość gęstą sieć dróg w zachodniej i 
południowej części kraju, jak i pustkę obszarów północnych. Jedna z wielkich 
dziur na tych komunikacyjnych mapach otwiera się na wschód od Leny).
Są cztery powody, dla których podjęli tę ogromną pracę. ??? pozwoli przesunąć na 
wschód bazę wytwórczą kraju, odciąży starą linię kolei transsyberyjskiej, 
otworzy nowe wyjście na Pacyfik (Sowietskaja Gawań — Port Wrangla), zapoczątkuje 
zasiedlenie prawie pustych obszarów.
Budowa rurociągu na Alasce — przypomnijmy — kosztowała 9 do 10 miliardów dolarów. 
James Wallace, pisząc w US News and World Report o Bajkalsko-Amurskiej 
Magistrali, stwierdza niemal z żalem, że ten rekord zostanie tutaj właśnie, na 
Syberii, pobity — koszt BAM-u ocenia się na 14,5 miliarda dolarów.
Na całej trasie budowniczowie będą musieli wznieść 142 duże mosty i przewiercić 
5 długich, wielokilometrowych tuneli. Przyjdzie im przeprawiać się przez ogromne 
rzeki, między innymi: Lenę, Kiryngę, Olekmę, Zeję, Bureję i Amur, forsować 
siedem wysokich pasm górskich, między innymi Góry Stanowe, brnąć przez głębokie 
bagna, no i przedzierać się nieustannie przez lasy i lasy...
Ruszyliśmy dalej. Życzono nam dobrej pogody i braku bliższych kontaktów z 
niedźwiedziami.
2
Kolejny etap podróży odbywa się koleją. Kierunek: Ust'-Kut, ostatnie miasto na 
istniejącym już szlaku. Odcinek Bajkalsko-Amurskiej Magistrali Tajszet — Brack — 
TJst'-Kut pracuje od kilkunastu lat (podobnie
1?
jak po drugiej stronie trasy Komsomolsk nad Amurem — Sowietskaja Gawań).
Przez trzysta sześćdziesiąt dziewięć kilometrów trwa zagłębianie się w tajgę. 
Jest późna jesień. Las prezentuje wszystkie odcienie zieleni, ale przede 
wszystkim — czasem przez długie kilometry — jest złoty. Już za chwilę — za 
miesiąc, za tydzień może — wszystko to zwarzy mróz i przysypie śnieg. Brzozy 
zgubią liście, modrzewie stracą igły.
Mówiąc między nami, wiele się oni tą zielenią i złotem nie nacieszyli. 5 czerwca 
spadł ostatni śnieg, a teraz zima może nadciągnąć każdej nocy.
Wsuwamy się w świat wiecznej zmarzliny. Dalej na zachód, przy mieście Tajszet, 
zmarzlina występuje tylko plamami — tutaj obejmuje bezwzględne panowanie na 
setkach kilometrów. Ten jeden fakt zmusza budowniczych BAM-u — podobnie jak tych 
na Alasce — do dodatkowych wysiłków, komplikuje z powodzeniem i tak wielce 
skomplikowane życie.
Nad ranem przez okna zagląda słońce. Drewniane pomosty stacyjek, gdzie na moment 
przystawał pociąg, pokrywa cieniutka pleśń szronu.
W którymś wagonie śpiewają „Oczy czornyje". Ktoś komuś wymyśla, używając 
soczystych słów. Lokomotywa dieslowska gęsto pogwizduje.
Wreszcie las rozstąpił się, na pogórzu rozsypały się domy. Setki rosyjskich 
drewnianych chat o rzeźbionych ozdobach, kolorowych obramo-waniach okien. 
Pierwsze wrażenie: wiejsko-miejski chaos.
Ust'-Kut. Czterdziestotysięczny ośrodek mieszkalny i portowo-prze-mysłowy. 
Siedziba sztabu budowy zachodniego odcinka Bajkalsko-Amurskiej Magistrali.
Pociąg potoczył się parę kilometrów dalej, do końcowej stacji o nazwie Lena.
Z wagonów wyładowywał się podmęczony, przymięty, ale dość wesoły tłumek. 
Pojawiły się grupy młodych, często długowłosych mężczyzn z kolorowymi naszywkami 
na rękawach i wielkimi napisami na plecach — wszędzie widniały litery ???, 
uzupełniające rysunki i teksty. Powtarzającym się motywem obrazkowym były 
uciekające w dal tory kolejowe. Jakiś dryblas taszczył pod pachą gitarę. Dwóch 
brodaczy miało na głowach kapelusze o wielkich rondach. Dźwigano kupę walizek, 
niektóre były eleganckie, pasowały bardziej do Londynu niż Syberii. Tu i ówdzie 
okrąglił się pękaty plecak.
Ulicą wzdłuż toró# przelatywały samochody, przeważnie bardzo duże ciężarówki, 
podnosząc chmury rudego kurzu. Ten kurz miał być odtąd wiernym towarzyszem 
naszej-podróży.
Przed budynkiem sztabu budowy BAM-u siedziało i szwendało się parę-
20
dziesiąt osób. Część z nich oczekiwała na przyjęcie do pracy. Zjeżdżają tu teraz 
z całego Związku Radzieckiego, ze wszystkich republik. Wielu oficjalnie, z 
odpowiednim skierowaniem, inni całkowicie na własny rachunek i ryzyko. Och, 
ciągnie ten daleki, tajemniczy, egzotyczny kraj i możliwość uczestniczenia w 
jego umeblowaniu! Wspomniany już Jonathan Steele, mówiąc o szansach zbudowania 
nowej Syberii, zauważa — chyba słusznie — że w tych okolicach powstaje ważna 
inwestycja gospodarcza, ale że — niezależnie od ekonomicznych zysków, które 
niesie — rodzi także nową współczesną legendę.
Na razie wszystko kończy się na Lenie, na rzece i stacji o tej nazwie.
Tu się równocześnie wszystko zaczyna.
Ze stacji kolejowej ciągnie się na wschód wysoki nasyp, na którym układają teraz 
tory. Od tego miejsca liczy się trasę. Tu jest tak zwany kilometr zero, czyli 
punkt startu do wielkiego biegu na przełaj przez puszcze i góry.
Oba brzegi rzeki spina nowy most. Podczas gdy po tej stronie spaceruje po 
nasypie ogromny dźwig, układający przed sobą żelazną drogę, na tamtym brzegu 
wielka trasa jest na razie długą żółtą przecinką przez lasy, gdzie uwijają się 
stada pojazdów.
Kilometr zero, a ściśle mówiąc pierwsze osiemnaście kilometrów magistrali — 
odległość stacji Lena od przeprawy przez rzekę — jest obrazem, który na dobrą 
sprawę wszyscy mamy pod powieką: wielki plac budowy. Znamy z doświadczeń ten 
kosmiczny, choć często pozorny bałagan, który towarzyszy narodzinom każdego 
dużego obiektu. W tym miejscu budowlane kretowisko jest już całą odrębną krainą 
—jedzie się po niej ciężarówką, która duszę z człowieka wytrząsa.
W pasie szerokości około kilometra nagromadzono wielkie ilości sprzętu i 
materiałów. Nigdy w życiu nie widziałem takiej koncentracji pojazdów — wśród 
tysięcy różnego typu, kształtu i koloru ciężarówek rodzimej produkcji wyróżniają 
się pomalowane na jaskrawą czerwień wielkie japońskie wozy--dźwigi „Kato" i 
potężne zachodnioniemieckie wywrotki „Magirus".
Poprzedniego dnia spadł deszcz i cały teren pokrył się czerwonawobru-natnym 
błotem. Robotnicy taplają się w nim bez zdziwienia, mają wszyscy długie gumowe 
buciory, kombinezony. Tylko dziennikarze — teraz my czterej pod wodzą Anatolija 
Iwanowicza Rudenki z APN-u, przedtem koledzy z Finlandii, Japonii, RFN, Stanów 
Zjednoczonych ? wielu innych, których tu ciągnie ciekawość i obowiązek — tylko 
dziennikarze wysadzani są w swoich półbucikach z błyszczącym sprzętem 
fotograficznym, wprost w glinianą zupę. Zabieg uważam za pożyteczny, nie ma jak 
autopsja.  Nigdy tak blisko,
21
rzekłbym — intymnie, nie poznałem Afryki jak wtedy, gdy w ubraniu, z kamerą 
filmową, wpadłem do rzeki pod wielkim wodospadem...
Stąd, znad brzegu Leny, z miasta Ust'-Kut, wystartowała 2 czerwca 1974 roku 
pierwsza grupa młodych pionierów, by dokonać helikopterowego desantu w głębokiej 
tajdze. Jej zadaniem było założenie obozu roboczego, z którego poprowadzono by 
roboty na określonym odcinku magistrali.
Ta „metoda desantowa" stanowi nie od dziś na Syberii regułę działania: oddział 
młodych, wyposażonych w sprzęt i żywność ludzi leci (lub płynie rzeką), by 
uchwycić jakiś przyczółek tajgi. Dziesiątki takich przyczółków — zdobywanych z 
różnych baz wyjściowych — istnieje już na trasie trzech tysięcy dwustu 
kilometrów.
Nasz pierwszy desant dziennikarski planowany jest w osadzie Magistralny, opodal 
brzegów Kiryngi. Sto sześćdziesiąt siedem kilometrów na wschód od Leny.
3
Wielka, leniwie spływająca rzeka, długa ściana lasu — i tuż obok ta koncentracja 
ludzi, maszyn i pojazdów. Białe chmury na niebie — i żółte chmury kurzu nad 
rozoranym terenem budowy. Krzyki dzikich ptaków i warkot samochodów.
Niewiele jest miejsc na kuli ziemskiej, gdzie doszłoby do tak widowiskowego 
spotkania cywilizacji ze światem nie tkniętej natury.
W głębi tajgi trwa uparte wycinanie i wygryzanie szlaku i, aby te działania 
zobaczyć, trzeba tam polecieć śmigłowcem.
Przyfrontowa atmosfera panuje na lotnisku pod Ust'-Kut. Mnóstwo ludzi pragnie 
dostać się do samolotów i śmigłowców. Osobno, w sposób zorganizowany, odbywają 
się odprawy pasażerów podróżujących którymś z licznych samolotów liniowych, 
osobno skupiają się kandydaci do lotu helikopterami.
W sąsiedztwie budynku portu lotniczego ustawiono dwa wagoniki dyspozytora 
komunikacji śmigłowcowe;. Tu jest dużo przepychania i hałasu. Jest też zapewne 
nieco prób z dobrze znanego nam gatunku: „Pan nie wie, kim ja jestem". Ale 
dziewczyna dyspozytor kieruje ruchem śmiało i stanowczo.
Przed wagonami stoją gromadki młodych mężczyzn i kobiet o ogorzałych twarzach. 
Większość ma na sobie kombinezony lub brezentowe bluzy z napisami na ramionach i 
plecach.
22
Z lądowiska dochodzi nieustający gulgot i charkot, a w oczekujących uderza co 
chwila nadlatujący od strony helikopterów wicher.
Mają stale w ruchu dziesięć śmigłowców różnego typu, w tym maszyny zdolne 
pomieścić trzydzieści osób lub kilka ton towaru. Tych dziesięć wehikułów 
latających utrzymuje systematyczną, codzienną łączność z punktami robcjt i 
osiedlenia na zachodnim odcinku budowanej trasy. Są nimi w kolejności osady: 
Zwiezdny, Nia, Magistralny, Ulkan i Kunerma.
Operacje helikopterowe ulegają zakłóceniu w okresach gorszej pogody — niskiego 
pułapu chmur, mgieł, zadymek. Wtedy sytuacja się komplikuje, jako że nie ma 
normalnej sieci dróg. Czynią wówczas rozmaite sztuczki ?+ jeżeli jest mróz, jadą 
w poprzek tajgi „zimnikami", czyli — mówiąc górnolotnie — drogami zimowymi. 
Wykorzystują też do transportu Lenę, Kiryngę i inne rzeki j
Ale w sumie: bez eskadry unoszących się nieustannie na niebie śmigłowców 
niewiele by w ogóle zdziałali.
Ktoś mówi do nas:
— Pogoda niepewna. W każdej chwili może się odmienić. Polecicie, a potem 
przyjdzie wam czekać trzy tygodnie na helikopter z powrotem.
Ale właśnie świeci słońce, unosimy się lekko nad ziemię, a następnie lustrujemy 
z powietrza całe pole tej osobliwej bitwy nad Leną. Potem śmigłowiec leci wzdłuż 
wyrąbanego, splantowanego, wysypanego żwirem i piaskiem szlaku, któremu brak 
tylko podkładów i szyn — widać go dobrze z wysokości trzystu metrów. Z upływem 
minut szlak ciemnieje, zmienia się w karczowisko i porębę.
Poza dość prostą, szeroką na około siedemdziesiąt metrów blizną trasy, cała 
reszta jest —jak okiem po horyzont sięgnąć — zielonozłotą płaszczyzną. Niby 
wielka łąka, którą poprzerastały kolonie żółtego łubinu.
Autorytatywne źródła podają, że tajga zajmuje obszar siedmiu milionów kilometrów 
kwadratowych (przypomnijmy: Europa bez Związku Radzieckiego liczy ok. 4,6 min 
km2). Niektórzy fachowcy mają jeszcze inną miarę: na Syberii znajduje się 
sześćset miliardów metrów sześciennych drewna, z czego eksploatuje się zaledwie 
dziewięćdziesiąt milionów rocznie.
Geolodzy radzieccy przemierzali latami dziewicze tereny syberyjskie, gdzie 
niekiedy więcej niedźwiedzi niż ludzi, walczyli z mrozem i innymi 
przeciwnościami, by w końcu ustalić ponad wszelką wątpliwość, że ta niegościnna 
ziemia jest sejfem świata. Tak na przykład południowojakuckie zagłębie węglowe, 
do którego dotrze odnoga ???, ocenia swoje zasoby na czterdzieści  miliardów  
ton,  a  możliwości  wydobywcze  — na  trzydzieści
23
milionów ton rocznie. W okręgu ałdańskim oczekują na eksploatację blisko trzy 
miliardy ton rudy żelaznej, która — trudno uwierzyć! — zawiera do czterdziestu 
dwu procent żelaza. Opodal są ropa i gaz ziemny. W Udokanie jest miedź. Gdzie 
indziej — azbest, złoto, diamenty, sól kamienna i dziesiątki innych skarbów.
David Lascelles z Financial Timesa nazwał budowę Bajkalsko-Amurskiej Magistrali 
„otwieraniem okna na Pacyfik" i zwrócił uwagę na zainteresowanie Japonii tym 
terenem. Skądinąd wiadomo, że Japonia udzieliła Związkowi Radzieckiemu kredytu w 
wysokości pół miliarda dolarów na cele inwestycji węglowych na Syberii.
Nasz śmigłowiec unosi się nad tą częścią tajgi, której nie możwa już określić 
słowami pewnego ucznia z jego wypracowania szkolnego: „Tajga to taki dziewiczy 
las, w którym ręka człowieka nigdy nie postawiła swej stopy".
Sto sześćdziesiąt siedem kilometrów pokonaliśmy w czterdzieści minut. Nasz 
helikopter — ta t>uwająca trzepaczka do jajek z ambicją samolotu — nadleciał na 
wystrzyżone wzgórza i zawisł na dłuższą chwilę nad jakąś wyboistą łączką, by 
przymierzyć się do lądowania. Na polu stał inny śmigłowiec, z którego 
wyładowywano właśnie skrzynie i paczki. Trzecia maszyna wystartowała przed 
minutą, minęliśmy się w powietrzu jak samochody na warszawskiej Wisłostradzie.
W pobliżu małego domeczku, który udaje, że jest siedzibą portu lotniczego, 
zgromadził się tłum osób, gotujących się do odlotu. W zacisznym miejscu 
rozpalono dla zmarzniętych ognisko.
We wszystkich kierunkach jeżdżą ciężarówki, autobusiki i „wszędołazy", kołowo-
gąsienicowe samochody amfibie. W Ameryce słyszałem: „Na Dzikim Zachodzie 
mężczyźni byli mężczyznami, a czuć ich było końmi". Tutaj, na syberyjskim 
Dalekim Wschodzie, wodą kolońską mężczyzn są smary i benzyna.
O Magistralnym powiadają, że jest „starą osadą". Istnieje już piętnaście 
miesięcy. Urodziło się tutaj jedenaścioro dzieci.
Jeszcze w pobliżu lądowiska widzi się namioty, w innych częściach osady 
wszystkie budynki są z drewna. Długie baraki lub mniejsze, dwurodzinne domy. 
Trwa rozbudowa we wszystkich kierunkach. Całe centrum dokładnie rozgrzebano — w 
betonowych korytkach układa się przewody na zimną i ciepłą wodę. Osada jest po 
zmroku nieźle oświetlona. Lada chwila rozbłysną ekrany telewizyjne. Działają 
dobrze zaopatrzone sklepy, stołówka, klub, hotelik, kino (właśnie wyświetlają 
„Winnetou", który mówi po rosyjsku i w ogóle doskonale pasuje do tego miejsca). 
Jest szkoła, przedszkole, szpital
24
na trzydzieści łóżek, z pięcioma lekarzami pod wodzą trzydziestoletniego 
chirurga Jurija Formiczowa.
W Magistralnym mieszkają już cztery tysiące ludzi, z czego tysiąc dwustu 
robotników. Nie minęło półtora roku, jak przybyła tu pierwsza grupka dwudziestu 
sześciu młodych pionierów, którzy postawili parę namiotów (o podwójnych 
ścianach), kuchnię, magazyn na sprzęt i materiały. To wtedy padły pod piłami 
pierwsze drzewa, wydrążono pierwszą studnię, wytyczono pierwszy kawałek drogi.
Magistralny jest bazą, z której budowniczowie operują w promieniu 
kilkudziesięciu kilometrów. Mieszkańcy stanowią załogę „pociągu budowlano-
montażowego", który — po wykonaniu zadań na tym odcinku — przesunie się w i/ine 
miejsce.
Ale część ludzi pozostanie w Magistralnym, inni zaś będą tu dojeżdżać do swego 
domu. Osada ma stać się — jak wszystkie inne punkty na długim szlaku — zalążkiem 
przyszłego miasta. \
\
4
Pisząc przed kilkoma miesiącami o Alasce, wspomniałem o obozach budowniczych 
rurociągu — Crazy Horse, Old Man, Five Mile, Happy Valley i paru innych, które w 
zasadzie pomyślane są jedynie jako posterunki robocze. Jeżeli nawet któryś z 
nich stanie się zawiązkiem przyszłego miasta, to będzie to raczej efekt 
niezamierzony i spontaniczny. Na szlaku Ust'-Kut — Sowietskaja Gawań akcja 
zasiedlania stanowi część wielkiego planu syberyjskich przemian.
Pisałem, że w osadach alaskańskich „żyją i pracują nowi pionierzy, a ich dzień 
powszedni nie przypomina bodaj porządków panujących w klasztorach". Chodziło mi 
między innymi o nagminne łamanie zakazu picia alkoholu.
W Magistralnym i wszystkich innych osadach na trasie przyszłej linii obowiązuje 
podobny regulamin. Czy i tutaj obchodzi się prawo? Odpowiada główny inżynier 
„pociągu", Igor Osnowin:
—  Jak złapiemy pijanego w publicznym miejscu, w ciągu godziny wysyłamy 
śmigłowcem i nigdy go na ??? nie przyjmiemy.
A jeżeli się ktoś upije w miejscu prywatnym?
—  Póki go nie widać; i nie słychać, nie wtrącamy się.
Tygodnik Budowniczy ??? doniósł o odebraniu praw jazdy kierowcom,
których przychwycono na piciu wódki,  A więc czasem zmuszeni  są do I wtrącania 
się...
Magistralny może być tematem wielu rozpraw socjologicznych. Zgromadzili się tu 
ludzie ze wszystkich środowisk i zakątków kraju, z różnych republik. Przeciętna 
wieku wynosi dwadzieścia osiem lat. Są chłopcy i dziewczęta po szkole zawodowej, 
robotnicy, którzy przyszli z iiińych zakładów pracy, studenci, fachowcy z 
wyższym wykształceniem. Są tacy; co przyjechali z patriotycznego uniesienia, 
inni dla wielkiej przygody, jeszcze inni dla dorobienia się. Ktoś miał dosyć 
wielkiego miasta, ktoś uciekł od kłótliwej żony, ktoś wybrał się dla fajnego 
towarzystwa. Spróbujcie zapanować nad tym ludzkim konglomeratem!                                              
/
Po południu pojechaliśmy na front robót, gdzie trWa wyrąb drzew, karczowanie, 
konstruowanie pomostów z bierwion, budowa drogi pomocniczej. W czołówce posuwa 
się pojazd z wielkimi kłami, „karczowatiel", wyrywający drzewa z korzeniami. 
Jego cieniem są buldożer i wyrównywacz. Obok stoi w czujnym pogotowiu maszyna — 
warsztat naprawczy. Drogą jadą dwie ciężarówki. Gdzieś z boku, na przełaj przez 
krzaki i pola, pełznie gąsienicowy „wszędołaz".
Na tablicy, ustawionej w centrum osady, napisano: „Buduje się nie fabryka, nie 
miasto, ani nawet nie droga — przeobraża się Kraj Zabajkalski". Kiedy się jest w 
Magistralnym — obojętnie, na froncie w tajdze czy na tyłach w osadzie — treść 
tablicy przestaje być pustym gadaniem.
Do Ulkanu, kolejnego przystanku na trasie budowanej linii kolejowej, wiezie nas 
autobusik. Nie żeby nie było śmigłowca — chcą pochwalić się nową drogą, która 
połączyła oddalone od siebie o czterdzieści pięć kilometrów osady. Drogą, którą 
poprowadzono przez bagna w rekordowym czasie dwóch zaledwie miesięcy.
Ulkan istnieje pół roku i liczy półtora tysiąca mieszkańców. Jest — podobnie jak 
Magistralny — dokładnie zryty i rozbebeszony. I tu kładą przewody wodociągowo-
ogrzewnicze. Tu także odbywa się gorączkowe wznoszenie domów; co krok albo już 
stoi chałupa pod dachem, albo szczerzą się na powierzchni pieńki pięciometrowych 
słupóv/, które wbito w wieczną zmarzlinę i na których za chwilę stanie pudło 
budynku.
W Ulkanie jest trochę jak w podwarszawskim Zalesiu — twórcy osady oszczędzili 
sporą część drzew, dzięki czemu po uliczkach obozowiska spaceruje się jak po 
wjelkim parku. Czy i dalej tak się oszczędza?...
Jest niedziela. W tajdze się dzisiaj nie pracuje, ale w środku osady ła;
?
wielgachny dźwig, któremu spieszy się przed zimą z ułożeniem rur w wykopanych 
rowach.
Ulkan wypełniony jest tupotem i krzykami dzieci. Jutro sto dziewięćdziesiąt 
dziewcząt i chłopców pójdzie do pachnącej drzewem, dziesięcioklasowej szkoły. 
Czy w siarczysty syberyjski mróz też się będą uczyć? W Bracku zastępca mera 
miasta Aleksander Semiusow wyjaśniał:
—  Do minus czterdziestu muszą chodzić do szkoły, poniżej tej temperatury 
ostatecznie można dziecko zatrzymać w domu.
Teraz powiada Władimir Polnomocznyj, zastępca naczelnika „pociągu Ulkan".
—  Oni' tam w Bracku rozpieszczają dzieci. Gdybyśmy tu byli tacy delikatni, toby 
się w szkole programu nie przerobiło.
Ale ich w Ulkanie zima ledwie na razie zawadziła, więc nie mówmy na zapas.
—  Na zapas? — przerywa Polnomocznyj. — Już nam zima nieźle dołożyła...
Opowiada o pierwszych dzieciach Ulkana. Od momentu, gdy helikopterem usiedli na 
łące obo1< stareńkiego posiołka Juchta i zainstalowali się w jednej chałupie, po 
czym ruszyli do rozkładania własnych śmieci o dwa kilometry dalej.
Pogoda była wtedy parszywa. Zawieszono komunikację powietrzną. Wkrótce zabrakło 
im materiałów budowlanych i niezbędnych artykułów i robota stanęła. Trzeba było 
zabrać się niezwłocznie do przebicia drogi zimowej, „zimnika", do Magistralnego. 
W dniu kiedy słupek rtęci spadł do -54, podjęło się tego ośmiu chłopców pod 
wodzą Iwana Lichadieta. Była z nimi kuchnia polowa i kucharka, żona jednego z 
nich, Lidia Gołub. Spali w namiocie w śpiworach, po nocy nie mogli czasem głowy 
podnieść, bo im włosy poprzymarzały.
Albo zimowe spotkania z niedźwiedziem, który nie lubi niespodziewanego 
przebudzenia i zamienia się w „szatana". Zagłębiał się kiedyś buldożer w tajgę, 
najechał na takiego śpiocha, który pięciu ludzi rozszarpał.
Dzisiaj — w niedzielę — spotykamy co krok myśliwych z bronią. Nie polują raczej 
na niedźwiedzia, ale i drobniejszej zwierzyny nie brakuje. Strzelają gęsto i 
chyba celnie, bo co chwila któryś z nich wyłazi z lasu objuczony dzikimi 
kaczkami czy lisem. A sobole, gdzie są sobole? Na to piekielnie czujne 
stworzenie mogą polować tylko zawodowi myśliwi, na Przykład sławni mistrzowie 
strzelby z pobliskiego posiołka, Tarasowa.
27
Z lasu wychylają się nie tylko myśliwi, ale i zbieracze. Każą próbować porzeczek, 
otwierają kubły pełne grzybów.
My na razie polujemy na komary, które się zresztą kończą, i na mikroskopijne 
muszki gnus, które czują się cudownie i żerują na naszych miejskich ciałach z 
niekłamaną satysfakcją; trzeba dużej sprawności fizycznej i świetnych oczu, by 
je w porę utrupić.
Fizyczna sprawność jest tu warunkiem przetrwania. Rzadko widzi się w Ulkanie 
kogoś po pięćdziesiątce. Sam wielki boss, czyli „naczelnik pociągu", Anatoli 
Frołow, były dyrektor brackiej wytwórni elementów betonowych, w stylu „prawdziwy 
szeryf, liczy zaledwie trzydzieści cztery lata i na niedawnej spartakiadzie 
wygrał w silnej konkurencji stumetrówkę.
Prawdziwa konkurencja dotyczy dyscypliny niezupełnie sportowej — spraw męsko-
damskich. Jeżeli w osadzie wybucha naprawdę groźny konflikt między ludźmi, to 
idzie prawie zawsze o dziewczynę. W tajdze ciągle za mało jest kobiet. Pracują 
przeważnie w placówkach usługowych, które wszelako są jedynie dodatkiem — co 
prawda ważnym — do całej tej inwestycji.
Pod wieczór spadł deszcz i zaczęliśmy brnąć w błocie. Chodziłem w butach 
oblepionych gliną, zazdrościłem Wani (nazwisko gdzieś mi z notesu zniknęło), 
dwudziestodwuletniemu chłopcu z Odessy, że ma gumiaki do kolan. To Wania 
wtajemniczył mnie w niektóre sprawy Ulkana.
—  Kawaler jestem i na razie nie zamierzam się żenić. Dzięki temu odłożę trochę 
gotówki.
—  Na co?
—  Najpierw na samochód. Sto rubli miesięcznie. Jestem na liście. Zresztą połowa 
załogi czeka na samochód. Jeszcze dwa i pół roku i talon murowany.
—  Zarobki lepsze niż w Odessie?
—  Moje o siedemdziesiąt procent, innych — o sto i więcej. Co pół roku dorzucają 
dziesięć procent. Są dodatki. Tu nawet, wiecie, emerytury są wcześniej, po 
pięćdziesięciu pięciu dla mężczyzn, po pięćdziesiątce dla kobiet.
—  Pomimo to sporo ludzi odjeżdża?
—  Nie wytrzymują mrozu, odosobnienia, niewygód.
Zęby odosobnienie było mniej dotkliwe, zrobili krąg taneczny, zbudowali kino 
panoramiczne, otworzyli kawiarnię (wystrój plastyczny — surowe drewno — jest 
dziełem trojga wielce kolorowych studentów z Irkucka).
Po wielekroć pisano już o szczególnym gatunku ludzi na Syberii. O Sybirakach z 
urodzenia i wyboru. W Magistralnym i Ulkanie spotykamy serdecznych, uczynnych 
ludzi, o jakich w naszym świecie cywilizacji już coraz trudniej. To przy okazji 
kontaktu z Wanią, chłopcem o wesołych
28
oczach, i z trójką irkuckich artystów, przypomniało mi się lapidarne 
stwierdzenie Deana Congera, który napisał w National Geographic w ogromnym 
reportażu z Syberii: I've met fine people here...
Przy niewiarygodnie przejrzystym powietrzu polecieliśmy śmigłowcem do oddalonej 
o sześćdziesiąt kilometrów Kunermy, ostatniego punktu na zachodnim odcinku 
magistrali. Zaledwie trzystu ludzi zainstalowało się tutaj, wśród malowniczych 
jezior, u podnóża gór, z których najwyższe nigdy nie pozbywają się śniegu. Stoi 
kilkanaście drewniaków, ale większość osady składa się z namiotów. Roztasowali 
się i zaraz potem zaczęły się roboty przy trasie. Stąd, po dwudziestu dwóch 
kilometrach, linia kolejowa wtłoczy się tunelem pod grzbiet górski, by wkrótce 
potem wynurzyć się w pobliżu Bajkału.
I jeszcze trochę, a przeciążona kolej transsyberyjska, jedyna przez blisko trzy 
czwarte stulecia nitka łącząca zachodnią część kraju z brzegiem Pacyfiku (co 
dziesięć prawie minut przebiegają tam pociągi!), zostanie wsparta trasą 
bajkalsko-amurską. Będzie to szlak na wskroś nowoczesny, w przyszłości 
zautomatyzowany, po którym jeździć będą pociągi szybkie, a także bardzo ciężkie, 
o długości do półtora kilometra.
Gigantyczny jest wysiłek twórców nowej syberyjskiej trasy komunikacyjnej. Mikę 
Rógers, mój znajomy z Alaski, powiedział mi przed pół rokiem, ilustrując stopień 
trudności codziennego życia i pracy budowniczych rurociągu:
— Latem moskity za Jukonem są tak duże, że się do nich strzela jak do ptaków. 
Zimą, jak powieje przy minus sześćdziesięciu, zgiętej ręki nie wyprostujesz, a 
wyprostowanej nie zegniesz — zamarza.
Na wschód od Leny nie trafiłem niestety na podobnego poetę, ale ten i ów na 
szlaku mówił o „oraniu tajgi", co — jak sądzę — upoważnia mnie teraz do 
ozdobienia tego tekstu takim, a nie innym tytułem.
5
Między poprzednim rozdziałem tego szkicu, a tym, który zaczynacie czytać, minęło 
ponad dziewięć lat.
Przeorano tajgę. Zmaterializowała się wielka idea. Co dokładniej działo S1? 
przez niespełna dekadę — a działy się rzeczy ciekawe — szukajcie w innych 
Zródłach. Tu tylko bardzo osobisty akord z finału inwestycji, która już ^tnieje, 
działa, która realizuje wielkie nadzieje.
29
Przenieśmy się więc tam, gdzie na koniec dotarł wielki żelazny szlak: dcj 
Jakucji.
Dokładnie tego dnia, gdy na ekranie telewizyjnym w głębi tajgi zobaczyłem i 
usłyszałem spikerkę, oznajmiającą o finiszu budowy Bajkalsko^ -Amurskiej 
Magistrali, przyleciała mi pod nos „biała mucha". Początkowe dostrzegłem jedną — 
unosiła się wśród sosen lekka jak puszek, wirowała wysoko, sięgała ziemi, potem 
nagle ulatywała pod korony drzew. Z czasem sfrunęło ich tyle, jakby ktoś w 
pobliżu trzepał pierzyny.
To padał pierwszy w tym roku śnieg, suchy i zmrożony.
W roku 1984 „biała mucha" spóźniła się z przybyciem. Chciałoby sid powiedzieć: 
postanowiła uczcić swoim pojawieniem ważne wydarzenie na syberyjskich kresach. 
Utrzymująca się dłużej niż normalnie jakucka jesieńj łagodne powietrze, 
słoneczne dni — stanowią cenny podarunek dla budowni czych wielkiej linii 
kolejowej, są skromną rekompensatą za wszystkie te latał ciężkich mrozów i 
nieznośnych upałów, śniegów i szarug — pogód dokuczll "wych nawet dla 
niedźwiedzi, lisów i gronostajów.
I tak oto znalazłem się na trasie nowej kolei syberyjskiej dokładnie w| chwili 
układania ostatniego segmentu magistrali (poeci nazywają go „złotym ogniwem"). 
Na pełne „dotarcie" szlaku trzeba jeszcze kilku lat.
W ciągu niespełna dziesięciolecia ukończono linię kolejową o długoścj około 
trzech tysięcy dwustu kilometrów, a więc równą trasie z Moskwy dd Paryża. Kraj 
dumny jest z realizacji ostatniego z wielkich „heroicznycn projektów", ale nie 
brakuje i krytyk: za drogo kosztowało, zbyt dużo popełniono błędów...
Byłem teraz kilkaset kilometrów (cóż to za dystans dla Syberii!) od miejsca 
spotkania twórców żelaznego szlaku, z których jedni posuwali się oJ strony 
Bajkału, drudzy od Pacyfiku. Przyleciałem najpierw do Jakucka; stamtąd dotarłem 
małym samolotem do osady w środku wielkiego lasu, vi końcu podrzucono mnie tu 
krętymi drogami samochodem. A mogłem —I warto to podkreślić — przyjechać do tego 
miejsca pociągiem z samej Moskwa i to nawet przed założeniem „złotego ogniwa". W 
jaki sposób?
Stacja kolejowa o jakuckiej nazwie Berkakit stanowi ostatni przystanę na trasie 
tak zwanego Małego BAM-u, odnogi głównej magistrali. Miała on swoje własne, 
niezwykłe losy i odegrała dużą rolę w całym gigantycznymi przedsięwzięciu.  
Mówią  o  Małym  BAM-ie:  poligon Bajkalsko-Amurskiej Magistrali. Ale o tym 
szerzej ze chwilę.
Na razie szwendałem się po peronach, pomiędzy którymi przetaczana^ wagony. 
Opodal szarzał mało efektowny budynek stacji z wielkim napiseir
30
oddali widać było osadę drewnianych przeważnie domów. Za plecami nrzyjaźnie 
poszczekiwał pies. „Biała mucha" uganiała się w powietrzu, rozweselając 
krajobraz.
Stacja Berkakit, a także cała osada, tylko z pozoru smętna jest i nijaka. Może 
kogoś i gnębi tu chandra, bo to daleko, że lepiej na mapę nie patrzeć. Ludzie 
jednak myślą chyba przede wszystkim o surowych warunkach życia j materialnej za 
to nagrodzie, o ulokowaniu się w newralgicznym punkcie południowo-wschodniej 
Jakucji, na terenie pierwszego wielkiego kompleksu przemysłowego radzieckiego 
Dalekiego Wschodu.
Pociąg do Moskwy już tego dnia odszedł. Tak, mają bezpośrednie połączenie, i to 
nie od dziś, Berkakit — Moskwa. Podróż trwa sto sześdziesiąt cztery godziny, 
czyli prawie tydzień. Słowo „pociąg" można uznać za pewną przesadę — to po 
prostu jeden wagon w większym zestawie; cena biletu: sześćdziesiąt jeden rubli. 
Dojedzie do Tyndy, stąd pogna już na zachód nowym szlakiem. Dotrze na Dworzec 
Jarosławski w stolicy.
A zatem Mały ??? wyprzedził swego większego brata? Tak, i to o wiele lat. Już 
przed wojną bowiem gotowy był szlak od starej „Transsybirki" do Tyndy, 
przejechał nią nawet próbny pociąg; gotowy był wówczas także projekt całego BAM-
u. Potem jednak zawieszono na kołku ogromną imprezę, co więcej — linię 
zdemontowano, a szyny przewieziono daleko na zachód i ułożono na brzegu Wołgi, 
aby z ich pomocą słać zaopatrzenie dla wojsk walczących pod Stalingradem. 
Dopiero w latach siedemdziesiątych powróciły tory do Tyndy, a wkrótce wybiegły w 
stronę Dalekiej Północy. Dotarły do naszego Berkakitu. W rzeczywistości znacznie 
dalej, choć ten dalszy ciąg znajduje się in statu nascendi.
Mały ???, czyli skromne kilkaset kilometrów przez wielki jakucki las, stał się 
pierwszym laboratorium naukowców, inżynierów i konstruktorów, którzy musieli 
wziąć długą serię lekcji budowania kolei żelaznej, mostów i tuneli w warunkach 
wiecznej zmarzliny i ogromnej amplitudy temperatur.
A więc poligon? Tak, i tę rolę Mały ??? pełni do dzisiaj. Na peronie stacji 
postawiono pomnik budowniczym kolei, którzy tu pewnego dnia dotarli.
— Pomnik stoi, ale trzeba by go już przenieść daleko na północ — stwierdza 
nieduży, ruchliwy Władimir Prowłocki, trzydzieści dwa lata, ważny tutaj 
sekretarz kolejowej komórki partyjnej. — Nasypy kolejowe i wiele mostów powstało 
już setki kilometrów stąd. Za trzy lata dotrzemy chyba do Tommotu, czterysta 
kilometrów na północ, a później pojedziemy prosto do Jakucka. Trudny most na 
Aldanie jest w budowie. Tylko na pięćdziesięciokilome-trowym odcinku Berkakit — 
Czulman trzeba było zbudować dziesięć mostów.
31
Odcinek Berkakit — Nierungri znajduje się dawno w eksploatacji, cho« nie został 
oficjalnie otwarty. Pod Nierungri stoi — widziałem — nowiutki zamknięty jeszcze 
na głucho, dworzec pasażerski, ładny budynek w styli orientalnym. Wiele dzieje 
się natomiast na torach, które podchodzą w pobliżj nowych fabryk i kraterów 
olbrzymich kopalń odkrywkowych węgla.
Zegarki ludzi krążących dokoła stacji w Berkakit nastawione są na czaj 
moskiewski, czyli wskazują godzinę o ćwierć doby wcześniejszą; tak umówił się 
wszyscy w Związku Radzieckim kolejarze i pracownicy lotnictw* cywilnego, bo 
kiedyś za dużo było z lokalnymi strefami czasowym; nieporozumień. Prowłocki 
twierdzi, że dawno do tego przywykł, a zresztą przechwala się — „nasze zegarki i 
tak idą szybciej".
Wielu dziejopisarzy Ameryki Północnej zgodnych jest w opinii, że dc pełnego 
opanowania amerykańskiego subkontynentu przyczyniła się w wiel kim stopniu kolej 
żelazna; w 1869 roku, w miejscowości Promontory, w stani Utah, spotkali się 
budowniczowie z Union Pacific i Central Pacific, a przy te okazji wbito tam 
„złoty gwóźdź"' i wypito sporo szampana. W niewiele la później, w roku 1885, do 
podobnej operacji doszło w Kanadzie, którą przecią szlak kolejowy Canadian 
National Railway i Canadian Pacific Railway Znaną i wielokrotnie opisaną rolę 
odegrała też pierwsza linia Kole Transsyberyjskiej. Podczas gdy w Ameryce 
wzywano ludzi: Young Man, gt West! i kolonizowano Zachód, w carskiej Rosji 
zszywano odrębne część wielkiego kraju, docierano do Oceanu Spokojnego.
Dziewiętnastowieczny „western" amerykański nie przystawał nigdy d< syberyjskiego 
„easterńu" — inne były okoliczności i uwarunkowania o Historycznych Przygód. A 
przecież jakichś wspólnych cech można sn dopatrzyć; w jednym i drugim wypadku 
opanowywano i zagospodarowywano ogromne, mało zaludnione obszary, w jednym i 
drugim wypadku zasadniczym instrumentem okazała się właśnie kolej żelazna (która 
i w epoce komunikac lotniczej, tak w ZSRR niezwykle rozwiniętej, odgrywa nadal 
kluczową rolę)
I kiedy dzisiaj słyszy się w Moskwie, Kijowie czy Tbilisi, a nawet w Irkucku, 
słowa: „Jedź na Północ", wiadomo, o co chodzi: o szansę lepszego życia, o 
rozbudzenie nowego romantyzmu — o dotarcie do odległych] bogatych w cenne 
surowce rejonów kraju, o ich eksploatację.
200 tysięcy ludzi — bezpośrednio lub pośrednio — uczestniczyło ^ „Operacji ???". 
Liczby zostawmy zresztą na boku, są dość znane, a poza tym wszystko i tak 
streścić można w dwóch słowach: dużo i drogo.
I oto walna część dzieła została wykonana. Teraz już naprawdd „Człowieku, jedź 
na Północ!". Do Jakucka, a potem dalej: ku kolejnym
ulcrytym pod ziemią sejfom ze złotem, diamentami, żelazem, węglem — ze wszystkim, 
za czym ludzie uganiają się po świecie.
W swej książce „Dwanaście lat w kraju Jakutów" notował Wacław Sieroszewski, że 
brak badań geologicznych (koniec XIX wieku) nie pozwala ustalić — z wyjątkiem 
pokładów żelaza — co kryje się pod powierzchnią ziemi, powtórzył krążące szeroko 
powiedzenie: „Żelazo, miedź, srebro, my, Jakuci, uważamy za łzy duchów".
Dziś wiemy już, że musiały się jakuckie duchy obficie w tych okolicach spłakać...
Najwrażliwsi na łzy okazali się budowniczowie nowej żelaznej drogi.
32
GWIAZDOZBIÓR
Wiele napisano o Bracku, zaliczanym — obok Mirnego czy Norylska — do 
syberyjskich miast-pionierów. Mniej się wie o UstMlimsku, położonym nieco dalej 
na północ, ale to temat też nie całkiem nowy. Poeci od propagandy mówią: 
gwiazdozbiór w tajdze. Że niby w tym właśnie punkcie Syberii rozsypała się cała 
konstelacja miast i zakładów przemysłowych. Coś w tym jest.
Wszystko to, znane czy nieznane, przy pierwszym kontakcie zawsze czyni spore 
wrażenie. Przede wszystkim — skalą. W tym kraju, w środkowo-południowej Syberii, 
ciągle zadzierasz głowę, żeby dojrzeć wierzchołek jakiegoś obiektu. No i 
wszędzie jest daleko; możesz dotrzeć tylko wehikułem latającym lub tłuc się 
dniami i nocami po nieprzytomnych wertepach. Zimno, że w nosie zamarza, lub 
gorąco, że mózg wysycha, prawie nigdy w sam raz. Ludzie jakby życzliwsi i 
bardziej otwarci niż w świecie „normalnym", często o niebieskich, śmiejących się 
oczach, odziani raczej praktycznie niż estetycznie (choć zdarza się, że w 
ostatniej dziurze spotkasz nagle kogoś doskonale, w tym miejscu zda się — 
teatralnie eleganckiego). Obłożeni dzieciarnią w różnym wieku, bo to kraina 
dzieci. Permanentnie obładowani pakunkami i torbami. I w ciągłym ruchu, jakby na 
wieczną pamięć syberyjskich nomadów.
Brack i Usf-Ilimsk. Dwa spośród kilku tuzinów ważnych dziś nowych ośrodków 
miejskich Syberii. Ich mieszkańcy należą do owych kilkunastu procent Sybiraków 
żyjących poza szlakiem kolei transsyberyjskiej. W encyklopediach znajdziecie o 
nich, co należy, u mnie możecie liczyć najwyżej na garść wrażeń i dość dowolnie 
prezentowanych informacji.
Bart Mc Dowell w swojej „Podróży w poprzek Rosji" (National Geographic Society, 
Waszyngton 1977), nazywa Syberię „bezkresnym horyzontem", pustym, dopiero 
pozyskiwanym dla cywilizacji obszarem Ziemi, a następnie powtarza po kimś w 
Bracku, że może już w roku 2000 miasto zbuduje kolej podziemną...
34
1
Zdarzyło mi się w życiu uczestniczyć w rozmaitych świętach w kraju i za
granicą.
Po raz pierwszy wziąłem udział w święcie ulicy, a raczej — z dużych liter — 
Święcie Ulicy.
Ulica znajduje się w Bracku.
Święto odbywało się z pompą. Z przemówieniami — jakby kto pytał — parominutowymi, 
wygłaszanymi bez kartki, z muzyką, tańcami uczniów z pobliskiej szkoły. 
Pomyślałem: niewiele uroczyściej musieli kiedyś uruchamiać swoją sławną 
elektrownię wodną, jedną z największych na świecie.
Punktem kulminacyjnym święta było odsłonięcie tablicy z napisem: ulica Michała 
Jangela. Wisiała przygotowana wcześniej na ścianie budynku, zakryta 
jasnoniebieską tkaniną. Zgodnie z zasadą złośliwości przedmiotów martwych, nie 
dała się pociągnięciem za sznurek od razu zerwać. Mój sąsiad mruknął pod nosem: 
„w tym kraju nawet szmaty stawiają opór". Do pomocy ruszył szparko legion tęgich 
chłopów, a zastępca mera miasta, niezmiernie wytworna Ludmiła Riaszczenko mogła 
szczęśliwie dopełnić dzieła. Oczom licznie zebranych uczestników i przypadkowych 
gapiów ukazał się tekst tablicy. Obok nazwy nowej arterii widniała informacja o 
jej patronie. Jak się okazało, był uczonym, działającym na polu kosmonautyki, 
rodakiem z tych stron — przyszedł na świat tuż obok, w wiosce odległej o 
niespełna dwieście kilometrów od Braci ca...
Tłum zebranych pokwitował wydarzenie oklaskami. Miasto w tajdze otrzymało nową 
ulicę; po prawdzie arteria istniała już częściowo pod potoczną nazwą „Kołowa", 
ale dopiero ta uroczystość podniosła trakt do rangi ulicy miasta.
Po co ta zabawa? Do stu par istniejących już ulic Bracka doszła jeszcze jedna. 
Wiele hałasu o coś: o symbol. Oto oaza w tajdze poszerzała swoje granice, a więc 
umacniała pozycję metropolii wśród wielkich lasów. Ojcowie miasta wyznają zasadę:   
„nigdy za dużo reklamy";  skoro tyle ludzkiego
f wysiłku i wyrzeczeń kosztowało stworzenie tego dużego dziś miasta, trzeba 
manifestować swoje istnienie, informować o planach rozwoju — upominać się o 
miejsce na szpaltach gazet i na antenach radiowo-telewizyjnych.
Acz sięgający swym rodowodem do starego ostrogu, należy Brack do pierwszego 
pokolenia nowych miast Syberii. Ma trzydzieści parę lat. Trzydziestoletni senior. 
A senior tylko dlatego, że wysypało się później wiele młodszych ośrodków — z 
tych, co je sam odwiedziłem: Mirnyj liczy sobie dwadzieścia pięć lat, Bajkalsk — 
dwadzieścia, Nierungri — dziesięć.
35
Brack (wiecie: zapora wodna o wysokości sto dwadzieścia pięć metrówj i długości 
pięć kilometrów) ma w tym młodocianym towarzystwie syberyj skich miast 
doświadczenia matuzalema. Jego następcy mogą uczyć się na] brackich sukcesach i 
błędach.
Błędów nie ukrywa się, w każdym razie nie za głęboko. Powiadaj Waleńtin Rasputin, 
znakomity syberyjski pisarz:
— Dobrze by było, gdybyśmy poznali nazwiska tych, którzy zaprojekto wali miasto 
Brack, tak bardzo nieprzytulne.
Walka o Syberię, o jej całkowite opanowanie, toczy się w warstwie dla1 
przeciętnego człowieka nieco abstrakcyjnej: chodzi o stworzenie posterunków, a 
także pańm (???) cywilizacji w tajdze, o odkrycie i wydobycie spod ziemi 
surowców. Nie było przez lata czasu na szczególną dbałość o urodę owych 
posterunków...
Wszystko dzieje się za sprawą mózgów i rąk ludzkich, to jasne. Ale — to także 
jasne — w krainę „bezkresnego horyzontu" wkraczają coraz to nowi kandydaci na  
stałych mieszkańców.  Ci ludzie pragną urządzić w miar wygodne życie dla siebie 
i swoich dzieci.
W  konstelacji Brack — Ust'-Ilimsk — jak w Alice Springs w środk Austmlii czy w 
Manaus w głębi brazylijskiej Amazonii — powstają przyczół cywilizacji. Tu stawia 
się kroki na ostatnich pozostałych jeszcze do dyspozycj człowieka obszarach 
naszej planety. Budzi to mieszane uczucia co do nie uniknionej przyszłości.
„Ja nigdy nie myślę o przyszłości — ona nadejdzie dostatecznie szybko" (Albert 
Einstein).
Jak organizują sobie życie — poza tym, że powołują do istnienia nowe katedry 
cywilizacji — to pytanie interesowało mnie w tych syberyjskich wędrówkach od 
pierwszej chwili. Nowe (no, nie zawsze tak całkowicie nowe) układy socjologiczne, 
wypełniające vacuum na największym kontynencie, obserwowałem wszędzie po drodze, 
teraz przyszła kolej na ten punkt na mapie.
Najpierw Brack. To, że zbudowano tutaj elektrownię, która daje dziś 4,5 min Kwh 
mocy i jest światową rekordzistką, wie każde dziecko. Że stworzono sztuczne 
jezioro o szerokości od półtora do dwudziestu pięciu kilometrów, a długości 
pięćset siedemdziesiąt kilometrów,  też powszechnie wiadomo.
36
Właśnie z Bracka, dużego ośrodka przemysłowego i mieszkalnego, poszedł atak na 
tę część Syberii.
Czy tak właśnie będą w przyszłości wyglądały urbanistyczne wyspy na oceanie 
Syberii? Chyba lepiej, sądząc z nowej architektury radzieckiej i nowych 
rozwiązań. Może też w ogóle inaczej, jako że marzy się specjalistom w tym kraju 
wznoszenie miast „poddaszonych", gdzie mieszkańcy mogliby żyć, pracować, chodzić 
do sklepów, restauracji i kin bez poddawania się agresji 
pięćdziesięciostopniowych mrozów. Pewnie utopia.
Sami nie są zanadto zachwyceni kształtem swojego miasta. Nie mogli w przeszłości 
pozwolić sobie na luksus dobrej architektury i wyższej klasy wykonawstwa. Po 
prostu tym, co mieszkali w namiotach, przy trzaskającym mrozie lub w ciężkim 
upale, trzeba było jak najspieszniej dać dach naci głową; każde cztery ściany 
były wtedy pałacem. Dziś zaczęły liczyć się inne kryteria.
Chodzi się teraz po ulicach Bracka (280 tysięcy mieszkańców, w tym 50 procent 
pracujących), gdzie niby wszystko jest jak w prawdziwym mieście: asfaltowe 
arterie, światła sygnalizacyjne na skrzyżowaniach, zebry dla pieszych, 
trolejbusy, obszerne sklepy, nawet reklamy. Ale jednak wszystko pachnie 
syberyjskim posiołkiem — w powietrzu unosi się spokój sielski, przechodnie 
poruszają się bez pośpiechu, kiedy wiatr nie wieje od strony dzielnic 
przemysłowych, oddychają ostrą świeżością.
Drzewa w centrum. Z nich są — jak we wszystkich innych nowych miastach Syberii — 
ogromnie dumni. Dziwne to trochę, bo tuż za bogatkami zaczynają się niezmierzone 
obszary lasów. W tajdze modrzewie i sosny rosną w harmonii i bez oporu, a między 
domami grymaszą straszliwie; nikt nie lubi dymu, spalin, opadów pyłu, 
asfaltowych pustyń — drzewa reagują alergicznie na te odpadki cywilizacji, są 
słabsze od ludzi.
W promieniu stu wiorst od Bracka tajga wyraźnie scherlała. Ma o to pretensje 
niestrudzony Walentin Rasputin:
— Kto zgromadził w tym^ mieście taki bukiet przedsiębiorstw? ... Kto 
przekształcił cudowną rzeczkę Wichorjenską w ścieki kombinatu przemysłu
drzewnego?
Wlepiano nieraz fabrykom wysokie kary: pięć milionów rubli musiały zapłacić 
zakłady aluminiowe za zniszczony las... Chyba za mało.
Czy przedstawiciel pierwszego pokolenia nowych miast Syberii nie postarzał się 
aby przedwcześnie? Mer Bracka, Timofiej Sieriebriakow, wzbrania się przed 
użyciem określenia „starość", natomiast p>rzyznaje, że miasto poligon można było 
lepiej zorganizować. Za niewątpliwy błąd uważa podział Bracka na dwa oddalone od 
siebie, oddzielone pasmem leśnym rejony:
37
centralny i paduński. Taka struktura piętrzy problemy transportu i komum^ kacji. 
Dopiero niedawno władze miejskie przejęły służby komunalne, rozproszone dotąd 
między poszczególne zakłady pracy. Budują dużo, pomimo to co trzeci człowiek 
oczekuje poprawy warunków mieszkaniowych. Chętnie od-. daliliby teraz nieco od 
siebie fabrykę aluminium, znowu jeden z największych tego typu zakładów na 
świecie (Jeśli ktoś kichnie w tej fabryce, słyszy sid w całym Związku 
Radzieckim"). Z grupą fabryk drzewnych nieco mniej jesti kłopotów, ale też to i 
owo chciałoby się dziś poprawić.
Na moją prośbę mer podaje liczby: w Bracku trzecią część mieszkańców stanów ią 
dzieci, przyrost naturalny większy jest blisko dwukrotnie niż w reszcie kraju, 
średnia wieku — dwadzieścia dziewięć lat, emerytów — 37 tysięcy, procent 
rozwodów nieznacznie wyższy niż w innych częściach ZSRR, mieszkańcy Bracka 
należą do stu różnych narodowości...
— Może jednak ma pan rację, że postarzeliśmy się... — mówi Sieriebria-kow po 
zastanowieniu. — W każdym nowym mieście Syberii nie ma prawie babć i dziadków, u 
nas jest ich już sporo...
3
Ogromna większość mieszkańców Bracka przybyła ze wsi, niekiedy z zapadłych 
wiosek. Lata minęły, nim pojęli, że istnieje różnica pomiędzy wsią a miastem. 
Brack teraz dopiero zbudował nowy duży hotel („Brack"), przygotowuje się do 
postawienia budynku teatru dramatycznego. Pootwierano lokale ? dyskotekami, 
także w niektórych hotelach robotniczych. Powstały nowe kawiarnie, w tym duży 
młodzieżowy lokal „Nadzieja".
Brack ma więc nadzieję, iż w końcu stanie się prawdziwym miastem. Jest przecież 
stolicą terytorialno-przemysłowego kompleksu Brack-Ust'-Ilimsk, owego „brackiego 
gwiazdozbioru", w którym żyje 17 procent ludności rejonu irkuckiego. To dlatego 
ogłaszają tu święto z okazji powstania każdej nowej ulicy, która tę 
wielkomiejskość uwierzytelnia.
Usf-Ilimsk jest dla Bracka jak Mińsk Mazowiecki dla Warszawy, choć w 
rzeczywistości leży od niego prawie tak daleko jak Kraków. Nie ma kompleksów w 
stosunku do starszego brata. Brack zaczął się od desantu z powietrza i stu 
pięćdziesięciu siedmiu namiotów nad brzegiem Angary — Ust'-Ilimsk rodził się co 
prawda w jednym namiocie, gdzie siedziało siedmiu ludzi, ale zaraz potem 
zjechały drogami zimowymi domy na ciężarówkach, autobusy, buldożery. A twórcy 
Ust'-Ilimska przybyli już w większości z Bracka, a nie ze wsi.
38
Ust'-Ilimsk, jak Sajanogorsk, drugie pokolenie nowych miast syberyj-skich, 
zalicza się do rejonów „najnowszego osiedlenia". Stanowi model rozwoju nowego 
miasta syberyjskiego. Należy — obok Żeleznogorska i ?odyńska — do brackiego 
„gwiazdozbioru". Ma dwadzieścia lat, jest więc punktem nie do odnalezienia na 
wielu mapach. Znacznie ponad sto tysięcy ludzi postanowiło żyć w tym miejscu 
syberyjskiej tajgi.
Od pierwszej chwili widać, jakich błędów Bracka udało się tu uniknąć: domy i 
ulice znajdują się wśród nieco tylko przetrzebionych lasów, arterie 
komunikacyjne są szerokie, architektura budynków bardziej współczesna. Powietrze 
wyraźnie czyściej sze.
Jeden błąd jednak powtarza się w Bracku i w Ust'-Ilimsku: sztuczne „morza" 
pochłonęły zbyt dużo żyznych ziem, a także drzew, których na czas nie wycięto. O 
to słyszy się nieraz pretensje.
Kiedy przyleciałem do tego miasta, było na przemian lodowato i upalnie. Tak jest 
zawsze na styku dwóch przepychających się pór roku. Samolot usiadł naprzeciw 
sporego baraku i podkołował pod jego wejście, klucząc wśród plam rozlewanego 
właśnie asfaltu. Samochód przebył potem w ciągu pół godziny odległość między 
lotniskiem a miastem, ja zaś kolejno podziwiałem gęste lasy i (naprawdę!) 
szerokie płaszczyzny pól uprawnych, tych co ocalały spod gąsienic buldożerów. 
Podskakiwałem na głębokich wybojach, przypatrywałem się starej rosyjskiej 
osadzie, która tu przewegetowała. I — zupełnie nagle — znalazłem się w środku 
miasta.
To o tym miejscu Aleksandra Pachmutowa śpiewała przed dwudziestu laty:
Nad Moskwą nieznane wiatry śpiewają Nad Moskwą obłoki niby listy płyną Ja śledzę 
na mapie twoją drogę Szukam tego dziwnego słowa „Ust'-Ilimsk" i, I refren, 
napisany już chyba po wizycie pieśniarki na Syberii:
Usf-Ilimsk! Nad odległą rzeką w tajdze Usf-Ilimsk! Daleko od świateł miejskich 
Twoje zielone wzgórza tajgi pachną igliwiem Sosny półgłosem czytają wiersze
Teraz jarzą się już światła miejskie, a zielone wzgórza mniej, niestety, Pachną 
igliwiem. Jest też mniej poezji pionierów, a więcej prozy dnia powszedniego 
stałych mieszkańców. W czasie pierwszego spaceru, na pierwszym rogu
u       i. lecz eesty biały kurz. Usf-Ilimsk nadal uhcznym, me igliwie mnie 
obsypa o, lecK*y  J^MW* W*
S?m* Trochę ^^TS^na^id-^^MÓ-
Więc oto kolejny przyczółek w kram                  ^ dzieje się cos bardzo
cale] kuli ziemskiej, gdzie żyC1e wymaga wyrzeczeń, g ważnego dla całego Pan^a.       
warszawskiego czy gdaMiego doświadcze-
wiemy z własnego polskiego                         ogromny wysiłek, nazywany
rusztowań i lata prowizorki.
•    na  Anearze, też bardzo dużą, nie Tu także zbudowano Crownie na Ang«^ ^^ ^
ustępującą brackiej.   Jest i  morze,  n                                           
od mmus
58 do plus 35... Ustaraie         i                tkach wrzesma.
pierwsze przymrozki po leae - «               Ust,Tlimska, prawie w centrum
Tajga dosłownie wpycha się do srod                                      __ 
między
wsieją swoje wonie i r*"™^ ^ ,  ogródki warzywne i p«ka drzewa wciskają się 
wysoki    domy^            ^ ^ ^ ^ M miast0
uprawne. Miasto, podobnie jak «       ,                     ^ ^ mostem.
stare i nowe, położone po dwoch.st^             kompleksu leśno-drzewnego
żyją tutaj  dzięki palności w^kiegoP                   ^ od
w którego skład wchodzi ro-mez^a «l  J
Z -?;-^Sbryce inamy ? -^?^^^? przy budowie stu naszych ^-^^^ brak stale i 
dotkliwie: celulozę. wspWacy. Za to -^J^^S mają trzy razy więcej celulozy. 
Węgrów było trzystu, «częsU^        P                           ^ poWiada.
Michał Kiryłło, zastępca głównego   J           przyspieszyliśmy urucho-
_ To było cenne współdziałanie, dzięki ni
40
mienie produkcji. Przy okazji nasi przyjaciele z kilku krajów przekonali się na 
własnej skórze, jak trudno żyć i pracować w temperaturze czterdziestu i 
pięćdziesięciu stopni poniżej zera...
Ja natomiast na mojej skórze przekonałem się, jak złośliwymi insektami są gnusy, 
syberyjskie muszki. Samochodem powieźli mnie gospodarze sześćdziesiąt kilometrów 
w głąb tajgi, abym mógł tam zobaczyć wycinanie drzew i aby mnie — no właśnie — 
trochę poobłaziły i pocięły muszki. „Niech się przekona, jak trudno tu żyć i 
pracować..."
O tej porze roku nie zakładają kapeluszy z siatkami na twarze, ale jak się latem 
zleci całe tałatajstwo, to wydajność pracy drwali i innych robotników leśnych 
spada o 20—30 procent! Wtedy uchyla się siatki tylko, żeby coś zjeść lub wypić, 
żeby się umyć lub pocałować dziewczynę...
To w lesie przepytałem ludzi, dlaczego zjechali w te trudne do życia strony. 
Każdy odpowiadał trochę co innego, ale stale przewijały się motywy finansowe, 
element przygody, nie mówiąc już o ornamentyce entuzjazmu pracy. Później 
dowiedziałem się o ankiecie przeprowadzonej w Ust'-Ilimsku: 20 procent 
ankietowanych wymieniło przygodę jako główny magnes Syberii, 24 procent brało 
pod uwagę wyższe zarobki, 11 procent kierowało się motywami rodzinnymi, 7 
procent liczyło na szybkie zdobycie nowego zawodu, wielu chciało uczestniczyć w 
syberyjskiej budowie. Kierowca, który wiózł mnie z głębokiego lasu do miasta 
(cały czas lewą stroną, wprost na zderzenie czołowe, albowiem nawierzchnia po 
prawej, w rezultacie ciężkich transportów, przypominała warszawską trasę mostu 
Poniatowskiego przed jego remontem), a więc ów kierowca wyznał mi, że trzy razy 
przyjeżdżał na Syberię — dwa razy uciekał po krótkim pobycie, po prostu nie 
wytrzymywał; teraz siedzi już parę lat i może zostanie na zawsze.
Mer Ust'-Ilimska, Jurij Fiedotow, zapewniał mnie, że nowi przybysze badani są 
obecnie pod względem fizycznym i psychicznym prawie jak kosmonauci i wielu 
chętnych odpada. A w samym „nowym mieście" Ust'--Ilimska, gdzie 3300 ludzi 
buduje domy i ulice, brakuje kilkuset osób. Skądinąd wiem, że całej Syberii 
potrzeba trzech milionów nowych rąk do pracy!
O nowe ręce i głowy będzie może w przyszłości łatwiej. Przyrost naturalny w 
Ust'-Ilimsku był do niedawna najwyższy w całym państwie, ostatnio dopiero 
wyprzedziły go pod tym względem niektóre miasta wzdłuż linii BAM-u. Średnia 
wieku w Ust'-Ilimsku: dwadzieścia sześć lat. Liczne małżeństwa nastolatków, w 
tym wiele narodowościowo mieszanych.
Fiedotow potwierdza informację o trzy-, a nawet czterokrotnie wyższych zarobkach, 
ale zwraca uwagę na niektóre wyższe ceny (na przykład pranie
41
• wódka jest o tyleż droższa), chemiczne kosztuje o 30 procent więoej, *?" ^ na 
ubrania ? url0py. wspomina o konieczności wydatkowania wię ? kllowatogodzinę 
płaci się tańsza natomiast jest energia elektr/czna          *      do tej ceI1y 
należałoby -
w Moskwie cztery kop^kt, tutaj d^Tak,^ ^ ^^ ^^ ^
twierdzą wtajemniczeni — dodać sucuy v
uprawnych i tajgi...                                           ,   u z   ia w 
nowych miastach
Ktofi zapewnia ???, że do «??????^^             podpis na
Syberii należy mniejsza biurokracja.  „U  nas wys
dokumencie, w Moskwie ^ba^^^ttoruogb»dałem między Przesuwając się po ust4?«? 
%***** bieli, pan młody w mnymi ślub - panna ^^^nym kazdego  miasta  w  Europie, 
świetnym  garniturze,  w  orszaku  gc?                ówce> załobnicy jechali
Widziałem pogrzeb - trumnę wieziono na ? ę            ^          ^ & ^^
autobusami. Korzystałem z usług automomii           ,                 kamykami,
samochodów o przedniej ^?~U?„«W* ** Stąpałem po miękkich dywanach urzed^ ^ przed 
pędzącymi po częściej grzęzłem w błocku uskakując                   ^       nad  
gilotynowaniem
kawalersku  ogromnymi ^™?^?^             ocalałe na placach
drzew, ale też ^^f^^^^c^W^^ budowy brzozy, sosny i modrzewie, przypo                     
ysieniu"...
„doświadczenie to grzebień, którego używa się pc,    ?^?      __
W ????????? - jak to wśród ruszto^M^pow    ^.^
« Bradcu - nie zdziw>lbym sie, gdyby zaraz po    J             b^ie czyste
Mcze ^ -*.  -s;^fskX ? ?» * —? powietrze, ziemia i woda — syoeryj^i
PRZYSTANEK W HISTORII

Irkuck jest jak Timbuktu i Tamanrasset w morzu saharyjskich piasków — oaza na 
wielkim obszarze syberyjskiej tajgi.
Ważny przystanek na trasie Kolei Transsyberyjskiej, newralgiczny punkt lotniczy 
na szlakach Europa — Daleki Wschód.
Także przystanek w historii.
Przez wieki był to wysunięty bastion państwa rosyjskiego, strategiczny fort 
kozacki, punkt etapowy i rozdzielczy więźniów i katorżników, w tym tysięcy 
Polaków. Następnie ośrodek tranzytowy handlu Rosji z Mongolią i Chinami — a 
także — z „tajgą". W latach rewolucji siedziba Centralnego Komitetu Rad Syberii. 
Przez półtora roku kwatera główna admirała Kołczaka...
Trzy stulecia bolesnej aktualności przysłowia: „Do Boga wys oko, do cara daleko".
W jakimś trudnym do sprecyzowania momencie dziejowym lrrkuck przeobraził się w 
centrum gospodarcze i kulturalne. Stał się stolicą całej wschodniej Syberii. 
Upoważniło to niedawno pewnego zagraniczinego dziennikarza do określenia Irkucka: 
Chicago Syberii.
1
Szerokie ulice, ogromne place. Wytyczone z rozmachem, może nawet rozrzutnie. 
Oczywista demonstracja, że ziemi na Syberii nie brakuje. Charakter ludzi 
kształtowany przez skalę kraju. Stąd też takie urbanistyczne potrzeby.
Idziemy z Wołodią do gmachu rady narodowej. Powiedziano nam, że to dziesięć 
minut. Wędrujemy trzy razy po dziesięć. Odległość i czas nie należą w tym 
rejonie świata do nazbyt pieczołowicie odmierzanych.
43
fdtnwe  ieziora,  szerokie,  błyszczące  rzeki  miejskie, .pływamy  asfal owe 
jezior ^                              ^          q           ?
?/?? w końcu z ulgą do portu
p       '//esSe^widMe korytarze, wielki gabinet i wielkie biuro Człowiek za 
l^/CZt Tbirak z dziada pradziada, nie przystaje do obowiązującej f ^ t średniego 
wzrostu, krępy, silnie zbudowany. ???// ?ZbSny w czasie tego spotkania mówili o 
całej Syberii, bo to ?    S SM» me będziemy _                 Dziennikarz 
zadowoliłby się informacją
r^fetetS-Ł Syberii, który jest tylko dwa razy większy niż mB.      
/'f1111       . ,.         . 0_płn{, trzv miliony mieszkańców.
?? ±S ?? jak ca,a Syberia. Leonid Zm,no„slrich, przewód-•" ? ^Lmnowama obwodu i 
zastępca prezydenta ratasta - bo do fl^M *°™? Pi*"°™- mobilizuje cal, dóbr, wolę, 
aby wydobyć inność, ^/??^???"^» na ,oie map, terytonom , „odz, po
???? -* .* ^«-•r.iŻI LESS na o2 1^ ? ±?????? ?» « ?#~* B„daJbo), drewno
4??&??& <* -iespdna ,rzy osoby na kilome"ze
^>X I to Pr«ważn,e wzdlnż brzegów Angary.
Zt<jr>" 4   ,,""      -1     ......          nnHnnwiadam.
???-_?
/ /
?? ^^^-"mo^, zżyma się lekko na tę >wość, szepcze mi do ucha:
łf.
n~S
^'nT^M^wolno S1ę spieszyć, Leonid wszystko wyjaśm.
' ^Imylut^ergn elektrycznej. Trzy elektrownie wodne juz są:
? Brack   Ust'-Ilimsk; czwarta w budowie.
/' B'a    ' „     7pk Radziecki kraj liczb. Więc jeszcze i jeszcze: wydobywają
???:^?^ ^ -*i czterdzieści'właśnie uruchoraili
^^f •    ??????? eksploatacja odbywa się metodą odkrywkową. Mają 'W w Tołumu, 
ga/i       f               ?????7?????? Dieć metrów sześciennych
?
iT •   ,„ T^hinin  edzie eKspioaia^-ji «U"J"" "* ~----c
fe   t^S^ha^ chWytak dWadZkŚCia ^/etr^SZeSCiennyCh ??? Które jeanyu                                                    
dźwigał").
Wołodia: „Człowieku, to jakbyś dom dźwigał ).
f f„To dużo/", VV--.^7      w:ęce/zapasów wegla niż w sławnym
7^^*Sto^*^ całego  Związku  Radzieckiego, i!   basie,   dają dziesięć v                     
_,„w,,  WvHobvwaia dwadzieścia
/v??' ddwina?7rocent radzieckiej celulozy. Wydobywają dwadzieścia {ffCSH w 
m^scowości pod sympatyczną nazwą Mama.
ł
Nie wiem, jak wygląda Mama — ale jestem pewien, że Irkuck jest wszystkich tych 
bogactw tatą.
Otrząsam się ze statystyk jak pies po wyjściu z wody. Choć bez nich trudno — nie 
wymyślono na razie lepszego pomiaru postępu (bądź regresu) w gospodarce.
Czasem tylko rozświetli horyzont lapidarna uwaga. Wczoraj rektor Uniwersytetu 
Irkuckiego, Jurij Kozłów, zapytany przeze mnie, co uważa za największy skarb 
Syberii, odpowiedział: „Ludzi". Teraz Wołodia, z którym idziemy ładnie 
zacienionymi ulicami Irkucka, potwierdza energicznie słowa rektora:
— Kozłów ma świętą rację, to jest kraj pionierów! I pionierek. Widziałeś gdzie 
równie piękne dziewczęta?...
Wielka uroda idzie chodnikiem naprzeciw nas. Dziewczyny różnych ras i typów, 
jasne i ciemne, długowłose i krótko ostrzyżone. Ich wylęgarnią jest dziewięć 
wyższych uczelni Irkucka, liczne instytuty naukowe, szkoły średnie, fabryki. 
Wiele kobiet i dziewcząt nosi dżinsowe spodnie, produkowane już także masowo w 
Związku Radzieckim, modne koszulki i bluzki. Wieczorem zobaczę niektóre z nich 
na parkiecie restauracji hotelowej, gdzie przy dobrej orkiestrze, grającej 
przeważnie utwory Beatlesów, Abby i te zupełnie współczesne, demonstrują formę 
tańca "obowiązującego od Tokio po San Diego. Świat robi się coraz ciaśniejszy. 
Syberia przestaje być inną planetą.
2
Syberia przestaje być inną planetą? Czy to zawsze dobrze, czy może czasem źle?
Po potężnej dawce urzędowego optymizmu, trochę refleksji ludzi tu żyjących.
Angara. Zakochani spacerują nad brzegiem, śmieją się, fotografują, popijają kwas 
chlebowy. Wszystko wydaje się bezkonfliktowe — tam imponujące cyfry, wskaźniki, 
osiągnięcia, informacje o nowych zakładach przemysłowych, tutaj sielankowe 
popołudnie w słońcu.
Nie, nikt nie zamierza ignorować rzeczy wielkich, które powstały i nadal się na 
Syberii rodzą. Ale wielu ma swoje wątpliwości. Na przykład wspomniany już 
Walentin Rasputin, wybitny, odważny pisarz, znakomity obywatel Irkucka i Syberii 
Wschodniej.
Urodził się opodal tego miasta. Zaczął pisać dopiero w początkach lat
45
sześćdziesiątych. Ale .od razu bezkompromisowo, ostro, uczciwie. Nie uciekał od 
współczesności, odwiedzał wielkie inwestycje i zakłady przemysłowe, opisywał 
surowe życic w ogromnym kraju. Ani przez chwilę nie uprawiał hagiografii. Choć w 
każdym jego słowie czuło się uwielbienie i gorące przywiązanie dla tej 
niezwykłej krainy, dumę z osiągnięć.
W ostatnich latach Walentin Rasputin występował — obok innych pisarzy, a także 
naukowców — w obronie wspaniałej syberyjskiej przyrody. Atakował jej lekkomyślne 
lub niemądre naruszanie i niszczenie. Przemysł, postęp techniczny, naukowy, 
cywilizacja, to nie wszystko — liczy się także ekologia, liczą się ludzie. I 
pokazał Rasputin drugą niejako stronę medalu: twarde życie w kraju surowego 
klimatu, olbrzymich przestrzeni, w kraju kreowania wielkiego przemysłu, 
przekształcania otaczającego świata. Z pasją przeciwstawił się projektom 
odwracania biegu syberyjskich rzek. Piętnował trucicieli cudownego Bajkału. 
Ukazywał los ludzi ustępujących przed postępem cywilizacji.
W książce „Pożegnanie z Matiorą", przetłumaczonej na język polski i będącej 
nawet lekturą szkolną w naszym kraju, Rasputin kreśli historię mieszkańców 
pewnej wyspy na Angarze, którą miała pochłonąć woda w związku z rozpoczętą 
budową wielkiej zapory wodnej.
„Trzeba to trzeba, ale przy rozpamiętywaniu, jaka to ziemia zostanie zatopiona, 
najlepsza, wypielęgnowana przez wieki i użyźniana przez dziadów i pradziadów, co 
wyżywiła niejedno pokolenie, serce zamierało nieufnie i niespokojnie: czy to nie 
nazbyt wysoka cena? Czy aby nie przepłacimy?"
W innej powieści, „Pożar", też poświęconej dramatom ludzkim, które są 
następstwem wielkich i często niezbędnych przemian Syberii:
„Dwadzieścia lat zleciało od przeprowadzki, dwadzieścia ze sporym hakiem (...) 
Nowe osiedle, do którego zwieziono sześć takich samych nieszczęść jak Jegorówka 
i gdzie zaraz powstało przedsiębiorstwo przemysłu drzewnego, ze względu na 
bogactwo la;sów, a według współczesnych pojęć — na bogactwo surowca — nazwano 
Sosnówka (...) Teraz już trudno się dogrzebać, jak i dlaczego doszło do tego, co 
jest. A przecież nie było tego na początku, nawet na nowym osiedlu nie było, 
żeby ludzie tak się rozeszli każdy w swoją stronę, tak się odwrócili i odstąpili 
od wspólnoty, która czerpała siły ze zwyczajów i prawd, nie wczoraj przecież 
wymyślonych. A jeżeli sięgnąć pamięcią wstecz, to czy nie tym właśnie, nie tymi 
prawami, nie tą jednością ratowali się i uratowali mieszkańcy Jegorówki w wojnę 
i w trudne powojenne lata, kiedy za marnych dziesięć kłosów, nie wdając się w 
szczegóły, skazywano na dziesięć lat? (...) Kiedy trzeba było nie tylko trzymać 
się razem, ale razem
46
szukać sposobów przetrwania? A przecież we wsi też ludzie byli różni, trafiali 
się tacy, co potrafili donieść i oczernić, dopilnować praworządności i oddać 
dobrze widzianą przysługę. Trafiali się. Ale każdy taki wiedział, że nie ma już 
czego szukać w Jegorówce, wieś mu nie wybaczy (...) Sosnówka może nawet woli, 
żeby Jegorow się wyniósł i przestał mącić wodę. Albo odwrotnie, tak, odwrotnie: 
żeby przestał, jako zdziwaczały staruch, pamiętający z dzieciństwa czystą wodę, 
wymachiwać rękami, bo zachciewa mu się jeszcze czystej wody, kiedy wszystko 
dokoła zmętniało".
Walentin Rasputin, obywatel Irkucka, gdzie tak wiele decyduje się o sprawach 
tego obszaru Syberii, z determinacją staje w obronie człowieka, jego prawa do 
dobrego życia, z pasją sprzeciwia się oddzielaniu gospodarki od moralności.
W wywiadzie dla Izwiestii pisarz stwierdził między innymi:
„Czy jestem przeciwnikiem zagospodarowania Syberii? Nie, jestem tylko 
przeciwnikiem ujarzmiania, które w praktyce staje się bezwzględnym podbojem".
W innym miejscu tego wywiadu, Rasputin zauważył:
„W percepaji liczb istnieją granice, za którymi naszym wyobrażeniom zaczyna 
brakować tchu".
Więc uwaga z liczbami! Nawet tymi radosnymi, imponującymi, podawanymi przez 
ludzi kompetentnych. Coś ma siedem czy dziewięć zer — dużo to czy wprost 
fantastycznie dużo? No i jak te liczby powstawały? Co się za nimi kryje, jaki 
trud, jaki ludzki los, jaki rachunek zysków i strat?
W stolicy Syberii Wschodniej te pytania są istotne.
3
Pochylam się nad planem miasta. Jego centrum — rozbudowane i unowocześnione — 
oparte jest do dzisiaj na schemacie dziewiętnastowiecznym.
Jeżeli amerykańskiemu dziennikarzowi kojarzy się Irkuck z Chicago, to co ma 
powiedzieć dziennikarz z Polski? Dziennikarz z Polski szuka poloników i 
oczywiście, łatwo je odnajduje. To ważne nie z szowinistycznych przyczyn — po 
prostu polski wkład w dzieje i rozwój tej krainy, tego miasta, był ogromny.
Opodal brzegów Angary istnieje ulica Polskich Powstańców. Ulica stara — nazwa 
dość nowa. Upamiętnia tych, co w roku 1866 utworzyli Syberyjski Legion Wolnych 
Polaków nad Bajkałem i zamierzali proklamować na Syberii niepodległą republikę.  
Insurekcja trwała zaledwie kilkanaście dni, została
47
krwawo stłumiona. W Irkucku odbył się proces i egzekucja przywódców, między 
innymi Gustawa Szaramowicza i Narcyza Celińskiego.
Aczkolwiek już w początkach XVII wieku przywleczony został na Syberię pierwszy 
polski zesłaniec, a potem przybyło ich tysiące, nie z samej martyrologii 
przecież los Polaków w Irkucku się składał. W którymś momencie historii było to 
zwyczajnie i po prostu spolonizowane miasto.
Pisze Rosjanin, Michaił Orfanow, który odwiedził Irkuck przed z górą stu laty:
„Hotel, gdzie się zatrzymaliśmy, prowadzony jest przez zesłańca politycznego (a 
więc Polaka). Cała służba hotelowa, począwszy od bufetowego i kończąc na woźnicy 
— wszyscy Polacy. Wynajmujecie dorożkarza — okazuje się, że i on przestępca 
polityczny, wchodzicie do rzeźnika, mleczarni, do krawca, szewca, do 
jakiegokolwiek rzemieślnika czy drobnego sklepikarza — wszędzie polityczni, 
ofiary ostatniego powstania polskiego (...) Polacy mieli zdecydowaną przewagę w 
świecie lekarskim, w adwokaturze, wśród personelu urzędniczego, w kopalniach 
złota. Sklepy z gotowymi ubraniami i obuwiem, restauracje i hotele były 
bezwzględnie polskie".
Niemiecki podróżnik, Albin Kohn, zanotował w tym samym czasie, że w wielu 
miastach syberyjskich należało do dobrego tonu noszenie ubrania uszytego przez 
Polaków, jedzenie chleba upieczonego w piekarni prowadzonej przez Polaka, 
kupowanie polskich mebli, picie polskiego piwa. W Irkucku największe sklepy 
należały do Polaków i nosiły nazwę „sklepów warszawskich", na przykład sklep 
firmowy braci Henneberg... Wielu Polaków w końcu XIX wieku powróciło do Polski, 
inni wtopili się w rosyjską ludność miasta i tylko część z nich słyszy w sobie 
dalekie echa polskich sentymentów — tych spotkać można w klubie „Wisła" lub 
przypadkowo odkryć.
Siatka ulic i zabudowa wybiegły daleko od starego centrum i zajmują dziś ogromną 
większość powierzchni płachty planu miasta. Rejon kujbyszewski okupuje północno-
wschodnią część Irkucka i sięga aż po odległą ścianę lasów. Podobnie rozrosła 
się tkanka miejska w kierunku południowym. Nowe osiedla, nowe zakłady 
przemysłowe.
Nie odcięto jednak korzeni. Już nawet na widokówkach można zobaczyć niebieską 
drewnianą chatę o ozdobionych koronką oknach i okapach dachów. Do niedawna 
trochę się tych staroci jak gdyby wstydzono, traktowano je jak relikt biedy i 
zacofania, zresztą nie bez podstaw — większość domów nie znała kanalizacji i 
wodociągów. Dziś stanowią część syberyjskiego skansenu, który — z tym zgadzają 
się prawie wszyscy — musi ocaleć. Który, co więcej, powinien wejść jako element 
do nowoczesnej architektury.
48
A chaty stoją jeszcze nawet w śródmieściu, choć je tam w betonowy uścisk 
chwyciły duże, typowe dla naszych czasów bloki. Zachowały się i odrestaurowane 
zostały gmachy teatru, muzeum, soboru, polskiego niegdyś kościoła katolickiego. 
Od brzegów Angary biegnie w poprzek śródmieścia ulica Karola Marksa, jedna z 
piękniejszych arterii miejskich na Syberii — gęsto obsadzona drzewami, za 
którymi widnieją budynki „z myszką".
Nad Angara trwa do dziś obelisk, upamiętniający postać hrabiego Mikołaja 
Murawiowa-Amurskiego, zasłużonego i uczciwego gubernatora generalnego Syberii 
Wschodniej, który z tego miasta zarządzał olbrzymim krajem. Opodal wznosi się 
„Biały Dom", dawna gubernatorska rezydencja, obecnie biblioteka uniwersytecka.
Od obelisku ciągnie się wzdłuż brzegów Angary bulwar, przy którym znajduje się 
nieco nowych wielkich gmachów, w tym sześcian hotelu „Inturist".'Po drugiej 
stronie rzeki widoczny jest — znam go ze stałych oględzin z hotelowego okna, ale 
i z kilku wizyt na miejscu — długi budynek stacji kolejowej, jeden z 
najważniejszych karawanserajów na wielotysięcznej trasie Kolei Transsyberyjskiej. 
Punkt odległy o 5190 kilometrów od Moskwy.
Potem Angara wygina się w dość ostry łuk w prawo, gdzie prawie zaraz wyłaniają 
się z daleka białe mury i złote kopuły irkuckich osiemnastowiecznych cerkwi, 
zwanych w skorowidzu załączonym do planu pomnikami architektury. A także wieża 
kościoła polskiego, dziś — szkoda! — tylko sala koncertowa z organami (to tutaj 
Polacy ukryli w czasie rewolucji krasnoarmiejca, a następnie pomogli mu zbiec, 
za co białogwardziści rozstrzelali... organy). Nowym akcentem wśród szerokich 
płaszczyzn asfaltu i zieleni jest granitowa płyta pomnika ku uczczeniu poległych 
w II wojnie światowej i towarzyszący mu, płonący wiecznie znicz.
Na planie miasta oznaczono pomniki, zabytki, biblioteki, wyższe uczelnie, 
stadiony, restauracje, hotele — nie usytuowano zakładów przemysłowych. Irkuck 
jest przecież — jak Chicago — poważnym ośrodkiem przemysłowym; produkuje się w 
tym mieście z tego, co ma Syberia. A wiadomo że ma wszystko.
4
Skoro mają wszystko, powinni mieć i legion specjalistów. Jak to w praktyce 
wygląda, szanowny panie rektorze?
— Wygląda nieźle, choć mogłoby lepiej — powiedział szczerze Jurij
4 — Na Syberii cieplej
49
Kozłów, którego odwiedziłem w starym gmachu przy ulicy Marksa. — Wschodnia 
Syberia przygotowuje na swoich uczelniach ludzi stu trzydziestu dwóch 
specjalności. Lecz kraj ma zapotrzebowanie na dwieście czterdzieści specjalności. 
Braki w kadrach uzupełnia się importem ludzi z zachodnich terenów Związku 
Radzieckiego.
*- Którzy po wygaśnięciu kontraktu natychmiast wracają do domu...
—  Chyba dziewięćdziesiąt procent pozostaje na Syberii. Wielu kieruje się 
przesłankami materialnymi, bo syberyjski dodatek do pensji wynosi tutaj od 
dwudziestu do czterdziestu procent, a ceny trochę tylko są wyższe... Ale 
większość przybyszy z europejskiej części Związku Radzieckiego pozostaje z nami, 
bo zafascynowana jest tą krainą.
10 tysięcy studentów i tysiąc osób personelu dydaktycznego liczy uczelnia, którą 
kieruje Kozłów. W mieście uczy się 65 tysięcy studentów, co stanowi około 
dwunastu procent ogółu mieszkańców (560 tysięcy).
Na jakich problemach koncentruje się obecnie założony przed sześćdziesięciu 
pięciu laty uniwersytet, w którym uczyli się ludzie tak znani, jak Walentin 
Rasputin i Aleksander Wampiłow?
—  Najważniejszy jest w tej chwili problem ekologii. Łączy się to, chociaż nie 
wyłącznie, z zachowaniem czystości wód Bajkału. Drugim problemem, nad którym 
intensywnie pracujemy, jest energetyka, trzecim — technologia rud metali.
Czyli worek potrzeb bez dna. Trudna teraźniejszość — wspaniała przyszłość. 
Zapowiadał ją w XVIII wieku Michaił Łomonosow: „Potęga Rosji będzie rosnąć 
dzięki Syberii".
Musimy w tym miejscu powrócić do Polaków. Odegrali oni również wybitną rolę w 
naukowym i kulturalnym rozwoju Syberii, Kraju Nadbajkal-skiego w szczególności.
Polacy trafiali tutaj na długo przed wielką falą zesłańców znad Wisły. Często 
wysocy urzędnicy państwa rosyjskiego, wojskowi wyższej rangi, kupcy. Ludzi ci 
spełnili znaczną rolę przy zakładaniu pierwszego uniwersytetu Syberii, w Tomsku 
(1888); gorącym orędownikiem idei uniwersytetu był gubernator Tomska, Polak, 
Aleksander Despont-Zenowicz. Do głównych fundatorów uczelni należał burmistrz 
Tomska, właściciel kopalń złota, Polak, Zachary Cybulski — przekazał on na ten 
cel ogromną naonczas sumę 140 tysięcy rubli. A więc: od Chicago do Tobolska...
Wielką aktywność ujawnili Polacy w latach sześćdziesiątych ubiegłego stulecia. A 
właśnie wtedy rozpoczynała Syberia swą wielką karierę. W Irkucku znaleźli się 
wówczas zesłańcy polityczni: Aleksander Czekanowski,
59
Jan Czerski, Benedykt Dybowski, Michał Godlewski, Mikołaj Hartung. Ci 
przedstawiciele elity nauki polskiej podjęli się pionierskich badań 
archeologicznych, geograficznych, etnograficznych, zoologicznych. Jednym z 
twórców geologii regionu Przed- i Zabajkala był Aleksander Czekanowski, jego 
kontynuatorem — Jan Czerski. Mieli oni pełną świadomość, że ich odkrycia i 
ustalenia mogą stanowić podstawę naukową rozwoju przemysłu wydobywczego i 
ekonomiki wielkiej guberni irkuckiej i całej Syberii. Duże znaczenie dla 
poznania historii kultur i ras ludów tego kraju miały prace powstańca 
styczniowego, Mikołaja Witkowskiego. Ogromną rolę w poznaniu fauny obecnego 
obwodu irkuckiego, a zwłaszcza Bajkału, odegrały badania Benedykta Dybowskiego i 
Wiktora Godlewskiego.
Dyrektorem muzeum irkuckiego był Witkowski, współtwórcą muzeum w Jenisejsku — 
Maksymilian Marks, w Troickosawsku — Władysław Moleson i Julian Talko-Hrycewicz, 
wybitny antropolog i archeolog. Wszyscy Polacy.
Odrębnym rozdziałem w polsko-syberyjskiej księdze nauki były prace geologiczne w 
związku z budową Kolei Transsyberyjskiej — zachodni odcinek trasy, aż do Bajkału, 
badali niemal wyłącznie Polacy (Bohdanowicz, Jaczewski, Jaworowski, Krasnopolski, 
Wysocki); ta sama, nieco poszerzona grupa uczonych prowadziła następnie 
poszukiwania terenów złotonośnych, odkryła też bogate złoża węgla i rudy.
Polacy wzięli udział w latach sześćdziesiątych XIX wieku w wielkiej ekspedycji 
naukowej Sibirakowa, badając między innymi kulturę kraju Jakutów; jeden z nich — 
E. K. Piekarski, pracował czterdzieści trzy lata nad słownikiem języka 
jakuckiego (ukazał się dopiero w roku 1930), zdobywając sławę na całym świecie.
Byli jeszcze: Wacław Sieroszewski, badacz Jakutów, i Bronisław Piłsudski, znawca 
folkloru Ajnów i Gilaków. I było wielu, wielu innych, którzy swą energię życiową, 
wiedzę i talent oddali Syberii. Dużo polskich nazwisk uwiecznionych zostało w 
nazwach geograficznych i przyrodniczych. Dzięki temu Polacy są do dnia 
dzisiejszego obecni w nauce i kulturze tego kraju.
Pamiętam, na kilkanaście minut przed lądowaniem moskiewskiego samolotu na 
lotnisku w Irkucku (przylatuje ich tu ze stolicy każdego dnia kilkanaście), 
stewardesa odczytała przez głośnik — jak to w zwyczaju na liniach Aerofłotu — 
dłuższy tekst z charakterystyką miasta i obwodu. Ku mojemu zaskoczeniu była w 
nim mowa i o polskich powstańcach, i o uczonych.
51
5
?? ?? działo się na Syberii, przede wszystkim w dzisiejszym obwodzie irkuckim, 
od czasu wielkiego zwycięstwa Jermaka Timofiejewicza nad Tatarami (1582, więc 
prawie równe czterysta lat temu), jest grubą księgą sensacyjnych, często 
awanturniczych, krwawych i dramatycznych, wydarzeń. Warto sięgnąć po tom 
historii (np. po „Historię Syberii" Zygmunta Łukawskiego, z której zaczerpnąłem 
nieco informacji do tego szkicu), aby dowiedzieć się o wszystkich czynach 
wzniosłych i podłych, jakich doświadczyła ta ziemia, o postępie kultury i o jej 
niszczeniu, o czynach patriotycznych i o ludzkim egoizmie. Historia wypełniona 
po brzegi wojnami, buntami (nie tylko nad Bajkałem, przewodzili im często 
najwybitniejsi w tej dziedzinie eksperci — Polacy), walką przeciw feudalizmowi, 
złodziejstwu, niszczącemu wyzyskowi carskiej administracji.
Bogactwa .naturalne zostały odkryte dość późno. Wcześniej Syberia była krainą 
fantastycznych futer i — tak! — budzącego nadzieje rolnictwa.
Pisze Zygmunt Łukawski:
„Dochody płynące z Syberii do skarbu moskiewskiego były znaczne i w XVII wieku 
stanowiły 1/3 budżetu państwowego. Według oficjalnych danych już w 1586 roku 
Syberia dostarczyła na rynek rosyjski 200 tysięcy soboli, 10 tysięcy czarnych 
lisów, 500 tysięcy wiewiórek syberyjskich, znaczną liczbę skórek bobrowych i 
gronostajowych (...) Futra syberyjskie miały dla skarbu państwa olbrzymie 
znaczenie. Przy braku cennych metali spełniały one w XVII wieku rolę państwowego 
zapasu złota. Futrami wypłacano pensję urzędnikom..."
Rolnictwo to już wiek XIX. I tu odegrali sporą rolę Polacy. To oni sprowadzili 
na Syberię pług i kosę, ziemniaki i pszenicę. Ale znowu nie ulegajmy 
nacjonalistycznemu odchyleniu! Mieszkańcy Syberii doszli sami do poważnych 
osiągnięć, a „uprawa ziemi na Syberii była lepsza niż w Rosji europejskiej" 
(„Historia Syberii"); i dalej: „Wartość wywożonego z Syberii masła przed 
pierwszą wojną światową była większa od wartości wydobywanego tutaj złota". Hm... 
Właśnie dziś rano nie było w hotelu masła.
Masło i futra do dziś nie są nieważnym marginesem i raz po raz wprawiają w 
zdumienie cudzoziemców. Powtarzam anegdotę, podaną kiedyś przez kolegę 
dziennikarza. Dwaj Amerykanie zobaczyli w Irkucku dziewczynę, która wsiadała do 
tramwaju w nakryciu głowy z sobola. Jeden odezwał się do drugiego: „Dlaczego ona 
jeździ tramwajem, skoro stać ją na czapkę, która warta jest więcej niż tramwaj?" 
(Zbigniew Suchar: „Słońce w zaprzęgu reniferów").
52
Aliści wszystko to musimy zostawić na boku, wykorzystując co najwyżej dla 
ubarwienia tej lub innej syberyjskiej opowieści, i powrócić do wątku 
zasadniczego: obwód irkucki, jeden z najważniejszych na Syberii, zaaferowany 
jest perspektywą wzmożenia eksploatacji bogactw naturalnych i rozwoju przemysłu. 
Czy się to podoba, czy nie, w tych stronach rodzi się syberyjskie Zagłębie Ruhry. 
Gospodarze — Leonid Zmanowskich i inni — wiedzą, czym dysponują i na co liczyć 
mogą. Liczą zaś między innymi na olbrzymie zasoby węgla w Tołuniu, na nowe 
pokłady na granicy Kraju Krasnojarskiego. Wielkie nadzieje pokładają w rozwoju 
chemii i petrochemii, przemysłu celulozowego, aluminiowego, drzewnego. Ważnym 
dla nich obiektem jest rurociąg naftowy z Baszkirii i Tatarii. Od pewnego czasu 
— chyba już od wzniesienia w 1958 roku na Angarze irkuckiej elektrowni wodnej — 
muszą uwzględniać w swych planach i realizacjach fakt, że na ręce patrzą im 
rozmaici Rasputinowie...
Uskarżają się — jak wiemy — na brak ludzi. Przyjmują każdego z otwartymi 
ramionami, nie obchodzi ich nawet, czy zostawił „na zachodzie" żonę i siedmioro 
dzieci — pytają tylko, na jak długo przewiduje ten przystanek w historii swojego 
życia, i patrzą, czy potrafi pracować.
Z perspektywy Irkucka dostrzega się sens nieco pogardliwego określenia dalekiej 
Europy jako „półwyspu, który zajmuje północno-zachodni skrawek Azji".

BAJKAŁ PO RAZ PIERWSZY
Bajkał kojarzy się często (choć me tylko) ze słowem bajka. Ustalono od
dawod;:a^^
b,ze«o nie dostrzegałem szczególnych powodów do zachwytu O co chodź. Silą duż, 
woda, trochę szarawa tego dni., abohunte merochoma,
2 '"«???????, od dawna, ? ??. zachwyca*« trzeba Bo nie
spoinie (bez /rzyrornienia) - - powtórzyć nieco rzecz, powszecnn.e
nia 
Bajkału.                                                                        
       .     nabieranej
Duże wrażenie robi na mnie od razu scena picia_«o,>' kubkiem z jeziora przez 
człowieka stojącego o dwa kroki od brzegu.
1
Ale po kolei. Zabrałem się z grupą syberyjskich myśliwych i rybaków łodzią 
moto^wą na jezioro. Popłynął z nami brodaty Szwed, który kilka dni wczesn J 
moiorowĄ uaj                   •..-,,?     ??,? ?? nasza wyprawa niezbyt długa,
zabił gdzieś na północy niedźwiedzia. Była ta.rwawyp                 ?
bardzo turystyczna, prezentująca stereotypy, a jednak cudowna   «u ???^?? metafi 
ycznych przyczyniał się gatunek powietrza i wody (opiłem się hi  «n ? możhwośca 
ale pewnie i świadomość miejsca na ™^~* wiedza o niektórych kunozach 
największego w świecie zbiornika słodkiej wody.
54
Płynęliśmy godzinami w dość bliskiej odległości od zachodniego, stromego 
przeważnie, zalesionego brzegu jeziora. Rozprawiano o polowaniach nad Bajkałem, 
bajano coś niecoś, oczywiście, o przygodach z grubym zwierzem; w oczekiwaniu na 
opowieści o „takiej rybie", gapiłem się w wodę dokoła łodzi — przezroczystą, 
prześwietloną słońcem.
Opodal przepłynął spory statek. Po jeziorze kursują regularnie statki towarowe i 
pasażerskie. Szwed zauważył:
—  Mogliby darować sobie żeglugę...
—  Wtedy i nam nie wolno by było wypłynąć — mruknąłem.
Nikt nie podejmuje tematu. Obserwujemy dwie kobiety piorące bieliznę w 
strumieniu wpadającym do jeziora. Też by się powinno — myślę — zabronić tych 
czynności. Ale, wiadomo, zaledwie pięćdziesiąt pięć tysięcy ludzi żyje nad 
liczącym dwa tysiące kilometrów bajkalskim brzegiem, więc od tej strony 
niebezpieczeństwo nie grozi.
Znowu nabieram wody i moczę usta. U kresu lata, w upalny dzień, jej temperatura 
nie przekracza zapewne 11—12 stopni, w każdym razie wydaje się lodowata.
Jeden z mężczyzn o ogorzałej twarzy, ten zezowaty, wyjątkowo sympatyczny, silnie 
zbudowany Sasza informuje:
—  Pod dnem łodzi mamy wody na kilometr, trochę dalej będzie półtora.
—  A jesteśmy nie więcej niż kilometr od brzegu?
—  Coś koło tego. Kilometr od brzegu, kilometr głębokości.
—  Jakby widać głębinę — oświadczam, bo czuję ją prawie fizycznie.
—  Widzisz tylko do trzydziestu kilku metrów — poucza Sasza.
—  Sporo ryb — dorzuca Szwed.
— Mało. Większość żyje głębiej i jest poza zasięgiem wzroku — prostuje z kolei 
rozkudlony kolega Saszy.
Niewidoczny jest także, to wiem na pewno i dlatego nie wychylam się z pytaniem, 
mikroskopijny raczek, Gammarus, sławny filtr Bajkału, dzięki któremu istnieje i 
bodaj trwa fenomen kryształowo czystej wody w jeziorze.
To chyba z kolei zaaranżował „Inturist" dla szwedzkiego gościa: w pobliżu burty 
pojawiają się dwa łebki o małych, zaciekawionych ślepkach. Nerpy, bajkalskie 
słodkowodne foki. Jest ich tu podobno siedemdziesiąt tysięcy. Widzimy je krótką 
chwilę, potem łebki znikają.
—  Zaraz wypłyną — stwierdzam...
—  ?? — wykrzywia się Sasza — mogą siedzieć pod wodą i godzinę. Wypłyną, jak 
będziemy daleko.
(W chwili, gdy piszę te słowa, jestem już nieco mądrzejszy. Wiem na
55
przykład, że nerpa zdumiała kardiologów i pobudziła ich do specjalnych badań. 
Okazało się, że foki słodkowodne posiadły sztukę zwalniania biegu serca pod wodą, 
zdolność specjalnej gospodarki tlenem. Profesor Robert Elsner z Alaska Institute 
of Marinę Science zapowiedział, że studia nad fizjologią foki bajkalskiej 
pozwolą na odkrycie niektórych sekretów choroby wieńcowej człowieka).
Nerpy wśliznęły się w wodę, znikają bez śladu. Ich ponad stukilogramo-we srebrne 
ciała pozostawiły tylko zarys kręgów na gładkiej powierzchni.
Od północy nadleciała nagle biała ściana i z chwili na chwilę nakryła nas kołdra 
gęstej mgły. Z trudem dostrzegam rufę i siedzących tam mężczyzn. Żaden nie robi 
wrażenia zaniepokojonego.
—  To nic, długo to nie potrwa.
—  To nic, byle nam barguzin na łeb nie spadł, boby pohuśtało. Kołdra urwała się 
po kwadransie. Żaden barguzin, czyli bajkalski sztorm,
nie dmuchnął, zresztą o tej porze jest rzadkością. Było znów słonecznie i ciepło. 
Ponownie zanurzyłem oczy w przezroczystą wodę. Tę wodę, którą nie tylko pić 
można, ale ponoć używać także zamiast destylowanej, tak mało w niej minerałów.
Rozkudlony wspomina zimę, kiedy Bajkał zamarza. Pokrywa lodu nieczęsto 
przekracza metr, podczas gdy mniejsze jeziora — ho, ho! — mają po
dwa, dwa i pół.
—  Można przejść po lodzie pieszo?
—  W czasie wojny japońskiej położono po raz pierwszy szyny kolejowe wprost na 
lodzie i przetaczano po nich pociągi z wojskiem...
Chcę wiedzieć coś o rybach.
Chwilę zastanawiają się, po czym któryś z nich, jakby z wahaniem,
powiada:
—  W latach ostatniej wojny i przez jakiś czas po wojnie łowił, kto chciał i ile 
chciał. Jeszcze w połowie lat sześćdziesiątych wyławiano omule, tysiącami 
cetnarów rocznie, teraz to już senne marzenie.
—  Sieci muszą mieć teraz większe oka... — wtrąca Sasza — i w ogóle. „W ogóle" 
omuli średnio o połowę mniej. Mniej też urobiło się gołomianki,
głównego pożywienia fok... Gołomianka, pływająca plama tłuszczu, bardziej duch 
ryby niż ryba...
—  Położysz koło siebie trzy takie i możesz w nocy czytać gazetę, tak
świecą...
Parę lat takiej edukacji, a sprawy będą jasne i bez światła gołomianki.
56
2
Wołodia, z którym podróżuję i po tych okolicach, uważa chyba po cichu, że szukam 
dziury w całym. Bo niby zachwycam się Bajkałem (zachwycam się naprawdę!), a 
myszkuję w poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie, czy cudowne jezioro nie zostało 
aby bezpowrotnie skażone (gdyby nie było cudowne, nie warto by sobie tym 
pytaniem głowy zawracać).
Od decyzji zbadania tej sprawy nie odciąga mnie nawet ów wstępny obrazek z 
piciem wody tuż przy brzegu jeziora. Chwytam więc od razu byka za rogi w 
rozmowie z profesorem Borysem Łutem, zastępcą dyrektora naukowego Instytutu 
Limnologicznego:
—  Mówi się na świecie, że Bajkał został poważnie zanieczyszczony ściekami 
przemysłowymi, głównie z zakładów celulozowych.
—  Tak, od pewnego czasu trwa „głuchy telefon"; jak w tej znanej zabawie, 
powtarza się od ucha do ucha, że Bajkał jest brudny.
—  A nie jest?
—  No, w sumie nie jest.
—  Skąd więc „głuchy telefon?" Czy aby nie z powodu zbudowania nad jeziorem 
wielkich zakładów przemysłowych? — nie ustępuję.
—  Pewnie z tego powodu. Ale nie ma podstaw do szeptanek i pomówień. Sami 
dyskutujemy te sprawy publicznie. Już w latach sześćdziesiątych znane było hasło: 
„Zachowajmy Bajkał w czystości".
—  Skoro było hasło, musiały być przyczyny do jego rzucenia?
—  W latach industrializacji uaktywnili się ekolodzy...
(W tym miejscu przerywam na chwilę relację z rozmowy, żeby przytoczyć słowa 
Ludmiły Maksimowej, dziennikarki z APN, której artykuł „Jezioro Bajkał, rosyjski 
klejnot" pokazano mi w Irkucku. Maksimowa pisze m.in.: „Wiele osób pamięta ostre 
starcia opinii i liczące się argumenty w dyskusji (...) Punktem zapalnym 
wieloletnich polemik była budowa dwóch kompleksów nad jeziorem: bajkalskiego 
kombinatu celulozowego i kombinatu celulozowego nad Selengą, które mogły 
spowodować niepożądane konsekwencje dla jeziora (...) Pod wpływem opinii 
publicznej zainstalowano doskonałą aparaturę oczyszczającą (...), składającą się 
z trzech faz: biochemicznej, mechanicznej i chemicznej (...)
—  Panie profesorze, czy fabryki celulozy wyrządziły szkody florze i faunie 
Bajkału? — brzmi kolejne pytanie.
—  W rezultacie działania przemysłu nie zniknął ani jeden gatunek istot żywych w 
Bajkale. Przeciwnie, stwierdziliśmy pojawienie się gatunków nowych.
57
—  Jeszcze chwila, a uwierzę, że przemysł naflbajkalski jest dobrodziejstwem...
—  Tego nikt nie twierdzi. Może jednak warto pamiętać motywy, którymi kierowali 
się projektodawcy i budowniczowie fabryk? Szukali wody biologicznie czystej, bo 
tylko ona gwarantowała jakość produkcji. Na świecie jedynie Bajkał i jezioro 
Victoria w Afryce mają taką wodę.
—  W wyniku presji opinii publicznej i docenienia wagi czystości środowiska 
naturalnego przez wszystkie szczeble władzy, doszło do instalacji kosztownych 
urządzeń oczyszczających. Jak to się wyraża w cyfrach?
—  Aparatura oczyszczająca stanowi trzecią część ogólnej wartości obiektów w 
zakładach celulozowych. Z każdego rubla kosztów produkcji przeznacza się dziś 
siedemnaście kopiejek na proces oczyszczania.
—  Tyle zmartwień i kosztów! Czy teraz, z perspektywy czasu, nie zwyciężyła 
opinia o wadliwym usytuowaniu kombinatów celulozowych?
—  Tak, to był błąd. Należało zakłady zbudować nad Angara. Profesor mówi to 
otwarcie. Przypomina o definitywnym zakazie budowy
w przyszłości jakiegokolwiek przemysłu nad Bajkałem. Zwraca uwagę na inne, poza 
zakładami przemysłowymi, zagrożenia jeziora. Na przykład na podnoszenie się 
poziomu wody, między innymi w wyniku budowy elektrowni wodnych na rzekach. Ale 
także — na spływanie z deszczem nawozów sztucznych z okolicznych pól, ścieków z 
miast, detergentów używanych do prania, chemikaliów stosowanych do spryskiwania 
lasów. Z każdym rokiem mnożą się zakazy i stają się surowsze normy i kary umowne. 
Jeżeli w najbliższych latach kombinaty celulozowe nad Bajkałem nie przejdą na 
zamknięty obieg wody, jak to się planuje, ich produkcja może przestać się 
opłacać. Zabroniono wyrębu lasów i budowy szos nad jeziorem. Spowodowano 
przesunięcie o kilkadziesiąt kilometrów na północ odcinka bajkalsko--amurskiej  
linii kolejowej.  Planuje  się całkowite zawieszenie żeglugi na
jeziorze.
Ludmiła Maksimowa stwierdziła: „Doświadczenia z niektórymi jeziorami Ameryki i 
Europy Zachodniej dowodzą, że raz rozpoczęte zanieczyszczenie powoduje reakcję 
łańcuchową, którą niezwykle trudno pohamować".
Profesor Borys Łut w pełni się z tym zgadza:
— Bajkał, który jest fantastycznym muzeum przyrodniczym i równocześnie bezcennym 
laboratorium świata, musi ocaleć. Coraz więcej jest na świecie szkód 
nieodwracalnych. Jeżeli w waszej rzeczce Utracie, którą przed paru laty 
oglądałem, kiedykolwiek odrodzi się życie biologiczne, czego wam z całego serca 
życzę, będzie to życie całkowicie nowe. Jak w Wielkich Jeziorach Kanady.
58
44 Więc mogę z czystym sumieniem napisać, że Bajkał przetrwa nienaruszony?
—  Należy to publicznie oświadczyć.
3
Wołodia dobrotliwie traktuje moje obsesyjne tropienie prawdy o stopniu 
zanieczyszczenia Jasnego oka Syberii", w którym już nie źdźbła, lecz belki 
szukam. Ale godzi się na serię rozmów i pomaga mi doprowadzić je do skutku.
Przewodniczący Komisji Planowania Obwodu Irkuckiego, a równocześnie zastępca 
mera miasta Irkucka, znany nam już Leonid Zmanowskich, przyznał, że przed 
rozpoczęciem budowy kombinatów celulozowych projektanci nie: przewidywali 
instalacji urządzeń oczyszczających, ale przypomniał, że gdy tylko rozpoczęto 
budowę, Komitet Centralny KPZR i Rada Ministrów ZSRR wydały dokument nakazujący 
konstrukcję oczyszczalni, po czym ukazały się dwa dalsze, surowe i kategoryczne 
zarządzenia gwarantujące ochronę maturalnego środowiska Bajkału.
Rektor Jurij Kozłów zwrócił mi uwagę, że aż trzy poważne instytuty naukowe 
icajmują się problemem ekologii w rejonie jeziora. Są to: Instytut Limnologiczny 
Syberyjskiego Oddziału Akademii Nauk ZSRR w Listwiance nad Bajkałem, Instytut 
Toksykologiczny w Bąjkalsku oraz Instytut Biologiczny Uniwersytetu Irkuckiego. 
Kozłów powiedział ż uśmiechem:
Kiedyś mówiono o ekologii i konieczności ratowania środowiska naturalnego^ ale 
robiono swoje — teraz mniej się mówi, za to traktuje się ten problem śmiertelnie 
serio. Ciężkie życie mają ci, co związani są pracą, a nawet miejscem 
zamieszkania z Bajkałem!
Jeden z irkuckich dziennikarzy stwierdził wręcz:
—  Ten wspaniały syberyjski skarb jest często kulą u nogi. Przeszkadza w planach 
industrializacji, w rozszerzaniu sieci infrastruktury, w prowadzeniu normalnej 
działalności gospodarczej, a nawet społecznej. Niczego teraz nad Bajkałem nie 
wolno. Specjalni inspektorzy myszkują wokół jeziora. Samych rybaików obserwuje 
dziś czterystu kontrolerów. Są inspektorzy z Ir-.kucka i z Moskwy, z ministerstw 
i instytutów. Ci od przemysłu i od lasów, od rolnictwa i od turystyki. Groza!
I tak stal się Bajkał nie tylko żywym muzeum przyrodniczym, ale także jednym z 
największych na świecie laboratoriów badań nad wpływami cywilizacji przemysłowej 
na środowisko naturalne.
59
Doczekali się ekolodzy swoich pięciu minut! Jeżeli te pięć minut zostanie 
przedłużone — a na to się zanosi — istnieje szansa ocalenia syberyjskiej 
przyrody. Odkrycie wielkich bogactw naturalnych, budowa tysięcy zakładów 
przemysłowych, zagęszczanie sieci dróg i linii kolejowych — stanowi zagrożenie 
dla czystych rzek i jezior, dla lasów i tajgi. Nie można wstrzymać pochodu 
cywilizacji na wschód od Uralu — można pohamować lekkomyślność planistów i 
bezduszność biurokratów.
Dobrym przykładem zwycięskiego starcia ekologów z urzędnikami jest wspomniana 
zmiana trasy Bajkalsko-Amurskiej Magistrali. Ustalono, gdzie należy, że nowa 
linia pobiegnie wzdłuż północnych brzegów Bajkału. Uczeni podnieśli wtedy hałas, 
że zagrozi to czystości jeziora i oto ??? przesunięty został o dziesiątki 
kilometrów na północ. Można sobie wyobrazić, jak bardzo podrożyło  to  budowę:  
wymagało  wydłużenia  linii  o  wiele  kilometrów, zmuszało do przebicia 
czterech tuneli o łącznej długości piętnastu kilometrów. Dyrektor Instytutu 
Ekologii i Toksykologii w Bajkalsku, Albert Bejm, chwali  się  w  artykule  
„Bajkał pod  mikroskopem"  stosowaniem przez naukowców wszystkich najnowszych w 
świecie narzędzi i metod badań, między innymi posługiwaniem się radioaktywnym 
izotopem złota.  Bejm zaprzecza  kategorycznie,  aby  rezultatem pracy kompleksu 
celulozowo--papierniczego na południowym krańcu jeziora było utworzenie się 
„martwej strefy" w pobliżu miasta Sludianka. Ścieki przemysłowe, których nie 
zdołano zatrzymać,    spływają   na    odległość    około    trzech   kilometrów    
wzdłuż południowo-wschodniego brzegu i tam absorbowane są przez wodę wielkiego
zbiornika. Relata ref ero...
Ile jest ścieków? Trudno ustalić. Może pięć, a może nieco wiięcej procent 
wszystkich odpadów przemysłowych. W Bajkalsku mówi się natomiast szczerze o 
dziesięcioprocentowym udziale kombinatu w ogólne] puli pyłów unoszących się w 
atmosferze.
Ale do Bajkalska jeszcze powrócimy.
O stopniu zanieczyszczenia wód jeziora najlepiej wie Gammarus, ów wspomniany 
genialny raczek, któremu Bajkał zawdzięcza swoją czystość. Ten naturalny filtr, 
pochłaniający wszystkie brudy, unika bezpośredniego sąsiedztwa fabryk. Nie ma go 
podobno w promieniu paru kilometrów od fabrycznych nabrzeży. Ale wszędzie 
indziej czuje się doskonale (jego brat z Wielkich Jezior amerykańskich zniknął 
tymczasem całkowicie). W muzeum w Listwian-ce pokazuje się zwiedzającym słoje 
pełne mikroraczków — są jak biały pył o niedostrzegalnych gołym okiem drobinkach.
Plany naukowców są dumne. Projektują utworzenie strefy ochrony wód
60
bajkalskich o ogólnej powierzchni równej prawie obszarowi Polski: trzysta 
tysięcy kilometrów kwadratowych, czyli dziesięć razy więcej, niż wynosi 
powierzchnia Bajkału.
Profesor Grigorij Galazij, dyrektor Instytutu Limnologicznego, w wywiadzie 
udzielonym Agencji Prasowej Nowosti, zapowiada eksport wody bajkalskiej i zwraca 
uwagę na fakt, że poziom wody jeziora jest o ponad czterysta metrów wyższy od 
oceanów, co — może w przyszłym stuleciu — pozwoli zbudować kanały, którymi do 
wielu krajów i miast popłynie kryształowo czysta bajkalska woda. Science fiction!
No cóż, jezioro istnieje z górą dwadzieścia milionów lat, czyli ze sto razy 
dłużej niż inne zbiorniki słodkiej wody na świecie — przeżyje może i dalsze 
stulecia.
4
Ale zaraz, Bajkał miał się przecież kojarzyć z bajką. Więc od początku.
Już Irkuck jawił mi się jako metropolia położona bezpośrednio nad wewnętrznym 
morzem Syberii. Uroda krajobrazu zaatakowała mnie od połowy 
sześćdziesięciokilometrowej drogi na trasie Irkuck-Listwianka. Odurzająco 
pachniały łąki, ich zapach konkurował z wonią brzozowych i cedrowych lasów.
Gdyby nie wiedziało się, jak wiele smutku było kiedyś udziałem naszych rodaków, 
którzy w tych stronach znaleźli się przymusowo, wykonywali katorżnicze prace, 
budowali między innymi drogę dokoła jeziora, później zaś wzniecili powstanie — 
uznać by można nadbajkalski kraj za enklawę odwiecznej szczęśliwości...
W ciągu godziny jazdy nad Bajkał niepostrzeżenie złagodniał klimat, powietrze 
stało się miękkie. Zgęstniały lasy. Po prawej stronie kilka razy błysnęła Angara. 
Mijało się trzy syberyjskie, pełne drewnianych koronek wioski — w Dużej Rzeczce 
Gak rzeczka, to nie duża!) mieszkają jeszcze potomkowie polskich zesłańców; w 
Nikoli czuje się już wyraźnie smak tajgi.
Listwianka, wieś znana w Związku Radzieckim i za granicą, służy za bramę 
wjazdową nad Bajkał. Gdzieś z głębi pozdrawia kopułą cerkiewki i tradycyjnymi 
kolorowymi chatami, potem od razu przestawia się na nowoczesność: prezentuje 
duży parking, hotel na wzgórzu, budynki Instytutu Limnologicznego i muzeum, port 
nad jeziorem.
Na wszelki wypadek nie poprowadzono dalej  szosy.  Przybysze nad
6i
Bajkał obijają się więc na odcinku paru kilometrów, czasem ktoś popłynie łodzią 
czy  statkiem na drugą  stronę;  chętnych do kąpieli płoszy niska temperatura 
wody. Prawie wszyscy tłoczą się u wejścia do muzeum. My także.
Zostawmy więc na boku impresje i doznania estetyczne — powróćmy do sensacyjnej 
prozy. W dużym muzeum okazuje się nagle, że Gammarus nie jest w swej 
czyścicielskiej walce osamotniony. Wodę filtrują także gąbki. Dzięki nim nie 
tworzy się niepożądany fitoplankton. Do 1977 roku sądzono, ze gąbka rośnie tylko 
do głębokości stu metrów - późniejsze wyprawy batyskafowe wykazały, że żyje ona 
w głębinie nawet i tysiącmetrowej (jezioro liczy do 1620 m głębokości).
Natura uzbroiła się więc przez te miliony lat w skuteczny oręż. Cywilizacja 
wszelako nie z takim już orężem dawała sobie radę. W mszczeniu człowiek nie ma 
sobie równych.
Próba zahamowania cywilizacyjnej żarłoczności stanowi dziś temat bardziej 
pasjonujący niż wszystkie cuda flory i fauny Bajkału i całej Syberii. Choć 
przecież te rzeczy się ze sobą łączą. Świat może istnieć bez omuli, nerp, soboli 
i niedźwiedzi, ale będzie to świat o ileż uboższy!
Osobliwa jest optyka tego miejsca. Patrzy się na jezioro, o którym wiadomo że ma 
635 kilometrów długości i średnio 48 kilometrów szerokości, i z niedowierzaniem 
przyjmuje się informację, że powierzchnia tej wody równa jest państwom Beneluksu. 
Pełne zwątpienie budzi fakt, iz w Bajkale mieści się więcej wody niż w Bałtyku.
Uczeni odkryli już wiele sekretów Bajkału. Do dziś szanuje się za to Polaków 
między innymi Jana Czerskiego, Aleksandra Czekanowskiego, Wiktora Godlewskiego, 
Benedykta Dybowskiego. Ale sporo jeszcze tajemnic mają do odkrycia. Skąd i w 
jaki sposób przybyły do Bajkału foki? Jak zahamować dalszy wzrost poziomu wody w 
jeziorze? Jak odnowie populację omula niezwykle wrażliwego na jakiekolwiek 
chemiczne związki w wodzie? I - to najważniejsze! -jak ograniczyć szkodliwe 
oddziaływanie cywilizacji?

ZNOWU NAD BAJKAŁEM
W czasie kolejnej podróży spojrzałem ponownie w Jasne oko Syberii". Zaczęło się 
—jak zwykle — od Irkucka. Do spotkania z Bajkałem doszło tym razem nie od strony 
zachodniej, lecz południowej. Jeżeli do Instytutu Limnologicznego i muzeum w 
Listwiance dociera sporo ludzi, także cudzoziemców, to brzeg południowy jest 
rzadko odwiedzany. Tylko bardzo nieliczni dziennikarze zagraniczni wizytują 
Bajkalsk, miasto odległe o około 250 kilometrów na południowy wschód od Irkucka.
To w Bajkalsku działają zakłady celulozowe, jeden z domniemanych trucicieli 
wspaniałego jeziora. Jego sąsiadem jest Instytut Ekologii Toksykologicznej, 
który po cichu i tylko dla siebie nazwałem żandarmem wielkiej fabryki.
I tak zaczęła się identyczna jak za pierwszym razem kołomyjka. Przyleciałem raz 
jeszcze, aby powzruszać się i pozachwycać urodą jeziora, pozdumie-wać tym 
światowym fenomenem, a od pierwszego kroku świerzbiło mnie, aby pytać, dociekać, 
szukać, podpatrywać, podejrzewać — czy i w jakim stopniu ulega niszczeniu jedyny 
tej miary zbiornik słodkiej wody na kuli ziemskiej.
Wtedy, za pierwszym razem, widziałem ludzi pijących bajkalską wodę prosto z 
jeziora. Zapewniano mnie następnie w naukowym instytucie, że Bajkał przetrwa w 
stanie nienaruszonym. W rozmowach powtarzała się nieustannie nazwa miasta 
Bajkalsk, w którym — zakarbowałem sobie — zaczaiło się potencjalne 
niebezpieczeństwo dla istniejącego od dwudziestu milionów lat jeziora.
1
Jedzie się z Irkucka krętą szosą przez brzozowo-limbowe lasy. Gdzieś w połowie 
ostatniego odcinka spada się z wysokiej skarpy i dalej już przesuwa brzegiem 
jeziora wzdłuż bajkalskiej riwiery.
63
Początkowo jest to ucieczka od cywilizacji. Podróż z wielkiego Irkucka, przez 
przemysłowy Szelechów, do malowniczej, położonej już w lasach wsi Moty. Tędy 
wiodła droga wielu syberyjskich katorżników, w tym Polaków. Dalej jest już 
prawie wyłącznie las, coraz bardziej limbowy, bo nie ma dokoła osiedli ludzkich, 
których sąsiedztwa limba syberyjska nie lubi. Gdzieś w pobliżu szosy rozciąga 
się rezerwat dwustu brunatnych, agresywnych niedźwiedzi; opowiadają, że jeden 
miś zawędrował do wsi, tam w miejscowym sklepiku wyjął ramę okna, a następnie 
wyjadł słodycze i wypił mleko skondensowane, otwierając puszki pazurem...
Na poboczach coraz więcej białych kamyków, a i podłoże drogi bieleje, jakby było 
śniegiem. Po prawej stronie wyrastają marmurowe skały, na dalszym planie 
podnoszą się gęsto zalesione góry. Później szeroki łuk w lewo — i nagle Bajkał. 
Piękny widok, parking samochodowy, grupy fotografów.
Uczucie zachwytu. I natychmiast refleksja o znanych zagrożeniach jeziora. Ktoś 
doradzał: „W watce ze światem stań po stronie świata". Nie
wiem jak inni, ja staję!
Przez dziesiątki kilometrów jedynym sygnałem cywilizacji są przecinające szosę 
tory biegnącej tędy Kolei Transsyberyjskiej. Potem, już nad jeziorem, wysypują 
się osady i miasteczka.
Pierwszy jest Kułtuk, gdzie kiedyś po kilka lat spędzili nasi rodacy: Dybowski, 
Godlewski, Wroński-, Księżopolski, Czerski; na temat tego etapu katorgi pisał 
wiele w swym pamiętniku Benedykt Dybowski, z czasem sławny uczony, badacz flory 
i fauny Bajkału. W kułtuckiej szkole numer 7 nauczyciel historii, Anatolij 
Komissarow, pokazał mi urządzone przez siebie muzeum, a w nim bogaty dział 
poświęcony zesłańcom polskim. W Kułtuku mieszka rodzina polskiego pochodzenia, 
Maksymowiczowie, a także rentgenolog Daszkiewicz. W Sludiance, stolicy tego 
rejonu, siedemnaście osób podało w czasie ostatniego spisu ludności narodowość 
polską; pozostał więc do dzisiaj wyraźny ślad Polaków, czwartego i piątego 
pokolenia.
Dwie rzeczy zdumiewają w rejonowym komitecie partyjnym w Sludiance: marmurowa 
posadzka w skromnym lokalu i wykrzywione w różnych kierunkach słupy uliczne za 
oknem. Wyjaśnili: Marmur? To najtańszy budulec, jakim tu dysponują, czerpią go z 
własnych kamieniołomów. Krzywe słupy? Ten kraj leży w strefie sejsmicznej, 
każdego roku mają po cztery lub pięć trzęsień ziemi, przeważnie o sile do pięciu 
stopni w skali Richtera. Niekiedy dochodzi do tego, jak w 1983 roku, powódź; w 
końcu XIX wieku zatrzęsło z siłą dziewięciu stopni i Bajkał zalał wszystkie 
osady. Powiada
sekretarz:
64
Nad Obem leży nieoficjalna stolica Syberii — Nowosybirsk
W Nowosybirsku spotykają się stulecia
Akademgorodok pod Nowosybirskiem, miasto nauki
W układaniu torów ???-u uczestniczyły niezliczone tysiące ludzi, a także 
wszelkiego rodzaju maszyny i wehikuły,
latających nie wyłączając
Zapora wodna na Angarze, elektrownia i ogromne sztuczne „morze" — przyczyną 
narodzin Bracka
Dokoła Bracka i Ust'-llimska trwa żmudny wyrąb tajgi do celów przemysłowych
Wielkie obszary syberyjskich lasów i wód, wdzięczny teren działań myśliwych i 
rybaków
Irkuckie echa przeszłości...
? centrum Irkucka cerkiew prawosławna sąsiaduje z dawnym kościółkiem katolickim 
Polaków
Gdzieś nad  Bajkałem
— Należy nam się wszystkim medal za odwagę: żyjemy, pracujemy i czekamy na 
kolejne trzęsienie ziemi.
Podczas rozmowy w komitecie z ogromną estymą opowiadano o zasługach Polaków dla 
tej krainy. Podano napoje: napis na etykietach butelek głosił w języku rosyjskim 
i angielskim: „Naturalna woda bajkalska. Poleca się jako bardzo odświeżający 
drink".
Piłem ów „drink" trochę mlaskając językiem, czy aby czegoś jakby wiślanego nie 
wyczuję. Woda nabierana jest prosto z jeziora, nieco tylko gazowana i dla 
zdrowia mineralizowana, jako że natura Bajkałowi minerałów poskąpiła. Tego 
jeszcze dnia miałem zobaczyć, jak kierowcy ze spokojem napełniali bajkalską wodą 
akumulatory.
Po paru drinkach jadę boczną drogą w wysokie, białe góry, do olbrzymich 
kamieniołomów marmuru „Pieriewał". Wybuchy, chrzęst maszyn, błoto. Na dole 
słońce, a tu ulewny deszcz. W marmurowo-ziemnej mazi suną poślizgiem 
kontrolowanym wywrotki. Wiozą wielkie monolitowe głazy, kamienie i żwir.
Są jednym z nielicznych zakładów przemysłowych, którym wolno działać w pasie stu 
pięćdziesięciu kilometrów od brzegu Bajkału. Dają tyle kamienia, że coś i dla 
nich samych starcza. Na szosy, na kolejowe nasypy, na schody i posadzki. W 
Bajkalsku istnieje jedyny chyba na świecie — wzniesiony jeszcze za cara — 
całkowicie marmurowy budynek stacji kolejowej. Z marmuru wykonano w tym rejonie 
kilka wielkich obiektów, między innymi kompleks sportowy z krytym basenem.
2
A potem — stałe, bliskie towarzystwo torów kolejowych. Dopiero w początkach tego 
stulecia udało się szlak transsyberyjski tędy poprowadzić. Przedtem transport 
pociągów — liczących po trzydzieści wagonów — odbywał się na przełaj przez 
jezioro, wodą lub po lodzie; musiano przebić pięćdziesiąt dwa tunele (marmur!) i 
niezliczoną ilość mostów, aby w końcu wejść z torami na ląd. Aby potem drżeć, że 
byle większe potrząśnięcie wszystko zawali.
Trudno myśleć o katastrofach, kiedy w słoneczny piękny dzień przebywa się trasę 
nadbrzeżną, której każdy fragment mógłby być tematem kolorowej pocztówki.
W jakimś miejscu otwierała się szeroka dolina, trzymana w ryzach przez jezioro 
od północy i przez góry od południa. I zaraz wyskoczyła tablica: Bajkalsk".
— Na Syberii cieplej
65
Buriaci nazywali Bąjkalsk „zgniłym miastem". Że niby klimat jest tu niezbyt 
syberyjski, łagodny — latem przeciętnie plus 20 stopni Celsjusza, zimą do minus 
15 stopni. I jeszcze jedno: okolica bagienna, choć pozbawiona wielu okazów 
typowej fauny. Nie ma komarów, więc nie ma żab, które się nimi najchętniej żywią. 
Nie ma żab, więc nie ma żmij, które by te żaby jadły. Tylko w wyjątkowo ciepłe 
dni pojawiają się w małych ilościach gnusy, syberyjskie muszki.
Bąjkalsk był „zgniłym miastem", a właściwie zgniłą wioską, gdy w 1961 roku spadł 
na niego municypalny awans. Dziś jeszcze jest to bardziej osada niż miasto — 
żyje tu zaledwie 17 tysięcy ludzi.
Bąjkalsk pojawił się na mapach Związku Radzieckiego w chwili, gdy powstawały tam 
zakłady produkcji celulozy. Wtedy zaczęło się miasto i — awantura o 
zanieczyszczenie Bajkału.
Lepiej późno niż wcale. Z tym przekonaniem zmierzam teraz do bram kombinatu 
celulozowego w Bajkalsku. Wiem już, że zakłady uruchomiono w roku 1965, czyli 
przed dwudziestu paru laty, że dają one rocznie 200 tysięcy ton celulozy 
najwyższej jakości, w tym wiele kordu. Wiem także, że każdego dnia zużywają do 
produkcji 260 tysięcy metrów sześciennych bajkalskiej wody.
W gabinecie naczelnego dyrektora powitał dziennikarza z Polski liczny — dziwnie 
smutnawy — sztab z dyrektorem Edwardem Jewtuszenką i głównym inżynierem 
Aleksandrem Sławutinem na czele. Od razu, dokładnie w pierwszych słowach, 
rozmowa zeszła na temat zanieczyszczania wody w Bajkale. Ludzie w tej fabryce są 
nieustannie bombardowani pytaniami o sytuację ekologiczną, nękani inspekcjami, 
kontrolami. Wyczuwałem irytację w głosach gospodarzy. W podtekstach odczytywałem: 
że też, u diabła, prawie nikt nie przyjeżdża tu dla zajęcia się sprawami 
socjalnymi czy kulturalnymi!... Każdy przybysz jest obrońcą czystej wody w 
Bajkale.
Ucieszyła mnie ta irytacja. Rzecz jest, widać, na tapecie. Jak się jest tak 
uczulonym, to się niczego nie lekceważy. Bo zaraz telefony, kary, ruganie. 
Zapytałem, czy gdyby się teraz budowało taki zakład, wznieśliby go właśnie tutaj? 
Chóralna odpowiedź brzmiała: „Boże uchowaj!". Wygląda na to, że woleliby już 
mieć gorszą wodę, mniej dokoła lasów, więc i drewna, gorsze możliwości 
transportowe. Byleby tylko nie było wiecznego nagabywania, czy aby nie trują 
jeziora!
—  Nie trujemy — twierdzą kategorycznie. I proponują odwiedziny oczyszczalni. 
Zaproszenie przyjmuję z ochotą, przedtem pytam:
—  Czy wypuszczacie do jeziora identyczną wodę jak ta, którą pobieracie?
66
— Tego zdecydowanie stwierdzić nie można... — niezmiernie powoli mówi Aleksander 
Sławutin; ten człowiek ma na twarzy wypisane lata handryczenia się o sprawy 
trudnej fabryki.
Potem wśród ogromnych — cztery razy większych od samego kombinatu — obszarów 
zakładowej oczyszczalni usiłuję utwierdzić się w prcekonaniu, że chociaż woda 
wypuszczana po procesie produkcyjnym do jeziora jest nieco inna niż pobrana, to 
przecież owa inność nie jest jednak truciznąi.
Z lękiem przyglądam się śmierdzącemu błotu, które poddają wirowaniu, destylują, 
filtrują w dziwnych basenach i zbiornikach, w końcu — w odmiennej już postaci — 
kierują do Bajkału; tony odcedzonych odpadów, których w wodę ani rusz już 
zamienić się nie da, spalają.
Od pierwszej chwili wędrowania wśród mniej lub bardziej smrodliwych 
gigantycznych kadzi wiem, że w końcu i tak każą mi tego nektaru pokosztować. 
Najpierw stajemy na kamienistym brzegu jeziora, gdzie o sto metrów dalej, na 
głębokości metrów czterdziestu, oddają jezioru pobraną przedtem wodę. Następnie 
pochylamy się nad jakąś rurą czy studzienką, gdzie właśnie płynie to, co podobne 
jest do bajkalskiej wody. Dla mnie nabierają pełen kubek, bym podelektował się, 
pomlaskał ku ich satysfakcji, co też — choć z wyraźnymi oporami — czynię.
Umówmy się, że ta reinkarnowana woda i smaczna jest, i pełnowartościowa. Czy 
jednak nie dałoby się stworzyć wreszcie w zakładach systemu zamkniętego obiegu? 
Nabrać wody raz, a dobrze, a potem już nią w kółko obracać? Teraz zużywają 
sześćdziesiąt pięć procent „starej" wody, może uda się dojść do osiemdziesięciu, 
ale — to już słowa energicznej Adelajdy Salnikowej, naczelnika służby ochrony 
przyrody w kombinacie — „pełne odcięcie się od jeziora jest na razie niemożliwe".
• Ponieważ, jak się rzekło, w walce człowieka ze światem, stoję po stronie 
świata, wierzę, że pewnego dnia pełne odcięcie będzie jednak możliwe.
2
Wszyscy w Bajkalsku posługują się określeniem „samooczyszczanie". Ze — do pewnej 
określonej granicy — morza, rzeki i jeziora są same sobie filtrem. Więc jak to 
jest u nich tutaj z owym sławnym raczkiem bajkalskim, naturalnym filtrem jeziora? 
Jest, a jakże. Może tylko trochę go mniej widać bliżej brzegu. I może trochę 
przystosował się do nowych warunków i zmienił genetycznie.
67
Napompowany optymizmem, udaję się z wizytą do Instytutu Ekologii 
Toksykologicznej, gdzie przyjąć mnie ma sam dyrektor Albert Bejm. Od chwili 
przekroczenia progu nowoczesnego gmachu zadaję sobie pytanie: czy instytut jest 
żandarmem, czy wspólnikiem zakładów celulozowych?...
Wiele jezior na świecie dysponuje sławnymi potworami — monstrum Bajkału nazywa 
się celuloza. W przeciwieństwie do tamtych potworów--maskotek, atrakcyjnych 
wabików dla turystów, monstrum bajkalskie wydaje się być mniej przyjemne. Do 
tego — ono istnieje rzeczywiście.
Bejm wygłosił w swoim gabinecie prawdziwy referat o ekologii, ze szczególnym 
uwzględnieniem Syberii i Jeziora Bajkalskiego. Kilkakrotnie przerywał, aby 
pomanipulować przy aparacie klimatyzacyjnym (gmach jest klimatyzowany) ... Są 
więc podobno jednym z trzech najpoważniejszych instytutów tego typu na świecie — 
obok instytutów we Francji i Japonii. Placówka w Bajkalsku powstała, ponieważ tu 
właśnie zaczęto produkować celulozę, produkt szczególnie toksyczny. Obserwują 
zachodzące w jeziorze procesy chemiczne i biologiczne.-
—  Interesuje nas cała biocenoza, nawet owady w powietrzu, nawet zachowanie się 
burunduków, czyli czegoś między myszą a wiewiórką, w sąsiednich lasach.
Słyszę zapewnienie, że woda w okolicach Bajkalska nie jest obecnie toksyczna. 
Krótka polemika z krytycznymi opiniami amerykańskimi:
—  Zniszczyli swoje wielkie jeziora, nie chcą uwierzyć, że my mamy •,posoby, aby 
do tego nie dopuścić.
—  Ale i w pobliskim Instylucie Limnologicznym mają pewne obawy — wtrącam.
—  Oni tam są filozofami. Często działają w abstrakcji. Gromadzą materiał 
dokumentalny z obszaru dwudziestu kilometrów kwadratowych i chętnie to 
uogólniają — replikuje, wyraźnie bez entuzjazmu, dyrektor.
—  Jeżeli na dwudziestu kilometrach są zmiany, mogą być i gdzie indziej — nie 
daję za wygraną.
—  Minimalne przeobrażenia obserwujemy od lat. Niektóre organizmy nie lubią na 
przykład ruchu i oddalają się od miejsca wypływu wody koło fabryki... Powiem 
najkrócej: działalność kombinatu nie szkodzi Bajkałowi.
—  Dlaczego więc ludzie z fabryki są tak obsesyjnie wrażliwi na pytania o sprawy 
ekologii?
—  Pan im się dziwi? Oni żyją jak na froncie, pod ciągłym ogniem! Na pytanie, co 
produkują, odpowiadają czasem ze złością: najpierw czystą wodę, a potem celulozę.
68
Chyba jednak wspólnik, nie żandarm... Niestrudzony Rasputin twierdzi, że 
oczyszczalnia w celulozowni wychwytuje jedynie trucizny organiczne, natomiast 
nie potrafi uporać się ze szkodliwymi minerałami. Pisarz nie podziela optymizmu 
naukowca... Ja też nie jestem do tego skłonny.
Program wizyty w instytucie przewidywał odwiedziny kilku laboratoriów. Oglądam 
tuziny basenów i zbiorników z rybami, tysiące słoi i probówek. Cmokam przy 
aparacie do obserwacji mierzenia szybkości bicia serca dafni (jakby kto pytał: 
360 uderzeń na minutę), dowiaduję się; o badaniach krwi i hormonów istot 
żyjących w wodach jeziora — od fok po raczki. W instytucie pracuje sto 
dwadzieścia osób. Wśród personelu znajduje się profesor Olga Kożowa, córka 
sławnego Michała Kożowa, wodza długoletniej krucjaty przeciw niszczycielom 
bajkalskiego cudu świata.
Profesor Olga mieszka w ładnym drewnianym domu przy ulicy... profesora Kożowa. 
Jestem tam zaproszony na kolację, (j)lga jest hydrobiologiem jak jej ojciec, 
tyle że zajmuje się głównie wodorostami. Ale orientuje się we wszystkich 
problemach ekologii.
Z wielkim temperamentem i erudycją opowiada gospodyni o historii i dniu 
dzisiejszym walki o czystość syberyjskiego jeziora. Na chwilę opuściła mnie 
profesjonalna podejrzliwość. Olga wykrzyknęła:
—  Bajkał ocaleje, wiem to na pewno!
I choć w tym miejscu przypomniał mi się mój znajomy, który kiedyś zapewniał mnie, 
że na dalekich gwiazdach żyją ludzie i dawał na to słowo honoru, to jednak słowo 
Kożowej wydaje się bardziej trzymać Ziemi. Ale czy i ona nie jest zanadto 
optymistką?
Dzieje zmagań Michała Kożowa są powszechnie znane, opisane w reportażach, 
powieściach, filmach. Więc tylko kilka zdań ze wspomnień córki o ojcu.
—  Umarł w roku 1968 w przekonaniu, że Bajkał przetrwa w swej dotychczasowej 
postaci. Ale, o Boże, ileż się ten człowiek namordował, aby tego dopiąć! Narażał 
się wielu osobom i urzędom, od Irkucka po Moskwę. Bywał często na skraju 
nerwowego i fizycznego załamania. Podejrzewano go nieraz o brak równowagi 
umysłowej i o złe zamiary. Kiedy w latach pięćdziesiątych wysunięto projekt, aby 
dokonać olbrzymiego wybuchu atomowego na Angarze i szybciej napełnić tworzone 
sztucznie Morze Brackie, Kożow uznał ten plan za szalony; przestrzegał, że wody 
Bajkału opadną, nieodwracalnemu unicestwieniu ulegnie plankton i ikra, zachwiana 
zostanie na zawsze równowaga biologiczna jeziora. Na jednej z konferencji w 
Moskwie ktoś powiedział: „Wy, towarzyszu profesorze, gadacie o Bajkale jak o 
oczach
69
dziewczyny". Projekt eksplozji jednak zarzucono. Wkrótce rozpoczęła się wojna o 
celulozę, w której ojciec poprowadził armię złożoną z argumentów i doświadczeń 
naukowych nie do pokonania.
Olga nie tai dumy z takiego ojca, cieszy się z planowanej budowy mauzoleum w 
Bajkalsku.
— Ten kraj ma mało tradycji. Działalność Michała Kożowa tradycje te wzbogaciła. 
Podobni e jak przedtem wspaniałe osiągnięcia waszego rodaka, Benedykta 
Dybowskiego. To on pierwszy zmierzył głębokość Bajkału, który —jak opowiadano — 
nie ma dna. Do dziś wszystkie namioty nazywa się tutaj „budkami Dybowskiego". 
Dla nas, ludzi wschodniej Syberii, Dybowski był Darwinem...
Olga mówi ładnie. Ale rola jej w instytucie nie jest dla mnie całkiem jasna: czy 
wypełnia łona testament wielkiego ojca?
4
Drewniano-marrhurowo-betonowy Bajkalsk, miasto zrodzone i rozwijające się za 
sprawą celulozy, szuka swojej własnej drogi. Samo miasto nie ma większych szans 
na wzrost: przemysłu tu nikt już nie wpuści, szlak komunikacyjny Irkuck—Ułan-Ude 
nie rokuje dużych nadziei na jakieś zawęźle-nie w tym właśnie miejscu. Może 
turystyka, ale to melodia przyszłości.
Bajkalsk nadal więc kieruje wzrok w stronę wielkiego duetu fabryka — instytut. 
Działalność i współpraca tych dwóch placówek będzie długo obiektem 
zainteresowania w kraju i za granicą. Bajkalsk jest i pozostanie wielkim 
światowym laboratorium. Chyba, że celulozę pewnego dnia stąd się usunie, na co 
na razie się nie zanosi, ale o czym mówi się ciągle.
Niebezpieczeństwo naruszenia środowiska naturalnego nad największym na kuli 
ziemskiej zbiornikiem słodkiej wody nie rozwiało się z dnia na dzień. W 
Instytucie Geografii Syberii i Dalekiego Wschodu, który wcześniej odwiedziłem w 
Irkucku], wyliczono mi bez ogródek zagrożenia tego rejonu świata: wycinanie 
lasów, zanieczyszczenie wód i powietrza (mała ilość wiatrów), wysuszenie 
obszarów sąsiadujących z kopalniami. W podarowanej mi broszurze pióra W.W. 
Worobiewa o ochronie środowiska na Syberii przeczytałem m.in.: „W zbliżającej 
się dekadzie szczególną uwagę poświęci się problemowi ochrony jakości wody w 
jeziorze Bajkał".
Można z góry złożyć wyrazy współczucia ludziom z zakładów celulozowych w 
Bajkalsku...
Jest niedziela, kiedy opuszczam „zgniłe miasto" na południowym brzegu 
bajkalskiego jeziora. Nad wielką wodą unosi się mgła.
70
Pojedynczo i małymi grupkami idą w stronę Bajkału wędkarze. Wspominam czyjeś 
powiedzenie: „Przestępstwem jest łowienie ryb w niektórych jeziorach, prawdziwym 
cudem — w innych". Tu mogłaby być mowa tylko o przestępstwie, gdyby nie 
dozwolone łowienie na wędkę.
Znowu słupy telegraficzne, rozchwiane w różnych kierunkach — dobrze, że w ogóle 
stoją i do tego jeszcze spełniają swoją rolę. Szosa prawie pozbawiona poboczy — 
to niezwykłe, że przeprowadzono tędy tę gładką drogę i linię kolejową. Nowe 
budynki mieszkalne nie oszałamiają kształtem czy jakością wykonania — ale to 
przecież Syberia, w domach jest ciepło, o czymże więcej marzyć?...
Na rogatkach miasta — dwa duże krzaki obwieszone białymi szmatkami. Znak, że 
gdzieś obok żyją Buriaci, wyznawcy lamaizmu, a może po prostu ludzie przesądni.
Przed samochodem przebiega szparko żółtobrązowe zwierzątko o puszystym ogonie. 
To właśnie ów burunduk, który przez całe lato zbiera na zimie zapas orzeszków: 
jeżeli nie zbierze lub ktoś mu opróżni spiżarnię, popełnia samobójstwo — 
przeważnie przebija sobie gardło ostrą gałązką...
Przed co drugą chałupą — łajka. Opodal Kułtuku istnieje od dawna hodowla tych 
psów. Psów, które na co dzień chodzą na polowania, nawet na niedźwiedzie, 
świetnie czują się w lasach i głębokim śniegu, a od święta latają w kosmos.
W miarę zbliżania się do Irkucka droga zagęszcza się samochodami. Wzdłuż szosy 
wędrują ludzie z metalowymi plecakami na ramionach: zbieracze runa leśnego.
Potem tajga urywa się, nagle robi się miejsko i przemysłowo. Bajkalsk zdaje się 
istnieć w zupełnie innym świecie.
?
-
ZA WIELKĄ WODĄ
Antoniemu Czechowowi podobała się Buriacja. Widział w niej skrzyżowanie 
Szwajcarii, Finlandii z krainą nad Donem. Komu zresztą miałaby się Buriacja nie 
podobać? Góry, jeziora — z Bajkałem na czele — stepy, lasy, łąki, wszystkiego po 
trochu.
Ech, znaleźliby się malkontenci, i to z moralnym prawem do grymasów. Ci, których 
tu kiedyś przymusowo zsyłano. Którzy — oddaleni od rodzin i domów — nie musieli 
zachwycać się urodą krajobrazu. W tym liczni Polacy. Po nich wszystkich 
pozostała stara syberyjska pieśń:
Po dzikich stepach Zabajkala Gdzie znajdowano w górach złoto Zbieg los swój 
przeklina Wlokąc się z workiem na plecach
Przeszłość, jak wszędzie na Syberii, była dramatyczna. A także podobna do całego 
przymongolskiego rejonu. Tędy — jak w Ałtaju i Tuwie — przechodzili Hunowie, i 
tutaj dotarł Czyngis-chan, i na ten świat spadły liczne klęski. W wielkiej 
symfonii historycznych wydarzeń buriackie sekwencje wydają się brzmieć w tonacji 
forte, wyraziściej jakby niż w sąsiedztwie. Na wschód i południe od jeziora 
Bajkał żyje najliczniejszy — obok Jakutów — syberyjski naród: 320 tysięcy ludzi 
o żywej świadomości etnicznej i kulturowej.
Na Zabajkalu dzieje się dzisiaj sporo rzeczy nie mających wiele wspólnego z 
egzotyką „dzikich stepów". Wbrew informacjom wszystkich map świata, ten kraj nie 
jest aż tak bardzo odległy. Dość przypomnieć, że tędy przebiega od dawna trasa 
Kolei Transsyberyjskiej (cztery i pół dnia z Moskwy), a ostatnio północne 
terytoria Buriacji przecina także trasa nowej Bajkalsko-Amurskiej  Magistrali.  
Zresztą Buriacja była zawsze niezwykle
72
ważnym obszarem tranzytowym i szlakiem handlowym z Europy i Rosji centralnej na 
Daleki Wschód.
Ułan-Ude, stolica buriackiego kraju, przystanek, na którym warto wysiąść!
1
Wysiąść w Ułan-Ude i natychmiast pojechać nad Bajkał!
Widziałem już sławne jezioro od zachodu i południa, i nawet przez chwilę od 
północy. I ciągle jakby mało. Są miejsca na świecie, które wystarczy zobaczyć 
raz i zachować — lub nie — ich obraz pod powieką. Są inne, do których chciałoby 
się wracać wielokrotnie. Do nich należy wspaniałe jezioro w głębi Azji. Osoby o 
naturze sentymentalnej mówią o urodzie, zachwycają się czystą, głęboką wodą, 
piszą poematy o florze i faunie Bajkału. Ludzie mniej wrażliwi na uroki przyrody 
i cuda krajobrazu, ale doceniający rangę tego największego na świecie zbiornika 
słodkiej wody, wypowiadają się przy wielu okazjach rzeczowo o sytuacji nad 
Bajkałem w epoce intensywnej industrializacji Syberii. W sumie: nie ma 
obojętnych na sprawy dziejące się między "Niżniangarskiem, Irkuckiem i Ułan-Ude.
Jadę więc nad Bajkał, choć wiem, że Buriacja to coś więcej niż wielkie jezioro. 
Ze mógłbym zainteresować się w tym kraju złotem, wolframem, molibdenem, żelazem, 
grafitem, węglem brunatnym, azbestem, miką, czy choćby lasami, które pokrywają 
70 procent obszaru republiki. Lub może po prostu — dużym już tutaj przemysłem. 
Gdybym teraz zagłębił się w te wszystkie ważne tematy, które złożyłyby się na 
opowieść o cywilizowaniu się dalekiej, rolniczo-pasterskiej niegdyś krainy, 
odebrałbym chleb publicystom. Pozwólcie skorzystać z prawa reportera do 
subiektywnego wyboru spraw i ludzi, rzeczy i tematów.
W stronę rejonu kabańskiego w delcie Selengi jedzie się najpierw wysokim 
brzegiem rzeki, równolegle do torów Kolei Transsyberyjskiej; przelatują bokiem 
wagony z napisami „Moskwa — Władywostok". Pociąg pędzi, ignorując stację 
kolejową z dumną tablicą „Tarakanówka". A ja w chwilę potem, już w bok od szlaku 
kolei, z niejakim rozbawieniem odczytuję nazwę innej wioski: „Karaluszka".
Nie liczyłem kilometrów do Bajkału, może było ich sto pięćdziesiąt. Wąska 
asfaltowa szosa to oddalała się, to zbliżała do rzeki, przecinała miasto 
Selengińsk,  mijała jakieś  osady  i  pojedyncze  domy.   Kraj   rozprasował
73
się, stał się — jak chciał Czechow — naddoński. W końcu samochód dotarł do 
wioski Poselskoje i zatrzymał nad samym brzegiem wielkiego jeziora.
Wśród rozsypanych bez nadmiaru symetrii chat, na niewielkim wzgórzu stała na pół 
zburzona cerkiew, pięknie popatrująca w stronę Bajkału. Słońce świeciło silniej, 
kozy i psy wygrzewały się w jego promieniach, dzieciarnia uganiała się po 
szerokich łąkach. Paru chłopaków pływało przy brzegu na skleconej z byle czego 
tratwie, ich śmiech niósł się po wodzie. Warczał mały tartak. Ktoś reperował 
łódkę, ktoś inny próbował uruchamiać silnik łazika.
Zauważyłem, że mieszkańcy osady chodzili powoli, w charakterystyczny sposób 
kołysząc się całym ciałem; ktoś wyjaśnił mi, że to od kołysania się w łodziach 
na Bajkale...
Fotografuję starą kobietę przed chatą, od niej dowiaduję się, że w wiosce 
Kiżinga było kiedyś bardzo wielu Polaków, potomków zesłańców... Śpiewa dla mnie 
fragment bajkalskiego hymnu:
Sławne morze, święty Bajkał Sławny okręt — omulowa beczka hej, barguzinie, 
popychaj fale...
Hymn powstał w XIX stuleciu, autorem jego był Dymitr Dawydow. Jedna z licznych 
pieśni skomponowanych na cześć cudownego jeziora.
Czy nie jestem aby trochę rozczarowany kolejnym spotkaniem z Bajkałem? Czy od 
tej strony nie jest on mniej malowniczy? Nie, po prostu jest zadziwiająco inny 
niż w Listwiance lub Bajkalsku. Łąki na niskim brzegu jakby przedłużały 
powierzchnię wody, która, zresztą tego dnia wydaje się niemal nieruchoma.
Płaskość kraju w delcie wielkiej rzeki jest w górzystej Buriacji czymś 
wyjątkowym, ale dlaczego nie ma tu prawie w ogóle drzew?... Ktoś wyjaśnia: to 
tradycja — przez wieki zmagano się w Buriacji z tajgą, karczowano ją z ogromnym 
wysiłkiem pod pola uprawne i ogrody. Więc: — precz z drzewami!
Dopiero w ostatnich dziesięcioleciach dotarła do ludzi świadomość znaczenia i 
wartości drzewostanu, ukształtowała ich nowa mentalność. Ułaskawiono wiele drzew, 
zaczęto sadzenie nowych. Wygląda jednak na to, że w tym miejscu Buriacji 
szybciej zmieniają się poglądy na świat, niż rosną drzewa...
Ale zrej terujmy na chwilę z obozu poetów i wrażliwców czułych na bajkalskie 
wspaniałości — zbliżmy się do tych, co wielkie jezioro widzą chłodno i rzeczowo 
od strony jego wartości gospodarczych.
74
ę
2
Żaden naprawdę szanujący się poeta liryczny nie przekroczyłby progu dużego 
gospodarstwa rybnego. Ponieważ jednak „poeci powinni w naszych czasach uczyć się 
karate" (Jewtuszenko), więc może i oni pewnego dnia zaczną przyglądać się i 
opiewać te „farmy rybnych brojlerów".
Niezbyt daleko od brzegów Bajkału: duży zespół długich budynków, stawy, kadzie. 
Kilka robotnic. Atmosfera miejsko-przemysłowa, nic z bajkalskiego kolorytu.
Informacja: jeden z czterech zakładów tego typu nad Bajkałem. I druga: 
największy na świecie zakład hodowli omula (przypomnijmy — ryby z rodziny 
łososiowatych, z podrodziny siei).
Jakaś suma ich tutejszej działalności?
—  Bardzo proszę: miliard dwieście pięćdziesiąt milionów ziaren kawioru 
rocznie...
—  Kto te ziarna liczy? — pytam podchwytliwie.
—  Zliczyliśmy po prostu, ile wchodzi na litr — wyjaśnia Mikołaj Dzumienko, 
niski, okrągły, sympatyczny pracownik naukowy Instytutu Gospodarki Rybnej.
—  To omule?
—  Nazywamy je „rybą poselską", bo ją sztucznie tutaj wyhodowaliśmy. Ale tak, to 
w rzeczywistości omul bajkalski. Uzyskujemy w zakładzie trzy do czterech razy 
więcej ikry, niżby się to działo w warunkach naturalnych.
Z mieszanymi uczuciami oglądam mały basen, w którym wyciska ńę ikrę z ryb jak z 
tubki pastę do zębów. Ziarna opadają na dno basenu. Zebrany w ten sposób kawior 
polewa się z kolei mleczem. Do tej chwili wszystkie jest dziecinnie proste. 
Niestety, aż osiem miesięcy trzeba później czekać na inkubację (mają trzy 
wielkie inkubatory) i tego okresu nie da się skrócić. Kiedy w końcu pojawia się 
narybek, wypuszczają go do sąsiadującego z nimi małego strumienia o przekornej 
nazwie Wielka Rzeczka. Z jej prądem cały skarb spływa do Bajkału.
Od niedawna, niedaleko, nad samą Selengą, zaczął pracować sowc.hoz, dający na 
podobnej zasadzie dwa miliony sztuk jesiotrów syberyjskich, a przy okazji i 
omuli.
W związku z milionami jajeczek, produkowanych w tych stronach, przypomina się 
japońskie powiedzenie: „Jakie to szczęście, że ryba nie kura i nie gdacze przy 
znoszeniu każdego jajka".
W drodze powrotnej do Ułan-Ude zerwał się silny wiatr, może ja.dś
75
bajkalski barguzin, prawie zdmuchując nas z szosy. Torami nad Selengą przesuwa 
się pociąg za pociągiem — widzę teraz, jak niezwykle ożywiony jest ruch na 
szlaku Kolei Transsyberyjskiej, jak wielką wagę ma odsiecz w postaci BAM-u.
Ponieważ jedziemy razem z Dzumienką, zażywnym i wesołym pyknikiem, mogę go 
jeszcze popytać i posłuchać jego optymistycznych odpowiedzi:
—  Jak t.o jest z tymi omulami teraz? Dosyć ich w Bajkale czy mało? Grozi coś 
ich istnieniu czy nie grozi?
—  Łov/iono kiedyś do siedemdziesięciu tysięcy ton rocznie i to było prawdziwe 
szaleństwo. W latach 1968-1971 wprowadzono całkowity zakaz połowów, potem 
dopuszczono połowy ograniczone. Ustalono też, że sieci muszą mieć oczka po 
trzydzieści do czterdziestu milimetrów...
—  Trzeba dobrego oczka, żeby dopilnować przepisowej wielkości tych oczek...
—  Nie ma pan pojęcia, jak rygorystyczna jest kontrola i jak duże grożą kary za 
wykroczenia!
Korzystam z okazji, żeby zagadnąć jeszcze o sygnalizowaną mi kilka razy klęskę 
vJ postaci wtargnięcia na wody Bajkału groźnego pirata z Amuru, radana.
—  Przede wszystkim opowiada się legendy o jego żarłoczności. Po co ta panika? 
Radan może być niebezpieczny, ale na płytkich i ciepłych wodach. Bajkał to dla 
niego głęboka lodówka...
Nad Bajkałem wszyscy bez przerwy mnie uspokajają!
3
Słońce ledwie już wystawia nos zza horyzontu, gdy wjeżdżamy do stolicy. Wiatr 
ustał, a może zaplątał się między zabudowania. Na skarpie Selengi stoi tłum 
drewnianych domków (jak za Czechowa, który pisał o „drewnianym mia;-ueczku"). 
Niskie promienie słońca wydobywają dekoracyjną trójwymiarowość rzeźbionych 
ornamentów drzwi i okien.
Nie darmo lokalni żartownisie, dumni z uroków swojego miasta, nabywają je Rio de 
Ułan-Ude...
Rio nie Rio, Ude też godne jest uwagi. Zarówno to drewniane, jak i — wyżej 
pciożone — murowano-betonowe. Drewniane miasto pamięta dawny Wierchnieu-drosk i 
może nawet powtarza echo Udinskoje, istniejącej tu od 1783 roku rosyjskiej osady. 
Murowane jest mniej lub bardziej współczesnym miastem syberyjskim.
W dużym gmachu rady ministrów, przy obszernym centralnym placu
Ib
stolicy, odbyła się rozmowa z wicepremierem republiki, Irinczinem Darżaje-wem. 
Przez okna gabinetu widać było jeden z najoryginalniejszych w ZSRR pomników 
Lenina; wielka, sięgająca trzeciego piętra głowa wodza rewolucji. Sam Darżajew — 
typowy Buriat — jest postacią utrzymaną w skali tego miejsca — ogromny, silnie 
zbudowany mężczyzna. Ciemna, ruchliwa twarz. Białe zęby, białe włosy. Skłonność 
do uśmiechu.
—  Witamy w Buriacji! Lubimy Polaków, wiele im w przeszłości zawdzięczamy. Do 
dziś żyją z nami potomkowie dawnych przybyszy, na przykład w Kiachcie i jej 
okolicach.
Wicepremier odpowiedzialny jest w rządzie za sprawy budowy Bajkal-sko-Amurskiej 
Magistrali. O tej budowie, wielkim dla republiki wydarzeniu, mówi najchętniej — 
a i ja, znający trochę Wielki Żelazny Szlak, słucham pilnie. Boże, ile' mieli 
kłopotów z mostami, tunelami, górami, bagnami! Zaledwie 540 kilometrów liczy 
buriacki odcinek BAM-u, co stanowi plus minus siódmą część całej trasy, a koszt 
tej jednej siódmej okazał się jedną trzecią wszystkich wydatków! Bamowskie 
obiekty w Buriacji zmuszały ludzi do wielkich wysiłków umysłowych i fizycznych. 
Jeden przykład: liczący 15,3 kilometra tunel Północnomujski. Mordowali się z nim 
latami. Wzywali na pomoc Japończyków i Włochów, potem ludzi z Kijowa; uporali 
się w końcu z zadaniem sami, stosując w najtrudniejszych miejscach system 
chemicznego zamrażania.
Wicepremier Darżajew zajmuje się także całością problematyki związanej z ochroną 
środowiska. Prowokuje mnie to do pytania:
—  Wszędzie na Syberii, od Uralu po Ocean Spokojny, ludzie wypowiadają swój 
niepokój o zachowanie równowagi w przyrodzie, nie stronią od krytyki faktów 
dokonanych i projektów na przyszłość. Buriacja, która ma szeroki dostęp do 
brzegów Bajkału, która również od lat prowadzi eksploatację drewna, znajduje się 
wysoko na listach krytyków. Walentin Rasputin wypowiadał się w programie 
moskiewskiej telewizji z troską o planach budowy fabryki nawozów sztucznych nad 
Selengą...
—  To już nieaktualne. Tej fabryki nie będzie — przerywa Darżajew.
—  Rasputin, ale i wielu innych, wzywa do umiaru w wyrębie tajgi. Mówi przy 
okazji o czterdziestu procentach strat drewna w czasie transportu i obróbki.
—  Oceniamy obecne straty na siedem procent. Z czterech milionów metrów 
sześciennych rocznie chcemy zejść do trzech milionów. Istnieje zakaz wycinania 
wszelkiego lasu w pasie pięćdziesięciu kilometrów od brzegów Bajkału.
77
—  Czy to, czego dokonano dotychczas, nie zmieniło klimatu Buriacji?
—  Nie. Dostrzegamy co najwyżej pewne mniej istotne negatywne skutki, na 
przykład wysychanie niektórych strumieni, z czym zaczynamy walczyć.
—  Czy to prawda, co twierdzi się tu i ówdzie, że Bajkał został zanieczyszczony?
—  Bajkałowi nic obecnie z naszej strony nie zagraża — oświadcza uroczyście 
wicepremier.
—  A zakłady celulozowe w Bajkalsku?
—  Mało wiem o działalności w Bajkalsku, to obwód irkucki... — tu demonstracja 
wspaniałych zębów w uśmiechu. Żeby jednak nie pozostawić rozmówcy w niedosycie, 
wicepremier dodaje: — Słyszałem, że istnieją plany przestawienia fabryk w 
Bajkalsku na produkcję mniej ryzykowną.
—  A co z waszym buriackim zakładem celulozowym w pobliżu ujścia Selengi? Czy 
planuje się zmianę także jego profilu produkcji?
—  Za dwa — trzy lata ten zakład będzie pracował na całkowicie zamkniętym obiegu 
wody. Będzie to nas kosztowało kilkadziesiąt milionów rubli!
Irinczin Darżajew wraca w tym miejscu do tematu selengijskiego zakładu produkcji 
apatytów, do decyzji zrezygnowania z kontynuacji jego zaawansowanej budowy:
—  Oto właśnie dowód, że Syberia ocaleje. Wydaliśmy już na fabrykę czterdzieści 
milionów rubli. Całkiem niedawno byli u nas eksperci z moskiewskiego Gospłanu i 
dali zgodę na wstrzymanie dalszej budowy. Ta fabryka, oddalona zaledwie o 
dwadzieścia pięć kilometrów od miejsca, w którym siedzimy, nigdy nie powstanie. 
Pan może się uśmiechać, ale my to uważamy za sukces...
Nie ma mowy o śmiechu. Reporter, podróżujący od kilku lat po Syberii, zbiera 
dokumenty opanowywania tego oceanu tajgi, tundry, stepów, a równocześnie notuje 
coraz częściej włączanie hamulców, przestawianie biegów w wehikule cywilizacji i 
postępu.
Dziękuję wicepremierowi za rozmowę i słucham jego ostatnich rad, co jeszcze 
należałoby w tym kraju zobaczyć.
—  Odwiedzić naszą filię Syberyjskiego Oddziału Akademii Nauk ZSRR, gdzie mamy 
specjalistów od mongołoznawstwa, buddologii, medycyny tybetańskiej... Może 
podjechać do lamaickiego zespołu świątynnego... Jesteśmy starym krajem, o 
licznych związkach z Mongolią i Tybetem...
Między nami mówiąc, poza Bajkałem, te właśnie tematy interesują mnie najbardziej. 
Będzie więc i o tym. Bart Mc Dowell, pisząc w swej książce
78
Journey across Russia z dużą sympatią o Buriacji, zauważa:    ??               ?
.    •       •     ,                      ?       ? „   -         ,,             
•   ,   ,   , vStare sposoby
życia  nieustannie  się zmieniają .  Co rzekłszy,  pojechał d^ .    ,, ? , •
klasztoru, żeby popatrzeć i na „stare sposoby".
Ułan-Ude, miasto średniej wielkości (około 370 tysięcy     •     v  '   '   \
jest dziś jednym z głównych ośrodków przemysłowych Sybej-i-      i _?  •
,,...,,,.,.    .     .   .               .,.   \        ,  . « połudmowo-
-wschodmej; większość z miliarda siedmiuset milionów rubli   w-              ,
,  L,    .    ..                             .                             > 
które co roku
daje  przemysł  Buriacji,  wygospodarowuje  się  w  tym  mieśc-     ??     ??
produkuje  silniki  elektryczne,   lokomotywy,   samoloty  i  ?   ,
znajduje się centrum przetwórstwa mięsa.
Ale uwaga! Ułan-Ude jest pierwszym starym miastem o u   •?   w ,      
•.                                      ,,..j.,     T1                .  Syberii, 
które
uruchomiło nowoczesną oczyszczalnię ścieków. Tak więc zanie .     .   ,   ,.
apatytów) i działania ratują środowisko naturalne Buriacji. Gn h •     .  . 
wszędzie!
I oto znowu powróciliśmy do tematu-obsesii. Powrócił „,
..                                                            uo mego rów-
nież — ale to z racji obowiązków profesjonalnych — dow      w i   ?
Wikułow, geograf, kierownik sekcji ekologii Bajkału, zastępca n          j  •
cego prezydium filii Syberyjskiego Oddziału Akademii Nauk 2? n  w-u i
bardzo zdecydowanie twierdzi, że Buriacja przoduje na Syber.-       . •   , •  ?
ochrony środowiska. Już w 1974 roku zabroniono w republice „ t        j'
..-.,.                                                         spławu drzewa
rzekami  — teraz  podobny  zakaz  obowiązuje  na  tysiącu       .    7   •    ,
Radzieckiego. Wikułow jest za przekwalifikowaniem wszystb ^
cych glebę, wodę i powietrze fabryk, nie wyłączając Bajkalska. n,   .    •
...                                                          \-???? ze się je
skutecznie „odtruje", jak tego właśnie ponoć dokonują z \yi         h    '    V
celulozownią.
Jakby nie mieli innych zmartwień na głowie! Pamiętajmy 5 ?.        .   .   • ,
Buriacja cieszy się wyraźnymi czterema porami roku, to ph_   • •   •
Syberia i zima dobrze tu mrozem dmucha. I to jest główtu
„7           .                      „                           ...             .            
« zmartwienie.
Wspomniany Mc Dowell przytacza w swej książce czyjąś uwag     w   . •
pracy robotników  obniża się wraz ze  spadkiem temperanj   "      •• •  AC.
stopni". I notuje czyjeś westchnienie: „Jak kobieta może ładnie,     i j  ?
*                 J      ?"                                                                    
c wyglądać przy
takim mrozie?"
Oj, może, może! Chyba że komuś nieprzywykłemu łzawią ft.
:,    .,                                                                        
H4d mrozu oczy.

79
ŚLADY SMOKA
i
Do Buriacji z upływem wieków przeciekło najwięcej z dalekoazjatyckiej filozofii, 
religii, obyczajów. I do dnia dzisiejszego coś z tego pozostało. Może nieco 
skamieniałe, uformowane w postaci skansenów, czasem zwyczajnie anachroniczne — 
ale jednak jest i może być przedmiotem zarówno obserwacji, jak i refleksji.
Sam fakt, że wielce szanowna filia Syberyjskiego Oddziału Akademii Nauk ZSRR 
tymi właśnie — między innymi — reliktami przeszłości zajmuje się naukowo, 
dowodzi istnienia sprawy. Zresztą placówka w Ułan-Ude odgrywa istotną rolę w 
badaniach przeszłości zarówno własnego kraju, jak i kultur południowych 
pobratymców. Kieruje swoje zainteresowania ku Mongolii, Chinom, Tybetowi, Indiom, 
wyciągając własne wnioski z wydarzeń dziejowych.
Atrakcyjnym uzupełnieniem zawsze ciekawej wizyty w instytucie w Ułan--Ude są dla 
każdego reportera odwiedziny w buddyjskim dacanie w Iwołgińsku. A jeżeli jeszcze 
uda się tam odbyć rozmowę z głową buddystów Związku Radzieckiego, Chambo Lamą, 
szczęście może być pełne.
1
Droga wiedzie na południe, w stronę Kiachty i granicy Mongolii. Po dwudziestu 
kilometrach otwiera się szeroka dolina, na której krańcach usytuował się 
buddyjski zespół świątynny.
Zanim pojawiła się z daleka kolorowa plama dacanu, można było dostrzec 
kierunkowskaz z napisem „Zabajkalskie Zakłady Apatytów'*; drogowskaz prowadził 
już teraz donikąd — 15 sierpnia 1985 roku wstrzymano zaawansowaną budowę fabryki 
nawozów sztucznych w obawie, że róża wiatrów pokryje szkodliwymi pyłami Ułan-Ude, 
zatruje rzeki, a nawet jezioro Bajkał; męska i kosztowna decyzja.
Gdzieś  koło  wioski  Niżna  Iwołga,  na  dalekim  tle  ciemnych  gór,
80
powiększało się w miarę zbliżania coś różowego i żółtego. Po dłuższej chwili 
można było rozpoznać: kolorowa świątynia, obsypana mniejszymi budynkami, 
otoczona drewnianym płotem.
Szosa rozwidlała się, należało pojechać w prawo przez wioskę i przebyć parę 
kilometrów śmiertelnych wertepów (któryś z łamów powie mi później: „Nie chcemy 
lepszej drogi, i tak ledwie udaje nam się opędzić od ciekawskich").
Czegóż nie widziała w historii ta słoneczna dolina! Stąd ponoć ruszali Hunowie 
na swą wielką wyprawę na Rzym. Tutaj uwili sobie gniazdo pierwsi wyznawcy 
religii buddyjskiej, wypierający na północ szamanizm. Cwałowali tą drogą kozacy, 
zakładający swoje warowanie, między innymi dzisiejsze Ułan--Ude. Tędy wędrowali 
rosyjscy i polscy dekabryści, zesłańcy po powstaniu styczniowym. I kupcy, 
tysiące kupców.
Można by pomyśleć, że znaleźliśmy się nagle gdzieś pod Himalajami, tyle że góry 
na dalszym planie są od nich niższe. Wielka brama, pod którą po pewnym czasie 
wtoczył się samochód, a także budynki widoczne z daleka, w tym główna świątynia 
— wszystko jest mongolsko-tybetańskie, dalekowschodnie, południowoazjatyckie.
Pomiędzy budynkami stoją, siedzą i jakby czołgają się gipsowe lwy, tygrysy, 
smoki, jakieś inne drapieżniki. Dwa wartujące przed wejściem do głównej świątyni 
tygrysy robią potężne wrażenie: wybałuszone ślepia, wąsy z drutu, przednia łapa 
oparta na dużej kuli.
Są naturalnie i młynki modlitewne, większe „młyny" pod daszkami, 
charakterystyczne spiczaste świątynki, stupy. No i smoki, też nie całkiem 
czystej rasy — biało-żółte, napuszone, nieprzyjazne. W sumie cała kolekcja bóstw, 
a raczej idei, które one reprezentują. Kwiaty, świece, zapach kadzideł.
W samej świątyni, wzniesionej dopiero przed trzydziestu paru laty, panuje jeden 
Budda centralny w asyście setek innych Buddów, bodhisattwów, bóstw i demonów — 
figury, obrazy i obrazki, wyszywane tkaniny, dzwonki, kadzidła. Małe stoliki 
ustawione w dwa długie rzędy. Przy drzwiach lama — sprzedający drobiazgi wiernym 
i gościom. Drewniane, podtrzymujące strop kolumny i sufit pokryte są 
różnokolorowymi ornamentami, wśród których dominują złote, szczerzące zęby 
smoki...
Dacan w słonecznej dolinie stanowi ośrodek buddyzmu tybetańskiego, lamaizmu. W 
odróżnieniu od innych gałęzi religii buddyjskiej, lamaizm nie przestrzega 
surowej dyscypliny klasztornej i celibatu mnichów, którym wolno raz w życiu 
ożenić się. Lamaizm nie gardzi magią, pod tym względem już w końcu XVIII wieku 
wyraźnie wyszedł naprzeciw szamanizmowi.
6 — Na Syberii cieplej
81
Za szklaną taflą w świątyni trwa nieruchomo około tysiąca wyobrażeń Buddy. W 
eksponowanym miejscu fotografia młodego człowieka w okularach — Dalaj Lamy, 
który dwukrotnie odwiedził to miejsce, z czego raz oficjalnie, z całym 
ceremoniałem.
Dacan nie jest stylowo czysto tybetański. Wiele budynków i chat ma charakter 
rosyjski. Niezwykłe są domy o chińskich dachach i rosyjskich rzeźbionych 
ozdobach okien i drzwi. Zamieszkuje to „miasteczko" trzydziestu łamów. Niektórzy 
wykonują czynności gospodarskie koło domów, inni spacerują, rozmawiają, kręcą 
się koło swoich samochodów.
Zespół lamaicki pod Ułan-Ude jest jednym z dwóch działających obecnie na terenie 
ZSRR. Drugi, mniejszy, z piętnastoma lamami, znajduje się w Oginskoje, w 
autonomicznym obwodzie czytyjskim. Wszyscy kapłani kształceni są w Mongolii, 
aktualną liczbę uczniów określa się na dziesięć osób. Do czasu rewolucji 
największym ośrodkiem buriackiego lamaizmu był Gusino-oziersk, zamknięty 
ostatecznie w latach trzydziestych.
2
W jednej z najokazalszych chat, strzeżonych przed dwa białe lwy, mieszka i 
urzęduje Chambo Lama, głowa wszystkich buddystów w Związku Radzieckim. Jest nim 
obecnie J. J. Erdyniejew. Z anglojęzycznej wizytówki, którą mi wręczono, 
odczytuję: Most Ven. Bendido Khambo Lama J.J. Erdyneev. president of the 
Religious Board of Buddhist of U.S.S.R. member of Executive Council of Asian 
Buddhist Conference for Peace.
Dostępuję zaszczytu odbycia krótkiej rozmowy z Chambo Lamą. Jestem zaproszony do 
wnętrza jego siedziby.
Żółto wymalowany korytarz. Niska izba z długim stołem, za którym na małych 
krzesełkach zasiada niekiedy trzydziestu łamów. Duży żółty piec. Na ścianach 
fotografie z buddyjskich uroczystości religijnych. Tlące się po kątach kadzidła. 
Dużo lamp i świec. Lodówka, samowar, telewizor.
Chambo Lama jest chyba starym człowiekiem, choć właściwie nie ma wieku. Jego 
wielką, płaską, ciemną twarz czas dokładnie pobruździł. Skąd wzięły się te 
zmarszczki, skoro twarz jest niemal całkowicie nieruchoma? Lama w ogóle nie 
uśmiecha się, nie wyraża zdziwienia, nie ujawnia uczuć.
—  Czym zajmują się lamowie w Związku Radzieckim? — zapytuję na wstępie.
—  Pracujemy,   staramy  się  być  pożyteczni,  przygotowujemy  naszą
8?
młodzież do stanu kapłańskiego — brzmi odpowiedź, której nie towarzyszy ani 
jedno drgnienie mięśni twarzy.
—  Zwierzchnikiem waszym jest Dalaj Lama?
—  Zwierzchnikiem teologicznym, ale nie politycznym.
—  Buddyści radzieccy są czynni w ruchu pokoju...
__ Tak,  w  Mongolii  istnieje  centralny  ośrodek  ruchu  pokojowego
buddystów. W 1985 roku, niezależnie od czynnej działalności, daliśmy na ten ceł 
trzydzieści tysięcy rubli. Te pieniądze pochodzą z pracy łamów, z dochodów 
uzyskiwanych w dacanie. Pragnę podkreślić, że jesteśmy całkowicie 
samowystarczalni, nie korzystamy z dotacji.
__ Czy kontakt z innymi krajami buddyjskimi jest ożywiony?
__ Przyjmujemy co roku cztery — pięć delegacji buddystów ze świata.
Bliskie są związki z Mongolią. Często podróżuję ja sam, przed rokiem byłem w 
Indiach.
—  Ruch ekumeniczny?
__ Współpracujemy dość blisko z cerkwią prawosławną, z katolikami
i wyznawcami islamu. Braliśmy udział w taszkienckich uroczystościach 1500-lecia 
islamu. Łączy nas wszystkich platforma walki o zachowanie pokoju.
.__ cZy istnieje współpraca dacanu z Akademią Nauk w  Ułan-Ude
i Nowosybirsku?
__ Systematyczna. Niekiedy pomagamy filologicznie przy odczytywaniu
niejasnych miejsc w starych traktatach. Dzielimy się także doświadczeniami z 
zakresu medycyny tybetańskiej i ziołolecznictwa.
W czasie rozmowy zauważam stojącą obok walizeczkę z szyfrowym zamkiem. Ciekawe, 
co tam jest w środku? Cenne recepty? Chambo Lama zauważa mój wzrok utkwiony w 
kuferek i po raz pierwszy przebiega mu po twarzy coś w rodzaju nikłego uśmieszku:
__ Ona jest pusta. Rzadko w niej noszę cokolwiek.
Chambo Lama spieszy się na zbiorową modlitwę. Wkłada żółte nakrycie głowy, 
symbol zwycięskiej walki stoczonej niegdyś z sektą „czerwonych czapek". 
Zażółciło się teraz w dacanie — zewsząd schodzą się mnisi na modlitwę.  Nagle 
dostrzegam, jak dużo jest dokoła pomarańczowego
koloru.
Z dwóch świątyń — głównej i pomocniczej — dochodzą silne wonie kadzideł, słychać 
terkotanie obracanych młynków, które magiczną formułką torują wiernym drogę do 
zbawienia.
Jest zwykły dzień. W czasie świąt, w sierpniu lub listopadzie, zapalają się
83
tysiące świateł, przeciągają przez iwołgiński dacan procesje, słychać głośne 
śpiewy, dźwięki dzwonków, muzyki. Dziś jest cicho, wieje od gór lodowaty wiatr, 
poruszając drucianymi wąsami tygrysów przed wejściem do głównej świątyni.
3
Nie sposób nie ulec wrażeniu, że Iwołgińsk jest w tym kraju czymś sztucznym, 
choć przecież lamaizm ma głębokie korzenie. Może dlatego, że zespół klasztorny w 
dolinie pod Ułan-Ude jest nowym tworem, nie ma na nim patyny wieków. Odległe 
wydają się początki stulecia, kiedy w Buriacji i Tuwie działały tuziny 
klasztorów i świątyń buddyjskich, gdy obowiązywała zasada, że co najmniej jeden 
syn z każdej rodziny zostawał mnichem, a liczbę łamów oceniano w kraju na 
dziesięć procent całej ludności!
Przez trzysta lat buddyzm przenikał do umysłów i obyczajów zabajkal-skich 
buriackich koczowników (Buriaci północni, wiodący kiedyś życie pół--mnichów, 
pół-nomadów, przyjęli w XIX wieku prawosławie) — dziś jego ślady z trudem tylko 
można odnaleźć. Są w Iwołgińsku i opodal Czyty, czasem objawiają się 
niespodziewanie jakąś na pół zrujnowaną samotną stupą, relikwiarzem, jakimś 
ornamentem na domu.
„Siady smoka", i to bardzo wyraźne, dostrzegłem w Instytucie Nauk Społecznych, 
filii Syberyjskiego Oddziału Akademii Nauk w Ułan-Ude. Znajdują się tam wydziały 
mongołoznawstwa, buddologii, medycyny tybetańskiej, filologii języków 
tybetańskiego i mongolskiego, jest zbiór starych manuskryptów z klasztorów 
lamaickich. Zajmuje się tymi dziedzinami sztab naukowców, z których kilku 
przekazuje mi interesujące informacje o swojej pracy: doktor nauk filologicznych 
Wasilij Najdakow, kandydat nauk medycznych, zasłużony lekarz buriackiej 
republiki Rygdyłon Nazarów, kandydat nauk filologicznych ??? Badarajew i wielu 
innych. Wszystko poważni badacze kultur Wschodu, autorzy książek, poligloci 
(Badarajew mówi językami: buriackim, rosyjskim, mongolskim, staromongolskim, 
chińskim, tybetańskim, tuwińskim i posługuje się sanskrytem).
Czy znają może w Ułan-Ude ojca Cyryla Korwin-Krasińskiego, polskiego mnicha 
benedyktyńskiego z klasztoru w Maria Laach? To pytanie nasuwa mi się zawsze, 
kiedy słyszę określenie „medycyna tybetańska", do dziś jestem pod wrażeniem 
profesjonalnych, a potem i osobistych kontaktów z uczonym rodakiem znad Renu, 
doktorem medycyny tybetańskiej, który przed paru laty dotarł i na Syberię, co 
prawda nie tak daleko jak Ułan-Ude.
84
—  Czy znamy! Przecież to jeden z najwybitniejszych teoretyków medycyny 
tybetańskiej na świecie — mówi Badarajew.
—  Korwin-Krasiński stworzył podstawy teorii regulacji organizmu zdrowego i 
chorego człowieka — dodaje Nazarów.
Jako biograf ojca Krasińskiego dumny jestem z mojego „klienta", jego sławy, 
pozycji wśród uczonych tybetologów. Zapytuję Nazarowa:
—  Czy medycyna tybetańska to medycyna czy filozofia?
—  To pytanie i nas niepokoi. Idziemy jeszcze dalej i pytamy: czy medycyna 
tybetańska jest w ogóle nauką? Przez długie lata księgi medyczne tłumaczyli 
orientaliści, chociaż nie byli lekarzami i wielu rzeczy w ogóle nie rozumieli.
Od Nazarowa, a następnie Badarajewa dowiaduję się, że mają własne laboratorium 
badania traktatów tybetańskich i starych recept, dysponują również dwoma 
laboratoriami farmakologii eksperymentalnej.
—  Na czym polega różnica między medycyną „zwyczajną", powszechną, a tybetańską?
—  Medycyna tybetańska zajmuje się całością organizmu, stosuje terapię 
kompleksową, uzdrawia —jeżeli jej się to udaje — w stu procentach, podczas gdy 
medycyna powszechna leczy konkretne choroby, poszczególne organy, opierając się 
na symptomach zewnętrznych, jej skuteczność określamy na sześćdziesiąt procent — 
człowiek jest często potem ani chory, atii zdrowy.
—  Panuje opinia, że medycyna tybetańska to przede wszystkim dieta, 
ziołolecznictwo i jakieś czynniki natury mistycznej...
—  To opinia dość prawdziwa, choć powierzchowna. Nie wszystkie, niestety, 
traktaty tybetańskie zostały odczytane i rozszyfrowane, istnieje wiele białych 
plam w tej nauce. Ale dla przykładu: tradycyjna medycyna tybetańska zna aż 
osiemnaście rodzajów chorób wątroby, z czego trzynaście „gorących", a więc z 
towarzyszeniem gorączki, i pięć „zimnych" — na każdą z tych chorób zaleca się 
inne leki. Zna też trzy systemy: wiatr (czyli system nerwowy), żółć (gruczoły) i 
śluz (przemiana materii).
Lekarze medycyny tybetańskiej nie mieli mikroskopów, nie znali pojęcia „wirus" 
czy „bakteria", obcowali natomiast z legionem „złych duchów", sprawców chorób. 
Większość traktatów o medycynie tybetańskiej rozpowszechniła się wraz z 
buddyzmem, który filozofię uzupełnił systemem. Ten kierunek medycyny zajmował 
się równocześnie ciałem i duchem. Propozycje użycia leków wiązał z psychoterapią. 
Dysponują około trzystu receptami--schematami, każda z nich jest jak program dla 
komputera. Posiedli ogromną
85
wiedzę o wykorzystywaniu ziół i traw, trapią się zagrożeniem niektórych z nich 
przez pochód cywilizacji. Są wierni elementarnemu wskazaniu buddyzmu: nie 
przedłużać i nie skracać życia.
Ważna uwaga: inne metody leczenia obowiązują zależnie od rejonu geograficznego i 
klimatycznego, innej terapii wymaga człowiek chory na tę samą chorobę, lecz 
należący do innej grupy temperamentu: choleryk, flegmatyk, sangwinik, 
melancholik — to teoria Korwin-Krasińskiego. I jeszcze jedno: na schemat ogólny 
medycyny tybetańskiej składają się trzy korzenie, dziewięć drzew, czterdzieści 
siedem gałęzi i dwieście dwadzieścia
cztery liście..,
Na którejś ścianie w budynku instytutu przeczytałem napis: „Nie ma na świecie 
niczego, co nie mogłoby być lekarstwem". Nie ma, niestety, napisu: „Nie ma 
takiej choroby, której nie potrafilibyśmy uleczyć".
4
Buriacja jest ziemią starodawnej ludowej mądrości. Zawsze żyło się tutaj w 
symbiozie z przyrodą, słuchało się jej wskazań i rad. Szumu głębokich lasów, 
wichru stepów, huku fal wzburzonego często Bajkału.
Przez długi czas rolę pośrednika między człowiekiem i tajemnicami natury, a 
także siłami nadprzyrodzonymi pełnił szaman. Podobnie zresztą jak w wielu innych 
częściach świata: w Indonezji, na Półwyspie Malajskim, na wyspach Oceanii.    
Potem   przyszedł   tu   buddyzm   ze   swoim   skarbcem   filozofii i wiedzy. 
Nie ma powodu odwracać się plecami do doświadczeń stuleci. Ludzie rozsądni w 
Buriacji odrzucają przesądy, ale chcą ufać mądrości przodków. Już przecież dawno 
temu — na innym obszarze świata — lekarz kartagiński, Konstantyn Afrykańczyk, 
tłumaczył dzieła medycyny wschodniej na łacinę... W  dacanie  iwołgińskim  żyje  
lama  specjalizujący  się  w  medycynie tybetańskiej i znajomości ziół. Przed 
domem jedynego 'dziś praktykującego lekarza tybetańskiego w Ułan-Ude, Gałdana 
Lenchobojewicza, stoi od świtu do nocy kilkanaście samochodów ze znakami 
rejestracyjnymi z całego kraju. Międzynarodowa Organizacja Zdrowia uznała 
oficjalnie rangę medycyny i farmakopei  ludowej,  doradzając  pilne  
przypatrywanie  się  tradycyjnym metodom diagnostyki i terapii. Buriaci nigdy 
nie zrezygnowali z czerpania z doświadczeń swojej starej, a wzbogaconej przez 
buddyzm wiedzy praojców, po pewnym czasie  rozpoczęli  systematyczne,  naukowe 
już  przetrząsanie bogatego skarbca .dokumentów, do których należą tybetańskie 
traktaty.
86
Ślady smoka są jeszcze wyraźne — trzeba je ocalić, póki nie będzie za późno.
Życie w surowych warunkach syberyjskiego klimatu, wśród gór i wielkich lasów, w 
sąsiedztwie ogromnego „morza wewnętrznego" — Bajkału — zmusza do ciągłej walki, 
ale i sprzyja rozmyślaniom nad sensem egzystencji. Jak twierdzą teksty wypisane 
na młynkach modlitewnych: „klejnot jest w lotosie, amen". Może jest, a może nie 
— w każdym razie są i tacy, którzy go tam szukają.
Natomiast ogromna większość mieszkańców tego kraju rozumie, że muszą przetrwać 
zarówno dokumenty kultury, jak i — przede wszystkim — nie zniszczona, nie 
naruszona przyroda. Tylko wtedy przetrwa człowiek.
W OSIEMSET LAT PO CZYNGIS-CHANIE
?
Kraj wznosi się łagodnie od północy ku południu, tworząc naturalną barierę od 
strony Chin i Mongolii. Przez ten potężny grzbiet górski biegł od tysięcy lat 
wielki szlak wędrówek. Tędy właśnie przetaczały się watahy Hunów, potem — od 
Attyli — Tatarami zwanych Mongołów Czyngis-chana. Długi czas istniało w tym 
miejscu niezwykłe państwo koczowników Dżungaria, uwikłane przez półtora wieku w 
wojny z Chinami. A i później był Ałtaj terenem ogromnej wędrówki ludów, narodów, 
wyznawców i nosicieli
różnych religii.
W końcu — to już prosta logika wydarzeń — zbudowano szosę z Bijska, przez Górno-
Ałtajsk, do granicy Mongolii, skąd wybiega ona aż do Ułan-
-Bator.
Czujski Trakt. Imię wziął sobie od Czujskiego Stepu, który przecina teraz długą 
blizną. Jedna z syberyjskich „dróg życia". Ważna arteria handlowa, transportowa, 
strategiczna. Jej budowa zaczęła się w początkach stulecia, trwała wiele lat, 
obfitowała w dramatyczne epizody. Otworzyła świat dziesiątkom tysięcy 
mieszkańców niedostępnych gór.
Szosa — z przedłużeniem przez Barnauł na północ — rzucona jest jak czerwona nić 
w poprzek kraju o różnych klimatach, o obszarze niewiele mniejszym niż Polska, 
zamieszkanym przez niespełna trzy miliony ludzi.
V
1
Syberia z taryfą ulgową. Oczywiście, są i tutaj mrozy. Ostatniej zimy doszły do 
-45. Ale co to znaczy w porównaniu z Jakucją czy Czukotką?... Tyle że oni tu 
usiłują być krainą rolniczą — i są. Wszystkie ich uprawy zaliczane są do 
„ryzykownych". Uda się, nie uda się — często się nie udaje: ostatniej zimy 
zmarzły wszystkie owoce, ale drzewka w większości ocalały.
Tak czy inaczej, tu kończy się — jeśli kto chce: zaczyna — Syberia. Granica 
między Krajem Ałtajskim a Kazachstanem przypomina niektóre granice w Afryce lub 
w Stanach Zjednoczonych — ktoś kiedyś przyłożył linijkę do mapy i przeciągnął 
ołówkiem: po obu stronach klimat i krajobraz są początkowo identyczne, a i 
ludzie nie bardzo inni; do dziś pokutują opinie, że Kazachstan także należy do 
Syberii. Ustalono jednak, że tędy przebiega dział wodny i to zadecydowało.
,W ogóle, jak mało ludzi potrafi prawidłowo określić geograficzny zasięg Syberii! 
Wiadomo niby, że na zachodzie zaczyna się ona od Uralu, który zresztą w swej 
części południowej jest pojęciem dość abstrakcyjnym. Po drugiej stronie — od 
Pacyfiku — wbrew powszechnemu mniemaniu, nie ma Syberii, lecz radziecki Daleki 
Wschód; syberyjska kraina rozpływa się gdzieś po drodze...
Przez blisko tydzień ruchliwego pobytu w Kraju Ałtajskim wszyscy spotkani przeze 
mnie ludzie poczuwali się do obowiązku wspomnienia o przeszłości. To ważne widać 
dla dobrego samopoczucia, dla równowagi psychicznej. Uzasadnienie jakieś, że nie 
żyje się na marginesie świata.
Tak, tędy spływały kiedyś masy ludzkie w drodze ku Europie. Posłuchajcie 
koniecznie: takie mieli obyczaje i mądrości — tak mieszkali, a raczej koczowali 
— takie śpiewali pieśni... Twierdzi się, nie bez racji, że tu właśnie znajduje 
się jedna z prakolebek ludów indoeuropejskich, Że ich krewnych można odszukać w 
Istambule i koło Białegostoku. Nuty dumy z przeszłości pobrzmiewają w głosie 
Tanspaja Szynszyna, narodowego barda Ałtaju, kiedy — chrapliwie, na rzadkich 
oddechach, przy dźwiękach strun topszura — prezentuje fragmenty eposu 
bohaterskiego...
Słowo „Ałtaj" pochodzi z tureckiego „altyn" i znaczy „złoty". Złota nigdy tu nie 
brakowało — o czym wiedzieli liczni najeźdźcy.
Należy poddać się magii tego miejsca, uruchomić wyobraźnię, dojrzeć owe masy 
ludzi i koni, zsuwające się z gór korytami rzek i potoków — jak ławice ryb. Dla 
naszych przodków w odległej Europie, a także dla ludzi w dalekiej Azji, była to 
zapowiedź rzeczy strasznych, śmierci i cierpień — dla nich wiązało się zapewne z 
nadziejami, podniecało radośnie. To było dawno, przed tysiącem i dwoma tysiącami 
lat, skończyło się wkrótce po śmierci władcy wielkiej Mongolii, Czyngis-chana.
Jak pisał London w „Księżycowej Dolinie": „Została mi tylko mądrość i 
wspomnienia — wspomnienia, które są popiołami, popiołami pełnymi klejnotów".
Rozsypały im się te klejnoty po całym kraju — od nizin po szczyty gór,
89
od tajgi po wysokie stepy. Odnaleziono wiele kurhanów z czasów Scytów, na 
przykład w Pazyryku, więc sprzed pięciu wieków przed naszą erą; tajemnicze 
mogiły z drewna, w których przetrwały szkielety wodzów i ich koni, a nawet 
świetnie zachowane mumie. Każdy kurhan ma około 50 metrów w obwodzie i 4—5 
metrów wysokości. Wygrzebano stamtąd dzieła sztuki, przedmioty kultu i 
gospodarstwa domowego. To właśnie Scytów w pierwszej kolejności pochłonęła 
wysoka fala Hunów krótko przed naszą erą.
Do historycznych, cudem nie spopielonych klejnotów, zaliczają się także 
monolitowe pomniki kamienne (sakralne? świeckie?), rozsiane po stepach i 
zboczach gór. To znaki tych, którzy stanowili kolejną falę: ślady potężnego 
Kaganatu, istniejącego na tych ziemiach od VI do X wieku naszej ery.
Tajemnicze kurhany wznoszono kiedyś rękami, zapewne niewolników — dziś 
miesiącami rozgrzebują je buldożery. Wielkie dźwigi unoszą ostrożnie ciężkie 
kamienne pomniki. Część kurhanów postanowiono zachować w spo-1coju do czasów 
wynalezienia nowych narzędzi naukowych.
O wiele później była pierwsza wojna i rewolucja. Dwa lata bolesnego 
przechodzenia ziemi i ludzi z rąk do rąk. Wędrówki żołnierzy i bandytów... Tak, 
pamięta się również barona Ungerna von Sternberga, który tędy przeszedł, ogłosił 
się na stepach księciem i chanem, chciał odbudować średniowieczne imperium 
mongolskie... Czy to prawda, że gdzieś zakopał swój legendarny, zrabowany skarb 
carski? Ach, tyle jest skarbów w Ałtaju i Mongolii, jeden mniej, jeden więcej, 
czy to ma znaczenie?...
Działo się to zaś wszystko wzdłuż i w pobliżu dzisiejszego Traktu Czujskiego. Na 
szlaku, który istniał na długo, nim zbudowano tę bitą drogę, a potem wylano ją 
asfaltem.
2
Wiozą nas po „Czujce" w głąb gór. Ze stolicy Kraju Ałtajskiego, Barnaułu, szosą 
do Bijska, a potem już właściwym traktem do Górno--Ałtajska, który przypomina 
Rabkę, i dalej.
Dalej niż stoi chata rodziców Wasyla Szukszyna, przedwcześnie zmarłego piewcy 
tej krainy, wybitnego pisarza, aktora i reżysera, którego opłakują tutaj jak 
największego chana. Któremu na grobie posadzili kalinę czerwoną...
Szukszyn urodził się nad brzegami Katunia, czyli jakby nad górnym Obem, tu się 
wychował i część swego serca na zawsze pozostawił. Akcja jego opowiadań w tomiku 
„Jest taki chłopiec" rozgrywa się właśnie przy Trakcie
90
Czujskim. Szukszyn wykreował współczesnych rycerzy Ałtaju w postaci kierowców, 
prowadzących swoje ciężarówki odwiecznym szlakiem koczowników, pokazał ludzi 
wplątanych w zwykłe życiowe problemy: Paszkę i jego nieszczęśliwą miłość, Sienie 
szukającego wściekle brakujących wałów korbowych do ciężarówek, Grińkę, 
ratującego płonący pojazd. Soczyste i nie lakierowane są te portrety ludzi znad 
Traktu Czujskiego, jak choćby Antipa Kałaczikowa, rymarza, którego tajemną, 
najgłębszą miłością życia była bałałajka.
Trochę jest u Szukszyna osobliwości i owej nierealnej mgiełki, snującej się po 
ałtajskich górach i dolinach. Owszem, patrzą jego bohaterowie na „dalekie sine 
góry, na licznie rozsiane wysepki". Ale mówią prozą, jak wszyscy inni: „Pewnie 
masz niedopój. Zabrakło ci ze dwa gulgi i teraz cię męczy".
Nad Traktem Czujskim, bardzo konkretnym, współczesnym dziełem, a także dalej od 
niego, dużo jest kolorytu lokalnego, do którego wypada zaliczyć sprawy z 
pogranicza metafizyki, przede wszystkim przesądy ludu, jego wierzenia niezwykłe. 
Zanim Traktem, a więc drogą o długości 619 kilometrów z Bijska do granicy, 
przejechał pierwszy samochód (aha, przez dwa miesiące w roku, na wiosnę, nie 
wolno teraz drogi używać większym ciążarówkorn, bo nawierzchnię diabli biorą), 
działo się tu, a działo! Od zawsze, także i teraz, o zmroku i brzasku niebo 
pokrywa się nalotem czerwieni: z góry, z okien samolotu, wygląda to, jakby kraj 
ogarniał pożar. Symbol widoczny stuleci walk i pożogi...
Od tysięcy lat ludzie w Kraju Ałtajskim kłaniali się rzekom, górom, słońcu. 
Bogom swojskim, których nie wyrąbał miecz i nie pokonała wiara w Buddę. Długo, 
bardzo długo odprawiali ceremonie i czary szamani, dziś jeszcze pobrzmiewa echo 
ich zaklęć i okrzyków.
Mają tu na stepach Tuwy i Ałtaju szczególny rodzaj zegara słonecznego. Gdy 
pierwsze promienie słoneczne padną na brzeg otworu w dachu jurty, oznacza to 
porę pędzenia bydła na wypas, gdy promienie przenikną przez otwór i dotkną 
północnego krańca łóżek — czas na śniadanie... I tak przez cały dzień.
Także księżyc ważny jest dla ludzi wysokich stepów. Przetrwała wiara w walkę 
księżyca z siedmiogłowym potworem, „Czilbigenem". Czasem udaje się potworowi 
połknąć księżyc — wtedy wśród jurt rozlegają się okrzyki: „Księżyc umarł!", 
trąbi się w miedziane rogi, ciągnie psy za uszy, a nawet strzela z karabinów w 
niebo. I oto wcześniej czy później „Czilbigen" daje za wygraną...
Narody południowej Syberii posługiwały się do najnowszych czasów własnym  
kalendarzem,   „Mucze",   który  składał   się  z  cyklu  odcinków
91
dwunastoletnich, a każdy rok miał imię zwierzęcia: myszy, krowy, lamparta, 
zająca... Uważa się, że na charakter człowieka wpływa rok urodzenia...
Tak, zbudowali duże miasta, dokopali się złota, srebra, ołowiu, wolframu, rtęci. 
Stworzyli przemysł, dający im sześć miliardów rubli dochodu rocznie. Zabrali się 
do rolnictwa, tego „ryzykownego", ale i pszenicy, co prawda cherlawej, doczekali 
się, i chmielu, i buraków cukrowych nawet.
Ale Ałtaj nie przestał być z powodu tych nowinek Ałtajem. Część jego mieszkańców 
nadal przemierza stepy z owcami, końmi, wielbłądami. Sobole, ruchliwe zawsze jak 
żywe srebro, czujne, kiedy trzeba agresywne, buszują po lasach cedrowych,  
budząc  niezdrowe  pragnienia  myśliwych.  Po  wysoko położonych łąkach 
spacerują reny, jelenie, „marały"; z ich rogów produkuje się pantacrinę, cenny 
preparat wzmacniający organizm ludzki, sprzedawany kiedyś na wagę złota. Mają 
korzeń o dziwnej nazwie, identyczny w działaniu z żeńszeniem. I żymołość, owoc w 
Polsce nie znany, rosnący także na Kamczatce, wcześniejszy o dwa tygodnie od 
truskawki — wytrąca on z organizmu ciężkie metale. W górach, zwłaszcza w 
okolicach uzdrowiska Biełokuricha, biją  źródła wód  radioaktywnych,  niezwykle  
silnych,  dobrodziejstwo  dla chorych na serce i reumatyzm; ludzie wysokiego 
Ałtaju prawie nie znają zawałów i nowotworów, ale ściągają z północy inni. Na 
dużych obszarach rośnie sławna oblepicha, czyli rokitnik (znany u nas tu i 
ówdzie nad morzem), nazywany  „ałtajskim  ananasem",  dysponujący  wszelako  
ciekawszymi  od
ananasa właściwościami.
Ałtaj — już unowocześniony — to ciągle jeszcze skansen nomadyjski,
ogród botaniczny, apteka tajemniczych leków.
Banalną prawdą jest, i tu się ona potwierdza, że cywilizacja to dobrodziejstwo i 
klęska równocześnie. Prawdą jest także, iż cywilizacja może — jeżeli trafi na 
mądrych wdrożycieli — koegzystować ze światem przyrody, tradycji, starych 
obyczajów.
Mongolski kosmonauta, który uleciał w przestrzeń, zabrał ze sobą do niebieskiego 
wehikułu pojemnik oleju rokitnika. Oleju, który goi rany i oparzenia,
syberyjskiego balsamu.
Duża szansa dla reportera! Nie musi pisać o produkcji maszyn rolniczych (rozwija 
się w Ałtaju), o fabrykach chemicznych (są, mają przecież u siebie ze trzy 
tysiące słonych jezior), o zwyczajnym rolnictwie czy hodowli — jeśli go już 
powiozą do sowchozu, to jest to gospodarstwo „Flora" uprawiające rośliny 
lecznicze lub gospodarstwo miodowe, sowchoz pasterski „marałów" czy jaków, 
sowchoz hodowli soboli, lisów i norek.
92
3
Działa w Kraju Ałtajskim Syberyjski Instytut Sadownictwa. Już w nazwie tej 
placówki pobrzmiewa paradoks, może nawet sensacja — sady na Syberii! A chwalą 
się w tym instytucie w sposób nieprzytomny. Mają chyba jakieś podstawy do 
chwalby. Ałtaj daje sobie radę z surowymi warunkami przyrody i infekuje swoimi 
owocowymi osiągnięciami całą Syberię. Nie wzięły się te sukcesy znikąd — od 
wieków potrafili ignorować najtęższe mrozy (niekiedy jednak, jak ostatniej zimy, 
one na chwilę wygrywają z nimi). Jeszcze w początkach stulecia dotarła w te 
strony kanadyjsko-amerykańska ekspedycja, zabierając potem do Ameryki sadzonki 
dzikich syberyjskich jabłonek, „pipinek ałtajskich". Dzięki naukowcom z Ałtaju 
obszar sadów syberyjskich przekroczył osiemdziesiąt pięć tysięcy hektarów — w 
początkach stulecia mówiono o trzystu hektarach.
Instytut i jego dyrektor, I.P. Kalinina, przygotowali dla gości dość niezwykłą 
ucztę: przyjęcie, na które składały się niemal wyłącznie przetwory z owoców: 
soki, syropy, konfitury i dżemy z rokitnika, kalina z cukrem, czarne porzeczki, 
truskawki i żymołość. Objedliśmy się po dziurki od nosa, zwłaszcza „syberyjskim 
ananasem", naturalnie z nadzieją głęboką, że od tej chwili skończą się wszelkie 
dolegliwości sercowe, żołądkowe, reumatyczne, może nawet złe humory... Panaceum 
na wszystko. Kto chce, niech wierzy. W Kraju Ałtajskim wierzy się chętnie w 
wiele cudów natury. To miejsce, gdzie jeżeli nie gusła i zaklęcia, bolo już 
teraz trochę głupio, to przynajmniej przekonanie o tajemniczych, fantastycznych 
właściwościach roślin znajduje wdzięczną glebę w umysłach i instynktach ludzkich.
Kilka razy wiozący mnie Traktem Czujskim samochód zatrzymywał się przy wykrotach 
gęsto zarośniętych krzakami rokitnika. Niecki i dolinki wypełnione były 
szczelnie kudłami krzewu, obwieszonego pomarańczowego koloru gronami, najeżonego 
długimi kolcami — wpaść w takie krzaki, to jak pogrążyć się w gęstwinę jeżyn, a 
może i boleśniej.
Był czas, że sporo owoców rokitnika marnowano. Teraz wyciągają się ręce po każde 
gronko. W „zakładach witaminowych" w Bijsku produkują olej z rokitnika metodą 
przemysłową. Po domach, kto żyw, smaży konfitury, wytłacza soki.
Co myślą o postępującym na świecie skażeniu ziemi i powietrza, o możliwościach 
zachowania swojej wspaniałej przyrody? Absolutnie nikt, komu zadawałem te 
pytanie, nie taił niepokoju.
— Był czas, że nie liczono się z przyrodą — powiada dyrektor Kalinina
93
z Instytutu Sadownictwa. — Dziś potępiamy takie stanowisko, widzimy ostro 
wszystkie popełnione błędy: wyrąb limb syberyjskich, na które trzeba czekać 
setki lat, zanieczyszczanie rzek, bezmyślne wybijanie zwierzyny.
Mają ałtajskie przysłowie: „Człowiek, który nie rozumie swych wad i błędów, jest 
jak borsuk, który nie wie, że ma na głowie białą plamę".
Pewnego dnia przejechał nam przed nosem — byłem w większej grupie osób —- 
niezwykły pojazd, sześciokołowy „wszędochód" marki Ural. Niósł na grzbiecie 
sklep, docierający do zakamarków, gdzie już nawet diabeł przestał cokolwiek 
mówić. Gapiłem się na stepowy wóz z podziwem. Ktoś zauważył:
— Rozpieszczanie. Ludzie w swoich jurtach żyją od setek lat i nieźle sobie radzą. 
Wszędochody tratują kraj, płoszą ptaki i duchy.
Ktoś inny:
—- Tak. Zwłaszcza ducha pionierstwa. W stepach ludzie zawsze palili suchym 
nawozem, nie ruszając siekierą stojącego obok lasu. Mieli swoje powiedzenie: 
„Nie rąbać żywego lasu". My także mamy: „Zatrzymać niszczącą cywilizację!"
Kult przyrody — ufają jednak — ocali ich kraj przed agresją nowoczesnej 
technologii. Lękają się, odłożonych na szczęście, pomysłów zmiany biegu rzek, 
ingerowania w warunki klimatyczne, sprzeciwiają się wpychaniu przemysłu w górne 
rejony Ałtaju.
„Jeden pies widzi i szczeka — inny szczeka, chociaż nie widzi". To także stare 
ałtajskie przysłowie.
Ich pies widzi.
Mają zamiar zamknąć wszystkie gospodarstwa wyrębu lasów i przeróbki drewna.. 
Przygotowują się do zorganizowania kilku nowych rezerwatów (jest jeden, nad 
Jeziorem Teleckim). Z Górno-Ałtajska, dawniej Ulała, pragną zrobić stolicę 
turystyki i alpinizmu; na razie, z braku wszelkich niemal usług — przyznają to 
otwarcie — miasto pełni jedynie rolę punktu administracyjno-tranzytowego.
Trakt Czujski pnie się niepostrzeżenie w górę, aby w swej wyższej części 
przecinać kolejno lasy sosnowe, modrzewiowe i limbowe, a w końcu wyskoczyć na 
przymongolskie stepy. Jak się trafi, można tu spotkać niedźwiedzia lub — to 
byłoby już prawdziwe szczęście — tutejszego śnieżnego tygrysa (irbisa); 
najłatwiej o kontakt z dzikim kotem.
Można także otrzeć się o ducha lub zgoła demona. Szczególnie w pobliżu „obo", 
ołtarzyków wznoszonych na cześć owych demonicznych istot, władców 
najniebezpieczniejszych miejsc. Na gałęziach drzew, niby na bożonarodzeniowej 
choince, wiszą setki szmatek, przeważnie białych i niebieskich, kępki włosów i 
futer. Obok stoją miseczki z ziarnem, solą, gronkami oblepichy.
94
4
Nad Krajem Ałtajskim nie zawsze roztaczała się skuteczna opieka duchów i demonów. 
W tym miejscu Azji, podobnie jak w sąsiedniej Tuwie, jak w wielkiej Mongolii, 
stulecia znaczone były krwią. Tędy —jak wiemy — przetaczały się tabuny 
strasznych rycerzy, tu znajdowała się w XII — XIII wieku część imperium 
okrutnika, zarazem wybitnego wodza i organizatora, Czyngis-chana. Na tym 
obszarze dochodziło do ścierania się interesów Rosji carskiej z państwem 
chińskim, w rezultacie czego ocalała zaledwie piąta część plemion ałtajskich, 
ludzi, którzy schronili się bądź w niedostępnych górach, bądź w warowniach 
rosyjskich. Niełatwe były, to także wiemy, lata rewolucji. A w czasie drugiej 
wojny dotarły tu tysiące uchodźców, w tym naukowcy i studenci dwóch wyższych 
uczelni z europejskich ziem ZSRR.
Wśród siedemdziesięciu narodowości, żyjących dziś w Kraju Ałtajskim, znajduje 
się około tysiąca rodzin polskich. Znacznie więcej jest Niemców. Liczbę Ałtajów 
czystej krwi ocenia się w samym tylko Autonomicznym Obwodzie Górno-Ałtajskim na 
70 tysięcy. Trwają wysiłki, aby młode pokolenie ałtajskie chciało pozostać w 
swoich wysokogórskich osadach i koczowniczych grupach, do których przez wieki 
tak byli przywiązani, a które teraz — niestety — coraz chętniej opuszczają.
Wszyscy garną się do cywilizacji. Tylko z rzadka ujawniają się uparci samotnicy. 
Na przykład — starowiercy. Znany dziennikarz moskiewski Piesków w głośnym 
reportażu sprzed paru lat opisał spotkanie z rodziną chłopa o nazwisku Łyków, 
który z synem i córką żył kilkadziesiąt lat w dzikich rejonach Gór Sajańskich, 
nie wiedząc nic o drugiej wojnie ani o lotach w kosmos...
Za każdym zakrętem Trakt Czujski oferuje nowe wrażenia. Niespodziewanie ukazuje 
szerokie płaszczyzny łąk, doliny wypełnione po brzegi słonecznikami, pastwiska 
zatłoczone bydłem, owcami, kozami puchowymi, końmi. Gdzieś daleko — w pejzażu 
prawdziwie szwajcarskim", ponad soczystą zielenią — świecą się białe wierzchołki 
gór pokrytych wiecznym śniegiem, języki lodowców, pod którymi pasą się posępne 
rogate, jak i wesołe jelenie.
Ktoś objaśnia mnie rzeczowo, że Kraj Ałtajski produkuje blisko połowę wszystkich 
radzieckich serów, jedną trzecią wełny, jedną dziesiątą mięsa, dwie trzecie 
puchu. Nawet tu doganiają człowieka statystyki!
Ale o befsztyku tatarskim dowiedzieli się od Polaków. Podobnie jak o tatarskiej 
strzale, która przebiła gardło krakowskiego trębacza...
Nikt jakoś nie częstuje mnie „czegenem", ałtajskim kumysem. Nikt, przy
!5
żadnej okazji, nawet w dalekich jurtach, nie nalewa mi czarki samogonu „araka" 
czy szklanki jakiej bądź wódki. Co się dzieje, co to za Syberia! Pewnie ten i ów 
czuje dziś wyraźny „niedopój" i pociągnąłby sobie ze „dwa gulgi", ale — jeżeli 
już — robi to teraz po cichu.
W drodze powrotnej, trochę w bok od Traktu Czujskiego, za wąwozami kipiącymi 
rokitnikiem, ktoś nagle wykrzyknął, wskazując palcem: „Soból, soból!" Niczego 
nie widziałem. Zwierzątko przeskakiwało po gałęziach drzew z szybkością 40 
kilometrów na godzinę, kto by je tam dostrzegł, a jeszcze ustrzelił! A jednak są 
myśliwi, którzy tego dokonują za 200 rubli od sztuki (w Moskwie kosztuje potem 
ta sama sztuka 600-700 rubli). Na farmie zwierząt futerkowych „Leśny" tłumaczono 
mi, że trzeba mieć wiele cierpliwości, aby doczekać się potomstwa soboli — 
sobolica znajduje się w ciąży dokładnie dziewięć miesięcy (norka od czterdziestu 
do siedemdziesięciu dni, lis pięćdziesiąt dwa dni). Aha, i jeszcze jedno: rzadko, 
ale zdarzają się kradzieże cennych zwierząt, przeważnie jednak lisów, bo 
wyciąganie sobola z klatki to jak chwytanie wściekłego diabła...
Długo słońce czepiało się wierzchołków drzew. Jechaliśmy w dół, co było jak 
schodzenie po szczeblach wielkiej drabiny; łąki na wyżynach — limby — modrzewie 
— sosny — pola zbóż i słoneczników. Już wiem, że po kilkaset kilometrów ciągną 
się wąskie pasy leśne, specialite de la maison tego kraju, osobliwość znana 
jeszcze tylko w Kanadzie.
Słońce umknęło nagle za horyzont, wzniecając na niebie pożogę. Rzeka Katuń i 
słone jeziorka wypełniły się malinową wodą. Poszkarłatniały grona krzewów 
rokitnika, pociemniała czerwień kaliny.
W wiosce Pos„iol
lem                 ^skoje nad Bajka-
	HLb *	a i i i. ? ? i a. -   ?   ??
		
Barnaul, pierwS2e mj Ałtajskiego                              '
? ł
Kyzyl. w oczekiwaniu na autobus
Nowy gmach teatru w stolicy republiki Tuv

4
^:w;: !
~
Na stepach nad granicą Mongolii
tli
Wśród budynków klasztoru buddyjskiego pod Ułan-Ude
Również Buriaci mają dostęp do Bajkału
rewnrane koronki buriackich at. dzieło artystów budowni-c*ych sprzed stu i 
dwustu lat
Demonstracja reliktów dawnej  bu     ?«^ riackiej kultury w skansenie w Ulan     
'" ^0Ę -Ude
I
Jeszcze jedna scena z żywego muzeum Buriacji
I
SONDA SERCA AZJI
Czy warto jechać tak daleko, aby zobaczyć tak mało?
Warto, jeżeli chce się poznać kraj na pograniczu dwóch epok i dwóch światów. 
Kraj znajduje się w geograficznym środku Azji, równocześnie należy do jej 
najdalszych peryferii.
Tę „środkowość" ustalił w roku 1910 angielski uczony i odkrywca ??????-der 
Carruthers. Można w to uwierzyć już w czasie lotu z północy: bardzo długo 
szybuje się nad dzikimi górami, przypominającymi w wielu miejscach olbrzymie, 
zrudziałe, bezdrzewne wydmy. Ani jednej drogi, wioski, domu. Piękno i groza!
No a potem od razu Kyzył, który robi dobrą minę do miana stolicy tej głębokiej 
nicości. Parę minut w samochodzie, jadącym z lotniska i już się jest na miejscu.
Ale zaraz, gdzieśmy to właściwie dotarli? Dotarliśmy do syberyjskiej republiki 
autonomicznej, Tuwy. Granica Mongolii. Niespełna setna część terytorium ZSRR, 
czyli mała plamka na mapie, a przecież obszar równy prawie połowie Polski. 
Zaledwie 276 tysięcy mieszkańców, a więc tyle co w Częstochowie.
Chociaż więc obszarem ta daleka, izolowana od świata kraina nie jest wcale tak 
mała, nie mogę oprzeć się wrażeniu, że oto przybyłem do radzieckiej Andorry.
Kyzył oznacza w języku tuwińskim czerwony. Kiedyś w tym miejscu znajdowała się 
rosyjska osada Białocarski. Tutaj, w cieniu Gór Sajańskich, lądują wszystkie 
przybywające do tego kraju samoloty. Stewardesy na pokładach maszyn z Moskwy, 
Tbilisi i Irkucka uroczystym tonem prezentują kraj i miasto, gdzie za niedługie 
minuty mają opuścić samolot pasażerowie; wtedy to po raz pierwszy pada 
określenie „serce Azji".
?
1
Zanim zdołałem odetchnąć, już znowu siedziałem w samochodzie. Kierunek — 
południe, strefa nadgraniczna.
Kiedyś na pytanie podróżnego: Jak daleko do miasta?", chłop syberyjski
7 — Na Syberii cieplej
97
odpowiadał: „Ech, niedaleko, będzie ze sześć wiorst", a ludzie jechali 
trzydzieści i jeszcze było mało. Teraz powiedzieli mi w Kyzyle, że do granicy 
Mongolii jest ze sto osiemdziesiąt kilometrów, a droga — ho, ho — pierwszorzędna.
Okazało się tych kilometrów znacznie więcej, a jazda w drugim etapie mogła się 
przyśnić! Początkowo było wielkie udawanie — szosa jak w Europie, gładka i 
prosta jak w pysk strzelił. Tylko pojazdów na lekarstwo i pustka dokoła aż do 
bólu oczu. Ani pół człowieka, ani pół chałupy. Trawy, wzgórza łagodne, ale i 
pola uprawne — jak rozścielona szeroko tkanina na pidżamę; dłu gie pasy, na 
przemian jasne i ciemne, ze zbożem nieco cherlawym, i gołe, czekające na 
płodozmian.
A więc jeszcze jedna pusta kraina w naszym zatłoczonym świecie. Pusta — gdyby 
nie prawie dwa miliony koni, owiec, jaków, wielbłądów. Gdyby nie wiele problemów 
w długiej historii i obecnym życiu, o czym na razie mniej wiem, niż się domyślam.
Dlaczego nie pojechałem pociągiem? W tym kraju nie ma kolei, jeszcze jej nie 
zbudowano. Jest trochę dróg, z których niewielki tylko procent zasługuje na 
miano szos. Najważniejsza jest szosa usińska, która przebiega przez łańcuch 
Sajanów i od 1932 roku łączy Tuwę z Abakanem i resztą terytorium ZSRR. w chwili 
opuszczania Kyzyłu podano wiadomość o zerwaniu abakańskiej szosy i licznych na 
niej mostów — skutek od tygodnia trwających opadów.
Jak to będzie na naszej drodze?... Właśnie zaczęły się dziury. Później szosa 
wbiegła między góry i przypominała koryto wyschniętej rzeki. Po lewej — słone 
jezioro o wodzie gęstej jak zawiesista zupa. Z rzadka sowchozy: „Zwycięstwo", 
„Płomień Rewolucji" i inne. Brzozy i modrzewie. W końcu mała osada: Samachałdaj, 
do 1914 roku stolica Tuwy, dziś relikt, a może żart historii.
I zaraz pierwsze jurty — jak forpoczty większego obozowiska harcerzy; duże, 
okrągłe, płaskie namioty z unoszącym się ze środka dachu dymem.
Owce, coraz więcej owiec. Jeździec na koniu, galopujący w poprzek szosy. Jakieś 
drzewo obwieszone kolorowymi szmatami, pod tym pryzma pordzewiałego złomu „obo", 
szamański ołtarz, miejsce w tych górach snąć szczególne, może niebezpieczne.
Sto czterdziesty piąty kilometr, definitywny koniec nawierzchni ulepszonej. Las, 
serpentyny i kamienie, ciemnawo, gromadki zdziwionych owiec o czarnych 
pyszczkach.
Przejeżdżamy po moście przez rzekę Tes, północny kraniec stepowej
98
wyżyny. Uderza nagła zmiana aury: blask, ostrzejsze powietrze, zapach trawy. 
Tutaj droga jest już tylko wspomnieniem. Nasz „czołg we fraku", czyli samochód 
marki „Wołga", z wyraźną rozkoszą wypływa na „szerokie stepów oceany". We 
wszystkich kierunkach biegną ścieżki i koleiny, rozwidlają się, kluczą, zapadają 
w zieloną gęstwinę. Jedziemy z szybkością osiemdziesięciu kilometrów na godzinę 
na przełaj przez piasek i trawę. Nie pozbieramy się od śmiechu, jak trafimy na 
głębszą dziurę!
Jest coś magnetycznego w tej krainie. Jak poprzednio w Kraju Ałtajskim wszystko 
ciągnie w te dziwne, tak mało znane, egzotyczne strony. Inność przyrody i 
klimatu, odmienność sposobu życia nielicznych mieszkańców, świadomość zaplecza 
tysięcy lat burzliwych dziejów... W tym pejzażu, trwającym bez zmian od wieków, 
mógłby w każdej chwili pojawić się oddział osobliwych jeźdźców z mongolskim 
Napoleonem, Czyngis-chanem na czele...
2
Na szerokiej płaszczyźnie ręka Boga posadziła pojedyncze, skaliste, obłe 
przeważnie wzgórza — gigantyczne powiększenia babek dla dzieci. Daleki horyzont 
zamyka dziki, posępny grzbiet górski. Rozweselają go zajączki przesyłane przez 
małe jeziorka.
Może ze sto kilometrów przeżeglowaliśmy po trawie i wertepach. Czerwony pył — 
niby dym z komina parostatku — wlókł się za nami długim ogonem.
Kiedy nad głową poszybowały jakieś ptaki, ktoś w samochodzie powiedział: „Blisko 
do Pogranicznego". Ptaki, jak na morzu mewy sygnalizujące ląd, zapowiadały 
bliskość siedzib ludzkich.
Było to stanowisko jednej z brygad sowchozu „Pograniczny". Parę jurt, rozrzucone 
dokoła beczki, parkujące samochody w sąsiedztwie przytroczonych do palików koni. 
Opodal rzeka Naryn, wyznaczająca linię graniczną z Mongolską Republiką Ludową.
W ciągu paru następnych godzin uczestniczyłem w seansie tuwińskiego westernu 
(easternu raczej). Pojawili się stepowi bohaterowie i ich zwierzęta. Świat 
wypełnił się dziwnymi dźwiękami, zapachami, a następnie — wraz ze mną — zanurzył 
się w kurzu.
Gościnni gospodarze zaprezentowali swój majątek, a zarazem — sens obecności w 
tym pustkowiu. Przed obliczem przybyszy „z dołu" przecwałowa-
99
ły tysiące owiec, setki koni i wielbłądów. Stada czworonogów rżących i ryczących 
przebiegały we wszystkich kierunkach. Kopyta i racice podnosiły wysoko w 
powietrze pyłowe chmury. Tylko pozornie panował bałagan i bezhołowie. Czabani, 
czyli tutejsi pasterze, przeważnie młodzi chłopcy o spalonych słońcem twarzach, 
popisywali się władzą nad stadami i tabunami. Galopowali na rączych rumakach, 
chwytali zwierzęta na lasso, pokrzykiwali gromko — są jeszcze autentyczni 
kowboje na tym świecie!
Z trudem rozumiałem, dlaczego wszystkie te zwierzaki, niektóre z wściekłością 
szczerzące pożółkłe zęby — jak wielbłądy — po prostu nie oddalą się z godnością 
w siną dal, wypinając się na swych namolnych pasterzy. Widać jednak lubią 
kotłować się w tłumie, obijać bokami, biec przed siebie, zawracać, znowu obijać 
bokami, rzucać łbem na lewo i prawo. Nawyk do życia w stadzie? Lęk przed 
samodzielnością bez pejcza i wrzasku czabana?...
Tuwa, czyli niegdysiejszy Urianchaj, nigdy nie lubiła pejcza. Nie chcieli ludzie 
tutejsi, ongiś Sojotami zwani, wstępować do armii Mongołów, nie byli wojowniczy. 
Pisał przed kilkudziesięciu laty Antoni Ferdynand Ossendowski w książce „Przez 
kraj ludzi, zwierząt i bogów":
„Sojoci, odwieczni wrogowie wojny i przelewu krwi ludzkiej, przed wiekami woleli 
porzucić swoją ojczyznę, niż ustąpić żądaniom krwawego zdobywcy Czyngis-chana, 
marzącego o utworzeniu sojockich konnych oddziałów. Sojoci prawie wymarli, lecz 
na rękach pozostałych nie ma śladów krwi ludzkiej. Nawet bezwzględni, surowi 
chińscy gubernatorzy nie potrafili zastosować w Urianchaju swoich krwawych, nie 
znających litości praw".
Legendy mówią — a Ossendowski to powtarza — że Sojoci chronili się przed 
Mongołami w „podziemiach Władcy Świata". Pewnie kryli się w jaskiniach, być może 
razem ze swymi zwierzętami.
Takie jaskinie istnieją opodal jurt i terenów wypasu gospodarstwa „Pograniczny". 
Może służyły one też Tuwińcom za miejsce azylu w ciągu setek lat inwazji Hunów, 
hord Czyngis-chana (o ironio: jednym z jego wodzów był ich pobratymiec Subudaj), 
agresywnych plemion koczowniczych. Niejeden człowiek krył się w górskich i 
stepowych pustkowiach jeszcze w początkach tego stulecia — do roku 1912 — za 
czasów dominacji mandżursko-chińskich feudałów, a nawet w późniejszym 
niespokojnym dziesięcioleciu.
Tak więc jurty nie zawsze tkwiły w stepie, w niespokojnych chwilach znikały na 
wiele lat. Do czasu gdy pierwszy śmiałek znowu rozbił gdzieś swój namiot.
100
Tuwińcy, ludzie miłujący pokój ponad wszystko, nie ztnoszący przymusu, choć tak 
długo kiedyś w terrorze żyjący, dopiero podczas drugiej wojny światowej dosiedli 
koni i ruszyli do walki — Tuwińska Republika Ludowa przekazała do dyspozycji 
radzieckiego dowództwa ochotnicze oddziały kawalerii.
Gdy szedłem w stronę białej jurty, niebo zaniosło się chmurami, zerwał się wiatr, 
rozczesując trawy długie i miękkie jak końskie grzywy.
/'
i Gdy wchodziłem do środka jurty, schylając głowę, przenikała mnie jedna myśl: 
oby nie kazali mi pić araki, czyli miejscowego kumysu, i jeść baranich flaków...
Nic z tych strachów nie spełniło się — poczęstunek był skromny, banalnie 
europejski. Towarzyszyły mu krótkie, bezalkoholowe toasty pod słoną zieloną 
herbatę z mlekiem. Siedzieliśmy na niskich, dziecięcych jakby krzesełkach, przy 
długim niziutkim stole. Miejsce dano mi honorowe, z widokiem na środek namiotu. 
Za plecami, na komódce, gdzie kiedyś stawiano posążek Buddy, tłoczyły się 
kolorowe fotografie dzieci i dorosłych.
Jurty opisywano tysiące razy, więc tylko garść wrażeń, osobistych raczej. 
Wszystkie małe, a nawet miniaturowe meble przytulono do brezentowych (teraz już 
nie wojłokowo-samodziałowych jak niegdyś) ścian. Dostrzegam materace na łóżkach, 
dywaniki na ziemi. W środku namiotu stoi piecyk żeliwny typu „koza", z rurą 
prowadzącą do dziury w dachu, skąd skapują krople deszczu i syczą przy 
zetknięciu się z piecem.
Słucham informacji o pracy brygady. Przyjmuję prezentację domowników, 
zasłużonych czabanów. Zachęca się mnie do jedzenia, gęsto dla przykładu cmokając.
Zostaną tu do zimy, potem część ich przeniesie się do kamiennych domów, 
„zimników", rozrzuconych z rzadka w zaciszniej szych miejscach stepu, a część 
odejdzie do siedzib stałych. Namioty zwiną i opakują celofanem.
Później, w Kyzyle, usłyszę z ust jednego z najwyższych funkcjonariuszy republiki 
krytyczną ocenę niektórych decyzji z lat pięćdziesiątych:
— Było błędem pospieszne zakładanie stałych osad i nakłanianie ludzi do ich 
zamieszkiwania. Wtedy to upadła powszechna sztuka szycia i budowy jurt. Teraz 
rozpoczynamy przemysłową produkcję nowoczesnych jurt.
101
Minął krótki czas wstydzenia się owych tradycyjnych stepowych budowli, minął 
czas mechanicznego likwidowania koczownictwa. Istnieje stosunkowo mała migracja 
ludu ości z terenów stepowych do miast, a jeżeli już ktoś pragnie mieć stały 
dach nad głową, nikt go nie zmusza do pozostania.
Oficjalne źródła podają, że w ciągu ostatnich czterdziestu lat liczba 
mieszkańców miast Tuwy zwiększyła się osiemnastokrotnie — to duże niewątpliwie 
osiągnięcie byłoby wręcz oszałamiające, gdyby nie zerowy prawie punkt startu.
Wrogiem tradycji i zwyczajów jest — jak wszędzie na „marginesach" świata — radio 
i telewizja. Słyszę właśnie głos spikera radia moskiewskiego, czytającego 
najnowsze wiadomości; mówi coś o lotach kosmicznych i produkcji komputerów. 
Telewizji w jurcie nie ma, ale jest już w niektórych „zimnikach".
Tygodniami pozostawieni są sami sobie, izolowani jak samotna wyspa na oceanie. 
Ale przecież raz w miesiącu odwiedza ich ekipa specjalistów: lekarz, weterynarz, 
mechanik... Czasem podjeżdża także sklep na kółkach. W ramach więc powstającego 
nowoczesnego społeczeństwa mądrze toleruje się atawizmy i tradycyjne nawyki.
Deszcz wali w powierzchnię jurty jak w naciągniętą skórę bębna. Z zewnątrz 
dochodzi rżenie koni.
Osobą szczególnie honorowaną w jurcie, choć razem z innymi kobietami stroniącą 
od stołu z mężczyznami, jest babcia o głęboko pobrużdżonej twarzy, posiadaczka 
tytułu Zasłużonego ??????? Republiki, a przy tym matka dziesięciorga dzieci, Kok 
Dasz Dangyt. Całe życie spędziła w stepie. Czy to prawda, że bardzo dobrze 
zarabia?
— Wszyscy czabani dobrze zarabiają, jest ich w brygadzie trzydziestu czterech. 
Jeden ma ośmiu dorosłych synów, a każdy z nich jest właścicielem samochodu.
Wierzę na słowo, choć prymityw otoczenia i niezupełnie kliniczna czystość wydaje 
się podważać te informacje. No, ale nie wszystko musi być widoczne gołym okiem 
lub w oczywisty sposób wiarygodne.
Natomiast gołym okiem widzi się, że ludzie inaczej tu niż gdzie indziej zarówno 
żyją, jak i wyglądają. Przez cały czas pobytu na tym tarasie Azji mam to samo 
uczucie: oni są jak Indianie! Ale Indianie wielkiej łagodności. Nigdy nie 
oczekiwali jak ludzie w Ameryce przybycia białego człowieka, który groził im 
wyniszczeniem, a później dobijał cywilizacją, nigdy nie wykopali topora 
wojennego. Inna sprawa., że ponieśli ogromne straty, przede wszystkim z rąk 
Chińczyków i Mongołów. Był moment w historii, że pozostało ich zaledwie 
kilkadziesiąt tysięcy. Jeszcze raz Ossendowski:
102
„To jest kraina mogił, jedno olbrzymie historyczne cmentarzysko. Narody, 
plemiona, szczepy ciągnęły tymi stepami (...) jak widrrm nocne, pozostawiając za 
sobą mogiły, kurhany, monolity".
Na chwilę przestało padać. Wyszliśmy-z jurty, aby popatrzeć w stronę odległej o 
półtora kilometra granicznej rzeki i rozciągających się dalej obszarów Mongolii. 
W polu widzenia były jeszcze dwie jurty, kilka dżipów, koni i owiec. Niby kości 
na pustyni, walało się dokoła sporo pordzewiałych rur wydechowych — jak gdyby 
step urywał je złośliwie spod samochodów. Granica wydaje się nie strzeżona, 
czasem jednak — powiadają mi ostrzegawczo — przesuwa się wzdłuż brzegu rzeki 
patrol konny znudzonych strażników.
Grzmot toczy się po niebie, gdy wsiadamy do wołgi, aby rozpocząć jazdę powrotną 
na północ. Czabani żegnają nas, a jeden mówi coś po tuwińsku. Życzy „szczęśliwej 
drogi jadącym wozem zaprzężonym w ogień", czyli samochodem. Ktoś wyjaśnia, że 
samolot jest u nich „latającą łodzią". Przypominają się Islandczycy ze swoją 
uczoną akademią, która przestrzega czystości języka wikingów i nie toleruje 
żadnej „telewizji" czy „radaru".
Ruszyliśmy, kiedy wiatr i deszcz na chwilę ustały. Od północnego wschodu 
rozpięła się na granatowym niebie wspaniała tęcza. Po stronie ciemnego masywu 
górskiego i jeziorka, pełnego dzikich gęsi i kaczek, kotłowało się w obłoku 
kurzu stado wielbłądów. Żegnano nas długo pomachiwaniem rąk, dwóch jeźdźców na 
koniach galopowało kilkaset metrów w charakterze eskorty honorowej. Na moment 
wyszło przygasające na horyzoncie słońce, po czym natychmiast zaczął lać deszcz. 
P0 paru minutach ślizgaliśmy się jak po lodzie, następnie płynęliśmy przez step, 
przed minutą jeszcze suchy jak pieprz, dymiący gęstym kurzem.
Grzmiało i błyskało, deszcz zamienił się nagle w grad. Temperatura spadła o 
chyba dziesięć stopni. Pojedyncze góry w stepie przypominały dotychczas trochę 
Arizonę, teraz nagle stały upudrowane. Widoczność spadła do zera. Zgubiliśmy 
drogę. Przebywaliśmy w poprzek pędzące skądś wezbrane strumienie. I pomyśleć, że 
to pięćdziesiąty stopień szerokości północnej, na której leży Kraków:
Deszcz, grad, burza, wszystko to skończyło się jak nożem uciął. Wjechaliśmy w 
kraj suchutki, nie pamiętający od dawna kropli deszczu. Natychmiast też 
odnaleźliśmy drogę.
Tuż przed starym mostem przez rzekę Tes jakiś człowiek poinformował nas, że do 
pobliskiej jurty zszedł z gór niedźwiedź i porwał barana.
To jeszcze nie był koniec niespodzianek. Parowały lasy, płynęła od nich
103
mgła. Tuż pod Kyzyłem złapała nas burza piaskowa, w pobliżu szosy niczym 
złośliwe bączki kręciły się trąby powietrzne.
Przydałby się szaman, aby z pomocą bębna, grzechotki i stosownych zaklęć uciszyć 
oszalały tego dnia świat!
4
Zabrzmiałoby może ironicznie, gdybym Kyzył nazwał metropolią. Wszystko jest 
względne — Tuwa to kraj wiosek i osad, chat i jurt, a wygląd jej pięciu miast 
(Kyzył, Turan, Ak-Dowurak, Ciatan, Szagaran) nie pasuje jeszcze do pojęć 
europejskich. Zresztą po co?
Bywają rzeczy ciekawsze niż regionalne muzea. Muzeum w Kyzyle warte jest wizyty! 
Daje okazję do jeszcze jednej rewizji europocentrycznego spojrzenia na historię 
świata i narodów. Mają tu eksponaty sensacyjne, zadziwiające: że coś takiego 
istniało, że to się uchowało...
Wszystko dowodzi, że tylko przepływający przez miasto Jenisej nie zmienił się do 
dzisiaj. Reszta to wywoływanie duchów: fotografia ludzi w skórach i futrach, 
zdjęcie głowy człowieka trzymanego w dybach, reprodukcje sławnych trójkątnych 
znaczków pocztowych ze zwierzętami i samolotami (zanim je tu ktokolwiek widział), 
fotografia z lekcji pisania — z braku papieru — na deseczkach wysmarowanych 
zwierzęcym tłuszczem (rok 1930), zbiór monet i banknotów opiewających na 
jednostki w akszach (1 aksza równała się 1 rublowi, rok 1936), jurty w 
rozmaitych kolorach, jeźdźcy na koniach, wojskowi w mundurach przypominających 
nieco rosyjskie, ale jednak inne, sceny z centrum Kyzyłu (lata 1937-1938) — 
wiejskie chałupy, ulice bez Ulepszonej nawierzchni; i jeszcze: odrąbane przez 
Chińczyków głowy, osadzone dla postrachu na wysokich słupach (początkowe lata 
stulecia), pierwszy samolot na niebie (1936), pierwszy samochód i tłumy 
zdumionych gapiów...
Trudne i niebezpieczne było życie w tym kraju, stanowiącym korytarz Hunów, potem 
obszar ścierających się wpływów Rosji i Chin. Kraju feudałów i pasterzy, nojonów 
i aratów, który nagle przeskoczył bezpośrednio z feudalizmu w socjalizm.
Władza chińsko-mandżurska (namiestnik Chin urzędował stale w Uliastaju, na 
terytorium Mongolii) skończyła się w roku 1912. W latach 1912--1914 rządzili 
krajem nojoni, z których jeden z drugim orientował się na Chiny, a inni na 
carską Rosję. W latach 1914-1918 Tuwa stała się prote-
104
ktoratem Rosji. Do roku 1921 przewalała się potem przez kraj wojna domowa, w 
czasie której nierzadko pojawiali się Chińczycy i oddziały barona Ungerna, choć 
on sam tu nie zaglądał. W roku 1921 powstał rząd niepodległej Tanno-Touvy, do 
którego weszła część nojonów, a na czele stanął jeden z nich, Bijan Batyrgy. W 
1930 roku władza przeszła w ręce Tuwińskiej Narodowej Partii Rewolucyjnej, czyli 
komunistów. Nastąpiła konfiskata majątków. Ale — uwaga! — ani przedtem, ani 
potem nikt w tym kraju nie szukał zemsty lub odwetu. Gdy odbierano władzę 
nojonom, konfiskowano im bydło, nikt nie padł fizycznie ofiarą rewolucji; nojoni 
stali się zwyczajnymi obywatelami, z tymi samymi co wszyscy inni szansami do 
życia; wnuk wielkiego feudała Ażykaja wszedł do Rady Najwyższej ZSRR.
Ale powróćmy do Kyzyłu. Miasto rosło i cywilizowało się razem z ludźmi. W latach 
trzydziestych powstał tu stały urząd pocztowy, pojawiły się pierwsze telefotfy. 
Z elektrycznością było rozmaicie — długo działał jakiś „kołowrotek", światło 
było lub nie. Kanalizację zbudowano w latach 1963—65.
W Tuwie mieszka siedemnastu członków Związku Literatów ZSRR, lokalny oddział 
utworzono po wojnie. W roku 1965 powstał Związek Malarzy, w 1978 roku — Związek 
Kompozytorów. A więc późny start.
Jak młode jest państwo tego starego narodu! Po fazie przejściowej i statusie 
niezależnej republiki — początkowo burżuazyjnej, następnie ludowej — Tuwa stała 
się, po akcesie do ZSRR, obwodem autonomicznym Związku Radzieckiego, a od 1961 
roku republiką autonomiczną. Pomimo ustrojowych transformacji, nader opornie 
rozwiewały się relikty feudalizmu, zacofania cywilizacyjnego, konserwatyzmu 
obyczajowego.
Kyzyf liczy dziś 60 tysięcy mieszkańców, a zatem mniej niż jedna dzielnica 
Warszawy. Przy centralnym placu Lenina skupiły się gmachy głównych instytucji: 
komitetu partyjnego i rady ministrów (którego kopułę nazywa się tu chętnie 
„pierwszą, jurtą Tuwy"), a także — w samym środku wielkiej płaszczyzny — nowy 
budynek teatru, ciekawa próba kompromisu nowoczesnej architektury z elementami 
chińsko-orientalnymi. Ten plac jest embrionem dużego w przyszłości i ważnego 
miasta.
Ruch kołowy w Kyzyle nie wydaje się oszałamiający, miejsc do parkowania jest tak 
dużo, że kierowca z Londynu czy Rzymu dostałby bzika z radości. Pomimo to udaje 
mi się być świadkiem zderzenia dwóch pojazdów — na którymś skrzyżowaniu 
ciężarówka najechała na samochód osobowy. Z pewną przesadą: coś jakby karambol 
pojazdów na Saharze...
Nie wiem, czy to było w sensacyjnym muzeum, czy gdzie indziej, w każdym  razie  
dowiedziałem  się,   iż  do   1930  roku Tuwę  zamieszkiwali
105
wyłącznie analfabeci (nie licząc stu sześciu osób, przeważnie łamów, które znały 
pismo staromongolskie). Zresztą brakowało wówczas... alfabetu. Dopiero w 1930 
roku wprowadzono alfabet łaciński, w 1943 — cyrylicę. Nic dziwnego, że Związek 
Literatów powstał tak późno.
Podobno Kyzyl postawiono na węglu. Mają w tym kraju całe góry węgla — oblicza 
się go na 19 miliardów ton, w większości antracytu. Góry węgla, kobaltu, azbestu, 
marmuru. Złośliwi dodają: i śmieci. Chyba przesada, Kyzył jest jednym z 
czyściejszych miast Syberii.
Nawet na kyzylskim bazarze, gdzie — jak to na Wschodzie — powinno być smrodliwie 
i szczurowato, panują przyzwoite warunki sanitarne. Z przyjemnością nabyłem 
torebkę „kitajek", chińskich jabłuszek; sprzedaje się je na szklanki, jak czasem 
u nas jagody lub poziomki.
Nad brzegiem Jeniseju, który tu jeszcze jest wąski jak Wisła w Warszawie, 
niedaleko miejsca, gdzie ustawiono obelisk wyznaczający środek Azji, przebiegł 
mi drogę ogromny kudłaty kot — czy był to słynny dziki kot manu? Po minucie 
pojawił się mężczyzna w roboczym kombinezonie i zawołał: „Saszka!", a kot 
podbiegł do niego paroma susami i jak pies otarł się o nogi. Porozmawiałem przez 
chwilę z człowiekiem w kombinezonie, zagadując o kota, przy okazji dowiedziałem 
się, że mówię z kierowcą ciężarówki, która przybyła z zakładów wydobywania 
kobaltu (kot jest ich maskotką); Tuwa wystartowała z przemysłem, ma pierwsze 
oddziały proletariatu miejskiego. Uwaga więc: kraj zaczyna oferować coś więcej 
niż egzotykę stepów!
Zaledwie paręset kilometrów od obelisku przegradza Jenisej zapora Elektrowni 
Sajano-Suszeńskiej. Rozlewa się coraz szerzej, częściowo także na terytorium 
Tuwy, nowe „morze". Pod wodą znajdzie się, niestety, wiele pradawnych kurhanów 
Scytów i Kirgizów, rysunki na skałach, kamienne monolity (ratuje się z tego, co 
można, przewożąc skarby między innymi do muzeum w Kyzyle).
Póki nie pada i nie ma pięćdziesięciu stopni mrozu, szerokie, na wyrost 
wytyczone ulice miasta zachęcają do spacerów. Jest dużo młodych ludzi, 
przeważnie ciemnoskórych, skośnookich Tuwińców. Widzi się mieszane pary: Tuwinka 
i Rosjanin, Rosjanka i Tuwiniec; w Tuwie co trzeci człowiek jest Rosjaninem.
Bezpośrednie sąsiedztwo obelisku pełni funkcję atelier fotograficznego. Nigdy 
nie brakuje chętnych do udokumentowania swojej obecności w sercu Azji.
SYBERIA SYBERII
Daleki skok na wschód: nad brzegi Leny.
W czasie pierwszej rozmowy z Jakutami usłyszałem: „Jakucja to nie Syberia. 
Jakucja to już Jakucja".
Czyli — w podtekście — Syberia przy Jakucji to Krym, Soczi, może nawet Riwiera.
Jak w Jakucji jest zimno, to jest zimno naprawdę, a jak ciepło, to ciepło, że 
głowę rozsadza. W ciągu roku temperatura może wahać się od minus 65 stopni do 
plus 38 stopni Celsjusza, amplituda wynosi więc 103 stopnie; my, klimatyczne 
polskie pieszczochy, przywykliśmy najwyżej do 60-65 stopni rozziewu temperatur.
A Jakuck, stolica tej ekstremistycznej krainy? Tutaj jak mróz uczciwie ściśnie, 
to miasta prawie nie widać: ludzie, pojazdy i domy parują i chuchają, mgła 
wypełnia ulice i podwórka: widzialność cztery metry, brak tlenu. Latem z upału 
trudno oddychać, wtedy komary tylko i muszki gnusy chwalą sobie koszmarną aurę. 
Trzymiesięczne czasem życie we mgle, jak to było zimą 1983 roku, bez słońca 
(słońce świeci poza granicami miasta, bo tam mgły nie uświadczysz), jest ciężką 
próbą psychicznej wytrzymałości.
22 grudnia w Jakucku panują przez osiemnaście godzin ciemności. Potem, w ciągu 
pozostałych czterech godzin, słońce ledwie wychyla się znad horyzontu. Ale za to 
latem — w Jakucku słońca tyle co w Nicei! W ci ągu roku w ogóle więcej o sto 
pięćdziesiąt godzin niż w zachmurzonej często Moskwie. 22 czerwca dzień jakucki 
trwa dziewiętnaście godzin i czterdzieści sześć minut, a nieco dalej na północ — 
noc znika całkowicie.
Ludzie przywykli do bytowania w świecie pogodowego okrucieństwa w stopniu 
zdumiewającym każdego cudzoziemca. Przylecieli tu prz&d kilku laty włoscy 
dziennikarze; ubrani byli w kosmiczne skafandry, jakieś podgrzewane botki, 
okutani w wełny po dziurki od nosa. Tego dnia słupek rtęci spadł w Jakucku do 
minus 51 stopni. Zwolnione od nauki dzieci wysypały się na ulice, biegły radosne, 
w rozpiętych paltach, wiele z nich lizało lody... Dziennikarze z Mediolanu, 
Neapolu i Palermo osłupieli.
107
Jakuck położony jest daleko od wszystkiego. Bliżej tu przez biegun do Grenlandii 
czy na południe do Filipin niż do Moskwy. Jakuck, jeden z dziesięciu zaledwie 
ośrodków mieszkalnych krainy, zarazem autonomicznej republiki, którym przyznano 
prawa miejskie. W 1917 roku żyło tu 7 tysięcy ludzi, dziś liczebność załogi 
miasta zbliża się szybko do 200 tysięcy.
Chociaż Jakuck znajduje się tak daleko, że nawet palec na mapie musi sunąć do 
niego przez dłuższy czas, a z całym tym rejonem mało nas — poza wspomnieniami 
katorgi naszych przodków — łączy, trzeba powtórzyć za Wacławem Sieroszewskim, 
który we wstępie do pierwszego wydania dzieła „Dwanaście lat w kraju Jakutów" 
pyta i od razu sam odpowiada: „Czy warto pisać lub czytać taką grubą książkę o 
Jakutach, narodzie tak małym i dalekim? W drobnej kropli rosy wszechświat się 
czasem odbija".
1
Gdyby Jakucja miała gęstość zaludnienia Polski, liczyłaby 360 milionów 
mieszkańcćiw. W tej chwili oczekuje narodzin milionowego obywatela.
Czego się tu jeszcze w przyszłości spodziewać można?
— Wszystkich cudów i wszystkich diabłów — zapewnia mnie lokalny patriota, 
z.resztą rodem z Kaukazu.
Na „v/szystkie cuda" liczyli kiedyś Amerykanie (uwaga, mało kto o tym słyszał!), 
proponujący carowi zbudowanie linii kolejowej Moskwa — Nowy Jork. Tra;sa miała 
przebiegać przez Leńsk, Jakuck, Czukotkę, Alaskę. Koszty inwestycji, zamierzali 
ponieść Amerykanie. W zamian za to żądali od Rosjan prawa eksploatowania bogactw 
naturalnych pasa siedemdziesięciu kilometrów wzdłuż biegu torów kolejowych; 
tereny syberyjsko-jakuckie nie były, co prawda, wtedy zbadane, ale specjaliści 
spodziewali się wielu cenności, przede wszystk im — złota i brylantów. Car, 
który sprzedał przedtem Amerykanom Alaskę, wahał się z przyjęciem nęcącej 
propozycji tak długo, aż wybuchła pierwsza wojna światowa.
A diabłów też w Jakucji nie brakuje. Kraj zaludniony jest duchami i stworzeniami 
yetopodobnymi. Niedaleko Ojmiakonu, światowego bieguna zimna, płynie rzeczka 
zwana Nie Zamarzający Ruczaj; od dawna wiadomo, że ów strumień pokrywa się 
cienką warstwą lodu przy minus 10—12 stopni, natorr.iast przy minus 50—60 stopni 
nie ma na nim śladu zlodowacenia; ten fenomen natury usiłują uczeni wyjaśnić 
„momentem kondensacji" przy temperaturze minus 10. Trudniejsza jest sprawa z 
rozszyfrowaniem tajemnicy
108
górskiego jeziora Łabynkyr, także w pobliżu Ojmiakonu. Otóż w owym słonowodnym 
jeziorze żyje ponoć krewniak Nessie ze szkockiego Loch Neta a widział go na 
własne oczy i opisał geolog nazwiskiem Twierdochlebow' Liczne ekspedycje badały 
później wody jeziora, pływały po nim wszerz i wzdłuż, lecz nic potwornego nie 
dostrzegły. Aliści członkowie plemion od wieków osiadłych w tej okolicy 
opowiadają wiele o niewyjaśnionych zaginięciach łodzi i sań. Zgodzono się jednak, 
że to jezioro stanowi biologiczny unikat - takiej flory nie spotyka się w 
rzekach i zbiornikach wodnych Dalekiego Wschodu.
O jednym z „cudów" tych stron opowiedział mi z podnieceniem Wiktor Zurawlow, 
dziennikarz z Jakucka, stały przedstawiciel APN w tym mieście Wróci właśnie zza 
koła polarnego z osady Bieriezowka, położone, nad rzeką o tej samej nazwie, 
gdzie odwiedził grupę Ewenów, o istnieniu których nikt do 1954 roku w Związku 
Radzieckim nie słyszał. To wtedy, przed trzydziestu kilku laty, po raz pierwszy 
zetknięto się z koczownikami, informując ich między innymi o... drugiej wojnie 
światowej. Okazało się, że jeszcze w latach rewolucji - sterroryzowani przez 
kilku białych oficerów, którzy wieszali ich za każdy kontakt z otoczeniem - 
uszli w tundrę i tam przetrwali z wszystkimi swoimi starodawnymi obyczajami, 
stylem życia, mentalnością nomadów najdalszej Północy.
Żurawlew podkreśla, że Ewenowie z Bieriezowki, czyli kilkanaście dużych rodzin, 
przeszli z systemu rodowego wprost do komunizmu, przeskakując wszystko, co 
ludzkość miała do przebycia przez stulecia. Dano im pięć lat na „aklimatyzację" 
- przez te pięć lat  rządząca nimi rada
wędrowała razem z plemieniem przez  tundrę;  była   to jedyna  w ZSRR koczująca 
rada narodowa...
-  Kiedy na progu lat sześćdziesiątych - wspomina Żurawlew — zobaczyłem ich po 
raz pierwszy, nosili wszyscy, także mężczyźni, długie, w warkocz splecione włosy. 
Włosy, kruczoczarne, grube, wspaniałe, stanowiły naturalną ochronę przed zimnem. 
O tym, jak wielki szok przeżyli odnalezieni Ewenowie w związku z kontaktem z 
cywilizacją, świadczy przebieg pokazu pierwszego filmu: gdy na początku 
projekcji na ekranie pojawiły się z prawej strony same, po czym przesunęły się i 
zniknęły z lewej strony, część zebranych wybiegła z pomieszczenia, szukając sań 
na zewnątrz baraku. Niektórzy zaglądali za płótno ekranu...
-  A jak jest teraz w Bieriezowce?
-  Prowadzą życie osiadłe, tylko kilku młodych ludzi wędruje z renami Mają 
szkołę. Czterech członków grupy studiuje w miastach na wyższych
109
uczelniach, gdzie ich przyjęto, jak wszystkich przedstawicieli najmniejszych 
narodów, bez egzaminu. Jakiś ślad izolacji w psychice tych ludzi pozostał jednak: 
są małomówni, powściągliwi... Żyją nadal na końcu świata. Aby dotrzeć do nich, 
poleciałem tysiąc pięćset kilometrów z Jakucka do Średniokałymska, a stamtąd 
jeszcze helikopterem dwieście kilometrów.
—  Czy to prawdopodobne, że gdzieś za kołem polarnym żyją inne rodowe grupy 
plemienne, nie mające kontaktu ze światem i przez świat nie odkryte?
—  W epoce lotów satelitarnych wydaje się to niemożliwe. Gdybyśmy jednak chcieli 
koniecznie pofantazjować: może na Kamczatce czy Czukotce zaplątało się 
kilkudziesięciu osobników trwających jeszcze w swoim odrębnym, nieznanym 
świecie...
Wacław Sieroszewski pisze o wielkich wartościach, jakie mają do zaoferowania 
ludy Północy, o potrzebie studiowania ich kultury i obyczajów. Przedstawiciele 
pradawnych grup etnicznych nie tylko w tym rejonie świata zdumiewają nas 
mądrością swoich tradycji. Wśród Jakutów do dziś obowiązuje kodeks moralny, 
stwierdzający, że osobnik nieuczciwy nie zasługuje na miano człowieka. W 
posiołkach jakuckich nie znana jest przestępczość. W licznych, dużych nawet 
osiedlach, nie zamyka się drzwi wejściowych na klucz. Nie jest zapewne 
przypadkiem, że w tym kraju, także w jego stolicy, w działach buchalterii i 
finansów urzędów i przedsiębiorstw tak chętnie zatrudnia się Jakutów.
2
Nie wiem, kto powiedział — chyba stwierdziło to więcej osób — że Syberię 
zdobędzie ten, komu uda się opanować odległości. W ogromnej Jakucji, w której są 
trzy strefy czasowe, krainy pięć i pół raza przewyższającej powierzchnią Francję, 
obsługiwanych jest stale czterysta tras lotniczych, spinających w całość wielki 
obszar ziemi.
A jednak w Jakucku, wielkim węźle lotniczym, człowiek czuje się jak na wyspie w 
środku oceanu. Miasto leży poza zasięgiem kolei, nie prowadzi doń żadna normalna 
szosa. Tory kolejowe —jak wiemy — zbliżają się tu od południa i za lat kilka 
dobiją do stolicy. Dotarcie jakąś drogą zależy od łaski boskiej i pogody — zimą 
szosy są niby wszędzie, otwiera się wtedy czternaście tysięcy kilometrów 
zimników, czyli zimowych dróg gruntowych, a niejeden jakucki ułan wali swoim 
samochodem wprost na przełaj. Wszystko to jednak komunikacyjna partyzantka, nie 
usuwająca z umysłów ludzkich wyspiarskiego kompleksu.
110
To nie przypadek, że Jakucja bije rekordy pod względem hczby kierowców, pilotów, 
członków samochodowego i lotniczego personelu pomocniczego, a także, jakby kto 
pytał — geologów
Aha, można jeszcze dopłynąć do Jakucka Leną, jedną z najdłuższych . 
najczysciejszych rzek na świecie. Na ścianie poczekalni dworca rzecznego w 
Jakucku wisi osobliwy rozkład jazdy i rzadko gdzie indziej oglądana mapa: 
przedstawia bieg Leny i jej dopływy, z zaznaczonymi osadami, do których 
dopływają statki, „rakiety" i „meteory", czyH ślizgające się po powierzchni z 
szybkością do osiemdziesięciu kilometrów na godzinę poduszkowce.
Zauważam od razu, że zanim z centrum administracyjnego autonomicznej republiki 
opanowano Jakucję, należało opanować sam Jakuck.
Ktoś powiada:
-  Kiedy przyjechałem tu w upalny dzień przed dwudziestu laty, na placu 
Ordzomkidze samochody i ludzie taplali się w błocie. W mieście nie było 
centymetra asfaltu.                                                                                      
3
Ten sam informator uzupełnia wspomnienie egzotycznymi szczegółami
-  Jezdnie zbudowane były z ustawionych sztorcem na głębokość pół metra 
drewnianych palików; tak wyglądała obecna główna arteria Jakucka u ica 
Październikowa, dzisiaj Prospekt Lenina. Na poboczach co ważniejszych uhc 
spoczywały chyboczące S1ę, nierówne deski drewnianych chodników
Przed dwudziestu laty stały w Jakucku wyłącznie domy z drewna, bwej         był° 
kilb ????????2?? Z cze™onej cegły przy ulicy Październi-
Dopiero w końcu lat sześćdziesiątych rozlano w mieście asfalt i beton Powstały 
gładkie jezdnie i chodniki, wyrosły kamienne domy. Otwarto Konkurencyjne 
restauracje dla jedynej przez długie lata knajpy „Siewier" Posadzono drzewa - do 
dziś rzadkie , cherlawe, niechętnie wiodące żywot w tym trudnym klimacie, na 
przesiąkniętej solą ziemi.
Jakuck omotany jest przewodami wodociągowymi i kanalizacyjnymi biegnącymi na 
ogół pospołu nad powierzchnią, opatulonymi watą ocieplającą połyskującym, w 
słońcu folią ochronną. Te podstawowe urządzenia komunalne kosztują sześć razy 
więcej niż w mieście strefy umiarkowanej, rury przywodzą na myśl wypreparowane 
naczynia krwionośne - te żyły i tętnice powinny być ukryte przed naszym okiem, 
funkcjonować niezauważalnie a eksponowane są w ostentacyjny sposób, bo inaczej 
nie można.
Siedem miesięcy w roku Jakuck ściśnięty jest mrozem. Przez pozostałe
-  ziemia rozmarza jedynie na powierzchni, a głębiej trwa nieustannie Kilkaset 
metrów wiecznej, twardej jak beton zmarzliny
111
W tych warunkach trzeba żyć, budować domy i drogi. Ludzie na ogół nieźle 
wytrzymują bezwględność aury i przyrody — metal maszyn i samochodów kruszy się, 
tynki z domów odpadają, jezdnie pękają i wybrzuszają się, malowane na nich białe 
pasy odpryskują.
Egzystencja w tym świecie związana jest często z cierpieniem, zmusza do 
długotrwałego procesu przystosowania. Ci, co w końcu przywykli, z pobłażliwością 
obserwują reakcje nowych przybyszy. A tych było zawsze wielu, wśród nich Polacy 
— jak Sieroszewski, Piekarski, Czerski, uznani z czasem i tutaj za wielkich 
uczonych, jak tysiące innych, bezimiennych — przesadzeni nagle z nadwiślańskiej 
czy nadbużańskiej zieleni w jakucką szarość i biel. Ci obcy zjawili się tu, żeby 
tak rzec, ekstraordynaryjnie i oglądali za jak najszybszym pierzchnięciem — ale 
przecież ten kraj zasiedlony był zawsze, a nawet wielbiony i opiewany przez 
ludzi, dla których stanowił ojczyznę. I dziś każdy Jakut, czyli co trzeci 
człowiek w tym pustkowiu, traktuje kraj jak naturalne sobie, bliskie, serdeczne 
środowisko. Także wszyscy inni, osiedleni później, polubili dziki pejzaż, surowy 
klimat Jakucji. Czasem tylko, w chwilach szczególnie trudnych,'' dopatrują się 
tu działania wszystkich diabłów...
Znany nam Bart Mc Dowell zachwyca się „drzewami zrobionymi z lodu" i innymi 
zimowymi strasznościami, a następnie stwierdza:
„Gdyby mi zaproponowano życie w ZSRR, myślę, że wybrałbym miasto w tym północnym 
kraju, może nawet sam Jakuck".
De gustibus non est disputandum.
3
Jakuck jest drugim najstarszym miastem obszaru Syberii i radzieckiego Dalekiego 
Wschodu — tylko o cztery lata wyprzedził go Krasnojarsk. Dziś wiadomo już, że 
kozak jenisejski, Beketow, złe miejsce wybrał w 1632 roku na wzniesienie grodu: 
bagna, marna gleba, trudny klimat. Współcześni mieszkańcy są tak rozżaleni na 
kozackiego Beketowa za to usytuowanie miasta, że kiedy przed niewielu laty 
mianowano naczelnego architekta o identycznym nazwisku, przyjęli go cierpko, 
zmuszając do ciągłego wyjaśniania, że nie jest krewnym Beketowa sprzed trzystu 
pięćdziesięciu lat.
Kolejno w dwóch naukowych instytutach jakuckich — z sześciu istniejących — 
usiłowałem pojąć, na czym polega wyjątkowość urządzania się
112
człowieka w tym miejscu. Były to: Instytut Projektowania i Budownictwa oraz 
Instytut Wiecznej Zmarzliny.
Dziennikarze zagraniczni garną się do kontaktów z tymi wyjątkowymi placówkami 
naukowymi, licząc — nie bez powodu — na niezwykły materiał do publikacji. 
Naukowcy z instytutów natomiast traktują .kontakty z dziennikarzami z pewną 
rezerwą; tak jest od czasu, gdy któryś z cudzoziemców napisał sensacyjny 
reportaż o swej wizycie u uczonego-dyrektora, na którego biurku leżała gruda 
zamarzniętej od tysiącleci ziemi, a z jej wnętrza — po skruszeniu dyrektorską 
ręką — uleciał nagle za okno żywy ptaszek...
W pierwszym z odwiedzanych instytutów zaaplikowano mi większą dawkę wiadomości o 
osobliwościach (cuda i diabły) tej krainy, o wysiłkach jej cywilizacyjnego 
okulbaczenia.
A więc rzeki zmieniają tutaj co kilka lat swoje koryto, a jeziora zamarzają zimą 
aż do dna (cud: ryby przeżywają!) stąd budowa ujęć wodnych w osadach 
nadrzecznych i przyjeziornych jest niezmiernie kosztowna. Konstrukcja domów na 
palach betonowych, wbijanych głęboko w ziemię, zaopatrzonych w potrójne obecnie, 
a poczwórne w planach przyszłości okna, izolacja przewodów itp. pochłaniają trzy 
i pół raza więcej środków finansowych w Jakucku niż w Moskwie.
Widziałem nad Leną pierwsze nowe bloki wielkiego osiedla, wzniesione częściowo 
na zasypanej ziemią i piaskiem rzece. Wielopiętrowe, dość kosmopolityczne gmachy. 
W sąsiedztwie trwają nadal, jakby dla efektownego kontrastu, stare, rozchwiane 
drewniaki. W Jakucku zbudowano w 1948 roku pierwszy na świecie w strefie 
wiecznej zmarzliny dom na betonowych słupach teraz nad Leną po raz pierwszy 
zastosowano technikę słupów nie wbijanych w ziemię, lecz zasypywanych nią do 
wysokości sześciu — siedmiu metrów.
Stoją więc w Jakucku dziewięcio- i jedenastopiętrowce i nie widać, aby się miały 
— jak stare drewniaki i nieliczne domy z cegieł — pokoślawić. Co nie znaczy 
(przyznają pracownicy Instytutu Projektowania i Budownictwa), że nie mieli bólu 
głowy z powodu huśtawki temperatur i topnienia górnej warstwy ziemi; nikomu nie 
wolno na chwilę zapomnieć, że co prawda stąpa po trzystu metrach twardej jak 
beton ziemi, ale że ta ziemia przez kilka miesięcy w roku lubi zamieniać się na 
powierzchni w bagienną galaretę.
Wszystkich przybyszów prowadzi się — jeżeli tylko chcą, a chcą prawie zawsze — 
do Instytutu Wiecznej Zmarzliny, a tam wpędza się ich chętnie na głębokość 
piętnastu metrów pod ziemięj; żeby sobie odetchnęli mrozem i zobaczyli na własne 
oczy, co to takiego ta zmarzlina (wedle przyjętej definicji:
Na Syberii cieplej
[13
„ziemia scementowana lodem"). Zapewniają mnie, że to w Jakucku powstały kiedyś 
pierwsze na świecie laboratoria naukowe badające geologiczny fenomen 
zlodowaciałego przed trzystu tysiącami, a może i przed milionem lat gruntu. 
Schodząc na najniższe półki lodówki zwanej podziemnym laboratorium, gdzie co 
parę kroków wisi termometr, warto pamiętać, że czwarta część kuli ziemskiej 
skuta jest wiecznym lodem, że aż czterdzieści sześć procent ogólnej powierzchni 
ZSRR to zmarzlina.
Przed dziesięcioma bodaj laty znaleziono nad rzeką Indygirką, za kołem polarnym, 
dobrze zachowanego młodego mamuta. Wspomniany już amerykański dziennikarz Bart 
Mc Dowell twierdzi, że poczęstowano go w Jakucku mięsem mamuta i że nawet 
kawałek przełknął. Mnie Igor Gurianow, kierownik laboratorium, poczęstował 
jedynie opowieścią o, okolicznościach mamuciego odkrycia.
No więc kiedy znaleziono tego mamuta, otworzono mu żołądek i wydobyto sto 
pięćdziesiąt kilogramów nie strawionego pożywienia sprzed kilkunastu czy 
kilkudziesięciu tysięcy lat; na podstawie badań owej treści żołądkowej można 
było wyciągnąć niemało wniosków co do flory strefy polarnej tamtej epoki. 
Podzielono owe sto pięćdziesiąt kilogramów na kilka części, a połowę przesłano 
do instytutów naukowych Nowosybirska, gdzie skarb umieszczono w zamrażalnikach, 
z pobożnym życzeniem, aby zaczekać z badaniami następne sto czy dwieście lat, do 
chwili skonstruowania doskonalszych narzędzi naukowych. I wszystko byłoby w 
porządku, gdyby nie nagła awaria w Nowosybirsku i przerwanie na kilkanaście 
minut dopływu prądu. Powstała wątpliwość: co stałoby się z zawartością żołądka 
mamuta w wypadku przedłużenia się przerwy w dopływie elektryczności?... I 
powrócił skarb do Jakucka, gdzie za pięcioma grubymi drzwiami, na głębokości 
dwudziestu pięciu metrów, w temperaturze minus 12 stopni, może czekać na swoich 
badaczy i dwadzieścia tysięcy lat.
Wysłuchałem tego w lodowatej izbie obszernego podziemnego laboratorium, gdzie 
nie było jednej belki i jednego słupka, ze świadomością, że oto i ja miałbym 
szanse zamrożenia na wieki. Może nie wyleciałbym potem, jak uczynił to 
zhibernizowany ptaszek z dyrektorskiego biurka, ale zawsze zostałoby ze mnie 
więcej niż na warszawskich Powązkach...
Ano właśnie, kolega Żurawlow wrócił z terenu wykopalisk archeologicznych (ten to 
ma tematy!), gdzie odkryto groby mieszkańców sprzed 3500 lat: szczątki ludzkie 
doskonale zachowane, stroje, ozdoby, przedmioty kultu.
W Jakucji niezupełnie sprawdza się złota myśl Oskara Wilde'a: „Śmierć to jedyna 
rzecz, której człowiek nie może przeżyć".
114
4
W hotelu „Lena", gdzie mieszkam, naszły mnie myśli nieco jakby katastroficzne. 
Nagle uświadomiłem sobie, że pode mną jest paręset metrów scementowanej lodem 
ziemi, że pod ten budynek — jak pod niektóre inne — niejeden raz kładziono 
fundamenty (czy ściślej: wbijano betonowe słupy), bo coś się ciągle chybotało. A 
co by było, gdyby tak nagle w Jakucku ociepliło się na dobre, gdyby lato 
wydłużyło się, a rozmarzająca powłoka skorupy ziemskiej sięgnęła pokładów 
siedmiu czy dziesięciu metrów? Podgrzewa nam się przecież w ostatnich 
dziesięcioleciach nasza Ziemia, lodowce topnieją, zimy są coraz łagodniejsze — 
wszystko więc możliwe. Już widzę oczyma duszy te wszystkie wieżowce, jak 
zaczynają się przechylać, pływać w błocie...    .
Bzdura? Prawdopodobnie. Szczególnie, że — wobec znikomych opadów (180—200 mm 
rocznie) — nie wielkie trzęsawiska grożą krajowi wiecznej zmarzliny, lecz 
upustynnienie. Nie tak wiele trzeba, aby Jakucja zamieniła się w Saharę.
Zdaje się, że i tutaj obowiązuje wypróbowana metoda na trudności i zagrożenia: 
polubić. W którymś z dwóch instytutów powiedziano mi właśnie coś w tym rodzaju:
—  Zamarzlinę należy traktować przyjaźnie, a nie będzie przykrych niespodzianek; 
tundra i tajga są wrażliwe na działalność człowieka, każde naruszenie praw 
fizycznych tego rejonu świata może skończyć się klęską.
A sparzyli się (może lepiej powiedzieć: odmrozili) nie raz i nie sto razy. 
Ilekroć budowano gdzieś drogę — nawet ostatnio na Małym BAM-ie — nie tak, jak 
należy, to zaraz topiły się buldożery i ciężarówki.
Może z trudem, ale jednak urządzają się. Dwupasmowa szosa z lotniska do centrum 
Jakucka nie różni się (gdyby nie dwa — trzy niespodziewane wybrzuszenia) od 
podobnych dróg w Europie. Wielkopłytowych wysokich domów przybywa w tempie dość 
szybkim i nawet zaczęli sobie pozwalać na luksus estetyki: prześwity między 
słupami w przyziemiu budynków zasłaniają srebrzącą się w słońcu blachą.
A jak przyjmują cały ten cywilizacyjny rejwach Jakuci, Ewenkowie, Ewenowie, 
Czukczowie?
—  Polubili. Nie dziwią się już chmarom samolotów i śmigłowców w powietrzu, 
czeredom pojazdów na ziemi. Niektórzy, zwłaszcza starsi, bez entuzjazmu 
wprowadzają się do nowych domów; stwierdzają, że nie ma tam czym oddychać i przy 
byle okazji uciekają w tajgę. Ale widać nie jest tragicznie, skoro sto 
osiemdziesiąt osób przekroczyło w Jakucku setny rok
115
życia; Jakuci chorują niemal wyłącznie na żołądek i zęby, dopiero od niedawna 
atakuje ich grypa.
Brak im w mieście powietrza. W ogóle w Jakucku i okolicy albo czegoś brak, albo 
czegoś za dużo. Za dużo mrozu (więcej niż nad Oceanem Lodowatym), za dużo soli w 
ziemi, za mało jodu, opadów, zieleni, słońca.
Na pewno zaś wszędzie za mało wiedzy o tym kraju instytutów naukowych i duchów, 
nowoczesnych zakładów przemysłowych i amuletów, zaawansowanej techniki 
budowlanej i drewnianych chat, największej bazy samochodowej na świecie 
(Nierungri) i bezgranicznie wytrzymałych jakuckich kucyków.
Jakucja należy od obszarów świata, stanowiących cenną rezerwę. Kiedy na Ziemi 
będzie już tłok straszliwy, gdy wyrwie się spod powierzchni spoczywające tam 
skarby, w krainie „wszystkich cudów i wszystkich diabłów" znajdzie się zawsze 
jeszcze miejsce do życia.
Ale miejsce to trudne!
KARATE O KARATY
|
Sześć godzin opóźnienia lotu z Jakucka do Mirnego. Co się tam dzieje w głębi 
tajgi? Lotnisko w Mirnym zamknięte. Jaka może być tego przyczyna? Podobno 
warunki pogodowe. Rzecz na Syberii o tej porze roku normalna. Śnieżyca, wicher, 
mgła? No, niezupełnie — dym. Ostry zapach zaatakował nasze nosy, kiedyśmy w 
końcu zdołali dotrzeć na miejsce. Dym rudy, chmury dymu, tumany skracające 
horyzont do niewielu setek metrów, przesłaniające wszystkie dokoła obiekty 
betonowej płaszczyzny lądowiska.
Paliła się tajga. Płonęły ogromne obszary lasów, głównie limbowych. Gdzieś w 
okolicach Leńska, czyli jakieś trzysta kilometrów stąd. Wiatr wieje z tamtej 
strony, zaciąga niebo nad dużą częścią Syberii.
Te dymy nie stanowią najlepszej oprawy do tematu, który mnie w te strony 
przyciągnął. Brylanty raczej blasku słońca potrzebują, a tu diabli dym i ogień 
nadali.
Zaniechajmy przekleństw. Jesteśmy wszak w kraju Jakutów, gdzie do dnia 
dzisiejszego przetrwał atawistyczny kult ognia. Pisał Wacław Sieroszewski:
„Nie trzeba nigdy źle mówić o ogniu (...) Duch ognia, siwo brody, gadatliwy 
staruszek, wiecznie coś mruczy i szepcze, a co szepcze — wie każde dziecko i 
szaman" („Dwanaście lat w kraju Jakutów").
Więc niech się dymi i rudzi. W końcu radziecka stolica brylantów leży na Syberii, 
a nie w Holandii czy Peru, Syberia zaś lubi się przypalać i nie ma na to rady — 
z wyjątkiem latających formacji straży pożarnej, które (po dwieście razy w roku) 
leją i sypią z góry, co tylko można, tłumiąc zapędy „gadatliwego staruszka".
1
Przetrzyjmy piekące oczy, pogapmy się na ten świat brylantowy, przeważnie 
oszroniony, tego dnia przydymiony, a w ogóle szarawy raczej i smutny.
Jakież dziury głębokie wydłubali wokół tego niewielkiego miasta! Gdyby
117
tak zgarnąć i wsypać do jednego z tych otworów wszystkie stojące domy, 
zmieściłyby się z małym zaledwie czubem.
Mirnyj Uczy niewiele ponad 30 tysięcy mieszkańców. Zbudowano go dość ciasno: 
wczesne drewniaki i późniejsze betonowe gmachy skoncentrowano na niedużym 
obszarze, ustawiono grzecznie jeden obok drugiego, jakby w obawie przed 
nieprzychylnym światem zewnętrznym; miasto kończy się nagłe, jak nożem uciął, a 
zaczynają pola przechodzące w tajgę.
Natomiast dziury i hałdy, cały ten piekielnie zdemolowany krajobraz, 
rozciągający się w sąsiedztwie insularnego miasta, wydaje się, w przeciwieństwie 
do zwartego skupiska budynków, rozbuchany szeroko, jakby programowo nieokiełzany. 
Okiem tego tajfunu jest krater kopalni „Mir", owa sławna dziura, dookoła której 
wszystko się obraca.
Miasto Mirnyj, fragment brylantowego pejzażu Syberii. Stolica obszaru równego 
połowie terytorium Polski, zamieszkanego jedynie przez 86 tysięcy ludzi. Pustka 
zatem, nicość — gdyby nie ów fantastyczny minerał, bezbarwny i przezroczysty, 
czasem podkolorowany minimalnymi domieszkami tlenków metali, niezwykle twardy 
(10 w skali Mohsa, czyli tyle, że więcej nie można). Świadomość obecności 
wspaniałych klejnotów w ogromnym kraju rozpala wyobraźnię, w przedziwny sposób 
wypełnia pustkę.
Gdyby tak wpuścić tu ludzi trawionych gorączką złota i kamieni szlachetnych z 
Brazylii czy Australii, środek Syberii szybko by się zapełnił. Wszyscy, w każdym 
razie ci, których to interesuje, wiedzą przecież, że jeden brylantowy karat wart 
jest średnio dwa tysiące dolarów.
Nic z tych rzeczy! Diamentowym obszarem zarządza państwo, zamiast romantyzmu 
jest buchalteria, zamiast awanturnictwa — naukowa ograniza-cja. A wszystkiego 
pilnuje się jak oczka w głowie.
Kto przybywa tu w podnieceniu, stygnie po paru godzinach. Żaden brylant się nie 
skrzy, a jeżeli coś błyśnie na chwilę, to lusterko samochodu lub szyba w oknie. 
Ziemia jest idealnie szara, świat jest szary i dzień byłby szary, gdyby za 
sprawą dymu nie był rudy. Teoretycznie kimberlit (od Kimberley w Afryce 
Południowej) powinien być niebieskawy, ewentualnie czerniejący, a jest wyłącznie 
i beznadziejnie szary.
2
Powieziono mnie do jądra szarości, do krateru — jak oni tu mówią: do „trubki", 
czyli fajki — „Mir". Stoję oto nad urwiskiem i próbuję wbić sobie pod powieki 
obraz tego miejsca. Dziura ogromna, sięgająca dwustu metrów
118
głębokości, o brzegach dość stromych; gdyby nie wieczna zmarzlina, która jest 
przecież jak beton, otwór musiałby być o wiele szerszy. Nagwintowany lej, 
obwiedziony serpentynami półek urobkowych i drogą dla ciężarówek i maszyn. Skala 
krateru uniemożliwia objęcie obrazu szerokim nawet obiektywem; małe zmartwienie 
— i tak nie wolno w tym miejscu fotografować. Na pewno nadmiar ostrożności...
Potem jadę pod rozległe hale fabryczne największych w świecie zakładów 
uzdatniania, gdzie z tysięcy ton szarej magmy wydłubuje się najpierw błękitnawą 
nadzieję, a potem — w aptekarskich dawkach — białą pewność. Do środka nie 
wchodzimy, może jestem zbyt podobny do pewnego szlifierza brylantów z 
Amsterdamu...
Ale nie grymaszę, bo od pana Sieroszewskiego wiem, jakie są słowa hymnu 
jakuckiego szamana: „Niech każdy, z kim pójdę, wysłucha uszami! Niech ze mną nie 
idzie nikt, komu nie powiem: chodź!" Więc nie idę.
Wszystkie kraje dysponujące tymi kamieniami szlachetnymi tak chętnie używanymi w 
jubilerstwie, ale i w przemyśle — ZSRR, RPA, Namibia, Kanada, Indie, Brazylia, 
Zair — wolą swoich skarbów nie pokazywać bliżej nawet niewidomym. Każda, 
pozornie niewinna informacja z miejsca wydobycia i produkcji diamentów, podobnie 
zresztą jak złota, może mieć — po jej przespekulowaniu — znaczenie, może wpłynąć 
w konsekwencji na światowe notowania giełdowe, na budżety państw.
Tak więc w sprawach dotyczących „regularnej odmiany węgla pierwiastkowego, 
najczęściej tworzącego kryształy ośmiościenne (WEP), zmuszony jestem wyłączyć z 
działania instrument oczu, a dobrze wyciągnąć uszy.
Krater „Mir" nie jest, rzecz jasna, jedyną w okolicy, diamentową dziurą. Już z 
samolotu, poprzez zasłonę dymu widziałem (a jednak!) inne kratery, Największym i 
najważniejszym sąsiadem jest „trubka" „Udacznyj" (Szczęśliwy), a obok — „ 
Ajchał" (Sława), ale to o jakieś pięćset kilometrów na północ stąd, na samej 
granicy koła polarnego. Cały ogromny teren dokoła jest diamentonośny, a więc 
dokładnie podziurawiony, przemierzany też nieustannie wzdłuż i wszerz przez 
myszkujące ekspedycje geologów. Coś niecoś Pozostało jeszcze do zbadania, na 
razie ustalono, że w promieniu setek kilometrów od Mirnego diamenty zalegają do 
głębokości tysiąca dwustu metrów, że zatem po etapie eksploatacji odkrywkowej 
nastąpi etap kopalni zamkniętych.
W  Mirnym  zaczynano  przed  ponad  ćwierćwieczem  od  namiotów. Udacznyj i 
osady jemu podobne miały już potem swoje mirnyńskie zaplecze,
119
jakieś połączenia komunikacyjne, nie mówiąc o zasobie doświadczeń, więc było 
łatwiej.
Coś niecoś podejrzewano już w latach trzydziestych, ale pierwszy diament znalazł 
na syberyjskiej platformie geolog Grigorij Feinstein w roku 1949. W pięć lat 
później Larisa Popugajewa stwierdziła istnienie pokładów kimberlitowych, a 
wkrótce potem Jurij Chabardin odkrył zmasowanie grud pełnych błyszczących 
kryształów, czyli znany nam już krater „Mir", i dostał za to Nagrodę Leninowską. 
Wydarzenia potoczyły się szybko': w 1957 roku powołano do istnienia zarząd 
kopalni, czyli „Jakutałmaz", umieszczono go w jakimś wiatrem podszytym baraku, 
nadano też prawa miejskie kawałkowi tajgi, o nazwie Mimyj. Wzniesiono pierwsze 
drewniane domy, przesłano do Moskwy pierwsze diamenty. Eksploatacja skarbów 
wzmagała się, miasto rosło. Na lotnisku, tuż koło kraterów kopalnianych, 
lądowały coraz to większe samoloty. Bardzo powoli ustępowało poczucie izolacji 
od świata. Hartowano się w surowym klimacie. Pewien zachodni dziennikarz przybył 
tutaj 'kiedyś w styczniu i napisał z nutą ironii: „Przylecieliśmy do Mirnego 
podczas fali ciepła — były zaledwie 42 stopnie Celsjusza poniżej zera".
Trwało więc drążenie wielkich dziur, grzmiało po okolicy od wybuchów dynamitu. 
Kruszono kimberlitową rudę i wielkimi ciężarówkami wożono na drugą stronę miasta, 
do owych nieco tajemniczych zakładów, w których usuwa się co zbędne, a wybiera 
co cenne. Nie widziałem, ale powiedziano mi: w końcowym stadium cząstki rudy 
zanurza się w jakimś płynie, kamienie spadają na dno, prześwietlane są 
promieniami X i oczyszczane, między innymi za pomocą magnesu. Szkoda, że mi tego 
nie pokazano...
Największy diament odkryty w Mirnym — i w całym państwie, liczył 326 karatów — 
było to w roku 1979, nazwano go imieniem XXVI Zjazdu. Przedtem odnaleziono: 
„Progress" (80 karatów), „Maria" (106 karatów). Diamenty przemysłowe z Mirnego 
sięgały 700 i 800 karatów.
Przypomnijmy, że w Diamentowym Zbiorze na Kremlu (Ałmaznyj Fond) można oglądać 
koronę Katarzyny II, na którą składa się 5 tysięcy brylantów, można podziwiać 
berło carskie ze sławnym „Orłowem", czwartym największym i najpiękniejszym 
brylantem świata. Dziś najcenniejsze okazy otrzymują imiona współczesnych 
bohaterów: „Tierieszkowa", „Bykowski"...
Wspomniany dziennikarz zanotował:
„Lodowatymi ulicami Mirnego przewalają się czterdziestotonowe ciężarówki 
wypełnione błękitnym kimberlitem, diamentonośną rudą. W Mirnym wydobycie 
diamentów jest czynnością rutynową, jak kamieni w kamieniołomach".
120
3
Wczesnym ciemnawym, przydymionym rankiem idę do gmachu w centrum Mirnego, gdzie 
na którymś piętrze oczekuje mnie mer miasta, Igor Iwanowicz. Wysoki, chudy, z 
trudem ukrywający dumę z piastowanego stanowiska. Na ścianie 160 tysięcy 
kilometrów kwadratowych tajgi, gdzie ludzie zbudowali parę przyczółków, czyli 
dokładna mapa regionu.
—  Z mapy wynika, że Mirnyj to centrum świata — przymilam się w nadziei na 
ciekawe informacje o miejscu prawie pozbawionym informacji.
—  Dziękuję za dobre słowo — kwituje mer. Po czym wygłasza treściwy referat o 
sprawach miasta i rejonu.
—  Kiedy zainstalowaliśmy się tu przed trzydziestu laty, kraj był prawie wymarły. 
Nawet ryb i ptaków niewiele się widziało... Aborygeni? W jednym osiedlu, 
Siuldiukar, żyło trzystu Ewenów. Było parę posiołków jakuckich. Brakowało mchu 
dla reniferów, trawy dla innych zwierząt. Niechętnie cokolwiek rosło. Lata 
minęły, nim przełamaliśmy psychiczną barierę i zaprzeczyliśmy twierdzeniom, że 
tu tylko śmierci szukać można. Chociaż lato trwa zaledwie trzy miesiące, 
założyliśmy w całym kraju dziewięć tysięcy ogródków warzywnych. Ja sam zbierałem 
początkowo na swojej działce po trzy worki ziemniaków rocznie, a teraz dochodzę 
do dwudziestu i już prawie nie wiem, co z tym robić. Mamy własne pomidory i 
ogórki, dużo rzodkiewek. Mówi się o „superryzykownym rolnictwie" w tej części 
świata. Nawet podczas naszego krótkiego lata trafiają się dwie — trzy noce z 
przymrozkami. Podjęliśmy jednak ryzyko i oto rezultaty. Mamy sowchoz, który daje 
dość mleka dla wszystkich dzieci i chorych w rejonie, dla reszty sprowadzamy 
mleko w proszku. Produkujemy dwadzieścia milionów jajek, a potrzeba nam 
trzydziestu dwóch milionów. W sumie jednak tylko trzy procent artykułów 
żywnościowych produkujemy na miejscu. Ale ogórki moglibyśmy eksportować...
Czuję, że jeszcze chwila, a zamiast o diamentach w Mirnym, napiszę o niesieniu 
się tutejszych kur i dojeniu krów. Ogórki będę musiał jeszcze potem odwiedzić, 
zresztą są wśród tych lodów i mrozów prawdziwym fenomenem.
—  Produkujecie dwadzieścia milionów jajek, a ile diamentów?...
—  Och dużo, dużo. Wie pan, to zabawne, gdziekolwiek pojadę, zawsze słyszę 
pytania o diamenty. Odpowiadam zgodnie z prawdą: pracujemy.
—  Źródła zachodnie twierdzą, że Związek Radziecki rzuca każdego roku na 
światowy rynek około dwunastu milionów karatów diamentów, z czego walna część 
pochodzi stąd.
121
—  No, skoro policzyli...
—  Zostawmy diamenty, powiedzmy coś o ludziach — proponuję.
—  Przeciętny wiek mieszkańca Mirnego wynosi dwadzieścia dziewięć lat, miasto 
jest więc prawie dokładnie jego rówieśnikiem. Istnieje nieduża przewaga mężczyzn 
nad kobietami, początkowo różnica była znacznie większa... Rozwody? Jest ich 
sporo, na dwa małżeństwa notujemy jeden rozwód. Przez pierwsze lata ściągało tu 
wielu uciekinierów od żon, zdarzały się bigamie... Mieszkań ciągle za mało, ale 
normę powierzchni na osobę zwiększyliśmy z dziewięciu do dwunastu metrów 
kwadratowych, a pragniemy dojść do piętnastu. Chcemy w ciągu najbliższych pięciu 
lat zaspokoić wszystkie potrzeby... Prąd bierzemy z elektrowni wodnej w 
Czernyszewskim, pierwszym na świecie tego rodzaju obiekcie w strefie wiecznej 
zmarzliny. Znaleźliśmy też w okolicy gaz, będziemy przestawiać się na to źródło 
energii, znacznie tańsze...
—  Ilu mieszkańców posługuje się w domu na co dzień językiem rosyjskim?
—  Dziewięćdziesiąt pięć procent.
—  Co stanowi dla pana, jako mera, najtwardszy orzech do zgryzienia?
—  U nas miękkich orzechów nie ma. Jestem takim dziwnym merem, który ma na 
głowie nie tylko miasto, ale i cały okoliczny kraj... Tak sobie myślę, że chyba 
najtrudniejszym problemem jest transport. Nie ma prawie w ogóle dróg, wyjątek 
stanowi siedemsetkilometrowy trakt Udacznyj — Leńsk. Marzy nam się zbudowanie po 
1990 roku linii kolejowej Mirnyj — Taksimo i połączenie jej z BAM-em.
—  Czy zdarza się, że pogoda odcina was od świata?
—  Czasem i dwa tygodnie czekamy na otwarcie lotniska. Stąd ciągłe zmartwienie o 
zapasy w magazynach.
Jakiś czas trwała jeszcze rozmowa z Igorem Iwanowiczem, człowiekiem, który ma 
władzę nad terytorium równym siedmiu Szwajcariom. Który zagląda każdego dnia do 
sezamu pełnego klejnotów, ale obcym chętniej mówi o ogórkach niż o diamentach.
4
Jeszcze jedno spojrzenie w głąb krateru „Mir". Ta sama mocna impresja: równo 
nagwintowana dziura. Poeta mógłby też wymyślić parę innych porównań, na przykład 
— negatyw tortu.
122
Dziesiątki pojazdów pełznących w dół i w górę. Serpentyna szczęścia — komu udało 
się zagarnąć większy diament, kto unosi go teraz ku radości świata? Nawierzchnia 
wyślizgana, gładka. Droga wiedzie aż do dna, paręset metrów poniżej powierzchni 
ziemi. Ciągle jeszcze wieczna zmarzlina   Jazgot czterdziestotonowych „Biełazów". 
Dusząca woń spalin, wypierających z powodzeniem dym pożaru. Zimnica — na dole 
jest zawsze trzy-cztery stopnie mniej mz na powierzchni. Ciężka to walka, 
prawdziwe karate, wytrzymać w wielkiej przeważnie omszałej od lodu dziurze i 
jeszcze dobrze uwijać się przy robocie! Spotkanie z operatorem koparki, Jakutem 
o szalenie rosyjskim imieniu i nazwisku: Spartak Pietrow. Długa rozmowa, z 
której wyciskam kwintesencję: Urodził się w posiołku Tojhaja, jakieś sto 
czterdzieści kilometrów od Mirnego. Trochę mieli tam renów, a trochę polowali, 
szczególnie na sobole; w latach ostatniej wojny mężczyźni zwolnieni byli od 
służby wojskowej. Osadę położoną naci rzeką Wiluj zalano wodą w 1967 roku w 
związku z budową elektrowni. Ojciec już wtedy nie żył, matka przeniosła się do 
innej osady. On pojechał do Mirnego, gdzie najpierw pracował w sowchozie, potem 
budował domy, w końcu dostał się do pracy w kraterze „Mir". Po dwóch latach 
został operatorem  koparki.   Daje  mi  do  zrozumienia,  że  to  szczyt  marzeń. 
Codziennie robi to samo: rytmicznie podsuwa się ze swoją machiną pod ścianę,  
chwyta   około  ośmiu metrów sześciennych urobku i przenosi na platformę 
ciężarówki, która następnie wjeżdża na elektroniczną wagę. Pracują na trzy 
zmiany, także w nocy przy reflektorach.
— Byłem już dużym chłopcem, kiedy zobaczyłem pierwszy samochód i pierwszy 
samotot — dziwi się jeszcze teraz.
Mieszka wraz z żoną i dwojgiem dzieci luksusowiej niż inni, w nowym wieżowcu; 
wychowali też dwoje dzieci po zmarłym rodzeństwie Spartaka, zgodnie ze świętym 
przykazaniem Jakutów.
Rajd przez miiasto — od oryginalnego pomnika odkrywców diamentowego kraju po 
rozległy obszar kilku tysięcy ogródków działkowych. Główna ulica, Prospekt 
Lenina: po jednej stronie podkolorowane dwupiętrowe drewniaki, po drugiej — 
czteropiętrowe kamienice bez piwnic; jeszcze jedno syberyjskie miasto na 
szczudłach! Cherlawe drzewka, ich wielka duma. Lokalne muzeum, przed nim 
efektowna bryła kimberlitu. Szerokoekranowe kino „Jakuck", w boidowie duży hotel 
przy placu Zwycięstwa, kryty basen. Dalej — dziewięciopiętrowe, pierwsze 
zbudowane w Jakucji, wysokościowce. Nowa biblioteka o stu tysiącach książek. 
Szkoła Nr 12, w której wszystkie przedmioty wykładane są po angielsku. Kompleks 
szpitalny. Prawie wszędzie Potrójne okna, niekiedy o sześciu szybach.
123
Namiotów dawno nie uświadczysz, ale znamię prowizorki p>ozostało. Świadczą o tym 
— zwłaszcza za ulicą Ammosowa — liczne, asymetrycznie ustawione parterowe chaty.
Zaproszono mnie do lokalu młodzieżowego „Siewierankei". Mało zachęcające drzwi 
frontowe, ale ładnie urządzone wnętrze. Przyćmione światła, muzyka rockowa z 
taśmy; tego dnia wyjątkowo nie ma dyskoteki. Tylko połowa stolików zajęta, 
czyste obrusy, butelki szampana. Nobliwie i spokojnie. Wejść tutaj po dniu 
ciężkiej pracy w kraterze czy fabryce, przy mrozie pięćdziesięciostopniowym na 
zewnątrz, to musi być uczucie bliskie rozkoszy zmysłowej.
Rozkosz nie jest zbyt tania. Ale też na tym wygwizdowie ludzie zarabiają lepiej 
niż gdziekolwiek indziej. Od pierwszego dnia pracy mają v/yższe pensje, co pół 
roku otrzymują dziesięcioprocentowy dodatek, który po czterech latach dochodzi 
do — nieprzekraczalnych już — osiemdziesięciu procent. Po pięciu latach średnia 
pensja w Mirnym jest o sto pięćdziesiąt procent wyższa niż w europejskiej części 
Związku Radzieckiego. Mężczyźni przechodzą na emeryturę w wieku pięćdziesięciu 
pięciu, kobiety — pięćdziesięciu lat. Wszyscy, którzy przyjeżdżają tu do pracy, 
mają prawo zatrzymać poprzednie mieszkanie w Moskwie czy w którymkolwiek innym 
mieście kraju. Raz na trzy lata pracownik z Mirnego otrzymuje dla siebie i całej 
rodziny bezpłatny bilet lotniczy na dowolnej trasie w ZSRR. I ma parę innych 
przywilejów.
Jeżeli się więc nie dojdzie w tej głuszy do brylantów, można dojść do jakich 
takich pieniędzy.
— Czy zdarzają się kradzieże? — pytanie to zadałem merowi i kilku innym osobom. 
Budziło powszechne zdziwienie — co z kolei mnie lekko dziwiło. Gdybym bowiem sam 
znalazł brylant na ulicy Komsomolskiej w Mirnym, tobym go pewnie dyskretnie 
wsunął do kieszeni...
Owszem, zdarzało się to i owo. Podejmuje się jednak ścisłe środki ostrożności; 
istnieje specjalny oddział ochronny milicji, do przewozu diamentów służą 
specjalne samochody, obserwuje się przyjezdnych. Bywało, że przylatywał amator 
brylantów z Moskwy (są trzy samoloty dziennie) i szukał na miejscu ludzi 
mających bezpośredni kontakt z eksploatacją. Doszło do kilku procesów o 
kradzieże i nielegalny handel diamentami. Pewnego Ormianina aresztowano przy 
odlocie na lotnisku, ponieważ zauważono, że przy siarczystym mrozie... 
straszliwie się pocił. Przed dwoma laty toczył się proces grupy młodych 
przyjezdnych z Kaukazu, korzystających na miejscu z pomocy kogoś z zakładów 
oczyszczania rudy.
W sumie jednak — jak na wyspach — na brylantowym archipelagu
124
Syberii przestępczość jest w sposób naturalny utrudniona, wyraźnie mniejsza n,z 
w mnych rejonach kraju.  Ukraść trudno,  wywieźć jeszcze trud-
Jak to było w hymnie szamana? „Byk ziemi potężny - potężny byk ryknął -r , 
zarżał koń stepu!" Może słowa te miały przywołać w pamięci wielkie wybuchy 
wulkanów w Kraju Jakuckim, praprzyczynę powstania złóż kimberlitu? Bo me 
podejrzewajmy czarownika o antycypację eksplozji w wydrążonych kraterach, 
jazgotu maszyn, hałaśliwego nawoływania się ludzi toczących dężką walkę o owe 
„ośmiościenne kryształy", stanowiące - obok złota — ważny element gry na 
wielkiej giełdzie świata
w


CZARNO NA BIAŁYM
To gdzieś tutaj przelatywał nad Ziemią Pan Bóg i ręce tak mu z zimna zgrabiały, 
że upuścił cały dźwigany w worku, a przeznaczony do rozrzucenia po świecie skarb. 
Wszyscy znają legendę-anegdotę, wierzący i niewierzący chętnie ją opowiadają, bo 
wprowadza od razu pełną jasność: w południowej Jakucji zgromadziły się 
niewiarygodne w swej masie i jakości bogactwa naturalne. Przede wszystkim węgiel, 
następnie żelazo, inne rudy, nieco dalej złoto i diamenty, gaz ziemny.
W środku tego geologicznego cudu, w osadzie pod egzotycznym imieniem Nierungri, 
ulokowano stolicę nowego wydobywczo-przemysłowego kombinatu.
Nierungri należy do najmłodszych miast Syberii, liczy nieco ponad dziesięć lat. 
Oczekuje z tygodnia na tydzień narodzin stutysięcznego obywatela; Nierungri jest 
najszybciej rosnącym miastem państwa, do niego należy rekord kraju w tempie 
przyrostu naturalnego (nie licząc osad przy BAM-ie).
Inna rzecz, że prawa miejskie nadano temu miejscu zaraz po wbiciu pierwszego 
palika i ścięciu pierwszej sosny. W 1975 roku istniało więc w wielkiej, 
przeważnie białej pustce tajgi teoretyczne, imaginacyjne Nierungri, curiosum w 
skali światowej.
Kreowanie abstrakcyjnego miasta stanowiło coś w rodzaju gwarancji, że pewnego 
dnia wśród sosen, brzóz i modrzewi wyrośnie wielki ośrodek przemysłowy i miejski. 
Jeszcze w 1977 roku pewien dziennikarz z Timesa stwierdzał na łamach swojego 
pisma:
„Niemożliwe, aby w tak krótkim czasie, jak się planuje, mogło coś takiego w 
bezludnym terenie powstać". A w pięć lat później pisał: „Z mojego sceptycyzmu 
nie zostało śladu".
126
1
Na ściance autobusiku, którym jechałem z lotniska w Czulmanie do Nierungri, 
widnieją trzy równolegle napisy: Nie kurit', No smoking i — przepraszam, że tego 
nie napiszę w oryginale — „Nie palić" po japońsku. Całe wnętrze wehikułu wy 
tapetowano japońskimi fotografiami i nalepkami, najczęściej powtarzała się nazwa 
firmy „Kamatsu".
W małym drewnianym hoteliku na obrzeżach nowego miasta zastałem dwóch Amerykanów 
i jednego Niemca z RFN. Japończycy, w liczbie bodaj siedemdziesięciu, mieszkają 
w osobnym budynku. W Nierungri sporo jest zagranicznych specjalistów; niektórzy 
przybywają tu na krótko, inni siedzą miesiącami.
Ledwie zdążyłem umyć się po przylocie, już powieziono mnie mikrobusem do 
południowojakuckiego „jądra". Czyli — nad wielki krater odkrywkowej kopalni 
węgla, gdzie natychmiast okazało się, że hotelowe mycie nie miało większego 
sensu. Na dnie i na pochyłych ścianach gigantycznego rozkopaliska kręciły się 
dziesiątki pojazdów różnego kształtu, różnej skali i funkcji. Każdy zajmował się 
inną robotą, ale wszystkie konkurowały ze sobą w produkowaniu kurzu; kocioł 
olbrzymiej kopalni wypełniony był czarniawą mgiełką.
Na górze, skąd można pogapić się w przepaść niby z krawędzi nad Grand Canion, 
wiał silny, mroźny wiatr; zrobiło mi się lodowato, jakbym znajdował się nad 
oceanem o tej samej nazwie. Następne przystanki mikrobusu — na drogach w głąb 
krateru i już na jego dnie odbywały się w wyraźnie łagodniejszym klimacie.
I pomyśleć, że pracują przy wielkich skokach temperatur, w rocznej amplitudzie 
sięgającej i tutaj stu stopni Celsjusza. Niskiej temperatury nie lubią 
mechanizmy, czasem kruszy się metal, smary zmieniają się w ciało stałe — ludzie 
nie są nigdy tak grymaśni. W pobliżu kopalni i nowej ogromnej fabryki 
oczyszczania i wzbogacania węgla ustawiła się flotylla samochodów osobowych. Do 
kogo należą? Do techników, brygadzistów, inżynierów, ale też ponoć do robotników. 
Kierowca buldożera, z którym rozmawiam, a który — okazuje się — ma tu swojego 
„Moskwicza", zapytany, czym przyjeżdża do pracy przy temperaturze minus 50, 
odpowiada:
—  Jak to, samochodem!
—  Czy po iluś godzinach, po robocie, wóz zawsze zapala? — chcę się dowiedzieć.
—  Ja go nie gaszę...
Kpił, czy tak było naprawdę?
127
Do tego tematu powrócę w godzinę później, w czasie wizyty w bazie transportowej, 
największym obiekcie tego typu w ZSRR.
Na liczącym wiele kilometrów kwadratowych dnie kopalni nasz mikrobu-sik 
przemykał się wśród tuzinów pojazdów przelatujących ze sporą szybkością w 
różnych kierunkach. Niektóre były monstrualnie, wręcz surrealistycznie wielkie, 
niektóre z chrzęstem i zgrzytaniem pełzły na gąsienicach, inne zaopatrzone były 
w długie chwytne łapy z pazurami, w uchylne platformy, wielkie jak pokłady 
okrętów. Ewentualna kolizja z którymś z potworów mogła — jak się wydawało — ujść 
uwadze kierowcy siedzącego w oszklonej kabinie jak w bocianim gnieździe, 
wielgachne lusterko boczne ma on w odległości... siedmiu metrów.
Krótka rozmowa z żylastym, nerwowym Włodzimierzem Unru, dyrektorem 
odpowiedzialnym tutaj za sprawy wydobycia, doświadczonym węglarzem:
—  Jak pan ocenia skalę inwestycji?
—  Jest gigantyczna.
—  Gatunek węgla?
—  To najlepszy na kuli ziemskiej węgiel koksujący.
—  Ilość?
—  Tutaj i w okolicach świat składa się prawie wyłącznie z węgla. Jest go 
prawdopodobnie czterdzieści miliardów ton, z czego połowa koksującego.
—  Jest podobno i żelazo?
—  To prawda. Po sąsiedzku. I ten fakt należy do światowych unikatów. Liczymy na 
pięć miliardów ton.
—  Czy coś z tego sąsiedztwa wyniknie?
—  Liczymy na decyzję, że właśnie u nas, a nie gdzie indziej powstaną wielkie 
zakłady metalurgiczne.
—  Iloma pojazdami i maszynami dysponuje pan w tej wielkiej dziurze?
—  Mam w sumie trzysta sześćdziesiąt samochodów, pociągów samochodowych, 
buldożerów, koparek. Z tego dwieście siedemdziesiąt zawsze w ruchu.
—  Ludzie?
—  Nie odczuwamy braków. Dobrze płacimy. Wybieramy najlepszych.
—  Czy łatwo zostać kierowcą wielkiego pojazdu?
—  Trzeba mieć pięć lat praktyki w prowadzeniu dużych ciężarówek, odbyć 
dwutygodniowy specjalny kurs, zdać egzamin przed komisją.
Wyłażę z mikrobusu, ślizgam się po mazi węglowej jak po płynnej czekoladzie, bo 
przed chwilą padał deszcz. Padał, ale nie zlikwidował kurzu —
?28
Mb,ta   J   Skala    pojazdów    pracujących W **'*      w kopalniach wielkiego 
zagłębia
w Nierungri
Księżycowy pejzaż Nierungri
??^?B
W  Birobidżanie, stolicy Autonomicznego Obwodu Żydowskiego
Na pomniku poległych w drugiej wojnie — wiele żydowskich nazwisk...
.iczynka    z     birobidzańskiego pałacu młodzieży
W Birobidżanie ukazuje się dziennik w języku jidysz
Amurem żyją i pracują żydows bbotnicy,  rolnicy,  a  także  mistrzowie sztuki 
kulinarnej
??


**'
\f   ? ?.
?' $   -   ?


.
Na nabrzeżach Newelska
daję się więc z kolei pudrować na czarno. Fotografuję kilka monstrów na kołach i 
gąsienicach, potem bez większego powodzenia usiłuję zrobić zdjęcia wysokiej 
ściany węgla.
Pod skalpowaną systematycznie warstwą ziemi spoczywają niezmierzone pokłady 
cennego surowca: w przekroju pionowym — od trzydziestu do siedemdziesięciu 
metrów głębokości! Starczy, powiadają, na pół wieku. A potem zaczną przebijać 
się przez kolejną warstwę ziemi do kolejnej warstwy węgla — bo taki tutaj tort — 
ale będą to już robić szybami.
Dno krateru, to świat w negatywie. Niewiarygodne masy węgla — czarne jak każdy 
węgiel. W samym środku oceanu tajgi, przeważnie białej od mrozu i śniegu. Czarno 
na białym...
O węglu będzie jeszcze mowa, zwłaszcza w czasie spotkania z głównym geologiem 
Jakucji Południowej, Saimą Karimową (warto przeczytać!). Na razie trzymajmy się 
Nierungri i pozwólmy powieźć się do „gniazda smoków".

„Smoki" widzieliśmy już w akcji w wielkiej dziurze. Tu, w bazie transportu 
technicznego, stoją w bezruchu, dają się potulnie oglądać, pozwalają wchodzić 
sobie na grzbiet. Niektóre trwają martwo, inne warczą i charkoczą. Ustawione w 
rzędach i szeregach, tworzą zastępy armii mechanicznych potworów z powieści 
science fiction. Myślę, że do bliższego kontaktu z nimi, zwłaszcza do 
wdrapywania się do kabin i na pokłady nadawaliby się bardziej alpiniści niż 
dziennikarze...
Informacja naczelnego inżyniera, Wiktora Szewkuna (dwadzieścia dziewięć lat): 
mają w tej chwili dziewięćdziesiąt wywrotek japońskich „Kamatsu", osiemdziesiąt 
cztery amerykańskie „Unitric", dwanaście radzieckich „Biełazów", dwadzieścia 
trzy autopociągi tej samej firmy, japońskie koparki chwytające po 20 metrów 
sześciennych ziemi. Jest też sporo „mniejszego tałatajstwa", ciężarówek, 
samochodów, maszyn, ale specjalizują się w pojazdach największych — w monstrach 
o udźwigu 120 i 180 ton (trzy i pół wagona kolejowego!); większymi pojazdami 
wożą przede wszystkim ziemię, mniejszymi — węgiel. Szewkunowi jakby tego mało:
— Liczymy w przyszłości na pojazdy 300-tonowe, między innymi produkcji mińskiego 
„Biełaza".
Pracuje w bazie 2500 ludzi, w tym tysiąc kierowców, tysiąc mechaników, 156 
inżynierów. Jest grupa japońskich specjalistów.
9 — Na Syberii cieplej
129
Mają 60 tysięcy metrów kwadratowych pod dachem, ale tylko część pomieszczeń jest 
ogrzewana; wiele pojazdów musi garażować pod gołym niebem.
Od dłuższego czasu czekam na okazję zadania tego pytania.
—  Czy to prawda, że zimą nie gasicie silników?
Szewkun, wyglądający na studenta raczej niż naczelnego inżyniera, wyjaśnia 
prawie z dumą:
—  W autobazie mamy specjalne stanowisko podgrzewacza silników. Taki człowiek 
dba o to, aby wszystkie motory pracowały na niskich obrotach i nie gasły przez 
dwadzieścia cztery godziny na dobę.
—  To kosztowne?
—  Droższe jest ponowne uruchamianie.
—  Ile taki smok pije paliwa przez godzinę „zapalonego" postoju?
—  Pięćdziesiąt litrów ropy.
—  Jak pracę „na okrągło" znoszą silniki?
—  Niektóre służą nam siedem lat, dwa łata pozytywnych doświadczeń mamy już 
także z „Biełazami".
—  Nie ma embarga na amerykańskie wywrotki?
—  Nic o nim nie wiemy.
Jedno monstrum muszę jednak zlustrować osobiście. Każą mi się wspiąć ze dwa 
piętra po trapie, obejrzeć tam każdy szczegół. Notuję: 180-tonowiec waży bez 
obciążenia 150 ton, a zatem napełniony sięga wagi 330 ton. Do zbiornika wlewa mu 
się jednorazowo 3 tony ropy, co na ogół wystarczy na dobę jazdy; ilość mieszanki 
w chłodnicy wynosi 750 litrów, oleju motorowego i płynu hydraulicznego — po 800 
litrów. Obok kabiny kierowcy mała elektrownia. Jedno kompletne koło waży 5 ton, 
czyli tyle co pięć dużych samochodów osobowych.
Potworne koło potwora stanowi niezrównany motyw zdjęć dziennikarskich! Jego 
przekrój wynosi 3 metry 53 centymetry. Koło ustawione obok autobusu — przerasta 
go znacznie. Dowiaduję się, że chociaż opona ma dziesięciocentymetrowy grzbiet z 
protektorem i grubą podszewkę z kordu, też czasem „kicha nawala". Lepiej trzymać 
się z daleka od takiego kichnięcia! W dziale wulkanizacji oglądam wyrwane kęsy 
gumy stukilogramowej wagi i czynności uzupełniania ubytków.
Czuję się już trochę zmęczony tym wszystkim, co jest „największe". Co krok ma 
się do czynienia z największą hydroelektrownią, największą fabryką, największą 
halą, stadionem itp. Nic na to nie poradzimy, w tym największym kraju rzeczy 
małe byłyby po prostu niezauważalne, tu — jak
130
w tym dowcipie — nawet krasnoludki muszą być największe, żeby je można było 
dostrzec. Poczekać trzeba tylko na... najwyższy poziom życia.
A jednak koła pojazdów w Nierungri robią wrażenie nawet na przytłoczonych skalą 
wszystkich innych obiektów radzieckich. To naturalnie przypadek, że w tym samym 
kraju żyły niegdyś największe zwierzęta, mamuty, ale duch ich najwyraźniej się 
tu unosi.
Żeby już jednak skończyć z wszystkimi „naj" (co prawdopodobnie nie uda się 
nigdy), opuśćmy bazę transportu i powróćmy do Saimy Karimowej, głównego geologa 
Jakucji Południowej. Z wyrozumiałym uśmiechem odpowiada na pytania dziennikarza:
—  Czy wiadomo dokładnie, jakie jeszcze surowce kryje ta ziemia?
—  Częściowo zostało to ustalone, reszty można się domyślić. Nie sposób jednak 
wymienić wszystkiego.
—  Może wymienić to, czego w Jakucji nie ma?
—  Lista byłaby znacznie krótsza.
—  Nierungryjskie złoża węgla są fantastyczne?
—  Tak. Ale znamy już bogatsze. Zaledwie o sto parę kilometrów od Nierungri 
stwierdzono istnienie o wiele większych zasobów, znacznie liczniejszych niż 
tutaj warstw węgla
—  Ile tego w sumie? Miliardy ton?
—  Należałoby raczej mówić o bilionach ton węgla wszystkich gatunków i rodzajów, 
nie wyłączając tzw. suchego węgla, z którego można produkować benzynę.
—  Żelazo?
—  Tak, jest ruda zawierająca do siedemdziesięciu procent żelaza.
Saima Karimowa, Tatarka, jedyna kobieta geolog w Związku Radzieckim z tytułem 
Bohatera Pracy, potwierdza oto prawdę, że od ogromnej skali spraw i rzeczy i 
tutaj oderwać nam się nie da.
3
Wiemy więc, że wszystko tutaj jest duże i wszystkiego dużo. A miasto? A ludzie?
Mer Nierungri, szczupły, elegancki mężczyzna, Borys Szacyło, ocenia sytuację 
optymistycznie. Opowiada historię miasta w jakuckiej tajdze z podnieceniem 
godnym relacji reportera sportowego:
—  Tu,  gdzie  teraz  siedzimy,  znajdowało   się  w   1975  roku  Osiedle
131
Pionierskie, czynna była malutka kopalnia dla małych elektrowni... Mieszkało 
czterystu ludzi, przeważnie młodych mężczyzn... Istniała jedna droga gruntowa, 
którą można było dojechać... Był jeden wiszący most przez rzekę dla pieszych, 
jeden szpitalik dla piętnastu osób, jedna piekarnia... Przedtem nikt w tych 
stronach nie mieszkał, nawet Ewenkowie omijali to miejsce, nazywali je „Doliną 
Śmierci"... Kiedy zaczęła się budowa, dowożono sprzęt i materiały z odległości 
sześciuset kilometrów. Wyjątkowo ciężkie były warunki mieszkaniowe: po kilka 
osób gnieździło się w barakach, w miniaturowych izdebkach. Wojsko dało namioty, 
w których mieszkało po dwudziestu mężczyzn — zimą jedćn zawsze dyżurował całą 
dobę, żeby ogień w piecu nie wygasł. Po roku zjechały rodziny, poprzedzielano 
namioty prześcieradłami. Po kolejnym roku namioty zniknęły, wyrosły pierwsze 
prawdziwe, chociaż drewniane domy. Ludzie napływali ze wszystkich stron kraju... 
Równocześnie budowano miasto, usuwano pokłady ziemi nad węglem, wznoszono 
fabrykę wielkich płyt, instytucje komunalne... A dzisiaj? Kopalnia pracuje pełną 
parą, rusza fabryka wzbogacania węgla, w roku przyszłym wydobędziemy piętnaście 
milionów ton węgla, Japończycy biorą stąd dwa miliony czterysta tysięcy ton; 
potem eksport do Japonii powiększy się o pięć milionów. Dysponujemy jedyną w 
Autonomicznej Republice Jakuckiej nowoczesną biologiczną oczyszczalnią ścieków, 
mamy jedyną w Jakucji szkołę ~? krytym basenem, kompleksem łaźni, działają 
własne zakłady materiałów budowlanych, dowozi się tylko cement i elementy 
metalowe.
„Reportaż" mera Nierungri dobrze byłoby uzupełnić kilkoma pytaniami:
—  Jaka jest średnia wieku mieszkańców?
—  Dwadzieścia pięć—dwadzieścia sześć lat.
—  Dużo małżeństw, dużo dzieci. I pewnie dużo rozwodów?
—  Niewiele więcej niż w reszcie kraju. Główna ich przyczyna: mężowie za dużo 
pracują.
—  Czy odczuwa się brak mieszkań?
—  Tak, ale w ciągu trzech lat mamy nadzieję uporać się z tym problemem.
—  Jaka jest norma powierzchni mieszkalnej?
—  Minimum 6,6 metra kwadratowego na osobę. Nie licząc powierzchni użytkowej.
—  Zarobki?
—  Wyższe od stu do trzystu procent niż po tamtej stronie Uralu. Średnia pensja 
czterysta pięćdziesiąt rubli, w węglu — siedemset, a nawet tysiąc. Liczne 
przywileje. Możliwość zdobycia samochodu w ciągu trzech lat.
—  Lista oczekujących na samochody ogromna?
132
—  Coraz krótsza. Co druga-—trzecia rodzina ma własny pojazd, zdarzają się już 
po dwa samochody w rodzinie. Samochody w specjalnej wersji północnej, odporne na 
niskie temperatury, nie takie —jak bywało kiedyś — w których przy minus 50 
kierownica odpadała...
—  Ruch, ludności?
—  Malejący. Jeszcze są tacy, co przyjeżdżają na trzy—cztery lata i wracają do 
siebie do Riazania czy Kijowa, z pieniędzmi i samochodem. Wracają tam do swoich 
mieszkań, które im wolno było zachować. Część ludzi po prostu nie wytrzymuje 
oddalenia i uciążliwych warunków klimatycznych. Ale większość urządza się tu na 
stałe.
Tych, co pozostają, uważają za najlepszych. Oni się sami zresztą do takich 
zaliczają. W tym kraju widzą swoją życiową szansę. Łatwiej o wyższy zarobek, o 
mieszkanie, o żłobek i przedszkole dla dziecka. Romantyzm? Trochę im go 
dziennikarze przydają, ale przecież, dla młodych zwłaszcza, przygoda w głębokiej 
tajdze niesie ze sobą dreszcz podniecenia.
Każdy z rozmówców ma w zanadrzu opowieść o przypadkach w dniach dużych mrozów 
(„Poniżej-45 stopni wolno nie pracować, aleja przychodzę zawsze, tylko się 
cieplej ubieram"), o niedźwiedziach („W osiemdziesiątym trzecim paliła się tajga 
i niedźwiedzie uciekały w stronę siedzib ludzkich; spotkałem jednego, chciał 
mnie uderzyć łapą..."), o poszukiwaniach cudownego „złotego korzenia" w dalekich 
uroczyskach i kłopotach potem z odnalezieniem drogi do domu („Błądziłem cały 
dzień i całą noc...").
Do Nierungri ciągną nieustannie nowi kandydaci na mieszkańców. Jedni wzywani, 
inni przysyłani przez organizacje, jeszcze inni — z własnej woli. Wczoraj późnym 
wieczorem, mówią mi, przyjechała kobieta z dwojgiem dzieci, szukała noclegu; 
znalazła go natychmiast, zapewniają, w tym surowym kraju uchowała się 
solidarność ludzka.
4
W jakim świecie żyją ludzie w stolicy Zagłębia Południowojakuckiego, w mieście 
przypominającym ośrodki miejskie Finlandii?
Żyją w świecie temperatur spadających do 50 i 60 stopni poniżej zera. W taki 
mroźny dzień papieros w ustach przylepia się na stałe do warg. Ktoś mćiwi:
— Najgrubiej ubrany czuje się w pierwszej chwili, jakby wyszedł nago z domu.
133
Kiedy w 1978 roku słupek rtęci spadł do minus 61, a Nierungri pogrążyło się w 
gęstej mgle — światła latarń zamieniły się w białe słupy, o krok od nich 
panowały ciemności. W zimie każdy przejeżdżający samochód ma absolutny obowiązek 
zatrzymywania się i zabierania stojącego przy drodze człowieka.
Żyje się tu równocześnie w świecie trzęsień ziemi, w strefie stałych ruchów 
sejsmicznych. W 1983 roku było w południowej Jakucji około dwustu -lokalnych 
trzęsień ziemi; na wschód od Nierungri jedno z trzęsień sięgało 5 stopni w skali 
Richtera. Trafiały się trzęsienia po 8 i 9 stopni.
Ziemia jak beton. W Nierungri mają do czynienia z tzw. zmarzliną plackowatą. To 
znaczy: w jednym miejscu zmarzlina przez okrągły rok, tuż obok latem maź i 
głębokie błoto.
W tych warunkach muszą żyć, budować domy i drogi, a nawet próbować — nie bez 
powodzenia — upraw ziemniaków i warzyw. W głębokiej Syberii człowiek potrzebuje 
więcej kalorii, pojazdy — więcej paliwa, mieszkania więcej ciepła.
Oglądałem mieszkania w nowych wielopiętrowych domach, wzniesionych na palach. W 
przyroście powierzchni mieszkalnej także przodują, zajmując ze 120 tysiącami 
metrów kwadratowych rocznie pierwsze miejsce w Federacji Rosyjskiej. Standard 
wykończenia skromny, wiele rzeczy pozostawia się inicjatywie nowych lokatorów. 
Widzę więc: krótka wanna, smutna tapeta, nieładna klamka. Myślę jednak: normalne 
mieszkanie z łazienką, z centralnym ogrzewaniem, z potrójnymi oknami, ze 
wszystkimi wygodami — na najdalszej Syberii. Jak ci ludzie żyli dotychczas? Jak 
w ogóle mieszkano kiedyś w tej krainie lodu i śniegu? Wszystko jest względne.
Tamci pierwsi mieszkańcy, zrzuceni z helikoptera, koczujący przed kilku jeszcze 
laty w namiotach, i tak dawno poszli dalej. Geolodzy odkrywcy, wędrujący wzdłuż 
i wszerz przez tajgę, szczęśliwi są tylko, jeżeli zaczynają od zera. Potem 
wszystko, nie wyłączając łazienki i zsypu na śmieci, śmiertelnie ich nudzi. Tu i 
ówdzie w sosnowo-modrzewiowym lesie, nawet na skraju sąsiadującego z Nierungri 
Czulmanu, rozrzucone są cmentarzyki: małe, niesymetryczne, ogrodzone niskim 
płotkiem groby tych, których zmogła wędrówka przez tajgę...
Słyszałem kogoś, kto głośno śpiewał, kogoś wymyślającego sąsiadce. Ale od 
większości ludzi żyjących tutaj emanuje spokój; surowy klimat i ogromne lasy 
dokoła oddziałują widać kojąco na nerwy, tłumią namiętności.
A Nierungri jest przecież miastem młodzieży i dzieci. Sam czułem się juk 
staruszek zaplątany w ogródku jordanowskim, przypadkowe zaś spotkanie
134
człowieka łysego w tłumie nastolatków wprowadziło mnie w prawdziwe zdumienie.
To jest chyba to słowo, którego w tym miejscu kuli ziemskiej należałoby używać 
najczęściej. Więc bądźmy zdumieni...
W 1975 roku przyjechała do Nierungri grupa japońskich specjalistów. Pokazano im 
pierwszy krater kopalni, w niej odkrytą właśnie siedemdziesię-ciometrową ścianę 
węgla. Jeden z gości upadł na kolana i pokłonił się ścianie jak bóstwu. Był 
zdumiony!
W mieście i okolicy kursuje dużo jaskrawoczerwonych autobusów. Skąd upodobanie 
do tego koloru, chyba nie z przyczyn politycznych? Nie, po prostu czerwony 
najlepiej odbija od bieli śniegu.
Wszyscy w Nierungri mówią o kończącej się budowie wielkiej fabryki wzbogacania 
węgla (trochę wzbogacają, trochę zubożają — oddzielają rzadkie metale jak na 
przykład wolfram). Budżet każdej normalnej budowy przewiduje dziesięć—dwanaście 
procent wydatków na koszta transportu — tutaj ta pozycja urosła do 
pięćdziesięciu—sześćdziesięciu procent.
W temperaturze poniżej 40 stopni mrozu trzeba uważać ze zbliżaniem się do szosy. 
Ruch powietrza wywoływany przez przejeżdżające samochody boleśnie chłosta nie 
osłonięte twarze pieszych.
Przed punktem milicyjnej kontroli drogowej na granicach miasta pojawił się 
niedźwiedź. Zdumiony milicjant na służbie telefonuje do komendy z pytaniem: 
„Przechodzi niedźwiedź, co robić!". Odpowiedź jest natychmiastowa: „Pobaw się z 
misiem".
Wacław Sieroszewski wymienił kiedyś wszystkie znane sobie surowce jakuckiej 
krainy, od drewna przez żelazo, cynę, ołów, p0 złoto. Węgla na tej liście nie 
było.
Pojawił się dopiero przed niewielu laty, ale za to od razu w ilościach 
astronomicznych, zapowiadając zmianę gospodarczej mapy świata. To widać czarno 
na białym.
ŻYDZI NAD AMUREM
-
Ekspres „Rossija" przeleciał przez most na rzece Amur pod Chabarow-skiem i od 
razu znalazł się na terytorium Żydowskiego Obwodu Autonomicznego. Ten sam pociąg 
dotrze do Moskwy — ostatnio o dobę skrócono mu czas jazdy — za pięć dni i tyleż 
nocy, już za trzy godziny natomiast wpadnie na peron dworca w Birobidżanie, 
stolicy niezwykłego i nader rzadko przez cudzoziemców odwiedzanego kraju.
Na mój pobyt w Birobidżanie i okolicy przewidziano zaledwie półtora dnia. 
Program wizyty u dalekowschodnich Żydów obejmował spotkania, rozmowy, odwiedziny 
zakładów pracy i przeznaczał nieco czasu na reporterską penetrację. Jak i 
dlaczego powstał ten kraj na kresach Azji, jak kształtują się w kilkadziesiąt 
lat od narodzin jego stosunki wewnętrzne, jak przedstawia się sytuacja 
żydowskiej grupy etnicznej? Napisz to, Kisch!
i
Gdy „Rossija" wtoczyła się na stację kolejową w stolicy Żydowskiego Obwodu 
Autonomicznego, zobaczyłem natychmiast ogromny dwujęzyczny napis nad budynkiem 
dworcowym. Birobidżan witał przybyszy równocześnie cyrylicą i alfabetem jidysz.
Nastąpiło powitanie na peronie przez grupę roześmianych mężczyzn, z których 
tylko jeden był Rosjaninem, reszta prezentowała śródziemnomorski typ urody. 
Pytam od razu, czy to prawda, że długo i zażarcie walczyli o zatrzymywanie 
ekspresów Kolei Transsyberyjskiej w ich mieście — zupełnie bez uśmiechu 
zdementowali tę informację.
Trzy minuty samochodem do hotelu — przez duży skwer z pomnikiem poległych 
pośrodku i jedną ulicę. Później obejrzałem pomnik bliżej: na ogromnej liście 
poległych w czasie ostatniej wojny — wielka liczba nazwisk
136
żydowskich, w tym dużo powtarzających się, należących zapewne do tych samych 
rodzin.
Za skwerem skręcamy w lewo, w główną ulicę, noszącą imię wielkiego pisarza 
żydowskiego, Szaloma Alejchema. Sklepy o dwujęzycznych szyldach, przechodnie o 
twarzach z bardzo bogatej palety typóW-
W kilka minut po moim przyjeździe, w chwili wchodzenia do hotelu „Wostok", 
rozległo się kilka grzmotów. Były tak niespodziewane, że pomyślałem nieskromnie 
o honorowym salucie na cześć gościa... Nadciągnęła krótka, gwałtowna burza i 
spadł ulewny deszcz. Kraj leży, bądź co bądź, w dalekowschodniej strefie 
monsunowej i latem burze są tu codziennością.
Zwiedzanie miasta prawie w biegu. Niespełna pięćdziesięcioletni Birobidżan 
zbudowano na wyrost, w optymistycznym przewidywaniu metropolitalnej rangi; jest 
jak za duże buty dla dziecka. Szerokie arterie, nowoczesne gmachy, już tylko 
pozostałości drewnianej zabudowy. Kilka obiektów na miarę milionowego miasta. 
Wśród nich nowa siedziba filharmonii, jeden z najciekawszych budynków tego 
rodzaju między Uralem a Pacyfikiem.
Zielono, czysto. Pojazdy zatrzymujące się karnie przed przejściami dla pieszych. 
Jarzeniówki.
Jak szybko stworzono to miasto! Chociaż na Syberii i radzieckim Dalekim 
Wschodzie powstają teraz miasta w ciągu pięciu—dziesięciu lat, jak na przykład 
znane nam Nierungri (około dwa tysiące ^kilometrów stąd), to jednak Birobidżan 
inny ma charakter, nie narodził się za sprawą żadnego węglowego, naftowego czy 
diamentowego boomu. Powstał, jak zresztą cały ten rozległy kraj, dzięki 
wysiłkowi ludzi, którzy uwierzyli w dalekowschodnią Ziemię Obiecaną.
Wielka Obietnica musiała nad Amurem wydawać się kiedyś dość mgławicowa, bo ten 
rejon świata nie należy do klimatycznie czy geograficznie łatwych. Jadąc z 
Chabarowska, widziałem przez okno nie kończące się obszary bagien, miejscami 
zmeliorowane i zamienione w łąki, a n#wet pola przeważnie jeszcze oczekujące 
zagospodarowania. Linii kolejowej towarzyszą słupy wysokiego napięcia i pierwsze 
odcinki wielkiej szosy, która przez Birobidżan dotrze do Czyty, i tam połączy 
się z istniejącą już drogą d° Moskwy.
Ziemię Obiecaną na wschód od Syberii należało dobrze zrosić potem, a może i 
łzami, nim się ją doprowadziło do dzisiejszego? stanu. W kołchozie położonym o 
piętnaście minut drogi od centrum BirobidŹanu, który następnie odwiedziłem, 
wspomniano lata dwudzieste i trzydzieste, kiedy z dzisiejszego gospodarstwa do 
Birobidżanu, a początkowo do wioski Tichońkaja (Cichutka), trzeba było brnąć 
przez błota i bagna całą dobę.
137
W stosunku do tamtych pierwszych przybyszy używa się tutaj określenia 
„przesiedleńcy". Pierwsi z nich przybyli w te strony w latach 1928—1929, kolejni 
ściągnęli w początkowych latach trzydziestych. Byli to biedni, często 
niepiśmienni mieszkańcy slumsów Odessy, Kijowa, Woroneża. Także mniejszych miast, 
na przykład Berdyczowa. Pewnie słyszeli o pięknych górach i czystych potokach, o 
rosnących tu drzewach korkowych i kwiatach lotosu, o bażantach, łososiach, 
puchaczach, jeleniach. Potwierdziły im się chyba te opowieści, ale musieli też 
doświadczyć surowości i kaprysów klimatu, warunków życia w sąsiedztwie chińskiej 
granicy, przeszkód w uprawianiu dziewiczych ziem, ogromnych przestrzeni, 
wielkich odległości od poprzednich miejsc zamieszkania.
W birobidżańskim muzeum wiszą stare zdjęcia pracujących w polu Żydów, pierwsze 
drukowane w tym kraju książki w języku jidysz Emanuela Kazakiewicza, autora 
„Gwiazdy" i „Niebieskiego zeszytu", fotografie pierwszych pociągów na stacji 
kolejowej o nazwie Tichońkaja.
Jak wynika z jednej z plansz, grupa żydowskich intelektualistów zwróciła się do 
Stalina z prośbą o powołanie do życia odrębnej jednostki administracyjnej, która 
stałaby się krajem radzieckich Żydów. Pierwsze decyzje zapadły w 1928 roku. W 
maju 1934 roku Michał Kalinin podpisał dekret o utworzeniu autonomicznego obwodu, 
który wykrojono z Kraju Chabarow-skiego.
Ktoś w muzeum mówi mi:
— Powstał autonomiczny obwód, przyjechało wiele tysięcy ludzi, także 
inteligencja. Niektórzy pojawiali się na krótko, coś budowali, pisali jakąś 
książkę i wracali do Moskwy. Inni na szczęście pozostali.
Wraz z Żydami przybywali przedstawiciele innych narodowości: Rosjanie, Ukraińcy, 
Białorusini. Czy było to osadnictwo całkowicie dobrowolne?
Abraham Kremer, zastępca przewodniczącego komitetu obwodowego i przewodniczący 
komitetu planowania, informuje mnie ex officio: w obwodzie żyje 212 tysięcy 
ludzi, w tym 12 tysięcy Żydów.
Tylko dwanaście! Dlaczego nie przyjechało ich więcej? I dlaczego kilka procent 
mieszkańców stanowi o nazwie kraju? Zrozum to, Kisch!
2
Otrzymałem zaproszenie na wieczór do nowej wspaniałej filharmonii. Będzie pewnie 
koncert muzyki Czajkowskiego, może opera Mussorgskiego -pomyślałem.   Okazało   
się,   że  był  występ  iluzjonistów  z  Magadanu  w programie „Cudów nie ma".  
A także — świetny pokaz hipnozy,  który zdumiał siedemsetosobową widownię, w tym 
waszego reportera.
Wyjaśnił mi  dyrektor   Leonid  Hudysz,  że  określenie  „filharmonia oznacza tu 
siedzibę różnych instytucji muzycznych i teatralnych. Mają u siebie kameralny 
muzyczny teatr żydowski i pięć zespołów, w tym żydowską grupę folklorystyczną 
„Cajt" i grup^ estradową „Frejlechs", dwa zespoły muzyki klasycznej i cyrk dla 
dzieci.
Jeden z ośmiu spektakli żydowskiego teatru muzycznego, to „Ponad życie, ponad 
śmierć", rzecz o wydarzeniach w pewnym getcie europejskim w latach ostatniej 
wojny, i opera misterium „Czarna uzda białej kobyły .
Mają także w Birobidżanie amatorski teatr dramatyczny żydowski i amatorski teatr 
dramatyczny rosyjski, oba na wysokim poziomie-
Cudów nie ma, to prawda. Ale jakimś cudem wydaje się trwanie kultury żydowskiej, 
języka jidysz, na tych antypodach, w kraju zasiedlonym w ogromnej większości 
przez nie-Żydów.
To jest fenomen i stwierdzam to śmiało — może mnie zahipnotyzowali magicy z 
Magadanu. W redakcji pisma Birobidżaner Sztern otrzymałem pierwsze ostrzeżenie:
—  Czy nie obawia się pan, że za wizytę u nas zaatakują pana w jakimś kraju 
syjoniści?
Odpowiedziałem resztką przytomności:
—  Zawsze istnieje ryzyko zawodowe...
Fenomen dalekowschodniego obwodu żydowskiego polega więc na tym, że mniejszość 
firmuje ten kraj. ma w nim wiele do powiedzenia, że znaczna część ważnych 
stanowisk w administracji, przemyśle, rolnictwie, handlu, w instytucjach 
kulturalnych — obsadzona jest przez Żydów. Wszyscy, których spotkałem, deklarują 
się jako patrioci tej zitmi. Mówią mi, że nikt stąd nie wyjechał do Izraela, że 
nie istnieje u nich antysemityzm. Wierzą w przyszłość kraju, bez względu na to, 
czy powiększy się liczba ludności żydowskiej, czy nie; ani konstytucja, ani 
jakakolwiek ustawa nie określa wymogu ilościowego wiodącej grupy etnicznej w 
republice czy obwodzie.
A język? Czy wierzą w ocalenie i przyszłość języka jidysz? Naturalnie, w wielu 
szkołach istnieje możliwość — nie obowiązek — nauki języka jidysz.
139
Planują otwarcie filii instytutu pedagogicznego z Chabarowska, w którym byłaby 
katedra jidysz. Wydali właśnie ładny elementarz, a także słownik. Pracuje w 
Birobidżanie pisarz, Borys Miller, wydający książki w jidysz. Mają codziennie 
radiowy kwadrans w jidysz. Planują otwarcie nowej żydowskiej drukarni. Dziennik 
Birobidżaner Sz tern ukazuje się w nakładzie 12 tysięcy egzemplarzy, z których 
wiele dociera do innych rejonów Związku Radzieckiego i za granicę.
— Językowi jidysz na pewno nic nie grozi — zapewnia mnie o tym Walery Panman, 
redaktor rosyjskojęzyczneg;o dziennika „Birobidżańska Gwiazda". Sam Panman 
jidysz nie zna...       /
Przy ulicy Czapajewa, w zwyczajnym budynku mieszkalnym, działa synagoga. Nie ma 
jednak rabina, brakuje koniecznego ąuorum grupy religijnej.
Jewgienij Bugajenko, autor książeczki „Nad brzegiem Amuru", miał więcej 
szczęścia niż ja i rozmawiał zarówno /; kantorem Abramem Zingarem, jak i 
sekretarzem gminy Markiem Słuchem. Kantor powiedział mu:
„Jestem szanowany w mieście i sam szanuję ludzi, z którymi spędziłem prawie całe 
moje życie (...) Nie ma między nami ani rasowych, ani innych niechęci".
Bugajenko wspomina o pomocy rady miejskiej przy remoncie birobidżań-skiej 
synagogi.
ij/
To ważne: za czasów carskich Żydom nie wolno było uprawiać ziemi ani pracować w 
fabrykach. Ubodzy Żydzi musieli mieszkać w ściśle określonych rejonach Rosji.
Myślałem o tym, jadąc do wspomnianego już kołchozu w osadzie Waldheim. I — niech 
mi to będzie wybaczone — od pierwszej chwili zaskakiwało mnie spotkanie z Żydami 
rolnikami. Na ośmiuset pięćdziesięciu pracowników kołchozu jest z górą 
trzydzieści procent Żydów. Prezentują od razu swoje osiągnięcia: mają trzy i pół 
tysiąca sztuk bydła, z czego półtora tysiąca mlecznych krów. Mąią sto 
pięćdziesiąt traktorów. Gospodarują na obszarze dwudziestu czterech tysięcy 
hektarów, z których cztery tysiące znajdują się pod uprawą, a. resztę 
systematycznie osuszają. Mają pięćset hektarów upraw warzyw, głównie kapusty, 
ogórków i pomidorów.
Dynastie żydowskich kołchoźników: Szmuklerów, Raków, Waldsonów, Fajmanów. Już 
trzecie pokolenie pracuje na roli. Dyrektorem jest Naum
140
Terespolski, Isak Preszkolnik prowadzi miejscową szkołę, Borys Rak pełni 
obowiązki przewodniczącego rady narodowej, Fejga Fajman, odznaczona Orderem 
Lenina, pracuje w dziale warzywniczym. Kto ich nauczył gospodarzenia na roli?
—  Kiedy pierwsi z nas przyjechali, było na miejscu trochę Rosjan i Ukraińców. 
Oni stali się naszymi pierwszymi instruktorami.
Czy nie ciągnęło ich do miasta? Do innych niż rolnictwo profesji?
—  A jaki zawód ma być dla Żydów prestiżowy? Kiedy wreszcie wygasną mity o 
żydowskich predyspozycjach do handlu? — agresywnie pytają w odpowiedzi.
Młody mężczyzna o południowych rysach twarzy sprawnie prowadzi traktor. Czas 
uznać ten widok także w tym rejonie świata — nie tylko w kibucach Izraela — za 
normalny.
Ktoś powiada:
—  Zasiedziałem się w Waldheimie od pięćdziesięciu lat. Przyjechałem, kiedy 
stało kilka byle jakich domów. Pamiętam świetnie bagna i koniki, które przez nie 
z wysiłkiem brnęły. Całe moje życie związane jest z tym siołem, z tym 
gospodarstwem. Jestem już starym człowiekiem. Mam świadomość pozostawienia 
czegoś po sobie.
W Waldheimie odbywali pierwsze próby znanych dziś w całym kraju kombajnów z 
Birobidżanu. Tu zdały one egzamin. Po prostu — nie tonęły w bagnach.
Te wehikuły na gąsienicach oglądam krótko potem w zakładzie o nazwie 
„Dalsielmasz". W hali montażowej wielki napis-hasło w języku jidysz. Duża 
fabryka daje pracę trzem tysiącom ludzi, w tym pięćset sześćdziesięciu Żydom. 
Znowu mówi mi się o dynastiach: Kruczenieckich, Szlufmanów, Czyczelnic-kich, 
Białaułów. Tajemnicę ciężkich kombajnów-błotołazów wyjaśnia zastępca szefa 
wydziału montażu, Majer Bragiński:
—  Człowiek idąc naciska powierzchnię ziemi ciężarem 0,7 do 0,9 kilograma na 
centymetr kwadratowy, nasz kombajn Jenisej 1200 R — 0,3 kilograma na centymetr. 
Oto cała tajemnica.
Mają w obwodzie pięćdziesiąt z górą fabryk, trzydzieści siedem sowchozów, dwa 
kołchozy. Wszystkie one powstały na osuszonych bagnach, wśród wykarczowanej 
tajgi. Nikt tego za nich nie zrobił — zrobili to sami, choć z dużą finansową 
pomocą państwa. Tylko oni produkują dziś te dziwne kombajny, które jak bociany 
kroczą po błotach i mokradłach i zbierają ryż, a także paszę z łąk. Te „okręty 
bagien i stepów" to ich birobidżańska, znana w całym Związku Radzieckim, 
specjalność.
141
Nieustannie ciągnęło mnie do jakiejś ilustrującej temat anegdoty, bo przecież 
Żydzi mają wielkie poczucie humoru, a w naszym kraju ukazują się od lat zbiory i 
antologie dowcipów żydowskich. Ale, zdaje się, produkcja kombajnów przychodzi im 
tu łatwiej niż produkcja anegdot. Te nieliczne, które mi prezentowano, 
opatrywano uwagą: „to przedrewolucyjne".
Więc w tym miejscu coś z rodzimych facecji żydowskich pióra Horacego Safrina, bo 
jednak „tylko mędrzec rozdziera śmiechem zasłony bytu"/(Izaak Babel):
Wybitny poeta żydowski Ber Horowitz uważał się również za wielce utalentowanego 
rysownika. Pewnego razu naszkicował portret prezydenta naszego miasta. Dygnitarz, 
spojrzawszy na swoją podobiznę, oświadczył: „Gdyby nie order Polonia Restituta, 
sam bym siebie nie poznał".
To trochę dla tych, co nad rzeką Birą przypadkiem przeczytają ten tekst i będą 
mieli kłopoty z samoidentyfikacją...
4
Żart jeden czy drugi dodałby kolorytu, ale skoro gospodarze zdają się od niego 
stronić, trzeba to uszanować. Zresztą Birobidżan to nie Chełm (który także 
poważam i lubię). Żydowski Obwód Autonomiczny na Dalekim Wschodzie ma bądź co 
bądź obszar większy od Belgii oraz — choć jego mieszkańcy interesują się 
literaturą i sztuką, a także każdą formą rozrywki — ambicje na miarę sporego 
państwa.
Na pewno najistotniejsze, że kraj istnieje od pięćdziesięciu paru lat i nadal 
się rozwija. Jego kierownicy — pierwszy sekretarz partii Lew Szapiro, 
przewodniczący obwodowej rady narodowej Mark Kaufman — przewodnicząca związków 
zawodowych Sara Budnickaja, wszyscy inni — mają niemałą nadzieję zwiększyć w 
ciągu najbliższej pięciolatki produkcję przemysłową o dwadzieścia jeden procent, 
a usług aż o pięćdziesiąt procent.
8358 kilometrów od Moskwy, za parawanem Gór Chigano-Buryńskich, nad Amurem i 
Birą, znajduje się ich Ziemia Obiecana, stanowiąca jedną dwudziestą trzecią 
Kraju Chabarowskiego, czyli niewielki obszar na ogromnej mapie ZSRR. Zakątek 
Azji, o którym się mówi i pisze, o którym tak mało się wie.
Liczni żydowscy obywatele wielonarodowego autonomicznego obwodu żyją tu od 
dwóch—trzech pokoleń, płosząc ptactwo błotne, budując życie po swojemu. Inni 
przybyli w latach czterdziestych i pięćdziesiątych, wspierając
142
pierwszych przesiedleńców. Jeszcze inni posiedzieli tu czas jakiś i wywędrowa-li. 
Pochodzący stąd Aron Vergelis prowadzi w Moskwie ogólnokrajowy magazyn 
ilustrowany Sowietisz Heimland. W Chabarowsku pracują i mieszkają lekarze, 
uczeni, inżynierowie żydowscy, wśród nich pochodzący znad rzeki Biry lub mający 
tam rodziny. Są też tacy, którzy zdobyli wykształcenie w Moskwie czy 
Leningradzie i tam pozostali.
Nie sposób ustalić, jak przedstawiał się przez te lata ruch ludności do i z 
żydowskiego obwodu. Sądząc z niektórych opublikowanych tekstów, władza radziecka 
dała ziemię i autonomię ponad pięćdziesięciu tysiącom Żydów. Ale, być może, taką 
liczbę przewidywano na przyszłość i do tego po prostu nie doszło? I czy w ogóle 
Żydzi nie chcieli widzieć gdzie indziej, bliżej Europy, swojego kraju?... Może 
to jeszcze jedna biała plama w historii?
Nawet tutaj, w tej swoistej enklawie żydowskiej, trwa proces asymilacji; 
niektórzy rodzice uważają, iż nauka języka jidysz jako trzeciego w szkole 
zanadto obciąża dzieci i są tej nauce przeciwni, co powoduje określone skutki. 
„Enklawa" jest nader nieszczelna. Żydzi są w niej mniejszością, wzrasta stale 
liczba małżeństw mieszanych.
No i napisz to, Kisch, bo Budrewicz wyraźnie się waha. Byłby skłonny do 
afirmacji, ale podgryza go robak wątpliwości. Jest szczerze zbudowany wizytą w 
wielkim gospodarstwie w Waldheim, w fabryce kombajnów w Birobidżanie, w pałacu 
pionierów (wielki basen, wspaniałe ćwiczenia gimnastyczne, pokaz grafiki 
dziecięcej, za którą w 1984 roku przyznano birobidżańskim maluchom Grand Prix w 
Toruniu), w zespołach artystycznych przy filharmonii — ale przez cały czas 
powtarza sobie, że obok Żydów żyją i gospodarzą tu także Rosjanie, Ukraińcy, 
nawet kilkudziesięciu Polaków.
Niezwykle interesujące i zabawne jest spotkanie z Jakobem Blechmanem, który 
urodził się i wyrósł w Odessie, a od 1934 roku mieszka w Birobidżanie! Blechman 
to słynny kucharz, jego sznycel po birobidżańsku, morska ryba faszerowana, 
„flejsz", czyli mięso na słodko w sosie, znane są od Władywosto-ku po Kijów. 
Blechman karmił niegdyś marszałka Bluchera, kiedy ten był komendantem wojskowym 
na Dalekim Wschodzie. Teraz rozsyła po kraju recepty na „gergele", faszerowaną 
szyję kury czy „smandelech", bulion z kury...
Potwierdzam wspaniałość smaku „gefilte fisz", ale — znowu ten robak! — gdzie są 
w Birobidżanie znakomici mistrzowie kuchni rosyjskiej czy ukraińskiej? Bo to, że 
są, zdaje się nie ulegać wątpliwości.
Słyszę o bibliotece imienia Szaloma Alejchema. O bohaterach wojny, przede 
wszystkim Josifie Bumaginie, który poległ we Wrocławiu i tam jest
143
pochowany. Odwiedzam klub mistrzów szachowych, najlepszych w całym Kraju 
Chabarowskim (notuję wielką pochwałę polskiego czasopisma Szachy, a zwłaszcza 
jego ostatniej strony, gdzie zamieszczane są analizy gier).
Zapisuję czyjąś uwagę: „Gdyby wcześniej, już w latach dwudziestych, rozwiązano 
wszystkie zagadnienia administracyjno-prawne, zjechałoby nad Amur więcej Żydów". 
I jeszcze: „Rozwój naszego kraju przebiegał wzdłuż linii Kolei Transsyberyjskiej 
i rzeki Amur, gdzie osiedlali się kolejni przybysze, wszędzie__gdzie żydowscy 
przesiedleńcy zakładali nowe osiedla: Waldheim,
Amurzet, Birofeld..."
Ktoś twierdzi, że łososie na tarło docierają aż tu, do ich kraju, ale ani kroku 
dalej. „Żydzi znają język ryb, rzecz jest dokładnie z nimi omówiona".
Jeszcze chwila, a będą anegdoty!
i*
NA SACHALINIE
Kolejny koniec świata. Dalej niż Tokio. Dziesięć godzin różnicy czasu z Warszawą. 
Trochę tylko na wschód, a już byłby zachód, dzisiejszy poniedziałek zaś stałby 
się niedzielą.
Nie będzie z mojej strony żalenia się na długą podróż. Trwała samolotem z Moskwy 
dziewięć godzin i siedemnaście minut — Czechow przed stuleciem jechał dwa 
miesiące i dwadzieścia dni.
Sachalin, też miejsce trudne do życia. Od zawsze mówiono: „Dokoła woda — w 
środku bieda". Idealna kraina dla trzymania w niej więźniów i katorżników; i 
rzeczywiście od 1886 do 1906 roku tutaj zorganizowano katorgę polityczną, już 
przedtem było więzienie bez krat dla kryminalistów.
Naturalnie, byli na tej katordze i Polacy. Wśród nich siedemnastu członków 
„Proletariatu". Był Bronisław Piłsudski, brat rodzony Józefa, wybitny uczony, 
badacz Ajnów, współzałożyciel — z Lwem Szternbergiem — istniejącego do dziś 
muzeum w Jużno-Sachalińsku.
Na wyspie chętnie pada śnieg lub deszcz, z sadystyczną wręcz rozkoszą wieje 
wiatr. Gwałtowne skoki ciśnień zwalają z nóg słabszych, każą uciekać stąd 
starszym.
Kiedy jednak zaświeci słońce! W zwartym szeregu meldują się wtedy niewidoczne w 
chmurach i mgłach, tajgą porośnięte, w czerwcu jeszcze ośnieżone góry. Ujawniają 
się nagłe szerokie, zielone doliny, rzeki o kryształowo czystej wodzie. Cała ta 
osobliwa, nie spotykana gdzie indziej przyroda: łopuchy o liściach jak wielkie 
patelnie, o łodygach sięgających dwóch metrów, gigantyczna trawa, ogromne grzyby. 
Także pola i stoki krzewów bambusowych, które — żeby już «nikt niczego nie 
rozumiał — są z kolei jak kosodrzewina i rzadko pozwalają człowiekowi wystrugać 
wędkę, narzędzie na Sachalinie podstawowe.
Bo Sachalin to przede wszystkim ryby!
10 — Na Syberii cieplej                                                                                                                                                         
145
1
Kształtem nawet wyspa przypomina rybę. Jakby Pan Bóg z góry określił funkcję 
tego kraju.
Żyło się tutaj zawsze z morza i dzięki morzu. Kilka razy w historii mieszkańcy 
wyspy wyginęliby do ostatniego, gdyby nie fantastyczne bogactwo wody. Choćby w 
latach drugiej wojny, gdy ludzie — często odcięci od świata — żywili się 
wyłącznie owocami morza: rybami, krabami, małżami, wodorostami.
Nic dziwnego, że wierzą w rybne bogactwo. Łowią zaciekle na wszystkich brzegach, 
wypuszczają się na bliskie i dalekie morza. Prowadzą z wielkim rozmachem połowy 
przemysłowe. W lutym i marcu kilkadziesiąt tysięcy „indywidualnych" rybaków 
ustawia się ciasno, niemal ramię przy ramieniu, nad rzeczkami i brzegiem oceanu, 
zapuszczając w wodę chciwe wędki — to czas łowienia koriuszek, zwanych morskimi 
ogórkami. W innych miesiącach roku wypatrują kiet i garbuszy, rozmaitych rybek z 
rodziny łososiowatych; w płytkich rzekach Sachalinu przepływają ich niekiedy 
gęste falangi, a bajarze twierdzą wówczas, że po rybich grzbietach suchą nogą 
przejść można na drugi brzeg rzeki.
Nie posunęli się jeszcze tak daleko w kulcie ryby, aby — jak uczynili to 
Japończycy z Akanai na Hokkaido — wznieść pomnik ku chwale złowionych ryb, ale 
są chyba o krok od tego. Prawie dokładnie połowę dochodów wyspy, bogatej 
przecież w wysokogatunkową ropę naftową, węgiel, drewno i inne surowce, czerpie 
się z połowu ryb.
O rybach na Sachalinie pisał Czechow, pisał także Bronisław Piłsudski, opiewając 
swoich Ajnów, pierwotnych mieszkańców wyspy, rybaków mistrzowskich. Pisał 
Ajtmatow i inni.
W Jużno-Sachalińsku, stolicy obwodu, istnieje sklep rybny „Ocean", którego 
mogłaby pozazdrościć Moskwa. W długich szafach chłodniczych spoczywa przeważnie 
kilkanaście gatunków ryb. Jak się ma trochę szczęścia, można trafić na ogromnego 
kraba z Kamczatki, na wspaniałego w smaku wędzonego terpuga, a nawet na garbuszę 
za cztery ruble z kawiorem w środku, wartości piętnastu rubli. Bywają i pstrągi, 
ale to na wyspie ryba mało poważana.
Odwiedziny „Oceanu" stan#wią w programie pobytu na Sachalinie punkt atrakcyjny, 
ale wizyta nad prawdziwym oceanem, na przykład od strony Cieśniny Tatarskiej, 
gdzie szczególnie dużo się dzieje, wydaje się atrakcją
146
większą. Pewnego dnia udało mi się pojechać samochodem do portów Chołmsk i 
Newelsk, gdzie zapewne wcześniej czy później wyrosną ludziom skrzela... Te 
okolice cenią sobie słonie morskie, tłumnie podpływające w bezpośrednie 
sąsiedztwo domów mieszkalnych i kutrów rybackich.
2
Przyleciałem na Sachalin przy umiarkowanym cyklonie, przez okrągły tydzień 
pobytu straszono mnie cyklonem większym. Wiatr to dzień powszedni, pogoda 
przeciętna, jak nad Wisłą deszczyk lub blade słoneczko. Żyją ludzie wśród 
śniegów, deszczów, buranów i tajfunów, w nieustających wichrach, które głowy 
obrywają. Przywykli. Czasem tylko na chwilę aura i ich zadziwi. Jak w 1981 roku, 
kiedy to na wyspę runął, jak zgłodniały jastrząb, „Phillis". Czegoś podobnego 
najstarsi ludzie nie pamiętali! Drzewa i drewniane domy kładły się pokotem, 
samochody zdmuchiwało z szos, byle rzeczka zamieniała się w Ob i Jenisej. 
Niedźwiedzie —jest ich na Sachalinie ponad trzy tysiące — zmywało do oceanu, a 
ryby wyrzucało na pola; rolnicy--żartownisie twierdzili potem, że im ryby 
kapustę wyżarły... Zniszczenia były straszliwe, oceniano je na całym Dalekim 
Wschodzie na miliard rubli.
Gospodarze mają świadomość trudnego życia na dalekiej wyspie i w rozmowach 
uważają to za tytuł do dumy („żyjemy jak na froncie"). Bo przecież wytrzymują 
ekstremalne warunki klimatyczne, nie przejmują się cyklonami czy buranami, 
których jest średnio do stu rocznie, chodzą zimą śnieżnymi tunelami. Nie cierpią 
na klaustrofobię, nie mają poczucia niższości w stosunku do reszty wielkiego 
kraju. Owszem, mówią chętnie o osobliwościach przyrody. W piłsudsko-
szternbergowym muzeum prezentują tysiąckilo-gramową kietę i niesamowitą rybę 
księżycową. Streszczają burzliwe wydarzenia historyczne. Przy byle okazji cytują 
Czechowa, opowiadają o obyczajach i kulturze ocalałych jeszcze aborygenów, 
głównie Niwchów, dawnych Giadków.
Ale ci sami gospodarze bronią się przed spychaniem ich w czystą egzotykę. Jest 
ich, bądź co bądź, 692 tysiące, z czego osiemdziesiąt procent Rosjan, po sześć 
procent Ukraińców i Koreańczyków, stanowią więc na peryferiach ZSRR dużą 
społeczność. Mają już bodaj za sobą czasy ciągłej, a nieznośnej fluktuacji, gdy 
przyjeżdżano na wyspę na trzy czy pięć lat i potem
147
uciekano stąd, gdzie pieprz rośnie. Pomimo to — nie ukrywają — kadra pracowników 
nie jest jeszcze stabilna jak „na lądzie".
Stupięćdziesięciotysięczny Jużno-Sachalińsk i osiem innych miast na wyspie nie 
przypomina już dziewiętnastowiecznych smutnych osad. W południowej, należącej 
przez kilkadziesiąt lat do Japonii części wyspy topnieje w oczach liczba 
charakterystycznych pojapońskich drewniaków z ceramicznymi kominami, 
pozbawionych kanalizacji. Zbudowali lub zrekonstruowali fabryki, porty, 
gospodarstwa rolne i szklarniano-ogrodnicze. Bardzo się tym chwalą, ale życia 
nie lakierują.
Ktoś z kierownictwa obwodu skarży się otwarcie na zbyt krótką kołderkę, która 
nie chce na wszystko starczyć. Są więc na przykład kłopoty ze znalezieniem 
środków na budowę nowoczesnej infrastruktury. Po Japończykach odziedziczyli 
koleje, rozstawem szyn odbiegają one od norm ogólnokrajowych, co stwarza tysiące 
problemów (przy promie z „lądu" działają podobne urządzenia jak w Brześciu). 
Trwa żmudny proces utwardzania dróg, a nawet pokrywania ich asfaltem; w rejonie 
świata, gdzie na zmianę wszystko płynie lub wszystko skuwa lód, gdzie w części 
kraju rozciąga się najprawdziwsza tundra — miałby wyjątkowe pole do popisu 
legendarny Syzyf.
Te utyskiwania na krótką kołderkę przypomniały mi się w czasie podróży 
samochodowej z Jużno-Sachalińska do dwóch portowych miast nad Cieśniną Tatarską: 
Chołmska i Newelska. Tak, droga niezupełnie przypominała autostradę — była 
częściowo w budowie, częściowo zaś nie różniła się wiele od górskich tras w Peru 
czy Gwatemali. Panował na niej spory ruch, samochody ciężarowe i osobowe 
(przeważnie wołgi, owe „czołgi we fraku") posuwały się zygzakami, omijając 
zręcznie i ryzykownie co większe głazy i dziury. Prawdziwą przygodą okazał się 
powrót na skróty, gdy, niepomni ostrzeżenia o zamkniętej dla ruchu przełęczy, 
pojechaliśmy śmiało na przełaj, od czego jeszcze dziś czuję bolesność nerek. No 
i ten kurz.
Cała Syberia i radziecki Daleki Wschód pławią się w kurzu. Biały pył 
najwyraźniej nikomu nie przeszkadza. Poboczem gór kroczą często przechodnie, w 
tym kobiety i dziewczęta w czyściutkich sukienkach, dzieci w mundurkach 
szkolnych, o błyszczących czystością włosach — czyżby się ich kurz nie imał?...
Do Chołmska zjeżdża się serpentyną na łeb na szyję z innej przełęczy, gdzie w 
końcu ostatniej wojny rozegrała się wyjątkowo krwawa bitwa z Japończykami. W 
ciągu kilku minut jest się w sporym mieście, które niniejszym proklamuję stolicą 
kurzu na Sachalinie.
O tym kurzu gadamy czas dłuższy w miejscowych urzędach. Miasto
148
rozłożone jest tarasowato na stromych stokach gór, ale tak naprawdę przytula się 
do brzegów oceanu. Istnieje jedna ważna ulica i ona to właśnie kurzy 
nieprzytomnie przy każdym przejeździe samochodu. Po prostu deszcze zmywają z 
okolicznych wzgórz miałką glinkę, niosą ją daleko, a tam schnie ona 
błyskawicznie i wznosi się do nieba przy byle dmuchnięciu. Polewają to nawet w 
kółko, z mizernym jednak skutkiem.
Mają w Chołmsku większe zmartwienia niż kurz. Z pięćdziesięciu tysięcy 
mieszkańców osiemnaście pracuje w porcie. Kilka tysięcy w stoczni remontowej i 
innych zakładach. Stanowią bazę dla osiemdziesięciu pięciu statków (prawie co 
czwarty jest polskiej produkcji!), ośmiu promów i dwóch lodołamaczy. Z 
dwudziestu milionów ton ładunków, przewożonych co roku przez całą sachalińską 
flotę, Chołmsk bierze na siebie ponad połowę.
Góry z jednej strony, ocean z drugiej — jak ma się rozwijać wtłoczone pomiędzy 
te kleszcze miasto? Rozwija się — to widzę w drodze na południe, do Newelska — 
dzięki zasypywaniu morza. Jak przedtem na szosie, tak teraz, zarówno na szosie, 
jak i dokoła niej, uwijają się koparki i spychacze, ciężarówki i wywrotki, a 
świat wygląda, jakby spadła na niego burza piaskowa.
Podsypali dobre kilkaset metrów na długości paru kilometrów. Robią drogę i kładą 
dodatkowe tory kolejowe. Dalej, już na przedmieściach Newelska, trwa podobna 
operacja, tam na odebranym morzu obszarze stoją już bloki domów mieszkalnych.
3
Cyklon wycofał się na chwilę. Wiatr wieje gwałtownie, ale tutaj to zefirek. 
Wyjrzało słońce, odsłoniło wysoki, malowniczy brzeg i perspektywę meandrów szosy. 
Towarzyszy drodze linia kolejowa, którą od czasu do czasu przelatuje zabawny 
wagonik motorowy, zwany powszechnie „metresą" (od słowa automotrisa).
Gdzieś w połowie drogi między Chołmskiem i Newelskiem, w pięknej miejscowości 
Kalinino, działa stacja rozmnażania ryb, jedna z siedemnastu na Sachalinie, skąd 
każdego roku spływa do oceanu sześćdziesiąt milionów maleńkich drobinek 
łososiowej kiety; pomnik może kiedyś na wyspie rybom postawią, na razie chcą 
jednak przetrwania żywych kręgowców wodnych, co stanowi również dla ludzi być 
albo nie być.
149
Na wzgórzu panującym w Newelsku nad miastem i portem widnieje ogromnych 
rozmiarów napis: SŁAWA RYBAKOM. Jak w Los Angeles „Hollywood"...
Jeżeli w Chołmsku dzieje się wiele rzeczy z zakresu żeglugi i przemysłu, to w 
mniejszym Newelsku jest wyraźnie ciszej i wszystko niemal koncentruje się na 
sprawach rybackich. Nawet kurz zawahał się ze swoją agresją.
Atmosferę życzliwości i spokoju wyczuwają także zwierzęta. Na sztucznym 
falochronie i wraku zatopionego statku chętnie przysiadają zdążające w maju i 
początkach czerwca na północ olbrzymie morsy, słonie morskie, ich lokalne 
Jaskółki wiosny". Niektóre z tych jaskółek ważą jedną, a nawet dwie tony, co nie 
przeszkadza, że na wysoki betonowy falochron wskakują z lekkością baletnicy.
Podpłynęliśmy kutrem motorowym w pobliże przedziwnego zwierzyńca, z którego na 
nasz widok nie salwowało się ucieczką ani jedno stworzenie. Samce porykiwały jak 
okręty, tłum błyszczących, gładkich ciał przelewał się leniwie, jakby świadomy 
swego immunitetu i ważności — są przecież pilnie strzeżonym symbolem całej wyspy.
Ryk morskich olbrzymów, ich głosy chóralne i popisy solowe stanowią 
akompaniament ożywionej pracy portu, docierają przy pomyślnym wietrze pod bramy 
szkoły rybaków morskich przy głównej ulicy miasta, pod progi urzędów i domów 
mieszkalnych. Innym azylem zwierząt będących dziś pod ścisłą ochroną jest 
należąca do Sachalinu wyspa Tiuleń. W każdym razie Newelsk zalicza się do 
nielicznych w świecie miast, gdzie żyją na swobodzie dzikie zwierzęta...
Do Newelska wpływają czasem statki japońskie. W kwietniu 1986 roku zawarto z 
Japonią porozumienie w sprawie połowów ryb na wodach terytorialnych obu państw. 
Czy porozumienie jest przestrzegane? Tak, i to bardzo pieczołowicie. Czy można 
dopilnować każdego statku i kutra? Naturalnie, przy dzisiejszym stanie techniki, 
przy stałych obserwacjach satelitarnych jest to łatwe.
To już opinie, które wypowiedział pierwszy zastępca dyrektora generalnego 
Państwowego Przedsiębiorstwa Rybnego „Sachalinrybprom", Władimir Barmuta. 
Odpowiadał ex promptu na każde pytanie:
—  Co jest najważniejsze w umowie z Japończykami?
—  Czterokrotne zmniejszenie połowów.
—  Łowiono więc zbyt dużo?
- Ograniczenia połowów, i to każdego gatunku ryb,  są absolutnie
150
konieczne, w przeciwnym razie w krótkim czasie skończą się w ogóle ryby w morzu. 
My sami dysponujemy już tak dużą flotą, że możemy wyłowić wszystko.
—  A wieloryby?
—  Koniec w tym roku. ZSRR, Japonia, Argentyna i Korea Południowa podpisały 
umowę o definitywnym Zawieszeniu połowów w rejonie Arktyki. Bazy wielorybnicze 
zamienią się na rybne.
—  A śledzie...
—  Na dziesięć lat zawiesiliśmy kiedyś połowy śledzi ochockich, dzięki czemu 
udało się je odrodzić.
—  Wracają na stoły ulubione zakąski?
—  Tak, tyle że teraz wódki mniej. Śledzie idą więc na eksport.
—  Czy wody dokoła Sachalinu obfitują w ryby?
—  Należą do najbogatszych w świecie. Łowimy za miliard rubli rocznie 
Przewleczono mnie przez port newelski, przez pokłady różnych statków
przeprowadzono wśród surrealistycznych gór lin, sieci i mas kolorowych pływaków. 
Newelsk, rybacka potęga.
Jakiś ssak morski ryknął na pożegnanie i ruszyliśmy w drogę powrotną do Juzno-
Sachalińska. Owym skrótem przez zamkniętą dla ruchu przełęcz. W drodze do 
najwyższego punktu (czy ryk morsa nie był ostrzeżeniem'') przez śmiertelne 
wertepy, zatrzymywaliśmy sie przy zmierzających z rzadka naprzeciw samochodach, 
a kierowcy wiedli ze sobą najkrótszy dialog:
—  Można przejechać?
—  Można.
Po drugiej stronie przełęczy trwał dokładnie ten sam dialog, tyle że nas pytano, 
a my odpowiadaliśmy.
A potem, prawie do samej stolicy, był już tylko las, wielkie liliopodobne kwiaty 
na bagnach, łąki i pastwiska, góry zielone i białe.
To az tutaj zapuszczał się w swych wyprawach Jack London. Tędy przemknął w 
brawurowej ucieczce z zesłania na Kamczatce Maurycy Beniowski. I, jak wiemy, 
kiedyś pojawi} się Czechow.
Po kilku dniach pobytu na Sachalinie kołuje mi w głowie od cyklonów, łososi, 
krewetek, krabów, bambusów, łopuchów, morsów, a wszystkie te
151
obrazy popudrowane są białym pyłem. Z sachalińskiej magmy wyłania się wszelako 
kilka tematów mało egzotycznych, ale za to istotnych.
Na wyspie o długości dziewięciuset kilometrów brakuje ciągle ludzi, zwłaszcza 
specjalistów. Ale brakuje też mieszkań, co zresztą stanowi problem całej Syberii 
i radzieckiego Dalekiego Wschodu. Wielkie przestrzenie dałoby się znacznie 
szybciej zagospodarować, gdyby na każdego czekał dach nad głową. Mer Jużno-
Sachalińska, Oleg Chubukow, mówi o zbyt wolno topniejącej kolejce trzech tysięcy 
czekających na mieszkania; choć co roku oddaje się do użytku około siedmiuset 
lokali. Nie lepiej, jeżeli nie gorzej, jest w innych miastach. Budowa domów na 
Sachalinie kosztuje dwu-, a nawet trzykrotnie więcej niż w Moskwie; wyspa jest 
rejonem wstrząsów sejsmicznych, cyklonów i —jak się zdarzy — tajfunów. Wszystkie 
niemal materiały budowlane trzeba sprowadzić z kontynentu. A pośpiech jest 
wskazany, bo każdy kolejny większy cyklon zmiata jakieś dalsze drewniaki, 
przeważnie relikty po Japończykach.
Zarabiają lepiej niż na „zachodzie", czyli za Uralem. Średnia zarobków oceniana 
jest na trzysta czterdzieści rubli, podczas gdy „tam" wynosi ona sto 
kilkadziesiąt. Obowiązuje tu mnożnik pensji podstawowej 1,4, w niektórych 
branżach na przykład u górników 1,6 na północy zaś i na. Wyspach Kurylskich 1,8 
czy zgoła 2. Do tego dochodzą najrozmaitsze dodatki, które stanowią rekompensatę 
za życie na końcu świata. Za życie, którego skutkiem jest między innymi plaga 
rozwodów i wysoka konsumpcja alkoholu.
Ostatnie ograniczenia sprzedaży alkoholu nie są na Sachalinie absolutną nowością. 
Czechow w swoich notatkach z podróży na wyspę wspomina o obowiązującej 
prohibicji.
Ten kraj najcudowniejszych zakąsek przeżywa znowu ciężkie chwile! W kołchozie 
ogrodniczym pod Jużno-Sachalińskiem wisi tablica kar dla tych, co nadużyli 
alkoholu — w jednym wypadku sięgają one sumy trzech tysięcy rubli rocznie; poza 
obcięciem wszystkich premii i dodatków, „ofiary" przesunięto na listach 
oczekujących na mieszkania, skreślono z listy wyjazdów zagranicznych itd.
W restauracjach siedzi się teraz przy butelce lemoniady. Prawie z miesiąca na 
miesiąc wytrzeźwiały osławione „pijane pociągi" na północy wyspy. Kto zdobędzie 
wódkę i wypije ją w domu, musi uważać na ulicy: każdy zataczający się lub 
zachowujący hałaśliwie przechodzień musi liczyć się ze spędzeniem nocy w lokalu 
milicyjnym i dalszymi konsekwencjami.
Według oficjalnych danych w 1984 roku na Sachalinie wypadało 16 litrów czystego 
spirytusu na głowę mieszkańca, w roku 1985 liczba ta spadła
152
do  12,5 litra. W ciągu pierwszych czterech miesięcy 1986 roku tendencja 
spadkowa utrzymywała się.                                                                          
Jd
Tak, to również sachahnski- i nie tylko - cyklon! Wzrosła wydajność pracy, 
zmniejszyła się absencja. Zanotowano spadek przestępczości i pierwsze załamanie 
się upartej linii wzrostu liczby rozwodów. Wbrew rozpowsze. chmonej anegdocie: 
wielkie niebezpieczeństwo zawisło nad wszystkimi małżeństwami,   mężowie  po  
raz pierwszy  od  iat  snrijr7or                 .
trzeźwym okiem...                                                          P 
°JlZeh  ?&  SWe 20??
Niektóre problemy zadomowiły się na Sachalinie od stuleci, wyspa zacumowała na 
stałe na kresach azjatyckiego lądu , jeżdi teraz' ZJJa
dryiowac, to me w przestrzeni. Kierunek jest wvraźnv zmia„o   „     u   ?    ?
,    .   ,                ,         , ,                         wyidzny. zrrnana 
sposobu życia
mieszkańców,  powolne  odchodzenie  od  rybnej  monokultury   skracanie dystansu 
w stosunku do Moskwy, do reszty świata. Też wyboista drosa
Historia nie była zbyt bogata - lepiej Wlęc może zajmować się przyszłością. 
Antoni Czechow, który przypatrywa} sie bacznie                  «
Sachalma na przełomie wieków, opisywał ich straszne warunki Pisał oka tarankach, 
ale dostrzegał także wszystkich pozostałych, którzy na wolności musieli walczyć 
o przeżycie. Tak było od pierwszych lat XVIII wieku gdv na wyspę przybyli z 
Pekinu misjonarze i z rozkazu cesarza Chin anektowali lub raczej wprowadzili na 
mapy nazwę „Saghalienangahata", Co po mongolsku znaczyło „skały czarnej rzeki". 
Japończycy, którzy zawsze ok          ? duŻ?
zainteresowanie tą ziemią, uznali fakt chińskiego pierwszeństwa na Sachalinie i 
nazwali go Karatto lub Karafuto, „Chińską Wyspą". Zarówno Chińczycy jak , 
Japończycy mniej chętnie natomiast dostrzegają odkrywcę   Holendra Martena de 
Vnes, i następnie dużą ekspedycję r0Syjską, która 'dotarła tu jeszcze  w   
połowie XVII  stulecia.   W  roku  1867  Rosja  zawarła  umowę z Japonią o 
dwuwładztwie nad Sachałinem, a wkrótce potem (1875) uzgo dniono,   że  całość   
„skał czarnej   rzeki"  przypadnie  Rosji   Japonia  zaś obejmie panowanie nad 
Wyspami Kurylskimi. Po wygranej WQJnie w ^^ 1904-1905,   Japonia  zajęła  
południową  p0łOwę  Sachalinu    przejściowo owładnęła nawet całą wyspą: w roku 
1945 musiała defmityv,nie wycofać si z tego kraju. W roku 1947 utworzono odrębną 
jednostkę administracyjną: obwód sachahnski.
Jakże zmienna i skąpa była sachalińska załoga w obliczu wszystkich tych wydarzeń: 
garść pierwotnych mieszkańców, nieliczni przybysze z zewnątrz Rosjanie osiedlili 
trzydzieści tysięcy przestępców kryminalnych i dużą grupę więźniów politycznych. 
Japończycy sprowadzali tanią siłę roboczą w postaci Koreańczyków. Echa 
przymusowej imigracji trwają do dzisiaj   na wyspie
153
pozostało wielu potomków przybyszy z XIX i pierwszej połowy XX stulecia. Ostatni 
polski katorżnik, Stanisław Bugajski, zmarł w 1944 roku w Jużno-Sachalińsku 
(nazwiska Bugajskiego, a także Szmausa i Formińskie-go, widnieją na listach 
spisu ludności, dokonywanych osobiście ręką Czechowa).
5
Ale miało być o przyszłości, która już się chyba na Sachalinie zaczyna. Zgodnie 
z uwagą Nietzschego, że przyszłość ma na nas taki sam wpływ jak przeszłość, 
ludzie na kfesach Azji mogą więc mieć mimo wszystko dobre
samopoczucie.
Wydobywają 2580 tysięcy ton ropy najwyższej światowej klasy, a pierwsze próby 
eksploatacji na szelfie od strony Morza Ochockiego mogą napawać optymizmem. 
Marzą o własnej rafinerii. W ubiegłym roku wydobyli 5200 tysięcy ton węgla. Mają 
prawie miliard metrów sześciennych gazu rocznie, a do 1990 roku potroją 
produkcję. Doskonalą formy eksploatacji lasu. Przyszłość jest więc świetlana jak 
zorza polarna!
Co nie przeszkadza, że nadal uparcie łowią ryby, kraby, kalmary, jeże morskie, 
produkują wielkie ilości czerwonego kawioru, a ostatnio wycinają kapustę morską, 
kukumarię, i sprzedają ją w konserwach. Obserwują pilnie działalność swoich 
dwóch czynnych wulkanów, badają przyczyny i skutki ciągle zagrażających im 
trzęsień ziemi. Podczas wspólnej z Amerykanami ekspedycji zarejestrowali na 
pełnym oceanie powstawanie fal niszczycielskiego tsunami, tego, który w 1952 
roku zmiażdżył Siewiero-Kurylsk i wiele innych miast nad Pacyfikiem-
Cyklony i fale morskie wyznaczają rytm ich życia. Na tysiącach kilometrów 
wybrzeża toczy się walka o przetrwanie. Jak w opowiadaniu „Łaciaty pies biegnący 
brzegiem morza" Czyngiza Ajtmatowa:
„W nieprzeniknionej ciemni nadmorskiej nocy, przesyconej ulotną wilgocią i 
chłodem, na całej długości Morza Ochockiego, na całym froncie lądu i morza 
toczyła się odwieczna, nieustanna walka dwóch żywiołów — ląd przeszkadzał 
wtargnięciu morza, morze nie przestawało atakować lądu...
Odpierając ciosy morza ciężko wzdychała ziemia, twarda jak kamień".
I ludzie są twardzi, choć jakby serdeczniejsi, życzliwsi wobec bliźnich niż ich 
bracia po drugiej stronie cieśniny. Wielu z nich modli się do swoich bogów, 
chociaż na wyspie nie ma ani jednej cerkwi, ani jednego kościoła
154
(działają tylko domy modlitwy baptystów i adwentystów). Są przesądni, blisko 
związani z przyrodą. Mają swoje gwiazdy opiekuńcze, swoje duchy zaprzyjaźnione.
W Jużno-Sachalińsku, po japońsku Tayocharze, czyli — optymiści! __
w Słonecznej Dolinie, czynne są od niedawna dwie kwiaciarnie. A uliczne 
kwiaciarki w centrum nie narzekają nigdy na slaby zbyt róż, tulipanów, narcyzów.
Chciałem kupić bukiecik, korzystając z dwóch tygodni bez mrozu i z chwili 
przerwy między cyklonami.
Ale nie mieli niezapominajek.
—?











SPIS RZECZY
.-
Słowo od autora      ............       5
Z perspektywy Nowosybirska........       7
Oranie tajgi..............     16
Gwiazdozbiór..............     34
Przystanek w historii...........     43
Bajkał po raz pierwszy.........    .     54
Znowu nad Bajkałem............63
Za wielką wodą.............     72
Ślady smoka..............     80
W 800 lat po Czyngis-Chanie........     88
Sonda serca Azji      ............     97
Syberia Syberii.............    107
Karate o karaty.............    117
Czarno na białym............   126
Żydzi nad Amurem      ...........    136
Na Sachalinie.............    145
i
Książki z serii „Naokoło świata'
w druku:

Claudie Fayein Szczęśliwa Arabia



Autorka znanej w Polsce książki „Al Hakima", lekarka z zawodu, powraca do Jemenu, 
który kiedyś poznała jako kraj zamknięty dla cudzoziemców, surowo 
przestrzegający zasad islamu. Po latach odnajduje dawnych przyjaciół i dawne 
fascynacje.
Ewa Kamler Japonia daleka czy bliska?

Ewa Kamler pojechała do Japonii na stypendium naukowe. Poznawała kraj poprzez 
ludzi i swoją pracę ichtiologa, dzięki czemu powstała barwna i interesująca 
książka.
Jerzy Hajdukiewicz Góry mojej młodości

W książce zawarta jest ogromna część historii polskiego alpinizmu i himalaizmu. 
Żywa narracja i poczucie humoru autora czynią z książki znakomitą lekturę nie 
tylko dla miłośników gór.
w przygotowaniu:
Per Olof Sundman Ocean Lodowaty
Opowieść o wielkiej wyprawie na daleką północ — na Morze Arktyczne, Svalbard i 
Grenlandię. Książka jest zapisem przygód badaczy, posługujących się helikopterem 
i echosondą, korzystających z pomocy satelity i strzelających do niedźwiedzi 
pociskami usypiającymi. Autorem jest znany pisarz szwedzki, który na pokładzie 
statku badawczego „Ymer" pełnił funkcję kronikarza.
Karen ?????? Pożegnanie z Afryką
Wznowienie jednej z najlepszych książek o Afryce, na podstawie której powstał 
równie głośny film „Out of Africa".



	
	
	.^
	\   \ \







Printed in Poland
Państwowe Wydawnictwo „Iskry", Warszawa 1987 r. Wydanie 1. Nakład 19 700 + 300 
egz. Ark. wyd. 11,4. Ark. druk. 10+1,5 ark. wkładek. Papier offset ki. III, 70 g, 
61 cm (rola). Lubelskie Zakłady Graficzne, Lublin, ul. Unicka 4. Zam. nr. 232/87 
K-29


i