Robert Lewis Taylor

Podróże Jaimjego McPheetersa 

Przełożyła Krystyna Tarnowska
TytuJ oryginału angielskiego THE TRAYELS OF JAIMIE MCPHEETERS
Copyright by Doubleday & Company, Inc.
Robert Lewis Taylor, urodzony w roku 1912 w stanie Illinois, w 1933 roku 
ukończył tamtejszy uniwersytet i przez kilka lat współpracował z wieloma 
czasopismami, m. in. „The New Yorker", „The Saturday Evening Post" i „Reader's 
Digest". Jego twórczość literacka obejmuje około dziesięciu książek, a „Podróże 
Jaimiego McPheetersa", debiut tego autora, odznaczony Nagrodą Pulitzera, to 
pierwsza jego powieść przełożona na język polski. Książka, stanowiąca w 
najlepszym tego słowa sensie kontynuację tradycji literackich Marka Twaina, 
zdradza pokrewieństwo zarówno -z „Przygodami Hucka", jak i „Pod gołym niebem".: 
Jest to relacja czternastoletniego chłopca z długiej, mozołnej drogi do Wielkiej 
Przygody, której na imię Kałifornia. Dowcipną, pełną humoru narrację 
czternastołatka przeplata autor listami oraz fragmentami z dzienników jego ojca 
lekarza, niepoprawnego marzyciela i lekkoducha, ale w gruncie rzeczy człowieka 
uczciwego i pełnego uroku.
Akcja „Podróży Jaimiego McPheetersa", wielkiej pionierskiej epopei, rozgrywa się 
w latach 1848—2850, w okresie kiedy gorączka złota osiągnęła swój zenit. Szlak 
McPheetersów to droga, którą odbyły przed nimi już tysiące w pogoni za wielką 
fortuną. Tayłor czyni swoich bohaterów świadkami masowej kolonizacji Dzikiego 
Zachodu, która doprowadziła do całkowitego niemal wyniszczenia plemion 
indiańskich, do niedawna niepodzielnie władających kontynentem. Problem 
czerwonoskórych przewija się przez całą książkę Taylora, a jego młody bohater,
5
wędrując"!/ przez ziemie Siuksów, Pawnee i Czarnych Stóp> poznaje życie i 
obyczaje zarówno Indian o wysoki^1 poziomie kultury, jak i tych prymitywnych, 
póld^kich.
W pełnej uroku opowieści Taylora odnajdzie czytelnik kli^o-t tych ciekawych i 
niespokojnych lat, atmosferę w}elkiej przygody i wraz z grupą bohaterów będ^e 
przeżywał niebezpieczeństwa i trudy, radości i rozczarowania szlaku.
ł
.-
ROZDZIAŁ I
•J- ego dnia, w którym wróciwszy do domu dowiedziałem się o podróży mego ojca, 
spędziłem z dwoma kolegami bardzo miłe popołudnie w chwastach koło wytwórni 
dzwonów, gdzie strzelaliśmy z procy do nowych dzwonów leżących na podwórzu na 
ziemi albo wiszących na krzyżakach. Kiedyśmy je trafiali kamieniem, dzwony 
wydawały bardzo piękny dźwięk, ale to jakoś denerwowało właściciela, pana 
Williama Kaya. Szyld „Wyrób Dzwonów Kościelnych, Okrętowych, Hotelowych i 
Innych" wisiał nad drzwiami jego warsztatu, który przypominał stodołę; szyld 
miał pod spodem szereg mosiężnych dzwoneczków, baryłkowatych i wypolerowanych, 
ale trudno było w nie trafić, a jak się nie trafiło, kamień czasem uderzał 
któregoś z robotników pracujących w środku, co jeszcze bardziej denerwowało pana 
Williama Kaya. Nic więc dziwnego, że pod wieczór wyskoczył z dwururką naładowaną 
pieprzem i posiekał Herbertowi Swannowi siedzenie, kiedy ten uciekał biegnąc 
zygzakiem przez wysoką trawę.
Było późno — pora kolacji minęła — więc pomyślałem, że bezpieczniej będzie 
wśliznąć się do domu kuchennymi schodkami i uniknąć wszystkich tych łagodnych 
bur i „natychmiast proszę mi iść do łóżka", którymi moja matka najchętniej 
karała za spóźnienia. Ale moja mała siostra, Mary, wypatrzyła mnie ze swego 
kojca na podwórzu i podniosła straszny wrzask. Ciotka Kitty, jej czarna 
piastunka, stała obok i łajała małą. W pomarszczonej ręce trzymała liściastą 
gałąź wierzby i usiłowała odstraszyć nią wczesne wiosenne owady. Owady 
napastowały ciotkę Kitty i doprowadzały prawie do obłędu: komary, gzy, ochotki, 
moskity i inne osobniki w tym guście.
Ta ciotka Kitty była taka strasznie stara, że przyjechała jeszcze z Afryki i 
będąc dzieckiem widziała na statku przewożącym niewolników zielone strużki uryny 
spływające po deskach śródokrę-
7
idzie ???? ? byli rzędami przywiązani do głupków. Raz na \ dJłn przychodził 
c^i°wiek w masce, z ręczną pompą i wężem, ? mfwał P°dłogę; Poza tym ?? ??? 
żadnych urządzeń prócz
? ™? wiaderek które ]'edna osoba Podawała drugiej i które pręd-^wo^pełniały si ' 
pp brzegi.
X™Ja siostra Mary chciała wyjść 2 kojca, a znowu ciotka Kitty
^ Rozmawiałaś ze starym Panem Wężem tam w krzakach — cs naiiniła jej prze^ 
siatkę. — Pan "Wąż powiedział, że jak dziecko J,p ^dzie cicho, iP Przyjdzie i je 
ugryzie. Ale powiedział, że ani ?$ ugryźć mnie, *?1?? Mary.
jy^ła wrzasnęła przeraźliwie i potrząsnęła piąstkami wczepionymi w siatkę. 
Wpatrywała się teraz w mojego kozła Sama, który s&ł przywiązany postronkiem do 
drzewa koło szopy.
Cio^a Kitty przysunęła twarz, całą pomarszczoną jak u małpek, dc sai^ej siatki i 
powiedziała:
_ Koza ubodzie i dziecko zrobi: Uuuuuuuu!
Spytałem:
_ Ciociu, Klara w kuchni?
Klara była kucharką.
_ Klara pozmywała i poszła odwiedzić panią Whitman.
__ Powinienem chyba dostać coś do zjedzenia, kiedy przychodzę tak późno i ledwie 
stoję na nogach, ponieważ ratowałem rannego człowieka, którego przejechał wóz.
— Jak się ludzie spóźniają na kolację, najczęściej są potem głodni do śniadania.
— No cóż — westchnąłem odwracając się — na nic innego nie mogłem liczyć. Taką 
mam nagrodę za to, że starałem się być dobry i pomagać ludziom. Im więcej 
człowiek z siebie daje, tym mniej jego los obchodzi innych.
6dy szedłem w półmroku do kuchni, rozmyślając ponuro nad niesprawiedliwością 
świata, ciotka Kitty zawołała:
—- Może ja nawet i wstawiłam do piekarnika smażone kurczę z m^ałygą i plackiem 
kukurydzianym, \ sałatę... dla kota.
przyśpieszyłem kroku słysząc jej perlisty afrykański chichot uncs2ący się 
łagodnie ponad błagalnym wołaniem, które Mary kierowała do kozła.
giąłem jedzenie z piekarnika i przekradłem się na górę, a po-ten> Pałaszowałem 
siedząc na brzegu łóżka. Bardzo mi smakował pla>w ???????21??? i mamałyga, i 
kurczę, zarówno nóżka, jak skr^ełko, ale sałatowe zielsko owinąłem w papier i 
spaliłem na koniku. Potem położyłem się na brzuchu na podłodze i otworzyłem 
^suwę; była to zwyczajna metalowa krata wpuszczona w po-dło#^ przez którą 
wydostawało się rozgrzane powietrze z dołu, w ov *e z niczym nie połączona.
8
A na dole, w pokoju mieszkalnym obok salonu, ojciec i matka prowadzili rozmowę. 
Widziałem ich, w obramowaniu kraty wyglądali jak drób piekący się na ruszcie. 
Matka siedziała sztywna i surowa w swojej sukni z czarnej tafty ozdobionej 
białym kołnierzykiem, ojciec stał pochylony nad nią, to znów przechadzał się po 
pokoju; długi, wąski krawat miał rozwiązany, twarz błyszczącą i pełną powagi.
— Powtarzam ci, Melisso — mówił — że to jedyne wyjście. Zbadałem rzecz jak 
najwnikliwiej — tu moja matka prychnęła cicho i wytwornie na znak niedowierzania 
— i daję ci moje uroczyste słowo, że ryzyko ogranicza się do ewentualnej 
konieczności wydłubania sobie z ciała kilku grotów strzał, kiedy będę 
przejeżdżał przez okolice Gór Indiańskich, a nawet może jest jeszcze mniejsze. 
Ostatecznie w pobliżu Louisville nie ma tak wielu Indian, a tymczasem natura w 
swojej błogosławionej szczodrobliwości hojną dłonią rozsypała złoto po całej 
Kali...
— Iw jaki to sposób zamierzasz się dostać na te Pola Elizejskie? — spytała moja 
matka swoim oschłym, rzeczowym tonem.
— Ach, to jest w tym wszystkim najwspanialsze... nie mogłem się doczekać, kiedy 
zadasz to pytanie! — zawołał ojciec, przy czym jego twarz rozjaśniła się nagle 
wspaniałym błyskiem tryumfu. — Ten człowiek, Ware, Joseph E. Ware, opisał 
wszystko w książce... mam ją właśnie tutaj. Stary kapitan Billy Givens z Memphis 
przywiózł książkę z St. Louis, gdzie ją, rozumiesz, wydrukowano i sprzedał mi po 
prostu za bezcen...
— Ile?
— Uwierz mi, Melisso, ta książka idzie w St. Louis jak woda. Ludzie formalnie 
biją się o egzemplarze na ulicach... można powiedzieć, że ją ukradłem za 
dwadzieścia pięć dolarów, w czym tylko piętnaście gotówką; za resztę przeciąłem 
jego mechanikowi karbunkuł na szyi i dałem mu napoczętą butelkę mikstury.
Matka prychnęła powtórnie, nie przekonana.
— „Przewodnik emigranta po Kalifornii" pióra Josepha E. Ware'a — ciągnął mój 
ojciec raźnie. — Znajdziesz w nim wszystko... każde źdźbło trawy, każdy dół ze 
stojącą wodą od granic Nebraski aż po jezioro Humboldt i dalej. Albo, jeśli 
wolisz, jest szlak Santa Fe, droga południowa przez pustynię, podobno bardzo 
zdrowa dla ludzi z polipami w nosie, dokładnie opisana w książce, lub wreszcie — 
jeśli odczuwasz szczególną niechęć do wozów zaprzężonych w woły i osły — jest 
droga wodą przez Przesmyk Panamski, istna wycieczka krajoznawcza na pokładzie 
tak luksusowych statków oceanicznych jak „New Orleans" i „Kalifornia".
Posłuchaj tylko, co jest na stronie pięćdziesiątej czwartej... na Boga, to 
wspaniałe dzieło! Powinno się je włączyć do obowiązkowej lektury na 
uniwersytecie.
9
Natychmiast po przyjeździe do Chagres zawieź swój bagaż do urzędu celnego, gdzie 
nie każą ci %??\ ????0 czekać. A potem opuść jak najśpieszniej miasteczko, 
które }est Gen.' istnym siedliskiem zarazy (to zapewne tylko z^ot retoryczny). 
Wynajmij łódź, na wyprawą nie powinna ona by& zbyt duża" Taka ł6dź nazywa się tu 
piroga, ma dwadzieścia p\AŁ stóp ugości, jej załoga zaś składa się ze sternika i 
dwóch ^io^rzy. Koszt wynajęcia łodzi z załogą do Cruces nie powinien 
przekraczajmy dwunastu dolarów, chyba że wzmożony ruch wpWnie na Podwyższenie 
cen...
— I pomyśleć tylko — rzucił mój ojciec na stronie, potrząsając głową w 
zdumieniu — śmieszne dwanaście dolarów za pięćdziesię-ciomilową przejażdżkę 
łodzią z własnymi wioślarzami. Ten Ware to naprawdę złoty człowiek.
— Mogę zobaczyć? — spytała matka- . .
Ojciec wahał się przez chwilę, potem Jednak wręczył jej książkę, a jeżeli 
podejrzewał, że matka będzie się czepiać, miał świętą rację. Trzymając bezcenne 
dzieło Ware'a w taki sposób, jakby to było obrzydlistwo wyciągnięte z kubła z« 
śmieciami, przeczytała kilka ustępów na głos, ale były takie nudne i takie nie 
zachęcające, że po usłyszeniu ich chyba tylko głupiec zdecydowałby się na 
opuszczenie własnego podwórza. .. ,
— „Pada tam co dzień" — zacytowała matka i dodała: — „Gorączki żółciowe, 
malaryczne i żołądkof e w swych najbardziej złośliwych formach zdają się unosić 
nad Chagres, gotowe zawsze atakować obcego przybysza". , 
*>?,'.,
Ani myślę ukrywać, że kiedy otworzyć zasuwę, bardzo byłem podniecony tą 
perspektywą polowania na zło™> ale. uwagi matki stłumiły mój zapał i zacząłem 
się na^et zastanawiać, czy przypadkiem ojciec nie jest trochę stuknięty- Coz, 
matka miała swoje 
sposoby. .
 ,
Była dużo od niego młodsza, a pozatym piękna — wszyscy w Louisville tak mówili - 
ale moim zdaniem on był przy niej jak dziecko z powodu tego swojego ży^go 
usposobienia Jak się teraz nad tym zastanawiam, dochodzę do wniosku, ze był 
jednym z najroztrzepańszych ludzi na świecie i. Jednym z najmilszych. Jako 
lekarz miał bardzo dobrą reputację w sensie medycznym, ale miał też kilka 
przyzwyczajeń, które ludzi raziły, chociaż moim zdaniem była to jego sprawa i 
nikt nie powinien się do mej wtrącać. Na przykład: kiedy zarobił trochę 
pieniędzy szedł przeważnie na którąś z barek mieszkalnych na rzece * spędzał tam 
bardzo miły wieczór przy grze w 
karty. ... , .,
Ludzie często mówili, że mój ojciec świnie gra w pokera Ale szans na wygranie 
miał niewiele —nie z tymi szulerami. W większości byli to poważni, ciężko 
pracujący fachowcy-złodzieje, fałsze-
10
rze, bandyci, drobni rzeczni piraci i kilku kaznodziejów, którzy wypadli ze 
stanu łaski — wszystko ludzie mający mnóstwo ciekawych rzeczy do powiedzenia. 
Ale żądać od nich, żeby grali uczciwie, to tak jakby żądać, żeby im było 
przyjemnie w kościele. Razem z Herbertem Swannem wielokrotnie wspinaliśmy się 
na okna, które w miejsce wybitych szyb pozatykane były strzępami płótna 
workowego. Grali wszyscy przeciwko mojemu ojcu i chyba nikt nigdy nie widział 
takiego mrugania, tylu znaków, kopniaków pod stołem, rozdawania kart od spodu 
talii i asów wylatujących z rękawa. Ale jak tylko był ktoś obcy, używali „znaku 
szklanego", to znaczy talii naznaczonej szklanym papierem, co pozwalało 
rozróżniać karty dotykiem. Jeżeli zdarzyło się przypadkiem, że taki obcy odszedł 
od stolika z pieniędzmi, ponieważ lepiej oszukiwał niż inni, uważali za swój 
obowiązek uwolnić go od wygranej sumy, zanim oddalił się na odległość pięciu mil 
od granic miasta. Robili to z patriotyzmu lokalnego, wcale nie ze złości. • Od 
czasu do czasu mój ojciec miał takie nieprawdopodobne szczęście, że ich ogrywał; 
byli wtedy uprzedzająco grzeczni i dobrze wychowani, bo rozumieli doskonale, że 
bardzo prędko dostaną wszystko z powrotem, razem z procentami aż do dnia 
uiszczenia. Mój ojciec wiedział naturalnie, że go oszukują, więc brał ich na 
kant lekarski. Jeśli idzie o walkę na noże, podbite oczy i przetrącone kończyny 
dolne i górne, ci mieszkańcy rzecznych barek — jakkolwiek grzeczni w innych 
sprawach — bili wszelkie rekordy. A wszyscy leczyli się u ojca. Nie wzywali 
nigdy innego chirurga. Najczęściej przysyłali swojego kucharza, ogromnego 
Murzyna nazwiskiem Płetwonóżka, do Szpitala Marynarki z listem, który robił 
takie wrażenie, jakby się ktoś nad nim bardzo napocił. Kiedy spisuję teraz tę 
opowieść, mam przed sobą jeden taki list, przedarty od góry do dołu.
Pański szanowny stary przyjaciel Jim Harbeson — czytamy — miał nieszczęście 
stracić górną połowę ucha, a to na skutek odgryzienia mu jej przez Erniego 
Caldwella i ceniłby sobie wysoko Pańską fachową poradę, czy można rzeczone ucho 
przyszyć, czy przykieić z powrotem. Krwawi bardzo, ale poza tym nic mu nie 
dolega, ponieważ napompowany jest whisky. Łącząc wyrazy szacunku...
List podpisany jest przez Bena Martina, najważniejszego z tych mieszkańców barek 
w naszych okolicach.
W podobnych wypadkach ojciec miał zwyczaj przekazywać zamówionych pacjentów 
swojemu wspólnikowi, a sam wsiadał w powozik i jechał wesoło nad rzekę, po czym 
badał i opatrywał poszkodowanego z wielkim ceremoniałem, a następnie żądał 
potrój -
U
nego honorarium. Co więcej, zawsze je otrzymywał; a tej samej nocy wracał i 
tracił nie tylko honorarium, ale ponadto wszystkie inne pieniądze, jakie miał 
przy sobie, a także dewizkę od zegarka albo pierścionek, albo szpilkę od krawata, 
albo koszulę, albo inne tego rodzaju drobiazgi. Wszystkie te artykuły na ogół 
później wykupywał, ale niezbyt często i tylko dlatego, że bardzo nie lubił być 
doktorem.
Kiedy matka przeczytała już wszystkie złe rzeczy, które mogła znaleźć w książce 
o Chagres, odłożyła ją z pogardliwym szelestem i powiedziała, że autor istotnie 
niczego nie ukrywa.
— Och, bzdura — odparł ojciec. Ja i tak nie miałem zamiaru puszczać się na ten 
szlak, chociaż dla człowieka posiadającego
J
dyplom fakultetu chirurgii na u-niwersytecie w Edynburgu uchronienie się przed 
kilku łagodnymi objawami waporów to doprawdy fraszka. Ci ludzie przesadzają, 
taki to już zwyczaj pisarzy. Wystarczy, żeby ktoś kichnął, a zaraz powiedzą, że 
wybuchła epidemia. Idę o zakład...
Chwyciwszy się mocno okrato-wania wstrzymałem oddech, bo wiedziałem, co teraz 
nastąpi.
— A tak, naturalnie, zakłady — powiedziała moja matka najzimniejszym z 
lodowatych tonów, a potem wyjaśniła, do czego zakłady i picie — tylko że nazwała 
to „hazardem i nadużywaniem alkoholu" — doprowadziły nasz dom, a ja na miejscu 
ojca poszedłbym na sam dół do piwnicy i mieszkałbym tam przez kilka dni, taki 
bym się czuł poniżony.
Dla poparcia swoich argumentów matka wyszła z pokoju i wróciła niosąc „księgi", 
to jest dwie niebieskie książki rachunkowe, nad którymi pochylała się zwykle z 
takim namaszczeniem i tajemniczością, jakby były samym Bankiem Angielskim. 
Według jej zapisków byliśmy dłużni pieniądze całemu prawie miastu, a wszystko
h
to z winy mego ojca. Z chwilą gdy zapłaciła w jednym miejscu, mówiła, ojciec 
zapędzał nas w tarapaty w innym. A najbardziej dokuczliwa była jego nowa metoda 
— bardzo przebiegła: podejmował gotówkę i wpłacał ją na otwarty kredyt w 
sklepach, wszystko bez jej wiedzy.
Kiedy patrzyłem na ojca, tak mi się go zrobiło żal i tyle miałem dla niego 
współczucia, że byłbym wybiegł z domu i postarał się o jakieś pieniądze, gdybym 
tylko wiedział, gdzie ich szukać, ale nie posiadałem nic wartościowego oprócz 
wypchanej jadowitej żmii i naszyjnika z niedźwiedzich pazurów, który kupiłem od 
Indianina ze szczepu Szerokezów, i jeszcze noża oprawnego w jelenie kopyto — 
chyba żeby policzyć Sama, ale nie wiem, czy tego kozła chciałby ktoś kupić, tak 
cuchnął.
Swoją drogą była w tym wszystkim jakaś niesprawiedliwość. Moja matka garściami 
wydawała pieniądze na kościółprezbiteriań-ski i dokonywała darowizn, zawsze w 
żółtej kopercie, na coś, co się nazywało „misje zagraniczne" i co było, 
rozumiecie, przeznaczone dla Chińczyków. A przecież te jej pieniądze, wiadomo, 
nie przynosiły korzyści nikomu takiemu, kogo mielibyśmy szansę poznać w życiu, a 
przeciwnie mogły wyrządzić dużo zła: było prawdopodobne, że Chińczykom pomiesza 
się wszystko w głowach, że będą niezadowoleni ze swojej religii i nie będą 
wiedzieli, którą wybrać. A jak w zeszłym roku na jesieni wrzuciłem do puszki w 
kościele moje pięć centów razem z kartką, na której napisałem, że to na koszta 
sprowadzenia do nas chińskiego kaznodziei — dla równowagi i żebyśmy mogli 
wymienić poglądy — pastor Carmody przyniósł kartkę do mojej matki i dostałem 
baty za coś, co oni nazwali-„impertynencją". A przecież to był po prostu 
najzwyczajniej szy objaw zdrowego rozsądku, tylko że oni tego nie rozumieli.
— Melisso — powiedział ojciec, kiedy już matka wreszcie skończyła — sytuacja 
jest gorsza, niż myślisz. W żaden sposób nie mogę sobie przypomnieć, co mnie do 
tego skłoniło, ale podpisałem w banku starego Parsonsa kwit dłużniczy na pięćset 
dolarów i teraz Parsons żąda ode mnie zwrotu.
Matka milczała zdruzgotana. '
— Byłem dzisiaj rano w sądzie — ciągnął ojciec — i jeden z moich znajomych w 
tym gmachu, człowiek stojący bardzo blisko rejestratora miejskiego, jeżeli wiesz, 
co mam na myśli...
— Sam rejestrator miejski, pan Axelrod? — spytała cicho, tonem osoby zmęczonej 
i upokorzonej.
— Wcale tego nie powiedziałem. Ten mój znajomy poinformował mnie, że pewni moi 
wierzyciele zrzeszyli się z zamiarem uzyskania nakazu zajęcia majątku. Otóż jest 
to najlepszą ilustracją tego, co często mówiłem tobie, Melisso, i co usiłowałem 
wbić do głowy Jaimiemu — że warto podtrzymywać stosunki z ludźmi.
14
Gdyby nie ten mój wysoko postawiony znajomy, nie wiedziałbym, co knują ci ludzie. 
A tak zasięgnąłem rady adwokata i wiem, że jeśli ulotnię się w poszukiwaniu 
złota, ludzie ci absolutnie nic nie będą mogli mi... Co to?
Ja też usłyszałem — kilku jeźdźców zatrzymało się przed naszą furtką; zeskoczyli 
na ziemię, usłyszałem, jak konie drepcą tam i z powrotem w półkolu, jak to 
zwykle konie, kiedy pozbędą się
ciężaru. Matka wstała i podeszła do okna.
— To zapewne pan Parsons z delegacją wierzycieli. Przypuszczam, że przyjechali 
dać ci ostatnią szansę uregulowania interesów. Wszyscy przyzwoici ludzie w 
mieście starają ci się pomóc, chcą, żebyś rozpoczął nowe życie. Pastor Carmody...
— Mniejsza o to! — zawołał ojciec, dając susa w stronę kuchni. — Jeżeli 
przywieźli wezwanie sądowe, przekonają się, że ptaszek wyfrunął. Powiedz im, że 
jestem w górze rzeki, pielęgnuję kobietę chorą na czarną ospę. Postaraj się ich 
jakoś zbyć na dwadzieścia cztery godziny, a będą mogli pisać do mnie na poste 
restante do górnej Kalifornii.
Poczekałem, żeby się przekonać, kto przyjechał, no i naturalnie zobaczyłem starą 
tykę Parsonsa, z miną strasznie zadowoloną i pewną siebie, a wraz z nim kilku 
innych; wszyscy mieli takie wniebowzięte twarze, jakby właśnie puścili sforę 
psów na kota. Ale nie wręczyli matce żadnych papierów; co do tego ojciec nie 
miał racji. Chcieli tylko, żeby matka nałożyła na niego coś, co nazywali 
„moralnym zobowiązaniem", to znaczy, żeby go wzięła pod ścisły nadzór, jak 
niegrzeczne dziecko — żadnych trunków, żadnych kart, nic tylko ciężka praca 
lekarska i plan spłaty długów. Trzeba przyznać, że ich żądanie nie wydawało się 
specjalnie wygórowane, zwłaszcza ze strony tego starego kutwy Parsonsa, ale 
mówili to wszystko z uciechą i jednocześnie takimi boleściwymi głosami, że aż 
się zatrząsłem ze złości. Obrażali mojego ojca, który był wart stu takich jak 
oni, nawet jeszcze z pastorem Carmody na okrasę. Nieraz widywałem ojca, jak się 
mordował przez cały upalny letni dzień w brudnej, na pół rozwalonej budzie, żeby 
ulżyć cierpieniom starej sympatycznej Murzynki, która takie miała widoki na 
zapłacenie mu honorarium, jak ja na to, żeby zostać
gubernatorem.
No więc stary Parsons ględził dalej, zasłuchany w dźwięk swoich biadoleń, i 
wreszcie doprowadził się do stanu takiej żałośliwej świętoszkowatości, że palnął 
głupstwo; uwierzył, że matka jest po jego stronie.
— Z pewnością — powiedział — nie weźmie mi pani za złe, kiedy ją poproszę o 
uznanie tej naszej rozmowy za poufną. Moi klienci bankowi mieliby do mnie 
pretensję, gdyby się dowiedzieli,
15
że okazałem pobłażliwość człowiekowi pokroju doktora McPhee-tersa.
Kiedy zobaczyłem jej twarz, wiedziałem, że nie warto czekać na odpowiedź. Pan 
Parsons mógł być, jak ludzie powiadali, dobrym i zręcznym bankierem, ale w 
obecnym wypadku okropnie źle ocenił swoje audytorium. Jak mi powiedziano później, 
matka wyprostowała się do swojej pełnej wysokości (a bynajmniej nie była niska) 
i wychłostała tę świątobliwą delegację słowami takiej mowy obrończej w imieniu i 
na rzecz ojca, że przybysze osłupieli. A na zakończenie poradziła im, żeby w 
przyszłości używali bocznego wejścia dla dostawców zamiast głównej bramy. Wtedy 
pan Parsons pokazał się w prawdziwym świetle, bo wyciągnął pozwy, które 
— stary obłudnik — cały czas trzymał w kieszeni kurtki, tylko że nie miał ich 
komu doręczyć, bo ojciec był nieobecny. Siedział w tym momencie skulony w 
gęstwinie ostów za domem. Wiedziałem, że tam jest, ponieważ go zobaczyłem, kiedy 
poszedłem za dom zebrać do kapelusza trochę kolczastych rzepów; moim zdaniem 
należało coś zrobić, żeby przypadkiem pan Parsons nie pomyślał, że mu się 
poświęca za mało uwagi.
— To ty, Jaimie? — wyszeptał ojciec.
— Tak, ojcze.
— Odjechali już?
— Jeszcze nie, ale już się szykują.
— Co ty robisz, synu?
— Zbieram rzepy.
— Po co, mój chłopcze?
— W podarku dla pana Parsonsa i jego przyjaciół.
Przez chwilę było cicho; potem nagle usłyszałem, jak ojciec wybucha śmiechem. Po 
minucie czy dwóch wyjął chusteczkę i otarł czoło.
— Słusznie, słusznie — powiedział. — Jestem z ciebie dumny, synu. Takie właśnie 
drobne dowody uprzejmości zjednują nam ludzi i każą im wyczekiwać z utęsknieniem 
następnej wizyty. Pamiętaj, że nic nie jest za dobre dla gości. — Po chwili 
znowu zaczął się śmiać i śmiał się jeszcze, kiedy wyczołgiwałem się z gęstwiny, 
obładowany chyba najpiękniejszymi okazami rzepów, jakie rosły na naszym terenie.
Kiedy pan Parsons i jego przyjaciele odjeżdżali, stałem za drzewem w prawie 
zupełnej ciemności, chociaż dość było widno, żeby śledzić przebieg wypadków. W 
każdym razie to, czego dobrze nie widziałem, dość dobrze słyszałem. Zauważyłem, 
że często tak się dzieje: kiedy jedne zmysły zaczynają nawalać, inne zaraz 
zgłaszają się do roboty.
Na szczęście ogier pana Parsonsa zareagował najżywiej. Najpierw cofnął się kilka 
kroków, a potem przystanął, żeby potrzeć 16
prawą nogę o pień białej hikory, która jest najgorszym drzewem w tego rodzaju 
przypadkach, i wreszcie przegalopował piętnaście czy dwadzieścia jardów samym 
brzegiem drogi i zatrzymał się w miejscu, z przednimi nogami wyciągniętymi do 
przodu, dzięki czemu pan Parsons przeleciał nad jego łbem i wylądował w głębokim, 
zarośniętym mchami rowie. Do tej chwili nie miałem pojęcia, że pan Parsons 
potrafi być rozmowny, a prawdę mówiąc jego uwagi pozwoliły mi spojrzeć na 
bankierów całkiem innym okiem i nabrać dla nich szacunku. Ale mimo wszystko 
wypowiedzi pana Parsonsa wypadły blado i nijako w porównaniu z przemówieniem 
pana Whitmore'a, który rozstał się ze swoją srokatą klaczą prawie natychmiast, i 
to w taki sposób, że zawisł bardzo niewygodnie na sztachetach naszej furtki, 
głową na dół. Tylko pan Craw-shaw z całej tej delegacji był jako tako wprawnym 
jeźdźcem i na jego dobro trzeba powiedzieć, że trzymał się w siodle przez kilka 
mil dzikiego galopu nad samą rzeką — aż do zagrody farmerów nazwiskiem Thornton, 
którzy wydobyli go z głębokiego rowu, ale kiedy nad ranem dotarł wreszcie do 
domu, ubranie i włosy tak miał podobno oblepione błotem i ostami, że żona 
musiała użyć łopatki ogrodniczej i grabek, zanim mogła naprawdę stwierdzić jego 
tożsamość.
Konie prawie zawsze tak się zachowują, jeżeli im włożyć pod siodło rzepy. Nie 
warto im perswadować, żeby tego nie robiły, bo taki już jest ich zwyczaj, 
sięgający pewnie bardzo dawnych czasów; dałoby się go może wytłumaczyć, gdyby 
ktoś miał czas usiąść i dobrze to rozważyć. Jeśli o mnie idzie, uważałem, że 
chwilowo zrobiłem wszystko, co w mojej mocy, więc poszedłem kuchennymi schodami 
na górę i położyłem się spać.
ROZDZIAŁ II
Nazajutrz moi rodzice zakasali rękawy i zaczęli się zastanawiać, co robić dalej. 
Matka twierdziła, co ani trochę nie było komplementem, że ojciec jest za duża 
fujara, żeby dać sobie samemu radę podczas podróży dłuższej niż dziesięć czy 
piętnaście mil.
— Jaimie miałby większe szanse na znalezienie złóż złota niż ty — powiedziała.
— W takim razie pozwól mi go zabrać! — zawołał ojciec rzucając się do 
zasłoniętego kotarą okna we wschodniej ścianie domu i bardzo ostrożnie 
wyglądając na podwórze. Doszedł do przekonania, żej?arsflns będzie 
prawdopodobnie usiłował wpełznąć do środk^Q&y^!p/^ąstwinę krzaków w ogrodzie, 
może niosąc doku-???$? zębaća^azał więc zapuścić wszystkie story, na parterze
2 — Hotiróże JalmiegoMIcPheetersa 
17
i na piętrze. Z wyjątkiem kuchni, w której wyznaczono stanowisko Klarze i ciotce 
Kitty, z poleceniem, żeby w razie potrzeby użyły przeciwko intruzom patelni, w 
domu było ciemno jak w grobie.
— Dlaczego nie miałbym go zabrać? — spytał ojciec, upewniwszy się, że azalie z 
tej strony domu nie są terenem działań wroga. — Rok — dwa w przypadku 
szczególnego pecha — i wrócimy do tego osłupiałego miasta obładowani skarbami 
Golcondy — przedmiot zazdrości i szacunku wszystkich, bogacze, którym każdy 
chętnie udzieli kredytu, nie wyłączając tego kutwy Goldswaithe'a, mojego 
krawca... nie chce wydać mi spodni, z łatą czy bez łaty... słowem, wrócimy jako 
ludzie już do końca życia wypłacalni.
Nie chcąc słyszeć tego, co nie było przeznaczone dla moich uszu, ponieważ 
niewiele jest rzeczy wstrętniejszych od podsłuchiwania, na kilka minut przed 
rozmową wsunąłem się za kanapę i wyciągnąłem na podłodze z książką. Czytałem 
kawałek tu, kawałek tam, żeby nie słyszeć rozmowy, ale męczyłem się okropnie, bo 
to był przeraźliwie długi poemat (chociaż rymów nie zauważyłem) napisany przez 
jednego gościa nazwiskiem Milton, opisujący gromadę aniołów, które mówiły i 
mówiły, i w żaden sposób nie mogły się zdecydować, czy mają wybrać sobie na 
mieszkanie niebo, czy to drugie miejsce.
Chociaż starałem się ze wszystkich sił, nie mogłem tak zupełnie zagłuszyć w 
sobie tej rozmowy, więc usłyszałem, co ojciec mówi, wyskoczyłem zza kanapy i 
powiedziałem matce, że muszę jechać.
— Musisz mnie puścić — zawołałem. — Sama mówiłaś, że mam oczy jak sokół, bo 
widzę wszystko to, czego nie powinienem widzieć, a gdyby przyszło do szukania 
złota...
— Zapisałam Jaimiego do Męskiej Szkoły Średniej. Będzie tam uczęszczał od 
jesieni — powiedziała matka energicznie, kierując słowa do ojca.
iNo i proszę. Byłem już wykształcony do niemożliwości, ale nie — matka uważała, 
że to mało. Za przykład niech posłuży mój ojciec, którego — jeszcze kiedy był 
chłopcem i żył w Szkocji — zmuszano, żeby się uczył za doktora, chociaż chyba 
dawał im do zrozumienia, że nie ma ochoty: dwa razy uciekał z domu i raz spalił 
część budynku szkolnego, a potem całe życie był nieszczęśliwy, ponieważ, 
rozumiecie, chciał być przemytnikiem, jak wszyscy na tym szkockim wybrzeżu, i 
wyuczyć się przyzwoitego rzemiosła, które daje człowiekowi zarobki. Ojciec 
przysięgał, a ja mu wierzę, ża jeśli ktoś ma normalnie rozwiniętą ciekawość, 
wystarczy, żeby się nauczył czytać i liczyć. Mówił jednak, że znajomość greki i 
łaciny nawet mu się przydaje, bo często nudzi go już wymyślanie na medycynę po 
angielsku.
18
Matka dodała, że wszystko zostało omówione z profesorem Yandellem, takim jednym 
mądralą z uniwersytetu, nad którym panie rozpływały się na popołudniowych 
herbatkach.
__ W zakres nauki Jaimiego będzie wchodziła retoryka, studia
klasyczne, literatura piękna i języki nowożytne — powiedziała. — Decyzję co do 
kierunku studiów uniwersyteckich podejmiemy
później.
Teraz wiedziałem już, że muszę jechać. Po Męskiej Szkole Średniej czekała mnie 
jeszcze jedna dodatkowa runda. Nie widziałem w tym żadnego sensu. Zanim to 
wszystko skończę, tak się zestarzeję, że będę się nadawał tylko do pójścia na 
emeryturę, a do tego nie jest potrzebne wykształcenie.
— Jaimie się do tego nie nadaje — powiedział ojciec. — Nie pamiętasz tych 
potwornych scen przy nauce tabliczki mnożenia w szkole podstawowej? Usiłujesz 
zrobić z niego fajtłapę... złamiesz w nim ducha.
Odrzucając głowę ruchem znamionującym niezłomność postanowienia matka 
odpowiedziała, że jeśli tylko będzie to zależało od niej, zostanę odpowiednio 
przysposobiony do zajęcia właściwego miejsca w życiu kulturalnym Louisville, 
żebym mógł się przyczynić do rozwoju miasta.
Hm, pomyślałem, moim zdaniem i tak już przesadzali z tym ? całym Louisville. 
Miasto za bardzo się rozwinęło i miało przemysł i handel tak rozdęty, że trudno 
było przejść na drugą stronę ulicy i nie wpaść przy okazji pod rozpędzoną 
platformę konną. Posłuchajcie: w 1849 roku Louisville miało osiem cegielni — sam 
to czytałem w takiej jednej chełpliwej broszurce, napisanej chyba przez jakiegoś 
kupca, który widocznie nie miał nic lepszego do roboty. Poza tym były w 
Louisville trzy fabryki fortepianów, trzy browary, dwie przetapialnie łoju, 
jeden zakład wytwarzający czerń z kości słoniowej (używaną w rafineriach cukru, 
wiecie), osiem fabryk świec i mydła i cztery rzeźnie, w których bito ponad 
siedemdziesiąt tysięcy sztuk bydła rocznie.
Jeżeli kogoś interesują maszyny parowe, to były w Louisville cztery odlewnie, 
które robiły najlepsze maszyny do statków rzecznych, tak przynajmniej powiadała 
broszura. Były poza tym wytwórnie powrozów, młyny, fabryki ceraty, trzy fabryki 
porcelany, sześć zakładów oczyszczania tytoniu, fabryka papieru i nowa gazownia, 
która dostarczała gazu do czterystu sześćdziesięciu jeden lamp ulicznych siecią 
zasilającą długości piętnastu mil. Co więcej, gazownia miała zbiornik o średnicy 
szesnastu stóp, wysoki na dwadzieścia dwie stopy. W niedzielę ludzie jeździli 
powozami oglądać zbiornik, ale dyrektor powiedział, że to straszne utrapienie, 
bo dzieci włażą wszędzie. Gazownia musiała więc wynająć strażnika, ale dzieci 
robiły mu ciągle takie kawały, że w końcu,
19
jak się to mówi, dostał lekkiego bzika i trzeba go było umieścić w szpitalu, 
który się specjalizował w podobnych przypadkach.
Była jeszcze w Louisyille jedna rzecz, o której nie wspominała broszura, a 
mianowicie epidemia cholery; dzięki niej matka w końcu ustąpiła i pozwoliła mi 
pojechać do Kalifornii. Ojciec napomknął o tym gdzieś około południa; właśnie 
sobie o tej cholerze przypomniał. Całe szczęście dla nas, że sobie przypomniał, 
bo dwaj kuzyni mojej matki z klanu nowoorleańskich plantatorów umarli na tę 
chorobę, kiedy była dzieckiem, więc do dziś na samą wzmiankę o epidemii matka 
dostawała nerwowych dreszczów.
— Wczoraj zgłoszono dwa nowe śmiertelne wypadki — ciągnął ojciec wesoło — i to 
nie gdzieś tam w dole rzeki, tylko w samym środku Czwartej Dzielnicy, kilka 
kroków od nas.
Matka była zdruzgotana i ojciec zaraz to po niej poznał, bo dodał czym prędzej:
— Szczęście, że Hannie nic nie gr0zi, trzeba będzie do niej na- j pisać, żeby 
została w Cincinnati kilka tygodni dłużej.
Matka podeszła do okna i zrobiwszy szparę w zasłonie wyglądała jakiś czas na 
dwór.
— Dobrze — powiedziała w końcu. — Jaimie może jechać, ale wróci, kiedy wygaśnie 
zaraza (nie mogła się nigdy zdobyć na nazwanie cholery po imieniu). — Jest 
rzeczą samą przez się zrozumiałą, że wróci na jesieni i rozpocznie naukę w 
Męskiej Szkole Średniej.
Pamiętam wyraźnie te słowa. Matka mniej więcej tyle wiedziała, czego żąda, ile 
wiedział ojciec, to znaczy nic. Dużo klas zebrało się od tamtego ranka i 
ukończyło szkołę, ale mnie w tych klasach nie było. Zresztą nie mogę powiedzieć, 
żebym żałował; nauczyłem się rzeczy, o których nie dowiedziałbym się niczego w 
Męskiej Szkole Średniej, nawet gdybym tam chodził dwieście lat, a moim zdaniem 
mniej więcej tak długo musiałbym się uczyć, zanimbym zdał egzamin — naturalnie 
pod warunkiem, że przysiadłbym fałdów i ostro wziął się do roboty.
Gdy ta sprawa została już załatwiona, ojciec pobiegł na górę i wrócił z kilkoma 
błyszczącymi książeczkami, które gromadził po kryjomu; powiedział, że będzie w 
nich pisał swój „dziennik", Mam je teraz przed sobą — format jak się to mówi, 
dwunastka, oprawne w brązową skórę, ręcznie szyte książeczki, zapełnione 
koronkowym, bardzo drobnym pismem, które często biegnie przez stronę w dwóch 
kierunkach — jedne pochyłe rządki przecinają drugie pod kątem prostym, co daje 
oszczędność miejsca. Ta metoda była często stosowana w tamtych czasach, ale 
odczytywanie takich stron to prawdziwa męka i nie sposób tego robić bez lupy.
Mniejsza o trudności, bo te dzienniki są interesujące i pełno w nich 
podniecających przeżyć. Prawie na każdej stronie moż-20
na przeczytać, że właśnie jutro zdarzy się coś bardzo dobrego. To samo 
odnosi się do listów ojca, tylko w jeszcze większym stopniu. Jeśli idzie o 
pisanie żywych i wprowadzających w błąd listów, nikt na świecie nie mógł się z 
nim równać, sam zresztą przyznał, gdy rozłożyliśmy się kiedyś na południowy 
odpoczynek u stóp Independence Rock, że ich ton jest trochę „butny i swawolny", 
co było ulubionym zwrotem, jak powiedział, jednego szkockiego poety 
nazwiskiem Burns, który pisał bardzo dużo o małych zwierzętach. U dołu 
jednego listu — do mojej siostry Han-ny — widzę ziarnistą smugę złotego piasku, 
klejem przylepionego do kartki. Wszystko to jest teraz poczerniałe od starości i 
tylko w jednym czy dwóch miejscach połyskują złote punkciki — jak gdyby dla 
potwierdzenia zawartej w tym liście opowieści. Ale ja byłem tam i pamiętam, że 
ten właśnie złoty piasek został wydobyty przez pewnego poszukiwacza z Ohio i 
trafił do rąk mojego ojca drogą wymiany za parę chirurgicznych nożyczek, za 
pomocą których mężczyzna ów zamierzał wykonywać rzemiosło fryzjerskie w 
jednym z obozów nad Feather River. W tym okresie można było wytrzepać nasze 
ubrania trzepaczką i też by się w nich nie znalazło ani ziarnka piasku, bo 
ojciec uznawał wtedy tylko „szczelinowanie", system, którego nauczył się od 
pewnego specjalisty z Michigan. Powiedział, że od obrotowego ruchu płuczką kręci 
mu się w głowie; natomiast szczelinowanie to jedyny sposób: wystarczy iść 
łożyskiem wyschniętego strumienia z nożem i łyżką w ręce i wydłubywać bryłki 
złota ze szczelin w skale.
— To jest tak łatwe jak rozbicie banku — powiedział. — Zwykły głupiec to 
potrafi.
Hm, jeżeli to prawda, to wkrótce będziemy bogaci, pomyślałem, bo ten, co zdołał 
nas namówić na wyruszenie w tę podróż, nie mógł być zwykłym głupcem.
Trzeba jednak oddać mojemu ojcu sprawiedliwość, zwłaszcza że wszyscy zawsze się 
go czepiali: gdy zapadło postanowienie wyjazdu, zaczął działać z precyzją 
mechanizmu zegarka. Trudno wyobrazić sobie większy rozgardiasz; cały dom został 
przewrócony do góry nogami. Ojciec wygłosił małe przemówienie, bardzo 
pompatyczne i uspokajające, w którym wyjaśnił matce, jak wygodnie i dostatnio 
będzie sobie teraz żyła.
— Masz dochód z masy spadkowej po swoim ojcu — niech się Bóg zmiłuje nad jego 
dziwaczną nowoorleańską duszą; stracił okazję zrobienia fortuny, kiedy nie 
zgodził się na sfinansowanie mojego sanatorium dla pijaków. Poza tym ten dom 
wraz z przy-ległościami będzie nietykalny w okresie naszej separacji.
Następnie wysłał ją na miasto z „odręcznym pełnomocnictwem", które było kartką 
wyrwaną z zeszytu i zaopatrzoną w jego podpis, pełen wywijasów, zakrętasów i 
esów-floresów i polecił jej „zlik-
21
widować'1 rachunek w drugim banku, ale kiedy matka zajrzała eto skrytki, nie 
znalazła tam nic prócz niedoboru w rachunku w wysokości osiemnastu dolarów, 
podjęła więc własną gotówkę i spieniężyła dwie obligacje, które kiedyś zakupili 
wspólnie i o których istnieniu ojciec jakimś cudem zapomniał; w sumie 
zgromadziła około czterystu dolarów. Po powrocie do domu wręczyła mu te 
Pieniądze z takim wyrazem twarzy, jaki widziałem kiedyś u pewnych naszych 
krewnych na pogrzebie, tuż przed zamknięciem wieka trumny: żałość i jednoczesne 
pogodzenie się ze stratą.
Teraz należało „wyposażyć ekspedycję", jak to nazywał mój ojciec, mieliśmy 
bowiem wyruszyć nazajutrz wczesnym rankiem, zanim doręczyciele wezwań sądowych 
wstaną z łóżek. Wyciągnął więc z kieszeni kilka list, sporządzonych głównie na 
podstawie książki Ware'a, i zlecił dokonanie zakupów Willie'emu, który był 
naszym chłopcem stajennym, przestrzegając go, żeby nie kupował; dwóch artykułów 
w tym samym sklepie.
— Niech nic nie wskazuje na to, że uchylamy się od odpowiedzialności — 
powiedział.
W rezultacie Willie dreptał przez całe popołudnie do miasta i z powrotem, wciąż 
dorzucając coś do stosu zapasów w szopie na drzewo, a zanim skończył wędrówkę, 
mieliśmy dwa ponchos z miękkiego nagumowanego materiału, nie przepuszczającą 
wilgoci puszkę z zapałkami, płachtę z gumy indyjskiej do podkładania pod koce na 
ziemi, dwa plecaki, trochę ługowego mydła i świec, nóż do oprawiania zwierzyny, 
dwa pistolety z amunicją, naczynia do gotowania na biwaku, przybory do szycia i 
rozmaite inne rzeczy, których nie zdołalibyśmy zużyć w ciągu miliona lat.
Do tego czasu ojciec uwijał się po domu obdarzając nas taką ilością wskazówek i 
informacji, jak gdyby był wieloletnim poszukiwaczem złota. Zaczął mówić „my" o 
starych wygach z kalifornijskich pól złotodajnych, mając na myśli również siebie.
Kogo będziesz obdzierał ze skóry tym nożem... Indian? — spytała matka, która w 
miarę jak ojciec nadymał się w poczuciu własnej ważności, mówiła z coraz to 
większą ironią. ^ Zwierzynę. Naszym zdaniem świeże mięso podnosi 
emigrantów na duchu, zwłaszcza gdy zapasy są już na wyczerpaniu. — A kto tę 
zwierzynę upoluje?
Ludzie uważają, że strzelam dobrze zarówno z pistoletu, jak ze strzelby — 
odpowiedział, trochę może opryskliwie.
Miał starą strzelbę systemu hawken; dał mu ją jeden traper za / zoperowanie nogi, 
którą w czasie snu wsadził niechcący w pułapkę. Ojciec oznajmił teraz, że 
weźmiemy tę strzelbę, ale kiedy się okazało, że ja ją będę niósł, cały pomysł 
przestał mi się podobać. Kiedyś z Herbertem Swannem przeszmuglowaliśmy tę 
strzelbę do lasu i oddaliśmy z niej jeden strzał. Była tak długa, że mu-
22
sieliśmy ją umieścić w rozwidleniu gałęzi małego drzewa, a ważyła chyba z 
półtora tony... zresztą nie sprzeczajmy się ęt te kilka funtów mniej czy więcej. 
Kiedy pociągnęliśmy spust, strzelba tak nas kopnęła, że wpadliśmy do kałuży, a 
kula śmignęła przez liście sykonioru, dalej na małą polankę, której nie 
zauważyliśmy, i w końcu wybiła dwie deszczułki z szopy na tytoń, która stała w 
odległości kilkuset jardów i powinna się była znajdować poza zasięgiem strzału, 
ale się nie znajdowała.
Ojciec nie mógł nieść strzelby, bo miał ręce pełne innych rzeczy. Prócz plecaka, 
wypchanego tym, co kupił Willie, i mnóstwem przedmiotów zabranych z domu, jak 
koce, czysta bielizna na zmianę, brzytwa itp, zabierał torbę z 
narzędziami chirurgicznymi.
Nie wiem dlaczego, ale zirytowało to matkę bardziej niż wszystko inne.
— Po co? — spytała. — Praktykę lekarską możesz prowadzić
tu, w Louisyille.
— Jestem lekarzem — odparł z godnością. — Przysięgą Hipo-kratesa zobowiązałem 
się nieść ludziom pomoc w potrzebie.
Jak się później okazało, miał słuszność; często miewał słuszność w najmniej 
oczekiwanych momentach. Pod wieczór nasz ekwipunek był gotowy, a w miarę jak 
bladło ciepłe słońce na wiosennym niebie, stygł też wesoły nastrój w naszym domu. 
Wyszedłem na podwórze pożegnać się z Samem, bo zaraz po naszym szczęśliwym 
wyjeździe z domu miał go zabrać na przechowanie jeden farmer. Wieczór był dość 
chłodny i tuż po zachodzie ciotka Kitty wyjęła Mary z kojca i wniosła ją do domu. 
Wobec tego odwiązałem Sama i wprowadziłem do kojca na miejsce Mary, a potem 
dałem mu dwa kawałki cukru i trochę tytoniu do żucia, który tak mu smakował jak 
niektórym ludziom, chociaż biedak musiał łykać sok, ponieważ nie umiał spluwać. 
Wiele razy próbowałem go tego nauczyć, ale jakoś nigdy nie mógł skapować, o co 
chodzi, a ojciec powiedział, żebym dał spokój, bo zarówno instynkt kozy, jak i 
jej cała wewnętrzna maszyneria skłaniają ją do przesuwania rzeczy jadalnych w 
odwrotnym kierunku.
Kiedy wracałem do domu, usłyszałem głos ciotki Kitty. Zawołała:
— Hej, chłopcze! — więc przystanąłem, żeby spytać, czego chce ode mnie. Stała 
pod dużym, krzywym dębem, na którym wybudowałem sobie szałas.
—? Jedziesz w drogę, nie?
Odpowiedziałem, że wybieramy się do Kalifornii na poszukiwanie złota, ale że 
dopóki nie wyjedziemy, nie wolno jej o tym mówić nikomu, nawet Mężczyźnie; był 
to jej syn, którego moja matka wyzwoliła i który pracował w odlewni na 
przeciwległym krańcu miasta.
23
— Mówię do ciebie, słyszysz?
— Tak, ciotko, słyszę. ? ________________
-— Patrzałam do garnka. Bardzo złe rzeczy, dużo złych rzeczy Miała taki czarny 
garnek żelazny, z ośćmi suma i kostkami kurczaka na dnie; po sposobie, w jaki te 
kostki podskakiwały i układały się, umiała odgadnąć przyszłość.
— Wzbogacimy się w Kalifornii — powiedziałem. — Przywiozę ci bardzo ładny 
prezent.
W kącikach jej oczu zebrały się dwie duże łzy i zaczęły spływać wolniutko po 
policzkach, ale zaraz wyschły z braku posiłków.
— Patrzysz na ciotkę Kitty ostatni raz na tej ziemi.
Jeżeli przedtem byłem osowiały, teraz poczułem się zwyczajnie nieszczęśliwy i 
zacząłem przełykać głośno, żeby powstrzymać łzy i chęć objęcia rękami jej chudej 
szyi, jak to robiłem dziesiątki razy w rozmaitych ciężkich chwilach.
— Kiedy zaczniesz myśleć o powrocie, ciotka Kitty dawno już1 będzie w lepszym, 
niebieskim domu.
Zacząłem siąkać nosem, trochę zły, i powiedziałem, że wcale tak nie będzie, a 
wtedy ona wyciągnęła do mnie rękę i zobaczyłem coś błyszczącego na jej dłoni. 
Był to kasztan amerykański, wypolerowany jak mahoń, z kilkoma czarnymi znaczkami 
wypalonymi pogrzebaczem czy innym żelaznym narzędziem. Z jednej strony 
przyśrubowane było uszko, przez które przechodził bardzo cienki łańcuszek o 
maleńkich ogniwach.
— Czarownik dał mi ten amulet, powiedział, żeby zawsze nosić i pocierać o 
policzek, jak będzie potrzeba.
Naturalnie widziałem nieraz talye kasztany, ale nie miałem pojęcia, że są dobre 
jako amulety. Ciotka Kitty miała swoje sposoby leczenia prawie wszystkich chorób, 
a jak kiedyś bardzo skaleczyłem się sierpem, zatamowała mi krew za pomocą 
pajęczyny i sadzy. Potem ojciec wrócił do domu i powiedział, że krew i tak 
przestałaby ciec, ale mnie się zdaje, że powiedział tak ze zwykłej zazdrości 
zawodowej.
— Ładny — przyznałem. — Jak ma działać?
— Zobaczysz, kiedy duchy przyjdą.
— Skąd ja będę wiedział, że duchy się zbliżają? Kiedy duchy przychodzą?
— Duchy najwięcej szkodzą w nocy.
— Och — odparłem — w nocy prawie zawsze śpię. Prawie nigdy nie budzę się w nocy.
— Czarownik powiedział, że amulet dobry na niedźwiedzie i takie różne. Jak 
przyjdzie niedźwiedź, potrzyj policzek. Słyszysz?
— Dobrze, ciotko Kitty, a jak nie pomoże, nie będę- czekał, tylko użyję 
strzelby.
— A ja użyję miotły za takie gadanie.
24
Jeżeli idzie o amulety, ciotka Kitty była chyba najbardziej przewrażliwioną 
Murzynką na świecie, zresztą nie można też było Dowiedzieć złego słowa o jej 
sposobach leczenia, ale ja wiedziałem, że nie zawsze działały. Czasem traciły 
moc. Na przykład w zeszłym roku czarownik przyniósł do Jackson County kamień 
leczący wściekliznę, przyniósł aż hen z Illinois, dla jednego białego domokrążcy, 
którego ugryzł pies, ale ten mężczyzna mimo to umarł — Wyjąc i kłapiąc zębami na 
widok wody — chociaż miał kamień przywiązany dokładnie do rany, jak kazał 
czarownik.
Wszedłem do domu i zobaczyłem, że wszystko jest gotowe do drogi, z tym jednym 
wyjątkiem, że ojciec próbował wcisnąć do plecaka dwie wielkie księgi lekarskie: 
„Anatomię" Andrew Fyfe'a
Chirurgię" Lizara. Matka stała obok z okropnie szyderczą miną.
"__ Trudno wymyślić coś głupszego... iść piechotą do Kalifornii
z dwiema ciężkimi książkami w plecaku.
__ Nigdy nic nie wiadomo, Melisso — powiedział ojciec, z wielką energią 
upychając plecak kolanami. — Może w niezbyt dalekiej przyszłości jakiś 
nieszczęśnik złożony chorobą na pustyni alkalicznej będzie zawdzięczał życie tym 
oto dwóm książkom.
__ Im dłużej się nad tym zastanawiam — ciągnęła matka —
tym głębiej jestem przekonana, że wyraziłam zgodę na szaleńczy projekt. Mam 
przeczucie, że jeszcze tego pożałuję.
W głosie matki zabrzmiała nuta takiej powagi, że rzuciłem jej ciekawe spojrzenie 
i cieszę się, że to zrobiłem. Można powiedzieć, że pasowała do tego pokoju, a 
pokój pasował do niej — tyle w niej i tyle w tym wnętrzu było szlachetności, 
uroku. Może dzięki temu ostatniemu spojrzeniu tak dobrze zapamiętałem pokój: 
kominek z poczerniałego żelaza z ozdobną marmurową półką, wyblakły dywan perski 
— klejnot rodzinny z Nowego Orleanu — kanapa i fotele z włosia końskiego, 
przykryte wykrochmalonymi białymi narzutami ochronnymi, zabezpieczającymi jakoby 
obicia od oleju makasarowego, którym ludzie natłuszczali sobie włosy, i wesołe 
stare tapety z rysuneczkami statków i bel bawełny.
I właśnie kiedy ogarniał mnie ten miły sentymentalny nastrój i prawie zaczynałem 
żałować, że wyjeżdżamy, matka powiedziała:
— Sardiuszu, przed pójściem spać nie zapomnij sprawić Jaimie-mu lania, które 
miał obiecane jeszcze wczoraj rano, zanim się to wszystko zaczęło. Znowu 
schowany za drwalnią palił strąki ka-talpy.
No i czy wy mnie teraz rozumiecie? Jej mąż i syn przygotowywali się do wyprawy w 
straszną dzicz, szli prawdopodobnie na pożarcie wilkom i czerwonoskórym, a ona 
upierała się przy regularnych obyczajach domowych. Och, lanie samo w sobie było 
drobiazgiem, jak zwykle. Ojciec uważał, że palenie strąków katalpy jest zajęciem 
nieszkodliwym i nudnym. W zeszłym roku w lecie
25
wysuszyłem sobie sporo strąków i przechowywałem je w poręcz nym miejscu w 
piwnicy, zabezpieczone przed szczurami, któi jakoś bardzo je lubiły. Zgodnie ze 
zwyczajem wspięliśmy się ni schody w milczeniu, pozornie bardzo smutni i 
przygnębieni, p< czym ja poszedłem prosto do siebje- ? ojciec wyciągnął spod 
materaca w swoim pokoju najśwjeższy numer „Przeglądu Wyścigo^ wego", zwinął go w 
ciasny ??1??; przyszedł do mnie i kilka raz^ trzepnął nim z głośnym plaśni^c|em 
w łóżko, gdy tymczasem ja wydawałem żałosne jęki ani n^ chwilę nie przerywając 
rozbierania się.
Pościel była zimna, wiatr zawodził i uderzał w okap dachu Zasnąłem i miałem 
strasznie pogmatwany sen o niedźwiedziach amuletach z kasztanów, rzepach i panu 
Parsonsie, a w pewne, chwili, gdzieś daleko na prerii, mój ojciec stał z otwartą 
„Anato-mią" obok chorego Indianina, który leżał wyciągnięty na ziemij i z bardzo 
zagniewaną miną mówił: „Nie ma co, musisz przestad palić strąki katalpy".
Przewracałem się i wierciłem, spałem bardzo lekko i niespokojJ nie, toteż 
wydawało mi się, że upłynęło zaledwie kilka chwil, gdy usłyszałem w korytarzu 
kroki ojca, który wszedł do pokoju z la-j tarnią i zaczął mną potrząsać. A więc 
to nie był sen. Od świtu dzieliła nas godzina, powietrze było czyste, chłodne, 
aromatyczne — a my wyruszaliśmy w drogę do Kalifornii.
ROZDZIAŁ III
Cape Girardeau, Missouri 27 maja 1849
Droga Melisso,
z ciężkim sercem biorę do ręki pióro i zaczynam ten pierwszy list do ciebie. 
Pokusa jest wielka, żeby przedstawić wypadki w ich chronologicznym porządku, ale 
oczekiwanie na złą nowinę byłoby dla ciebie nazbyt okrutną próbą. Muszę ponieść 
konsekwencje własnych czynów jak mężczyzna — aczkolwiek nierozumny i źle 
postępujący — i zawiadomić cię, że Jaimie zginął, utonął — spadł j 
prawdopodobnie z pokładu statku ostatniej nocy przed przybyciem do tej małej, 
sennej mieściny nad rzeką.
Żadne twoje wymówki i wyrzuty, żadne wytykanie mi, że słuszność była po twojej 
stronie (bo też była), nie zdołają pogorszyć mojego samopoczucia. Do końca życia 
będzie mnie dręczyła świadomość, że to faktycznie ja jestem sprawcą śmierci 
naszego syna. Gdybym słuchał ciebie i nie uchylał się od odpowiedzialności, ta 
straszna rzecz nigdy by się nie zdarzyła. Błagam cię, żebyś 26
możliwie jak najoględniej zakomunikowała nowinę Hannie. Nie przychodzą mi w tej 
chwili na myśl żadne inne słowa, jak tylko: przebacz mi, przebacz, przebacz.
Teraz, gdy minął już pierwszy wstrząs, postaram się opisać Ci wszystko dokładnie, 
żebyś mogła zrozumieć całą sytuację. Jak wiesz, Willie zawiózł nas bryczką do 
Portland; świtało, gdyśmy przybyli na miejsce. Parowiec, na którym zamówiłem 
kabinę, Kurier" — statek pocztowy kursujący do St. Louis — stał na kanale, a 
chociaż zgodnie z rozkładem miał wyruszyć o ósmej rano, bynajmniej nie był 
gotowy do drogi. Dopiero koło jedenastej skończyło się ładowanie i podniesiono 
pomost. Możesz sobie wyobrazić, jak bardzo się denerwowałem i jak byłem 
niespokojny w czasie tej' zwłoki; gdy płynął powoli ranek, na zmianę to 
rozkładaliśmy nasze bagaże w maleńkiej kabinie (istna norka z piętrowymi, 
drewnianymi kojami, tuż obok kabin damskich na rufie), to znów przechadzaliśmy 
się po górnym pokładzie, przy czym ja pilnie obserwowałem drogi wiodące do 
przystani.
W końcu rozległ się gwizdek, ogromne koło na rufie zaczęło się obracać 
(zaskakująco blisko naszej kabiny) i wypłynęliśmy na szerokie wody Ohio, 
gwałtownie wezbranej po wiosennych deszczach — wypłynęliśmy, jak powiadam, przy 
akompaniamencie przeraźliwego kwiczenia świń, muczenia zaniepokojonych krów i 
dość licznych pijackich wrzasków, przy czym wszystkie te odgłosy płynęły ku nam 
z dolnego pokładu, na którym zakwaterowano nie tylko uboższych pasażerów, lecz 
również spory asortyment bydła domowego.
Pamiętając o okolicznościach, w jakich piszę ten list, rozumiem doskonale Twoją 
niecierpliwość i brak zainteresowania samą podróżą jako taką, przechodzę więc 
spiesznie do owej nieszczęsnej chwili, która okryła żałobą i zubożyła nas oboje. 
Wpierw jednak muszę opisać Ci pewien wypadek, gdyż on to — być może — pchnął 
Jaimiego do szukania ryzykownej przygody w nocy, do jakiejś nierozważnej nocnej 
przechadzki po pokładzie, którą pragnął uspokoić nerwy, był bowiem świadkiem 
sceny przerażającej nawet dla zahartowanego dorosłego mężczyzny, a co dopiero 
dla trzynastoletniego chłopca.
Rozrywki na statku dzieliły się na dwie kategorie: jedną — rozrywek dziennych, 
drugą — wieczornych. Jeśli idzie o te pierwsze, pasażerowie górnego pokładu 
spędzali dnie na strzelaniu z pistoletu do przedmiotów unoszących się na wodach 
rzeki, przy czym każdej rundzie towarzyszyły zakłady wprost niebywale wysokie. 
Wieczorami uwagę panów pochłaniał poker, jeszcze chyba zacieklej szy. Wierny 
moim niedawnym ślubom odmawiałem sobie obu przyjemności. Wśród tej wesołej 
gromadki znajdował się pewien
27
pasażer nazwiskiem Streeter — postawny, rumiany na twarzj mężczyzna, 
sympatyczny, w pożałowania godny sposób rozmiłowa ny w trunkach. Nie 
będzie chyba niesprawiedliwością, jeżel powiem, że ten zacności człowiek 
pokrzepiał się od samego rana już bowiem na śniadanie przychodził w 
pysznym humorze i z twarzą tak czerwoną, j^k bardzo krwisty zachód słońca. 
Otóż sprzedał on, o czym dowiedzieliśmy się niebawem od niego same, go (był 
bowiem wielką gadi/łą), zacny interes w branży tekstylne! w Pittsburgu, do czego 
skł^iła go śmierć żony, i teraz podobni* jak my znajdował się w drodze do 
obszarów granicznych, żeby rozpocząć tam poszukiwania-
Serce boli o tym pisać, ale nieszczęśliwcowi nie było dane ujechać daleko. 
Wieczorem trzeciego dnia podróży pociągnęła go hałaśliwa wesołość salonu; 
rozpoczął grę i miał tak fantastycznie złą passę w kartach, jakiej nigdy dotąd 
nie zdarzyło mi się wi dzieć, a sądzę (hm, hm), że można mnie uznać za 
doświadczoneg< obserwatora. Po każdej większej przegranej pan Streeter opuszcza 
jedną czy dwie gry i szedł po radę do Johna Barleycorna w nadziei, jak sądzę, że 
zagłuszy w ten sposób szarpiący ból. Wraca-^ jąc do salonu dobywał z kieszeni 
pokaźnych rozmiarów skórza-| ną kieskę, z której płynął równomierny strumień 
złotych monel na zielone sukno stolika i do chciwych rąk jego towarzyszy podróży. 
W końcu, po wprost monstrualnej wpadce, gdy w puli znajdowało się aż tysiąc 
dolarów, nasz pan Streeter, mocno już podpity, wymamrotał jakieś 
usprawiedliwienie i odszedł od stołu — jak się później okazało — po raz już 
ostatni.
Może w dziesięć minut później usłyszeliśmy straszny krzyk — wrzask, zda się, 
płynący z samych czeluści piekielnych — i poczuliśmy jakby przytłumione 
dygotanie statku, które nagle ustało. Natychmiast zatupotały na pokładzie kroki 
pasażerów i załogi i rozległo się przerażające wołanie: „Wpadł między łopatki 
koła!" Biedny, nieszczęsny człowiek! Oszołomiony trunkiem szedł do swojej kabiny, 
ale w drodze potknął się, wypadł za poręcz rufy i runął prosto na koło. 
Zatrzymano maszyny i gdy „Kurier" unoszony prądem płynął w upiornej ciszy, dwaj 
majtkowie zbiegli po drabince i wydobyli zmasakrowane ciało Streetera spomiędzy 
ociekających krwią łopatek. Wprost nie do wiary, ale żył jeszcze, chociaż obie 
nogi miał zmiażdżone, skórę wraz z włosami odartą z jednego boku głowy, łokieć 
obnażony do kości i Bóg jeden raczy wiedzieć, jakie obrażenia wewnętrzne.
Mimo wszystko miałem pewną słabą nadzieję, że uda się go uratować. Być może 
zbawienne w tym przypadku skutki alkoholu utrzymywały go tak długo przy życiu. 
Zresztą kapitan — krzepki Szkot nazwiskiem Macready, ma wspólnych przyjaciół z 
moimi kuzynami mieszkającymi w pobliżu Liniithgow — z takim uczu-
28
ciem błagał mnie, żebym ratował nieszczęsną ofiarę, że aż łzy stanęły mu w 
oczach.
Zorganizowaliśmy prowizoryczny szpital w budce sternika — z przyczyn, które 
zaraz wyjaśnię. Moim zdaniem sprawą najpilniejszą — pomijając zatamowanie krwi 
bluzgającej z głowy rannego — było nastawienie łokcia i nóg, zanim minie kojące 
odrętwienie wywołane whisky i pierwszym wstrząsem po wypadku. Prócz załogi było 
nas dwudziestu dwóch mężczyzn na statku, i to mężczyzn silnych, nie potrafiliśmy 
jednak obmyślić skutecznego sposobu wyciągnięcia nóg ofiary w taki sposób, żeby 
kości wróciły na miejsce do linii jako tako prostej. Tak więc, działając w 
największym pośpiechu, przymocowałem druty do koła sterowego, w sposób podobny 
do metody używanej w starodawnych torturach, i podczas gdy towarzyszący mi 
mężczyźni trzymali ofiarę ze wszystkich sił za ramiona, wyciągnąłem prawą nogę 
do względnie poprawnej pozycji; niestety w połowie tej operacji nasz pacjent 
ocknął się z mrożącym krew w żyłach okrzykiem, wyrwał się trzymającym, usiadł — 
i natychmiast padł nieżywy.
Kapitan Macready kazał znieść zwłoki na brzeg w Cairo, zbiorowisku nędznych 
domostw w punkcie, w którym Ohio wpada do Matki Rzek, z poleceniem odesłania ich 
od Pittsburga najbliższym statkiem zdążającym w przeciwnym kierunku. Zapakowano 
nieboszczyka w trociny i złożono w chłodni — zwykli śmiertelnicy nic więcej nie 
mogli dla niego uczynić. Ach, nieszczęsna istota, o ileż byłoby lepiej, gdyby 
został w rodzinnym mieście i rozwijał dalej ów kwitnący interes, którym tak się 
chełpił!
I tu, Melisso, powoli zbliżam się do chwili, w której ponieśliśmy naszą osobistą 
stratę — do chwili zniknięcia Jaimiego; wierz mi, ciężka ?? dla mnie próba 
zmusić rękę, by nadawała kształt słowom.
Była już północ, gdy Streeter dokonał żywota w budce sternika, na oczach 
przerażonych gapiów zaglądających przez szybę, wśród których znajdował się 
Jaimie. Wypadek miał miejsce o dziewiątej, kiedy obaj z Jaimiem 
przygotowywaliśmy się do nocnego wypoczynku. Gdy w końcu położyliśmy się na 
kojach, byliśmy przygnębieni i wybici ze snu. Zapadłem w sen nawiedzany 
groteskową wizją kształtu rozpiętego na kole (łopatki obracały się z taką siłą, 
że zdarły z nieszczęsnego Streetera część ubrania) i obudziłem się wcześnie, 
przy pierwszych promieniach słońca. Raczej wyczułem, niż spostrzegłem, że 
Jaimiego nie ma na koi. Zeskoczywszy z posłania przekonałem się, że jest tak w 
istocie, więc z bijącym sercem narzuciłem ubranie i wyszedłem na pokład; 
przypuszczałem, że zostanę go tu podczas wczesnej porannej przechadzki. Ale nie 
było go na pokładzie. Bliski już teraz szaleństwa przebiegłem cały statek — 
salon, halę maszyn (halą
29
zwana jest chyba tylko z uprzejmości, prawie nie osłonięte ma szyny wystawione 
są na działanie żywiołów), dolny pokład. W koń] cu poszedłem do kajuty kapitana. 
Przeszukaliśmy drobiazgowi cały statek; po Jaimiem zaginął wszelki ślad.
Teraz, gdy jeden po drugim zdarzyły się dwa tak tragiczn wypadki, kapitan 
Macready bliski był apopleksji. Oczy nabiegł; mu krwią, twarz miała kolor 
trupioblady. Nie bacząc na plai podróży, już poważnie zakłócony, kazał zawrócić 
i przeszukaliśm; zarówno brzeg Illinois, jak brzeg Missouri, a także kilka 
kanałóv utworzonych przez wyspy na przestrzeni dwudziestu mil. Było t 
przedsięwzięcie zupełnie beznadziejne, o czym wiedzieli wszysc; majtkowie. Do 
końca moich dni będę żywił cześć dla Macready'eg> i składał w sercu bezustanny 
hołd krajowi, który wydał go n, świat, za tę kosztowną komedię, którą odegrał z 
uwagi na moj> ojcowskie uczucia. Nawet w najszczęśliwszym przypadku trzyna 
stoletni chłopiec, zanurzony niespodziewanie w tym lodowatyn morzu błota 
(płynącego z szybkością sześć mil na godzinę) niewiele miałby szans na przeżycie 
w tej wczesnej porze roku. A po. nieważ Missisipi wylała i miejscami jest teraz 
szeroka na wiel< mil, jego szanse dopłynięcia do brzegu były wprost znikome.
Jednakże kapitan zawinął do dwóch przystani, z których jedna składała się z 
kilku piętrowych ruder i nosi niedorzeczną nazwę Teby, druga zaś nazywa się 
Grand Tower, a to od ogromnej skały! wyrastającej z wody na środku rzeki; w obu 
tych osadach zo-3 stawiliśmy wiadomość (a ja ponadto pieniądze) na wypadek, 
gdyby ktoś usłyszał o zaginionym chłopcu. Potem, kochana Melisso, wysiadłem w 
tej wiosce, noszącej nazwę Cape Girardeau, z po^ stanowieniem, że poruszę ziemię 
i niebo. Przez sześć dni objeżdżałem konno oba brzegi rzeki. Czterokrotnie 
przeprawiałem ?'? promem z jednego brzegu na drugi. Sądzę, że nie minę się z 
prawdą, jeśli powiem, że w odległości kilkuset jardów od tego ohydnego, 
brązowego koryta wód nie znajdzie się ani jeden mieszkaniec nie zaznajomiony z 
celem moich poszukiwań. Jeżeli Jaimie żyje, odnajdziemy go; taką Ci składam 
uroczystą przysięgę. Byłby to jednak z mojej strony egoizm i okrucieństwo, 
gdybym wzniecał w Tobie fałszywe nadzieje. Chłopiec znalazł śmierć w nurtach 
rzeki, a winę tego ja ponoszę. Dręczony wyrzutami sumienia, znużony 
poszukiwaniem, nie zawrócę jednak z drogi, gdyż nie sądzę, abyśmy zyskali 
cokolwiek na takiej zmianie planów. Tak więc, droga moja żono, zrobiwszy ten 
katastrofalny początek, podejmuję teraz moją podróż do Kalifornii z rozpaczą w 
sercu, lecz również z nadzieją, że zdołasz mi jakoś w Bogu przebaczyć.
Tiudj kochający mąż DR SARDIUSZ MCPHEETERS
30
Gdy czytam teraz ten list, w tak wiele lat po tamtym zdarzeniu, wzruszenie 
ściska mi gardło. Przyjemnie pomyśleć, że ktoś bliski odczuwał nasz brak, żałuję 
tylko, że nie mogłem być na nabożeństwie żałobnym, które matka kazała za mnie 
odprawić. Wielebny pastor Carmody, jak słyszałem, przeszedł w obłudzie samego 
siebie i chwalił mnie i wynosił pod niebiosa z miną naprawdę poważną i szczerą — 
zupełnie jakbym był tym, który w końcu odnalazł świętego Graala. Sądząc z tego, 
co mówił o mnie i o Herbercie Swannie w szkółce niedzielnej, a co w większości 
było czymś wręcz odwrotnym, te obrządki pogrzebowe musiały go kosztować dużo 
wysiłku.
Druga możliwoać, to że wziął mnie za kogoś innego. W tym tygodniu odprawiono dwa 
nabożeństwa żałobne w kościele, jedno za mnie, który byłem nieobecny, i drugie 
za pewnego miejscowego nieboszczyka, ze wszystkimi potrzebnymi dodatkami; był to 
nowy chłopiec w mieście, z bardzo dobrą opinią — taki, wiecie, typowy „wzór 
grzeczności" —? ale przejechał go wóz z piwem, kiedy trzymał parasol nad głowami 
dwóch staruszek przechodzących przez jezdnię, z czego moim zdaniem wynika, że 
wyszedłby na tym lepiej, gdyby był zwyczajnym zakałą miasta.
Niezależnie od tego mowa pogrzebowa na moją cześć była czystym marnotrawstwem. W 
momencie, w którym pastor Carmody kwilił o błogosławionych cherubinach Jehowy i 
o niewinnych dzieciątkach, które powiększyły grono aniołków, drałowałem przez 
puszczę Missouri mając co najmniej tyle kłopotów na głowie co stary Hiob, ten 
właściciel farmy owczej, którego ciągle ktoś się czepia w Biblii, a który był 
ulubioną postacią pastora.
Teraz opowiem, jak się stało, że spadłem z tego statku: leżałem na koi, 
przygnębiony i smutny i rozmyślałem o losie pana Stree-tera, i zastanawiałem się, 
gdzie może być jego kieska ze złotem. Nikt o tym złocie nie wspominał, kiedy go 
ratowali, a ja pamiętałem, że kiedy wstawał od stołu, włożył ją do kieszeni. 
Powiedziałem sobie: w głębi, za łopatkami koła, zostały dwa strzępy ubrania tego 
nieszczęśliwca — widziałem je, jak go stamtąd wyciągali — i kto wie, czy nie ma 
w nich kieski. Co więcej, rano inni zauważą te strzępy ubrania, więc może to 
dobra myśl — wyciągnąć je teraz i zaoszczędzić ludziom kłopotu? Zresztą jeżeli 
pieniądze naprawdę się tam znajdują, ktoś je po prostu włoży do własnej kieszeni. 
Albo wreszcie zwędzą je adwokaci podczas załatwiania spraw spadkowych, bo nieraz 
słyszałem, jak ojciec mówił, że adwokaci to zwykli złodzieje, tylko tacy, co 
mają koncesję na kradzież.
Zrobiło mi się jakoś przyjemnie, kiedy pomyślałem, że mogę zapobiec kradzieży, 
zsunąłem się więc cicho z koi, włożyłem koszulę i spodnie moherowe, bo na 
pokładzie było teraz zimno, i na
31
palcach poszedłem na rufę. Księżyc świecił i na statku pełno byłl ostrych cieni, 
które napędzały mi porządnego stracha — taki! wszystkie były podobne do ludzi. W 
łagodnym blasku rzeka wyj dawała się ogromna, spokojna i srebrzysta, wcale nie 
jak za dnia -1 gęsta od błota i pełna wirów. :Po stronie Missouri dostrzegłerJ 
smugę wysokiego brzegu, ale po stronie Illinois, gdzie nadrzeczni tereny były 
niskie i zalane teraz wodą, nie widziałem w ogóle nii
Czepiając się desek, zszedłem ostrożnie, ale bardzo zdenerwoB wany, po 
drewnianej pochylni obok ogromnego koła i zacząłere obmacywać ręką zagłębienie w 
dole. No i naturalnie, wciśnięta między deski, był tam kawałek kurtki pana 
Streetera, postrzępić! ny i nasiąknięty wodą. Zacząłem go wyciągać po trochu, 
żeby mj nie wpadł do rzeki. Zobaczyłem, że jest to lewa część jego mary-L narki 
— lewa od patrzącego — i że są w niej dwie kieszenie, jedne zewnętrzna, druga 
wewnętrzna, i właśnie w tej wewnętrznej zna« lazłem skórzaną sakiewkę. Po tylu 
partiach pokera nie była juj tak bardzo ciężka, ale kiedy nią potrząsnąłem, 
zabrzęczała bardz przyjemnie, wsunąłem ją więc za koszulę i obróciłem się, żeb; 
wejść na pokład.
I to właśnie była pechowa chwila. Rzeka tak się rozhulaj i w tym swoim 
wariactwie porywała z brzegów tyle rozmaitycł rzeczy, że gdzie człowiek 
popatrzył, widział pełno drzew, pni skrzynek, beczek, zdechłych świń i nawet 
domów, które płynęb z prądem okręcając się i podskakując. Jednej nocy kapitan 
przy cumował statek do pnia bawełnicy tuż przy mieliźnie; kiedy indzie znów 
omijał w ciemności główny nurt i wyszukiwał czystsze pasj wody, poza tym całym 
śmietnikiem.
Ale teraz, kiedy obie ręce miałem zajęte wpychaniem sakiewk za koszulę, ooś 
zgrzytnęło, statek zadygotał i odpadłem z pochyla jak przewrócony kręgiel. 
Fajtnąłem na plecy, dzięki Bogu poz
łopatkami koła, i tak się przy tym zachłysnąłem błotnistą wodą, że nie wydałem z 
siebie ani pisku. Rzeka była lodowato zimna i czarna jak smoła, ale mimo to 
dojrzałem jakiś ciemniejszy kształt — to samo drzewo, które narobiło tego całego 
kramu, płynęło obok na pół zanurzone i ze sterczącymi nad powierzchnią 
liściastymi konarami, tylko że teraz miało mi wyświadczyć niemałą przysługę. Bo 
o własnych siłach nie przepłynąłbym pięćdziesięciu jardów w tej lodowatej wodzie. 
Nogi i stopy miałem już zdrętwiałe, a ubranie ciągnęło mnie do dna, jakby było 
wypełnione
piaskiem.
Przekonałem się później, że wpadłem do wody dokładnie na północ od Tower Rock. 
Było to chyba najniebezpieczniejsze miejsce na rzece na odcinku od St. Louis do 
Memphis, bo rzekę dzieliła tu na pół duża skała, stercząca z wody i otoczona ze 
wszystkich stron wirami, których leje były głębokie na sześć stóp i z łatwością 
mogły wywrócić łódkę, a woda płynęła z szybkością wartkiego górskiego strumienia.
W każdym razie pierwsze, co pamiętam, to że drzewo, które obejmowałem rękami 
(byłem za słaby, żeby się na nie wdrapać), podrygiwało i dygotało, wykonując pół 
obrotu dokoła własnej osi, a potem przepłynęło z szurgotem gałęzi nad jakąś 
skałą — i zna-
leźliśmy się, żeby tak powiedzieć, na brzegu. Dysząc i dygocąc n całym ciele 
przepełzłem przez kamienistą półeczkę i leżałem terał w szorstkiej trawie. Było 
przeraźliwie zimno; nigdy w życiu?? odczuwałem takiego zimna — ani przedtem, am 
potem wysoko w górach na zachodzie.
Powiedziałem sobie, że jeśli zaraz czegoś nie zrobię zamarzn na śmierć, wstałem 
więc i zacząłem przytupywać nogami w ciskać wodę z ubrania, cały czas głośno 
wzywaj ?°^?,???« waż nie wiedziałem, że to jest wyspa. Ale to była wyspa, p.zekc 
nałPm sie o tym kiedy po chwili wyszedłem na małą ścieżyn spotykając 
się^óbrnąłem^a wierzchołek, gdzie rosło kilka mar nydi sosen; rozejrzałem się 
dokoła, ale me zobaczy em mc proc wody połyskującej w blasku księżyca. Po chwili 
kilka chmur za słomło księżyc (w tej dolinie chmury zawsze zbierają się na 
niebij przed świtem) i nie byłem już pewny, po której stronie jes Missouri, a po 
której Illinois.
Zszedłem jednak na dół ścieżką-, bo wiedziałem, co muszę tera zrobić, chociaż to 
naprawdę było okropne. Jeżeli zostanę na skale zamarznę na śmierć albo umrę z 
głodu, albo jedno i drugie. Mał< też było prawdopodobne, żeby jakaś łódź 
zapędziła się między ti skały, zanim rzeka opadnie, taka teraz była wzburzona. 
Wiedzia łem, że muszę się stąd wydostać, póki nie jest za późno.
Moje drzewo było tam, gdzie je zostawiłem, prąd utrzymywa je przy brzegu skały, 
przeciągnąłem je więc trochę dalej. Zaczą łem teraz przeszukiwać brzeg i wkrótce 
znalazłem kawałek drewna przyniesionego przez wodę, które od biedy mogło mi 
zastąpił wiosło. Potem wypchnąłem drzewo z płycizny, wskoczyłem na piei w 
pobliżu nisko rosnącej gałęzi i usiadłem okrakiem w taki sposób że tylko stopy 
miałem zanurzone w wodzie. Był to zupełnie ni< najgorszy sprzęt wodny, trochę 
może za bardzo chybotliwy i pod rygujący, zwłaszcza gdy gałęzie szorowały dno (a 
szorowały po< rządnie, zanim wypłynąłem na głębszą wodę), ale ostatecznie inne; 
łodzi i tak nie miałem.
Bardzo ostrożnie zanurzałem od czasu do czasu wiosło, czekając, aż się fala 
uspokoi, i powolutku kierowałem drzewo do brzegu Missouri, który był bliżej i 
po mojej prawej ręce. Płynąłem więc tak z-prądem w czarnej, pustej przestrzeni i 
nigdzie niej błysnęło ani jedno światło, ani jeden dźwięk nie przerwał ciszy, 
Było to przerażające i jednocześnie wspaniałe, ale jakoś niezupeł-nie mi to 
odpowiadało jako sposób spędzania wakacji. Odgarniają wodę wiosłem i ze 
zmęczenia prawie nie czując już kości, myślą łem o moim ciepłym łóżku w 
Louisville.
34
ROZDZIAŁ IV
Wkrótce niebo zaciągnęło się chmurami i widziałem teraz nie dalej niż na 
odległość splunięcia, ale bardzo niedługo rozległo się ćwierkanie ptaków gdzieś 
z prawej strony i zrozumiałem, że zbliża się świt. Byłem blisko brzegu, ale 
chociaż ostro pracowałem wiosłem, jakoś w żaden sposób nie mogłem wylądować.
Pomyślałem, że pewnie rzeka tu skręca i główny nurt płynie do brzegu, ale 
widocznie natrafiłem na wiry odwrotne i nie mogę teraz wyprowadzić drzewa poza 
prąd, i że będę musiał dopłynąć do brzegu wpław. Poczekałem, aż zrobiło się 
trochę jaśniej i zacząłem już rozróżniać drzewa przesuwające się jak dekoracje w 
teatrze. Wtedy zeskoczyłem z mojego bezpiecznego miejsca, nie wypuszczając 
wiosła z ręki, i zacząłem płynąć młócąc wodę nogami. Nie trwało to pewnie dłużej 
niż minutę czy dwie, ale mnie się zdawało, że upłynęła godzina, zanim wydostałem 
się z głównego nurtu na spokojną wodę, a potem płynąłem już szybko do brzegu, 
który był w tym miejscu porośnięty krzakami i stromy.
Gdy tak woda mnie znosiła, uczepiłem się ręką jakiegoś korzenia, wyrwałem go, 
opryskując sobie twarz błotem, chwyciłem drugi, cały pokryty kolcami, w końcu 
natrafiłem na wiklinę, która była mocna i utrzymała mój ciężar, bo taki byłem 
zmęczony, że nie miałem siły się ruszyć. Leżałem więc zbierając siły i 
szczękając zębami z zimna. Potem dźwignąłem się i wdrapałem na brzeg po ostrym 
żwirze i przez cierniste krzaki; możecie mi wierzyć, że kiedy skończyłem tę 
wspinaczkę, moje ubranie przedstawiało żałosny widok.
A na szczycie nic — tylko gęsta puszcza i głazy — nigdzie śladu drogi czy choćby 
ścieżki. Pomyślałem, że jedyna rzecz, to zaraz ruszyć w głąb lasu; gdzieś po 
drodze muszę trafić na jakąś farmę — chociaż miałbym iść piechotą do samego 
Timbuktu. Byłem jednak tak zesztywniały z zimna i tak wyczerpany, że potykałem 
się i przewracałem co kilka kroków, a gdy upadłem ostatni raz, nie liczyłem już 
na to, że się jeszcze kiedykolwiek podniosę. Kiedy sytuacja jest tak straszna, 
że właściwie nie może być gorsza, zwykle zmienia się na lepsze; mnie też 
poszczęściło się teraz dla odmiany.
Trochę dalej, w gęstym lesie, gdzie wciąż było ciemno i bardzo wilgotno, 
dostrzegłem coś połyskliwego, jakby migotanie czerwonego światła tuż nad ziemią. 
Jeżeli maje przypuszczenie okaże się słuszne, będę mógł podziękować wszystkim 
świętym i rozpocząć zycie od nowa. No i miałem rację — piorun zwalił uschłe 
drzewo sykomoru i pień pod spodem, wyżarty przez ogień i sczerniały, tlił się 
wciąż, prawdopodobnie od wielu dni. Po sekundzie klęcza-
35
łem obok i podsycałem żar tyloma suchymi liśćmi i patykami, ilA, r0ijezów, a 
potem stała badając mnie wzrokiem od stóp do
ich mogłem znaleźć. Bardzo prędko buchnął już wspaniały ogień;
przy którym mumia mogłaby się zagrzać i obudzić z powroten*^^ skądżeś ty się tu 
wziął?
do życia; te kilka strzępów ubrania, które mi zostały, rozwiesiłenj na drzewie, 
żeby je wysuszyć
...,— „ -uj ??? nie przychodziło 
mi na myśl nic odpowiedniego, więc zanim
Och, dobrze mi było. ObraeaJem_jię_ bardzo powoli, nagi jab»Vp zorientowałem, 
co robię, wyrąbałem prawdę — z małymi upięk-
Bóg 'stworzył, i przypiekałem sobie to jedną to*drugj| mnie ±-aix ^ &zu^c> jajj. 
zar przenika mi do samych kości. Ale stronę '^e^a powiedzieć, że nic tak nie 
przywraca ciału ducha ogień. Pod niektórymi względami moja sytuacja wcale ni| 
dawała takich znowu wielkich powodów do radości. Stałem nagu-j sieńki w 
nieznanej puszczy, czułem się jednak świetnie i byłem gotów rozpocząć dalszy 
marsz.
Kiedy ubranie wyschło na wiór, włożyłem je — chociaż byłd szorstkie i okropnie 
drapało — i ruszyłem w drogę, cały czas obserwując, z której strony drzewa 
obrośnięte są mchem, i sta> rając się iść w kierunku zachodnim. Minęła może 
godzina — za> czynałem być porządnie głodny i znowu było mi trochę zimno '-? gdy 
wynurzywszy się z nadrzecznego bagniska wszedłem na wysoki pagórek, 
zarośnięty gęsto dębami i'orzechami, i stanąłem" . na brzegu polany. Pośrodku, 
na trawiastym wzniesieniu nad stru-i mieniem, zobaczyłem nędzną chałupę: deski 
ścian stare i wypaczone, brak stopni przed drzwiami (poszły pewnie na opał), 
dach] połatany, nierówny, gonty powykrzywiane, zamiast fundamentów kupki kamieni 
podłożone pod każdy z czterech węgłów, chlew do*j statecznie blisko domu, żeby 
wszyscy mogli rozkoszować się zapachem, zai az za nim kurnik i obok na pół 
rozwalona przybudówka. Nigdzie ani śladu farby czy jakiejkolwiek ozdoby, na 
podwórzu porozrzucane stare zardzewiałe garnki i narzędzia, studnia z kol 
łowrotem, na sznurze kilka sztuk spłowiałej odzieży
łów. Po chwili wybuchnęła:
Otworzyłem usta i już miałem powiedzieć jej jakieś kłamstwo,
fzeniami tu i tam, żeby nie wyjść z wprawy. __ Statek pocztowy z St. Louis, hę? 
I niby ma tam być złoto? ligdy o czymś takim nie słyszałam. Wytłumaczyłem, że 
złoto jest w Kalifornii. Bliżej wybrzeży Pacyfiku.
__ To pewnie szmat drogi stąd, co?
__ Prawie dwa tysiące mil.
__ Nie pleć — powiedziała z krzywym uśmiechem ani przez
sekundę mi nie wierząc. Po chwili dodała, że mogę wejść do domu j że jej mąż 
wróci za chwilę; zaraz będzie śniadanie, tylko jeszcze musi je przygotować. 
Mieszkają tu w Missouri niecałe dwa lata. [jej mąż pochodzi ze stanu Iowa.
— Jest teraz w lesie, wycina odrosty na płot — dodała prowadząc mnie do domu, 
który w środku tych wypaczonych desek zewnętrznych miał ściany z nie ociosanych 
bali; składał się z jednej izby, przez którą niedawno musiał przejść cyklon, i 
ze stryszku, z którego sypała się na głowy słoma. — Króliki są takie nachalne, 
że zeżrą wszystko prócz kamieni. Przez te króliki i wrony sama nie wiem, czy 
pęknąć czy oślepnąć.
Usłyszawszy tę niezwykłą skargę wymamrotałem kilka słów, które — jak mi się 
zdawało — brzmiały współczująco, to jest wyraziłem nadzieję, że jeszcze raz 
przemyśli wszystko i postanowi ani nie pęknąć, ani nie oślepnąć. Potem sam nie 
wiedząc, co mówię,
?.. . - —V«*Ł u^/iwfiuzcj 
uu.Zjj.cZi? ---- ?????????? 1 ? • •
dżinsy, dwie suknie perkalowe, stary żółty czepek chroniący odl staral%c 
się powiedzieć coś miłego, dodałem, że ziemia w tych słońca, podwójny sąg drzewa 
na opał, przykryty strzępami brud -Istronach Jest Pewnie bardzo trudna do uprawy.
nych WOrkÓW, ? WCZesny ranny rivm wwlno+o-ia^r c.;~ „ u----':_- ' M 
Niewiele braknwałr, ? hvłnhv ??? mi 1X7 łob
wczesny ranny dym wydostający się z komina co było w tym wszystkim jakieś 
najsmutniejsze, chociaż sam niej wiem dlaczego. 
1
Kobieta, pewnie czterdziestoletnia, z siwymi pasmami w czar-i nych włosach, 
pochylała się nad studnią wprawiając w ruch koło,J które widać dawno nie było 
oliwione i zgrzytało tak ohydnie, że od słuchania bolały zęby. Gdzieś dalej w 
lesie słyszałem stukot siekiery — regularne rąbanie z krótkimi przerwami od 
czasu d czasu. Była chyba siódma rano; słońce wyjrzało właśnie zna» drzew, 
ale pomyślałem sobie, że tak wygląda, jakby wstało wcześnie i nie było w 
najlepszym humorze. — ...dobry, pszepani — powiedziałem zbliżając się do kobiety 
Zesztywniała, zupełnie jakbym był szefem Indian ze szczep 36
Niewiele brakowało, a byłaby dała mi w łeb.
— Trudna! Najpierw zobacz, a później gadaj! Ta ziemia nie nadaje się nawet do 
wykarczowania. Pochodzę z tamtej strony rzeki, na południe od Grand Tar, i moja 
rodzina zdąży zasiać łan zboża, skosić je, wymłócić, złożyć w silosie i 
wyhodować pomiot świń, zanim mój mąż wbije lemiesz w ziemię. Jak ci się podoba 
Missouri, mogę ci je sprzedać za darmo!
Chyba nie spotkałem jeszcze kobiety, która miałaby tyle powodów do skarg co ona, 
a tak jak to przedstawiała, winę za wszystko ponosił jej mąż. Nie podobał mu się 
brzeg Illinois, bo jak powiadał, rzeka wylewa co dwa lata i zmywa górną warstwę 
gleby. Ale bardzo prędko zacząłem podejrzewać, że przeniósł się, ponieważ nie 
mógł wytrzymać gadania jej krewnych, a jeżeli ci krewni
37
byli tacy pyskaci i jędzowaci, jak ich przedstawicielka, z kt się ożenił, 
mądrzej by zrobił emigrując do Peru.
— Mówcie, co chcecie, Fred ma swoje racje, tylko że on jest towarzyski — 
powiedziała mi, a potem nagle chwyciła mi za rękę i wysyczała: — Siedź cicho... 
idzie.
Przez cały czas mocowałem się sam z sobą, żeby nie porw i nie zjeść wianuszka 
cebuli, który wisiał obok pieca taki miał^ pusty brzuch po tym marszu i 
pływaniu. Ale przynajmniej b; mi znów ciepło i czułem się trochę raźniej.
Wszedł mężczyzna tupiąc głośno nogami, a jak wszedł, spojr: najpierw na kobietę, 
która rzucała właśnie widelce i noże na j pękany sosnowy stół, a potem na mnie. 
Wtedy stanął jak wry Minę miał kwaśną i patrzał na ludzi spode łba, a twarz miał 
?? pociętą bruzdami i pełną dziobów po ospie.
— A któż to jest, u wszystkich diabłów piekielnych? — spyt w końcu.
Myślę, że taki był gościnny obyczaj tych okolic. Kobieta powt rzyła mu moją 
historię, nawet jako tako dokładnie, chociaż ? pomknęła, że pochodzę z 
Cincinnati, a jak skończyła, mężczyza mruknął: „Uhm", co pewnie miało znaczyć, 
że okropnie się wzl szył. Kosztowało go to chyba bardzo dużo wysiłku, jednakże 
p' kazał mi ręką, żebym siadł do stołu, i mieliśmy bochen przaśnef chleba i coś, 
co kobieta nazywała „soloną wieprzowiną", ale mn na takie rzeczy nikt nie 
nabierze — sam za często zastawiała sidła. Zaraz poznałem, że to świstak.-
Po śniadaniu mężczyzna mruknął, że pewnie będę wolał zar bić na własne 
utrzymanie, po czym dał mi okropnie zębatą pi i wziął mnie do lasu. Leżało tam 
ze czterdzieści ściętych drzewe wszystkie zaostrzone na końcu. Mężczyzna 
powiedział, żebym ści więcej takich drzewek, a on je oczyści siekierą.
Pracowałem, a tymczasem on żuł tytoń i przyglądał mi s uważnie, jakby 
jakaś szczególna myśl chodziła mu po głowie. chwili zaczął mi zadawać idiotyczne, 
krótkie pytania:
— A twój stary duży chłop? Odpowiedziałem, że mój ojciec jest mężczyzną 
ogromnym, bai
dzo silnym i krzepkim, a usposobienie ma tak gwałtowne, że dr; pieżne rysie 
omijają go z daleka. Pomyślałem sobie: jeżeli te człowiek planuje jakąś 
diabelską sztuczkę, niech wie przynajmnie że może go potem spotkać 
nieprzyjemność.
— Wyglądasz na całkiem silnego — zauważył po chwili. Kiwnąłem głową i nie 
przerywając piłowania zastanawiałem sii
jakie będzie następne pytanie. Zrobiła się z tego jak gdyby gr, która miała 
mniej więcej taki przebieg:
— Chorujesz często?
ja poruszam przecząco głową, on macha kilka razy siekierą, potem chwila czy dwie 
pauzy na splunięcie i następne pytanie: P__ ?? to mówiłeś, że ważysz?
Podałem mu swoją wagę, a on już po chwili pytał dalej, rzucając mi ostre 
spojrzenie:
__ Jesz dużo?
__ Gdzie tam... ledwie co skubnę. Znają mnie z tego w całym stanie Ohio. W domu 
to się nawet bardzo martwili i dawali mi mikstury na apetyt.
Stuk siekierą, stuk, stuk, pauza, splunięcie, stuk.
__ Mięsa to pewnie nie lubisz?
Wyjaśniłem, że nie przepadam za mięsem, że bardzo rzadko biorę mięso do ust — ot, 
czasem jeden kąsek dla wzmocnienia mięśni — ale że mogę teraz zjeść kawałek, 
żeby mu zrobić przyjemność, i w ogóle bardzo dziękuję za poczęstunek.
__ Nikt cię nie myślał częstować — mruknął i zaraz spytał: —
Często orałeś w muła?
Rozmowa zaczęła mnie bawić, bo byłem przekonany, że mam do czynienia ze 
zwyczajnym wariatem, chociaż nieszkodliwym. Plotłem więc dumny z siebie jak 
kogut.
— Orałem mało — odparłem. — Mój ojciec jest szeryfem w Cincinnati, a ja mu 
przeważnie pomagam przy wieszaniu i różnych takich zajęciach.
Machał siekierą przez kilka minut, przerywając tylko raz, żeby napluć na żuka, 
który czym prędzej uciekł. W końcu spytał:
— On myśli, żeś się utopił? Tak powiadasz?
— Jestem tego pewien — odparłem — ale to i tak nie ma żadnego znaczenia, 
ponieważ mam zamiar ruszyć zaraz w drogę i odnaleźć go w St. Louis.
Nie było to takie zupełne kłamstwo, bo wiedziałem, że ojciec ma list polecający 
do przyjaciela rodziny mojej matki, pana ??????'? Chouteau, który był jednym z 
najbogatszych kupców w St. Louis. Tak przynajmniej ludzie powiadali.
— Mama prędko spodziewa się ciebie w domu?
— Średnio — odparłem. — Obliczyliśmy, że nie będzie nas co najmniej dwa lata.
Miałem wrażenie, że był zadowolony z tych moich odpowiedzi. Pracowaliśmy do 
południa, a potem poszliśmy do domu i znowu ]edliśmy „soloną wieprzowinę", tym 
razem z plackiem kukurydzianym i kapustą. Po południu przenosiliśmy drzewka z 
lasu do domu, a on tak mnie obładował, że uginały się pode mną nogi, a potem 
zadawał mi głupkowate pytania w rodzaju: „Zmęczony?", „Brak ci sił, co?", 
„Cholerny ciężar, prawda?"
Ponieważ rzeczywiście byłem zmęczony, miałem mu ochotę zaproponować, żeby 
poszedł sobie razem ze swoimi drzewkami do
38
39
diabła, ale było w nim coś takiego — jakaś podłość na tej 
posęe .pczki Podpełzłem do klapy — na dole było ciem-
nej, naburmuszonej twarzy — że pomyślałem sobie: „To by ??? za procę ???^_;,_.? 
5„ Jv.oK^^ nrn^piłem czwartv st.onipń
mogło źle skończyć".
Im więcej o tym myślałem, tym głębiej byłem przekonany, on trzyma coś w zanadrzu, 
toteż po kolacji, jak tylko któreś z m, wspomniało, że już jest bardzo późno, 
zaproponowałem z właśni nie przymuszonej woli, że pójdę do studni i przyniosę 
wiader! wody. Zaledwie znalazłem się za drzwiami, pognałem jak szaloJ do studni, 
skrzypnąłem kołem kilka razy, a potem na palca^ podszedłem do okna, zajrzałem do 
środka i nastawiłem uszu. Rp mawiali trzymając głowy tak blisko, jakby na 
trzecią nie by już miejsca w pokoju.
— Powiem ci, Agato, że bardzo łatwo mogę to załatwić — mc wił mężczyzna. — 
Sędzia uwierzy mnie, a nie jemu, zresztą ?? na mój głos przy wyborach. Potrzebny 
nam jest ktoś do roboty; Temu chłopcu nie brak krzepy, już ja go dobrze 
wypróbowałen Nie można powiedzieć, żeby miał we łbie dużo oleju, ale po ? uczyć 
osła śpiewać, kiedy i tak będzie tylko nosił ciężary? NaćJ się — albo jestem 
kiep. Taką okazję człowiek ma tylko r w życiu. 
L
No i proszę! Zdawało mi się, że strugam z niego wariata, a tyiB czasem było 
odwrotnie. Umyślił sobie, że mnie weźmie do termin na całe długie siedem lat, 
jak to jest w zwyczaju, a ja nie będ mógł nawet kiwnąć palcem w bucie.
Jak tylko przyszła odpowiednia chwila, powiedziałem, że chętni pójdę spać. Dali 
mi już przedtem derkę i kazali położyć się ? stryszku na sianie, ale kobieta 
wzięła wiadro i powiedziała:
— Zdawało mi się, żeś miał przynieść wody. _ Psie 
szczęście! Taki byłem przejęty tym, co mówili, że zaponij
niałem napełnić wiadro. Mężczyzna łypnął na mnie podejrzliwi a od spojrzenia, 
jakie wymienili między sobą, dostałem gęsii skóry. Ale nie zapomniałem języka w 
gębie. ,
— Potknąłem się i woda chlusnęła na ziemię, ale myślałenj że starczy do picia. 
Zaraz pójdę i przyniosę.
— Zostaw — warknął mężczyzna. A potem dodał rozzłość czony: — Jazda na górę... 
praca nie będzie jutro czekała.
Nie musiał mi tego powtarzać dwa razy. Smyknąłem na strysze po drabinie i 
rozmyślnie głośno zgarniałem słomę i przygotowywa łem sobie posłanie. Potem, 
kiedy zgasili lampę, czekałem, aż zaczn oddychać równo, tak senny, że prawie 
nieżywy. Ale oni ciągi się kręcili. Dwa razy słyszałem, jak rozmawiają, a raz 
mężczyzn^ wstał i napił się wody z wiaderka.
Obudziłem się raptownie — księżyc już wzeszedł. Nie miałem pojęcia, jak długo 
spałem. Pot mnie oblał ze strachu, że już jest za późno, że zostanę u niego w 
terminie, że będę karany sądow-40
*, ™ zacząłem schodzić po drabinie, ominąłem czwarty stopień ?^? ańry bo był 
obluzowany i trzeszczał (policzyłem je w drodze J; strych) i po cichu 
przeszedłem przez pokój. Jeżeli Fred miał ?łr,notv z zaśnięciem, nadrabiał teraz 
stracony czas. Usta miał na nńł otwarte i wydawał z siebie dźwięki 
przypominające rzężenie i kwiczenie świni, która wlazła między sztachety 
ogrodzenia i nie może się wydostać. Kobieta — bezkształtny cień obok niego na 
łóżku — miała jakieś sny i pewnie śniło jej się, że bardzo trudno ^est orać, bo 
słyszałem, jak groziła Gomerowi, który był ich mułem, że mu wygarbuje skórę.
Przekradłem się do wędzarni, pożyczyłem sobie pudełko zapałek i kawał solonego 
boczku, a potem owinąwszy się w derkę, nareszcie znowu w butach (boksowe 
mokasyny, które nie skrzypiały, ale były za duże i dla wygody trzeba je było 
wypchać szmatami)', pomaszerowałem na górę i dalej w las. Miałem ochotę zabrać 
jego strzelbę, ale pomyślałem, że to chyba nie byłoby grzecznie, a jeśli moja 
matka upierała się przy czymś, to właśnie przy tym, żeby zachowywać się 
uprzejmie i pamiętać o dobrych manierach, kiedy jest się u kogoś w gościnie.
Wziąłem za to jego siekierkę, która była wbita równiutko w pień. Kiedy za dnia 
piłowaliśmy tu drzewo, zacząłem go wypytywać o drogę do St. Louis, a wtedy on 
zaprowadził mnie kawałek w las i pokazał szlak do St. Genevieve, które to miasto, 
powiedział, jest w pół drogi „albo sto mil dalej czy bliżej", ale mnie się 
zdawało, że to tylko taki żart. Droga była zarośnięta, a w koleinach widziałem 
pełno chwastów, ale mężczyzna powiedział, że w lecie ruch tu jest całkiem duży. 
Byłby może nawet większy, powiedział, gdyby nie to, że jak rozpędzili piratów 
rzecznych — tych, co to grasowali w okolicy Jaskini Skalnej i Nat-chez, część 
ich przeniosła się tutaj i bardzo są dla wszystkich u-służni — za poderżnięcie 
gardła nie liczą ani centa.
Była to informacja mniej więcej w tym guście co wiadomości w „Przewodniku" 
Ware'a, ale nie miałem wyboru, więc ruszyłem w drogę; żałowałem tylko, że nie 
wiem, która jest godzina. O ile zdążyłem poznać mojego byłego gospodarza, będzie 
się on rano wściekał i przeklinał, i naturalnie zrzuci oałą winę na żonę, a może 
nawet poczęstuje ją kuksańcem; potem przejdzie szlakiem do St. Genevieve z pięć 
mil głównie po to, żeby się wymigać od" pracy. A potem przestanie go to 
interesować. Jeżeli więc zdołam do świtu przejść dziesięć mil, będę uratowany. W 
każdym razie tak mi się ?dawało.
zlak biegł przeważnie przez gęsty las i chwilami trudno go było aleźć, ale od 
czasu do czasu wychodziłem na polanę zarośniętą em i krzakami i wtedy było jasno, 
widno i ładnie w blasku
41
księżyca. Zresztą w gęstym lesie też nie było ciemno, bo jeszc nie wszystkie 
drzewa puściły liście i ziemia była pocętkował księżycowymi plamkami. Dźwięków 
nie słyszałem wiele, czase tylko zahukała sowa albo zaszeleściło w poszyciu 
jakieś ma; przemykające obok zwierzątko — polujące nocą oposy i szop i lisy, 
które ^a nimi goniły, a także łagodny wiatr poruszając
drzewami i s^mrzący wysoko w gałęziach modrzewi, jakoś smuti zbłądziłem... 
odłączyłem się od mojego wujka Jessie i_ od reszty.
. ,/ j___,i_: v,T-r7„i„+,,-i„^^ «.^?,;„? ?.?„„ 
F . ??.__.r An Momnłiio -m nrJwiorl'7inv Art ?\?7?????????0?? 
brata
i samotno, ja# duszki przelatujące gdzieś górą.
Szedłem "szybko i wcale się nie bałem, chyba że za blisMsrujka Jessie, 
?????'?, tego, który jest właścicielem browaru.
trzasnęła jak^ś gałąź. Miałem wrażenie, że idę już ze dwie godzin
też zimno. Pomyślałem, że to nie ma sensu i że muszę się troci przespać. Na 
następnej polance skręciłem w bok i odszedłem
małe ognisko, niewidoczne od strony drogi. Owinąłem się^szcze nie w derkę, 
położyłem na ziemi i zapadłem w miękkie liścj
ROZDZIAŁ V
— Przewróć go na plecy! Obudź go!
— To przecież chłopiec!
— Co z tego... wykop go z tej dziury! Usiadłem, a potem zerwałem się na nogi, 
ogłupiały ze snu, a
jednocześnie z takim uczuciem, jakby mi coś lodowatego ścisnę serce Było ich 
trzech: starzec z gołą głową i zmierzwionymi siwyn
. A teraz, syneczku, porozmawiamy. I cóż my tu robimy sami . , sie co? Nie bój 
się. Wal prosto i odważnie.
Kiedy mówili, że mnie trzeba zastrzelić, strasznie zaszczekałem , t^nj, ale 
teraz wracała mi po trochu odwaga i poczułem się
Pewniejszy. ; 
 . ,
__ Okropnie się cieszę, proszę pana, ze mnie panowie znaleźli.
rechaliśmy do Memphis w odwiedziny do przyrodniego brata
_- Hola, chłopcze, hola, nie tak prędko. Kto to jest wujaszek
a taki byłem senny, że zacząłem się potykać. Poza tym było r lessie? I 
dlaczego nie jesteś w domu z tatusiem i z mamusią?
__ Bo jestem biedny znajda — odparłem używając słowa z jed-ej angielskiej 
książki, którą dali nam do czytania w szkole. Bar-
sto jardów, uważając, żeby nie stracić z oczu oświetlonej księża izo mi się 
podobała i czytałem ją cztery czy pięć razy. — Wuja cem przestrzeni, a potem pod 
osłoną ogromnego dębu rozpaliła szek Jessie tak naprawdę nie jest moim 
wujkiem... znalazł mnie
włosami i dwóch młodszych — jeden wysoki mężczyzna o zieloH ???? Powieąział-
jednej nocy pod drzwiami swojego domu, leżałem w koszyku, a na iworze była 
śnieżyca i trzaskający mróz. Byłem prawie zamarz-lięty na śmierć, kiedy mnie 
znaleźli — on i ciotka Harriet, jego Iruga żona. Pierwszą żonę zastrzelili, 
kiedy zastawiała sidła na mające.
To ostatnie nie bardzo tu pasowało, ale tak było w książce, więc po co miałem tę 
historię opuszczać?
Stary spojrzał na swoich towarzyszy i powiedział:
— Niech mnie, jeżeli ten smarkul nie jest rekordzistą Missouri w mówieniu na 
długi dystans, a oni wszyscy w tych stronach rodzą się z kołatką zamiast gęby. — 
Potem znowu zwrócił się do mnie: — Synu, młócisz ozorem jak kozioł w tańcu 
świętego Wita.
Nie bardzo mnie ucieszył ten komplement, zwłaszcza że musku-
kawej cerze, cały ubrany na czarno, schludny nawet tutaj w pi szczy, i drugi, 
zwalisty drągal o żółtych włosach i twarzy najohy niej sza, jaką zdarza się 
widzieć poza murami więzienia. Była z rJ
^ w^i-^^d. J-/JJ.4 ^ ? szczęśliwa mi jeszcze blada i czarnowłosa osiemnasto- 
czy dziewiętnastoletn T . ą'. ?, . ,
szkarj vn - P° Pie-Ciu minutach wiedziałem, ze są to zwykli 
rozbójnicy,
czym dziewczyna siedziała za tym zwalistym brutalem.
Chciałeś zbadać, to zbadałeś i wiesz już, co i jak
dziewczyna. Siedzieli na grzbietach bardzo nędznych szkap, ??? „?~?? ?? j 
mui.ut ? .wieufJ.
r.7vm H,U7.ma ?^*?*?.? t.vm ™??.<rtvm ???????? i ^ dodatku 
bardzo niebezpieczni, i ze muszę mieć się na baczności.
Mimo to zacząłem już układać w głowie pewien plan. Cała trójka oddaliła się na 
naradę i po chwili stary wrócił do
powi<
miejscu, Shep, nie wysilałbym się na myślenie. Masz za ma wprawy.
Starzec zeskoczył z konia. Był i trzymał się prosto jak trzcina. Powiedział:
42
— Wytnijmy mu ten język, zaraz zrobi się ładniejszy. Zauważyłem, że siedząca za 
nim na koniu czarnowłosa dziewczyna zesztywniała i miała minę okropnie 
przestraszoną i nie-
S™?f^ °Sni;^ŁteraZ pakUJ mU kUlkę' b° inaCZeJ P°da ?? ™ie' Jak Przypuszczałem, 
zastanawiał się nad moją historyjką,
która jakoś nie bardzo przypadła mu do gustu. — Powiadasz, że odłączyłeś się od 
twojego wujaszka Jessie? Jak, dziwnie beztroski_ jak na różnicę ich wieku^ i 
siły; — Na twoi u wszystkich diabłów, może ktoś, kto ma przynajmniej tyle 
rozumu
co piżmoszczur, zgubić się na szlaku? I dlaczego tamci nie posłali
ludzi na poszukiwanie? — Przybliżył twarz do mojej twarzy i do-
wyzszy, niż przypuszczałen Piero teraz zauważyłem, jak dziko błyszczą mu oczy, 
i powiedział
tonem, od którego przebiegły mi ciarki po plecach: — Synu, jeżeli
43
*wk^*>
V
chcesz żyć długo i umrzeć lekką śmiercią, gadaj prawdę, i to prędko.
Zanim zdążyłem odpowiedzieć, dodał:
— A czy przypadkiem nie jesteś terminatorem i nie uciekłeś, bo miałeś dość 
pracy? Nie jest tak? Mów, bo inaczej...
Chwycił mnie za kołnierz i tak mną potrząsnął, że aż coś trzasnęło mi w karku i 
zacząłem beczeć.
— Nie mogłem już wytrzymać... Przez pierwszy rok byłem cały posiniaczony od 
bicia. Bił mnie regularnie jak w zegarku, czy coś przeskrobałem, czy nie, a do 
jedzenia dawał mi tylko zimne resztki ze stołu służbowego.
— Wszystko to cacy-cacy, ale co mamy z tobą zrobić?
44
Wykrzywiłem żałośnie twarz, a on ciągnął dalej.
— Mój wspólnik, pan Baggott, który jest znany z miękkiego serca i bardzo kocha 
dzieci, radzi wpakować ci kulkę, żebyś nie cierpiał dłużej. Co o tym myślisz?
Znowu zacząłem siąkać nosem i błagać, żeby mi darowali życie. Nie wyrządzę im 
przecież żadnej krzywdy, a pragnę tylko uciec w spokoju, bo inaczej na pewno 
mnie złapią, żeby otrzymać nagrodę.
Stary nastawił uszu.
— Jaką nagrodę? Słuchaj, mały, u kogoś ty był w terminie? I gdzie?
— U pana Chouteau, szanowny panie — odparłem ocierając łzy rękawem. — W St. 
Louis. Pan Chouteau jest tam najbogatszy ze wszystkich kupców i najpodlejszy. 
Naznaczył za schwytanie mnie dwieście dolarów nagrody z samej tylko zemsty i 
nikczemności, bo tak mnie strasznie traktował, że na pewno nie zależy mu na tym, 
żeby mnie mieć z powrotem.
— A skąd ty wiesz o tej nagrodzie? — spytał stary podejrzliwie, znowu 
przybliżając twarz do mojej twarzy.
— Chowałem się przez dwa dni pod mostem nad rzeką, u wylotu Market Street. 
Wpadła mi w r$kę ulotka, kiedy nocą chodziłem szukać jedzenia na śmietnikach.
To wypadło nawet bardzo dobrze. Wspomniałem o Market Street mimochodem, jak 
gdybym mieszkał w St. Louis od lat, ale nazwa tej ulicy utkwiła mi w pamięci, bo 
słyszałem, jak ojciec pytał matkę, którędy idzie się do firmy pana Chouteau.
Odeszli na następną naradę wojenną, a jak wrócili, powiedzieli mi, że pojadę z 
nimi do St. Genevieve, bo jeżeli się mną nie „zaopiekują", mogę spotkać po 
drodze rozbójników, którzy mnie gotowi skrzywdzić.
— Panie... ja przecież idę w przeciwnym kierunku! — zawołałem z przestrachem w 
głosie. Powiedziałem im, że wybieram się na południe, do Nowego Orleanu, gdzie 
mam nadzieję znaleźć uczciwą pracę i gdzie może uda mi się dostać do wieczorowej 
szkoły, bo tylko o tym marzę, odkąd podrosłem i wiem, czego pragnę w życiu. Te 
ostatnie słowa jakoś nie chciały mi przejść przez gardło, ale w końcu je 
wykrztusiłem, chociaż nie bez pewnych trudności.
— Zrobisz, jak ci każę — powiedział stary, a pan Baggott, pewnie z tej swojej 
miłości do dzieci, odczepił strzelbę przywiązaną do siodła, cały czas nucąc 
wesołą melodię.
Kiedy to zrobił, dziewczyna siedząca za nim na koniu nagle po raz pierwszy 
przemówiła.
— Nie ważcie się go krzywdzić! — zawołała cicho, groźnie. — Dzieciak dość się 
nacierpiał. Pozwólcie mu iść swoją drogą.
45
W porządku, pomyślałem. Nie jesteś z nimi z własnego wyboru. Potrzebna ci opieka, 
a ja już się postaram, żebyś ją miała.
Baggott odpowiedział na wybuch dziewczyny w taki sposób, że uniósł się w 
strzemionach, wykonał pół obrotu i szybko, pewnie, uderzył ją w usta wierzchem 
dłoni.
Jęknęła tylko cicho „Och!" i zakryła twarz rękami, ale nie odezwała się więcej.
Nie zwracając na to uwagi stary wskoczył na siodło, tak lekko i zręcznie, że aż 
się zdziwiłem. Szarpnął konia, który stał ze spuszczonym smutno łbem szukając 
trawy, i powiedział:
— Siadaj za Slaterem. — Domyśliłem się, że to jest ten ubrany na czarno, a kiedy 
już siedziałem, stary zawołał:
—? Jazda! — i puściliśmy się w drogę.
Przez mniej więcej godzinę jechaliśmy w kierunku St. Genevie-ye. Z prawej strony 
pokazało się słońce nad czubami sosen i wszystko lśniło i błyszczało od rosy w 
tym porannym świetle. W pewnej chwili wyjechaliśmy na wysoki, łysy pagórek, skąd 
widać było rzekę, szeroką i płynącą cicho, a hen dalej kawałki brzegu Illinois, 
które w tej rozlanej wodzie wyglądały jak na pół zatopione wyspy. Byłem 
zadowolony, że tam nie mieszkam. Wiatr przyniósł do nas zapach rzeki — zimny 
odór błotnistego dna, pomieszany z zapachem psujących się ryb, gnijącego zielska 
i na-siąkłych wodą pni. Ale swoją drogą widok był okropnie ładny i od samego 
patrzenia budziła się w człowieku ochota, żeby wypłynąć na rzekę w łodzi albo na 
tratwie, położyć się w słońcu i patrzeć, jak na świecie robi się wiosna. Bardzo 
często wypływałem tak na Ohio, naturalnie chyłkiem, żeby nic w domu nie 
wiedzieli. Można zrobić zupełnie przyzwoitą tratwę, która utrzyma trzech albo 
czterech chłopców, z dwóch dużych bali pozbijanych kilkoma deskami, byleby 
drewno nie było za bardzo nasiąknięte wodą i przegniłe.
Po jakimś czasie zsiedliśmy z koni, żeby dziewczyna mogła oddalić się do lasu, a 
jak odchodziła, Baggott rzucił za nią kilka ordynarnych dowcipów, a potem raz 
czy dwa wołał i pytał, czy nie potrzebuje pomocy, i radził jej, żeby uważała na 
węże. Stary mc nie mówił, siedział zupełnie bez ruchu, ponury i zamyślony, ale 
pan Slater zaklął po cichu. Nie wymieniliśmy ani jednego słowa. Jadąc za nim 
siedziałem bardzo sztywno i było mi niewygodnie, bo nie miałem czego się trzymać, 
mogłem tylko objąć go wpół, a tego znów nie chciałem robić ze strachu, że się 
pogniewa i mnie zastrzeli. Wobec tego trzymałem się połów jego żakietu, na 
wypadek gdyby zaszło coś nieprzewidzianego albo gdyby się spłoszył koń czy coś w 
tym rodzaju.
Koło południa zsiedliśmy z koni, żeby coś zjeść, i wtedy dowiedziałem się 
trochę szczegółów o moich towarzyszach. Zaraz na
46 ,
wstępie wyszło na jaw, że stary ma na imię John i że podaje się za Johna Murrela, 
tego znanego pirata i zbrodniarza. Wiedziałem wszystko o Murrelu, w każdym razie 
o tym prawdziwym. Opisali go w takiej jednej książce, którą dostałem od 
znajomego mieszkańca barki za dwa chude króliki schwytane w sidła. W tej książce 
pisało, że Murrel długo broił, a na zakończenie chodził po okolicy i namawiał 
wszystkich niewolników, żeby się zbuntowali przeciwko swoim panom, pozabijali 
ich siekierami i motykami, a wtedy on założy „południowe cesarstwo", w którym 
każdy będzie miał dość whisky i kobiet. To się mogło nawet udać, tylko że jeden 
jego wspólnik nazwiskiem Steward doniósł na niego i ludzie z okolic Natchez 
zrobili obławę i wsadzili Murrela do więzienia, bo mieli nadzieję, że w 
więzieniu będzie z nim mniej kłopotu. Potem urządzili coś w rodzaju pikniku, a 
jak już byli w dobrych humorach, wpadli w lekką przesadę, jak to zwykle ci, co 
chcą reformować innych, i powiesili wszystkich przyjaciół Murrela, niektórych 
jego znajomych, a na dokładkę kilku takich, co w ogóle go nie znali, a tylko 
przypadkiem tamtędy przechodzili, i wreszcie na zakończenie wyłoili skórę 
wszystkim, którzy znaleźli się pod ręką. Potem powiedzieli, że już na dzisiaj 
dosyć, i wyrazili tylko żal, że za rzadko zdarza się im wykryć konspirację.
Tak czy inaczej, Murrel przesiedział dziesięć lat w więzieniu, jeżeli wierzyć 
książce, a jak wyszedł, miał zupełnego bzika. Powiedział, że odtąd będzie 
kaznodzieją, a prawdę mówiąc tylko do tego się nadawał. Przez te dziesięć lat 
obkuwał Biblię i umiał po jednym wersecie na każdą okazję, a ostatni raz, jak go 
ludzie widzieli, szedł w las, w kierunku północnym, pokrzykując, pośpiewując i 
wymachując rękami, a poza tym prosząc na głos Boga, żeby zrobił porządek z tym 
czy z tamtym, i wtrącając takie czy inne cytaty z Biblii. Niektórym mieszkańcom 
okolic Natchez zrobiło się nawet przykro, że tak zszedł na psy, bo za swoich 
bandyckich czasów był dostojnym i imponującym człowiekiem.
Od tego czasu — a było to przed czerema czy pięcioma laty — zniknął ludziom z 
oczu, aż tu nagle znowu zjawił się w Missourii, a przynajmniej utrzymywał, że to 
on, chociaż ja nie bardzo w to wierzyłem. Myślę, że Baggott i Slater też mu nie 
wierzyli, bo zwracali się do niego zawsze kpiąco i z przesadną grzecznością, jak 
gdyby był biednym, pomylonym blagierem, któremu trzeba ustępować. Ale swoją 
drogą wyraźnie się go bali. Oczy miał obłąkane i płonące, więc każdy widział, że 
jest w nim mniej więcej tyle ludzkiej życzliwości, co w pająku.
Puściliśmy konie na trawę, a sami usiedliśmy na' zwalonych pniach. Dziewczyna, 
która miała na imię Jennie, była taka blada, że aż wyglądała na chorą. Szkoda, 
bo twarz miała naprawdę ładną, a poza tym czarne włosy, długie podwinięte do 
góry rzęsy i bardzo
47
białe, równe zęby, a na twarzy taki jakiś łagodny i smutny wyraz, jak gdyby 
obracała się kiedyś między lepszymi ludźmi. Siedziała oparta o drz.ewo, z 
zamkniętymi oczami, i nie chciała nic wziąć do ust, a Slater przykrył ją swoją 
kurtką i powiedział:
— Ta mała ledwie się trzyma na nogach. Powinniśmy gdzieś stanąć i odpocząć.
— Już ty się o nią nie martw — rzucił Shep. — Na pewno coś tam ma w tym swoim 
piecyku. Z dziewuchami już tak zawsze, jak skończą dziesięć czy jedenaście lat.
— Masz niewyparzoną gębę, przyjacielu — mruknął Slater, a stary nagle obrócił 
się i zawołał:
— O, ty uciemiężona dziewico, córko Zirdona! Powstań, pójdź do Chittim, 
albowiem tam też nie zaznasz spokoju!
— Nieźle — pochwalił Shep. — Pewnieś się tego nauczył, kiedy kradłeś i 
mordowałeś w okolicach Tracę? Albo może w szkółce niedzielnej w kryminale?
Minę miał tak szyderczą i mówił tonem tak urągliwym, że czekałem tylko, aż stary 
wyciągnie pistolet i z miejsca go zastrzeli; ale on jakby nie słyszał. Wyjął 
natomiast z kieszeni bardzo zniszczony srebrny zegarek z brudną tarczą i 
sprawdził godzinę.
— Jak myślicie... daleko stąd do St. Genevieve?
— Pewnie ze dwie mile — odparł Shep — więc lepiej uważajmy. Ludzie będą wieźli 
świniaki na targ.
— Nie pamiętam, żeby się mnie trzymało kiedy takie uparte psie szczęście — 
ciągnął stary. — W księdze Daniela jest napisane, że Pan nakarmi swoje owieczki, 
ale niech mnie, jeżeli nie pokpił sprawy. Na tych dwóch ostatnich robotach nie 
zarobiliśmy nawet na koszyk brukwi. Cały nasz zysk, to że wyprawiliśmy, co 
zawsze jest przyjemne, kilku durniów na tamten świat... No i dziewczyna... co 
zresztą zawdzięczamy tylko temu, że z Joego taki delikacik.
Siedziałem i jadłem kawałek wieprzowiny, którą wyjęli z torby przytroczonej do 
siodła, nic naturalnie nie mówiąc o boczku w kieszeni ani, będźcie pewni, o 
złocie; po prostu siedziałem i przysłuchiwałem się i zastanawiałem, co oni knują.
Slater nazywał się Pechowy Joe. Dowiedziałem się o tym, kiedy Shep zaczął mu 
dogryzać na temat kart. Slater chciał być uczciwym szulerem, ale karta jakoś 
nigdy mu nie szła. Jeżeli miał osiem w kolorze, ktoś inny pokazywał dziewięć i 
zabierał pulę. Taki uparty pech rozgoryczył Slatera i złamał w nim ducha. Zaczął 
oszukiwać, ale w tym też nie miał szczęścia, bo zawsze wpadał i dostawał lanie.
On i Shep, który był z zawodu poganiaczem mułów, ale potem awansował na 
złodzieja mułów, co dawało lepsze zarobki, zeszli się ze starym w Memphis, w Gut 
czy też Pinch Gut i pracowali
48
po tej stronie rzeki, to znaczy po stronie Missouri, posuwając się na północ aż 
do St. Louis. Nie bardzo wiedziałem, na czym ta ich praca polegała, ale coś mi 
się zdawało, że po wyjściu z więzienia wielebny Murrel wrócił na złą drogę. Albo 
może nie znalazł jeszcze odpowiedniej dla siebie ambony i zajmował się czymś 
innym dla zabicia czasu.
Potem wsiedliśmy na konie i po godzinie jazdy dotarliśmy do miejsca, w którym 
rozwidlało się kilka dróg, w niewielkiej odległości od St. Genevieve.
— Dobra — powiedział stary. — Poczekamy w tej kępie olszyny, a jak kto nie 
będzie cicho, to już ja się z nim policzę.
Obleciał mnie strach, bo nie miałem pojęcia, co się będzie teraz działo, ale 
gdyby mi ktoś powiedział, i tak bym nie uwierzył.
Wkrótce pokazał się na drodze wieśniak z żoną. Wóz mieli uszkodzony i jedna 
obręcz spadała im z koła. Była sobota i jechali do miasta na targ. Wóz 
naładowany był workami z różną żywnością i kiełbasami, ale wyglądał jakoś tak 
zwyczajnie i ubogo. W naszym ukryciu w gęstych krzakach stary podniósł rękę i 
wyszeptał:
— Puścimy ich. Poczekamy na takich, co jadą z przeciwnej strony.
Zauważyłem, że Jennie ma oczy zamknięte i porusza wargami, zupełnie jak w 
modlitwie. Shep miał minę zniecierpliwioną, a Slater siedział na koniu po 
swojemu, jakby go w ogóle nic nie obchodziło. Słońce było wysoko na niebie i 
owady ostro wzięły się do roboty. Aż mnie świerzbiło, żeby zrobić porządek z 
dwoma, które mi siedziały na karku, ale się bałem. Dzień był całkiem sobie 
niczego, pogodny, z lekkim wietrzykiem — jeden z tych wiosennych dni, kiedy 
niebo wygląda jak niebieskie źródło bez dna, a puszyste chmurki pływają po nim, 
jak gdyby były kulistymi kwiatami buldeneżu. Wystarczy dłużej patrzyć w takie 
niebo, żeby poczuć pragnienie. A w ogóle krajobraz był za wesoły na to, żeby 
mogło zdarzyć się coś złego, więc pomyślałem, że oni pewnie chcą kupić od 
wieśniaków żywności.
— W porządku — powiedział stary, sprowadzając mnie z powrotem na ziemię. — Już 
ich mamy. Shep jedzie ze mną, wy czekajcie.
Zza zakrętu pokazał się bardzo schludnie i porządnie ubrany młody mężczyzna z 
żoną — taka, wiecie, pulchna, rumiana dziewczyna z tych, co to chcą, czy nie 
chcą, wpadają mężczyznom w okd. Jechali konno, a za nimi toczył się wóz 
zaprzężony w dwa muły, poganiane przez chłopca lat może jedenastu albo dwunastu. 
Dwoje młodszych dzieci — dwie dziewczynki — siedziały na wozie. Chyba 
bliźniaczki.
— Jak się macie, ludziska! — zawołał John. Podjechał do nich
4 — Podróże Jaimiego McPheetersa
49
dźgając boki kobyły małymi, nerwowymi ruchami. Shep, który zsadził Jennie na 
ziemię, znajdował się tuż za nim, a my podjechaliśmy bliżej.
— Dobry dzień, sąsiedzie — odparł mężczyzna, bardzo przyjaźnie i szczerze. — 
Jedziecie do St. Genevieve?
— A jakże, chociaż wpierw chcielibyśmy się dowiedzieć, jak wam się powiodło. 
Mamy coś niecoś do sprzedania, ale chodzi nam o to, żeby zyskać najlepszą cenę.
— Sprzedaliśmy pęk skórek bobrowych — wyjaśnił młody mężczyzna — dostaliśmy za 
nie przyzwoitą sumkę... więcej, niż myślałem. Jeżeli macie skóry, radzę iść do 
Rossa Sylvestra. Uczciwy kupiec i płaci gotówką.
Domyślałem się, że Shep nie utrzyma długo gęby zamkniętej na kłódkę.
— Ho, ho, jakie piękne damskie siodło — zawołał podjeżdżając do żony wieśniaka. 
Było coś zuchwałego w jego uniżonym obejściu — nic takiego, o co człowiek mógłby 
mieć pretensję, a przecież coś bardzo nieprzyjemnego. Dźgnął swoją kobyłę 
ostrogami, aż otarła się bokiem o strzemiona kobiety, i położył rękę na łęku 
jej siodła, które było nabijane srebrnymi- ćwieczkami.
Twarz mężczyzny dalej miała przyjazny wyraz, a jego postawa była swobodna i 
niedbała, ale oczy odrobinę mu się zmieniły, stały się — nie wiem, jakbyście to 
nazwali — dziwnie skupione.
— A tak — przyznał. — Jej wuj, który był podczas zamieszek w Teksasie, 
przywiózł to siodło z Meksyku. Dawali nam za nie kupę pieniędzy, ale ona za nic 
nie chce sprzedać.
— Hm, nie dziwię się ładnej kobietce, ani trochę się nie dziwię — powiedział 
Shep szczerząc do niej zęby i dotykając palcami ronda kapelusza. — Doskonale 
dopasowane... leży jak ulał. Chyba nigdy nie widziałem lepiej wypełnionego 
siodła.
Spoglądała prosto na niego — zimno, pogardliwie i nie mówiąc ani słowa potrafiła 
mu pokazać, że jego zdanie tyle ją obchodzi, co zdanie świni w chlewie. Dzielna 
była z niej kobieta, nie ma co.
Ale Shep ani myślał kończyć. Uderzył w ton dowcipny, który mu odpowiadał, więc 
postanowił ciągnąć dalej.
— Siodło i to drugie są jak stworzone dla siebie, pięknie przylegają — dodał. 
Potem zwrócił się do mężczyzny i spytał: — A ile lat miał ten wujaszek? Jakby 
mnie kto spytał, powiedziałbym, że siodło było skrojone na miarę... i to wcale 
nie jedną miarę.
— Jedziemy, Joyce — rzucił krótko mężczyzna. — Popędź muły, Todd, ruszamy.
— Hola! — zawołał Shep obrażonym tonem. — To wcale nie po sąsiedzku! Robisz 
przykrość temu starcowi — pokazał ręką na Johna — a on łatwo się obraża, a 
jakże... kto wie, co mu strzeli do głowy.
50
— „A Bóg zniszczy ciebie po wsze czasy i wypędzi cię z domostwa twego, i wygna 
z kraju żywych" —. powiedział John i wyszarpnąwszy pistolet spod kurtki strzelił 
mężczyźnie w sam środek czoła. Kula zrobiła małą, schludną, czarniutką dziurkę. 
Pamiętam, że pomyślałem, jak dziwnie wygląda ta dziurka bez jednej kropli krwi. 
A potem czarny żakiet pana Slatera zaczął się do mnie przybliżać, wierzchołki 
drzew wirowały dokoła coraz szybciej, szybciej i — wszystko pochłonęła ciemność.
ROZDZIAŁ VI
Kiedy oprzytomniałem, potwór klęczał na ziemi i pochylony nad zabitym 
przeszukiwał jego kieszenie. Shep trzymał kobietę za oba przeguby dłoni, ale 
jakoś nie bardzo sobie radził, bo na jego lewym policzku dostrzegłem cztery 
krwawe rozorane ślady biegnące od oka do brody, rękaw kurtki miał do połowy 
wyszarpany, a bolesne kopniaki raz po raz trafiały w jego goleń i kolano. Na 
dźwięk strzału zwierzęta zaczęły szarpać się w zaprzęgu i chłopiec, stojąc na 
wozie, pociągał lejce i starał się je uspokoić.
— Jedź, Todd! — zawołała kobieta. — Zatnij muły... jedź do domu i sprowadź wuja 
Neda!
Nie wiem, czy widziałem kiedykolwiek choj raka, który miałby zimniejszą krew niż 
ten chłopiec — nie widziałem takiego nawet wśród mieszkańców barek, którzy są 
twardzi i nisko sobie cenią ludzkie życie, zarówno własne, jak cudze. Zaciął 
muły bykowcem, wrzasnął: „Wioooo!" i runął do tyłu na siedzenie wozu, tak 
gwałtownie zaprzęg ruszył do przodu. Bliźniaki z tyłu ?? wozie wrzeszczały 
wniebogłosy, ale chłopiec, przeraźliwie blady i spokojny, zachował się tak 
rzeczowo, jakby musiał co dzień radzić sobie w podobnych tarapatach.
— Za nim, Shep! — ryknął stary. — Tu nic nie ma... wszystko trzymają na wozie.
Shep zaklął, puścił kobietę i spiąwszy konia ostrogami rzucił się za 
uciekinierem, ale ujechał najwyżej pięćdziesiąt jardów, gdy nagle rozległ się 
strzał i kapelusz sfrunął mu z głowy, zupełnie jak gwałtownie szarpnięta zabawka 
na sznurku. Shep zatrzymał się na miejscu, przy czym o mało nie runął do tyłu 
pod konia, co byłoby bardzo szczęśliwym zdarzeniem, jeżeli chcecie znać moje 
zdanie.
Chłopiec puścił lejce i pozwolił mułom biec do domu według ich własnego 
rozeznania, a potem położył się na brzuchu, chwycił strzelbę, wycelował i 
nacisnął spust z tak zimną krwią, jak zawodowy myśliwy polujący jedynie dla 
mięsa, i gdyby wóz nie
51
podskoczył na kamieniu, upolowałby zwierzynę — chociaż nie byłoby to nic takiego, 
co miałoby się ochotę zjeść czy chociażby wypchać i powiesić nad kominkiem. 
Kiedy widziałem go ostatni raz, zanim zniknął w lesie, ładował strzelbę, żeby 
ponownie spróbować szczęścia.
Shep nie ukrywał, że ma tego dosyć. Wrzasnął do starego:
— Łap go sobie sam... nie chcę, żeby mi taki smarkul przedziurawił głowę.
Było już prawie po wszystkim, ale niezupełnie. Uwolniona od Shepa młoda kobieta, 
wciąż bez jednej łzy w oczach, schwyciła toporek zawieszony u siodła męża 
(pewnie jechał przodem i obcinał gałęzie na szlaku) i obróciwszy się cisnęła go 
staremu w głowę. Murrel czy nie Murrel, ale żywot miał twardy. Zwinnie, jak 
gdyby był młodym chłopcem, zaczął się turlać i turlać po trawie (tak samo wije 
się wąż, kiedy go trzepnąć patykiem), a gdy wreszcie wstał, wycelował w lewą 
pierś kobiety i opróżnił drugi pistolet. Zanim spadła z konia, widziałem, jak 
czerwona plama na jej bluzce rozszerza się, podobna do wody bijącej w źródełku.
Nawet gdybym miał żyć sto lat, nie zapomnę tego dnia — ani samych morderstw, ani 
okropności, które się zdarzyły potem. Kiedy Shep wrócił, sprawdzili razem ze 
starym i przekonali się, że cały ich łup*to osiem dolarów srebrem, dwa taniutkie 
pierścionki zdjęte z palców zabitej i zegarek z kopertą, który mężczyzna nosił 
na rzemyku z plecionej skóry.
— Było więcej pieniędzy... musiało być, jeżeli sprzedali w mieście towary. 
Chciałbym dostać w ręce tego płowowłosego szczeniaka!
Shep ściągnął buty z nóg mężczyzny i powiedział, że są jak robione dla niego na 
miarę. Cisnął swoje, które były całe popękane i dziurawe i w jednym miejscu 
załatane korą, w krzaki i przechadzał się teraz dumny jak paw. Co najmniej jakby 
go wybrali do Kongresu.
John wziął osiem dolarów, a Slater dostał zegarek. Otworzyli kopertę i zegarek 
wybił godzinę — dwa wesołe uderzenia, ciche, ale takie wyraźne, jak gdyby to był 
zegar szafkowy stojący w rogu pokoju. W środku, na kopercie, zobaczyłem dwie 
podobizny — jedno zdjęcie ślubne bardzo uszczęśliwionej pary, mieli takie miny, 
jakby im było za gorąco, i drugie zdjęcie dzieci. Bliźniaczki były na nim 
jeszcze zupełnie malutkie, ale na twarzy chłopca, Todda, zobaczyłem ten sam 
chłodny, dojrzały wyraz, z jakim przed pół godziną zacinał muły.
Zastanawiałem się, gdzie on teraz jest i czy dojechał do domu. Shep myślał chyba 
o tym samym, bo powiedział:
— Lepiej stąd zmiatajmy... szczeniak gotów wrócić niedługo i przyprowadzić 
pomoc.
52
Ciekawa rzecz, jak temu szubrawcowi ze strachu przed bliskim strzałem dusza 
uciekła w pięty. Musiał chyba mieć przeozucie, że spotka jeszcze chłopca; tak mi 
się przynajmniej zdaje, kiedy piszę dzisiaj tę opowieść.
Postanowili teraz pozbyć się ciał, żeby „zniszczyć dowody", bo John oznajmił, że 
studiował w więzieniu prawo, nie tylko religię, która stała się jego zbawieniem 
i pozwoliła mu zrozumieć, jak grzeszny był dawniej, w czasach kiedy pił i knuł 
różne spiski. Powiedział, że dopóki nie ma „delektowanego korpusu", nie ma 
zbrodni.
— Jak sędziom zechce się delektowanego korpusu w tej sprawie, będą musieli 
nurkować — oznajmił. — Dla kogoś, kto ma olej w głowie, jest na to tylko jeden 
sposób i my go użyjemy.
Wzięli wobec tego nóż myśliwski, rozcięli nieboszczykom brzuchy, wyjęli 
wnętrzności, na to miejsce włożyli kamienie i piasek, a potem wrzucili te biedne 
trupy do jeziorka o stromych, bagnistych brzegach.
Obaj mieli teraz ręce czerwone do łokci, ale obmyli je tak obojętnie, jak gdyby 
byli górnikami w kopalni węgla i skończyli właśnie pracę. To było przerażające, 
ohydne, ale widziałem już tego dnia tak dużo okropności, że zrobiłem się jakiś 
dziwnie odrętwiały.
Po chwili znów jechaliśmy szlakiem, w zupełnej ciszy, słychać było tylko stukot 
kopyt i od czasu do czasu stłumiony płacz Jennie. Właśnie wtedy postanowiłem, że 
załatwię z nimi porachunki za tego chłopca Todda — nawet gdyby miała to być 
ostatnia rzecz, jaką zrobię w życiu. Swoją drogą, rozumiecie, moja sytuacja też 
nie była taka wesoła, przynajmniej jeszcze nie teraz. W każdym razie żyłem i 
byłem zły jak osa, a zauważyłem, że w trudnych chwilach gniew działa podobnie 
jak odwaga. Miałem zatkniętą za pasek siekierkę, którą zwędziłem farmerowi, więc 
powiedziałem sobie, że jak się rozłożymy do snu, wstanę w nocy i roztrzaskam im 
głowy. Byłem dostatecznie wściekły, żeby to zrobić. Ale potem zastanowiłem się i 
doszedłem do wniosku, że jednak poczekam i przeprowadzę mój początkowy plan.
Kiedy zatrzymaliśmy się na noc, stary powiedział, że do St. Louis jest siedem 
mil i że wcześnie rano pojedziemy do miasta, żeby odebrać nagrodę. Zacząłem 
szlochać i wyprawiać komedie, i błagać go, żeby tego nie robił, ale on zacytował 
tylko kilka wersetów z Biblii, dotyczących jednego gościa imieniem Joab, który 
prowadził jakąś walkę na drzewie, a potem warknął, żebym „zamknął jadaczkę".
Kiedy tego wieczoru siedzieliśmy wokół ogniska i piliśmy „kawę" z leśnych 
korzonków, stary zaczął wspominać dawne czasy i powiedział mniej- więcej tak:
53
— Rzadko dziecko otrzymuje tak staranne wychowanie, jak ja otrzymałem, za co 
Bogu niech będą dzięki. Dobra matka jest skarbem z nieba, a moją mogę nazwać 
istną perłą. Wyszła za mąż za durnego właściciela zajazdu, a kraść mnie nauczyła, 
zanim skończyłem dziesięć lat. Jej to naukom zawdzięczam późniejsze powodzenie w 
życiu. Była osobą nadzwyczajnie gościnną, więc jak podróżny zatrzymywał się w 
gospodzie, ogrzewała mu zwykle łóżko, żeby dobrze spał, a kiedy zasnął, 
wkręcałem się do pokoju i opróżniałem jego kieszenie. Można powiedzieć, że to 
ona pchnęła mnie na właściwą drogę.
W najlepszych latach taki był ze mnie wielki pan, że chyba byście mnie nie 
poznali. Trzewiki i kapelusze kupowałem w Filadelfii, ubrania szyłem sobie w 
Nowym Orleanie, a w przerwach między jednym i drugim zabawiałem się z 
dziewczętami u Mamy Surgick. Spodnie nosiłem zapinane na sprzączki, w pasie i 
przy mankietach, a koszule wiązałem wstążkami i zapinałem na złote guziki. 
Miałem cylinder z rondem szerokim na trzy czwarte cala, buty zaś z najmiększej 
cielęcej skóry. Jeżeli nie schwycą was od tego mdłości, zobaczcie, jak teraz 
wyglądam.
Patrząc prosto przed siebie wziął do ręki gałąź i poruszył żar; iskry strzeliły 
do góry i w ich blasku wyglądał co najmniej tak świątobliwie jak stary Mojżesz; 
srebrne włosy powiewały mu na wietrze, oczy były rozgorączkowane. Shep spojrzał 
na Slatera, wpatrującego się ponuro w ogień, a potem na dziewczynę, która 
siedziała blada i nieruchoma jak śmierć.
— A jakże — ciągnął John — prawdziwy był ze mnie hulaka, tak z urodzenia, jak z 
wychowania, a pieniądze rzucałem garściami na lewo i prawo... ludzie znali mnie 
z tego. Niewiele naliczylibyście przestępstw, których nie popełniłem — od 
morderstwa do zdrady — a wiecie, przez co pierwszy raz powinęła mi się noga?
Zaczął wrzeszczeć i szaleć, i zgrzytać zębami, i pienić się, i wyrywać sobie 
włosy z głowy — aż myślałem, że runie prosto w ogień.
... —- Wyobraźcie sobie, wzięli mnie za kradzież konia, jak pierwszego lepszego 
łachudrę wiejskiego, mnie, który knułem spisek i miałem stworzyć cesarstwo! 
Skazali mnie na dwanaście miesięcy więzienia, dali trzydzieści batów w gołe 
plecy na publicznym placu, kazali przez trzy dni stać po dwie godziny pod 
pręgierzem, a trzeciego dnia zaprowadzili mnie do sądu i wypalili na kciuku 
lewej ręki literę „K" — koniokrad.
W tym miejscu zerwał się i zaczął wymachiwać ręką wrzeszcząc przy tym tak 
straszliwie, że aż echo odezwało się w lesie. Shep i Slater odskoczyli, usuwając 
mu się z drogi, a dziewczyna obudziła się i jęknęła.
54
A więc to prawda. Piętno — cienkie białe linijki — było wyraźnie widoczne na tle 
brudnej skóry jego kciuka, a mnie się zdawało, że dostrzegam też cieniutką 
warstewkę zakrzepłej krwi, która pozostała tam po dzisiejszej robocie. Jest 
Murrelem, mówił cały czas prawdę — a ja dostałem się w jego ręce! Shep i Slater 
myśleli widocznie o czymś podobnym, bo zobaczyłem, że stoją i gapią się ponuro, 
jak dwaj szubienicznicy zapatrzeni w pętlę.
— Daj spokój, John, daj spokój — powiedział nerwowo Slater. — Co było, a nie 
jest, nie pisze się w rejestr. Położyłbyś się lepiej i spróbował zasnąć. Jeszcze 
raz podniesiesz taki wrzask, a zwali nam się na głowę połowa St. Louis.
— Przywiązali mi rękę do barierki przed stołem sędziego, a potem wnieśli 
blacharski piecyk i postawili obok szeryfa. Wtedy szeryf wziął rozgrzane do 
czerwoności żelazo do piętnowania i przycisnął mi je do kciuka. Niektórzy ludzie 
na końcu sali słyszeli skwierczenie przypalonego ciała i widzieli kłęby dymu 
wysokie na trzy albo cztery stopy. A ja nawet nie drgnąłem. Mężczyźni 
przychodzili do mnie później, żeby mi uścisnąć rękę. Mówili, że to był 
najwspanialszy popis zimnej krwi, jaki widzieli w historii wymiaru kar w sądzie 
Nasłwille.
— A jakże, John, a jakże — przytakiwał mu Shep, który po trochu odzyskał zwykłą 
bezczelność. — Przecież wiemy, że jak idzie o przypalanie kciuków, bijesz 
wszystkich na głowę.
Stary nie zwracał na niego uwagi, tylko mówił dalej. Powiedział, że to nie było 
nic wielkiego, że dwóch jego kamratów, którzy wpadli później, kiedy on 
odsiadywał drugą karę za spisek, rozebrano do naga, a potem wychłostano ich 
całych pokrzywami, związano, położono twarzami do góry na dnie łodzi i puszczono 
na rzekę — żeby muchy-dokończyły roboty.
Co do mnie, usłyszałem już dosyć, więc wyczołgałem się z ich pola widzenia i 
nakryłem derką aż po uszy. Ale czułem się jakoś nieswojo. Spod derki słyszałem 
głos tego obłąkańca, czasem ogień wybuchał z głośnym trzaskiem, a raz — spałem 
już chyba — zerwałem się z uczuciem, że mi serce podeszło do gardła. Ale był to 
tylko krzyk sowy czy może niedźwiedzia — ciekawa rzecz, jak te dwa odgłosy 
bywają do siebie podobne, odróżnić potrafi je tylko prawdziwy leśny wyga — więc 
położyłem się z powrotem i leżałem bardzo cicho. John wciąż siedział przy 
ognisku i pochylony mamrotał coś pod nosem, z głową między kolanami, reszta 
spała tuż obok. Mogłem teraz bez trudu rozpłatać mu głowę toporkiem. Ale nie — 
pomyślałem — poczekałem do rana. Zasłużyli na tę nagrodę w St. Louis, a ja 
chciałem być obecny, kiedy będą ją odbierali.
55
— Rzadko dziecko otrzymuje tak staranne wychowanie, jak ja otrzymałem, za co 
Bogu niech będą dzięki. Dobra matka jest skarbem z nieba, a moją mogę nazwać 
istną perłą. Wyszła za mąż za durnego właściciela zajazdu, a kraść mnie nauczyła, 
zanim skończyłem dziesięć lat. Jej to naukom zawdzięczam późniejsze powodzenie w 
życiu. Była osobą nadzwyczajnie gościnną, więc jak podróżny zatrzymywał się w 
gospodzie, ogrzewała mu zwykle łóżko, żeby dobrze spał, a kiedy zasnął, 
wkręcałem się do pokoju i opróżniałem jego kieszenie. Można powiedzieć, że to 
ona pchnęła mnie na właściwą drogę.
W najlepszych latach taki był ze mnie wielki pan, że chyba byście mnie nie 
poznali. Trzewiki i kapelusze kupowałem w Filadelfii, ubrania szyłem sobie w 
Nowym Orleanie, a w przerwach między jednym i drugim zabawiałem się z 
dziewczętami u Mamy Surgick. Spodnie nosiłem zapinane na sprzączki, w pasie i 
przy mankietach, a koszule wiązałem wstążkami i zapinałem na złote guziki. 
Miałem cylinder z rondem szerokim na trzy czwarte cala, buty zaś z najmiększej 
cielęcej skóry. Jeżeli nie schwycą was od tego mdłości, zobaczcie, jak teraz 
wyglądam.
Patrząc prosto przed siebie wziął do ręki gałąź i poruszył żar; iskry strzeliły 
do góry i w ich blasku wyglądał co najmniej tak świątobliwie jak stary Mojżesz; 
srebrne włosy powiewały mu na wietrze, oczy były rozgorączkowane. Shep spojrzał 
na Slatera, wpatrującego się ponuro w ogień, a potem na dziewczynę, która 
siedziała blada i nieruchoma jak śmierć.
— A jakże — ciągnął John — prawdziwy był ze mnie hulaka, tak z urodzenia, jak z 
wychowania, a pieniądze rzucałem garściami na lewo i prawo... ludzie znali mnie 
z tego. Niewiele naliczylibyście przestępstw, których nie popełniłem — od 
morderstwa do zdrady — a wiecie, przez co pierwszy raz powinęła mi się noga?
Zaczął wrzeszczeć i szaleć, i zgrzytać zębami, i pienić się, i wyrywać sobie 
włosy z głowy — aż myślałem, że runie prosto w ogień.
... — Wyobraźcie sobie, wzięli mnie za kradzież konia, jak pierwszego lepszego 
łachudrę wiejskiego, mnie, który knułem spisek i miałem stworzyć cesarstwo! 
Skazali mnie na dwanaście miesięcy więzienia, dali trzydzieści batów w gołe 
plecy na publicznym placu, kazali przez trzy dni stać po dwie godziny pod 
pręgierzem, a trzeciego dnia zaprowadzili mnie do sądu i wypalili na kciuku 
lewej ręki literę „K" — koniokrad.
W tym miejscu zerwał się i zaczął wymachiwać ręką wrzeszcząc przy tym tak 
straszliwie, że aż echo odezwało się w lesie. Shep i Slater odskoczyli, usuwając 
mu się z drogi, a dziewczyna obudziła się i jęknęła.
54
A więc to prawda. Piętno — cienkie białe linijki — było wyraźnie widoczne na tle 
brudnej skóry jego kciuka, a mnie się zdawało, że dostrzegam też cieniutką 
warstewkę zakrzepłej krwi, która pozostała tam po dzisiejszej robocie. Jest 
Murrelem, mówił cały czas prawdę — a ja dostałem się w jego ręce! Shep i Slater 
myśleli widocznie o czymś podobnym, bo zobaczyłem, że stoją i gapią się ponuro, 
jak dwaj szubienicznicy zapatrzeni w pętlę.
— Daj spokój, John, daj spokój — powiedział nerwowo Slater. — Co było, a nie 
jest, nie pisze się w rejestr. Położyłbyś się lepiej i spróbował zasnąć. Jeszcze 
raz podniesiesz taki wrzask, a zwali nam się na głowę połowa St. Louis.
— Przywiązali mi rękę do barierki przed stołem sędziego, a potem wnieśli 
blacharski piecyk i postawili obok szeryfa. Wtedy szeryf wziął rozgrzane do 
czerwoności żelazo do piętnowania i przycisnął mi je do kciuka. Niektórzy ludzie 
na końcu sali słyszeli skwierczenie przypalonego ciała i widzieli kłęby dymu 
wysokie na trzy albo cztery stopy. A ja nawet nie drgnąłem. Mężczyźni 
przychodzili do mnie później, żeby mi uścisnąć rękę. Mówili, że to był 
najwspanialszy popis zimnej krwi, jaki widzieli w historii wymiaru kar w sądzie 
Nashville.
— A jakże, John, a jakże — przytakiwał mu Shep, który po trochu odzyskał zwykłą 
bezczelność. — Przecież wiemy, że jak idzie o przypalanie kciuków, bijesz 
wszystkich na głowę.
Stary nie zwracał na niego uwagi, tylko mówił dalej. Powiedział, że to nie było 
nic wielkiego, że dwóch jego kamratów, którzy wpadli później, kiedy on 
odsiadywał drugą karę za spisek, rozebrano do naga, a potem wychłostano ich 
całych pokrzywami, związano, położono twarzami do góry na dnie łodzi i puszczono 
na rzekę — żeby muchy-dokończyły roboty.
Co do mnie, usłyszałem już dosyć, więc wyczołgałem się z ich pola widzenia i 
nakryłem derką aż po uszy. Ale czułem się jakoś nieswojo. Spod derki słyszałem 
głos tego obłąkańca, czasem ogień wybuchał z głośnym trzaskiem, a raz — spałem 
już chyba — zerwałem się z uczuciem, że mi serce podeszło do gardła. Ale był to 
tylko krzyk sowy czy może niedźwiedzia — ciekawa rzecz, jak te dwa odgłosy 
bywają do siebie podobne, odróżnić potrafi je tylko Prawdziwy leśny wyga — więc 
położyłem się z powrotem i leżałem bardzo cicho. John wciąż siedział przy 
ognisku i pochylony mamrotał coś pod nosem, z głową między kolanami, reszta 
spała tuż obok. Mogłem teraz bez trudu rozpłatać mu głowę toporkiem. Ale nie — 
pomyślałem — poczekałem do rana. Zasłużyli na tę nagrodę w St. Louis, a ja 
chciałem być obecny, kiedy będą ją odbierali.
55
ROZDZIAŁ VII
Wstaliśmy przed świtem, bo było za zimno, żeby spać. Ognisko wygasło, konie 
stąpały głośno w miejscu, wyraźnie niespokojne. To znaczy niedźwiedź był nocą w 
lesie, nic innego nie napędziłoby im takiego stracha. Zdarza się, że niedźwieclź 
zaatakuje konia, jeżeli ma złą naturę. W kilka lat później poznałem człowieka, 
który jeździł po całym świecie — był w Indiach, w Afryce i takich innych 
zabitych dziurach — i miał dużo do czynienia z lwami i tygrysami, ale powiedział, 
że woli je spotykać co dzień, niż raz wpaść przypadkiem w lesie na niedźwiedzia 
w kwaśnym humorze, co jest u nich stanem normalnym.
Tak czy inaczej, nasze szkapy rwały się do drogi. Konia w takich sprawach nic 
nie oszuka. Jeżeli myślicie inaczej, spróbujcie wyprowadzić pierwszego lepszego 
na zmurszały most. Zanim się taki koń ruszy, zdążycie się osiedlić nad brzegiem 
rzeki i wyhodować pięcioosobową rodzinę, tak silne jest w nich wyczucie 
niebezpieczeństwa.
Chabeta Slatera, którą handlarz kupiłby może za siedemdziesiąt pięć centów na 
klej, okulała na przednią lewą nogę, nie mówiąc już o tym, że miała parchy, 
kolkę, kaszel, dychawicę, odparzenia i w ogóle była łęgowata, więc jechaliśmy 
bardzo powoli. Shep psioczył i rzucał się, i John ofuknął go kilka razy. 
Pomyślałem, że jak nie zajedziemy prędko do St. Louis, dojdzie do jakiejś 
większej awantury. Byli w strasznych humorach, co wynikało może z głupiego 
sposobu, w jaki się żywili. Mieli tylko kawałek solonej wieprzowiny, po brzegach 
zupełnie już zielonej. Jeżeli komuś rzeczywiście zależy na tym, żeby zachorować 
na czerwonkę, najlepszy sposób, jaki znam, to napchać się wieprzowiną, której 
pierwsza młodość już minęła; zresztą mój ojciec mówił to samo. Ja szedłem co 
jakiś czas do lasu i pogryzałem boczek, dopóki nie zjadłem wszystkiego, więc 
czułem się dobrze.
— Podjemy sobie w St. Louis po odebraniu nagrody — powiedział John, kiedyśmy 
się zatrzymali, żeby przetrzeć ścieżkę. — Nie będę ukrywał, że mnie chwyciła 
kolka. Sam nie wiem z czego, bo takiej smacznej wieprzowiny dawno już nie jadłem.
— W ustach się rozpływa — przyznał Shep. — A smakuje jak rozgotowany murzyński 
bachor, i to pośledniejszego gatunku. Trzeba powiedzieć, że gorszego od ciebie 
intendenta w życiu nie spotkałem. Poza tym...
Slater wtrącił pojednawczo:
— Proponuję, żebyśmy oszczędzili sił na dalszą jazdę. W St. Louis wszystko nam 
się wyda lepsze.
Shep zarechotał krótkim, ochrypłym śmiechem — miałem wra-
56
żenię, że jest mu tak wesoło, jak gdyby mu ktoś właśnie odpiłował nogę — i 
zawołał:
— Patrzcie, jaki misjonarz z tego naszego Pechowego Joego! Jeszcze trochę, a 
zacznie nam wyśpiewywać psalmy. Głowę dam, że to wpływ tej małej. — Obrócił się 
i żartobliwie dał Jennie kuksańca w bok. — Nie mam racji? Powiedz, robisz 
słodkie oczy do naszego przyjaciela Joego?
Trzymając się połowy jego żakietu widziałem, że plecy Slatera zesztywniały. 
Byłem« naprawdę zdziwiony i trochę przestraszony, kiedy powiedział cichym głosem:
— Precz z brudnymi łapskami od tej dziewczyny!
— Ho, ho — zaczął Shep, podjeżdżając bliżej i patrząc na nas wściekle swoimi 
małymi, ohydnymi, żółtymi oczkami — chcesz się ze mną spróbować? O to ci chodzi, 
Joe?
Przez kilka sekund Slater siedział nieruchomo, potem spuścił wzrok.
— Nie umiem się bić — odparł. — Niech będzie po twojemu.
— Spokój! — warknął na nich John. — Skończcie z tym i jazda w drogę. Starczy 
czasu na bójki o dziewuchę po odebraniu nagrody. Możecie sobie nawzajem łby 
pourywać, z przyjemnością będę wam trzymał kurtki.
Gdzieś koło południa stanęliśmy przed sporą rzeczułką, która wpadała do 
Missisipi, a którą oni nazywali Maremaćk czy coś takiego. W miejscu gdzie 
rzeczułka się zwężała, przerzucono most, byle jak sklecony z bali drewnianych, z 
barierą do pobierania myta. Kościsty mężczyzna w słomkowym kapeluszu i 
sztruksowych spodniach, z jedną szelką zerwaną, wstał z ławki i powiedział:
— ...dobry. — Wyraz twarzy miał ani przyjazny, ani srogi. Czekał. Oparta o 
ławkę stała koślawa strzelba na wiewiórki.
— Twój most? — spytał John.
— Tego bym nie powiedział — odparł mężczyzna — tyle tylko, że stoi na mojej 
ziemi, że własnymi rękami piłowałem to drewno, wbijałem kliny, łączyłem deski i 
mógłbym go rozebrać, jakby mi przyszła na to ochota, ale mam nadzieję mieć go w 
posiadaniu, dopóki prawowity właściciel nie dowiedzie swoich praw.
—• Jaka opłata?
— Piętnaście centów od głowy, a dzieci i konie darmo. Ale wpuszczę wszystkich 
za pół dolara i nikt na tym źle nie wyjdzie. Jeżeli macie produkty, przyjmę w 
naturze.
— Drogo — mruknął John. I zaraz dodał: — Rzeki, a także morza i wszystkie w 
nich ryby są własnością Pana naszego i Boga.
— Będę ostatni, który temu zaprzeczy — przyznał mężczyzna — i może uda wam się 
Go uprosić, żeby was przewiózł łódką na drugi brzeg. Bo jak nie, będziecie 
musieli przedostać się wpław, co nawet jest całkiem przyjemne, jeżeli starczy 
wam czasu. Najlep-
57
sze miejsce do przeprawy jest o ćwierć mili stąd, jak sią kończą moje grunty.
Słysząc tę bezceremonialną i lekceważącą odpowiedź byłem pewien, że John uniesie 
się w swojej biblijnej- świątobliwości i zacznie ciskać gromy, ale spytał tylko:
— Wydasz pan resztę?
Nie mówiąc ani słowa mężczyzna zabrzęczał pieniędzmi w kieszeni, a wtedy John 
wyciągnął długą i pękatą skórzaną sakiewkę, z której wyjął złożony we czworo 
banknot. Nie mam pojęcia, gdzie podział tamte osiem dolarów. Właściciel mostu 
przyjrzał się banknotowi z wielkim zainteresowaniem, a potem wyjął spod ławki 
książeczkę o luźnych kartkach i usiadłszy zaczął ją przeglądać.
— Nie masz pan chyba nic przeciw temu — odezwał się po chwili — żebym zajrzał 
do „Wykrywacza fałszywych banknotów" Bicknella. Bardzo poręczna książeczka, 
można ją dostać co tydzień za opłatą tylko dwóch dolarów rocznie. Wiem, że z was 
uczciwi ludzie, więc chcę wam pomóc i dlatego... — mówiąc to przejeżdżał palcem 
długi spis — ...słowo daję! No tak... stoi napisane jak wół... ten sam numer... 
No i co pan na to? Sfałszowany! Niewart papieru, na którym go wydrukowali. 
Jakbyśmy nie sprawdzili, siedziałbym tu sobie z tym papierkiem, żałośnie nabity 
w butelkę. Nie uważasz pan?
— Otwórz bramę — rzekł John swobodnym tonem.
Kładąc bez pośpiechu strzelbę na kolanach, mężczyzna powiedział:
— Kiedy z tego wstawania i siadania ledwie już żyję. Może byś pan sam otworzył?
Wszystko to było takie ciekawe jak ha przedstawieniu w teatrze. Po raz pierwszy, 
odkąd natknąłem się na tych szubrawców, było mi obojętne, co się zdarzy. Chociaż 
z całego serca pragnąłem, żeby Johna i Shepa spotkał zły koniec, przemądrzałość 
tego człowieka wydawała mi się prawie tak samo drażniąca. Nie wiem, może 
ostatnio widziałem za dużo krwi, w każdym razie było mi prawie obojętne, jak się 
to skończy.
— Odmawiasz pan otworzenia mostu? — spytał John, ciągle jeszcze bardzo spokojny.
Mówił tak, jakby był prorokiem, który ma za chwilę rzucić klątwę na ludzi; 
widywałem takich na obrazkach w domu. Mężczyzna żuł tytoń — właśnie pochylił się, 
splunął i bez pośpiechu otarł brodę wierzchem dłoni.
— Jak tylko podjechaliście, zaraz wiedziałem, co z was za ga-gatki.
John siedział nieruchomy jak na pomniku, ja wstrzymałem oddech. Po chwili, która 
dla mnie trwała bardzo długo, wsunął rękę do kieszeni, a mężczyzna błyskawicznie 
poderwał strzelbę.
58
John rzucił na ziemię jederi ze swoich srebrnych dolarów. Pieniądz potoczył się 
do nogi tamtego. Mężczyzna schylił się, podniósł go i spróbował między zębami.
— Oddaj banknot — powiedział John. — Zamelduję o nim odpowiednim władzom.
— Bez urazy —r powiedział mężczyzna podchodząc niedbałym krokiem i podając 
Johnowi fałszywy banknot i resztę z dolara. Ale John dał znak Shepowi i nam i 
podjechaliśmy do bariery. Zanim nasze konie weszły na most, John zwrócił się do 
mężczyzny:
— Daleko pan w życiu zajdziesz, bo szczęście ci sprzyja. Będziesz mógł 
opowiadać dzieciom i wnukom o szczęśliwym dniu, jaki ci się trafił na wiosnę 
czterdziestego dziewiątego.
Co do mnie, to wątpiłem, żeby ten właściciel mostu zaszedł dużo dalej od tego 
miejsca, w którym już był, bo za bardzo rozpuszczał język. Ale trzeba mu 
przyznać, że miał krzepę. Kiedy przyjechaliśmy na drugą stronę tego pożal się 
Boże mostu, zawołał za nami, aż śmiesznie pewny siebie:
— Patrzcie dobrze, czy nie spotkacie tam gdzie kilku podejrzanych typów. 
Policja przeszukiwała okolice i pewnie wam podziękuje za pomoc.
Teraz, kiedy niebezpieczeństwo minęło, Shep osadził konia w miejscu i powiedział 
z wściekłością:
— Zamknijmy temu draniowi gębę. Sprzykrzyło mi się jego gadanie. Objedźmy 
następny zakręt i zatrzymajmy się, to wrócę cichcem przez las i poczęstuję go od 
tyłu porządną porcją ołowiu.
Takie było wyobrażenie Shepa o uczciwej walce. Ale John cmoknął na konia i 
pojechaliśmy dalej.
Do St. Louis wjechaliśmy wczesnym popołudniem. Teraz, kiedy ostateczna rozgrywka 
była już blisko, zacząłem się denerwować. Kąpiel w rzece, brak snu i marne 
jedzenie — żeby nie wspominać o porwaniu mnie i morderstwie — wszystko to razem 
sprawiło, że stanu mojego zdrowia nie nazwalibyście kwitnącym. Było mi niedobrze 
i oblewały mnie poty. Czułem się tak marnie i słabo, że kto wie, czy nie 
połknąłbym jednego z cudownych leków ciotki Kitty, które, jak twierdziła, były 
przeznaczone na takie właśnie okazje. Co prawda, wypróbowałem jedną jej miksturę 
na Samie, jak kiedyś zjadł rączkę od parasola, ale grzmotnął tylko na plecy i 
leżał z łapami sztywno wyciągniętymi do góry, i wcale nie czuł się lepiej, a 
może nawet odrobinę gorzej.
Kiedy z daleka pokazało się przed nami kilka drewnianych chałup, a za nimi nad 
brzegiem rzeki długa linia składów towarowych i doków, John zatrzymał konia i 
wygłosił do nas kazanie.
— Ja będę mówił, a wy siedźcie cicho — powiedział kierując
59
swoją uwagę głównie pod adresem Shepa, który, podobnie jak jego koń, wyglądał na 
mocno zniecierpliwionego. — Nie będzie żadnych trudności... nikt nas nie zna w 
tych stronach. Tylko nie mówcie ani jednego niepotrzebnego słowa. Milczenie jest 
złotem, taka była dewiza całego mojego życia, w którym wyłączając te piętnaście 
czy dwanaście lat spędzonych w więzieniu — za nic nie zmieniłbym ani jednego 
dnia.
Potem zbliżył się do mnie i powiedział:
__ Piśniesz słowo, że coś tu nie w porządku, a wywrócę cię na
drugą stronę, skórą do środka. I przestań się mazgaić. Robimy ci łaskę, tylko że 
ty tego nie rozumiesz. Jak się ulotnimy z miasta, możesz jeszcze raz prysnąć i 
przy okazji ukraść konia, to sobie pojedziesz wygodnie i elegancko. Swoją drogą 
wolę, żebyś przeczekał ze dwadzieścia cztery godziny, bo inaczej odebranie 
nagrody byłoby, jak to się mówi, czynem nieetycznym, a ja chcę załatwić wszystko 
rzetelnie i uczciwie. Może trochę później zostanę kupcem w tym mieście. Podoba 
mi się tutaj.
Z mojego miejsca za plecami Slatera nie widziałem nic takiego, co by mnie mogło 
wprawić w dziki zachwyt. Kiedy zostawiliśmy za sobą drewniane chałupy i między 
nimi tyle świń, że starczyłoby ich na zaludnienie całej kuli ziemskiej, 
przejechaliśmy przez część miasta, która, jak mi potem wyjaśniono, nazywała się 
starą dzielnicą francuską. Była to dzielnica strasznie ciasno zabudowana, o 
wąskich, krzywych uliczkach czy alejkach i dziwacznych domach z wysokimi 
balkonami, przy których stały drabiny sięgające do pokojów na samej górze. 
Wszystko było krzywe i stało pod zupełnie zwariowanymi kątami, jak gdyby grunt 
obsuwał się tu i tam, przez co domy stały raz pochylone do tyłu, to znów — 
częściej —do przodu, z przybliżonymi do siebie dachami, jak rozgadane stare 
plotkarki.
Wjeżdżając do St. Louis przez te kręte zaułki nie zwróciliśmy niczyjej uwagi 
mimo mocno podejrzanego wyglądu. Nagle przyszło mi do głowy, że jeśli moja 
historia ma wyglądać prawdziwie, powinienem znać drogę do składów pana Chouteau. 
Aż zadygotałem. Przestraszyłem się okropnie odgadując w jakiś sposób, że ta sama 
myśl jednocześnie przyszła do głowy Johnowi. No i naturalnie! Ściągnął cugle, 
zawrócił i podjechał do nas.
— Joe, ty i Zbieg będziecie teraz prowadzili. — Już od rana nazywał mnie 
Zbiegiem, przygotowując się widocznie do odebrania nagrody. — Zbieg pokaże nam 
drogę. Tylko bez psich sztuczek — zwrócił się do mnie — jeżeli chcesz dożyć do 
jutrzejszego śniadania.
Ale ja go wyprzedziłem o półtorej sekundy.
— Chętnie bym wskazał drogę — powiedziałem — bo teraz już wiem, co jest dla 
mnie korzystne, ale wjeżdżamy od innej strony
60
miasta i wszystko mi się w głowie pokiełbasiło. Uciekając schowałem się na 
promie towarowym i przejechałem na gapę do Illinois.
Twarz tego starego obłąkanego mordercy znajdowała się najwyżej o stopę od mojej 
twarzy, zaraz więc poznałem po jego błyszczących czarnych oczach, że mi 
wierzy tylko w połowie.
— To coś robił na brzegu Missouri, kawał za St. Genevieve?
— Jeden rybak przewiózł mnie łodzią na drugą stronę, za to, że mu przez całe 
rano wiosłowałem i zakładałem przynętę na haczyki.
— Hm. Możliwe.
Zaraz poczułem się zdrowszy. Byłem tak pewny siebie, że o mało nie powiedziałem 
Johnowi, żeby się wypchał, bo przejeżdżaliśmy właśnie koło hałaśliwego baru i na 
ulicy tłoczyli się kupcy i przewoźnicy, a także kilku Indian. Wystarczyło, żebym 
podniósł krzyk, a nasze krwiożercze diabły z piekła rodem miałyby się z pyszna. 
Ale pamiętałem o moim planie i wobec tego siedziałem cicho.
Po chwili John dał nam znak, żebyśmy się zatrzymali, a sam zsiadł z konia i 
odbył pogaduszkę z mężczyzną w fartuchu i o przeraźliwie sinoczerwonej twarzy, 
który stał przed zakładem fryzjerskim. Widziałem, jak mężczyzna wymachuje rękami 
i tłumaczy, a miał przy tym minę taką podnieconą i zniecierpliwioną i 
rozzłoszczoną, że wyglądał kubek w kubek jak Francuzi w Louisville. John wsiadł 
z powrotem na konia i niedługo wydostaliśmy się z dzielnicy francuskiej i 
wjechaliśmy do części miasta, która ciągnęła od rzeki pod górę i była zabudowana 
nowymi zajazdami i składami towarowymi, byle jak skleconymi i ohydnymi w 
popołudniowym słońcu, a wszędzie dookoła rozlegał się taki przeraźliwy stuk 
młotków, tyle psów szczekało, tyle umorusanych dzieci wrzeszczało wniebogłosy, 
że — pomyślałem — chyba zaraz obudzą się umarli i wstaną z grobów. Ale głowę dam, 
że jakby się rozejrzeli dokoła, wróciliby czym prędzej do trumien.
Widocznie golarz dobrze wskazał kierunek, bo skręciliśmy kilka razy i na końcu 
długiej ulicy zatrzymaliśmy się przed obszernym budynkiem, z dwiema galeriami i 
składami towarowymi po bokach i z tyłu. Na budynku umocowany był szyld z 
przeciętego wzdłuż bala drzewnego, w ramce z białej brzozy, z napisem „Pierre 
Chouteau, Skup Futer i Towary Mieszane". Panował tu ruch i ożywienie, subiekci 
przepychali się przez drzwi dźwigając towary, inni biegali od składu do składu, 
przy bocznych drzwiach ładowano wozy, przed domem stało przywiązanych do słupków 
z kilkanaście koni. Murzyński stajenny, chłopiec mniej więcej w moim wieku, 
ubrany z cudzoziemska w czarny cylinder i szkarłatny surdut^ poił konie z 
drewnianego koryta, a potem przywiązywał je do słupków. Jak zobaczyłem, ile 
pieniędzy trafia do jego kieszeni — z do-
61
datkiem żarcików i przyjacielskich poszturchiwań — pomyślałem, że zarabia chyba 
tyle co sąm pan Chouteau i jest pewnie jego
wspólnikiem.
Kiedy zsiedliśmy z koni, poczułem, że drżą mi łydki. Zrobiłem taki ruch, jakbym 
chciał dać drapaka, ale John schwycił mnie za
rękę i zasyczał:
— Nie uciekniesz, szczeniaku. Właź do środka i radzę ci się
pośpieszyć!
Wyrywałem się pochlipując, ale w końcu ustąpiłem i pozwoliłem się wepchnąć do 
środka. Shep, Slater i Jennie weszli za mną.
W dużym pomieszczeniu na parterze stali w grupkach mężczyźni — brodaci, żujący 
tytoń — którzy ruszali szczękami, spluwali na podłogę, klepali się po plecach. 
Zobaczyłem stosy skórek — błyszczących, niebieskawych, brązowych — związane 
niedbale sznurkiem walały się na kontuarach i podłodze. Był to szczyt sezonu 
myśliwskiego, tuż po łowach zimowych, więc tu i tam gęsto krążyły butelki.
John przytrzymał za rękaw jednego z subiektów i spytał, gdzie możemy znaleźć 
pana ??????'? Chouteau, ale ten wskazał mu tylko pośpiesznie ołówkiem na małą 
galerię biurową w głębi sali. Wobec tego przedarliśmy się przez tłum i wspięli 
na niewysokie schody, na których szczycie zobaczyliśmy przedmiot naszych 
poszukiwań rozmawiający ze starym i odrażająco brzydkim kupcem w połatanej 
czapce z szopów, z jedną boczną klapką opuszczoną; pan Chouteau był tak wytworny 
i grzeczny, i dobrze wychowany jak ambasador na królewskim dworze.
— Jestem stary szachraj i pierwszy do robienia machlojek — mówił właśnie kupiec, 
jak gdyby to było coś, czym człowiek może się chwalić. — Jeżeli sobie wyobrażają, 
że uda im się od jednego machnięcia capnąć to, co ja przez długie dziesięć lat 
wycyganiałem od Indian, jestem mułowaty osesek i może im pan to powiedzieć.
— Ależ oczywiście, panie MacFarlane, całkowicie przyznaję panu słuszność — 
odparł Chouteau z grzecznym skinieniem głowy. — Potraktowano pana haniebnie.
— Mułowaty osesek, pan pamięta. Takich słów nie mówi się na wiatr.
— Pewien jestem że nie, panie MacFarlane. Do widzenia
panu.
Był wyższy, niż zwykle bywają Francuzi, i smukłejszy, ubrany z wyszukaną 
starannością; oczy miał czarne i żywe, a obejście beztroskie, jak gdyby już 
dawno postanowił, że nie będzie się przejmował błahostkami, co — jak zauważyłem 
— często cechuje ludzi naprawdę wybitnych. Kiedy pan MacFarlane wycofał się z 
pola widzenia, cały czas zapewniając nas uroczyście, że pod pewnymi względami 
gotów jest zostać mułowatym oseskiem (chociaż
32
nie mam pojęcia, co to takiego), pan Chouteau zwrócił się do Johna i spytał:
— Czym mogę panu służyć?
— Poczekaj pan, to się pan dowiesz, z czym przychodzimy — odparł John, a ja po 
prostu nie mogłem nie porównać w myślach jego grubiańskiego sposobu wysławiania 
się i wyglądu z wytwor-nością obejścia właściciela składów.
— W takim razie może zechcą panowie wyjaśnić mi, z czym przychodzą?
Stałem częściowo schowany za plecami Johna i Shepa, ale teraz John sięgnął ręką 
za siebie i pchnął mnie do przodu, mówiąc jednocześnie:
— Oto on, podły smarkacz. Złapaliśmy go za St. Genevieve i ja na pana miejscu 
policzyłbym, czy nie zginęło coś z domu.
Chouteau obejrzał mnie sobie flegmatycznie, bez pośpiechu, a potem z niezmąconym 
spokojem przeniósł wzrok na Johna. Mogłem teraz przemówić, ale tak się świetnie 
bawiłem, że wolałem przedłużyć trochę tę scenę.
— Czy chce pan przez to powiedzieć, że powinienem rozpoznać tego chłopca?
Johnowi opadła szczęka, jak gdyby go ktoś zdzielił pięścią.
— Co to... co to? Kim pan jesteś... gdzie jest Pierre Chouteau?
— Wydaje mi się, że jestem jedynym Chouteau w tym budynku, a już z całą 
pewnością jedynym ??????'?? Chouteau.
— A to nie jest zbiegły terminator, o którego ucieczce pan ogłaszał?
— O ile mi wiadomo — odparł Chouteau — widzę tego chłopca pierwszy raz w życiu. 
Nie wiadomo mi też nic, żebym ogłaszał o ucieczce czegokolwiek — chłopca, konia 
czy psa.
Niewiele brakowało, a byłbym się roześmiał na głos, taka przyjemna była ta 
chwila po tych dniach znęcania się nade mną.
— Co to znaczy?! — wrzasnął John. — Co się tu dzieje? — A potem, kiedy przez 
mgłę wściekłości dotarła do niego prawda, rzucił się na mnie i chwycił mnie za 
gardło rycząc. — Na Boga, ukręcę mu łeb jak kurczakowi...
Oczy wyszły mi na wierzch i wszystko dokoła zaczęło wirować, gdy nagle 
zobaczyłem, że z rękami Johna dzieje się coś dziwnego. W poprzek dłoni, tuż pod 
moim nosem, pokazała się nagle cienka, wilgotna, różowa szczelina, która prędko 
wypełniła się krwią, spływającą aż na przegub rąk. Kiedy nie widząc nic z trudem 
walczyłem o oddech, Jennie schwyciła nóż z biurka pana Chouteau i zadała Johnowi 
pchnięcie, które w niemałym stopniu wyrównało dawne porachunki.
Natychmiast mnie puścił i odzyskałem głos. Ale jedyne słowo, jakie przyszło mi 
do głowy, to „morderca!", więc wyryczałem je
63
ze wszystkich sił, a kiedy John, a tuż za nim Shep, runęli w dół ze schodów, 
wrzasnąłem do pana Chouteau, że jestem Jaimie McPheeters, ten sam, który zginął 
ze statku, i że ci oszuści są bandytami i zbrodniarzami.
— Zatrzymać tych mężczyzn! — zawołał pan Chouteau, a ja dorzuciłem jeszcze raz 
„mordercy!", bo jakoś to słowo przyczepiło się do mnie. Potem zobaczyłem, że 
Jennie siedzi na krześle i płacze i że Slater nie kiwnął nawet palcem w bucie, 
żeby uciec. Po prostu stał i rozglądał się ponuro, zupełnie jakby chciał 
powiedzieć, że cokolwiek go czeka w przyszłości, ani myśli podróżować dalej z 
tymi opryszkami.
Na dole wybuchło okropne zamieszanie. Kupcy pokrzepili się przyjemnie trunkami, 
więc byli radzi, że nadarza im się okazja do zabawy, zwłaszcza takiej wesołej. 
Dwaj mężczyźni wyładowujący właśnie skóry rzucili się za Johnem, ale on im 
uskoczył w bok i zamiast niego chwycili Shepa za ramię, tylko że Shep pchnął ich 
mocno kolanem i wyrwał się. Potem obaj bandyci biegli to w tę stronę, to w tamtą, 
hycali śmiesznie tam i z powrotem, zupełnie jak tancerze, których widziałem 
kiedyś w operze w Louisville — jacyś tacy niezupełnie prawdziwi — a w końcu 
skoczyli na stół, ze stołu na parapet okna i już ich nie było, przy czym ten 
obłąkaniec Murrel wyskoczył pierwszy.
— Sto dolarów za złapanie ich żywcem! — zawołał pan Chouteau i kupcy runęli do 
drzwi. Ale spóźnili się o kilka sekund. Bandyci skoczyli na dwa najbliżej 
stojące konie, a gdy murzyński chłopiec usiłował ich zatrzymać, zwalili go na 
ziemię i stratowali odjeżdżając wśród ogłuszającego stuku kopyt i rozpryskując 
fontanny błota. Kiedy wypadliśmy przed dom, chłopiec leżał bardzo cicho i 
spokojnie i wyglądał prawie jak biały; ze wspaniałego czarnego cylindra zostały 
strzępki, a czerwony fraczek był bardzo podarty i zabłocony.
ROZDZIAŁ VIII
Independence, Stan Missouri 10 czerwca 1849 r.
Kochana Melisso,
dotarłem tu w końcu, do tej ostatniej placówki cywilizacji. Jest to punkt 
wypadowy, dalej rozciąga się dzicz — preria, pustynie alkaliczne, Góry Skaliste 
i Elizeum! (czytaj Kalifornia). Wszystko toczy się w tempie wprost zawrotnym. 
Nigdy nie przyświecały mi większe nadzieje, a gdyby nie boleść po stracie 
Jaimiego, duch mój byłby niezwalczony.
Poczyniłem postępy w kilku kierunkach. Pragnąłbym Cię zapew-
5 — Podróże Jaimiego McPheetersa
65
nić, że nie jest łatwo przywyknąć do szorstkiej wesołości i dziwacznego poczucia 
humoru ludzi spoza obrębu cywilizacji, którymi zatłoczone jest to miasto. Mówiąc 
w przenośni, szwy Indepen-dence pękają od nadmiaru najróżniejszych i najbardziej 
nieokrzesanych okazów ludzkich, jakie zdarzyło mi się spotkać w życiu. Sądzę, że 
ludzie ze szlaku różnią się od swoich bliźnich przede wszystkim absolutnym 
brakiem umiaru i powściągliwości. Dla ilustracji zamieszczam poniższą anegdotę.
Na nasze szczęście — czy nieszczęście — mamy tu dwóch rze-źników, przy czym obaj 
są złodziejami, chociaż jeden, nazwiskiem Schmidt, przewyższa pod względem 
nieuczciwej pomysłowości swojego rywala, pana Burkę, który jest zwykłym 
łotrzykiem i — obawiam się — ogranicza swoją działalność życiową do drobnych 
kradzieży. (Dla jasności obrazu nadmieniam, że sposób, w jaki oskubuje się tu i 
obdziera ze skóry tych biednych, łatwowiernych emigrantów, jest skandalem 
publicznym, któremu władze powinny położyć kres, co stwierdzałem kilkakrotnie i 
z emfazą).
Ale wróćmy do rzeczy. Nasz miły pan. Schmidt popełnił błąd taktyczny, a 
mianowicie sprzedał obozowisku poganiaczy bydła, za cenę horendalną, gigantyczny 
kawał koniny jako wołowinę na befsztyki.
Zemsta nie dała na siebie długo czekać, a ja wciąż jeszcze myślę z zachwytem o 
szatańskim dowcipie człowieka, który ją obmyślił. Główny poganiacz, ogromny, 
brodaty mężczyzna o głęboko osadzonych, psotnych oczach, odczekał do godzin 
południowych, kiedy w sklepie Schmidta pełno było dokonujących zakupów gospodyń, 
i wtedy wmaszerował do środka ze zdechłym kotem, którego rzucił na ladę.
— Razem z tym jest już dziewiętnaście sztuk — powiedział. — Jesteś pan teraz 
zajęty, więc się policzymy innym razem. — I prędko wyszedł ze sklepu.
Pytasz, jak dotarłem do tego wrzaskliwego środowiska łupieżczych rzeźników, 
krotochwilnych poganiaczy bydła, łagodnych jak baranki emigrantów i innych 
dziwadeł ludzkich (w tym Indian), z których większość przebywałaby w Louisville 
tylko dopóty, dopóki policja nie usunęłaby ich z granic miasta. W okresie od 
mojej poprzedniej do ciebie epistoły przyglądałem się nowemu życiu, surowemu i 
niesfornemu, które jednak zaniesie pochodnię postępu w najdalsze krańce naszego 
państwa. Przeszukawszy skrupulatnie — acz na próżno — oba brzegi Missisipi, 
wsiadłem w Cape Girardeau na statek pocztowy i udałem się do St. Louis, gdzie 
odwiedziłem przyjaciół Twojej rodziny, państwa Chouteau, którzy mnie przyjęli z 
nadzwyczajną grzecznością. W rzeczy samej Pierre Chouteau junior (jego ojciec 
czy też dziadek położył podwaliny pod ich dzisiejszą fortunę) stanowczo zażądał, 
żebym zabrał moje
66
bagaże z Hotelu Plantatorów, niskiego budynku o wielu skrzydłach i posępnych 
korytarzach, przypominającego nasz Szpital Marynarki (chociaż jedzenie tu, Bogu 
dzięki, lepsze), i zamieszkał w głównej ich rezydencji. Jest to murowany dom 
stojący na rozległym terenie, z licznymi przybudówkami, chatami murzyńskimi i 
składami towarów dokoła.
Ty, która patrzyłaś nieprzychylnym okiem na moje przedsięwzięcie, będziesz chyba 
rada wiedzieć, że sam Pierre Chouteau jest zainteresowany (choć nie bezpośrednio) 
poszukiwaniem złota w Kalifornii. Co więcej, pokazał mi list od wybitnego 
pioniera, a obecnie kupca z dalekiej placówki na szlaku, człowieka nazwiskiem 
Bridger; legenda jego czynów dotarła do Louisville już przed wielu laty. 
Poprosiłem o pozwolenie — otrzymałem je — skopiowania tego dokumentu, uważam 
bowiem, że znajomość z tym dzielnym człowiekiem z pogranicza może być dla mnie 
nader pożyteczna. Pragnąłbym go odwiedzić w późniejszej fazie podróży. Cytuję Ci 
fragment tego listu.
Założyłem na szlaku emigrantów mały fort — pisze Bridger — z kuźnią i zapasem 
wszelkiego żelastwa, która to placówka całkiem nieźle sią zapowiada. Wyruszając 
w drogą emigranci zabierają na ogół znaczne ilości gotówki, ale zanim tu dotrą, 
odczuwają rozmaite braki — potrzebne im są konie, żywność, robota kowalska itd. 
Wyjeżdżają ze Stanów z pełnymi kieszeniami, jeżeli więc dostanę towary, które 
zamówiłem, będę z nimi prowadził ożywiony handel, a także nawiążę stosunki z 
Indianami, którzy mają znaczną ilość skórek bobrowych. Fort jest pięknie 
położony, nad brzegiem Black Fork, głównego idopływu Green River, i zaopatrzony 
w doskonałą wodę do picia ze śnieżnych wierzchołków Uintah Rangę. W strumieniach 
roi się od górskich pstrągów, sama zaś rzeka przepływa przez fort kilkoma 
kanałami, których brzegi porastają drzewa czerpiące życie z nadrzecznej gleby.
Kiedy żegnałem się z Chouteau (cała rodzina przesyła Ci mnóstwo pozdrowień), 
odniosłem wrażenie, że miałby wielką ochotę zakupić udział w mojej ekspedycji. 
Co prawda nie wspomniał o tym wyraźnie — na to jest zbyt wytrawnym kupcem — ale 
ja mam doskonały instynkt w tego rodzaju sprawach. Chociaż byłem mu wdzięczny za 
to zainteresowanie, nadal tylko milcząco sugerowane, nie powiedziałem ani słowa, 
nie chciałem bowiem — nawet przyjacielowi i dobroczyńcy — oddawać cennej 
własności za darmo. Bo z pewnością zdobędę piękną fortunę na kalifornijskich 
złotodajnych polach! Teraz już nic nie stanie mi na przeszkodzie i pragnąłbym 
tylko zarazić ciebie moim entuzjazmem dla tego przedsięwzięcia.
67
Chouteau odprowadził mnie na statek, na którym wykupiłem bilet drugiej klasy 
(roztropnie postanowiłem bowiem oszczędzać). Koszt tej podróży na odcinku 
czterystu pięćdziesięciu mil w górę Missouri, trwającej trzy i pół dnia, wynosi 
cztery dolary. Zacny Chouteau sam się zaofiarował poprowadzić dalsze 
poszukiwania naszego ukochanego syna na obu brzegach Missisipi aż do Cairo. 
Kiedy mu zaproponowałem, że pokryję koszty tej akcji, odmówił stanowczo, nie 
chcąc — czułem to — choćby w tak minimalnym stopniu nadwerężać zapasów mojej 
gotówki i tym samym zmniejszać szans mojego powodzenia. Dobrze on wie, możesz 
być tego pewna, że najwyżej tygodnie dzielą ???? od zdobycia bajecznych wprost 
bogactw. Prawdę mówiąc, jestem zdumiony, że zdołał się powstrzymać i nie 
poprosił o przyjęcie go na wspólnika. Ale Francuzi z jego sfery odznaczają się 
niezwykłą delikatnością w sprawach finansowych — w odróżnieniu od prostackiej 
chciwości francuskiej służby, która gotowa jest otruć człowieka za wręczenie 
zbyt małego napiwku.
Nie będę Cię obciążał szczegółami mej podróży w górę Missouri. Wystarczy 
wspomnieć, że z gorączkową niecierpliwością oczekiwałem chwili, w której 
przybędę do Independence i wyruszę w dzicz. Dni wlokły się nieznośnie, widok zaś 
tej milczącej, gęstej od mułu rzeki zaczął w końcu działać mi na nerwy. Nie 
starczy mi słów, żeby Ci opisać prymitywną wspaniałość widoków, monotonię 
rozlewisk wodnych, ohydny, leniwy ruch tego zimowego, błotnistego węża, który 
wijąc się szuka drogi ku morzu.
Gdy nas wysadzono na ląd w przystani odległej o sześć mil od Independence, 
zdumiałem się, zostaliśmy bowiem wprowadzeni w błędne mniemanie, że dobijemy do 
portu na przedmieściach miasta. Wraz z innymi pasażerami zaprotestowałem jak 
najenergiczniej, jednakże nasz kapitan, człowiek o temperamencie tak ospałym, że 
wydawał się trwać w stanie nieprzerwanej drzemki, nawet kiedy trzymał w ręce 
ster, miał czelność zasugerować, że jeśli przeniesiemy statek na ląd, chętnie 
podwiezie nas aż na rynek, „ponieważ od tu do tam nie ma żadnej takiej wody, po 
której statek mógłby pływać, a w żadnym razie jazem takiej nie widział".
Zbrodnie przeciwko regułom języka wraz z nagminnym u ludzi Zachodu brakiem 
grzeczności bywają niekiedy bardzo irytujące. Kulturalne wysławianie się 
przekracza ich możliwości. Kiedy o-świadczyliśmy kapitanowi, że w drodze 
powrotnej zrezygnujemy z jego statku i dosiądziemy koni, wzruszył ramionami i 
chociaż w zasięgu jego głosu znajdowało się kilka pań, odpowiedział:
— Wasze d... Wytrząsajcie je sobie, ile chcecie.
Udało nam się umieścić bagaże (nadal wiozę ze sobą torby podróżne Jaimiego) na 
platformach towarowych, po czym odbyliśmy sześciomilową przechadzkę po 
kamieniach i wybojach drogi! Cie-
68
szyłem się, że zdobywam to nowe doświadczenie, było ono bowiem jak gdyby zaprawą 
do długiej, długiej wędrówki, która mnie czeka. Nie speszył mnie bynajmniej fakt, 
że w pewnej chwili, potknąłem się i spadłem głową w dół z pnia łączącego miast 
kładki oba brzegi strumienia, ubawiłem się zaś setnie, gdy koło wozu przejechało 
mi po stopie nie powodując szkody większej niż bolesna obrzmiałość, przy czym — 
o ile zdołałem stwierdzić — ani jedna kość nie została złamana. Te dobre wróżby 
są, moim zdaniem, zapowiedzią tego, co przyjdzie. Jestem najgłębiej przekonany, 
że wyczerpawszy pulę niepowodzeń stoję obecnie u progu długiego okresu 
pomyślności, za dowód czego niech posłuży to, co zamieszczam poniżej.
Independence — gdy dotarliśmy tu wreszcie w świetnych humorach i doprawdy nie 
pamiętając już o drobnych przykrościach, jak przemoczone ubranie i potłuczenie 
(udało mi się sprokurować wprost kapitalne kule z pewnej odmiany jaworu, który 
rośnie tu w wielkiej obfitości) — okazało się brzydkim, prowizorycznym o-siedlem, 
zabudowanym głównie drewnianymi chałupami, wśród których z rzadka widać dom z 
cegły wznoszący się jak czerwony mak pośród łanu chwastów.
Okolica wokół nas, żyzna i malownicza, faluje jak wzburzone wiatrem morze, przy 
czym drzewa — dęby, klony, wiązy i sykomory — znaczą się ciemniejszymi plamami 
na wielobarwnym kobiercu polnych kwiatów prerii. Bo ta falista nieskończoność, 
preria, tu się właśnie zaczyna. Pojechałem z grupką znajomych na sam jej skraj; 
przed nami leżał samotny, pozbawiony drzew bezmiar kwiatów i trawy, falujący, 
zmarszczony wiatrem — botaniczna pustynia w uroczystej zadumie, pustynia, nad 
którą w milczeniu zataczało kręgi nieliczne ptactwo. Trawy nie są wysokie ani 
kwiaty nie osiągnęły jeszcze swej późniejszej rozpasanej bujności; poprzez 
zieleń i żółtość przeświecały czarne łaty, co wzmagało jeszcze wrażenie 
ponurości przewyższającej o tej porze roku ponurość angielskich wrzosowisk.
Samo miasto liczy około tysiąca mieszkańców stałych, powiększa jednak tę liczbę 
przelotny tłum — setki kupców, traperów, poganiaczy bydła, mulników, emigrantów 
i awanturników. Independence jest nie tylko punktem wyjścia na szlak Kalifornia 
— Ore-gon, lecz także ostatnim miejscem postoju dla podróżnych zdążających drogą 
południową przez Santa Fe, w wyniku czego miastem przeciągają codziennie znaczne 
ilości Meksykanów i półkrwi Indian. Ci ostatni mają ciemną skórę, odziani są w 
brudne łachy i dosiadają ochwaconych mułów i koni, co w sumie daje obraz 
niezwykle żałosny. Żyją z żebraniny i kradzieży, są zaś jednakowo niewrażliwi na 
razy, jak na przekleństwa. Przed dwoma dniami podszedł do mnie na ulicy Indianin 
— dorodny, prosty jak świeca młody mężczyzna, znacznie wyższy od reszty swoich 
ziomków —
«<
69
z wyciągniętą ręką, w której tkwiła koperta. Podejrzewając, że jest to oszustwo, 
próbowałem go ominąć, on jednak przemówił do mnie zupełnie niezłą angielszczyzną:
— Ja Siuks Cze-Tom-W-Ku-Te-A-Ma-Ni, Sokół, Który Poluje z Ziemi — brzmiała jego 
wypowiedź. Zatrzymałem się, ciekaw, co teraz nastąpi, mocno jednak, bądź pewna, 
zacisnąwszy dłoń na sakiewce.
— Biały doktor jedzie wozami... szlakiem do Kalifornii?
Odparłem, że tak jest w istocie.
— Pastor Reese (jest to pastor tutejszego kościoła) napisał za Sokoła list do 
ojca... doktor weźmie?
Przez dobrą minutę milczałem zdumiony, potem zrozumiałem, że młody Indianin 
zwraca się do mnie z prośbą, abym wystąpił w roli listonosza. Ale cóż za 
niedoskonały system pocztowy!
— Gdzie go znajdę? Gdzie mieszka? — spytałem, a młodzieniec wskazał ręką na 
zachód. Potem rzekł:
— Dużo słońc — jednocześnie kilka razy rozwierając i zamykając dłoń.
Jak już wiedziałem, indiańskie „słońce" równa się około pięćdziesięciu milom, 
czyli odległości, jaką przeciętnie ludzie ci przebywają w ciągu dnia. Mogłem 
więc umiejscowić jego ojca ze szczepu Siuksów gdzieś w okolicach Przełęczy 
Południowej, czyli na bardzo, bardzo dalekim etapie mojej podróży. A kiedy 
spytałem o imię ojca — aby zwiększyć szanse doręczenia listu — to, co w końcu 
wyłoniło się spośród suchego trzasku indiańskich zgłosek, brzmiało „Czarny Podi".
Słowem, wsunąłem dziwaczną przesyłkę pocztową do kieszeni kurtki i obiecałem 
wręczyć ją panu Podi, gdy go tylko spotkam, po czym rozstaliśmy się z Sokołem 
wymachując rękami na znak wzajemnego szacunku.
Znalazłem tani nocleg w domu pewnego kupca, pana Wilsona, który — wraz ze swoim 
wspólnikiem Clarkiem — jest głównym dostawcą towarów w mieście. Wierny nowym 
przyrzeczeniom abstynencji i wstrzemięźliwości, wracam do domu o zachodzie 
słońca, co nie jest szczególnie przykre, gdyż o zmroku ulice tak się roją od 
awanturników, wołów, mułów i w ogóle tak są zatłoczone i hałaśliwe, że wszelkie 
poruszanie się po nich jest rzeczą bez mała niewykonalną. Element wędrowny 
mieszka przeważnie w namiotach pozbawionych kanalizacji, przeto straszliwy fetor 
unosi się w powietrzu płynącym znad prerii, które inaczej byłoby przepojone 
zapachem ostróżek, werbeny, tymianku, łubinu i in-dygo. Tak konsekwentnie kroczę 
po ścieżce cnoty, że wczoraj wziąłem udział w pikniku zorganizowanym przez 
„panie masonki", w niedzielę zaś siedziałem we frontowej ławce na nabożeństwie 
celebrowanym przez pastora Reese'a. Wyznaję, że jego kazanie
70
wydało mi się przesadnie patetyczne; w ostatnich słowach wysyłał nas wszystkich 
albo do grobu, albo na wieczne potępienie, co było odprawą raczej sumaryczną i w 
niezbyt dobrym guście, jako że wielu pośród słuchaczy miało niebawem udać się w 
drogę w warunkach, które z obu alternatyw czyniły nader realne 
prawdopodobieństwo. Dla odświeżenia płuc zgromadzeni odśpiewali kilka hymnów, po 
czym wyszliśmy straciwszy wszelką nadzieję zbawienia, 
i
W następnym liście opiszę Ci, a także drogiej Hannie, szczegóły moich 
przygotowań do drogi. Mogę przyłączyć się do „kompanii" albo jako członek 
wyprawy, albo jako pasażer; w pierwszym przypadku byłbym udziałowcem w 
ruchomościach — wozach, wołach (lub mułach), narzędziach, broni, żywności — w 
drugim przyłączyłbym się do grupy rodzin zwanych „wspólnotą" za pewną ustaloną 
sumę. Gdy załatwiałem sprawy z tym związane, u-śmiechnęło się do mnie szczęście 
w sposób doprawdy niezwykły: Przyznać muszę, że wszystko to zawdzięczam 
dobroczynnemu wpływowi religii.
W niedzielę, zgnębiony ponurymi atakami pastora Reese'a, złamałem zasady i 
wpadłem na chwilę do jednego z owych kapiących blichtrem „pałaców szczęścia", 
zdjęty bowiem współczuciem dla nieszczęsnych, omamionych istot przebywających 
tam w niewoli miałem nadzieję, że zdołam im może pomóc w miarę swoich skromnych 
możliwości. Gra, którą uprawiają w tej szulerni, zwie się „młot" i jest rozrywką 
importowaną z obozowisk na złotodajnych terenach Dalekiego Zachodu. Jak 
przewidywałem, przeraźliwie blady mężczyzna z wyrazem bezgranicznej rozpaczy na 
twarzy przegrywał sumy, które — domyślam się — kochająca rodzina i przyjaciele 
zebrali w celu sfinansowania jego ekspedycji.
Obserwując tę żałosną scenę nagle uświadomiłem sobie, że zarówno pastor Reese, 
jak i superintendent kościoła życzyliby sobie, abym wyrwał tę zbłąkaną owieczkę 
z wilczych szponów i wyprowadził na bezpieczne pastwiska. Przyłączyłem się więc 
do gry — chociaż przy obecnym moim nastawieniu zrobiło mi to prawdziwą przykrość 
— i zacząłem podtrzymywać młodzieńca, obserwując kombinację rozgrywaną przeciwko 
niemu, z żalem bowiem muszę stwierdzić, że w Independence — podobnie jak w 
Louisville — nie brak ludzi pozbawionych skrupułów, którzy zastawiają sidła na 
bezbronnych i naiwnych. W sumie straciłem ponad czterdzieści dolarów, zanim 
zdołałem przywrócić mojego pobladłego przyjaciela do rozsądku, kiedy to przerwał 
raptownie grę i odszedł od stolika; ufam, że zostało mu dość gotówki na podjęcie 
dalszej podróży zgodnie z planem. Co do mnie, uważam, że są to pieniądze wydane 
w służbie Pana, via pastor Reese. Ty zaś, droga Melisso, byłabyś
71
ze mnie dumna, gdybyś widziała, jak się zmuszam do hazardu, który obecnie budzi 
we mnie wstręt nie mniejszy niz w tobie. Co więcej, gdyby nie wprost 
katastrofalnie zła passa, wygrab bym krocie, i to znów za sprawą niebios, pewien 
bowiem jestem, że Pan życzyłby sobie, abym oskubał to stado do skóry. Ale jak 
powiada nam Biblia, niezbadane są wyroki Opatrzności. Słowem, Wszechmocny uznał 
za wskazane obdarzyć mnie — w momencie krytycznym — waletem pik, podczas gdy 
najniższa choćby blotka kier wzbogaciłaby Jego pokorną owieczkę o trzysta 
kilkadziesiąt dolarów.
Tyle o tym. Czuję się oczyszczony i podniesiony na duchu, że poniosłem tę zbożną 
ofiarę dla słabego duchem bliźniego w potrzebie.
A teraz opowiem Ci, jak uśmiechnął się do mnie los. Przed opuszczeniem „pałacu 
szczęścia" przyjąłem od gospodarzy bardzo maleńką — powiedziałbym lekarską — 
dozę czy też szklaneczkę alkoholu, gdyż święty obyczaj tego zakładu nakazuje 
fetować pożegnalnym kielichem każdego klienta, który przyczynił się walnie do 
uświetnienia zabawy. Obok mnie przy ladzie czy tez barze stali dwaj mężczyźni o 
szorstkim wyglądzie, lecz sercach ze złota - istne prototypy walecznych 
pionierów, którzy zbudowali świetność naszego kraju. Jeden z nich - chudy jak 
tyka, starszy już mężczyzna o białej grzywie włosów, przenikliwych czarnych 
oczach i odznaczający się wielką pobożnością -poinformował mnie, że 
organizują oni grupę pionierską o nazwie «Merynosi i że chętnie przyjmą mnie 
albo na członka, albo na pastora. Jego towarzysz - dość bezceremonialny, krzepki 
olbrzym o świeżych bliznach na policzku — trzepnął mnie z rozmachem w plecy i 
zawołał, że z ich rozumem, a moją gotówką „obłowimy się, ze proszę 
siadać". W pierwszym momencie stwierdzenie to me wydało mi się nazbyt grzeczne, 
potem jednak pojąłem, ze mówiąc „rozum" miał na myśli doświadczenie. Ci 
poczciwi zawadiacy sprawiają wrażenie ludzi nader zaradnych; pewien 
jestem ze sprostają każdej trudnej sytuacji. Co więcej, Melisso, siwowłosy 
patriarcha jak mało kto przypadłby ci do serca, bo kiedy odchodziłem 
(uzgodniwszy, że spotkamy się za dwa dni), pożegnał mnie wspaniałym wersetem z 
Biblii: „Albowiem temu, kto posiada, będzie dane, aby posiadał większą obfitość; 
temu zasię, kto me ma, będzie zabrane nawet to, co jeszcze posiada".
Czy możesz sobie, droga Melisso, wyobrazić życzliwszy uśmiech losu niż znajomość 
z takimi dwoma bezinteresownymi dobroczyńcami? Życz mi pomyślnej drogi — wypadki 
toczą się z bez mała męczącą prędkością. Ale o tym wkrótce. Teraz kończę już i 
śpieszę
72
na pocztę, aby kupić znaczek na przeszło 300 mil za cenę dziesięciu centów! Oto 
kara za dalekie podróże. Niech was Bóg ma w opiece. Nie zapominajcie o mnie w 
swoich modlitwach.
Twój kochający mąż DR SARDIUSZ McPHEETERS
ROZDZIAŁ IX
Myślę, że gdyby nie śmierć tego małego chłopca stajennego, darowaliby Slaterowi 
życie. Chłopiec był bardzo lubiany; bawił i rozweselał wszystkich, więc jak się 
okazało, że został stratowany, wpadli we wściekłość, która jeszcze wzrosła, 
kiedy opowiedzieliśmy z Jennie nasze historie. Nie pisnęliśmy o Slaterze ani 
jednego złego słowa, ale zauważyłem, że prawnicy mają swoje sposoby i zanim się 
człowiek zorientuje, potrafią wyciągnąć z niego wszystko. W końcu musieliśmy 
przyznać, że Joe jechał w kompanii Johna i Shepa i że był przy tym, kiedy oni 
mordowali.
Wobec tego zamknęli go w niskim, kwadratowym budynku z czerwonej cegły, w którym 
mieściło się więzienie, i powiedzieli, że jutro wezmą go przed sąd, a pojutrze 
powieszą.
— Mam zamiar dać mu uczciwą szansę — powiedział szeryf, mężczyzna z takim 
ogromnym brzuchem, że pewnie od lat nie oglądał swoich stóp, gdy staliśmy z 
panem Chouteau i kilku innymi w jego biurze. — Za dużo było ostatnio w naszych 
stronach gadania o starym Sędzim Linczu, ale żaden człowiek, powtarzam, żaden 
człowiek — czy to biały, czy czarny, czy zielony; czy w paski — nie zawiśnie u 
nas na szubienicy bez przewodu sądowego i wyroku.
Potem dodał, że sprawa musi się odbyć jutro, ponieważ właśnie jutro będzie w 
mieście sędzia sądu objazdowego, który w dniu następnym musi wygłosić mowę 
wyborczą w St. Charles.
Oprócz pana Chouteau, który, jak zauważyłem, patrzył na tamtych chyba z 
niesmakiem, wszyscy oznajmili, że-trudno o uczciwsze postępowanie i że z 
pewnością Slaterowi będzie przyjemniej pójść na szubienicę, jeżeli najpierw 
odbędzie się regularna rozprawa z sędzią i tak dalej. Potem zorganizowali coś, 
co nazwali „korpusem policyjnym", i zaczęli uganiać się po mieście i okolicy w 
poszukiwaniu Johna i Shepa. Poruszyli niebo i ziemię, żeby ich odnaleźć, ale 
złowili tylko kilku podejrzanych, którzy tak byli do nich podobni, jak nie 
przymierzając Eskimosi, w tym dwóch nieszkodliwych wędrowców kaznodziejów, kilku 
pijaków z szynku i jednego Murzyna, który siedział nad rzeką i łowił ryby. A 
poza tym postrzelili jednego mężczyznę w nogę, chociaż całe jego przestępstwo 
polegało na tym, że jechał na białym koniu z gołą głową,
73
że wygląd konia zgadzał się z opisem i że w ogóle mężczyzna nie powinien był 
odpowiadać tak ostro, kiedy kazali mu zsiąść z konia i zdjąć ubranie.
Pan Chouteau zabrał nas do siebie do domu, który był murowany i tak wspaniały, 
że wspanialszego nie widziałem w całym Louisville, a po drodze opowiedział nam o 
wizycie mojego ojca i o tym, ile trudu podjęli, żeby mnie odnaleźć. Było mi 
przykro, że ojciec tak się o mnie martwił, bo miał i tak dość kłopotów, ale było 
mi też przyjemnie, że mnie chcieli odnaleźć. Wobec tego opowiedziałem panu 
Chouteau coś niecoś o swoich przygodach, ale nie wszystko, w każdym razie nie 
wspomniałem o złocie, bo wiem, że im mniej człowiek mówi o swoich pieniądzach, 
tym dłużej ma je w kieszeni. Z moim ojcem było zawsze dokładnie na odwrót. Gdyby 
znalazł brylanty wartości miliona dolarów, zatrzymałby pierwszych dziesięć osób 
spotkanych na ulicy i dokładnie by im o tym opowiedział, a może nawet dałby 
każdemu garstkę, żeby uwierzyli, że to prawda. Ale taki już był — chciał, żeby 
ludzie dokoła niego wiedzieli o wszystkim, co robił.
Pan Chouteau przedstawił nas swojej rodzinie — taka średnio duża gromadka z 
kilkorgiem dzieci — i opowiedział paniom, które były bardzo miłe i dobre, miały 
błyszczące czarne włosy całe w lokach i najbardziej koronkowe suknie, jakie 
można sobie wyobrazić, o strasznych przeżyciach Jennie. Wobec tego położyły ją 
zaraz, przy pomocy służących, do łóżka i tak przy niej skakały, jakby była 
księżniczką, usługiwały jej i poiły ją bulionem, a jak mnie zaprowadziły na górę, 
zobaczyłem, że wróciły jej rumieńce i że wygląda ładnie.
Czułem się jakoś głupio, bo nie wiedziałem, co powiedzieć, kiedy tak stałem koło 
tego ogromnego i wysokiego łóżka, całego w falbanach i z jedwabnym baldachimem u 
góry, tym bardziej że w pokoju były dwie panie Chouteau i cały czas mi się 
przyglądały. Ale po chwili Jennie uśmiechnęła się do mnie i wzięła mnie za rękę.
— Jesteś dobrym, dzielnym chłopcem, Jaimie — powiedziała, pewnie dlatego, że 
była trochę nieprzytomna. — Będę się tobą opiekowała, dopóki nie odnajdziesz 
tatusia.
Potem rozmawialiśmy chwilę i postanowiliśmy, że odwiedzę Slatera w więzieniu i 
postaram się ulżyć mu trochę w niedoli.
— Był kiedyś uczciwym człowiekiem — powiedziała Jennie. — Jestem tego pewna.
Zanim wyszedłem z pokoju, pani Chouteau i Jennie napisały list do mojej matki. 
Opowiedziały jej, że się odnalazłem, ale nie wspomniały ani słowem o tych 
wszystkich okropnościach, a ja dopisałem, że strasznie tęsknię za domem — bo 
chciałem im zrobić przyjemność — a na zakończenie wyraziłem nadzieję, że dzieci
74
w szkole uczą się tyle, ile ja, ale zaraz dodałem, że wątpię. Aż mnie świerzbiło, 
żeby spytać, czy profesor Yandell uczy, jak dopłynąć w maju ze środka Missisipi 
do brzegu i jak — może za pomocą rachunku pamięciowego — odbyć drogę do St. 
Louis w towarzystwie morderców, ale się przezwyciężyłem. Jakoś dotąd nie 
spotkałem nikogo, kto by próbował z moją matką takich sztuczek i dobrze na tym 
wyszedł; dziwna rzecz, ale to się nie opłacało.
Kucharki w kuchni przygotowały koszyk z pieczonym kurczakiem, jajkami na twardo, 
ciastem i tak dalej, a pan Chouteau dołożył do tego dwie butelki wina. Potem 
wieczorem zaprowadzili mnie do więzienia i strażnik otworzył celę, w której 
trzymali Joego. Joe siedział na ławce i układał pasjanse i nie wydawał się ani 
weselszy, ani smutniejszy niż zwykle, ale taki już on był ten Joe Slater; jego 
twarz miała mniej więcej tyle wyrazu, co kawałek drewna.
— No tak, chłopcze — powiedział na mój widok. — Wpakowałeś nas wszystkich w 
ładną kabałę, ale spodziewam się, że gdybyś ty tego nie zrobił, zrobiłby ktoś 
inny. Szanse były przeciwko nam.
— Przyniosłem panu jedzenie i wino — wyjąkałem.
— Pewnie cię to zdziwi, ale perspektywa szubienicy odebrała mi apetyt. Swoją 
drogą jestem ci wdzięczny... może jajko?
Przełknąłem głośno i powiedziałem, że dziękuję, że jadłem już kolację.
— Strażnik! — zawołał bijąc ręką w ścianę. Po chwili przy-człapał ospale do 
kraty mężczyzna w strasznie brudnym ubraniu i powiedział:
— Po co ten raban?
— Kawałek pieczonej kury za cygaro. Uczciwa proporcja.
— Tylko nie próbuj ze mną swoich bandyckich sztuczek — wy-skrzeczał strażnik, 
ale zobaczyłem, że łakomie spojrzał na kurczaka.
— Och, nie bądź taki bojaźliwy — powiedział Slater. — Niech będą dwa kawałki 
kury i jajko na dodatek.
Strażnik zniknął i wrócił po chwili z trzema długimi, czarnymi, jak gdyby 
skręconymi cygarami, które były tak cienkie, że cieńszych chyba nigdy nie 
widziałem, i powiedział:
— Najpierw podaj jedzenie przez kratę.
Zerkając na pozostałe dwa cygara Slater zaproponował, że zagra o nie w karty, a 
jak przegra, dozorca dostanie resztę jedzenia z koszyka. Trochę się targowali, 
ale w końcu w dwóch rozdaniach wyłożył pokera, raz w celi i raz przez kraty, na 
kapeluszu dozorcy. Ale nie myślcie, że własnymi kartami; dozorca przyniósł talię 
z biura szeryfa. Pierwszy raz widziałem Slatera w takim dobrym humorze. 
Zachowywał się zupełnie jak człowiek, na któ-
75
rego" cześć mają lada chwila odsłonić pomnik, i musiałem się uszczypnąć, żeby 
sobie uświadomić, że cała ta wesołość wynika stąd, że grozi mu szubienica.
Naturalnie wygrał cygara; rozdawał karty dwukrotnie, przy czym robił rękami 
mnóstwo gestów i wywijasów, chyba po to, żeby wyglądać na większego fachowca. 
Kiedy strażnik odszedł mocno zły, Slater powiedział:
— No i co ty na to? Oszukałem go dwa razy i udało mi się. Nie zauważył. To 
bardzo ładny akord końcowy.
Zapalił cygaro, powiedział, że mi opowie historię swojego życia,
i tak zaczął:
— Urodziłem się w najnędzniejszym domu publicznym Nowego Orleanu i moja matka 
nienawidziła mnie od chwili, kiedy przyszedłem na świat. Pewnie cię dziwi, 
dlaczego ten głupiec jest taki radosny, kiedy grozi mu szubienica. Powiem ci. 
Nigdy w życiu nie zwracano na mnie tyle uwagi, co przy tej okazji. Niewielu 
ludzi przyzna się do tego, ale taki już jestem wykończony, że mi właściwie 
wszystko jedno. Jako mały chłopiec pętałem się w pobliżu naj nędzniej szych 
spelunek i biegałem na posyłki, o których lepiej nie wspominać, a większość z 
tego, co robiłem, nie nadaje się dla uszu przyzwoitego chłopca. Najgorsze, że 
uczyłem się wszystkiego niecały rok, w szkole klasztornej, bo jak moja kochana 
mamusia otworzyła własny zakład, odebrała mnie ze szkoły i używała do posług.
Poprawnego wysławiania nauczyłem się od wytwornych ludzi, którzy tam bywali. 
Mieliśmy najlepszą klientelę w mieście, samego pana burmistrza, profesorów 
college'u. A reformatorzy, którzy od czasu do czasu rozpoczynali rozmaite akcje 
przeciwko zepsuciu, po tej pierwszej wizycie też zawsze do nas wracali. Muszę to 
przyznać mojej matce: prowadziła interes uczciwie, nigdy nie popędzała klientów, 
a dziewczętom też nie pozwalała na żadne sztuczki.
Jeden karciarz nauczył mnie grać, więc kiedy skończyłem czternaście lat, 
uciekłem i rozpocząłem życie na własną rękę. Nie minę się chyba z prawdą, jak 
powiem, że pierwsza rzecz, z której mogę być dumny, to że się nie ruszyłem, 
kiedy tamci dwaj szubrawcy zaczęli uciekać. Chyba odezwała się we mnie krew ojca, 
bo przecież nie matki. Jak ci się zdaje, kim on mógł być? Często o tym myślę. 
Jutro w nocy pewnie poruszy się we śnie, jak jego synek będzie wchodził na 
szubienicę.
— Przecież pan nie mordował! — wybuchnąłem, dziwnie jakoś wzruszony tą całą jego 
żałosną, niemądrą gadaniną. — Uniewinnią pana, na pewno uniewinnią.
Wyjął z kieszeni zegarek zabrany farmerowi, którego zamordowali koło St. 
Genevieve.
76
— Karciarz ma intuicję — powiedział. — Kiedyś w przyszłości będziesz szedł i 
spojrzysz po twarzach ludzi, i powiesz sobie: „Skąd ja znam tego człowieka?" 
Wiesz, kto to będzie? Jasnowłosy smarkacz... syn tamtej pary, którąśmy zaciu-
kali wtedy na drodze dla kilku błyskotek. Oddaj mu to.
Byłem na siebie strasznie zły, bo mi się zbierało na płacz, a wiedziałem, że 
Slater nie jest tego wart, więc naburmuszony wziąłem od niego zegarek i wstałem.
— Jeszcze jedno — powiedział. — Chodzi mi o Jennie. Shep zamordował jej rodzinę, 
jeszcze w Illinois. Dziewczynę złapał najpierw przy studni, a potem zaklinował 
drzwi chałupy kłodami drzewa i podłożył ogień. John miał zamiar umieścić ją w 
burdelu w Memphis. Opiekuj się nią... zawieź do swojego ojca i pilnuj, żeby jej 
się nie stała krzywda.
Jak wychodziłem, otworzył butelkę wina i zapalił następne cygaro. Wydawał się 
bardzo ze wszystkiego zadowolony. Widocznie rozumie, pomyślałem, że nie mogą go 
skazać na podstawie takich naciąganych dowodów.
Ale na drugi dzień na rozprawie nie tracili wiele czasu, tylko z miejsca 
przystąpili do rzeczy. Sąd mieścił się w odrapanym budynku z cegły, na sali 
stały ohydne drewniane ławki, a na podium na jednym końcu było sosnowe biurko, 
bardzo wysokie i imponujące, dla sędziego. Sędzia przyszedł późno i był w 
okropnym humorze, co chwilę spoglądał na zegarek, jakby to wszystko była nasza 
wina. Miał na sobie kamizelkę w kratę, a na nosie okulary w stalowej oprawie i 
pił bez przerwy wodę, szklanka po szklance, aż w końcu pomyślałem, że pewnie 
zjadł wczoraj wieczorem coś takiego, co mu zaszkodziło.
Oboje z Jennie byliśmy świadkami, więc musieliśmy opowiedzieć wszystko, ale ani 
ona, ani ja nie powiedzieliśmy nic naprawdę złego przeciwko Slaterowi. 
Przysięgłych nie było; szeryf wytłumaczył, że w sprawie tak poważnej nie powinni 
sądzić przysięgli. Zresztą wszyscy uznali, że powoływanie sądu przysięgłych 
trwałoby za długo, a tymczasem sędzia musi jutro wyjechać i w ogóle. Prokurator, 
który — jak ludzie mówili — był pracownikiem miasta opłacanym z podatków, wstał 
i wygłosił długie przemówienie, a w pewnej chwili kiwnął palcem na małego Mulata, 
który siedział na końcu sali i trzymał na kolanach stos książek poprzetykanych 
papierowymi zakładkami. Chłopiec podał mu książki i wtedy prokurator przeczytał 
z nich strasznie dużo długich i nudnych kawałków, które nazywał „precedensami".
Wynikało z nich, że jak. człowiek zadaje się z innymi ludźmi, a ci ludzie złamią 
jakieś prawo, jest tak samo winny jak oni.
— Oskarżony jest wspólnikiem zbrodni — powiedział prokurator, a sędzia oznajmił:
— Takie stanowisko sąd zajmie podczas podsumowania przewodu.
Jak się tylko sprawa zaczęła, spytali Slatera, czy będzie miał obrońcę, ale 
Slater wstał i powiedział, że go na to nie stać, ma tylko kilka centów i ubranie, 
które nosi, chyba że kupią od niego talię znaczonych kart i kostki do gry bez 
siódemek. Sędzia i prokurator obejrzeli karty i kostki, ale powiedzieli, że nie 
ma sensu ich kupować, są tak niezdarnie zrobione, że każde dziecko pozna
78
się na nich bez trudu, wytłumaczyli więc Slaterowi, że taki już jego pech i że 
będzie się musiał sam bronić. Sędzia dodał jeszcze, że w zasadzie w tego rodzaju 
przypadkach oskarżony ma prawo do obrońcy z urzędu, ale w całej okolicy jest 
tylko jeden adwokat, który właśnie pojechał do Illinois i asystuje tam przy 
podziale ziemi.
Kiedy wszystko to się odbywało, pan Chouteau, który siedział koło mnie, kręcił 
się strasznie rozgniewany, a w końcu powiedział cichym głosem, że to jest 
„gorsząca farsa" i że ludzie powinni zaprotestować. Potem wytłumaczył mi, że 
administracja, która jest właśnie u władzy, jest skorumpowana i przekupna i że 
prawdopodobnie przepadnie przy następnych wyborach.
Tak czy inaczej, zbadali wszystkich świadków, to znaczy Jennie, mnie i mężczyzn, 
którzy byli wtedy w zakładach pana Chouteau, a potem sędzia spytał Slatera, czy 
jest już przygotowany do wygłaszania swojej mowy obrończej. Slater wstał, 
ożywiony i wyraźnie z uczuciem ulgi, że jednak zwrócili na niego uwagę, i 
powiedział:
— Cała moja obrona opiera się na fakcie, że nikogo nie zabiłem — po czym zaraz 
usiadł.
Sędzia podziękował mu za — jak to określił — „wygłoszenie jasnej i dobrze 
skonstruowanej mowy obrończej, bez rozgadywa-nia się o sprawach ubocznych i 
zabierania sądowi czasu". Pan Chouteau poruszył się tak gwałtownie, jak gdyby 
chciał wstać i wyjść z sali, ale ktoś mu przypomniał, że jest świadkiem, więc 
usiadł z powrotem.
Potem sędzia zastukał parę razy młotkiem i przez dziesięć minut „podsumowywał 
sprawę dla sądu przysięgłych". Najpierw wytłumaczył, że chociaż nie ma ławy 
przysięgłych, woli jednak podsumować sprawę, bo jest to jedyna część przewodu 
sądowego, która mu naprawdę sprawia przyjemność, a poza tym tak już przywykł. No 
więc ostrzegł przysięgłych, żeby się przypadkiem nie uprzedzali i byli 
bezstronni, żeby nie brali pod uwagę niesympatycznego wyglądu Slatera, a tylko 
rozpatrzyli materiał dowodowy, i żeby pamiętali, że w obliczu Boga Slater i taki 
chociażby pan Chouteau są równi i tuż po urodzeniu nikt by ich nie odróżnił. 
Potem zaraz dodał, że wieszanie odbędzie się jutro rano o godzinie jedenastej.
Nie będę długo opowiadał o tym dniu, bo o takich rzeczach człowiek woli nie 
pamiętać, mimo że prawie wszystko, co oni wtedy robili, było strasznie komiczne 
— jeżeli spojrzeć na to w oderwaniu od tej okropności, która czekała Joego. Więc 
po-pierwsze szeryf, którego ostatnio ostro krytykowano za to, że wieszał ludzi w 
sposób niedbały i opieszały, powiedział, „że tak się załatwi z Joem Slaterem, 
żeby to wieszanie przeszło do historii".
79
Słowem, zrobili z tego prawdziwą uroczystość, był pochód, sprzedawcy sprzedawali 
słodycze i broszury o słynnych mordercach, a ktoś wytrzasnął nawet tę starą 
książeczkę o Murrelu i ludzie mówili, że tam jest opisane, jak Slater zszedł na 
złą drogę, chociaż książeczka — wiem, bo ją czytałem — ani razu nie wymieniała 
jego nazwiska. Wcześnie rano odwiedziła go w więzieniu delegacja zacnych 
obywateli i przyniosła mu nowe, eleganckie ubranie, to jest cylinder i frak, bo 
— jak powiedział jeden z członków delegacji — „byłoby hańbą, żeby człowiek 
wystąpił w łachach na własnej egzekucji". Cylinder był cały owinięty czarną 
krepą, taka wtedy panowała moda, a ktoś powiedział, że w tym przypadku jest to 
szczególnie stosowne.
Ale najśmieszniejsza rzecz zdarzyła się wtedy, kiedy spytali Slatera, czy ma 
jakieś ostatnie życzenie, a on powiedział, że owszem, bardzo chciałby przejechać 
się parowcem po rzece. Wobec tego wyelegantowali go, a potem cała gromada 
przemaszerowała przez Market Street, z Joem i szeryfem na czele, wszyscy 
strasznie nadęci i ważni. Na przystani kazali uruchomić prom, wsiedli na pokład, 
przejechali na drugą stronę do Illinois, a potem pływali wzdłuż obu brzegów, 
przy czym szeryf i inni pokazywali Joemu różne widoki i mówili o swoich planach 
w związku z tą czy inną działką ziemi —: zupełnie jak gdyby Joe mógł kiedyś to 
wszystko zobaczyć.
Ta przejażdżka turystyczna trwała strasznie długo, więc się wszyscy zgodzili, że 
przed przystąpieniem do następnego punktu programu należy zjeść obiad. Poszli 
zatem do „Domu Plantatora" i wyprawili wspaniały bankiet, też za pieniądze 
podatników, a Slater wypił tyle ponczu, że miał nogi zupełnie jak z waty i w 
takim stanie poszedł na szubienicę, co było bardzo szczęśliwą okolicznością, 
moim zdaniem.
Pan Chouteau powiedział, że w sumie był to naj ohydniej szy z dotychczasowych 
wyczynów obecnej administracji, ale szeryf zapewnił go, że badał opinię i nie 
znalazł nikogo, kto by stawiał jakieś poważniejsze zarzuty; może tylko jeden 
nieboszczyk miałby powody do skargi.
— Mamy nadzieję, że skończy się to całe gadanie o naszym skąpstwie — dodał. — 
Ludziska zrozumieją chyba teraz, że jak wieszamy kogoś w St. Louis, robimy to z 
fasonem.
Tego wieczoru w domu państwa Chouteau zapadło postanowienie, że oboje z Jennie 
popłyniemy statkiem do Independence, gdzie formują się kolumny wozów 
pionierskich.
— Jeśli się okaże, że twój ojciec wyjechał — powiedział pan Chouteau, jak 
zwykle dobry i myślący o wszystkim — wrócisz tu, a my odeślemy cię jakoś do 
Louisville. Zacząłeś podróż burzliwie, ale może teraz będziesz już płynął po 
spokojnych wodach.
80
Powiedziałem, że mam nadzieję, ale tak naprawdę nie wierzyłem w to ani przez 
minutę. Za bardzo przywykłem do kłopotów. Jak się okazało, miałem rację.
ROZDZIAŁ X
Bardzo wcześnie rano pożegnaliśmy się z rodziną Chouteau. Panie pociągały nosami 
i okropnie się zgrywały, i na swój dobrotliwy sposób robiły mnóstwo zamieszania. 
Kazały kucharkom przygotować dla nas obiad w koszyku, którego zawartością 
nakarmiłaby się do syta dziesięcioosobowa rodzina w drodze do Rosji i z powrotem. 
Całe szczęście, że mieliśmy ten koszyk, bo jedzenie na statku zeszło na psy, 
głównie dlatego, że stały kucharz, Murzyn, pokłócił się ze swoją znajomą w 
mieście, która usiłowała przekonać go o czymś tam za pomocą szydła. Złośliwi 
mówią, że go chciała naszpikować.
W każdym razie kapitan musiał w ostatniej chwili dać do kuchni zastępcę, który 
normalnie był zatrudniony przy czyszczeniu maszyn pakułami, a ponieważ 
przyzwyczajenie jest drugą naturą, kiedy zmienił pracę, kładł po prostu te 
pakuły na talerze, polewał sosem i podawał do stołu. Tak przynajmniej mówili 
pasażerowie.
Państwo Chouteau sprawili też nam obojgu nowe ubrania, ale mnie się moje nie 
podobało. Dostałem granatowe spodnie zapinane na sprzączki pod kolanami, kurtkę 
z paskiem i czapkę z guzikiem na samym czubku. Jennie powiedziała, że to jest 
bardzo modne ubranie i że- powinienem być z niego dumny. Ale jak się trochę 
zastanowiłem, przyszło mi do głowy, że w Illinois, skąd pochodzi Jennie, moda 
jest spóźniona o jakieś piętnaście czy dwadzieścia lat, wobec tego obciąłem 
sprzączki u nogawek, dzięki czemu spodnie zwisały luźno, zgubiłem pasek od 
kurtki za burtą i pozbyłem się guzika. Słowem, było mi znów przyjemnie i 
wyglądałem jak człowiek.
Podróż była ciekawa, ale nudna, jeżeli rozumiecie, co chcę przez to powiedzieć. 
To znaczy, ciekawie było patrzeć na całą tę błotnistą rzekę i zalane wodą topole 
przez dziesięć minut, ale po dziesięciu minutach robiło się nudno. Zaraz na 
wstępie przekonałem się, że imię tej Jennie bardzo do niej pasuje, * wiedziałem, 
już teraz, dlaczego rodzice tak ją nazwali. Jeżeli idzie o upór, naprawdę nie 
widziałem żadnej różnicy między nią a mułem. To wcale nie znaczy, żeby nie była 
miła; myślę, że bywała najmilsza wtedy, kiedy przychodziły jej do głowy te 
najgłupsze i najbardziej uparte
* Nieprzetłumaczalne. Jenny — zdrobniałe od Jane, ale również często używane 
na oznaczenie samicy zwierząt, jajc np. jenny-ass, oślica. (Przyp. tłum.).
6 — Podróże Jaimiego McPheetersa
81
pomysły... No i proszę: żyłem sobie jakiś czas przyjemnie i spo-. kojnie, z 
daleka od matki i ciotki Kitty, które bezustannie jeździły mi po głowie, a teraz 
znowu musiałem robić rozmaite rzeczy, których żądała ode mnie ta dziewczyna. 
Zauważyłem, że w książkach wszyscy zawsze strasznie dużo mówią o „charakterze" 
tej czy innej osoby, bo chodzi podobno o to, że prawie nikt nie jest taki, jaki 
się innym wydaje, tylko głęboki i tajemniczy. Teraz w to wierzę.
Z wyglądu każdy by myślał, że Jennie to anioł zesłany z nieba, żeby nas 
uszczęśliwiać i umilać nam życie, ale posłuchajcie tylko, co ona zrobiła. Kiedy 
pierwszego dnia poszliśmy na śniadanie, które składało się z dużego wyboru 
potraw okrytych skorupką czarną jak blacha na kuchennym piecu — przypalona 
szynka, przypalony boczek, przypalone racuszki z kukurydzy, przypalone ziemniaki 
— nie spodobało jej się, że jeden pasażer, bardzo usłużny i grzeczny, 
poczęstował mnie cygarem. Tłumaczyłem jej, że zacząłem palić strąki katalpy 
jeszcze w pieluszkach (prawie), ale ona uśmiechnęła się do mnie tym swoim 
słodkim uśmiechem i oznajmiła, że cygara są dla dorosłych mężczyzn i że w ogóle 
powinno się je palić na środku dużego pola, żeby możliwie jak najmniej ludzi 
umarło z uduszenia.
Jeszcze w St. Louis u państwa Chouteau dużo się mówiło o tym, że trzeba zamówić 
dla nas oddzielne kabiny, ale Jennie powiedziała, że szkoda pieniędzy; wystarczy 
nam jedna z piętrowymi kojami. Zresztą okazało się, że statek jest przepełniony. 
Nie bardzo rozumiałem, po co ta cała chryja, ale oni mówili, że to sprawa 
„delikatna". W końcu uznali, że wszystko w porządku, ponieważ jest między nami 
duża różnica wieku i Jennie będzie dla mnie jak matka. Kiedy pierwszego wieczoru 
przygotowaliśmy się do spania, wyszło szydło z worka i zrozumiałem, o co im 
chodziło. Bali się, że ona zamęczy, mnie na śmierć, co też prawie zrobiła. 
Zaczęło się tak:
— Byłeś w łazience, Jaimie? — I zaraz potem: — A nogi umyłeś, Jaimie? — I 
jeszcze: — A zęby wyczyściłeś, Jaimie?
Powiedziałem jej, że zęby czyszczę wtedy, kiedy potrzeba, gałązką wierzby, tak 
jak to robią w puszczy Indianie i różni tacy, ale ona miała dla mnie nową 
szczoteczkę do zębów ze świńskiej szczeciny i jakiś proszek, więc musiałem 
wrócić do łazienki i męczyć się drugi raz.
Myślicie, że to wszystko? Skąd. Kazała mi włożyć koszulę nocną, a rządziła się 
przy tym tak, jakbym był jej własnością. Co więcej, nie miałem ochoty, żeby mi 
się kręciła po kabinie, kiedy przygotowywałem się do spania. Ale ona na to, że 
wychowała się w jednej izbie z pięcioma braćmi i żebym nie był głupi. Tak czy 
siak, sr pewne rzeczy, które człowiek chciałby robić na osobności, międ7
82
innymi zdejmować ubranie. Ona sama zachowywała się tak, jakby była rzeźbą w 
parku, i pewnie jej się zdawało, że wygląda ładnie w gołej skórze, ale wcale nie 
wyglądała — była miękka i zaokrąglona tam, gdzie powinna mieć mięśnie, i mógłbym 
się założyć, że nie potrafiłaby spuścić sprężyny pułapki na króliki, nawet gdyby 
zależało od tego jej życie. Kiedy leżałem już na dolnej koi, a ona ułożyła się 
na górnej, kazała mi zmówić pacierz, a jak jej powiedziałem, że nie umiem, 
zmówiła za nas oboje, prosząc Boga o błogosławieństwo dla wszystkich ludzi, jacy 
jej przyszli na myśl, w tym kilku osób, których w ogóle nie znałem, a na 
zakończenie wyraziła nadzieję, że Slater znajdzie wieczne spocznienie w niebie. 
Wtedy zrobiło mi się trochę przyjemniej, bo zrozumiałem, że Jennie się'wygłupia, 
i spokojnie zasnąłem.
A teraz chcę wam opowiedzieć o tym, jak odnaleźliśmy mojego ojca. Po zejściu ze 
statku podwiózł nas do miasta jeden pan, który nazywał się Matt Kissel i jechał 
z rodziną, a ważył o jakieś trzy funty więcej od wołu, miał wzrostu sześć stóp i 
sześć cali, łagodne, jasnoniebieskie oczy, jak dziecko, i półuśmiech na twarzy. 
On i jego żona, kobieta taka malutka, że w czasie silnego wiatru na pewno trzeba 
ją było przywiązywać sznurkiem, jechali do Kalifornii, gdzie chcieli założyć 
farmę, i wieźli ze sobą czwórkę dzieci, które otrzymały imiona według ksiąg 
Biblii i nazywały się: Deu-teronomia, Leviticus, Lamentacja i Micheasz. Ale jak 
zajrzałem do Biblii leżącej na stole w salonie kapitana, pomyślałem sobie, że 
wybrali najgorsze, co było w całym spisie, więc zwróciłem się do pani Kissel i 
spytałem, skąd dzieci mają takie śliczne imiona. Wytłumaczyła mi, że to wszystko 
sprawka jej staruszki matki, która chciała w ten sposób „urobić ich charaktery". 
Uważała, że jeśli dzieci pogodzą się z tymi imionami i jakoś się do nich 
przyzwyczają, potrafią też przezwyciężyć każdą trudność w życiu i prawdopodobnie 
zostaną prezydentami.
Tak czy inaczej, Kisslowie wieźli statkiem zaprząg składający się z sześciu 
mułów, a także wóz wraz z narzędziami i nasionami i powiedzieli, że złoto 
zupełnie ich nie interesuje i że mają nadzieję znaleźć jakąś urodzajną dolinę w 
nowej ziemi, ponieważ ich farmę w Indianie zmyła rzeka w czasie powodzi — pola i 
dom z przyległościami. Była to miła rodzina, Jennie też tak uważała. 
Stłoczyliśmy się wszyscy w wozie, ja siadłem na siedzeniu obok pana Kissla, 
Jennie siedziała z tyłu z jego żoną i pomagała jej zajmować się biblijną czwórką.
Ten pan Kissel był chyba najmniejszym gadułą, jakiego spotkałem w życiu. 
Wydawało się, że pogodny i wesoły żyje sobie gdzieś bardzo głęboko na dnie 
samego siebie i że nie czuje żadnej potrzeby rozgadywania się o swoich sprawach, 
jak większość ludzi, którzy spędzają pół życia na tłumaczeniu, co robią, bo to
83
podnosi ich samopoczucie. Podobał mi się. Trudno było sobie wyobrazić coś, co by 
go mogło rozwścieczyć. Był za wysoki na to, żeby go ludzie mogli wyprowadzić z 
równowagi, nawet jeżeli ich nie lubił, a każda sytuacja, w jakiej się w danym 
momencie znalazł, bardzo mu odpowiadała.
W pewnym miejscu na wyjeżdżonej, podmokłej drodze do Inde-pendence muły, które 
tak długo były zamknięte na statku, że zrobiły się narowiste i trudne do 
prowadzenia, spłoszyły się na widok blaszanej puszki i prawe przednie koło 
ugrzęzło w błocku aż po piastę; utknęliśmy na dobre. Otóż tego rodzaju przypadek 
otworzyłby w moim ojcu klapę, spod której trysnąłby rwący potok słów. Przekląłby 
jedno, posłałby do diabła drugie i zacytowałby trochę wierszy, żeby lepiej 
opisać sytuację, następnie pofilozofo-wałby i wreszcie, zanimby się wyczerpał w 
tym swoim gadaniu wmówiłby prawdopodobnie komuś, że powinien załatwić sprawę
za niego.
Kissel pozbył się swojego uśmiechu, to muszę mu przyznać — tym razem roześmiał 
się całą gębą. Potem określił niemiłe położenie jednym słowem: „marnie", a 
następnie bardzo cierpliwie wziął z wozu dwie deski, przy czym Deuiteircmomia, 
Łeviticus, Lamentacja i Micheasz podnieśli okropny wrzask. Następnie zeskoczył 
na ziemię ze zręcznością kota, położył deski częściowo na twardym, częściowo na 
bagnistym gruncie, postawił jedną nogę na jednej, drugą na drugiej desce i zanim 
zrozumiałem, o co chodzi schylił się i podniósł cały przód wozu, nie wyłączając 
koła tkwiącego w błocie, po czym przesunął nas z powrotem w koleiny. Chyba 
najcudowniejsze wydało mi się wtedy to — i wciąż myślę o tym zdarzeniu, 
przypomniałem mu je zaledwie przed miesiącem — że nawet nie kazał mi zejść z 
wozu, żeby było lżej. Rozumiecie, nie chciał mnie narażać na niewygodę.
Na przedmieściu, które składało się głównie z namiotów i tandetnych bud, 
zatrzymaliśmy mężczyznę, który niósł dzban; wymieniłem mu nazwisko mojego ojca, 
ale nie otrzymałem zadowalającej odpowiedzi.
— A jedźcie sobie do miasta jak macie ochotę... ja tam wolałbym żyć w piekle ze 
złamanym karkiem. — Przez dobrą chwilę wysilałem mózgownicęr żeby zrozumieć, o 
co mu chodziło, ale dałem wreszcie spokój i postanowiłem spytać kogo innego. 
Jechaliśmy teraz bardzo powoli, bo co rusz tarasowały nam drogę inne wozy, 
jeźdźcy, ludzie idący środkiem ulicy, drzewo przewożone w tę i (tamtą stronę, 
ale w końcu zaczęliśmy się zbliżać do najgę-ściej zaludnionej części miasta. Nie 
podobało mi się, takie było byle jakie, hałaśliwe i pokiełbaszone, ale miało też 
w sobie coś podniecającego i nagle strasznie zapragnąłem wyruszyć jak najprędzej 
na szlak. Całe to ożywienie było jakieś zaraźliwe. Kisslo-
84
wie szukali miejsca na postój, ale chcieli też, żebym odnalazł ojca. Wszyscy 
inni zostawiliby nas własnemu losowi, ale nie pan Kissel. Pan Kissel w niezwykle 
jak na niego długiej przemowie stwierdził, że „ma jeszcze czas", przez co chciał 
powiedzieć, że Kalifornia poczeka i że nie ma się co spieszyć.
Miałem nadzieję, że mój ojciec jeszcze nie wyjechał, i rzeczywiście mogłem się 
nie martwić. Skręciliśmy za róg w przyzwoitej dzielnicy — no i zobaczyłem go, 
tkwił po uszy w jakiejś awanturze, którą usłyszałby nawet głuchy. Gromadka 
mężczyzn o poważnym wyglądzie i kilka kobiet w chustach zarzuconych na ramiona 
stała na schodkach ganku tego murowanego domu i rozprawiała. Przełknąwszy głośno 
chwyciłem pana Kissla za ramię i wskazałem mu ojca. Ojciec mówił, jak to on 
zwykle, a my nie musieliśmy nawet nastawiać uszu, żeby go słyszeć. Był 
wyelegantowany, w ręku trzymał torbę z instrumentami chirurgicznymi, a na szyi 
miał taką stożkowatą tubę do badania serca, a w obejściu coś, co moja matka 
nazywała „manierami gabinetu lekarskiego". To znaczy był bardzo przejęty i 
okropnie ważny i patrząc na niego nikt by się nie domyślił, że aż go świerzbi, 
żeby się jak najprędzej oddalić i zamiast pacjenta —? zbadać talię kart. Ale tym 
razem naprawdę był wzburzony, na co wskazywały jego słowa:
— Postawiłem diagnozę i radzę wam: natychmiast operować. Nie ma ani chwili do 
stracenia.
Stary mężczyzna, wyglądający sympatycznie, ale trochę jakby nie bardzo mądrze, 
który stał obok ojca na ganku też w czyściutkim czarnym garniturze, potrząsnął 
energicznie głową i powiedział:
— To nie ma absolutnie żadnego precedensu w medycynie. Co więcej, miejscowa 
opinia jest przeciwko panu. Zarówno doktor Shipway, jak Munson w pełni się ze 
mną zgadzają. Chora ma ciążowe zatrucie krwi. Proponuję umieścić pod łóżkiem 
wyostrzoną siekierę, to dobry sposób na powstrzymanie krwotoku.
— Ta kobieta jest w ciąży, ha! Poza opuchnięciem nic na to nie wskazuje. 
Biedaczka jest mniej więcej tak brzemienna jak ja!
— Dopóki nie będę miał okazji zbadać pana, najchętniej w moim gabinecie — 
powiedział stary — wolałbym nie wyciągać wniosków z tego porównania". — Wszyscy 
uznali, że to celny strzał, a między skromniej ubranymi mężczyznami na podwórzu 
aż się zrobiło głośno od chichotów i kuksańców.
— Niech pan posłucha — powiedział mój ojciec, z twarzą bardzo poważną. — Kiedy 
byłem studentem w Szkocji, widywałem dziesiątki takich przypadków. Ten sam 
przebieg choroby, te same objawy. W swojej ignorancji ci przeklęci głupcy 
nazywali to ciążą, a pacjentki umierały jedna po drugiej.
— O ile mi wiadomo, nawet najlepsi chirurdzy tego kraju
85
i krajów europejskich nigdy dotąd nie otwierali brzucha — o-znajmil inny lekarz.
__ W takim razie zróbmy początek w Independence. Ta nieszczęsna kobieta nie 
dożyje rana.
Odezwał się teraz inny mężczyzna na ganku, pewnie duchowny, bo miał taki 
śmieszny, podwinięty do góry kapelusz i trzymał w ręku Biblię.
— Oficjalne stanowisko kościoła jest negatywne — powiedział. — Stwórca nie 
życzy sobie, ażeby nie wyświęceni jego słudzy kalali święte rejony narodzin.
Po tych słowach rozległy się pogróżki i gniewne szmery wymierzone przeciwko 
mojemu ojcu. Zobaczyłem, że jeden mężczyzna, któremu włosy nad czołem rosły w 
dół, jak u wiewiórki, otworzył olstry pistoletu i wyszczerzył zęby do swojego 
sąsiada.
— A więc dobrze — oznajmił mój ojciec. — Umywam ręce, ale posłuchajcie, co wam 
powiem: ta kobieta ma cystę, którą można usunąć operacyjnie, nie narażając 
chorej na większe niebezpieczeństwo, niż to, które jej grozi obecnie. Operacja 
ta stanie się sprawą powszednią jeszcze za waszego życia i mam nadzieję, że będą 
was wtedy dręczyły wyrzuty sumienia. — Następnie podszedł do drzwi i uścisnął 
rękę młodemu mężczyźnie o wymizerowanym, nieszczęśliwym wyglądzie, pewnie mężowa. 
— Żałuję, robiłem co mogłem — powiedział i utorował sobie drogę przez tłum. 
Uszedł chyba ze trzydzieści kroków, zanim mogłem dobyć głosu.
— Ojcze! — zawołałem. — Jestem tu... na wozie pana Kissla. Zobaczyłem, że mu 
plecy sztywnieją, ale potrząsnął tylko głową,
jakby słuch robił mu głupie kawały, i szedł dalej nawet się nie obejrzawszy.
— To ja... Jaimie! — wrzasnąłem zeskakując na ziemię.
No i w sekundę później klęczał obok mnie, łzy ciekły mu po policzkach i tak mnie 
ściskał, że o mało nie pogruchotał mi kości.
Mój ojciec był pod pewnymi względami wspaniałym człowiekiem, a opisałem tę 
historię z operacją głównie dlatego, żeby pokazać, jak łatwo narażał się ludziom, 
obstając przy rzeczach, co do których słuszność była po jego stronie. Tu, gdzie 
mieszkam teraz opisując nasze przygody, niewiele dociera do mnie wiadomości ze 
świata, ale mógłbym się założyć, że operacja ta jest już powszechnie stosowana, 
jak to przepowiedział ojciec.
— Opatrzność wysłuchała moich modłów — powiedział ocierając oczy. — Ani na 
chwilę nie straciłem nadziei, ani na jedną chwilę, ale muszę przyznać, że twój 
widok zaparł mi dech w piersiach. Muszę chyba usiąść na sekundę.
Wobec tego zaprowadziłem go do wozu Kisslów i przedstawiłem po kolei wszystkim, 
no i naturalnie płakaliśmy teraz chórem»
86
i było bardzo dużo wycierania nosów, zwłaszcza jeśli chodzi o Jennie i panią 
Kissel, a potem ojciec usiadł obok nas na ławeczce i jakoś przyszedł do siebie. 
Bardzo prędko przypomniał sobie cystę i zaczął długo i szeroko tłumaczyć 
wszystko panu Kisslowi, używając przy tym najważniejszych terminów technicznych, 
zupełnie jak gdyby pan Kissel potrafił odróżnić piszczel od ciałka krwi. Od 
czasu do czasu przerywał i pytał: „Pan mnie rozumie, prawda?" albo „Zgadza się 
pan ze mną?" I za każdym razem pan Kissel uśmiechał się swoim szerokim, 
spokojnym uśmiechem, który zachęcał mojego ojca do dalszego mówienia.
Tego wieczoru, kiedy siedzieliśmy wokół ogniska na skraju łąki, gdzie Kisslowie 
ustawili swój wóz, opisałem ojcu dokładnie nasze przygody. A jak skończyłem, 
Jennie opowiedziała trochę o swoich przeżyciach, ale widać było, że jej to idzie 
niesporo, więc nikt nie nalegał i nie pytał o szczegóły. Zjedliśmy posiłek 
składający się z trzech kur upieczonych na rożnie nad ogniskiem, przy czym pan 
Kissel robił całą-robotę, a mój ojciec udzielał mu wskazówek, i wszyscy uznali 
zgodnie, że były to chyba najsmaczniejsze kury, z jakimi mieliśmy okazję spotkać 
się w życiu. Ojciec powiedział, że biją na głowę to, co dają mu w pensjonacie, 
gdzie od dwóch dni żywią go starym rozgotowanym siodłem, które pan Wilson kupił 
okazyjnie. Ale pomyślałem, że chyba przesadza.
Ojciec wynajął dla Jennie malutki pokoik u Wilsonów i koło dziesiątej, 
szczęśliwi, ale strasznie zmęczeni, pożegnaliśmy się z Kisslami i poszli do domu. 
Biblijnej trzódce nie mówiliśmy dobranoc, bo przeważnie spała, powrzaskując 
tylko od czasu do czasu przez sen, żeby nie wyjść z wprawy. Ale zanim odeszliśmy, 
zapadło postanowienie, że odbędziemy podróż do Kalifornii razem, bo pan Kissel 
powiedział, że przywiązali się do Jennie jak do kogoś z rodziny. Jestem 
przekonany, że wzięliby jeszcze z pięć osób bez słowa sprzeciwu, bo tacy już 
byli. Sobkostwa czy małostkowości mieli w sobie tyle co słoń.
Poczułem ulgę, kiedy trochę później ojciec oświadczył z całym przekonaniem, że 
Kisslowie zasługują na wszystko najlepsze w życiu i że jak tylko wytyczy swoje 
działki, obsypie ich złotem.
ROZDZIAŁ XI
Nazajutrz zaraz po śniadaniu wstąpiliśmy do pana Kissla (Jennie została, żeby 
pomóc w gospodarstwie) i poszliśmy na spotkanie z nowymi przyjaciółmi mojego 
ojca, których poznał w barze i którzy mu tyle okazali życzliwości. Ale najpierw, 
pełen animuszu i rozmachu, zaszedł do redakcji miejscowego pisma „Expositor", 
gdzie przedstawił nas panu Webbowi, naczelnemu redaktorowi,
87
i panu Curry, który dawniej był redaktorem gazety „Reveille" w St. Louis.
— Oto pan Matthew Kissel — powiedział ojciec z majestatycznym gestem — wybitny 
rolnik ze stanu Indiana.
W życiu nie widziałem człowieka, któremu by tak niewiele trzeba było do zabawy. 
Otóż pretekstem do pójścia do redakcji było zamieszczenie w gazecie ogłoszenia o 
zgubionym breloku od zegarka, ale tak naprawdę chodziło mu o to, żeby poznać ze 
sobą ludzi, których lubił.
W każdym razie zamieścił to ogłoszenie: najpierw włożył okulary, sprawdził 
cennik, z miną znawcy zastanawiał się nad spacjo-waniem i wymiarem czcionek, a w 
końcu własnoręcznie napisał treść:
Zgubiono, prawdopodobnie w kościele albo w barze „Ostatnia Szansa" brelok z 
czternastokaratowego złota, roboty Lazarusa z Louisville (to ostatnie było 
czystą bujdą, bo pan Lazarus prowadził lombard i sprzedawał to, co mu ludzie 
przynieśli), przedstawia, jacy z profilu św. p. G. Waszyngtona, prez. USA. 
Wysoka nagroda dla znalazcy tej drogiej sercu pamiątki rodzinnej. Dr Sardiusz 
Mc-Pheeters, chirurg, skrytka 137 tego pisma.
Następnie ojciec spytał pana Webba, czy skrytka 137 jest wolna, a na to pan Webb, 
że nie, że w ogóle nie mają skrytki 137 ani nawet skrytki nr 1 czy nr 2, ale że 
on się tym zajmie i wszystko będzie w porządku. Potem uścisnęliśmy wszystkim 
ręce i wyszliśmy, ale najpierw jeszcze pan Curry usiłował w sposób grzeczny 
dowiedzieć się od pana Kissla czegoś na temat erozji. Przypominało to scenę w 
gabinecie dentystycznym, kiedy dentysta usiłuje wyrwać ząb mądrości, którego 
korzenie owinęły się dokoła szczęki.
— Podobno ziemia w pańskich stronach jest doskonała, panie
Kissel?
(Pan Kissel uśmiecha się i powoli kiwa głową).
— Opady deszczowe w normie?
— Czasem powyżej.
— Ale mam nadzieję, że nie nazbyt obfite?
— Okrutna wilgoć.
— Nadmiar opadów deszczowych w okręgach położonych blisko dużych rzek bywa 
niekiedy przekleństwem. Pańska farma położona jest zapewne wysoko i na suchym 
gruncie?
— Zmywa.
— Ale chyba nie do tego stopnia, żeby powstawały szkody?
— Powstają.
— Na skutek erozji?
— Wszystko zmyła woda.
88
— Nie rozumiem?
— Całą farmę. I dom. A także stodołę, silos, szopę na drzewo i chlew.
Gdzieś mniej więcej w tym punkcie pan Curry postanowił zrezygnować z erozji i 
zmienił temat, bo widać już było, że trafił na niewłaściwy trop. Wymieniliśmy 
więc garść uwag na temat pogody w Independence, która w tym dniu była ładna, ale 
czasem bywała podobno gorsza, po czym wyszliśmy na ulicę.
Przyjaciele mojego ojca rozstawili namiot w najnędzniejszej dzielnicy miasta, 
zamieszkanej przez zbiorowisko rzezimieszków tak wspaniałe, że wspanialsze można 
by znaleźć tylko na barkach mieszkalnych" w Louisville, ale według ojca wybrali 
tę dzielnicę dlatego, że jako ludzie krzepcy i rozmiłowani w życiu pod gołym 
niebem czuliby się skrępowani w bardziej cywilizowanym otoczeniu. Torowaliśmy 
więc sobie drogę pośród daszków płóciennych rozpiętych na słupkach, namiotów, 
wigwamowi gorzej, aż tu nagle zobaczyłem krzątających się przy osmolonym garnku 
z kawą, zawieszonym na zielonej rozwidlonej gałęzi nad ogniskiem, Johna i Shepa. 
Wyglądali jeszcze ohydniej niż zwyMe, jeżeli to możliwe.
— Panowie — zaczął mój ojciec ceremonialnie — pragnę wam przedstawić...
W tym momencie wrzasnąłem, ile miałem sił w płucach:
— To oni... ci mordercy!
Nie ima co, zrobiło się wesoło. Bandyci .wyprostowali się błyskawicznie i Shep 
zrobił taki ruch, jakby chciał sięgnąć po strzelbę, ale John go powstrzymał, 
opanował się z wysiłkiem i powiedział:
— Chłopcu pomieszało się w głowie... to jest przypadek pomylenia tożsamości.
Nie przypominam sobie, żeby mój ojciec miał kiedykolwiek równie nieszczęśliwą 
minę.
— To oczywiście jakieś nieporozumienie... — zaczął, ale ja ani myślałem 
pozwolić, żeby mi ta dwójka znowu dała drapaka.
— Tatku, mówię ci, to oni mnie porwali i zabili farmera i jego żonę!
— Ma pan słowo chłopca przeciwko naszemu — powiedział Shep. — Zresztą tak czy 
siak szeryf St. Louis nie ma tu władzy.
—? Zamknij gębę — warknął John i przemówił do nas: — Nie zwracam nigdy uwagi na 
baj durzenie nieletnich dzieci, ale, wypraszam sobie oszczerstwo!
Ojciec rozłożył ręce uspokajającym gestem i powiedział cicho, bo zaczął się już 
gromadzić dookoła nas tłum gapiów:
— Jestem pewien, że jakoś to załatwimy... chłopiec był chory. Nie jest 
odpowiedzialny za to, co.?.
Własny ojciec mi nie wierzył! Byłem taki wściekły, że zacząłem
89
tupać nogami, jak to często robią ludzie w książkach. Ale potem przyszło mi coś 
do głowy. Wszystko było jasne jak słońce na niebie i nie mogę zrozumieć, 
dlaczego nie pomyślałem o tym wcześniej.
— Czekaj! — wrzasnąłem. — Przyprowadzimy Jennie. Ona ci powie, jeśli mnie nie 
wierzysz!
— Słusznie, synku, zrób to — powiedział John swobodnym tonem i z taką miną, jak 
gdyby się litował nade mną, że jestem chory i nieszczęśliwy. — Zrobiłbym 
dokładnie to samo... poszedłbym i przyprowadził Jennie, jeżeli taka osoba 
istnieje. A jeżeli nie istnieje... no cóż, wróciłbym tutaj. Zapomnimy o 
wszystkim... nie będziemy mieli urazy do dziecka, któremu pomieszało się
w głowie.
— To doprawdy niesłychanie przykra sytuacja — wyjąkał mój ojciec ocierając 
twarz chusteczką. — Jestem panom ogromnie zobowiązany za zajęcie takiego 
stanowiska...
- Drobiazg, doktorze, nich pan zaspokoi kaprys malca. Radzę
pójść z nim i przyprowadzić tę jego Jennie. Będziemy tu na pana
czekali.
Ale ja ciągnąłem ojca za poły marynarki i przynaglałem do pośpiechu; w końcu 
odeszliśmy. Przez cały czas pan Kissel nie zmienił wyrazu twarzy, chyba nawet 
nie mrugnął okiem; po prostu czekał. Sam nie wiem dlaczego, ale kiedy pomyślałem 
o tym wracając prawie biegiem do wozu, poczułem wielką ulgę, że on jest
z nami.
Usłyszawszy naszą nowinę Jennie zbladła, jednakże sposób, w jaki chwyciła i 
nacisnęła czepek na głowę, nie wróżył tym łajdakom nic dobrego. Aż się trząsłem, 
żeby jak najprędzej wrócić, ale naturalnie Jennie, wierna swoim mulim obyczajom, 
uparła się, żeby wziąć ze sobą przedstawiciela prawa, a nim zdołaliśmy go 
znaleźć (grał w barze w faraona), minęła dobra godzina.
Wiedziałem, że tak się to skończy. Zanim dotarliśmy wreszcie
90
do namiotu, już ich nie było, ulotnili się ze wszystkimi manat-kami. Zastępca — 
podobno był jakimś tam zastępcą — wyjął notes i zadawał stojącym obok ludziom 
mnóstwo idiotycznych pytań, mimo to zdołał ustalić, głównie przypadkiem, że John 
i Shep zabrali w pośpiechu swoje graty, zapakowali muły i dali nogę. Zastępca 
zamknął notes i powiedział z miną mędrca:
— W południe odjeżdżała kolumna mułów... pewnie się przyłączyli.
— To niech ich pan zatrzyma! iNiech pan za nimi jedzie! — wykrzykiwał mój 
ojciec, który zdołał już do tego czasu wmówić w siebie, że od pierwszej chwili 
uważał ich za morderców.
— Nie mamy odpowiednich środków — powiedział zastępca. — Zresztą, o ile mi 
wiadomo, ludzie ci nie popełnili w Independence żadnego przestępstwa. A ja ani 
myślę eskortować ich do St. Louis. Może pan ich tam odstawi?
Wobec tego powlekliśmy «się z powrotem do wozu i zaczęliśmy omawiać sytuację.
91
— Co robić? — pytał ojciec, bezradny w tej krytycznej chwili
jak dziecko.
Wtedy zabrał głos pan Kissel i złożył swoje pierwsze tego ranka dobrowolne 
oświadczenie:
—- Dajmy im chwilowo spokój — powiedział — i zjedzmy trochę kury na zimno.
Uważałem, że to doskonały pomysł; zresztą była już najwyższa pora na wyjazd do 
Kalifornii. Tego popołudnia obeszliśmy kolejno wszystkie formujące się kompanie, 
a nazajutrz przystąpiliśmy jako współpasażerowie do grupy noszącej nazwę 
Kompania Bobrów. Ale reszty dowie się czytelnik z listu, który ojciec napisał do 
matki 20 czerwca.
Obozowisko nad Little Vermlllon Creeh 20 czerwca 189? roku
Najdroższa Melisso, .
zatrzymaliśmy się na niedzielny odpoczynek nad tym przepięknym potokiem, którego 
przejrzyste wody płyną wartko po łożysku z czerwonego piaskowca. Nie licząc 
drobnych przeszkód, które trapią najbardziej nawet doświadczone wyprawy, 
wszystko toczy się nadzwyczaj gładko. Pamiętasz, że w mojej epistole z ubiegłego 
wtorku zakomunikowałem Ci radosną nowinę o odnalezieniu naszego Jaimiego i 
opisałem szczegółowo wypadki poprzedzające ucieczkę jego dręczycieli. Łajdacy ci 
wzięli nogi za pas i wszelki ślad po nich zaginął. Oby ich pochłonęła 
niegościnna pustynia. Fiat justitia ruat caelum. (Niechaj niebiosa runą i stanie 
się zadość
sprawiedliwości).
Żeby zapoznać Cię kolejno z naszymi przygodami, podejmę moją kronikę w tym 
właśnie punkcie. Wraz z rodziną Kisslów, o których Ci wspominałem, oraz z 
dziewczyną imieniem Jennie, która eskortowała Jaimiego do Independence, 
znajdujemy się na lądowym szlaku do Kalifornii. Przyłączyliśmy się do 
Kompanii Bobrów, w skład której wchodzą trzydzieści trzy „messy", czyli 
inaczej rodziny, każda na własnym wozie zaprzężonym w woły. Wielką obfitość 
złota oczekuje nas na końcu tej prymitywnej podróży i uwierz mi, wystarczy go 
dla wszystkich. Udzielili nam tej wiadomości czterej członkowie rozbitej kolumny, 
z którą minęliśmy się zaledwie wczoraj. Ludzie ci dotarli aż do fortu Bridgera, 
gdzie kilku z nich odpoczywa przed dalszymi trudami, kilku osiedliło się na 
stałe, ci zaś czterej, jak już wspomniałem, zawrócili z drogi przywożąc jednak 
ze sobą zadziwiające, acz nie z pierwszej ręki wiadomości z Kalifornii. Spieszę 
jednak dodać, że ich niepowodzenia nie mają żadnego związku z niewątpliwym 
sukcesem naszej misji. Trapił ich szereg łatwych do uniknięcia kłopotów, 
mianowicie wyruszyli w drogę, zanim step pokrył się trawą, ich juczne
92
muły objawiały tendencje do ucieczki i pozbywania się ładunku, nie posiadali 
doświadczonego przywódcy i zbyt łatwo ulegli panice przy pierwszym zetknięciu ze 
złodziejskimi plemionami Shawnee i Pottawattomy.
My z Kompanii Bobrów jesteśmy szczęśliwymi posiadaczami skarbnicy wiedzy o 
szlaku noszącej imię Buck Coulter. Człowiek ten został przez nas wynajęty w 
podwójnym charakterze: myśliwego i „szefa" wyprawy. Moim zdaniem jest on niezłym 
towarzyszem drogi, choć trochę może opryskliwym i nie liczącym się ze zdaniem 
innych, a nawet nie pozbawionym pewnych skłonności do despotyzmu. Uważa zapewne, 
że jego wiedza pionierska przewyższa wiedzę Wszechmocnego, narzucił więc nam 
pewne drobne przepisy i obowiązki nie zasięgając niczyjej rady. Niech tam; 
zobaczymy, co będzie.
Jako środka lokomocji używamy własnych nóg, to znaczy Kissel, ja i Jaimie 
idziemy, kobiety zaś i dzieci_— głośny kwartet opatrzony dość pompatycznymi 
biblijnymi etykietkami — jadą przeważnie wozem. Pani Kissel jest chudziutką, 
niezmordowaną, pogodną samarytanką, niesamolubną i pełną miłości do całego 
rodzaju ludzkiego. Jej mąż, olbrzym, jeśli idzie o wzrost i siły, w czasie 
wędrówki tak mało trudu poświęca rozmowie, jak chyba nikt ze znanych mi ludzi. 
Osoba powierzchowna mogłaby uznać Kissla za głupca, jednakże jego lapidarne 
uwagi w rodzaju: „ładne", „ostrożnie", „proszę o boczek", zawierają więcej 
treści, niż się to wydaje na pozór. Sam doprawdy nie wiem, co sądzić o ostatnim 
członku naszej małej gromadki. Jennie jest dziewczęciem hożym i świeżym jak 
pączek róży, zwłaszcza odkąd minęło jej przygnębienie, muszę jednak dodać, że 
kwiecia strzegą ostre kolce. Pod maską niewinnego uśmiechu kryje się żelazna 
wola. Przykro wspominać, ale zaledwie wczoraj, tuż przed kolacją, oświadczyła 
stanowczym tonem, że najwyższy czas uprać bieliznę moją i Jaimiego; co więcej, 
nie ustąpiła, dopóki nie weszliśmy do wozu i nie wydali jej rzeczonej bielizny. 
Biada temu młodzieńcowi, na którego padnie jej despotyczne spojrzenie. Zdaje się, 
że spoczęło ono na melancholijnym Adamie Brisie, którego cierpiąca na cystę żona 
umarła zgodnie z moimi przewidywaniami. Zrozpaczony Brice sprzedał dom i 
przedsiębiorstwo, spory skład lodu i postanowił rozpocząć nowe życie z dala od 
miejsca, w którym poniósł tak bolesną stratę. Jego wóz jedzie tuż za nami, a 
kobiety, pełna poświęcenia pani Kissel i nieporuszona Jennie, roztaczają nad nim 
opiekę. W rzeczy samej prowadzimy wspólne gospodarstwo.
Podejmując decyzję wyjazdu byliśmy zmuszeni dokonać wyboru między mułami i 
wołami. W ekspedycjach takich jak nasza rzadko łączy się te dwa gatunki zwierząt, 
odczuwają one bowiem silną wzajemną awersję. Nie urodził się jeszcze muł, który 
oparłby
93
się pokusie kopnięcia wołu, zwłaszcza opętanego, woły zaś znajdują szczególną 
przyjemność w spychaniu mułów z każdego dostępnego im skrawka trawy. Zresztą 
decyzja nasza była tym łatwiejsza, że Kisslowie posiadali już zaprząg wołów, 
chociaż trzeba przyznać, że chętnie zrezygnowaliby z nich dla dobra ogółu i — 
nie wątpię — przerzucili się na kangury czy renifery nie tracąc pogody ducha.
Sądzę, że wybór wołów jest słuszny. Im dłużej patrzę na muły (wyjaśnię za chwilę, 
dlaczego moja wiedza o nich co dzień się wzbogaca), tym bardziej zachwyca mnie 
powolny, pracowity, niezmordowany wół. Lekkie woły, w wieku poniżej sześciu lat, 
są idealnymi zwierzętami jucznymi; potwierdzenie zaś tego dogmatu usłyszałem z 
ust samej wyroczni, to jest Bucka Coultera, którego krótkich, obrazowych 
wypowiedzi na temat mułów nie ośmielę się
zamieścić w tym liście.
Do naszej Kompanii Bobrów przyłączyła się na kilka dni Kompania Os prowadzona 
przez pułkownika Ralstona, kupca, hurtownika z Independence; kompania ta składa 
się z czterdziestu siedmiu mułów (po sześć w zaprzęgu) i jednej mulicy z 
dzwonkiem na szyi, która to mulica ma jakoby powstrzymywać muły od wałęsania się 
po okolicy. Stwierdzam jednak z żalem, że nawet całe stado mulic dzwoniących 
dniem i nocą nie utrzyma tych dokuczliwych zwierząt na prostej drodze. I 
doprawdy z ich winy zwolniliśmy bardzo
tempo marszu.
Na temat naszego zdrowia mogę powiedzieć tylko jedno: czujemy się doskonale. 
Kiedy kupowaliśmy prowianty, ostrzeżono nas, że w drodze należy liczyć się z 
apetytem niemal dwukrotnie większym niż w domu, co też okazało się prawdą. Serce 
by ci rosło na widok naszego Jaimiego, gdy zasiada do porannego posiłku. Jego 
usiłowania, żeby spałaszować cały boczek znajdujący się w wozie Kisslów, uznane 
zostały za akt wykraczający poza ramy obowiązku. W tym kontekście (jedzenia) 
powinienem wspomnieć o Jennie, która — jeśli chcesz poznać nagą prawdę — sama 
mianowała się naszym nieubłaganym strażnikiem i opiekunem. Trzeciego dnia na 
szlaku oświadczyła, że należy powiększyć śniadanie, składające się ze 
smażonego boczku, placków razowych i niekiedy fasoli, do pełnego posiłku i 
zaczęła — ku naszemu zdumieniu — furażować
na własną rękę.
Okazało się, że w Illinois, skąd to biedactwo pochodzi, jej ojciec i bracia byli 
zawołanymi myśliwymi i że w konsekwencji ona strzela nie gorzej od ?????'? ? 
Crocketta. Tak nam oznajmiła i możesz sobie wyobrazić nasz śmiech na myśl o tej 
Dianie. Ale w odpowiedzi Jennie zacisnęła tylko usta — maniera, która w dziwny 
sposób kojarzy mi się z rykiem osła — po czym sięgnęła po dubeltówkę Kissla, 
wiszącą na haku w jego wozie, i po-
94
wędrowała na prerię, sama, mimo ostrzeżeń, że może zabłądzić w tym milczącym, 
falującym bezmiarze traw. Wróciła po dwóch godzinach, niosąc osiem par siewek 
(doskonały ptak po upieczeniu, delikatny jak przepiórka) i fartuch pełen jaj. 
Może najbardziej zaskakujący w całym tym zdarzeniu był fakt, że zużyła tylko 
siedem naboi, a gdy Kissel, niezwykle trafnie formułując swoje pytanie, mruknął: 
„Hę", odparła niedbale:
— Pięć dubletów i dwa tryplety.
Pałaszując wieczorem — miast codziennej solonej wołowiny — smakowite pieczone 
ptaki spoglądaliśmy na Jennie niemal z czułością. A muszę powiedzieć, że w 
spojrzeniu ?????'? wpychającego właśnie do ust pierś i soczystą nóżkę, 
dostrzegłem błysk jakby spekulacji. Od tego szczęśliwego początku nasz dzielny 
ne-mrod dostarczył nam ponadto kaczkę, gdy któregoś dnia rozbiliśmy obóz w 
pobliżu rozlewiska wodnego, bekasa i zająca; a w strumieniu, którego nazwy nie 
pamiętam, Jennie złowiła obfitość dużych sumów. Teraz co wieczór — staramy się 
bowiem zatrzymywać na noc w pobliżu wody — oboje z Jaimiem zakładają „nocne 
wędki", często więc na śniadanie mamy pod dostatkiem ryb. Tylko raz odwróciliśmy 
się ze wstrętem od jej poczęstunku. Otóż wczoraj, gdy po blisko godzinnych 
łowach w odległości trzysturczterystu jardów od taborów wmaszerowała do obozu z 
trzema dorodnymi grzechotnikami, zaprotestowaliśmy stanowczo.
— Po ugotowaniu wcale nie są gorsze od węgorzy — oświadczyła Jennie ze swoim 
stalowym błyskiem w oku, ale donoszę Ci z satysfakcją, że niewzruszeni 
odwzajemniliśmy jej się podobnym spojrzeniem. W końcu dała za wygraną i rzuciła 
te ohydne stwory w krzaki, chyba w końcu z ulgą, bo wiele jej postępków wynika 
tylko z upartego przekonania o własnej słuszności. Jestem gotów uwierzyć, że 
grzechotniki są specjałem w jadłospisie smakoszów, ja jednak wolałbym chyba 
półmisek nietoperzy.
Teraz pragnę poświęcić jeden ustęp naszym wydatkom i w ogóle stronie finansowej 
przedsięwzięcia, na zakończenie zaś podzielę się z tobą obserwacjami na temat 
jednego z członków naszej wyprawy, który — obawiam się — może nam przysporzyć 
niemało zmartwień. Jest to smarkacz uważający się za wielkiego zucha; nosi za 
pasem dwa ogromne pistolety i ugania się po okolicy w poszukiwaniu Indian.
Jeszcze w Independence, po zasięgnięciu rady najświatlejszych członków naszej 
ekspedycji, w tym wygadanego Coultera, doszliśmy do wniosku, że co się tyczy 
zaopatrzenia na szlak, przewodnik Ware'a podaje dość ścisłe informacje. Przeto 
złożyłem na wozach Kissla ? ?????'?, płacąc im za ten przywilej mimo ich 
gorących protestów, następujące artykuły: jedną dodatkową strzelbę — do-
95
larów 20; jedną parę pistoletów — dolarów 15; 5 beczek mąki (1080 funtów) 
— dolarów 20; 600 funtów boczku — dolarów 30; 100 funtów kawy — dolarów 8; 5 
funtów herbaty — dolarów 2,75; 150 funtów cukru — dolarów 7; 75 funtów ryżu —
dolarów 3,75; 50 funtów suszonych owoców — dolarów 3; 50 funtów soli, pieprzu 
itd. — dolarów 3; 10 funtów sody oczyszczanej — dolarów 1; 30 funtów ołowiu — 
dolarów 1,20; 25 funtów prochu — dolarów 5,50;. 25 funtów narzędzi itd. — 
dolarów 7,50; 36 funtów narzędzi górniczych — dolarów 12; namiot — dolarów 5; 45 
funtów pościeli — dolarów 12,50; 30 funtów naczyń kuchennych — 
dolarów 4; 50 funtów słoniny — dolarów 2,50; zapałki — dolarów 1; 50 funtów 
świec i mydła —dolarów 5,20.
Są to zapasy dla trzech osób na przeciąg jednego roku; łącznie wydatkowałem na 
nie 170 dolarów, jak więc widzisz, brzęcząca moneta nie obciąża mi już sakiewki. 
Wiedzeni wspólnie odczuwanym miłosierdziem Kissel, Brice i ja postanowiliśmy 
pokryć solidarnie koszty podróży Jennie, udzielając jej znacznego rabatu od 
wyżej skalkulowanych cen. Dziękując nam ze łzami dziewczyna poprzysięgła sobie 
zwrócić nam wszystko, a jeśli znam się na ludzkich charakterach, spłaci ten dług 
— choćby miał to być jej ostatni uczynek na ziemi. I tak wyruszyliśmy w drogę — 
gromadka dzielnych entuzjastów, którym nie straszna jest perspektywa 
znoju i ciężkich prób. Jak dotąd bez trudu odnajdujemy drogę, gdyż wozy 
poprzednich emigrantów wyżłobiły głębokie koleiny w gliniastym gruncie i trawach.
Jesteśmy ósmy dzień w podróży i przebyliśmy dotąd sto dwadzieścia mil. W 
odległości stu mil od Independence odbył się nasz, jak to nazywają na szlaku, 
„chrzest pionierski", czyli innymi słowy, przeprawiliśmy się przez rzekę Kansas, 
po indiańsku Ca. Wszystko poszło gładko, głównie dzięki dwóm zaradnym Indianom 
ze szczepu Shawnee, którzy mają w tym miejscu prom. Opłata od wozu wynosi dolara; 
konie i bydło przeprawiliśmy wpław, tracąc tylko jednego źrebaka małej 
stosunkowo wartości. Ogólnie rzecz biorąc, członkowie naszej kompanii to 
ludzie uczciwi, zrównoważeni, bogobojni i tylko ów wyrostek, o którym ci 
wspominałem, bardzo nas wszystkich niepokoi. Ale to pupil Coultera, a chociaż 
daleko smarkaczowi do lat dwudziestu, jest pyszałkowatym, złośliwym brutalem, 
bardzo silnym i zaprawionym w bójkach; przechadza się z wojowniczą min§ po 
obozie i usiłuje sprowokować kłótnię, w której mógłby użyć pistoletów, całe zaś 
niebezpieczeństwo polega na tym, że w strzelaniu jest podobno przedwcześnie 
dojrzałym mistrzem. Gdy odwołaliśmy się do Coultera, usłyszeliśmy w odpowiedzi 
jedynie grubiański śmiech i łaskawą uwagę, że „chłopaka ponosi i że musi się 
wyszumieć". Odpowiedź ta, jak ją przeanalizować, nie rozwiązuje niczego. 
Naprawdę lękam się, że 96 
l
ów odrażający, krostowaty zawadiaka nazwiskiem Dick McBride, doprowadzi do 
rozłamu w łonie dobrze zorganizowanej ekspedycji. Ale wszystko skończy się 
dobrze i Opatrzność nie poskąpi nikomu swoich łask, zwłaszcza zaś pomoże zdobyć 
bogactwo niżej podpisanemu, którego triumfalny powrót do Louisville (tym razem 
już nie chyłkiem) zostanie uznany — przepowiadam — za fakt o znaczeniu 
historycznym nie mniejszym od powrotu Cezara z Kartaginy. Nawiasem mówiąc, 
postanowiłem, że w dowód mojej życzliwości dla miasta ufunduję nowe skrzydło 
Szpitala Marynarki, oddział, w którym biedni i potrzebujący będą się mogli 
leczyć gratis. Jeśli nie uznasz, że to zbyt zuchwałe, proponowałbym zaszczytną 
nazwę: „Kalifornijska Klinika Publiczna imienia McPheetersa". Czy zechciałabyś, 
droga Melisso, już teraz porozmawiać o tej sprawie z panem Birdwellem, 
architektem? Byłbym rad, gdyby gotowe plany budynku czekały na mój przyjazd (nie 
szczędź kosztów). I tak, z myślą o tym radosnym i upragnionym celu odkładam 
pióro, muszę bowiem pomóc moim towarzyszom przy wyciąganiu wozu, który utkwił w 
rozpadlinie ze złamanym orczykiem. Najgoręcej pozdrawiam Ciebie, moja wierna 
żono, a także moje ukochane córki Hannę i Mary.
Wasz poszukujący przygód mąż i ojciec
SARDIUSZ McPHEETERS
(w drodze)
ROZDZIAŁ XII
Tego wieczoru miało się odbyć koło wozu Coultera zebranie w sprawie niedzielnych 
postojów. Był to pomysł samego Coultera, a trzeba przyznać, że wypowiadał 
wszystkie swoje uwagi na ten temat z miną, która irytowała nie tylko mojego ojca. 
Coulter uważał, że jeśli pozwolimy wołom w niedzielę odpocząć, na dłuższą metę 
zaoszczędzi nam to wiele dni podróży.
Jednakże ta decyzja Coultera wywołała niezadowolenie. Ludzie w tym stadium 
wyprawy pragnęli jak najprędzej dotrzeć na miejsce i zabrać się do kopania złota. 
Z wyjątkiem Kisslów każda niemal grupa miała już jakieś plany finansowe, 
niektórzy zaś tkwili po uszy w długach, jak mój ojciec. Zresztą ojciec miał 
teraz głowę nabitą „Kalifornijską Kliniką Publiczną im. McPheetersa" i zapisywał 
całe strony w notatniku najbardziej wymyślnymi projektami, nie zapominając o 
urządzeniach takich, jak sala do terapii wodnej, izolatki, homeopatia i Bóg wie 
co jeszcze; myślę, że na urządzenie takiego szpitala nie starczyłoby całego 
zapasu złota na świecie, ale ojciec zachowywał się tak, jak gdyby miał już te 
pieniądze w kieszeni.
7 — Podróże Jaimiego McPheetersa
97
A n z^ *?? ra(^z^ się pana Kissla, zadawał mu pytania w ten swoi idiotycznie 
rzeczowy i pełen szacunku sposób, a nawet jak usłyszał odpowiedź bardziej mętną 
niż zwykle, nic się tym nie
-J1]^0 pan myśli o zatrudnieniu pielęgniarek przy operacjach
męskich genitaliów? — spytał.
?• i zastanowił się chwilę, wystukał popiół z fajki i odpowie-
__ '-??-? zawracałbym sobie tym głowy.
2~ M1» Pan słuszność! — zawołał ojciec. — Znowu trafił pan w"spd n. Niepokoiła 
mnie trochę ta sprawa, ale teraz widzę wszystko '?<&° ^ na dłoni. I^°bić swoje i 
nie myśleć o reszcie. Bardzo
panu d#i^ ?'?-'
o, Rozplatali ten zawiły problem, wstaliśmy i poszli na zebrań'e d° Coultera. 
Wyruszyliśmy jednak trochę wcześniej, żeby wstań'ć P° drodze do Anglika jadącego 
z taborem mułów. Co dzień doc ?? ^° nas nowe historyjki o tych mułach i 
muszę stwier-dzió61'^ wcale nie były przesadzone. Właściciel nazywał się ???, 
ale ' Z gruncie rzeczy było to dużo bardziej skomplikowane, bo lud ^ powiadali o 
nim, że się nazywa Czcigodny Henry ?. ???; ???21?'$?? wtedy pojęcia, że takie 
tytuły noszą synowie angielski fiordów, więc zastanawiałem się, dlaczego on 
jest taki godny Cz . . ^ końcu przyszło mi do głowy, że pewnie nie wykantował 
???' en ???? kupnie tych mułów. Bogiem a prawdą ludzie mówili, że równik 
Ralston strasznie go nabił w butelkę, zresztą wszy-stk cze§° s^ *ma* *en 
^oe' wypadało tak samo śmiesznie jak z t ' i mułami, chociaż kiepsko pod 
względem finansowym, więc chyba ciałem racj ę.
T ? ?2? inacze3' pomaszerowaliśmy do jego obozu, no i naturalnie hvł° dokładnie 
tak, jak ludzie mówili: siedział sobie w białych rek liczkach z koźlej skóry, 
rozparty w miękko wyściełanym fo-
telifn^ biegunach.
__poktor Sardiusz McPheeters, do usług — oznajmił mój ojciec
n ., rcLziej ceremonialnym tonem, zbliżając się do niego z wyciągnięta ??^'
__ „mi przyjemnie — wybąkał ??? nie wstając z fotela
i uim^iąc ?^?. 0??? w taki sposób, w jaki król mógłby przyjmować dar wre-czany 
mu przez ludożerców z jego dominium. To znaczy l^w0 ^ą u^ął' odłozył i sięgnął 
po jedwabną chusteczkę, jak sd ?? cnciał zetrzeć z dłoni ewentualny brud. Poza 
rękawiczkami m'ał Pa soD*e szare spodnie w paski i czarny żakiet.
Q.cjec, zbity trochę z tropu, odchrząknął i przedstawił Kissla, ?p> ? e'a i mnie; 
po czym oznajmił, że otrzymał dyplom lekarski ?? uniwersytecie w Edynburgu i w 
związku z tym składa panu ??? fizytą »brytyiskieJ solidarności".
Słysząc to ??? trochę odtajał, a nawet przywołał młodego Murzyna, który miał na 
imię Otello, i kazał mu podać piwo imbirowe.
A więc była to prawda. Po obozie krążyły pogłoski, że ??? jedzie do Kalifornii z 
dwudziestoma sześcioma skrzyniami piwa imbirowego; rzeczywiście miał je 
wszystkie na wozie, wiem, bo podsunąłem się nieznacznie i zajrzałem pod brezent. 
Smakowało mi, nie ma co; zresztą nie było dane panu ??? daleko ujechać z tymi 
skrzyniami; ale niepotrzebnie wyskakuję naprzód.
Mężczyźni usiedli i zaczęli rozmawiać o trudnościach podróży do Kalifornii, 
które ich zdaniem były mocno przesadzone, ? ??? powiedział, że prowadzi dziennik 
i ma zamiar napisać książkę „Spacerkiem przez Góry Skaliste i złotodajne pola 
Kalifornii". Kiedy Brice powiedział, że tytuł ten może się okazać trochę za 
pewny siebie, na co wskazywałyby dotychczasowe opisy czekającej nas drogi, ??? 
machnął pogardliwie ręką i oznajmił:
— Och, ci ludzie wielokrotnie mi mówili, że zachowuję się jak osioł, ponieważ 
noszę białe rękawiczki i taskam na wozie piwo imbirowe, ale moim zdaniem należy 
koniecznie zachowywać pozory. Jestem głęboko przekonany, że zrobi to odpowiednie 
wrażenie na krajowcach.
Pomyślałem wtedy, że ??? jest największym głupcem, jakiego widziałem w życiu, a 
opisuję go tak szczegółowo, ponieważ przebywaliśmy później bardzo dużo w jego 
towarzystwie. Poganiacz mułów, Otello, stał obok nad żelaznym garnkiem i 
pitrasił w nim coś, ?? ??? nazywał „potrawką z zająca", a co było naj zwyczaj 
niej-szym dzikim królikiem. Teraz przywołał Murzyna, widocznie żeby się nim 
popisać.
— Otello, w jaki sposób narzucamy krnąbrnym mułom dyscyplinę?
Otello był silnie zbudowanym Murzynem o błyszczącej skórze i głowie w kształcie 
kuli armatniej.
— Hę, panie? — spytał.
— Jak ujarzmiasz muła?
— Zwyczajnie, biorę go i bodę, panie.
— Pokaż panom. Wybierz najgorszego, powiedzmy Zgrzytajłę. Udaj, że chcesz go 
osiodłać.
Murzyn podniósł z ziemi ciężkie drewniane juki i zbliżył się do muła, który 
nagle wykonał obrót i wyrzucił w powietrze oba tylne kopyta naraz. Ale chłopiec 
był mistrzem zręczności. Patrzyliśmy z zapartym tchem, jak cofa się o kilka 
kroków i atakuje niczym kula wystrzelona z armaty. Nie mam pojęcia, jakim cudem 
nie pękły mu kręgi w karku, w każdym razie trzepnął muła głową w bok, aż 
zadudniło, jak gdyby ktoś uderzył w duży bęben. A zwierzę stało w miejscu i 
tylko się trzęsło. Nie myślcie, że miało zado-
99
woloną miną; w każdym razie ani drgnęło, kiedy w chwilę później Otello zapinał 
mu popręgi siodła.
— Wystarczy — oznajmił Czcigodny ???. — Zajmij się teraz potrawką z zająca. 
Wiecie, panowie — ciągnął — ten krzykliwy łajdak Coulter podsunął mi idiotyczny 
sposób ujarzmiania mułów, zresztą mam wrażenie, że zrobił to na złość. 
Powiedział, że należy sypnąć mułowi pieprzem w oczy i potem wepchnąć go do rzeki.
— Stosował pan tę metodę? — spytał mój ojciec.
— Tak, przeprowadziłem próbę z Parlamentem. To najłagodniejsze z moich zwierząt.
— Mam nadzieję, że z zadowalającym rezultatem?
— Łotr przegryzł mi na wylot środkowy palec prawej ręki. Wszyscy wyrazili mu 
współczucie i wszyscy oznajmili, że muły
to straszne dzikusy i że nic nie pomoże nawet najlepsze traktowanie, po czym 
wyruszyliśmy w drogę, bo zbliżała się już pora zebrania u Coultera. Czcigodny 
podreptał z nami, ale zanim odszedł, przypomniał Otellowi, że ma zaglądać od 
czasu do czasu do Vilme-ra, lokaja, któremu coś zaszkodziło i leży chory.
— Chętnie go zbadam, oczywiście po sąsiedzku — powiedział ojciec, uradowany, że 
chociaż na chwilę zwróci na siebie uwagę.
— Och, bardzo pan uprzejmy — odparł ??? — ale właśnie rano zbadał go niejaki 
doktor Merton. Oznajmił, że wszelka działalność wątroby ustała, i zaaplikował 
choremu morfinę oraz napar z liści senesu. Uprzedził mnie, że jeśli Vilmer nie 
odzyska sił w ciągu najbliższych dwóch dni, będę się chyba musiał obyć w podróży 
bez
lokaja.
— Szczególna diagnoza — wymamrotał ojciec, po czym ruszyliśmy wszyscy poprzez 
krąg wozów. Większość mężczyzn siedziała już wokół ogniska Coultera, sam Coulter 
stał, ze swoim kompanem, McBride'em u boku. Coulter był wysokim mężczyzną, 
wzrostu mniej więcej Shepa, ale nie tak czerwony na twarzy. Miał śniadą cerę, 
czarne włosy i zawsze jakby niebieskawy cień na podbródku, mogłoby się zdawać, 
że jest nie ogolony, ale przeciwnie, golił się co dzień. Był ubrany w zamszową 
bluzę ozdobioną frędzlami i spodnie z szorstkiego półsukna, zwężające się ku 
dołowi i wpuszczone w buty. Na głowie miał bardzo zniszczony kapelusz o szerokim 
rondzie, z paskiem pod brodą. Ten pasek Coulter zapinał pewnie dlatego, żeby mu 
nie uciekł z twarzy pogardliwy wyraz.
— Więc do rzeczy — powiedział rozglądając się dokoła rozbawionym wzrokiem. — 
Doszły mnie słuchy, że niektórzy się tu ciskają na moje zarządzenie o 
niedzielnym odpoczynku.
Sympatycznie wyglądający i porządnie ubrany starszy mężczyzna, pan Kennedy, 
który jechał z grupą pionierów z Missouri, wstał i przemówił grzecznym tonem:
100
— Nikt się nie ciska, proszę pana. Powiedziałbym raczej, że mamy odmienny 
pogląd na sprawę.
— A ten pogląd na czym się opiera? — spytał Coulter. — Często pan jeździł tym 
szlakiem?
Kennedy zaczerwienił się i wyjąkał coś o zdrowym rozsądku, ale Coulter nawet nie 
zwrócił na niego uwagi.
— Kiedy wynajmowałem się za niańkę do tej bandy niedojdów, myślałem, że będę 
szefem. Ale jak się koniecznie upieracie, żeby popełnić samobójstwo, wolna droga. 
Tylko że ja nie mam chęci wam w tym towarzyszyć. Rezygnuję, a wy możecie sobie 
zatrzymać moje wynagrodzenie, sto dolarów plus prowiant. Rano wracamy razem z 
Dickiem do Independence. Radźcie sobie sami.
Zauważyłem, że Czcigodny ??? zrobił taką minę, jakby mu ktoś rzucił pod nogi 
kupę nieczystości.
— Być może twoje rozumowanie jest słuszne, Coulter — powiedział — za to maniery 
pozostawiają wiele do życzenia. W Anglii za takie zuchwalstwo zakuto by cię na 
kilka dni w dyby.
Z wrażenia aż wszystkim dech zaparło, ale w ostatnich rzędach rozległy się 
pojedyncze chichoty mężczyzn ukrytych w cieniu. Nie wierzyłem własnym uszom; kto 
by pomyślał, że taki Czcigodny ???, ubrany jak dandys, z kwiatkiem w klapie i 
cedzący swoje delikatne słówka, potrafi przemówić do tego zabijaki, jak gdyby 
beształ pachołka.
Ale największe wrażenie jego słowa zrobiły na McBridzie, który obrócił do niego 
pobladłą twarz i wy skrzeczał:
— Coś pan powiedział?
— I radzę ci przywołać do porządku tego smarkacza, Coulter — dodał ???, nie 
zwracając uwagi na zaczepkę. — Nie przypominam sobie, żebym widział kiedykolwiek 
młokosa, który by bardziej zasługiwał na rózgi.
Zrywając rękawice (nosił je jak zawodowy strzelec), McBride zrobił dwa kroki 
naprzód i zamachnął się, żeby uderzyć Coego w twarz, ale cios wylądował na 
ramieniu mojego ojca, który w tym momencie ich rozdzielił.
— No dalej! Wyciągaj pistolet! — wrzasnął McBride, dodając wiązankę przekleństw. 
— Jeszcze pożałujesz, żeś otworzył tę plugawą gębę.
Mój ojciec i kilku mężczyzn przytrzymali McBride'a siłą, bo jak nic zastrzeliłby 
Coego, a potem zbliżył się Coulter, szarpnął chłopca za ramię i powiedział:
— Marsz do namiotu!
Teraz znowu zabrał głos pan Kennedy i aż się zdziwiłem, że przemówił tak 
odważnie.
- A poza tą zwłoką niedzielną, panie Coulter, wielu z nas ma
101
powyżej uszu tego młodego awanturnika, który usiłuje nas wszystkich zastraszyć. 
Nie będziemy tego dłużej tolerowali.
Byliśmy wszyscy zdumieni, gdy Coulter uśmiechnął się i powiedział:
— Prawdę mówiąc, ja też mam go już trochę dosyć. A teraz proponuję, żebyśmy 
porozmawiali spokojnie o sprawie. Powody, dla których zarządzam odpoczynek w 
niedzielę, są proste i zrozumiałe. Nie jechałem nigdy tą drogą, do czego 
przyznałem się szczerze i uczciwie podpisując kontrakt, jeździłem za to innymi 
szlakami, na przykład szlakiem do Santa Fe, i nie widziałem jeszcze taboru 
pionierskich wozów, który by nie skorzystał na niedzielnym postoju. Woły 
odpoczywają, jest czas na naprawienie sprzętu, a ludzie wracają do sił. Macie 
wysokie mniemanie o przewodniku Ware'a. Naprawdę dziwię się, że nie wierzycie 
jego słowom. Pamiętam chyba dokładnie, co Ware mówi: „Nigdy nie podróżujcie w 
niedzielę. Zapewniam was, że dając niedzielny odpoczynek sobie i wołom 
przybędziecie do Kalifornii o dwadzieścia dni wcześniej niż ci pionierzy, którzy 
podróżują przez siedem dni w tygodniu".
Na większości zrobiło to niemałe wrażenie. Potrząsając głowami mówili, że może 
ich sąd był pochopny i że pewnie czytali uwagi Ware'a, tylko widocznie jakoś 
wypadły im z pamięci.
— Wszystko to bardzo pięknie — odezwał się jeden z mężczyzn — ale co będzie z 
tym młokosem McBride'em? Przecież on aż się rwie, .żeby kogoś ustrzelić. Mamy 
tego powyżej uszu, a ja osobiście zaczynam tracić cierpliwość.
— Przyrzeknę wam coś. Jeżeli chłopak nie zmieni się w ciągu tygodnia, odeślę go 
do domu. Jest synem mojego starego przyjaciela, który mi go oddał pod opiekę.
—Uważam, że to słuszna propozycja — oznajmił mój ojciec, którego poparło kilka 
głosów. Zauważyłem jednak, że niektórzy mieli miny nie przekonane. Te miny im 
się jeszcze bardziej wydłużyły, kiedy Coulter powiedział swoim zwykłym 
napastliwym tonem:
— Jakeście się nagadali do syta, zmykajcie do obozu. Rosa opada i jeszcze 
dostaniecie kataru.
Niełatwo było rozgryźć Coultera. Czasem wydawał się rozsądny i prawie ludzki; 
kiedy indziej znów był irytujący jak piasek w zębach. Nie przydało mu też 
popularności, kiedy pociągnąwszy z butelki, którą nosił przy pasku, zawołał za 
nami jak do jakich półgłupków:
— Dobranoc, śpijcie dobrze, niech się wam nie przyśni nic złego! Idąc do wozów 
słyszeliśmy w ciemności jego rubaszny śmiech.
102
ROZDZIAŁ XIII
Zwlekliśmy się z łóżek o trzeciej, schwytaliśmy woły, zaprzęgli do wozu, a potem 
zjedliśmy śniadanie siedząc w kucki wokół ogniska — wszystko to w zupełnej 
ciemności. Przygotowywaliśmy zawsze drzewo wieczorem i rano kobiety gotowały 
śniadanie w milczeniu, trochę skwaszone i w kiepskich humorach, jak to zwykle 
kobiety rano. Najbezpieczniej było je omijać z daleka. Jennie aż się jeżyła ze 
złości, a nawet pani Kissel biadoliła tak ogólnie nad niedolą życia kobiet. Więc 
najmądrzej było nie przeszkadzać im i pozwolić, żeby się wzięły ostro do roboty, 
bo zauważyłem, że praca najlepiej wybija kobietom humory z głowy.
Dygocąc trochę z zimna, bo wczesne poranki na prerii nawet w czerwcu bywają 
chłodne, zjedliśmy boczek z biskwitami usmażonymi poprzedniego dnia i wypiliśmy 
po kilka filiżanek kawy. Zauważyłem, że Brice, ten łysawy młody wdowiec, który 
jechał za nami, ciągle ma kiepski apetyt. Ale Jennie nakładała mu jedzenie i czy 
chciał, czy nie chciał, wpychała talerz do ręki. Trudno powiedzieć, co by się z 
nim inaczej stało, bo biedak jakoś w żaden sposób nie mógł się otrząsnąć po 
śmierci żony. Przeważnie mówił mało, na pytania odpowiadał grzecznie i zawsze 
chętnie każdemu pomógł, ale nie miał ani krztyny energii. Kiedy ktoś mu 
powiedział, co ma zrobić, wytężał wszystkie siły, ale sam nic zacząć nie umiał. 
Mam wrażenie, że siedziałby nad wygasłym ogniskiem domowym, dopóki nie 
rozszarpałyby go sępy. Słyszałem też, jak jęczy w nocy — może mu się coś śniło 
albo może nie mógł spać i myślał O domu.
Poranek był rześki i pogodny, na niebie błyszczały smugi i kępki gwiazd. Gdzieś 
daleko szczekały zwierzęta, może kojoty albo wilki, gotowe do drogi woły 
przestępowały z nogi na nogę i porykiwały z cicha. Miło mi się zrobiło na duszy, 
kiedy pomyślałem, że jestem chłopcem i że wyruszam na poszukiwanie przygód. 
Pamiętam, że zjadłem tego ranka potężne śniadanie i dobrze się stało, bo dzień 
miał być niezwykły i wymagał od człowieka siły.
Mój ojciec skończył właśnie rozmowę z samym sobą (o 3 rano był zawsze w pysznym 
humorze, ale ponieważ nikt nie miał wtedy ochoty na pogawędki, mówił do siebie), 
gdy zjawił się Coulter na swoim indiańskim koniku. Przyjechał sprawdzić, czy 
wygasiliśmy porządnie ognisko.
— Zadepczcie dokładnie wszystko, żeby nie została nawet iskierka! — zawołał z 
siodła. — Dawno nie padał deszcz, a kto nie widział pożaru stepów, ten nie wie, 
co to piekło.
— Niech diabli tego nudziarza! — zżymał się ojciec po jego odjeździe. — Nie 
zniosę chyba dłużej tych jego poleceń!
103
Chodziło chyba o to, że Coulter psuł ojcu zawsze najlepszą zabawę. W najmniej 
odpowiednich chwilach powtarzał swoje przestrogi, od których marzenia mojego 
ojca pękały jak bańki mydlane. Na przykład w drugim dniu podróży kupiliśmy od 
mulników wracających do Independence białego konia za śmieszną sumę kilku 
dolarów. Ojciec był dumny jak paw i rozpowiadał o tej transakcji po całym obozie, 
z niewiadomych powodów nazywając konia „koniną"; mam wrażenie, że było to 
fachowe określenie, które znalazł gdzieś na łamach „Wiadomości z Toru 
Wyścigowego". No i naturalnie Coulter zniszczył również i tę bańkę mydlaną. 
Kiedy jechali o-bok siebie, Coulter na swojej nędznej srokatej szkapie, a ojciec 
na grzbiecie Białasa, bo tak się nazywał nasz koń, Coulter zatrzymał ojca gestem 
ręki i powiedział:
— Jak się zrobi trochę cieplej, będzie pan chyba musiał zastrzelić tego konia.
Nawet człowiek nie posiadający bujnej fantazji mógłby sobie
wyobrazić minę mojego ojca.
— Widocznie w obozie panuje wzorowy porządek, jeżeli ma pan czas na odgrywanie 
błazna — warknął.
— To nie żarty. Biały koń niewart na równinach funta kłaków. Przyciąga robactwo. 
Jeszcze zwierzę całkiem zgłupieje.
— Wobec tego — burknął mój ojciec, rozzłoszczony teraz jak dziecko — mój Białas 
niewiele się będzie różnił od pańskiej cha-
bety.
— Tylko indiańskie koniki mają dość krzepy, żeby znieść trudy
szlaku, niezależnie od maści.
— Najuprzejmiej dziękuję za radę — odparł ojciec chłodno, po
czym odjechał.
No więc, kiedyśmy skończyli śniadanie i oba wozy były gotowe do drogi, ojciec 
powiedział, że mogę dosiąść Białasa, i czekaliśmy już tylko na sygnał odjazdu. W 
końcu rozległo się „Naprzód! Wiooo!" i pierwszy wóz z tego końca wyłamał się z 
szyku i wje-. chał na szlak, zaraz za Coulterem, obok którego jechał McBride na 
ogierze mniej więcej tak dzikim i obmierzłym jak jego właściciel.
Nocą ustawialiśmy wozy w owal. Coulter powiedział, że stanowi to doskonałą 
barykadę, za którą można się bronić skutecznie przed znaczną siłą Indian. 
Później, w kraju wojowniczych szczepów indiańskich, trzeba było palikować bydło 
na dzień, ale mieliśmy to jeszcze przed sobą. Dotąd spotykaliśmy tylko Indian 
Shawnee i Pottawattomy i od czasu do czasu Otoe i Kaw; były to gromady 
wygłodniałych nędzarzy, którzy próbowali zbliżyć się do nas, by żebrać, ale 
Coulter ich odpędzał.
— Nie wpuszczajcie nigdy Indian do obozu — mówił. — Pod żadnym pozorem. — Ale 
mimo to odnosił się do nich łagodniej
104
niż jego „protegowany", którego aż ręka świerzbiła, żeby ustrzelić kilku 
czerwonoskórych i zrobić karby na kolbach.
—? Jak się człowiekowi nadarzy okazja, powinien dać nauczkę tym dzikusom — 
powiadał McBride.
Dwukrotnie Coulter odciągał go siłą, kiedy McBride rzucał się konno w pościg za 
małymi grupkami jadącymi w odległości kilku jardów od naszych taborów. Wygłosił 
też do nas przemówienie, w którym ostrzegł wszystkich przed wydalaniem się z 
obozu. Powiedział Jennie, że wychodząc na polowanie po prostu igra ze śmiercią.
— Indianie w tych okolicach są na ogół niegroźni, ale jak złapią marudera, 
oskubią go do gołych kości. A panną Jennie — ciągnął zaglądając jej bezczelnie w 
oczy — zainteresowaliby się kolejno wszyscy mężczyźni w szczepie. Jeżeli o to 
pani chodzi, wolna droga.
Jennie aż się zastrzęsła z gniewu, ale zauważyłem, że przez kilka dni trzymała 
się taborów.
Ojciec razem z panem Kisslem maszerowali obok wozu, a tymczasem ja pokłusowałem 
naprzód, minąłem tabory i prawie zrównałem się z Coulterem, który jechał w 
czołówce, jak się wyrażał, to jest ze dwieście jardów przed pierwszym wozem. 
McBride'a nie widziałem nigdzie w pobliżu. Było już koło wpół do piątej i kilka 
bladych smug — tak zwany fałszywy świt — pokazało się na wschodzie, gdzie lada 
chwila miało wzejść słońce. Kiedy się obejrzałem, zobaczyłem jeden czy dwa wozy 
z zapalonymi latarniami. Ale większość jechała nie oświetlona.
Zostawiliśmy za sobą rzekę Vermilion (przeprawa odbyła się w sobotę po południu) 
i ruszyliśmy w kierunku Wielkiej Błękitnej Równiny — odcinka drogi długości 
dwudziestu czterech mil, na którym nie było ani wody, ani lasów. Nie chciałem 
niepotrzebnie męczyć Białasa, więc zeskoczyłem na ziemię i przez dobre pół 
godziny szedłem obok, dopóki naprawdę nie nastał świt. Nagle, w gęstych oparach 
gdzieś przede mną, spory szmat drogi za Coulterem, rozległo się kilka strzałów, 
głośnych i strasznych w tej ciszy. Dwa wybuchy, jeden po drugim, a trzeci w 
chwilę później.
— Stój! — warknął Coulter obracając się w siodle i podnosząc rękę. — Zatrzymać 
wozy!
Byłem ogromnie ciekaw, co się stało, więc wskoczyłem na siodło i pogalopowałem 
naprzód, słyszałem, że za mną jadą inni. Poprzez mgłę wiszącą w dolinkach 
widziałem Coultera, który grzmocił konia obcasami i galopował jak przylepiony do 
siodła. Jeździć konno to on umiał, nie ma co.
Przemknęliśmy przez pagórek, zjechaliśmy w dół stoku i dalej, na łysawą równinę, 
na której zobaczyłem coś leżącego na ziemi. Coulter zeskoczył z siodła, zanim 
się jego koń zatrzymał. Zoba-
105
czyłem teraz wszystko dokładnie: McBride stał trzymając w obu rękach pistolety, 
a przed nim w kępie trawy — brr, co za straszny widok! — indiańska kobieta 
zaciskała obie dłonie na piersiach, które unosiły się i opadały w urywanym 
oddechu. A co okropniej-§ze, u jej stóp leżał może siedmioletni chłopiec, ładny, 
czarnowłosy, trzymający w rączkach zabawkę — małego jelenia zrobionego z 
jeleniej skóry — zabity strzałem w kark... i o rok czy dwa młodsza dziewczynka z 
głową tak straszliwie zmasakrowaną przez kulę, że mówiąc uczciwie, nie mogłem na 
to patrzeć.
Kiedy staliśmy tak z sekundę, może za bardzo słupiali, żeby się ruszyć, kobieta 
wygięła plecy w łuk, zadygotała i powoli opadła na trawę. Umarła. Potem nie tyle 
widziałem, ile słyszałem, jak ciężka pięść Coultera ląduje z hukiem na twarzy 
McBride'a, i słyszałem jego ryk:
— Ty obłąkany szczeniaku, morderco!
Nie bardzo uszkodzony McBride wił się przez sekundę na ziemi jak piskorz, a 
potem przykucnął i sięgnął ręką do pistoletu.
— No, dalej — powiedział Coulter. — Łap za broń. Wyciągniesz pistolet na dwa 
cale z olstrów, a wepchnę ci go do gardła razem
z nabojami. ?— Nie jesteś moim ojcem! — wrzasnął chłopak. — Nie masz
prawa mną komenderować!
Coulter pochylił się, chwycił McBride'a za kurtkę i poderwał go tak wysoko do 
góry, że potem musiał z powrotem postawić go
na ziemi.
— Ty wyszczekany pętaku, czy chcesz, żeby Indianie zmasakrowali nas wszystkich?
— Każdy, kto mnie uderzy, musi za to zapłacić! — wrzeszczał
McBride.
Chociaż struchlaiem z przerażenia, patrzyłem z przyjemnością, jak Coulter wyrywa 
chłopakowi pistolety, a potem kopniakiem popycha go w kierunku konia.
xcv; v
fvr
\%
— Wracaj do wozu —powiedział — właź do środka i czekaj na mnie. — Podnosząc z 
ziemi kapelusz McBride^ dodał: — Jeżeli ruszysz się na krok, przywiążę cię do 
pala i wychłostam na oczach całego obozu.
Tymczasem nadjechało więcej mężczyzn, w tym pan Kennedy i różni inni, których 
znałem. Zsiedli z koni i stali z zasępionymi minami.
— Ładne rzeczy, panie Coulter.
Coulter klęczał na ziemi obok kobiety i przez chwilę nie odpowiadał.
— Koczujący Indianie ze szczepu Pawnee — powiedział w końcu. — Trzeba przyznać, 
że zapędzili się daleko na południe. — Wyprostował plecy. — Co się stało, to się 
nie odstanie, ale możemy mieć jeszcze kłopoty. Szczep Pewnee to nie to, co 
łagodne szczepy Pot-tawattomy czy Shawnee. Troszkę ich przetrzebili Siuksowie od 
północy i Komańcze od południa,- ale bić się jeszcze potrafią. Mało 
prawdopodobne, żeby puścili to płazem.
— Co pan radzi?
— Trzeba z miejsca zająć się pochówkiem i puścić tabory w ruch. Może na nas nie 
będą się mścili, ale mam uczucie, że cały czas jesteśmy obserwowani.
?^^?????^
*&
'???
ty w* *
,&**
v*
**%**
Mężczyźni wykopali jeden długi grób i położyli biedną kobietę i dzieci jedno 
obok drugiego, zawiniętych w koce, a chłopcu nawet zostawili zabawkę w rękach. 
Potem Coulter kazał im przysypać trawę liśćmi i gałązkami, dla zatarcia śladów, 
a ziemię, która została, odnieść na bok i rozsypać. Kilku mężczyzn protestowało, 
że to nie po chrześcijańsku, ale Coulter ostro osadził ich w miejscu. Kiedy 
tabory dogoniły nas, zsiadłem z Białasa i opowiedziałem o wszystkim ojcu i 
reszcie, a jak skończyłem, pani Kissel i Jennie pociągały nosami i powiedziały, 
że litość bierze słuchać i że niech tylko McBride wpadnie im w ręce.
No więc niedługo po tym* ktoś zauważył, że McBride zniknął. Coulter sprawdził w 
wozie i rozesłał mężczyzn, którzy szukali chłopca w taborach, ale przepadł bez 
śladu. Zniknął też jego koń, tylko kapelusz został na wozie. Nie pozostawało nam 
nic innego, jak jechać naprzód, więc wlekliśmy się, wypatrując zatartych kolein 
ledwie widocznych pod zielskiem na szlaku. Słońce wypłynęło wysoko na niebo i 
dzień zrobił się upalny, a co gorsza, przez całą godzinę wspinaliśmy się na 
jeden z takich pagórków, które są prawie jak dorosła góra. Ze szczytu roztaczał 
się przed nami widok, którego chyba nigdy nie zapomnę. W dolinie, jak okiem 
sięgnąć, stali stłoczeni Indianie — czekali. W większości byli to mężczyźni, ale 
dostrzegłem też kobiety z dziećmi. Coulter podniósł rękę i tabory zatrzymały się.
Mężczyźni podeszli do przodu po instrukcje. — Nie wydaje mi się, żeby to był 
atak — powiedział Coulter; stał obok swego konia i patrzał wytężając wzrok.
Zaledwie wymówił te słowa, z przeciwległego stoku doliny przypłynął do nas 
wrzask, od którego gęsia skóra wystąpiła mi na rękach. Po nim rozległy się 
następne wrzaski, to cichsze, to głośniejsze. Nagle zobaczyłem, że Indianie 
stojący najbliżej rozstępu-ją się, jak gdyby chcieli nam pokazać, co się dzieje 
w środku. Przywiązany do pala stał McBride, nagusieńki. Z trudem dostrzegaliśmy 
z tej odległości rzemienie przechodzące mu pod brodą, wokół przegubów dłoni i 
kostek u nóg. Ale nie był sam. Krzątali się koło niego dwaj Indianie z nożami 
połyskującymi w słońcu i widziałem teraz na jego ciele duże czerwone łaty w 
miejscach, które powinny
być białe.
— Żywcem obdzierają go ze skóry — powiedział Coulter.
Zatkałem uszy, żeby nie słyszeć przeraźliwych wrzasków, nie mogłem znieść tego 
dłużej. Kilku mężczyzn w naszej grupie odkryło głowy, ktoś poruszał 
bezdźwięcznie wargami. Kto inny poszedł powiedzieć kobietom, żeby nie opuszczały 
wozów. A potem zwyczajnie czekaliśmy stojąc w słońcu, a dokoła nas rozpościerała 
się preria usiana kwiatami, dzika i piękna, i nigdzie nie było żadnego ruchu — 
nic prócz tej okropności, która rozgrywała się przed
108
nami na drugim końcu doliny. Dowiedziałem się później, że zanim Indianie 
skończyli swoją robotę, wrzask Mc Bride'a ucichł i słychać już było tylko płacz 
i błagalne wołanie, a potem były długie chwile ciszy przerywane krótkimi 
okrzykami, które przechodziły w zawodzenie tak przeraźliwe, że aż ptaki zrywały 
się do lotu.
Kiedy było już po wszystkim i Indianie zaczęli się oddalać pozostawiwszy 
ociekające krwią ciało, które żyło wciąż przywiązane do słupa, Coulter i kilku 
mężczyzn o mocnych żołądkach, w tym mój ojciec, który wcale nie był taki znowu 
twardy, podjechało do miejsca zemsty.
Chociaż wydaje się to nieprawdopodobne, McBride poznał Cou-ltera i zaczął 
szlochać.
— Dobij mnie! Dobij!
— Jest jakaś nadzieja, doktorze? — spytał Coulter.
— Żadnej — odparł mój ojciec. — Będzie żył najwyżej trzydzieści do czterdziestu 
minut.
Coulter wyciągnął z olstrów pistolet o długiej lufie, kaliber 45, i strzelił 
McBride'owi prosto w głowę — z taką miną, jak gdyby dobijał jelenia, po czym 
powiedział:
— Trzeba będzie nocą wystawić podwójną straż przy stadzie, dopóki nie 
przebędziemy równiny. — I więcej nie wspominał o tym spotkaniu z Indianami. 
Trapiła go jednak chyba myśl, że nie spełnił swoich obowiązków wobec dziecka 
przyjaciela. Według mnie były to daremne żale. I święty nie zdołałby sprowadzić 
na dobrą drogę tego krwiożerczego brutala, zresztą inni w naszym obozie mówili 
to samo. Tacy zawsze w końcu ściągają na siebie nieszczęście. Gdyby można to 
było przewidzieć z góry, lepiej byłoby zabijać takich w kołyskach.
ROZDZIAŁ XIV
Po tym zdarzeniu wszyscy członkowie naszej kompanii trzymali się blisko obozu. 
Nikt, używając słów Coultera, nie chodził na włóczęgi. Coulter zaznaczył jeszcze 
raz, że w tych okolicach można się nie obawiać otwartego ataku, ale że zaczajeni 
w gęstwinie dzicy zamordują każdego marudera. Radził nam też, żebyśmy pilnowali 
w nocy, czy jakiś Indianin nie usiłuje wśliznąć się chyłkiem do obozu.
— Chodzi im nie tyle o to, żeby zabić, ile żeby ukraść — powiedział. — A 
potrafią się poruszać tak bezszelestnie, że bardziej przypominają w tym węża niż 
człowieka.
Jennie zaprzestała już swoich dalekich wypraw ze strzelbą; co więcej, nie 
wypuszczała się nigdzie sama. Czasem zabierała mnie
109
ze sobą i musiałem dźwigać dwa pistolety ojca — ale to tylko wtedy, kiedy Brice 
miał jakieś inne zajęcie. Było jasne jak słońce, że postanowiła złowić tego 
nieszczęśliwca, a Brice tyle miał nadziei na ratunek, ile biedny zając w 
potrzasku. Dziwna rzecz, ale on jej jakoś w ogóle nie zauważał — tyle tylko, że 
był dla niej grzeczny i dziękował jej, jak mu wpychała do gardła kawałek 
wieprzowiny, kiedy zamiast jeść śnił na jawie. 'Nie więcej.
Nasze wspólne polowania odbywały się w ten sposób, że siedząc we dwójkę na 
grzbiecie Białasa wysuwaliśmy się naprzód, ale nie bardzo daleko, przed Coultera, 
żeby zapolować na ptactwo, zanim je spłoszą tabory. Ale w gruncie rzeczy wcale 
to nie było potrzebne. Ptaków — siewek i tym podobnych — było takie zatrzęsienie, 
że można by nakarmić cały obóz, łapiąc je siatką na motyle.
Jadący stępa na swoim koniku Coulter zawsze uśmiechał się złośliwie na nasz 
widok i rzucał ironiczne uwagi, na przykład: „Tylko nie płoszcie rysia... ma 
pazury zamiast skrzydeł!" Albo: „Głowę dam, że wszystkie niedźwiedzie wzięły 
nogi za pas ze strachu!" Czasem jednak mówił coś, co chociaż trochę miało być 
komplementem: „Jakbym miał takie śliczne czarne loki, pilnowałbym, żeby mnie nie 
oskalpowano".
Jennie go nie cierpiała. Mówiła, że robi jej się mdło na sam jego widok, i 
potrząsała gniewnie głową, ile razy ją zaczepiał swoimi dowcipami. Po 
zastanowieniu doszedłem do wniosku, że Coulter jest dla niej za bardzo męski; 
Jennie wolała cherlaków, którymi mogła się opiekować, a znowu do tej roli 
Coulter nadawał się mniej więcej tak jak stepowy bawół. Szczególnie złościła ją 
w Coul-terze jego owłosiona pierś, co było może najbardziej widocznym dowodem 
nieokrzesania.
— Dlaczego ten pyskaty złośliwiec nie zapnie porządnie koszuli? — mówiła. — To 
nieprzyzwoite.
Z ?????'?? nie było żadnych tego rodzaju kłopotów. Miał na piersiach tyle włosów 
co, powiedzmy, ryba, zresztą mógłbym się założyć, że za dwa lata jego głowa 
znajdzie się w bardzo podobnej sytuacji. Nie, jeśli idzie o włosy, Brice był 
chyba wzorem przyzwoitości, chociaż moim zdaniem wcale nie wyglądał dzięki temu 
lepiej od Coultera i w zimie było mu pewnie zimno.
Poszliśmy sobie kiedyś z Jennie zapolować na ptaszki; ja szedłem za nią, a 
jakieś pięćdziesiąt jardów za nami jechał Coulter, torował drogę, ale cały czas 
obserwował nas kątem oka. Było bardzo przyjemnie. Lekki wiatr wiał nam prosto w 
twarze, więc nie słyszeliśmy turkotu wozów, i wszędzie dokoła nas było bardzo 
cicho i spokojnie. Od czasu do czasu konik polny zrywał się i smykał naprzód w 
podskokach, jak to zwykle koniki, a z bardzo wysoka docierało ciche wołanie 
ptaków, którym się nie podobała nasza obecność. Chmary siewek zrywały się nam 
spod nóg i Jennie raz
110
po raz pukała z dubeltówki, przesuwając lufę z lewa na prawo, szybko i zręcznie 
jak mężczyzna, i za każdym razem robiąc duble-ta. Była doskonałym strzelcem.
Ale dzisiaj postanowiła pociągnąć mnie za język i dowiedzieć się czegoś 
bliższego o Brisie, więc się ucieszyłem, że nareszcie załatwię z nią swoje 
porachunki. To było okropne, jak ona mną rządziła.
Zaczęła tak:
— Twój ojciec na pewno wspominał o jego żonie?
— Owszem, wspominał.
— Podobno była chuda i mała, skóra i kości.
— Słyszałem coś całkiem innego.
Obróciła się i spojrzała na mnie jakoś tak nieprzyjemnie.
— Coś słyszał?
— Że miała rude włosy i była pulchna i ładna. Nie była ani trochę chuda, Panie 
świeć nad jej duszą.
— Ktoś mi mówił, że miała ponure usposobienie i ciosała temu biedakowi kołki na 
głowie.
— Gdzie tam! Wesoła jak szczygieł! Była chyba najmilszą osobą, jaka chodziła 
kiedykolwiek po ziemi w kobiecych sukniach. Wszyscy to mówią. Zawsze uprzejma, 
nigdy się z nikim nie kłóciła. Za żadne skarby świata nie zwymyślałaby mężczyzny.
— Tak czy siak, pracowita podobno nie była.
— Nie była pracowita! Rzeczywiście! Ręce po łokcie sobie urabiała — prawie. 
Szorowała, czyściła, sprzątała. A jak uwinęła się z robotą w domu, szła do 
tartaku i tyrała dalej. O tak, pani Brice była wzorem pracowitości. Właściwie 
poza pracą w ogóle nic nie robiła.
— Mówisz tak, jakbyś ją znał. Nie znałeś jej przecież lepiej niż ja, a ja jej w 
ogóle nie znałam.
— Ale mam takie uczucie, jakbym ją znał — odparłem. — Ach, jaka ona była 
sympatyczna. Niektórzy ludzie są z natury tacy dobrzy i tyle mają w sobie 
tkliwości, i ani krztyny uporu, że pamięć o nich żyje długo po ich śmierci. Nie 
wyobrażam sobie, żebym mógł zapomnieć kiedykolwiek panią Brice.
Jennie była taka wściekła, że strzeliła do stadka ptaków z obu luf. Nie 
odezwałem się już ani słowem, bo kark miała czerwony jak indycze korale, a 
prawdę mówiąc i tak już powiedziałem za dużo. Słowo daję, że nie spotkałem na 
świecie osoby, która by tak lubiła rządzić innymi jak Jennie, a mój ojciec też 
tak uważał, ale jak to zwykle on — za nic nie powiedziałby tego wprost, tylko 
przyrównywał ją do bohaterki sztuki takiego jednego gościa, który nazywał się 
Szekspir, i mówił, że Jennie należałoby „poskromić". Wspomniał też o żonie 
jednego pana nazwiskiem Sokrates, ale nie powiedział o nim nic bliższego; 
przypuszczam, że
?
był to jeden z poganiaczy w kompanii mulników w większości składającej się z 
cudzoziemców.
Tak czy inaczej, zrobiło mi się przykro, że tak ją zdenerwowało to moje gadanie, 
bo prawdę mówiąc, bardzo ją lubiłem, a poza tym była rzeczywiście ładna z tymi 
swoimi wargami jak płatki róży, lśniącymi czarnymi włosami i rumieńcami na 
policzkach.
Więc prędko zełgałem.
— Jennie, pan Brice pytał mnie wczoraj, ile masz lat. Wygląda na to, że bardzo 
się tobą interesuje.
— Och, dałbyś lepiej spokój! — warknęła, więc się domyśliłem, że mnie 
przejrzała na wylot. Jak na dziewczynę była całkiem
bystra.
Ale nie mogę powiedzieć, żebym się długo martwił. Znając Jennie wiedziałem, że 
go w końcu złowi — chyba że Brice zdecyduje się nawiać i zamiast małżeństwa z 
nią wybierze życie między Indianami. Ale gdybym mógł spojrzeć w przyszłość i 
zobaczyć, jak się naprawdę sprawy ułożą, chyba nie uwierzyłbym własnym
oczom.
Można by właśnie powiedzieć, że od smutnej przygody z McBri-de'em odwróciło się 
od nas szczęście. Do tego czasu wszystko szło gładko, prócz pewnych błędów w 
obliczeniu, o które trudno kogoś winić. Chyba już w pierwszym dniu podróży 
przekonaliśmy się, że nie wszystko na szlaku zgadza się z książką Ware'a. Gdzie 
według niego miała być trawa, często nie było ani źdźbła, a to samo, tylko w 
mniejszym stopniu, odnosiło się do wody. Tak naprawdę nie była to jego wina, ale 
mężczyźni klęli i wściekali się, i opisywali dokładnie, co zrobią z Ware'em, 
jeżeli przyłapią go gdzieś na
złotodajnych polach.
Mój ojciec początkowo należał do tych, którzy najgłośniej wychwalali przewodnik. 
Teraz przyłączył się do reszty i rozpuścił po obozie wieść, że książka jest 
powieścią fantastyczną.
— Ware to jeden z największych pisarzy fantastycznych naszego pokolenia — mówił. 
— Chytry z niego chłowiek, tak chytry, że zdołał nabrać wydawców, którzy 
opublikowali jego przewodnik jako książkę opartą na faktach. Nie, prawdę mówiąc, 
najbardziej żal mi samego Ware'a. Napisał arcydzieło, które — gdyby je 
czytelnicy zrozumieli — zajęłoby należyte miejsce obok „Robinsona Crusoe" i 
„Toma Jonesa", a tymczasem ludzie mu urągają, że spłodził rojący się od błędów 
podręcznik.
Jak to często bywało z moim ojcem, rozdmuchał to tak, że ludzie nie bardzo już 
wiedzieli, o co mu chodzi, za to on sam bawił się świetnie. Stwierdziwszy w 
końcu, że Ware jest nowojorczykiem, który nigdy w życiu nie wytknął nosa dalej 
na zachód niż do New Jersey, udawał jeszcze większe niż przedtem zainteresowanie 
książką. Odczytywał taki powiedzmy fragment: „Większość emi-
112
grantów prowadzi ze sobą krowy, a to ze względu na ich mleko" i wykrzykiwał z 
udanym podziwem:
— Kapitalne! Nadzwyczajne! Co za wspaniała wyobraźnia!
Boję się, że o tym zapomnę (bo nietrudno przegapić łatwe rzeczy, które się chce 
umieścić na końcu książki), więc wolę już teraz powiedzieć, że Ware'a spotkał 
bardzo smutny koniec. W pewnym sensie zginął przez swój przewodnik.
Kiedy zachorował jadąc z grupą pionierów (nie pamiętam kierunku), towarzysze 
zostawili go na szlaku w pobliżu fortu Lara-mie. Zostawili go i leżał dwa dni 
przy drodze — bez wody, bez żywności, lekarstw, bez osłony przed słońcem — tylko 
dlatego, że nie podał dość dokładnych informacji w swojej książce. Chcę przez to 
powiedzieć, że nie byli mu wdzięczni za te sto cennych informacji, których im 
udzielił, a ukarali go za sto pierwszą. Prze-czołgał się do odległego o dwie 
mile jeziorka, gdzie spalonego przez słońce znalazła go inna kompania pionierów. 
Umarł, zanim zdążyli mu udzielić pomocy. Był młody, nie miał jeszcze trzydziestu 
lat.
Bardzo możliwe, że nasza grupa postąpiłaby z nim podobnie, bo mężczyznom nie 
podobały się jego informacje. Ale naprawdę rzecz tak się przedstawiała: kiedy 
Ware pisał swoją książkę, step był porośnięty trawą, którą zniszczyły 
przejeżdżające później tabory, a rozmaite zbiorniki wodne wyschły albo zostały 
zanieczyszczone. Pamiętam, że pierwszego dnia na szlaku, po długiej wędrówce 
przez pozbawioną wody okolicę, dotarliśmy do jednego z punktów orientacyjnych 
Ware'a. Ludzie zeskakiwali z wozów, biegli, żeby prędzej znaleźć się nad wodą, a 
za ludźmi ciągnęły woły i muły, ale jak dotarliśmy do jeziorka, zobaczyliśmy 
pośrodku zdechłego wołu, nieprawdopodobnie rozdętego i pożywiające się smacznie 
roje much i sępów.
Tego samego dnia podróży zorientowaliśmy się, że prawie wszystkie wozy są 
przeciążone nadmiernym ładunkiem. Grzęznąc w błocie woły ciągnęły tak mocno, że 
aż im ścięgna nabrzmiewały pod skórą, ale skutek był tylko taki, że lekko 
skrzypiały koła. Zrzucano więc z wozów zbędne rzeczy, jak łóżka, materace, 
ciężkie garnki i tym podobne. Przekonaliśmy się, że inni przed nami popełnili 
ten sam błąd. Już w odległości pięciu mil za Independence zobaczyliśmy istny 
skład artykułów gospodarskich i myślę, że właśnie to przyciągało Indian. Były 
tam między innymi zapasowe obręcze do kół, osie, okucia do wozów, żelazny piecyk, 
dwa pługi i — chociaż to dziwne — kurtka męska i spodnie z szarego półsukna.
W trzy dni później minęliśmy pierwszy grób na szlaku — kupka kamieni 
przyniesionych z łożyska wyschniętego potoku, krzyż z nie ciosanych pali i deska 
z napisem: „Richard Wiggins z Le-
8 — Podróże Jaimiego McPheetersa
113
banonu, stan Kentucky. Zmarł 7 maja 1849". Dookoła walało się na ziemi mnóstwo 
dziecinnej garderoby, więc pewnie tamci pionierzy też już mieli kłopoty z 
nadmiernym obciążeniem, bo inaczej matka za nic nie pozbyłaby się tego rodzaju 
pamiątek.
Przez całą drogę widzieliśmy takie obrazki, ale teraz sytuacja jeszcze się 
pogorszyła. Na błotnistym gruncie koła naszych obciążonych wozów zapadały się 
coraz głębiej i głębiej, a woły były coraz bardziej zmęczone, więc w końcu 
zatrzymaliśmy się na naradę. W ciągu ostatniej godziny minęliśmy trzy dalsze 
groby, w tym jeden z napisem: „Ben Robbins, Murzyn", a wszędzie dookoła walały 
się dzbanki do kawy, rozmaite wyroby żelazne, siekiery, wiadra i nawet żywność — 
całe sterty fasoli, jeden czy dwa połcie boczku, kilka worków mąki i tym 
podobne. Widok ten przeraził kobiety. Jakby tego było jeszcze mało, zachorował 
Brice. Ojciec zmierzył mu gorączkę, obejrzał język, zadał kilka pytań i w końcu 
kazał jechać mu na wozie obok pani Kissel, bo powiedział, że Brice cierpi na 
zaburzenia wątroby i jeżeli nie będzie-uważał, skończy się to nieżytem.
Zatrzymaliśmy się na naradę i gdy mężczyźni naprawili koniec dyszla, który pękł 
przy wspinaniu się pod górę, Coulter powiedział:
— Musimy zmniejszyć ładunek, bo inaczej utkniemy na tej prerii i będziemy 
siedzieć, a nie widzę tu takich ilości złota, żeby było warto zabierać się do 
kopania.
— Tak się składa — próbował szydzić — że wiem o jednym wozie, który jest po 
brzegi wyładowany cegłą. Ulżyłoby mi, jakbym się dowiedział, po co te cegły 
wieziemy — na przekąskę, czy
do zabawy?
Pan Kennedy, który był szczupłym, łagodnym mężczyzną, ale w razie potrzeby nie 
zapominał języka w gębie, odparł:
— Cegła należy do mnie, panie Coulter, jestem panu wdzięczny za pańskie 
zainteresowanie. Moją żona, która przybędzie do Kalifornii w późniejszym 
terminie, życzy sobie mieć kominek wyłożony dobrą cegłą z Missouri.
— Bardzo to pięknie z jej strony, nie przeczę, ale co z tego, kiedy pański 
wóz codziennie się psuje, a ja mam już dość tej
zwłoki.
Pan Kennedy przełknął i powiedział odważnie:
— Zrobię naturalnie wszystko, czego będzie wymagało dobro
ogółu.
— W takim razie wyrzuć pan tę cegłę... może znajdzie się w tych stronach jakaś 
indiańska rodzina, która zechce postawić sobie kominek w swoim szałasie. Aha, 
jeszcze jedno. Czy jest tu między wami ten zwariowany Anglik... wiecie, ten 
laluś w białych rękawiczkach, ubrany jak przedsiębiorca pogrzebowy. ??? czy ???, 
czy jakoś podobnie...
114
Ponieważ dotąd nie zjawiły się tabory zaprzężone w muły, do których miał się 
przyłączyć ???, siłą rzeczy zaczęliśmy go uważać za członka naszej grupy. Był 
zupełnie znośny, tylko dziwny.
— Jeżeli mnie masz na myśli, mój poczciwcze — powiedział teraz, przepychając 
się do przodu — bądź łaskaw używać zwrotu „pan".
— Chodzi mi o to piwo imbirowe — ciągnął Coulter, bynajmniej nie zbity z tropu. 
— Wylej je pan. Pański wóz należy do najgorszych. Sam wybór mułów dowodzi 
zresztą nielichej głupoty, ale taskanie tej lury to już maleńka przesada.
— Coulter — wycedził ???" obciągając rękawiczki — istnieje teoria, że 
obdarzanie nieuka władzą czyni z niego świnię. Jesteś doskonałą ilustracją tej 
teorii.
— Wylej pan tę lurę — powtórzył Coulter.
— Niech cię diabli, mój panie. Ani myślę cię słuchać. Jeżeli mam się pozbyć 
ulubionego napoju, uczynię to z gestem. Zapraszam państwa dziś wieczór do — a 
raczej przed — mój wóz na piwo imbirowe. Z wyjątkiem naszego przyjaciela 
Coultera wszyscy będą mile widziani.
Tego wieczoru ludzie zebrali się przed wozem Coego, prawie wszyscy bardzo 
onieśmieleni i milczący, a Otello, czarny specjalista od ujarzmiania mułów, 
roznosił napój. ??? wystroił go na tę okazję w coś w rodzaju munduru, a 
mianowicie kazał mu włożyć jasno-popielate spodnie, które wyglądały okropnie 
dziwacznie na jego nogach, i brązowy żakiet. Podobno to ubranie należało do 
lokaja, który był ciągle chory i nie wstawał z łóżka.
Sam ??? siedział rozparty w swoim fotelu na biegunach i przewodził wszystkiemu z 
jeszcze gorszą pompą, niż by to robił mój ojciec, a jak wiecie, ojciec bywał 
czasami niemożliwie pompatyczny. Tego wieczoru wbił sobie chyba do głowy, że to 
on jest organizatorem spotkania, bo przyprowadzał rozmaitych ludzi i 
przedstawiał ich Coemu, podtrzymywał tu i tam rozmowę i przechadzał się wśród 
tłumu pytając:
— Kosztował pan? Smakuje pani? Pijcie państwo, zapasy są ogromne.
Chodziło o to, mówili ludzie, żeby się pozbyć wszystkich dwudziestu sześciu 
skrzynek, było więc piwa nie tylko dosyć, ale aż za dużo. Otóż emigranci, którzy 
od dawna nie mieli w ustach nic mocniejszego od czarnej kawy i wody, wzięli się 
do picia z takim zapałem, że trochę przesadzili. Wydaje mi się, że pierwsze 
zaczęły wymiotować dzieci. Dwa takie biedactwa wpełzły między gęste krzaki i 
jakiś czas okropnie się męczyły — dopóki nie zażądano od nich, żeby zrobiły 
miejsce dla paru woźniców, którzy wypili duszkiem po kilka butelek. Potem 
wezwano mojego ojca do jednej kobiety, która zapomniała powiedzieć, że choruje 
na nerki i jest
115
na diecie, i do dziewięcioletniego chłopca, któremu korek utkwił w gardle i 
trzeba go było odetkać jak rurę wodociągową. Duma wypełniała serce, kiedy się 
patrzyło, jak ci ludzie ostro biorą się do likwidowania nadmiernego ładunku na 
wozach, i byłem już teraz pewien, że poradzą sobie doskonale przy kopaniu złota. 
Nie brakło im krzepy, nawet zanim napili się piwa. Wielu mężczyzn piło dalej z 
czystej grzeczności — jeszcze długi czas po tym, jak ugasili pragnienie co 
najmniej na tydzień naprzód. W sumie uporali się z dwudziestoma dwiema 
skrzyniami plus cztery butelki. . W końcu złożyli broń, a gdy później pili już w 
zwolnionym tempie, ??? zaczął wylewać resztę na ziemię. Najpierw poczęstował 
jeszcze pełnym wiaderkiem dwa muły i jednego wołu, ale odmówiły. W pewnej chwili 
zjawił się Coulter. Stanął i przyglądał się nam z daleka, ale zaraz odszedł 
potrząsając głową, jak gdyby miał przed sobą bandę wariatów. Nie mogę powiedzieć, 
żebym mu się bardzo dziwił. Czegoś tak śmiesznego nigdy nie widziano na tej 
prerii i jestem pewien, że do dziś nikt nie pobił naszego rekordu.
Jak to często bywa, wesoły wieczór skończył się strapieniem. Podczas picia 
ludzie odrzucili precz troski (chociaż rewolucje w żołądkach pewnie mocno dawały 
im się we znaki) i zapomnieli o znoju i mordędze na szlaku. Nagle ktoś zawołał: 
— Spójrzcie, co te głupie psy wyprawiają!
Obróciliśmy się wszyscy i muszę powiedzieć, że widok był naprawdę dziwny. Dwie 
czy trzy rodziny — w tym jedna rodzina irlandzka i dwie bodajże z Illinois — 
wzięły ze sobą w- drogę psy. Nazywano je psami wozowymi, bo ich właściciele byli 
z zawodu woźnicami i psy od maleńkości nauczyły się biec pod wozem i na krok nie 
odstępowały swoich panów. Coulter naturalnie zrzędził, ale psy nie przysparzały 
nikomu najmniejszego kłopotu.
Teraz dwa z nich goniły trzeciego z nieprawdopodobną wprost zajadłością. Nigdy w 
życiu nie widziałem psów tak pochłoniętych wykonywaną robotą.
— Uwaga! — zawołał nagle jeden z mężczyzn. — To nie pies...
to wilk!
Wilk walił prosto na nas i w chwilę później, gdy mężczyźni zaczęli się podnosić, 
a kobiety wrzeszczeć przeraźliwie, był już w środku naszego kręgu i zobaczyliśmy 
z przerażeniem, że toczy pianę z pyska.
— Uciekać! Zwierzę jest wściekłe! — wrzasnął mój ojciec i chyba nikt nigdy nie 
słyszał takiego huku przewracanych skrzynek, takiego krzyku, pisku dzieci i 
szczekania psów, które usiłowały dopaść wilka. Ale pan Kennedy, który był 
najdzielniejszym człowiekiem, jakiego widziałem w życiu, a przy tym 
najłagodniejszym z wyglądu, chwycił laskę Coego, podszedł prosto do wilka i 
uderzył
116
go ze wszystkich sił. Zwierzę, chude, z wyleniała, rzadką sierścią, otrzymało 
sześć silnych razów w łeb, a potem nagle poderwało się i kłapiąc zębami szybko, 
nerwowo, ugryzło pana Kennedy'ego kilka razy w oba ramiona. Pan Kennedy zatoczył 
się do tyłu, psy odskoczyły na sekundę i nagle jak uderzenie pioruna huknął 
strzał.
— Lepiej, żeby nie żył — powiedział pan Kissel trzymając dymiącą dubeltówkę 
Coego, którą zdjął z haka obok ławeczki na wozie. W swój flegmatyczny, a jednak 
zwinny i pewny sposób wpakował ładunek obu luf prosto w pierś wilka, który 
dogorywał teraz na ziemi.
Właściciele przytrzymywali psy, a my wróciliśmy, by obejrzeć wilka, i ludzie 
mówili, że naprawdę cudem uniknęliśmy nieszczęścia. Potem wszyscy gratulowali 
Kisslowi, który tylko uśmiechał się swoim powolnym, spokojnym uśmiechem i 
powiedział, że owszem — należało chyba zabić tego wilka. Ale szorstki jak zwykle 
głos Coultera sprowadził nas wszystkich z powrotem na ziemię.
— Hej, doktorze, może trzeba by się zająć naszym niezrównanym panem Kennedy?
W zamieszaniu ludzie zapomnieli, że wilk pogryzł pana Kennedyego. Biedak 
siedział teraz osłabiony na krześle, ? ??? ? Otello obcinali mu rękawy koszuli. 
Czegoś tak strasznego jak wyraz jego oczu nie widziałem chyba nigdy w życiu.
— Niech mi pan powie prawdę, doktorze, jak pan ocenia moje szanse?
Ojciec pochylił się i bardzo uważnie zlustrował rany, ale mimo pozornej 
niefrasobliwości zrobił to w taki sposób, że odpowiedź była dla wszystkich jasna.
— Nie będę pana oszukiwał, ale proszę mi wierzyć, że nie ma podstaw do 
nadmiernych alarmów. Wilk był wściekły. Istnieje obawa, może niezbyt duża, że 
zarazi się pan wścieklizną. Ale wcale nie każde ugryzienie wywołuje tę chorobę. 
Głowa do góry, panie Kennedy. Zrobimy wszystko, co w naszej mocy.
Następnie mój ojciec i doktor Mertoh, o którym ??? wspominał w związku z chorobą 
swojego lokaja, odeszli na bok i odbyli naradę, po której kazali kobietom i 
dzieciom wrócić do wozów, sami zaś wypalili rany, używając w tym celu 
rozpalonego do białości pogrzebacza. Przed zabiegiem kazali wypić panu 
Kennedy'emu cynowy kubek rumu, a gdy było już po wszystkim, ułożyli go 
nieprzytomnego na wozie.
Wieczorem ojciec podszedł do namiotu doktora Mertona i bardzo długo rozmawiali 
przy świetle latarni, a kiedy wrócił i kładł się spać, spojrzałem na niego 
wysunąwszy głowę spod derki. Ale minę miał niewesołą.
117
ROZDZIAŁ XV
Byliśmy na szlaku już osiemnaście dni i zostawiliśmy za sobą Słodkowodny Parów, 
sporą rzeczułkę o zadrzewionych brzegach, pełną kamieni „porośniętych zielonym, 
oślizłym mchem, bezustannie poruszanym przez prąd". To ostatnie zdanie pochodzi 
z dziennika mojego ojca; prowadził go z uporem, którego na ogół nie objawiał 
przy innych sprawach, chyba tylko przy grze w pokera.
Od tego czasu rozmaici ludzie, którzy czytali ten dziennik, nazywali go dziełem 
dużej wartości, a jeden z nich napisał: „McPhee-ters najwyraźniej zdawał sobie 
sprawę z historycznej i literackiej wagi swojego pisarskiego przedsięwzięcia". 
Czy ta opinia jest słuszna, czy nie, wiem, że mój ojciec opisuje różne rzeczy 
znacznie lepiej, niż ja to robię, ale skoro raz wystartowałem, nie mogę się
cofnąć.
Na przykład ojciec wstawiał tu i tam małe kawałki, dzięki którym czytelnik jak 
gdyby widział własnymi oczami ten krajobraz; czytając to, co dotąd nabazgrałem, 
dochodzę do wniosku, że w mojej książce właściwie nie ma opisów przyrody, bo 
może za bardzo byłem pochłonięty naszymi własnymi sprawami. Pod datą 21 lipca 
ojciec wspomina, że znalazł „muszelkę skamieniałą w wapniu", nazajutrz zaś 
zszedł ze szlaku, żeby „zerwać dzwoneczki naparstnicy liliowego koloru, a także 
kulistą roślinę z rodziny kaktusów". Nieco dalej pisze o „krzaku przepięknych, 
krwistoczerwonych dzwonków wysokim na trzy stopy". Jak na lekarza zdradzał 
niezwykłe zainteresowanie przyrodą i w jego zeszytach pełno jest drobiazgowych 
uwag na temat roślin: „Są tu bardzo piękne stokrotki o liliowych płatkach i 
pomarańczowych serduszkach. Widziałem też małe • strączki o dwóch czy 
trzech ziarnkach, podobne do strączków koniczyny. Roślina ta ma liście 
trójpłatkowe, ostro zakończone, długości mniej więcej jednego cala i nie szersze 
niż ćwierć cala — tak mi pozostały w pamięci".
Czasem brał swoje przybory do pisania i wysuwał się na czoło pochodu, wymijał 
Coultera, któremu nie raczył już nawet kiwnąć głową na przywitanie, siadał na 
wzgórku i obserwował wolno posuwające się tabory; mężczyźni trzaskali z batów i 
pokrzykiwali „Wiooo!", dzieci uganiały się tu i tam rzucając kamieniami, kobiety 
siedziały sztywno na wozach, wystraszone, ale zdeterminowane.
W suchych okolicach wzbijaliśmy tumany kurzu i z tej przyczyny, a może także z 
innych, woły porykiwały ochryple. Ojciec pisał: „Żwir i piasek ma teraz coraz 
większą domieszkę łupku (w łożyskach strumieni). Nasze bydło czuje się tak, 
jakby szło po ostrym kamieniu szlifierskim. Ani woły, ani muły nie są podkute". 
118
Po nieszczęśliwym wydarzeniu z poprzedniego wieczoru pan Kennedy leżał obolały 
na swoim wozie. Niektórzy mówili, że jest przygnębiony i zamyślony, ale podobno 
musieli go siłą zatrzymać na posłaniu, bo chciał wstać i pomagać w pracy. Nie 
wiem, jaka była prawdziwa przyczyna — może te wszystkie zmartwienia z panem 
Kennedym, McBride'em, bezustanne kłopoty z psującymi się wozami, choroba ?????'? 
— ale nagle chwyciło mnie pragnienie, żeby znaleźć się samotnie na prerii. 
Chciałem chociaż na krótko zapomnieć o troskach. Dzień wstał piękny; tylko kilka 
pierzastych obłoczków płynęło po jednolitym błękicie, powietrze było ciepłe i 
łagodne, a pszczoły używały, jak mogły, na kielichach kwiatów. Im więcej o tym 
myślałem, tym niecierpliwsze stawało się moje pragnienie, żeby czmychnąć 
samotnie z obozu.
Coulter pokazał nam mapę, coś w rodzaju listów przewozowych, które Mormoni 
sprzedają emigrantom. Wynikało z niej, że przez resztę tego dnia będziemy się 
posuwali szerokim łukiem w lewo, dzięki czemu wieczorem, jak się Coulter 
spodziewał, dotrzemy do rzeczułki Kanza Creek.
Powiedziałem sobie: prysnę z obozu, pójdę skrótem i przekonam się, jak wygląda 
preria z daleka od szlaku. Przy odrobinie szczęścia nikt nawet nie spostrzeże 
mojej nieobecności, bo często brałem do kieszeni trochę jedzenia i przez cały 
dzień wałęsałem się od wozu do wozu. Buchnąłem więc kilka placków i kawałek 
boczku, wziąłem pistolet z kilkoma nabojami, siekierkę, którą pożyczyłem sobie 
jeszcze od tych farmerów w Missouri — i byłem gotowy do drogi.
Moja sakiewka z pieniędzmi znajdowała się w jednej z takich kieszeni, jakie 
emigranci przyszywali pod dachami swoich wozów — po kilkanaście takich łatek, w 
których ludzie przechowywali różności, a w naszym wozie pani Kissel zrobiła 
jedną specjalnie dla mnie. Wypchałem więc sakiewkę watą, żeby monety nie 
brzęczały, i zaszyłem ją w schowku. Kilka razy niewiele brakowało, a byłbym 
powiedział o nich ojcu, ale jakoś nigdy nie mogłem tego z siebie wydusić. 
Właściwie to dziwne — nie znam drugiej takiej rzeczy, która by tak dokładnie 
sznurowała usta jak złoto; gdzie złoto wchodzi w grę, największy nawet gaduła 
zaczyna milczeć jak grób, co w przyszłości nieraz miałem okazję zaobserwować.
Rozejrzałem się dokoła. Jennie ciosała kołki na głowie pani Kissel, Brice 
drzemał na koźle swojego wozu, a ojciec szedł przodem i zbierał stepowy groch, z 
którego kobiety robiły kiszonkę chroniącą przed szkorbutem. Droga była wolna. 
Teraz, o ósmej rano, tabory skręcały już, żeby zatoczyć szeroki łuk, którym 
według słów Coultera miały się posuwać aż do godzin wieczornych, przy pierwszym 
więc wyschniętym korycie strumienia oddaliłem
119
się od wozu. Miałem nadzieję, że wyglądam tak, jakbym szukał
ustronnego miejsca.
Opuściwszy koryto po dwustu czy trzystu jardach stwierdziłem, że bardzo łatwo 
iść przez trawę i kwiaty. Wszystko było niezwykle podniecające. Wszędzie dokoła, 
jak okiem sięgnąć, wznosiły się i opadały zielone pagórki. Ojciec nauczył mnie 
rozróżniać rośliny, poznawałem więc teraz werbenę, ostróżki, piołun i inne, a 
dzikich porzeczek było tu więcej niż kropel rosy na trawie.
Spoglądałem wciąż na słońce, żeby nie stracić kierunku, i było mi bardzo 
przyjemnie. Ludzie mówili, że w tych trawach pełno jest drapieżnych zwierząt, 
wilków i tym podobnych, więc rozglądałem się uważnie na wszystkie strony, ale 
nie zobaczyłem nic groźniejszego od psów stepowych, a tymi nikt się nie 
przejmował. Swoją drogą pomyślałem, że ta falująca preria, ten zielony kobierzec 
świata, taki jasny i barwny w słońcu, taki jakiś senny i nieszkodliwy, w 
rzeczywistości jest czymś dzikim, czymś w rodzaju pięknej pajęczyny, która kryje 
w sobie wiele niewidocznych
niebezpieczeństw.
Kiedy przeprawiając się przez łożysko na pół wyschniętego potoku i strącając 
kamienie do bajorek szedłem między dużymi głazami, odskoczyłem nagle, bo tuż 
obok rozległ się suchy chrzęst, przed którym ostrzegano nas wszystkich. Było to 
grzechotanie grzechotnika i robiło takie wrażenie, jak gdyby ktoś potrząsał 
grochem na sicie. Zwinięty w kłębek grzechotnik spał na rozpra-żonym kamieniu, 
teraz zaś, wierny swojej bojaźliwej naturze, zaatakował pierwszy. Jadowite zęby 
uderzyły w obcas mojego buta. A gdy gad cofnął łeb, żeby jeszcze raz spróbować 
szczęścia, zwyczajnie odszedłem. Mogłem go zabić kijem, ale szkoda mi było czasu. 
Wkrótce nauczyłem się omijać tłuste plamy na płaskich kamieniach, bo były to 
miejsca, na których niedawno wygrzewały się
grzechotniki.
Kilka stepowych kur przecięło mi drogę — ostrzegano nas, żebyśmy za nimi nie 
gonili. Ludzie utrzymywali, że dzikie kury bawią się okrutnie z emigrantami, 
wabiąc ich na prerię, żeby zginęli z głodu. Nagle poderwał mi się spod nóg dziki 
indyk, więc pognałem za nim jak szalony, z siekierką gotową do ciosu. Było to 
okropnie śmieszne. Indyk wzbijał się w powietrze z głośnym łopotem skrzydeł, ale 
mógł przefrunąć tylko kilka jardów, po czym znów przysiadał na ziemi, o krok 
przede mną. Co więcej, był nieprawdopodobnie tłusty i za każdym razem miałem 
wrażenie, że już się więcej nie poderwie, ale nogi miał bardzo długie, a ja się 
prędko zmęczyłem. Byłem wściekły, liczyłem na to, że schwytam takiego indyka na 
pieczeń, bo niektórzy się tym zajadają, chociaż słyszałem kiedyś, jak ktoś mówił: 
„Żeby upiec to diabelskie nasienie trzeba użyć więcej masła, niż to wszystko 
warte".
120
Niedługo po tym, jak dałem spokój pogoni za indykiem, zauważyłem, że niebo 
zaciągnęło się chmurami. Słońce zniknęło, ale widziałem, że jest tam, gdzie 
prześwitują miedziane smugi. Ani trochę mnie to zresztą nie zmartwiło, bo znałem 
doskonale kierunek, ale rad bym zobaczyć jakieś punkty orientacyjne, chociaż 
kilka drzew, z których można by się rozejrzeć po okolicy. Po raz pierwszy 
przyszło mi do głowy, co wcale nie było przyjemne, że ta preria jest okropnie 
duża i że zupełnie nie ma na niej przyjaciół. Jakby ktoś chciał, mógłby pieszo 
zajść prawie do Chin, nic by mu nie przeszkodziło w drodze, ale też nic by nie 
pomogło.
Pogoda zaczęła robić jakieś dziwne kawały. Niebo wcale nie było ciemne, tylko 
całe w łaty, ukośne miedziane promienie prześwitywały przez chmury, które w 
środku były czarne, a po brzegach niebieskie albo srebrzyste. Zerwał się 
porywisty wiaterek. Powiedziałem sobie: psie szczęście, nie wziąłem poncho i 
teraz pewnie przemoknę do suchej nitki. Wobec tego przeszedłem kawałek łożyskiem 
wyschniętego strumienia w nadziei, że coś sobie znajdę — no i naturalnie! W 
miejscu, gdzie łożysko skręcało, woda w czasie wylewu podmyła brzeg i wyżarła 
sporą dziurkę przykrytą trawiastym okapem. Było to coś w rodzaju żwirowatej jamy, 
która bardzo mi się spodobała i mogła dać schronienie trzem takim jak ja.
Cóż, nie ezekałem długo na deszcz, ale jak lunął! Na prerii wszystko działo się 
błyskawicznie. W jednej chwili pogoda była słoneczna i łagodna, a już w 
następnej chmury kłębiły się, burzyły, szalały po niebie. Jakoś ta preria mniej 
mi się teraz podobała niż na początku. Przykucnąwszy w jamie obserwowałem niebo, 
widoczne ponad przeciwległym brzegiem, i czekałem, aż się na świecie uspokoi. 
Deszcz ustał raptownie, jak gdyby ktoś zakręcił wszystkie kurki, a wiatr wzmógł 
się aż do wycia i dął w gwałtownych porywach i podmuchach. Wyglądało to 
dziwacznie — trawy najpierw mierzwiły się i falowały, potem nagle nieruchomiały 
gładkie jak dno wąwozu. Potem znów szerokie fale marszczyły trawy posuwając się 
w górę i dół zbocza, jak gdyby ktoś przejeżdżał po nich olbrzymim walcem, 
niewidocznym dla oka. Strach brał na to patrzeć.
Wkrótce rozjaśniło się, a ponieważ ani trochę nie zmokłem, taki się czułem pewny 
siebie, że wyskoczyłem rzucić okiem na tamtą stronę horyzontu. I wtedy 
zobaczyłem bardzo dziwną rzecz: mam nadzieję, że po raz pierwszy i ostatni w 
życiu. Daleko, po lewej stronie, kłęby czarnych chmur zwinęły się i utworzyły 
coś w rodzaju wysokiego leja, który wędrował sobie przez prerię — śliczny jak 
obrazek! Widok był okropnie śmieszny, bo lej tańczył i podrygiwał — raz 
dotykając traw, to znów podnosząc się trochę do góry, ale cały czas posuwając 
się, i to całkiem szybko, w moim
121
kierunku. W pierwszej chwili nie skojarzyłem straszliwego ryku, który się teraz 
rozległ, z tym widokiem, gdy nagle dziób pochylił się, dotknął kępy wysokich 
krzaków w odległości może dwustu jardów ode mnie i — gdzie przedtem rosły krzaki, 
nie było teraz nic.
Odwróciłem się i już miałem skoczyć z powrotem do jamy, kiedy nagle rozległ się 
taki huk i ryk, w powietrzu zrobiło się tak gęsto od fruwających kamieni i 
gałązek i w ogóle wybuchła taka dzika awantura, że nie mogłem już zebrać myśli. 
Nie mogłem też oddychać, bo w środku tej trąby nie było ani krztyny powietrza. 
Usłysza-
łem huki podobne do sŁ iłów armatnich i zobaczyłem, jak kilka głazów z łożyska 
strumie. 4, ważących każdy po pół tony, podnosi się i bombarduje wysoką skarpę, 
ale Bogu dzięki żaden mnie nie uderzył. Następne, co sobie przypominam, to że 
trawiasty brzeg nade mną rozpada się z chrzęstem rozdzieranego materiału, a 
potem nic już nie pamiętam. Resztą świadomości odczułem paniczny strach, że będę 
pogrzebany żywcem. Potem ogarnęła mnie ciemność.
Nie umiem powiedzieć, kiedy otworzyłem znów oczy. Ale minęło chyba wiele godzin. 
Słońce świeciło, ptaki ćwierkały, a piękna, fałszywa preria wyglądała tak 
niewinnie, jak anioły malowane na szybie kościelnej. Chciałem poruszyć rękami, 
ale nie mogłem. Byłem po szyję przysypany kamieniami i ziemią, a jeśli idzie o 
głowę, miałem uczucie, że mi w nią cieśle okrętowi walili młotami. Jednakże 
uwolniłem się bez większego trudu i wstałem, żeby zrobić inwentarz. Byłem cały i 
nie tknięty, tylko na głowie miałem guzy wielkości orzecha i włosy sztywne od 
krwi.
Ale teraz stanąłem przed nową trudnością. Słońce wisiało tak nisko nad 
horyzontem, a wszystko takie było jakieś zmienione i przeinaczone, zarówno w 
mojej głowie, jak i na zewnątrz, że straciłem orientację. Otrzepałem ubranie, 
zjadłem dwa placki, natychmiast je zwymiotowałem, po czym ruszyłem przez prerię 
— w nadziei, że prędzej czy później dotrę do szlaku, obojętne czy przed taborami, 
czy za taborami. Głowa mnie bolała, więc zatrzymywałem się dość często i 
obmywałem ją zimną wodą.
Trudno określić, co odczuwa człowiek zagubiony w miejscu tak nieprzyjaznym jak 
preria. Najpierw chce biec, możliwie jak najszybciej, żeby dogonić swoich; potem 
budzi się w nim podejrzenie, że może biegnie w odwrotnym kierunku, więc zwalnia 
kroku. W pewnej chwili zobaczyłem przed sobą wydeptaną łatę trawy, na której 
brud i odpadki wskazywały, że obozowali tu Indianie — i to bardzo niedawno, 
sądząc po ilości much.
Nie powiem, żebym się specjalnie palił do chryi z Indianami, więc byłem teraz 
ostrożniejszy i zanim wyszedłem na otwartą przestrzeń, wspiąłem się na pagórek i 
zbadałem dokładnie całą okolicę. Nie sposób było się w tym wszystkim połapać. 
Często mówiłem sobie: „przecież to już widziałem," ale potem' trafiałem na 
dokładnie takie samo miejsce, więc jasna rzecz, że mi się tylko zdawało. 
Zacząłem się wściekać, że mam takiego pecha, i ze złości kopnąłem kilka kamieni 
i rozmaitych krzaków, ale pożytek z tego był niewielki, bo nogi i tak miałem już 
obolałe. Mniej więcej
123
w tym czasie odniosłem wrażenie, że coś za mną idzie, skoczyłem więc za kępę 
krzaków, przykucnąłem i czekałem.
Po chwili jakiś szary kształt, po nim zaraz drugi, przemknął w poprzek pagórka, 
z którego właśnie zszedłem. Wilki. Nie ukrywam, obleciał mnie strach; wiedziałem, 
że muszę jak najprędzej odnaleźć tabory, bo inaczej czeka mnie wesolutka noc. I 
w dalszym ciągu nie było drzew, z których mógłbym się rozejrzeć po okolicy. 
Minęła chyba godzina, słońce zaszło, a ja dojrzałem już do tego, żeby dać za 
wygraną i położyć się na ziemi. Byłem strasznie zmęczony i bardzo nieszczęśliwy, 
więc przeklinałem własną głupotę, która mi kazała opuścić swoich. Nic, tylko 
przysparzam innym kłopotu, i to raz po raz, ale na dodatek stepowe wilki będą 
miały smaczne danie. Nie zasłużyłem na nic lepszego. Ale mimo wszystko miałem 
nadzieję, że jak mnie zjedzą, dostaną niestrawności. Strzeliłem raz w ich 
kierunku z pistoletu, wyzywając je, żeby przyszły, ale nic się nie pokazało, 
więc zmarnowałem tylko proch i kulę — nie mówiąc już o tym, że wilki pewnie 
zdrowo się uśmiały. Przyszła ciemność, zasłoniła wszystko i teraz byłem naprawdę 
w okropnej sytuacji. Jednakże wczesne wieczorne gwiazdy dawały trochę światła, 
wlokłem się więc naprzód śpiewając i mówiąc na głos, żeby odstraszyć drapieżniki. 
Była już chyba północ (kręciło mi się w głowie ze zmęczenia), kiedy zobaczyłem z 
daleka światła obozowiska. Wrzasnąłem z radości, nie zapomniałem o modlitwie 
dziękczynnej i zacząłem biec w kierunku ognisk, chociaż kolana uginały się pode 
mną na każdej nierówności terenu.
Potem nagle przyszła mi do głowy myśl: ci wszyscy ludzie na-uganiali się 
przeszukując prerię obok szlaku i ledwie zipią ze zmęczenia. Teraz zasnęli 
zapomniawszy na jakiś czas o troskach, więc nie godzi się ich budzić. 
Postanowiłem odnaleźć namiot ojca i wśliznąć się po cichu do środka. Potem, 
rano, przywitamy się i zjemy solidne śniadanie; prawdę mówiąc nie paliłem się 
bardzo do czekającego mnie bicia. Ale po ciemku trudno się było zorientować. 
Jeden słupek naszego namiotu był krzywy i wyższy od pozostałych, więc 
lustrowałem kolejno wszystkie namioty majaczące na tle trochę jaśniejszego 
nieba; zanim go odnalazłem, minęło dobre pół godziny. Wpełzłem do środka na 
pół przytomny i zwinąłem się w kłębek na derce z bawolej skóry.
Chociaż byłem zamroczony, pamiętam, że zdążyłem jeszcze pomyśleć, jak solidny 
zrobił się nasz namiot i że koniecznie trzeba go będzie wywietrzyć. Zdarza się, 
że namiot na szlaku zaczyna cuchnąć, nie mówiąc już o tym, że derka z bawolej 
skóry pod względem zapachu też nie przypominała perfum. Potem zasnąłem i było mi 
już wszystko jedno.
124
ROZDZIAŁ XVI
Na szlaku w pobliżu Little Blue River, 8 lipca 1849 roku
Droga Melisso,
znowu spada na mnie bolesny obowiązek zawiadomienia Cię, że naszemu Jaimiemu 
przydarzył się drobny wypadek. Ale nie wpadaj w zbytnią depresję. Tym razem nie 
pochłonęła go groźna Missisipi ani nie porwali krwawi bandyci — po prostu 
zniknął na prerii.
Muszę przyznać, że irytacja łagodzi w pewnej mierze mój niepokój. Sprawa jest 
jasna: miałaś słuszność od początku, jak zwykle we wszystkim tym, co dotyczy 
naszych dzieci. Nie wypełniałem należycie swoich obowiązków wobec tego chłopca. 
Ilekroć polecałaś mi (owym despotycznym tonem, kojarzącym mi się zawsze, wstyd 
powiedzieć, z osobą twojego zmarłego ojca, który odmówiwszy zgody na 
finansowanie sanatorium dla alkoholików dowiódł braku przezorności i 
przyśpieszył tym własną śmierć) wyłoić mu skórę za wykroczenia będące w moich 
oczach tylko niewinnymi igraszkami — jak palenie strąków katalpy, puszczenie z 
dymem szopy na drzewo, nasycenie poduszki profesora Burra olejem gorczycy, 
sprzedanie śpiewników kościelnych kramarzowi — oszukiwałem Cię w nikczemny 
sposób. Spowiedź podobno jest lekarstwem dla duszy, wyznaję Ci więc teraz, że za 
każdym razem, gdy odbyliśmy już nasz żałobny marsz na piętro, ograniczałem się 
do wymierzenia kilku ciosów w jego łóżko zwiniętym w rulon egzemplarzem 
„Suplikanta doskonałego". Kilka rozsądnie zaaplikowanych klapsów zaoszczędziłyby 
może zarówno nam, jak i jemu obecnych przykrych doświadczeń. Tempora mutantur, 
nos et muta-mur illis. (Czasy się zmieniają, a my zmieniamy się wraz z nimi).
Abyś nie pomyślała, iż jestem pozbawiony uczuć czy nazbyt surowy, śpieszę Ci 
donieść, że według istniejących dowodów nasz syn wyruszył na prerię z własnej i 
nie przymuszonej woli, nie został zaś porwany, jak było w przypadku młodego 
McBride'a, o którego smutnym końcu doniosłem Ci (łagodząc opis) w zeszłym 
tygodniu.
Otóż zniknęła jego siekierka, jak również jeden z moich pistoletów wraz z 
kilkoma nabojami, a także paczka tytoniu Kissla i kilka innych przedmiotów; 
wszystko to wskazuje na samowolnie i w sposób kapryśny podjętą decyzję szukania 
rozrywki pośród aromatycznych traw. Uważam, że jest to przypadek jaskrawego 
zaniedbania obowiązku, i przynajmniej raz, chociaż z wielką przykrością, 
musiałem przyznać rację obmierzłemu Coulterowi, który powiedział — wybacz, 
proszę, ten niekulturalny zwrot, charakterystyczny dla jego pionierskiego 
sposobu wysławiania się — „Po-
125
winno się smarkaczowi tylną (sic!) kość wepchnąć kopniakiem
między łopatki".
Powodem gniewu Coultera było moje uparte żądanie, aby zatrzymać tabory w celu 
przeprowadzenia poszukiwań. Przeszło dwie godziny staliśmy bezczynnie, podczas 
gdy mężczyźni przetrząsali step. Gniew Coultera wzrósł jeszcze, gdy trzej 
spośród członków naszej grupy ratowniczej sami zginęli na prerii; tylko dzięki 
szczęśliwej okoliczności, że jedna z niewiast posiadała konchę pochodzącą (jak 
sądzę) z wysp Morza Karaibskiego i używaną tam przez krajowców miast rogu, 
zdołaliśmy przywołać ich z powrotem do obozowiska. Strzały pogarszały tylko 
sprawę, ponieważ strzelali wszyscy — zarówno w pobliżu taborów, jak i na prerii.
Ale nigdzie ani śladu Jaimiego! Wyruszył samowolnie na wycieczkę, my zaś możemy 
się tylko modlić o jego szczęśliwy powrót. Jeśli wróci (a Coulter wbrew własnym 
chęciom zapewnia nas, że to nastąpi), zaopatrzyłem się na wszelki wypadek w 
ciężką chochlę z kutego żelaza, która w użyciu nie będzie ani trochę mniej 
skuteczna niż zwinięty w rulon egzemplarz (nie wyłączając numeru gwiazdkowego) 
„Suplikanta doskonałego".
Jeśli zaś nie wróci... ale nie dopuszczam do siebie takiej myśli. Indian jest w 
tych stronach niewiele, ci zaś, których spotykamy, są w większości ludźmi o 
naturach łagodnych i przyjaznym usposobieniu. Dzikie zwierzęta stepowe bywają 
groźne tylko w stadach albo kiedy głód doprowadza je do depresji. Wszystko 
skończy się dobrze, nie wolno Ci wątpić w to ani przez sekundę.
Powiadomiwszy Cię o najgorszym, mogę z lekkim sercem podzielić się z Tobą innymi 
złymi wiadomościami. Podczas naszego postoju i poszukiwań zerwała się burza (co 
nie poprawiło bynajmniej humoru Coultera) tak nieokiełzanej wściekłości, że 
niewiele brakowało, a wszyscy zostalibyśmy zmieceni z powierzchni ziemi. Coulter 
dowodził z przekąsem, przy czym jego argumenty nie miały żadnych 
realnych podstaw, że gdybyśmy się znajdowali o dwie godziny dalej, burza w 
ogóle by do nas nie dotarła. Odpowiedziałem mu (i strzał mój był chyba celny), 
że gdybyśmy istotnie znajdowali się dalej na szlaku, być może runąłby na nas i 
zmiażdżył nas cały impet wiatrów. Ukoronowałem to twierdzenie żarcikiem z 
Horacego, wypowiedzianym w autentycznej łacinie, o której Coulter nie ma 
najmniejszego pojęcia — chyba że znany mu jest „E Pluribus Unum", traktat o 
monetach. Nic więc dziwnego, że wycofał się w popłochu.
Jeśli idzie o burzę, dała się ona we znaki nawet najdzielniejszym. Niektórzy 
spośród nas (niżej podpisany nie zalicza się dc ich grona) doszli ostatnio do 
wniosku, że ta niebezpieczna i uciążliwa droga nie jest warta wątpliwej nagrody, 
oczekującej ? końcu. Jeśli idzie o mnie, nadal jestem wierny przekonaniu, ż<
126
w Kalifornii prawie wszystko, eo się świeci, jest złotem, pragnę więc, żebyś 
kontynuowała prace nad przygotowaniem planów Kalifornijskiej Kliniki Publicznej 
im. McPheetersa, chociaż z rozpoczęciem budowy należałoby może poczekać na mój 
powrót, aby wszystko mogło się odbyć z odpowiednim ceremoniałem — wbijanie 
złotych ćwieków (nowe linie kolejowe), przecinanie wstęg (pomniki), przemówienia 
burmistrza (rzecz nieunikniona) i tym podobne.
Rankiem tego dnia, kiedy wybuchła burza, dął silny wiatr — po prostu podmuch 
rozgrzanych mas powietrza. Jednakże około pierwszej pojawiły się na północy 
(zważ, że wiatr wiał z południa) dziwaczne zjawiska atmosferyczne, stopniowo 
rozszerzające swój zasięg i o coraz większym natężeniu; potem nagle zobaczyliśmy 
nad horyzontem mały czarny punkcik i wtedy wiatr odwrócił się z szybkością 
błyskawicy i wionął ż tamtej strony, osiągając siłę huraganu i wypuszczając w 
powietrze kapelusze, bieliznę, ubrania, odrywając przymocowany do wozu pana 
Meckera hodometr, przyrząd odmierzający ilość mil przebytych przez nas w ciągu 
dnia. Huragan rozerwał na strzępy płócienne budy kilku wozów i przewrócił na 
ziemię jeden wóz, jednocześnie zaś nie spętane bydło galopowało dokoła taborów 
porykując i sapiąc, i przysparzając nam niemało dodatkowego kłopotu. Trudno 
wprost opisać wrzawę i zamieszanie, płacz i wołanie niemowląt, nabrzmiałe 
przerażeniem ryki zwierząt. Jak gdyby tego było mało, od kociołka z rozżarzonymi 
węglami w przewróconym wozie zapalił się step i w chwilę później zawisła nad 
nami wszystkimi groźba śmierci w szybko rozszerzającym się morzu płomieni. Ale 
na szczęście gwałtowna ulewa, która spadła nagle z nieba, ugasiła pożar, a my 
zdołaliśmy się jakoś pozbierać i przygotować do dalszej drogi.
Bóg jeden raczy wiedzieć, gdzie schronił się Jaimie podczas tej ciężkiej próby 
zesłanej na nas przez przyrodę. Ja osobiście jestem głęboko przekonany, że burza 
ominęła go z daleka, gdyż wybuchła w. kilka godzin po tym, jak zauważyliśmy jego 
nieobecność, więc do tego czasu znajdował się już zapewne daleko na prerii. 
Natychmiast po powrocie smarkacza, o czym wspominałem wyżej, mam zamiar użyć 
chochli z pożytkiem dla jego edukacji; bardzo sobie na to zasłużył.
Dzisiejszego ranka nader ważne sprawy skłoniły mnie do zdjęcia bielizny 
flanelowej i włożenia czystej koszuli. Bezustannie uważam, żeby nie złapać 
robactwa, ale ostatnio kilku emigrantów siedziało na mojej derce z bawolej skóry. 
Dotąd kobiety na naszym wozie — Jeninie i pani Kissel — biją kijankami naszą 
bieliznę to w tym, to w innym strumieniu; w istocie ta „mydło-strumień" metoda 
prania bielizny jest charakterystyczna dla taborów, muszę Ci jednak zdradzić, że 
niektórzy spośród naszych podróżują-
127
cych dandysów (w tym Coulter) popełniają, jeśli to można tak nazwać, plagiat, 
maglują mianowicie bieliznę w sposób podobny do tego, w jaki Beduini preparują 
befsztyki: umieszczają ją między tylną częścią ciała a siodłem i zmuszają konia 
do pełnego galopu. Na zakończenie pragnę Ci opowiedzieć anegdotę, której 
bohaterem jest wyżej wspomniany przywódca naszej ekspedycji. Szybkie jak 
błyskawica zmiany nastroju tego człowieka, a także — uwierz mi — jego 
zaskakująca głębia nie przestają mnie zdumiewać. Odbyliśmy zebranie, na którym 
kilku zatroskanych uczestników naszej wyprawy oznajmiło, że świeże mięso 
urozmaiciłoby wydatnie jadłospis wszystkich podróżnych. Wtedy to nasz pan 
Kennedy (ten sam, jak zapewne pamiętasz, który został pogryziony przez wilka) 
przemówił ze zwykłą sobie stanowczością.
— Według umowy, panie Coulter — powiedział — dostarczanie obozowi dziczyzny 
jest jednym z pana obowiązków.
Na te słowa inni obecni dali folgę swoim uczuciom, krytykując ostro Coultera za 
to poważne, zdaniem większości, uchybienie.
— W umowie było napisane, że zwierzyny mam dostarczać do spółki z McBride'em — 
odparł Coulter. Siedział sobie spokojnie na przewróconej do góry dnem beczce i 
uśmiechał się swoim drwiącym uśmieszkiem, tak często goszczącym na jego 
zuchwałej
twarzy.
— Chyba nie próbujesz pan zrzucić na nas odpowiedzialności
za śmierć tego chłopca! — wybuchnął Kennedy.
— Wyprowadzanie dzieci z niewoli egipskiej — odparł Coulter — zajmuje 
dwadzieścia cztery godziny na dobę. Powiedzcie mi, patałachy, kto was będzie 
niańczył, kiedy ja pójdę ze strzelbą
w step?
Uwierz mi, droga żono, że ten śniadolicy zabijaka często wydaje mi się 
największym z żyjących szarlatanów, nie mówiąc już o tym, że jest wprost 
nieprawdopodobnie napastliwy. Nagle wszyscy pomyśleliśmy to samo: Coulter tyle 
wie o polowaniu na zwierzynę co pierwszy lepszy niedorostek i przyjmując pracę 
przewodnika wprowadził nas w błąd. Ta świadomość wstrząsnęła nami, ale1 
jednocześnie dodała nam odwagi.
— Głowę dam, że on nie ma zielonego pojęcia o polowaniu — powiedział jeden z 
młodszych mężczyzn, farmer, który pod względem wzrostu nie ustępował chyba 
samemu Coulterowi.
Zauważyłaś pewnie, Melisso, że z chwilą gdy jakaś silna jedno-1 stka, chociażby 
przywódca stada zwierzęcego, okaże słabość, rozlega się ogólny krzyk: „śmierć!" 
Tak też było teraz. Dotychczas stosunek ludzi do pana Coultera nacechowany był 
bojaźliwością, obecnie jednak, gdy nie bronił się przed zarzutami, gęsto 
padały
epitety.
I w tym miejscu muszę wspomnieć o czymś bardzo dziwnym.
128
Chyba jedynym człowiekiem nie biorącym udziału w tej napaści był ???, ów cedzący 
słówka Anglik, który przedtem tak bezlitośnie smagał Coultera językiem. Mało 
tego. Zauważyłem, że ??? przygląda się Coulterowi jak gdyby z cieniem uśmiechu i 
nagle przyszła mi do głowy myśl, że Coulter nie ma potrzeby się bronić. Był tak 
pogodny i zadowolony, jak gdyby przyjmował właśnie aplauz tłumów. Przyznaję, że 
Anglicy są irytującym narodem, charakteryzuje ich jednak, i zawsze tak było w 
historii, szacunek dla odwagi. Muszę Ci zdradzić Melisso, że jestem dłużnikiem 
wielmożnego ???, ponieważ poprawna interpretacja jego spojrzenia oszczędziła mi 
sporą sumkę.
— A więc nie mam pojęcia o polowaniu... tak uważacie?
— Jesteś pan oszustem i nabieraczem — wybuchnął młody farmer — a ja nie dam 
funta kłaków za...
— Uzgodniliście to już między sobą? I nie zmienicie zdania?
— Zmiana przywództwa bardziej by nam była po myśli.
— Zgoda. Zaraz usłyszycie, co zrobię — powiedział Coulter w swój irytujący 
sposób. — Przyjmę chętnie kilka zakładów. Kto ma ochotę założyć się ze mną, że 
przed zachodem słońca nie wrócę z upolowaną zwierzyną? A jak żaden z was, 
krzykaczy, nie przyjmie zakładu, proponuję, żebyście zamknęli gęby.
Była to niedziela i od zmroku dzieliło nas jeszcze kilka godzin. Mimo to 
większość mężczyzn wybuchnęła głośnym śmiechem, a niektórzy zaproponowali stawki 
ze swoich skromnych zapasów. Rosły młody farmer postawił osiem dolarów. Pan 
Kennedy dorzucił do puli pięć. Jedynym z obecnych, nie podejmującym ryzyka, był 
???, który nadal przyglądał się Coulterowi z wyrazem rozbawienia zaprawionego 
szacunkiem. Przynajmniej raz w życiu rozsądek wziął we mnie górę i za przykładem 
Coego nie sięgnąłem do kieski.
Kiedy wszystkie zakłady zostały zgłoszone i przyjęte, Coulter wstał bez 
pośpiechu (nadal uśmiechając się pogardliwie, jak gdyby miał do czynienia z 
gromadą niedorozwiniętych dzieci) i poszedł do swojego wozu. Odprowadzając go 
spojrzeniem nie mogłem nie podziwiać jego sylwetki: ten ogromny i szeroki w 
barach mężczyzna ma ruchy wprost niezwykle harmonijne. Idzie bezszelestnym i 
gibkim krokiem Indianina, ale, ponieważ brzmi to prawie jak komplement, dodam 
czym prędzej, że pod względem usposobienia mógłby zakasować najbardziej 
nieokrzesanych dzikusów na świecie.
Poszliśmy więc za nim w pewnej odległości, ciekawi jego przygotowań. Możesz 
sobie wyobrazić nasze zdumienie, kiedy po chwili wyłonił się z wozu niosąc 
strzelbę, siekierę i spory kawał jaskra-woczerwonej flaneli. Następnie ściął 
drzewko wysokości około
9 — Podróże Jaimiego McPheetersa
129
sześciu stóp i oczyścił je z gałęzi, po czym złożywszy nam szyderczy ukłon 
oddalił się szlakiem.
Minęły dwa dni, zanim poznaliśmy wszystkie szczegóły „polowania", jakie urządził 
ten obrzydliwy łajdak. Bo chociaż fakt ów woła o pomstę do nieba, Coulter wrócił 
o zmroku ciągnąc za sobą dwa spore jelenie przymocowane do tyczek powiązanych 
rzemieniami (szczepy indiańskie z niektórych okolic nazywają to 
urządzenie ,,travois"). Tak, upolował zwierzynę i wygrał ponad sto dolarów. 
Zbierając pieniądze odmówił nam wyjaśnień co do przebiegu łowów. Ale, jak było 
do przewidzenia u człowieka jego pokroju, Coulter musiał się komuś zwierzyć; 
pękając ze śmiechu mianowicie powiedział o wszystkim jednemu z poganiaczy, 
człowiekowi, którego otacza wyraźna atmosfera szubienicy.
Otóż uciekając się do starego jak świat fortelu ten łajdak na dobrze wybranym 
wzgórku w odległości dwóch mil od obozowiska wbił ścięte drzewko w ziemię, 
przywiązał do jednego końca czerwoną flanełę, sam zaś ulkryi się w krzakach i 
czekał spokojnie na . dalszy przebieg wypadków. I nie czekał długo. Kilka jeleni, 
zaintrygowanych powiewającą na wietrze szmatą, podeszło boja-źliwie, żeby zbadać 
rzecz z bliska. Dwa z nich zapłaciły życiem za
ciekawość.
I jak tu postępować z człowiekiem o takiej postawie moralnej? Nie ulega 
wątpliwości, że uciekł się do bardziej niż łajdackiego wybiegu, można by więc 
oczekiwać, że odmówi przyjęcia wygranych zakładów. Bądź spokojna, pan Coulter 
nie zdobył się na to. Schowawszy do kieszeni wszystko, co do ostatniego centa, 
wypowiedział jędrną uwagę, że „zanim się człowiek na szlaku czegoś nauczy, mocno 
dostaje w skórę", po której uraczył nas równie obraźliwym stwierdzeniem, że 
„oszczędność to wielka cnota, panowie, radzę się w niej ćwiczyć", po czym 
zjadł posiłek i położył się spać. Oto ukazałem Ci w miniaturze, jakiego rodzaju 
osobnikiem jest nasz przywódca, człowiek odpowiedzialny za nasze losy. Niemniej 
jednak wszystko skończy się dobrze. Niebawem wybrniemy szczęśliwie z 
tych drobnych przykrości. Jestem tego pewien.
Twój szczerze do Ciebie przywiązany (acz wądrujący) mąż
SARDWSZ McPHEETERS (Dr med. Uniw. w Edynburgu)
ROZDZIAŁ XVII
Leżałem z oczami na pół otwartymi i wpatrywałem się w dach namiotu, gdzie przez 
dziurę prześwitywało niebo, mgliście szare w pierwszych promieniach świtu. 
Dziwne: nie mogłem tego zrozu-
130
mieć. Potem nagle przyszło mi do głowy, że to przecież nie jest niedziela, więc 
dlaczego nie wstajemy i nie ruszamy w drogę. W namiocie było jeszcze ciemno, a 
ja miałem straszną ochotę zawiadomić wszystkich, jakie ich spotkało szczęście, 
że mnie odzyskali. Ale ta dziura niepokoiła mnie, sam nie wiem dlaczego. Mniej 
więcej w tym samym czasie zdałem sobie sprawę z naprawdę przeraźliwego smrodu; 
pod tym względem namiot przypominał stodołę, w której skunks najpierw zamieszkał, 
a potem wyprowadził się na ogólne żądanie. Pachniało tu, ale smrodem.
Wstałem i w tej samej sekundzie ktoś podniósł klapę; Indianka — ani młoda, ani 
ładna — która wyglądała jak suszona śliwka. Wsunęła głowę do namiotu. Za jej 
plecami dostrzegłem inne Indianki rozpalające ognisko. Jak tylko mnie zobaczyła, 
wrzasnęła i spuściła klapę, a ja wyszarpnąłem z kieszeni nóż, dałem susa w 
ciemność i rozciachałem w ścianie namiotu dziurę długości czterech stóp. Ale nic 
z tego. Poczułem palce zaciskające się na moich kostkach jak żelazne obręcze. 
Wpadłem.
Wywlekli minie przed namiot i zaczęli mi się przyglądać. Ja też im się dobrze 
przyjrzałem, chociaż wcale nie ukrywam, że byłem porządnie wystraszony. 
Przeczytałem mnóstwo książek o szlachetnym czerwonoskórym — o tym, jak bystry 
jest jego wzrok w puszczy, jak się bezszelestnie porusza, jak jest odważny w 
obliczu niebezpieczeństwa. Ale okazy, które niiałeim teraz przed sobą, wyglądały 
bardzo nędznie. Jeśli mieli jakieś szlachetne cechy, ukrywali je starannie przed 
moim wzrokiem. Gdy mężczyźni wylegli z legowisk, drapiąc się i otulając 
szczelnie w fabryczne koce, zobaczyłem, że większość z nich ma brzuszki; 
prawdopodobnie z nieróbstwa, pomyślałem, bo kobiety wykonywały całą pracę. Co 
więcej, ich obecność strasznie się dawała we znaki, ponieważ nacierali ciała 
zjełczałym tłuszczem, żeby odpędzić robactwo, można więc było wytrzymać w ich 
pobliżu tylko stojąc z wiatrem.
Kobiety nie były wiele lepsze. Kiedy ten człeczyna, który mnie schwycił za nogi, 
wyciągnął mnie z namiotu, zbiegły się ze wszystkich stron i zaczęły na mnie pluć. 
Znalazły się takie, które dla urozmaicenia zabawy dźgały mnie kijami, ale nie 
czułem bólu, bo to były właściwie cienkie gałązki do rozpalania ogniska. Nie 
podobało mi się jednak, że na mnie plują — zwyczaj ten nie był rozpowszechniony 
w Loiuisville — więc sam naplułem na jedną starą squaw, która nie miała .kilku 
zębów na przodzie. Okazało się, że nie był to najmądrzejszy pomysł. Wiedźma 
zanurzyła tykwę w kociołku z gotującą wodą i chlusnęła mi wrzątkiem na nogę. 
Gdyby nie grube drelichowe spodnie, byłbym cały w pęcherzach.
Następnie te złośliwe stare czarownice zdjęły ze mnie ubranie i podawały je 
sobie z rąk do rąk gęgając i pochrząkując. Byłem
131
teraz nagi jak mnie Pan Bóg stworzył, co wcale nie wydawało
mi się miłe.
Tuż obok stała gromadka dziewczyn w moim wieku czy może trochę starszych, które 
chichotały teraz głośniej, niż kiedy byłem ubrany. Mężczyźni mieli kruczoczarne 
włosy rozdzielone równo pośrodku głowy i splecione w dwa warkocze. Niektórzy 
nosili we włosach pojedyncze jaskrawe pióra. Dwaj usmarowali sobie twarze 
czerwoną i niebieską farbą tłuszczową, a byli i tacy, którzy mieli na szyi 
paciorki i inne ozdoby. Jeden, chyba naczelnik szczepu, wystroił się w srebrny 
medalion z podobizną prezydenta Jeffersona, ofiarowany pewnie jego dziadkowi, a 
jeszcze inny paradował w naszyjniku z niedźwiedzich zębów i pazurów.
Wkrótce przestali się nade mną znęcać, usiedli dookoła kotłów i zabrali się do 
śniadania. Było ich 'chyba ze dwieście sztuk. Przyglądałem im się z 
zaciekawieniem. Jedli w taki sposób, że każdy zanurzał w kotle nóż, na który 
nadziewał kawałek mięsa; potem przytrzymując mięso zębami, odcinał je tuż przy 
wargach. Cud,
że się nie kaleczyli.
Siedząc obok poczułem taki straszny głód, że pociągnąłem za łokieć mężczyznę, 
który mnie schwytał, i wskazałem na kocioł. W pierwszej chwili myślałem, że 
wyciągnie tomahawk i zacznie minie skalpować (jego twarz miała tyle wyrazu, co 
maska zapustna), ale nagle wsadził rękę do kotła i wyłowił jakąś nogę. Nie 
miałem pojęcia czyją. Nie wiem do dziś, ale chyba jakiejś pardwy albo kuropatwy. 
Dał mi też koślawy nożyk z odłamanym trzonkiem, więc natychmiast ostro wziąłem 
się do roboty.
Przyznaję, że kocioł nie wyglądał zachęcająco — tyle w nim było różności: 
dzikiego ptactwa, dziczyzny, świstaków, psów i tym podobnych — więc wsadziłem 
kąsek do ust, modląc się w duchu, żeby nie zwymiotować. Ale stwierdziłem ze 
zdumieniem, że nawet w domu nie jadłem nigdy tak smacznej potrawy, chociaż nasza 
Klara słynęła jako najlepsza kucharka w okolicy. Mięso było delikatne i tak 
kruche, że odpadało od kości, a zupa zawiesista i sycąca.
Gdy tylko obgryzłem nogę, pomyślałem, że teraz spróbuję samodzielnie zaopatrzyć 
się w żywność; mięso mi smakowało, ale było go trochę za mało. Wsadziłem nóż do 
kotła, żeby wyłowić udko, ale tym razem ten pomylony staruch trzepnął mnie po 
głowie rękojeścią bicza na psy. W uszach tak mi zadzwoniło, jak gdyby gdzieś 
blisko biły dzwony kościelne, i przez sekundę wi- ' działem wszystko ukosem, jak 
gdybym był zezowaty. Nie sposób było rozeznać się w tych dzikusach. W jednej 
chwili zapraszali człowieka do stołu, a jak mu smakowało, bili go po głowie. Od 
tego uderzenia straciłem jakoś apetyt. Chciałem wstać, ale pchnęli mnie z 
powrotem na ziemię.
132
Kiedy zjedli śniadanie, dali mi parę zniszczonych spodni skórzanych i kazali, 
bym wraz z innymi dziećmi pomagał kobietom przy pakowaniu dobytku. Kobiety 
składały wigwamy i przygotowywały obóz do drogi, a że słońce wzeszło już i 
przenikało mnie ciepłem aż do kości, miałem teraz okazję przyjrzeć się tym 
ludziom. Większość miała na sobie skóry — skóry koźle albo derki ze skór 
bawolich noszone jak peleryny — ale widziałem też sporo odzienia fabrycznego z 
perkalu, bawełny i drelichu. Bardzo prędko odgadłem, gdzie się zaopatrywali w te 
stroje. Ani mężczyźni, ani kobiety nie mieli głów przystrojonych tak, jak to 
widywałem na obrazkach w Louisville. Większość kobiet nosiła staniki ze skóry 
koźlej, nie bardzo obcisłe, i przymocowane do staników spódnice z tej samej 
skóry sięgające kolan. Niektóre młode dziewczyny były ładne i zamiast spódnic 
nosiły obcisłe zamszowe spodnie ozdobione po bokach paciorkami. Spodnie te były 
przysznurowane do mokasynów zrobionych z twardych płatów skóry. Część dziewczyn 
miała w uszach kolczyki, na rękach innych widziałem pierścionki, po kilka na 
jednym palcu. Przed wschodem słońca zarówno mężczyźni, jak kobiety chodzili w 
zarzuconych na plecy śnieżnobiałych derkach.
Nawet gdybym chciał, niewiele mógłbym im pomóc przy zwijaniu obozowiska. Zaraz 
po śniadaniu staruch spętał mi nogi rzemieniem; mogłem wprawdzie chodzić, ale 
przy bieganiu rzemień byłby mniej więcej tak pomocny, jak kula armatnia 
umieszczona w kieszeni spodni. Poza tym wrzynał mi się w skórę. Nie spotkałem 
dotąd podobnie nietowarzyskiego człowieka jak mój oprawca. Chociaż strach mi już 
trochę minął (kiedy kobiety zaczęły gotować, myślałem, że mnie upieką na rożnie), 
nadal czułem się nieswojo. Wszyscy wydawali mi się jacyś nieżyczliwi, nawet 
dzieci. Na te dwie setki Indian płonęło ze dwadzieścia kilka ognisk, a dookoła 
prawie każdego ogniska siedziały za plecami ludzi przyczajone łaciate i kosmate 
psy. Jeżeli ktoś krając mięso natrafił na kość albo na łęk siodła, albo 
sprzączkę od paska czy coś podobnego i cisnął to za siebie, psy jak oszalałe 
rzucały się na zdobycz. Ale nikt nie zwracał na nie uwagi.
W godzinę później byliśmy gotowi do drogi. Myślałem, że mnie może zostawią, ale 
skąd. Przyprowadzili mężczyznę o strasznie głupkowatym wyglądzie, może 
czterdziestoletniego; miał cofniętą brodę i nos przypłaszczony i skrzywiony na 
bok, jak ster u łodzi.
— Angliski —oznajmili wskazując na niego z dumą. Wyszczerzył do mnie zęby i 
powiedział:
— Ja mówili angielski, bo siedzieli w więzieniu za złapany na kradzież. Dużo 
baty. — Po czym przestawił mi się wymieniając swoje nazwisko — same dziwaczne i 
trudne do naśladowania dźwięki kończące się na ooo-saaa. Wyjaśnił, że po 
angielsku znaczy
133
to Przestraszony Własnego Konia, co moim zdaniem nie było bardzo pochlebne, ale 
mu o tym nie powiedziałem.
— Jakie imię mają one? :— spytał, a ja po sekundzie zrozumiałem, że to chodzi o 
mnie.
— Jaimie.
Zatrzeszczał jakoś dziwacznie od środka, czemu towarzyszyło gęganie i bulgotanie; 
przekonałem się później, że oznacza to u niego
śmiech.
— Jak ci się nie podoba, sam wiesz, co możesz zrobić — powiedziałem święcie 
przekonany, że nie zrozumie, ale on natychmiast wykrzywił się groźnie i 
schwyciwszy tomahawk przytknął mi go ostrzem do czoła.
— Ile ludzi w wigwamy na kołach? — spytał.
Zrozumiałem bez większego trudu, że ma na myśli tabory, więc
odpowiedziałem:
— Dziesięć tysięcy. — Miałem nadzieję, ie ich to odstraszy. Tak mnie grzmotnął 
płaską stroną tomahawka w głowę, że
ogłuszony upadłem na ziemię. Kiedy wstałem, ma piasku widniały cyfry, 
zaskakująco bliskie rzeczywistego stanu naszych taborów. Doszedłem do wniosku, 
że trudno o coś głupszego niż pogoda i poczucie humoru w stosunkach z tymi 
potworami. A w kilka minut później, kiedy wyruszyliśmy w drogę, przekonałem się, 
że są oni pozbawieni wszelkich ludzkich uczuć.
Kiedy szczep idąc gęsiego opuszczał obozowisko, pomarszczona stara kobieta 
zaczęła jęczeć przeraźliwie i bić się pięściami po głowie i piersiach, więc 
spytałem Przestraszonego, co jej się stało. Po kilku nieudanych próbach zdołał 
wydukać, że „jest dużo za starsza" i wobec tego trzeba ją porzucić na szlaku. 
Przekonałem się później, że prawie wszystkie szczepy indiańskie — Siuksowie, 
Kruki, Bannock i Cheyenne — pozbywają się starych ludzi, którzy skończyli 
osiemdziesiąt lat. Sposobów jest wiele i wszystkie jednakowo obrzydliwe. 
Indianie Pawnee sadzali zwykle starca czy staruszkę na ziemi, otaczali ofiarę 
kołem, przykrywali ją derkami, a potem strzelali do niej z łuków. Jak było po 
wszystkim, palili ciało i rozsypywali popioły na wietrze, nazywając to „oddaniem 
duszy Wielkiemu Duchowi". Ponieważ jednak ta banda włóczęgów miała mało strzał, 
nie chciała ich marnować na głupstwa. Spytałem, dlaczego nie wyciągają strzał z 
nieboszczyka do ponownego użytku, ale odparli, że mogłoby się to nie podobać 
duchom. Związali więc staruszce ręce i nogi i zostawili ją na ziemi. — Dużo 
wilki będzie tłuste — powiedział Przestraszony Własnego Konia szczerząc 
zęby, zupełnie jak gdyby miał ochotę przyjrzeć się tej biesiadzie. 
Przysięgłem sobie w duchu, że jeśli nadarzy mi się okazja, zrobię z nim 
dokładnie to samo. Swoją drogą biedną starowinę mógł spotkać znacznie gorszy 
los. Niektó-
134
P
re szczepy w braku innej rozrywki kopią doły i zagrzebują starców żywcem, 
błaznując i strojąc żarty, i bawiąc się przy tym świetnie.
Kiedy wyszliśmy na szlak, miałem nadzieję, że uda mi się zwędzić jakiś kozik i 
przeciąć pęta, ale oni bardzo prędko wybili mi ten pomysł z głowy. Ci Indianie 
ze szczepu Pawnee zeszli na psy, to prawda, ale chytrzy byli nadal, może dzięki 
wyszkoleniu, jakie odbierają w dzieciństwie. Zaledwie ruszyliśmy w drogę, ścięli 
gałąź długości trzech stóp i umieścili mi ją w poprzek pleców, przymocowując do 
niej ręce. Dopiero wtedy rozwiązali rzemienie na nogach. Mogłem się więc teraz 
poruszać swobodnie, ale przyznaję, że nie miałem odwagi iść na prerię skrępowany 
jak gęś przed nadzianiem na rożen.
Szedłem raz z jedną grupą, to znów z inną i przyglądałem im się. Mężczyzna, o 
którym mówili, że jest wodzem, ale którego imienia nie mogłem wymówić, zresztą 
imię to nie miało chyba angielskiego odpowiednika, szedł przodem niosąc 
zawiniątko; wyglądało ono jak złożone patyki owinięte muszelkami nanizanymi na 
sznurek. Była to jego święta oznaka wodzostwa, która, o ile dobrze zrozumiałem, 
nadawała mu godność opiekuna szczepu. Za nim postępowali, żeby tak powiedzieć, 
wojownicy, a dalej wlokły się sąuaws prowadzące konie, ciągnące „travois", 
niektóre z niemowlętami w tobołkach na plecach. Dalej szła gromada dzieci, na 
samym końcu zaś psy i bydło. Kilku wojowników jechało konno, ale większość 
podróżowała pieszo. Ogólnie rzecz biorąc, trudno było sobie wyobrazić 
nędzniejszy orszak.
Zorientowałem się bardzo szybko, dokąd oni idą. Ci ludzie zaopatrywali się w 
pożywienie idąc śladem taborów i zbierając dobytek wyrzucony przez emigrantów. 
Trzeba przyznać, że było to dość paskudne zajęcie, ale jednocześnie intratne. 
Jak pisał mój ojciec w jednym z listów, emigranci wyruszali w drogę nadmiernie 
obciążeni bagażem i proces zmniejszania ładunku rozpoczynał się niedaleko za 
Independence.
Wlekliśmy się szlakiem — indiańska wioska w marszu — szef na przedzie, za nim 
cała czereda skacząca z brzegu na brzeg drogi i zbierająca porzucone skarby. 
Było to żałosne, ale jednocześnie zaraźliwe. Nie wiem dlaczego, ale rzeczy 
znalezione zawsze wydają się cenniejsze od przedmiotów nabytych uczciwą drogą 
kupna; mają większą wartość. Gdybym nie miał rąk przywiązanych do patyka, 
mógłbym zebrać dość towarów, żeby otworzyć sobie sklep. Tylko że nikt by u mnie 
nie kupował; każdy znalazłby potrzebną rzecz na szlaku.
Im dłużej byliśmy w drodze, tym wolniej szliśmy, ponieważ ci zbieracze uginali 
się pod ciężarem niesionych rzeczy. W tym miejscu muszę powiedzieć słówko na 
pochwałę ich wodza. Wspomi-
135
nałem już kilkakrotnie, jak wynędzniali byli ci Indianie ze szczepu Pawnee, ale 
napisałbym marną książkę, gdybym nie napomknął o tym, co zasługiwało na uznanie. 
Ten ich wódz nie był bynajmniej wodzem z przypadku. Był człowiekiem o 
najbystrzejszym wzroku w całym szczepie; niektórzy mówili, że jest też 
najszybszym biegaczem. A lat miał, o ile zdołałem dobrze obliczyć, pięćdziesiąt 
siedem. Wspominam o tym między innymi dlatego, że on pierwszy wypatrzył rzecz 
naprawdę wartościową. Szliśmy szlakiem najwyżej dwie minuty, kiedy nagle skoczył 
w bok i wrócił z czymś, co było kiedyś bardzo ładną jedwabną parasolką w paski, 
dziurawą zaledwie w kilku miejscach i najwyżej z dwoma czy trzema sterczącymi 
drutami. Co więcej, wiedział dokładnie, jak się należy z tym sprzętem obchodzić. 
Dzień był pochmurny i chłodny, ale on otworzył parasolkę, mało co nie 
wydziobawszy sobie drutem oka, i kroczył taki dumny, jak dziewczyna w pierwszej 
balowej sukni. Swoją drogą zadanie miał niełatwe. Najgorsze, że niósł pod jedną 
pachą święty węzełek, a tymczasem parasolka wciąż zamykała się i uderzała go po 
głowie, więc biedaczysko od czasu do czasu potykał się i padał w krzaki, bo 
właśnie nic nie widział, szedł jednak mężnie naprzód, trzepocząc parasolką jak 
ptak skrzydłami i w ogóle okropnie się męcząc. Wszyscy podziwiali, że taki jest 
wytrwały. Padłe bydło leżało tu wzdłuż szlaku tak gęsto, że można było iść po 
nim jak po kamieniach przez koryto rzeki. A wkrótce trafiliśmy na sterty fasoli, 
boczku, mąki i wszelkiego rodzaju naczyń domowych, jak garnki, brytfanny i 
beczułki na wodę o pojemności dziesięciu galonów. Zastanawiałem się, ile z tych 
rzeczy pochodzi z naszych wozów, a ile z taborów, które jechały przed nami. 
Kiedy natknęliśmy się na pierwszą stertę boczku, ci indiańscy brzuchacze 
urządzili prawdziwą ucztę. Była chyba dopiero dziesiąta rano, ale oni 
pałaszowali z takim zapałem, jak gdyby nie jedli od tygodnia. Boczek był 
ohydnie zepsuty i jego zapach odstraszyłby chy-
ba skunksa, ale tym żarłokom zupełnie to nie przeszkadzało. Chwytali całe kawały 
i wpychali je do ust, a bardzo wielu jadło fasolę zupełnie surową. Widziałem już 
niejedno, zwłaszcza jeśli idzie o szczep Utes, który żywi się papką z gąsienic, 
albo szczep Kopaczy, którzy zjedzą wszystko, byle odpowiednio zepsute, ale ci 
Pawnee walczący z muchami o boczek bili wszystkie rekordy. Kiedy się najedli, 
odpoczywali jakiś czas w cieniu; potem wlekliśmy się znów szlakiem, zbierając po 
drodze żywność i towary. Kobietom zależało głównie na odzieniu, a mężczyźni 
bardzo często kłócili się o uprząż. Ale wszyscy bez wyjątku obwieszali się 
rozmaitymi ozdobami. Widziałem kobietę, która wcisnęła na siebie mosiężną obręcz 
od beczki (widocznie potrzebny jej był ładny pasek), ale piło ją to chyba 
niemiłosiernie, bo cała spęczniała powyżej i poniżej; a jeden wojownik, 
największy w gromadzie, zrobił zupełnie niezły wisiorek z kółka do gryzienia dla 
ząbkujących niemowląt. Były to najgłupsze prostaki, jakich spotkałem w życiu, 
więc przysiągłem sobie, że prędko się z nimi pożegnam. Ale nie myślcie, że to 
było takie proste. Śledzili mnie cały czas zupełnie się z tym nie zdradzając. A 
wkrótce ten Przestraszony, który w przerwach między kuksańcami odnosił się do 
mnie przyjaźnie, zdradził mi, że mają nadzieję przehandlować mnie za konie.
— Na to nie liczcie — powiedziałem, zadręczony prawie na śmierć przez robactwo 
siadające na mnie w takich miejscach, do których nie mogłem sięgnąć związanymi 
rękami. Oni — z wyjątkiem kilku schludniej wyglądających kobiet — prawie wszyscy 
byli wysmarowani zjełczałym tłuszczem, ale ja z dwojga złego wolałem robaki.
— Ludzie z taborami zapłacą.
— Wątpię. Mają za dużo chłopców na składzie, natomiast koni im brak. 
Przechytrzyliście.
— Cztery konie, może pięć.
— Ani jednego złamanego centa. Mój ojciec nie należy do takich, co to wyrzucają 
pieniądze na chłopców, kiedy mogą kupić
konia.
— To może spalimy na" stosie. Kiedy to powiedział, spuściłem trochę z tonu, 
chociaż byłem taki
pewny siebie, że uznałem jego słowa za przechwałki. Potem zmieniłem zdanie. W 
żaden sposób nie mogłem przywyknąć do faktu, że u tych Indian wszystko dzieje 
się na opak; ich sposób myślenia jest dokładnie odwrotny niż białych.
Na przykład, jak musiałem iść na stronę, towarzyszyła mi młoda dziewczyna, 
której kazali mnie pilnować. Powiedzieli, że jest czymś w rodzaju córki wodza, 
ale Indianie mówią to o wszystkich bez wyjątku. W każdym razie ta dziewczyna 
miała na imię Ładnie Chodząca, była o jakie dwa lata młodsza ode mnie i nie 
wydawała mi się taka obskurna jak reszta jej współziomków. Tak okropnie 
narzekałem, że jestem związany, że w końcu odwiązali mi ręce od kabłąka, ale za 
to spętali mi znowu nogi. Mogłem teraz stawiać kroki długości półtorej stopy. 
Naprawdę nie wiem, co było gorsze —czy mieć ręce przywiązane do tyki 
umieszczonej na plecach, czy podskakiwać jak przepiórka na jajach. Ale jak 
mówiłem, ta dziewczyna, Ładnie Chodząca, poszła za mną, kiedy musiałem iść na 
stronę, i w żaden sposób nie mogłem dojść z nią do ładu. Powiedziałem jej, żeby 
stanęła za drzewem. Potrząsnęła głową i pokazała palcem na moje nogi. — Gdybym 
się miesiąc przy tym grzebał, też bym tego nie
rozwiązał — powiedziałem.
Ale szkoda było fatygi; nie rozumiała ani słowa — obojętne, jak wyraźnie mówiłem 
czy jak głośno wrzeszczałem. Była wyjątkowo nierozgarnięta, nawet jak na 
Indiankę ze szczepu Pawnee. A poza tym ośmieliła się gadać do mnie po indiańsku, 
co brzmiało zupełnie jak repetowanie broni. Była naprawdę zuchwała; cieszyłbym 
się, gdyby jej ktoś przytarł rogów.
— Musisz się kawałek odsunąć, bo inaczej utkniemy tu na dłużej — oświadczyłem, 
ale ona uśmiechnęła się tylko i powiedziała
mniej więcej tak:
— Mu-waa-rik-tok-gu-sa — co w sensie ogólnym miało chyba
znaczyć „nie".
"W końcu, po długich targach, zdołałem ją namówić, żeby stanęła za drzewem, i 
wtedy wszystko już poszło gładko. Potem przekonałem się, że w podobnych 
sytuacjach Indianie prawie zawsze używają młodych, ładnych dziewczyn, bo taka 
funkcja jest poniżej godności wojownika, a znów kobiety są zbyt zajęte różnymi 
pracami. Ponadto uważa się, że ładna dziewczyna potrafi skusić jeńca do tego, 
żeby nie próbował ucieczki, ale właściwie nie bardzo rozumiem, na czym to polega.
138
W każdym razie ze mną to nie wyszło. Zaledwie znalazłem się za drzewem, zacząłem 
ze wszystkich sił szarpać skórzane paski na nogach. Ale nic z tego. Ta banda po 
związaniu supłów zmoczyła je wodą, więc rzemienie były napięte jak struny.
Kiedy do niej wróciłem, dziewczyna uśmiechnęła się — miała bardzo ładne, białe i 
równe zęby, więc robiła pewnie takie same komedie z witką wierzby, co Jennie ze 
szczoteczką i proszkiem — i powiedziała coś w rodzaju:
— Na-nou-kik-tik-sej-guny-la.
Zrozumiałem nagle, że napomyka coś o mojej próbie ucieczki, chociaż prawie dałem 
jej słowo, że nie ucieknę. Zaczerwieniłem się i byłem wściekły. Tacy już oni są, 
ci Indianie; nie ufają własnej matce. Uczą się tego od dziecka.
Kiedy tego wieczoru rozbiliśmy obóz, zawarłem znajomość z chłopcem w moim wieku, 
który miał na imię, jak się dowiedziałem, Niższy od Żurawia. Chłopiec bawił się 
z białobrązowym szczeniakiem i nie miał nic przeciwko temu, że pogłaskałem 
psiaka po głowie. Byłem teraz wolny, bo nazbierałem już z kobietami dużo drzewa 
na opał. Niższy od Żurawia najwyraźniej przepadał za tym psiakiem i odnosił się 
do niego bardzo serdecznie, więc nabrałem trochę lepszego wyobrażenia o tym 
indiańskim szczepie, a przynajmniej o dzieciach. Szczeniak był bardzo ruchliwy i 
sprytny i patrząc na niego strasznie zatęskniłem za Samem. Rzucaliśmy patyki, 
których nie przynosił, kazaliśmy mu służyć, czego nie rozumiał, uczyliśmy go 
podawać łapę, na co nie zwracał uwagi, i w końcu próbowaliśmy mu umieścić 
kawałek mięsa na nosie, które zjadł. Był naprawdę miłym psem i pewnie dałoby się 
go wytresować — gdyby ktoś mógł poświęcić trzydzieści albo czterdzieści lat na 
tę pracę. Chociaż taki był głupi, Niższy od Żurawia zupełnie się na niego nie 
złościł; brał go na kolana i pieścił, i taki był zwariowany na jego punkcie jak 
zwykle chłopcy, którzy lubią psy.
Nagle jakaś stara squaw, która rozpaliła właśnie ognisko, wymamrotała coś i 
chłopiec wstał, podniósł psiaka i trzymał nad płomieniami za ogon. Szczeniak wił 
się i piszczał rozpaczliwie, podczas gdy kobieta i chłopiec prowadzili spokojnie 
rozmowę. Potem, kiedy psiak już nie żył i kiedy płomienie opaliły sierść, 
wypatroszyli go oboje i wrzucili do kotła, w którym gotowały się różne inne 
rzeczy na kolację. Zrobiło mi się niedobrze, więc poszedłem na chwilę w krzaki.
To już przebrało miarę. Postanowiłem, że tej nocy ucieknę, choćbym miał 
wymordować cały szczep, nie wyłączając Ładnie Chodzącej. Kiedy przyszła pora 
jedzenia, pogrzebałem w kotle, wyciągnąłem kawałek ptaszka — przepiórki czy 
kuropatwy — i kiedy nikt nie patrzał, nadziałem go na patyk i opaliłem nad
139
ogniskiem, żeby usunąć zapach kotła. Gdybym bardzo chciał, mógłbym w ogóle nie 
jeść, ale byłem strasznie głodny.
Zanim słońce schowało się za horyzont, kobiety i chłopcy zastawili w pobliskim 
strumieniu plecione kosze na ryby i zarzucili kilka wędek na sumy. Stanąłem nad 
wodą i przyglądałem im się; miałem nadzieję, że któreś się potknie i zacznie 
tonąć, a wtedy ja rzucę mu kamień, żeby prędzej poszło na dno. Ale nie miałem 
szczęścia; byli zręczni jak górskie kozice. Umocowali te kosze na płytkiej 
wodzie, poniżej wodospadów i w podobnych miejscach, gdzie należało się 
spodziewać, że prąd zniesie pstrągi. Kilku chłopców łowiło ryby na wędki 
zrobione z włókien i zakończone haczykami z ostów czy ptasich kości, używając na 
przynętę robaków albo strzępków szmat. W innych okolicznościach pewnie bym się 
do nich przyłączył, ale teraz nie miałem najmniejszej ochoty zadawać się z tymi 
ludźmi. Wobec tego poszedłem niedługo spać do wigwamu tego starucha, który mnie 
złapał. Nie bardzo mogłem się zorientować, jak właściwie wygląda moja sytuacja. 
Wiedziałem już teraz, że Przestraszony mówił prawdę i że oni rzeczywiście chcą 
mnie wymienić na konie, tylko wynikła kwestia, czyją jestem własnością — 
starucha czy całego szczepu. Ogólnie rzecz biorąc, żywność i inne środki 
potrzebne do życia były wspólne, ale istniała też własność prywatna. Pomyślałem 
więc, że to pewnie
staruch się obłowi.
Jedną jedyną rzecz można było u nich pochwalić, a mianowicie ich namioty, czyli 
wigwamy. Miały one kształt stożka wysokości prawie osiemnastu stóp, którego 
szerokość u podstawy wynosiła dwanaście stóp. Szkielet składał się z prostych 
słupów, zwanych słupami szałasowymi, które schodziły się u góry pozostawiając 
jednak otwór; otworem tym ulatywał z namiotu dym. Na słupach rozpięte były 
garbowane skóry bawole, zeszyte i tworzące jedną bardzo szczelną płachtę. 
Ognisko rozpalono na małym wzniesieniu w środku namiotu, a dym, który nie mógł 
się wydostać przez otwór, wypełniał pomieszczenie i dawał się mocno we znaki 
komarom. Ale nie tylko im — jeżeli bowiem na dworze był wiatr i urządzenie 
wentylacyjne nie działało, Indianie leżeli na bawolich derkach i umilali sobie 
czas kichaniem i kasłaniem. Można powiedzieć, że wściekłe bzykanie robactwa 
żądnego krwi i kaszel duszących się ludzi tworzyły bardzo ładną melodię. Mimo 
wszystko te wigwamy były naprawdę porządne, obszerne i nieprzemakalne i gdyby 
nie cuchnące właściwości ich mieszkańców, człowiekowi żyłoby się w nich całkiem 
wygodnie. A z zewnątrz były nawet bardzo ładne, przynajmniej niektóre. Kilku 
bardziej przedsiębiorczych Indian ozdobiło wigwamy malowidłami, 
delikatnymi i wdzięcznymi, scen myśliwskich: wojownicy na koniach strzelający z 
łuków do bawołu, uciekające jelenie i tym podobne. Były
140
to bardzo piękne obrazki i myślę, że z powodzeniem mogłyby ozdobić ścianę 
biblioteki czy gabinetu w Louisville.
Kładąc się na posłaniu zauważyłem w namiocie dwie dodatkowe derki bawole: byłem 
ciekaw, kto do nas przyjdzie na noc. Ten stary łotr, który mnie schwytał, a 
który miał na imię Chory od Zjedzenia Jagód, był kiedyś żonaty, tylko że jego 
żona, jak mi powiedział Przestraszony, romansowała z kimś innym, kiedy Chory 
pojechał na łowy, więc ją postawili pod sąd, przepisowo, ale była winna, na 
dowód czego służyło malutkie Indianiątko, więc jej obcięli nos. Od tego czasu 
Chory i jego żona jakoś się na siebie boczyli — on, ponieważ miał jedną więcej 
gębę do żywienia, chociaż o to nie prosił, ona, ponieważ się wściekała, że nie 
ma nosa —czemu nie można się dziwić. Mimo to była według prawa zobowiązana 
gotować mu jedzenie, co też robiła, ale ponieważ jego prawie zawsze bolał brzuch, 
wszyscy przypuszczali, że kobieta go truje.
Tak czy inaczej, położyłem się z postanowieniem, że przeprowadzę tej nocy mój 
plan. Nogi wciąż miałem spętane rzemieniami, a Chory od Zjedzenia Jagód 
przymocował mnie dodatkowo do słupa namiotowego. Miałem jednak zamiar udawać, że 
śpię, a potem gdzieś w środku nocy ukraść jego nóż, przeciąć pęta, rozcia-chać 
znowu ścianę namiotu i uciec na prerię. Wróciłbym na szlak, oddalony najwyżej o 
kilkaset jardów, i szedłbym dopóty, dopóki nie natrafiłbym na obóz, tym razem 
właściwy. Był to dobry plan.
Jak ja się mordowałem, żeby nie zasnąć. Słyszałem na dworze odgłosy letniej nocy 
— grały cykady, szarańcza, świerszcze i tym podobne, a strumień szemrał cicho i 
łagodnie i wszystko to razem było takie usypiające, że oczy same mi się zamykały. 
Gdzieś w oddali słyszałem pohukiwanie sowy, a potem zerwał się wietrzyk i miałem 
wrażenie, że śpiewa kołysankę w wysokich trawach. Byłem za bardzo zmęczony, żeby 
się temu wszystkiemu oprzeć.
Ocknąłem się słysząc głosy i zobaczyłem w wigwamie dwóch obcych Indian. Chory od 
Jagód siedział na posłaniu i rozmawiał z nimi. Byli młodzi i szczupli i zaraz 
się domyśliłem, że mieli jakieś przygody. Byli zupełnie nadzy, przepasani tylko 
rzemieniami, z których zwisały noże i klapki, a jak weszli, rzucili na ziemię 
dwie wilcze skóry. Zupełnie tego wszystkiego nie rozumiałem, zwłaszcza że jeden 
z nich miał głęboką, krwawiącą szramę z boku głowy, a drugi zranioną stopę. 
Najwyraźniej coś zbroili. Nagle postanowili wywrzeć złość na mnie. 
Wypowiedziawszy słowo, które nauczyłem się już rozróżniać jako „biały" albo 
„blada twarz", zaczęli mnie bić i kopać. Zasłoniłem głowę ramionami, ale oni 
przytrzymali mi ręce i uderzyli mnie kilka razy bardzo mocno. Potem kopali mnie 
po żebrach i żołądku, aż zaczęło mi się kręcić w głowie i straciłem przytomność.
141
7? domem Strasznie chciałem, zęby moja matka powiedziała tym "odł^Totrom 
S:słuchu (nikt by jej w tym nie dorównał) ,^ stanawiałem się, czy Samowi jest 
dobrze na wsi u farmer* 1rocnę nawet płakałem Potem zasnąłem i śniło mi się ze 
to wszystKO Srawda że iesteśmy bezpieczni w domu, ojciec poszedł wła-
miękkiej ziemi na spotkanie z Herbertem Swannem.
ROZDZIAŁ XVIII |
Minęło kilka dni, a ja cały czas ^^^SSmifchySy ki. Ale ci Pawnee pod pewnymi 
względami byb. f^eln^f Ę Jak dotąd nie robili nic, żeby mnie wymierne na konie^ 
Woce 4nedzałern w wigwamie ze staruchem i dwoma maruderami, wPSr!^omag5egm 
kobietom, a Ładnie Chodząca znajdowała się zawsze gdzieś w pobliżu. 
r
^??????.?.? * i usiłowaliśmy
ozm^iaTrpómoc/indilńskich' *w, które sobie prgswodem
Niekiedy bawiFismy sie wrj-ngj* gy * ™g^JS? t %
biłem to bez serca. Od czasu nisuuu z. ±"a Nipkiedv r>o
zgrai tyle zaufania, ile do rozwścieczonego ^wołu. ?fikiedy po południu, po 
ranku spędzonym na przetrząsaniu;szlaku kobiety szyły odzież a mężczyźni palili 
w czerwonych glinianych tajKacn
dym razie zanim minęło działanie dymu.Ł jg^Ł*SStaiSy swego stanu normalnego, 
wydawali się jak fj^Mem oczami i iednocześnie mniej ostrożni. A ja cały czas 
strzelałem oczami na wSS strony i ma się rozumieć siódmego czy ósmego dnia 
wypTtrfyS to Sfmi byłoWzebne - a mianowicie noz ^ne cudo. Był to nóż 
myśliwski ze srebrną rąkojesaą w pochwie, i leżał ????? spokojnie przy 
drodze. Kiedy błysnął w krzaKacn, zeSmS?nogami pętanymi tuż obok ^^^???^?'-ków 
przed dziewczyną. Bez sekundy ™lok\^ZC^ac5>ż kam o kamień, i runąłem jak długi 
™*^?*???^ ciałem. Kiedy się dźwignąłem na.nogi, mrnczj co^^n i otrzepując 
ubranie, nóż tkwił juz bezpiecznie, pod ????? Teraz wystarczyło oddalić się 
trochę od tej zgrai, przeciąć pęta,
142
a potem podrałować śladem taborów. Wozy toczyły się gdzieś przede mną, ale nie 
miałem pojęcia, w jakiej odległości.
Nie nadarzyła mi się jednak dogodna okazja ani w ciągu tego dnia, ani nocy. 
Wiedziałem, że jeden fałszywy krok — a będę się mógł na dobre pożegnać z 
nadzieją. Nie pozostało mi więc nic innego, jak zagryźć wargi, stłamsić niepokój 
i czekać, ale mam wrażenie, że to jest najbardziej chyba ponura rozrywka na 
świecie. Czytałem raz w jednym podręczniku szkolnym, że są w Indiach tacy ludzie, 
którzy spędzają czas wprowadzając się jak gdyby w trans — w mózgu pustka, ani 
jednej myśli — ale zaraz potem wynikło z tego opisu, że stoją oni na głowach. 
Straciłem całe zainteresowanie; pomyślałem, że to mała przesada. A poza tym 
takie stanie na głowie mogłoby się nie spodobać w miejscach, gdzie się 
najczęściej czeka, na przykład na dworcach kolejowych, więc niby jaki z tego 
pożytek?
A tymczasem moi Indianie tak się najedli fasoli i innych paskudztw zebranych na 
szlaku, że musieli zrobić całodzienną przerwę w marszu dla odzyskania sił. Wiele 
z tych zachodnich szczepów miało stałe siedliska letnie i zimowe, ale ta zgraja 
przeważnie była w marszu, zwijając obóz i wędrując dalej, kiedy wyczerpały się w 
najbliższej okolicy wszystkie możliwości kradzieży i żebraniny. Dzisiaj mieliśmy 
dzień przerwy; kobiety odwalały zaległą robotę domową, mężczyźni spali albo 
czołgali się w krzaki, żeby spokojnie zwymiotować (bo ta fasola i boczek tak 
były zepsute, że nawet ptaki omijały je z daleka), a dzieci bawiły się w swoje 
ulubione gry, polegające przeważnie na naśladowaniu podłości dorosłych: a więc 
okładały psy kijami, strzelały z maleńkich łuków, ciskały włócznie, wiązały się 
sznurami i tak dalej. Imiona też miały odpowiednie. Największy chłopiec w naszej 
sześcioosobowej gromadce miał na imię Luh-sah-kow-re-kulla-ha, co znaczyło 
Zwracający Uwagę na Porę Dnia, ale było to tak beznadziejne imię, że starałem 
się go nie używać.
Dla dzieci byłem atrakcją, czymś w rodzaju niewolnika, jeńca, największą 
przyjemność znajdowały w podstawianiu mi nogi i były uradowane, kiedy waliłem 
się na ziemię. Czasami pozwalały mi się ze sobą bawić, głównie po to, żeby mnie 
wyśmiewać, że tak niezdarnie strzelam z łuku. Zresztą, proszę bardzo, mogłem być 
osłem całego plemienia, bylebym tylko coś na tym skorzystał.
Bawiliśmy się pewnego razu w kamienistym łożysku rzeczułki o stromych brzegach i 
tak manipulowałem, żeby stopniowo oddalić się od obozowiska. Strzelając z łuku i 
rzucając włócznie obeszliśmy zakręt (skakałem cały czas jak kwoka, która 
odprowadza wroga od swojego drobiazgu), aż — według moich obliczeń — znaleźliśmy 
się poza zasięgiem słuchu wojowników i squaws.
W całej naszej gromadce jedna chyba tylko Ładnie Chodząca
143
nie znajdowała przyjemności w pastwieniu się nade mną, zacząłem więc 
przypuszczać, że może mimo wszystko pozwoli mi uciec. Jak na Indiankę nie była 
wcale brzydka. Czarne włosy splatała w dwa długie warkocze, a cerę miała gładką, 
nie zaś ciemną i poznaczoną dziobami, jak u niektórych Indian. A w dodatku była 
czysta, bo się kąpała. Wiem z całą pewnością, bo kiedyś zrzuciła zamszową bluzkę 
i spódnicę i pluskała się w rzeczułce o parę kroków przede mną. Rozebrana do 
naga wcale nie wydawała się taka młoda, jak myślałem; była okrągława jak 
Jennie i właściwie obrzydliwość brała patrzeć, jak się chełpi, że dorasta 
szybciej niż inne dzieci. Skromności miała w sobie mniej więcej tyle co mój 
kozioł Sam. Najbardziej charakterystyczny był u tej dziewczyny sposób, w jaki 
na człowieka patrzyła. Zauważyłem, że ludzie na ogół albo się siebie wstydzą, 
albo boją, i choćby pozornie byli nie wiem jak przyjacielscy, oczy zawsze trochę 
im się zmieniają, kiedy spojrzeć w nie z bliska, a potem jak gdyby zatrzaskują 
gdzieś w głębi jakąś okiennicę. Dzieje się tak może dlatego, że każdy 
pragnąłby się pokazać w jakimś specjalnym świetle, jako ktoś, kim chciałby być. 
Ale z tą Ładnie Chodzącą było zupełnie inaczej. Patrzyła mi prosto w oczy i 
widziała zaraz wszystko, co odczuwałem, więc nie musiałem się wysilać i było mi 
z tym wygodnie. Wymieniała moje imię z przerwą w środku: „Jay-miii" i właściwie 
powinienem być na nią zły, ale jakoś nie byłem. Swoją drogą była moim wrogiem, 
wyznaczonym przez szczep do pilnowania mnie, więc wiedziałem, co o niej myśleć. 
Prawie zawsze. Bo czasem jej orzechowe oczy, głębokie jak studnia bez dna, 
zdawały się czekać na
sygnał z mojej strony.
Bawiliśmy się w „kto mnie zwiąże", a grę zaczynał Zwracający Uwagę na Porę Dnia. 
Był to chyba najhałaśliwszy Indianin, jakiego zdarzyło mi się kiedykolwiek 
spotkać, a poza tym okrutny i despotyczny. Związał teraz nas wszystkich, a ja 
mogłem uwolnić się z jego więzów, ale rozmyślnie nie bardzo się starałem. Była 
to moja gra, ja ją zaproponowałem i chodziło mi o to, żeby Zwracający Uwagę 
przez jakiś czas naprawdę dobrze się bawił. Kolejno byliśmy „związywaczami", 
więc przyszła naturalnie kolej i na mnie. Związałem prędko wszystkich czterech 
chłopców, cały czas śmiejąc się i mówiąc do nich, ale jak podszedłem do Ładnie 
Chodzącej, potrząsnęła tylko głową. Nie.
— Rozwiąż się — powiedziałem Zwracającemu i pchnąłem go do tyłu. Mógłbym się 
założyć, że żaden z nich nie rozwiąże supłów
prędzej niż w godzinę.
Ładnie Chodząca przyglądała mi się wyraźnie zaskoczona. Uśmiechając 
się do niej wyszarpnąłem nóż z ukrycia i przeciąłem
rzemienie na nogach.
Indianinowi niełatwo jest zblednąć, ale ona naprawdę zrobiła
144
się blada. Rozerwała obiema rękami stanik na piersiach i zamknęła oczy, 
pokazując mi, gdzie mam ją pchnąć nożem.
— Prędzej — powiedziałem chwytając ją za ramię.
Przez mniej więcej dwie minuty walczyła jak dzika kotka, dopóki jej nie 
przewróciłem i nie przyparłem do ziemi, ale miałem cały czas wrażenie, że robi 
to z obowiązku i właściwie wbrew chęciom.
— Chodź, głupia — powiedziałem i szarpnąłem ją, żeby wstała. Tym razem była 
gotowa iść, więc pomknęliśmy korytem, starając się biec możliwie jak najszybciej, 
i wkrótce zniknęliśmy tamtym z oczu. Zanim wszystko ucichło, słyszałem jeszcze 
wrzask Zwracającego Uwagę, który wył zupełnie jak kojot. Wzywał swojego ojca, 
ale jego ojciec znajdował się w odległości dwóch mil, i to na dobitkę z wiatrem. 
Pomyślałem więc, że może sobie wrzeszczeć, brzmiało to nawet dość melodyjnie.
Obliczyłem, że mamy nad nimi godzinę przewagi, ale zapomniałem o pogodzie. 
Szliśmy może dziesięć minut, kiedy nagle lunął gwałtowny deszcz, tak jednak 
ciepły, że wcale mi się nie wydawał przykry, ale tak gęsty, że nie było widać 
drogi. Co za pech-— a przecież w ogóle szczęście miałem pieskie — przynajmniej 
tak mi się w tym momencie zdawało. Koryto potoku było teraz płytsze, więc 
wydostaliśmy się spośród głazów i zaczęliśmy iść w kierunku, w którym powinien 
znajdować się szlak. Odnaleźliśmy ścieżkę wydeptaną w stepie i drałowaliśmy 
przed siebie, a deszcz lał jak z cebra i błyskało się, i waliły pioruny. Swoją 
drogą miało to swoje dobre strony — na podmokłym gruncie zostawiliśmy mniej 
więcej tyle śladów co chudy wąż, a niech ktoś spróbuje wytropić węża! Kiedy 
przebiegliśmy około mili i deszcz nie ustawał, pomyślałem, że bez zbytniego 
ryzyka możemy chwilę odsapnąć. Przede wszystkim bałem się, że w tej strasznej 
ulewie nie zauważymy szlaku, a po drugie byliśmy oboje okropnie zmordowani. W 
małej kotlince rosły karłowate sosny, więc naciąłem gałęzi, żeby zrobić daszek. 
Kiedyśmy wpełzli do środka, było nam naprawdę przytulnie; ułożyłem gałęzie w 
taki sposób, że woda spływała do wierzchu, dokładnie tak, jak robiliśmy z 
chłopcami nad hrzegiem rzeki w Louisville. Było nam sucho i przyjemnie, tylko od 
dołu strasznie mokro.
Nie miałem nic przeciwko temu, że jestem sam z tą dziewczyną, która w Louisville 
uchodziłaby za całkiem niebrzydką. Ale jeśli idzie o rozmowę, była beznadziejna, 
gorsza nawet od Przestraszonego. Znała tylko kilka słów, które jakoś nie 
pasowały do sytuacji.
— Żałujesz, żeś uciekła?
— Jay-miii.
— Jeżeli nam się poszczęści, jutro dogonimy tabory.
— Daj whisky.
10 — Podróże Jaimiego McPheetersa
145
Domyśliłem się, że powtarza to, co mówili przy niej mężczyźni, więc nie 
zwracałem na te odpowiedzi uwagi. Trudno było zgadnąć, ile naprawdę rozumie. 
Zakładałem, że rozumie więcej, niż się wydaje na pozór, więc chociaż ta rozmowa 
brzmiała naprawdę idiotycznie, postanowiłem jeszcze chwilę z nią pogadać.
— Jeśli będziesz się zachowywała przyzwoicie, mój ojciec cię
zaadoptuje.
— Indianie śmierdzą.
Nie przychodził mi do głowy żaden mądry argument, chociaż ona sama nie smarowała 
się zjełczałym tłuszczem, co zauważyłem jeszcze pierwszego dnia. Cały kłopot 
polegał na tym, że jak dotąd powtarzała tylko pojedyncze słowa, zasłyszane od 
białych, i to wcale nie od porządnych ludzi. Ale bawiła się przy tym świetnie — 
widać to było po błysku jej zębów i oczu w półmroku naszego
schronienia.
— Odnajdziemy szlak, prześpimy się przy drodze, a jutro —
pędzimy naprzód.
— Wredne koniokrady.
— Między białymi nie będziesz musiała tak ciężko pracować.
— Masz ochotę?
— Znajdziemy złoto w Kalifornii i będziemy bogaci.
— Chodź ze mną, mała.
Widać było, że jej zapas słów kończy się po trochu, więc postanowiłem zrobić 
jeszcze jedną, ostatnią, próbę i dać jej spokój. Nie miało sensu za bardzo ją 
męczyć; mogła stracić cały zapał. Zresztą pierwsza próba naprawdę się udała; 
dziewczyna robiła postępy.
— Ulewa mniejsza — powiedziałem wytykając głowę na zewnątrz. — Musimy nadrobić 
stracony czas.
— Pójdę do łóżka, jak dużo ubranie i paciorki.
Wyszliśmy na mżawkę i pognaliśmy w kierunku szlaku. Biorąc pod uwagę jej budowę 
trzeba przyznać, że radziła sobie naprawdę dobrze. Znałem w Louisville najmniej 
pół tuzina dziewczyn, które pod tym względem nie dorastały jej nawet do pięty.
Posuwaliśmy, się w kierunku szlaku (przynajmniej tak sobie wyobrażałem) i ma się 
rozumieć trafiliśmy w końcu na drogę — po jakichś dwóch godzinach przedzierania 
się przez krzaki, które miejscami sięgały nam po szyję. Nie mogę powiedzieć, 
żeby mnie te krzaki specjalnie zachwycały; za łatwo było w nich nadepnąć na węża. 
A poza tym ciągle padało — znów nadchodziły gwałtowne fale ulewy po chwilach 
ciszy, kiedy już-już się zdawało, że jest po wszystkim. Krople deszczu bębniły z 
taką zaciekłością, że woda przechodziła chyba przez skórę. Nigdy w życiu nie 
było mi tak mokro, nawet kiedy pływałem.
Z ostrożności postanowiłem, że nie będziemy iść szlakiem. Za
146
dobrze znałem tych Indian; wiedziałem, że przetrząsną dokładnie każdy jard. 
Wobec tego szliśmy równolegle, w odległości mniej więcej stu jardów, starając 
się stąpać bardzo cicho i ostrożnie. Całe szczęście, bo niedługo usłyszeliśmy 
głosy i szczekanie psów, a po chwili zobaczyłem ze dwudziestu chłopa; szli 
koleinami, szczuli psy, a miny mieli naprawdę wściekłe, chyba dlatego, że padał 
deszcz, co im z pewnością przeszkadzało. Znajdowali się tak blisko, że bez trudu 
rozpoznałem niektórych; był między nimi Chory od Zjedzenia Jagód i Przestraszony 
Własnego Konia, a także kilku innych.
Przykucnęliśmy za krzakiem i staraliśmy się nie oddychać. Przez chwilę aż się 
trząsłem ze strachu, że psy nas wytropią, ale było za mokro. Zresztą wątpię, 
żeby czuły jakikolwiek zapach poza najbliższą okolicą własnych ciał: cokolwiek 
znajdowało się w pobliżu (chyba że była to potęga w rodzaju śmierdziela), ginęło 
w zaduchu zjełczałego tłuszczu i naturalnym smrodzie wojowników, który działał 
paraliżująco na nos. Przeszli więc — gdakając po swojemu, wymachując rękami, 
robiąc susy z brzegu na brzeg drogi, przypadając do ziemi. Od czasu do czasu 
kopali psy, co wyraźnie poprawiało im humor.
— Przechodzą — wyszeptałem, kładąc dziewczynie rękę na ramieniu, żeby nie 
wstała za prędko. Nie było wykluczone, że któraś z tych hien obejrzy się i 
popsuje wszystko.
Prócz szeptu „daj whisky" dziewczyna nie powiedziała słowa, ale wyraźnie była 
zadowolona, że tak nam się udało przechytrzyć jej ziomków. Przykro powiedzieć, 
ale gdyby ta Ładnie Chodząca była chłopcem, nie życzyłbym sobie lepszego 
towarzystwa. Miała w sobie coś sympatycznego — coś, czego nie zauważyłem nigdy u 
Herberta Swanna. Człowiek czuł się przy niej jakoś ciepło.
Było teraz chyba koło wpół do piątej, a że padał deszcz i chmury wisiały nisko 
nad ziemią, zaczęło się ściemniać. Zrozumiałem, że musimy znaleźć schronienie na 
noc. Chciałem pójść wcześnie spać i wstać koło północy, żeby odbić się jak 
najdalej od Indian, gdy jeszcze spali. Z wyjątkiem nielicznych nocnych wypraw, 
jak kradzenie koni i napadanie na obozowiska, Indianie nie wstają nigdy przed 
świtem, a to z powodu duchów. Kiedy zapada noc i duchy zaczynają krążyć po ziemi, 
Indianin woli wpełznąć do wigwamu i czekać tam bezpiecznie, dopóki wszystko się 
nie uspokoi. O świcie przychodzi ich wielka chwila i wtedy atakują, postanowiłem 
więc, że na długo przed świtem połączę się ze swoimi.
Przez jakąś godzinę szliśmy jeszcze wzdłuż szlaku, potem powiedziałem:
— Musimy znaleźć jakieś miejsce i położyć się spać.
Słowo „spać" wyjaśniłem jej w języku znaków, zrozumiałym dla wszystkich ludzi 
na świecie: przechyliłem głowę na boki
147
i przytknąłem do złożonych dłoni. Spodziewałem się w odpowiedzi jakichś aluzji 
do whisky i do koniokradów, ale dziewczyna zrozumiała natychmiast. Co więcej, 
bardzo podniecona wskazała na
prawo od szlaku.
Zaczęła mnie ciągnąć za ramię, a taka była przy tym pewna siebie, że w końcu 
ustąpiłem. Po mniej więcej dwudziestu minutach trafiliśmy na piękny, rwący potok, 
zielony, z białymi kamieniami na dnie, a po drugiej stronie potoku była łąka i 
stało ponad piętnaście wigwamów. Przypadłem błyskawicznie do ziemi i pociągnąłem 
dziewczynę za sobą, ale szwargotała coś do mnie, pokazywała rękami i upierała 
się, jak to zwykle kobiety, więc wstałem, żeby jeszcze raz spojrzeć. Hm, ma 
zdaje się rację, pomyślałem, nie
widać tu żywego ducha.
Nic niepokojącego — dzieci nie bawią się w pobliżu strumienia, nikt nie łowi ryb, 
kobiety nie pracują, dym nie ulatnia się z namiotów. Była to wioska opuszczona 
przez Indian udających
się na łowy.
— Może oni wrócą? — spytałem, właściwie • nie spodziewając
się odpowiedzi.
— Nie, nie, nie, nie. — Wzięła patyk i zrobiła na piasku jakieś znaki, żeby mi 
lepiej wytłumaczyć. Najpierw narysowała linię, zrozumiałem w końcu, że jest to 
horyzont. Potem narysowała kółko, które było słońcem, i wreszcie zrobiła 
trzydzieści znaków, jeden obok drugiego, i kilkakrotnie wskazywała na słońce.
Nie wrócą wcześniej niż za miesiąc. Przynajmniej tak zrozumiałem. Teraz, kiedy 
byłem na wolności, nie miałem najmniejszej ochoty wpełzać znów do wigwamu, ale 
dziewczyna wydawała się tak zmęczona i zmarznięta, i wyglądała prawie ładnie z 
kroplami deszczu spływającymi jej z czoła i kapiącymi z nosa, że powiedziałem w 
końcu: — Zgoda, prowadź.
Wzięła mnie za rękę i szliśmy — mijając wszystkie ogniska, ścięte drzewa z 
zatkniętymi w rozwidleniu gałęzi skrawkami suszonego mięsa, połamany wachlarz z 
piór indyczych na ziemi — w kierunku wigwamu, który wydał jej się widocznie 
najporząd-niejszy. W każdym razie cały pokryty był malowidłami, w większości na 
mój gust okropnie nieprzezwoitymi. W środku było przytulnie, nie można 
zaprzeczyć, tym bardziej że deszcz na dworze ciągle padał i zrobiło się całkiem 
ciemno. Te indiańskie wigwamy są naprawdę duże, niemal takie, jak średnich 
rozmiarów szałas, a jeżeli się je wymości derkami bawolimi i zrobi dookoła rowek 
dla odpływu wody, jest w nich wygodnie jak w salonie. W dodatku ten stracił swój 
ohydny zapach.
Dziewczyna zaraz znalazła hubkę i krzesiwo i rozpaliła ogień na glinianym 
wzniesieniu pośrodku namiotu. Podsycaliśmy ogień*
148
dorzuciwszy drzewa ze stosu leżącego w kącie, a potem Ładnie Chodząca poszła po 
mięso na kolację. Ugotowała rosół z dodatkiem ziół, które wyjęła z woreczka na 
piersiach. Był to bardzo smaczny posiłek.
Muszę jednak przyznać, że siedząc z nią w blasku ogniska czułem się trochę 
nieswojo; inaczej niż w towarzystwie chłopca. Sam nie wiem dlaczego, ale było mi 
jakoś dziwnie. Jednakże nie powiedziałem ani jednego słowa, kiedy ułożyła nasze 
posłania tuż obok siebie. Taka była bezradna z daleka od swoich (w pełnym sensie 
była przecież moim jeńcem), że wyciągnąłem rękę spod derki i ująłem jej dłoń. A 
kiedy się przysunęła i zasnęła z czarną głową na moim ramieniu, byłem z siebie 
naprawdę dumny, że jej nie odepchnąłem. Dobre uczynki tego rodzaju (jak na 
przykład dobroć okazywana słabszym) kształtują charakter człowieka; często 
słyszałem tę uwagę z ust mojego ojca.
Obudziłem się raptownie; na dworze był biały dzień. Przez dziurę w namiocie 
zobaczyłem ciemnobłękitne niebo, usłyszałem też radosne ćwierkanie ptaków 
uszczęśliwionych, że burza minęła. Obróciłem się czym prędzej na bok, żeby 
usiąść, ale ręce miałem związane. I nogi też. Takimi samymi jak przedtem 
rzemieniami z nie wyprawionej skóry, a na dodatek zwilżonymi wodą.
Zawołałem parę razy dziewczynę. Wrzeszczałem:
— Ładnie Chodząca, pośpiesz się, rozetnij mi więzy!
Ale nie słyszałem odpowiedzi. Nic, tylko śpiewały ptaki i szme-rał potok płynący 
po głazach, i trzeszczały rzemienie klapy rozluźnione na wietrze.
Nie powinno mnie to chyba zdziwić, czułem jednak wielki ciężar w sercu — jak 
gdybym teraz, w czternastym roku życia,,, stracił coś cennego, czego już może 
nigdy nie odzyskam.
ROZDZIAŁ XIX
Wyjątki z dziennika McPheetersa-12 lipca 1849 roku
Dzisiaj rozbiliśmy obóz nad brzegiem Platte, niedaleko Grand Island w Nebrasce, 
gdzie rozpoczynają się zeskorupienia sodowe. Aby wypełnić lukę w korespondencji, 
spowodowaną licznymi obowiązkami i bezustanną myślą o Jaimiem, donoszę Ci, że 
nasza trasa prowadziła wzdłuż brzegu Little Blue, płynącej w kierunku 
południowym. Szerokość koryta tej rzeki nie przekracza dziesięciu
143.
jardów, ale okresowe wylewy pozostawiają tak grubą warstwę mułu i innego osadu, 
że trawa nie ma siły się przez nią przebić.
W tym okresie dopisywało nam szczęście; czuliśmy już w powietrzu Kalifornię, 
jechaliśmy więc zasłuchani w jej nabrzmiały obietnicą szept. Szlak, biegnący tu 
po twardym, łatwym do przebycia gruncie, oddala się po wielu milach od Little 
Blue i wspina na wysokie wzgórza górujące nad rzeką Platte. Wszystko idzie 
gładko, ale wiele znaków wskazuje na niedawną obecność Indian; kora na topolach 
wzdłuż drogi ob jedzona, co dowodzi, że pożywiały się nią, jak to mają w 
zwyczaju, indiańskie koniki. Żadnych kwiatów; sporo antylop, liczne stada 
kulików.
Po drzewo na ogniska musieliśmy się przeprawiać na wyspę położoną pośrodku rzeki. 
Chociaż Platte jest szeroka i płynie leniwym nurtem, dno ma jednak niebezpieczne. 
Gdy szliśmy w bród, woda ani razu nie sięgała nam wyżej piersi. Do celów 
nawigacyjnych Platte nie nadaje się zupełnie.
Rany pana Kennedy'ego, początkowo bardzo ładnie zasychające, teraz jednak 
zaczynają się jątrzyć, wywołując uczucie kłucia i swędzenia. Ponieważ jednak są 
to nie zbadane jak dotąd rejony, a ja nie uznaję znachorstwa wraz z jego 
„cudownymi kamieniami" i inną magią, jestem bezsilny. Istnieje wszakże w 
medycynie moment, w którym nauka składa broń i Opatrzność bierze na siebie całe 
brzemię. Musimy powierzyć los Kennedy'ego nieskończonej mądrości Pana.
Dzień dzisiejszy przyniósł spotkanie, które nas zasmuciło i poważnie 
zaniepokoiło nasze niewiasty. Rankiem natknęliśmy się mianowicie na oddziałek 
sześciu żołnierzy w cywilnych ubraniach pod wodzą niejakiego kapitana Duncana. 
Patrolowali oni szlak w poszukiwaniu czterech dragonów armii amerykańskiej, 
dezerterów z fortu Laramie. Ta czwórka łotrów popełniła haniebny czyn, Mory 
wstrząsnął sumieniami wszystkich uczciwych mieszkańców fortu.
Otóż jadąc w kierunku wschodnim i objeżdżając tabory emigrantów w drodze do 
Oregonu (w składzie sześćdziesięciu wozów), natknęli się oni na samotną kobietę 
piorącą bieliznę w strumieniu. Dezerterzy siłą zmusili do wydania im skromnego 
dobytku — kilku sztuk taaiej biżuterii i podręcznej torby — po czym zgwałcili ją 
kolejno. Mąż nieszczęsnej niewiasty znajdował się w odległości zaledwie kilkuset 
jardów, zajęty oporządzaniem bydła, ale przy pierwszej próbie krzyku dezerterzy 
zakneblowali jej usta pończochą, drugą zaś obwiązali jej głowę. Mąż znalazł ją w 
stanie głębokiego omdlenia i natychmiast wszczął alarm, po czym przywód-
150
ca emigrantów stawił się w forcie i energicznie zaprotestował. W chwili gdy 
piszę ten list, wydaje się wątpliwe, czy nieszczęsna kobieta odzyska zmysły.
14 lipca
Ani śladu naszego syna. Czynię sobie wyrzuty, że nie zostałem, aby prowadzić 
poszukiwania. Ale gdzie go szukać? Preria jest bezkresnym oceanem, w którym 
człowiek może utonąć nie pozostawiwszy zmarszczki na jego wesołej i jakże 
zwodniczej powierzchni. Ale nadal ufam, że Jaimie przyłączył się do wędrujących 
Indian — jednego z owych szlachetnych czerwonoskórych plemion — którzy niebawem 
go do nas przyprowadzą. Coulter wydaje się uradowany naszym strapieniem i rzuca 
grubiańskie uwagi na temat „przemądrzałych smarkaczy", którzy narażają na 
niebezpieczeństwo całą wyprawę. Jestem głęboko przekonany, że nie kiw-* nąłby 
palcem, gdyby widział, że chłopiec walczy powiedzmy ze stadem wilków. Jest to 
człowiek twardy i pozbawiony uczuć, którego męczą demony własnej duszy. 
Prawdopodobnie gryzie go coś, co bierze swoje źródło jeszcze we wczesnej 
młodości. Ale zobaczymy. Ognisko przygasło, żarzą się tylko węgle. Zbyt ciemno, 
żeby pisać. Jutro miniemy w drodze fort Kearney. A teraz w objęcia Morf eusza.
15 lipca
Dzisiaj jechaliśmy po nadrzecznych obszarach Platte, często tuż nad brzegiem. 
Koryto jest nadal szerokie, usiane licznymi zielonymi wysepkami, natomiast 
równiny na przeciwległym brzegu wydają się piaszczystą pustynią. W sumie 
krajobraz jałowej płaszczyzny skąpo porosłej trawą. Za nami pozostał (nie 
ofiarując nam żadnych pokus) fort Kearney — kilka drewnianych chałup 
zamieszkanych przez garstkę nie golonych, nie strzyżonych żołnierzy w połatanych 
mundurach. Ich ospały krok świadczy o znużeniu duszy, jakże zrozumiałym na tym 
pustkowiu. Kilka mniej świetlanych postaci w naszym gronie sprzedało im whisky 
po dolarze za kwartę.
Słońce praży niemiłosiernie; woda w zbiornikach ma temperaturę krwi, obszywamy 
zbiorniki flanelą, co w pewnym sensie chroni przed słońcem.
Widzieliśmy dzisiaj pierwszego bawołu — czarną smugę poruszającą się z wolna w 
odległości kilku mil. Znajdujemy teraz na szlaku zbielałe kości tych ogromnych 
zwierząt; ich czaszki są czymś w rodzaju kart pocztowych, na których emigranci 
do siebie pisują. Inny sposób przekazywania wiadomości to list zatknięty w 
rozszczepiony kijek, zawierający rady co do Indian, wody, zapasów i tym 
podobnych. Tak oto na tym pustkowiu dochodzi do głosu wro-
151
dzona człowiekowi dobrosąsiedzka życzliwość. Bawół nie tylko dostarcza pożywnej 
strawy, ale jest ponadto głównym dostawcą opału. „Bawole placki" — suszony nawóz 
— palą się jak hubka i zastępują z powodzeniem drewno.
26 lipca
Martwię się poważnie o pana Kennedy'ego. Jakkolwiek skąpe są moje wiadomości o 
tej strasznej chorobie (bo cóż my o niej właściwie wiemy?), jego stan wydaje się 
alarmujący. Prócz zaognienia wokół niektórych ran, czemu towarzyszy kłucie i 
swędzenie, miejsca pogryzione dotknięte są nawracającą drętwotą.
Wyznania pacjenta otacza tajemnica; pan Kennedy, gnębiony złymi przeczuciami, 
wybrał sobie mnie na powiernika. Aczkolwiek nie wolno mi dzielić się jego 
zwierzeniami z żadną żyjącą osobą, mam chyba prawo powierzyć je temu dziennikowi, 
który przeznaczony jest tylko dla moich oczu. Kto wie — może te notatki odegrają 
najskromniejszą choćby rolę w leczeniu późniejszych przypadków wścieklizny.
Leżąc na derkach przy naszym ognisku (moi współtowarzysze podróży udali się już 
na spoczynek) Kennedy mówił mi o swoich doznaniach, co było dla mnie istną 
rewelacją. Otóż czuje on w sobie narastającą potęgę zła, nabrzmiewanie sił 
złowieszczych i morderczych. Rozgrzebując w zamyśleniu patykiem dogasające węgle 
ogniska powiedział: „Byłem człowiekiem spokojnym i o obyczaj-nym języku". 
Wszyscy, którzy go znamy, z całą gotowością potwierdzimy te słowa.
152
A jednak ów łagodny, odważny mężczyzna daje się teraz unosić dzikim porywom to 
radości, to rozpaczy; co więcej, nęka go nieopanowane podniecenie suksualne. 
Rozumiesz zapewne, człowiekowi tak wrażliwemu niełatwo było się zdobyć na 
podobne wyznanie. Sam sobie wydaje się obcy. Był zawsze zrównoważony, teraz 
jednak podlega nastrojom przygnębienia, podniecenia, lęku, przeplatanym okresami 
pełnego wewnętrznego spokoju — jak ten, w którym opowiadał mi swoją historię.
Zauważyłem jednak (i zrobiło mi się nieswojo), że pod koniec naszej rozmowy 
zaczął mówić nienaturalnie szybko, stał się gadatliwy. Wyrzucał z siebie słowa, 
jego artykulacja była gwałtowna, urywana. Widziałem, że jest w stanie hamowanego 
podniecenia, a gdy odchodząc ścisnął mi rękę, jego oczy żarzyły się w ciemności 
jak ślepia zwierzęcia.
Biedny, nieszczęsny człowiek!
153.
Przewiduję najgorsze. Jutro naradzę się z tamtymi. Musimy powziąć jakąś decyzję. 
Ale jaką? Tylko cud może nas uratować.
17 lipca 18?9
Droga Melisso,
przykro mi, że piszę do Ciebie w nastroju tak melancholijnym podczas gdy 
wszystkie moje dotychczasowe listy były, ufam, pogodne i optymistyczne. A więc 
po pierwsze: Jaimie dotąd się nie zjawił. Nadal jednak jestem głęboko przekonany, 
że wkrótce go zobaczę. Teraz jednak poczuwam się do smutnego obowiązku 
zrelacjonowania tragicznych wydarzeń związanych z osobą pana Kennedy'ego, 
którego w swoim czasie pogryzł wściekły wilk. Na kartkach dziennika opisałem 
stopniowe pogarszanie się, w ciągu ostatnich kilku dni, stanu jego zdrowia 
fizycznego i psychicznego, rozognienie pogryzionych miejsc, uczucie kłucia, 
swędzenia, pieczenia i częściowej drętwoty, opisałem też jego chwiejność 
emocjonalną, nagłe okresy przygnębienia. Przedwczoraj nastąpił kryzys.
Zatrzymaliśmy się na przerwę południową nad brzegiem Platte w pobliżu górnej 
krawędzi Grand Island, a że dzień był wyjątkowo upalny, odpoczywaliśmy w cieniu. 
Wtem rozległ się okrzyk pełen przerażenia — był to głos jednego z poganiaczy, 
małomównego, brodatego mężczyzny, który prowadząc konia nad rzekę ujrzał 
wstrząsający widok. Stanął jak wryty, a potem wydał z siebie ów okrzyk, o którym 
wspominałem. Podbiegliśmy do niego — Kissel, ja i kilku innych, a także ??? — 
bardzo teraz z nami zaprzyjaźniony — i spojrzeliśmy w kierunku, w którym 
mężczyzna wskazywał ręką. Na czworakach, w błocie, poszczekując i wydając 
przeciągłe, chrapliwe dźwięki, tak podobne do ujadania psa, że od samego 
słuchania włosy jeżyły się na głowie, zobaczyliśmy pana Kennedy'ego. To, cośmy 
ujrzeli, było atakiem wścieklizny czy też wodowstrętu, owej przerażającej 
choroby, poważnie już teraz zaawansowanej. Widok ten mógł przyprawić o 
mdłości najodpor-niej szych nawet mężczyzn.
Przynajmniej raz jednak Coulter pomógł w trudnej sytuacji. Odprawiwszy 
natychmiast kobiety i dzieci rozpiął namiot, do którego on, Kissel, ???, ? ja 
wprowadziliśmy szalejącego nieszczęśnika. W tym momencie Kennedy nas nie poznał. 
Nie próbował też nikogo gryźć, co — o ile mi wiadomo — zdarza się w pewnych
stadiach choroby.
Ale jeśli Kennedy nie był świadomy naszej obecności, również ja patrzałem na 
niego jak na zgoła obcą istotę. Rysy miał wykrzywione w męce tak straszliwej, że 
twarz upodobniła mu się do groteskowej maski. Czoło miał rozpalone, z kącików 
ust ciekła
154
mu ślina. Wytrzeszczone oczy spoglądały dziko i nieruchomo, oddychał przeciągle, 
jakby ze łkaniem. Widok ten przekraczał niemal moje siły, a byłem przecież — 
choć wbrew własnym chęciom — świadkiem niejednego ludzkiego nieszczęścia.
Kiedy kładliśmy biedaka na posłaniu, Kissel był nieporuszony, tylko wargi 
zaciskał w dziwny sposób. ??? miał twarz szarą jak popiół, Coulter zaś — chociaż 
z ociąganiem wypowiadam te słowa — znów był po swojemu sarkastyczny.
— Teraz, doktorze, pokaż pan, co potrafisz — zwrócił się do mnie z subtelnością 
właściwą ludziom pogranicza; jednocześnie na jego twarzy (tak mi się 
przynajmniej zdawało) dojrzałem wyraz zjadliwej satysfakcji.
— Żadna wiedza medyczna nic tu nie pomoże — odparłem tonem, obawiam się, trochę 
zbyt oschłym, jeśli zważyć, że w grę wchodziło cudze nieszczęście, nie zaś 
małostkowe spory.
W pół godziny po tym pierwszym gwałtownym ataku Kennedy ocknął się i zaczął 
mówić całkiem przytomnie. Zdawał sobie sprawę ze swego stanu i na moją — pełną 
nieśmiałych usprawiedliwień — prośbę opisał symptomy bezpośrednio poprzedzające 
atak. Otóż nieszczęśnik ten stracił zupełnie apetyt i praktycznie przestał 
sypiać. Cierpiał na gwałtowne, wciąż powracające bóle głowy i odczuwał ogromną 
nerwowość. Wyjaśniwszy nam to poprosił o pióro i papier, chciał bowiem napisać 
ostatni list do żony. Że też w takiej chwili mógł myśleć o innych! Wydaje mi się, 
że jest on — że był raczej — najszlachetniejszym człowiekiem w całej naszej 
grupie.
Droga moja żono, serce by ci pękło na widok tych bohaterskich wysiłków. 
Posadziliśmy go na łóżku (Coulter podparł mu ramieniem plecy) i nieszczęśnik 
rozpoczął niewiarygodny trud listownego pożegnania z żoną i dwojgiem dzieci, do 
których był szczerze przywiązany. Zdania takie jak: „Połączymy się w królestwie, 
w którym nawet ulice wybrukowane są złotem", „Powiedz chłopcom, że śmierć miałem 
lekką", „Znajdź porządnego i dobrego człowieka, który zajmie moje miejsce w 
Twoim sercu" wyciskały nam łzy, a w moim przekonaniu nawet Coulter był wzruszony, 
bo dwu czy trzykrotnie pomrukiwał ze złością, a raz wykonał taki ruch, jak gdyby 
odpędzał muchę sprzed oczu.
Paroksyzmy stały się teraz częstsze i Kennedy za każdym razem przerywał pisanie. 
Według wszelkiego prawdopodobieństwa nie będę już nigdy świadkiem takiego aktu 
odwagi. Podniecenie nieszczęśnika wzrosło znacznie z nadejściem wieczora; byle 
drobiazg wywoływał napady, w których chory wił się i szlochał — czyjś nagły gest, 
strumień silniejszego światła, nawet chłodny podmuch wiatru. Chwytały go 
konwulsje, potem błagał o wodę, a gdyśmy mu ją podawali, odpychał kubek z wręcz 
maniakalnym obrzydze-
155
r„ _,__., „iekiedy sama wzmianka o wodzie wywoływała ™ ??????^ pSs których 
przytrzymywaliśmy go za ręce ??? abv S^wyrządził sobie krzywdy. W przerwach 
między kkami dzwfgał sFę- z'trudem, siadał na brzegu posłania ? pud
^artffiSW %2E?Sb aby zaczerpnę
w nastr°^P"sowSiiem - jak to ludzie zwykle w obliczu zbli-nymJt^e S^i^ieieL^otme 
obserwowałem tłumy nad SlSm rze? gdy poszukiwano topielca, w miejscach straszh-
h^tZ^m^ ** na podłodze pTstawalnw1rdUz6wm-
kształt Trudno określić, co jest wypisane na twarzach widzów Si? Tak z pewnością, 
ale jednocześnie jakaś chorobliwa hSwość flcynujących sekretów śmierci, a także, 
myślę, pewne-fSuSŁe. Mężczyźni stali w wilczemu kobiety i^tały dzieci 
baraszkowały nie zwracając na mc uwagi. Jeden zmafcówosunął w pewnej chwili 
głowę do namiotu i spytał
^??'? się dzieje, proszę pana? Czy on się wściekł? Będzie
późnym wieczorem oddech Kennedyego z każdą minutą stawał się cSSiwszy. Te 
trudności w oddychaniu oraz obłąkane w, podniecenie gdy wił się przytrzymywany 
przez nas — jęcząc piu fac w końcu kłapiąc zębami i wydając iście psie 
szczeknięcia, które gnałyZn krePwą w żyłach - znaczyły ostatni.godziny zycua 
nieszczęsnej ofiary. Gdy pokazały się symptomy jakigdybyJjzco wych skurczów, 
wiedziałem, ze to juz koniec ^adne słówa me ooisza potworności jego cierpień. 
W pewnej chwili Coulter iwy ??, odskoczył od posłania (był naprawdę wstrząśnięty) 
i z przekleństwem na ustach wyszarpnął z olstrow pistolet.
— Daj mu pan coś, żeby stracił przytomność, bo inaczej, na Boga, sam skończę 
jego mękę! ,
Już przedtem zaaplikowałem choremu morfinę, ale me odniosło to SlSgo skutku; 
teraz przygotowałem drugą sinieją dawkę. Wszystko na próżno. Nagle Kennedy wydał 
przerażający wrzask, Sfrego ecS zbudziło zapewne dzikie zwierzęta w .promieniul 
wielu mil ?Potem wyrwał się Coemu i Mattowi Kisslow:, usi^wyprostowany na 
posłaniu i — tocząc pianę z ust — skonał w ostat Sm plroksyzmie. Można 
powiedzieć, że zadusił się własną simą. Gdy upadł na posłanie, zauważyliśmy ze 
zgrozą, ze w jego otwartych5cS maluje się zwierzęca wściekłość, twarz zas ma 
więcej cech wilczych niż 
człowieczych. , .
Kęła długa chwila, zanim zdołaliśmy się opanować. Myślę, ze
156
Coulter w swój prymitywny sposób najlepiej wyraził nasze uczucia, gdy 
odwróciwszy się raptownie powiedział:
— Najnędzniejsza żywa istota nie zasługuje na taki koniec.
Tak więc, kochana Melisso, byłem zmuszony opisać Ci tragedię szlaku — okrutny 
los człowieka, który nie ujrzy złotodajnych pól innych niż te, o których 
rwspominał w swoim liście. List ten leży teraz przede mną. Jest przerwany w pół 
zdania. „Idę na spotkanie śmierci, którą Bóg dla-mnie przeznaczył, pogodnie i 
spokojnie, wiem bowiem, że losy nasze są ukształtowane według boskiego wzorca. 
Nie umiem Ci powiedzieć, najdroższa żono..."
Możemy się tylko domyślać, czego nie umiał jej powiedzieć. Ale sądzę, że ona wie. 
A my, którzyśmy zostali, musimy podjąć teraz naszą podróż z odwagą w sercu. Ty 
też, wierna moja^towarzyszko życia, nie trać odwagi. Wszystko skończy się dobrze 
(o czym wspominałem wyżej).
Twój stroskany, acz pełen optymizmu mąż
SARDIUSZ McPHEETERS
(dr med.)
ROZDZIAŁ XX
/
Kiedy przyszli, żeby mnie zabrać z powrotem do obozu, Ładnie Chodząca była z 
nimi. Poczęstowałem ją odpowiednim spojrzeniem, bo tylko tyle mogłem zrobić, ale 
nie wywarło to na niej żadnego wrażenia. Wypowiedziała po swojemu moje imię, a 
potem uśmiechnęła się do mnie tak niewinnie i tak radośnie, żem prawie jej 
przebaczył. Nagle przyszło mi do głowy, że może mnie zdradziła, ponieważ 
uciekałem i zrobiło jej się przykro, że mnie więcej nie zobaczy. Tak, to na 
pewno dlatego. Zaraz poczułem się jakoś raźniej i nawet prawie uśmiechnąłem się 
do niej, kiedy spojrzała na mnie oczami uradowanego dziecka.
Mężczyźni grozili >mi tomahawkami i wspominali kilkakrotnie o spaleniu innie na 
stosie (rozumiałem to już w ich języku), ale poza tym nie wyrządzili mi żadnej 
krzywdy. Pomyślałem, że widocznie otrzymali instrukcje w sprawie wymienienia 
mnie na konie i doszli do wniosku, że nie opłaca im się niszczyć tak cennego 
towaru. .
Po przyjściu do obozu zaraz zauważyłem, że Indianie są zajęci jakimiś 
przygotowaniami. Szykowali się do wielkiego święta. Wojownicy pomalowali sobie 
na nowo twarze, a niektóre kobiety wystroiły się na tę okazję i — choć trudno w 
to uwierzyć — nie zapomniały nawet umyć rąk i nóg w strumieniu. Nikt nie zwracał 
na mnie uwagi. Nie widziałem nigdzie Przestraszonego, a Chory
157
od Zjedzenia Jagód zamruczał coś na mój widok i odwrócił wzrok. Nie myślcie, że 
wziąłem to sobie do serca, ja też go nie lubiłem. W całym obozowisku panował 
świąteczny nastrój; przypominało to letnie pikniki kościelne, kiedy ustawia się 
jeden obok drugiego długie stoły na trawie i wszyscy przynoszą koszyki ze 
smakołykami, a potem cała kongregacja rzuca się na jedzenie i każdy łapie się za 
to, co przyniósł sąsiad — smażone kurczaki, biszkopty, sałatka kartoflana, 
arbuzy i lemoniada w beczułce, z pływającymi w środku gładkimi kawałkami lodu — 
a kobiety prawią jedne drugim komplementy na temat gotowania, jednocześnie 
strasznie wyrażając się o tym, co same zrobiły, i w ogóle człowiek ledwie może 
ustać na nogach, bo dzieci gonią jak oszalałe po trawie i co chwila wpełzają pod 
stoły. Jak o tym pomyślałem, zrobiło mi się strasznie
ciężko na duszy.
Cóż, ci Indianie też przygotowywali się do pikniku, tylko że trochę innego. 
Gdzieś koło południa wybuchła okropna wrzawa i wszyscy pobiegli w jednym 
kierunku pokazując sobie coś rękami. Po chwili zza pagórka wyłoniła się druga 
taka sama zgraja, podobna do tej mojej, a na przedzie, tuż za naczelnikiem 
szczepu, szli
dwaj biali, John i Shep.
Zapragnąłem zapaść się pod ziemię. Wiedziałem, że już po mnie, bo nawet jeżeli 
ci Indianie nie zadziobią mnie tomahawkami, Shep na pewno mnie zastrzeli, żeby 
wyrównać dawne porachunki. Wjechali do obozu, a na mój widok Shep wykrzyknął:
— A niech mnie! Przecież to nasz serdeczny przyjaciel, któremu tak dużo w życiu 
zawdzięczamy!
— Marne twoje widoki, chłopcze — powiedział John spoglądając na mnie z miną 
poważną i zatroskaną z wysokości końskiego grzbietu, a dla potwierdzenia 
własnych słów dodał kawałek z Biblii, który według niego pasował do tej okazji: 
— „O ileż boleśniej rani niewdzięczne dziecię niźli ząb najzjadliwszej żmii".
— Moje uszanowanie... Co u panów słychać? —? spytałem z taką bezczelnością, na 
jaką umiałem się zdobyć, co wcale nie przyszło mi łatwo. Jeśli mam powiedzieć 
prawdę, tak mnie już zmęczyły te wieczne kłopoty i przygnębiła zdrada Ładnie 
Chodzącej, że pomyślałem: niech wreszcie ze mną skończą. Do tego stopnia 
wszystko mi zbrzydło.
— Zajmiemy się tobą później — powiedział Shep.
Odjechali w grupie indiańskiej starszyzny i dopiero wtedy zrozumiałem, jaki jest 
powód wszystkich tych radosnych przygotowań. Przywiązani do długich sznurów szli 
za końmi trzej jeńcy, Indianie, wszyscy dokładnie oskalpowani. Przerażający był 
widok odartych ze skóry, czerwonych, ociekających krwią czubków głów, ale dziwna 
rzecz — nie mogłem oderwać od nich wzroku. Powiedziano mi później, że są to 
Indianie ze szczepu Kruków, najzaciek-
158
lejsi wrogowie szczepu Pawnee i najbitniejsi wojownicy na całym Zachodzie. Nie 
mam pojęcia, jak te moje głodomory zdołały ich schwytać —chyba kiedy spali z 
daleka od swoich. W każdym razie trzej jeńcy byli przytomni i zdawali się 
przyjmować z rezygnacją swój los.
Wzięcie Kruków w niewolę było dla Pawnee takim wielkim wydarzeniem, że dwa czy 
trzy odgałęzienia tego złodziejskiego szczepu zbiegły się z różnych stron, żeby 
uczcić okazję. Uroczystości składały się z dwóch części, ale jaka miała być ta 
druga, o tym dowiedziałem się dopiero wieczorem.
Muszę jeszcze powiedzieć, że miałem teraz spętane zarówno ręce, jak nogi i nie 
mogłem uciec, nawet gdyby mi pokazali kierunek i dali prezent na drogę. Jalk już 
byłem bezpiecznie związany, Zwracający Uwagę na Porę Dnia i reszta chłopców, 
których nabrałem, przyszli i dobrą chwilę umilali mi czas bijąc mnie i kopiąc. 
Potem zainteresowali się przygotowaniami czynionymi przez mężczyzn.
Najpierw wbito w ziemię pośrodku polany trzy słupy i ułożono dokoła każdego z 
nich suche gałęzie, ale niedużo. Z kolei zakneblowano i spętano jeńców, a 
następnie przywiązano ich do słupów przeciągając im łyko wokół pasa i pod 
pachami.
Kiedy wszystko było gotowe, podbiegły kobiety niosąc pochodnie i zapaliły wiązki 
chrustu. Zastanawiałem się, dlaczego położyli tak mało tych suchych gałęzi, ale 
moi Indianie mieli ku temu powód słuszny i bardzo dla nich typowy. Otóż wcale 
nie chodziło o to, żeby ci nieszczęśliwcy skonali od razu; mieli się piec powoli, 
bo w ten sposób mięso było smaczniejsze, a ścięgna nadawały się na cięciwy do 
łuków.
Scena ta wciąż staje mi przed oczami, chociaż mam już za sobą niedole naszej 
podróży. Jeńcy nie mogli krzyczeć, bo byli zakneblowani, ale słyszałem ciche 
jęki, żałosne i niesamowite; wili się też w swoich więzach z łyka, aż lim żyły 
nabrzmiewały pod skórą jak postronki. Widok ten ścinał krew w żyłach, ale ja w 
dalszym ciągu nie mogłem oderwać od nich wzroku. Przytknąłem szmatę do nosa, nic 
nie pomogło. Odór spalonego ciała przenikał wszystko — czułem go jeszcze późnym 
wieczorem, kiedy kładłem się spać w wigwamie; przylgnął do mojego ubrania, jak 
coś tłustego i zgniłego.
Czy to możliwe, żeby ktoś, kto uważa się za człowieka, znajdował przyjemność w 
patrzeniu na takie okropności? Ale gdy dym zgęstniał i wzmogły się jęki, 
wojownicy rozpoczęli taniec, którego główną atrakcją były okrzyki wojenne i 
wymachiwanie tomahawkami. Następnie wybuchła straszliwa wrzawa, której echo 
niosło się nad prerią jak odgłosy sądu ostatecznego. Czegoś tak obłąkanego nie 
słyszałem nigdy w życiu. Dzieci naturalnie też brały we
159
wszystkim udział. Myślę, że była to najlepsza zabawa, w jaką się dotąd ibawiły; 
zaśmiewały się i piszczały z uciechy, ilekroć jakiś szczególnie żałosny jęk 
wyibił się ponad inne.
Pomyślałem: głowę dam, że dziewczyna nie pochwala tego rodzaju okropności. To 
prawda, że mnie wydała, ale podczas ucieczki było mi z nią naprawdę przyjemnie i 
chętnie wspominałem jej uśmiech wtedy na deszczu. Rozejrzałem się i po chwili 
odnalazłem ją wzrokiem — skrzyżowawszy nogi siedziała na ziemi niedaleko stosów, 
pochylona do przodu, z ustami lekko otwartymi. Kiedy spotkały się nasze 
spojrzenia, zwilżyła wargi językiem, a jej oczy jakby się zaszkliły, co było 
bardzo dziwne. Wydawało się, że jest w transie; przyciskając ręce mocno do 
piersi kiwała się w przód i w tył, jak wąż, który podniósł łeb i obserwuje coś w 
gęstwinie. Zamknąłem oczy, bo chwyciły mnie mdłości. Kiedy znów spojrzałem, Shep 
schylał się właśnie i przyklękał obok dziewczyny na ziemi. Wyszeptał jej coś do 
ucha. Ocknęła się i chwyciła go za rękę, jak gdyby znała go dobrze i była rada z 
tego spotkania. Shep znów coś do niej powiedział, wstali razem, bardzo szybko 
poszli w kierunku jej wigwamu i zniknęli w środku.
Pomyślałem, że schwycę głownię z ogniska, pobiegnę za nimi i wrzucę przez klapę 
do wigwamu, ale taniec ustał nagle i cała hałastra podbiegła do stosów. Wijący 
się w swoich mękach nieszczęśnicy wyzionęli w końcu ducha.
Nie brałem udziału w uczcie, którą teraz rozpoczęli. Nie zauważony przez nikoigo 
wśliznąłem się do wigwamu Chorego od Zjedzenia Jagód i po długim czasie zapadłem 
w niespokojną drzemkę. Ale wrzaski i tupot, i piski rozbawionych dzieci 
przedostawały się do mojej świadomości. Spałem źle i budziłem się kilka razy, 
cały
mokry od potu.
Wieczorem przystąpiono do głównej części programu rozrywkowego. Zmusili mnie 
nawet, żebyni wyszedł i patrzał. Uroczystości rozpoczęły się tuż przed zmrokiem 
i trwały kilka godzin. Znacznie później dowiedziałem się, że przed dziesięciu 
czy piętnastu laty żył w tych stronach silny szczep Indian zwanych. Man-danami, 
ale wyginęli w walkach z plemionami Kruków, Cheyenne, Siuksów i Czarnych Stóp. W 
każdym razie dopóki żyli, hołdowali bardzo pięknym obyczajom (każdy był im gotów 
to przyznać, nawet wrogowie) i ta moja zgraja Pawnee kilka takich obyczajów od 
nich przejęła. Dzisiaj miałem patrzeć na jeden z najobrzydMw-szych indiańskich 
obrzędów; nazywało się to „próba męstwa", w ich języku O-Ki-Wah.
Wszyscy rozsiedli się na ziemi przed długim i solidnym klocem drzewa, 
umieszczonym na dwóch rozwidlonych, wbitych w ziemię palach wysokości mniej 
więcej ośmiu stóp. John i Shep siedzieli tuż obok naczelników i doktorów, czyli 
czarowników, ubranych
160
paradnie w wilcze łby, kolorowe paciorki i pióra, z grzechotkami w rękach. Ci 
doktorzy wyglądali bardzo dostojnie, musieli chyba mieć pacjentów punktualnie 
płacących honoraria. Robili masę zamieszania, kręcili się tu i tam, rysowali 
jakieś znaki rękami w powietrzu, syczeli i wykonywali rozmaite strasznie 
komiczne łamańce. Po chwili wojownicy przyprowadzili dwóch chłopców z naszego 
szczepu, może czternastoletnich. Jednego znałem dość dobrze, miał na imię Bawoli 
Róg. Kiedyś razem z kilku innymi wyrostkami ofiarował mi kubek wody przy 
wodopoju, ale to wcale nie była woda, tylko czysty roztwór soli, który o mało co 
nie poparzył mi ust. Drugiego widywałem w naszym obozie, ale go dzięki Bogu nie 
znałem.
Teraz ci dwaj nie wyglądali na takich znowu zuchów; miałem wrażenie, że wcale im 
się nie śpieszy do ????-Wah. Gdy chłopcy znaleźli się na środku polany, 
starszyzna zaintonowała coś w rodzaju pieśni, a czarownicy zaczęli skakać i 
wrzeszczeć (niechby nasi lekarze spróbowali tak się zachowywać w pokoju 
chorego!). Potem wrzask ustał i wszyscy ostro wzięli się do roboty. Najpierw 
rozebrali biednych smarkaczy do naga i położyli na ziemi, czarownicy zaś ostrymi 
nożami zrobili im długie i głębokie nacięcia wzdłuż mięśni prawego barku — tak 
głęboko, że widać było ścięgna.
Nie uczyniono nic, żeby uśmierzyć ich ból — chłopcy nie dostali ani whisky, ani 
żadnego proszku, nic. Jeden z nich zaczął pochlipywać, ale wojownicy tak na 
niego huknęli, że natychmiast umilkł. Swoją drogą obaj wyglądali okropnie. Ciała 
im zesztywniały, oczy stanęły w słup, palce kurczowo szarpały trawę.
Można by pomyśleć, że chłopcy okazali dość męstwa na kilka najbliższych lat, był 
to jednak dopiero początek, prawdziwa próba nawet się nie zaczęła. Kiedy po 
kilku minutach odzyskali trochę sił, kazano im się napić czegoś z dzbanka, a 
potem podniesiono ich z ziemi. Siedzieli krwawiąc jak zarzynane prosiaki, 
przytrzymywani z obu stron przez wojowników.
iKiedy zaczęła się ta część, zacisnąłem mocno powieki i usiłowałem myśleć o 
czymś przyjemnym. Mamrocząc jakieś słowa, rysując znaki w powietrzu i robiąc 
dziwaczne łamańce czarownicy zbliżyli się do chłopców, pogrzebali głęboko w 
ranach, wyciągnęli każdemu po jednym grubym ścięgnie i przywiązali je do 
trzymanych w ręku rzemieni. Kiedy podniesiono chłopców i zawieszono na belce, 
rozległ się dziki wrzask. Rozumiecie? Dyndali zawieszeni na własnych ścięgnach 
barkowych. Obaj byli przytomni, miałem jednak wrażenie, że umierają; czarne, 
spuchnięte języki sterczały im z ust jak wisielcom. Ale czarownicy wzięli teraz 
szczotkę na długim kiju i oprószyli im rany jakimś proszkiem. Natychmiast
11 — Podróże Jaimlego McPheetersa
161
ustało krwawienie, chociaż przed sekundą krew tryskała z nich jak z fontanny. To 
było naprawdę niesamowite.
Nie myślcie jednak, że ci chłopcy wypłynęli już na spokojne wody. Jeden 
zaszlochał, ale się rozległo takie chóralne mruczenie, że zaraz umilkł. Drugi, 
Bawoli Róg, zemdlał, krew rzuciła mu się nosem, więc go odcięli i położyli na 
ziemi. Jego towarzysz wisiał jeszcze kilka minut, więc został zwycięzcą. Obaj 
dowiedli, że są mężni (tak uznali wojownicy), ale Bawoli Róg, który zemdlał 
pierwszy, był trochę mniej mężny od tamtego.
Ze sposobu, w jaki czarownicy skakali dookoła chłopców, leżących jak kłody na 
ziemi, wywnioskowałem, że przedstawienie się udało. John i Shep wydobyli skądś 
whisky, co dodatkowo ożywiło nastrój. Shep przebywał głównie w towarzystwie 
dziewcząt, ale John siedział milczący i ponury w kręgu ogniska, jak dawniej 
zagubiony w posępnych myślach. Nie ma co, zeszedł na psy od tamtego czasu, kiedy 
był piratem Murrelem i nosił wspaniałe stroje. W pewnym momencie pijani 
wojownicy wypatrzyli mnie, gdy usiłowałem odpełznąć w krzaki, przywlekli mnie z 
powrotem na polanę i ustawieni w dwa rzędy kazali mi biegać. Była to jedna z ich 
ulubionych prób; Indianie to specjaliści od wymyślania trudnych zadań dla innych.
Stanęli w dwóch rzędach, nie wyłączając kobiet i dzieci, a potem zdjęli mi pęta 
i kazali biegać z jednego końca na drugi. Kiedy biegłem, okładali mnie biczami i 
kijami po głowie i plecach. Bolało. Byłem cały posiniaczony. Mogło to trwać 
dopóty, dopóki by mnie nie zatłukli na śmierć, ale na szczęście zdarzył się 
wypadek, który położył temu kres. Jeden z przybyłych w odwiedziny naczelników, 
imieniem Stojący Niedźwiedź, zdążył niemiłosiernie się upić i wykonywał na 
stronie coś w rodzaju tańca solowego; wymachiwał cały czas strzelbą, żeby 
pokazać, jaki to on jest groźny, kiedy ma ochotę, i naturalnie dowiódł tego w 
sposób bardzo przekonywający. Obracał się tak szybko i tak niezdarnie, że 
grzmotnął strzelbą w kolano, a strzelba wypaliła i przedziurawiła mu bok. Kula 
przeszła
równiutko na wylot.
To naturalnie przerwało zabawę. Kiedy Indianie zobaczyli, że kule bywają groźne 
również dla nich, stracili całe zainteresowanie zabawą. A poza tym wybuchł 
straszliwy hanmider z powodu tego przedziurawionego naczelnika. Myślałby kto, że 
to król Anglii — tak sobie tę sprawę wzięli do serca. Zresztą indiańskie squaws 
bardzo lubią lamentować; tyle mają w sobie nagromadzonych uraz, że jak tylko 
zdarzy się coś oficjalnego, tracą zupełnie głowę. Przypomina to tamy pękające 
pod naporem wody.
Przynieśli Stojącego Niedźwiedzia (który wcale teraz nie stał, tylko leżał) na 
derce do ogniska i czarownicy zaczęli go ratować. Jeden rozsypał w powietrzu 
trochę popiołu z jakiegoś korzenia
162
i wrzasnął: „Guuu-Wuuu", a potem schylił się i popatrzył na ranę, ale widocznie 
diagnoza nie była trafna, bo krew w dalszym ciągu tryskała z dziury na plecach. 
Inny wziął dwie tykwy z suszoną fasolą w środku i potrząsał nimi tuż przed nosem 
rannego, ale w nagrodę stary nagadał mu tylko do słuchu, bo to był straszny 
piekielnik i nie miał ochoty na tego rodzaju historie.
Zaciekawiony kręciłem się obok. Byłem bardzo rad, że przestali się mną 
interesować, i miałem nadzieję, że nie zaczną od nowa. Po dwóch godzinach 
krwawienie ustało, a ranny był rozgorączkowany i cały mokry od potu. Znałem te 
objawy, bo nieraz towarzyszyłem ojcu, kiedy jeździł do rozmaitych wypadków. Koło 
północy widziałem wyraźnie, że stary łotr umiera. Oddychał ciężko, ze świstem, 
sprawiał wrażenie spuchniętego. Wiedziałem, co należy zrobić — raz na barce 
rzecznej nie odstępowałem ojca, kiedy ratował człowieka z podobnym postrzałem.
Nie miałem najmniejszej ochoty wysługiwać się tym potworom, ale pomyślałem, że 
może warto zaskarbić sobie wdzięczność naczelnika. Odszukałem więc 
Przestraszonego, który usiłował właśnie wycyganić trochę whisky od jednego z 
przybyłych w odwiedziny Indian, i powiedziałem mu, że mam bardzo skuteczne 
lekarstwo na wygnanie diabłów z rany Stojącego Niedźwiedzia. Ponieważ był pijany, 
zdawało mi się przez chwilę, że ma zamiar mnie uderzyć — ot, po prostu, żeby nie 
wyjść z wprawy. Kiedy w końcu moje słowa dotarły do niego, powtórzył je tym 
wojownikom, którzy byli jeszcze na tyle trzeźwi, że mogli słuchać.
Następnie przywołali mnie i rozmawialiśmy za pośrednictwem Przestraszonego; 
starszyzna zadawała pytania, ja odpowiadałem. Powiedziałem im, że mój ojciec 
jest największym czarownikiem w Louisville i leczył ludzi ze znacznie cięższych 
przypadków, a kiedyś nawet wykurował mężczyznę, któremu kula armatnia 
przedziurawiła brzuch. Naturalnie skłamałem, ale wydawało mi się, że trochę 
przesady z pewnością nie zaszkodzi, a samo kłamstwo było dość zgrabne i 
poprawiło mi humor. Naradzali się więc z Przestraszonym, który spytał mnie po 
chwili:
— Czarowniki pytają, co ojciec nosić na głowie?
Ten Przestraszony Własnego Konia był taki nieprawdopodobny osioł, że rozmawiając 
z nim nie potrafiłem zachować powagi — chociaż wiedziałem, że w każdej chwili 
może imnie grzmotnąć po głowie. Mówię więc:
— Do pacjentów chodził w meloniku zrobionym z kogucich piór, ale w szpitalu 
woli nosić cylinder z kozim łbem na czubku.
Bogu dzięki, nic nie zrozumieli, ale jakiś czas zastanawiali się nad tą 
odpowiedzią, a potem Przestraszony znowu spytał:
— Czarowniki nie wierzą... pytać, jak ojciec robi lekarstwo na kaszel.
163
— Tajemnica zawodowa... nie mogę zdradzić. Powiem tylko, że głównym składnikiem 
są zielone żaby.
Znowu narada i znowu pytanie:
— Czarowniki pytają, czy dodaje pająki.
— Skąd! Pająki wyszły w Louisville z mody. Robienie lekarstw z pająków jest w 
Kentucky karane sądownie.
Nie należy iw niczym przesadzać, ale tak imnie to wszystko bawiło, że zrobiłem 
się trochę bezczelny i wyrąbałem mu z surową
miną:
— Wiesz, co ci powiem? Twoi znachorzy obleliby egzaminy
w Louisville. Aresztowano by ich za wykonywanie praktyki lekarskiej bez 
pozwolenia. Przecież...
Wiedziałem-, że tak będzie. Można nabierać Przestraszonego jakiś czas, ale nie 
można robić tego wiecznie. Tak mnie grzmotnął, że jak długi wyciągnąłem się na 
ziemi.
Teraz naczelnicy zaczęli szwargotać między sobą, a po chwili przywołali mnie i 
nie uwierzylibyście, jakie ta zgraja miała kwaśne miny! Ale ogólnie biorąc 
Indianie, chociaż tacy głupi, ani myślą wierzyć na ślepo w tego rodzaju 
dyrdymałki; rozumieją doskonale, że większość czarów to zwykły zabobon i 
oszustwo. W każdym razie przeciętny czarownik czy szaman jest po prostu 
lekarskim omnibusem, nie mającym zielonego pojęcia o leczeniu wypadków 
specjalnych. Wie o tym każde indiańskie dziecko. Trzeba jednak przyznać, że nie 
zawsze się 'mylą. Na przykład w kilka godzin później obejrzałem nacięcia na 
barkach chłopców i powiem, że ran prawie nie było widać. Niektóre indiańskie 
sposoby leczenia są dobre, zapewniam was.
Kazałem sobie podać cienką gałązkę topoli długości dwóch stóp, a 
następnie pożyczyłem od jednej dziewczyny jedwabną chustkę i zagotowałem 
saganek wody. Upłynęło kilka minut, zanim zdjąłem korę i przystrugałem złączenia; 
gałązka była teraz śliska i gładka. W pewnej chwili zdawało mi się, że naczelnik 
umiera, bo wydał z siebie kilka zupełnie niebywałych chrapnięć, a jak się 
nachyliłem, żeby popatrzeć, miał zupełnie fioletową twarz. Obleciał mnie strach, 
bo gdyby ten stary kocur wyciągnął kopyta, zanim zacząłem zabiegi, powiedzieliby 
na pewno, że to moja wina. Wobec tego ostro wziąłem się ido roboty. Owinąłem 
witkę jedwabną chustką, zanurzyłem ją w gotującej wodzie, ochłodziłem trochę 
na powietrzu, a potem zacząłem wpychać do rany; musiałem użyć siły, bo dziura 
zamknęła się i krew zakrzepła. Chociaż staruch był już jedną nogą na tamtym 
świecie, poczuł widocznie ból, bo oderwał ramiona od ziemi i wydał z siebie 
wrzask, który zbudził pewnie jego przodków w grobach. Nigdy w życiu nie 
słyszałem podobnego ryku. A przecież zaledwie kilka godzin temu tak wydziwiał, 
kiedy tamci dwaj chłopcy pisnęli z bólu.
164
Przestraszony Własnego Konia i kilku innych Indian stało w pobliżu, więc 
przywołałem ich ręką, żeby md pomogli przewrócić go na bok. Cud się stał, ale 
jakoś od razu zrozumieli, a kiedy pokazały się obie dziury, zarówno wlot, jak 
wylot kuli, bez sekundy namysłu przepchnąłem witkę na drugą stronę.
Kiedy z rany buchnęła gorąca krew, którą mój ojciec nazywał „koagulacyjną", 
rozległo się głośne „Auuuu!" Odczekałem chwilę, żeby krew odpłynęła, a potem 
kazałem dwóm sąuaws zrobić gorące kompresy i przyłożyć do obu ran. Następnie 
zanieśliśmy chorego do jego namiotu i położyli na posłaniu. Było mi trochę słabo, 
więc nie pytając o pozwolenie powiedziałem, że idę spać. Nikt mnie nie 
zatrzymywał.
Nazajutrz wstałem o świcie i popędziłem do namiotu chorego, żeby zobaczyć, jalk 
się miewa. W wigwamie było pełno kobiet i — czy uwierzycie? — staruch siedział 
sobie na posłaniu uśmiechnięty i zupełnie przytomny. Na moje szczęście kuracja 
pomogła, ale kiedy chciałem zbadać rany, zrobił się ponury. Co więcej, wezwał po 
chwili czarowników. Przyklękli i na czworakach zaczęli go obwąchiwać, a potem 
potrząsali głowami — że niby wiedzieli cały czas, że on wyzdrowieje. A mnie 
przypisywali tyle zasługi, ile się przypisuje pielęgniarkom albo członkom ekipy 
od wynoszenia nocników. Mniejsza o to. Byłem żywy, a to mi się wydawało 
najważniejsze.
Nazajutrz zacząłem podejrzewać, że dzieje się coś niedobrego w związku z moją 
osobą. Shep i John konferowali z naczelnikiem za pośrednictwem Przestraszonego i 
bardzo często spoglądali w moją stronę i potrząsali głowami. Pod wieczór 
przyszli do mnie obaj; Shep miał minę tak 'Uradowaną, jak gdyby któryś z jego 
sąsiadów zaraził się trądem. Usiadł na ziemi obok mnie.
— Przyszła na ciebie kreska, ty... pętaku... — zaczął, ale John mu przerwał. — 
Zamknij gębę... ja będę mówił.
Shep wyciągnął z kieszeni szczyptę tytoniu. John zwrócił się do mnie:
— Powiem ci coś, malcze. Twoi emigranci wcale się nie palą, żeby cię odzyskać. 
Mają cię powyżej dziurek w nosie, o czym przekonaliśmy się wczoraj wieczorem.
— A niby co wy o tym wiecie?
Shep podniósł swoje ramię długości dyszla i warknął:
— Odsuń się trochę, John, żebym mógł mu rozwalić to świńskie ucho. Nie podobał 
mi się ten szczeniak od pierwszej chwili, jeszcze kiedyśmy się natknęli na niego 
w lesie.
— ...Przynajmniej tak poinformowali jednego z naszych indiań-
165
skich braci (patrzcie ich, nagle Pawnee zrobili się braćmi!), kiedy wszedł 
wczoraj do waszego obozu z białą flagą.
— Wczoraj wieczorem? O czym pan mówi?
— Żądał za ciebie trzech albo czterech koni, ale wasz pan Coul-ter roześmiał mu 
się w nos. Wątpię, żeby w wolnej sprzedaży można było za ciebie uzyskać więcej 
niż półtora funta suszonej fasoli.
— Nie wierzę panu... Co jeszcze mówili?
— Kilku emigrantów powiedziało, że zanim podejmą rozmowy, Indianie muszą 
pokazać im ciebie z daleka.
— Zapłacą — powiedziałem z ulgą; wiedziałem już teraz, że tamto prawie wszystko 
było kłamstwem.
— Indianie przewąchują zdradę i mają słuszność. Nie zauważyłem w tej zgrai ani 
jednego człowieka — ciągnął John przybierając swoją dawną świętoszko watą minę — 
któremu powierzyłbym parę znoszonych szelek. Same typy spod ciemnej gwiazdy, 
rzezimieszki i bandyci z urodzenia i wychowania, żyjący w nieświadomości 
prawdziwej wiary, co /wszystko wypisane jest na ich gębach. Jak o nich myślę, 
wstyd mi, że jestem biały.
— Co jeszcze?
— Ponieważ nasz przyjaciel John trzaska dziobem jak sroka — przerwał Shep — 
powiem krótko i węzłowato, że kupiliśmy cię od ręki za dwa dolary w srebrze, 
kwartę whisky i pół tuzina bala-sków czarnego tytoniu. Podług mnie grubośmy 
przepłacili.
— „Srebro moim jest i złoto jest moim, powiedział Pan Zastępów"! — wykrzyknął 
John i zaraz dodał coś, co temu przeczyło. — Wy kalkulowałem, że dostaniemy za 
ciebie tysiąc dolarów gotówką. Coś mi się zdaje, że twój tatko chętnie tyle 
zapłaci za przyjemność wyłojenia ci skóry.
— Kiedy zostało mu najwyżej trzysta dolarów! — wybuchnąłem.
— Uprzejme dzięki za informację — powiedział John sucho. Miałem ochotę 
odgryźć sobie język.
Kupili mnie, a jakże, i mieli zamiar wyjechać ze mną nazajutrz wczesnym rankiem. 
Tylko że ta podróż nie zapowiadała się przyjemnie. Shep uzupełnił informację.
— Jak się zgodzą na naszą ofertę, zawrzemy z nimi umowę dostawy. Ale, rozumiesz, 
w tej umowie nie będzie ani słowa o tym, że towar ma być nie naruszony. Ja 
osobiście mam do załatwienia pewne porachunki. Może odejmiemy rączkę z ramienia, 
a może wydłubiemy oczko. No jak? Może twój przyjaciel pan Choutean pomoże ci 
wydostać się z tej kabały?
Zrobiliby to, słowo daję. Spojrzałem na Johna w nadziei, że może zaprotestuje, 
ale jego twarz tyle miała wyrazu co kamień
166
? „„ reke a obraz oddala się coraz bardziej i bardziej. Aż ?^?^?^^, że cos 
jest
w góree W obozowisku P™^fpamm2So ale serce załomotało ?? jSuSleS^Sc- SS3U—. 
r*a zam^ł.
Potem cicho jak wąz ^tos przes^ą^ ? zobaczyłem szyderczy
ust. Nie myślcie ze zrdbił to <^1™1^ J? 4
_ Wstań powcdii ostrogę... me przewr ? ^ ^^.^
Wtedy pomyślałem, ?? - ™ ?°* dmgie;j stronie namiotu Cho-^'^feS^SrfSS-na J-L.» i 
przyda, uam
4SSo2^raz^SregoCoolterow,
__ Niech pan patrzy! czvdercza nuta.
?«1?$???*&+spróbowa! ruszyć'g!o"
wa odpadłaby mu od tułowia. poderżnięte od ucha
??? ^???*=?????1?? by. «aM pc4ły za zyca. zrobiło mi się go trochę zal. 
^rwyszeptał: «^ ?????????
Byłem wolny.
ROZDZIAŁ XXI
Kiedy wstaliśmy ^f^SS^lwS^ bardzo się peszyli nam °3 wft^°gopot6w. Mój ojciec 
znowu to, że przysporzyłem ^1?^™™??0 ? ego wina, ponieważ nie był wybuchnął 
łzami \^iedf^'.^?? że teraz wszystko się dla mnie jednocześnie ?cem x matóą,^ 
ch . iedział,
śnieni. Dał mi w Podaf ^f^J^Tnia piasku nad brzegiem ze bardzo mi się przyda do 
przeKopyw
168
rzek. Ten prezent wydał mi się trochę dziwny, ale wziąłem naturalnie chochlę i 
zapewniłem go, że od dawna marzyłam o czymś takim.
Kiedy tabory były już w ruchu i zrobił się dzień, ojciec poszedł podziękować 
Coulterowi, który ostatniej nocy kazał mi wejść do naszego namiotu i cicho 
powiedział, że jeżeli zbudzę kogokolwiek, odstawi mnie z powrotem do obozu 
Pawmee. Ten nieobliczalny wariat był do tego zdolny.
Pobiegłem za ojcem, bo sam chciałem coś Coulterowi powiedzieć. Szedł ze 
dwadzieścia jardów przed pierwszym wozem, cicho i zwinnie, prowadząc konia za 
uzdę, żeby go niepotrzebnie nie męczyć. Nagle uderzyła mnie myśl, że chociaż 
Coulter tak sobie drwi i szydzi ze wszystkich, jest człowiekiem bardzo samotnym.
— Panie Coulter! — zawołał mój ojciec — chciałbym z panem zamienić kilka słów.
— Słowo daję, doktor we własnej osobie! — powiedział Coulter; minę miał taką, 
jakby go coś bawiło. — Odbywa pan Obchód?
— Panie Coulter, pragnę panu powiedzieć, że mimo dawnych nieporozumień jestem 
panu z całego serca wdzięczny za zwrócenie ma syna. Do końca życia pozostanę 
pańskim dłużnikiem. — Ojciec zdjął kapelusz i mówił z miną bardzo poważną i 
szczerą.
— Słyszałem, że podobno lokaj tego Anglika wyciągnął nogi. Pomyślałem, że 
ten Coulter jest najprzewrotniejszym typem na
tej ziemi i najmniej sympatycznym. Ale nie wiedziałem nic o Vilmerze; zaskoczyła 
mnie wiadomość o jego śmierci, chociaż słyszałem, że był chory, odkąd ??? 
przyłączył się do nas ze swoimi mułami. Umarł w nocy i postanowiono pochować go 
podczas przerwy południowej.
— Pańska obojętność wobec ludzkich uczuć to zwykła poza. Jesteś pan zacnym 
człowiekiem, wiem o tym.
— Najpierw Kennedy, a teraz znowu on — podjął Coulter. — Hm, nie można 
powiedzieć, żeby pan miał specjalnie dobre rezultaty. Radzę zmienić lekarstwa. 
Jak mi się zrobi pęcherz na wielkim palcu u nogi, sporządzę testament.
— Nie oglądając się na niebezpieczeństwa wszedł pan do obozu Indian i dokonał 
cudu odwagi i zręczności — ciągnął ojciec z uporem. Nigdy w życiu nie widziałem, 
żeby się tak na coś zawziął. — Jakkolwiek mało ceni pan sobie moje słowa, do 
końca życia będę wymawiał pańskie imię z szacunkiem.
W tym momencie podniosłem oczy i zdębiałem — Coulter się pocił. Na jego czole i 
nad górną wargą zobaczyłem małe kropelki potu. Najwyraźniej czuł się nieswojo. 
Przypominał nieśmiałe dziecko, z którym się ktoś przekomarza. Mimo całej swojej 
siły i szorstkości był wyraźnie speszony; chciał, żebyśmy sobie jak najprędzej 
poszli. Zamiast mówić z nim jak dotąd o rzeczach
169
ogólnych, poruszyliśmy sprawę osobistą. I sam nie wiem dlaczego, ale miałem 
uczucie, że on to bardzo przeżywa; zupełnie nie mogłem tego zrozumieć.
— Żegnamy pana teraz, panie Coulter — powiedział ojciec bardzo serdecznie — ale 
mamy nadzieję, że zje pan z nami dzisiaj wieczorem obiad w naszym namiocie.
— A jakże, chętnie. Co prawda na ogół nie przychodzę bez drukowanego 
zaproszenia, ale raz mogę zrobić wyjątek. Żakiet wystarczy?
— Nasze kobiety są doskonałymi kucharkami.
— Mnie tam wystarczy w zupełności boczek z fasolą. Mam inne
rzeczy na głowie.
— Jeśli panu to nie na rękę, proszę wpaść, kiedy będzie pan miał ochotę, 
dzisiaj czy któregokolwiek innego dnia. Zawsze będzie pan
mile widziany.
Spojrzałem na ojca z dumą. W Louisville czepiano się go bezustannie o to czy o 
tamto, bo zwyczajnie nie pasował do żadnych szablonów, ale był naprawdę 
najlepszym człowiekiem na świecie. Swoją drogą zabawna rzecz: w pewnych sprawach 
zdobywał się na dużą stanowczość (wiedziałem, że będzie teraz lubił Coultera, 
choćby miał to przypłacić życiem), mimo' że na ogół był słaby. Ale przede 
wszystkim nie umiał przyznać się do własnych błędów. Kiedyś, po jakiejś 
strasznej chryi, spytałem go, dlaczego pije, a on obrócił to wszystko iw żart.
— Boję się okropnie ukąszenia żmii 4- powiedział — a alkohol zabezpiecza przed 
skutkami.
W każdym razie teraz ani nie pił, ani nie grał w karty. Mimo wszystkich strapień 
i kłopotów zbliżaliśmy się z każdym dniem do • złotodajnych pól, więc matka nie 
miała chyba racji.
Jednakże życie wcale nie jest takie łatwe. Wtedy nic jeszcze I o tym nie 
wiedziałem, ale wspomnienia przygód miały jeszcze przez długie miesiące dręczyć 
mnie we śnie; przerażony budziłem się z krzykiem. Widok palonych żywcem Indian 
ze szczepu Kruków i chłopców wiszących na własnych ścięgnach będzie mnie pewnie 
prześladował we snach do samej śmierci. Ileż to razy mokry z potu budziłem się w 
nocy i spostrzegałem obok siebie ojca, który — chociaż zmęczony dzienną wędrówką 
— przemawiał do mnie ła-i godnie i czule i obmywał mi twarz wodą. , Ale 
teraz jechaliśmy przez zupełnie nowe okolice i jakiś czas wszystko szło gładko.
Siedziałem na wozie obok pani Kissel, którą Indianie bardz<
interesowali.
— Słyszałam, że kobiety indiańskie strasznie są niechlujne w domu. A nasza 
sąsiadka na jednym z wozów przed nami... — jej mąi to ten, co chodzi w szarym 
kapeluszu z bobrowego filcu i ma hemo-
170
roidy... — mówiła, że podobno dziewczęta chodzą nagie do pasa. Wie to od 
niejakiej pani Dawson, której kuzynka wyemigrowała na Zachód i wyszła za mąż za 
półkrwi Indianina.
— Kobiety, które widziałem — odparłem — w ogóle się nie myją i nigdy nic nie 
ruszają w wigwamie, chyba tylko wtedy, kiedy ktoś umrze i trzeba wyciągnąć trupa 
za nogi. A smród w środku jest taki, że garbuje skórzane ściany.
— Coś takiego! No i jedzenie pewnie jest odpowiednie?!
Byłem zły na tych Pawnee, więc trochę przesadziłem; opowiedziałem jej o kotłach 
i o różnościach, które Indianie do nich wrzucają.
— Może pani sobie wyobrazić, jak się czuje obcy, kiedy wkłada rękę do kotła i 
wyciąga z ??? ludzką stopę albo ucho.
— To skandaliczne, że się nie myją i tak dalej. Mam nadzieję, że odprawiają 
nabożeństwa. To nic, że się urodzili z czerwoną skórą... są przecież tak samo 
jak my owieczkami Pana i mają prawo do jego opieki. Do jakiego wyznania należą?
Ta pani Kissel była tak zacna, że gdyby nie względy przyzwoitości, oddałaby 
człowiekowi ostatnią koszulę z grzbietu, ale nigdy dotąd nie wyjeżdżała dalej 
niż na odległość dziesięciu mil od ich farmy, sama mi to mówiła. Pan Kissel 
pracował jako robotnik rol-?? u jej °Jca i mieszkał po drugiej stronie rzeki. 
Spodobał jej się, był małomówny i nie przerywał, kiedy coś opowiadała. Miało to 
dla niej ogromne znaczenie, ponieważ mówiła prawie bez przerwy, a zanim poznała 
Kissla, nie bardzo kto miał tego słuchać. Nie przeczytała żadnej książki oprócz 
Biblii, a to w pewnym sensie zawęziło jej pole widzenia. Wiedziała dokładnie, 
ile lat miał Jozafat, kiedy wstępował na urząd, i znała większość materiałów 
dotyczących Uriasza Hitity, ale nie posiadała żadnych wiadomości z daty 
późniejszej. Muszę powiedzieć, że utrudniało to porozumienie. Zdarzało się, że 
chociaż bardzo nie lubię kłamać, byłem zmuszony wymyślać różne bujdy, żeby 
podtrzymywać rozmowę. Ale teraz potrąciliśmy o temat religijny, więc wiedziałem, 
że muszę bardzo uważać.
— Indianie Pawnee? — zawołałem. — Oni nie należą do żadnego wyznania. Mają 
swoje własne i mówię pani, że to chyba najdziksza religia, jaką sobie człowiek 
może wyobrazić. Pani by pewnie nie uwierzyła.
— Chyba nie chcesz powiedzieć, że są gorsi od sekty campbelli-tów? Czy przy 
chrzcie zanurzają dzieci, czy kropią?
— Ani jedno, ani drugie. Jak się dziecko urodzi i wyżyje (to wcale nie jest 
takie częste), nacinają mu ucho.
— Boże miłosierny! Cofam wszystko, co powiedziałam o camp-bellitach. A jak z 
modlitwami? Czy urządzają wspólne nabożeń-
171
stwa, czy wolą klęknąć i modlić 'się na osobności? Deuteronomio! Jeżeli nie 
przestaniesz szarpać Micheasza za włosy, zawołam ojca! Obejrzałem się na 
biblijny kwartet, który ciskał w siebie wszystkimi przedmiotami na wozie z 
wyjątkiem beczułki z wodą i odparłem:
— Modlitwami to oni sobie głowy w ogóle nie zawracają, chyba że ich przyciśnie 
jakaś bieda, jak na przykład długotrwały brak deszczów. Wtedy najczęściej palą 
psa.
— Palą psa... Nigdy w życiu nie słyszałam czegoś podobnego! Tym nieszczęśnikom 
potrzebna jest pomoc, więc jak następnym razem zatrzymamy się niedaleko 
indiańskiego obozu, pójdę do nich i przeczytam im Ewangelię.
Mówiła poważnie, naprawdę. Taka była niesamolubna. Ale wytłumaczyłem jej, iże 
Pawnee przyjmą ją z otwartymi ramionami, odprawią krótkie nabożeństwo, a potem 
ją oskalpują.
— Ich już nic nie uratuje — dodałem. — Szkoda zachodu. Pani nie zna tych 
szakali tak jak ja ich znam. Byłem tam, widziałem
ich.
— Co też ty, Jaimie! Nie wierzę, żeby mogli skrzywdzić posłańca przynoszącego 
im słowo boże. Na pewno, jak zobaczą, że niosę Biblię...
— Biblię! Użyją Biblii na podpałkę. Jak u nich mieszkałem, mieli coś w rodzaju 
religijnego święta, na które przyszli z wizytą kaznodzieje, ale oni ich zjedli. 
W ogóle nie pozwolili im się zapro-
dukować.
— Zjedli ich! Pewnie nieszczęśnicy umierali z głodu. Jak do nich pójdę, wezmę 
boczek i suszoną fasolę. Serce się kraje na myśl, że są na świecie ludzie, 
których głód zmusza do zjadania kaznodziejów. To istne świętokradztwo.
Zszedłem' z wozu, 'ćby się trochę przejść. Nie miało sensu jej przekonywać. Sama 
taka była dobra, że nie mogła dopatrzyć się w nikim najmniejszej skazy. 
Wiedziałem, że. jeśli kiedykolwiek natkniemy się na obóz indiański, weźmie 
Biblię pod pachę i rozpocznie szturm. Nie miałem co do tego żadnych wątpliwości. 
Przyrzekłem sobie, że jak przyjdzie co do czego, zawiadomię pana Kissla i kilku 
innych emigrantów, a oni na pewno wezmą sznur i zwiążą jej ręce i nogi. Jedyna 
rada.
Idąc naprzód, żeby dogonić ojca, który rozmawiał z Kisslem ? ?????'??, miałem 
okazję przyjrzeć się okolicy bardzo tu interesującej, chociaż nie tak już 
zielonej i żyznej. Preria została za nami, wjeżdżaliśmy teraz na równiny 
alkaliczne, pomiędzy źródła sodowe i saliny. Słyszeliśmy o nich; nic zresztą 
wesołego.
Po prawej płynęła leniwie w słońcu rzeka Platte, upstrzona tu i tam małymi 
wysepkami, na których rosły drzewa. Była to dziwaczna rzeka — którejś nocy 
poziom wód wzrósł o siedemnaście cali.
172
Szlak biegł teraz po trawiastym wzgórzu, ale z lewej, tuż przy drodze, trawa 
stawała się coraz rzadsza i marniej sza i coraz częściej spotykaliśmy te 
kolczaste rośliny, które nazywano kaktusami. Pani Goodings, żona jednego z 
emigrantów, siadła wczoraj na takiej roślinie i podobno kobiety musiały pójść z 
nią za krzak i doprowadzić ją do porządku. Kiedy zdarzył się ten wypadek, mąż 
obejrzał nieszczęsną kobietę i oznajmił, że nie sprosta zadaniu. Dodał, że 
wygląda jak „podwójna poduszka do szpilek". Powtarzam jego słowa.
Niebawem mieliśmy dotrzeć do punktu, w którym Platte rozwidla się płynąc jedną 
odnogą na południe, drugą na północ, i gdzie znajduje się źródło z czystą, 
lodowatą wodą. Zawiadomienie o tym fakcie znaleźliśmy zatknięte w czaszce bawołu, 
jednej ze skrzynek pocztowych szlaku. Wszystkie tabory cieszyły się na to źródło. 
Na szlaku człowiek pije wszystko, co się nawinie pod rękę, nie zawsze to, co 
smakuje. Ludzie w ogóle uważają dobrą wodę za coś naturalnego jak powietrze — 
dopóki jej nie zabraknie.
Gdy dogoniłem ojca, miał w ręku „Przewodnik" Ware'a i ostro się do niego 
zabierał. Teraz, kiedy zniknęły na jakiś czas wyleniałe płaty trawy i Ware podał 
kilka trafnych informacji, ojciec cytował go z takim zachwytem i podziwem, jakby 
to było Pismo święte.
-— „Na odcinku dwudziestu mil, aż do końca wyspy, droga jest dobra" —czytał 
pokazując książkę Kisslowi i Brice'owi, jak gdyby się bał, że z jakichś względów 
nie dadzą mu wiary. — To już się sprawdziło. Mam, panowie, nadzieję, że się ze 
mną zgodzicie. Jak dotąd Ware określa wszystko ze stuprocentową dokładnością, a 
oto co mówi dalej: „Na przestrzeni dziewięćdziesięciu mil, od końca wyspy aż po 
miejsce, w którym Platte się rozwidla, emigranci mogą albo przeprawiać się po 
drzewo na wyspę, albo też używać jako opału placków bawolich. Bawoły występują 
•*>! tych okolicach w dużej ilości".
Dokładnie to samo podawała wczorajsza notatka. Szczęśliwy dzień, w którym 
nabyłem tę książkę! — ciągnął ojciec. — Aż przykro pomyśleć, jak mało ufności 
pokładają w niej niektórzy ludzie. Niespełna dwa tygodnie temu połowa mężczyzn 
na naszych wozach przeklinała Ware'a, jak gdyby to było narzędzie piekieł. A 
Coulter...
Zapominając o tym, co sobie niedawno ślubował, znowu napadł na Coultera (było to 
u niego czymś tak naturalnym, jak jedzenie), ale w ostatniej chwili zdołał się 
powstrzymać.
— Tak, my trzej i Coulter stanowiliśmy rdzeń grupy wiernej „Przewodnikowi". 
Szanuję za to Coultera. Prawdziwie mądry z niego człowiek.
Brice szedł jak zwykle pogrążony w marzeniach, ale nagle dotarł do niego sens 
prowadzonej rozmowy, więc zabrał głos:
173
— Bardzo dowcipnie wyszydził pan wtedy tę książkę, doktorze. Doskonale to 
pamiętam. __
Tego rodzaju drobnostka nie mogła speszyć mego ojca. Odchrząknął i powiedział:
— Powtarzam to i będę nadal powtarzał z uporem. Powieść oparta na materiałach 
wziętych z książki Ware'a stanowiłaby wielki wkład do światowego skarbca 
literatury. Pomyślcie tylko, panowie, jak klasyczne byłyby składniki tego dzieła: 
nowy kraj, trudy i znoje, prymitywne charaktery postaci, drobne zabawne 
zdarzenia na szlaku, nieuniknione komplikacje sercowe wśród młodych uczestników 
wyprawy, niepokój gnębiący wszystkich przed znalezieniem złota, rozczarowania i 
wreszcie — wielkie odkrycie, bogactwa, perspektywa szczęśliwego i pełnego życia.
Wyciągnął z kieszeni notes i zapisał w nim kilka słów.
— Na Boga, żebym nie zapomniał naszkicować planu takiej książki, póki jeszcze 
jesteśmy na szlaku. Skończę ją w pierwszych wolnych chwilach po znalezieniu 
złota. „Do zrobienia: powieść... opierając się na »Przewodniku«... oraz 
materiałach... własnego... dziennika" — pisał czytając na głos każde słowo. A 
potem zamknął notes z miną tak uradowaną, jak gdyby książka była już gotowa i 
znajdowała się w drodze do drukarni. Taki już był mój ojciec. Większą 
przyjemność sprawiało mu mówienie o książce niż innym ludziom pisanie. A wkrótce 
nie będzie już wiedział, czy ją napisał, czy nie. Z tego, co mówił, można było 
wywnioskować, że Kalifornijska Klinika Publiczna im. McPheetersa jest już 
wybudowana i cieszy się wzięciem wśród wszystkich biednych i potrzebujących.
Po trzech tygodniach na szlaku Brice wydawał się trochę silniejszy, ale chyba 
niezupełnie pewien, gdzie się znajduje, Kissel zaś jak zawsze miał minę 
zadowoloną. Wszyscy członkowie wyprawy podziwiali jego siłę i często z niej 
korzystali. Kissel stał się czymś w rodzaju żywego dźwigu. Ilekroć odpadło koło 
albo wóz ugrzązł w błocie, żądano od niego pomocy. Miało to w sobie coś z 
hazardu; mężczyźni zakładali się o tempo wykonania roboty. Ale żeby tam nie wiem 
co, za nic nie chciał podnosić ciężarów dla sportu. Natężał mięśnie jedynie, 
kiedy to było potrzebne, inaczej uśmiechał się tylko swoim łagodnym uśmiechem i 
odchodził, czasem pogwizdując jakąś melodyjkę. Jak ktoś słusznie zwrócił uwagę, 
Kissel jest chyba jedynym członkiem wyprawy, którego Coulter szanował na tyle, 
że w rozmowie z nim powstrzymywał się od zwykłego sobie sarkazmu. I to wcale nie 
dlatego, żeby się bał, po prostu go szanował. Kissel żył swoim wewnętrznym 
życiem i to go wyróżniało spośród innych. Na ogół ludzie wybaczają bliźnim 
wszystko z wyjątkiem chęci życia na osobności. A jednak Kissel żył tym swoim 
własnym, pogodnym życiem i gdyby się znalazł w samym środku jakiejś awantury, 
też by się umiał wyłączyć.
174
Kissel i Brice byli dla mojego ojca znakomitymi towarzyszami, zależało mu bowiem 
przede wszystkim na audytorium, a w ich wypadku bardzo często nie sposób było 
odgadnąć, czy go słuchają, czy nie. Czasem go to irytowało. Odkąd Brice poczuł 
się trochę silniejszy, nabrał zwyczaju wspominania Independence; na przyfkład 
teraz przerwał jakąś uwagę ojca na temat mormonów i powiedział:
— Taik, proszę panów, był to nieduży, ale kwitnący interes, a właściwie dwa 
interesy: lód w zimie i tartak w lecie.
— W sensie dogmatycznym — oznajmił mój ojciec, gdy schodziliśmy długim zakrętem 
ku rzece — mormoni dzielą świat religijny na dwa obozy: z jednej strony oni sami, 
z drugiej wszyscy inni, czyli gentile.
— ...Zaczynaliśmy zwykle rąbać w końcu grudnia, kiedy było cztery albo więcej 
cali lodu na niżej położonych stawach, gdzie jest zimniej. Zjeżdżaliśmy wozami 
na sam brzeg, piłowaliśmy lód cały dzień, a wieczorem załadunek i do składu. 
Lubię odgłos krajania lodu... jest jakiś taki czysty, miarowy, skrzypiący. 
Naturalnie mieliśmy zawsze dość trocin do przesypywania brył, bo był przecież 
tartak. Na tę samą myśl wpadł ojciec mojej żony. Miał on więcej pomysłów niż 
pies pcheł, tyle tylko, że nigdy żadnego nie wprowadził w życie. Jak miał 
czterdzieści ileś tam lat, położył się do łóżka i już więcej nie wstał. 
Powiedział, że go ruch opuścił — powtarzam jego słowa — i że trzymanie się w 
pozycji stojącej pochłania wszystkie jego siły. Ale że nie należał do ludzi, 
którzy się skarżą — ot, leżał sobie i jadł, czytał, gawędził z sąsiadami, którzy 
go odwiedzali, w tym sporo płochych dziewcząt z okolicy, ponieważ do wszystkich 
odnosił się przyjaźnie i wysłuchiwał ludzkich zmartwień, i każdemu służył radą. 
W końcu umarł na zapalenie płuc. Doktor powiedział, że przez to długie leżenie 
zatkały mu się płuca. On nawet...
— Mormoni — ciągnął mój ojciec — cierpieli chyba najsroższe prześladowania na 
całym amerykańskim kontynencie, chociaż jak na młode państwo mamy w tej 
dziedzinie mie lada osiągnięcia. W Missouri i Illinois karano mormonów tak 
okrutną chłostą, że trzeba im było bandażować podbrzusza, gdyż inaczej wypadłyby 
im wnętrzności. Co więcej...
— Taik, proszę panów — powtórzył Brice, przypominając sobie teraz wszystko 
dokładniej — to był niewielki, ale kwitnący interes. Przesypywaliśmy bryły lodu 
grubą warstwą trocin i nawet w czasie najupalniejszego lata prawie nie było 
ubytku. A wyciąganie brył —co to była za zabawa! Brało się długi żelazny oścień 
z hakiem na końcu i ściągało się bryłę po szynach w dół na platformę. 
Wystarczyło nadać jej ruch, żeby dwunastofuntowa bryła zjeżdżała jak po torze 
saneczkowym. Ale trzeba było uważać, bo jak oścień zsunął się i utkwił w 
pokładzie, człowiek wylatywał z szopy jak
O
175
z procy. Nieraz mi się to zdarzyło. Na przyszły rok trzeba będzie chyba obmyślić 
inny sposób... może łańcuch z hakiem na końcu lepiej się nada. Jak pan myśli, 
panie Kissel?
Kissel szedł wpatrzony w rzekę i nie bardzo słyszał, co mówią obie gaduły, ale 
teraz obrócił się grzecznie i powiedział:
— Tak, masz pan chyba słuszność... zima to najlepsza pora na piłowanie mormonów.
Przyjrzałem mu się ciekawie, ale gdzie tam! Dowcip był nie zamierzony. Kissel 
ibłądził myślami daleko, prawdopodobnie po zielonych pastwiskach Oregonu czy 
Kalifornii.
Ojciec odciągnął mnie teraz na bok i spytał, czy nie zauważyłem, że stan ?????'? 
pogorszył się ostatnio, na co wskazywałoby jego gadulstwo.
— To nie jest normalne, wyczuwam w tym przymus, co jako lekarza mocno mnie 
niepokoi. W obecności tego człowieka nikt nie może dojść do głosu. Będę musiał 
zastosować jakąś kurację.
Natrafił tu na bogatą żyłę i na pewno wyeksploatowałby ją do ostatka, gdyfby nie 
konny posłaniec, który przygalopował z wiadomością, że kilka sztuk bydła znowu 
zapadło na biegunkę. Ojciec natychmiast przybrał swoją lekarską pozę, to znaczy 
zaczął nucić cicho i z przejęciem. Wprawiało go to zawsze w dobry humor, 
stanowiło bowiem jedyny aspekt zawodu lekarskiego, który naprawdę lubił (nie 
wyłączając pobierania honorariów). Ta poza Ibyła czymś mechanicznym, a ojciec 
przybierał ją zarówno na cześć krowy, jak człowieka.
Kiedy odszedł, wróciłem do wozu ?????'?, którym powoziła Jen-nie i usiadłem obok 
niej na koźle. Włosy miała przewiązane czerwoną wstążką, co wyglądało bardzo 
elegancko i schludnie, i była zupełnie inna niż wtedy na leśnym szlaku z Johnem 
i Shepem. Nabrała znowu chęci do życia, można by nawet powiedzieć, że trochę w 
tym przesadziła, bo z każdą milą drogi stawała się bardziej apodyktyczna i 
uparta. Teraz miała mi okropnie za złe, że nawiałem do Indian. Myślałby kto, że 
zrobiłem jej na złość. Tak się rozbestwiła, że musiałem jej trochę dać po nosie.
— Pewni smarkacze, których mogłabym nazwać po imieniu, chodzą sobie na 
przechadzki i przysparzają wszystkim zmartwień, a potem jeszcze wyobrażają sobie, 
że dowiedli nie wiem jakiego sprytu.
— Tatko mi mówił, żeś bardzo za mną tęskniła. Podobno co noc wypłakiwałaś oczy 
z żalu.
— Jak chcesz wiedzieć, to powiedziałam: „Bogu dzięki, żeśmy się tego ziółka 
pozbyli".
— Kiedy to wcale nie był mój pomysł... Chciałem się przysłużyć jednemu naszemu 
wspólnemu znajomemu.
Parsknęła gniewnie.
176
0
— A tak, zrzucaj winę na innych. Lis przeszedł rzekę w bród, ale pozostał smród.
— Co to znaczy, Jenmie?
— Nie wiem. Moja matka zawsze tak mówiła, a to ći powinno wystarczyć.
— To wszystko przez ?????'? — ciągnąłem. — Spytał mnie w zaufaniu, czy nie 
mógłbym mu znaleźć indiańskiej żony, tanio. Chciałby się ożenić, ale 
naturalnie w naszych taborach nie znajduje ani jednej kandydatki. Powiedział, że 
gotów zapłacić aż trzy dolary' za naprawdę dobry towar.
Jennie wytargała mnie za uszy nilby żartem, ale bolało.
— Dość mam już tych dowcipów na temat ?????'?. Biedny, schorowany człowiek. 
Powinieneś mu współczuć zamiast się z niego natrząsać.
— Kiedy ja mu współczuję i dlatego starałem się, jak mogłem, ale w całym 
szczepie były tylko trzy niezamężne dziewczyny i jedna z nich miała dwoje dzieci, 
a te pozostałe nie chciały wyjść za mąż za raniej niż cztery dolary. Płatne 
gotówką przez ślubem.
Zamiast się rozzłościć, wpadła tylko w zadumę. A potem obróciła do mnie twarz 
rozpromienioną od jakiejś myśli, która nagle przyszła jej do głowy. Kiedy nie 
znęcała się nad ludźmi, każąc im myć zęby albo zmieniać kalesony, wyglądała 
naprawdę prześlicznie.
— Jaimie, pamiętasz, jak się tobą opiekowałam na statku w drodze z St. Louis?
Nie wiedziałem, do czego zmierza, więc bardzo ostrożnie kiwnąłem głową.
— Jesteśmy przyjaciółmi?
Teraz już było jasne, że każe mi się wykąpać, więc chciałem zeskoczyć z wozu, 
ale chwyciła minie za rękę.
— Przyjaciele powinni mieć swoje sekrety. Chcę, żebyś coś dla mnie zrobił i nie 
powiedział o tym nikomu z wyjątkiem tej osoby, którą mam na myśli. Obiecujesz?
— Szkoda zachodu — powiedziałem. — Przez dwa dni moczyłem się na ulewnym 
deszczu. Jestem teraz co najmniej tak czysty jak kaczka. Nie zniosę więcej wody. 
Moja skóra tego nie wytrzyma.
— Nikt cię nie ma zamiaru kąpać, idioto. Zrobisz, o co cię poproszę? Powiedz!
Trudno było się zdecydować. Powiedziałem:
— Nie wiem... ostatnio jestem bardzo zajęty.
— Chcę, żebyś powtórzył ode mnie coś panu Brice'owi. Powiedz mu, żeby na mnie 
czekał za wozami, po naszej stronie, ale nie za blisko wozu Kisslów, dziś 
wieczorem o dziewiątej, zanim wszyscy pójdą spać. Chcesz mu pomóc, prawda?
— Pomóc? W czym?
12 — Podróże Jaimiego McPheetersa
177
— Żeby mimo śmierci żony i tak dalej znowu zaczął żyć szczęśliwym życiem.
— Mnie się zdaje, że on jest zupełnie szczęśliwy — powiedziałem, mówiąc jakby 
na pół do siebie. — Żadna kobieta nie ciosa mu kołków na głowie, może sobie 
chodzić taki brudny, jak ma na to o-chotę, i nikt mu nie każe jeść sałaty. Nie 
wyobrażam sobie, żebym mógł w jakikolwiek sposób polepszyć sytuację ?????'?, 
więc jeśli pozwo...
Szarpnęła mnie i obróciła do siebie; zrobiło mi się trochę wstyd, bo zobaczyłem 
łzy w jej oczach.
— Dość tych żartów. To naprawdę ważna sprawa. Nie mam kiedy z nim pomówić. Całe 
dnie przebywa z mężczyznami, a wieczorem nie mogę przecież wejść sama do jego 
namiotu. Chcę, żebyś zrobił to, o co cię proszę.
— Zgoda, Jennie. Powiem mu.
Zarzuciła mi ręce na szyję i pocałowała mnie. Tym razem uciekłem z wozu. Za dużo 
sobie pozwalała. Zgodziłem się wyświadczyć jej przysługę, ale ona nie byłaby 
sobą, gdyby nie wykorzystała zaraz sytuacji.
Okazja nadarzyła mi się tuż przed kolacją, gdy Brice pomagał palikować woły. Ale 
nie myślcie, że to poszło łatwo. Brice był po swojemu roztargniony i początkowo 
mic chyba nie rozumiał.
— Proszę pana — powiedziałem — znam kogoś, kto chciałby z panem porozmawiać 
zaraz po jedzeniu.
— Bardzo to ładnie z twojej strony, synu, ale naprawdę nie jestem 
głodny. ;
No i co można było zrobić z człowiekiem, który tak miał wszystko pomieszane w 
głowie? W zasadzie większość tego, co mówił, nie trzymało się kupy. Na pierwszy 
rzut oka brzmiało dobrze, ale zawsze czegoś było brak.
— Ona prosiła, żebym pana o tym zawiadomił. To ważna sprawa. Coś jej tam Jeży 
na sercu.
— Kiedy my z żoną nie przyjmujemy zaproszeń. Moja żona, rozumiesz, spodziewa 
się dziecka.
Nagle, prawie nie myśląc o tym, co robię, wziąłem byka za rogi. Najwyższy czas, 
żeby to ktoś zrobił.
— Panie Brice, pana żona nie żyje. Umarła jeszcze w Indepen-dence, a pan jedzie 
razem z nami do Kalifornii. Pamięta pan? Ta osoba, która chce z panem mówić, to 
jest ktoś inny.
Wyprostował się i spojrzał na mnie przytomniej. Wydawał się dużo starszy, niż 
kiedy wyruszaliśmy w drogę.
— Pamiętam. Wspominałem przed chwilą dawne czasy. To może się stać niedobrym 
nawykiem. Któż to jest ta osoba?
— Jennie. Będzie na pana czekała za wozami o dziewiątej, ale prosiła, żeby pan 
o tym nikomu nie mówił.
178
— Jennie. Ach tak, wiem. Ona jedzie z nami do Kalifornii.
— O dziewiątej — powtórzyłem i odszedłem. Usiłowałem w siebie wmówić, że 
przyjdzie, ale nie bardzo na to liczyłem. Na pewno zawędruje dokądś i będzie 
czekał, ale bez psa policyjnego nikt nie trafi na jego ślady. Obojętne, co 
ludzie mówili, ten człowiek nie bardzo nadawał się teraz do życia. Po raz 
pierwszy pomyślałem, że kto wie, czy mimo wszystko nie czułby się lepiej z 
Jennie. Wiem, że
% to okropne — życzyć człowiekowi czegoś takiego. Ale był to zupełnie szczególny 
wypadek.
Najpierw jednak bardzo dziwna rzecz zdarzyła się podczas kolacji. Siedzieliśmy 
przy ognisku (zmierzch gęstniał szybko, był to już środek lata), kiedy nagle 
jakaś postać wyrosła z mroku i zobaczyliśmy Coultera. Po tych drwinach w 
rozmowie z ojcem był chyba ostatnią osobą, jaką spodziewałem się zobaczyć; ale 
on sani też był chyba zdziwiony, że przyszedł, bo roześmiał się krótko i 
powiedział:
— Akurat tędy przechodziłem.
Ojciec zerwał się na nogi, okropnie uroczysty, i zawołał:
— Proszę siadać, panie Coulter... zaszczyca pan swoją obecnością nasz skromny 
posiłek.
Wszyscy inni z wyjątkiem Jennie przywitali go bardzo przyjaźnie, ale Jennie 
siedziała nadęta i nie powiedziała ani słowa. Właściwie powinien był usiąść obok 
niej, bo było tam wolne miejsce, ale ona się przesiadła, więc wylądował w końcu 
po drugiej stronie ogniska. Kiedy pani Kissel nałożyła mu na talerz biskwitów, 
fasoli i boczku, powiedział:
— Jadłem już — po czym natychmiast zabrał się do roboty, jakby nie jadł od 
tygodnia.
Dziwna rzecz, ale czuliśmy się w jego towarzystwie jakoś nieswojo, mówiliśmy za 
dużo i za szybko, żeby pokryć zmieszanie. Był nieśmiały. Wydaje się to 
niemożliwe, ale on odczuwał skrępowanie, że wszyscy są dla niego tacy mili. Mój 
ojciec wytłumaczył nam to później w średnio długim wykładzie objętości kilku 
tysięcy słów, podanym w formie raportu medycznego. W jego przekonaniu wszystkie 
zgryzoty ludzi dorosłych znajdowały swoje wyjaśnienie w zdarzeniach z 
dzieciństwa. W końcu powiedział:
— Usposobienie Coultera i jego postawa wobec życia i ludzi są dla mnie jakby 
wyzwaniem... muszę z czasem dotrzeć do sedna tej sprawy.
Ale w tym momencie pani Kissel spytała Coultera, w jaki sposób zdołał 
„przekonać" Indianina w wigwamie, żeby mnie puścił wolno.
— Na pewno odwołał się pan do jego chrześcijańskich uczuć, prawda, panie 
Coulter?
179
— Hm... niezupełnie, proszę pani — odparł w końcu Coulter z ustami pełnymi 
fasoli. — Poderżnąłem mu gardło.
Pani Kissel wciągnęła oddech z cichym szlochem, a Jennie miała minę tak wściekłą, 
jakby chciała Coultera uderzyć.
Było już ciemno. Coulter skończył jedzenie, odstawił miskę, a potem pogrzebał w 
kieszeni zamszowej bluzy i wyciągnął balasek tytoniu czarnego jak węgiel. Tytoń 
wyglądał okropnie.
— Pozujemy? — zwrócił się grzecznie do pani Kissel podając jej balasek tytoniu. 
Zaskoczyły mnie te jego układne maniery; zobaczyłem go w zupełnie nowym świetle. 
Większość mężczyzn odgryzłaby bez namysłu pierwszą prymkę, ale Coulter, trzeba 
mu przyznać, pomyślał najpierw o kobietach.
— Serdecznie dziękuję, ale nie skorzystam — powiedziała pani Kissel, a Jennie, 
kiedy przyszła na nią kolej, warknęła krótko:
— Też!
Mężczyźni odmówili ruchem głowy i wyciągnęli fajki, wszyscy z wyjątkiem mojego 
ojca, który poczęstował nas zwykłą ilością gadatliwych uwag, tym razem na temat 
cygar hawańskich. Powiedział, że marzy o takim cygarze, co było czystym 
kłamstwem, bo ojciec w ogóle nie palił; potem, kiedy przyszła moja kolej, 
wyciągnąłem rękę po tytoń, ale Jennie trzepnęła mnie po palcach. W świetle 
płomieni zobaczyłem błysk wyszczerzonych w uśmiechu mocnych, białych zębów 
Coultera na tle jego ciemnej, śniadej twarzy.
Ale od tej chwili nie odezwał się już ani słowem: siedział sztywno wyprostowany 
i spoglądał ponad ogniskiem mniej więcej w kierunku Jennie. Mój ojciec wypełniał 
luki. W ciągu ostatnich dni, w miarę jak zbliżaliśmy się do Great Salt Lakę, 
coraz żywiej interesował się mormonami, więc teraz zrobił nam półgodzinny wykład 
na temat ich obyczajów i wierzeń, co w większości, jak sądzę, było wyssane z 
palca, a po części zapożyczone z tej czy innej książki. Ale jakby się ktoś nie 
orientował, mógłby pomyśleć, że to on sam zorganizował tę sektę i był jej 
właścicielem i głównym zarządcą.
W środku jednego zdania Coulter wstał, powiedział: „Dziękuję" i zniknął w mroku. 
Była to już moja pora spania, ale nie miałem co innego do roboty, więc 
wczołgałem się głównym wejściem do naszego namiotu, przepełzłem pod przeciwległą 
ścianę i pognałem# w mrok. Większość ludzi w obozie poszła już spać; ogniska 
dogasały. Wszędzie cisza, tylko bzykanie owadów opłakujących lato i od czasu do 
czasu stuk kopyt drepczącego w miejscu konia czy wołu, zmęczonego ciężką pracą 
dnia. Przelazłem przez dyszel wozu, wydostałem się na zewnątrz i kucnąwszy za 
krzakami czekałem na Jennie.
180
ROZDZIAŁ XXII
W pewnym sensie czułem się odpowiedzialny za ?????'?, a poza tym byłem 
zirytowany, że tak się daje terroryzować. Postanowiłem, że jeśli będzie mu 
potrzebna pomoc, wyjdę sobie zza krzaków, jak gdybym odbywał przechadzkę, i 
powiem im dobry wieczór. W ten sposób ta szara gęś zrozumie, że czuwam; co 
wlięcej, wyrównam z nią moje porachunki za tytoń.
Ale nie uwierzyłbym, że jest taka przebiegła, gdyby mi wytłumaczyła z góry, o co 
jej idzie. Tyle miała w sobie chytrości, że siedziałem w tych krzakach jak 
sparaliżowany i zanim zdążyłem otworzyć usta, było już za późno.
Zobaczyłem ją po kilku minutach, szła sobie świeża jak kwiatek. Księżyc nie 
wzeszedł jeszcze, ale noc, rozumiecie, była jasna. Na niebie błyszczały całe 
roje gwiazd i ziemia wyglądała nie tyle czarno, ile blado. Budy wozów 
zamajaczyły w górze jak żagle i nawet zieleń trawy była jakby jaśniejsza niż w 
rzeczywistości.
Jennie przystanęła, rozejrzała się i naturalnie po sekundzie zobaczyłem tego 
durnowatego ?????'?. Był bez kapelusza, rękawy koszuli miał zawinięte powyżej 
łokci, ręce w kieszeniach, szedł mamrocząc coś pod nosem. Pomyślałem, że pewnie 
piłuje w tej chwili lód i że jeśli ktoś go nie zatrzyma, będzie szedł dopóty, 
dopóki nie wpadnie do-rzeki.
— Dziękuję, że pan przyszedł— powiedziała Jennie robiąc krok naprzód. Mówiła 
głosem łagodnym, a ubrana była w suknię, o której moja matka powiedziałaby, że 
jest skandaliczna — taki miała duży dekolt z przodu. Jennie dosłownie z niej 
wyłaziła tam u góry, a jak na szczupłą dziewczynę miała obrzydliwie dużo tego, 
co wyłaziło. Ale myliła się grubo, jeżeli sobie wyobrażała, że zrobi na Brisie 
wrażenie, „bo zwrócił na nią mniej więcej tyle uwagi, ile by zwrócił na krowę 
rasy Jersey, chociaż każdy, kto by się chciał przyjrzeć dokładnie (ja nie 
chciałem), zobaczyłby między nimi bardzo wyraźne podobieństwo.
— Panna Jennie? — wyszeptał Brice rzucając na boki idiotyczne spojrzenia.
Przysunęła się do niego, pęczniejąc i wyłażąc z sukni jeszcze chyba obrzydli 
wiej.
— Chciałem porozmawiać z panem... o pańskim wozie.
— Dotąd jeszcze pannie Jennie nie podziękowałem... Teraz, kiedy moja żona nie 
żyje, pani pomoc i opieka jest darem zesłanym z niebios.
— Bo też zależy mi na pańskim domu, jakby to był mój własny.
— Ach, panno Jennie, niedługo czekać, a będzie pani miała własny dom.
18?
— Nie... nie. Chyba że kiedyś, za ileś tam lat, wyjdę za mąż. Nie wypada, żeby 
młoda dziewczyna prowadziła dom samotnemu mężczyźnie'. Ludzie mogliby pomyśleć, 
że... że jest osobą rozwiązłą.
W tym momencie powinienem był wyjść zza krzaka i powiedzieć, to, oo sobie 
umyśliłem. Ten biedak miał już głowę pod wodą i moim obowiązkiem było rzucić mu 
linę. Ale oniemiałem widząc, w jaki podły sposób ta dziewczyna zabiera się do 
rzeczy.
— Przecież ja miałem na myśli małżeństwo, panno Jennie. Szczęśliwy będzie 
mężczyzna, który panią zdobędzie.
— Panie Brice, od pańskich słów mąci mi się w głowie... Nie jestem pewna, czy 
pana dobrze zrozumiałam.
— Chciałem powiedzieć — ciągnął nieszczęsny Brice usiłując zebrać do kupy swoje 
biedne, zmętniałe myśli — że naturalnie powinna pani wyjść za mąż, zanim... 
zanim...
— Czy pan naprawdę tak to odczuwa? Jest pan pewien?
— Nigdy w życiu nie byłem niczego pewniejszy. Ach, małżeństwo, ita uświęcona 
instytucja...
— Panie Brice — wyrąbała Jennie i tak się do niego zbliżyła, że chcąc nie chcąc 
musiał jej patrzeć prosto w twarz — od pańskich słów serce Ibije mi jak młotem. 
Pan jest tak porywczy, że... że naprawdę się pana boję.
— Och, kiedy ja za nic nie chciałbym pani przestraszyć — wymamrotał kładąc rękę 
na jej ramieniu, ale ciągle unikając tych wy-puczeń. — Boże, pani drży!
Założę się, że ona pęka ze śmiechu, myślałem soibie, ale — dziwna rzecz — nie 
mogłem się ruszyć. Nigdy dotąd nie zdawałem sobie sprawy z przebiegłości tej 
dziewczyny. Prawie ją podziwiałem, taka była podstępna.
— Ach, panie Brice... Adam... czy w takiej sytuacji dziewczyna może odmówić? 
Ach, mój drogi, wziąłeś mnie szturmem. A mnie się cały czas zdawało, że mnie 
unikasz. Wy, silni, milczący mężczyźni — jakże wy umiecie maskować swoje uczucia!
182
— Ależ, panno Jennie! — wyjąkał Brice, usiłując niezdarnie wyswobodzić się z 
jej uścisku, ibo ona objęła go rękami w pasie (taka, rozumiecie, była bezradna i 
przestraszona) — nigdy bym tego nie przypuszczał... to jest aż do tej chwili 
nigdy nie przyszło mi na myśl...
— Ani słowa więcej — powiedziała i niby to żartobliwie przytknęła nmdłoń do ust. 
— Nie namówisz mnie już dzisiaj na więcej szaleństw. Kolana dosłownie się pode 
mną uginają, więc chciałabym się położyć... ale raczej w moim namiocie. —I 
roześmiała się tak jakoś zuchwale.
Zza mojego krzaka Brice wyglądał w tym niedźwiedzim uścisku naprawdę głupio. 
Dziwna rzecz, nie próbował wyswobodzić się siłą. Był od niej znacznie wyższy, 
więc mógł jej założyć nelsona i bez trudu się uwolnić. A poza tym mógł ją pchnąć 
ikolanem w podbrzusze. Gdyby to też nie poskutkowało, wystarczyło podciąć jej 
nogi od tyłu i już by leżała. Potem, jakby się zwrócił do Coultera i innych o 
pomoc, wystawdliby może straż przed jego namiotem i przez jakiś czas byłby 
względnie bezpieczny. Zamiast
183
tego stał i nie ruszał się z miejsca, a nawet miał teraz taką minę, jakby mu to 
zupełnie nie przeszkadzało, mimo tych jej wszystkich wypuczeń i tak dalej. Brrr, 
ohyda. Postanowiłem, że urny wam ręce. W końcu przerwałem ich spotkanie, ale 
wcale nie tak, jak planowałem, zresztą było już za późno na jakikolwiek ratunek. 
Miażdżyła go w tym uścisku tak ohydnie, że aż się zawstydziłem i spojrzałem w 
bok, na prerię. A tam, wyraźnie zarysowane na tle nieba, zobaczyłem dwa wilki 
skradające się w naszym kierunku, oddalone od nas najwyżej o trzydzieści jardów. 
Ale zaraz spostrzegłem, że posuwają się jakoś dziwnie i mają chód bardziej 
kanciasty niż zwykle zwierzęta. Otworzyłem usta i wrzasnąłem, ile sił w płucach:
— Indianie!
Obóz, taki cichy, zamienił się natychmiast w istne piekło. 'Nie minęła chwila, 
gdy przygalopował Coulter na koniu, ale do tego czasu było już przy nas kilku 
mężczyzn z latarniami.
— Tam! Dwaj w wilczych sikorach! Biegną nad rzekę! Indianie zatrzymali się na 
sekundę, zrzucili skóry i pomknęli
przez gęstwinę w kierunku Platte, która połyskiwała w dole, szeroka i iblada 
Coulter wyszarpnął pistolet z olstrów, spiął konia i pogalopował za uciekającymi, 
ale rosły tu tak gęste krzaki, że zeskoczył na ziemię i biegł dalej pieszo. 
Kilku mężczyzn biegło tuż za nim, a ja następowałem im na pięty. Byłoby 
nierozsądnie za bardzo wysuwać się naprzód, bo w powietrzu gęsto świstały kule. 
Jak to zwykle bywa, kilku zapaleńców strzelało na oślep. Gdyby ktoś miał ochotę, 
mógłby bez trudu zginąć.
W tym momencie Indianie wypadli z zarośli i zaczęli biec przez błotnistą plażę 
ku rzece. Zobaczyliśmy ich natychmiast; nie wyobrażacie sobie, jaka wybuchła 
strzelanina. Jeden padł na kolana, ale czołgał się dalej, drugi skoczył do wody 
i zniknął.
Byłem na miejscu tuż za dwoma mężczyznami, którzy nieśli latarnie. 
Przedziurawiła go na wylot kula ze strzelby na bawoły; weszła w plecy, a wyszła 
trochę powyżej, w okolicy obojczyka. Było już po nim. Mimo to wyciągnął nóż i 
kiedy dopadł go pierwszy z naszych mężczyzn, bezwładnym słabym ruchem usiłował 
zadawać ciosy. Leżąc tak na piasku, w żółtym kręgu światła, wydawał mi się 
dziwnie znajomy. Nogą, brutalnie, Coulter odwrócił go na plecy. Był to jeden z 
młodych Indian, którzy przyszli do wigwamu Chorego od Zjedzenia Jagód. Kiedyś, 
kiedy mnie bił d kopał, był strasznie ważny, ale teraz prezentował się dość 
marnie. Strzelba na bawoły ma kaliber 50 i wystrzelona z niej kula wierci 
nieliche dziury. Przez tego Indianina można było przesypać piasek bez lejka.
Coulter pochylił się, żeby go obejrzeć rdokładniej, i powiedział:
184
— Przypatrzcie no się dobrze... może to skończy naszą kłótnię. Który z was 
wtedy mówił, że niewart jestem mojego wynagrodzenia?
A więc to w naszym obozie byli tej nocy, kiedy poranieni wrócili do wigwamu. 
Coulter chwycił kosmyk włosów Indianina i podniósł jego głowę, żeby pokazać na 
pół zagojoną ranę; blizna była wciąż czerwona i niezupełnie zarośnięta.
Widząc to kilku mężczyzn zapewniło go, że istotnie mówili pochopnie, a jeden, 
farmer ogromnego wzrostu, poczęstował Coultera tytoniem i oznajmił:
— Nie ma co, trochę przesadziłem, kiedym powiedział, że nie umiałbyś pan trafić 
garścią soli w krowi zadek. Odszczekuję.
Były to bardzo ładne przeprosiny, nikt nie mógł sobie życzyć lepszych i Coulter 
miał minę zadowoloną. Powiedział:
— Zostawmy tego rzezimieszka w widocznym miejscu na szlaku. Może jego 
współplemieńcy zrozumieją, że z nami nie ma żartów.
Ociosali pal, wrócili spory szmat drogi szlakiem i daleko od wozów przybili 
trupa w pozycji stojącej. Coulter sam wykonał większość roboty. Kilku bardziej 
nabożnych mężczyzn sarkało, że to jest pogański sposób i że postępujemy nie 
lepiej od samych Indian,, ale Coulter ich bez trudu przegadał. Możecie być pewni, 
że przy robocie nie było w nim ani śladu nieśmiałości. Zanim poszliśmy wszyscy 
spać, podjechał do ?????'? i Jennde, którzy wciąż stali obok siebie, i zatrzymał 
się na sekundę. Byłem ciekaw, ile widział.
— To hańba wołająca o pomstę do nieba, żeby Indianie zakradali się do obozu i 
przerywali schadzkę zakochanych. Będę musiał pogadać z ich naczelnikiem.
— Stanowczo za dużo tu dziś wieczorem ludzi — powiedziała Jennie do ?????'?.
Poszedłem w zarośla i odnalazłem wilcze skóry. Miałem zamiar schować je sobie na 
pamiątkę albo może spać na nich, ale ojciec nadział jena długi kij i wyrzucił z 
namiotu.
— Nie przypominam sobie, żebym w całej mojej praktyce lekarskiej widział coś 
równie brudnego i cuchnącego — oświadczył. — Prawdopodobnie roi się w nich od 
robactwa. Jeśli wziąć pod uwagę insekty znajdujące zwykle schronienie w wilczych 
kudłach, nie mówiąc już o tych, które aklimatyzują się na ciele Indianina (nie 
należy też zapominać o hybrydach powstałych ze skrzyżowania), łatwo sobie 
wyobrazić ich aktualny stan. Wątpię, żeby istniała na powierzchni ziemi choroba, 
której zarazków nie roznoszą te paskudztwa. W rzeczy samej...
Mówiłby dalej, dopóki nie wyczerpałby tematu, ale powiedzia-
łeś
łem mu dobranoc. Byłem zły. Nie wierzyłem, żeby [W tych skórach były robaki, a 
ich zapach wydawał mi się jakiś kojący i odrywał myśli od kłopotów. A może ja za 
długo żyłem między Indianami? Byłby to naprawdę dobry podarek dla matki; mogłaby 
położyć jedną skórę w swoim pokoju, bo i tak trzymała okna cały czas otwarte, a 
poza tym Sam był przywiązany do kółka tuż pod jej sypialnią, więc zapachy by się 
mieszały i wzajemnie znosiły. Drugą skórę miałbym na prezent dla Daiey Coontz, 
dziewczynki z mojej klasy która podnosiła się na drążku na wysokość brody pięć 
razy. Zrobiłaby sobie z niej ładną czapkę futrzaną albo mufkę, a jej rodzice na 
pewno by nie protestowali, bo Daisy ciągle uciekała z domu i chowała się, a w 
ten sposób bez trudu trafialiby na jej ślad w ciemności.
Przez cały następny dzień zbliżaliśmy się do rozwidlenia rzeki Platte. Wieczorem 
przy kolacji Jennie zawiadomiła nas o swoich zaręczynach z ?????'??. Wyglądało 
na to, że jest zadowolony, ale miał dość rozumu w głowie, żeby się zaczerwienić, 
kiedy wszyscy składali im gratulacje. Powiedziałem, że sobie wyobrażam, ile 
musiał się namęczyć, zanim ona wyraziła zgodę, i że naprawdę go za to podziwiam. 
Jennie o mało nie zabiła mnie wzrokiem.
— Od rana mam zamiar z tobą porozmawiać, ty nieznośny łobuzie — powiedziała, ale 
????????. Zastanawiałem się, jak wytłumaczyć fakt, że byłem tak blisko, kiedy 
wybuchła chryja z Indianami, ale jakoś nic mi nie przychodziło do głowy.
Z dzienników McPheetersa 26 lipca ?9
Młoda para postanowiła, że uroczystości zaślubin odbędą się u podnóża Chimney 
Rock, groteskowej w kształcie skały wapiennej, która wznosi się na wysokość 
kilkuset stóp i od dwóch tygodni jest widoczna ze szlaku. Obozowaliśmy dzisiaj w 
miejscu połączenia północnej i południowej odnogi Platte. Wszyscy członkowie 
naszej wyprawy raczyli się obficie lodowatą, czystą wodą źródlaną. Można 
powiedzieć, że raczyli się nierozsądnie, czego rezultatem były gwałtowne torsje 
i biegunka. Wraz z doktorem Mertonem stosowaliśmy środki, które miały na celu 
zmniejszenie ruchu w kierunku zarośli, bo tworzyły się poważne zatory i nawet 
dochodziło do kłótni na temat pierwszeństwa w kolejce.
Wielkie ilości bawołów. Niektóre podchodzą tak blisko, że mieszają się z naszym 
bydłem. Chociaż jesteśmy już dobrze obznajmie-ni z „bawolimi plackami", czyli 
bois de vache, po raz pierwszy mieliśmy okazję skosztować mięsa, które zwłaszcza 
z młodych tłustych jałówek — przewyższa znacznie najprzedniejszą wołowinę.'
186
Niejaki pan Bedloe, zamożny emerytowany przedsiębiorca pogrzebowy, zastrzelił 
dziś rano młodą zabłąkaną sztukę, którą poćwiartował nasz energiczny Coulter w 
obecności wszystkich członków wyprawy. W końcu odprawiono kobiety i .dzieci i 
zostali sami mężczyźni; patroszenie i ściąganie skóry okazało się zajęciem tak 
uciążliwym, że mowę Coultera coraz częściej ozdabiały wykrzykniki o zgoła nie 
spotykanej pikanterii. Niektórzy małżonkowie szybkim truchtem zaganiali swoje 
towarzyszki życia do miejsc ustronnych, poza zasięgiem słuchu.
W końcu Coulter odrąbał wyborowe kawałki, w tym dwa pasy mięsa biegnące wzdłuż 
kręgosłupa, od łopatek do zadu, polędwicę, szynkę, wątrobę, serce, ozór, żeberka 
i organ wewnętrzny zwany przez myśliwych „kiszką szpikową"; wypełnia ją oleista 
maź nader podobna do szpiku i stanowiąca jeden z najwyszukańszych przysmaków, 
jakie zdarzyło mi się kiedykolwiek kosztować. Również genitalia bawołów są tutaj 
na pograniczu wykorzystywane z wielkim pożytkiem. Wszyscy zostali obdzieleni 
sprawiedliwie.
A jakiż to był widok wieczorem, gdy zapłonęły ogniska! Świeże mięso podnosi na 
duchu. Ucztowaliśmy jak rajcowie miejscy na bankiecie. Wyruszymy jutro na szlak 
wzdłuż południowej Platte z zapasem nowej odwagi w sercach. >
27 lipca
Jak okiem sięgnąć — bawoły. Stada sięgają dziesiątek tysięcy sztuk. Te włochate 
stworzenia, tak niezdarne w ruchach, będą zawsze żywić i odziewać Amerykę. Nie 
ma co do tego żadnych wątpliwości. Najbardziej przysięgły optymista nie wyobraża 
sobie chyba, że przerzedzą się kiedykolwiek te czarne smugi znaczące gęsto 
krajobraz od horyzontu do horyzontu. Po wsze czasy bawół będzie nieodłączną 
cząstką naszego Zachodu.
Znowu zwrócono się do mnie, abym ratował bydło. Pasza tutejsza działa na nie w 
sposób gwałtownie przeczyszczający, o czym przekonali się mormoni, którzy 
ciągnęli tędy przed nami. Należy im (bydłu, nie mormonom) podawać często sól, 
jeżeli zaś choroba rozwinie się, trzeba zwierzętom wpychać głęboko do gardła 
cienkie plastry boczku obtoczone w soli. Doza: funt tłustego boczku na sztukę. 
Gdyby i to zawiodło, należy dodać gorzałki i czarnego pieprzu.
Jechaliśmy dziś wzdłuż południowej odnogi Platte; mamy nadzieję, że jutro 
dotrzemy do brodu. Szlak prowadził niemal cały czas nad rzeką, znacznie tutaj 
węższą. W czasie odpoczynku popołudniowego zauważyliśmy z Kisslem, że beczułki 
rozeschły się i proch się z nich wysypuje. Cząstka zawartości spożyta przez 
dzieci Kisslów: Deuteronomię, Micheasza, Leviticusa i Lamentację, ja-
187
koś nie zaszkodziła ich zdrowiu; przeciwnie, oczy całej czwórki aż j się skrzą 
od dobrego humoru, który objawia się jeszcze głośniej niż dotąd. Niemniej 
zgodziłem się obserwować dzieci przez kilka dni i ostrzegłem rodziców, żeby nie 
pozwalali im zbliżać się do ognia. Aczkolwiek ich żołądki (z przyczyn nie 
znanych dzisiejszej medy- ' cynie) zniosły spożytą dawkę czarnego prochu, 
istnieje jednak niebezpieczeństwo samozapłonu. Tak czy inaczej, nie należy 
przewozić tym szlakiem prochu w beczułkach! Jedynie szczelne cynowe puszki lub 
kanistry nadają się do transportu.
Prócz niepokojącej ilości padłego bydła i wołów wzdłuż szlaku spotykamy teraz 
dość często żywe zwierzęta, porzucone przez emigrantów, gdyż tak były słabe i 
okaleczone, że nie nadawały się do dalszej drogi. Biedne bezrozumne stworzenia, 
niewesoły czeka je los — śmierć w alkalicznych kałużach albo rzeź z z rąk Indian. 
Według hodometru przebyliśmy w dniu dzisiejszym siedemna- j •ście mil.
30 lipca
Przeprawiliśmy się w bród przez Platte, doznając tylko drobnych j ^niepowodzeń. 
Miejsce przejścia nazywa się Brodem Kalifornijskim, jest >to szeroki trawers w 
zazwyczaj płytkiej wodzie. Pech chciał, że rzeka właśnie przybrała i trudno było 
unikać licznych płatów j ruchomego dna. Zanim wozy zjechały do rzeki, kilku 
mężczyzn przeszło na drugi brzeg w poszukiwaniu najlepszej trasy. Jeden z 
wierzchowców ugrzązł w piaskach aż po łeb, wyciągnięto go jednak szybko za 
pomocą sznurów.
Szerokość rzeki wynosi w tym miejscu około mili, jej głębokość zaś nie 
przekracza w zasadzie czterech stóp. Powodowany przezor-1 nością, która wywołała 
niezadowolenie, Coulter zarządził, aby każdy wóz był ciągniony przez podwójny 
zaprzęg — nie mniej niż osiemnaście zwierząt. Żmudna praca zaprzęgania i 
wyprzęgania sprawiła, że rozciągnęło się to na półtora dnia. Moim zdaniem 
Coulter miał słuszność. Przydarzyło nam się sporo drobnych incy-j dentów, 
uniknęliśmy jednak poważniejszych strat.
W wilię przeprawy rozbiliśmy obóz w pobliżu pozostałości (i bru-: du) licznych 
dawnych obozowisk. Walające się po ziemi rozrzucone przedmioty nadawały temu 
zakątkowi wygląd targu starzyzną. Otóż chodzi o to, że owe ruchome piaski w 
większym lub mniejszym nagromadzeniu zalegają całe dno rzeki, wciągając i 
pochłaniając wóz, który zatrzyma się chociażby na sekundę. Z chwilą gdy wóz 
zjedzie do rzeki, musi bezustannie posuwać się naprzód! W rezultacie wszystkie 
tabory jadące przed nami zmniejszały z konieczności ładunek na wozach. 
Przechadzając się po obozowisku zauważyłem: lewar śrubowy, długie buty i kamasze, 
przybory do
188
smołowania, koszulę z pięknie plisowanym gorsem, pierzynkę puchową, potłuczony 
kryształ, imbryk do herbaty spłaszczony do wymiarów naleśnika, dziewiętnaście 
połci boczku, ogromne stosy fasoli, łańcuchy, rygle, uprząż — żelastwa dość na 
całe życie dla kogoś, kto chciałby tu sobie założyć kuźnię. Poza tym beczułki, 
pudła, góry soli, sporą kołyskę i — najdziwniejsze ze wszystkiego — wyplatany 
fotel na biegunach stojący obok drogi. Nie mogłem oprzeć się uczuciu, że siedzi 
na nim podróżnik niewidoczny dla oka i że lada chwilę fotel zacznie się bujać.
Sprawa zmniejszenia ładunków doprowadziła do sporu, który
rozstrzygnęliśmy głosowaniem. Urządzenie tartaku będącego
wspólną własnością kilku rodzin stanowiło tak trudny problem, że
dla dobra ogółu trzeba było zdjąć ten ładunek z wozu. Niestety,
.decyzja ta zrodziła urazy, których ślad dotąd pozostał.
Rozpoczęliśmy przeprawę wczesnym świtem. Drugi z wozów runął, a zawartość 
potoczyła się w dół stromego brzegu. Zaczęło się mozolne zbieranie, do czego 
zachęcał Coulter używając swoich szczególnych zwrotów. Jeśli idzie o nasze dwa 
wozy, przebyły one rzekę bez wypadku, chociaż woły w swojej walce o znalezienie 
o-parcia dla nóg wytężały wszystkie siły. Z przezorności uszczelniliśmy oba 
posłania paskami perkalu i knotem do lamp, jednakże woda i tak je zalała. Na 
szczęście była ciepła i wcale nie przykra w dotyku. Gdzieś około południa 
wybuchła wielka wrzawa, gdy ktoś wskazał na wyspę piaszczystą i leżące na niej 
ciało mężczyzny w średnim wieku. Policzyliśmy się spiesznie i doszliśmy do 
wniosku, że człowiek ów nie jest członkiem naszej grupy. Ale zaledwie w kilka 
minut później zobaczyliśmy Jaimiego, który płynął dzielnie w kierunku mielizny, 
a nawoływania, żeby zawrócił, nie dały żadnego rezultatu. Widzieliśmy, jak 
gramoli się na piach, przyklęka, a potem wraca wpław ku odległemu brzegowi. 
Przyniósł portfel i w nim dokumenty na nazwisko niejakiego Edwina Loreha z 
Prairie du Rocher w Illinois. Ubranie mężczyzny, wyjaśnił nam Jaimie, było mocno 
obciążone piachem, z czego wynika, że nieszczęśliwa ofiara zapadła się w 
grząskie dńo, z którego dopiero po jakimś czasie wymyła go woda.
Miałem wielką ochotę pożyczyć od Jaimiego chochlę, którą mu ofiarowałem, i 
sprawić smarkaczowi solidne lanie, ale po namyśle doszedłem do wniosku, że byłby 
to czyn nieetyczny. Może zrobię to jutro. Jego zachowanie się w ciągu całej 
przeprawy pozostawiało wiele do życzenia. W pewnej chwili przygalopował do mnie 
konno Coulter i spytał „czybym nie zechciał łaskawie przekazać temu nieznośnemu 
śmierdzielowi, żeby zostawił woły w spokoju". Okazało się, że Jaimie przebywa 
rzekę tam i z powrotem uczepiony wolich ogonów. Kiedy go wyłajałem, oświadczył 
mi, że działa prawie jak ster i utrzymuje woły w prostym kursie. Obawiam się, że
189
ten chłopiec ma za dużo wolnego czasu. Postanowiłem udzielać mu
codziennych lekcji łaciny.
W drugim dniu przeprawy, gdy nasze woły stały w rozsypce na obu brzegach rzeki, 
ujrzeliśmy pięćdziesięcioosobową grupę Siu-ksów, którzy przebywali rzekę 
jednocześnie z nami. Chociaż byli rozproszeni, przygotowaliśmy się natychmiast 
do obrony, ale postawa Indian była wyraźnie pokojowa, a nawet wyniosła. Był to 
szczep ludzi bardzo pięknych fizycznie, zauważyliśmy ogromną różnicę między tymi 
czerwonoskórnymi a plemionami dotąd spotykanymi w drodze. Mężczyźni dorodni, 
wysocy, siedzieli, rzecz szczególna, na bardzo małych konikach. Sąuaiws 
prowadziły konie juczne, na których siedziały zarówno psy, jak niemowlęta, 
podczas gdy Większe dzieci brnęły jak je Pan Bóg stworzył przez wodę.
Prócz delegacji, dostojnej i lodowatej, która do nas przybyła, ci Siuksowie ani 
jednym błyskiem oka nie zdradzili, że zauważają naszą obecność. Gdy skończyli 
przeprawę, naczelnik i dwaj jego wojownicy przyszli do nas pertraktować w 
sprawie strzelb. Bynajmniej nie żebrali. Jak się okazuje, wszyscy Indianie 
przedkładają strzelbę skałkową nad strzelbę ze spłonką. Zaopatrzyć się w 
krzemień nie jest trudno, natomiast zdobycie spłonki często przekracza ich 
możliwości. Stąd wieczne próby zamiany. Skierowawszy ikonie łbami ku mam, 
naczelnik (jak mi się zdawało, z uśmieszkiem na u-stach, ponieważ ci Siuksowie 
mają sławę bitnych wojowników) wykonał gest oznaczający ich przynależność do 
plemienia Siuksów, to jest przytknął brzeg dłoni do szyi. Pełen pogardy i 
bynajmniej nie zastraszony nasz pan Coulter odpowiedział prowadząc swojego konia 
tam i z powrotem prostopadle do szlaku, co miało znaczyć: „Czekam na was". A 
gdy przybyli, poinformował ich w ostrych słowach, że nie prowadzimy handlu z 
Indianami, po czym dodał ze zbędnym grubiaństwem vamoose.
W pewnym sensie było to niemiłe spotkanie, ale bynajmniej nie z winy naszych 
gości. Coulter jest niezwykle zdolnym człowiekiem, ale nawet jego własna matka 
nie mogłaby zaprzeczyć, że ma polor i maniery pumy. A jego wstręt do Indian jest 
wręcz maniakalny. Ten człowiek,stanowd dla mnie interesujący obiekt studiów.
Krótka notatka medyczna: Zebrani już wszyscy na drugim brzegu i gotowi do drogi 
przekonaliśmy się, że wielu spośród członków naszej wyprawy zapadło na zdrowiu. 
Wpływ alkalicznej prerii wszystkim nam daje się we znaki. Jako starszy z 
obecnych lekarzy wygłosiłem pogadankę na temat zdrowia zalecając lekką dietę i 
chłodzące napoje. Jednocześnie oświadczyłem, że jestem przeciwny puszczaniu krwi. 
Zaproponowałem natomiast, żeby chorzy ssali lniane szmaty maczane w occie. 
Znalazło się też kilka par zielonych okularów przeciwsłonecznych dla tych, 
którzy cierpieli na zapalenie oczu spowodowane kurzem i słońcem,- natomiast 
baty-
190
stowe welony rozdzielono między kaszlących. Zakończyłem pogadankę garścią rad na 
temat kąpieli. Czystość i czyste obmywanie ciała są najlepszym środkiem 
zapobiegawczym przeciwko chorobom, przestrzegałem jednak przed kąpaniem się w 
stanie nadmiernego zmęczenia i jako najlepszą porę dla tych zabiegów 
zaproponowałem godziny dziewiątą lub dziesiątą rano, kiedy to człowiek jest 
silniejszy niż 'o jakiejkolwiek innej porze dnia. Moje dalsze wskazówki brzmiały: 
nie lękajcie się zimnej wody, jeżeli jest wodą miękką, natomiast po wyjściu z 
kąpieli rozcierajcie ciało szorstkim ręcznikiem, dopóki skóra nie zareaguje w 
odpowiedni sposób. Ubierzcie się szybko, wypijcie spory kubek czystej wody i 
przechadzajcie się żwawym krokiem, póki na ciele nie wystąpi pot, następnie 
chłodźcie się powoli i stopniowo, kierując myśl ku sprawom miłym i pogodnym.
Wysłuchawszy tych uwag cierpiący rozpogodzili się trochę. Martwią mnie jednak 
perspektywy dysharmonii. Wydaje mi się, że naszej ekspedycji grozi rozłam. Grupa, 
która była zmuszona porzucić urządzenie tartaku (przewodzi jej Matlock, ów 
ogromny farmer), trzyma się uparcie na uboczu.
Ale najważniejsze, że piaszczysta droga staje się coraz uciążliwsza, woły 
opadają z sił i coraz trudniej im iść w zaprzęgu. Nasze zapasy stopniały na 
skutek zmniejszenia ładunków, a trawa jest wydeptana i nędzna. Co poczniemy, gdy 
skończy się żywność?
Mozolna i trudna jest droga do Kalifornii.
ROZDZIAŁ XXIII
W pobliżu Chimney Rock
na szlaku do Kalifornii
12 sierpnia ?9
Najdroższa Melisso,
wyprzedziłem tabory i list ten piszę siedząc na skalistym wzniesieniu. Dzień 
jest słoneczny i pogodny, a powietrze czyste i niemal wiosenne, pozwalające 
dojrzeć strzelisty dziw natury odległy blisko czterdzieści mil i zwany Chimney 
Rock. Tam się ma odbyć ceremonia zaślubin.
Piszę do Ciebie z sercem przepełnionym nadmiarem radości, że wszystko tak się 
nam pomyślnie układa. Droga, aczkolwiek nie poprawiła się dotąd, a może nawet 
pod pewnymi względami uległa nieznacznemu pogorszeniu (koła zapadają się teraz w 
piachu na głębokość dziesięciu cali), umożliwia nam jednak przejazd. Woły, 
jakkolwiek nie odzyskały jeszcze sił w takiej mierze, aby można o nich 
powiedzieć, że tryskają zdrowiem (czasem ta lub inna sztuka padnie przy drodze), 
ciągną jednak wozy z godnym pochwały zapałem, zwłaszcza gdy się zważy stały 
(dotkliwy) brak wody i trawy.
191
Zapasy żywności, które muszą nam starczyć na wiele jeszcze dni, pozwoliły na 
wprowadzenie zdrowej, iście sportowej diety, która wyklucza przekarmianie 
prowadzące do opasłości, nadmiernej pracy serca i przemęczenia nerek, co sprawia 
tak wiele kłopotu nam, praktykującym lekarzom. Zawiadamiam Cię z prawdziwą 
radością, że w całym Obozie nie ma ani jednego przypadku podagry!
Ucieszysz się zapewne, gdy Ci powiem, że okolice te praktycznie pozbawione są 
trawy. Indianie w wielkiej sile nie dotrą nigdy do tych obszarów, a to z powodu 
ich pustynnej jałowości. Tak więc pod jednym z najistotniejszych dla nas 
względów jesteśmy niemal zupełnie wolni od niepokoju. Poszukiwanie wody stało 
się niemal zabawą, w której uczestniczą zarówno dzieci, jak dorośli. Z każdego 
punktu widzenia, również z terapeutycznego, tego rodzaju rozrywka jest zbawienna 
dla ludzi tak blisko ze sobą współżyjących, poszukiwanie zaś źródlanego nektaru 
na tych sodowych obszarach pomiędzy północną a południową odnogą Platte świetnie 
służy temu celowi. Przykład: gdy wczoraj przedzieraliśmy się przez okolicę 
nieprawdopodobnie wprost jałową, gdzie silny wiatr wionął pyłem piaskowym i 
sodowym (była to istna zadymka), ktoś wypatrzył na lewo od nas rączy strumień. 
Możesz sobie wyobrazić radosne okrzyki, wśród których wszyscy członkowie naszej 
wyprawy biegli nad brzeg i rzucali się na ziemię. Niestety — jeden łyk powodował 
gwałtowne torsje. Przeto gra musi się toczyć dalej. Zastanawiam się, czyby nie 
ufundować nagrody dla tego, kto pierwszy do-kona szczęśliwego odkrycia. W 
przypadkach nagłej konieczności woda rzeki Platte nadaje się do picia, wydziela 
jednak z siebie szczególnie przykry, powiedziałbym, zgniły i" natrętny fetor, 
który unosi się zresztą nad całym tym obszarem. Jednakże członkowie ekspedycji 
uznali jednogłośnie, że jest to okoliczność nader szczęśliwa, wzmaga bowiem 
ogólny zapał do szybkiego odbycia podróży. Pragnęlibyśmy jak najspieszniej 
dostać się do Kalifornii — lub dokądkolwiek, byle pozostawić za sobą te ziemie.
W szerszym sensie, jak wspomniałem wyżej, wiedzie nam się znakomicie. 
Przeprawiwszy się przez południową odnogę Platte zjechaliśmy w dół do doliny 
północnej odnogi przez przełęcz zwaną Jesionowym Jarem; jest to kamienista 
rozpadlina z rzadka porosła skarłowaciałymi jesionami, ze stojącym u jej wejścia 
szałasem, który posiada historyczną wartość. Wznieśli go traperzy unieruchomieni 
w śnieżnych zaspach, z czasem zaś zmienił się w coś w rodzaju poczty, której 
ściany tak na zewnątrz, jak wewnątrz pokryte są mnóstwem kartek — ogłoszeniami o 
zaginionych stadach, radami, sugestiami, wiadomościami dla późniejszych wypraw, 
najróżniejszymi wskazówkami. W środku znaleźliśmy wielką ilość listów z prośbą 
do podróżnych zdążających w obu kierunkach, aby dostarczyli je do najbliższego 
urzędu pocztowego.
192
Wybuchła tu sprzeczka, która w gruncie rzeczy podkreśla tylko panującą między 
nami harmonię. Zatrzymaliśmy się na krótki czas przy szałasie chcąc wykorzystać 
wskazówki naszych poprzedników i — rzecz jasna — zbyć wzruszeniem ramion liczne 
dość rady, abyśmy zawrócili, nim zginiemy; Coulter (który, jak zapewne pamiętasz, 
od samego początku budził mój najwyższy podziw) czytał właśnie jakieś ogłoszenie 
przy drzwiach frontowych, gdy podszedł do niego Bill Matlock, nasz wojowniczy 
farmer z Illinois. Otóż ten ogromny i ehudy mężczyzna o kościstej i 
niewiarygodnie długiej twarzy, zmierzwionych, płowych włosach i małych 
świdrujących oczkach ubzdurał sobie, że powinniśmy zwołać zebranie i rozważyć 
ewentualność „jazdy jucznej". Chdziło o to, żeby zostawić ciężkie wozy i 
załadować prowiant na grzbiety wołów albo lepiej mułów, o które powinniśmy się 
postarać przy pierwszej okazji (mnóstwo takich rad widniało na ścianach 
„poczty").
Muszę tu nadmienić, że Matlock żywił do Coultera urazę jeszcze od dnia przeprawy 
przez Platte, kiedy to Coulter zażądał, aby on i jego kuzyni (plemię liczne d 
niechlujne, nie podnoszące bynajmniej ogólnego wyglądu naszej ekspedycji) 
pozostawili urządzenie tartaku, które według powszechnego mniemania tak było 
ciężkie i nieporęczne, że transport przez rzekę stanowiłby poważne 
niebezpieczeństwo dla życia ludzi i zwierząt pociągowych, a także dla całości 
wozów.
— Jakoś jeszcze jedziemy — .powiedział Coulter nie odrywając oczu od 
ogłoiszenia. — Wniosek odrzucony.
Wielu z nas było świadkami tej sceny — ja, Brice, Jennie, ??? i kilka innych 
osób — toteż gdy Matlock schwycił Coultera brutalnie za ramię i obrócił go do 
siebie, z naszych ust wyrwał się zduszony okrzyk.
— Hej, ty, dość mam tych twoich cholernych rządów! — wrzasnął farmer. — Ja i 
moi krewni zrobimy to, na co nam przyjdzie ochota.
— Mówię o wyprawie jako o całości — odpowiedział spokojnie Coulter. — Będziemy 
jeszcze jakiś ozas jechali na wozach.
Znając Coultera (pomyśleliśmy, że jest to odpowiedź powściągliwa i umiarkowana, 
ale farmer najwyraźniej szukał ujścia dla zapiekłej urazy {częściowo datującej 
się od dnia, w którym Coulter odbył swoje osławione łowy na jelenia), postanowił 
więc zejść na tory bardziej osobiste.
— A skąd ty iniby taki mądrala! — wrzasnął przysuwając się tak blisko, że jego 
spękany od słońca nos dotykał niemal twarzy Coultera. — Przyłączyliśmy się do 
tych taborów późno, więc nie miałem kiedy popytać ludzi. Jakbym popytał, 
poszlibyśmy z inną grupą. Skądeś się wziął, pyskaczu?
— Wynajęto mnie za ogólną zgodą.
13 — Podróże Jaimiego McPheetersa
193
Podczas tego niemiłego dyskursu Coulter stał swobodnie w swojej niedbałej pozie, 
z półuśmiechem na ustach. Ale gdy farmer wypowiedział następną uwagę, jego twarz 
pokryła się kredową bladością.
— Słyszało się coś niecoś, a jakże... nie mamy chęci wlec się po szlaku za 
gościem, który zamordował własnego brata.
Coulter wyglądał jak rażony piorunem. Cofnął się o krok, a potem wyrzucił z 
siebie prawie niedosłyszalne słowa:
— Zgoda, chcesz walki, będziesz miał walkę.
W tym momencie kilku rozważniej szych mężczyzn zainterweniowało, ale Coulter był 
stanowczy.
— Nie tym razem -— powiedział zdejmując zamszową bluzę.
— Doktorze, będę wdzięczny panu i Kisslowi, jeżeli omówicie warunki. Ten tam 
chyba wzgórek jest odpowiedni.
Nie muszę Cię zapewniać, że usiłowałem go odwieść od tej decyzji, ale nawet nie 
chciał słuchać. Gdy Matlock wyznaczył na sekundantów dwóch swoich krewnych — 
brodatych, nieokrzesanych mężczyzn niemal równych mu wzrostem — udaliśmy się na 
krótką naradę. Wyznaję, że regulamin tego rodzaju walki nie, był mi znany, lecz 
ku mojemu zdumieniu Kissel złamał nagle swoje zasady małomówności i powiedział:
— Żadnego kopania, żadnego wykluwania oczu, żadnego bodze-nia głową, walka, 
dopóki jeden nie zawoła, że ma dosyć.
Wyższy z dwóch kuzynów Matlocka (równego mu grubianina nie spotkałem chyba w 
życiu), w brudnej drelichowej koszuli lepkiej na froncie od tłuszczu, splunął 
pogardliwie sokiem tytoniowym i powiedział:
— Wolicie ciało pochować tutaj, czy odeślecie je w skrzynce do domu?
Kissel spojrzał na niego badawczo swoimi błękitnymi oczami dziecka, a potem 
wypowiedział pierwsze szorstkie słowa, jakie słyszałem z jego ust. Z przyczyn, 
których nie potrafię wypowiedzieć, ten olbrzymi kuzyn Matlocka raził jego 
szlachetne wyobrażenie o rolnictwie jako życiowym powołaniu.
— Panie, pan jesteś mocny w gębie — powiedział.
— Ile masz wzrostu, grubasie?
— Sześć stóp, sześć cali, ani mniej, ani więcej.
— Nie wiedziałem, że bywają takie wysokie kupy gnoju — powiedział kuzyn, a ja 
skoczyłem między nich błyskawicznie. Przez. sekundę byłem pewien, że czeka nas 
jeszcze jedna walka.
Matlock zdjął koszulę i udaliśmy się na wzgórek. Psy ujadałyr dzieci biegły za 
nami wrzeszcząc „Walka! Walka"! Kobiety zajęły stanowisko w pewnej odległości, 
aby widząc coś niecoś nie narazić się jednocześnie na zarzut niewczesnej 
ciekawości, nad wszystkim
194
zaś wisiała atmosfera złowieszczej, gorączkowej powagi, jaką rodzą zwykle tego 
rodzaju cielesne starcia. Atmosfera ta bywa zaraźliwa, rozgrzewa krew; nagle 
człowiek gotów jest wyzbyć się wszystkich przyjaznych uczuć, a nawet sam chętnie 
poszukałby zwady.
Kiedy dwaj przeciwnicy, rozebrani do pasa, stanęli naprzeciw siebie, wszystkich 
nas uderzyła dysproporcja w ich budowie. Matlock jest ogromnym mężczyzną o 
skórze białej jak rybie podbrzusze i gruzłowatych, postronkowatych mięśniach 
człowieka, który wykonuje ciężką pracę fizyczną, w tym dźwiganie ciężarów. 
Coulter, śniady, opalony na brąz i gibki jak pantera, wydawał się przez kontrast 
wprost beznadziejnie drobny. i — Dałbyś pewnie dużo, żeby się wycofać, pyskaczu? 
' — Nie. Proponuję wolną walkę —odparł Coulter.
— Zgoda, niech będzie wolna.
Odpowiedź farmera była dość niedbała, ale po jego twarzy przemknął cień 
niepokoju. Trudno mu się dziwić. Twarz Coultera w gniewie jest jednym z najmniej 
uspokajających widoków na świecie. Nie malowała się na niej wściekłość, rysy nie 
były wykrzywione, nie dostrzegłem napięcia czy nerwowości; jego oczy błyszczały 
matowym blaskiem ślepi grzechotnika, rozdęte nozdrza drgały, usta były prostą 
linią wykutą w granicie. Łagodnie mówiąc, wygląd miał bardzo niebezpieczny i 
chyba Matlockowi po iraz pierwszy błysnęła myśl, że działał pochopnie. Niemniej 
gdy Kissel zawołał: „Zaczynać!", ruszył kołysząc się do przodu i tyłu i 
wymachując rękami w powietrzu, jak pływak bijący wodę ramionami. Nagle wymierzył 
Coulterowi potężny, niesportowy cios butem we wrażliwe miejsce przy pachwinie. 
Gdyby się ten zamiar udał, Coulter byłby może inwalidą do końca życia.
To, co nastąpiło później, pozostawiło mętny tylko ślad w mojej świadomości. 
Ruchy Coultera były tak szybkie, że nikt z nas nie mógł za nimi nadążyć. 
iStanęło mi nagle przed oczami klasyczne wyobrażenie wilka rzucającego się do 
gardła powolnemu w ruchach łosiowi. W rozmowach tego wieczoru nikt nie potrafił 
przypomnieć sobie dokładnie kolejności wypadków, wszyscy się jedinak zgodzili, 
że spotkania tego nie można było nazwać rwalką. Było to morderstwo i nagła 
śmierć, a raczej mogło być, gdyby nie ogólna interwencja.
Uskoczywszy w bok Coulter (zdaje się) schwycił Matlocka za nogę i poderwał ją 
szybkim, gwałtownym szarpnięciem, które wyrzuciło tamtego w powietrze, a potem 
zwaliło na plecy z głośnym hulkiem. Nasz farmer minę miał ogłupiałą, ale nie 
zdążył ochłonąć, gdy Coulter runął na niego jak jastrząb rzucający się na zająca. 
W milczeniu młóciły teraz ręce i nogi, nagle zaś rozległ się suchy trzask jakby 
łamanej gałęzi. (Matlock wrzasnął przeraźliwie, oderwał się od przeciwnika i 
chwiejnie dźwignął na nogi. Lewa
195
ręka zwisała mu bezwładnie u boku. Ale Coulter też już był na nogach i prawą 
ręką wymierzył krótki cios — pięść przesunęła się zaledwie o kilka cali — który 
wylądował na samym środku twarzy Matlocka. Zobaczyliśmy z przerażeniem, że jego 
nos jest niemal dosłownie spłaszczony; tylko nozdrza i dziurki tryskające krwią 
wskazywały, że był to ludzki organ powonienia. Nie muszę Cię zapewniać, że 
Matlock zachwiał się i że oczy zaszły mu krwią. Ale zanim irunął na ziemię, 
Coulter skoczył mu na plecy i objąwszy go w pasie nogami (chwyt ten, bodajże, 
określany jest nazwą „nożyc") wbił palce prawej ręki w oczodoły Matlocka. W 
wolnej walce na tych równinach zwycięzca ma moralne prawo oślepić przeciwnika — 
jeżeli ma na to ochotę.
Jednakże w tym momencie przyszła interwencja ze strony kuzynów Matlocka. Inni 
też zaczęli protestować. Ale wyższy z kuzynów wyszarpnął z kieszeni nóż, wzniósł 
go wysokim łukiem i zaczął już opuszczać ku plecom Coultera, gdy Matt Kissel 
schwycił go za przegub dłoni i zmusił do wypuszczenia zbrodniczego narzędzia.
— Chcesz, żebym cię pokiereszował!? — wrzasnął kuzyn wymierzając cios w głowę 
Kissla. Mam wrażenie, że pięść wylądowała na czaszce, w każdym razie nie zrobiło 
to na Kisslu najmniejszego wrażenia. Ten spokojny, powolny człowiek zacisnął 
dłoń na brzuchu kuzyna, chwytając razem -ciasny pasek i luźne fałdy ciała, i 
podniósł go w górę. Trzymał go tak jedną ręką, wiszącego w powietrzu kilka stóp 
nad ziemią.
— Troszkęś się pan rozgorączkował — powiedział Matt. — Tak ostygniesz.
— Bez urazy — wymamrotał kuzyn i na tym skończyła się walka. Było to starcie o 
zgoła wyjątkowej gwałtowności i pewien jestem, że przejdzie do legendy tych 
równin. Mnie szczególnie zainteresowało jej pokłosie. Otrzepując ubranie Coulter, 
który wyglądał już normalnie i tylko dyszał ciężko, powiedział:
— Dla porządku: nie miałem zamiaru go oślepić. Kissel mierzył go przez chwilę 
spokojnym wzrokiem.
— Rad jestem, że pan to mówisz.
Wtedy Coulter wypowiedział uwagę, która wzbudziła ogólny śmiech:
— Panie Kissel, mam nadzieję, że nigdy nie będziemy się bili. Nie wyobrażam 
sobie cięższej pracy na całe popołudnie.
— Nie będzie okazji.
Zeszliśmy ze wzgórka. Matlockawie zajęli się swym rannym wojownikiem; trzeba mu 
było nastawić rękę i opatrzyć nos. Ogólnie rzecz biorąc, doszedłem do wniosku, 
że miał dużo szczęścia. Ta myśl wydała mi się trochę niepokojąca.
Ale jak Ci już wspomniałem, droga Melisso, to drobne nieporo-
197
zumienie oczyściło w pewnym sensie atmosferę i uwydatniło zasadniczą solidarność 
naszej grupy. To prawda, że nazajutrz stronnictwo Matlocków i garstka ludzi o 
podobnym nastawieniu odłączyła się od obozu macierzystego postanawiając odbyć 
podróż na własną rękę. Ale my, cała reszta, jesteśmy niezachwiani w naszym 
postanowieniu. Przed nami leży złoto, złoto, w którym będziemy się mogli tarzać, 
które będziemy wyrzucali z powozu jadąc (z odzyskanym kredytem) po ulicach 
Louisville. Fort Laramie, znajdujący się stosunkowo niedaleko przed nami, znaczy 
połowę przebytej drogi! Potem czeka nas już tylko miła przechadzka poprzez kilka 
pustyń, kilka równin pokrytych salinami i przez Góry Skaliste. Czyż można sobie 
wyobrazić bardziej zachwycającą perspektywę?
ROZDZIAŁ XXIV
Ludzie nie przestawali mówić o walce i bardzo niedługo zwalili całą winę na 
Coultera. Wszyscy prócz naszej gromadki. Nikt nie występował jawnie ani go nie 
oskarżał, ani też nie szukał z nim zwad, ale wystarczyło, by ktoś powiedział, że 
Matlockowie stanowili wartościowy dodatek do ekspedycji. Przed tą chryją nie 
znalazłby się w obozie ani jeden człowiek, który by lubił tych drągali czy ich 
kobiety, ale teiraz można by pomyśleć, że byli misjonarzami. Aż obrzydliwość 
brała, kiedy się tego słuchało.
Ojciec wiedział, że nie warto zaprzątać sobie tym głowy; ot jeszcze jeden 
przykład ludzkiej przewrotności. Powiedział, że jak tylko wydarzy się coś nowego, 
zaczną obszczekiwać inne drzewo. — Spotkałem się z tego rodzaju przewrotnością 
iw czasie wyborów. Na urzędzie, powiedzmy, jest człowiek uczciwy, rzetelny, 
pracowity, nawet szlachetny (o tyle, o ile cechę tę można znaleźć u polityków), 
a opozycja wystawi kandydaturę łajdaka, za którym nie przemawia absolutnie nic 
prócz wrzawy przez niego wznoszonej. Jeżeli jednak będzie szczekał dostatecznie 
długo i dostatecznie głośno, wedrze się na urząd. Ludzie są gotowi uwierzyć w 
każdą złą rzecz, jaką się mówi o ich bliźnich.
Nawet Jennie zaczęła się boczyć. Mówiła, że Eloiza Matlock obiecała być druhną 
na jej ślubie i że teraz będzie miała o jedną druhnę za mało. Ale ponieważ 
rozmawiała z tą Eloizą najwyżej dwa albo trzy razy w życiu, pomyślałem, że 
Jennie mówi na złość Coul-
terowi
terowi.
A tak naprawdę ludzi wyprowadzała z równowagi okolica, przez którąśmy teraz 
jechali, było im jednak poręczniej wywierać złość na Coulterze. Ziemia między 
dwiema odnogami Platte tak była pia-
198
szczysta i wysuszona, że powietrze aż się wydawało gęste od drobinek kurzu. 
Można się było udusić. Co gorsze, wiały silne wiatry. Ludzie przewiązywali sobie 
nosy chustkami, żeby nie wciągać w płuca piachu. Trwało to dwa dni, potem nagle 
spadł deszcz, który odświeżył trochę powietrze. W końcu wiatr też się uspokoił i 
wróciła piękna pogoda. Nawet ziemia nabrała delikatnie zielonej, jakby 
trawiastej barwy, a przed nami była skała Chimney Rock wznosząca się wysoko w 
górę jak jakaś starożytna świątynia. Wszystkich uradowała ta zmiana, a kilku 
mężczyzn oświadczyło stanowczo, że obiecują nie ubliżać więcej Coulterowi.
Wiedzieliśmy, że dotrzemy do skały na czas, żeby w niedzielę mogły się tam odbyć 
uroczystości weselne. Na samą myśl o tym wszystkim zrobiło się radośniej. 
Zauważyłem, że zawsze jest tak ze ślubami. Ci, którzy są już żonaci, skaczą z 
radości, że ktoś inny dał się złapać, a kawalerowie naturalnie odczuwają ulgę, 
że to jeszcze nie oni.
Biorąc jedno z drugim byłem w naprawdę dobrym humorze. Jennie powiedziała, że 
zrobi ze mnie „pazia od rzucania kwiatów", ponieważ w całym obozie znalazły się 
tylko trzy dziewczynki w odpowiednim wieku, a chociaż w tych okolicach nie 
rośnie nic prócz 'mlecza i kaktusów, miałem nadzieję, że dobrze się przy tym 
ubawię i zdołam zrobić jakiś mały szantażyk. Należało się to tej przemądrzałej 
osobie (płci żeńskiej.
Ale gdy tego wieczoru rozbiliśmy obóz, ojciec wyjął z kieszeni szkaradnie 
wyglądającą małą zieloną książeczkę; pożyczył ją od jednego pana, którego żona 
była kiedyś nauczycielką, ale jej się potem poprawił charakter. Ojciec oznajmił, 
że będzie mnie uczył łaciny.
— Otóż, chłopcze — powiedział odciągając mnie na bok i wkładając okulary — dość 
się już naleniuchowałeś. Mamy pewne obowiązki wobec twojej matki i od dzisiaj 
zaczniemy je wypełniać.
— Tak, ojcze — powiedziałem. Poczułem się tak nieszczęśliwy jak tego dnia, 
kiedy w szkole zaczęli mi wbijać do głowy tabliczkę mnożenia.
— Jest ci zapewne znany ogólny sens łaciny, to jest jej podstawowa definicja i 
cele?
— Owszem, coś niecoś o tym słyszałem, ale nic specjalnie przychylnego. W mojej 
obecności nikt się o niej dobrze nie wyrażał.
— Jeżeli masz zamiar dalej stroić żarty — rzekł spoglądając na mnie ponad 
okularami — będę zmuszony spuścić ci lanie.
— Przecież tylko mówię, co słyszałem.
:— Doskonale. A zatem, czym jest w twoim przekonaniu łacina?
— Mogę być o milę od celu, ale mam wrażenie, że coś ma wspólnego z greką.
— Trafić nie trafiłeś, ale wcale nie jesteś tak znowu daleki od
199
sedna. Łacina była językiem Rzymian. Jestem z ciebie dumny, synu. A teraz 
posuniemy się krok dalej: wiesz zapewne, ze łacina jest językiem martwym? 
???-?., ?
-r- Co ty powiesz, tatku! — zawołałem zdziwiony. — JN-igay o tym nie słyszałem. 
A na co umarła? .
— Schodzimy trochę na manowce. Łacina, klasyczny języK wczesnych Rzymian, jest 
teraz językiem martwym. Możemy o-przeć się na tej przesłance i z tego punktu 
posunąć się dalej w naszym rozumowaniu. 
• ;.;? ??????,
— Tatku, ja naprawdę nie chcę ci się naprzykrzać — ?°™.1?~ działem — ale 
czułbym się znacznie lepiej, gdybym wiedział, dlaczego umarła. Powiedz, kto ją 
zabił? , • • i,
— Nikt jej nie zabił. Kilka ludów zmieszało się ze sobą i języK po prostu 
został wchłonięty przez inne. To wszystko. ( r
— Chcesz powiedzieć, że Rzymianie w ogóle zaniemówili.
— Rzymianie jako tacy przestali być Rzymianami i zaczęli używać języka ludów, z 
którymi się połączyli. Słuchaj, chłopcze, chcesz się uczyć łaciny czy nie chcesz?
— Hm, raczej nie chcę — odparłem wstając.— Przykro nu, ze to tak wyszło, ale 
nie miałem pojęcia, że łacina umarła. Mozę któregoś dnia zajmiemy się czymś 
innym. *•'?*?
— Powiem ci, czym się teraz zajmiemy — wybuchnął oj ciec. Jeżeli za trzy 
sekundy nie siądziesz obok mnie i nie zabierzesz się do nauki, nie będziesz mógł 
siedzieć przez tydzień.
— Och, zgoda — powiedziałem. — Nie zrozumiałem cię, tatku. Myślałem, że dajesz 
mi prawo wyboru. Bardzo chętnie zabiorę się do łaciny (obojętne, czy jest żywa, 
czy martwa), ale naprawdę me wiem, jaki z tego pożytek.
Ojciec potrząsnął głową.
— Jaki jest pożytek z łaciny? Czy to miałeś na myśli? _ _
— Nie będę przecież prowadził z martwymi Rzymianami żadnych interesów, więc po 
co sobie zawracać głowę?
— Łacina — rzekł ojciec z namysłem — jest podstawą naszego, jakże bogatego, 
języka. Wiele, wiele słów przeniesionych zostało niemal żywcem w ich dokładnym, 
prawie identycznym kształcie. Dla zapalonego studenta filologii dba te języki są 
niemal 
wymienialne. 
 . . .
— Och, w takim razie daj mi tę książkę. Nie.miałem pojęcia, ze istnieje 
możliwość zamiany. Teraz rozumiem, o co chodzi. Łj"l?ie bym wyglądał, jakby tak 
ktoś przeszedł na łacinę, a ja bym bąkał po angielsku. Nie zrozumiałbym ani 
słowa.
Sięgnąłem po książkę, ale ojciec mi jej nie dał. .
— Chłopcze, jeszcze raz cię ostrzegam, a potem będę ^usial odłamać gałąź. Każdy 
następny głupi figiel doprowadzi do bardzo żałosnych następstw.
200
— Och, przykro mi, że jestem taka ciemna masa — powiedziałem. — Zaczynamy 
lekcję.
— Brawo, robimy postępy. Otóż, mój Jaimie, zanim zajmiemy się gramatyką, 
powinniśmy zdać sobie sprawę z rzeczy najważniejszej: znajomość łaciny pozwala 
nam czerpać z nieprzebranego skarbca wielkiej i wzniosłej literatury. Czy imię 
Cezara mówi ci cokolwiek?
— No, nareszcie czuję się jak w domu — powiedziałem z zadowoleniem. — Tak się 
składa, że znam go całkiem dobrze. To ten stary Murzyn, który sprząta w sklepie 
spożywczym Briscoego. Ostrzył mi scyzoryk może na tydzień przed wyjazdem. Ma 
chyba ze dwieście lat, więc wcale się nie dziwię, że wszyscy jego przyjaciele 
dawno umarli.
Ojciec zdjął okulary i przetarł je.
— Nie wiem — wyszeptał po długim milczeniu. — Może najprościej będzie przejść 
do gramatyki. Otworzył książkę i rozpłaszczył ją, żeby było łatwiej czytać. — 
Zaczynamy, synu. Teraz nie będziemy mieli już żadnych trudności.
— Bardzo chętnie wezmę się do roboty, bo nareszcie zrozumiałem, o co ci chodzi.
— Wiem, synu. Otóż najpierw musimy się zastanowić nad porządkiem zdań. Podmiot, 
orzeczenie, dopełnienie i tak dalej. Rozumiesz, prawda?
— Rozumiem, tatku, że porządek w zdaniu jest tak ważny, jak porządek we 
wszystkim innym na świecie.
— To miał być dowcip, synu? Czy tak?
— Chyba tak...
— Ale nie będziesz już robił więcej dowcipów? Powiedz.
— Nie będę, tatku.
— W takim razie zaczynamy. Otóż w łacinie orzeczenie znajduje się na końcu 
zdania. Gdyby ktoś z ówczesnych Rzymian chciał powiedzieć„Indianm oddał strzał z 
rusznicy", jak według ciebie wyglądałby szyk tego zdania?
— Ho-ho, prosta sprawa — zawołałem czując się odrobinę swobodniej. — To jest 
pytanie trikowe. Mieliśmy takie w szkole. Nikt w Rzymie by tak nie powiedział. 
Po pierwsze nie było wtedy rusznic, a po drugie nikt jeszcze nie odkrył Indian.
Ojciec zdjął kapelusz i otarł chustką skórkę w środku. Wydało mi się to dziwne, 
bo słońce prawie już zaszło i wcale nie było tak gorąco, żeby się pocić. A potem 
powiedział bardzo interesującą rzecz, tylko że nie miała ona nic wspólnego z 
łaciną.
— Doprawdy nie sądzę, żebym oceniał dotąd we właściwy sposób los śp. Hioba.
Ale po sekundzie dodał żywo.
— Otóż Rzymianin powiedziałby: „Indianin z rusznicy strzał
201
oddał". Możesz mi wierzyć na słowo. W razie potrzeby przedłożę ci odpowiednie 
zaświadczenie. A teraz zróbmy rozbiór zdania łacińskiego. Słuchaj uważnie: 
Agricola in horto est. Co o tym myślisz?
—Bardzo ładne — odparłem. — Podoba mi się to zdanie. Naprawdę nie rozumiem, 
dlaczego pozwolili tej łacinie umrzeć.
— Agricola znaczy „rolnik", in horto znaczy „w ogrodzie", a est znaczy „jest". 
Teraz zestaw, synu, słowa i zobaczymy, jaki będzie
rezultat.
— Ogród jest w rolniku.
Ojciec chyba nie był zadowolony z przebiegu lekcji, bo tym razem zerwał kapelusz 
z głowy i cisnął go na ziemię.
— Niech to licho, chłopcze, istnieje chyba coś, czego mógłbyś się nauczyć. W 
życiu nie widziałem takiego ucznia. Ktoś patrzący z boku mógłby pomyśleć, że 
jesteś stuprocentowym osłem. Dlaczego mówisz „Ogród jest w rolniku"? Może 
zechcesz mi wytłumaczyć.
— Pomyślałem sobie, że to było późną jesienią i on zjadł cały o-gród. Wydaje mi 
się to całkiem rozsądne. Namęczył się przy sadzeniu, więc byłby głupcem, gdyby 
pozwolił, żeby wszystko zgniło
w ziemi. •
Wiedziałem, że lekcja zaraz się skończy, bo ojciec wstał — ostrożnie, jakby go 
coś bolało — i kręcąc się na wszystkie strony rozcierał sobie mocno kark.
— Myślę, synu, że na dzisiaj dosyć. Zaznaczyłem tu miejsce, w którym jest mowa 
o czasowniku „kochać" po łacinie arnare... nie, wolałbym, żebyś nie robił na ten 
teniat żadnych uwag... naprawdę cię proszę. W ciągu najbliższych kilku dni 
nauczysz się koniugacji: ???, amas, amat. Szczerze mówiąc, nie wierzę, żeby dało 
to jakikolwiek rezultat. Trzeba będzie chyba zrobić coś innego. Postaram się o 
inną książkę i zaczniemy naukę od początku, po angielsku. Wiesz... „Ala ma kota" 
i talk dalej. Przyznaję, że to było bardzo pouczające doświadczenie. Jedyne, co 
mnie irytuje, to że w Louisville ściągano ze mnie podatki na szkoły. Jest to 
klasyczny przykład nadużyć w magistracie. Teraz możesz iść na kolację... 
kolację... ,,k" jak „kotek"... tylko najpierw umyj ręce.
Obserwowałem go, kiedy odchodził. Nie wiem dlaczego, ale zdawało mi się, że 
idzie jakimś takim starszym krokiem. Swoją drogą ulżyło mi. Naprawdę cudem 
umknąłem niebezpieczeństwa. A jeżeli przypadkiem myślicie, że nie zachowałem się 
jak należy, powiem jeszcze raz to, w co wierzyłem od samego początku: naprawdę 
nie warto robić tyle szumu o język, który jest tak zupełnie martwy jak łacina. 
Dodam jeszcze, że obu nam zaoszczędziłem sporo zmartwień i kłopotów.
Kiedy dotarliśmy do Chimney Rock, wszyscy się trochę odprężyli. I co tu się 
dziwić. Ci ludzie żyli od wielu tygodni w beznadziej-
202
nym napięciu nerwowym. Jak się weźmie jedno z drugim — Indianie, choroby, 
straszna droga, strata zapasów, które tak oszczędzali, których skąpili, o które 
walczyli, a poza tym wszystkim bezustannie nurtująca ich myśl, jak będzie w tym 
nowym, obcym kraju — łatwo zrozumieć, że byli u kresu sił.
Około dziesięciu mil przed Chimney Rock natrafiliśmy na inne dziwaczne skały, 
które ludzie nazywali Kapitolem, bo podobno przypominały gmach sądowy w 
Waszyngtonie. Patrząc prosto w górę naprawdę miało się wrażenie, że stoi tam 
budynek ze skrzydłami po bokach i dużą kopułą na górze. Człowiek doznawał 
dziwnego uczucia. Wrażenie to wzmogło się, kiedy mój ojciec powiedział, że 
wszystkie formacje skalne — strome ściany na brzegach rzeki, ten Kapitol i 
Chimney Rock — są z miękkiego kamienia, który rozkruszy się i rozsypie w 
niedalekiej przyszłości, więc niedługo w ogóle ich nie będzie. W takich sprawach 
można było wierzyć mojemu ojcu na słowo; kiedy się trzymał faktów naukowych i 
nie ozdabiał niczego dodatkowymi słówkami, jego zasób wiedzy był naprawdę 
zdumiewający. Słyszałem, jak kilku bardzo mądrych ludzi zwracało na to uwagę.
Na widok Kapitolu wzięła mnie straszna ochota, żeby go obejrzeć z bliska, więc 
wyprzedziłem tabory i wspiąłem się na jedną z zewnętrznych ścian. To było 
niesamowite: przeraźliwie biała skała, miejscami tak gładka i wypolerowana, jak 
mury najwspanialszych budynków, ale inne części zrujnowane i rozkruszone jak w 
starożytnym, zagubionym mieście. Czułem, że nie wytrzymam tu długo, ile razy 
wspinałem się na jakiś szczyt czy półkę, miałem wrażenie, że z tamtej strony 
ktoś na mnie wyskoczy. Było tu jakoś za cicho i za spokojnie. W pewnej chwili 
wydało imi się, że słyszę zegar cykający gdzieś w samym wnętrzu skał, a ciotka 
Kitty powiedziała kiedyś, że to jest zapowiedź czyjejś śmierci. ?
Zaczynały mnie przechodzić ciarki, więc postanowiłem czym prędzej się stąd 
wynieść. Ale kiedy obchodziłem jeden z tych przeraźliwie białych narożników, 
serce o mało nie uciekło md w pięty; myślę, że niewiele brakowało, a bym zemdlał. 
Na płaskiej Skale stał nieruchomo jak drewno bardzo stary i pomarszczony 
Indianin. Stał z rękami założonymi, twarzą zupełnie martwą i czekał, a u jego 
stóp siedziała dziewczyna może jedenasto- albo dwunastoletnia; oczy miała 
spuszczone w taki jakiś smutny sposób.
No cóż, dość już miałem widoku Indian; wiedziałem, czego można po nich oczekiwać, 
więc zacząłem się rozglądać za innymi. Ale wyglądało na to, że są sami.
— How, cola! — powiedział starzec głosem przeraźliwie skrzeczącym, jak gdyby od 
dawna go nie używał. Podniósł jedno ramię.
Wydusiłem z siebie wszystkie słowa, jakie znałem w języku Pawnee, i spytałem, 
czego chce — w nadziei, że jego zamiary
203
są pokojowe. A wtedy wytłumaczył mi szybkimi jak błyskawice gestami i mnóstwem 
słów, których większości nie rozumiałem, że dziewczyna jest na sprzedaż. Chciał 
ją sprzedać, nawet bardzo tanio, ale nie mogłem się połapać w szczegółach 
transakcji ani nie rozumiałem, jaka jest cena.
Usiłowałem mu wyjaśnić najlepiej, jak umiałem, że u nas nie ma popytu na Indian, 
tak płci żeńskiej, jak męskiej, więc będę mu wdzięczny, jeżeli mnie przepuści, 
bo chcę wrócić do moich wozów. Ale on był uparty d szedł następując mi na pięty 
i ciągnąc za sobą dziewczynę na sznurze. To było po prostu śmieszne; robiłem 
kilka kroków, zatrzymywałem się, oglądałem i wrzeszczałem na niego,
204
żeby sobie poszedł, potem znowu maszerowałem i gdy wychodziliśmy na równiejszą 
drogę, zaczynałem wszystko od początku. Nie sposób było się go pozbyć.
Nie pozostało mi więc nic innego, jaik iść w kierunku taborów, które pełzły 
niemal równo z nami. Wozy wyglądały ubogo i niechlujnie, zauważyłem, że nie były 
już takie białe i eleganckie, jak kiedy wyruszaliśmy w drogę. Nagle postanowiłem, 
że nie będę więcej pertraktował z tym starym, tylko przyłączę się do taborów, a 
jego zostawię na prerii. Ale ojciec i Buck Coulter szli kawałek drogi przed 
wozami, zajęci rozmową, a jak mnie zobaczyli, przystanęli i czekali, aż do nich 
podejdę.
— Widzę, chłopcze, że masz towarzystwo — powiedział ojciec. Jak należało się 
spodziewać, Coulter wtrącił swoje trzy grosze,
ale jego słowa były mniej wytworne niż mojego ojca.
— Arapahoe — żachnął się. I dodał podnosząc głos: — Skeedad-dle!
Stary przybliżył się, a potem rozpoczął tę samą tyradę, którą nieco wcześniej ja 
miałem szczęście usłyszeć, polkazując na dziewczynę, która stała obok i czekała, 
jak gdyby przywykła już do tej roli. W sumie wyrzucił z siebie najmniej dziesięć 
tysięcy słów. Ale najpierw wyciągnął zza pazuchy mały proporczyk, na którym 
zobaczyliśmy orła i napis E Pluribus Unum. Następnie zaś podał nam list napisany 
przez francuskiego kupca handlującego futrami, który zaświadczył, że Indianin 
jest człowiekiem przyjaźnie usposobionym.
205
Przeczytawszy list Coulter powiedział:
— Piękne pismo, słowo daję. Może jednak lepiej, żebym go trze-pnął kolibą 
pistoletu po głowie.
— Mam nadzieję, że pan tego nie zrobi, panie Coulter! — zawołał mój ojciec. — 
To naprawdę byłoby niegrzecznie. O co temu starcowi chodzi?
— Chce isię pozbyć tej dziewczyny. — Coulter znał najwyraźniej mowę starego, bo 
zadał mu pytanie, a gdy usłyszał odpowiedź, wyjaśnił: — Mała należy do plemienia 
Worków i Lisów, z okolic
Wisconsin.
Znowu pogadał ze starym i znowu wyjaśnił:
— Jako niemowlę była wzięta do niewoli przez Siuksów, a potem wędrowała z 
plemionami Cheyenne i Arapahoe.
Trzeci raz poszwargotał i powiedział:
— Jego rodzina została wymordowana, nie może już jej dłużej karmić. Chce ją 
sprzedać za czerwoną derkę.
— Co za niezwykłe żądanie! — zawołał ojciec.
— Tak. Nie ma takiej rzeczy, której by Indianie nie zrobili dla zdobycia 
czerwonej derki. To jakaś epidemia.
Ojciec spytał, jak się mała nazywa. Pomyślałem, że to dziwne pytanie. A kiedy 
Coulter zwrócił się do starego, ojciec przerwał mu i powiedział:
— Nie, niech pan spyta dziecko.
Podniosła głowę, spojrzała Coulterowi prosto w oczy (nie było w niej nic 
uniżonego) i odparła bardzo cichym głosem:
— Po-Povi...
— Kwiat Wodny — przetłumaczył Coulter. — Mówi, że to plemię Cheyenne tak ją 
nazwało.
— Nieszczęsne, opuszczone i zaniedbane dziecko — westchnął mój ojciec. — Co się 
z nią stanie, jeżeli my jej nie kupimy?
Coulter wyszczerzył zęby w uśmiechu.
— Kilku młodych junaków z plemienia Siuksów albo Kruków, albo Shoshones kupi ją 
i będzie trzymało dla rozrywki. Dopóki się nie znudzi. A potem oddadzą ją tanio 
Kopaczom albo Utesoni.
Ojciec wyprostował się z wyrazem niezwykłej stanowczości na
twarzy.
— To rozstrzyga sprawę. Panie Coulter, kupuję tę małą. Dotąd Jaimie i ja 
polegaliśmy na dobroci Jennie i poświęcającej się dla wszystkich pani Kissel. Od 
dziś to dziecko może im pomagać w pracy domowej. Wygląda na dziewczynkę silną i 
zaradną.
— A jak skończy się podróż i wylądujemy w Kalifornii... co wtedy?
— Jeżeli w istocie jest zacną, porządną dziewczyną, na jaką wygląda, postaram 
się dać jej możliwie najlepsze wychowanie.
206
O mało co nie pękłem ze złości. To był chyba naj idiotyczniej szy z pomysłów 
mojego ojca, a wiadomo, że jeśli idzie o idiotyczne pomysły, był po prostu 
geniuszem. Opowiedziałem mu przecież wszystko, albo prawie wszystko, o 
oszukaństwach tej Indianki Ładnie Chodzącej, a teraz on chce wziąć drugą taką 
samą! Obie były młode i ładne, obie dostały się do niewoli i z całą pewnością 
(mógłbym się o to założyć) obie miały jednakowo paskudne natury. Tego już było 
za wiele.
— Synu — rzekł kładąc mi rękę na ramieniu. — Często sprzeciwiam się twoim 
życzeniom?
Odparłem po chwili namysłu.
— Nie, chyba nie.
— Pamiętasz zapewne lanie, które ci dałem pod osłoną „Wiadomości z Toru 
Wyścigowego"?
Skinąłem głową. Czułem się zawstydzony, bo on naprawdę był najlepszym ojcem, 
jakiego można sobie wyobrazić, i najsympatyczniejszym.
— Jennie jutro wychodzi za mąż. A według mojej lekarskiej o-ceny pani Kissel 
nie wygląda ddbrze. W imię ludzkiej przyzwoitości dajmy tej nieszczęsnej 
dziewczynce dom i opiekę życzliwa i serdeczną. Co ty na to, synu?
Nie mogłem wykrztusić ani słowa, więc tylko jeszcze raz kiwnąłem głową.
— Kto wie, czy nie robi pan głupstwa, doktorze — powiedział Coulter. — Zwyczaje 
Indianina mogą się różnić od tego, do czego pan przywykł. Nawet takie dzieci nie 
są wyjątkiem.
— Zaryzykuję — oświadczył stanowczo mój ojciec.
Coulter zwrócił się do starego i zadał mu jeszcze jedno pytanie.
— Przynajmniej pod tym względem wszystko wydaje się w porządku. Ten stary mówi, 
że ta mała jest dziewicą i że w razie potrzeby on może tego dowieść. Moja rada: 
niech pan zażąda, żeby to zrobił. Co pewność, to pewność.
Nie bardzo rozumiałem, o co mu chodzi, ale ojciec zrobił się purpurowy na twarzy. 
Potem wykrzyknął:
— Ależ panie Coulter, nie proponuje pan chyba, żebym ja... żeby to dziecko...
— Doktorze >— wypalił Coulter. — Nie cackałem się z niczym w życiu i nie mam 
zwyczaju owijać niczego w bawełnę. Nie wiem, jakie granice dżentelmen w pana 
rodzaju stawia sobie przy nabywaniu takiego towaru. Decyzja należy do pana — 
uśmiechnął się znowu — a czas pokaże.
— Nie, to przechodzi wszelkie pojęcie — wybuchnął mój ojciec, nie na żarty 
rozgniewany, po czym udaliśmy się do naszego wozu, żeby wręczyć staremu 
Indianinowi czerwony koc.
207
ROZDZIAŁ XXV
W niedzielę odbył się ślub i wszystko wypadło bardzo pięknie, ale niezupełnie 
tak, jak Jennie planowała. Niemniej ślub był naprawdę udany, wszyscy tak uważali, 
a jeżeli pan młody nie bardzo wiedział, co się dookoła niego dzieje, miało to 
swoje wytłumaczenie medyczne i wcale nie świadczyło źle o pannie młodej.
Jak już wspomniałem w ostatnim rozdziale, wśród ludzi zapanowało pewne 
odprężenie, kiedy rozbiliśmy obóz pod Chimney Rock, ale mój ojciec (po raz 
pierwszy, odkąd wyruszyliśmy z domu), odprężył się tak bardzo, że nie 
wiedzieliśmy, co z nim robić, ??? to strasznie przykre; on sam czuł się z tego 
powodu bardzo nieszczęśliwy, o czym opowiem za chwilę. Wpierw jednak zamieszczę 
ustęp o Chimney Rock z jego dziennika, który świadczy, ze przy całe] swojej 
słabości ojciec był piekielnie mocny, jeśli idzie o wiele najrozmaitszych 
tematów. Może zresztą dlatego tak mu brakowało pewności siebie. Tylko bardzo 
mądrzy dudzie rozumieją, jak wiele jest rzeczy na świecie, których nigdy nie 
będą wiedzieli.
Napisał, że „ta półkulista w kształcie skała od dawna podlega procesowi 
zniszczenia, przy czym jej glinkowate składniki rozpuszczają się w rzece, 
piaszczyste zaś zalegają równiny" i wspomniał dalej o „warstwicowej ścianie 
piaskowca". Następnie wyjaśnił, ze odróżnia się tu „cztery wysokie frontony o 
zgoła architektonicznym układzie, z których jeden można by potraktować jako 
daleki widok ateńskiego Akropolu, drugi można by uznać za kruszejące ruiny 
egipskiej świątyni, trzeci przypomina piramidę meksykańską, czwarty — grobowiec 
jednego z Tytanów". Na zakończenie oświadczył, że „złudzenie jest tak doskonałe, 
iż widz wyobraża sobie, ze jest pośrodku ruin ogromnego miasta wzniesionego^ 
przez rasę gigantów, współczesnych megaterusom i(ichtiozaurom".
Przyznaję, że słowa te napawają mnie dumą. Niektóry eh nie potrafiliby wymówić 
najwybitniejsi profesorowie, a jeśli idzie o pisownię, wątpię, żeby studenci 
jednego uniwersytetu na pięć dali sobie z nią radę. Człowiek tak oczytany ma 
prawo napić się od czasu do czasu, jeżeli przyjdzie mu na to ochota.
Ale muszę zwiększyć trochę tempo zamiast się rozgadywać, ponieważ jeden mój 
sąsiad (bardzo wykształcony, na dowód czego ma kawałek skóry owczej zapisanej 
łaciną) czytał któregoś dnia te stronice i powiedział, że marnuję za dużo czasu 
na „rzeczy bez związku" i powinienem „przyspieszyć tempo akcji".
Rozbiliśmy więc obóz u podnóża Chimney Rock w sobotę po południu i ludzie 
zaczęli się nawzajem odwiedzać. Wielmożny ??? przyszedł do naszych wozów, usiadł 
i zaczął rozmawiać z moim ojcem o Wyspach Brytyjskich; zgodzili się obaj, że 
pogoda w tym
208
dniu, trochę mglista, na wybrzeżach Szkocji nazywałaby się „mleczną zupką". Ten 
dziwaczny człowiek zaprzyjaźnił się z nami i przypominał już teraz topniejący 
lodowiec. Robił, co mógł, żeby się uwolnić od tych Majstrowanych, zaduszonych, 
zadartonosych angielskich obyczajów i być jednym z nas. Anglicy to dziwna rasa; 
nieraz słyszałem tę opinię z ust ojca. Powiedział, że na samym początku 
odskakują od człowieka, jakby się bali, że chce pożyczyć od nich pieniędzy, ale 
jak znajomość trwa dłużej, przeważnie sami proszą o pożyczkę. Tak czy inaczej, 
??? siedział sobie na przewróconej do góry dnem beczce trzymając w ręku butelkę 
sherry, którą — powtarzam jego słowa — „oszczędzał na odpowiednią chwilę". Ale 
myślicie, że ją sam otworzył? O, nie! Mogłoby to doprowadzić do zwalenia barier 
stanowych, rozumiecie. Przyszedł Otello, ten Murzyn z głową w kształcie kuli, 
ubrany w idiotyczny kostium zmarłego Vilmera, i wyciągnął korek z takimi wy wij 
asami i zakrętasami, jakbyśmy się znajdowali w pałacu królewskim.
??? włożył na tę Okazję swoje eleganckie białe rękawiczki, tylko że teraz nie 
wyglądały już tak elegancko. Dwa palce sterczały mu z dziur, pod spodem było 
długie pęknięcie, a druga rękawiczka była cała umazana smarem do kół. Ale 
wymachiwał nimi jak dawniej, z fasonem, a przecież tylko to się liczyło.
Widziałem, jak ojciec łypie oczami na butelkę i zastanawiałem się, co teraz 
nastąpi. Pewnie to głupie, ale było mi go żal. Możliwe, że pod pewnymi względami 
niewłaściwie przedstawiłem jego o-braz. Może człowiek obcy załatwiłby się z nim 
krótko jako z czarującym blagierem, ale ja uważam, że było w nim coś więcej. 
Teraz, kiedy jest już po wszystkim, rozumiem, że przygniotła go odpowiedzialność, 
którą wziął na siebie wyruszając w tę podróż, a zwłaszcza zabierając mnie ze 
sobą. Wpakował nas w tę kabałę, nie ma co ukrywać, ponieważ tak pokiełbasił 
swoje sprawy życiowe, a teraz, rozumiecie, wcale nie był pewien, czy zdoła nas z 
niej wydobyć.
Łypnął więc oczami na butelkę Coego, a wkrótce zaczął ciężko wzdychać. W końcu 
powiedział:
— Panie, jestem z urodzenia i przyzwyczajeń abstynentem. Nic nie budzi we mnie 
takiego obrzydzenia, jak widok butelki rumu. Nie weźmie mi pan chyba tego za złe, 
jeśli powiem, że uważam rum za wspólnika samego szatana. Ale irytujący jest też 
dla mnie widok programowych purytanów — wiem coś o tym, bo w Louisville ja sam 
jestem zaliczany do tej kategorii — więc chętnie wypiję z panem kieliszek 
lekkiego wina.
Następnie dodał kilka zdań (nie mógł sobie odmówić przyj emno-ści przytoczenia 
paru cytat) z Biblii — z tego, co napisał jakiś tam Paweł; nie zapamiętałem jego 
nazwiska. Tyczyło się to picia wina zamiast wody, żeby się nie psuł żołądek.
— Jak więc pan widzi, znajduje to potwierdzenie w autorytecie
14 — Podróże Jaimiego McPheetersa
209
Nowego Testamentu — dodał mój ojciec i prawie wyrwał Coemu z cręki przeznaczony 
dla siebie mały kryształowy kieliszek. Byli przy tym Matt Kassel i Brice, który 
strugał patyk z nieprzytomną miną; obaj wzięli podane im przez Coego kieliszki — 
Brice gorliwie, a Kissel po sekundzie wahania. W chwilę później wylał zawartość 
za siebie; widziałem, jak to robił, ale nikt nie zauważył. On był naprawdę 
abstynentem, tylko że nawet za wóz wyładowany złotem nie uraziłby bliźniego.
Kiedy ojciec wygłaszał bzdurną tyradę na temat własnej abstynencji, widziałem, 
że ??? przygląda mu się ze zdziwioną miną. Według wzorów Dalekiego Zachodu ??? 
wyglądał na niewieściucha, do tego czasu ludzie zdołali się już przekonać, że w 
środku wcale nie jest zniewieściały. Co więcej, nie Ibył też głupcem. Cały 
kłopot, że usiłował zachować pozory i obstawał ciągle przy mułach.
Z chwilą gdy mój ojciec zawładnął kieliszkiem, trzymał go w ręku niedbale, jakby 
chciał dowieść, że mu woale na nim nie zależy. Mógłby kto pomyśleć, że lada 
chwila wyleje niechcący zawartość, taki się wydawał obojętny. Ale gdy ??? 
wzniósł toast za pomyślność narzeczonych, ojciec połknął sherry jednym łykiem — 
nie zostawiając na dnie nic prócz małej brązowej banieczki.
— Wspaniałe. Naprawdę znakomite. Odstałe wytrawne wino z okolic, mam wrażenie, 
Jerez de la Frontera. Miałem wujka, który spędzał tam zimy.
— Zadziwia mnie pan, doktorze — powiedział ???. — Klimat hiszpański bywa bardzo 
przykry.
— Nie jeździł tam ze względu na klimat — odparł mój ojciec; rozgrzał się już 
trochę i był znowu sobą. — Jeździł ze względu na sherry. — Podniecony tą bzdurą 
dodał: — Wątpię, żeby od trzydziestego któregoś tam roku życia orientował się w 
zmianach pór
roku.
— Tak też można żyć, jeśli ktoś lubi — powiedział sucho ???.
Widziałem, że powziął jakieś postanowienie i że ma zamiar wysączyć tę butelkę 
powoli, ale mógł równie dobrze postawić butelkę na środku wigwamu pełnego Indian 
ze szczepu Apaczów. Kiedyś ktoś powiedział, że jak mój ojciec chce, jest 
niezwykle interesującym towarzyszem i rozmówcą, a dzisiaj tak się uwziął, że 
potrafiłby zaczarować węża. Rozprawiał (zdaje się) o czymś, co nazwał 
bizantyjską architekturą (nawiązując do Chimney Rock), o azteckich symbolach 
płodności (nie warto w tym miejscu powtarzać jego słów), o emigracji grupy Żydów 
z Egiptu, których prowadził pewnien starszawy przewodnik ze szlaku i 
jednocześnie ustawodawca imieniem Mojżesz, gość twardy i trochę chyba podobny do 
Coultera; potem zrobił mały wykład na temat dwóch chorych poetów nazwiskiem 
Sheats i Kelley; dowiódł zależności między historycznym rozwojem człowieka a 
winną latoroślą i, jak zwykle w
210
tym okresie, zakończył pogadanką o mormonach. Do tego czasu w butelce nie 
została już ani kropla i ??? pewnie się zastanawiał, co* też go rąbnęło po 
głowie.
Ale nie myślcie, że ojciec zakończył na tym swoją działalność tego wieczoru. Gdy 
??? uprzejmie .podziękował za zaproszenie na obiad przy naszym ognisku, ale 
odmówił tłumacząc, że Otello czeka z pieczenia i byłby zmartwiony, gdyby jego 
pan nie przyszedł, ojciec wziął srwoją lekarską torbę i powiedział, że idzie do 
chorego, który cierpi z powodu odmrożenia. Była to przypadłość dość niezwykła w 
środku lata, więc kiedy Kissel podniósł na niego swoje dziecinne łagodne oczy, 
ojciec zakaszlał, odchrząknął i zmienił sam nie wiem czemu —odmrożenie na 
pogryzienie, i to przez żabę.
— Tak — dodał ze wzrastającą pewnością siebie; myślę, że w swoim ówczesnym 
stanie sam już w to wierzył. — Z przykrością panów zawiadamiam, że jeden z 
członków naszej wyprawy, niejaki pan Belkins... niski człeczyna z siwą bródką, 
utyka na nogę... miał bardzo przykre spotkanie z żabą.
— Pogryziony... przez żabę? — wyjąkał Brice. Minę miał przy tym jeszcze 
bardziej tumanowatą niż zwykle.
— Powiedziałem „pogryziony"? Nie przypominam sobie.
— A może ona go kopnęła? — podsunąłem.
— Posłuchaj, mój chłopcze — powiedział ojciec surowo. — Jednym z 
najnikczemniejszych objawów humoru jest śmiech cudzym kosztem. Może to wszystko 
wydaje ci się zabawne — jesteś przecież młody, zdrowy i lada moment zasiądziesz 
do kolacji. Ale zapewniam cię, że nie są to bynajmniej żarty dla nieszczęsnego, 
cierpiącego pana Beldinga...
— Beldena.
— ...pana Beldena, który być może znaijduje się teraz na progu śmierci. Nie 
jest to przypadek pospolity... — w tym miejscu wpadł widocznie na właściwe 
rozwiązanie, bo dodał z ulgą: — Otóż była to żaba rogata, jedno z 
najniebezpieczniejszych zwierząt drapieżnych Zachodu. Ten nieszczęśnik został 
dosłownie przebity rogiem. •
Oddalił się, a ja siedziałem potrząsając głową. Byłem nie tylko zawstydzony; 
byłem strapiony. Ale zobaczyłem, że Brice i Kissel uśmiechają się; lubili obaj 
mojego ojca i z przyjemnością słuchali jego bzdur, więc zrobiło mi się jakoś 
lżej na sercu.
Po tym niewypale z łaciną ojciec wygłosił do mnie dłuższe kazanie na temat 
mojego udziału w pracach domowych, więc teraz poszedłem do pani Kissel, która z 
Jennie i tą indiańską dziewczyną, Po-Povi, przygotowywała kolację, i 
dowiedziałem się, że mają mało drzewa. Jennie kazała dziewczynie pójść ze mną. 
Otóż byłem święcie przekonany, że ta Po-Povi (Kwiat Wodny, gdyby ktoś uwie-
211
rzył jej tłumaczeniu, ale ja nie wierzyłem) jest równie przewrotna i zła jak 
Ładnie Chodząca, ale w żaden sposób nie mogłem jej znienawidzić. Była tylko 
smutna.
Talk czy inaczej, ojciec w jednym się nie pomylił. Lubiła pracować, niczego nie 
trzeba jej było powtarzać dwa razy, brała się do roboty i wykonywała, co do niej 
należało. Pani Kissel twierdziła, że tej dziewczynie „robota pali się w rękach 
szybciej niż pięciu białym kobietom", i tak się z nią cackała i robiła dokoła 
niej tyle zamieszania, jak gdyby ta mała była jej własnym dzieckiem. Ale czego 
bym się nigdy nie spodziewał, Jennie też miała ibzika na jej punkcie. Po namyśle 
doszedłem do wniosku, że było to częściowo wymierzone we mnie i w Coultera, bo 
pyskowaliśmy zawsze na Indian. Jej sympatia do Po-Povi, rozumiecie, była czymś w 
rodzaju skierowanej do nas wymówki.
Poszliśmy nad rzekę, ale w tych jałowych, alkalicznych, wietrznych okolicach 
drzewo było rzadkością. Dziewczyna przewiązała się fartuchem, a kiedy spytałem, 
po oo jej fartuch, odparła, że nazbiera bois de vache. Jak już ojciec wspomniał 
w swoim dzienniku, francuscy handlarze futer nazywali w ten sposób bawole placki, 
więc słysząc tę nazwę zacząłem się zastanawiać, co też ta dziewczyna widziała w 
czasie swoich wędrówek od jednego plemienia do drugiego. Mówiła zupełnie nieźle 
po angielsku (znała sporo słów, chociaż czasem mocno przekręconych), ale prawdę 
mówiąc, odzywała się tylko wtedy, kiedy to było rzeczywiście konieczne. Zalezie 
nam jeszcze za skórę, dałbym za to głowę, ale życie miała dotąd niełatwe i była 
jeszcze prawie dzieckiem.
Przyglądałem jej się po kryjomu; trzymała się bardzo prosto i linię pleców miała 
ładną, ,a chociaż chodziła z głową podniesioną wysoko, oczy prawie zawsze miała 
spuszczone. Włosy nosiła indiańskim zwyczajem splecione w dwa warkocze po bokach, 
a jej rzęsy były długie i jedwabiste. Cery wcale nie miała czerwonej, jak to 
ludzie zawsze sobie wyobrażają, tylko mniej więcej taką jak Coulter, chociaż 
dużo gładszą. Ubrana była po indiańsku w'bluzkę, spódnicę i kamasze z koźlej 
skóry, ale bez żadnych haftów i paciorków i nie miała ani jednej ozdoby: ani 
bransoletek czy pierścionków, ani strojnych pasków czy aksamitnej przepaski we 
włosach, ani drutu miedzianego, ani piór. Słowem, nie miała żadnej z tych 
błyskotek, za którymi przepadają Indianki. Zresztą wcale jej nie były potrzebne. 
Obojętne, w co była ubrana, jej piękna postawa i tak zwracała uwagę. Widząc 
podobieństwo poczułem nagle ból w sercu na wspomnienie Ładnie Chodzącej. 
Mogliśmy naprawdę być przyjaciółmi.
Ale teraz bardzo chciałem się dowiedzieć, co też ta Po-Povi myśli o swoim nowym 
położeniu.
— Gdzie mieszkałaś? —spytałem.
212
Obejrzała się przez ramię i odparła:
— Tam, daleko.
— Za Chimney Rock?
— Czasem w dalekim kraju.
— Ile słońc?
— Dalej, niż orzeł zaleci bez odpoczynku.
Trochę później przekonałem się, że mówiła (jeśli w ogóle otwierała usta) 
używając obrazów związanych z naturą, jak orły, chmury, zachody słońca i tym 
podobne, a .także posługiwała się terminami mitów i legend indiańskich, 
związanych z ich wielkim bogiem, Gluskapem.
Dotąd myślałem, że tego rodzaju dyrdymałki ludzie zamieszczają tylko w książkach 
pisanych na temat Indian, przez co wszystko brzmi bardziej poetycznie.
Na mnie zwracała tyle uwagi, co gdyby każde z nas żyło w innym tysiącleciu.
Na piaskach nad rzeką leżało trochę naniesionego drewna, więc zebrałem naręcze 
patyków, które wydawały się mniej od innych nasiąknięte wodą, a dziewczyna 
uzbierała pełen fartuch bawolich placków. Dziwiłem się, że bawoły przychodzą na 
tę jałową pustynię, ale potem ktoś mi powiedział, że w swoich wędrówkach 
przeprawiają się tam i z powrotem przez odnogi Platte.
Kiedy zbliżaliśmy się do obozu, zapadł już mrok. Wszyscy jedli dzisiaj spóźnioną 
kolację, pewnie dlatego, że po raz pierwszy ludzie postanowili trochę odsapnąć. 
Wzdłuż całej linii wozów widzieliśmy płonące ogniska, usłyszałem też urywek 
piosenki. Jutro miał się odbyć ślub, przeszliśmy już szmat drogi i zbliżaliśmy 
się do Kalifornii, na szlaku panował chwilowo spokój, więc ludzie byli w dobrych 
humorach.
Odkąd pan Bledsoe zabił pierwszego bawołu, Coulter organizował polowanie niemal 
oo drugi dzień. Zajmował się tym zwykle sam, a pomagali mu poganiacze. Nie było 
to może ładne, za to interesujące; nisko pochyleni w siodłach podjeżdżali do 
stada i strzelali niemal przytykając strzelby do boków zwierząt. Często widać 
było na skórze niebieską otoczkę spalonego prochu.
Mieliśmy teraz zawsze mięso bawole, a dzisiaj zabraliśmy się do jedzenia jakby 
ze świątecznym apetytem. Nawet Brice był głodny; może przypomniał sobie, że 
skazaniec je zwykle dużo przed egzekucją. Wiedziałem doskonale, gdzie jest w tej 
chwili mój ojciec; był u poganiaczy, z Coulterem i resztą tej nieokrzesanej 
bandy. Jeśli idzie o możliwość brykania, nie znalazłby w całym obozie nic 
bardziej zbliżonego do barek rzecznych w Louisville; muszę powiedzieć, że dla 
mnie podobieństwo to było aż za duże.
Indiańska dziewczyna rzuciła się na jedzenie z żarłocznością swoich ziomków, ale 
pani Kissel osadziła ją na miejscu.
213
— Posłuchai dziecino, nie możesz szarpać tego kawałka zębami,
kraj nożem i widelcem. Tak, doskonale. Bardzo P^omaiczysz sią obyczajów biaLch 
ludzi i będziesz za to błogosławiła Pana.
ogniska, a potem przez sekundę zdawało mi się, ze widzę błysk uśmiechu na i ej 
twarzy. j„,TO7,,mn
Postanowiłem, że po 'kolacji pójdę i odszukam ojca, ale zrez>gno-wałem z tego 
zamiaru. Pewnie^ a tak niczym nie J^^. mogłem wiec Po-Povi rozstawić namiot. 
Ojciec zdobył ten namiot Sa niej o? ednego mężczyzny, który go znalazł wkupię 
śmieci przy drodze Dotąd sypiała z Jeonie, ale teraz Jenme wychodź ła za mąż. Co 
za różnica, pomyślałem, i .powiedziałem o tym Jenme.
— Twój namiot jest taki duży, że zmieścicie się w mm wszyscy troje. Ty z 
?????'?? możecie się przesunąć pod ścianę, a tutaj starczy miejsca dla czterech 
albo pięciu dorosłych osób i rodźmy bawołów. To zwykłe sobkostwo.
— Ach, dzieoiuchu! — zawołała Jenme okropnie czerwona na twarzy. — Czy ty 
zupełnie nic nie rozumiesz? _
Jak zwykle, wykręciła kota ogonem. To było naj ohydniej sze u tej intrygantki; 
zawsze zmieniała temat.
Kiedy namiot już stał, powiedziałem: „Dobranoc';, a dziewczyna odpowiedziała mi 
coś w języku, którego me rozumiałem, więc pomyślałem, że ma bzika. Wszyscy 
Indianie mają mniejszego lub większego bzika. Ale już po chwili wysunęła głowę z 
klapy i spytała bardzo cicho:
— Nie po ra^pie^wszy — odparłem. — Nachodzi go to regular-
nie.
Po-Povi poczeka i zrobi lekarstwo. ; ...
— Nie ma sensu, kładź się spać. Jest doktorem, więc jeżeli me potrafi się sam 
wyleczyć, niech lepiej zmieni zawód.
— Indiańskie lekarstwa dobre na wodę ognistą. ,.,-'•? 
Przypomniał mi się proszek, którym czarownicy posypali tych
dwóch chłopców ze szczepu Pawnee, po czym błyskawicznie zgoiły im się rany na 
piersiach. Pomyślałem, że może będziamy mieli dobrą zabawę a jednocześnie 
zrobimy coś pożytecznego.
— Pomogę ci Pracowałem kiedyś z jednym bardzo sławnym czarownikiem Pawnee, 
który praktycznie nie miał równego sobie w całym czarodziejskim zawodzie, a poza 
tym ojciec tez mnie spo-sporo nauczył. Dokąd idziemy?
Podała mi rękę, a jak wychodziliśmy z namiotu, wziąłem z ziemi latarnię. 
Sprawdziwszy, czy Brice i Kisselowie lezą juz na posłaniach, pozwoliłem jej się 
zaprowadzić z powrotem nad rzekę Za pasek zatknąłem jeden z pistoletów ojca, na 
wszelki wypadek, gdy-
214
by się tej małej zachciało jakichś psich figlów. Ani myślałem dać się po raz 
drugi zaskoczyć. Ale jej chodziło tylko o zbieranie ziół.
Normalnie o tej porze nocy spotkalibyśmy po drodze mniej niż cztery straże, ale 
w tej okolicy, gdzie nie było wrogo usposobionych Indian, a na dodatek w 
przededniu uroczystości weselnych, nikt nawet nie zauważył latarni. Mogliśmy 
sobie wędrować swobodnie.
Szła z nosem tuż przy ziemi, jak pies myśliwski, a ja pętałem się obok niosąc 
latarnię. Muszę powiedzieć, że byłem jej wdzięczny za to zainteresowanie. 
Ostatecznie nie szło przecież o jej żołądek, a gdyby to zależało ode mnie, nie 
kiwnąłbym nawet palcem: im gorzej ojciec się czuł po piciu, itym lepiej to na 
niego wpływało. Po-Povi tu zerwała kilka listków, tam skubnęła dwie czy trzy 
jagody, tu wykopała jakiś korzonek nad samym brzegiem rzeki, to znów ściągnęła 
korę z jakiegoś pędu, który przypominał pęd topoli. Chciałem pomóc dziewczynie, 
więc zerwałem i podałem jej jakieś zielska, ale ona wyrzuciła wszystkie. Byłem 
na nią zły. Jeden był to trujący sumak, powiedziała, a drugie nazwała loco i 
powiedziała, że tego nie wolno dawać koniom.
Hm, było bardzo ciemno, nawet przy latarni, więc mogłem strzelić byka, ale ona 
też mogła łatwo się omylić. Więc od czasu do czasu, po kryjomu, zrywałem to, co 
ona przepuściła, bo od tych Pawnee nauczyłem się jednego: że natura jest 
najlepszym lekarzem. Nie zrobi błędu ten, kto trzyma się dziko rosnących ziół. 
Czekają na człowieka, całkiem darmo. Wystarczy je zerwać.
Kiedy dotarliśmy nad brzeg jednego z takich stawków sodowych, na których 
powierzchni gromadzi się hiały osad, zebrałem pełną kieszeń proszku; na 
Zachodzie nazywają to „saleratus", a jest właściwie czymś w rodzaju proszku do 
pieczenia i doskonale działa na żołądek.
Po mniej więcej godzinie Po-Povi uzbierała dość ziół. Powiedziała, że możemy 
zrobić z tego zupełnie niezły wywar, który powinien poimóc ojcu. Ja też zebrałem 
już dość różności (kieszenie miałem prawie pełne), więc wróciliśmy do obozu.
Bardzo byłem przejęty tym, co robiliśmy, i cieszyłem się za mojego ojca. Miał 
naprawdę szczęście; ludzie, którym powinie się noga, nieczęsto korzystają z 
pomocy dobroczynnej ekipy, poruszającej dla ich dobra ziemię i niebo. Dorzuciłem 
drew do ognia i postawiłem kociołek, a ona długi czas mieszała i gotowała. Kiedy 
obróciła się, żeby wyrzucić chrabąszcza, który wpadł przez pomyłkę do środka i — 
sądząc z jego wyglądu — zaraz tego pożałował, dodałem moje zielska. Tak więc 
przygotowaliśmy naprawdę bardzo silnie działający lek; byłem z niego dumny. 
Myślę, że był to pierwszy tego rodzaju wywar. A jeśli można sądzić po zapachu, w 
tym kotle było dość siły, żeby zdusić epidemię dżumy. Ani przedtem, ani potem 
nie spotkałem się z tak silnym zapachem.
215
— Odwaliliśmy kawał ładnej roboty — powiedziałem, kiedy napar był gotowy. — 
Powinno mu to dać dobrą nauczkę. Bardzo jestem zadowolony. Wątpię, czy w 
przyszłości odważy się pić cokolwiek, nawet wodę.
Dziewczyna powiedziała, że zapach niezupełnie jej się podoba, bo jest silniejszy 
niż w lekach, które dotąd przygotowywała, ale ja nie miałem jakoś ochoty 
wspominać jej o moim dodatku. Nie było potrzeby. Doprowadziłoby to tylko do 
sprzeczki, a ja naprawdę nie mogę znieść kłótni z kobietami. Nawet ojciec sarkał 
ostatnio na to, jak kobiety zadzierają do góry nosa; sprowokowała go Jennie 
mówiąc coś o równouprawnieniu. Powiedział, że za kilka lat jedyną dziedziną, do 
której kobiety nie znajdą dostępu, będzie ojcostwo, ale dodał, że na pewno nie 
spoczną, dopóki jakoś nie pokonają i tej trudności. Jennie prychnęła tylko 
„Bzdura!" i „Fe! Jakie to ordynarne!", ale myślę, że ojciec miał słuszność; w 
sprawach naukowych nigdy się nie mylił.
Czekaliśmy jeszcze godzinę czy może dłużej, a potem poszliśmy spać, bo wyglądało 
na to, że zasiadka będzie nużąco długa. Ale spałem chyba najwyżej minutę, kiedy 
usłyszałem głos śpiewający „Angus McGregor, bezradny na wrzosowisku", co 
wydawało mi się bardzo odpowiednim wyborem piosenki, a potem głośny stuk, jak 
gdyby coś upadło, a potem jakiś mężczyzna powiedział w namiocie: „Co się tam, u 
licha ciężkiego, dzieje?" Więc wstąpiłem po Po-Povi, która była już ubrana, i 
pobiegliśmy go podnieść. Potknął się o kołek od namiotu i rymnął do takiego rowu, 
jakie się kopie, żeby woda odpływała ze środka.
Był w doskonałym humorze, chociaż kiedy postawiliśmy go na nogi sycząc „Szsz, 
szsz", żeby nie obudził całego obozu, okazało się, że ciągnie za sobą lewą nogę. 
Powiedział, że jest sparaliżowany. Ale już w chwilę później zapomniał o nodze i 
spytał, gdzie jest jego kapelusz, ktoś mu ukradł kapelusz.
— Nie ma na świecie istoty nędzniejszej od złodzieja kapeluszy — powiedział, a 
potem znowu zaczął śpiewać o Angusie McGregor, więc zaciągnęliśmy go czym 
prędzej do namiotu. Ale rozchorował się, zanim ułożyliśmy go na posłaniu, więc 
musieliśmy go wyprowadzić na zewnątrz. Kiedy było po wszystkim i wróciliśmy do 
namiotu, powiedziałem:
— Warunki są idealne do przyjęcia lekarstwa. Ładnie, żeś o tym pomyślała. 
Jestem ci naprawdę wdzięczny.
Po-Povi nie traciła czasu na grzeczne słówka, tylko razem ze mną zabrała się do 
roboty. Położyliśmy go na bawolej derce; to jęczał, to znów usiłował odśpiewać 
drugą strofkę piosenki, która nie była odpowiednia dla uszu młodej dziewczyny, 
więc ilekroć zaczynały się z niego wydobywać słowa, korkowałem go na sekundę 
skarpetką, cały czas pilnując, żeby oddychał według rozkładu.
216
Ale teraz stanęliśmy wobec trudności, jak wlać w niego lekarstwo; muszę 
powiedzieć, że to była prawdziwa łamigłówka. Ile razy dziewczyna przytykała mu 
kubek ido warg, zaczynał się rzucać i wylewał wszystko. Znaleźliśmy się w kropce, 
Ikiedy przyszedł mi do głowy pewien pomysł.
— Jest tylko jedno wyjście. Użyjemy lejka od nafty. Nadaje się idealnie.
Dziewczyna spojrzała ma mnie z powątpiewaniem, nie było jednak czasu na 
sprzeczki. Otrząsnąłem lejek starannie, bo rzecz jasna nie chcieliśmy dodawać mu 
nafty do lekarstwa, a potem wetknąłem ojcu koniec w usta i wtedy wszystko poszło 
jak z płatka. Pierwszą dozą chlusnął prosto w górę, co przypominało gejzer, ale 
resztę wleliśmy mu do gardła bez trudu. Co do jednego nie mieliśmy wątpliwości: 
lekarstwo prędko odebrało mu chęć do walki. Nie bardzo mam ochotę opowiadać o 
tym, co było później, ale muszę wyznać szczerze całą prawdę. Około trzeciej nad 
ranem, kiedy Po-Povi dawno już poszła do swojego namiotu, a ja spałem na bawolej 
derce, ojciec zaczął wydawać z siebie jakieś dziwaczne dźwięki, jak wulkan, 
który ma za chwilę wybuchnąć. Potem podniósł się i powiedział, że umiera. Był 
tak przeraźliwie blady i wyglądał tak trzeźwo, że mu uwierzyłem. Pobiegłem więc 
po dziewczynę i czym prędzej omówiliśmy sytuację. Uklękła nad ojcem, minę miała 
strasznie speszoną.
— Nie martw się — powiedziałem. — To nie twoja wina. Lekarstwo źle na niego 
podziałało, czasem tak się dzieje. Ale pójdę chyba po doktora Mer tona.
Wróciłem po dziesięciu minutach, muszę jednak powiedzieć, że ten doktor Mer ton 
był w kiepskim humorze. Powiedział:
— Mam nadzieję, że to nie jest głupi żart. Byłbym zmuszony złożyć protest u 
odpowiednich czynników.
Ale to nie był żart. Doktor rzucił jedno spojrzenie na mojego ojca, zbadał puls, 
zmierzył temperaturę, wysłuchał serca przez tubę i kazał mi natychmiast obudzić 
pana Kissla. Siedzieliśmy z Po-Pow przed namiotem i czekali. Muszę przyznać, że 
byłem trochę przestraszony. Może to prawda, że nikt poza lekarzem nie powinien 
robić lekarstw, teraz to zrozumiałem. Ale powiem na dobro tej indiańskiej 
dziewczyny, że była na właściwym tropie. To ja gdzieś w jakimś momencie 
naruszyłem równowagę lekarstwa. Nie bardzo wiem, co zrobiłem złego, ale dostałem 
nauczkę.
Świtało już prawie, gdy doktor Merton wyszedł z namiotu.
— Już w porządku — powiedział spuszczając rękaw koszuli. — Będzie żył, ale nie 
mam zamiaru przed tobą ukrywać, że był o włos od śmierci. Obudziłeś mnie we 
właściwej chwili. Jeszcze pół godziny i byłoby za późno.
Powiedział, że jego zdaniem ojciec połknął bardzo silną dawkę
217
alkaliów „z rodzaju wapiennych lub ługowatych" i że pewne objawy wskazywały na 
zatrucie innymi truciznami, z którymi nie zetknął się w całej swojej praktyce 
lekarskiej.
— W sumie — dodał — jest to (bardzo szczególny przypadek,, chociaż pewne jego 
aspekty pozwalają mieć nadzieję, że z czasem zdołam go wyświetlić.
Miałem nadzieję, że nie zdoła. Na wszelki wypadek powiedziałem, że ojciec pił 
whisky w namiocie poganiaczy i że pewnie zjadł przy okazji nieświeże mięso.
— A poza tym pan ??? częstował go sherry —dodałem — które wydawało mi się mocno 
stare. Litery na etykiecie były zupełnie zamazane. Mogę się założyć, że to wino 
było nieświeże.
— Interesujące wyjaśnienie — zawyrokował doktor Mer ton
i odszedł.
Wolałem nic więcej nie mówić. Nie czułem się-tak znowu pewnie.
W południe odbył się ślub i cały czas uważałem, żeby nie palnąć jakiegoś 
głupstwa. Mieli trzy dziewczynki do rzucania kwiatów i mnie, ale powiedziałem, 
że nie ubiorę się w suknię nawet po to, żeby pójść na ślub królowej angielskiej 
z królem Salomonem, więc kazali mi się tylko umyć i to im wystarczyło. Jeden 
emigrant, którego nazwiska nie pamiętam (miał drewnianą nogę), grał na 
skrzypcach, bardzo pięknie, a kobiety upiekły weselny tort, który był prawdziwym 
tortem-rekordzistą. Częstowały wszystkich; każdy dostał po kawałku, nawet dzieci.
Z jakichś przyczyn ten ślub podziałał na mnie zupełnie inaczej, niż się 
spodziewałem. Był ładny. Jennie wyglądała ślicznie i taka była zaróżowiona i 
uśmiechnięta, że przypominała pączek, który się dopiero co rozwinął, a poza tym 
była jakaś ładniejsza niż .zwykle. Paliły się świece woskowe, jak na prawdziwym 
ślubie, a że wysoko nad nami majaczyła w górze groźna Chimney Rock, wszystko 
wydawało się dziwnie uroczyste. Nabożeństwo odprawił wielebny Campbell, wysoki, 
łysawy mężczyzna, któremu w uszach rosły włosy; jego głos przypominał syrenę 
okrętową, taki był donośny i bardzo kościelny, a poza tym pastor miał ciekawy 
zwyczaj zaznaczania ostatniej litery, dzięki czemu słowo stawało się jakieś 
ważniejsze (na przykład: drodzyyyy raoiii), przy czym jednocześnie podnosił się 
na palcach. Odczytał naprawdę bardzo piękne kazanie. Ślub wzrusza; nie ma co 
do tego żadnych wątpliwości. Przykro mówić,. ale jeśli idzie o wybicie 
człowiekowi z głowy wesołości, śluby mają znaczną przewagę nad pogrzebami.
Jedyne, co poszło źle z punktu widzenia Jennie, to że mój ojciec,. który miał ją 
prowadzić do ołtarza, leżał ciężko chory w namiocie i że pan Kissel, jej drużba, 
też zachorował, zaziębił się i miał bardzo: wysoką gorączkę. Był to naprawdę 
ohydny pech, ale mój ojciec
218
przywołał Jennie i zawiadomił ją, że pomyślał o wszystkim i ż^ ceremonia ani 
trochę nie ucierpi na tych zmianach. Powiedział, że wyznaczył pana Coultera na 
swoje miejsce i że pan ??? będzie jej drużbą.
— Dwaj najwybitniejsi członkowie naszej ekspedycji. I niech ci Bóg błogosławi, 
moje dziecko. Cały czas będę myślami z .tobą.
Nie wyobrażacie sobie jej wściekłości. Jak na człowieka pod wieloma względami 
niezwykle inteligentnego, mój ojciec — jeżeli się o to postarał — bywał czasem 
rekordowym osłem. Gdyby odszukał Benedykta Arnolda i kazał mu prowadzić pannę 
młodą do "ołtarza, nie wybrałby gorzej. Jej oczy dosłownie ciskały błyskawice, a 
na twarzy była taka czerwona, jak gdyby miała lada chwila pękać. Ale było już za 
późno na zmiany (do ślubu zostało zaledwie kilka godzin), więc Jennie wypadła z 
namiotu i poszła mierzyć elegancką białą suknię, którą pani Kissel, ta zacna, 
dobra dusza, uszyła jej własnymi rękami, choć miała tyle innych zajęć.
Kiedy wielmożny ??? usłyszał o tym zastępstwie w ostatniej chwili, bardzo się 
ucieszył. Był świetnie wychowanym człowiekiem, wszyscy to mówili, i od tego 
momentu praktycznie wziął na siebie odpowiedzialność za cały ślub. Powiedział, 
że wszystko musi się odbyć zgodnie z przepisami. Miał książkę o etykiecie (tak 
się to podobno nazywa), więc przeczytał cały rozdział dotyczący obowiązków 
drużby; powiedział, że był już drużbą dwukrotnie, ale jakoś mu się to zatarło w 
pamięci. Czytając uważniej natrafił na trudności, przez które trzeba było 
przebrnąć, jeżeli uroczystość miała się odbyć jak należy. Na przykład powinien 
był albo zamówić bilety kolejowe dla pana młodego, albo też, jeżeli ślub odbywał 
się w mieście, wynająć powóz. Niezręczna sytuacja. W promieniu wielu mil nie 
było ani śladu kolei, a co do powozów... Hm, jedynymi pojazdami na kołach były 
stare, ogromne, ciężkie wozy pionierskie, załadowane na dobitkę garnkami i 
patelniami, dziećmi i fotelami na biegunach, kołami i tym podobnym sprzętem. 
Więc musiał z przepisów zrezygnować. Potem przeczytał na głos, że obowiązki 
drużby każą mu być przede wszystkim: „kamerdynerem, posłańcem i ekspedytorem", 
ponieważ jednak Briee w żadną podróż poślubną się nie wybierał i nie było go 
dokąd ekspediować, ??? skoncentrował wszystkie swoje wysiłki na kamerdynerstwie.
Udało mu się to wspaniale. Po ślubie mnóstwo osób składało mu gratulacje; imożna 
by poonyśleć, że nie jest drużbą, tylko panem młodym. Miał na sobie spodnie w 
paski, żakiet i jasnoperłowy krawat, a dla ?????'? wyszukał podobnie eleganckie 
ubranie we własnej garderobie.
Nie chciałbym, żeby ??? wyszedł w tym wszystkim na głupca, bo harował naprawdę 
jak wół i dzięki niemu wesele się udało. Włożył w nie całe serce; nadał mu klasę. 
Jennie powiedziała mi tu które-
219
goś dnia — to znaczy w długi czas po wydarzeniach — że dzięki temu, co pan ??? 
zrobił wtedy w ten swój pompatyczny, przepisowy sposób, wspomina ślub z ?????'?? 
jako coś naprawdę miłego.
Te słowa otworzyły mi oczy na coś, co powinienem był wiedzieć przed laty, 
mianowicie, że biedny, zgubiony i oszołomiony Brice był naprawdę miły jej sercu. 
Miała dla niego dużo uczuć macierzyńskich, opiekuńczych, a jeśli wydawało jej 
się, że to miłość — cóż, jak powiedział mój ojciec, wiele kobiet przed nią 
zrobiło tę samą pomyłkę. Obojgu potrzebny był ktoś bliski, więc wszystko było w 
porządku.
W ostatniej chwili Jennie powiedziała, że chce mieć główną druhnę, ubrała więc 
Po-Povi w sukienkę z prawdziwego płótna, w której ta śniada dziewczyna wyglądała 
bardzo ładnie. Minę miała w tej sukni strasznie dumną, oczy dla odmiany 
dosłownie jej się iskrzyły, a usta nie były smutne jak zawsze, tylko 
rozchylone
w półuśmiechu.
Kiedy ten jednonogi skrzypek, który nazywał się chyba Jim Hardesty (miał kiedyś 
do czynienia z piłą, ale się to źle skończyło), zaczął grać marsza weselnego, 
wszystkim zachciało się płakać. Poczułem, jak gęsia skóra występuje mi na rękach. 
??? ze swoją starannie wyszczotkowaną długą wiechą jasnych włosów i jasnymi 
wąsami, a obok niego Brice krokiem dostojnym i uroczystym przeszli przez cały 
szpaler, a potem pokazała się Jennie, szła ledwie dotykając dłonią ramienia 
Coultera. Chyba po raz pierwszy nie było ani cienia humoru w tym zabijace. Minę 
miał nie tylko śmiertelnie ważną, ale prawie złą i jego twarz wydawała się 
dziwnie blada pod opalenizną. Zupełnie nie mogłem zrozumieć dlaczego. A Jennie 
była naprawdę piękna, tylko głupiec by tego nie zauważył; zrobiło mi się przykro, 
że tak jej ciągle dokuczałem. Przyszło mi nagle do głowy, że ta dziewczyna 
chciała naprawdę dobrze. Lubiła się rządzić i czepiać człowieka, ale przeszła w 
życiu straszne rzeczy i straciła całą rodzinę. Patrząc teraz na jej szczęśliwą 
twarz i myśląc o tym, jakim jest świetnym strzelcem, prawie ją kochałem.
Pastor Campbell odczytał modlitwy i obwieścił, że od tej chwili są mężem i żoną. 
Coulter obrócił się na pięcie i już miał odejść, ale widząc, że Brice całuje 
pannę młodą, schwycił Jennie szorstko za ramiona i tak ją pocałował, że wszyscy 
oniemieli. Ależ tę dziewczynę WiZięło! Kiedy ją puścił, uderzyła go w twarz. Po 
sekundzie wszyscy obrócili to w żart, a Coulter zniknął. Potem była pyszna 
weselna uczta (przynajmniej pyszna o tyle, o ile pozwalały na to nasze zapasy), 
a Jim Hardesty przygrywał całe popołudnie do tańca. Ci ludzie bawili się po raz 
pierwszy od wielu tygodni. Nikt się nie upił, jeśli nie liczyć niedyspozycji 
mojego ojca leżącego w namiocie; nikt się z nikim nie pobił; wszystko szło 
gładko. Chyba jeszcze nigdy nie było na pograniczu tak spokojnego wesela; sły-
220
szałem, jak o tym wspominał jeden z poganiaczy, tylko że wcale nie wydawał się z 
tego zadowolony.
Późno wieczorem wpełzłem zmęczony do namiotu i położyłem się. Było mi strasznie 
ciężko na sercu, chociaż sam nie wiem dlaczego. Czułem się jakiś nieszczęśliwy, 
teraz kiedy było już po weselu
----To ty, synu?
— Tak, ojcze — odparłem.
— Wszystko poszło jak w zegarku, prawda?
— Tak.
— Panna młoda dostała mnóstwo prezentów?
— Tak, ojcze.
On sam dał im w podarku bardzo ładny komplet srebrnych noży do krajania mięsa, 
które znalazł gdzieś na szlaku i przechowywał starannie na tego rodzaju okazję.
— Wciąż tam jesteś, synu?
Było to takie głupie pytanie, że — jak się to mówi — przepełniło miarę. Zacząłem 
pochlipywać, ani rusz nie mogłem się uspokoić.
— Chodź no tu, chłopcze — powiedział.
Przytuliłem się do niego. Pewnie pomyślicie, że to straszne ma-zgajstwo, ale 
nagle zatęskniłem do matki.
— Jaimie, synku, wiem, że się mnie wstydzisz, i nie mam ci tego za złe, ale 
chcę, żebyś mi uwierzył... to się więcej nie powtórzy. Dorośniesz niedługo, już 
teraz ogromne z ciebie chłopisko, a wtedy zrozumiesz, ze dorośli na swój sposób 
mają więcej wad niż dzieci. Zajedziemy na miejsce, znajdziemy złoto i czym 
prędzej wrócimy do Luisville. Chciałbyś zobaczyć matkę, prawda?
Odparłem, że tak, i wytarłem oczy rękawem.
— Zobaczysz ją, chłopcze, i to zobaczysz niedługo. A teraz zanim zaśniemy, 
pomarzymy przez chwilę o tym, co nas czeka. Kiedy się znajdzie złoto, rozumiesz, 
trzeba zbudować podługowate koryto o spadzistym dnie długości dwunastu stóp 
(nazywa się ono popularnie Długim Tomem). W tym korycie woda przepłukuje złoto. 
A na jego końcu, na samym dole, należy umocować kawałek równej dziurkowanej 
blachy żelaznej, którą się umieszcza tuż nad zbiorni-
???1' "łZwanym w nomenklaturze kopaczy „rowkowane pudło".
Mówił dalej, malując piękny obraz, pogodny i optymistyczny, jak to zwykle on, 
ale myślę, że w środku umierał. Najczęściej poznajemy ludzi wtedy, kiedy jest za 
późno.
ROZDZIAŁ XXVI
W ciągu najbliższych kilku dni spotkaliśmy sporo pionierów Którzy zawrócili z 
drogi z tych czy innych przyczyn. Było to przygnębiające, ponieważ my też 
mieliśmy już kłopoty. Byliśmy teraz
221
w zachodniej Nebrasce i posuwaliśmy sią wzdłuż północnej odnogi Platte w 
kierunku fortu Laramie i miejsca, w którym rzeka La-????? wpada do Platte. 
Prerie pozostały właściwie za nami i wjechaliśmy teraz w pagórkowate, usiane 
głazami okolice, które rozpościerały się u podnóża gór. Rosła tu trawa, ale była 
prawie doszczętnie wyskubana, bo podobno szła przed nami karawana mormonów, a 
mormoni nie tylko zjadają źdźbła, ale zabierają też ze sobą korzonki i są chorzy 
ze zmartwienia, że nie mogą zabrać ziemi. W każdym razie ta reszta trawy, która 
została, była pełna cierni i aż roiła się od koników polnych, tak tłustych, że 
stanowiły doskonały cel dla procy. Któregoś ranka naliczyłem ni mniej, ni więcej 
tylko dwadzieścia sześć trafionych strzałów; bawiłem się świetnie, dopóki mały 
kawałek granitu, nie większy od poduszeczki kciuka (naprawdę nie warto było 
robić o to tyle szumu), nie odbił się od skały i nie uderzył niejakiego pana 
Millsapa za uchem. Kiedy ludzie pomogli mu wstać, strasznie mnie skrzyczał, bo 
pewnie był w złym humorze z takiego ozy innego powodu, i ojciec kazał mi odłożyć 
procę z powrotem na wóz.
Grunt tutaj był tak kamienisty i nierówny i przy chodzeniu tak się wszystkim 
dawał we znaki, że Coulter radził wzuć grube buty. Wobec tego ojciec kupił parę 
juchtowych trzewików od grupy -emigrantów wracających do Ohio, ale powiedział, 
że są sztywne i ocierają mu kostkę prawej nogi powyżej „malleolus internus". Na 
szlaku spotykaliśmy coraz częściej zdechłe woły. Im więcej sztuk padło, tym 
trudniej było pozostałym ciągnąć wozy, zwłaszcza że często jechaliśmy teraz pod 
górę. Jeden z wołów pana Kissla padł przy dyszlu, a drugi stracił apetyt. Ale 
kiedy zatrzymaliśmy ;się na południowy odpoczynek, w pobliżu trzęsawiska, pan 
Kissel dał mu kawałek tłustego boczku utarzanego w soli i zwierzę niedługo znów 
żuło. Jednakże ludzie mieli już teraz nosy spuszczone na kwintę, nie tylko w 
naszej gromadce, ale i również w całych
taborach. Kiedy wieczorem trzeciego dnia od Chimney Rock rozbiliśmy
•Obóz na wyżynie za pasmem pagórków zwanych Szkockie Skałki, skąd było widać 
szczyty Gór Skalistych, wybuchła elektryczna bu-
:rza, która napędziła wszystkim porządnego stracha, ale właściwie nie wyrządziła 
żadnych szkód. Spaliło się lewe tylne koło jednego wozu stojącego w pobliżu 
krzaka, w który uderzył piorun, to wszystko. Ale błyskawice latały dokoła nas, 
jakby całe niebo było w -ogniu. Nikt w naszych taborach nie widział jeszcze 
czegoś podobnego. Przez blisko godzinę było jasno jak w dzień, a powietrze 
dosłownie dygotało; piorun walił za piorunem, nie było chwili przerwy. Prąd 
trzaskał i syczał i dosłownie pełzł po budach wozów, jakbs był niebieskawobiałym 
płynem, i zwijał się, i ściekał ze wszystkiego w zasięgu wzroku. Cud, żeśmy nie 
zginęli.
222
Gdy leżeliśmy płasko na naszych bawolich derkach (z klapą namiotu otwartą, żeby 
wszystko widzieć) ojciec powiedział mi o jednym gościu nazwiskiem Beniamin 
Franklin, który podczas takiej samej burzy wyszedł na dwór, bo chciał puścić 
latawca. Ojciec nie wyjaśnij, dlaczego on to zrobił. Pewnie był pijany. Nie 
dopytywałem się specjalnie. Między pacjentami ojca było sporo wprost 
nieprawdopodobnych nieuków, a połowa z nich w ogóle nie płaciła mu za leczenie. 
Po chwili przypomniałem sobie, że w Louisville była rodzina Franklinów, ot, 
biała biedota, ludzie brudni i ciemni, którzy sprzedawali ryby na wózku na ulicy. 
Tak, to oni; ten Beniamin to pewnie jeden z rodziny. Dziecko miałoby więcej 
rozumu w głowie i nie wyszłoby z latawcem na taką pogodę.
Od tego miejsca aż do fortu Laramie z każdym dniem było gorzej; nawet Coulter 
wydawał się przygnębiony. Żona jednego emigranta, pani Gourney, umarła na 
galopujące suchoty i sporo innych osób leżało na wozach. Ojciec i doktor Merton 
mieli cały dzień pełne ręce roboty, a często budziłem się późno w nocy i 
niezupełnie rozbudzony słyszałem, jak ictoś szeptał ojcu do ucha, że ten czy 
inny chory potrzebuje pomocy. Ojciec minę miał zatroskaną, a tak był wychudzony 
i zmęczony, że zastanawiałem się, czy przypadkiem on sam nie zachoruje. Ale 
pocieszał ludzi, dodawał im otuchy, mówił, jak blisko jesteśmy Kalifornii 
(chociaż nie przejechaliśmy jeszcze nawet połowy drogi) i wreszcie, w wybuchu 
optymizmu, napisał do matki list, który był tak przeraźliwie blagierski, że 
przewyższał wszystko, czym się ojciec dotychczas produkował. Wiem, bo mi go 
przeczytał, żeby spytać, czy obrazowo przedstawił sytuację. Strasznie mnie 
kusiło, żeby mu powiedzieć, że to stek najzwyklejszych kłamstw, ale nie miałem 
serca. Kiedy pisał te listy do matki, tak zręcznie zmieniał fakty, że w końcu 
sam zaczynał w nie wierzyć, a wtedy poprawiał mu się nastrój.
Swoją drogą był to bardzo interesujący list: ojciec donosił w nim matce, że 
wszyscy członkowie wyprawy „dosłownie tryskają zdrowiem", że są w wyśmienitych 
humorach i że błogosławią chwilę,, w której podjęli decyzję wyjazdu. Wręczył ten 
list trzem ludziom z Oregonu, którzy wracali do Missouri, żeby tam kupić stado 
owiec i pognać je z powrotem na Zachód. Przyrzekli, że przy pierwszej 
sposobności nadadzą go na poczcie, a w zamian ojciec zbadał jednego z nich. 
Powiedział, że ma anemię, i zalecił mu długą podróż morską i odpoczynek. Powiem 
wam coś: w tym okresie ojciec był tak przygnębiony i przemęczony, że chyba 
trochę rzuciło mu sią to na głowę.
Mimo to prawie codziennie dorzucał coś do swoich dzienników,, a pisał w nich 
tylko najczystszą prawdę. Dzisiaj, po latach, tak sobie tłumaczę: w głębi duszy 
czuł, że znajdzie usprawiedliwienie' dla wszystkiego — długów, picia, wariackiej 
pogoni za złotem, ty-
223.
siąca dręczących go wątpliwości — jeżeli zostawi po sobie rzetelny, wierny, 
oparty na faktach dokument pionierstwa, który ludzie będą czytać i z którego 
będą korzystać. W przekonaniu ojca ten dziennik był jego najdonioślejszym 
dziełem, znacznie ważniejszym niż leczenie ludzi, wkładał więc w to pisanie całą 
swoją uczciwość, która była fundamentem jego charakteru.
20 sierpnia pisał: „Droga coraz bardziej piaszczysta, woły ciągną resztkami sił, 
musimy im często dawać odpoczynek. Nogi zapadają się na głębokość cala lub dwóch. 
Minęliśmy Horse Creek, rzeczułkę płynącą pośród jałowych piasków. Jako opału 
używamy krzewów byłicy, chwilowo bowiem pozostawiliśmy bawoły za sobą... dają 
nam się mocno we znaki, gdyż przyczepiają się zarówno do derek,
jak do ubrania..."
A w kilka dni później wyprzedził na Białasie tabory mniej więcej o milę, 
wyjechał na stok i usiadłszy na kamieniu pisał: „Zauważyłem w chrapach wielu 
koni małe wrzody, spowodowane rozproszoną tu obficie solą. Bałem się początkowo, 
że .schorzenie to doprowadzi do nosacizny, we wszystkich jednak przypadkach 
chore konie zareagowały doskonale na przemywanie słabym roztworem ałunu. Piach w 
niektórych miejscach jest tu bardzo sypki i często 'straszliwie gryzący. Koła 
zapadają się teraz na głębokość osiemnastu cali, co zmusza biedne, wyczerpane, 
cierpliwe woły do tak przeraźliwego wysiłku, iż znowu zaczęliśmy się zastanawiać 
nad alternatywą jazdy jucanej. Przenieślibyśmy w takim wypadku ładunek na muły, 
sami zaś odbywalibyśmy drogę pieszo. Coulter wspomniał zaledwie wczoraj o tej 
możliwości, przewiduję więc, że będziemy musieli podjąć jakieś drastyczne 
decyzje w forcie Laramie, jako tako cywilizowanej placówce znajdującej się ileś 
tam mil przed nami na szlaku. Bezustanne zapadanie się w rozpalony piasek wpływa 
zgulbnie na koła. Dzwony i piasty rozsypują się, obręcze są obluzowane, a 
szprychy klekoczą niczym kości w worku. Przez jakiś czas radziliśmy sobie 
wbijając kliny i mocząc koła w wodzie, teraz jednak proces zniszczenia posunął 
się zbyt daleko".
Dotarliśmy do fortu Laramie w kilka dni po tym ostatnim zapisku i ujrzeliśmy 
niezwykły widok. Na równinie dokoła fortu obozowało ponad trzy tysiące Siuksów; 
ich konie pasły się przywiązane do palików, słupy około sześciuset wigwamów 
sterczały jak powiązane razem snopki żyta. Było na co patrzeć, Ale zanim 
podeszliśmy do nich bliżej, zatrzymaliśmy się w forcie Bernard; był to koślawy 
budynek z nie ociosanych bali, z wywierconymi w ścianach dziurami, które służyły 
jako strzelnice. Obok tej budy (Coulter pojechał konno, tuż za nim pierwsze 
wozy) .zobaczyliśmy stado mułów pilnowanych przez meksykańskich Indian, 
którzy na przywitanie
224
puszczali nam zajączki z kawałków lustra w same oczy. Było to piekielnie 
irytujące; widziałem, że Coulter z największym trudem hamuje gniew. Przynajmniej 
raz jakoś mu się to udało.
Staliśmy tylko chwilę, podczas gdy kilku naszych mężczyzn rozmawiało o mułach z 
panem Richardem, kierownikiem tej, jak ją nazywali, placówki. Był to tęgi 
mężczyzna o czerwonej twarzy i siwych włosach, nie bardzo czysty i nie bardzo, 
żeby tak powiedzieć, trzeźwy, chociaż słońce świeciło jeszcze wysoko na niebie. 
Zaprosił nas wszystkich na noc, przez co zrozumiał, myślę, żebyśmy jak zwykle 
spali w naszych namiotach. Gdyby ktoś chciał wcisnąć wszystkich tych ludzi do 
fortu, byliby stłoczeni jak śledzie w beczce, a jeden z naszych mężczyzn, 
ordynarny głupiec, który mówił najohydniejsze i najgłupsze kawały, jeżeli tylko 
znajdował się w pobliżu kogoś, kto go tticiał słuchać (co się zdarzało rzadko), 
powiedział:
— Ja bym się tam nie narażał. Moja stara nie jest róża, ale innej nie mam, a 
jakbyśmy się wcisnęli do tej dziury, mogłaby w nocy zabłądzić. Nie mam chęci być 
szwagrem jakiegoś gościa z Nava-hoo.
Dowcip był kiepski, kilka osób mu to powiedziało. Powiedzieli, że takie gadanie 
jest niedelikatne, ale nie myślcie, że się tym przejął. Odgryzł kawałek tytoniu 
i śmiał się, bardzo ubawiony, potem odszedł mówiąc, że powtórzy to swojej starej, 
niech się trochę rozweseli.
Ruszyliśmy dalej do Laramie, gdzie członkowie naszej wyprawy chcieli uzupełnić 
zapasy (ci, których było na to stać) i zastanowić się nad dalszą drogą. Kiedyśmy 
podjeżdżali pod bramę, w środku kończyła się właśnie jakaś uroczystość; 
Siuksowie tańczyli taniec wojenny. Ktoś powiedział, że zebrało ich się tu tyle, 
ponieważ mają zamiar zaatakować plemiona Kruków i Węży, które są ich odwiecznymi 
wrogami. Wysypywali się teraz z ceglanej bramy w rozwrze-szczanych czeredach, 
potrząsając tomahawkami i bawiąc się naprawdę znakomicie, a my spostrzegliśmy 
bardzo prędko, że są przeważnie pijani. Kobiety też. Rzucały się i wygłupiały 
kołysząc biodrami i robiąc miny do naszych mężczyzn, a kilka osób powiedziało, 
że ich pozy są obrzydliwe i nieprzyzwoite.
Trzeba powiedzieć, że nie były wcale brzydkie. Twarze miały koloru jasnej miedzi, 
niektóre uróżowane na policzkach, i większość była bardzo elegancko ubrana — w 
bluzy, pantalony i mokasyny z koźlej skóry talk jakoś wyprawionej, że była 
prawie biała i miękka jak jedwab, ozdobione różnokolorowymi paciorkami z 
porcelany. Nie macie pojęcia, jak te paciorki lśniły i skrzyły się w słońcu. 
Jennie powiedziała, że to wszystko są zuchwałe dziewki, a Po-Povi, która stała 
tuż obok mnie, wydawała się zdenerwowana bliskością tylu współziomków i ani razu 
na nich nie spojrzała.
15 — Podróże Jaimiego MePheetersa 
995
W pewnej chwili jedna z tych kobiet, bardzo młoda, podeszła do ?????'? i objęła 
go za szyję. Biedaczysko nie byłby bardziej zaskoczony, gdyby się nagle 
rozebrała do naga, ale Jennie natychmiast trzepnęła ją po głowie skórzaną 
torebką pełną świecidełek. Ach, co to był za cios! Dziewczyna dosłownie zrobiła 
zeza — widziałem, bo stałem tuż obok — a potem nogi się pod nią ugięły, 
zatoczyła śmieszne kółeczko i już leżała na ziemi. Zobaczyłem, że Coulter 
swobodnie sięga ręką do pistoletu, ale nie było potrzeby. Wojownicy uznali, że 
to świetny kawał, o mało co nie poumierali ze śmiechu, jak to zwykle pijani. 
Kilku z nich podeszło do dziewczyny z udanym zainteresowaniem i współczuciem, 
ale jak tylko dotknęli guza na jej głowie, zmógł ich nowy wybuch wesołości. 
Gdyby dziewczyna miała przetrącony kark, ogłosiliby pewnie święto narodowe i 
ucztowali przez tydzień.
Swoją drogą ci Indianie wyglądali wspaniale: wysocy mężczyźni, groźni i dumni. 
Później w forcie ktoś nam powiedział, że łącznie plemię Siuksów liczy od ośmiu 
do dziesięciu tysięcy głów. Rościli oni sobie prawo własności do setek tysięcy 
mil kwadratowych ziemi, ale inne szczepy też uważały, że te ziemie do nich 
należą, więc ciągle wybuchały walki. Jednakże Siuksowie najczęściej zwyciężali, 
chyba że mieli przeciwko sobie równą liczbę Kruków. Krukowie byli naj zajadle 
jszymi wojownikami i naj okrutnie jszymi, z wyjątkiem chyba itylko Czarnych Stóp, 
iktórzy rodzili się z naturą lwów górskich, a z biegiem lat stawali się coraz 
gorsi. Między innymi Siuksowie uważali, że fort Laramie jest ich własnością, ale 
grupa białych, iktóra tu rządziła (nazywała się ta grupa Amerykańskie 
Towarzystwo Futrzane), nie miała nic przeciwko temu. Co komu szkodzi, że ktoś 
rości sobie do czegoś prawo, nic to nie kosztuje, a znowu Siuksowie zyskiwali 
dzięki temu powagę w oczach innych szczepów. Jedyne, co się tym Indianom nie 
podobało, to że mieszkańcy fortu od czasu do czasu siali zboże na przyległych 
łąkach. Z jakichś względów Siuksowie nie mogli ścierpieć rolnictwa. Byli łowcami 
bawołów i nie lubili grzebania się w ziemi. Więc co jakiś czas — żeby pokazać, 
że trzymają rękę na pulsie, i przypomnieć o swoim roszczeniu — zjawiali się całą 
gromadą i niszczyli zbiory. Mogli dzięki temu utrzymać z białymi przyjazne 
stosunki bez konieczności mordowania, pokazywali w ten sposób, kto tu jest panem. 
Co więcej, fort stał sobie dalej, więc Siuksowie mieli gdzie kupić whisky, a 
niekiedy nawet zaopatrzyć się w muszkiety i rusznice. Ale zauważyłem, że tylko 
niewielu wojowników ma broń palną, większość była uzbrojona w noże i tomahawki, 
w łuki i strzały,
i tym podobne.
Sam fort był wybudowany z najnędzniejszej, jaką można sobie wyobrazić, cegły 
wypalanej na słońcu, bez żadnych ozdób, w kształcie, jak się to nazywa, 
wojskowego prostokąta, z wieżą
226
w każdym z czterech rogów i dwiema mosiężnymi armatami przy bramie. Na podwórcu, 
przylegające do jednego boku murów, stały budynki biurowe, magazyny i warsztaty, 
jak kuźnia i tym podobne, a pod przeciwległą ścianą znajdował się budynek główny. 
Powierzchnia tego ogrodzonego miejsca miała około trzech czwartych akra. Kręciło 
się tu kilku obdartych żołnierzy, a poza tym było sporo Me-ksykanów i Indian, 
garstka kupców i traperów i niedobitki taborów pionierskich, które nie dotarły 
na miejsce; w sumie widok, który wcale nie podnosił na dtichu.
Mój ojciec wraz z kilkoma mężczyznami poszedł złożyć swoje uszanowanie 
kapitanowi Cooperowi i kierownikowi Towarzystwa Futrzanego, który się nazywał 
monisje Burideau, a tymczasem myśmy się przechadzali po forcie i oglądali, co 
było ciekawego do obejrzenia. Kilka osób kupiło rozmaite prowianty, ale niewiele, 
bo ceny były przeraźliwie wysokie. Kawa, cukier i tytoń kosztowały po dolarze 
funt, mąka — pięćdziesiąt centów kwarta, a za whisky sprzedawcy żądali dolara za 
kwartę, tylko że nie ja pytałem o cenę. Coulter wjechał konno na podwórze, bo 
chciał podkuć prawe kopyto ikonia i strasznie przygadywał kowalowi, co mi się 
wydawało kiepskim pomysłem, bo kowal był rozmiarów pana Kissla, tylko trochę 
niższy, i miał ramiona jak młode dębczaki. Ubrany był w skórzane spodnie, 
podkoszulek i skórzany fartuch pełen śladów po [fruwających w powietrzu iskrach. 
Na ramionach i plecach miał gęste rude owłosienie, chociaż nie miał ani jednego 
włoska na głowie. Był zupełnie łysy, bez śladu chociażby takiego kółka, jakie 
łysi miewają nad uszami i ikarkiem. Zauważyłem, że często tak się dzieje. 
Zdejmijcie ubranie z zupełnie łysego człowieka, a zobaczycie, że jeśli idzie o 
porost włosów, jego [możliwości skierowały się gdzie indziej. Z drugiej strony 
nigdy nie widziałem łysego Indianina albo Indianina, który by miał włosy 
gdziekolwiek indziej niż na głowie; Indianie potrafią znaleźć w tej sprawie 
równowagę i stoją znacznie wyżej od białych.
Dotarliśmy właśnie przed sklepik, zatłoczony i hałaśliwy, w którym sprzedawano 
whisky, gdy nagle ze środka wytłoczyło się kilku Indian i dwaj biali. Opadła mi 
szczęka, foo ci biali to byli John i Shep, ale Shep najbezczełriiej w świecie 
podszedł do Coultera i zawołał zjadliwie:
— Niech mnie, jak to nie mój dawny sąsiad i przyjaciel, Buck Coulterl
Nigdy w życiu nie widziałem takiej miny, jalką miał teraz Coulter. Można by 
pomyśleć, że jest chory. Ale stał twardo w miejscu, chociaż wyglądał tak, jakby 
wyciekło z niego całe życie, podczas gdy my wszyscy — Jennie, Po-Povi, ja i 
kilka innych osób — cofnęliśmy się, żeby im zostawić więcej miejsca. W 
porządeczku, panie Baggott, pomyślałem, nareszcie oberwiesz. Tego, co z ciebie
227
zostanie, nie będzie nawet warto zbierać na łopatę i wynosić kojotom.
— Co cię tu przygnało, Buck? — spytał Baggott. — Przyjechałeś popróbować, jak 
się strzela z łuku? — Te ostatnie słowa wydały mu się widocznie bardzo zabawne, 
bo ryknął ordynarnym śmiechem. — Gadajże, człowieku, co itu kombinujesz?
— Nic nie kombinuję — odparł Coulter bardzo cicho rzucając dokoła niespokojne 
spojrzenia, jak gdyby wolał prowadzić tę rozmowę na osobności.
Nie wierzyliśmy własnym uszom.
— No, odezwij się, Buck! Jakoś jesteś mało serdeczny dla swojego koleżki z lat 
dziecinnych. Zapomniałeś języka w gębie?
Coulter zdjął kapelusz i otarł czoło rękawem.
— Chodź, napijemy się.
— Nie lubię pić, kiedy mam tych wszystkich ludzi pod opieką.
Człowiek dość się z nimi naużera.
Coulter odwrócił się, żeby odejść, ale Shep wrzasnął na całe gardło:
— Coś ty, Buck, prowadzisz tabory? A pisałeś ostatnio do domu?
Może byłoby lepiej, żebyś opowiedział tym ludziom o swoim bracie? Gdzie lecisz, 
człowieku? Słowo daję, dawniej to nie byłeś taki
nerwowy!
Ryczał i trząisł się ze śmiechu, kiedy Coulter czmychnął wymijając nas, a 
przedtem przepchnął się przez gromadę Indian i wypadł za bramę. Zauważyłem, że 
obecni przy tym nasi mężczyźni mieli miny ponure i potrząsali głowami. Wszyscy 
chyba przywykliśmy uważać, że Coulter, chociaż przykry we współżyciu, jest czymś 
w rodzaju ibohatera, a teraz wziął nogi za pas i zwiał przed pijanym 
awanturnikiem — jak najnędzniejszy tchórz i łajdak.
Dostrzegłem łzy w oczach Jeninie, w sekundę później zauważył ją Shep. Po raz 
pierwszy objął nas wszystkich spojrzeniem. Trzeba przyznać, że mina trochę mu 
zrzedła, zawołał jednak:
— A ty czego chcesz! Prawo nic ci tu nie pomoże.
Jennie wybuchnęła:
— Poczekaj, to się przekonasz, ty krwiożercza bestio. Unużamy was w smole, 
wsadzimy do pierza i przegnamy z fortu! Doktorze! Doktorze! — zaczęła wołać i 
chwyciwszy Po-Povi za rękę pobiegła w kierunku biur w głębi podwórza.
— Chodźże, pyskaczu — odezwał się pierwszy raz John. Schwycił Shepa za ramię i 
pociągnął za sobą, ale zanim odeszli, zwrócił
się do mnie:
— Hej, mały, nie radzę ci robić chryi, słyszysz? Mogłaby ci to
nie wyjść na zdrowie. 
^^_
Skłamałbym, jakbym powiedział, że się ich nie bałem, widziałem przecież, jak 
mordowali, i widziałem leżącą na ziemi parę nieszczę-
228
snych zabitych ludzi. Ale miałem przy sobie procę, a dookoła stało pełno ludzi. 
Co więcej, nienawidziłem tych potworów jak nikogo w życiu. Na ich widok zrobiło 
się ze mną coś takiego, jakby mi się pomieszało w głowie.
— Zamknij gębę! — wrzasnąłem. — Będę robił, co mi się żywnie podoba, ty 
morderco! Mój ojciec i Buck Coulter postarają się, żebyście obaj zawiśli na 
szubienicy. •*— A potem zrobiłem coś, co wydało mi się zupełnie naturalne. 
Podskoczyłem do Johna i plunąłem mu w twarz. Pokrzepiło mnie to jakoś.
— Ty przeklęty szcze... — wybuchnął sięgając do pasa, ale ja odskoczyłem do 
tyłu, wyszarpnąłem z kieszeni procę, założyłem gładki, okrągły kamień, który od 
dawna nosiłem w kieszeni, i grzmotnąłem go w czoło, tuż nad prawym okiem. Kamień 
jakby się przylepił na sekundę do czoła, potem spadł. John runął na twarz, jak 
stara rozsypująca się szopa na tytoń.
Nie czekałem dłużej. Prysnąłem najszybciej, jak mogłem, i po chwili odnalazłem 
ojca i resztę. Dygotałem na całym ciele, w kącikach ust miałem zaschniętą ślinę. 
Pierwszy raz w życiu usiłowałem kogoś zabić i nie myślcie, że się z tym dobrze 
czułem.
Dwaj nasi mężczyźni, którzy stali tuż za miną, zaczęli opowiadać o tym, co się 
stało, a że ja im pomagałem, Jennie zaś robiła piekło, możecie sobie wyobrazić, 
jaki wrzask powstał w biurze. Wszyscy jednocześnie wrzeszczeli i płakali 
(niektóre kobiety), i zadawali pytania, ale w tym hamiiderze kapitan Cooper, 
wysoki, szczupły mężczyzna o szarych oczach i bladej twarzy, na której nie było 
ani odrobiny koloru, podniósł głos, bardzo spokojnie, ale stanowczo, i ludzie 
trochę się uciszyli. Niektórym osobom przychodzi to tak łatwo jak oddychanie; 
rodzą się z tym. Nawet krótkowzroczny idiota zauważyłby z odległości mili, że 
ten kapitan Cooper jest urodzonym przywódcą. W obejściu wcale nie był taki 
specjalnie surowy, ale człowiek pozwoliłby sobie wobec niego na tyle poufałości, 
co wobec naładowanej strzelby.
— To delikatna sytuacja — powiedział, kiedy ojciec porwał muszkiet z wieszaka i 
wręczył go Kisslowi. — Nie działa tutaj żadne prawo, a ściśle mówiąc ten fort 
podlega jurysdykcji wojskowej. Co więcej, jesteśmy otoczeni przez tysiące 
Siuksów, którzy pozwalają wyrzutkom w rodzaju Baggotta i Murrela żyć spokojnie 
między sobą — praktycznie udzielając im opieki. Zapewniam pana, że pragnę wam 
pomóc, ale musimy postępować przezornie:
Mój ojciec zapisał w dzienniku, co powiedział wtedy kapitan Cooper: „Na obszarze 
Gór Skalistych żyją zarówno biali, jak i czer-wonoskórzy. Obliczam, że białych 
znajduje się tu od pięciuset do tysiąca osób, rozproszonych między Indianami lub 
zamieszkujących częściowo tę czy inną placówkę handlową towarzystw skórzanych. 
Przyciąga ich w tę dzicz niekiedy żądza przygód, czasem roman-
229
tyzm, chciwość lub mizantropia lub wreszcie niekiedy fakt, że nie obowiązuje tu 
żadne prawo. Kiedy tu osiądą, rzadko wracają do cywilizowanego życia. Jeżeli 
odwiedzają niekiedy cywilizowane osiedla, więzy wiążące ich z Indianami 
skłaniają ich najczęściej do powrotu. Wielu z nich posiada indiańskie żony i 
liczne rodziny. Poligamia nie jest tu bynajmniej rzadkością. Podporządkowują się 
obyczajom dzikich i często wywierają silny wpływ na Indian kierując ich polityką 
tak w czasie wojny, jak pokoju".
— Kapitanie' — wykrzyknął ojciec, kiedy Cooper skończył.— Musimy coś zrobić! 
Nie możemy pozwolić, żeby ci mordercy hasali na wolności! Niech pan posłucha... 
zamknęli całą rodzinę tego tu dziecka — położył rękę na ramieniu Jennie — w 
chałupie i spalili
wszystkich żywcem.
— Panie, zrobimy oo w naszej mocy. Jeżeli zdołamy namówić Siuksów, żeby nam 
wydali tych dwóch, nie oglądając się na prawo, odeślę ich pod strażą do St. 
Louis. To panu przyrzekam. Nazwisko pana Chouteau znaczy dużo w tych stronach, a 
jego korespondent, Bridger, jest moim przyjacielem.
Cóż, uznaliśmy wszyscy, że kapitan Cooper postąpił bardzo przyzwoicie, 
wróciliśmy więc do wozów przyj ąwszy wpierw (niektórzy z nas, w tym mój ojciec, 
Kisslowie, pan ??? i Jennie z ?????'??) zaproszenie na kolację do fortu. W 
drodze powrotnej mówiliśmy o dziwnym zachowaniu się Goultera, ale nikt nie 
powiedział nic rozsądnego. Bardzo nas to wszystko przygnębiło.
Kiedy dotarliśmy do taborów, zobaczyliśmy ludzi stojących w małych grupkach, 
naturalnie oni też rozmawiali o zajściu. Coul-tera nie było nigdzie widać. Kiedy 
ludzie zapoznali się ze sprawą, jednogłośnie orzekli, że Coulter zaniedbał 
swoich obowiązków opiekuna wyprawy. Słyszałem gniewne uwagi, że należy go czym 
prędzej przegnać, byli też tacy, którzy chcieli go postawić pod
„sąd doraźny".
Mój ojciec i pan ??? zdołali ich jakoś udobruchać, ale czuło się, że dojdzie 
wkrótce do zasadniczych rozstrzygnięć. Powiem szczerze, że wcale nie szalałem z 
radości na myśl o jutrzejszym dniu.
Pod wieczór Kisslowie zapakowali dzieci do łóżka na wozie i poprosili sąsiadów, 
żeby do nich od czasu do czasu zaglądali. Potem wyprawiliśmy się do fortu na 
kolację. Czekał na nas kapitan Cooper, monsje Burdeau i inni panowie z 
Towarzystwa Futrzanego. Wszystko odbywało się bardzo po pańsku i elegancko, do 
stołu podano wino przewiezione tu szmat drogi przez równiny. Mnie też naleli 
szklaneczkę, tylko że Jennie mi ją zabrała. Pomyślcie, to nie było jej wino, nie 
była jej kolacja, a mimo to musiała wściubić nos w nie swoje sprawy. Małżeństwo 
ani trochę nie poprawiło jej
charakteru. — To pani synek? — spytał jeden z gości, mężczyzna ubrany
230
w białą, obszytą falbankami koszulę, z bokobrodami, a Jennie odpowiedziała 
wściekła:,,
— Nie, proszę pana, nie miałam dzieci w siódmym roku życia ale dziękuję za 
zainteresowanie.
Jedzenie było bardziej urozmaicone niż nasz codzienny wikt, ale ugotowane dość 
niedbale; nie mogło się równać z tym, co nam podawała pani Kissel i co miało 
zapach i smak. Pani Kissel umiałaby zrobić duszonkę z kaktusa i kamieni i nikt 
nie miałby powodu do skargi. Mimo to nigdy nie była zadowolona, według niej nic 
iei się nigdy nie udawało. Chleb był zawsze „jakiś nie bardzo", to, co miało 
rasnąc, opadało, jeżeli sięgała po sól, brała do ręki cukier iwo-mówił1'0 J€tI 
?1? Wychodziło dobrze — przynajmniej tak zawsze
Mój ojciec twierdził, że jest to zwykłe niezadowolenie artysty ze stworzonego 
dzieła.
— Do namalowania obrazu potrzeba dwóch ludzi — powiedział. — Jeden, który 
wykonuje rzeczywistą pracę, i drugi, który go powstrzyma, kiedy obraz jest 
skończony. Jeżeli zobaczysz kiedykolwiek wyraz zadowolenia na twarzy pani Kissel, 
radzę ci, biegnij, nie idz, po pigułki na niestrawność.
W każdym razie dzisiaj podano nam gotowaną wołowinę, biskwity na zimno, pieczeń 
bawolą, dziczyznę, soloną wołowinę i mleko. Był a to prawdziwa uczta, bo po raz 
pierwszy od sześciu tygodni dostarczono do fortu trochę mąki.
— Jemy to, co nam się uda zdobyć — wyjaśnił kapitan Cooper — Zresztą po jakimś 
czasie zaczyna nam być już wszy... Co to? Usłyszeliśmy jakieś głosy gdzieś na 
dworze — bardziej wrzask niz wołania. Mężczyźni porwali się od stołu (niektórzy 
nie zapomnieli przeprosić) i wybiegliśmy wszyscy z budynku. Noc była czarna ale 
w stronie, gdzie stały nasze wozy, na niebie jarzyła sie luna. Wyglądało to 
przerażająco; ogień zawsze przeraża. Nigdy nie przywyknę do widoku pożaru.
Kiedy wypadliśmy za bramę, zobaczyliśmy na tle czerwieni kłęby tłustego, 
żółtawego dymu i usłyszeliśmy zmieszaną wrzawę głosów, tupot nog, chrzęst 
przesuwanych wozów, rżenie koni i nawoływania mężczyzn rzucających wskazówki.
Kiedy dobiegliśmy na miejsce, było już po wszystkim. Z wozu Kisslow pozostał 
tylko szkielet złączony żelaznymi okuciami. Urządzenia i sprzęty domowe 
zamieniły się w zwęglone bryły czarne i bezkształtne. 
y'
Nagle usłyszeliśmy głos pani Kissel.
— Moje dzieci! Dzieci! — Miałem wrażenie, że rozstępuje się pode mną ziemia. 
Cała czwórka spała na wozie, kiedy jedliśmy w forcie kolację. Tylko sąsiadka 
miała do nich od czasu do czasu zaglądać.
231
Pani Kissel usiłowała rzucić się w sam środek tego dymu, ale KilSTchwyc? &??? 
chociaż wyrywała mu się rozpaczliwie, pod-SS ą z Si Wytrzymał. To był straszny 
widok.
Potem usłyszałem głos jakiegoś mężczyzny.
- Doktorze tutaj, doktoze . ^
Przedarłem ^??^?^ ? ? ^ ^^ ^,
cos leżało ? ???^???m wę ^ Deu Jronomia, Leviticus W równiutkiml rządku ^ 
k pEZertóU,wie, że ich ryk
Mieheasz \^enb*4*o*™es ą P ^ ^ ^ n& tpa_
KTeSJSLS? S^tolanaml Coulter, a dwie kobiety
im^to^SlpS^-.^? jedna z kobiet do pa, ni"Ki2el.^wSS w ogień i wynosił po dwoje 
naraz, a teraz
'^O^^S^ wyglądał strasznie. Spaliły mu sie prawie wszystkie włosy ^oło było całe 
spękane i sine, rzęsy miał mnie] w?cei takie Tak Sają węże, a skąpe resztki 
ubrań a wciąż się na S?Slvbfofenie powinienem o tym wspominać, ale jego spodnie 
Sdowały Z w tak beznadziejnym stanie, że właściwa można SwieS był lupełnie 
obnażony. A mężczyzna tak ogromny jak goultt jSt naJŁe bardziej obnażony «^^S 
tneao wzrostu Ale nikt się tym me przejmował i nie zwracał na rSalLPotem 
żołnierz z fortu zarzucił mu derkę na dolną częsc
dpani Kissel uklękła między swoim drobiazgiem i przycisnęła do piSrca^czworkę 
narazi pan Kissel pochylił się nad Coulterem.
— Słvszvsz mnie, Coulter?
Coulter uniósł traszkę głowę i usiłował otworzyć oczy.
ŹrobSoysif ciSo; każdy chciał usłyszeć, co oni mówią, ale niektóre i^^S?»U 
popisywały płaczem, a kilku mężczyzn, w tym
^^rS^Syć - wyszeptał Coulter. - Zdaje się, że
W^mCoulIer '-^wiedział Matt - więcej masz wrobię mężczyzny niż dzŁsięciu 
mężczyzn razem wziętych W całej naszej grupie Następny, któremu się zechce 
podnieść na ciebie głos albo rąkę — odwrócił głowę i rozejrzał się bardzo powoli 
— będzie
miał ze mną do czynienia. 
rorzeszedł
Coulter roześmiał się suchym śmiechem, który zaraz przeszecu
w kaszel, i powiedział:
__ Nie zazdroszczę mu, słowo daję. ,
Podeszli teraz mój ojciec i doktor Merton i zajęli się rannym.
Wraz z Stoma mężczyznami podźwignęli Coultera i mieli go za-
232
nieść na wóz Brice'ów, ale kapitan Cooper wyszedł z tłumu i oznajmił:
— Będę szczęśliwy, jeżeli go panowie zaniesiecie do mojego mieszkania.
Kiedy^ odchodzili, widziałem, jak Jennie — strasznie blada — odprowadzała ich 
wzrokiem. Pewnie myślała, że Coulter nareszcie dostał za swoje; skakali sobie 
zawsze do oczu i widać było, że ona go nienawidzi.
Teraz dowiedzieliśmy się szczegółów zajścia. Kiedy ta sąsiadka, pani Hughes, 
wracała do siebie, zajrzawszy po raz drugi do wozu Kisslów, spotkała na drodze 
dwóch mężczyzn, jednego starego, chudego i siwowłosego, drugiego olbrzyma o 
czerwonej twarzy. Szli wśród taborów i idąc przyglądali się kolejno wozom. 
Zwróciła na nich uwagę, bo wyglądali podejrzanie i mówili szeptem.
W dziesięć minut później usłyszała krzyk: „Pali się! Pali", ale kiedy wraz z 
mężem i kilku osobami przybiegła na miejsce, wóz Kisslów stał już w płomieniach.
W kilka sekund później przygalopował Coulter na koniu, w biegu usłyszał straszną 
nowinę i zeskoczywszy z siodła rzucił się do środka wozu przez płonące płótno.
Wszyscy stali i rozmawiali, a jeden mężczyzna, który przedtem bardzo ostro 
najeżdżał na Coultera, powiedział:
— Takiej odwagi nie widziałem nigdy w życiu. Jeżeli o mnie idzie, wstyd mi, że 
tak na tego człowieka pyskowałem. Nie można sądzić nikogo, dopóki nie ma się 
pewności.
Wszyscy mniej więcej tak to odczuwali. Ci ludzie nie byli źli, byli przeciętni. 
Ich nieżyczliwość wynikała przede wszystkim ze strachu, a prawdę mówiąc strach 
jest przyczyną większości nieszczęść na świecie.
Bardzo prędko domyśliliśmy się, że to John i Shep podpalili wóz z zemsty, 
ponieważ kapitan Cooper dał znać Indianom, że życzy sobie porozmawiać z tymi 
panami. Nie wiadomo, czy wiedzieli, że dzieci są w wozie, moim zdaniem wiedzieli.
Ale zaprzątały mnie ważniejsze myśli i musiałem ostro wziąć się do roboty. Mój 
woreczek ze złotymi monetami, znaleziony w resztkach ubrania tego człowieka, 
który spadł na koło łopatkowe wtedy na statku, sto lat temu, znajdował się w 
środku pogorzeliska, a ja chciałem go odzyskać. Kawałki drewna paliły się 
jeszcze, kiedy zacząłem rozgrzebywać je grabkami. Kilka osób pytało mnie, co 
robię, więc odparłem, że pani Kissel prosiła mnie, żebym odnalazł na wozie jej 
starą pamiątkową broszkę z kameą. Kiedy proponowali, że mi pomogą, powiedziałem, 
że pani Kissel dała mi za to szukanie pięćdziesiąt centów, więc muszę szukać sam, 
choćby miało to trwać do rana. Prawie trwało. Monety sczerniały, ale się nie 
stopiły. Leżały na kupce pod obręczami beczki. Wyłowiłem stamtąd
233
wszystkie, cały czas podrzucając je na dłoni, takie były gorące, i wsunąłem za 
koszulę. Kiedy zszedłem z wozu, zobaczyłem, że prawie nikt jeszcze nie śpi... 
Ludzie stali grupkami i rozmawiali, kobiety z kobietami, mężczyźni z mężczyznami, 
od czasu do czasu przerywając rozmowę, żeby pogrozić dzieciakom, które 
bezustannie wyskakiwały z łóżek.
Wszyscy byli bardzo wzburzeni. Ci sami, co mieli przedtem tyle złości do 
Coultera, aż się teraz rwali, żeby rozpocząć pościg za nowymi nikczemnikami. 
Posłali nawet do kapitana Coopera delegację z żądaniem, żeby wysłał za nimi 
żołnierzy. Aile Cooper powiedział, że taka akcja byłaby bardzo nieopatrzna, 
ponieważ mogłaby rozsierdzić Indian, którzy nas otaczają ze wszystkich stron.
— Poczekamy, aż się wszystko uspokoi — powiedział. — Wtedy spróbujemy wykraść 
jakoś tych łotrów.
Delegacja wróciła i wszyscy zaczęli strasznie narzekać, mówili, że jest 
to .typowy przykład opieszałości w szeregach armii. Potem jeden mężczyzna 
oznajmił, że niech to wszyscy diabli, ale on naprawdę nie wie, po co płaci 
podatki.
— Osadza się tutaj ten oddział wojska, panowie żołnierze żyją sobie jak 
książęta — co kilka dni świeże mięsko, mąka raz na miesiąc i na dodatek beczułki 
wina, wszystko z mojej kieszeni, ale niech mi kto powie, co robią w nagłej 
potrzebie? Nic nie robią. A czy zrobią coś w przyszłości? Nic nie zrobią. Słowo 
daję, że się przeniosę do Meksyku.
Ojciec zawołał, że byłaby to wielka strata, ale że kraj jakoś ją chyba przeżyje. 
Powiedział mi potem:
— Założę się, że ten człowiek nie płaci nigdy żadnych podatków. Ilekroć 
usłyszysz, synu, że ktoś rozmawia głośno o swoich „prawach", bądź pewien, że ma 
do tego bardzo mało podstaw. Co więcej, gdyby w chwili kryzysu armia werbowała 
ochotników, nasz wojowniczy przyjaciel zniknąłby jak kamfora.
Ojciec spędził przy łóżku Coultera cały następny dzień, a także doglądał dzieci, 
których oparzelizny nie były groźne. Z Coulterem rzecz się miała inaczej.
— Zostaną mu blizny — wyjaśnił ojciec. — Z czasem może znikną, ale obawiam się, 
że" będzie miał zeszpeconą twarz i ręce.
W porównaniu z poprzednimi nie była to zła nowina. Początkowo ojciec i doktor 
Merton mieli wątpliwości, czy Coulter wyżyje. Był straszliwie poparzony. Ale 
pokryli go od stóp do głów oleistą maścią i dali mu morfiny, żeby uspokoić bóle, 
które są podobno najdotkliwsze po dwudziestu czterech godzinach.
Po-Povi przyniosła jakąś korę i zalała ją wrzątkiem, ale ojciec i doktor Merton 
chcieli wylać napar. Coulter ocknął się i zaprotestował.
— To działa, działa — powiedział. — Sam widziałem.
234
Potem zamienił z dziewczyną kilka słów po indiańsku a ona wzięła kawałek płótna 
i obmyła go całego wywarem z kory Ktoś inny byłby może speszony, ale ona tyle 
sobie robiła z jego nago-
?bvt,S 1??? k°^T Zanim sk°ńCZyła' Pr^szła Pani ??, zęby pomoc Przesiedziała już 
przy nim całą jedną no/nie chciel
jednak wpuścić Jennie. Powiedzieli, że Coulter jest w stanie wciąż 
czXawTwitr???"' WlęC ??? był0by t0 JskaZane dla S mumi??ZdUra! ~~ Warkn^ła- - A 
» k°g° Ja wyszłam za mąż? Za Ale tym razem nie udało jej się postawić na swoim, 
już kapitan Cooper tego dopilnował, a ja naturalnie aż skakałem do góry???
— Mężczyźni to straszni durnie — powiedziała. — Niedorosłe t^^l^^i^0™1^- <** W» 
odzieli,
?????^?7 weź trochę tego naparu z *^>
dz?wC^VneeJnSĆ Wyląd0Tła ?? ™JeJ ^CZęce, niech licho tę
dziewczynę, nigdy me mogłem prysnąć na czas. Ale była zła iak osa, a to tez jest 
coś warte. * j ? ??? ???? zfa jaK
stS^lieZ^a^^ŻarZe zobaf7łem "a Podwórzu fortu do-
przykład rozmaite czynności zwierząt. Niektóre indSkTe imloSa są tak dosłowne, 
że nigdy nie drukuje się ich w książkach Ale z' ?? bSXcndre ?1 UŻyWaJą P-
^lenstwfw "ich jęlylu brak Łtte7b^t!7'Jak W ^Zym- T° jest «Pr«wdę wielki 
lizacjami ? * im kontakty z wyżej stojącymi cywi-
??^^?^???^ S<?ie- °jCi^C °?™??^ "ii o młodym ????????? który w Independence 
podszedł do niego i raonrosił o doręczenie listu, wskazując jednocześnie w 
kierunfu zachodnim ^pomnieliśmy o tym. Ale wiedziałem, gdzie jest ?w ?????? ojca. 
Kisslowie stracili większość bambetli w pożarze wszyscy
panL a nryToL?-"0™ W, ™??™??2??%™%5?1 Toszek tt? ? l Wiąksz°ść naszego bagażu 
w namiocie. Poszedłem więc, bardzo zaciekawiony, i wyjąłem list do tego
235
naczelnika, który był właśnie w kuźni i kupował żelazo na groty do strzał. Metal 
był lepszy od krzemienia, który kruszył się w zetknięciu, powiedzmy, ze skałą, 
natomiast żelazne groty nadawały się do wielokrotnego użycia.
Stałem w drzwiach, podczas gdy młody Indianin omawiał sprawę z kowalem. 
Widocznie ten Czarny Podi nie mówił po angielsku albo może nie chciał. Niektórzy 
mieli taką zasadę, uważali, że to
ich poniża.
— Dwie derki bawole — powiedział kowal chwytając młot i waląc nim w obręcz koła, 
która leżała na węglach. Kiedy posypał się gęsty deszcz iskier, odskoczyli 
wszyscy z wyjątkiem naczelnika. — Dwie derki bawole, czy wam się to podoba, czy 
nie — ciągnął kowal. — Okazja. O żelazo niełatwo... nie rośnie na krzakach.
To naturalnie było kłamstwo. Wystarczyło wyjść na szlak Ore-gon-iKalifornia i w 
ciągu jednego dnia można by nazbierać tyle żelaza, że starczyłoby na podkucie 
wszystkich koni w Nebrasce. Ale ten osławiony kowalski małpiszon miał pełną 
skrzynkę kawałków przykrajanych do odpowiedniej wielkości i na tym polegał cały 
kłopot. Indianie nie posiadali narzędzi odpowiednich do krajania i ostrzenia 
metalu.
— Dwie derki. Bierzecie? Powiem wam szczerą prawdę — dodał kowal. — Ta skrzynka 
jest zamówiona. Jeżeli ją sprzedam, złamię słowo. Mój dobry znajomy ze szczepu 
Wężów...
Naczelnik podniósł rękę gestem tak dostojnym i pańskim, że zaraz zrozumieliśmy, 
o co mu chodzi: dość miał tych targów. Dał znak młodemu wojownikowi, który 
powiedział:
— Dwie derki.
Wzięli skrzynkę, a ja czekałem, dopóki cała gromadka nie wyszła z kuźni.
— Pan Czarny Podi? — spytałem głosem trochę drżącym. Bałem się tego człowieka. 
Jego twarz miała tyle miękkości co skała nad
rzeką Platte.
Przystanęli i Czarny Podi obrócił się wolno i Obejrzał mnie u-ważnie. Wtedy 
wyciągnąłem list i przemówiłem do tłumacza.
— Powiedz naczelnikowi, że mam list. Wręczono ten list mnie i mojemu ojcu w 
Missouri. — Wskazałem ręką na wschód. — Dużo słońc za wielką rzeką. List jest do 
Czarnego Podi.
Na sekundę oczy naczelnika rozjarzyły się blaskiem; pomyślałem, że widocznie 
jest na mnie o coś zły, ale zaraz sam do mnie przemówił.
— Kto dał list?
— Młody Indianin — przytknąłem dłoń poprzecznie do
gardła — z plemienia Siuksów.
Kiedy wyciągnął rękę, położyłem mu list na dłoni. Otworzył go i przeczytał bez 
niczyjej pomocy. Potem powąchał papier,
236
zmiął go w ręku, jakby badając dotykiem i spojrzał na kartkę pod słońce. 
Skończywszy te dziwaczne czynności jeszcze raz przeczytał wszystko od początku 
do końca. Obserwowałem go bardzo uważnie, twarz mu się zmieniła, nie była już 
taka surowa. W końcu złożył list i wsunął go w kieszeń bluzy.
Miałem nadzieję, że jest zadowolony, ale on nie zamierzał więcej ze mną 
rozmawiać. Powiedział natomiast kilka słów do tłumacza, który z kolei zwrócił 
się do mnie.
— Przyniosłeś wiadomość od syna Czarnego Pod-i. Siuksowie myśleli, że on nie 
żyje, odkąd wędrowne ptaki przelatywały trzy razy.
— Bardzo się cieszę, że żyje — powiedziałem. Jakoś nie przyszło mi do głowy nic 
mądrzejszego.
Naczelnik znowu zwrócił się do tłumacza.
— Czarny Podi pyta o imię żółtowłosego chłopca, który przyniósł list do kraju 
Siuksów.
— Jaimie.
— Czarny Podi każe, żeby Jaj-mii przyszedł do obozu Siuksów dziś wieczorem, 
kiedy słońce zajdzie za góry. Przyśle przewodnika.
Zmieszałem się. Nie miałem najmniejszej ochoty na ponowne odwiedziny w obozie 
indiańskim. Ale bałem się, że urażę naczelnika, więc przełknąłem głośno i 
powiedziałem:
— Tak, proszę pana. Bardzo chętnie przyjdę... to, jest, jeżeli mi ojciec 
pozwoli.
Ten Czarny Podi spojrzał na mnie bardzo surowo, a potem odwrócili się wszyscy i 
odeszli swoim miękkim, pełnym wdzięku krokiem w kierunku bramy. Niech to licho, 
pomyślałem, znowu nawarzyłem sobie piwa. Czego się tylko tknę, zawsze wynikają z 
tego kłopoty dla naszej wyprawy.
Kiedy poszedłem do ojca, tak był zajęty Coulterem, że nie bardzo słyszał, co do 
niego mówię.
— Ależ tak, synku, tak — powiedział. — Zrób, jak uważasz za słuszne. A teraz 
zmykaj i nie przeszkadzaj mi więcej.
To właśnie chciałem usłyszeć. Załatwiłem sprawę jak należy i teraz nikt już nie 
będzie mógł powiedzieć, że poszedłem nie pytając o pozwolenie. Bardzo to dobrze 
wszystko wypadło. Święta prawda, że uczciwość najlepiej popłaca, ale zdarza się, 
że człowiek za późno sobie o tym przypomina.
Przed zachodem słońca poczułem, że jestem zdenerwowany, i zacząłem się 
zastanawiać, jakiej też nowej biedy sobie napytałem. Przypomniała mi się ich 
wzmianka o moich żółtych włosach i myślałem, że ci Siuksowie pewnie chcą je 
dodać do swojej kolekcji. Ale jak wspomniałem, nie miałem wyjścia. Było już za 
późno. Dałem słowo, że przyjdę, więc nie pozostawało mi nic innego jak czekać.
237
Około szóstej pani Kissel i Jennie rozpaliły ogień i cała nasza gromadka, 
wszyscy prócz ojca, który był przy Coulterze, zaczęła im pomagać. Dzieci też. 
Dawniej dostawały kolację dość wcześnie i szły spać, gdy robiło się ciemno. 
Teraz, odkąd został tylko jeden wóz, sytuacja nie była już taka łatwa. Ale nikt 
nie narzekał. Pani
Kissel powiedziała:
— Jak się nad tym zastanowić, na wozie było tylko trochę mebli. A jej mąż dodał 
z rzadkim u niego wybuchem gadatliwości:
— Jak mężczyzna ma siekierę, ma też meble. — I po namyśle
dorzucił:
— A ja mam siekierę.
Słusznie mówił. Siekiera w rękach pana Kissla zachowywała się jak żywe 
stworzenie. Tak nią manipulował, jak inni ludzie
scyzorykiem.
Siedziałem przy ognisku obserwując Po-Povi, która podawała pani Kissel do 
gotowania rozmaite produkty. A jak po chwili spojrzałem ponad głową pana Kissla, 
zobaczyłem stojącego z założonymi rękami i czekającego cierpliwie Indianina. Był 
nagi do pasa, skórę miał koloru miedzi, włosy starannie sczesane i natarte 
olejkiem, a na głowie obszytą paciorkami przepaskę, która iskrzyła
się w blasku płomieni.
— Przepraszam, mam jedną sprawę do załatwienia — powiedziałem wstając i 
poszedłem do Indianina. Zobaczyłem, jak Brice'owi opada szczęka, i usłyszałem 
głos pani Kissel: „Boże miłosierny!", po czym pochłonął nas zmierzch.
Niełatwo było iść za tym Siuksem. Dosłownie roatapiał się w cieniach. Co więcej, 
patrzyłem długi czas w ogień i zmrok wydawał mi się czarniejszy, niż był w 
rzeczywistości.
Dwa razy wołałem za nim:
— Stójże, czekaj! — i on czekał bardzo grzecznie i życzliwie. Po chyba 
czterdziestu pięciu minutach — przeszliśmy prawie
ze dwie mile — dotarliśmy do wioski Siuksów, która zajmowała kilka akrów. 
Wszędzie widziałem ogniska.
Namiot naczelnika stał na wzniesieniu, inne otaczały go kołem. Przed namiotem 
płonęło kilka zatkniętych w ziemię pochodni, było więc jasno prawie jak w dzień. 
Na tym wigwamie, większym niż wszystkie pozostałe, powiewała flaga na wysokim 
drzewcu, bardzo jaskrawa i pełna jakichś znaków.
Rozejrzawszy się zobaczyłem, że przed namiotem zebrał się chyba cały szczep, 
wszyscy pięknie ubrani i tak urodziwi, że zwracaliby uwagę w każdym z naszych 
miast na wschodzie. Wyglądało mi to na przygotowania do uroczystości, więc 
poczułem się nieswojo. Oglądałem już takie rzeczy w wiosce Pawnee. Ale nawet nie 
miałem czasu się martwić, bo mój przewodnik stanął przed najwspanialszym 
namiotem i powiedział:
238
— Czarny Podi.
Schyliłem się i wpełzłem do środka. Siedział tu ten stary naczelnik, pięknie 
wystrojony, z mnóstwem piór na głowie, z kociołkiem na ogniu przed sobą, trzema 
żonami za sobą i czwórką dygnitarzy po bokach. Palili fajkę, a gdy usiadłem, 
podali mi ją. Zaciągnąłem się dwa razy i z chęcią popaliłbym jeszcze trochę, ale 
mi ją zabrali i wręczyli następnemu. Teraz podali mi na płatku kory kilka 
wyjętych z garnka kawałków mięsa; zjadłem je żarłocznie, bo byłem solidnie 
głodny po tym dniu pełnym wrażeń. Przypominało to wołowinę suszoną na słońcu, 
było kruche i bardzo smaczne. Doszedłem do wniosku, że cały styl życia Siuksów 
różni się mocno od stylu życia szczepu Pawnee. Ci ludzie byli czyści, pachnieli 
czystością i anieli schludne wigwamy. Co więcej, wydawali mi się przyjęci elscy 
i bardzo grzeczni. Swoją drogą słyszałem, jak krwiożerczy byli Siuksowie, więc 
przyszło mi na myśl, że może mnie tuczą, zanim rozpocznie się uozta.
Po skończonym posiłku Czarny Podi wyprowadził nas przed namiot, gdzie usiedliśmy 
w długim rzędzie. Pokazały się teraz chyba najładniejsze dziewczyny, jakie 
widziałem w życiu, i odtańczyły taniec, chodziły w kółko śpiewając i klaszcząc w 
dłonie. Następnie gromadka dzieci ustawiła tarcze strzelnicze i popisywała się 
przed nami strzelaniem z łuków. Robili to znakomicie, na dziesięć strzałów mieli 
osiem lub dziewięć trafień. Nagle zniknęły tarcze, wszyscy usiedli i zaległa 
śmiertelna icisza. Powiedziałem sobie: zaraz odegrają główny punkt programu, 
zupełnie jak Indianie Pawnee. No i miałem rację. Czarny Podi .wstał, wyciągnął 
nóż i skierował go ostrzem ku niebu, podczas gdy z ust wszystkich wyrwał się 
głośny okrzyk.
Byłem tak okropnie przestraszony, że miałem nogi jak sparaliżowane. Chciałem 
uciec, ale nie mogłem. Chyba w odległości pięćdziesięciu jardów było słychać, 
jak szczękają mi zęby. Teraz naczelnik pochylił się i zmusił mnie do wstania. 
Bardzo powoli podniósł nóż i zrobił nacięcie na własnym przegubie dłoni. Zanim 
zrozumiałem, co się dzieje, zrobił też nacięcie na mojej ręce. Nie wiem dlaczego, 
ale to jakoś zupełnie nie bolało. Następnie przytknął swoją ranę do mojej i 
powiedział bardzo głośno:
— Teraz ' Żółte Włosy jest rodzony syn Czarnego Podi. Była to 
bardzo miła niespodzianka. Wcale nie mieli zamiaru
mnie zabić; Czarny Podi zrobił mnie honorowym członkiem swojej rodziny, a jakże, 
bardzo legalnie, z więzią krwi i tak dalej, ale to wcale nie było wszystko. 
Kiedy przyłożyli mi do ranki maść zrobioną z wyciągu kory i szpiku bawołu, 
naczelnik podprowadził mnie do przepięknego nakrapianego konia i wręczył mi uzdę 
z plecionej skóry.
239
— To dla mnie? Ten koń ma być mój ? — spytałem, trochę ogłupiały ze szczęścia.
— Żółte Włosy zwrócił Czarnemu Podi syna — powiedział Indianin.
Uścisnąłem mu rękę, uścisnąłem ręce wszystkich stojących w pobliżu Indian, a 
potem, na jego prośbę, napisałem na kawałku papieru zaświadczenie, że naczelnik 
i jego szczep to dobrzy, przyjaźni Indianie-
Księżyc wzeszedł, więc wiedziałem, że bez trudu odnajdę drogę i wrócę do taborów. 
A z jakim fasonem wracałem! Wskoczyłem na konia, który był podniecony i zaczął 
kręcić się w kółko, ale ściągnąłem wędzidło, żeby mu pokazać, kto jest panem, a 
potem jeszcze raz podziękowałem za wspaniały podarek. Na to Czarny Podi podszedł 
do mnie i od początku zaczęło się ściskanie rąk.
— Wigwam Czarnego Podi domem Żółtych Włosów.
Czułem, jak <coś mi ściska gardło. Ludzie potrafią być dla siebie dobrzy, jeśli 
chcą. Ale chcą rzadko. Ci Siuksowie postarali się o to i w ciągu godziny zatarli 
w mojej pamięci wszystkie złe wspomnienia o szczepie Pawnee. Wynika stąd, że 
może nie należy, jak się to mówi, uogólniać, tylko sądzić ludzi na podstawie ich 
zasług.
Nagle Czarny Podi zaciął konia i pogalopowałem w kierunku taborów dumny jak paw 
— i -tak szczęśliwy, jak nie byłem chyba nigdy w życiu.
ROZDZIAŁ XXVII
Nazajutrz rano wszyscy wybałuszyli oczy isłysząc o mojej przygodzie, ale nie 
było czasu na dłuższe rozmowy, bo poprzedniego wieczoru na naradzie zapadło 
postanowienie, że pan Kissel i mój ojiciec kupią muły. Resztę drogi odbędziemy z 
jukami, jak to się nazywało na szlaku. Pani Kissel, Jennie i kwartet biblijny 
miały jechać wozem ?????'?. Było to jedyne wyjście.
Ale gdy omawiali szczegóły — głównie zabierał głos mój ojciec — zauważyłem, że 
pan Kissel ma minę zmieszaną i odzywa się jeszcze mniej niż zwykle. W końcu 
powiedział:
— Wy jedźcie. My z matką wrócimy.
— Co zrobicie?! — zawołał ojciec. — Ależ panie Kissel, pan jesteś głównym 
inicjatorem wyjazdu naszej grupy... my, reszta, przyłączyliśmy się tylko do pana. 
Nie może pan wracać!
Kissel pocił się, ale nie ustępował.
— Rozmawialiśmy o tym z matką. Zawrócimy.
Nagle przyszło mi coś do głowy, więc się odezwałem, chociaż ojciec kazał mi 
przysiąc, że nie będę przeszkadzał starszym w rozmowie.
16 — Podróże Jaimlego McPheetersa
241
— Pewnie dostanę lanie za to, że się wtrącam — powiedziałem — ale może państwo 
Kissel nie mają pieniędzy.
Twarz ojca wyglądała jak przekłuty balon.
— Och, rozumiem.
Zanim zdołał jeszcze coś dodać, pan Goe, który siedział obok, ale nie zabierał 
dotąd głosu, wstał i zdjął kapelusz. Minę miał wyraźnie speszoną:
— Zapewne nie należy o tym wspominać, bo to dowodzi złego smaku — ale... do 
licha, śmieszna sprawa, że temat pieniędzy oib-warowujemy zawsze tyloma 
zastrzeżeniami pustych form. Otóż chcę powiedzieć, chociaż robię to naprawdę 
nieporadnie, że jestem stosunkowo bogaty. Zawsze byłem. Wstyd powiedzieć, bo to 
takie pospolite, ale cóż... prawdziwe. Pewien jegomość zapisał mi coś w 
testamencie, człowiek zupełnie olbey. Podobno wuj czy coś takiego, siódma wada 
po kisielu. Więc jeżeli państwo pozwolicie...
Pan Kissel przerwał.
— Zacny z pana i szlachetny człowiek, ale nie wolno nam brać pożyczki, której 
może nigdy nie spłacimy. To się nie godzi.
Odchrząknąwszy mój ojciec wystartował ze stekiem swoich
zwykłych bzdur.
— Jeżeli o to idzie, to nie chcę doprawdy pomniejszać zasług naszego szanownego 
przyjaciela, pana Henryka ???, ale ja sam...
Przerwałem mu, nie mogłem się powstrzymać. Wiedziałem, jak mało zostało nam 
pieniędzy, i zrozumiałem, że z powodu tego, co powiedział pan ???, ojciec za 
chwilę da do zrozumienia, że on też jest bogaty, z czego nikt na świecie nie 
będzie miał żadnego pożytku, a ma czym kilka osób może stracić.
Wsunąłem więc rękę do kieszeni i wysypałem na trawę te śliczne złote monety. 
Wyczyściłem je, nie macie pojęcia, jak błyszczały w słońcu.
— Synu — wyjąkał ojciec blednąc straszliwie. — Odejdźmy na
bok. Musimy porozmawiać.
— Kiedy wszystko jest w porządku, tatku. Te pieniądze są moje. — Opowiedziałem 
im, jak odnalazłem za łopatką koła strzępy kuiiifiki tamtego człowieka i jak 
ukryłem pieniądze w skrytce, którą pani Kissel uszyła dla mnie pod budą wozu.
— Jeżeli państwo Kissel nie chcą wziąć ich ode mnie tak bez niczego — 
powiedziałem — niech się to nazywa, że kupuję udział w ich przedsięwzięciu. 
Obojętne, czy to będzie kopanie złota, czy uprawa ziemi!
Pan Kissel rozejrzał się dokoła w swój zwykły, powolny sposób.
— Chłopcze, masz wspólnika. — A potem dodał: — Dziękuję wam. Jesteście 
prawdziwi przyjaciele.
Była to jak na niego bardzo długa rozmowa. Tak mi powiedziała później pani 
Kissel. Biła nawet na głowę jego oświadczyny, które
242
były tak krótkie, że niewiele brakowało, a byłaby ich nie zauważyła.
Wiedzieliśmy już, że Coulter za dwa dni będzie mógł wyruszyć w drogę (przez 
pierwszy tydzień miał jechać na wozie), wróciliśmy więc do fortu Bennard, żeby 
kupić trzy muły wraz z jukami, kilka dużych manierek, kawę, fasolę, boczek, 
narzędzia i inne przedmioty. Ci meksykańscy Indianie byli twardzi, a pewien 
pracujący z nimi Jankes, pan New, foył jeszcze gorszy od nich, bo nigdy nie 
przeczył, a tylko mówił łagodnie i życzliwie:
— Ależ naturalnie, zastanowimy się nad tym, wszystko przemyślimy — zupełnie 
jakby miał dać odpowiedź za tydzień czy dwa, chociaż wiedział doskonale, że nam 
się piekielnie spieszy.
Za moje złoto dostaliśmy czterysta czterdzieści dolarów, więcej, niż nam było 
trzeba, i pan Kissel powiedział, że za resztę kupimy w Kalifornii siewnego 
ziarna. Nie mogę powiedzieć, żeby mnie ten pomysł zachwycił, miałem zamiar kupić 
sobie płuczkę i wzbogacić się na płukaniu złota, ale nie protestowałem, był taki 
uszczęśliwiony.
Wyruszyliśmy jakiegoś piątku, w chłodny, chmurny dzień, miły do podróżowania. 
Reszta wołów pana Kissla została zaprzężona do wozu Brice'ów, którzy też już 
stracili jednego, a my prowadziliśmy nasze muły. Wszyscy odnowili swoje zapasy i 
byli wyraźnie w lepszym nastroju. Coulter jechał na wozie należącym do 
poganiaczy, takim, który zamierzali sprzedać w Kalifornii. Poganiacze mają taki 
system — zawożą różności, sprzedają i wracają szlakiem. Bardzo dobrze na tym 
zarabiają, jeżeli naturalnie wszystko pójdzie dobrze i nie stracą przy okazji 
życia.
Przez kilka dni jechało nam się miło i spokojnie, jeśli nie liczyć zakładania i 
zdejmowania juków. Obojętne, jak się je umieściło, te juki po godzinie zsuwały 
się i podjeżdżały mułom pod brzuchy. Była to dla nas straszna mordęga, ale chyba 
jeszcze gorsza była dla mułów, bo mniej więcej trzeciego dnia wyraźnie im się to 
sprzykrzyło. Uciekały, powiedzmy, do strumienia i stawały w wodzie albo 
podskakiwały na zupełnie sztywnych nogach, aż juki z nich pospadały. Jeden 
kopnął emigranta, którego wszyscy nazywali Braden Barania Głowa. Ojciec musiał 
go opatrzyć; miał na ciele wszystkie kolory tęczy.
Droga w dalszym ciągu pięła się pod górę, wciąż przez okolice piaszczyste i z 
widokiem ma Platte, ale zbliżaliśmy się do Gór Skalistych. Pozostawiliśmy za 
sobą czarne wzgórza i rozbiliśmy któregoś wieczoru obóz nad Bobrowym Potokiem, 
gdzie rosła gęsta trawa i mnóstwo drzew — topoli, wierzb i tym podobnych — a 
poza tym były ślady antylop i jeleni. Kobiety nazbierały zielonego dzikiego 
grochu i bardzo nam dla odmiany smakowała ta świeża jarzyna. Ojciec był W- 
siódmym niebie, zrywał rozmaite rośliny
243
i pokazywał je ludziom, często używając nazw łacińskich, jak gdyby angielskie 
nie były odpowiednie. Zebrał między innymi dzikie słoneczniki, dzikie stokrotki 
i dzikie heliotropy, ale na temat tych ostatnich pokłócili się z doktorem 
Mertonem.
Zapomniałem powiedzieć, że przy kupnie mułów w forcie Bernard ojciec dorzucił 
mulnikom Białasa, bo ten koń rzeczywiście przyciągał muchy i inne robactwo, jak 
to przepowiedział Coulter. Biedne zwierzę było całe w strupach. A mojemu 
cętkowanemu konikowi muchy zupełnie się nie naprzykrzały, nazwałem go Zuch 
odrzuciwszy wpierw kilka imion, które zupełnie do niego nie pasowały. W każdym 
razie Zuch i ja bardzośmy się ze sobą zaprzyjaźnili.
Coulter przywołał mnie do swojego wozu i powiedział: — Słuchaj, chłopoze, masz 
teraz prawdziwego wierzchowca. Nie zajeździsz indiańskiego konika, choćbyś 
siedział w siodle od rana do wieczora. — Ucieszyłem się, jak mi to powiedział, i 
spytałem, jak się czuje. Wyglądał kiepsko — cały pookręoany natłuszczonymi 
bandażami, prawie bez włosów na głowie. Żal mi go było, naprawdę, ale jakoś nie 
mogłem zapomnieć, że tak stchórzył przed Shepem.
Niebawem dowiedziałem się więcej o tej sprawie. Bardzo złe rzeczy czekały na nas 
za następnym, żeby tak powiedzieć, zakrętem drogi. Chociaż nie wiedzieliśmy o 
tym, kończył się właśnie jeden długi etap naszej podróży. Nasze życie miało się 
zmienić... ale o tym 'niech lepiej opoiwie mój ojciec.
Za Independence Rock, w drodze do Kalifornii, 25 września 18?9
Droga Melisso,
ta długa luka w korespondencji spowodowana była faktem, że zdecydowaliśmy się 
(cała nasza gromadka) na zmianę planów. A zmieniło się w naszym życiu bardzo 
wiele. Bóg w swojej wszech-mądrości wskazał nam nowy kierunek — i to w samą porę. 
Potwierdza to słuszność zasady, na którą wielokrotnie zwracałem uwagę toibie i 
dzieciom: ufaj Opatrzności, bo w końcu Pan Bóg wyprowadzi cię na spokojne wody. 
Mam na to mnóstwo przykładów. Za twoim przeproszeniem, droga żono, zacytuję 
jeden — zdarzenie, które się rozegrało na rzecznej barce podczas gry w karty, w 
okresie przed moją duchową reformą. Potrzebny mi był — odczuwałem przy tym coś, 
co było zbliżone do religijnej tęsknoty — walet pikowy, zamknąłem więc oczy i w 
krótkiej modlitwie zwróciłem Najwyższemu uwagę na fakt, że bez tego waleta 
pikowego czeka moją rodzinę katastrofa, naturalnie finansowa.
Czy go dostałem? Czy walet pikowy spadł jak manna z nieba?
244
Nie spadł. Dostałem, droga moja, dziesiątkę trefl, z której nie miałem żadnego 
pożytku i która w ogóle rzadko się przydaje (chyba, że ktoś gra „dzikimi" 
kartami, wtedy zaś należy pamiętać, że dziesiątka jest kartą cenną i za nic nie 
wolno jej się wyzbywać). Otóż zmierzam do tego, że gdybym dostał wtedy waleta, 
może hazard pochwyciłby mnie w swoje szpony, po czym skończyłbym zapewne jako 
wykolejeniec gdzieś na przedmieściach Louisville, nie znajdowałbym się zaś w 
mojej obecnej szczęśliwej sytuacji.
A teraz wyświetlę Ci tajemnicę Coultera. W dziewięć czy dziesięć dni po 
opuszczeniu fortu Laramie, gdy jechaliśmy dziką okolicą w pobliżu Independence 
Rock (jest to gigantyczna skała otoczona jeziorami sodowymi), poszedłem na przód 
taborów, żeby zobaczyć się z Coulterem. Wstał już i czuje się lepiej, włosy mu 
odrastają, blizny goją się — słowem, jest rekonwalescentem. Ale nie odzyskał 
jeszcze sił, zastałem go na koźle wozu, usiadłem więc Obok i przez jakiś czas 
prowadziłem rozmowę na ogólne tematy. Wreszcie, chwytając byka za rogi (w tym 
przypadku metafora jest bardzo trafna), spytałem:
— Przyjacielu, zaryzykuję twój gniew, bo chciałbym zadać ci jedno pytanie. Mam 
pewną teorię i pragnąłbym sprawdzić jej słuszność.
— Powietrze nad pustynią nic nie kosztuje — odparł. — Nie słyszałem, żeby ktoś 
wydał zakaz mówienia.
— Otóż według mojej teorii — ciągnąłem nie zrażony jego dziwaczną odpowiedzią — 
nie odczuwał pan strachu przed tym łotrem Baggottem, nie bał się go pan nawet 
tyle — tu przytknąłem palcami — natoomiast bał się pan czegoś, prawdopodobnie 
czegoś błahego, co się zdarzyło w przeszłości. Mówię teraz do pana jako pański 
lekarz, w nadziei, że zdołam rozwiązać ten problem.
Rzecz zdumiewająca. Coulter zbladł. Po czym zwilżył wargi i powiedział:
— Niektóre rzeczy lepiej zostawić w spokoju.
— Nie zgadzam się z panem. Widziane wyraźnie, w pełnym świetle, mają często 
wygląd śmieszny i pozbawiony owego znaczenia, jakiego nabrały z biegiem lat.
— Nie w moim przypadku.
— O tym trzeba by się dopiero przekonać. Nigdy nam pan nie,. wspomniał o swoich 
rodzinnych stronach. Gdzie się pan urodził?
Po długim milczeniu odpowiedział:
— W zachodnim Kentucky.
— A pana ojciec? Kim był pana ojciec?
— Nie znałem ojca. Utonął polując na kaczki, kiedy byłem w kołysce. Wszedł do 
wody za ptakiem i natrafił na dół, w ciężkich butach.
245
— A matka?
— Miała trudne życie. Pracowała jak mężczyzna, żeby nas nakarmić i wychować.
— Nas?
Szarpnął lejcami i powiedział:
— Niedługo rozbijemy obóz. Czas, żebym wrócił na konia.
— Ilu was było w rodzinie, Coulter?
Przez długą chwilę myślałem, że mi nie odpowie. Nagle powiedział:
— Miałem brata bliźniaka. Na imię miał Filip. Ludzie nazywali go Płowy. Był tak 
jasny, jak ja jestem ciemny.
— Co Baggott miał na myśli, mówiąc: „A może byś im tak powiedział, co się stało 
z twoim bratem?"
— Bliźniacy nie zawsze są do siebie podobni. Był wyższy ode mnie, zręczniejszy, 
jak mało kto urodziwy. Matka kochała go bardziej niż mnie, to nie była jej 
wina... zresztą nie musi mi pan wierzyć, ale naprawdę nie miałem do niej o to 
urazy. Był przywódcą wszystkich chłopców w okolicy, a co najdziwniejsze, wcale 
się o to nie starał. Zwyczajnie był.
— Co się stało?
Chyba nie usłyszał rnojego pytania. Słowa, tak długo powstrzymywane, przerwały 
tamę.
— ...A jak bawiliśmy się w gry, w których trzeba było wybierać, wybierano go 
zawsze przed innymi, za każdym razem. Nie było takiej rzeczy, której by nie 
zrobił lepiej od innych chłopców w swoim wieku, czy nawet starszych. I nie bał 
się, nigdy niczego się nie bał. Nad rzeką rosło krzywe, wysokie drzewo sykomoru, 
kiedyś w lecie wdrapaliśmy się na sam wierzchołek i patrzyliśmy w dół na wodę, 
ale żaden z nas nie chciał skoczyć. Nagle Płowy zeskoczył z gałęzi jak żaba... 
Nie ma mowy, musiało być co najmniej siedemdziesiąt stóp. Wtedy ja naturalnie za 
nim, ale uderzyłem głową o kawał dryfującego drewna i straciłem przytomność. 
Oprzytomniałem na brzegu. Płowy mnie wyłowił.
— Ach tak — powiedziałem. — To zrozumiałe, że brat budził w panu odruch 
niechęci. Każdy odczuwałby to samo.
— Niechęci? Kochałem go jak nikogo na świecie i chyba nikogo tak nie będę 
kochał.
— W takim razie nic nie rozumiem.
— Niedługo po naszych dwunastych urodzinach matka wyłoiła mi skórę za coś, co 
Płowy zrobił... on o tym nic nie wiedział... i tego samego dnia po południu 
bawiliśmy się w Indian w wiklinie nad rzeką. Byliśmy obaj przebrani za dzikich, 
z patykami i gałęziami pozatykanymi w czapki, przez co trudniej było się 
odnaleźć w gęstwinie, i mieliśmy własnej roboty łuki. Łuki nie były złe jak na 
takich smarkaczy, cięciwy miały całkiem dobry odskok.
246
Strzały strugaliśmy z jesionu i okuwaliśmy odpadkami cyny zbieranymi z podłogi u 
blacharza — wie pan, takie obrzynki.
Nó więc podczas tej zabawy w zaroślach nad rzeką spłoszyliśmy jelenia, bardzo 
piękny okaz, i przyglądaliśmy mu się, jak wskakuje do rzeki i płynie z prądem — 
łeb i wieńce wysoko nad wodą, jak to jelenie.
Płowy powiedział: „Wyjdzie na brzeg trochę dalej. Gnaj na przełaj i odetnij mu 
drogę. Ja pójdę brzegiem i spotkamy się na miejscu".
Zatoczyłem duże koło, przebiegłem przez nadrzeczne rozlewisko i ma się rozumieć 
w minutę czy dwie później usłyszałem stąpanie jelenia po piachu. Nie ruszyłem 
się i pamiętam, jak pomyślałem: łupnę tego byka i Płowy będzie ze mnie dumny. 
Zawsze się okropnie chwalił, jak mi się coś udało.
Ale nie było czasu na myślenie, bo w liściach zaszeleściło, pokazały się 
sterczące z gęstwiny rogi i wypuściłem strzałę...
Umilkł.
— Mów, Coulter. Wyrzuć z siebie wszystko.
— Strzeliłem mu prosto w lewy oczodół... strzała weszła w czaszkę prawie ido 
nasady. Kiedy do niego podbiegłem, umierał, ale jak się nachyliłem, wyszeptał 
jeszcze: „Powiedz mamie, że to nieumyślnie... powiedz, że ja ci kazałem tak 
powiedzieć". Po kilku sekundach nie żył. Trzymałem go w ramionach, dopóki nie 
byłem pewien, potem wskoczyłem do wody i chciałem się utopić. Ale niełatwo jest 
się utopić, kiedy ma się tyle lat, ile ja miałem wtedy. Woda wypycha na 
powierzchnię i chcąc nie chcąc człowiek zaczyna pływać.
— Coulter...
— Jeszcze nie skończyłem. Od tego dnia matka nie odezwała się do 'mnie ani 
słowem. Mieszkałem jeszcze trzy lata w domu i w ciągu tego czasu ani razu do 
mnie nie przemówiła. Jak chciała, żebym coś zrobił, mruczała pod nosem: „Mam 
dzisiaj pranie, więc jak wyjdę z domu, trzeba będzie narąbać drzewa".
Była przekonana, że zrobiłem to umyślnie, z zazdrości... prawie wszyscy w 
miasteczku tak myśleli. Nie było dziecka, które by nie wołało za mną: „Kain 
zabił Abla, Kain zabił Abla"... Pewnie słyszeli to od rodziców.
Po jakimś czasie zacząłem im odpowiadać pięściami, a to ich ma się rozumieć 
upewniło, że mają rację. Miałem podłą naturę, odezwała się we mnie zła krew... 
tak ludzie mówili. Więc jak skończyłem piętnaście lat, uciekłem na dobre. Matka 
wyszła drugi raz za mąż za człowieka, który mnie bił, ją też, więc którejś nocy, 
jak poszli spać, uciekłem z domu. Nigdy nie wróciłem. Dowiedziałem się po latach, 
że matka umarła na suchoty. Kiedy była umierająca, jedna sąsiadka spytała, czy 
nie należałoby 'mnie od-
247
szukać i zawiadomić. „Miałam tylko jednego syna — powiedziała. — Miałam syna 
Filipa, który został zamordowany".
Wstydzę się, droga Melisso, ale przez długą chwilę nie mogłem wykrztusić słowa. 
W końcu powiedziałem:
— Coulter, to straszna historia, straszna. Ale...
— Może lepiej, żebyś pan zszedł teraz z wozu, doktorze. To 1 jasne, że nie ma 
pan ochoty siedzieć obok mordercy. Jak ktoś 1 się o tym dowiaduje, już go nie ma.
— Panie Coulfer, taka szczerość w stosunku do człowieka, który mógłby mnie 
położyć jedną ręką, jest ryzykowna, ale powiem panu, że straszny z pana osioł. 
Zdarzenie było przypadkowe, jak to słusznie ocenił pański brat. Swoją drogą, cóż 
za wspaniały chłopak był z niego! Takie czy inne przypadki zdarzają się na 
świecie co dzień. Cały kłopot, że pan pozwolił się temu rozrosnąć, rozjątrzyć — 
naturalnie nie.bez powodów — aż parna to całkiem opanowało. Ale proszę mi 
powiedzieć: prawda, że pan dzisiaj pierwszy raz opowiedział to człowiekowi 
obcemu?
— Nie mówiłem o tym nikomu od tego dnia, w którym powtórzyłem wszystko matce, a 
ona zbiła mnie pogrzebaczem do utraty przytomności.
— A jak jest teraz... co pan odczuwa w tej chwili? Westchnął przeciągle.
— Doktorze, nie umiem tego wytłumaczyć, brak mi inteligencji i wykształcenia, 
ale czuję się tak, jakby mi ktoś zdjął górę z piersi.
— Wspaniale! — zawołałem schodząc z wozu. — A teraz słuchaj uważnie, Coulter. 
Powtórzę naszej gromadce wiernie, słowo w słowo, wszystko, coś mi pan powiedział. 
I chcę, żebyś wieczorem o siódmej przyszedł do nas na kolację.
Znowu cień niepokoju przemknął mu po twarzy.
— Może jutro... dziś mam tyle zaległej roboty...
— Dzisiaj! — zażądałem stanowczo. Wybrnąłeś już prawie z matni. Ale musisz 
zrobić jeszcze kilka kroków.
Odchodząc dodałem:
— Coulter, zrób to, co z pewnością zrobiłby Płowy.
Gniew ściągnął mu rysy, ale nagle jego twarz wygładziła się.
— Może przyjdę! — zawołał za mną.
Następny etap opowiem w skrócie. Nie należy rozwodzić się długo nad smutnymi 
zdarzeniami. Spędziliśmy dwie godziny u podnóża Independence Rock zwanej 
popularnie „archiwum pustyni", ponieważ pokrywają ją liczne napisy — imiona," 
inicjały, daty i nazwy miast, wydrapane w skale przez członków wcześniejszych 
wypraw. Jaimie i Po-Povi wspięli się stosunkowo wysoko i wyryli memento dla 
przyszłych pokoleń — dwa imiona, chłopca i indiańskiej dziewczyny. Czy myślisz, 
że ten napis będzie czytelny za lat sto, długo po tym, gdy okryje nas wszystkich 
miękki
248
całun ziemi? Czy wesołe gromady wycieczkowiczów z miast, które powstaną na tej 
pustyni, 'będą sobie łamały głowy nad tymi dwo-tfia imionami: JAIMIE McP. i PO-
POVI? Jacy oni byli — ci dwoje, którzy wyryli te niezdarne litery? Dokąd jechali? 
Jak potoczyły się ich losy?
Niemądre rozważania. Pod naporem wichrów pustynnych sama skała może runąć za 
kilka dziesiątków lat. Jest to kraj surowy i okrutny.
W odległości pięciu dni jazdy za Independence Rock, gdy przekraczaliśmy już 
Diabelskie Wrota i szeroką na trzydzieści stóp szczelinę w ścianie skalnej i 
zbliżyliśmy się do granitowego kanionu, zobaczyłem w pewnej chwili Coultera, 
który jechał wzdłuż taborów w kierunku przeciwnym do jazdy, z twarzą wyraźnie 
zaniepokojoną. Nie przywitał nas, co samo w sobie było niezwykłe, tylko spinając 
konia ostrogami pogalopował na tyły. Następnie wrócił drugą stroną, cały czas 
osłaniając oczy od słońca i wpatrując się badawczo w obie groźne ściany kanionu.
To, co zobaczył, najwyraźniej nie było mu w smak, kazał nam bowiem zmniejszyć 
odległość między wozami, rzucając rozkazy tonem bynajmniej nie łagodnym.
Zjawił się Jaimie na swoim nakrapianym koniku i powiedział:
— Coulter węszy Indian «Nie podoba mu się ten kanion.
Wprost trudno było w to uwierzyć, bo Indianie w tych stronach — nie licząc złej 
przygody naszego syna i rzadkich prób kradzieży nocą — byli na ogół usposobieni 
pokojowo.
Wypatrując niespokojnie oczy dostrzegliśmy cienką strużkę dymu wzbijającego się 
w powietrze za ścianą kanionu po prawej stronie; zaraz potem dostrzegliśmy drugą 
i trzecią. I nic — puste niebo tam, gdzie przed chwilą coś się paliło.
Wypadki potoczyły się teraz z szybkością błyskawicy. Jaimie wrzasnął wskazując 
na wysoką skałę i dostrzegliśmy na tle błękitnego nieba nieruchomą postać, potem 
rozległy się dwa strzały gdzieś na przodzie taboru i (zobaczyliśmy galopującego 
Coultera, który siedział w siodle niemal bokiem i wołał do nas:
— Wozy! Ustawiać wozy kołem... to atak! — Ponad straszliwą wrzawą, jaka 
wybuchła, grzmiał jego głos wzdłuż linii taborów: — Atakują! Atakują!
Pierwsza reakcja na tego rodzaju słowa to uczucie raptownego zimna w żołądku. 
Trudno człowiekowi pojąć, że za chwilę wróg zacznie do niego strzelać, że może 
go zrani lub zabije. Na szczęście niewiele było czasu na rozmyślania. Kłęby 
kurzu wzbiły się wokół nas, gdy trzydzieści kilka „okrętów prerii" zaczęło 
tworzyć obronną elipsę — stuk kopyt, szarpiących się w uprzęży i protestujących 
koni i wołów, przekleństwa mężczyzn manipulujących lejcami, słowem, pełna 
przestrachu wrzawa na tak zwykle cichej pustyni.
249
Coulter osadził konia na miejscu, zeskoczył na ziemię i zaczął sprawdzać broń, a 
potem rozlokował kobiety za kołami i skrzyniami i przykrył dzieci ochronną 
warstwą derek i brezentu. Nie był przy tym ani szorstki, ani łagodny i tylko 
głupiec mógłby mu się sprzeciwiać. Coulter dobrze wiedział, co robi.
Przed nami nic się nie działo. Nagle Coulter powiedział:
— Mamygbścia.
Na ścieżce biegnącej dnem kanionu pojawił się Indianin, samotny jeździec na 
grzbiecie dorodnego wierzchowca. Jechał pełnym galopem, ale w odległości mniej 
więcej stu jardów od nas zatrzymał się tak raptownie, że o mało nie spadł, i 
zatknął w ziemi przybraną girlandami włócznię. Potem odjechał i po chwili 
zniknął za zakrętem.
Zaledwie zniknął, zza zakrętu wyłoniło się kilkudziesięciu Indian, straż 
przednia. Stanęli i przyglądali się nam biernie. Teraz nasz pan Coulter wyszedł 
śmiało naprzód, ze zwykłym u niego wyrazem pogardy na twarzy, schylił się i 
nabrał pełną garść piachu. Podniósł rękę wysoko, aby wszyscy Indianie widzieli, 
i cisnął piachem o ziemię.
Następnie wrócił, bynajmniej nie biegnąc, ale i nie marnując
czasu.
— Klamka zapadła — powiedział. — Wyzwali nas do walki, a ja podjąłem wyzwanie. 
Przygotujcie się. Za chwilę tu będą.
Po kilku sekundach dodał:
— Idą.
Ruszyli biegnąc w dwóch szeregach tuż pod ścianami kanionu, słabo widoczni, ho 
słońce było wysoko na niebie i obie strony znajdowały się w cieniu. Kilka strzał 
padło do środka naszego kręgu, ale nie wyrządziły żadnej szkody.
— Nie strzelać! — zawołał Coulter. — Jeszcze nie. Poczekamy. To ich zdenerwuje. 
— Biegał schylony od jednej grupy do drugiej i powiem, że zaczęła nam się po 
trochu udzielać ta jego pogodna" obojętność w chwili tak krytycznej.
W głębi kanionu dwa szeregi Indian połączyły się i wśród głośnych wrzasków 
przygotowywały do następnego biegu.
— Kruki z domieszką Węży, czarnych jak smoła — powiedział Coulter półgłosem.
Nie sprowokowawszy naszego ognia Indianie oderwali się od ścian kanionu, 
pierwszy więc raz mogliśmy przyjrzeć się naszym wrogom. Niektórzy byli rośli i 
dobrze "zbudowani, inni wyglądali nędznie i cherlawo. Większość występowała nago, 
ciała niektórych były pokryte zeszywanymi skórkami zajęczymi. Włosy, ogólnie 
rzecz biorąc, mieli długie, nosy orle, a przeciętny ich wzrost określiłbym na 
pięć stóp i sześć lub siedem cali. Coulter nie mylił się
250
co do jednego: niektórzy spośród tych Indian — może szczep Węży— byli talk 
czarni, jak nasi Murzyni w Louisville.
Obejrzałem strzałę, która utkwiła w piasku niedaleko mojej nogi; wystrzelona 
daleko w 'powietrze nie miała impetu. Była prymitywnie obrobiona i ustępowała 
znacznie strzałom, które widzieliśmy u Siuksów, miała jednak solidne okucie z 
żelaza nabytego — nie wątpię — w jednej z placówek handlowych.
— Uwaga, chłopcy — powiedział Coulter. — W tym biegu nie będą się bardzo 
pilnować. Wybierzcie sobie jednego napastnika, a jeżeli który z was nie jest 
strzelcem wyborowym, mierzcie do konia!
Któryś z naszych mężczyzn zawołał:
— Niech mnie diabli, jak to zrobię. To nie po ludzku. Będę strzelał do 
człowieka.
— Zgoda, Wilson — odparł Coulter — tylko że wtedy ta twoja złotowłosa koza 
spędzi miesiąc miodowy z dwoma dziesiątkami indiańskich junaków.
Wilson odszedł rozwścieczony, ale zauważyłem, że kiedy szeregi dzikich ruszyły 
do ataku, wrzeszcząc tak przeraźliwie, że mniej odważna giupa ludzi umarłaby 
chyba ze strachu, wycelował starannie i zwalił z nóg srokatą kobyłę, która 
padając przywaliła jeźdźca. Moje lekarskie oko dostrzegło oznaki skręcenia karku 
— głowa gwałtownie przegięta do tyłu, konwulsyjne ruchy dolnych kończyn, drgawki 
całego ciała — po czym ranny skonał.
Na szerszym tle bitwy pamięć rejestruje zwykle tego rodzaju małe obrazy. 
Ładowałem i strzelałem z gwintówki systemu Haw-ken, broni nieporęcznej w użyciu, 
która spoczywała między szprychami Ikoła. Indianie strzelali zarówno z łuków, 
jak z broni palnej. Widziałem, jak został trafiony jeden z naszych, chociaż 
niezbyt groźnie.
— Ilu ich jest? — spytałem Coultera podczas kolejnego wypadu, które odbywał 
pochylając wysoką postać.
— Chyba sześciu na naszego jednego. I wybrali dobry dzień. Spojrzał niechętnie 
w niebo.
Zar w kanionie stawał się trudny do zniesienia. Słońce, jalkby dziesięciokrotnie 
większe, paliło niemiłosiernie; powietrze było nieruchome.
W ciągu dwóch następnych ataków czterej nasi odnieśli rany, zresztą niegroźne; 
jeden młodzieniec dostał kulkę w plecy, 'dwaj mężczyźni zostali ranni niemal w 
identyczne miejsca w pachwinie; i wreszcie jeden postrzał czaszki, błahy, lecz 
bardzo krwawy.
Ponad wrzawą słyszałem głos Coultera wykrzykujący po raz nie wiem już który to 
samo polecenie:
— Celujcie do koni! Zapomnijcie o ludziach!
Niebawem na ogólne żądanie porzuciłem gwintówkę i zająłem
251
się rannymi. Jaimie leżąc na brzuchu pod wozem Brice'ów strzelał z 
pożyczonego pistoletu, Jennie zaś starannie i metodycznie siała 
spustoszenie w liniach wrogów używając jednej ze strzelb Kissla. Pani 
Kissel ładowała broń dla nas wszystkich. Było już jasne, że nasza sytuacja 
jest rozpaczliwa. W walce obliczonej na wyczerpanie przeciwnika nie 
mieliśmy żadnych szans. Szeregi nasze tak się przerzedzały, że mogliśmy 
oczekiwać bezpośredniego ataku na długo przed zachodem słońca; słyszałem, 
jak Coulter to mówił tonem ściszonym i nie przeznaczonym dla ogółu, do 
jednego z poganiaczy.
A Indianie szli, zda się, niewyczerpane ich zastępy. Przy następnym 
natarciu kilku młodych wojowników uformowało zwarty szyk, koń obok konia, i 
z mrożącym krew w żyłach wrzaskiem rzuciło się prosto na nas. Wszyscy 
mężczyźni z tej strony naszych linii zerwali się, żeby wymierzyć starannie, 
lecz mimo to jeden z napastników, Indianin nagi i tylko w piórach na głowie i 
wojennych barwach, przekroczył na koniu stos beczek i skrzyń między wozami 
i dostał się do środka naszego koła. Wrzeszcząc dziko zaczął dźgać na 
wszystkie strony włócznią, ale jego moment chwały nie trwał długo.
Nagle wyrósł przed nim Kis-sel, błysnęła stal w słońcu i usłyszeliśmy dziwaczny 
odgłos pęknięcia, jaki wydaje arbuz rozłupany nożem. Kissel roz-
252
płatał czerep Indianina od ciemienia do brody — równiutko jak szczapę sosnową. 
Zapewniam Cię, że do końca moich dni nie zapomnę tego widoku.
Nie zdradzając żadnych emocji, jakby to była codzienna domowa czynność, Kissel 
chwycił Indianina w pół i wyrzucił zwłoki za obręb naszej warowni.
Nadszedł Coulter ocierając pot rękawem kurtki. Wszędzie go było pełno— zatykał 
dziury, pocieszał, rzucał rozkazy, z rzadka czynił wymówki, doglądał kobiet, 
naprawiał barykadę, uspokajał bydło (widziałem, jak wyciągał z grzbietu wołu 
dwie strzały, które — celowane wysoko — miały za zadanie raczej nękać, niż 
zabijać) i dodawał nam wszystkim odwagi absolutną obojętnością wobec grożącego 
mu niebezpieczeństwa.
W krótkiej chwili ciszy przystanął obok nas na kilka sekund.
— Niech diabli tych Kruków! — powiedział dodając kilka szczegółów, których wolę 
nie umieszczać na tym miejscu. — Całkiem sporośmy ich natłu-kli, ale nie chcą 
się odczepić. Każde inne plemię zrobiłoby przerwę, zabrałoby zabitych i rannych, 
zaczekałoby może do jutra. Węże, kiedy są sami, zawsze to robią.
Spytałem, ile nam zostało czasu,
— Zaatakują pewnie jeszcze ze trzy razy, a potem będą próbowali wedrzeć się do 
środka. Wołają pana, doktorze. Komu się dostało? Niech diabli... to ten
253
szczur wodny z Georgii, Billing. On i jego żona to najlepsi
strzelcy.
W ciągu kilku najbliższych minut usiłowałem zliczyć straty Indian. Naliczyłem 
dwadzieścia sześć koni, niektóre rzucały się jeszcze w przedśmiertnych drgawkach, 
inne rżały przeraźliwie. A pośród tych koni, w najrozmaitszych pozach, leżało 
czterdziestu kilku indiańskich wojowników; trudno było zliczyć dokładnie, bo 
niektórzy leżeli prawie niewidoczni pod końmi. Inne wierzchowce, bez jeźdźców, 
rzuciły się do panicznej ucieczki. Spora część rannych ruszała się jeszcze, 
usiłując wstać, czołgali się w tym lub innym kierunku. Jeden, ranny w oczy, 
zafascynował nas wszystkich, straciwszy bowiem poczucie kierunku zbliżał się 
powoli na czworakach do naszej linii.
Spod wozu rozległ się strzał, a gdy schyliłem isię i zajrzałem, zobaczyłem 
błyszczące podnieceniem oczy Jaimiego. W następnej sekundzie wyciągnął nóż i 
chciał pobiec naprzód. Schwyciłem go za
kołnierz.
— Oo to ma znaczyć? Co ty robisz?
— Chciałem go oskalpować — zabrzmiała zdumiewająca odpowiedź. Podniosłem rękę, 
żeby go uderzyć, ale spóźniłem się. Wierna Jennie wykonała za mnie tę czynność z 
niezawodną i pełną wdzięku zręcznością.
W dwadzieścia minut później Coulter obchodził szybko nasze linie rozdając broń 
krótką najrozmaitszego rodzaju — siekierki, noże, własny tomahawk (Bóg jeden wie, 
gdzie zdobyty), młotki, drągi — wszystko, co mogło posłużyć do odparcia masowego 
ataku, któregośmy się teraz spodziewali. Natężając głos zawołał.
— Przyjdą ?? za chwilę. Odeprzemy ich, stać nas na to. A jeśli nie damy rady, 
zachowajcie po kulce dla siebie, kobiet i dzieci. Jestem z was dumny... 
spełniliście waszą powinność, jak przystało na mężczyzn... wszyscy co do jednego. 
A teraz pokażemy im, co
potrafimy!
Ludzie wznieśli krótkie okrzyki na cześć Coultera, co go wyraźnie zmieszało.
A potem znieruchomieliśmy w napięciu oczekiwania i wyznam Ci, że czułem we 
wnętrznościach stufuntowy ciężar. Indianie porzucili iszyki, zbili się w ciasną 
gromadę i czekając na sygnał Okrzykami, wrzaskiem, piskiem, szczękiem broni 
podniecali się do walki. Ponad całą tę wrzawę wzbijało się dziwaczne, cienkie 
jakby skomlenie, niesamowite i denerwujące.
— Nie zwracajcie na to uwagi, chłopcy! — zawołał Coulter. — Mają świstawki z 
kości orła i próbują nas zastraszyć, chcą złamać nasz opór. Bądźcie gotowi, ale 
niech mi żaden nie strzela. Czekamy na ich sygnał.
Z radością zawiadamiam Cię, Melisso, że sygnał ten nigdy nie
254
był dany. Spoza skał za nami wyłoniła się podobna mirażowi chmara jeźdźców tak 
niezliczona jak liście na drzewie. Były ich setki, 'Zbita masa, która wypełniała 
całą szerokość kanionu — słyszeliśmy grzmot kopyt ich koni na długo, zanim 
dostrzegli ich nasi przeciwnicy. '
— Czekajcie chwilę... — zawołał Coulter osłaniając oczy od słońca.
Gdy odległość zmalała, wydali nam się dziwnie znajomi, chociaż ponad wszelką 
wątpliwość byli Indianami. Nagle spod wozu rozległ się wrzask Jaimiego:
— Poznaję go! To on! Czarny Podi, który dał mi konia!
Myślę, że ponad piętnaście setek Siuksów brało udział w natarciu na resztki 
(niefortunnych Kruków, którzy zepchnięci wśród krwaweij rzezi w głąb kanionu 
zniknęli z naszego życia.
Minęła godzina i zebraliśmy się wszyscy przed wozami. Dostojny i imponujący 
przyjaciel Jaimiego podjechał do nas wyciągając z daleka rękę.
— Żółte Włosy, co przyniósł list — powiedział po angielsku.
— Tu jestem — odezwał się Jaimie, wyraźnie speszony, że jest ośrodkiem tak 
wielkiego zainteresowania. Postąpił kilka kroków naprzód, a wtedy Indianie z 
pierwszych szeregów zeskoczyli na ziemię. Zwyczajem białego człowieka naczelnik 
wymienił z nim uścisk dłoni, a potem ten groźny i jednocześnie zabawny starzec 
okazał dokument podpisany przez Jaimiego i stwierdzający, że Czarny Podi żywi 
przyjazne uczucia do białych. W tym momencie — myślę — wszyscy w naszych 
taborach byliby bardziej niż radzi przysiąc w sądzie, że Czarny Podi jest 
największym człowiekiem Ameryki.
W pół godziny później odjechali, żeby przyłączyć się do reszty Siuksów w ich 
świętej krucjacie przeciwko- Wężom i Krukom, a my, znużeni, wróciliśmy do 
naszych wozów. Wypełniała nas radość i jednocześnie przygnębienie, tak bowiem 
straszne jest uczucie pustki, które przychodzi po bitwie — następstwo jednego z 
najbardziej przejmujących ludzkich doświadczeń.
— Ach, jakie to typowe dla ?????'? — powiedział ???, który przez całą ibitwę 
stał obok nas nieporuszony, wymieniając strzał za strzał — tak dobroduszny, jak 
angielski ziemianin polujący w swoim majątku na pardwy. — Uciął sobie drzemkę 
oparty o koło, zupełnie jakby co dzień walczył z Indianami.
A potem nagle krzyk Jennie:
— O Boże!
Strzała przyszpiliła go do piasty przebijając mu szyję na wylot; weszła w kark i 
wyszła przodem rozrywając tętnicę szyjną i miaż-
255
dżąc, myślę, samą kość. Wyciągnęliśmy ją później — mordercze narzędzie, długie i 
gładkie, iz jaskrawym kogucim piórem i masywną żelazną końcówką.
Nie żył, wątpię, żeby miał choć najkrótszą świadomość bólu. i
Oderwaliśmy od niego Jennie, która przytuliła się do nieszczę- I śliwca płacząc 
jak znużone dziecko, i zanieśliśmy ją na nasz wóz. Nasze straty były ciężkie: 
dziesięciu zabitych i osiemnastu ciężko rannych, a ponadto wiele kom i bydła 
martwego lub czekającego na dobicie.
Kto skorzystał na tej bezsensownej potyczce? Coulter powiada, że bardzo wiele 
sąuaws ze szczepu Kruków na znak żałoby rozpłata sobie dziś wieczór piersi albo 
odetnie palce. Spotkaliśmy się, wyrządziliśmy sobie wzajemnie straszliwą krzywdę 
i rozeszliśmy się, przy czym w bezsensownym akcie gwałtu obie strony poniosły 
niepowetowane straty.
A teraz, Melisso, zawiadomię Cię o decyzji, którą byliśmy zmuszeni podjąć. 
Tabory — to, co z nich zostało — udadzą się razem do fortu Bridger, tam izaś 
nastąpi rozstanie. Kisslowie, Jennie, ??? (zacny ten człowiek dla naszego dobra 
rezygnuje z osobistej wygody), Po^Povi i my z Jaimiem udamy się do Great Salt 
Lakę, warowni mormonów, i tam spędzimy zimę starając się odzyskać siły. Pani 
Kissel zapada na zdrowiu. Nie skarży się ani nie na- I rzeka, widać jednak, że 
nie starczy jej sił na dalsze etapy tej okrutnej kalifornijskiej drogi. Jeżeli 
się nie wzmocni, nie doczeka zimy.
Przezimujemy więc pośród uoznicw Brighama Younga. A gdy drzewa puszczą pierwsze 
wiosenne pędy i pierwsze stada ptaków odlecą na północ, nasza gromadka — 
wypoczęta i z odnowionymi siłami — wyruszy ponownie w drogę ku owym obiecującym 
złotodajnym polom, którym poświęciliśmy całą naszą energię. A syn nasz, droga 
Melisso, jest istnym okazem zdrowia.
Ściska Cię najgoręcej twój wzmocniony przeciwnościami i znajdujący się w 
przededniu zdobycia kolosalnej fortuny mąż
SARDIUSZ MCPHEETERS (W podróży, której tempo uległo pewnemu zahamowaniu)
ROZDZIAŁ XXVIII
Sądząc z tego, co słyszałem o tych mormonach, podobali mi się oni tylko średnio. 
A poza tym mieliśmy przecież szukać przygód i złota, nie zaś siedzieć w jakiejś 
dziurze ze izgrają upartych jak muły religijnych pomyleńców. Ojciec zawsze 
twierdził, że należy pilnie obserwować ludzi, którzy za dużo opowiadają o 
własnej
256
siebie, była znów ładna i pełna życia. A w ogóle od czasu małżeństwa jakoś się 
zmieniła. Miała teraz w sobie mniej ostrości, była jakby miększa i łagodniejsza. 
Ale jej stosunek do Coultera nie bardzo się zmienił. Jeżyła się na jego widok 
jak kot, to na pewno, ale z drugiej strony miałem wrażenie, że go chyba lubi. 
Tylko jakoś zupełnie inaczej, niż lubiła ?????'?.
— Słyszałem, że kopanie złota to ciężka, męcząca praca — powiedziała. — Pewnie, 
taka praca to nie dla pana. Pan to woli wałęsać się po świecie.
— Jak człowiek jest wolny, może sobie fruwać. Ale na to musi być mężczyzną, a 
nie ślamazarnym durniem...
— Powie pan jeszcze jedno słowo na ?????'?, a ślady wszystkich moich pięciu 
palców zostaną na tej czarnej indiańskiej gębie!
— Nie mówiłem wcale o Brisie, więc może lepiej dam pani Jennie prawdziwy powód. 
— Chwycił ją za ramiona i pocałował strasznie mocno, a jednocześnie tak ją 
przycisnął do wozu, że zrobiła się zupełnie bezwładna.
Jak ją puścił, nabrała powietrza w płuca i wysyczała:
— Ty ordynusie! Powinieneś się wstydzić! Wynoś się! — Ale jak się odwrócił, 
żeby odejść, powiedziała: — Dokąd idziesz?
— Jak to dokąd? Do Kalifornii. Chyba ci mówiłem?
Jennie taka była wściekła, że zaczęła płakać. Znowu wysyczała:
— Idź sobie! I tylko mi więcej nie wracaj, słyszysz?
— Nie chcesz, żebym cię jeszcze raz pocałował na pożegnanie?
— Nie chcę! Tylko mi się nie waż! Nigdy!... No to jeden raz... ale nie tak... 
och!
Wyrwała mu się jakoś i po sekundzie wydyszała:
— Przestań! Niech cię diabli... miałabym cię ochotę zabić!
— Na Boże Narodzenie będę w Salt Lakę City.
— Ale mnie tam nie będzie.
— Radziłbym ci być.
— Wyjdę za mormona.
— Postaram się, żebyś owdowiała.
Kiedy sobie poszedł, oparła głowę o deski wozu i oddychała jakoś tak ciężko, ale 
po chwili dała spokój i z całej siły kopnęła koło. Dziwna osoba. Ale naprawdę 
nie miałem pojęcia, o co jej idzie; zresztą nie byłem już zmęczony, więc wstałem 
i odszedłem.
Zanim tabory ruszyły w dalszą drogę do Kalifornii, Coulter poszedł przedstawić 
mężczyzn z naszej grupy Jimowi Bridgerowi, który, jak powiedział, jest jego 
przyjacielem. Jeżeli mój ojciec się nie mylił, Coulter miał na świecie najwyżej 
kilku przyjaciół, same takie typy, którym było wszystko jedno, czy zabił brata, 
czy nie. Jako przyjaciele uważali pewnie, że miał po temu swoje racje.
Jednym z nich był ten Bridger, a drugim Kit Carson, traper
259
i przewodnik, który w tym roku przeprowadzał emigrantów szlakiem z Oregonu. 
Coulter miał nadzieję, że go niedługo spotka.
Coulter powiedział nam, że fort Bridger, obok którego droga mormońska do Salt 
Lakę oddziela się od szlaku Kalifornia — Ore-gon, stoi nad Black Fork, dopływem 
Green River mającym swoje źródła w górach Uintah. Couuter dodał, że Jim Bridger 
to stary wyga i jeden z najtwardszych ludzi na świecie.
•— W 1843 roku, w czasie potyczki nad Powder River, wojownicy z plemienia 
Czarnych Stóp zostawili mu na pamiątkę dwa żelazne groty w plecach — dodał 
Coulter. — Wyjął mu je niejaki' doktor Whitman, a kiedy go krajał, Bridger 
siedział sobie na trawie, palił glinianą fajkę i grał z żołnierzami iw kości. 
Indianie roznieśli wiadomość o tym po całym Zachodzie. Z wyglądu jest łagodny 
jak baranek, ale nie zdziwcie się, kiedy zacznie blagować. Całkiem nieźle 
opowiada rozmaite historyjki. Nawet można powiedzieć, że jest z tego Sławny.
Obozowaliśmy nad jedną z trzech odnóg rzeki opływających fort, więc drogę 
mieliśmy niedaleką. Coulter i mój ojciec szli przodem, za nimi Kissel z panem 
???, ja zamykałem pochód.
Pierwsze, co rzucało się w oczy, to że Bridger był piekielnie sprytny wybierając 
takie właśnie miejsce. Fort stał na wyspie ze wszystkich stron otoczonej wodami 
środkowego' dopływu i żeby się tam dostać, musieliśmy wsiąść do płaskodennej 
łodzi, chociaż podobno można było przejść tę rzekę w bród. Z bliska fort 
wyglądał dość paskudnie, ale za to świetnie nadawał się do obrany, bo Bridger 
otoczył go doo-koła potężną palisadą, przez którą prowadziła do środka solidna 
brama. Budową fort przypominał Lara-mie: mieszkania i budynki gospodarcze 
wychodziły na kwadratowy plac. Po stronie północnej zobaczyliśmy zagrodę pełną 
zwierząt — wołów, mułów, koni, kuców i tym podobnych — a dom samego Bridgera 
stał w południowym rogu; jak na człowieka tak znanego, który na dodatek nazywał 
siebie samego majorem wojsk, była to bardzo zwyczajna, chociaż obszerna chałupa.
Zobaczyliśmy teraz właściciela tej nędznej budy, stał na progu; opiszę go 
słowami mojego ojca wziętymi z jego dziennika: „Mężczyzna średniego wzrostu, 
szczupły, o wyglądzie człowieka niezwykle silnegof ubrany w ozdobioną frędzlami 
bluzę z koźlej skóry, dość izniszczoną, w czarnym, płaskim kapeluszu na głowie; 
na 'twarzy wyraz przyrodzonej psotności, zmieszanej z wystudiowaną niewinnością; 
oczy małe blisko osadzone, ale nieprawdopodobnie przenikliwe, nos orli, szyja 
żylasta, usta zaciśnięte w takim wyrazie, jakby ich właściciel przyrzekł sobie, 
że za nic nie roześmieje się z jakiegoś wspaniałego dowcipu".
Kiedy wchodziliśmy na podwórze, wynosił właśnie z domu ogromną mosiężną lunetę, 
z którą (jak nam później powiedziano) pra-
260
wie nigdy się nie rozstawał. Dzięki tej lunecie wiedział, co się dzieje w 
okolicy; Indianie nie mogli zrozumieć, jak on to robi.
Jego przywitanie z Goulterem było dość niezwykłe. Odbiegało od ogólnie 
przyjętych zwyczajów.
Kiedy tak stał na progu w pozycji niedbałej, trzymając w ręku lunetę, 
zobaczyliśmy za nim w głębi domu dwie grube Indianki i gromadkę miedzianoskórych 
dzieciaków.
Chociaż znajdowaliśmy się w odległości najwyżej dwudziestu czy trzydziestu 
jardów, Bridger podniósł lunetę i skierował ją dość niegrzecznie prosto w twarz 
Coultera. Wyraźnie teraz przestraszany zrobił taką: minę, jak gdyby gromada 
Indian zaatakowała nagle fort. Muszę powiedzieć, że speszyło to trochę mego ojca 
i tamtych, zwłaszcza pana ???, który mimo tylu miesięcy spędzonych na szlaku 
ciągle przywiązywał dużą wagę do manier.
— Zawołajcie dzieci! — huknął właściciel fortu na Indianki. — Zaryglujcie 
drzwi... schowajcie srebra! — Szybkim ruchem odstawił lunetę za drzwi i wyniósł 
na próg bardzo długą gwintówkę. Minę miał poważną, jeżeli nie wręcz groźną.
Coulter ze swojej strony podjął tę bzdurną zabawę w talki sposób, jakby nie po 
raz pierwszy w niej uczestniczył.
— Chcielibyśmy się dowiedzieć, kto zarządza tym fortem! — zawołał. — 
Powiedziano nam, że starego Bridgera zabiło dwoje dzieci ze szczepu Arapahoe.
— iSchowajcie się — polecił Bridger kobietom, które dotąd ani drgnęły. — Nie 
wychodźcie za próg. To rad wygląda na Coultera.
— Odstaw tę pukawkę.
Zbliż się, Coulter. Ale idź powoli i żadnych ruchów rękami! Coulter wyszczerzył 
teraz zęby w uśmiechu i powiedział:
— Chryste, ależ on wygląda! Czegoś równie ohydnego nie widziałem nigdy w życiu. 
Czy w tych stronach nie przyszywa się już guzików do koszul?
— Co z twoimi włosami? — spytał Bridger.
— Czasem ptaszek opala sobie skrzydełka.
— Mówiłem ci, że bez przewodnika nie masz co chodzić po szlaku. Ale ty nie 
chcesz słuchać.
— To moi przyjaciele — przedstawił nas Coulter. — Przyszli na poważną rozmowę, 
więc dość tych andronów.
Mniej więcej w tym momencie uścisnęli sobie dłonie, ale każdy zrobił to w taki 
sposób, jakby ten drugi był czymś nieprawdopodobnie ohydnym.
— Nie myślałem, że cię jeszcze kiedykolwiek zobaczę na wolności i nie pod 
strażą — powiedział Bridger.
Przyglądając mu się z politowaniem Coulter wybuchnął:
— Wiesz, prawie zapomniałem, że taki z ciebie szpetny drab.
261
Za każdym razem człowiek .aż isię trzęsie e obrzydzenia. A może byś się tak 
ogolił? To czasem pomaga.
— Proszę do środka, panowie — zaprosił nas Bridger — i czujcie się jak u siebie 
w domu. W przyszłym miesiącu rozpoczynam budowę nowej willi, z marmuru 
importowanego z Vermont, ale robotnicy nie przystąpili j eszeze do roboty.
Przekonałem się później, że to kłamstwo; trzeba powiedzieć, że właściciel fortu 
Bridger nigdy nie 'mówił zupełnej prawdy — jeżeli tylko nadarzyła mu się okazja 
do wymyślenia ciekawszej historyjki. Coulter wytłumaczył nam, że to jest jego 
jedyna rozrywka na tym pustkowiu, a mój ojciec dodał później, że „w głębi duszy 
jest to wspaniały humorysta, róża, której aromat marnuje się w pustynnych 
wichrach".
Kiedy weszliśmy do środka (Kissel musiał się schylić, żelby nie zawadzić głową o 
framugę drzwi), Bridger przedstawił nam Indianki jako swoje żony; powiedział, że 
jedna ma na imię Niech Cię Licho, a druga Idź do Diabła. Z grzeczności nie 
spytaliśmy się, czy Bridger żartuje, ale Coulter powiedział nam później, że to 
są autentyczne imiona i że Bridger wymyślił je przed kilku laty. Indianki były z 
nich strasznie dumne.
Wyjaśniliśmy Bridgerowi, że chcemy spędzić zimę w Salt Lakę City. Mój ojciec, 
dodał, że bez przewodnika nie damy rady.
— Bądźcie spokojni, on was tam zaprowadzi — zwrócił się do nas Coulter, chociaż 
Bridger siedział tuż obok. —Od czasu do czasu jest tu trochę roboty. Bridger 
bierze wtedy nogi za pas i ucieka, gdzie pieprz rośnie.
— Moje stosunki z Brighamem Youngiem nie są ostatnio najlepsze — powiedział 
Bridger poważnym głosem. — Brigham twierdzi, że sprzedaję Utesom broń. Co więcej, 
'ma wielką chrapkę na mój fort. Dobrze się składa, bo wybierałem się akurat do 
Salt Lakę odbyć z nim rozmowę. Jak chcecie, możecie iść ze mną.
Była to naprawdę cudowna nowina. Zamierzał wyruszyć w drogę za dwa dni, kiedy 
jego wspólnik, Vasquez, wróci do fortu z kupieckiej podróży. Powiedział, że 
tymczasem możemy sobie obejrzeć w okolicy różne ciekawe widoki. Potem obiecał, 
że zaprowadzi nas wszystkich, nie wyłączając kobiet i dzieci, wysoko w góry nad 
brzeg strumienia, który ma najszybszy nurt w całej Ameryce, ale że nas ostrzega, 
żebyśmy nie wkładali do wody rąk czy nóg, bo się poparzymy.
— Woda tak szybko płynąca nagrzewa się przez tarcie o dno i brzegi — dodał 
przyglądając nam się z ukosa. — Podczas wiosennych odwilży osiąga temperaturę 
wrzenia.
Odprowadził nas do bramy i przeprawił się z nami na drugi brzeg. Po tamtej 
stronie rzeki obozowała gromadka Indian, a tuż
262
obok smutne resztki innej pionierskiej wyprawy, łącznie trzy wozy-
— Zostają tutaj — wyjaśnił Bridger. — Spodobała im się okolica i mają zamiar 
osiedlić się na stałe. Sprytne sztuki, nie ma co, przywieźli wszystko, co im się 
może przydać: mają rzeźnika, piekarza, kowala, szewca i tak dalej. Wybierali 
ludzi tylko pod kątem ich przydatności, innych nie chcieli.
Obok najbliższego wozu siedział grzejąc się na słońcu starzec z siwą brodą, tak 
zasuszony i koślawy, jakby się miał za chwilę rozpaść. Widziałem, że mój ojciec 
z trudem powstrzymuje pytanie.
— Po co w takim razie przywieźli tego starca: — spytał w końcu.
— Jak to po co? Muszą przecież założyć cmentarz.
W drodze do obozu ??? spytał:
— Słyszeliście, co on mówił o tym potoku? Nie wierzę. Czysty, nonsens.
— Równego Bridgerowi kłamcy i blagiera — wybuchnął mój ojciec — nie było mi 
dane spotkać w całym życiu, które, poświęciłem studiom nad podobnymi osobnikami. 
Cokolwiek mówił, ja w to nie wierzę. Nie wierzę nawet, że się bił z Indianami.
— Hm — mruknął Coulter — nie powiecie, że was nie uprzedzałem. Ale jakby go pan 
tak, doktorze, przyparł do muru, może zacząłby się bronić.
Kiedy taboiry ruszyły w drogę, wszyscy prócz Jennie staliśmy obok powiewając 
chusteczkami i wykrzykując ostatnie słowa pożegnania. Wymieniliśmy nazwiska i 
adresy, jak to zwykle, kiedy ludzie się rozstają, i przyrzekliśmy sobie, że 
nawiążemy kontakt później, na złotodajnych polach — chociaż w głębi serca 
wiedzieliśmy, że się już nigdy nie spotkamy. Czas przytępia w człowieku 
najlepsze intencje, smutne to, ale prawdziwe.
Coulter miał wrócić do Salt Lakę City. Kiedy to powiedział, uwierzyłem mu. Ale 
Jennie nie uwierzyła.
— Ostatni raz oglądamy go na oczy — powiedziała. — Obrzydliwy zabijaka. — Stała 
na uboczu, a kiedy przejeżdżając wyszczerzył do niej zęby i pomachał do niej 
ręką, odwróciła się.
— Oddał mi pan przysługę, doktorze — powiedział Coulter do mojego ojca. — Wrócę, 
żeby was przeprowadzić do Kalif omii.
A na zakończenie udzielił nam jeszcze jednej rady.
— Jeszcze słówko o Bridgerze. Nie zwracajcie uwagi na jego koszałki-opałki. 
Ufajcie mu, jakbyście ufali własnej matce. On nie chce, żebyście o tym wiedzieU, 
ale zgodził się pójść z wami, bo go o to prosiłem. Pamiętajcie, co wam teraz 
mówię. Nie zapominajcie ani na chwilę. Ufajcie mu, jak nikomu innemu. Mało jest 
takich
263
vzeczy na świecie, których Bridger nie potrafi zrobić. A teraz — do zobaczenia!
Ojciec powiedział z prawdziwym wzruszeniem:
— Ooulter, uważamy cię za członka rodziny. Szczęśliwy będzie to dzień, kiedy do 
nas wrócisz. — Kissel zmiażdżył mu na pożegnanie kilka kostek w dłoni, pani 
Kissel rozpłakała się i nawet pan ??? miał zmartwioną minę.
I taki przebieg miało nasze rozstanie. Smutna to była chwila. Przekonałem się 
nagle, że trzymani Po-Povi za rękę i że w sercu ciąży mi sporych rozmiarów 
kamień. Miałem uczucie, że patrzę, jak odchodzą od nas i giną w oddali wszystkie 
nasze nadzieje i plany. Czy dotrzemy kiedykolwiek do Kalifornii? Zaczynałem w to 
wątpić.
ROZDZIAŁ XXIX
W ustalonym dniu wyruszyliśmy z fortu Bridger prowadzeni przez jego właściciela 
i czekała nas trudna przeprawa do Great Salt Lakę poprzez rozprażoną pustynię i 
równiny sodowe.
Major Bridger był w pysznym humorze, ostrzegł nas jednak, że okolice aż się roją 
od Indian i że musimy cały czas mieć oczy i uszy otwarte.
Ustawił nas w takim szyku, że na przedzie jechał wóz Coego, w dalszym ciągu 
zaprzężony w muły, dalej wóz ?????'?, na końcu zaś juczne muły pana Kissla i 
mojego ojca. Mężczyznom Bridger wyznaczył coś w rodzaju służby patrolowej; kazał 
obchodzić flanki i przepatrywać tyły, przy czym nie wolno było im się oddalać z 
zasięgu wzroku. Ja jechałem bliżej czoła kolumny, niedaleko Bridgera, który 
siedział na indiańskim koniku tak prawie zapuszczonym i niechlujnym jak jego 
właściciel.
O świcie fort został daleko za nami, jechaliśmy cały czas wschodnim skrajem 
łańcucha gór. Od ważniejsi emigranci zaczęli ostatnio używać tego szlaku, który 
był skrótem prowadzącym obok Great Salt Lakę, większość jednak trzymała się 
dawnej drogi; biegła ona do fortu Hall i dalej do rzeki Humboldt.
Był już październik, ale dzień wstał upalny. Przed nami rozpościerała się jałowa 
pustynia tak beznadziejna, jak świat w przededniu stworzenia — ani jednego 
drzewa, nigdzie wody ani źdźbła trawy — nic, tylko bylica, a ja naprawdę bym się 
nie martwił, gdybym już nigdy nie oglądał na oczy tego sztywnego jak drut krzaka.
Kiedy zrobiło się jasno i słońce zaczęło nas prażyć z wysokości najwyżej 
pięćdziesięciu jardów, zobaczyliśmy obok na szlaku znany nam już widok: 
powyrzucane z wozów sprzęty i towary,
264
A zanim skończył się dzień, znów pokazały się trupy wołów i obok graby: „E. 
PRITCHARD, zmarł 28 lipca 1849". Ojciec podniósł z ziemi powieść pod tytułem 
„Fałszerz" napisaną przez G. P. R. Jamesa i czytał ją w marszu, śmiejąc się od 
czasu do czasu z jakiegoś wesołego kawałka, ale jak Bridger pokazał mu oczami w 
swój oschły, zezowaty sposób Indian, którzy szli teraz obok nas grzebiąc wśród 
rzeczy walających się na szlaku, natychmiast ją odrzucił.
Byli to Indianie ze szczepu Utes, prawie nadzy i tak chuderlawi i nędzni, że 
Pawnee wydawali się przy nich prawie eleganccy. Po południu, kiedy szlak 
prowadził stokiem wzgórza, minęliśmy osadę Kopaczy (była 'to gorsza odmiana 
szczepu Utesów), plemię na bardzo niskim stopniu rozwoju. Bridger zatrzymał się 
i pokazał nam, jak mieszkają. Były to doły wygrzebane w ziemi, jamy lisie 
zabezpieczone tylko byle jak skleconą osłoną od wiatru. Ojciec naszkicował 
spiesznie jedno z takich pomieszczeń, mam teraz przed sobą ów rysunek. Płytki 
dół, w którym przykucnęła na ziemi naga kobieta o przerażonym spojrzeniu, obok 
iw garnku gotują się chrabąszcze, ze słupa zwisa jakby sakwa skórzana 
przywiązana rzemieniem do deski, a w sakwie tkwi niemowlę pomarszczone i 
wychudłe.
Jedna z tych istot podeszła do nas z wyciągniętą ręką mamrocząc „głodny, głodny", 
ale Bridger ją odpędził.
— Żebrzą w mieście Brighama Younga — powiedział. — Nie są niebezpieczni, chyba 
że mają nad białymi przewagę, a wtedy zabijają z przyjemnością.
Bridger był teraz bardzo rzeczowy i — biorąc pod uwagę jego słynne gadulstwo — 
milczący; widziałem, że ojciec odetchnął z ulgą. Nasz przewodnik wyraźnie go 
denerwował. Ojciec nie wiedział, jak się zachować, kiedy tamten rozpoczynał 
jedną ze swoich nieprawdopodobnych historyjek. W ciągu tego całego dnia 
opowiedział nam -tylko dwie wyssane z palca bujdy, ale jak zauważył pan ???, 
starczyło ich za co najmniej dziesięć. Raz, na zupełnie prostym i wyraźnie 
zaznaczonym odcinku szlaku, który biegł chyba samym środkiem pustyni, Bridger 
zatrzymał się i spojrzał najpierw w lewo, a potem iw prawo, jak gdyby sprawdzał, 
gdzie się znajdujemy. Następnie wyjął lunetę i rozejrzał się uważnie po okolicy. 
Kiedy skończył tę lustrację, zjechał ze szlaku i rozpoczęliśmy długi i żmudny 
objazd, po czym wróciliśmy z powrotem na drogę.
— O mało co znowu nie strzeliłem ibyka — zachichotał. — Już dwa razy 
roztrzaskałem sobie głowę i potłukłem konia.
— Co to było? Dlaczego zjechaliśmy ze szlaku? — dopytywał się ojciec, kiedy 
spoceni jechaliśmy za naszym przewodnikiem.
Bridger wskazał za siebie.
265
— Wszystko przez tą dokuczliwą zawalidrogę... góra z czystego szkła. Człowiek 
widzi ją dopiero wtedy, kiedy się o nią rozbije.
— Gdzie? — zawołał ojciec. — Chyba nie mówił pan poważnie!?
Nic nie widzę!
Najgorsze z tym kawalarzem było to, że jego blagi takie były zwariowane i 
nieprawdopodobne, i zaskakiwały nas znienacka. Właśnie to najbardziej wściekało 
ojca.
— Jak się pierwszy raz natknąłem na tę górę, strzeliłem do antylopy, a ona ani 
drgnie. Zanim się połapałem, w czym rzecz, na-marnowałem Bóg wie ile prochu. 
Antylopa stała po drugiej stronie
góry.
— Hm, góra z przezroczystego szkła — powiedział ojciec zjadliwie.
— Niech się pan lepiej dobrze przyjrzy. Nieczęsto się to widuje. Na całym 
Zachodzie jest ich najwyżej kilka.
— Tak, zapewne — odparł ojciec, aż czerwony z wściekłości. — Jak się to panu 
podoba, panie ???? Ładne, prawda?
Podchwytując ton Bridgera ??? potrząsnął głową.
— Nie przekonał nonie pan, że to jest szkło. Jeżeli znam się na klejnotach, ta 
góra jest z litego białoniebieskiego diamentu.
— Co pan powie? — mruknął Bridger przyglądając się Coemu z całkiem nowym 
zainteresowaniem.
— Hm, kto wie, może ma pan słuszność. Jakby się okazało, że diament nie ma skaz, 
byłby wart fortunę.
— Jedźmy! — wybuchnął ojciec zacinając muła. — Nie przyjechaliśmy tu dla 
rozrywki! — Ale po godzinie zapomniał 0? górze i nieopatrznie spytał Bridgera, 
co mu jest wiadomo o Kalifornii.
— Ano, wiem sporo o tym kraju — odparł Bridger. — Byłem tam trzy razy i bardzo 
mi się podobało, ale mieszkać tam bym nie chciał.
— Dlaczego? — spytał ojciec już trochę najeżony.
— Hm, widzi pan, nie mam najmniejszej chęci na tę ich długowieczność. Kiedy 
dożyję moich trzykroć po dwadzieścia i dziesiątki, jak powiada Biblia, chętnie 
stanę do apelu.
— O czym pan mówi? Co u licha ma z tym wspólnego długowieczność? Kalifornia 
jest takim samym krajem jak każdy inny.
— E, niezupełnie. Pod tym względem są nawet spore różnice — odparł Bridger. — 
Mała garstka umiera na czas, o dwadzieścia lat wcześniej czy później, ale 
większość żyje spokojnie dalej. Wcale nie widać, że są starzy. To wszystko ten 
klimat. Niech pan weźmie chociażby takiego mojego znajomego, który mieszka na 
północ od Sacramento, gość nazwiskiem Psalter. Jeżeli dobrze pamiętam, w 
listopadzie skończy dwieście pięćdziesiąt pięć lat. Tragiczna sprawa, ale na to 
nie ma rady. Jak skończył dwieście lat, życie mu jakoś piekielnie zbrzydło, 
chciał umrzeć i mieć wreszcie spo-
266
kój. Czego ten -człowiek nie robił! Wszystko na nic. Wreszcie poszedł do 
duchownych i prosił, żeby mu pozwolili popełnić samobójstwo, ale oni nie 
pozwolili. Powiedzieli, że w Piśmie nie ma precedensu.
Wtedy jego młodsza siostra — nie miała więcej niż sto pięćdziesiąt lat, więc 
nikt dotąd nie zwracał uwagi na takie niemowlę — wpadła na doskonały pomysł. 
„Dlaczego się nie wyprowadzisz i nie zamieszkasz w innym stanie? — spytała. — To 
może pomóc". Nie ma pan pojęcia, jak on się ucieszył. Uporządkował swoje sprawy, 
pojechał do Newady i ma się rozumieć po miesiącu już nie żył. Ale w testamencie 
napisał, że chce być pochowany w Kalifornii, więc mu zrobili piękny pogrzeb, 
zakopali go w ziemi na cmentarzu w Sacramento i przywalili marmurową płytą z 
napisem: „HORACY PSALTER 1594—1794 SPOCZYWA W POKOJU".
— Jednakże... — Bridger spojrzał na mego ojca z ukosa.
— Ależ tak, oczywiście, ma pan słuszność — powiedział ojciec z niesmakiem, jak 
gdyby przemawiał do półgłówka.
— Ano właśnie, proszę pana — przytaknął Bridger. — Psalter nie wytrzymał 
klimatu. Biedak niedługo był nieboszczykiem. Zwyczajnie ożył. A że krzepkie z 
niego chłopisko, rozerwał trumnę i wygrzebał się z ziemi. Jak go ostatni raz 
widziałem, był już całkiem zrezygnowany. Powiedział, że ani myśli więcej 
próbować... poczeka i umrze w Kalifornii, choćby miał na to czekać do dnia Sądu 
Ostatecznego.
Ojciec wpatrywał się w niego co najmniej przez minutę. —? Bardzo jestem panu 
wdzięczny, majorze Bridger, za opowiedzenie tej anegdoty — powiedział w końcu. — 
Wyjaśnił mi pan wiele wątpliwości związanych z Kalifornią.
— Chętnie służę panu wszelkimi 'informacjami na ten temat. Mieszkam na szlaku, 
więc słyszę więcej niż inni. Jak mi się jeszcze coś przypomni, zaraz panu 
opowiem.
— Niechże się pan nie fatyguje — odparł ojciec bardzo oschle. — Najważniejsze 
już mi pan opowiedział.
Trzeciego dnia od opuszczenia fortu przeprawiliśmy się przez góry Wasatch i 
ujrzeliśmy w dole Salt Lakę — śródlądowe morze długości osiemdziesięciu mil, z 
kilkoma bardzo wysokimi wyspami wynurzającymi się z jego spokojnych, nie 
zmarszczonych wód. Powierzchnia jeziora aż roiła się od ptactwa wodnego — 
tysiące kaczek, gęsi,_ mem i innych, większych ptaków, ale dziwnie milczących. A 
Jak wziąć pod uwagę, że wokół nie rosło ani jedno drzewo, ani krzak wysokości 
chociażby dwóch stóp, cała okolica sprawiała wrażenie bardziej martwej niż żywej.
Przed kolacją poszliśmy z Po-Povi nad brzeg i skosztowaliśmy wodę, która miała 
smak słonawogorzkawy i nieprzyjemnie ścią-
267
gała usta, ale jednocześnie była przezroczysta jak woda w źródle. Jeszcze daleko 
od brzegu widać było spadziste dno.
Zanim zwinęliśmy obóz, major Bridger powiedział nam, że człowiek nie utopi się w 
tym jeziorze, chyba że wpadnie głową naprzód, ale dodał, że dawniej jezioro było 
bardziej słone i wody miało burzliwsze niż teraz. Botem zaczął nam opowiadać, 
jak jeszcze w 1832 roku próbował wbić w wodę słup za pomocą ciężkiego młota, ale 
ojciec mu przerwał. Myślę, że chwilowo nie przełknąłby
już więcej.
Trochę później, jesienią tego samego roku, grupa inżynierów wojskowych 
przysłanych z Waszyngtonu z poleceniem dokonania pomiarów mormońskiego 
terytorium wygotowała pięć galonów wody z Salt Lakę i zrobiła coś, co się 
podobno nazywało „analiza". Ojciec spisał jej wyniki w swoim dzienniku: ,z 
pięciu galonów wody otrzymano czternaście półkwart soli o składzie następującym:
chlorku sodu 97,80%
chlorku wapnia 0,61 „ chlorku magnezu 0,24,, siarczanu sodu 
0,23 „ * siarczanu wapnia 1,12,,
razem 100,00
Nazajutrz wjechaliśmy do stolicy mormonów, ale dowiecie się o tym lepiej z listu, 
który mój ojciec napisał w kilka dni później.
•
Zbliżając się do tej zadziwiająco bezdrzewnej warowni dostrzegliśmy przed 
miastem grupkę mężczyzn tarasujących przejazd; postawa ludzi, ubranych w koźle 
skóry lub samodziały, w czarnych kapeluszach i z bokobrodami świadczyła 
nieomylnie o ich zamiarze pobrania myta. Ponieważ nas o tym nie uprzedzono, 
zwróciłem się o wyjaśnienie do Bridgera, który powiedział:
— Pewnie jakiś nowy kruczek, żeby ściągnąć podatki.
— Stójcie, bracia — rozkazał jeden z nich wychodząc na drogę. — Azali święci 
jesteście czy niewierni? Przybywacie z którejś
z naszych osad?
— Ci zacni ludzie nie są mormonami — wyjaśnił Bridger — pochwalają jednak 
mormoński -sposób życia i mają nadzieję, że spędzą zimę w Deseret i 
podreperują nadwątlone zdrowie.
— Ho, ho — powiedział dowódca zbliżając się do nas. — Bridger we własnej osobie. 
Prorok (miał na myśli Brighama Younga) nie dalej jak w zeszłym tygodniu rzucał 
na ciebie gromy z kazalnicy.
— O, jak mi przykro! — zawołał Bridger. -^ Niepotrzebnie się trudził. A co, 
diabeł w waszych stronach pojechał może na urlop?
268
_— Nie bluźnij! — warknął inny z mężczyzn. Następnie przystąpili do rzeczy 
domagając się od nas opłat -celnych w wysokości iednego procenta od wszystkich 
towarów wwożonych do miasta, z wyjątkiem napojów alkoholowych, od których cło 
wynosiło .połowę ceny sprzedażnej.
Był to bolesny cios, ale nie mieliśmy wyjścia; uiściliśmy opłaty, a same targi 
co do ich wysokości trwały ponad godzinę.
Bridger jako ostatni stanął przed celnikami i poważnie ich obraził. Otóż ten 
kpiarz wysypał na kawałek papieru kupkę brązowych okruchów, odmierzał je z 
wielką powagą, trochę odejmował, to znów dokładał — słowem bardzo się wydawał 
przejęty tą czynnością.
— Co to znowu za koszałki-opałki? — spytał niecierpliwie jeden z celników.
— Tytoń — odparł Bridger. — To jedyny towar, jaki wwożę. Myślę, że ta tu kupka 
dokładnie równa się jednemu procentowi, ale jak zażądacie, chętnie zważę.
Przywódca strzepnął tytoń na ziemię.
— Możesz odejść, człowieku bezbożny i płochy. — A kiedy zaczęliśmy się oddalać, 
zawołał aa nami: — Posłuchajcie mojej rady. Nie znajdziecie w mieście kwater. 
Zjechali święci z krajów europejskich i święci z naszej osady na wyspach 
Sandwich, a także emigranci szukający odpoczynku, więc Syjon jest zatłoczony po 
brzegi. Będziecie musieli spać na wozach.
Nieporuszony Bridger 'odkrzyknął:
— Już tam Brigham Young dołoży wszelkich starań, żeby znaleźć coś dla swojego 
serdecznego przyjaciela.
Co za widok! Miasto jest zaplanowane z rozmachem, ma cztery mile długości i trzy 
szerokości, wspaniałe ulice przecinają się pod prostym kątem, szerokość każdej z 
nich wynosi sto trzydzieści stóp, szerokość chodnika — dwadzieścia stóp. 
Powierzchnia przeznaczonych pod budowę odstępów .między jedną a drugą ulicą 
wynosi czterdzieści prętów kwadratowych i podzielona jest na osiem działek po 
akrze i ćwierć każda.
Przepisy wymagają, żeby domy były cofnięte -od ulicy o dwadzieścia stóp, wolna 
zaś przestrzeń musi być obsadzona odpowiednimi drzewami i krzewami. Niestety 
dotąd drzewa jeszcze nie wyrosły, czego rezultatem jest pewna ponurość wyglądu 
miasta, złagodzona jedynie widokiem kanałów płynących wzdłuż większości ulic, co 
w pewnej mierze przypomina Wenecję. Ta sieć irygacyjna czerpie swoje wody z 
rzeki Jordan opływającej miasto od północnego zachodu i obdarzającej niezwykłą 
żyznością płaską równinę tuż obok.
Od północy i wschodu wznoszą się nad miastem tarasowate stoki gór, bijące zaś u 
ich podnóża gorące źródło ujęte zostało w rury,
269
które doprowadzają wodę do ogromnej łaźni publicznej. O budo- ] wli tej mówiono 
(niesłusznie, jak się przekonałem), że jest widownią niespotykanych orgii. 
Pewien zgorzkniały wędrowiec (roz- I czarowany poszukiwacz złota) zapewnił mnie 
„pod przysięgą", że I w łaźni tej dwa lub trzy razy na tydzień starszyzna 
kościoła 'kąpie się i zabawia z młodymi dziewczętami z kongregacji, 
przygotowując je w ten sposób do wieloosobowego małżeństwa, wiem już teraz 
jednak, że to stwierdzenie pod wieloma względami mija się z prawdą. "W rzeczy 
samej ci religijni fanatycy (bo takimi są z całą pewnością) stawali się pastwą 
okrutnych potwarzy w ciągu krótkiego istnienia ich zakonu.
Jak zapewne wiesz, sekta została założona przez niejakiego Józefa Smitha z 
Vermont, z zawodu malarza pokojowego i szklarza, który miał szczęście być 
nawiedzonym przez anioła. Anioł ten oznajmił mu, że jeśli zechce się pofatygować 
na pewne wzgórze w pobliżu Palmyra w stanie Nowy Jork, znajdzie tam ukryte w 
ziemi pisma prorocze plemienia żydowskiego, które przywędrowało do Ameryki w 
czasach Zedekiasza, około roku 600 p.n.e. (Już ta wczesna emigracja wydaje się 
sama w sobie cudem, jako że w żadnych źródłach historycznych nie znalazłem 
wzmianki o tych wędrujących dżentelmenach).
W każdym razie Smith pośpieszył do Palmyra i, jak twierdzi, odnalazł prostokątne 
kamienne pudło, ale gdy próbował się .do niego włamać, powalił go cios, którego 
pochodzenie było niewątpliwie niebieskie. Sprawa wydawała się najzupełniej 
prosta: Smith nie był jeszcze gotów na przyjęcie tak ważnego objawienia. Dopiero 
po czterech latach spędzonych na pokucie danym mu było otworzyć wieko kamiennej 
skrzyni, w której znalazł nie tylko święte narzędzia, lecz również wiele złotych 
tablic połączonych kółkami i pokrytych pismem. Tablice te, oznajmił Smith, staną 
się Księgą mormonów, fundamentem jego nowej wiary.
Smith był najwyraźniej niespokojną duszą, człowiekiem rozbudowującym swoją nową 
religię w przedziwnych skokach, tak więc kolejno widzimy go w lasach Pensylwanii, 
gdzie w wodach Susqu-ehanna chrzci (i otrzymuje chrzest) pewnego konwertytę 
nazwiskiem Cowdery. Dowiadujemy się, że była też przy tym obecna pewna ilość 
duchów, które przed laty, w swoim ziemskim wcieleniu, zyskały niejaki rozgłos; 
znajdował się wśród nich Mojżesz i prorok Eliasz. Następnie z niezrozumiałych 
dla mnie przyczyn przenosimy się do Fayette w stanie Nowy Jork, gdzie w roku 
1830 powstała pierwsza prawdziwa organizacja mormońska. Nieco później, zanim 
czytelnik zdołał się geograficznie zaaklimatyzować w Fayette, scena znowu 
zmienia się i patrzymy na wznoszoną olbrzymich rozmiarów świątynię w Kirtland 
stan Ohio.
Tutaj, jak widzimy, święci dnia ostatniego (bo tak postanowili siebie nazywać) 
nie byli zbyt popularni wśród sąsiadującej z nimi hołoty, czyli nieświętych. 
Byli za mało sympatyczni. A chociaż, jak sądzę, mormonów często traktowano w 
sposób haniebny, pew-
ne argumenty przemawiają też na korzyść drugiej strony. Nie- 3 wątpliwie w 
swoich podróżach z miejsca na miejsce mormoni byli 1 tak nieugięci, uparci i 
ograniczeni jak większość religijnych fanatyków, nigdy też nie starali się 
przystosować do społeczności, wśród których żyli.
Tak czy inaczej, okazało się, że Ohio nie jest ziemią obiecaną, wobec czego 
mormoni nie dokończyli budowy świątyni-giganta (jak nie dokończono kiedyś budowy 
wieży Babel) i przenieśli się na pewne miejsce w Missouri, które zostało 
wskazane Smithowi podczas jednego z objawień jako „nowa Jerozolima... skrawek 
ziemi, na którym tkwił kiedyś ogród rajski i gdzie Adam został stworzony".
Przykro powiedzieć, ale objawienie Smitha nie zrobiło na świe-okich mieszkańcach 
tych okolic absolutnie żadnego wrażenia: wyrażali nawet wątpliwości, czy raj 
mógł się kiedykolwiek znajdować na tym właśnie jałowym obszarze, który dla 
ogrodnictwa nie przedstawiał żadnych wartości. Rozpoczęły się prześladowania: 
aresztowano wielu przywódców mormońskieh za „zdradę stanu", co było oczywistym 
nonsensem, a w jednym z więzień podano uwięzionym świętym pieczone mięso ich 
kolegów. (Trudno wprost uwierzyć, jak okrutni bywają jedni „cywilizowani" ludzie 
dla drugich).
Przeto w końcu Smith wyprowadził swoje owieczki z dyszącego | gniewem i 
małodusznego Missouri i zawiódł je do miasta Nauvoo w Illinois, gdzie przez 
jakiś czas sprzyjało im szczęście. Ich społeczność wzrosła do dwudziestu 
tysięcy dusz, monopolizujących sobie naturalne prawo do zbawienia, a trudno 
zaiste było o ludzi bardziej pracowitych. Ale nawet tutaj wzbudzili ogólną 
niechęć, ? a to na skutek nieustępliwego dogmatyzmu, dumnego poczucia wyższości 
i „wielorakiego" czy też „duchownego" małżeństwa, o czym dalej. Za każdym 
zakrętem drogi ci nieugięci ludzie ???- ? tykali przeciwności losu, a ponadto 
przez.ciasny upór robili mnóstwo błędów. Z przyczyń niezupełnie dla mnie 
zrozumiałych Na- I uvoo było nie tylko ośrodkiem zbożnych poczynań, lecz stało 
się również centrum koniokradów i fałszerzy. A jakie były tego nie- \ uniknione 
następstwa? Naturalnie zrzucono winę na mormonów, j Był to odruch tak naturalny 
jak oddychanie, chociaż może istniały też w poszczególnych przypadkach niejakie 
podstawy. W rezultacie Józef Smith i jego brat Hyrum (w randze proroka) padli 
ofiarą zabójstwa: zastrzelono ich w roku 1844, gdy usiłowali wyskoczyć j przez 
okno z więzienia w pobliskiej Kartaginie.
Brigham Young, zwany Prorokiem Pana i Wieszczem i posia- ? dający oficjalny 
tytuł Pierwszego Prezydenta, przejął władzę; nie była to posada, do której 
rwałby się człowiek obdarzony instyn-
272
ktem samozachowawczym. Niedługo potem święci wpadli na pierwszy całkowicie 
realny pomysł; przeniosą się na pustkowie Zachodu, z dala od ludzkich osiedli, i 
tam będą rozwijali swoje teologiczne doktryny w taki sposób, jaki uznają za 
słuszny. Słowem, zrozumieli, że mogą żyć w tolerancji, spokoju i 
dobrosąsiedzkich stosunkach tylko tam, gdzie nie będą mieli w ogóle sąsiadów. 
Rozpoczęli więc uciążliwy marsz z Illinois i Missouri, najserdeczniej żegnani w 
drodze przez większość mieszkańców tych okolic. Serdeczność ta często 
przybierała formę rzucanych z rozmachem kamieni, potłuczonych butelek, zdechłych 
kotów, a także pojedynczych 'wystrzałów, po czym mormoni zrobili chwilowy, acz 
niemile widziany przez mieszkańców, postój w Montrose, stan Iowa, gdzie przyjęto 
ich z wszelkimi oznakami braku gościnności. Ulepszyli jednak swą organizację, 
nabyli wozy i trzodę, a następnie skierowali się ku zachodzącemu, słońcu i po 
długiej wędrówce dotarli na przeciwległy brzeg rzeki Missouri, poza granice 
jurysdykcji stanu.
Ale nie myśl, droga Melisso, że skończyły się tutaj ich strapienia. Znalazłszy 
się poza zasięgiem władzy stanowej padH ofiarą władzy federalnej; mianowicie 
armia Stanów Zjednoczonych przedłożyła im nakaz rekrutacji (niewątpliwie 
krzywdzący) pięciuset mormonów do „służby wojskowej w wojnie przeciwko 
Meksykanom". Mimo wszystko nie był to pobór przymusowy, należy oddać naszemu 
rządowi tę sprawiedliwość. Mormoni otrzymali rozkaz „zgłaszania się na 
ochotnika". Trzeba jednak zapisać na dobro tych nieugiętych ludzi, którzy tak 
się mniej więcej interesowali Meksykanami jak mieszkańcy środkowego Borneo (z 
pewnością nie mieli do nich żadnych uraz), że bardzo patriotycznie porzucili 
swoje rodziny, w warunkach krańcowej prywacji, i chwalebnie odbyli służbę w 
wojsku. Tymczasem kobiety, 'dzieci i starcy żywili się korzonkami i jagodami, 
mieszkali zaś w ziemiankach lub jaskiniach. Jak należało się tego spodziewać, 
wiele spośród tych osób zmarło; również ich bydło domowe zdechło z głodu lub 
padło łupem Indian.
Nie ja pierwszy wygłoszę zdanie, że wiara zwycięża wszystko, toteż w roku 1847, 
gdy mężczyźni wrócili, widzimy znów mormonów na drodze wiodącej na Zachód. Straż 
przednia dotarła nad Salt Lakę w dniu 21 lipca. Od tego momentu ich zadziwiające 
zapasy energii gwarantowały dalszy postęp, chociaż tej jeszcze zimy, zanim 
zebrano pierwsze plony, mormoni żywili się skórą, którą kryli dachy pierwszych 
domów. Wiosną przybył główny korpus sekty i wtedy zabrano się poważnie do budowy 
miasta. Obsiano pola, wybudowano młyny i tartaki, przeprowadzono skomplikowaną 
sieć kanałów nawadniających, rozpoczęto na wielką skalę
18 — Podróże Jaimiego McPheetersa
273
budowę domów mieszkalnych i budynków użyteczności publicznej i wreszcie powołano 
„prowizoryczny rząd państwa", który przesłał do Waszyngtonu petycję żądającą 
„pełnego uznania dla Państwa Deseret"; mistyczne to słowo zostało tak czy 
inaczej wzięte z ich księgi, znaczy zaś (mile wpadając w ucho) kraj pszczelego
miodu.
Tyle jeśli idzie o historię. Czytając powyższe zauważyłem, że mój ton brzmi 
trochę kpiarsko. Nie wynika to jednak z braku szacunku dla mormonów. Rzecz w tym, 
że nigdy nie umiałem traktować poważnie jaskrawych form zorganizowanej religii. 
Jestem racjonalistą, więc przekraczają one moją możność pojmowania. Mam jednak 
nadzieję, że w czasie pobytu w bogobojnym kraju mormonów potrafię się zdobyć na 
bezstronność.*
Łącznie Salt Lakę City liczy teraz osiem tysięcy obywateli zamieszkujących 
schludne czyste domy z cegły suszonej na słońcu, która zapewnia wnętrzom ciepło 
w zimie i zaskakujący chłód w czasie lata, ta bowiem pora roku bywa niekiedy w 
dolinie bardzo męcząca.
Wytyczono olbrzymi plac pod zabudowę publiczną i wzniesiono szopę na palach, 
która mieści w swoim wnętrzu ponad trzy tysiące osób. Szopa ta zwana jest 
„Altaną" i ma służyć dopóty, dopóki nie zostanie wzniesiona Wielka Świątynia, 
budowla, która — jak twierdzą mormoni — będzie największym przybytkiem kultu 
religijnego na świecie ?
Ci oddani sprawie, .acz surowi i nieco dziwaczni ludzie odznaczają się 
niezwykłym rozmachem i pracowitością. Uruchomili już mennicę, która z 
kalifornijskiego złotego piasku bije monety o wartości zgodnej z przepisami 
federalnymi, choć bez znaku próby. Nie umiem powiedzieć, czy taka procedura jest 
legalna, jednakże mormonów nic a nic to nie obchodzi. Liczenie się z cudzą 
opinią nie należy bynajmniej ido ich słabostek.
Zaraz po wejściu do miasta Bridger zaprowadził nas do Altany i usiłował odnaleźć 
Brighama Younga, który po długim oczekiwaniu dał nam w końcu znać, że „nie ma 
chwilowo czasu na rozmowy z niewiernym majorem Bridgerem".
Nie zyskawszy posłuchania u tej wzniosłej osobistości przedłożyliśmy naszą 
sprawę jednemu ze starszych kościoła, niejakiemu Ezrze T. Bensonowi; ten oschły, 
rzeczowy człowiek o płowych ? włosach i w okularach w drucianej oprawie 
powiedział nam najpierw, że w całym Salt Lakę City nie ma wolnych pomieszczeń. 
Potem dodał jednak, żebyśmy wrócili trochę później, bo teraz jest zajęty; 
powołuje właśnie wraz z Prorokiem komisję planowania ulic w mieście. Chociaż 
Bensonowi brak może polotu czy wdzięku towarzyskiego w angielskim sensie tego 
słowa, odniosłem wrażenie,
274
że nie jest on ustosunkowany do nas wrogo, a nawet chciałby być pomocny w swoim 
ograniczonym zakresie. Jest to poważny, zdolny człowiek i jego potomkowie 
(obojętne, czy mormoni, czy też niewierni) będą osobami wybitnymi w życiu 
Ameryki przyszłości. Zanim pożegnaliśmy się z nim, zawiadomił nas, że duża sala 
w południowym narożniku Domu Rządowego została zamieniona na jadłodajnię dla 
emigrantów i robotników robót publicznych i że za kilka centów można tam dostać 
posiłek składający się z mleka, chleba, masła, rzodkiewki, cebuli i surówki z 
kapusty. Natychmiast udaliśmy się tam i pożywili z radością świeżymi warzywami i 
produktami mleczarskimi, których brak odczuwaliśmy dotkliwie w ciągu minionych 
czterech miesięcy.
Nieco później
Poszczęściło nam się. Kiedy po kilkugodzinnej wędrówce po mieście, którą 
odbyliśmy każdy na własną rękę, wróciliśmy do Altany, okazało się, że tymczasem 
??? wynajął obszerny „podwójny" dom (takie budowle są tu bardzo popularne z 
uwagi na praktykę wieloosobowych małżeństw) od pewnej rodziny walijskiej, która 
zamierza spędzić zimę na złotodajnych terenach Kalifornii. Jeżeli moje domysły 
są słuszne, Walijczycy dopiero teraz, dzięki sumie otrzymanej od Coego za najem 
domu, mogą zrealizować swoje zamiary. Spytałem go, jakie poniósł wydatki, ale 
jak zwykle małomówny na tematy finansowe Anglik wymamrotał tylko, że cena była 
„umiarkowana" i że on doprawdy nie chciał wykorzystywać Walijczyka, milczącego 
jegomościa nazwiskiem Llewellyn. Dowiedzieliśmy się, że Brigham Young jest 
oburzony na decyzję tej rodziny, uważa bowiem złotodajne pola Kalifornii za 
źródło wszelkiego zepsucia; pod groźbą ekskomuniki zmusił Llewellyna do złożenia 
obietnicy, że czy mu się powiedzie, czy nie, wróci on najpóźniej w czerwcu. 
Nienawiść Younga do niemoralnych obyczajów Kalifornii graniczy z manią. Jak nam 
powiedziano, w jednym z ostatnich kazań gromił kobiety Salt Lakę City, że 
naśladują niewolniczo modę paryską. Za Twoim pozwoleniem, Me-lisso, zacytuję 
dosłownie ten fragment: „Dziwki w San Francisco noszą dziwaczne kapelusze, ale 
to jeszcze nie powód, żeby je nosiły nasze kobiety. Gdyby tamtym zachciało się 
nosić nocniki na głowach, nasze kobiety poszłyby zapewne w ich ślady".
Nieco dalej wspomnę o zaskakującej wprost rozwiązłości w mowie, której hołdują 
mormoni mając na to zapewne oficjalne sankcje, jako że ich przywódcy są w tym 
względzie największymi winowajcami.
Nawiasem mówiąc Young wykorzystuje z ambony każdą okazję,
275
żeby pomniejszyć uroki Kalifornii, i często odczytuje nieprzychylne notatki 
wyławiane z lokalnej prasy. Opowiadano nam, że w kazaniu niedzielnym przeczytał 
poniższy fragment: „Za dużo tu u nas ludzi, a wciąż napływają nowi — na jednego, 
który przybywa lądem, dziesięciu dociera wodą. Szczęśliwiec, który natrafi na 
dobrą żyłę i zdoła zachować to w tajemnicy, wzbogaci się, ale przypada na 'niego 
dwudziestu, którzy zaledwie mogą się utrzymać".
Następnie odczytał notatki poniższej treści: „Absolwent uniwersytetu Yale jest 
kelnerem w jednym z największych hoteli, a dziennikarz z Filadelfii wykonuje 
pracę czyściciela ulic".
Ja naturalnie 'nie daję wiary tym wypowiedziom i traktuję je jako typowe 
mormońskie uprzedzenie.
Reasumując, urządziliśmy się tu bardzo wygodnie. Ooe wraz ze swoim murzyńskim 
służącym oraz my z JaŁmiem zajmujemy połowę niskiego, solidnego domu, który stoi 
między kanałem a szeroką, prostą ulicą. Mamy z Jaimiem obszerną sypialnię, ??? 
zajmuje drugą, czarny zaś Otello śpi na sienniku z plew w niewielkim 
pomieszczeniu za kuchnią. Po drugiej stronie domu (nie ma drzwi łączących obie 
jego połowy) Kisslowie zajmują jedną sypialnię, Jennie z Bo-Povi drugą. 
Wieczorne posiłki jadamy wspólnie. Śniadania mamy zamiar przygotowywać 
oddzielnie, obiady zaś, przynajmniej imoje i Kissla, będą się składały z kanapek 
zabieranych do pracy. Talk, moja droga, obiecano mi pracę subiekta w sklepie 
towarów mieszanych niejakiego Eliasza Thomasa. Interesy w naszym sklepie kwitną, 
właśnie 'dzisiaj wywiesiliśmy w Altanie biuletyn o nadejściu nowej partii 
towarów: „Kretony, muśliny, duży wybór szali, kwieciste płótna,' bielizna damska, 
białe i kolorowe pończochy, półsukna, bawełniane i jedwabne krawaty, jedwabne 
szaliki, bielizna męska, rękawiczki, grzebyki do włosów, grzebienie, przędza 
merynosowa, guziki do palt i kamizelek, żakieciki, gęste grzebienie, popelina, 
kaszmiry, gotowa konfekcja, herbata".
Mamy nadzieję znaleźć popyt na te towary w okresie przedświątecznym.
Kissel szuka pracy albo na farmie prywatnej, albo przy „robotach publicznych". 
(Nie wchodząc w szczegóły mormońskiego systemu nakładania dziesięcin powiem 
tylko, że każdy mężczyzna jest obowiązany oddać na rzecz państwa nie tylko jedną 
dziesiątą swoich dochodów, lecz także podobny procent dni roboczych, które są 
wykorzystywane dla dobra ogółu).
??? spędzi zimę na pisaniu projektowanej książki, której tytuł brzmi: 
„Spacerkiem przez Góry Skaliste i złotodajne pola Kalifornii". Losy Jaimiego nie 
są jeszcze zdecydowane.
276
Tak więc, droga moja żono, idzie nam dobrze (jak to mówią Francuzi) Spośród 
wszystkich istniejących systemów podróżowania do Kalitom:-., ten jest chyba 
najlepszy. Żałuję tylko, że od razu o nim nie pomyślałem.
Twój nieustraszony (i wielostronnyffliąz
SARDIUSZ MCPHEETERS
(Subiekt w sklepie to w. miesz. E. Thomasa).
ROZDZIAŁ XXX
W trzy dni po napisaniu tego listu ojciec pokłócił się z Brig-hamem Youngiem. Z 
miejsca poczuli do siebie antypatię, nie marnowali czasu.
A stało się to w następujący sposób: po drugiej stronie ulicy mieszkali ludzie, 
których sytuacja rodzinna była naprawdę niezwykła Był to jeden wypadek na milion. 
Sam Brigham Young wyrażał powątpiewanie, czy drugi taki pokręcony wypadek zdarzy 
się w osadach mormońskich wcześniej niż za sto lat
Jednej kobiecie, niejakiej Racheli Diddler, umarł mąż imieniem Merle; po kilku 
miesiącach kobieta wyszła powtórnie za mąż za mężczyznę dużo od siebie młodszego, 
W rzeczy samej ten mężczyzna był od niej o tyle młodszy, że starszyzna mormońska 
nazwała ją z ambony osobą płochą. Ale -ona wcale się tym nie przejęła i wyszła 
za niego za mąż, jak tylko otrzymali zezwolenie od. Kworum Siedemdziesięciu.
Cóż jej córka, pulchna i ładna, ale strasznie nieśmiała piętnastoletnia 
dziewczyna mieszkała razem z nimi, zupełnie dorosła i, jak
Uk ?™?-' g^°Wa' a Że U mo™onów panuje zwyczaj wieloosobowych małżeństw, ojczym 
naturalnie dodał ją do swojej kolekcji, robiąc z niej drugą żonę. Wybudowali 
więc podwójny dom, SSwTiiaMnff' • ws7stko okładało się świetnie, chociaż 
trochę ?Z„y? atka. * ???? ??1? teraz czy™ś w rodzaju sióstr i na równych prawach 
ale matka, osoba .bynajmniej nie małostkowa,
Z ŁT- ? fi° t0 P**?*^ ^zestala wydawać córce polecenia
Potem spadło na nich nieszczęście. Młody mężczyzna (miał nie SC dwadzie!ci- lat> 
'wyszedł z oddSS ukaS? Sąś towrf ntń- ' Egmął' dftał P0Strzał w brzuch z 
rusznicy skał-wdowiec mfeiffi OJCieC' ???. miał trz^ieści osiem lat i jako Z 
ZwzyZ \ raZen\Z Tmi' Zakochał iSi^ w córce, bo była jak
STT\+ alt?! Pł?Cha' ZUpełnie niepodobna do swej'matki i J ego syna, którzy 
bardzo lubili chodzić na zabawy
Odczekawszy więc dla przyzwoitości wymagany okres, to jest
277
trzy tygodnie, pobrali się i teraz znowu sytuacja się zmieniła. ^Dziewczyna była 
teraz jakby matką swojej matki, a jak urodziło imTsię dziecko, syn, któremu dali 
na imię John, ten syn był bratem jJŁiatki. Było to wszystko strasznie 
pokiełbaszone; całe miasto tal|"mówiło* budziom bardzo było żal matki i mieli 
nadzieję, że ona z czasem przeboleje tamtą stratę, bo wtedy ojciec, który je- 1 
dnocześnie był jej zięciem i teściem, będzie mógł pojąć ja za żonę, i sytuacja 
mniej więcej się unormuje. Ale gdyby nawet jej nie za- 1 proponował małżeństwa, 
według ustaw marmońskich miała prawo 1 „wystąpić z roszczeniem" i zażądać, żeby 
się z nią ożenił motywu- 1 jąc to żądanie „przywilejem zbawienia". Gdyby nie 
chciał, mu- | siałby wykazać „słuszną przyczynę i przeszkodę" swojej odmowy, | 
bo inaczej Rada uznałaby go za „krnąbrnego i niebezpiecznego", i Ale chwilowo 
żyli sobie wszyscy razem bardzo przyjemnie, mimo I że dla matki była to znowu 
degradacja, bo — jak wyjaśniłem i wyżej — spadła tym razem z rangi matki do 
rangi córki, chociaż zaczynała na samej górze jako matka.
Ale tak czy siak którejś nocy dziecko zachorowało i zrobiło się zupełnie sine, 
więc córka przybiegła do mojego ojca, który matu- ] ralnie przebąkiwał coś 
niecoś o tym, że jest lekarzem posiadającym : dyplom uniwersytetu w Edynburgu. 
Powiedział, że to zwykłe niemowlęce wzdęcie, i wsadził malca do wanienki z zimną 
wodą, co go natychmiast uzdrowiło.
No cóż, Brigham Young dowiedział się o tym i o mało co nie j pękł ze złości. 
Zniżył się do tego, że przyszedł do nas nazajutrz wieczorem, co na jego 
stanowisku proroka i pierwszego prezydenta było czymś niezwykłym i nigdy by się 
nie zdarzyło, gdyby nie wchodził w grę niewierny.
Jedliśmy właśnie kolację, kiedy nagle rozległo się pukanie; Po--Povi otworzyła 
drzwi i wszedł Brigham Young we własnej osobie. W pierwszej chwili nie 
wiedzieliśmy, że to on. Był niewysoki, krępy i sprawiał wrażenie człowieka, 
który przywykł, że się go wszyscy słuchają. Włosy miał jasne i takież oczy, a 
chociaż wyraz twarzy miał teraz surowy, pomyślałem, że ta twarz bywa chyba 
niekiedy sympatyczna. Zobaczyłem ze zdziwieniem, że chociaż tak najeżdżał na 
innych, że się modnie ubierają, sam miał na sobie jaskrawą kamizelkę w kwiatki i 
inne części garderoby nie mniej fircykowate.
Ojciec zerwał się od stołu upuszczając serwetkę i zawołał:
— Proszę wejść! Proszę wejść! Jest pan zapewne dacharzem. Llewellyn uprzedził 
nas, że pan wpadnie. Proszę tędy, zaraz panu pokażę, gdzie przecieka. Przyniósł 
pan drabinę!
— Jestem... Brigham... Young — powiedział masz gość głosem przypominającym 
niskie tony 'organów, robiąc pauzę między słowami.
278
— Brigh... Och, bardzo to doprawdy z pana strony uprzejmie. Prawdziwy dla-nas 
zaszczyt. Proszę, niechże pan siada i przekąsi coś niecoś. Pragnę panu 
powiedzieć — ciągnął mój ojciec z coraz większą pompą, w miarę jak wsłuchiwał 
się we» własny głos 'f-że cenimy sobie wysoko tę szansę zapoznania się z pańskim 
wspaniałym miastem. Mimo dzielących nas różnic wyznaniowych na każdym kroku 
spotykamy się z życzliwością. OtQ pani Kissel, 'należąca do kościoła baptystów, 
wielmożny Henryk ???, przedstawiciel kościoła anglikańskiego, pani Adamowa Brice, 
kościół metodystów, panna Po-Powi, wyznawczyni bliżej nie określanego Mani tu, 
oraz my z synem, neoprezbiterianie czy też wolnomyśliciele. Człowiek o szerokich 
ho....
— Moja wizyta łączy się z herezją popełnioną pod pozorem leczenia w domu po 
przeciwnej stronie ulicy — przerwał mu Young. — Może zechce mi pan to 
wytłumaczyć.
— Ależ oczywiście — zgodził się ojciec. — Z wielką chęcią, chociaż ten 
przypadek bynajmniej nie był interesujący. Jeżeli ekscelencja interesuje się 
medycyną, gotów jestem opowiedzieć mu przebieg znacznie ciekawszych chorób. 
Przypominam sobie na przykład bardzo otyłą Murzynkę z Louisville, niejaką panią 
Waszyngton, chociaż nie bardzo wierzę w istnienie legalnego małżonka tej damy, 
która miała wrzód na...
— Dość — zawołał Brigham Young podnosząc rękę. — Ani słowa więcej! Ponieważ 
przybył pan niedawno do naszego miasta, uznamy tym razem, że nie jest panu znane 
Słowo. Na terytorium Dese-ret wszyscy wyznawcy prawdziwej wiary leczeni są przez 
Boga. Proszę to raz na zawsze przyjąć do wiadomości.
Zauważyłem, jak mój ojciec się jeży, a przecież major Bridger ostrzegał nas, 
żebyśmy nigdy pod żadnym pozorem nie sprzeczali się z mormonami na tematy 
religijne. Mówił to z naciskiem, zwracając się specjalnie do mojego ojca.
— Chyba pan rozumie, że nie chodziło mi o honorarium — powiedział tonem trochę 
aroganckim. — Córka pani Diddler, pani Cravat, przybiegła do minie prosząc o 
pomoc, której jej udzieliłem z największą gotowością. Zawsze będę tak reagował 
na podobne wezwania, zobowiązałem się do tego przysięgą Hipokratesa.
— Posłuchaj teraz, człowieku żyjący w nieświadomości prawdziwej wiary — 
powiedział Young. — Rozmawiałem z moim wielkimi kapłanami o tobie i twoich. 
Szliśmy wam dotąd ma rękę, głównie dlatego, że wydajecie się ludźmi zamożnymi i 
że z czasem prawdopodobnie przyłączycie się do nas. Poznaj teraz Słowo. Tylko 
starszyzna kościoła świętych dnia ostatniego ma prawo, udzielone jej od samego 
Boga, leczyć chorych, kulawych i niedomagających. Choroba uzdrawia się w naszym 
państwie tylko przez boskie kładzenie rąk. Jeszcze jeden przykład tego 
szalbierstwa, a ty
279
i twoi towarzysze siłą zostaniecie usunięci z terytorium Deseret. I
Tak rzecze Prorok.
Mój ojciec był czerwony jak burak, ale skłonił się sztywno ? ? przepuścił 
Younga, który wyszedł nie powiedziawszy nam nawet 1
do widzenia.
— Co za gbur, prostak! — wybuchnął ojciec, gdy zamknęły się I drzwi. — Prorok!! 
Wieszcz! Rzeczywiście! Wielcy kapłani i boskie i kładzenie rąk! Mam nadzieję, że 
złamie nogę i wezwie mnie, że- F bym mu ją nastawił. Niech sobie zawoła swoich 
głupkowatych ] kapłanów, tak mu wtedy powiem. Jak go coś 'zacznie boleć, zaraz 
zmieni śpiewkę. Zawsze tak jest z ludźmi jego pokroju.
Naturalnie przekonaliśmy się później, że niektórzy mormoni leczyli się u 
prawdziwych lekarzy, którzy praktykowali w mieście przed wstąpieniem do sekty, 
ale kapłani mówili o tych ponownych grzesznikach, że „brak im .jeszcze 
prawdziwej wiary". To prawda, że Prorok grzmiał na Wszystkich, żeby się leczyli 
przez kładzenie r^k, ale mój ojciec w swoim wybuchu złości też się okazał pro-1 
rokiem, o czym wspomnę we właściwym czasie.
— Ich kraj — odezwał się niespodziewanie Kassel — ich religia. —7 Kissel 
słusznie mówi, doktorze — przyznał pogodnie ???. —
Wykorzystajmy nasz pobyt tutaj na obserwacje i robienie notatek. Mamy wprost 
wspaniałą okazję zebrania dla świata bezcennych dokumentalnych materiałów 
dotyczących tego niezwykłego
ruchu.
— Na Boga, trafił pan w sedno! — zawołał ojciec siadając. Minę miał już prawie 
zadowoloną. — Jedyny sposób na zdemaskowanie tego szarlatana, to zawiadomić 
Kongres o tym, co się tutaj dzieje. Opiszę mormońskie 'brednie w taki sposób, że 
ten imitowany Mojżesz natychmiast wyleci z posady!
— Niezupełnie to miałem na myśli — powiedział sucho ???.
W ciągu kilku najbliższych dni urządziliśmy się jako tako i zaczęliśmy pracować. 
Pan Kissel nie od razu dostał się na prywatną farmę; podpisał tygodniowy 
kontrakt na pracę przy budowie uniwersytetu w Deseret, który wznoszono na 
niższych trasach gór po stronie północnej miasta. Środkiem płynął tu duży 
strumień zwany Potokiem Miejskim, .rozprowadzono' więc jego wody po terenie 
uniwersytetu, żeby nawodnić grunt i ozdobić całość najrozmaitszymi dekoracjami: 
fontanny, ogród botaniczny, gaje; niezwykłych drzew, a nawet kąpieliska i 
pływalnie.
Mormoni chcieli, żeby ten uniwersytet był najwspanialszy i najpiękniejszy na 
świecie. Kissel dostał najpierw robotę przy budowie terenów sportowych i bieżni. 
Poszedłem :z nim pierwszego dnia i naprawdę przyjemnie było patrzeć — taki był 
uradowany, że zaczyna znów harować. Słońce prażyło, więc zdjął koszulę, i 
żebyście widzieli, jak mu się te mięśnie prężyły i ruszały pod.
280
głcórą! Wyrąbując jakiś szczególnie uparty korzeń podnosił siekierę wysoko i 
wtedy wyglądał zupełnie jak starodawny siłacz na takich, wiecie, rzymskich albo 
greckich ilustracjach. Kilku mormonów stanęło i przyglądało mu się z podziwem, a 
potem zachwycały się nim też dwie kobiety, które przyniosły mężom obiad, ale 
mężowie je odpędzili.
Inny emigrant pracujący obok, Irlandczyk z rudą brodą, którego rodzina mieszkała 
w wozie na przedmieściu, powiedział, że jego zdaniem te kobiety należą do 
sporego haremu i są pewnie daleko na „liście obsługi", ale zupełnie nie 
wiedziałem, co ma na myśli. Zresztą to był nieokrzesany, ordynarny człowiek, 
iciągle pluł i nawet jeszcze gorzej; .a w pewnej chwili poszedł na stronę w 
ogóle nie ruszając się z miejsca, przy wszystkich •*- nawet nie chciało mu się 
odwrócić tyłem. Ludzie sarkali, bo te kobiety nie odeszły, a trzeba powiedzieć, 
że były bardzo ciekawe.
Dziwna rzecz, ale przedsiębiorca budowlany prowadzący te roboty nie był wcale 
imormonem, tylko niewiernym, którego wynajęli mormoni rekrutujący ludzi ido 
pracy. Był to ich system: ściągali do miasta rzemieślników i innych 
wykwalifikowanych ispe-ejalistów obiecując im wysokie zarobki i możność kupienia 
tanio ziemi, po dwa albo trzy szylingi za ;akr. Kissel spodobał się kierownikowi, 
który powiedział, że jeśli Kissel chce, jak skończą budowę terenów sportowych, 
dostanie pracę przy budowie obserwatorium 'astronomicznego. Poza tym budowali 
też gamach politechniki, wydział 'rolnictwa i szkołę, w której mieli nauczać 
„wszystkich żyjących języków świata".
Jak już wspomniałem, miał to być uniwersytet pokazowy. Postanowili nawet 
zbudować szkołę dla rodziców, do której uczęszczałyby same głowy rodziny, a 
Brigham Young oznajmił, że wstąpi do tej szkoły na warunkach zwykłego ucznia; 
ludzie mówili, że dowiódł tym własnej (wielkości, ponieważ żadne kroniki innych 
wyznań nie wspominają o proroku, który chodziłby z powrotem do szkoły, jak 
chłopiec w krótkich spodenkach. A kilka osób przysięgło, że trzeba by czekać 
dnia Sądu Ostatecznego, zanimby taki Mahomet czy Budda, czy ktoś podobny wziął 
się do roboty. Uważałem, że ta szkoła dla rodziców to naprawdę świetny pomysł. 
Bardzo była potrzebna, w każdym ,razie fatalnie odczuwało się jej brak w 
systemie nauczania w Louisville. Gdyby rodzice mieli przychodzić punktualnie do 
klasy, pocić się przez Bóg wie ile lekcji, cały czas zerkając na zegar, gdyby 
musieli słuchać, jak ten czy inny nudziarz mówi im o Wilhelmie Zdobywcy, gdyby 
straż szkolna tropiła ich i ścigała przy każdej próbie pójścia na wagary nad 
rzekę — bardzo prędko mieliby tego powyżej uszu i złagodziliby cały system.
Najgorszy kłopot z rodzicami, że mają taką krótką pamięć.
281
Zapominają, a jak zapomną, zaraz się zmieniają. A w gruncie ] rzeczy rodzice to 
są też dzieci, tylko zgorzkniałe. Taka szkoła bar- 1 dzo by się przydała, bo 
cofnęliby się o te wszystkie lata i znowu ] widzieliby wszystko we właściwym 
świetle — jak dzieci, dopóki I się ich za bardzo nie wykształci.
Tymczasem mój rodzic, ten który pracował w sklepie towarowe mieszanych Thomasa, 
bawił się naprawdę znakomicie. Był szczę-| śliwszy, niż kiedy wykonywał praktykę 
lekarską, bo teraz odpo- :: wiedzialność spoczywała na kim innym. A poza tym 
lubił pozna- i wać nowych ludzi. Wyelegantował się, kupił sobie od właściciela • 
sklepu wybrakowaną kamizelkę (z dziurą), za którą miał zapłacić z pierwszej 
pensji, i włożył niebieski kwiatek ido butonierki. Wy-- glądał wspaniale. A jak 
się nadymał, kiedy ktoś wszedł kupić jard * muślinu czy pół funta herbaty! 
Każdy obcy wziąłby go za właściciela. Pan Thomas usunął się, żeby tak powiedzieć, 
w cień; uczy-mi -io zresztą chętnie, bo ojciec był urodzonym sprzedawcą. Dzięki 
niemu naprawdę zrobił się ruch w sklepie. Wiedziałem z dawniej-szych doświadczeń, 
że bardzo prędko mu się to sprzykrzy, ale chwilowo wyglądało na to, że do Nowego 
Roku faktycznie wyprzeda cały sklep. Zanim minął tydzień, znał w mieście 
wszystkich — zarówno mormonów, jak niewiernych.
Ale po prostu nie mógł sobie odmówić przyjemności ponabija-; nia się ze starego 
Thomasa na tematy ich religii. Wpadłem tam któregoś dnia rano, kiedy w sklepie 
nie było klientów. Ojciec pytał właśnie:
— Bracie Thomas (mormoni nazywali wszystkich braćmi i siostrami, nawet ludzi 
spoza ich sekty), studiowałem bardzo pilnie teologię, ale nie mogę sobie 'dać 
rady z waszą definicją niewiernych. Może zechcesz mnie objaśnić.
Ten Thomas był chudym staruchem z indyczą grdyką, która mu się ruszała przy 
mówieniu, ale odzywał się rzadko, chyba że była mowa o pieniądzach.
— Co chcesz, żebym ci wyjaśnił, bracie McPheeters? Nie jestem kapłanem ani 
członkiem starszyzny kościoła. Jestem zwykłym świętym.
— Chodzi mi o to: kto to są niewierni?
— Ach, to prosta sprawa, chyba że się mylę. Każdy, kto nie'? jest świętym, jest 
niewiernym. Posłuchaj, bracie McPheeters, nie wiem, do czego dążysz, ale wiem, 
że nie jest to bezpieczna rozmowa. Zajmij się lepiej pracą... właśnie weszła 
klientka... i daj spokój tym nonsensom.
— Dzień dobry pani, witamy, witamy — zaśpiewał ojciec wychodząc na środek 
sklepu i kłaniając się w^-swój .najbardziej eso-wato-floresowaty sposób. — Czym 
mogę służyć? Polecamy wielki wybór skarpetek męskich i getrów. Odajemy. je 
prawie darmo -—
282
trzy komplety dwadzieścia pięć centów. Z innych towarów możemy pani polecić 
używane pianino, cena okazyjna. Dwa guziki blaszane Nr 2? Ależ oczywiście, 
siostro. Trzy centy. Bardzo pani dziękuję. Ciepło, jak na tę porę roku. — 
Kłaniając się, -odprowadził ją do drzwi, a ja też wyszedłem, jak na jeden dzień 
usłyszałem dosyć.
W dwa dni później poszliśmy na wieczorne nabożeństwo do Altany. Emigrantom wolno 
było asystować, ale nie wolno im było brać udziału w ceremonii. Jeśli idzie o 
branżę religijną, nigdy w życiu nie widziałem czegoś, co byłoby podobne do tego 
nabożeństwa. Mormoni uważali (była to jedna z ich głównych zasad), że ludzie 
powinni przystępować do obrzędów religijnych w pogodnym nastroju ducha, aby dać 
przystęp dobrym myślom. Opowiadali też często, jak Józef Smith, jeszcze w 
Missouri, zaczepił na środku ulicy nabożnie wyglądającego, ponurego konwertytę i 
zaproponował mu z uśmiechem, żeby się spróbowali na siłę. W ten sposób 
rozładował napięcie i utorował drogę do miłej zabawy.
Moim zdaniem ci ludzie przeczyli samym sobie. Wychwalali wesołość i rozrywki, 
namawiali do urządzania tańców, przyjęć, pikników i tak dalej, ale dla tych, 
którzy łamali zasady, kryła się pod tym wszystkim groźba kary, od której 
człowiekowi dusza naprawdę ucieka w pięty. Ale bo też oni byli groźni, ci 
niormoń-scy przywódcy; i nie myślcie, że udawali. Kilka razy w ciągu tej zimy 
wysyłali patrole na odległość setek mil, z poleceniem dogonienia i sprowadzenia 
z powrotem do miasta odszczepieńców, którzy narazili im się w jakiś sposób, w 
tym nawet kobiety.
W każdym razie, zanim się zaczęło to nabożeństwo w Altanie, dęta orkiestra z 
Nauvoo odegrała przed wejściem hymn, marsze i walce, przygotowując,w ten sposób 
umysły ludzi na przyjęcie kazania. 
*
Kiedy już wszyscy zebrali się w środku, wkroczyli biskupi i starszyzna kościelna 
i rozpoczęto obrządki odśpiewaniem hymnu mor-mońskiego.
Ludzie śpiewali tak głośno, że aż brzęczały szyby. Spojrzałem na ojca, który 
miał otwarty śpiewnik i ryczał jak osioł, chociaż nie mam pojęcia, dlaczego mu 
tak zależało, żeby najeżdżać na nie-mormonów. To było po prostu denerwujące; 
jego głos wybijał się ponad całą wrzawę. W Louisviłle zawrze tak śpiewał, głosem 
natężonym i trochę fałszywym, co pewnie miało brzmieć bardzo pobożnie, chociaż, 
jak wszyscy wiedzieli, ojciec był mniej więcej tak pobożny jak puma.
Po odśpiewaniu hymnu ludzie usiedli pośród szmeru i szumu — jak to zwykle na 
przerwie w kościele — wpychając książeczki do futerałów, poprawiając spódnice, 
przesuwając nogi, odchrząkując i tak dalej. Następnie starszy święty kościoła 
Ezra T. Benson prze-
283
dłożył raport komisji budowy dróg, tłumacząc, jak komisja rozporządziła 
pieniędzmi skarbowymi, a następnie wstał inny starszy | i rozpoczął długachną 
litanię zawiadomień. Muszę powiedzieć, że > niektóre były naprawdę interesujące. 
Oznajmił na początku, że I jeśli można wierzyć meldunkom, niedawno widziano, a 
nawet za- | bito lwa kalifornijskiego, ale cała sala aż się zatrzęsła od śmiechu, 
1
kiedy powiedział:
— Jest to tylko pogłoska. Byłbym wdzięczny, gdyby mi ktoś j pokazał taką 
wypchaną bestię. — Niektórzy mormoni w pobliżu I nas — mężczyźni wyszorowani do 
czysta, o karkach czerwonych i popękanych od pracy na słońcu, kobiety w czepkach, 
kręcące się i rozglądające, żeby zobaczyć, eo mają na sobie sąsiadki, jak Jtg 
zawsze w kościołach — zrywali boki. Ci ludzie lubili żarty jak * wszyscy 
ludzie na świecie.
A zawiadomienia ciurkały dalej. We wtorek trzoda należąca do emigrantów 
zniszczyła dwa ogrody, co kosztowało jej właścicieli siedemdziesiąt cztery 
dolary w grzywnie. Gzy emigranci nie zechcieliby obozować trochę dalej od 
granic miasta, dzięki czemu „zaoszczędzą sobie zbędnych 'Wydatków i pozwolą 
jarzynom rosnąć w pokoju? Dziękuję, bracia". Starszy kościoła nazwiskiem 
Bullock udzielił w tym tygodniu sakramentu małżeństwa młodej parze nazwiskiem 
Throgmorton i następnie zjadł na wieczerzę zielony groszek. Rada Zdrowia 
Zbierze się w najbliższą środę i od trzeciej do czwartej po południu będzie 
udzielała porad za darmo. Indianie szczepu Utes znowu się rozzuchwalili, napadli 
na pobliską wioskę Wężów paląc i niszcząc wigwamy. Może warto by ich było znowu 
trochę ukarać. Jak donosi apostoł Parley B. Pratt, gmina na wyspach Sandwich 
doskonale proseperuje i wkrótce przyśle do Salt Lakę City nawróconych 
mieszkańców Hawai. Jeśli idzie o gminy europejskie, liczba nawróconych 
sięga — zwłaszcza w Anglii i Walii — setek tysięcy osób, które czekają na 
przyjazd do Ameryki. Podobno w samym tylko Liverpoolu zgromadziło się 
trzydzieści pięć tysięcy osób. Zapanowało ożywienie w handlu niewolnikami na 
wybrzeżach Afryki, przeciętna cena rynkowa skoczyła w chwili obecnej do 
trzydziestu dwóch dolarów. W czwartek wieczorem odbędzie się koncert w Gmachu 
Dziesięciu i Poczty, „na którym to koncercie postaramy się przedstawić 
słuchaczom rozmaite syntetyczne i komiczne kawałki całkiem nowe dla mieszkańców 
Deseret, a także utwory klasyczne. Ci, którzy lubią muzykę, będą mogli przez 
kilka godzin cieszyć nią uszy za bardzo umiarkowaną opłatą". I tak dalej, i 
dalej.
A gdy wszystko to spłynęło z ambony, tłumacz walijski, krępy, mały człowieczek, 
całkiem łysy i z czarnymi obwódkami wokół oczu (może jeszcze były to resztki 
pyłu węglowego), stał w lewej
284
nawie i tłumaczył. W Salt Lakę City znajdowało się kilkuset walijskich mormonów 
(prócz tych, którzy nie przyjechali jeszcze z innych osiedli mormońskich w 
Ameryce) i większość tych ludzi nie mówiła w ogóle po angielsku: wydawali z 
siebie dźwięki, które brzmiały zupełnie jak dudnienie basetli. Dlatego potrzebny 
był tłumacz.
Po odczytaniu komunikatów jeden ze starszych kościoła powiedział nam, że prócz 
regularnego kazania, które wygłosi niejaki starszy kościoła Griggs, czeka nas 
dziś 'wieczorem nie lada gratka. Sam Brigham Young powie kilka słów. Ludzie 
zawsze się na to cieszyli, bo naprawdę był dobrym mówcą — bardzo interesującym i 
według pana Goe „od czasu do czasu istotnie wymownym", a poza tym używał (więcej 
'nieprzyzwoitych słów niż inni. Wszyscy mormoni posługiwali się słowami, które 
większość ludzi uznałaby za skandaliczne, ale Brigham Young miał najbogatszy 
słownik. Jak się odezwał, zapędzał w kozi róg ludzi o najbardziej niewyparzonych 
gębach. Inni zazdrościli mu, ale nie byli zawistni. Do tego nieodzowny jest 
talent, a trzeba przyznać tym mormonom, że nie byli małostkowi i uznawali 
wyższość swego Proroka.
Tego wieczora Prorok rzucił garść uwag na temat „nowych spodni dla nierządników", 
które zapinały się z przodu. Wiele osób na sali (w tym ja) nie zrozumiało, o co 
mu chodzi, a niektóre kobiety strasznie się zaczerwieniły, ale tmówił tak 
zabawnie, że słuchaliśmy z przyjemnością.
„Kościół wypowiada się przeciwko tym spodniom — powiedział, ale może lepiej nie 
powtórzę wszystkiego. — Są one wymysłem szatana. Nazbyt ułatwiają sprawę. 
Stanowią pokusę i odrywają myśli od pracy. Wiem o jednym mężczyźnie z San 
Francisco, który odkąd kupił sobie takie spodnie, prawie ich nie zapina. Jeżeli 
moja wola coś znaczy, święci dnia ostatniego kościoła Jezusa Chrystusa będą 
nosili spodnie zapinane z boku. Mam nadzieję, że kobiety opowiedzą się po mojej 
stronie".
Trudno jest zamieścić w książce przeznaczonej do czytania w kółku rodzinnym cały 
religijny zapał tego przemówienia, ale — jak już wspomniałem — Brigham Young był 
niezwykle interesującym mówcą. Ojciec zapisał w swoim dzienniku kilka jego zdań 
w dosłownym brzmieniu, ale opatrzył tę część notatką „prywatne i osobiste". 
Później poznaliśmy pewnego porucznika nazwiskiem Gunnison z korpusu saperów, 
który zamierzał napisać wyczerpującą i szczerą książkę o mormonach, powiedział 
jednak, że wspomni o nieprzyzwoitościach ich mowy tylko ogólnikowo, to jest 
wypali ogólną salwę, a nie będzie próbował pojedynczych celnych strzałów. Swoją 
drogą zamieścił sporo jędrnego materiału o Józefie Smithie, ale opowiem o tym w 
innym miejscu.
Teraz wyszedł na ambonę starszy kościoła Grigg i zanudził wszy-
285
stkich prawie na śmierć niemożliwie długim przemówieniem na temat „doktryny"; 
myślę, że nikt tego nie rozumiał, a już chyba najmniej sam Grigg. Chodziło^niu o 
tak zwane kapłaństwo Melchi-zedeka i o gościa, który się nazywał Michał i miał 
włosy nie z włosów, tylko z wełny, co mi się wydaje prawdopodobne, a także o 
potop nie Noego, tylko Noachiana, który się zdarzył w epoce ?; Peleg, i o kraj, 
który się nazywał Beulah; szukałem tego kraju s w podręczniku geografii, ale 
najpodobniejsze z nazwy, co znalazłem, to Boliwią, więc pewnie Grigg miał na 
myśli Boliwię. W sumie była to taka okropna mordęga, że gorszej nie pamiętam. 
Nie mogłem się nawet zdrzemnąć, bo siedzenia były za twarde.
Potem przyszła najweselsza część nabożeństwa. jCi mormoni wierzyli, że człowiek, 
w którego „wejdzie duch", zaczyna mówić „nieznanym językiem". Pod koniec każdy 
więc mógł wstać i wydawać z siebie takie dźwięki, na jakie miał ochotę. 
Niektórzy mówi-li najczystszą angielszczyzną o rozmaitych występkach, pokusach i 
grzechach. Ale często powstawał piekielny, żeby tak'powiedzieć, hałas. Tego 
wieczoru zerwał się z ławki młody farmer, oznajmił zgromadzonym, że nazywa się 
Hiram Snów, i opowiedział (przy- j znaję, że doskonale), jak jechał na wozie z 
sianem i młodsza siostra przyjaciółki jego żony, która leżała tuż obok na 
snopkach, bez przerwy łechtała go źdźbłem w nos, a jemu przyszła straszna ochota 
wsunąć jej rękę za koszulę. Ale czy wsunął? „Nie wsunąłem — powiedział. — To 
jest, tylko raz, i to nie bardzo daleko. W ostatniej chwili słodki Jezus 
wyszeptał mi do ucha: »Zostaw tę dziewicę w pokoju. Gotów jesteś nawarzyć 
sobie przez nią
piwa«".
Z tego, jak ludzie kiwali głowami, widać .było, że pochwalają jego uczciwy 
postępek, usiadł więc z miną bardzo, zadowoloną i godną. To publiczne omawianie 
ludzkjch sekretów było widocznie czymś bardzo wskazanym; zgromadzeni aż dyszeli 
z przejęcia/. Potem zerwała się bardzo gruba kobieta w cudzoziemskim kapeluszu z 
piórami, przechyliła głowę do tyłu, jak kura, i zaczęła wrzeszczeć:
— Wudledi, wudledi, wudledi, gizledi, gizledi, gizledi gam! — To też było jakieś 
cudzoziemskie. Aż gęsia skóra pokazała mi się na rękach. Zacząłem się rozglądać 
za wyjściem, bo zakrawało na to, że nabożeństwo skończy się ogólną bijatyką, ale 
po chwili kobieta zmęczyła się, umierającym głosem zagdakała jeszcze ze dwa razy, 
co brzmiało j^ak „gzu, gzu", i padła na ławkę. Najbliżsi są--siedzi zaczęli ją 
czym prędzej wachlować, bardzo przejęci i życzliwi.
W tym miejscu przekonaliśmy się, że słysząc tego rodzaju wrzaski, każdy członek 
kongregacji ima prawo wstać i oznajmić, że
286
Bóg uczynił go „tłumaczem" tej osoby; ma się rozumieć tvm razem tez się taki 
znalazł. ?
— Siostra Cranshaw usiłowała nam wyjaśnić, że dobry Bóg odwiedził ją wczorajszej 
nocy we śnie i kazał jej przebaczyć siostrze Wńiteside, która nazwała ją 
wyszczekanym czupiradłem __
powiedział. — Chwała niebiosom za to boskie objawienie. — Wszyscy zabeczeli 
„ameeen", po czym natychmiast wstała inna kobieta i Kołysząc się na boki 
powiedziała wyraźnie (zarówno ojciec jak porucznik Giirmison zapisali jej 
słowa):.
7~w°Ji?°' mojko, mojdo, mojdu.
Jak tylko siadła, wstał młody mężczyzna o bardzo dowcipnym wyrazie twarzy, 
którego zauważyłem już wcześniej, bo miał coś takiego: psotnego w oczach, ? 
zawołał:
oiQ o; ?' ??' n?! Nie zamierzam podawać pełnego tłumaczenia, aie siostra 
Burghardt powiedziała przed chwilą „Moja noga, moje kolano, moje udo, moja 
d..." .
«??? fŻ ????'?^? ze zgorszenia — nie dlatego, że on powiedział na głos to słowo, 
bo tutaj każdy mógł je swobodnie wymówić, tylko ponieważ myśli siostry Burghardt 
skierowały się w kościele ku tak pospolitym rzeczom.
Większość ludzi uważała, że mężczyzna wymyślił to całe tłumaczenie, zęby było 
weselej. Potem dowiedzieliśmy się, że Rada wezwała wesołka i postanowiła go 
ukarać. Ale on obstawał przy swoim twierdząc, że tłumaczenie „jest w duchu", 
wobec czego puścili go wolno i dali mu tylko naganę. 
?
bnJ?1?Iwiek 5złowiek na to spojrzał, było to pierwszorzędne na-Dozenstwo, pełne 
niespodzianek. Nie pamiętam, żebym się kiedy w ?Tł kosciele- Pomyślałem, że 
ten mormonizm wcale nie jesi ??? zły. Jeżeli nawet nie miał żadnych innych 
dobrych stron to przynajmniej odpędzał od ludzi nudę.
KOZDZIAŁ XXXI
fa2?Żpia Slę^ zima, ™?? pan Kissel zrezygnował z pójścia na mói S ?lacawai daleJ 
Przy budowie uniwersytetu, gdy tymczasem zabLł P°magał panu Thomasowi 
prowadzić sklep, a pan ???
???^ ,0.sto0:do pisania książki. Późnym wieczorem któregoś ż7+™łf ? m Się 
zdaiWało, że śpię, usłyszałem, jak mówią o tym, na chwilę ????? Ć d0 
SZk°ły' * SerCe naPrawde- Przestało mi
oihZ RZeCZn^^ tym' Że on ?? za mało zaJCcia — powiedział J' T Chodzi z *a 
małą Indianką na ryby, pomaga Otellowi
w gospodarstwie, ale poza tym zbija po całych dniach bąki.
287
Nazajutrz nie tracąc ani chwili poszedłem i dostałem pracę w hodowli jedwabników, 
gdzie wisiała kartka: „Potrzebny chłopiec". Ta hodowla była oczkiem w głowie 
Brighama Younga. Nie mogę powiedzieć, żebym miał specjalną harówkę. Było to duże 
pomieszczenie, w którym stało mnóstwo drucianych klatek z importowanymi 
gąsienicami jedwabnika, zajadającymi ze smakiem liście morwy. Mormoni uważali, 
że nie jest to zajęcie odpowiednie dla mężczyzny, więc postanowili wynająć 
chłopca. Moja praca polegała na karmieniu gąsienic. To znaczy, musiałem uważać i 
jak któraś kolonia spałaszowała wszystko, dorzucałem do klatki więcej liści.
W ten sposób gąsienice miały po pewnym czasie wyprodukować jedwab. Ale jakoś w 
żaden sposób nie chciały. Co rusz wpadał Prorok i sprawdzał klatki; było to jego 
prawie najulubieńsze miejsce. Przyglądał mi się zawsze z kwaśną miną, jakbym to 
ja poknocił coś z tym jedzeniem. Byłem zły. Czy to moja wina? Nie mogłem ich 
przecież izmusić do tego, żeby robiły jedwab. Wygarnąłem mu wszystko. 
Powiedziałem:
— Można zaprowadzić konia nad wodę, proszę pana, ale nie można go zmusić, żeby 
pił.
— Zgrabna uwaga — odparł, zupełnie nie ubawiony.
— Zaproponowałbym ooś — dodałem — jeżeli pan pozwoli. Zaproponowałbym modlitwę. 
Gdyby tak ze dwóch wybitniejszych starszych kościoła uklękło i zabrało się ostro 
do tych jedwabników, jak się zabierają do nowo nawróconego, może zaczęłyby 
produkować.
— Ogranicz swoją uwagę do liści — powiedział Brigham Young
i wyszedł.
Ale mimo tej pracy, która zabierała mi sześć godzin dziennie, nie udało mi się 
wymigać od nauki. Pan ??? zgłosił się na ochotnika do mojego ojca, że co dzień 
przed kolacją będzie uczył Po--Povi i mnie „angielskiej literatury i klasyków".
— Bardzo to ładnie z pana strony — powiedział ojciec. — Naprawdę jestem 
wdzięczny. Ale powinienem pana chyba ostrzec, na co się pan naraża. To w gruncie 
rzeczy świetny chłopak, ma dużo zdrowego rozsądku, dobry kościec, ale ani za 
grosz zdolności do nauki. Głowa jak wypchana sianem, bardziej przypomina głowę 
goryla niż człowieka.
— Ależ doktorze! Chłopiec wydaje mi się zupełnie inteligentny. Co ?więcej — 
dodał ??? z wesołym błyskiem w oku — zauważyłem, że niekiedy potrafi nas 
'wszystkich przechytrzyć.
— Po godzinnej lekcji łaciny doszedł do przekonania, że Juliusz Cezar'był 
sprzątaczem w sklepie spożywczym w Louisville. Mówię to dla ilustracji.
— Jeżeli pan nie ma nic przeciwiko temu, spróbujemy. Zajmę się nim i Po-Povi. 
Zrobię to z prawdziwą przyjemnością.
288
Byłem tak nieszczęśliwy, że najchętniej utopiłbym się w Salt Lakę, gdybym miał 
szansę, że pójdę na dno. Zacząłem mówić 0 tym z Po-Povi i z miejsca przekonałem 
się, jaka ona jest w głębi duszy. Zawsze podejrzewałem, że jest coś 
zdradzieckiego w tej Indiance, teraz byłem już pewien.
— Tak — powiedziała. — Bardzo chcę. Mówię językiem białego człowieka jak ptak, 
©o lata ze złamanym skrzydłem.
— Chcesz się uczyć? Z własnej woli? Gdybym miał czas — wybuchnąłem — 
powiedziałbym ci, co oni tam ze mną próbowali zrobić w Louisville!
Ale nic nie pomogło. Tego popołudnia odbyła się pierwsza lekcja i naprawdę 
okropnie się wstydzę, ale zrobiła mi frajdę. Ten ??? był urodzonym nauczycielem. 
Nie robił tego z obowiązku; nauczanie nas sprawiało mu przyjemność. Przeczytał 
nam z książki o jednym panu nazwiskiem Robinson Cruzoe, który zamieszkał na 
pierwszorzędnej wyspie, a potem robił, co mógł, żeby z niej wyjechać, zupełny 
wariat. Dalej opowiedział nam o zielonej wsi angielskiej i o wielkim domu, który 
się nazywał Blandford Hall, a na zakończenie przeczytał wiersz po tytułem 
„Wigilia świętej Agnieszki". Bardzo piękny wiersz. Nigdy nie przypuszczałem, że 
wiersze mogą być ładne. W Louisville zupełnie nie rozumieli wierszy. Kazali je 
«rozrywać na strzępy. Policz porównania, wydłub ze środka metafory, ile stóp ma 
ta linijka? To nie miało nic wspólnego z literaturą; bardziej przypominało 
krajanie pieczonego prosiaka.
— Na dzisiaj dosyć, Jaimie. Doskonale sobie radziłeś.
Byłem strasznie speszony. Nie wiedziałem, co powiedzieć. W końcu wypaliłem:
— To wcale nie było takie złe, jak myślałem... ani trochę!
— Jutro o tej samej porze. A teraz głowa do góry!
Zatrzymał Po-Povi, żeby tak powiedzieć, po lekcjach, bo miał ją uczyć czytać. 
Spojrzałem na nią zamykając drzwi — jej twarz dosłownie promieniała. Ta 
dziewczyna chyba nigdy nie była taka szczęśliwa. Człowiek, który mógłby być jej 
ojcem!
Minął miesiąc. Tego roku zima przyszła wcześnie do doliny Great Salt Lakę. W 
listopadzie spadł pierwszy śnieg, biały, sypki proszek pędzony podmuchami 
północnej wichury. Nasz 'dom z cegły wypalanej na słońcu był ciepły i przytulny, 
zarabialiśmy i oszczędzali pieniądze. Muły i Zucha wynajęliśmy do pracy jednemu 
farmerowi, wozy stały na kołkach w bezpiecznym miejscu. Nie wyczekiwaliśmy już 
tak niecierpliwie wiosny. Ogólnie rzecz biorąc, bylibyśmy zadowoleni z życia, 
gdyby nie pani Kissel. Jakoś nie mogła wrócić do zdrowia. Ale ojciec tylko siłą 
mógł ją utrzymać w łóżku.
19 — Podróże Jaimiego McPheetersa
289
Piętnastego listopada dostaliśmy krótki list od Bridgera, przyniósł go mały 
Indianin, który przed odejściem ukradł srebrny lich-tafcz, „Mam nadzieję, że 
jesteście wszyscy zdrowi i w zgodzie ze świętymi. Ze świecą by szukać 
zdolniejszych czy bardziej przyj a- | cielskich ludzi, ale mają swoje humory. W 
żadnym 'wypadku nie ] radzę im się narażać. Wybieram się zimą do Salt Lakę Citty. 
Termin nie ustalony. Handel idzie dobrze, zwłaszcza jeśli idzie o iskóry szarych 
wilków. Mam takich dwadzieścia pięć sztuk, wiszą przed domem. Możeście słyszeli, 
że w październiku linieliśmy tu oberwą-nie chtnury. Obeszło się bez większych 
szkód, ale wyspa ispłynęła trzydzieści jardów w dół rzeki. W czasie jazdy obie 
żony dostały morskiej choroby".
I potem ten tajemniczy dopisek: „Do itego czasu złożono wam już może wizytę i 
próbowano nawracać. Bądźcie stanowczy, ale grzeczni. W imiarę 'możności 
udawajcie ciągle nie zdecydowanych. Jeżeli się zdarzy, że będzie wam potrzebna 
rada, dajcie 'mi znać przez -brata Hugha Marlowe'a. Brat Hugh Marlowe. W razie 
potrzeby nie zwlekajcie ani chwili. Po przeczytaniu zniszcie itę kar-
kę".
?Na zakończenie krótkie P.S. „Posłaniec, który przyniesie list, jest bratem 
mojej 'młodszej żony. Zyskał tu w naszych stronach pewną reputację złodzieja 
kieszonkowego i domowego. Ludzie uważają, że czeka go świetna przyszłość. 
Powinien zajść daleko, jeżeli go naturalnie nie przedziurawią ołowiem. Niżej 
podpisany zapłaci za (wszystko, co zostanie ukradzione. Łaskawie zróbcie 
inwentarz. J.B."
Zgndnie z przepowiednią majora Bridgera bardzo niedługo dwie mormońskie 
osobistości złożyły nam wieczorem wizytę, niejaki brat Muller, gruby, krostowaty, 
ohydny jegomość z zepsutymi i czarnymi zębami w wilgotnych, na pół otwartych 
ustach, i niejaki starszy kościoła Beasely, bardzo ważny w imormońskiej 
organizacji. Weszli, usiedli sztywno 'trzymając czarne kapelusze na kolanach i 
przez pół godziny rozmawiali okropnie nudno o zbiorach, nowych budynkach i 
starciach z Indianami. Słyszeliśmy już sporo o tym Beaselym, który był śniady i 
czarnowłosy, miał ponurą minę, jakby go bolał brzuch, i w ogóle był 
odstręczający, ale nie mieliśmy pojęcia, kim jest Muller. Beasely był tym, 
który na początku lata próbował zniszczyć dostawy żywności Utesów. , 
W czasie suszy Utesowie podpalają nie uprawione pola doliny oraz zarośnięte 
stoki gór piekąc w ten sposób miliony koników polnych. Następnie zbierają 
upieczone owady, robią z nich gęstą, gumowatą, sinawą pastę i jedzą ją w czasie 
zimy. Jeśli idzie o smak, powiedział nam major Bridger, ta pasta znacznie 
przewyższa żółte i soczyste pędraki, za którymi przepadają Indianie ze szczepu 
Zjadaczy Robaków. Beasely wpadł na pomysł, żeby ukarać nieliczne
290
wrogie plemię Utesów podpalając wcześniej łąki i skazując wszystkich na śmierć 
głodową. Ale Brigham Young uznał, że to jest plan „nieludzki, sprzeczny z 
doktryną i grzeszny".
Beasely był przywódcą bardzo brzydkiego stronnictwa wśród tych mormonów, które 
'domagało się surowości, a nawet stosowania metod gwałtu. Niektórzy uważali 
ponadto, że jest przywódcą tajnego i przerażającego odłamu, który zorganizowali 
mormoni, nazwanego Wielkim Wachlarzem. Celem itej krwiożerczej bandy, która 
miała własne znaki i hasła, zwane słowami kluczowymi, było doścignąć i zabić 
każdego, kto odstąpił od wiary, bo zbrzydł mu już całkiem imormonizm. Chłopiec, 
który nii o tym powiedział, uprzedził mnie, że jeśli pisnę słówko, mściciele na 
pewno go zabiją. Powiedział, że ten odłam nazywa się teraz organizacją dani-tów 
i że o ludziach przez nich zamordowanych mówi się, że „stracili oddech". Ojciec 
i matka tego chłopca byli przeciwni takim okropnościom, ale niówili o tym tylko 
w czterech ścianach domu.
A 'teraz Beasely siedział w naszym domu z aniną niewiniątka. Strasznie idjugo 
trwało, zanim przystąpił do rzeczy, za to brat Muller, który był szwajcarskim 
Nieimcem, prawie wcale się nie odzywał. (Nie licząc Johna i Shepa nie pamiętam, 
żebym poczuł do kogoś serdeczniejszą nienawiść.
— Bracie McPheeters, bracie ???, bracie Kissel — powiedział Beasely — 
przyjęliśmy was w naszym mieście życzliwie, otworzyliśmy przed wami nasze bramy 
i nasze serca. Prosiliście o pracę i Prorok dał wam pracę. Czy nie powinniście 
teraz wy otworzyć przed nami waszych serc? Powiadacie, że chcecie szukać złota. 
Gdzież znajdziecie większe bogactwo niż na tych żyznych, dobrze nawodnionych 
polach? Setki, tysiące akrów, gotowych do uprawy,
cała dolina o powierzchni pięciuset mil — czeka praktycznie za darmo na 
tych, którzy nawrócą się na prawdziwą wiarę. Brat Muller pochylił się i szarpnął 
Beasely'ego za rękaw.
— Powiedz o dziewczynie.
— Brat Muller wyraził gotowość wzięcia aa żonę po ceremonii chrztu tę oto wdowę 
— wskazał ręką na Jennie, której oczy aż się zaiskrzyły ze złości. — Z uwagi na 
różnicę ich stanu majątkowego — z jednej strony brat Muller, współwłaściciel 
wielkiego browaru, ź drugiej samotna żebraczka, gest ten jest naprawdę 
wspaniałomyślny. Więcej... jest to gest świątobliwy i godny prawdziwego mormona.
— Lubię, jak są fest przy kości — zarechotał brat Muller pokazując nam swoje 
zepsute zęby. Nie zwracał się bezpośrednio do Jennie, ale było to typowe dla 
stosunku mormonów do kobiet. Ich kościół uważał, że kobiety są istotami niższego 
rzędu. Jeżeli
•gdzieś było tyłkojedno miejsce do siedzenia, nikomu nie przyszło-by do głowy 
ustąpić je kobiecie. Przeciwnie, kobieta musiała wstać i ustąpić miejsca 
mężczyźnie. I nie wolno było kobiecie przechodzić przez drzwi przed mężczyzną, 
bo każda próba kończyła się klapsem w tę część ciała, która ostatnia mieściła 
się w drzwiach. Kobiety były tylko „hodowczyniami dzieci", którym nie należy 
okazywać „niemormońskiej galanterii".
Widziałem, że Jennie już się zaczyna podnosić i że lada sekunda wybuchnie, ale 
ojciec powstrzymał ją uspokajającym gestem i powiedział:
— To dla nas zaszczyt, prawdziwy zaszczyt, bracie Beasely, że kościół mormoński 
życzy sobie, abyśmy wstąpili w jego szeregi. Ale pan, jako jeden z 
intelektualnych heroldów waszej wiary, zrozumie zapewne, że kroku takiego nie 
wolno podejmować lekkomyślnie. Nie szanowałby nas pan, gdybyśmy zmieniali wiarę, 
jak się zmienia rękawiczki. Spoglądamy na Salt Lakę City z zachwytem i podziwem, 
potrzeba nam jednak trochę czasu na bardziej szczegółowe studia. Zmienić wiarę, 
to znaczy ponownie się narodzić. Niektórzy z nas... ehm... nie zrzucili jeszcze 
starej skóry.
Hm, to przemówienie naprawdę się ojcu udało; wszyscy go później chwalili, 
zwłaszcza pan ???, który powiedział:
— Było to wystąpienie godne Burkę'a. Słowa, które objęły wszystko i nie 
zawierały żadnej obietnicy. Ale widać było, że na starszym kościoła Beaselym nie 
zrobiły najmniejszego wrażenia.
Wstał i powiedział z przekąsem;
— Będzie to prawdziwy zawód dla Rady. Czy mogę oznajmić w waszym imieniu, że 
niezadługo podejmiecie decyzję?
Ojciec i pan Kissel też wstali, ale ??? siedział sobie wygodnie
rozparty na krześle.
— Zechciej, bracie Beasely, zawiadomić starszyznę kościoła, że
292
rozpatrzymy ponownie nasz stosunek do wyznania, w którym przeżyliśmy całe życie 
— wypalił mój ojciec. W jego głosie słychać było, nawet chyba za wyraźnie, 
drwinę. — Tylko, rozumie pan, to może trochę potrwać. Wydawało nam się dotąd, że 
dawne formy w zupełności nam odpowiadają.
Beasely spojrzał na niego badawczo. Gdy się w końcu odezwał, w jego tonie 
zadźwięczała bardzo delikatna nuta pogróżki:
— Rada nie wątpi, że dokonacie słusznego wyboru. Będziemy się o to modlić. 
Modlitwa jest prawdziwą potęgą Salt Lakę City.
Zanim wyszli, brat Muller oznajmił nie zwracając się do nikogo w szczególności:
•— Jak się chcę ożenić, nie lubię, żeby mnie zbywali. A przyszła mi teraz taka 
chętka. Niektórzy wolą, żeby były surowe, ja tam uważam, że nie ma to jak wdówka. 
Z taką to się dopiero figluje!
Znałem na pamięć objawy; ojciec siłą się trzymał, ale zasłonił sobą Jennie, żeby 
nie wybuchła, i powiedział, trochę 'może za głośno: *
— Wielka to przyj eniność spotkać tak wybitnego znawcę spraw sercowych jak brat 
Muller. Staroświecka kurtuazja zawsze wzrusza, zwłaszcza w kraju tak oddalonym 
od cywilizacji. Sądzę jednak, że niełatwo będzie zdobyć względy pani Brice w 
najbliższym czasie.
Beasely'owi twarz pociemniała, zrobiła się błotnistoczerwona.
— Rozumiem. Powtórzę pańską uwagę Radzie, słowo w słowo. Ojciec odprowadził ich 
do drzwi.
?— Zechce pan łaskawie... dobranoc panom.
??? wybuchnął śmiechem, ale Jennie zdjęła but i grzmotnęła nim w drzwi. Po 
gruntownym omówieniu całej sprawy mężczyźni mieli poważne miny. Kiedy pan Kissel 
powiedział:
— Radzę naprawić płot. Ci ludzie nie żartują — wyraził tymi słowy nasz ogólny 
nastrój.
Salt Lakę City 21 grudnia 1849
Droga Melisso,
jak już wspomniałem w poprzednim liście, coraz trudniej jest nam utrzymać dobre 
stosunki ze świętymi dnia ostatniego. Ale bo też ci ludzie są irytujący. Cztery 
razy w ciągu ubiegłego tygodnia składał nam wizyty pewien nieokrzesany łajdak, 
gbur, obleśny i chamski, nazwiskiem Muller, który spogląda łakomym okiem na 
naszą Jennie. Przesiaduje u nas godzinami, rzucając uwagi niebezpiecznie 
zbliżone do sprośnych i cały czas świdruje Jennie oczami ze źle ukrywaną 
pożądliwością. Wytworzyła się dość delikatna sytuacja, ponieważ Muller posiada 
pewne wpływy i dążąc do swoich niegodnych celów wywiera na Radę duży nacisk. Ale 
ożenić się
293
z Jennie imógłby tylko w tym (przypadku, gdyby dziewczyna porzuciła obecną wiarę 
i przyjęła religię imormonów. ^T
Oczywiście Jennie nigdy tego nie zrobi z własnej i nie przymuszonej woli, przeto 
Muller i jego protektorzy postanowili namówić nas wszystkich, ?? też (zmusić 
(subtelnymi groźbami, ido zmiany • wiary. Mówiąc z ręką na sercu sytuacja ta 
zaczyna nam już ciążyć, co nie ostudziło bynajmniej naszego zapału do 
poszukiwania złota. Gdyby przełęcze nie były zasypane grubą warstwą śniegu i 
gdyby pani Kissel była zdrowa, uleglibyśmy zapewne pokusie wyniesienia się stąd 
cichaczem.
W charakterze pomocnika kupieckiego (pewien jestem, że gdybym zdecydował się tu 
zostać, otrzymałbym stanowisko (zastępcy szefa) spotykam mnóstwo ludzi; (między 
innymi zawarłem bliższą znajomość z (dwoma panami o dużej 'kulturze, 
porucznikiem Gun-nisonem i kapitanem Stansburym, którzy jako członkowie misji 
rządowej dokonują pomiarów doliny Salt Lakę i przeprowadzają ogólne badania 
okolicy. Kapitan Stansbury przygotowuje naturalnie raport dla Kongresu w formie 
księgi omawiającej wyniki badań. Porucznik Guninison, człowiek o rzadkim u 
oficera zawodowego zamiłowaniu do filozoficznych rozważań, już 'teraz pisze 
„Historię mormonów" ze szczególnym uwzględnieniem teologii, praktyk religijnych 
i aktualnej sytuacji społecznej.
Panowie ci zaprosili mnie (do swojej kwatery, gdzie odbyliśmy długą dyskusję. 
Obaj są ludźmi sprawiedliwymi i widzą dodatnie strony w podstawowych ideach i 
celach mormonów. Obaj też dostrzegają pewną posępną (nieustępliwość w samym 
kulcie, chociaż ich zdaniem czas złagodzi zarówno ogólne poglądy, jak i surowość 
kar, iktóre święci wymierzają za wszelkie przekroczenia mormoń-skich praw i 
przykazań.
Porucznik Gunniscm pozwolił mii uprzejmie przepisać ze swoich notatek kilka 
ustępów traktujących o tej stronie zagadnienia. Powiada na przykład:
„Wszystkie niemal grupy wyruszające ze Stanów we (wspólnym celu przebycia 
równiny rozpadały się prędzej czy później na mniej -sze gromadki, podział zaś 
własności nastręczał niemało kłopotów. Bardzo często strony zwracały się do 
sądów Deseret o rozstrzygnięcie sporu i należy stwierdzić, że istnieją wszelkie 
dowody bezstronnego i sprawiedliwego ferowania wyroków. Jeżeli jednak 
przyznawano prawo jednej ze stron, wybuchało naturalnie niezadowolenie i wtedy 
strona przegrywająca puszczała w obieg listy pełne opisów ucisku mormonów. Sami 
mormoni buntowali się niekiedy przeciwko sprawiedliwym wyrokom, ale w takich 
przypadkach dawano im odczuć całą surową potęgę władzy cywilnej. Karani za 
obrazę sądu bardzo wysokimi grzywnami przekonywali się w koń-
294
cu, że lekceważenie wyroków* i uwłaczające uwagi pod adresem wysokich urzędników 
są zabawą zbyt kosztowną.
Dalej, pola uprawne w dolinie są .niedostatecznie zabezpieczone płotami i trzody 
należące (do emigrantów często niszczą zbiory. Za straty w (ten sposób powstałe 
żąda się (wysokich odszkodowań, a że wartość produktów rolnych jest tu 
wielokrotnie wyższa niż w Stanach, obcemu przybyszowi żądanie tak wysokich sum 
wydawało się zdzierstwem i niesprawiedliwością. Emigranci zakładali zwykle 
protest, sprawa wędrowała przed biskupa, po czym do początkowej sumy doliczano 
koszta sądowe. W rezultacie skrzętnie rozpowszechniane przykłady straszliwego 
ucisku odnosiły się do takich właśnie aktów niesprawiedliwości popełnianych 
przez okrutnych mormonów na szkodę emigranckiej braci.
Jednakże żywność sprzedawana jest w Salt Lakę City po cenach bardzo 
umiarkowanych, liczne zaś akty miłosierdzia wobec chorych lub znajdujących się w 
potrzebie poszukiwaczy złota przemawiają potężnym głosem na korzyść mormonów i w 
końcu utrwalają ich dobrą sławę. Taka dobrotliwość, a ponadto wzajemna braterska 
życzliwość w ich własnych szeregach przekonała niejednego do ich wiary, a nowo 
nawróceni zrezygnowali z poszukiwania złota uważając, że (znaleźli tu perły 
znacznie większej wartości".
Zapewne zgodzisz się ze mną, (droga Melisso, że wszystko to brzmi zachęcająco, 
(dalej jednak Gunnison pisze:
„Przyznaję-więc, że niektóre jednostki 'mylnie interpretują mor-mońską doktrynę; 
wielu na przykład uważało, że nadszedł czas przejęcia własności niewiernych i że 
nie jest kradzieżą zaopatrywanie się w bydło i ziarno na sąsiedzkich polach. 
Dowiadujemy się też z imormońskich źródeł, że tego (rodzaju (postępków 
zabroniono z^ambony. Te przykłady niesłusznego interpretowania dogmatu, że 
mormoni są pełnomocnikami Pana, a dziedzictwo ziemi do. nich należy, (dowodzą, 
iż część stawianych im zarzutów nie jest bezpodstawna, zwłaszcza co do 
naruszenia prawa własności w Illinois i Missouri, a ponadto, że tam gdzie 
mormoni mieszkają w sąsiedztwie ludzi innego 'wyznania, ich doktryny religijne 
dają pole do nadużyć".
Tak Gunnison, jak Stansbury zalecają nam politykę dyplomatycznego przewlekania 
aż do 'wiosny, kiedy to po wiosennych (odwilżach będziemy mogli oddalić się w 
pokoju. Ja osobiście nie sądzę, żeby nam się to udało. Kto odtrąca z pogardą 
mormona, ten bluźni świętemu, a to musi doprowadzić do konfliktu.
Szczerze mówiąc, droga Melisso, jestem głęboko przekonany, że ich system 
wieloosobowych czy też „duchowych" małżeństw zrodził pogardę dla całej 
instytucji. Jeżeli Mullerowi bardzo zależy na Jennie, powinien ją mieć — oto w 
przybliżeniu ich oficjalne stanowisko w tych sprawach. Nikogo nie obchodzi fakt, 
że ona może roś-
„ 
295
cić sobie prawo wyboru. Ta poligamiczna struktura jest niebezpieczna w świetle 
obecnej praktyki. Stwierdzam to, chociaż jako lekarz nie jestem wolny od 
podejrzeń, że mogłaby ona mieć kolosalną leczniczą wartość przy zmniejszaniu czy 
też zupełnej likwidacji nudnej monotonii w małżeństwie, która jak czerw toczy 
naszą cywilizacją. Pamiętasz słowa wypowiedziane przez tego młodego buntownika o 
dzikim spojrzeniu, Thoreau, w Concord w stanie Masachusetts? „Większość ludzi 
żyje w niemej rozpaczy".
Jest to jednak temat zbyt śmiały do dyskusji w naszej epoce. Mam nadzieję, że 
Cię nie zgorszyłem. Nie traktuj powyższych uwag jako miernika mojego 
przywiązania do domu i rodziny. Miną może setki lat, zanim ludzkość zmądrzeje na 
tyle i zorganizuje się w taki sposób, jaki pozwoli osiągnąć pełną radość życia. 
Jakże wielu ludzi od kolebki ido śmierci ani razu nie ma okazji zakosztować tego 
nektaru!
W chwili obecnej nie mówi się otwarcie o instytucji wieloosobowych małżeństw w 
Desert. A jeżeli spytać o nie mormona poza jego krajem, z reguły odpowiada, że 
małżeństwa duchowe nie są cząstką ich doktryny. Jednakże nawet ślepy głupiec 
zauważy bez trudu, że wielu świętych utrzymuje po kilka żon. Pierwsze małżeństwo 
odbywa się bardzo podobnie do naszego; gdy (mężczyzna powiększa swój małżeński 
stan posiadania, nazywa się to „przyłączeniem". Mogę jeszcze dodać, że według 
mormonów ich kapłani są jedynymi ludźmi na świecie uprawnionymi do udzielania 
sakramentu małżeństwa, z czego wynika, że wszelkie inne związki są nieważne. Jak 
więc widzisz, żyjemy od lat w grzechu! Mam nadzieję, że nie spędzi Ci to snu z 
powiek; ja będę spał spokojnie. Zdarza się niekiedy, że kilka żon zamieszkuje 
jeden idom, a nawet jeden pokój, jako że sporo jest tu domów jednoizbowych, 
częściej jednak dodatkowe żony mieszkają na mieście i ponoszą w znacznej mierze 
koszt własnego utrzymania piorąc, szyjąc i wykonując podobne prace.
Zasady rządzące tą dziedziną życia są niezwykle surowe. Na przykład 
mężczyzna, którego żona, córka lub siostra zbłądziła, stawia sobie za punkt 
honoru zabić uwodziciela, przy czym bez trudu znajduje-zwykle pomocnika pośród 
swoich współwyznawców o podobnych poglądach. Nazywa się to w Salt Lakę 
City „górskim prawem zwyczajowym" i opierając się na nim żaden sąd nie wyda 
wyroku skazującego na mordercę, który winny jest takiej zbrodni. Uzupełnieniem 
tego prawa jest zasada, którą wygłoszono niedawno w jednym z tutejszych sądów: 
„Mężczyzna, który uwiedzie żonę swojego sąsiada, musi ponieść śmierć z ręki jej 
najbliższych krewnych".
Zdarzenie ilustrujące surowość tutejszego prawa 'małżeńskiego tyczy się osoby 
emigranta, który z wiosną podjął dalszą drogę do
296
Kalifornii. Pewna kobieta mormońska z nieletnim dzieckiem zdała się na jego 
łaskę wyjaśniając, że wysoki dygnitarz, do którego zastała „przyłączana", od 
trzech lat nie odwiedza jej i nie uczestniczy w kosztach utrzymania. Emigrant 
okazał jej współczucie, umieścił ją i dziecko na wozie obok swoich pasażerów i 
odjechał ku „Polom Elizejskim" Kalifornii. Aż tu nagle, zanim zdołali ujechać 
sto mil, dogania ich oddział świętych o ponurych twarzach, ściąga szlochającą 
kobietę i przerażone dziecko z wozu i wraca z nimi do Salt Lakę City. Nie wiemy, 
jaki los spotkał ją później.
Jeśli ideie o wysuwany przez mormonów argument (podnoszą go zresztą nader 
rzadko), że wieloosobowe małżeństwa zapobiegają „straszliwemu zepsuciu i zarówno 
fizycznej, jak moralnej degradacji panoszącej się na świecie", muszę powiedzieć, 
że ja osobiście dopatruję się w tej filozofii pewnych zalet. Nikt mnie jednak 
nie przekona, że taki był pierwotny motyw świętych.
Na przykład porucznik Gunnison natrafił w swoich poszukiwaniach na bardzo, 
powiedziałbym, dwuznaczne materiały dotyczące moralnej postawy samego Józefa 
Smitha. W czasie pobytu w Nau-voo wielu ^utalentowanych i wpływowych" 
konwertytów, jak również liczni niewierni z tych okolic zaatakowali go z pasją 
zarzu-cjąc mu: rozwiązłość, pijaństwo i despotyzm. Kobiety należące do sekty 
oskarżyły go o próby uwiedzenia, na co odpowiadał ze świętym oburzeniem, że 
„chciał tylko sprawdzić, czy są cnotliwe". Ta odpowiedź nie zadowoliła nikogo. 
Jeżeli niedoszłe ofiary mówiły prawdę, ich cnota istotnie poniosłaby szwank, 
gdyby przebywały w obecności ,/świętego" chociażby pięć minut dłużej.
Pismo redagowane przez Smitha, „Osa", zaatakowało ostro dysydentów, ale dziennik 
wydawany od niedawna przez opozycję odparował atak niepokojąco dokładnym opisem 
„ohydnego wszeteczeń-stwa, którym splugawił się Prorok i jego przyjaciele".
Przyczynkiem do tego, jak funkcjonują wieloosobowe małżeństwa, jest poniższy 
komentarz Gunnisona, oparty na wnikliwych i bezstronnych studiach: „Stwierdzamy 
z całą stanowczością, że spośród wszystkich obserwowanych przez nas dzieci mali 
mormoni są najbardziej krnąbrni i trudni do prowadzenia".
No i proszę. Obaj mamy prawo do własnych poglądów, nawet na tematy takie jak 
religia, z moich zaś obserwacji mogę wyciągnąć wniosek, że fanatyzm religijny i 
wybujały seksualizm są bliskimi krewniakami.'Ale muszę wyznać, że jestem pełen 
uprzedzeń. Nie uznaję rygorystycznych religii. Bóg, jak ja go sobie wyobrażam, 
nie dał pierwszeństwa żadnemu ze zorganizowanych Kościołów. Nie przeciągną go na 
swoją stronę żadni skłóceni sekciarze.
A jednak powyższe nie jest bynajmniej oskarżeniem mormonów czy mormonizmu. 
Chorobliwa, gorączka żądza wymierzania surowych kar, którą można zilustrować 
przykładem Beasely'ego, nie
297
jest moim zdaniem charakterystyczna dla tego kościoła. Chwilowo Beasely'owie 
posiadają wielką władzę; z czasem nadużycia znikną, dobro zaś zostanie. Zawsze -
tak bywa. I .dlatego tylko sfamatyzowa-ny głupiec mógłby zaprzeczyć, że jeśli 
idzie o przedsiębiorczość, pracowitość, zdolności organizacyjne i wolę 
przezwyciężania piętrzących się trudności mormoni stanowią klasę samą dla siebie. 
Już choćby 'to, czego dokonali na tym jałowym, (przerażającym pustkowiu, jest 
cudem.
Ale pełno w nich sprzeczności, na zakończenie więc przytoczę jedną z nich, maj 
jaskra wszą z dotąd przez nas zaobserwowanych.
Późnym wieczorem w sobotę, kiedy wszyscy spali i tylko my z Coem/iprowadziliśmy 
rozmowę, a pogoda była tak przykra (wiał lodowaty wiatr sypiący od czasu do 
czasu śniegiem), że ulice do ona opustoszały, ponownie usłyszeliśmy pukanie do 
drzwi, ale jakby inne tym razem. Chociaż wszyscy jesteśmy z natury ludźmi 
towarzyskimi i lubiącymi żyć gromadnie, nie wytrzymywaliśmy nerwowo tych 
niespodziewanych wizyt. Unikamy wszelkiej styczności z Radą, Muller robi się 
coraz matarczywszy, Beasely — coraz
ozięblejszy.
Otworzyliśmy więc tylko szparę w drzwiach i ostrożnie wyjrzeliśmy na próg.
Usłyszałem iznajoimy głos.
— Doktor McPheeters? „Doktor"! Czy to rozumiesz?
— Dobry wieczór, panie Young — powiedziałem. — Proszę, niech pan wejdzie. Nie 
jest to pogoda odpowiednia do prowadzenia irozmów ma progu.
Zorientowałem, się, że w jego zachowaniu nie ma ani cienia owej olimpijskiej 
wyższości pierwszych odwiedzin. Mimo to przewidywałem przykre niespodzianki, 
może nawet coś w rodzaju ultimatum.
— Proszę, niech pan siądzie, panie prezydencie — powiedziałem, ale on obejrzał 
się niepewnie na Coego, jak gdyby pragnął zamienić ze mną kilka słów na 
osobności.
— Może wyda się to panu dziwme — zaczął — ale przyszedłem porozmawiać z panem o 
pewnej sprawie osobistej.
— Jestem naturalnie do usług.
— Jeżeli się nie mylę, zna pan oficjalne stanowisko Kościoła w sprawach 
leczenia ludzi chorych.
— Pamiętam, że pan sam... ehm.. wspominał o tym w czasie poprzedniej wizyty.
— Oficjalnie uważam choroby za opętanie diabelskie. Jeżeli wygna się diabła, 
chory odzyskuje zdrowie. Taki, jak powiadam, jest nasz oficjalny pogląd.
298
— A pogląd nieoficjalny? — spytałem orientując się już, co w
trawie piszczy.
— Spoczywa ina mnie ogromny ciężar odpowiedzialności — .zaczął Young z miną 
nabożnie obronną. — Złożono w moje ręce duchowy i 'ziemski los itysięcy 
wybrańców Parna. Kościół nasz gotów jest uznać, że kwestia zdrowia proroka nie 
podlega żadnym zakazom obowiązującym ludzi śmiertelnych.-
Czekałem «hwilę, przez co słowa 'te zyskały na wymowie. Po czym zwróciłem się do 
mi ego oschle:
— Może mi pan opisać symptomy choroby?
— Od wielu lat 'dręczą mnie ataki febry.
— Proszę się rozebrać — powiedziałem idąc po to>rbę.
Czy możesz sobie wyobrazić bardziej farsową sytuację? Co za niesłychany przykład 
kazuistyki! Oto człowiek, który ,rzuca gromy z kazalnicy na tradycyjną medycynę, 
ale co się dzieje, kiedy sam jest zagrożomy? Późną mocą przekrada się do lekarza, 
którego usiłował zastraszyć i któremu ubliżył. Przyrzekłem, że zachowam tę 
wysoce niesmaczną schadzkę w sekrecie, ale z lekkim sercem złamałem już tę 
obietnicę. Porucznik Gunmisom zgodził się ze >mną, że paradiofcsakie zdarzenie ż 
Birighamem Youmgiem stanowi istotną i ważną część historii imormonów. Zamieści 
je w swojej książce, ale na moją prośbę pod warunkiem, że zostanie oma 
opublikowana nie wcześniej raź za trzy lata od 'daty dzisiejszej.
Wiele jest dobrego w tym ruchu. Jest w nim też wiele złego. Niech to mie 
rozstrzygające stwierdzenie zakończy chwilowo moje wywody.
Wydaje mi się, że w ciągu kilku najbliższych tygodni nastąpi punkt zwrotny w 
naszym życiu tutaj. Twój szczerze Ci oddany
brat SARDIUSZ MCPHEETERS
bezbożny medyk i monogamlsta,
lekarz przyboczny i sekretarz Pierwszego Adiutanta Boga,
ROZDZIAŁ XXXII
Ojciec zapisał Brighamowi Youmgowi kurację i przez kilka tygodni mieliśmy spokój 
z Jemnie i bratem Mullerem. Wszystkim mam ulżyło, że ta zaślinioma małpa 
przestała do nas przychodzić; robiliśmy się przy nim dziwnie nerwowi. Minął 
styczeń i część lutego, pani Kissel wracała nareszcie do zdrowia — potem nagle 
wszystko zaczęło się od początku. Podjudzany przez Mullera Beasely ponowił swój 
nacisk na Radę i stał się naprawdę groźny.
A szkoda, bo polubiliśmy wielu spośród tych świętych. Chodzi-
299
liśmy nawet na ich zabawy, które były weselsze od wszystkich zabaw, na jakich 
dotąd bywałem. Kiedyś na takim jublu połączonym z uroczystością religijną wstał 
pewien starszy Kościoła (podobno jeden z najbardziej wygadanych mówców) i 
najpierw zbeształ wszystkie inne formy religii, a potem wystąpił z obroną 
mormonów. „Nieprawdą jest to, co się o nas mówi, mianowicie, że wycieramy nos 
wielkim palcem u nogi i że robimy herbatę z iwody święconej. Są wśród nas 
kobiety, które grają na fortepianie i wtrącają do rozmowy,francuskie słowa, a 
także mężczyźni, którzy lubią ciasne buty i bardziej zważają na gramatykę niż na 
sens tego, co mówią, i którzy chcieliby jeść darmo chleb za 'to, że dzielą koła 
na kwadraty i zapisują księgi w imartwych językach — chociaż my chętnie 
wymienilibyśmy całą tę zgraję na jednego dobrego czeladnika ru-sznikarskiego. A 
niimo że jesteśmy z gruntu demokratyczni, w duchu i w czynach, nie brak wśród 
nas owych zakutych pał, które słusznie o sobie mówią, że -znali, lepsze ozasy«, 
więc nie pozostaje nam nic innego, jak zsumować ich blagę i śmieszną 
pretensjonalność i spisać tych osobników na straty".
Mówca był w świetnym nastroju i przemówienie udało mu się jak rzadko. Ojciec 
słuchał i robił dużo notatek w swoim dzienniku. Dopiero teraz zrozumiałem, że 
Salt Lakę City bije na głowę większość innych miast. Powiedział:
,,W naszym kraju nie widzimy tego, na co niewierni patrzą co dzień. Nie widzimy 
na drogach starców wygrzebujących gołymi palcami gnój z ziemi ani dzieci, które 
w tkalniach zginają grzbiet, chociaż nie straciły jeszcze wszystkich mlecznych 
zębów. Nie nosimy spodni, za których uszycie płaci się dziesięć centów, ani nie 
używamy francuskich chustek do nosa po sto dolarów sztuka.
Nie ma u nas kościołów, które w niedzielne poranki wyglądają jak loże w operach 
zakupywane przez możnych tego świata. U nas ludzie nie wynajmują ludzi, żeby 
usługiwali im przy stołach, i nie przebierają ich w liberie czy inne stroiki, 
którymi podkreśla się nędzne poddaństwo itych nieszczęśników. My nie widzimy 
naszych braci 'wyciągających na ulicy rękę po jałmużnę i nie widzimy tego, oo 
jest znacznie okropniejsze — zdrowych 'młodych kobiet proszących dla pieniędzy o 
to, o co Bóg kazał mężczyźnie prosić kobietę, o co nawet pies prosi sukę...
Chwała Panu na wysokościach — nie ma u nas jeszcze dotąd zamtuza ani żebraków, 
ani szynku, ani złodzieja, ani pałacu, ani prostytutki — nie, Bogu dzięki nie ma 
ani jednego z tych przekleństw w całej naszej osadzie".
Ludziom obcym na 'tej uroczystości, a musiało ich być dobrych kilka setek, 
podobały się te uwagi, kiwali więc głowami z zadowoleniem i mówili mniej więcej 
tak: „Święta słowa, bracie, Przysól im ; mocniej, w imię chwały Pana".
300
Ale dopiero jak zaczął wynosić pod niebiosa Brighama Younga, ludzie okazali 
prawdziwy zapał. Powiedział, że Prorok ma bardzo miłą powierzchowność i że 
wprost nie można sobie życzyć milszej, bo jest bardzo czysty i schludny, ale że 
„nie ma w tym .człowieku zacięcia na wymuskanego lalusia i mędrka. Nigdy nie 
starał się robić z siebie baranka, więc ja też nie będę próbował przestawić go w 
takim świetle".
Na zakończenie pochwalił sposób wyrażania się Proroka i objechał tych, którzy 
narzekali, że jego mowa jest za żywa i za obrazowa.
„A jeśli idzie o jego język, »napastliwy«, »ordynarny« i «sprośny* i jeśli idzie 
w ogóle o język mormonów, jesteśmy dumni, że obok naszych obyczajów, które 
różnią się od stylu życia ludzi na utartych szlakach, mamy też własny obyczaj 
mowy!"
Powodem tego całego przemówienia na temat Brighama Younga była niezwykła atencja, 
jaką Prorok okazał w ostatnią niedzielę pewnemu wysokiemu dygnitarzowi Stanów 
Zjednoczonych. Otóż wyraził z ambony życzenie, aby ten człowiek „stał się 
włóczęgą pokrytym parchami, budzącymi wstręt nawet w swoich dawnych 
przyjaciołach, nędzarzem, który długo i daremnie pragnie śmierci".
Mormoni, rozumiecie, traktowali swoich nieprzyjaciół prosto i zwyczajnie i nie 
owijali rzeczy w bawełnę. Na zakończenie starszy kościoła powiedział kilka słów 
o niedowiarkach: „Niechaj ślepi do nich mrugają, niechaj kulawi kopią ich po 
nogach, niechaj młode kaczki zadziorną ich na śmierć, niechaj trzmiele [zaniosą 
ich na swoich żądłach do piekieł przepchnąwszy ich wpierw przez dziurkę od 
klucza".
Nie, proszę państwa, jakbym chciał nawarzyć sobie piwa, nie prosiłbym mormonów o 
pomoc. Może są lodzie, którym sprawia przyjemność, jak ich dziobią kaczki albo 
trzmiele przepychają przez dziurkę od klucza, ale ja do nich nie należę.
W każdym razie uczta i zabawa po tym przemówieniu wynagrodziły wszystko. Ci 
ludzie umieli się bawić, i to bawić naprawdę wesoło. Najpierw podano jedzenie. 
Nigdy nie widziałem takiej rozmaitości potraw, nawet na piknikach kościelnych w 
Louisville. Z głównych dań mogę wymierne rostbef, pieczoną baraninę, kurczęta, 
pieczoną i gotowaną cielęcinę, pieczone prosiaki, 'dzikie ptactwo, mięso 
niedźwiedzie, pasztety z dziczyzny, a poza tym jarzyny, sosy, ciasta, konfitury 
i jeszcze ostrygi, i sardynki w puszkach sprowadzone ze wschodu. Jeśli idzie o 
picie, na wszystkich stolikach stały wiaderka z porterem i piwem, a na 
niektórych były butelki szampana zakupione oddzielnie w sklepie.
301
Kiedy wszyscy najedli się do syta, ci którzy mogli.jeszcze wstać, rozpoczęli 
tańce figurowe. Tańczyli kadryla, walce, menuety, szkockie narodowe i tak dalej, 
a zauważyłem, że mężczyźni wcale się nie patyczkowali, jeśli idzie o ściskanie i 
przytulanie kobiet w tańcu. Przygrywały im skrzypce i harmonia, ale około 
dziewiątej przyszła orkiestra dęta z Nauvoo i dopiero wtedy zabawa zaczęła się 
na dobre. Nie miałem pojęcia, że iw ogóle ludzie mogą tak tańczyć, ale pan ??? 
mi wytłumaczył, że to dzięki sile, której im przydało
jedzenie.
W czasie dwóch przerw chór szwajcarski i chór walijski odśpiewały Mika kawałków, 
bardzo pięknie; znali się na muzyce.
Nikt nie wylewał piwa i porteru za kołnierz, ale nie było zupełnie .awantur; 
chryja wybuchła tylko jedna, kiedy gromadka dzieci bawiących się w berka 
przewróciła stół i rozbiła głowę okropnie staremu człowiekowi z bokobrodami. 
Stary wstał, bardzo nieznacznie ©głupiały i prawie zupełnie nie potłuczony 
{tylko prawa noga jakoś mu się dziwnie wykręciła) i trzepnął jedno z dzieci, 
chłopca o takim paskudnym wyrazie twarzy, że wszyscy mu przepowiadali karierę 
biskupa, gnatem indyczym w kark. Było to naprawdę zgrabne uderzenie; 
przyniosłoby zaszczyt nawet człowiekowi © połowę od niego młodszemu. Kilka osób 
wstało, żeby mu pogratulować i podać jeszcze jeden kufel piwa, ipo czym odnieśli 
go na izbę
chorych.
O dwunastej podano lody, ciasta, słodycze, ©rzęchy i rozmaite napoje. A potem 
znowu rozpoczęły się tańce. Miały trwać do drugiej, ale ojciec powiedział, że 
Po-Povi i ja od dawna powinniśmy być w łóżku i że trzeba wracać. Noc była piękna, 
bardzo mroźna, gwiazdy rozsypały się po całym niebie, wisiały jakoś bardzo nisko, 
mrugając do nas i pobłyskując. Śnieg pod naszymi stopami był taki suchy, że 
skrzypiał przy każdym kroku, i słyszeliśmy, jak pęka i trzeszczy lód na rzece — 
w miejscach, gdzie na powierzchni pokazywały się rysy, jakby ktoś rozłupywał 
lodowe bryły żelazem. A kiedyśmy tak szli — pan ???, mój ojciec, mała Indianka i 
ja — wdychając głęboko w płuca lodowate powietrze, co po jedzeniu sprawiało 
przyjemność, chociaż nos bolał przy każdym oddechu, powiedzieliśmy sobie, że 
teraz jakoś wszystko nieźle nam się układa. Niedługo skończy się luty, potem 
jeszcze tylko marzec, a zaraz po wiosennych odwilżach spakujemy się i ruszymy w 
dalszą drogę do Kalifornii. No i w końcu, naturalnie, będzie złoto. Była to 
bardzo przyjemna myśl.
Ale kiedy stanęliśmy przed domem, zobaczyliśmy przybitą do drzwi kartkę z 
dziwacznymi znakami dookoła. W środku było wypisane niezdarnymi drukowanymi 
literami jedno zdanie:
DAJEMY WAM I DZIEWCZYNIE DOKŁADNIE DWA TYGODNIE — DANICI.
302
* ROZDZIAŁ XXXIII
Nazajutrz zaraz po śniadaniu zeszliśmy się wszyscy i naradzali, co robić. 
Wiedząc już coś niecoś o tych danitach domyślaliśmy się, że nie cofną się przed 
niczym. Nawet ??? miał minę trochę zaniepokojoną. Ale najbardziej nieszczęśliwy 
był pan Kissel; uważał, że to oni z żoną napytali nam tej biedy, ponieważ ze 
względu na panią Kissel zarządziliśmy odpoczynek. Wszyscy się jakoś uparli, żeby 
brać winę na siebie. Jeanie powiedziała:
— Jemu chodzi przecież o mnie. To wszystko moja wina... a wyście imnie 
przygarnęli i uznali za członka rodziny. — Zaczęła coś tam wyrabiać z chusteczką 
koło oczu, bardziej zła niż smutna, jak ?? zwykle ona. Nagle wybuchnęła: — 
Dlaczego ten obrzydliwy Coulter nie przyjeżdża? Przecież obiecał!
- A potem, niech mnie gęś kopnie, jeżeli Po-Povi nie zaproponowała, że ucieknie 
i sprowadzi przyjaciół ze szczepu Cheyenne, tylko że nazwała ich Paikanavos, 
którzy mieszkają gdzieś na południowym wschodzie.
— Jestem własnością doktora — powiedziała nieśmiało, ale tak jakoś bardzo 
poważnie. — Teraz mogę przyprowadzić liczne wojo-wniki.
— Lepiej będzie „wielu wojowników" — wtrącił ???, który nadal udzielał jej 
lekcji.
W żaden żywy sposób nie mogłem wykombinować nic, co by wskazywało na moją winę, 
więc się nie odezwałem. Ale mój ojciec wybuchnął:
—? Och, wszystko to bzdury! Nikt nie jest winien. Co więcej, te uparte osły nie 
zmuszą nas do zrobienia czegoś, co nie jest po naszej myśli. Ostatecznie 
znajdujemy się na terenie Stanów Zjednoczonych Ameryki i żyjemy w oświeconym 
dziewiętnastym wieku, a nie pośród średniowiecznych mroków. Ani myślę trząść się 
ze strachu przed potęgą bigoterii. Ci ludzie są takimi apostołami bożymi, jak ja 
jestem Nabuchodonozor.
To, co powiedział, było bardzo interesujące, ale nie rozwiązywało niczego; cóż, 
u ojca była to rzecz normalna. Każdy przecież wiedział, że on nie jest 
Nabuchodonozor, więc po co było wyciągać tego starodawnego nieboszczyka?
Ale wieczorem spuścił trochę z tonu. Siedzieliśmy przy kolacji, kiedy nagle 
rozległ się brzęk tłuczonej szyby, a jak zerwaliśmy się od stołu, zobaczyliśmy 
tkwiącą w podłodze zapaloną strzałę. Ojciec (wyrwał ją, zgasił płomień i odwinął 
kartkę papieru przyczepioną blisko grota.
— „Zostało wam trzynaście dni" — przeczytał z twarzą białą jak ściana.
303
— Mogli kogoś zabić — powiedział pan Kissel, jak gdyby się dopiero teraz połapał, 
co to wszystko znaczy.
Siedliśmy z powrotem do stołu, ale jakoś odszedł nam apetyt, nie mieliśmy też 
ochoty na rozmowę. Potem zauważyłem, że Jennie i pan Kissel szepczą coś do 
siebie w kącie. Po kilku minutach przeprosili nas i poszli do pokoju pani Kissel, 
gdzie spędzili około pół godziny. Po powrocie mężczyźni zaczęli się zastanawiać, 
czy nie należałoby odszukać mormona zaprzyjaźnionego z 'majorem Bridgerem — tego, 
o którym wspominał w swoim liście, Hugha Marlowe'a. Ale pan Kissel miał łąką 
minę, jakby go już nic nie interesowało. Biorąc jedno z drugim, nie był to 
bardzo udany
wieczór.
Nazajutrz po południu, po zamknięciu sklepu, mój ojciec, pan ??? i ja 
zobaczyliśmy przez okno idących razem drogą w kierunku naszego domu Jennie i 
pana Kissla. Wydało nam się to dziwne.
Ale ojciec widocznie coś (podejrzewał, bo wyszedł na podwórze i zagrodził im 
drogę.
— Kissel, co wyście zrobili?
Olbrzym miał minę tak nieszczęśliwą, że nieszczęśliwszej' nie mógłby chyba mieć 
żaden człowiek, a Jennie była blada, chociaż wyraźnie zdeterminowana.
— Zrobiliśmy, co było do zrobienia — powiedział.
— O czym ty mówisz, człowieku? — zawołał ojciec chwytając go za ramię. — Na 
miłość boską, coście zrobili?
— Byliśmy u Proroka. Jeżeli oboje przyjmiemy mormoński chrzest, zgodzi się na 
„przyłączenie" dziewczyny do mnie.
— Tylko nominalnie — wtrąciła Jennie patrząc na czubki
swoich butów.
— Zona prosiła, żebyśmy tak zrobili.
— Czy chcesz powiedzieć, że wstępujesz w szeregi tej obmierzłej zgrai i żenisz 
się z Jennie? Bo może się przesłyszałem.
— Tylko dopóki stąd nie uciekniemy. O prawdziwym małżeństwie nie ma mowy — 
wyjaśnił Kissel, tak zakłopotany, że twarz wykrzywiła mu się w najstraszliwszym 
grymasie.
— Drogi przyjacielu — zaczął mój ojciec, ogromnie poruszony — jest to iście 
królewski, ofiarny gest. Ale zastanów się, co on za sobą pociąga. W rezultacie 
odwracasz się od własnej wiary, a jeśli idzie o małżeństwo, będziesz albo 
Eigamistą, albo człowiekiem posiadającym legalnie dwie żony. Żądam, żebyś 
jeszcze raz wszystko przemyślał.
— Klamka zapadła — powiedział Kissel. — Przemyślałem wszystko.'
— A ty, Jennie? — spytał ojciec zwracając się ostro do dziewczyny. — Chcesz być 
żoną mormona?
304
— Wszystko stało się przez nas, więc musieliśmy to jakoś odrobić. Zresztą to 
tylko do wiosny, dopóki nie uciekniemy.
— Powinnaś chyba powiedzieć: „jeżeli uciekniemy" — wybuchnął ojciec. — 
Popamiętacie moje słowa: oni tej rzeczy nie puszczą płazem. O nie! Na to lepiej 
nie liczmy.
Pomyślałem, że jest dla nich niesprawiedliwie surowy, zwłaszcza że oni zrobili 
to tylko ze względu na nas. I zobaczyłem, że pan ???, 'zawsze' uważający i 
grzeczny, zbliża się do pana Kissla i powiada:
— Bardztf to z twojej strony przyzwoicie, Kissel, piekielnie przyzwoicie — czy 
coś w tym rodzaju. A jak podszedł do Jennie, bardzo po ojcowslku klepnął ją po 
plecach, zupełnie tak samo, jak klepał Po-Povi, tylko że sam nie wiem dlaczego, 
ale w tym przypadku zupełnie mnie to nie rozzłościło.
W dwie niedziele później nasi nowo nawróceni przyjęli chrzest wraz z kilku 
innymi; odbyło się to w ten sposób, że dwaj kapłani trzymali delikwentów za 
głowę i w pasie i zanurzali ich w chrzcielnicy stojącej przed Altaną. Wszyscy 
byliśmy przy tym obecni, nawet pani Kissel, bo mormoni powiedzieli, że jak tylko 
wydobrze-je, też będzie się musiała dać zanurzyć i przyjąć mormońską wiarę męża. 
W całej tej ceremonii było mnóstwo hokusów-pokusów — komunia za pomocą wina, 
chór, orkiestry, kazanie i różne inne niemożliwie męczące dyrdymałki.
Kiedy przyszła kolej na Kissla, kapłani namordowali się zdrowo przy wyciąganiu 
go z wody, ale Jennie raz dwa zanurzyli i zaraz ją wyciągnęli. Mówiła takim 
drżącym głosem, że prawie nie było słychać jej odpowiedzi.
No więc w kilka dni później Rada zawiadomiła Kissla, że musi „podporządkować się 
przepisom o dziesięcinach" i wpłacić do „skarbca pana naszego", przez co 
rozumieli Brighama Younga, jedną dziesiątą całego swojego ziemskiego dobytku. A 
jak jego majątek powiększy się, będzie musiał płacić dalsze dziesięciny, co 
więcej musi ofiarować jedną dziesiątą swojego czasu na pracę przy robotach 
publicznych, to jest przy budowie dróg, mostów, kanałów nawadniających i tak 
dalej, a w odpowiedniej porze roku na pracę przy uprawie wspólnej roli.
Przyszedł do nas i uradziliśmy, że nie powie nic o pieniądzach, które dostał ode 
mnie. Wobec tego zwrócił mi, co zostało, a ja wszyłem całą resztę w kieszeń 
kurtki. Potem przy pomocy ojca wybrał jedną dziesiątą swoich ruchomości.
— Trudny podział — narzekał ojciec widząc całą sprawę w ośmieszającym świetle i 
odkąd przeszła mu pierwsza złość -bawiąc się iznakomicie. — Przecież nikt nie 
posiada dziesięciu sztuk każdej rzeczy. Będziemy musieli wybierać, jak popadnie.
20 — Podróże Jalmlego McPheetersa
305
W końcu wybrał dziurawy kubek, kawę i mąkę, w których zalęgły się robaki, dwa 
słupy od namiotu, które łatwo można było zastąpić zwykłymi drągami, jeden bucik 
dziecinny z dziurą w podeszwie, damski gorset, dwie butelki syropu od kaszlu, 
kopię rewersu na sumę czterdziestu dolarów, które pan Kissel był winien swojemu 
teściowi, i książkę z hymnami baptystów. Kiedy ojciec zażądał, żeby pan Kissel 
odpiłował jedną dziesiątą rękojeści siekiery, olbrzym stanowczo odmówił; 
powiedział, że nie chce posuwać się za daleko i obrażać mormonów.
— Szczerze mówiąc nie wygląda to imponująco — powiedział ojciec przyglądając się 
kupie rupieci. — Może trzeba będzie coś
dorzucić.
Miał świętą rację. Przyszli poborcy i powiedzieli, że tak nędznej dziesięciny 
jeszcze im nikt nie ofiarował, więc pan Kissel dodał im muła, jednego z tych, 
które kupiliśmy w forcie Bernard. Zanim odeszli, wyznaczyli mu „dziesięcinną" 
pracę na tydzień.
Ale jeśli nam się zdawało, że ustaną nasze kłopoty z mormonami, popełniliśmy 
grubą omyłkę. Zrobiliśmy sobie groźnego wroga w starszym kościoła Beasely'u, a 
Muller, podobny do małpy piwowar z polipami w nosie, prawie dostał bzika, że mu 
tak sprzątnięto upatrzoną kobietę. W towarzystwie kilku przyjaciół poszedł do 
apostołów i -biskupów i żądał unieważnienia małżeństwa. Naprawdę wierzę, że 
gdyby nie Brigham Young i kilku innych sprawiedliwych ludzi w Radzie, znalazłby 
się jakiś sposób na odrobienie wszystkiego. Tak jak się rzeczy miały, Muller dwa 
razy obrzucił nas obelgami na ulicy, a raz dogonił Jennie, kiedy wyszła po 
sprawunki, i szedł za nią robiąc jej, jak to określił mój ojciec, „lubieżne 
propozycje".
Kiedy Kissel o tym usłyszał, zirytował się w swój łagodny sposób. — Żle zrobił, 
że to zrobił — powiedział, a ja pomyślałem, że znaczy to u niego tyle co u 
innego człowieka obietnica przetrącenia
karku.
.Do wybuchu doszło podczas zabawy tanecznej w Altanie, poświęconej rozmaitym 
grom i konkursom. Mormoni bezustannie organizowali rozrywki, prawie co wieczór. 
Albo była to kolacja i zabawa, jak ta, którą opisałem, albo kulig saniami, albo 
tańce, albo piknik, albo bankiet, albo zawody sportowe. W lecie wyścigi w 
workach, wspinanie się na słupy i tym podobne; zwykle też zawieszali huśtawki 
pod topolami nad rzeką i chodzili na ryby albo pływali w rzece. Albo też 
jeździli konno nad brzeg Great Salt Lakę, odległego o dziesięć mil od granic 
'miasta. To jednak było dość niebezpieczne z powodu Utesów czy też Pah-Utesów, 
jak nazywali samych siebie
ci Indianie.
Dzisiaj w Altanie urządzili rozmaite idiotyczne konkursy, ale chyba najgłupszy 
ze wszystkich był wyścig między jednym męż-
306
czyzną i kotem — o to, kto pierwszy wychłepce spodek mleka. Cała sala tak 
ryczała, że w końcu mężczyzna też nie wytrzymał i chichotał z nosem w mleku, 
przez co naturalnie zachłysnął się i zaczął kasłać, a wtedy kot zwyciężył. Ale 
przyszli do imety prawie łeb w łeb. Ludzie mówili, że spisał się bardzo dobrze i 
że naprawdę wyglądał naturalnie, kiedy tak chłeptał, więc niech się trochę 
poćwiczy, to wcale nie będzie gorszy od kota. Ale on miał opinię człowieka, 
który wcale nie umie przegrywać, więc obrażony poszedł do domu.
Potem rozłożyli na ziemi matę dla zawodników i jak myślicie — kto się u nich 
cieszył sławą najlepszego siłacza? Nasz przyjaciel Muller. Wyszedł na salę w 
bardzo obcisłych spodenkach sięgających kolan, boso, i zaczął robić skłony i 
naprężać mięśnie. Zbudowany był zupełnie jak goryl, o czym już wspominałem: nie 
bardzo wysoki, nawet nie bardzo szeroki, ale za to ręce miał szalenie długie, 
szyję w zaniku, spadziste ramiona z bulwiastymi mięśniami i krzywe nogi, zręczne 
i bardzo silne. Ktoś siedzący za nami powiedział, że Muller wygrywa wszystkie 
walki i że zeszłego lata zrobił kalekę z syna jednego emigranta, który chciał 
dochodzić odszkodowań, ale go przyjaciele Mullera przegnali z doliny.
Starszy kościoła Ezra T. Benson, który był zapowiadaczem, o-znajmił, że brat 
Muller, „nasz popularny młody piwowar", zamierza bronić tytułu mistrza przed 
ewentualnymi kandydatami. Wszystko to odbywało się w dobrotliwym nastroju, hałas 
był straszny, a z ławek padały rozmaite drwiące zapytania, jak: „Gdzieś 
wytrzasnął te majtki?" albo „Może by mu tak dać trapez?". Bo Muller naprawdę 
wyglądał jak małpa i był częściowo obrośnięty jedwabistym czarnym futrem — z 
wyjątkiem głowy, na której za dwa lata nie będzie miał ani jednego włoska.
Po długich namowach jakaś grupa wypchnęła naprzód kandydata do walki, młodego 
płowowłosego farmera, który tak się speszył, że miał twarz czerwoną jak burak. 
Na to właśnie Muller czekał. Niewiele brakowało, a byłby zabił tego farmera; 
robił, co mógł, żeby chłopak wypadł w walce jak najgorzej, bo podobno na sali 
była jego dziewczyna. W czasie tej walki znikł cały dobrotliwy nastrój; nagle 
zabawa przestała być zabawna. Biorąc jedne z drugim, ci mormońscy święci byli 
zakute łby i osły, ale mieli też w sobie sporo ludzkich uczuć i nie lubili 
patrzeć, jak ktoś tak haniebnie traktuje drugiego człowieka. Kiedy farmer włożył 
koszulę i zaczął kuśtykać z powrotem na miejsce, 'miał rozkwaszony nos i niby to 
uśmiechał się, było jednak widać, że jest wściekły. Jak pomyślałem, że jego 
dziewczyna mu się przyglądała, zrobiło mi się przykro, że na niego patrzę.
Cała zabawa trwała zaledwie kilka 'minut, ale Muller popisywał się, jak mógł, 
swoją wygraną. Paradował dumny jak paw, szczerzył
307
zęby do ludzi, .podnosił ręce i potem nagle — psie szczęście! ?— wypatrzył pana 
Kiissla. Twarz natychmiast przestała mu się uśmiechać, ale bez namysłu zszedł ze 
sceny na widownię.
— O, siedzi tu ta góra mięsa! — zawołał spoglądając na Matta. — Brawo dla 
wielkoluda, wszyscy. Może pójdzie walczyć, jeżeli mu jeszcze dusza nie uciekła w 
pięty.
Ojciec i pan ??? pochylili się do pana Kissla i powiedzieli szeptem, że lepiej 
byłoby się jak najprędzej wynieść, ale pan Kissel siedział i patrzył na Mullera 
łagodnie, jakby się zastanawiał nad tą propozycją.
W itym miejscu Muller popełnił błąd.
— Jest tu z nim na sali jego żoneczka — zarechotał mając na myśli Jennie. — 
Ładna z niej sztuka, więc co się tu dziwić, że nie ma ochoty dostać przy niej w 
skórę.
Nikt się nie roześmiał, nawt słyszałem, jak jeden mężczyzna powiedział do 
drugiego, że Muller nie potrafi przegrywać i że trzeba mu raz wreszcie zamknąć 
gębę.
— Będę się bił — powiedział pan Kissel wstając i kierując się na scenę. Jak 
zdjął koszulę, na sali aż zaszemrało ze zdumienia i nawet kumple Mullera, którzy 
pewnie bardziej się go bali, niż lubili, przestrzegli go, żeby uważał.
Starszy kościoła Benson zawołał „zaczynać!" — i Muller skoczył naprzód, zrobił 
fintę w lewo, potem w prawo i wreszcie wgramolił się biednemu panu Kisslowi na 
plecy.
— To niesmaczna farsa — powiedział mój ojciec. — Matt nie ma pojęcia o 
zapaśniotwie.
— Skłonny jestem raczej obawiać się czegoś innego — odparł pan ???.
Cokolwiek chciałoby się o nim powiedzieć, Muller był dobrym zapaśnikiem — 
szybkim jak kot i bardzo silnym, ale w itej walce ani myślał krępować się 
zasadami uczciwej gry. Bardziej wyglądało na to, że chce zamordować pana Kissla. 
Twarz miał wykrzywioną i całą w plamach i dosłownie dyszał z wściekłości.
Siedząc okrakiem na plecach pana Kissla zaczął go dusić i Miku mężczyzn blisko 
sceny zawołało „Faul! Faul!", więc starszy kościoła Benson podbiegł i rozerwał 
ten morderczy chwyt. Ale kiedy postawił ich twarzą do widowni, zobaczyliśmy, że 
pan Kissel nie jest ani trochę zbity z trapu. Wtedy nagle wszyscy zrozumieli, że 
Muller nie potrafi zwalić go z nóg. Było to okropnie śmieszne, wiele osób na 
sali zaczęło się śmiać.
Ale nam wcale nie było do śmiechu. Po raz pierwszy, odkąd go poznaliśmy (nie 
wyłączając walki Coultera z Matlookiam), pan Kissel wydawał się zły. Zmilknął z 
jego .twarzy wyraz łagodności. Ojciec powiedział później, że Kissel wyglądał tak, 
jakby mu do cna zbrzydły pogróżki, obelgi, insynuacje na temat Jennie, mor-
308
mońskie chrzty przez (zanurzenie w wodzie, dziesięciny, tajne organizacje, 
wieloosobowe małżeństwa, palące się strzały d mnóstwo '? innych rzeczy, 
których większość w jakiś sposób łączyła się z Mul- '
lerem.
Strasznie było na to patrzeć. Spokojnie i powoli sięgnął jedną ręką przez ramię 
i schwycił Mullera za głowę. A potem natężywszy siły strząsnął nieszczęsnego 
piwowara z pleców, wywinął nim koziołka w powietrzu i cisnął na matę. Od 'tego 
grzmotnięcia zaszczekały naczynia na półkach.
Muller dźwignął się niepewnie na nogi, a wtedy pan Kissel chwycił go za pasek i 
jednym szarpnięciem zdarł z niego te spodnie do kolan, po czym Muller stał na 
scenie nagi jak w dniu narodzin. Ale nie myślcie, że stał tak długo. Pan Kissel 
wziął go za kark i nogi i rzucił na odległość chyba trzydziestu jardów między 
puste krzesła stojące za sceną. Rozległ się trzask łamanego drzewa i tym^razeni 
Muller nie wstał.
— Tyle o danitach — powiedział głośno pan Kissel i nagle było na sali cicho jak 
makiem zasiał. Poteni ludzie wstali i zaczęli wychodzić. Zanosiło się na chryję, 
a nikt nie miał ochoty w niej
uczestniczyć.
Pomogliśmy się Ubrać nowemu anistrzowi i czym prędzej wróciliśmy do domu, ale w 
godzinę później rozległo się pukanie do drzwi, na progu stał Brighaim Young z 
dwoma ponurymi kapłanami, których nie znaliśmy z nazwisk.
— Kiepska sprawa, doktorze — powiedział Young wchodząc.
— Przyznaję — odparł ojciec z wyzywającym błyskiem w o-czach. — Najpierw Muller 
prześladował panią Brice, potem zapalone strzały wpadały przez 'Okno do naszego 
'mieszkania, a teraz potraktowano nas obraźliwie w publicznym miejscu.
— Brat Muller ma złamaną szczękę.
Widziałem, że mojego ojca aż świerzbi, żeby spytać Proroka o febrę, ale dzielnie 
trzymał język za zębami.
Pana Kissla nie było w pokoju, rozmawiał z żoną. Teraz wrócił.
— Poniosła mnie złość — powiedział spokojnie patrząc na Brig-hama Younga i 
właściwie wcale się nie tłumacząc. — Rzadko mnie
ponosi.
— Jutro o dziesiątej rano, bracie Kissel, stawisz się przed Radą — oznajmił 
Young. Jeden z kapłanów odciągnął go na bok, po czym wszyscy trzej naradzali się 
szeptem. — Przyprowadzisz ze sobą nowo poślubioną — dodał Young. — Jest to 
rozkaz Proroka i apostołów. Niewypełnienie go pociągnie za sobą surowe kary.
Odeszli bez słowa.
Zaledwie zamknęły się za nimi drzwi, ojciec zawołał:
— Najwyższy czas odszukać brata Marlowe'a. Nie mamy ani chwili do stracenia. 
Nasza sytuacja stała się wręcz niemożliwa.
310
__Tak mi przykro — powiedział Matt i dodał usprawiedliwiająco: — Poniosła mnie 
złość.
Kiedy odezwał się pan Ooe, wyraził chyba to, cośmy wszyscy czuli:
— Powiem pinu, panie Kissel, że dawno nic nie sprawiło mi takiej przyjemności. 
Byłeś po prostu wspaniały.
ROZDZIAŁ XXXIV
\
Wypadki potoczyły się teraz szybko. Jennie i Kissel nie mieli wyboru, imusieli 
rano iść i stanąć przed Radą, że jednak była to niedziela, zanim wyszli, mój 
ojciec włożył kapelusz i ruszył na poszukiwanie brata Marlowe'a. Poszedłem z nim. 
Byłem ciekaw, jak sobie z tym poradzi.
Kiedy znaleźliśmy się już blisko Altany, ojciec zaczął kłaniać się rozmaitym 
znajomym, bardzo przyjaźnie życząc im wszystkiego dobrego, a potem nagle 
wypatrzył jedną z najgadatliwszych starych kwok w całym mieście.
— Siostro Morgenthaler, jakże się cieszę, że panią widzę! —? zawołał. — W 
pierwszej chwili wziąłem panią za jej córkę. Czy nie zechciałaby mi pani 
udzielić pewnej informacji?
— Z największą przyjemnością, bracie McPheeters, naturalnie, jeśli potrafię.
?—? Szukam brata Hugha Marlowe'a. Zamówił u nas w sklepie pończochę, a właśnie 
wczoraj dostaliśmy nowy towar. Obiecałem, że mu dam znać.
-— Pończochę elastyczną? W jego wieku? Nigdy bym nie przypuszczała, że taki 
chudy człowiek może mieć żylaki.
— To dla teścia. Ale sza — tajemnica! Muszę powiedzieć, że to bardzo ładny gest 
z jego strony. I doprawdy trudno o praktyczniej-szy podarek.
— Dla jego teścia, bracie McPheeters? Co też pan opowiada! Przecież brat 
Marlowe nie jest żonaty. Przynajmniej nie był wczoraj wieczorem.
— Kto mówi, że jest? — zawołał ojciec chichocząc z cicha. — Miałem na myśli 
jego przyszłego teścia... ojca dziewczyny, do której się zaleca. Pani, siostro, 
to wszystko zauważy, prawda?
— Nie lubię się chwalić, ale przyznaję, że mam bystre oko, chociaż nie 
wiedziałam, że brat Marlowe uderza w konkury. I kto to jest ta dziewczyna?
— Przysiągłem, że nie powiem, ale wiadomo, że pani można powtórzyć każdy sekret 
— odparł ojciec. — Ani słowa, dobrze?
— Nie powiem nikomu, a już specjalnie siostrze Larkin. Kiedy
311
ostatnio powiedziałam jej jeden ważny sekret, w godzinę rozgadała po całym 
mieście.
— Doskonale, jak się nazywa farmer mieszkający niedaleko u- 1 niwersytetu... 
ten, co to ma taką bardzo bladą jasnowłosą córkę? i
— Pewnie ma pan na myśli Amosa Tillingbasta.
— O, właśnie.
— Niech mnie! Przecież ta jego dziewczynina nie ma więcej! niż jedenaście albo 
dwanaście lat. Oburzające.
— Powiedziałem słowo w słowo to samo. Ale następna kwestia: 1 gdzie znaleźć 
brata Marlowe'a?
— Dokładnie tam, bracie McPheeters, gdzie należałoby się tego | spodziewać. "W 
pokoju, który brat Thomas wynajmuje mu nad
waszym sklepem.
— Tam do licha, zapomniałem! Przecież sam mi to mówił! Pięknie dziękuję, 
siostro Morgenthaler. Mam nadzieję, że niedługo zobaczymy panią w sklepie.
— A ja mam nadzieję, bracie McPheeters, że zobaczę pana wraz z synem na 
dzisiejszym nabożeństwie.
— Ależ tak, naturalnie — zawołał ojciec, a kiedy nie mogła nas już usłyszeć, 
dodał: — Śmieszna stara gaduła. Uważam, że kobiety na tym poziomie inteligencji 
powinno się przetapiać na klej. Hamują postęp. Chodź, chłopcze, i miej oczy 
szeroko otwarte. To zaraz za rogiem.
Znalazłszy się przed domem Thomasa poczekaliśmy, aż nie było nikogo w pobliżu, a 
potem poszliśmy na tyły i szybko wspięliśmy się na piętro zewnętrznymi schodami.
Ojciec zastukał i po niemożliwie długiej chwili z wolna otworzyły się drzwi. 
Naprawdę nie wiem, czegośmy się spodziewali, ale niech mnie gęś kopnie, jeżeli 
to nie był ten sam blady młody mężczyzna z psotnym wyrazem w oczach, który 
„tłumaczył" słowa kobiety w kościele, pamiętacie, „mojga, mo]*ho, mojdo..."
— Czy pan Mar... — zaczął ojciec, ale tamten mu przerwał: — Proszę do środka, 
doktorze. Czekałem na pana.
Weszliśmy do skromnie umeblowanego, schludnego pokoju, pełnego książek i obrazów, 
a młody mężczyzna dodał bez dalszych
wstępów:
— Kłopoty z danitami?
— Jakże! Skąd pan wie? 
|
— Moja sprawa wiedzieć — odparł Marlowe, który najwyraźniej nie lubił tracić 
czasu i słów na próżno. W rzeczy samej wszy- j stkie wypowiadane przez niego 
zdania były jakby odrąbane, bar- I dzo zwięzłe, co wydawało się może trochę 
komiczne, ale dziwnie ]
uspokajało.
— Nie o to chodzi. Pytanie: ile zostało czasu? Ojciec wręczył mu kartkę z 
pogróżkami, a potem opisał szcze- j
312
gółowo naszą sytuację aż do chwili obecnej, kiedy to Kassel i Jen-??? udali się 
przed oblicze Rady. Podczas gdy mówił rozparty na niewygodnym krześle, Marlowe 
milczał i przechadzał się po pokoju marszcząc brwi.
—- Starczy. Zrozumiałem — powiedział przerywając ojcu w połowie strasznie 
rozgadanego zdania. — Wszędzie za dużo słów. Za mało działania.
— Słusznie — wycedził mój ojciec, zirytowany. — Sam często zwracałem na to 
<uwagę.
— Prawdopodobnie za często — odparł ten niezwykły człowiek.— Gdzie wasz 
ekwipunek? Konie, muły, wozy, narzędzia?
Ojciec zaczął mu tłumaczyć, ale od tej dziwacznej mowy tak mu się pokręciło w 
głowie, że sam wpadł w styl Marlowe'a.
— Ma farmer. Muły za miastem. Zwierzęta na wypasie, ekwipunek na składzie.
— Przygotować grupę do wyjazdu. Czekać w domu na wiadomości z Rady. Jeżeli złe, 
wyjazd nocą. Jedyny sposób. Widziałem już podobne sytuacje.
— Słusznie — mruknął ojciec. — Też tak uważam. Zdawałem sobie sprawę, że aż się 
skręca, żeby zadać temu Mar-
lowe'owi kilka pytań: jaką rolę odgrywa w sekcie mormonów, skąd tak dobrze zna 
Bridgera, dlaczego chce nam pomóc i tak dalej. Ale opanował się jakoś i wstahśmy, 
żeby odejść.
Potem nagle młody mężczyzna zachowywał się przez sekundę prawie jak człowiek.
Niech się pan nie martwi —? powiedział klepiąc ojca po plecach.— Sytuacja jest 
rzeczywiście kiepska, ale głowa do góry. Proszę się zdać na mnie. Nienawidzę 
danitów i tym podobnych. Największa przyjemność, jeśli mogę ich przechytrzyć. 
Rozumie pan?
Mój ojciec natychmiast odtajiał.
Rozumiem i z całego serca dziękuję za pomoc. Przyznaję, że trochę n?*> to 
przygnębia. Pandę się denerwują.
Zrozumiałe, oczywiście. Danici — straszna, krwiożercza, mordercza zgraja. Dobrzy 
mormoni kiedyś ich zlikwidują. Jeszcze me pora. Tymczasem — walka.
77 Bodziemy walczyć — powiedział mój ojciec. — Mamy już dość religijnego 
fanatyzmu. — Potem zamilkł na chwilę i dodał z dawnym błyskiem w oczach: — 
Powyżej dziurek.
Roześmieliśmy się obaj. Podeszliśmy do drzwi, Marlowe wyminął nas zręcznie i 
wyjrzał wpierw przez szparę.
— Prędko, schować się — zawołał i jednocześnie usłyszeliśmy kroki na pierwszych 
stopniach na dole.
— Na miłość boską, gdzie? — spytał ojciec.
— Pod łóżko. Wsuńcie się obaj. Prędko!
313
Zaledwie wleźliśmy pod łóżko, rozległo się głośne walenie w drzwi. 
Usłyszeliśmy szmer odsuwanej zasuwy i zaraz potem głos
naszego gospodarza:
— No, no, no. Brat Muller. Z przyjaciółmi. Jak miło. Wizyta
niedzielna?
— Dość tych głupich gierek, Marlowe — warknął Muller. —
Rada ma cię na oku. I nie tylko Rada. "Wiesz, o czym mówię.
— Bynajmniej. Muszę się spytać wujaszka Brighama.
— Niech ci się nie izdaje, że pokrewieństwo z. Brighamem Youn-giem będzie cię 
zawsze chroniło. Stąpasz po cienkim lodzie, Marlowe. Gdzie jest doktor i 
smarkacz? Byli tacy, co widzieli, jiak
szli w tę stronę.
Spod łóżka dostrzegłem cztery pary ciężkich buciorów z juchtu, ciągle 
zmieniających pozycję, i stopy Marlowe'a w rannych pantoflach. Tylko on stał 
przez chwilę zupełnie nieruchomo.
— Do mnie? Pewnie weszli, 'kiedy nie patrzyłem. Zaraz... zastanówmy się. 
Siedziałem tu, czytając, twarzą zwrócony ido wschodu.
— Są jeszcze jedne drzwi. Sprawdź, Ben — zwrócił się Muller do któregoś ze 
swoich kumpli. — Wydaje ci się, Marlowe, żeś taki dowcipny, co? A w ogóle 
uważasz, że jesteś za dobry dla nas,
świętych, hę?
— Nie dość dobry dla jednych, za dobry dla drugich — odparł miody mężczyzna 
spokojnie, ale zupełnie innym tonem.
— Coś powiedział? — Jedna para butów zrobiła dwa kroki naprzód i prawie 
dotykała teraz rannych pantofli.
— Nikogo tu nie ma. Pusta sionka — zawołał Ben. — Daj mu raz 'w zęby i chodźmy 
dalej.
— Rada uchwaliła, że dziewczyna i ta gruba kupa mięsa przestali być 
'małżeństwem. Teraz ja dostaję dziewczynę. Powiedz to swojemu doktorowi, ty 
namolny pętaku!
— Chwileczkę — powiedział Marlowe. — O kim ty, bracie Muller, mówisz?
— Naiwniaczek, -co? Wiesz dobrze, o Mim .mówię. Pomógłbyś im chętnie, jakbyś 
mógł. Byczy kark i ta dziwka z dużymi cyckami, którą mi sprzątnął sprzed nosa.
— Ach, masz na myśli tego siłacza, który ci rozwalił szczękę? Rozległo się 
bardzo głośne plaśnięcie, a potem cisza, w której
słychać było tylko chamski chichot jednego z przyjaciół Mullera.
— Może się okazać, przyjacielu piwowarze, że jest to największy błąd, jaki 
popełniłeś w swoim tchórzliwym życiu — powiedział Marlowe tonem naprawdę wesołym 
i pogodnym.
Muller uznał widocznie, że posunął się za daleko, bo nagle warknął:
— Chodźmy. Mamy co innego do roboty.
314
Kiedy trzasnęły za nimi drzwi, Marlowe zasunął rygiel i wrócił do nas.
.— Wychodźcie. Przez te drzwi do sieni, na dół do sklepu i dalej na ulicę. 
Uważajcie, trzeba teraz unikać awantur. Wszystko od tego zależy. Czekajże pan, 
drzwi na dole są zamknięte na klucz.
— Ach! — zawołał ojciec wsuwając rękę ido kieszeni. — Mam klucz.
— Wspaniale. Ostrożnie na dół wewnętrznymi schodami. Dom pusty, Thomas w 
kościele. Wyjdziecie, jak nie będzie nikogo koło domu.
— Dziś wieczór? — spytał ojciec.
— Zapakujcie się i ozekaj>oie po ciemku.
— Moja wdzięczność... — zaczął ojciec, ale Marlowe obciął go krótko.
— Starczy. Nie mam czasu na mówienie. Działamy, pamięta pan?
Zeszliśmy na palcach do ciemnego, ponurego sklepu, w którym za każdą skrzynką 
czy beczułką mógł czyhać nieprzyjaciel, i stanąwszy przy oknie wyglądaliśmy na 
ulicę przez szparę w spuszczonych żaluzjach.
— Byłbym zapomniał, że tytułem wynagrodzenia należą mi się trzy dolary — 
powiedział ojciec. — Zaraz wyrównam rachunek. — Przeszedł na drugą stronę sklepu 
i zdjął z półki wspaniały bębenkowy rewolwer, który nadszedł w ostatniej partii 
towarów. Pistolet był w skórzanych olstrach przymocowanych do ładownicy; Ojciec 
napełnił pas nabojami i schował do kieszeni dwa zapasowe pudełka. 'Kiedy 
przypiął pas, broń była prawie niewidoczna pod kurtką. Bardzo nam się przydał 
ten sprawunek, bo stare pistolety przepadły w pożarze wozu Kisslów. Ale swoją 
drogą nie mogłem się powstrzymać i spytałem:
— Tatku, czy to wszystko razem nie kosztuje więcej niż trzy dolary?
— Nie, sumy zgadzają się wprost nadzwyczajnie — odparł ojciec. Trzy dolary plus 
gratyfikacja na gwiazdkę, którą mi ten stary skąpiec przyrzekł, a potem zaczął 
udawać, że zapomniał. Zostaje jeszcze kilka centów na moim saldzie dodatnim, ale 
możemy temu łatwo zaradzić. Weź sobie cukierka, synu. — Zdjął z półki i podał mi 
ogromny szklany słój.
— Ja tam nie mam nic przeciwko temu — powiedziałem uśmiechając się do niego. 
Wypchałem sobie cukierkami kieszeń bluzy.
— W porządku. Bardzo nie lubię długów, a to> samo można powiedzieć o bracie 
Thomasie. Myśl o tym dręczyłaby go po nocach.
W dziesięć minut później ulica opustoszała, więc wymknęliśmy się przez idrzwi i 
szybkim krokiem wróciliśmy do domu. Wszyscy tu na nas czekali: Jennie i pan 
Kissel siedzieli z ponurymi minami;
315
cała reszta, w .tym pani Kassel, zebrała się w jednym pokoju, po
naszej stronie domu.
— Do diabła — powiedział ojciec zamykając za sobą drzwi. — Nie mamy ani chwili 
do stracenia. Wyjeżdżamy dziś w nocy.
Nikt się nie odezwał, ale widać było po sposobie, w jaki wszyscy wzięli się do 
pakowania, że ta nagła decyzja przyniosła im ulgę. Nareszcie sprawa się 
rozstrzygnie.
Byliśmy gotowi na długo przed zmrokiem. Kiedy zrobiło się ciemno, paliliśmy 
światło tylko do ósmej, potem zgasiliśmy lampy i czekaliśmy w ciemności.
Wieczór był cichy, bez wiatru i zupełnie pogodny, chociaż na niebie błyszczało 
niewiele gwiazd, chłodny, ale mroźny, ze śladem pierwszej wiosennej łagodności w 
powietrzu, która zapowiada koniec zimy. Wyszedłem na palcach przez drzwi 
kuchenne i stałem wąchając powietrze i nasłuchując. Lód na kanale pękał już w 
kilku miejscach, gdzie dzieci rzucały kamienie, i słychać było w dole bulgotanie. 
Niedługo stopnieją śniegi w wysokich górach i rzeka i wszystkie strumienie 
doliny nabrzmieją lodowatą wodą. Podobno już teraz były na stokach gór nagie 
placki, w miejscach, gdzie słońce, jak na marzec niezwykle gorące, paliło przez 
kilka
dni.
Obróciłem się i spojrzałem w mrok ulicy. Nagle zobaczyłem, że coś się tam 
przesuwa, kształt ciemniejszy od cieni. A jeżeli Muller kazał śledzić nasz dom? 
Nic z ucieczki.
Wróciłem i zawiadomiłem tamtych, a pan Kissel powiedział:
— Rzucę okiem. — Wymknął się przez drzwi kuchenne; patrzyliśmy za nim przez 
okno, ale nie widzieliśmy nic w czarnym jak smoła mroku ulicy.
Nagle usłyszeliśmy odgłos walki — szuranie nóg po twardej ziemi, uderzenie, 
zduszony okrzyk. W pięć minut później rozległy się dwa ciche stuknięcia do drzwi; 
na progu stał pan Kissel z jednym z przyjaciół Mullera przerzuconym przez ramię, 
całkiem nieprzytomnym.
— Nie było rady, musiałem go zaprosić do kompanii — wyjaśnił pan Kissel.
Ojciec i pan Ooe wzięli bandaże i związali obcemu ręce i nogi, a potem 
zakneblowali mu usta kłębkiem gazy. Miał spory guz na czole i oddychał ciężko, 
jiak koń, który ciągnął zaprzęg kilka mil pod górę.
— Czym go pan uderzył? — spytał ojciec swoim medyczno-za-wodowym głosem.
— Knykciami —odparł nasz olbrzym.
Rozmawialiśmy szeptem, a wiązanie i kneblowanie odbywało się przy świetle 
zapałek. Teraz znowu siedzieliśmy w ciemności.
316
Dokładnie o dziesiątej otworzyły się drzwi; skoczyliśmy na nogi ale był to tylko 
Marlowe. '
— Przepraszam — powiedział. — Musiałem się upewnić. Gotowi wszyscy? No, no. To 
co?
Ojciec opowiedział mu, jak schwytaliśmy przyjaciela Mullera który drzemał teraz 
półprzytomny.
— Jesteśmy zapakowani, dzieci owinięte w derki. Jedyne marzenie, to jak 
najprędzej wyruszyć w drogę.
— W takim razie idziemy. Zostawimy go tu. Będzie spał do rana. Gęsiego za mną. 
Wozy i zwierzęta na przedmieściu.
— Jakim cudem...
— Mniejsza o to. Nie ma czasu na Słowa.
O ile mogłem się zorientować, prowadził nas — Kissel, pan ??? i mój ojciec 
nieśli po jednym dziecku, pani Kissel prowadzała najstarszego malca za rękę — 
boczną ulicą przez śpiące miasto w kierunku doliny.
W kamienistym zagłębieniu niedaleko jeziora czekał na nas indiański chłopiec z 
wozami ?????'? i Coego, wyładowanymi żywnością i innymi bagażami, obok stały 
woły, muły i mój Zuch. Księżyc wzeszedł, chociaż był przysłonięty mgłą, i 
wszystko wydawało się upiornie blade, kiedy ładowaliśmy kobiety i dzieci na wóz, 
zakładali juki mułom, które przynajmniej raz wydawały się w dobrych humorach, i 
poprawialiśmy popręgi i inną uprząż.
— Prędzej prędzej, nie grzebcie się. Jeszcze przed świtem zaczną nam deptać po 
piętach — wołał Marlowe siedząc teraz na grzbiecie własnego wierzchowca.
Szarpnęliśmy lejcami i (ruszyliśmy w kierunku jeziora po drugiej stronie Salt 
Valley, na pół zamarzniętego, pokrytego płatami śniegu, srebrzystego w tym 
przymglonym blasku księżyca.
Dotarłszy do jeziora jechaliśmy długie godziny tuż przy brzegu — poprzez wzgórza, 
które w jednym miejscu schodziły aż do wody, pokryte śniegiem, co bardzo 
utrudniało jazdę; przed samym świtem zostawiliśmy jezioro za sobą i wjechaliśmy 
na drogę, którą Marlowe nazwał Południowym Szlakiem. Wszyscy byli na pół żywi ze 
zmęczenia, a zwierzętom „grały boki", o czym kiedyś wspominał ojciec w swoim 
dzienniku.
Ale odpoczywaliśmy krótko. Napoiliśmy i dali obrok zwierzętom, sami leżeliśmy 
może godzinę, dopóki niebo nie zbladło trochę nad górami Wasatch, i zaraz 
Marlowe zagnał nas z powrotem na szlak. Nikt nie protestował. Wiedzieliśmy, że 
mówi prawdę; danici rozpoczną pościg wczesnym rankiem. Wiedzieliśmy też, że 
jeśli nas pochwycą, będzie to śmierć dla niektórych z nas i prawie niewolnictwo 
dla reszty.
Ale nie pamiętam, żebym kiedykolwiek w życiu był tak zmordowany. Od wielu dni 
żyliśmy w bezustannym napięciu i nerwo-
317
wym podnieceniu, a teraz mieliśmy za sobą całą nie przespaną I noc. Od czasu do 
czasu dosiadałem na chwilę Zucha, ale przeważ- | nie szedłem, żeby go nie męczyć. 
Kiedy zbliżał się świt, wciągnąłem i Po-Povi na siodło i wlekliśmy się stępa we 
dwoje, kiwając się 1 i jadąc, kiwając się i jadąc.
Gdy było już jasno, zaczęliśmy się wszyscy 'Oglądać za siebie. | Człowiek robi 
to instynktownie, kiedy myśli, że go ścigają. Żywego ducha w promieniu wzroku, 
ale kiedy przebyliśmy następny skalisty łańcuch wzgórz, Marlowe wjechał na 
wzniesienie i obserwował badawczo płaskie, równinne pustkowie rozpościerające 
się za nami w 'migotliwym blasku.
— Jest coś? — spytał ojciec, kiedy Marlowe wrócił.
— Tuman kurzu, spirala powietrzna. Nic poza >tym.
Ale przez cały >ten dzień aż do następnego coraz częściej obserwował drogę. W 
końcu, wjechawszy anowu na pagórek, stał itam chwilę rozglądając się, patrząc 
pod słońce i robiąc obliczenia. Po chwili zawołał:
— Stój. Mamy towarzystwo!
Zatrzymaliśmy się i w pośpiechu zeskoczyliśmy na ziemię. Chyba po raz 
setny .tego dnia obróciliśmy się i spojrzeli na przebytą drogę-
— Z innej strony — powiedział Marlowe wskazując na wzgórza.
Wszyscy wykonaliśmy błyskawicznie obrót, ale iw pierwszej chwili nie 
zobaczyliśmy nic prócz szeregu skalistych szczytów, nad którymi samotne i ciche 
płynęły chmury. Nagle dostrzegłem błysk metalu w równo odmierzonych odstępach 
czasu.
— Może powinniśmy uformować iinię obronną? — zawołał ojciec. Chyba nigdy w 
czasie całej podróży nie był tak przejęty. — Jesteśmy narażeni na ataki ze 
wszystkich stron.
— Niegroźny, dopóki się go nie podrażni — odparł Marlowe wskazując na stok, po 
którym bez pośpiechu schodziła ku nam niedbała, niechlujna postać mężczyzny 
niosącego w ręku mosiężną
lunetę.
— Nie, doprawdy — powiedział ojciec. Chociaż starał się opanować, usłyszałem 
drżenie w jego głosie.
— Major Bridger we własnej osobie. — Aile gdy spojrzał ponownie, zawołał: — W 
to chyba naprawdę nie uwierzę...
Drugi mężczyzna schodzący w dół po głazach, miał na twarzy swój dawny, 'dobrze 
nam znany drwiący wyraz; włosy i brwi odrosły mu i tylko kilka brzydkich, 
białych plam na wierzchu spalonych dłoni przypominało o niedawnym poparzeniu.
— No, no, no — powiedziała Jennie odzyskawszy w końcu głos. — Na Boże 
Narodzenie wszyscyśmy się skręcali z tęsknoty-A może już zapomniał, że była 
imoiwa o tym terminie?
318
— Jakże się miewa moje śliczne dziewczę? — spytał Coulter, szczerząc zęby Słowa 
Jennie ani trochę go nie speszyły.
— Przyszedł do mojego fortu — wyjaśnił major Bridger, gdy Jennie odwróciła się 
do Coultera plecami, żeby zrobić coś, co widocznie było okropnie pilne - i 
wybierał się dalej do Salt Lakę City tego dnia, w którym przygalopował wasz 
indiański posłaniec. Postanowiliśmy pojsc razem, żeby nam się w drodze nie 
nudziło.
— Damy sobie radę bez pana Coultera — warknęła Jennie. — On ma pewno ważniejsze 
sprawy do załatwienia w Kalifornii.
— i ego me jestem taki bardzo pewien, szanowna pani — powiedział Bridger 
wskazując na dolinę
Tym razem zobaczyliśmy jakąś plamkę, kłębek poruszającego się
kurzu —daleko, hen, niemal na horyzoncie
— A jakże, jadą — przyznał Coulter.
— Powiedziałbym, że będą tu za godzinę — dorzucił Bridger spoglądając na słońce.
— Ilu?
— Wygląda mi na jedenastu albo dwunastu — odparł. — Jakoś bardzo im się spieszy. 
Ja to się tam nigdy nie śpieszę. Człowiek tylko przyjeżdża na miejsce przed 
samym sobą i potem nie wie, jak zabić czas, zamam siebie dogoni.
?-.??, ^Wie ~ -wołał mój ojciec zdejmując kapelusz i wydęto1 n^fę Wfradku T 
«***«* *4 pod wasze rozkazy! Wielka
? ' ?!?? C SP0tkaC ,WaB Zno,wu- ??1??? 'nie wy i gdyby nie
brat Marlowe ze swoim...
— Skróć pan... — powiedział Marlowe.
— Moje nieświęte ucho w mormońskiej stolicy, brat Marlowe przedstawił go 
Bridger Coulterowi. - Buckingham Coulter, czeladnik w trudnym rzemiośle 
przewodnika szlaku
Coulter uścisnął rękę Marlowe'a, wymienił uścisk dłoni z panem S ?? ami l f małą 
Indiank3; a potem, uśmiechając się, kpiąco z ożył głębOKi ukłon przed Jennie, 
która zaczerwieniła się gwałtownie i wprawiła wszystkich w zdumienie mówiąc:
???^? JfŻeli ?-tak '0zeka nas ^?^???? śmierć, nie mam nic przeciwko temu, zęby 
mnie niektórzy pocałowali na przywitanie.
?^?^?0 ? Się ,pi0|dl0,ba> dziewczyno! — zawołał Coulter dając jej
Sgera W '????? ,CZęŚĆ Ciala' P° 'cz^m :Zaraz !0bróci!ł Bię do
zaSS* jfLchwil* Podjechaliśmy wozami kawałek dalej, za SoS g B"d§er ukrył 
je, zwierzęta zaś przywiązał w małym
^głębieniu między głazami. Następnie zaprowadziliśmy kobiety i uzieci wyżej na 
stok, po czym mężczyźni zajęli stanowiska, jakie bridger im wyznaczył.
Powiedział:
319
— Zaczekamy na nich za skałami. Jak przyjadą, odprawimy małe nabożeństwo.
Było ich dwunastu. Wyglądając ostrożnie zza głazów obserwowaliśmy ich, jak się 
zbliżali szybkim truchtem; taki krok najmniej męczy obciążonego ikomia podczas 
długiej jazdy.
Wszyscy byliśmy zdenerwowani, nawet Coulter, który uważał, że nadal jest 
odpowiedzialny za naszą bezpieczną .przeprawę do Kalifornii. A teraz dodatkowo 
zależało mu na wyprowadzeniu Jen-
nie z trudności.
— Najpierw utniemy sobie małą pogawędkę — powiedział Brid-ger. —? Jeśli łaska, 
wstrzymajcie swoje salwy i pozwólcie mi
mówić.
W piętnaście minut później usłyszeliśmy dudnienie kopyt ich wierzchowców. Potem 
na chwilę podrygujące na siodłach postacie zniknęły za skałami zakrętu. Kiedy 
jeźdźcy pokazali się znowu, byli nieprzyjemnie blisko naszej kryjówki.
— Ten z zabandażowaną szczęką to Muller — wyszeptał cicho ojciec. — Może by mu 
tak wpakować kulkę?
Bridger poślinił palec, potrzymał go chwilę w powietrzu, a potem przyłożył kolbę 
strzelby ido policzka. Nie zuważyłem, jak się poruszył spust, ale jednocześnie z 
hukiem a dymem Mullerowi spadł kapelusz z głowy. Pościg zatrzymał się tak 
raptownie, że jeden koń stanął dęba i zrzucił jeźdźca.
— Na tymczasem starczy — zawołał Bridger. — Nie radzę ani kroku dalej. A teraz 
pogadamy.
— Przyjechaliśmy po dysydentów. Przyślijcie na dół dziewczynę i resztę tej 
bezbożnej bandy — zawołał Muller. — Inni mogą odejść w spokoju.
— Nie jestem pewien, czy oni mają chęć wracać — odparł Bridger. — Czekajcie, 
zaraz ich spytam. — Obrócił się do mojego ojca i pana Kissla i wykonał cały 
szereg najzupełniej idiotycznych gestów. Potem zawołał do tamtych: — Nie mają 
chęci, ale serdecznie dziękują za życzliwe zainteresowanie.
— Odmawiasz wydania ich? Sprzeciwiasz się Prorokowi i świętym dnia ostatniego 
naszego kościoła?
— Nie bardzo słyszę. Powiedziałeś pan, że sam Brigham Young
cię tu przysłał?
Mężczyzna ma. dole wyprostował się, wyciągnął pistolet i strzelił; kula odłupała 
kawałek skały może o stopę od twarzy Goultera.
Usłyszałem, jak Coulter szepnął:
— Niewiele brakowało — i poderwawszy strzelbę strzelił mężczyźnie prawie w sam- 
środek — powiedzmy cal na prawo — czoła.
— Wieje leciutki wschodni wietrzyk — zauważył łagodnie Bridger.
— Tak mnie rozeźlił, że nie zwróciłem uwagi.
320
__Bluźniercy! Nieprzyjaciele Boga! Zapłacicie nam za to, choćbyśmy was mieli 
ścigać do końca życia! — zawołał Muller takim jakimś piskliwym głosem. Potem 
cała zgraja rzuciła się do ucieczki i wśród ogłuszającego stuku podków zniknęła 
za skałami.
— Osły, prawda? — powiedział Bridger.
— Oo teraz? — zwrócił się do niego ojciec.
Mężczyźni odbyli naradę; Coulter i Bridger uważali, że najlepiej będzie zostać 
tu, gdzie jesteśmy, aż do zmroku. Nie bardzo rozumiałem, o oo im chodzi. Ale 
major Bridger powiedział: — Jeżeli nie wystawią pikiet, liczba wdów na świecie 
może wzrosnąć tej nocy.
— Mnie się io nie podoba —oznajmił Coulter. — Człowiek ukatrupi jednego z*tych 
pobożnych łapserdaików i zaraz ma ma sumieniu dziesięć wdów. Z grubsza licząc ta 
tu zgraja reprezentuje jakąś setkę. Moim zdaniem to nie jest w porządku. Uważam, 
że takie świętokradztwo... O, patrzcie! A to co znowu!
Któryś z napastników wysunął zza skały długi kij, na którego końcu powiewało cos, 
co wyglądało na parę białych kalesonów. Potem bardzo ostrożnie wysunęło się 
ramię i zagrzmiał głos:
— Biała flaga!
— Jeżeli chcecie się poddać, rzućcie broń i miech jeden po drugim wychodzi na 
drogę — odpowiedział Bridger.
— Żądamy zawieszenia broni, żeby pochować zabitego. Zgodnie z regułami 
cywilizowanej wojny.
— A to co takiego? Nigdy o nich nie słyszałem — zdziwił się Bridger. — Tak czy 
siak, inie prowadzimy z nikim wojny. Znajdowaliśmy się w drodze do Kalifornii, 
kiedy nas napadli bandyci.
— Odmawiacie zawieszenia broni?
— Zrozumcie, kocham, chcemy zabić jak nawięcej bandytów.
— Temu człowiekowi leżącemu ma drodze należy się przyzwoity pochówek na 
poświęconej ziemi... maszą religia tego wymaga.
— Nie przesadzajmy. Przecież on popełnił samobójstwo.
Coulter ryknął śmiechem, >a z dołu buchnęła ku mam wiązanka
przekleństw, od której najbardziej zahartowanemu człowiekowi zwiędłyby uszy. -
— Im bardziej będą się wściekać, tym więcej narobią głupstw — zauważył 
Bridger. .
Czekaliśmy dalej. Wkrótce znowu pokazały się kalesony i zaraz potem odezwał się 
głos. Nie sądziliśmy, żeby to był Muller, bo prawdę powiedziawszy Muller był za 
głupi i inni musieli odwalać za niego myślenie.
— Żądamy zawieszenia broni dla przeprowadzenia pertraktacji.
— W jakiej sprawie?
— Chcemy przedstawić nasze żądania.
— Jakie żądania?
21 — Podróże Jaimiego McPheetersa
321
— Wydajcie nam dysydentów.
Nasza strona odbyła szeptem naradę, po czym Bridger zawołał:
— Dwaj niech wystąpią naprzód. Bez broni. Macie się poruszać cicho i powoli, bo 
inaczej hałas uruchomi moją strzelbę.
Trwało to jakoś dziwnie długo, ale w końcu Muller i mężczyzna, którego 
widzieliśmy po raz pierwszy, podeszli aż do pierwszej skały pod nami. Byli teraz 
w odległości może pięćdziesięciu jardów, więc ^widzieliśmy 
wyraźnie .zabandażowaną twarz Mullera i jego małe świdrujące oczka. Ależ on był 
wredny.
— Starczy. Będzie wam tam całkiem wygodnie.
— Nie pozwolisz nam wejść na górę? Chyba nie żądasz, żebyśmy stali na tym 
piekielnym słońcu.
— Ależ skąd! — powiedział Bridger. — Nie ma żadnej potrzeby. Śmiało możesz 
zwołać swoich świętych i wrócić do miasta:
Sam nie wiem dlaczego, ale miałem wrażenie, że oni starają się zyskać na czasie. 
Nie mówili jak ludzie, tylko kręcili i kluczyli. Ale w końcu towarzysz Mullera 
wydukał:
— Chodzi nam o to: chcemy zabrać do miasta dziewczynę. Jak ją do nas przyślecie, 
inni będą sobie mogli odejść w spokoju. Przyznasz chyba, że to sprawiedliwe 
żądanie.
— Ze świecą by szukać sprawiedliwszego — zgodził się Bridger.
— Tylko zobaczę, czy jest gotowa. — Zawołał na Jennie i nie czekając na jej 
odpowiedź wyjaśnił tamtym: — Słowo daję, przykra sytuacja. Dziewczyna nie chce.
— Ach, jakie to zabawne! — zachłysnął się Muller. — Przyślij na dół tę dziwkę, 
ty stary wysuszony koźle, bo jak nie... — Jego towarzysz chwycił go szorstko za 
ramię i odciągnął na bok. Rozmawiali odwróceni do nas plecami.
W tej samej chwili kamyk potoczył się ze szczytu, odbił się dwa razy od ściany i 
spadł prawie u moich stóp.
— Panie ???! — wrzasnął Otello z drugiego końca półki skalnej.
Kiedyśmy się obrócili i spojrzeli w jego kierunku, wstawał właśnie i chwyciwszy 
pistolet Jennie strzelił do trzech mężczyzn, któ-' rzy skradali się do nas od 
strony szczytu. Huknęła strzelba i Otello z głośnym krzykiem padł; w tym samym 
momencie Goulter i Bridger rzucili się naprzód strzelając jeden przez drugiego i 
krzycząc do nas, żebyśmy pilnowali napastników stojących na drodze.
Ta zgraja wypadła teraz zza zakrętu wrzeszcząc tryumfalnie i biegła przez piach 
w rozciągniętym szyku, strzelając raz po raz. Wszędzie dokoła słyszałem zgrzyt 
kulek odbijających się od skał. Złapałem jedną ze strzelb przyniesionych tu z 
wozu pana ??? i strzeliłem do Mullera mierząc mu w sam środek brzucha, ale w 
momencie, 'kiedy pociągnąłem za cyngiel, piekący pot zalał mi oczy i chybiłem. 
Niewiele brakowało, a byłbym się rozbeczał. To
322
•wszystko dlatego, że tak mi na 'tym zależało. Normalnie poczekałbym, aż mi pot 
spłynie, i dopiero wtedy bym strzelił.
W mgnieniu oka sytuacja się odwróciła. Dopiero przed chwilą siedzieliśmy ©obie 
spokojnie i bezpiecznie, a teraz nagle znaleźliśmy się w krzyżowym ogniu. Było 
ich stanowczo za dużo. Z tych dwunastu czy trzynastu, którzy na nas napadli 
(później dowiedziałem się, że było ich trzynastu), jeden nie żył, trzej 
zaatakowali nas od strony szczytu, a dziewięciu usiłowało przygwoździć nas od 
dołu; muszę powiedzieć, że niektórzy czepiali się skały pazurami jak obłąkańcy. 
Aż tu nagle Jennie nacisnęła spust dwururki na wozie ?????'? ? mężczyzna, który 
stał tuż obok Mullera, podniósł ręce 'do twarzy, której właściwie już nie miał. 
Równocześnie huknął strzał z pistoletu i jeden ze świętych rozpostarł ręce i 
znieruchomiał na skale tuż nad panią Kissel. Głowa zwisała mu na dół, oczy miał 
szeroko oitwarte i nieruchome. — jak człowiek, który chce powiedzieć coś bardzo 
ważnego.
Chwilowo zabawa się skończyła. Dwaj pozostali ???????? na skale nad nami zeszli 
bokiem na drogę, a ci w dole rozproszyli się i zniknęli za zakrętem. Jeden 
śpieszył się bardzo powoli, kuśtykał ciągnąc za sobą lewą nogę, a drugiemu 
Goulter wpakował kulkę w plecy, zanim zniknęli za zakrętem. Runął ciężko na 
ziemię jak worek z pszenicą, nie drgnął imu ani jeden mięsień; nie myślcie, że 
to był ładny widok.
Ale u nas też nie było najweselej. Otello oddychał głośno i chrapliwie, a mój 
ojciec pochylał się nad jednym z małych Kisslaków, płowowłosym, dwuipółletnim 
brzdącem (nie pamiętam, którą z biblijnych ksiąg ten malec miał na imię). Nie 
żył, dostał rykoszetem w szyję i skonał nie wydawszy dźwięku. Żadne z itych 
dzieci nie 'płakało ani nawet nie zakwiliło w czasie całej chryi. To były 
naprawdę dobre dzieci; jakoś nigdy dotąd nie zwracałem na nie uwagi.
— Tak mi przykro, proszę pani — powiedział ojciec i zbliżył się do Otella. ???, 
bez kapelusza, klęczał obok niego i przytrzymywał mu głowę. — Przyrzekł 'mi pan, 
paniczu Ooe...
— Jesteś wolnym człowiekiem. Uznaję cię w obecności tych świadków, Otello 
Watkins, człowiekiem po wsze czasy wolnym. Miałem nadzieję, że wypowiem te słowa 
w Kalifornii — rzekł ???. Łzy płynęły (mu ciurkiem po twarzy. — Lepiej by było, 
gdybym cię zostawił na placu targowym w Nowym Orleanie.
— Paniczu Ooe... to wielka... radość... być... wolnym...
Jeszcze chwilę dyszał ciężko, prężąc się i wyginając, a potem znieruchomiał.
Pan Kissel siedział na głazie żując jakieś zielsko, a pani Kissel trzymała wciąż 
chłopczyka w ramionach, kołysała go i gładziła
323
po włosach. Jannie siedziała ? pozostałą trójką dzieci na końcu półki skalnej, w 
odległości kilku jardów.
Bridger, przygarbiony i z głową spuszczoną, wyglądał na człowieka złamanego, ale 
w pewnym momencie wyprostował się i powiedział:
— Moja wina. Ci mormoni to nie Indianie ze szczepu Kruków... będę o tym 
pamiętał. Może zrobiłem się za bardzo podobny do Indian... nie umiem już myśleć 
jak biały człowiek.
—: Zmienne losy wojny — wtrącił Marlowe. — Smutne, ale
prawdziwe.
Coulter zapiął imocniej pas z pistoletem i schylił się, żeby podnieść strzelbę.
— Być może, ale imamy jeszcze kilka spraw do załatwienia. Postaram się dogonić 
was na szlaku. Jak nie, kłaniajcie się ode mnie Kalifornii.
— Co robisz? —-zawołała Jennie.
— Ano naliczyłem ośmiu świętych, którzy czekają niecierpliwie na nagrodę w 
niebie.
— Tylko żebyś wrócił, ty głupcze! — Ukryła twarz w dłoniach i wybuchnęła 
płaczem. — Wolałabym nie słyszeć nigdy słowa Kalifornia!
— Na mnie też czas — powiedział Bridger. Teraz słuchajcie: jak się zrobi ciemno, 
zejdźcie cicho na dół i w drogę. Dajcie obrok zwierzętom, zaprzęgnijcie woły i 
odjedźcie możliwie najciszej. Oni nie będą was ścigać. To obietnica, której 
dotrzymam. Ani jeden z tych świętych pogan nie wyjdzie za wami na szlak.
— To mi się nie podoba — wybuchnął mój ojciec. ?— Stosunek sił jest niewłaściwy. 
Idę z panami.
— Innym razem, doktorze. Idziemy z Coulterem na robotę, która jest 
odpowiedniejsza dla Indian — trudną nocną robotę. Brat Marlowe wyprowadzi was na 
szlak. Ścieżka jest zupełnie wyraźna stąd do Humboldt, a śniegu mniej, niż się 
zdawało. Do-*j gonimy was pewnie za dzień albo dwa.
Uścisnął ojcu rękę i zaczął schodzić po głazach w dół, do Coultera, który na 
niego czekał. Ściemniło się, błyskawice przelatywały po niebie, a za godzinę 
miał zapaść mrok. Nim minęło dziesięć minut, lunął deszcz. Jak powiedział 
Marlowe, prawdopodobnie ostatni deszcz zimowy. Wszystko tutaj było do góry 
nogami. Wiosną i latem, kiedy roślinność się rozwijała, deszcz prawie nie padał, 
za to zimy były śnieżne i deszczowe, z czego nikt nie miał pożytku.
Dygocąc z zimna siedzieliśmy na naszej półce skalnej przemoczeni do suchej nitki, 
gdy nagle wybuchła straszliwa burza.
— Teraz — powiedział Marlowe. — Świetny moment. Doskonała osłona. Gęsiego, jak 
przedtem.
324
Pan Kissel, ??? i mój ojciec nanieśli kamieni i przykryli nimi zarówno Otella, 
jak synka państwa Kisslów, więc teraz odciągnęliśmy panią Kissel od małego 
grobku i zaczęliśmy schodzić w dół. Pozostało nam bolesne wspomnienie o danitach.
ROZDZIAŁ XXXV
27 kwietnia 1850
Droga Melisso,
zbliżamy się do Sierra Nevada. Po drugiej stronie łańcucha gór — Kalifornia! 
Wydaje się, że minęło dziesięć lat od tego wiosennego poranka w Kentucky, kiedy 
wstaliśmy z Jaimiem i rozpoczęli nasz strategiczny odwrót i ucieczkę przed 
finansowymi prześladowaniami. Jak już wspominałem, mieliśmy nadzieję, że w 
stolicy mormońskiej otrzymamy jakąś wiadomość od naszych najbliższych, ale zima 
była ciężka i poczta widocznie nie kursowała. Zakładamy więc, że w Louisville 
wszystko jest w porządku. Jeżeli szczęście nam dopisze, odkryjemy złoto i 
jesienią będziemy już w drodze powrotnej do was.
W ostatnim liście opisałem Ci tragiczne starcie z danitami, naszą ucieczkę ze 
skał pod osłoną burzy i dalszą drogę, pod przewodnictwem Marlowe'a, wzdłuż 
Szlaku Południowego, który biegnąc przez Wielką Kotlinę łączy się nad rzeką 
Humboldt (inaczej zwaną Rzeką Mary) z głównym traktem do Kalifornii. Zdążając tą 
okrężną drogą pozostawiliśmy daleko z boku tak zwaną „odskocznię", punkt, w 
którym rozwidlają się drogi: szlak do Oregonu i szlak kalifornijski. Tam to, w 
pobliżu miejsca zwianego Soda Springs, emigranci zdążający do Oregonu kierując 
się ku działowi wodnemu Rzeki Węża, emigranci kalifomijscy zaś skręcają na 
południe, ku rzekom Niedźwiedzia i Humboldt.
Co dzień wypatrujemy Coultera i 'majora Bridgera, ale oni dotąd nie połączyli 
się z nami. Dręczą nas złe przeczucia. Ani jednej wiadomości od nich w ciągu 
nużących dni mozolnej pielgrzymki ku temu z dawna wytęsknionemu celowi. 
Zaczynamy się zastanawiać, cży aby ci dwaj dzielni ludzie, którzy tak sobie 
lekceważyli niebezpieczeństwo i cudem wyszli z niezliczonych krwawych starć z 
tubylcami, nie zginęli w końcu z rąk zgrai religijnych po-myleńców. Jeżeli tak 
jest w istocie, czy nie zechciałabyś porozmawiać o tym z wielebnym pastorem 
Carmodym? Może on potrafi wysnuć z tego jakiś morał.
Z chwilą gdy dotarliśmy do głównej drogi, nad rzekę Humboldt, Marlowe przemówił 
do nas w swój zwykły oszczędny sposób:
— Hm, tak. Muszę się pożegnać. Droga stąd prosta. Bardzo wygodna.
325
Byłem jak rażony piorunem.
— Przecież to niemożliwe, żeby pan wracał!
— Och, tak, wracam. Żadnego zainteresowania złotem. Nie po
mojej linii.
— Niech pan posłucha, przyjacielu — powiedziałem. — Niczego nie pragniemy 
goręcej, niż żebyś został członkiem naszej dużej rodziny. Jeżeli z nami 
pojedziesz, może zdołamy ci się jakoś odwdzięczyć w Kalifornii.
Miał minę bardzo speszoną, a odpowiadając wysławiał się prawie normalnie.
— Jestem państwu bardzo wdzięczny, naprawdę. Ale muszę
wrócić.
— Wrócić? Dokąd?
— Jak to dokąd? Naturalnie do Salt Lakę City.
— Zabiją pana. Wymyślą najokrutniejsze tortury.
— Och, nie. Może mieliby ochotę. Będzie mnóstwo gadania — Rada i tak dalej. Ale 
skończy się na niczym. Widywałem już takie sytuacje. Widzi pan, Brigham Young 
jest moim wujem. Też nie lubi danitów.
Potrząsnąłem głową.
— Nie podoba mi się to. Podejmuje pan straszliwie ryzyko.
I to przez nas.
Jego odpowiedź zdumiała nas wszystkich.
— Jestem mormonem. Mam zamiar zostać mormonem. Ale chcę skończyć ze złymi 
rzeczami. Ważne, żeby oczyścić religię z zabobonów. Moja robota. Chcę przekonać 
o tym Proroka.
Pożegnaliśmy go ze smutkiem, a kobiety napchały mu do juków ile się dało 
żywności. Siedząc na koniu w blasku popołudniowego słońca wydawał się zbyt 
kruchy i drobny, żeby rozpoczynać samotnie tak trudną podróż. A ponadto 
odnieśliśmy wrażenie, że wstydzi się tej chwili rozstania. Nagle powiedział:
— No więc... — i odjechał nie skończywszy zdania. Wołaliśmy do niego i machali 
rękami, ale ani razu się nie obejrzał.
Nie sądzę, żeby chciał wracać. Po prostu zrobił to, co mu nakazywało poczucie 
obowiązku, które jest prawdopodobnie istotą jego religii. Nie wiem, jak historia 
mormonów oceni w przyszłości postać brata Hugha Marlowe'a, apostoła rozsądku i 
umiarkowania, ale mam nadzieję, że będzie to ocena życzliwa. Gdy w przyszłości a 
?— postęp ten jest nieunikniony — bigoteria i ciasnota, zamiłowanie do gwałtu i 
okrucieństwa wyparują z umysłów tych silnych i upartych ludzi, działalność brata 
Marlowe'a z pewnością zostanie uznana za kamień milowy na drodze do prawdziwego
oświecenia.
Nie będę Ci opisywał szczegółów naszej dalszej drogi z Humboldt
326
do miejsca, w którym przebywamy obecnie. Obawiam się, że po rozstaniu z 
Marlowe'eim popełniliśmy wielki błąd, a mianowicie skręciliśmy na szlak północny 
skrótem Lassen, który oddala się od rzeki Humboldt w Lassen Meadow i prowadzi w 
kierunku zachodnim ku źródłu Króliczej Jamy, dalej przez Pustynię Czarnych Skał 
i aż do podnóża Sierra Nevada. Wystarczy powiedzieć, że cierpieliśmy nieopisane 
tortury; co więcej, miast skrócić, przedłużyliśmy naszą podróż. Z pewnością nie 
osiągnęliśmy głównego celu, mianowicie chodziło nam o to, żeby uniknąć prywacji 
jałowego Ścieku Humboldt, to jest nisko położonych obszarów odpływowych tego 
jeziora. Udręki pustyni, którą pokonaliśmy na naszej drodze, były — o czym już 
teraz wiemy — stokroć gorsze od wszystkiego, co na mas czyhało na głównym szlaku.
Gdy skończyły się nam zapasy, zaczęliśmy się żywić tym, co nam wpadło w ręce. 
Przez wiele dni usta nasze były wysuszone i bez kropli śliny, nasze wargi 
spieczone z pragnienia; żebraliśmy o mąkę i cukier u innych emigrantów, też w 
trudnym położeniu; Indianie rozkradali nam resztki dobytku, strzelaliśmy więc 
nocą do zaczajonych obok naszego obozowiska; byliśmy chorzy, wyczerpani, 
marzliśmy, słońce nas paliło, przymieraliśmy głodem, padaliśmy ze zmęczenia — 
ale oto dotarliśmy tutaj i pełni zapału wyruszamy w drogę, aby pokonać Przełęcz, 
i wziąć się za bary z Wielką Przygodą, która oczekuje nas po tamtej stronie...
* 0 Jak (to zwykle w listach do domu, ojciec wybiela najgorsze momenty; wielka 
szkoda, bo zamierzam przecież napisać całą prawdę o naszej wyprawie po złoto do 
Kalifornii. Lepiej więc będzie, jeżeli opisując drogę skrótem Lassen posłużę się 
fragmentami z jego dziennika, podam je w tej samej szkicowej formie, w jakiej 
ojciec wszystko pisał na gorąco, dzień po dniu, w czasie tego najtrudniejszego 
okresu naszej podróży.
Zapiski iz dni od 25 marca do 29 kwietnia.
W Lassen, punkcie rozwidlenia się dróg, zostawiliśmy list dla Coultera w beczce 
służącej za skrzynkę pocztową. Beczka pełna po brzegi listów, w których 
emigranci zawiadamiają swoich krewnych i przyjaciół o zmianie trasj^. 
Przerzuciłem wszystko, nie znalazłem nic dla nas.
Kurz, kurz, pokłady ohydnego kurzu.
Brak opadów czyni z tej okolicy pustynię, którą też jest w istocie.
Piżmoszczury (kompania emigrantka) pożyczyły nam lekki wóz. Duży, niebieski wóz 
Coego, odpowiedni na szlak Santa Fe, tak
327
jest ciężki, że padające ze zmięczenia woły nie uciągnęłyby go
już daleko.
Mijamy grób: „E. A. Brown, Louiswlle". Nie znałem tego człowieka.
Dwunastu mężczyzn odłączyło się wczoraj od kompanii Piżmo-szczurów z zamiarem 
odbycia reszty drogi pieszo. Porzucili dwa wozy, każdy wziął po trzydzieści 
funtów żywności i po jednej
derce.
Nadal brniemy przez pustynną dolinę, trawa nędzna i wysuszona.
Niedziela. Kosiliśmy trawę robiąc zapasy na siedeimdziesięcio-milowy odcinek 
pustyni. Bawię się w krawca — łatam moją starą
kurtkę.
Poniedziałek. Po załadowaniu siana ruszyliśmy w drogę, natrafiliśmy na 
ogłoszenie przybite do drąga. „Zaopatrzcie się tu w siano na etap długości 
siedemdziesięciu mil. Czterdzieści mil od tego miejsca skręcić w prawo do źródła, 
pół mili z drogi. Dwanaście mil do Gorących Źródeł, dziewiętnaście mil do Źródeł 
Czarnej Skały. Prosto do Błotnistego Potoku, siedem mil. Do Sacramento Yalley 
(trzydzieści dwa. Do fortu Sutter dziewięćdziesiąt mil. Razem odległość stąd ido 
fortu Sutter, jak wynika z powyższego, dwieście siedemdziesiąt mil".
Brniemy przez dobrze nam znajomy „pył ipekakuany" — silny środek na wymioty w 
koncentracie.
Dzikie krzewy bylicy, cała dolina pocięta wijącymi się łożyskami wyschniętych 
rzek. Ogromnych rozmiarów rowy, w których często grzęzną zaprzęgi.
Karmiliśmy woły przywiązawszy je wpierw do kół lub nie wyprzęgając z wozów; inni 
karmią je luzem. Woły rzucały się na siano jak zgłodniałe psy.
Ludzie, których spotykamy po drodze, pędzą swoje umęczone bydło za wozami, to 
znów przed wozami. Gdy wyczerpane zwierzęta kładą się na ziemi, ludzie niekiedy 
czekają pozwalając im odpocząć. Kiedy indziej biciem zmuszają je do wstania albo 
szezu-ją psami, albo kolejno stosują wszystkie te sposoby.
Trzydzieści dwa padłe woły, padły koń, minęliśmy po drodze cztery porzucone wozy 
i dwa lekkie wózki w doskonałym stanie.
Wciąż idziemy szlakiem na Oregon, nazywanym w tych stronach skrótem Lassen. 
Dokonaliśmy złego wyboru.
Wyrzuciłem starą połataną kurtkę i nowe spodnie kupione w Independence, ponadto 
parę trzewików.
Kobiety bardzo zmęczone, ale się nie skarżą. Jaimie prowadzi konia za uzdę, 
odzywa się rzadko. Ta męka pustyni imusi isię niedługo skończyć!
328
Zawiadomienie przymocowane do porzuconego wozu- Woda stąd o dziesięć i 
pół mili. Trawa — dwanaście i pół niili."jakoś idziemy — i to chyba wszystko, co 
się da powiedzieć. ?. ?. Carr F. Carmer .
Przy drodze najróżniejszy porzucony dobytek. Siedzę teraz na znakomitym kufrze 
skórzanym.
Wczoraj wieczorem o dziewiątej dotarliśmy do Gorących Źródeł. W 
ciągu .wczorajszego dnia naliczyłem dwieście dwadzieścia dwa padłe woły.
Przeprawiliśmy się przez gorący potok i wyszliśmy na pustynię pozbawioną wody na 
odcinku dwudziestu mil. Ścinaliśmy kiścią! stą trawę na obrok 'dla bydła.
Przyjemność, jaką sprawia mi podróżowanie przez te okolice wynika z taktu, ze 
tak nieliczni przede mną tędy jeździli, a zwłaszcza ze żaden turysta uch nie 
opisał; że tego wszystkiego, co widzę i na co spoglądam, nie spospoliciły dotąd 
spojirzenia czy opisy innych podróżników. Nie narażam się na poniżający zarzut, 
że kopiuję cudze wrażenia. ^
Przebyliśmy Pustynię Czarnych Skał, ale przed nami inna dwu-dziestoimilowa 
pustynia.
Zrównała się z nami kompania z St. Louis. aiSd„k?kU ,dni J^teśmy 'bez boczku, 
teraz żywimy się chlebem albo gotowaną fasolą i kawą bez cukru. Mamy pod 
dostatkiem suszonych jabłek i moreli, ale rzadko je gotujemy J™a]Sze] ?°c7 
nia§łe «ziębienie. Lód w kubkach z kawą. PSw Z^łebie,mu <IW Rżysku potoku), 
chroniąc się od wiatru, dziennie Plzm0iSZOZ'urow Przebywa od pięciu do 
dziesięciu mil
kuSz^tSr™0" °Siem fUntóW CUkrU' P°łeĆ to°CZ-
nie^ocW^^r'^ W^ę Z^aną "uca" ~ ° żywność. Jaimie. me pochwalał. Wilki wyły 
przeraźliwie ostatniej nocy
b Z1flrf ° ^Parzyliśmy fusy kawy i osłodziliśmy to w garnku, zęby było 
sprawiedliwie. ? ?
Dowiedzieliśmy się, że grób niejakiego ?. E. Carvera z Des
???????? ??????
Widać juz teraz szczyt Sierra Nevada
UmSf ^f? gmPę męŻczy'zn> :którzy Porzucili wozy i idą pieszo. K,? Z mną Srupą, w 
lepszym stanie, że za dopłatą do-wiozą nm bagaż wozami.
.Spotkaliśmy mężczyznę z St. Louis, który przewędrował z jucznymi mułami przez 
Góry Wietrznej Rzeki. W drodze zjadł muła.
329
Olbrzymie wyschnięte jezioro — „jezioro błotne".
Niedziela. Minęliśmy niejakiego Smitha, z wozami i towarem 1 wartości 1500 
dolarów. Zostały mu w zaprzęgu tylko trzy pary wołów, chowa w kryjówkach swoje 
towary — sukno, perkal itd. Po- " dróżował przedtem po szlaku Santa Fe, 
przeniósł się na północ,
bardzo żałuje.
Na stoku wzgórza, nad źródłami, sterczy rząd dziwacznie spiczastych, białawych 
piramid, każda w 'kształcie mitry biskupiej. Stoją oddzielnie, jak minarety 
jakiegoś olbrzymiego klasztoru.
Porzucamy kilka strzelb z wozu Coego. Palimy kolby i łamiemy lufy, żeby Indianie 
nie mieli z nich pożytku.
Indianie ukradli kawał boczku, który otrzymaliśmy wczoraj wieczorem od jednej 
grupy. Strzelaliśmy w kierunku ludzi biegnących w ciemności, około drugiej nad 
ranem. Indianie w (tych okolicach bardzo dokuczliwi.
Piękny ranek. Stado gęsi na niebie. Zbliżamy się do łańcucha
gór, otucha wstępuje w serce.
Piżmosiziczury przed nami na szlaku, sprzedali wóz kompanii z St. Louis za sto 
piętnaście funtów mąki.
Droga tu pełna ostrych kamieni, bardzo męczące dla wołów.
Kurz, krzewy bylicy. Przebyliśmy dzisiaj czternaście mil.
Siedemnaście mil ido podnóża Sierra Nevada, potem dziesięć mil na północ i w 
końcu trzy mile na sam szczyt. Groby:
„John Kean z St. Louis, lat 70"
„M. Booker, Virginia, lat 31"
„John A. Davidson z St. Louis. Umarł po spożyciu trującego
korzenia nad potokiem".
Jesteśmy w odległości półtorej mili od wzgórz u podnóża Sierra Nevada. Pagórki 
przed nami białe od śniegu. Ich wschodnie stoki poznaczone są niewielkimi, 
zielonymi łatami, aż po wierzchołki, rozległą zaś dolinę u ich stóp porastają 
wszelkie odmiany traw. Jaka rozkosz patrzeć na to — po tej nie kończącej się 
podróży przez niegościnne, jałowe pustkowie.
Zabiliśmy antylopę, świeże mięso w znacznej mierze pozwoliło nam uzupełnić 
zapasy energii. W niedzielę wymieniliśmy suszone owoce na pół beczki boczku. 
Cukru brak.
29 kwietnia, gotowi do drogi na szczyt! Dowiedzieliśmy się, że gubernator 
Kalifornii, Smith, wysyła dla tych, którzy są w potrzebie, ludzi i zapasy na 
wszystkie przełęcze w górach. Członek jednej z takich najdalej wysuniętych grup 
przyniósł poniższą odezwę kapitana Todda skierowaną do emigrantów:
„Zawiadamia się niniejszym, że rządowe tabory wysłane przez P. F. Smitha, 
gubernatora Kalifornii, obozują w odległości ośmiu mil od tego miejsca. Wobec 
powyższego prosi się wszystkie grupy
330
emigrantów, którym potrzebna jest pomoc, aby nie rozbijały obozu tutaj, tylko 
bezzwłocznie puściły się w dalszą drogę, gdyż w ten sposób unikną niepotrzebnej 
zwłoki. Pytać o obóz kapitana Todda.
ELISCHA TODD Komendant Oddziału".
Rozpoczynamy drogę na szczyt!
Dziennik, rozumiecie, w sposób prawdziwszy opisywał nasze położenie niż listy 
ojca do domu. Ale nawet na kartkach dziennika ojciec nie wytrzymywał długo w 
ponurym nastroju. Pamiętam doskonale, jak zapisywał to zdanie: „Rozpoczynamy 
drogę na szczyt!" Chociaż zagłodzony prawie na śmierć, był tak szczęśliwy jak 
chyba nigdy w życiu. W każdym razie wstaliśmy przed świtem drżąc z zimna —w 
kubkach z kawą znowu pokazał się lód — i nieprzytomnie podnieceni zaczęliśmy się 
przygotowywać do drogi. Piżmo-szczury obozowały obok, wyczerpani do ostatka. 
Połowa z nich postanowiła porzucić wozy i zapakować dobytek na grzbiety wołów.
Poprzedniego wieczoru ojciec, pan Kissel i pan ??? odbyli naradę (wypiwszy 
wpierw po kubku gorzałki, która, jak twierdził mój ojciec, dodawała mu sił). 
Postanowili, że podwoimy zaprzęg obu naszych wozów w drodze na szczyt, przy czym 
wszystkie muły miały ciągnąć jeden wóz, a (wszystkie woły drugi; mieszać tych 
zwierząt nie warto, bo wtedy tylko ze sobą walczą.
O świcie rozpoczęliśmy drogę ubrani we wszystkie ciepłe rzeczy, jakie mieliśmy w 
majątku; opatulone derkami dzieci leżały na wozie ?????'?. Droga była bardzo 
kamienista i 'kręta, kilka razy przecinała lodowaty strumień wypływający z pól 
śnieżnych w górach. Wozy podskakiwały i trzęsły się, na jednym kole pękła 
żelazna obręcz; klekotała przy każdym obrocie, ale nie mieliśmy na to rady.
Żadnej roślinności prócz karłowatych sosen w szczelinach, a w cieniu płaty 
śniegu. Im wyżej wspinaliśmy się (odpoczywając co piętnaście minut), tym było 
ciemniej i chmurniej, ale ani nie padał deszcz, ani nie zanosiło się na burzę. 
Przywiązałem Zucha do wozu pana ??? i wyprzedziłem naszą kolumnę. Cisza, tylko 
szmer wody spływającej z tych oblodzonych skał; mogło się zda- -wać, że góry 
żyją i oddychają, akurat tyle było w nich ruchu. Byliśmy teraz na wysokości 
dziewięciu tysięcy stóp. Sama przełęcz znajdowała się podobno na wysokości 
dziewięciu i pół tysiąca stóp, a mój ojciec i pan ??? rzucili uwagę, że coś, co 
nazywa się Przełęczą Sw. Gottarda w Alpach, w Europie, nie ma więcej niż siedem 
tysięcy stóp.
Koło południa (wyszliśmy na szczyt. Rozczarował nas, nie ma co
331
ukrywać. Spodziewaliśmy się, myślę, że spojrzymy w dół na raj — zieloną dolinę 
poprzecinaną strumieniami, zboże rosnące na polach i tu ? ??? rozrzucane bryłki 
złota wielkości orzechów włoskich. Prawdę powiedziawszy, nie było tam nic prócz 
tych samych skał, a jak zeszliśmy niżej, przywiązawszy zwierzęta z przodu i tyłu 
wozów, żeby się koła nie obsuwały, zobaczyliśmy znowu tę samą pustynię.
Osada Davis znajdowała się o sto imil przed nami; było to pierwsze cywilizowane 
osiedle, do jakiego mieliśmy dotrzeć w dolinie Sacramento, przy czym droga 
prowadziła niemal cały czas przez pustynię, a szczepy indiańskie w tych stronach 
były znane z przebiegłości. Z jedzeniem nadal było rozpaczliwie, ale nad 
Jeziorem Gęsim, w odległości kilku mil, otrzymaliśmy połeć boczku, cukier i mąkę 
od wozu rządowego, który stał (tu i czekał na emigrantów. Załoga tego pierwszego 
wozu była naprawdę wspaniała: współczuli nam i okazali zainteresowanie, kiedy im 
ojciec powiedział, że kompania Piżmoszczurów na drodze za nami jest w jeszcze 
trudniejszej sytuacji. Ale dziesięć 'mil dalej spotkaliśmy inny wóz rządowy, 
który sprzedawał towary po bardzo wygórowanych cenach.
Ojciec i woźnica tego wozu (miał na głowie czapkę z szopów i śmiesznie odęte 
wargi w kształcie półksiężyca) nagadali sobie wzajemnie do słuchu, po czym 
ojciec powiedział, że jest to „typowy sługus rządowy — nierzetelny sobek i 
szachraj". Naturalnie zapomniał o tym pierwszym wozie. Ale miał przynajmniej 
zajęcie, kiedy szliśmy dalej w drogę, zrobił nawet panu Kisslowi i panu ??? mały 
wykład na temat „lepkiej ręki polityki", tłumacząc, że każdy, kto żyje z 
pieniędzy rządowych, prędzej czy później traci siłę moralną i charakter i staje 
się świnią. W ten sposób czas jakoś szybciej mijał.
Ta pierwsza noc na pustyni po zejściu z gór była przeraźliwie zimna. Pan ??? 
spał w naszym namiocie, a Jennie i Po-Povi w namiocie Kisslów. Marzliśmy 
okropnie, częściowo dlatego, że byliśmy głodni. Wszyscy uważali, że trzeba nadal 
wydzielać mąkę i boczek, więc przed spaniem zjedliśmy bardzo niewiele. 
Budziliśmy się w nocy często, a raz, kiedy ucięliśmy sobie rozmówkę, ojciec 
powiedział, że ma schowany w plecaku kawałek solonego i suszonego na słońcu 
mięsa bawolego — i niech to licho, jeżeli dla rozgrzewki nie spróbuje go pożuć. 
Wstał, uderzył się bosą nogą o słup namiotowy, zaczął grzebać i w końcu zawołał, 
że znalazł. Poczęstował nas, ale odmówiliśmy.
—? Nie liczyłem, że będzie to 'miało jakiś smak — powiedział pracując ciężko 
żuchwami — ale nie przypuszczałem, że okaże się aż tak twarde. Nigdy w życiu nie 
miałem do czynienia z tak twardym i łykowatym mięsem.
332
Zapalił wobec tego światło i wtedy przekonaliśmy się, że zajada mokasyna. 
Ponieważ jednak zjadł tylko palec, powiedział, że go ito chyba nie zabije, 
chociaż trzeba przyznać, że dostał później w nocy silnych bólów żołądka. 
Słyszeliśmy, jak się kręci i pojękuje. Nic dziwnego; były to mokasyny w bardzo 
kiepskim gatunku. Wiem, bo zdarłem już dwie takie pary.
Nazajutrz trafiliśmy na trzeci z kolei wóz rządowy, ale tym razem był to wóz z 
towarami dla ludzi idących w kierunku przełęczy. Nie chcieli nam nic sprzedać — 
ani żywności, ani derek. Ojciec powiedział (tak, żeby go tamci słyszeli), że 
„nie poniży się do żebrania", powlekliśmy się więc dalej; słońce wychodziło 
coraz wyżej na niebo i było coraz gorętsze, a ten upał męczył nas bardziej niż 
ziąb w nocy. Obojętne, jak na to spojrzeć, ten kraj był naprawdę ohydny; od stóp 
do głów oblepiał nas kurz; mieliśmy kurz we włosach, w ustach, w oczach i uszach 
— we wszystkich częściach ciała; kobiety to samo. Nasze ubrania były 
„polakierowane" kurzem, jak twierdził ojciec.
Minęliśmy groimadkę osób 'chorych na szkorbut; nogi imieli spuchnięte i całe w 
plamach, a stawy tak sztywne, że prawie wcale nie mogli się ruszać. Dwa wozy 
rządowe odmówiły im żywności, daliśmy im więc trochę suszonych jabłek, a ojciec 
poradził, żeby jedli wszystkie jagody i zielone rośliny — nawet trawę — jakie 
znajdą w pobliżu wody. Obok jednego bagna natrafiliśmy na grób — kupa kamieni i 
deska, na której było napisane: „Olyton Reevers z Tennessee. Zabili go Indianie. 
Odłączył się samotnie od swojej grupy". I dziwaczny dopisek na dole: „Miał w 
ciele ponad tuzin strzał". Ale my ani razu nie spotkaliśmy w tych stronach 
Indian. Pod tym względem (mieliśmy szczęście.
Tego samego dnia udało nam się kupić na jednym wozie trochę mąki kukurydzianej, 
bez cukru, więc upiekliśmy z niej placki, które nam nawet smakowały, ale 
zupełnie nie były pożywne; po godzinie znowu (męczył mnie głód. A wieczorem 
pewna rodzina emigrantów, znajdująca się w niewiele lepszej od nas sytuacji, 
sprzedała nam dwa bochny chleba „sucharowego", który był gruboziarnisty i twardy.
Kiedy 'dotarliśmy nad Rzekę Piór, niedaleko obozu poszukiwaczy złota, wóz 
rządowy dał nam zupełnie za darmo sześć funtów wołowiny, której połowę 
wymieniliśmy później na boczek — funt za funt.
9 maja ojciec zanotował w dzienniku: „Nareszcie jesteśmy w dolinie Sacramento. 
Bogu niech będą dzięki".
Nagle wszystko się zmieniło. Powietrze zrobiło się łagodne, wszędzie dokoła 
rosła tbujna trawa, wody imieliśmy tyle, że mogliśmy pić i nawet się kąpać. 
Przystanęliśmy, żeby odpocząć i uczcić tę okazję. Mężczyźni wznieśli toasty 
kubkami pełnymi wody, z do-
333
datkiem kilku kropel gorzałki, a kobiety najpierw trochę pochlipywały, a potem 
doprowadziły swój wygląd do porządku.
Dotarliśmy w końcu do Kalifornii (tak nam się przynajmniej zdawało), trzeba było 
jednak przerwać te wiwaty i ruszyć w dalszą drogę, bo żywności nie mieliśmy ani 
na lekarstwo.
Jakaż cudowna była ta jazda przez zieloną, miłą dolinę, w powiewach łagodnego 
wietrzyka! A jeśli idzie o muły i woły, musieliśmy z nimi prawie toczyć walki, 
żeby nie zatrzymywały się co chwila i nie skubały soczystej, zielonej trawy.
W Dawid Rancho (kilka byle jak skleconych chałup z bali drzewnych) prawie nie 
mieli co jeść. Spodziewano się lada dzień wozów z Sacramento, ale jakoś jeszcze 
nie nadeszły. Gromady Indian sprzedawały suszone jagody zbierane zeszłego lata i 
żołędzie, z których kucharka Davisa wypiekała chleb. Ten Davis miał kucharkę, 
żółtowłosą kobietę, która klęła jak marynarz; płacił jej pięćdziesiąt centów za 
każdą wydaną porcję; chwaliła się nam, że zarabia do trzydziestu dolarów 
dziennie. Pan ??? uparł się, żebyśmy zjedli z nim kolację w jadalni, jako jego 
goście, ale jedzenie nie było wiele lepsze od tego, co moglibyśmy sami upichcić, 
chociaż, jak wiadomo, wcale nam się nie przelewało.
Wobec tego nazajutrz po śniadaniu, składającym się z żołędzi na skórkach z 
boczku, ruszyliśmy dalej w kierunku Potoku Wielkiej Skały i tak zwanych 
„niższych kopalni", odległych o dwadzieścia mil. Po drodze natknęliśmy się na 
kilku mężczyzn, którzy „płukali" przez półtora dnia i wydobyli wszyscy razem 
złoto wartości 123 dolarów.
— Mało go tu — powiedzieli. — Człowiek musi drapać ziemię jak kura szukająca 
robaków. — Ale kiedy nam dali dwa funty mąki, natychmiast zrobiliśmy postój i 
upiekliśmy chleb dzieląc go na cztery bochenki. Trochę dalej minęliśmy rodzinę 
Indian, którzy usiłowali nam sprzedać czterech chłopców w wieku od pięciu do 
dziesięciu lat. Zależało im specjalnie na czarnej flanelowej koszuli. Zrobło mi 
się przykro przez wzgląd na Bo-Povi, ale ona itylko patrzyła na nich w 
milczeniur z twarzą ściągniętą i poważną. Pan ??? poklepał ją po plecach, a 
Jennie i pani Kissel przez cały dzień stawały na głowie, żeby jej okazać 
specjalną serdeczność. Wieczorem, przed kolacją, ojciec zawołał Indiankę i mnie 
do swojego
. namiotu.
— Dziecino — zaczął, mając ją na myśli — nie chcę, żeby cię w przyszłości 
denerwowały tego rodzaju sceny. Powiedzmy to sobie raz na zawsze: należysz do 
mnie tak, jak należą do mnie inne
moje dzieci.
— Pan mnie ikupił, doktorze — powiedziała dziewczynka. — Według zwyczajów 
indiańskich jestem pana własnością, jak ten koc, którym pan za mnie zapłacił.
334
Pan ??? prowadził z nami lekcje przez całą zimę, więc Po-Povi mówiła teraz nie 
gorzej od nas wszystkich, chociaż iz takim jakimś angielskim akcentem. Pan ??? 
pochwalił mnie, że ja też już lepiej mówię, ale chyba żartował, bo przecież 
nigdy nie porozumiewałem się po indiańsku, więc niby o jakie postępy chodziło?
— Nonsens. Kupiłem cię, jak to z uporem powtarzasz, bo wydawałaś się 
nieszczęśliwa i cheliśmy cię przyjąć do rodziny. Rozumiesz teraz?
— Gdyby mnie pan porzucił, musiałabym pójść za panem. Takie jest prawo — 
powiedziała dziewczyna. Była kubek w ikubek jak Jennie, miała w sobie ten ~sam 
muli upór. Widziałem to iteraz, i aż mnie zatkało, że tego dotąd nie zauważyłem.
— Nikt nie ma cię zamiaru porzucać. Kochamy cię jak córkę i chcemy, żebyś była 
z nami. Słuchaj uważnie: przestajesz być moją własnością. Rozumieć, co biały 
człowiek mówić?
Wspominałem już, że jak na tak inteligentnego ezłowieka mój ojciec bywał 
niekiedy strasznie niemądry. Zachowywał się ciągle tak, jak gdyby Po-Povi 
najlepiej rozumiała mowę indiańską, i ilekroć nie mógł jej wytłumaczyć jakiegoś 
swojego narwanego pomysłu, wpadał w idiotyczny bełkot w rodzaju tego „rozumieć, 
co biały człowiek mówić".
— Tylko jeżeli mnie pan sprzeda komu innemu.
— Na miłość boską, dziecko! Nie mam zamiaru cię sprzedawać! I nie mam zamiaru 
być twoim właścicielem! Zresztą zgoda. Sprzedam cię Jaimiemu. Synu, ile 
zapłacisz? Rozumieć, co mówić?
— Tatku, doskonale znam angielski — zirytowałem się. — Mówię po angielsku od 
dziecka. Zresztą jeśli już o to idzie, ona mówi nie gorzej ode mnie.
— Ależ tak, naturalnie. Tylko żartowałem. Ale rozpłaczemy tę kwestię własności. 
Daj mi swój nóż składany, zgoda?
Pomysł był idiotyczny, ale żeby zrobić ojcu przyjemność, podałem mu nóż, a on ze 
strasznymi komediami wsadził go do kieszeni. Potem zwrócił się do Po-Povi:
— Widziałaś? Biały człowiek cię sprzedać. Nie jestem już twoim właścicielem. 
Nie jestem już twoim właścicielem!
— JaŁmie jest teraz moim właścicielem.
— Dość już tej zabawy — powiedziałem. — Nie jestem niczyim właścicielem. Ani 
myślę brać na siebie taką odpowiedzialność.
Ojciec roześmiał się i wstał, żeby odejść.
— Załatwcie to, dzieci, między sobą. Od dzisiaj jesteście bratem i siostrą.
— Tatku, czekaj! — zawołałem. — Chciałbym pożyczyć od ciebie mój nóż. Jest mi 
potrzebny.
— Co mi dasz w zastaw?
Wszystko to była taka bzdura, że powiedziałem:
335
— Dam ci w zastaw dziewczynę.
— Uczciwa propozycja — przyznał ojciec i podał mi nóż. Potem wyszedł, śmiejąc 
się ciągle z cicha, jak gdyby mu się udał jakiś
doskonały kawał.
— Jest niemądry — powiedziałem. — Ale intencje ima dobre. Jest po prostu stary. 
Starzy ludzie robią mnóstwo niemądrych
rzeczy.
— Czego ode mnie żądasz?
Pierwszy raz zauważyłem, .że urosła. A była ode mnie tylko o dwa lata młodsza. 
Nagle przyszło mi do głowy, że iskończyłem niedawno czternaście lat i nikt nie 
pamiętał o moich urodzinach, nawet ja sam zapomniałem. Co robić, przyznaję, że 
było mi trochę przykro.
— Jak to czego? — spytałem
— Przecież jesteś teraz moim właścicielem.
— Sama jesteś swoją właścicielką, oślico. Dość imam kłopotów na głowie z koniem 
i kozą.
— Ludzie zawrze kupują indiańskie dziewczyny w jakimś celu.
Jeżeli imam powiedzieć prawdę, nie mogłem się zorientować, czy oma sobie kpi ze 
mnie, czy nie. Taka była skryta.
— Przy pierwszej okazji poproszę adwokata, żeby «ii spisał dokument zrzeczenia 
— powiedziałem.
— Czy chcesz może, żebym ci
336
?/???
umyła plecy w potoku?: Sąuaw z plemienia Cheyenne zawsze myją plecy 
wojownikom,
— Słuchaj! — warknąłem. Mam już dosyć tych dowcipów. Lubię się iz tobą bawić i 
naprawdę było przyjemnie, kiedy robiliśmy lekarstwo dla mojego ojca czy 
chodziliśmy razem po lesie, ale to zaczyna mi już działać na nerwy. Czy chcesz 
mnie naprawdę rozzłościć?
Uśmiechnęła się i zaraz miała inny wyraz twarzy. Zresztą jej uśmiech był ładny; 
skóra koło oczu marszczyła się do góry, a te części oczu, które były niebieskie, 
robiły się prawie fioletowe.
— Nie, nie chcę — powiedziała. — Przepraszam. Dość się już inażartowała ze 
imnie, więc powiedziałem:
— Wydaje ci się, że jesteś taka chytra, bo jesteś Indianką?
— Nie jestem Indianką. Jestem twoją siostrą.
No więc właśnie. Nie cierpię kobiet, kobiety mają na wszystko gotową odpowiedź.
ROZDZIAŁ XXXVI
W -dwa dni później dotarliśmy ido okręgów górniczych czy, jak. się to mówi, 
terenów złotonośnych nad Rzeką Piór, kupując albo wyszukując, gdzie się dało, 
jedzenie, a muszę powiedzieć, że świadkami takiej wrzawy i hałasu żadne z nas 
nie było, nawet w najgorszych chwilach na szlaku.
Jennie powiedziała, że widocznie zbiegły się do Kalifornii szumowiny z całego 
świata. W większości byli to Amerykanie, najgorsze typy, jakie sobie można 
wyobrazić, ale poza tym dużo było Meksykanów, Chilijczyków, trochę 
Australijczyków, Anglików, Francuzów i rozmaitych takich. Wielu z nich przyj 
echało tu statkami, przy czym w Panamie schodzili ma ląd i 'dalej znów płynęli 
morzem, a niektórzy opłynęli nawet Przylądek Dobrej Nadziei, ?chociaż mie imam 
pojęcia, gdzie się ta imiejscowość znajduje.
22 — Podróże Jaimiego McPheetersa 
337
Mimo że słanialiśmy się na nogach z głodu, byliśmy w doskonałych humorach, bo 
skończyła się wreszcie ta długa, piekielnie długa podróż. Mieliśmy się już 
wkrótce przekonać, co nas czeka w tej Kalifornii. Zrozumieliśmy, że nam się 
naprawdę udało, kiedy dowiedzieliśmy się od innych, o ile mieli gorszą przeprawę, 
a zwłaszcza kiedy usłyszeliśmy o grupie prowadzonej przez Donnera, którą przed 
trzema laty zawieje śnieżne złapały na szczytach Sierra Nevada. Niejaki pan 
Montague, który brał udział w ekspedycji Fremonta, ale został tu potem i założył 
farmę, a później zaczął szukać złota, pokazał mi wycinek z „Gwiazdy 
Kalifornijskiej" z 10 kwietnia 1848 roku.
„Trudno o widok bardziej wstrząsający niż to, co ujrzeli członkowie ekspedycji 
wysłanej na pomoc nieszczęsnym emigrantom, którzy utknęli w Sierra Nevada. W 
namiotach i szałasach walały się kości tych, którzy pomarli i zostali zjedzeni 
przez nieszczęśników utrzymujących się wciąż przy życiu. Wszędzie leżały nad-
jedzone ciała mężczyzn, kobiet i dzieci. Wyniszczony, obłąkany, upiorny wygląd 
pozostałych przy życiu zwiększał jeszcze grozę
tej sceny...
Po pierwszych kilku wypadkach śmierci doszedł w tych ludziach do głosu tłumiący 
wszystko inne instynkt samozachowawczy. Wyschły nagle wszelkie źródła 
człowieczych uczuć. Pękły więzy miłości małżeńskiej, rodzicielskiej, synowskiej 
i szło tylko o to, żeby nie oglądając się na losy innych utrzymać siebie przy 
życiu. Okazali im współczucie nawet Indianie z dzikich i wrogich szczepów 
górskich, którzy odwiedziwszy kiedyś ich obóz, oddali im część własnych 
skromnych zapasów żywności.
Tak 'Straszna zmiana dokonała się w tych ludziach, że gdy przybyła na miejsce 
ekspedycja ratunkowa z żywnością, niektórzy odrzucili jedzenie ze wstrętem, 
przedkładając nad nie resztki nad-psutego ludzkiego mięsa" .?
Przeczytawszy tę notatkę pomyśleliśmy, że naprawdę nam się udało, chociaż i u 
nas nie obeszło się bez strat. Ojciec powiedział, że to jest murowana zapowiedź 
szczęścia oczekującego nas przy kopaniu złota, co ja uważałem za twierdzenie 
itrochę naciągane, chociaż nie gorsze od większości jego uwag. Rozbiliśmy obóz 
nad dopływem Rzeki Piór, w pobliżu innych emigrantów i niedaleko grupy chałup 
nazwanej Marysville, gdzie rzeka Yuba wpada do Rzeki Piór. Sześćdziesiąt mil 
dalej Rzeka Piór wpadała da Sacra-mento. Żeby już uzupełnić obraz, San Francisco 
znajdowało się jeszcze o siedemdziesiąt mil dalej, tam gdzie rzeka Sacramento 
wpada do morza, po drugiej stronie ogromnej zatoki San Pablo. Tam byliśmy — w 
górze tych rzek, w północnej Kalifornii — w samym środku terenów górniczych, 
gdzie kopano złoto.
Dowiedzieliśmy się od ludzi, jak się ta cała heca zaczęła. Złoto
338
zostało odkryte przypadkiem w młynie niejakiego Johanna Augusta Suttera, 
Szwajcara, który przyjechał do Kalifornii morzem w roku ?839, zbudował fort i 
zaczął uprawiać ziemię. Założył ogromne gospodarstwo, walczył sam z Indianami, 
potem zaczął ich wynajmować do pracy na polach, a w roku 1847 miał już pięciuset 
pracowników — rolników, kowali, cieśli, garbarzy, rusznikarzy, ogrodników, 
tkaczy (do robienia derek), myśliwych, traczy, owczarzy, traperów, młynarza i 
gorzelnika. Prowadził swoje interesy z rozmachem i sam obmyślał metody pracy. Na 
przykład jak przychodziły żniwa, gnał na pola czterystu Indian, a jak trzeba 
było młócić, wpuszczał dzikie konie do zagrody, w której leżały sterty 7<boża 
wysokie jak kościół. Konie tratowały snopki i w ten sposób odbywała się młocka.
Ten Sutter był bardzo wybitną jednostką, powiedział mój ojciec, człowiekiem 
pełnym energii i przedsiębiorczości, ale w ciągu nocy stracił wszystkich 
pracowników, a że kredyt miał akurat prawie wyczerpany, wkopał się w ładną 
kabałę. No i potem jego młynarz, niejaki pan Marshall, znalazł złoto w młynówce 
Suttera. Poznaliśmy tego pana Marshalla w czasie naszego pobytu nad Rzeką Piór, 
a to, co nam powiedział, ojciec zapisał w swoim dzienniku:
„Ponieważ mieliśmy zwyczaj puszczać wieczorem wodę na koło, chodziłem rano i 
sprawdzałem wynik naszej pracy. No więc około wpół do ósmej rano gdzieś chyba 19 
stycznia — nie jestem pewien dnia, ale było to z pewnością między 18 a 20 
stycznia tego ????, 1848 — poszedłem jak zwykle na młynówkę, zamknąłem wodę i 
wszedłem do łożyska, bliżej dolnego końca, a tam, na kamieniach, jakieś sześć 
cali pod powierzchnią wody, ZOBACZYŁEM ZŁOTO. Byłem wtedy sam. Wyłowiłem kilka 
bryłek i dokładnie je obejrzałem. A że miałem jakie takie pojęcie o minerałach, 
przyszły mi na myśl tylko dwa, które były podobne do tych trzymanych w ręku 
kawałków: siarczek żelaza, bardzo błyszczący i twardy, i złoto — błyszczące, ale 
miękkie. Wypróbowałem potem bryłki tłukąc je między dwoma kamieniami i 
zobaczyłem, że dają się skle-pać i przybierają różny kształt, ale nie można ich 
rozkruszyć. W cztery dni później poszedłem do fortu po żywność i wziąłem ze sobą 
trzy uncje złota, które wypróbowaliśmy z kapitanem Sutte-rem za pomocą kwasu 
azotowego. Potem w obecności Suttera zrobiłem jeszcze jedną próbę: wziąłem trzy 
srebrne dolary i porównałem w powietrzu ich wagę z wagą tego minerału, a 
następnie zanurzyłem jedno i drugie w wodzie. Większy ciężar gatunkowy tej 
substancji przekonał nas Obu o jej charakterze i wartości".
Tak się to zaczęło. A iteraz myśmy się gorączkowali i chcieliśmy jak najprędzej 
dostać przypadającą na nas część. Ludzie obstawili wszystkie potoki, pełno też 
ich było w kanionach, parowach i żlebach. Najchętniej poszukiwano złota w 
żlebach na stokach gór,
339
ponieważ dostęp był do nich stosunkowo łatwy, a dna nie zaśmiecały kamienie i 
nie zarastały krzaki. Przez osiedle przewijało się bardzo dużo górniczych 
kompanii. Ludzie ci łączyli się w grupy, składali pieniądze do wspólnej puli i 
szli w najdziksze okolice gór, wioząc na mułach żywność, naczynia do gotowania, 
derki, narzędzia i broń. Jeśli jedna czwarta wydobycia była złotem, uważano, że 
jest to „drobne trafienie". Ale jeśli w dołku pokazały się tylko bardzo drobne 
ziarnka, za małe, żeby je wydobywać, nazywano to* „znalezieniem koloru". W takim 
imiejscu nie warto było kopać dalej, chociaż sam fakt obecności złota stanowił 
inte-. resującą poszlakę.
Znaleźliśmy miejsce odpowiednie na wozy, przywiązaliśmy zwierzęta do kołków, 
rozstawili namioty i byliśmy gotowi do rozpoczęcia wielkich poszukiwań. Ale 
najpierw ojciec i pan Kissel wzięli resztę naszych pieniędzy i poszli do 
Marysville (ja poszedłem z nimi) po zakupy — głównie narzędzia górnicze, 
ponieważ sprzęt, który ojciec nabył w Independence, spalił się ma wozie państwa 
Kisslów. Pan ??? siedział w namiocie i pisał swoją książkę.
To całe Marysville było osadą tymczasową: stało tu kilka byle jak skleconych 
szkieletów drewnianych (niektóre miały okapy z deszczułek), na których od środka 
rozpinano, wzdłuż ścian i pod sufitem, samodział bawełniany. Ale większość ludzi 
mieszkała w namiotach, postrzępionych i dziurawych albo pod wpuszczonymi w 
ziemię daszkami z blachy cynkowej. Przywieźliśmy z po-' wrotem na mułach całe 
góry towarów, ale zanim kupiliśmy je, ojciec naurągał okropnie na ceny. Przede 
wszystkim zależało nam na kupieniu dobrej płuczki do złota, z sitem. Sprzedawca 
zażądał jednak czterdziestu dolarów za płuczkę używaną, która miała dziurę; 
powiedział, że w tym miejscu pierwszemu właścicielowi, obecnie nieżyjącemu, „nie 
całkiem udało się zatrzymać kulę piersią". Ojciec o mało nie pękł, powiedział, 
że w jego rodzinnym mieście można kupić nową za dwanaście dolarów.
Kupiec, który wyglądał na przemądrzałego gościa i miał opaskę na jednym oku, 
zawołał:
— Nie imiałem pojęcia, że człowiek może kupić nową pierś. Skąd też pan pochodzi?
— Miałem na myśli płuczkę — warknął ojciec.
- W końcu zdecydowali się z panem Kissleni na zwykłą cynową płuczkę, która 
kosztowała dziesięć dolarów, co ojca znowu rozwścieczyło. Powiedział, że taki 
przedmiot można kupić w pierwszym lepszym sklepie w Louisville za siedemdziesiąt 
pięć centów. Zaciekawił imnie 'ten argument. Na pewno w Louisville można było 
kupić nową płuczkę za dwadzieścia dolarów, ale jaki z tego pożytek? Człowiek 
mógłby siedzieć dwa lata nad brzegiem Ohio i przepłukiwać szlam, ale przy bardzo 
dużym szczęściu wyłowiłby
340
najwyżej starą skorupę żółwia. Albo powiedzmy, że ktoś chciałby sobie sprowadzić 
płuczkę; napisałby do domu, specjalny posłaniec by mu ją kupił i przywiózł. Sama 
'droga kosztowałaby co najmniej ' dwieście dolarów, a zanim posłaniec by tu 
przyjechał (jeżeliby naturalnie po drodze nie zginął), w górach zostałoby nie 
więcej złota, niż potrzeba do zrobienia plomby.
Uważałem, że czterdzieści dolarów to 'tanio, i powiedziałem o tym ojcu.
Mąka, boczek, cukier i kawa kosztowały po pięćdziesiąt centów funt, wołowina — 
czterdzieści centów, a peklowana wieprzowina dolara. Niedaleko nas było coś w 
rodzaju „pensjonatu" zbudowanego z pierwion i deszczułek, z długim 'wspólnym 
stołem w środku, gdzie niejaki Sumner proponował chętnym „pełne życie" za 
dwadzieścia jeden dolarów na tydzień albo pojedyncze posiłki za dolara 
dwadzieścia pięć centów. Ponadto miał coś, co nazywał „[mieszkaniem", to znaczy, 
że amator otrzymywał nocleg w namiocie obok, wraz z kilku chętnymi, pod własnym 
pledem, za cenę trzech dolarów, przy czym „pluskwy i wszy były darmo", jak mówił 
właściciel, z czego nikt się nie śmiał.
Zapłaciliśmy dwanaście dolarów za trzy kilofy, osiemnaście dolarów za trzy 
łopaty, osiem dolarów za nową parę butów dla pana •Kissla i po.dolarze stopa za 
dwie deski, w wyniku czego spłukaliśmy się prawie do czysta.
Pan Kissel nie mógł z 'miejsca zabrać się ido uprawy roli, jak zamierzał, 
ponieważ jego zapasy, łącznie z itym, co ja dołożyłem w Laramie, bardzo 
stopniały. Miał narzędzia, ale nie miał ziarna, więc był zmuszony przyłączyć się 
do nas w nadziei, że mu się powiedzie szukanie złota. Była to wielka szkoda, bo 
jak ojciec napisał w swoim 'dzienniku, „wspaniała tu ziemia nad rzeką nadająca 
się pod uprawę i jeszcze nie zajęta".
Jeśli idzie o pana ???, imyślę, że poszukiwanie złota interesowało go nie więcej 
niż hodowla świń, ale obserwował i robił notatki (powtarzam jego słowa), a poza 
tym bardzo chciał nam pomóc. Wyglądało na to, że ima strasznie dużo pieniędzy, 
tylko że ojciec i pan Kissel w żaden sposób nie chcieli się zgodzić, żeby płacił 
więcej, niż wynosił jego udział w kosztach; przynajmniej na tym etapie naszych 
przygód.
Hm, tego wieczoru przed kolacją zobaczyliśmy, że w niące, którą nam sprzedał 
kupiec, ? aż się roi od długich, czarnych robaków. Ojciec powiedział, że dla 
równowagi powinniśmy wrócić do miasteczka i wpakować w kupca dużo długich 
ołowianych kulek — żeby się aż od nich roił, ale zamiast tego wybraliśmy robaki 
z mąki i ugotowali posiłek. Nikt się nie rozchorował; jedzenie było naprawdę 
smaczne, więc ojciec nagle zmienił kierunek i uwierzył, że robaki poprawiły smak 
'mąki. Wyjaśnił nam, że ją prawdopo-
341
dobnie „spulchniły", jak spulchniają ziemię, i postanowił po po-j wrocie do domu 
rozpowszechnić tę metodę wśród młynarzy.
Większość jedzenia, któreśmy kupili, przywędrowała tu z daleka: wieprzowina i 
masło z Nowego Jorku dookolusieńka przylądka Horn, fasola i suszone owoce z 
Chile, pataty i cebula z wysp Sandwich, a jajka mew z jakiegoś takiego miejsca, 
które nazywało się Faralony. Te jajka kosztowały po dolarze sztuka. Kalifornia, 
rozumiecie, miała takiego bzika na punkcie złota, że nikt nie miał głowy do 
żywności. Ludzie byli spragnieni przypraw takich, jak cukier, ocet i sól. Kiedy 
kupowaliśmy zapasy, trzej mężczyźni siedzieli na pniu drzewa przed sklepem i 
jedli mieszankę melasy i octu z żarłocznością zwierząt.
Wstaliśmy o świcie, przebyliśmy zalesione stoki i wspięliśmy się na wzgórza. Z 
dala od samej rzeki było jeszcze bardzo dużo gruntów nie zajętych. Znaleźliśmy 
łagodny żleb i rozpoczęliśmy kopanie, trzej mężczyźni rozbijali ziemię kilofami, 
ja stałem obok z płuczką. Kobiety zostały naturalnie przy wozach; na wszelki 
wypadek daliśmy im broń, ale właściwie to wcale nie było potrzebne, bo tuż obok 
rozbili obóz jacyś przyzwoici ludzie i taki średni wrzask zapewniłby im 
natychmiastową pomoc. Od jednego z sąsiadów otrzymaliśmy też mnóstwo informacji 
na temat złota, mieliśmy więc nadzieję, że zanim się ściemni, napełnimy worek 
bryłkami i zaniesiemy do Marysville.
Najpierw, zgodnie z instrukcją, mężczyźni odwalili kamienie i wykopali dziurę 
wielkości kapelusza w najniższej części rozpadliny, po czym wykopaną ziemię 
wrzucili do płuczki. Poszliśmy z tym wszystkim nad strumień i poruszając płucaką 
kolistym ruchem wymyliśmy kamyki i piasek. Początkowo robił to pan Kissel, 
siedząc w kucki nad brzegiem strumienia i trzymał płuczkę w rękach. Tę pierwszą 
ziemię przepłukaliśmy kilka razy, ale nic się nie pokazało na dnie, wobec tego 
wykopaliśmy drugą dziurę, trochę wyżej. Tu też nic 'nie było. W sumie 
próbowaliśmy w dwunastu miejscach, potem przenieśliśmy się do następnego żlebu.
Przy pierwszym płukaniu w tym nowym żlebie znaleźliśmy na dnie płuczki kilka 
małych, czarnych bryłek, które wyglądały jak ściemniały brąz. Wszyscy 
wrzasnęliśmy bardzo głośno „hura", nawet pan ???, bo w szukaniu i odnajdywaniu 
złota jest coś takiego, że człowiek chcąc nie chcąc zaczyna się gorączkować. 
Jest dokładnie tak, jak piszą w książkach. Złoto robi z człowiekiem coś dziwnego, 
co niezupełnie jest dobre. Na przykład dopóki kopaliśmy bez skutku, pracowało 
nam się naprawdę maiło i wesoło, ale teraz, kiedy wypłukaliśmy złota wartości 
powiedzmy dwóch dolarów, zaczęliśmy się rozglądać niepewnie, jak gdyby ktoś mógł 
nas napaść i wyrwać nam je z ręki. Mieliśmy ooś, co należało chronić, więc 
zniknęła gdzieś nasza pogoda i beztroska.
342
Wzięliśmy się jednak ostro do roboty i kopaliśmy jedną dziurę Za drugą. W 
większości nie znajdowaliśmy nic, ale mniej więcej co pięć albo sześć razy 
wypłukiwaliśmy kilka grudek, jak przy tym pierwszym kopaniu, wielkości powiedzmy 
bardzo grubego żwiru. Chowaliśmy je wszystkie do woreczka. Niekiedy osad składał 
się z bardzo drobnych ziarenek, niewiele grubszych od piasku, ale wpychaliśmy go 
też do woreczka — jak w ogóle wszystko, co nie wymywało się razem z ziemią i 
kamykami. Do południa wydobyliśmy, jak ocenili mężczyźni, trochę więcej niż 
uncję czystego złota, to znaczy, że przy cenie szesnastu dolarów za uncję 
zarobiliśmy około dwudziestu dolarów. To było nawet nieźle, ale jak słusznie 
zauważył 'mój ojciec późnym popołudniem, gdy w płuczce pokazywało-się coraz 
mniej grudek, zarobiliśmy te dwadzieścia dolarów całodzienną ciężką pracą. Co 
więcej, nie zanosiło się na to, żebyśmy przy cenach żywności w Marysville 
zdołali odłożyć wielki kapitał.
Po powrocie do domu zdążyliśmy jeszcze pojechać do Marysville i zważyć „piasek". 
I tu czekała nas nowa przykra niespodzianka. Okazało się, że waży mniej, niż 
przypuszczaliśmy. Cały nasz dzienny połów był wart osiemnaście i pół dolara. 
Dopiero w kilka dni później dowiedzieliśmy się, że gość, który nam ważył złoto, 
był znanym szachrajem. Oszukiwał wszystkich od przeszło miesiąca, ale jego dni 
były już policzone, bo w tydzień później grupa marynarzy z Sacramento, raz przez 
niego nabranych, zważyła złoto na uczciwej wadze, a potem izaniosła je ido tego 
szachraja, który znów próbował swoich kantów. Marynarze nie namyślali się długo, 
tylko wykurzyli go z domu, zagnali nad rzekę, rozebrali, przywiązali twarzą w 
dół do tratwy zbitej z trzech bali i zepchnęli na wodę.
Kupiliśmy żywność, a nazajutrz wcześnie rano zabraliśmy się do kopania. Ponieważ 
w pierwszym żlebie nie było już czego szukać, poszliśmy wyżej w górę. Przez 
godzinę nie mieliśmy nic prócz ziemi i kamyków, potem znowu natrafiliśmy na 
złoto, mniej więcej w takiej samej ilości jak za pierwszym razem. Zmieniając się 
przy kilofach i płuczce harowaliśmy ciężko cały dzień; co chwila któryś z nas 
wołał, ile jego zdaniem uzbieraliśmy złota.
— Powiedziałbym, że sporo ponad uncję, może nawet dwie. A jeżeli moje dość 
wnikliwe studia nad tym tematem...
— Najwyżej uncja.
— Ależ skąd! Tutaj są przynajmniej dwie. Nawet chyba trzy.
— Może byśmy wykopali jeszcze jedną dziurę? — spytałem. W sobotę przy kolacji, 
po pięciu dniach kopania, obliczyliśmy
wszystko, żeby się przekonać, ile nam dał ten pierwszy (tydzień. Wyszło z ^tych 
obliczeń, że zarobiliśmy dość na kupno żywności dla nas wszystkich i odłożyliśmy 
osiemdziesiąt dolarów.
343
— Wypływa stąd oczywisty wniosek — powiedział ojciec. W tych górach jest złoto, 
ale w niewielkich ilościach. Dopóki nie natrafimy na dobrą żyłę, trzeba będzie 
zwiększyć,produkcję. Proponuję kupno płuczki kołyskowej.
Nazajutrz rano poszliśmy na zwiady do kupców; mieliśmy nadzieję, że nadarzy się 
nam jakaś okazja. Była to niedziela, więc wielu kopaczy przerwało pracę i zeszło 
z gór do barów i szulerni. Wydawało mi się to bardzo interesujące, że ci ludzie, 
banda taikich zbójów, że gorszych trudno by znaleźć poza murami więzienia — 
szanowali naukę Biblii o sześciu dniach pracy i siódmym dniu odpoczynku. Złazili 
się więc ze wszystkich stron wyelegantowani, w ubraniach ©skrobanych z błota, 
niektórzy nawet ogoleni — prócz Chińczyków i Indian, którzy w ogóle nie mają 
zarostu — i spędzali dzień pański na piciu, graniu w kości i bójkach, ale nie 
pracowali nawet przez minutę. Patrząc na to poczułem, że mi się robi ciepło na 
duszy, i pomyślałem, że może mimo wszystko religia ma swoje dobre strony. W 
sumie widziałem pięć bójek, chociaż może jednej nie należy liczyć, bo obaj 
przeciwnicy byli tak pijani, że prawie się nie widzieli, więc jeden uderzył w 
słup i złamał dwa knykcie, a poteim wpadł do rzeki. Przyglądałem się, jak go 
wyławiali i opatrywali mu rękę.
Weszliśmy do jednego baru, gdzie powiedziano nam, że właściciel ma ido 
sprzedania płuczkę kołyskową. Ojciec rozejrzał się, wciągnął w nos kwaśne, 
sfermentowane powietrze, westchnął głęboko, a potem chyłkiem naszkicował wnętrze 
i rysunek .dołączył do swojego dziennika: dwa byle jak sklecone stoły, długa 
ława na czterech nogach, kilka drewnianych skrzyń na żywność z wymalowanymi na 
nich nazwami (dalekich miejscowości, ściany z brezentu rozpiętego na lekkich 
drewnianych ramach, sosnowy bar zrobiony ze starych skrzynek, na nim kamienny 
dzban z wodą, za barem właściciel z wyleniałytm wąsikiem, w płaskim kapeluszu na 
głowie, trzymający ręce w kieszeniach, a na licznych półkach przybitych do 
ściany pięć czy sześć butelek; dwaj mężczyźni w kapeluszach, siedzący przy stole 
i oglądający woreczek ze złotym piaskiem; brodaty, czarnowłosy ordynus w 
kapeluszu pełnym dziur oparty o bar, trzymający prawą nogę na zwiniętej derce 
leżącej przed nim na podłodze; myślę, że jej w ten sposób pilnował.
Właściciel powiedział, że „ma zamiar dostać trzy uncje" — czterdzieści osiem 
dolarów — za płuczkę kołyskową, która chociaż mała, jest w pierwszorzędnym 
stanie. Używał jej tylko kilka tygodni, bo potem doszedł do przekonania, że 
wzbogaci się szybciej sprzedając grog po pięćdziesiąt centów szklanka. Był 
szczerym człowiekiem i wcale się nie wstydził, że zdziera tak ohydnie z biednych, 
spragnionych kopaczy licząc im skandaliczne ceny. Wskazał na ruinę i brud dokoła 
i powiedział:
344
— Zbudowałem tu sobie ładny interes, a całe moje koszty handlowe to whisky i 
woda źródlana do jej rozcieńczania. Nie wiszą mi nad głową żadne podatki ani nic 
itakiego.
Wysoka cena za płuczkę zirytowała ojca, więc powiedział:
— Nie wisi panu nad głową nawet dach, chroniący go od deszczu — spojrzał na 
sufit, przez który co kilka cali prześwitywało słońce.
— Dziwna sprawa z tymi dziurami — wytłumaczył mężczyzna. — Woda po nich 
zwyczajnie spływa: robi się jakby taka błona. Deszcz przecieka tylko przez kilka 
pęknięć. O, te, wielkości pięści... ale żadne nie jest nad barem. Tak czy siak, 
moi klienci są za bardzo pijani, żeby cokolwiek zauważyć.
Zapłaciliśmy za płuczkę kołyskową, a nazajutrz rano wypróbowaliśmy ją w nowym 
żlebie, którym spływał w dół ostry strumień wody. Opiszę, jak działała płuczka: 
była to otwarta, podłużna skrzynka o wymiarach trzy stopy na półtorej; jej 
głębokość na jednym końcu wynosiła dziewięć cali, drugi koniec był dużo niższy i 
otwarty; na wierzchu tej skrzynki znajdowało się pudło, jak gdyby lej z dnem z 
podziurawionego żelaza (dziurki o przekroju pół cala, rozstawione w odległości 
cala jedna od drugiej), pod tym zaś umieszczony był płócienny fartuch, który 
zatrzymywał jakoby większość zło'tego piasku. Cały ten aparat był umieszczony na 
biegunach i przypominał trochę dziecinną kołyskę. Kiedy jeden z nas wrzucał 
ziemię do leja, drugi kołysał skrzynią, a trzeci wlewał jednocześnie wodę 
używając czerpaka o pojemności pół galona. Woda rozpuszczała ziemię, ziemia 
przedostawała się przez dziurki na pochyło umieszczony fartuch i w końcu spadała 
do wyższej części płuczki. Poza tym w poprzek płuczki, mniej więcej w połowie, 
była umieszczona tak zwana „przegroda deseczkowa", wysoka chyba na cal; w ten 
sposób złoto, które zsunęło się z fartucha jako cięższe od piasku i kamyków, 
zatrzymywało się w górnej części płuczki.
Odpowiednie umieszczenie płuczki w najlepszym miejscu żlebu zajęło naim dobrą 
godzinę. Poteim pan Kissel zaczął kopać, pan ??? wsypywał ziemię łopatą ido 
płuczki, a ja wlewałem .wodę, podczas gdy ojciec kołysał. Nie była to ciężka 
robota; ojciec powiedział, że woli itakie kołysanie niż kolisty ruch płuczki, od 
którego kręci mu się w głowie.
Po dwóch godzinach 'zajrzeliśmy ido płuczki i okazało się, że mamy może pół 
uncji piasku. Rozczarowało nas to, ale nie mieliśmy pewności, czy wybraliśmy 
dobre miejsce, wobec tego przez następną godzinę pchaliśmy się w górę omijając 
po drodze dwa żleby, bo w pierwszym kopała gromada Chińczyków z płuczką 
kołyskową, a w drugim jacyś ludzie pracowali za pomocą Długiego Toma. Zjedliśmy 
obiad — kanapki z peklowaną wieprzowiną,
345
tak kwaśną, że aż wykrzywiała usta, biskwity i suszone jabłka — a potem 
wróciliśmy do roboty. Ojciec powiedział, że ten żleb wygląda mu zachęcająco; 
powiedział, że czuje nosem złoto. Miał słuszność, przynajmniej raz. Nie była to 
żadna bogata żyła, ale tak zwana ,.opłacalna ruda", wobec tego wypisaliśmy trzy 
zawiadomienia i wytyczyliśmy naszą działkę umieściwszy kartki na wbitych w 
ziemię patykach. A potem zakasaliśmy rękawy i wzięliśmy się ostro do roboty. Do 
zmroku wydobyliśmy dwa pełne skórzane woreczki piasku (na oko ponad cztery uncje, 
czyli sześćdziesiąt cztery dolary) nie licząc tego, co wydobyliśmy przed obiadem. 
Pan ??? wyraził nasz ogólny nastrój, kiedy powiedział: — Ta rzecz wchodzi 
człowiekowi w krew. Pieniądze — za darmo. Nie wyrzekłbym się tego za żadne 
skarby świata. Po to przecież żyjemy — cudowne błogosławieństwo nieodczuwalna 
nudy.
Zastanawialiśmy się, czy nie należałoby w nocy pilnować żlebu z uwagi na 
złodziei, którzy przywłaszczali sobie działki, ale nie wzięliśmy derek ani 
płaszczy, a do obozu było ponad dwie niile. Przytwierdziliśmy więc mocniej nasze 
zawiadomienia, schowaliśmy płuczkę wśród drzew na stoku (przykrywszy ją 
gałęziami i li-^ stowiem) i poszliśmy do domu. Kobiety bardzo się przejęły 
wiadomością o złocie, a zwłaszcza perspektywą kupienia naprawdę dużych zapasów 
żywności. Dzieci państwa Kisslów były chude i blade, a pani Kisslowa powiedziała, 
że jak odkryjemy bogaty pokład złota, zaraz kupi krowę. Potem dodała, że może 
też uda jej się dostać prawdziwą suknię dla Po-Povi, z wzorzystego perka-
lu.
— Czy pani nie odczuwa potrzeby kupienia czegoś dla siebie? — spytał pan ???, 
który uważał, że pani Kissel krzywdzi sama siebie na tym i na tamtym. Na 
przykład twierdził, że zawsze bierze mniej jedzenia, niż jej się należy.
— Boże święty, nie. Jestem brzydka i upiększanie nic mi nie pomoże.
— Jeden z moich ziomków powiedział kiedyś, że piękno istnieje głównie w oczach 
tego, który patrzy. Myślę, że przemówię w imieniu całej naszej grupy, jeżeli 
powiem, że dla nas nie jest pani brzydka.
Z całą pewnością była to najbardziej osobista uwaga, jaką pan ??? wypowiedział 
do kogokolwiek w naszej obecności — Anglikowi takie rzeczy nie przychodzą łatwo, 
toteż umilkł zmieszany.
— W takim razie — uśmiechnęła się pani Kissel — powinnam chyba powiedzieć, że 
imam wszystko, co mi potrzeba.
Chcąc rozładować sytuację i popisać się swoją wiedzą mój ojciec wygłosił 
długachne przemówienie, w którym wyliczył, ile razy
346
słowo „piękno" powtarza się w słynnych wierszach, a potem zjedliśmy kolację.
Napompowani energią wstaliśmy nazajutrz bardzo wcześnie i zakopawszy nasze złoto 
pod drzewem pomaszerowaliśmy do żlebu. Ale wszystkie te żleby są do siebie 
bardzo podobne, a kiedy dotarliśmy wreszcie do naszego, nie zobaczyliśmy nigdzie 
zatkniętych w kijki zawiadomień o wytyczeniu działki.
— Jestem pewien, że to tu — powiedział ojciec. — Ale widocznie się mylę. Nie 
można tego inaczej wytłumaczyć.
Obejrzeliśmy następne dwa żleby i naturalnie w odległości około trzystu jardów 
znaleźliśmy nasze zawiadomienia. Ale coś się tu nie zgadzało; nie wyglądało tak, 
jak powinno. A kiedy weszliśmy wyżej na stok, żeby odkryć dołek, w ogóle go nie 
było. A nawet nic nie wskazywało na to, że był tu kiedykolwiek. W niższej części 
żlebu nie znaleźliśmy żadnych śladów kopania, żadnych dziur, kup kamieni, plam 
błota, gdzie stała płuczka.
Ojciec zwrócił się do nas z zafrasowaną miną.
— Ktoś pozwolił sobie tutaj na szacherki-macherki. Wracamy do naszego żlebu.
Kiedy dotarliśmy na miejsce, grupa mężczyzn o zbójeckim wyglądzie była już 
zajęta kopaniem; używali dwóch płuczek zwykłych i jednej kołyskowej. Poznałem 
jednego z nich; wczoraj wieczorem przechodził obok naszego obozu i poprosił o 
kubek wody. I ktoś, nie pamiętam kto, ale pewnie ojciec, zaczął się przechwalać 
i mówić o. naszym odkryciu.
Poszliśmy wyżej na stoik, w to miejsce, w którym schowaliśmy płuczkę. Kryjówka 
była, a jakże — gałęzie poirozsuwane i tak dalej, ale płuczki ani śladu. Wobec 
tego zeszliśmy do żlebu, a na nasz widok ta banda łotrów przerwała pracę i 
zaczęła się nam przyglądać. Ani dźwięku, ani jednego gestu, nic tylko pełne 
napięcia wyczekiwanie po obu stronach. Nie mogę powiedzieć, żeby mi się to 
podobało. Było ich więcej niż nas — chyba ośmiu albo dziewięciu. Potem 
zobaczyłem ich herszta — przysadkowatego, czarnowłosego Francuza, którego 
nazywali wszyscy Le Chat, co podobno znaczy kot; ktoś pokazał nam go 'kiedyś w 
Marysville i powiedział, że jest to największy awanturnik i łajdak na całych 
złotonośnych terenach. Jak na takiego szubrawca był ubrany naprawdę fircykowato, 
miał na sobie ubranie z jedwabiu i wyświechtaną brokatową kamizelkę, a do boku 
przypasany rapier w ozdobnej pochwie i zatknięte za pasem dwa pistolety. 
Kiedyśmy się zbliżali, obserwował nas z miną jednocześnie przebiegłą i jakby 
rozbawioną.
Ludzie mówili, że ten Francuz jest wysoko urodzony, ale zszedł na złą drogę. 
Pochodził podobno z arystokratycznej rodziny, tylko że był w tej rodzinie czarną 
owcą. Prócz niego rozpoznaliśmy w tej
347
zgrai trzech czy czterech Francuzów; przyjechali tu razem z nim ! statkiem, 
ludzie mówili, ale potem mieli jakieś nieprzyjemności, j W Marysville szeptano 
po cichu, że ten Kot został piratem. Czy był piratem, ozy nie, on i jego banda 
przyjechali do Sacramento 1 nie na tym statku, na którym wyjechali. Ten statek 
był podobno hiszpański, brzydki jak noc, o bardzo wysokiej rufie i dziobie.
Ale Kot nie był jedynym wysoko urodzonym człowiekiem w tych stronach. Poznaliśmy 
niejakiego pana Kelly, który pisał książkę o złotodajnych terenach; na prośbę 
ojca pozwolił mu przepisać do dziennika poniższy ustęp:
,,W końcu tygodnia przybyła jeszcze jedna grupa z jucznymi mułami, a także kilku 
nowicjuszy z wybrzeża; ci ostatni zaliczają się do klasy kopaczy amatorów czy 
też fircyków, wszystko w rękawiczkach z koźlej skóry, w lakierowanych trzewikach, 
z wymyślnym ekwipunkiem i ozdobnymi narzędziami: polerowane kilofy, błyszczące 
łopaty, słowem, narzędzia bardzo podobne ido tych, jakie wręcza się lordom, 
baronetoim i posłom ido parlamentu, aby położyli pierwszy kamień albo odrzucili 
pierwszą grudę ziemi przy budowie nowej linii kolejowej. Śmiech brał patrzeć na 
tych «wielkich panów» grzebiących się w jałowej ziemi i trzymających płuczki w 
sztywno wyciągniętych rękach, bo inaczej błoto mogłoby im ochlapać wytworne 
ubrania. Spotykałem później wyznawców tej szkoły kopania, gdy wracali z 
obrzydzeniem na wybrzeże przeklinając «diabelskie złoto« i «obmierzłą 
pracę kopaczy«".
Gdy dotarliśmy do tej zgrai rzezimieszków, ojciec wyminął ich i zaczął się 
przyglądać płuczce.
— Nasza, oczywiście! — zawołał do pana Kissla i pana ???. — Poznaję po 
pęknięciu na lewej ściance leja. Oczywiście działka
też jest nasza.
Tamtym nie drgnął ani jeden mięsień; wszyscy czekali na Francuza. Mówił z 
akcentem, którego nawet nie będę próbował naśladować, jako że nie jestem mocny w 
tych sprawach.
-— Ach, tak — powiedział. — Widzę, że przyszliście tu z pretensjami.
Jeśli wziąć pod uwagę tę ohydną zgraję, która rzuciła narzędzia i zaczęła się do 
nas zbliżać, uważam, że ojciec zachował się naprawdę odważnie.
— Słusznie pan to sformułował... to jest nasza płuczka i nasza ' działka. Muszę 
pana prosić, żeby pan odwołał swoich pomocników
i przeniósł się na inne miejsce.
Podchodząc do nas Francuz uśmiechał się coraz szerzej. Czarne i włosy miał 
ściągnięte w warkoczyk na tyle głowy, rzeczywiście jak pirat, a szedł krokiem 
tak swobodnym i płynnym, że zrozumia- 1 łem, skąd się wziął jego przydomek.
— Może źle usłyszałem? Jak to możliwe, żeby to była pańska \
348
działka, pańska płuczka... Widzi pan — pokazał ręką — że jej używamy.
-— Ukradliście jedno i drugie — powiedział pan Kissel po prostu, jak to zwykle 
on.
— Jakiegoś słowa użył, chamie? — warknął Francuz. W tym miejscu odezwał się pan 
??? i jego słowa wstrząsnęły
nami wszystkimi, nie wyłączając mnie.
— Posłuchaj no, mój zacny głupcze, jesteś zwykłym złodziejaszkiem. W zasadzie 
staram się nie potępiać całych narodów, nawet narodu francuskiego, ale w twoim 
przypadku jestem zmuszony zrobić wyjątek. Używając języka naszych przyjaciół z 
pogranicza, vamoose. Odjazd. Już cię tu nie ma. Comprenez?
Francuz miał taką minę, jakby go ktoś uderzył w twarz. Zanim się opanował, 
pobladł przeraźliwie i cofnął się o krok. A w ciągu tej krótkiej chwili ojciec i 
pan Kissel wzięli do rąk płuczkę, jak gdyby mieli zamiar rozpocząć pracę.
Przez kilką następnych sekund zdarzyło się tyle, że wszystko było jakby za mgłą. 
Francuz wrzasnął coś w swoim języku i dwaj mężczyźni podeszli od tyłu ido pana 
Kissla. A kiedy ojciec wsunął się między nich, jakiś typ w pomarańczowej 
pończosze na głowie . i niebieskich pantalonach uderzył go z całej siły pięścią 
w twarz. Ojciec upadł, a wtedy pan Kissel obrócił się — błyskawicznie jak na 
człowieka jego rozmiarów — ale drugi z napastników walnął go kolbą pistoletu w 
głowę. Pan Kissel zachwiał się, zatoczył i osunął na kolana, ale mimo siły 
uderzenia niezupełnie stracił przytomność.
Wtem pan ??? zawołał bardzo ostro; nie poznałem jego głosu, taki był rozkazujący,
— Hej tam! Dość tego!
Zobaczyłem, że trzyma w prawej ręce jedną z tych swoich białych postrzępionych 
rękawiczek. Zrobił krok naprzód i trzepnął Francuza po twarzy, z głośnym 
plaśnięciem. Wszyscy zamarli. Ojciec usiadł, żeby się lepiej przyjrzeć, a pan 
Kissel potrząsał głową, żeby całkiem oprzytomnieć; przyglądaliśmy się wszyscy 
tej niezwykłej scenie, która rozgrywała się między Anglikiem i Francuzem w 
żlebie dzikich gór Ameryki.
Głos Francuza ibył miękki jak aksamit.
— Czy wiesz, na coś się ważył, ty angielska świnio?
— Zostawiam ci wybór broni — powiedział pan ??? niedbale, wciągając rękawiczkę.
— De Tourville nie bije się na szpady z hołotą. Przykro mi, ale zginiesz — 
dodał wyciągając zza pasa jeden ze swoich pistoletów.
Pan ??? zdjął z małego palca ciężki pierścień i rzucił go Kotowi; ten przyjrzał 
mu się ciekawie, mruknął: „Ach?" i rzucił go z powrotem panu ???.
349
— Anglicy odnosili sią zawsze z pobłażaniem do bękartów — powiedział ipan ??? — 
stąd ta moja wspaniałomyślna propozycja. Nawiasem mówiąc, znam pańskiego kuzyna, 
tego prawowitego. Jeżeli nie stchórzysz, co do szczegółów zechciej się 
porozumieć z doktorem McPheetersem — dodał wskazując na mego ojca.
— Angliku — wybuchnął Kot — napisz listy do domu i sporządź testament. 
Podpisałeś na isiebie wyrok śmierci.
Nucąc pogodnie, jak gdyby znajdował się w drodze na festyn, pan ??? obrócił się 
na pięcie i odszedł, a imy poszliśmy za nim.
ROZDZIAŁ XXXVII
W ciągu kilku gadzin wiadomość o zajściu obiegła górnicze tereny Marysville; aż 
dziw brał, jak szybko ludzie dowiadywali się o wszystkim. Zapanowała ogólna 
radość, że wreszcie Kot odpowie za swoje sprawki, jednakże z tym uczuciem 
mieszała się litość dla pana ???, człowieka zacnego, łagodnego i nieszkodliwego, 
ale który na pewno 'mało się nadawał do walki na szpady.
Czekaliśmy na sygnał i ma się rozumieć tuż przed kolacją jeden z opryszków 
Francuza, zielonkawy na twarzy, nerwowy człowiek, który wyglądał na dawnego 
służącego, zbliżył się ido naszego ogniska, trzymając kapelusz w ręku.
— Pardon — powiedział i podał list", który ojciec przeczytał włożywszy okulary 
na nos. „Jeżeli odpowiada, jutro w południe, epee, opatrunki nie dozwolone, a 
outrance, na polance obok tak zwanego Dębu Hawkinsa".
Znaliśmy to imiejsce, w odległości mniej więcej mili w kierunku miasta — zielona 
łączka z powykręcanym drzewem pośrodku, na którego gałęzi powieszono kiedyś 
niejakiego Hawkinsa za kradzież bydła i podburzanie Indian.
— Nie, doprawdy — powiedział pan ??? — będę musiał pożyczyć gdzieś szpadę. 
Proszę zaczekać! — zawołał do posłańca i napisał kilka słów na odwrocie listu. — 
„Pojedynek położy kres sporom. Zwycięzca będzie zamożnym dżentelmenem, 
zwyciężony — nieżywym złodziejem. Mało skomplikowany podział klasowy".
Nagle i niespodziewanie ojciec wybuchnął:
— To nie 'ma sensu. Nie pozwolimy na to — powiedział zwracając się do pana ???. 
— Rozmawialiśmy o tej sprawie i naprawdę nie możemy pozwolić, żeby pan 
podejmował tak 'niemądre ryzyko dla kilku uncji złota i paru zbitych razem desek. 
— Położył rękę na ramieniu pana ???. — Proszę mi wybaczyć, naprawdę nas pan 
wzrusza, ale — dodał stanowczo — to nie ma sensu. Proszę nie myśleć, że nie mam 
zaufania do pańskiej sprawności fizycznej,
350
ale moim zdaniem ten pojedynek będzie zalegalizowanym morderstwem. Pan się do 
tego nie nadaje, drogi panie ???, a my naprawdę nie chcemy tracić tak bliskiego 
nam przyjaciela. I dlatego — sięgnął po kapelusz — pójdę teraz do miasta i 
postaram się jakoś załatwić tę sprawę. Nie ma co prawda w Marysville 
przedstawicieli prawa, ale mam nadzieję, że większość mieszkańców to ludzie 
uczciwi.
— Proszę się nie trudzić, doktorze — powiedział pan ???. — Naprawdę nie warto. 
Zresztą wątpię, żeby mi groziło jakieś poważne niebezpieczeństwo. U tego rodzaju 
chełpliwych łotrzyków są to najczęściej puste przechwałki. Nie sądzę, żeby się w 
ogóle stawił. Weź ten list — powiedział do służącego i powtórzył to zdanie po 
francusku, a posłaniec hycnął w ciemność, najwyraźniej bardzo zadowolony, że 
może już odejść.
Kolację zjedliśmy w ponurym nastroju, wszyscy prócz pana ???, który był chyba 
trochę weselszy niż zwykle. Ale cała reszta naszej gromadki była strasznie 
przygnębiona; pani Kissel, Jemnie i nawet Po-Povi pociągały od czasu do czasu 
nosami, a ja strasznie się namęczyłem, zanim zasnąłem. Bardzo późno — chyba 
gdzieś koło północy — usłyszałem szepty w namiocie Kisslów, a po chwili pan 
Kissel wysunął się przez klapę, całkiem ubrany.
Dziwne, powiedziałem sobie, i obserwowałem go bardzo uważnie. Podszedł do sągu 
drzewa i wziął siekierę, a potem zamachnął się nią, żeby sprawdzić, czy ostrze 
dobrze jest osadzone na rękojeści. W zeszłym tygodniu ostrze spadło i o mało co 
nie uderzyło Deuteronomii, która bawiła się obok w piasku.
Widocznie wszystko było w porządku, bo pan Kissel włożył kapelusz, poruszył 
Ikilka razy ramionami, żeby odpędzić sen, a potem obrócił się i miał już odejść.
Tej nocy pan ??? umieścił derki i gumowe poncho pod wozem. Usłyszałem teraz jego 
głos.
— Naprawdę nie wolno ci tego robić, Kissel. Moja sprawa. Rozmowa obudziła 
wszystkich, więc wyszliśmy przed namioty.
— Co to? Co się stało? — zawołał ojciec. Pan ??? odpowiedział z uśmiechem:
— Obawiem się, że nasz czcigodny przyjaciel, Mateusz Kissel, który jest 
«mistrzem we władaniu siekierą, miał zamiar wypróbować .swoje zdolności na 
pewnym szczególnie niemiłym przedstawicielu narodu francuskiego. Obudziłem się w 
samą porę.
— Co to ma znaczyć, Kissel? — spytał ojciec.
?— Pomyślałem, że zrobię w nocy porządek z tą bandą — odparł pan Kissel — a rano 
weźmiemy się z powrotem do kopania.
— Bogu dzięki, że cię pan ??? zatrzymał — powiedział ojciec — chociaż przyznaję, 
że sama idea jest kusząca. Wróćmy do łóżek. Do południa daleko, może zdarzyć się 
coś w tym czasie.
351
— Mam nadzieję, że nie — westchnął pan ???. — Naprawdę nie powinniście mnie, 
panowie, pozbawiać tej małej przyjemności.
To naprawdę był dziwny człowiek. Zanim zasnąłem, słyszałem, jak chrapie pod tym 
swoim wozem — tak spokojnie, jak gdyby miał nazajutrz otrzymać tytuł szlachecki 
z rąk królowej. A co się działo rano! Nigdy dotąd nie był taki ożywiony. Teraz, 
po tych wszystkich latach, rozumiem już, że pan ???, młodszy syn lorda 
(tragiczna pozycja w angielskim układzie społecznym, jak twierdził mój ojciec), 
poczuł po raz pierwszy w życiu, że naprawdę może się na coś przydać. Wybiła 
nareszcie jego godzina, chociaż dość melancholijna, więc postanowił wykorzystać 
ją możliwie najlepiej.
Zaraz po śniadaniu zaczął się elegantować i stroić w swoje najlepsze ubranie. 
Ale najpierw wykąpał się w strumieniu, a potem włożył czystą bieliznę, jedwabną 
koszulę, piękne szare wełniane spodnie i kurtkę, którą długo i starannie czyścił 
szczotką. Samo czesanie wąsów i włosów zajęło mu dobrą godzinę. I cały czas 
nucił i gwizdał, a nawet śpiewał, podczas gdy my siedzieliśmy obok strasznie 
nieszczęśliwi.
Był tu w tych stronach Kalifornijski Związek Brytyjczyków, do którego należeli 
kupcy, handlowcy i tym podobni; późnym rankiem przyszedł do naszego obozu 
posłaniec z bardzo ładną szpadą. Przyniósł też list, w którym było napisane: 
„Dowiedzieliśmy się, że pan nie posiada broni, pozwalamy sobie przysłać 
odpowiednie narzędzie. Głowa do góry, dużo szczęścia, jesteśmy do usług. Henry 
Ruxton, Prezez Zw. Bryt. w Kalif."
Pan ??? wyciągnął szpadę z pochwy, pomachał nią strasznie niezdarnie i 
powiedział:
— Kapitalnie, kapitalnie. Naprawdę będę się z tym prezentował wspaniale.
— Posłuchaj, przyjacielu — wybuchnął znowu mój ojciec. — Nie chciałbym cię 
urazić, ale czy masz jakie takie pojęcie o szermierce? Czy uprawiałeś sporty? 
Czy powiedzmy jeździsz konno?
— Nie lubię konnej jazdy. Zwłaszcza skoków, rozumie pan. Za duże ryzyko, że 
zamiast za przeszkodą wyląduje się na czyimś karku. Nie lubiłem też nigdy gier, 
nawet jako dziecko.
— Och, niech to licho, niech to diabli! Co ty sobie myślisz, człowieku! Jak 
możesz porywać się na walkę z tak wytrawnym szermierzem? Czy twój Kościół nie 
potępia samobójstwa?
Pan ??? powiesił kawałek popękanego lusterka na drzewie i teraz z niepokojem 
przyglądał się swojej głowie, najpierw z jednej strony, poten z drugiej.
—? Zarozumialstwo, ale podoba mi się to uczesanie. Naturalnie pan, doktorze, 
będzie moim sekundantem.
— Wbrew chęciom i przekonaniu — warknął mój ojciec.
352
O jedenastej pan ??? powiedział:
—- No cóż — i wstał. Siedział na kłodzie i czytał Po-Povi wiersze z książki; 
dziewczyna słuchała w milczeniu, oczy miała spuszczone. — Czas na mnie.
Nikt z nas nie został w obozie. Jennie i pani Kissel prowadziły dzieci, a Jennie 
poza tym niosła pod pachą strzelbę. My, reszta, wzięliśmy wszystką broń, jaką 
posiadaliśmy, a ja pomyślałem, że pewnie już nigdy więcej nie będziemy mieli 
okazji jej użyć: Nie spodziewałem się niczego dobrego po tym spotkaniu.
Na polance stało już ze dwieście osób — kopacze z pobliskich terenów, ludzie z 
miasta, emigranci w przejeździe i inni, a gromadka chłopców wdrapała się na ten 
sam dąb, pod którym za chwilę pan ??? ? Kot mieli rozpocząć walkę.
Francuz czekał już na polanie ze swoimi sekundantami. Od stóp do głów ubrany na 
czarno podskakiwał i kręcił się, i był w doskonałym humorze, i żartował z tymi, 
którzy stali blisko. Rękawy koszuli miał podwinięte, widać było jego owłosione i 
żylaste ręce; przypominał mi brata Mullera, tylko bardziej ogładzonego.
Kiedy ludzie zobaczyli pana ???, wznieśli głośny okrzyk, a jeden chłopiec o mało 
nie spadł z drzewa. Po tym okrzyku rozległo się kilka chichotów i muszę przyznać, 
że pan ??? nie wyglądał korzystnie przy tym Kocie. Pomijając wszystko inne, nie 
ważył chyba więcej niż sto pięćdziesiąt funtów.
Był też na polanie pan Ruxton ze Związku Brytyjczyków, a razem z nim francuski 
doktor, który wyglądał na trochę mniejszego łotra niż Kot. Wszyscy przedstawili 
się sobie, ale bez podawania rąk.
Mój ojciec przynajmniej raz w życiu nie myślał o tym, żeby się popisać przed 
innymi, tylko wydawał się zatroskany i przejęty panem ???. Zaczęło się 
wybieranie placu do walki i ojciec zaprotestował przeciwko miejscu, na którym 
była bruzda, a potem podniósł jakieś śmiecie z miejsca, na które w końcu wszyscy 
wyrazili zgodę.
— Normalnie — powiedział francuski doktor, który mówił doskonale po angielsku i 
wyglądał na inteligentnego człowieka — w regulaminie pojedynków zastrzeżone jest 
użycie czarnych jedwabnych bandaży do ochrony najważniejszych organów w ciele, 
ale, jak się dowiaduję, przeciwnicy postanowili prowadzić tę pożałowania godną 
walkę a outrance.
— Absolutnie — powiedział pan ???. — Moim zdaniem to jedyny możliwy sposób do 
przyjęcia.
Ojciec już miał zaprotestować, ale Kot rzucił jakąś szyderczą uwagę, a potem 
otarł klingę swojej szpady i ciął nią powietrze. Od tego świstu zimny pot 
spłynął mi w dół kręgosłupa. Serce
— Podróże Jaimiego McPheetersa
353
tak mi gwałtownie biło. że chyba wszyscy dookoła słyszeli to walenie.
— Panie ???! — wybuchnęła nagle Jennie. — Niech pan tego nie robi! Bardzo pana 
prosimy! Niech się pan wycofa ze względu
na nas.
??? machnął niedbale ręką i posłał jej całusa. Nigdy nie widziałem, żeby 
człowiek skazany na śmierć był w takim dobrym humorze i zachowywał się tak 
obrzydliwie beztrosko.
— Doskonale — powiedział francuski doktor. — Proszę zająć pozycje. — Pan ??? 
zdjął kurtkę, podwinął rękawy i wziął do ręki szpadę. Jeden z członków Związku 
Brytyjczyków podszedł teraz do niego i powiedział, że postara się wyjednać coś, 
co nazywali „honorową ugodą", ale ??? odmówił mu bardzo dobrotliwie.
— En gardę! — zawołał francuski doktor z miną poważną i przeciwnicy obnażyli 
szpady. Zobaczyłem, że Po-Povi odwraca się plecami. Potem rozległo się wołanie: 
— Zaczynajcie i niech was Bóg
prowadzi!
Francuz skoczył jak oszalały do przodu i dźgnął szpadą powietrze, ale naszego 
drobnego pana ??? tam nie było. To znaczy nie było go w zasięgu szpady. 
Przetarłem oczy, bo nie byłem pewien, czy widzę dobrze. Czy możliwe, że to jest 
nasz pan ???? Tańczył na trawie jakby to była posadzka sali balowej, a klinga 
zdawała się przyrośnięta do jego ciała. W życiu nie widziałem czegoś podobnego i 
teraz rozumiem, po tych wszystkich latach, że chyba już nigdy nie zobaczę.
Usłyszałem szept mojego ojca.
— Boże miłosierny! Powinienem się był tego domyślić! Francuz stanął w miejscu 
jak wryty i jego gęste czarne brwi podniosły się do góry w wyrazie zdumienia. 
Potem zgrzytnął zębami i skoczył, ponawiając atak. Ale to było zupełnie daremne. 
Pewnie po raz pierwszy w życiu natknął się na coś, z czym nie mógł sobie 
poradzić. Pot zaczął mu spływać z twarzy, a czarna koszula przylepiła się do 
owłosionych piersi. A po chwili zaczął dyszeć, niemal szlochać z wysiłku, tak mu 
było trudno dotrzymać kroku panu ???. Teraz znowu skoczył kilka razy naprzód i 
wykonał kilka długich pchnięć, ale skutek był tylko taki, że pan ??? tańczył 
sobie leciutko, cofając się, parując ciosy gestem jakby znudzonym, robiąc finty, 
wykonując od niechcenia pchnięcia i w ogóle robiąc z tym podłym łotrem wszystko, 
na co mu przyszła ochota. To było wspaniałe, ale muszę powiedzieć, że 
jednocześnie
przerażające.
Francuz wrzasnął, ciął powietrze, potknął się, zatoczył do przodu i upuścił 
szpadę. Koniec klingi pana ??? sterczał mu co najmniej na stopę z pleców. Pan 
??? wyciągnął szybko ostrze i przytknął jego koniec do brody Francuza.
354
- A teraz posłuchaj, nędzny złodziejaszku. Jeżeli ty i twoja banda na dobre nie 
wyniesiecie się z tych okolic, zrobię z tobą to, co powinienem zrobić teraz. Czy 
na pewno zrozumiałeś, co do ciebie mówię?.
Wrzask, jakim mu odpowiedziała ta bandycka zgraja, nie pozostawiał żadnych 
wątpliwości, że te warunki zostaną dotrzymane.
Mam wrażenie, że bardzo niewielu ludzi zdobywa się na odwagę, kiedy im śmierć 
zagląda w oczy. Kot skinął głową, nadal z trudem łapiąc ustami powietrze i 
przyciskając teraz rękę do rany, a potem odszedł, cały przygarbiony od tej 
klęski.
Pojedynek skończył się.
Chyba ze cztery tuziny ludzi dopchały się do pana ???, żeby go poklepać po 
plecach. Był największym bohaterem, jakiego widziały te strony. Prawie wszyscy 
ci ludzie w ten czy inny sposób cierpieli z rąk Francuza, więc teraz byli 
nieprzytomnie szczęśliwi, że ktoś go w ich obecności upokorzył.
Wracaliśmy do obozu radośni i rozbawieni, a wieczorem zasiedliśmy do kolacji w 
naprawdę pysznych humorach. Zanim się kolacja zaczęła, ojciec powędrował do 
miasta i wrócił z butelką bardzo dobrego wina (kupiec odmówił przyjęcia zapłaty) 
i powiem, że tym razem nie zaczął pić na całego — wino w ogóle nie robiło na nim 
wrażenia, tyle tylko, że rozwiązało mu język, który, można powiedzieć, i tak nie 
był wcale związany. W każdym razie ojciec wzniósł wiele toastów i nawet nalał 
kilka kropel do szklanki, z odrobiną cukru, dla mnie i dla Po-Povi.
— Panie ??? — powiedział w pewnej chwili — to był największy szermierczy popis, 
jaki widziałem w życiu, czy jaki mam nadzieję oglądać. Dlaczego, w imię Boga, 
nie dopuścił nas pan do tego sekretu? Dlaczego nie powiedziałeś nam, że tak 
świetnie władasz szpadą?
— Poszło nieźle, prawda? Na ogół jestem z siebie dość zadowolony. Ale wcale nie 
byłem pewien, czy sobie poradzę. Nigdy nie walczyłem w prawdziwym pojedynku, 
jeżeli pan rozumie, co mam na myśli.
— Akurat! — powiedział ojciec ze śmiechem. — Nie usiłuj w nas wmówić, mój 
chłopcze, że jesteś niedoświadczonym szermierzem. Prawdziwy z ciebie mistrz. 
Każdy ignorant by to zauważył. Ale pewien jestem, że pije się teraz twoje 
zdrowie we wszystkich barach Marysville!
— Och, przyznaję, że ćwiczyłem sporo w swoim czasie. Tylko że tego rodzaju 
zajęcia sprawiały mi przyjemność, kiedy byłem młodszy. Mieliśmy przez kilka lat 
guwernera i nauczyciela języków Włocha. Jeśli idzie o ścisłość, ojciec nie mógł 
go ścierpieć — za plecami nazywał go „cudzoziemską małpą" — i ten Włoch nauczył 
mnie trzymać szpadę. Był doskonałym szermierzem, myślę,
355
że zabił sporo ludzi w pojedynkach. Napomykał coś o tym. Kiedy w końcu doszedłem 
do tego, że mogłem dotrzymać mu kroku, ojciec usiłował mnie przekupić, żebym go 
przebił szpadą. Ta scena bardzo wyraźnie utkwiła mi w pamięci, może dlatego, że 
normalnie prawie ojca nie widywałem. Stał za krzakiem róż i syczał. Dosłownie na 
mnie syczał,_ bo nie chciał, żeby go zauważono. „Słuchaj no, chłopcze — 
powiedział, kiedy podszedłem do niego bliżej — fechtowałeś się z cudzoziemską 
małpą, co? Tak?" Odparłem, że tak, a wtedy on wyciągnął z kieszeni portfel obity 
złotymi blaszkami na rogach. „Powiem ci coś —- dodał — te pięć funtów będzie 
twoje, jeżeli pchniesz go sztychem w brzuch". Na mojej twarzy malowała się 
widoczna zgroza, bo zaraz dodał: „Och, nie musisz go zabijać. Przedziuraw go 
bardziej z boku, bliżej kości biodrowej... potrzymaj go tak chwilę. Słuchaj... 
niech będzie dziesięć funtów. I co ty na to?"
Naturalnie odmówiłem. Nie można chodzić sobie po świecie i od niechcenia 
przebijać ludzi szpadą, nawet Włochów.
Mój ojciec spytał ciekawie:
— ???, ?? właściwie robi twój ojciec? Mam nadzieję, że nie jestem za bardzo 
wścibski. Nigdy nic o tym nie wspominałeś.
356
nabożności. „Takiego nie wolno spuszczać z oka nawet na sekundę" — mówił.
W Louisville był zaledwie grzeczny dla pastora Carmody, a kiedy w "niedzielę 
wychodziliśmy z kościoła, zanim podał przy wyjściu rękę pastorowi, za każdym 
razem odpinał najpierw zegarek i wsuwał go do kieszeni spodni. Był to żart, ale 
matka mówiła, że takie żarty dowodzą braku szacunku i wspominała natychmiast o 
przewinieniach ojca wobec Boga. Ale rzecz w tym, że pastor, fetory był przed 
panem Carmody, modlił się godzinami przy łożu najbogatszego człowieka w całej 
parafii, kiedy ten zachorował z niedożywienia, ponieważ był skąpcem. Musiał się 
modlić bardzo żarliwie, bo jak skąpiec umarł, okazało się, że przed śmiercią 
zmienił testament. Zaraz po pogrzebie pastor odebrał zapis, zrezygnował z posady 
i przeniósł się do Filadelfii. Był w Louisville bardzo popularny, ale nikt nie 
wiedział, co teraz robi, dopóki nie dostał się do gazet, ponieważ ktoś go 
zastrzelił. Wobec tego nie będę rozwodził się długo nad tą zimą spędzoną między 
mormonami, a tylko opiszę momenty najciekawsze (było ich trochę) i przeniosę się 
zaraz do Kalifornii.
Po walce z Indianami przegrupowaliśmy się i ruszyliśmy szybko w dalszą drogę do 
fortu Bridger. Po kilku dniach zostawiliśmy za sobą rzekę Platte — na zawsze. 
Nikt nie żałował. Aż za długo patrzyliśmy na to leniwie płynące obrzydlistwo.
Jechaliśmy teraz wzdłuż Sweetwater, u podnóża Wind River Mountains, przez 
okolice rojące się od komarów, i w końcu zaczęliśmy się piąć w górę długą i 
kamienistą drogą, która prowadzi na śnieżny łańcuch górski „rozdzielający 
kontynent". Chodzi o to, że rzeki płyną stąd w różnych kierunkach, te na 
wschodnich stokach płyną ku morzu na wschodzie, te na zachodnich — wpadają do 
Pacyfiku.
Przez kilka dni trawy było niewiele, za to mnóstwo ostów, którymi pożywiały się 
muły i woły, ale bez specjalnego apetytu. Zapasy żywności też się zmniejszyły. 
Ludzie uzupełnili je trochę w forcie Laramie, jednakże Coulter starał się zdobyć 
zwierzynę, która pokazywała się dość często na skałach nad nami. Dwa razy udało 
mu się zastrzelić antylopy, ale zanim zdążyliśmy do nich dotrzeć, pożarły je 
wilki.
Zachorowało kilka kobiet, leżały z wysoką gorączką, więc ojciec i doktor Merton 
znowu mieli pełne ręce roboty. To bezustanne wspinanie się pod górę dawało się 
we znaki zarówno ludziom, jak zwierzętom. Ojciec powiedział, że częściowo wynika 
to z wewnętrznego niepokoju, lęku przed przełęczą, do której zbliżaliśmy się, a 
którą nazywano South Pass. Ale gdy w końcu .dotarliśmy na miejsce, okazało się, 
że przełęcz ani trochę nie jest gorsza od dotychczasowej drogi, a szerokości 
miała dziewiętnaście mil. Prawie
W\— Podróże Jaimiego McPheetersa 
257
że zabił sporo ludzi w pojedynkach. Napomykał coś o tym. Kiedy w końcu doszedłem 
do tego, że mogłem dotrzymać mu kroku, ojciec usiłował mnie przekupić, żebym go 
przebił szpadą. Ta scena bardzo wyraźnie utkwiła mi w pamięci, może dlatego, że 
normalnie prawie ojca nie widywałem. Stał za krzakiem róż i syczał. Dosłownie na 
mnie syczał,, bo nie chciał, żeby go zauważono. „Słuchaj no, chłopcze — 
powiedział, kiedy podszedłem do niego bliżej — fechtowałeś się z cudzoziemską 
małpą, co? Tak?" Odparłem, że tak, a wtedy on wyciągnął z kieszeni portfel obity 
złotymi blaszkami na rogach. „Powiem ci coś —- dodał — te pięć funtów będzie 
twoje, jeżeli pchniesz go sztychem w brzuch". Na mojej twarzy malowała się 
widoczna zgroza, bo zaraz dodał: „Och, nie musisz go zabijać. Przedziuraw go 
bardziej z boku, bliżej kości biodrowej... potrzymaj go tak chwilę. Słuchaj... 
niech będzie dziesięć funtów. I co ty na to?"
Naturalnie odmówiłem. Nie można chodzić sobie po świecie i od niechcenia 
przebijać ludzi szpadą, nawet Włochów.
Mój ojciec spytał ciekawie:
— ???, ?? właściwie robi twój ojciec? Mam nadzieję, że nie jestem za bardzo 
wścibski. Nigdy nic o tym nie wspominałeś.
356
nabożności. ,,Takiego nie wolno spuszczać z oka nawet na sekundę" — mówił.
W Louisville był zaledwie grzeczny dla pastora Carmody, a kiedy w niedzielę 
wychodziliśmy z kościoła, zanim podał przy wyjściu rękę pastorowi, za każdym 
razem odpinał najpierw zegarek i wsuwał go do kieszeni spodni. Był to żart, ale 
matka mówiła, że takie żarty dowodzą braku szacunku i wspominała natychmiast o 
przewinieniach ojca wobec Boga. Ale rzecz w tym, że pastor, który był przed 
panem Carmody, modlił się godzinami przy łożu najbogatszego człowieka rw całej 
parafii, kiedy ten zachorował z niedożywienia, ponieważ był skąpcem. Musiał się 
modlić bardzo żarliwie, ibo jak skąpiec umarł, okazało się, że przed śmiercią 
zmienił testament. Zaraz po pogrzebie pastor odebrał zapis, zrezygnował z posady 
i przeniósł się do Filadelfii. Był w Louisville bardzo popularny, ale nikt nie 
wiedział, co teraz robi, dopóki nie dostał się do gazet, ponieważ ktoś go 
zastrzelił. Wobec tego nie będę rozwodził się długo nad tą zimą spędzoną między 
mormonami, a tylko opiszę momenty najciekawsze (było ich trochę) i przeniosę się 
zaraz do Kalifornia.
Po walce z Indianami przegrupowaliśmy się i ruszyliśmy szybko w dalszą drogę do 
fortu Bridger. Po kilku diniach zostawiliśmy za sobą rzekę Platte — na zawsze. 
Nikt nie żałował. Aż za długo patrzyliśmy na to leniwie płynące obrzydlistwo.
Jechaliśmy teraz wzdłuż Sweetwater, u podnóża Wind River Mouintains, przez 
okolice rojące się od komarów, i w końcu zaczęliśmy się piąć w górę długą i 
kamienistą drogą, która prowadzi na śnieżny łańcuch górski „rozdzielający 
kontynent". Chodzi o to, że rzeki płyną stąd w różnych kierunkach, te na 
wschodnich stokach płyną ku morzu ma wschodzie, te na zachodnich — wpadają do 
Pacyfiku.
Przez kilka dni trawy było niewiele, za to mnóstwo ostów, którymi pożywiały się 
muły i woły, ale bez specjalnego apetytu. Zapasy żywności też się zmniejszyły. 
Ludzie uzupełnili je trochę w forcie Laramie, jednaikże Coulter starał się 
zdobyć zwierzynę, która pokazywała się dość często na skałach nad nami. Dwa razy 
udało mu się zastrzelić antylopy, ale zanim zdążyliśmy do nich dotrzeć, pożarły 
je wilki.
Zachorowało kilka kobiet, leżały z wysoką gorączką, więc ojciec i doktor Merton 
znowu mieli pełne ręce roboty. To bezustanne wspinanie się pod górę .dawało się 
we znaki zarówno ludziom, jak zwierzętom. Ojciec powiedział, że częściowo wynika 
to z wewnętrznego niepokoju, lęku przed przełęczą, do której zbliżaliśmy się, a 
którą nazywano South Pass. Ale gdy w końcu dotarliśmy na Miejsce, okazało się, 
że przełęcz ani trochę nie jest gorsza od dotychczasowej drogi, a szerokości 
miała dziewiętnaście mil. Prawie
? >t_ Podróże Jaimiego McPheetersa
257
nie zauważyliśmy, że jesteśmy na szczycie, chociaż jak ktoś zaczął biec albo 
wykonywał szybkie ruchy, zaraz o tym wiedział, bo znajdowaliśmy się tu podobno 
na wysokości siedmiu tysięcy stóp
nad poziomem morza.
Ze szczytu jechaliśmy dwie czy trzy mile po równym, a potem zaczęliśmy zjeżdżać 
w dół po łagodnej pochyłości do tryskającego jak fontanna źródła, które nazywało 
się Pacific Spring. Woda w źródle była bardzo zimna i smaczna, tym smaczniejsza, 
że bardzo długo nie mieliśmy oglądać następnej. Potem jechaliśmy przez brązową, 
wysuszoną dolinę, na której sterczały jak grzyby z ziemi pagóry z czerwonego 
piaskowca. Ojciec powiedział, że były to kiedyś wyspy na ogromnym śródlądowym 
morzu; nawet posprzeczał się na ten temat z kilkoma mężczyznami i miał zajęcie 
na całe popołudnie. Obozowaliśmy obok wzgórza Big Sandy i nazajutrz 
rozpoczęliśmy dwiudziestomilowy marsz, bez kropli wody czy źdźbła trawy. Kiedy 
wozy dotarły w końcu nad brzeg Green River, wszyscy byli w okropnych humorach i 
przeprawa przez rzekę (szeroką tutaj na blisko trzysta stóp) odbywała się przy 
takim akompaniamencie przekleństw, jakiego nie słyszeliśmy jeszcze w naszych 
taborach. Ludzie padali już na nosy ze zmęczenia, byłenn więc prawie rad, że 
nasza gromadka wycofa się na jakiś czas z tego
przedsięwzięcia.
Dwunastego października zobaczyliśmy fort Bridger, gdzie miało nastąpić 
rozstanie, więc nie obeszło się naturalnie bez pociągania nosami i innych tego 
rodzaju sztuczek. Ludzie chodzili jedni do drugich i żegnali się, ściskali sobie 
ręce, życzyli szczęścia. Myślę że niewiele brakowało, a zmienilibyśmy w 
ostatniej chwili postanowienie. Ale pani Kissel spędzała już teraz część dnia w 
łóżku i mój ojciec, trzeba mu to przyznać, uparł się, że ją wyleczy. Coulter 
jechał dalej z taborami.
— Wynajęli mnie po to, żebym ich przeprowadził do Kalifornii, więc ich 
przeprowadzę — wyjaśnił nam.
Kiedy powiedzieliśmy wszystko, co mieliśmy na ten temat do powiedzienia, 
poczekał jeszcze chwilę, a potem odprowadził Jen-nie do wozu ?????'?. Miałem 
trochę wolnego czasu, więc się wczołgałem pod wóz, żeby chwilę odpocząć.
Zabawna rzecz; Coulter z nami wszystkimi nie był już taki sarkastyczny jak 
dawniej, ale do Jennie nadal odnosił się z żartobliwą
drwiną.
— Wrócę, jak tylko wprowadzę moje owieczki do zagrody —|
powiedział.
— Nie, naprawdę? I zostawi pan całe to złoto? I
— Ja tam nie bardzo nadaję się do grzebania w ziemi jak iwie-
wiórka.
Jennie prychnęła pogardliwie. Odkąd zaczęła wracać trochę d<$
258
- Hm, przykro powiedzieć, ale właściwie nic nie robi. Ot, obija boki. Można 
chyba przyjąć, że z zawodu jest rolnikiem. Ojciecpotrząsnął współczująco głową.
— Nicpoń, co? Znam ten typ ludzi, jeżeli wolno mi tak powiedzieć. Obaj moi 
wujowie są tacy i wszyscy kuzyni. — Potrząsnął znów głową, ale zaraz dodał 
energicznie: — Jakkolwiek zepsia-ła jest twoja rodzina, drogi ???, nikt nie może 
o tobie powiedzieć, że jesteś darmozjadem. Włożyłeś w tę naszą wyprawę więcej, 
niż na ciebie przypadało, energii i wytrwałości. Pozwolę więc sobie wznieść 
jeszcze jeden toast — do Św. Jerzego, który tak wspaniale zatryumfował nad 
kalifornijskim smokiem.
— Amen! — dorzucił pan Kissel, który złamał swoje abstynenckie zasady i wypił 
całą szklankę wina. — Co to był za widok.
Po kolacja mieliśmy niemiłą niespodziankę, kiedy pan ??? oświadczył, że musi 
pojechać do San Francisco po pocztę. Mój ojciec westchnął i powiedział, że to 
słuszna decyzja, on sam miał zamiar zaproponować, żeby ktoś z nas udał się 
niedługo w tę podróż.
— Rok — dodał w zamyśleniu — cały rok bez jednego słowa od najbliższych.
Zapadła decyzja, że pan ??? wyjedzie do Sacramento nazajutrz, a stamtąd uda się 
szlakiem do San Francisco. Podróż tam i z powro-ten miała trwać około dwóch 
tygodni. Smutno było się z nim rozstawać, ale przejęła mnie bardzo myśl, że nam 
przywiezie wiadomości od matki. Ojciec i pan Kissel przygotowali dla pana ??? 
upoważnienia do podjęcia naszej poczty i potem sami pisali różne listy, a ja 
położyłem się spać z uczuciem strasznej tęsknoty za domem. Dzień był bardzo 
męczący. I dziwna rzecz — śnił mi się prawie ten sam sen co w noc przed wyjazdem: 
preria, Indianie i ojciec leczący jakiegoś chorego, tylko że jak się tym razem 
obudziłem, nie mieliśmy właśnie wyruszyć w drogę do Kalifornii. Znajdowaliśmy 
się już na miejscu, a złoto było tuż obok, na tych zalesionych, zielonych 
wzgórzach.
ROZDZIAŁ XXXVIII
Wywiesiliśmy z powrotem nasze zawiadomienia o wytyczeniu działki i uruchomiliśmy 
płuczkę kołyskową. Pan Kissel i ojciec wsypywali ziemię i wlewali wodę, a ja 
utrzymywałem pudło w ruchu. Do wieczora wydobyliśmy ponad trzy uncje — przeszło 
pięćdziesiąt dolarów — i prawie tyle samo następnego dnia. Ale potem złota było 
coraz mniej. Kopaliśmy wyżej w rozmaitych miejscach, skąd — jak mówił ojciec — 
pochodziło złoto, ale tuż pod powierzchnią nie znaleźliśmy nic naprawdę dobrego.
357
Martwiliśmy się, bo w żlebie było więcej złota, tylko płuczka pracowała tak 
powoli, że wydobycie niewarte było czasu, jaki spędzaliśmy przy pracy.
— Nie ma rady, musimy zdobyć Długiego Toma — powiedział ojciec. — Za pomocą tego 
aparatu przepłuczemy w tym samym czasie dziesięć razy tyle ziemi, co za pomocą 
kołyski.
Ojciec i pan Kissel omówili całą rzecz podczas kolacji, a na drugi dzień rano 
poszliśmy dc .miasta i wzięliśmy ze sobą piasek, który zdołaliśmy zaoszczędzić; 
udało nam się znaleźć używanego Toma w przyzwoitym stanie. Należał do pewnego 
Chilijezyka, który natrafił na dobrą żyłę w kanionie ? bardzo stromym zboczu i 
wydobywał złoto za pomocą płuczki śluzowej.
Umieściliśmy Toma w najniższej części naszego żlebu i połączyliśmy go 
brezentowym wężem z wodą strumienia spływającą ze stoku. Rozmiary tych aparatów 
są rozmaite, ale nasz miał około dwunastu stóp długości i był podłużnym 
drewnianym korytem otwartym na obu końcach, wysokości ośmiu cali, węższym w 
części górnej niż w środku i na końcu. Arkusz żelaznej dziurkowanej blachy, jak 
w płuczce kołyskowej, tylko znacznie grubszej, zajmował mniej więcej cztery 
stopy, w niżej położonej części koryta i w środku miał zagłębienie tworzące 
jakby misę, pod którą, naturalnie, było „pudło rowkowe" do łapania cząsteczek 
złota. Ojciec i pan Kissel wrzucali ziemię łopatami do wyżej położonej części 
koryta, a ja stałem przy drugim końcu i zdejmowałem szpadlem z blachy większe 
kamienie i żwir. iPiasek, drobny żwir i złoto wpadały przez dziurki do pudła 
rowkowego, po czym cząstki bezwartościowe, nazywane odpadkami rudy, wypływały 
dołem przez przegrodę de-szczułkową, a ciężkie złoto zostawało w korycie.
Przesypywaliśmy w ten sposób znacznie więcej ziemi, a co ważniejsze, nie trzeba 
było kołysać płuczki, bo woda z węża płóciennego przepływała przez koryto 
nieprzerwanym strumieniem. Po dwóch godzinach wyciągnęliśmy pudło, żeby 
sprawdzić, i znaleźliśmy około dwóch uncji złota, co wcale nie było źle. 
Przesunąwszy koryto w inne miejsce, żeby ułatwić kopanie, znowu wzięliśmy się 
ostro do roboty. W sumie za tym pierwszym razem wydobyliśmy równowartość 
sześćdziesięciu pięciu dolarów, ale jak przerwaliśmy kopanie, mieliśmy za 
sobą naprawdę ciężki dzień pracy. Byliśmy solidnie zmęczeni. Do końca tego 
tygodnia zarobiliśmy dwieście pięćdziesiąt dolarów, ale żleb był oczyszczony ze 
złota, chyba żeby ktoś chciał zainstalować płuczkę śluzową. Z tych dwustu 
pięćdziesięciu dolarów wydaliśmy jedną trzecią na żywność, została nam więc 
całkiem spora sumka. Teraz nie pozostawało nam nic innego, jak zmienić miejsce, 
co też zrobiliśmy, ale w dwóch pierwszych żlebach nie znaleźliśmy nic prócz 
„zabarwienia". W trzecim żlebie poszczęściło nam się i w ciągu trzech dni wydo-
358
byliśmy ponad dwieście dolarów. Jak określił to mój ojciec, zarabialiśmy na 
życie, >ale zarabialiśmy nie dość szybko. Bo ceny były przeraźliwie wysokie. W 
każdym razie mordowaliśmy się dalej i cały czas mieliśmy uczucie, które 
utrzymywało mas w ruchu, że już w następnym żlebie, za tym tam pagórkiem, czeka 
nas fortuna. Taka rzecz dodaje człowiekowi energii — szukanie czegoś i pewność, 
że się to otrzyma za darmo. Zupełnie to samo odczuwałem na oko podczas 
wiosennych wylewów, kiedy wyławialiśmy spływające kłody drzew z tartaków w górze, 
a także skrzynki pełne różności, a od czasu do czasu lekką łódź albo kajak. To 
jest tysiąc razy lepsze od zarabiania na życie regularną pracą.
W niedzielę odpoczywaliśmy, nie pracowaliśmy ani przez chwilę. Zostawiliśmy 
naszego Długiego Toma w żlebie, obstawiliśmy go zawiadomieniami o własności i 
wróciliśmy do domu. Pan Kissel wiedział już, że w ten sposób nigdy nie zdobędzie 
farmy, ale powiedział, że nie narzeka, bo widocznie taki jest wyrok Opatrzności. 
Zjedliśmy dobre śniadanie, ale bardzo nam było brak pana ???; wszyscy to mówili, 
jakiś czas rozmawialiśmy o nim. Powinien był wrócić za cztery dni. Ponieważ była 
to niedziela, o czym wyżej, postanowiłem, że poproszę o pozwolenie pójścia na 
przechadzkę, ale nagle przypomniało mi się, że już raz starsi przegłosowali 
takie żądanie na moją niekorzyść. Powiedzieli, że taka samotna przechadzka nie 
jest bezpieczna, bo w tych stronach kręci się dużo cudzoziemców, a zwłaszcza 
Chińczyków.
— Z samego ich wyglądu trudno poznać, czy są nawróceni, czy nie — oznajmiła 
pani Kissel. — Słyszałam, że pogański element w tym narodzie pali w fajkach 
szczury.
— Palą opium, proszę pani — sprostował ojciec — natomiast jedzą szczury.
— Boże miłosierny! —- zawołała pani Kissel. — Na pana miejscu nie pozwoliłabym 
malcowi wyjść na krok z obozu!
Widziałem już naturalnie Chińczyków. W Louisville jeden Chińczyk, niejaki Goerge 
Yat, miał pralnię i przechodząc uliczką zatrzymywaliśmy się przy drzwiach 
kuchennych tego domu i wołaliśmy: „Żółty Chińczyk szczury jada, aż mu żona z 
tego blada", dopóki matka nie dowiedziała się o tym i nie spuściła mi lania.
Tak czy siak, stałem teraz obok beczki na wodę, pod kępą drzew, i nagle 
pomyślałem, że poproszę o pozwolenie później, jak wrócę. W ten sposób nie będę 
nikomu zawracał głowy, a ojciec zawsze twierdził, że najgorszą plagą na świecie 
są ludzie, którzy przysparzają innym kłopotu.
Wylałem więc wodę z czerpaka, mruknąłem pod nosem, że muszę poszukać noża, który 
mi się gdzieś zapodział, i odpłynąłem, starając się nie potknąć o korzeń. Sam 
nie wiem dlaczego, ale czułem, że muszę odejść. Powiem prawdę: miałem ostatnio 
dość złota. Szu-
359
kanie było doskonałą zabawą, ale myślę, że wpadliśmy już w pewną przesadę.
W górach pachniało cudownie. Rosły tu sosny, które miały dwanaście i więcej stóp 
w obwodzie, a w powietrzu aż szumiało od ptaków. Był teraz maj i pogoda bardzo 
piękna; pomyślałem, że o tej porze roku dobrze jest w Kalifornii. Prawie wszyscy 
kopacze poszli do Marysville, ale mniej więcej w odległości dwóch mil od naszego 
obozu, gdy wspiąłem się łożyskiem krętego strumienia, trafiłem na śliczny mały 
parów i tam zobaczyłem długiego, chudego mężczyznę i płowowłosego chłopca, 
którzy pracowali przy płuczce. Nie spostrzegli mnie, więc już miałem iść dalej, 
gdy nagle kamień wyskoczył mi spod buta, potoczył się w dół stoku i wylądował u 
ich nóg.
— Sie masz — powiedział mężczyzna mrużąc oczy i przyglądając mi się tak jakoś z 
humorem. — Wędrujesz w świat, nieznajomy
przyjacielu?
— Nnnnie, proszę pana — wyjąkałem speszony, bo, rozumiecie, wtargnąłem tutaj na 
cudzy teren. — Dzisiaj jest niedziela, więc wyszedłem z obozu na przechadzkę.
— Podejdź bliżej, synu. Odpocznij sobie. Może napiłbyś się kawy. Zobaczyłem 
kociołek zawieszony na rozwidlonej gałęzi nad przygasającym ogniskiem.
— Ojciec nie pozwala mi pić kawy, proszę pana. Mówi, że od dużej ilości kawy 
pękają naczynia krwionośne.
— To nie ma zastosowania w tym konkretnym przypadku — zaśmiał się mężczyzna. — 
Od płynu, który się tam gotuje, nie pękłby nawet konik polny. Mówiąc szczerze i 
uczciwie, nasza kawa jest zrobiona z kory dębowej i sazaf ranu.
Schodziłem w dół zbocza czepiając się krzaków i dopiero teraz zobaczyłem z 
bliska twarz chłopca. Ale on mnie wyprzedził i wrzasnął tak przeraźliwie, że aż 
się zachybotały gałęzie drzew.
— On był z tymi, co zabili tatka i mamę! Zastrzel go, wujaszku
Nedzie!
Krzycząc i wrzeszcząc zaczął biec jak obłąkany do drzewa, na którym wisiała 
strzelba i pistolet, a ja pomyślałem, że wybiła już moja ostatnia godzina. Byłem 
tak okropnie przestraszony, że minęła chyba minuta, zanim dobyłem głosu. 
Widziałem, jak ten chłopiec strzelał w biegu do Shepa Baggotta; piękny strzał, 
oddany ręką spokojną i wprawną.
— Stój! Niech go pan zatrzyma! Nie miałem nic wspólnego z tymi bandytami!
Chłopiec w ogóle nie zwrócił uwagi na moje słowa; chwycił strzelbę i przyłożył 
ją do policzka.
Wtedy mężczyzna stanął między nami przytrzymując mnie ręką.
— Rzuć strzelbę, Todd. Zobaczymy, co ma do powiedzenia.
360
Ale chłopiec był, można powiedzieć, obłąkany — tak wrzeszczał i krzyczał:
— Odsuń się, wujaszku Nedzie! Jeśli nie chcesz dostać kulki w brzuch, bo muszę 
zatłuc tego śmierdziela!
— Rzuć strzelbę!
Tak się trząsłem, że chyba w Marysville słyszeli, jak mi grze-choczą kolana.
Chłopiec zawahał się, a wtedy mężczyzna odwrócił się do mnie i powiedział 
spokojnie:
— A teraz, synu, usiądź na tej tu kłodzie i opowiedz nam wszystko. Mów prawdę, 
bo ja poznam, jak będziesz kłamał.
Nie musiał mnie prosić dwa razy.
— Porwali mnie! — wybuchnąłem.— Wzięli mnie siłą ze szlaku i próbowali 
wycyganić za mnie okup od pana ??????'? Chouteua w St. Louis. Sam bym ich zabił, 
gdybym miał okazję.
Potem opowiedziałem im wszystko po kolei: jak powieszono w St. Louis Joego 
Slatera, jak natrafiliśmy przypadkiem na Johna i Shepa w Independence, a także 
wszystko o moich strasznych przygodach w wiosce Pawnee.
Dopóki nie opowiedziałem wszystkiego do końca, mężczyzna ani razu mi nie 
przerwał, nawet nie zmienił wyrazu twarzy, a nie myślcie, że to trwało krótko.
— Joe Slater dał mi zegarek twojego ojca — zwróciłem się do Todda — i 
powiedział, żebym ci go zwrócił, jeżeli się kiedyś spotkamy. — Podałem mu 
zegarek. Najpierw trzymałem go w swoim schowku pod budą wozu,' a potem, aż do 
tego dnia, nosiłem w kieszeni spodni. Był zgięty w kilku miejscach i nie chodził, 
ale pan ??? uważał, że każdy dobry zegarmistrz naprawi go bez trudu.
Chłopiec otarł oczy rękawem, a potem wziął ode mnie zegarek i otworzył kopertę. 
Pokazały się młode twarze jego rodziców w dniu ślubu. Patrzył na nich przez 
chwilę mrugając oczami, żeby powstrzymać łzy, a potem powiedział:
— Omyliłem się. Teraz cię przepraszam^
— Tak strasznie chciałem jakoś pomóc — wybuchnąłem szczerze. — Ale nie mogłem 
nic zrobić, nic. Sam byłem w nie lepszym położeniu.
— Pewnie, że nie mogłeś nic zrobić, chłopcze — przyznał mężczyzna. — W każdym 
razie bardzo ci dziękujemy za zegarek. Jak ci na imię?
— Jaimie, proszę pana.
— A więc będziesz dla nas Jaimiem. A teraz proponuję, żebyśmy się 
przespacerowali do twoich. Złożymy im nasze uszanowanie. I może twój tatko wie 
coś więcej o tych zbirach. Nie będę ukrywał, że mam ochotę ich znaleźć. 
Posuwając się krok dalej można by nawet powiedzieć, że ich tropimy. Słyszeliśmy, 
że podobno wyru-
361
szyli gdzieś w te strony. Ale dopiero od ciebie dowiedzieliśmy się szczegółów — 
dodał grzecznie.
— Wujaszku Nedzie — odezwał się nagle chłopiec — obiecałeś, że jak ich złapiemy, 
ustąpisz mi jednego.
— Nie bój się, chłopcze, będziesz miał okazję strzelić. Ja tam nie należę do 
takich, co to obiecują dziecku przyjemność, a potem mu ją zabierają sprzed nosa. 
To psuje charakter. Nie, chłopcze, ty weźmiesz na cel tego grubego, jako że 
jestem trochę lepszy strzelec od ciebie, a ja będę strzelał do tego chudzielca. 
Jak się słowo rzekło,
trzeba dotrzymać.
Od tej ich rozmowy aż mi dreszcze przeleciały po plecach. Nigdy nie słyszałem, 
żeby ktoś mówił takim tonem o zabijaniu. Myślę, że każdy człowiek mógłby zabić w 
złości, i mój ojciec uważał tak samo, ale ci dwaj rozmawiali w taki sposób, jak 
gdyby chodziło o świnio-bicie. Nie chciałbym być w skórze Johna i Shepa, nawet 
za milion dolarów; wiedziałem, że jeśli ta stara chuda tyka ich nie utłucze, 
zrobi to chłopiec; ślepy by to widział.
Zaczęliśmy schodzić w dół zalesionymi parowami, mężczyzna z tyłu, my z chłopcem 
kilka kroków przed nim.
— Pewnie nie lubisz polować i łowić ryb, i tak dalej? — spytał
po chwili chłopiec.
— Nie robię prawie nic innego tam, gdzie mieszkam, w Louis-
ville, stan Kentucky, nad rzeką Ohio.
— Nie znam tej nazwy. Jakiś mały strumyk?
— Mały strumyk, rzeczywiście! Czyś ty nigdy, człowieku, nie
chodził do szkoły?
— Co ty! — zaperzył się chłopiec. — Trzy lata temu chodziłem prawie osiem 
tygodni, tylko że potem ojciec zabrał mnie do domu, żebym pomagał przy żniwach. 
Miałem wrócić na jesieni, ale nauczyciel nadepnął na jadowitą żmiję i dostał od 
tego bzika. Nikt się nie zdziwił, bo i tak był cudzoziemcem.
— W jakich stronach?
— Ludzie nazywali te strony Pensylwania.
Był miłym chłopcem, ale nawet jak na mieszkańca Missouri wydawał mi się 
wyjątkowym nieukiem. Po raz pierwszy byłem naprawdę rad, że zanim wyruszyłem w 
podróż, postarałem się zdobyć wykształcenie. Kiedy dotarliśmy do naszego obozu, 
zbliżał się południowy posiłek. Ojciec i pan Kissel rozdmuchiwali ognisko, jak 
zwykle krztusząc się przy tym okropnie, a kobiety krzątały się żwawo przy 
gotowaniu. Podszedłem i powiedziałem:
— To moi znajomi ze szlaku z Missouri... chłopiec ma na imię Todd i to o nim ci, 
tatku, mówiłem, a to jego wujaszek Ned.
Ojciec wstał i z wielką pompą uścisnął obu ręce.
— Bardzo jesteśmy radzi pana poznać — powiedział do stare-
362
go. — Jeśli dobrze pamiętam okoliczności, to spotkanie jest jakimś niezwykłym 
przypadkiem.
— Pański syn oddał nam zegarek — odparł mężczyzna. — Będziemy wdzięczni za 
wszelkie dalsze informacje. Razem z moim siostrzeńcem, który całkiem nieźle 
strzela z dwururki, mieliśmy nadzieję przyłapać gdzieś tych jegomościów i uciąć 
sobie z nimi małą pogawędkę. To, co zrobili, nazywamy u nas w Missouri wrogim 
uczynkiem.
— Niestety nie znamy żadnych bliższych szczegółów. Ale będziemy mieli oczy i 
uszy otwarte... współczujemy panu i chłopcu całym sercem... a chwilowo mamy 
nadzieję, że siądziecie z nami do naszego skromnego posiłku. — Po czym 
przedstawił staremu i chłopcu całą naszą gromadkę; zrobił to z fasonem i używał 
najwspanialej brzmiących tytułów, jakie mu przyszły do głowy..
Ten wuj Ned spojrzał na przygotowania kobiet i westchnął przeciągle.
— Mówiąc szczerze prawdę, miałem nadzieję, że nas zaprosicie. Bardzo kiepski ze 
mnie żywiciel. Chętnie coś niecoś przekąsimy i — z powrotem do siebie.
— Nic podobnego! — zawołał ojciec. — Przychodźcie na posiłki tak często, jak 
tylko macie ochotę. Zresztą pełno tu obok nas dobrych miejsc na obozowisko.
Obiad był smaczny, zawsze w niedzielę w południe jedliśmy nasz boczek, gotowaną 
wołowinę, peklowaną wieprzowinę i sałatę, którą Jennie i Po-Povi zebrały w lesie.
Nigdy w życiu nie widziałem, żeby kto tak jadł jak ten wuj Ned. A chłopiec 
niewiele mu ustępował. Rzecz w tym, że oni byli po prostu zagłodzeni i właściwie 
gonili ostatkiem sił. Co kilka minut mężczyzna przepraszał, że jest taki 
nieumiarkowany, i zabierał się do następnego kopiastego talerza. Myślę, że 
biorąc wszystko do kupy, spałaszował ze dwanaście funtów żywności; coś koło tego.
A potem — pewnie mi nie uwierzycie — uparł się, że pozmywa, razem z chłopcem. 
Nie pozwolili kobietom tknąć jednego naczynia, zapędzili wszystkich na krzesła, 
które zrobił pan Kissel, a jak skończyli ze zmywaniem, zawinęli się i niech mnie 
licho, jeżeli nie porąbali z pół sążnia drzewa na podpałkę. Jak skończyli, 
gdzieś około trzeciej po południu, wuj Ned podszedł do pani Kissel, z kapeluszem 
w ręku, i powiedział:
— Żebym się nie wiem jak starał, nie potrafię pani powiedzieć, co ten obiad dla 
nas znaczył. Od trzech miesięcy nie mieliśmy w ustach nic, co by chociaż z 
daleka przypominało te pyszności. Mam nadzieję, że kiedyś będę miał okazję 
wyrównać nasze rachunki.
— Wyrównać nasze rachunki! — zawołała pani Kissel. — Człowieku, przecież 
przepracowaliście już tu u nas całą dniówkę. To
363
my jesteśmy wam winni. Wróćcie na kolację, bo jak nie, ja się
z wami porachuję!
Może jestem stuknięty, ale w kącikach jego oczu naprawdę coś
się zaszkliło.
— Nie uwierzę, proszę pani — powiedział głosem trochę drżącym — żebyście mieli 
zamiar jeszcze się dzisiaj pożywiać!
— Pewnie, że mamy zamiar. Jadamy trzy razy dziennie. Boże miłosierny, przecież 
chyba wszyscy tak jadają? Wy nie?
Był wyraźnie zmieszany.
— Ostatnio w tych stronach — odpowiedział — piliśmy korę dębową zamiast kawy na 
śniadanie, w południe jedliśmy boczek z rozmaitą zieleniną, a w ciągu dnia 
dopychaliśmy żołędziami. Może to i wystarczy, ale pracować na takim wikcie 
trudno.
— Kolacja w niedzielę jest o siódmej — oznajmiła pani Kis-sel. — Jeżeli nie 
przyjdziecie punktualnie, sprowadzi się was obu
siłą.
Mężczyzna dał znak siostrzeńcowi i obaj znowu zdjęli kurtki.
Narąbali drugie pół sążnia drzewa.
Potem wuj Ned usiadł i rozmawiali z ojcem i panem Kisslem o kopaniu złota; 
powiedział, że ostatnio nie mieli szczęścia, ale że znają jedno bardzo strome 
miejsce, w którym można by stosować płuczki śluzowe. Omawiali tę sprawę z góry 
na dół i kilka razy w poprzek, a w końcu postanowili, że spróbują, ponieważ nasz 
żleb też się już skończył.
Nazajutrz rano poszliśmy w miejsce odległe o trzy mile od obozu, wysoko na 
wzgórzach, gdzie płynął strumień wijąc się między sosnami, a potem jakby 
zeskakiwał z jednego na drugi naturalny taras. Po drodze wstąpiliśmy po Todda i 
wujaszka Neda; okazało się, że mają siedemdziesiąt stóp bieżących płuczki 
śluzowej, które kupili jesienią, kiedy udało im się wydobyć trochę złota za 
pomocą zwykłej płuczki. Ale nie używali tego, bo we dwóch nie daliby
rady.
Zanieśliśmy te skrzynki na nasze nowe miejsce i prawie cały dzień montowaliśmy 
je w żlebie, to znaczy przymocowywaliśmy węższy koniec skrzynki (czy też koryta) 
do górnego końca skrzynki, która była umieszczona poniżej, i wsuwaliśmy po 
cztery pudła de-szczułkowe pod każde miejsce złączenia. Urządzenie to 
przypominało Długiego Toma, ale pozwalało przepłukiwać znacznie większą ilość 
ziemi, a co najważniejsze, nie trzeba było tak często przerywać pracy i 
opróżniać skrzynek, ponieważ było ich znacznie więcej.
Gdzieś w połowie popołudnia mogliśmy już rozpocząć pracę. Strumień został 
skierowany do pierwszego koryta i mężczyźni zaczęli wrzucać ziemię łopatami, a 
my z Toddem biegaliśmy w górę i w dół na odcinku całych siedemdziesięciu stóp i 
łopatami wybieraliśmy kamienie i inne śmieci, które od czasu do czasu zbierały 
się
364
w skrzynkach. Po godzinie sprawdziliśmy i okazało się, że mamy około dwóch uncji 
złota — trzydzieści dwa dolary. Było to zupełnie nieźle. Zanim rozstaliśmy się 
wieczorem, wujaszek Ned i Todd przynieśli swoje bambetle wyżej w górę, żeby 
nocować obok skrzynek, i podzieliliśmy złoto na pół, jak było postanowione.
— Chyba nic na całej bożej ziemi nie psuje tak przyjaznych stosunków jak 
podejrzliwość, którą rodzi złoto — powiedział wujaszek Ned. — Dzielmy się 
każdego dnia.
Ojciec przyznał mu słuszność w jakichś kilku tysiącach słów, zawadzając po 
drodze o rozmaite słynne przyjaźnie w historii, między innymi o przyjaźń dwóch 
gości nazwiskiem Damon i Fintiasz, a także innych, i zaproponował podział pół na 
pół, bo chociaż my dostarczyliśmy więcej rąk do pracy, miejsce kopania i 
skrzynki były ich własnością.
Na tym stanęło.
Pan ??? wciąż się nie pokazywał, więc przez najbliższe kilka dni harowaliśmy w 
naszym nowym żlebie. Wydobyliśmy złota wartości mniej więcej trzystu dolarów, a 
potem, pieskie szczęście, ten żleb też się zaczął kończyć. Byliśmy tym razem 
naprawdę zniechęceni. Wyglądało na to, że w żaden sposób nie możemy natrafić na 
miejsce, w którym warto byłoby kopać, a wujaszek Ned, który miał na nazwisko 
Reeves, powiedział, że z nimi za każdym razem było dokładnie tak samo, tylko 
znacznie gorzej.
Ojcu wydłużyła się mina, bo ceny żywności były tak wysokie, że ledwie mogliśmy 
związać koniec z końcem, a po wyrazie twarzy pana Kissla bez trudu można się 
było domyślić, że uważa farmę za zwykłą mrzonkę.
Ale pracowaliśmy dalej, a wszystko było teraz tak dobrze zorganizowane, że my z 
Toddem nie byliśmy im cały czas potrzebni i mogliśmy się trochę powłóczyć po 
okolicy. Wszyscy mówili, że należy nam się trochę przyjemności.
Tego ranka włóczyliśmy się po bardzo gęstym lesie strzelając z procy i 
wypatrując zwierząt, aż w końcu zaszliśmy w okolice skalistych wzgórz i kanionów 
i zaczęliśmy się piąć w górę korytem wyschłego strumienia o stromych, łupkowych 
brzegach. Bardzo to było interesujące. Wlekliśmy się rzucając kamieniami i 
strzelając z procy, a obchodząc jeden zakręt o mało co nie potknęliśmy się o 
ogromną kupę grzechotników. Leżały poowijane dokoła samych siebie i grzały się 
na słońcu — ohydne i oślizłe. Było ich chyba ze dwanaście albo więcej, 
poskręcanych jak węgorze w beczce. Ale jak tylko zaczęliśmy do nich strzelać z 
procy, rozkręciły się bardzo prędko, smyrgnęły za głaz i zniknęły gdzieś w 
gęstwinie.
Szliśmy dalej, ale ostrożnie, bo jak natrafi się na wyschnięte koryto strumienia, 
w którym węże lubią leżeć na słońcu, można ich tam spotkać znacznie więcej.
365
Słońce było już wysoko na niebie, więc pomyśleliśmy, że trzeba wracać. Ale 
usiedliśmy na chwilę, żeby odpocząć i naprawić moją procę, która się obluzowała 
przy widełkach. Przyjemnie tu było — nikt nie kazał wkuwać lekcji ani pomagać w 
pracach domowych, ani nawet wybierać kamieni łopatą. Postanowiliśmy, że nigdy 
nie wrócimy do szkoły, ale to nigdy. Jeżeli starsi zaczną coś o tym przebąkiwać, 
uciekniemy na morze, bo mieszkając nad rzekami obaj znamy się dość dobrze na 
wodzie. Nagle powiedziałem, że chciałbym kiedyś zobaczyć swoją matkę. Todd 
umilkł, a mnie się zrobiło strasznie przykro, że to powiedziałem, bo wiem, że on 
myślał wciąż o swoich rodzicach.
Wpatrywałem się w przeciwległy brzeg koryta, który był cały
w słońcu, i mruknąłem:
— To dziwne.
— Co?
— Te błyski w tamtej ścianie. Wygląda zupełnie jak... — Wstałem i poszedłem 
zobaczyć z bliska. — Do wielkiej Anielki! — Z przejęcia tak mi się zakręciło w 
głowie, że małę nie zemdlałem.
W ścianie były szczeliny, a w tych szczelinach bryłki złota wielkości kamyków do 
gry. Były wszędzie, jak okiem sięgnąć, biegły jak gdyby w pasmach ukośnych od 
samej góry aż do dna.
— Nigdy w życiu nie widziałem czegoś takiego — powiedział chłopiec. — Jak 
myślisz, co zrobimy?
— Trzeba będzie jak najprędzej sprowadzić tamtych, zanim ktoś się tu napatoczy 
i zajmie działkę. Ty biegnij, a ja zostanę na straży. Czekaj, weź te kawałki... 
powiedz im, żeby rzucili wszystko i przyszli jak najprędzej.
Byłem tak przejęty, że słowa nie chciały mi się przecisnąć przez
gardło.
Todd oddalił się biegnąc co sił w nogach, a wtedy ja obejrzałem łożysko i 
sprawdziłem, jak daleko ciągnie się żyła. Aż do następnego zakrętu w obu 
ścianach tkwiło złoto widoczne gołym okiem na odcinku powiedzmy trzydziestu 
jardów; trudno było powiedzieć, ile jardów za zakrętem. Okolica była dzika i 
surowa, mało interesująca dla przeciętnego kopacza. To znaczy nie widziało się 
tu obiecujących żlebów czy parowów, a zupełny brak wody i tak odstraszał. Po 
prostu była tu pustynia, i to pustynia położona daleko w górach. Ale nic nigdy 
nie wiadomo.
Serce znowu zaczęło mi walić, dosłownie grzmociło o wątrobę i płuca — tak się 
gorączkowałem, żeby jak najprędzej wziąć działkę w posiadanie. Nie miałem ołówka 
ani kredy, nic. Nie było tu nawet ostrego kamienia, którym mógłbym wyryć napis 
na kawał-*
ku kory.
Żeby więc nie czekać bezczynnie, zacząłem wydłubywać bryłki
366
procą. Wydobyłem w ten sposób kilka bryłek, ale trwało to niemożliwie długo. 
Potrzebne mi było metalowe narzędzie, jak łyżka albo nóż, a nóż znowu gdzieś 
zapodziałem, niech to licho!
Todd mógł wrócić najwcześniej za godzinę. Byłem okropnie zmęczony, więc po 
chwili usiadłem, żeby spokojnie o wszystkim pomyśleć, i wtedy usłyszałem coś — 
klapu-klapu-klap — gdzieś po lewej w stronie wysokich gór. A jak wspiąłem się 
ostrożnie na brzeg i spojrzałem przez krzaki rosnące na krawędzi żlebu, 
zobaczyłem gromadę jeźdźców — pięciu ohydnych drągali o zbójeckim wyglądzie.
Chwyciła mnie taka rozpacz, że o mało się nie popłakałem.
— Stać! — zawołał pierwszy jeździec ściągając konia wędzidłem. — Phelps, 
zajrzyj no do tego żlebu, może jest woda. Konie są zgrzane do niemożliwości.
Dłonie miałem tak wilgotne, że prawie ześlizgiwały mi się z kamieni. Myślę, że 
gdybym miał strzelbę, zastrzeliłbym tego pierwszego.
Tamci zatrzymali konie wzbijając chmurę gęstego kurzu, a ten, co się nazywał 
Phelps, powiedział:
— W całej tej okolicy nie ma kropli wody. Mógłbyś wiercić ziemię i dowiercić 
się do Chin, ale nie wycisnąłbyś z tych kamieni nic prócz własnego potu.
— Jedźmy — odezwał się inny. — Przecież to najwyżej trzy albo cztery mile.
— Mnie się to nie podoba — warknął ten pierwszy. — Konie nie rosną na drzewach, 
a ten kosztował pięćdziesiąt dolarów.
— Kosztował, ale nie ciebie — przyciął mu któryś z mężczyzn i wszyscy 
roześmieli się wrzaskliwie z wyjątkiem tego pierwszego. Przez chwilę .myślałem, 
że wybuchnie, ale potem szarpnął konia, zaklął i cała zgraja odjechała.
Wisiałem jeszcze jakiś czas na ścianie, uczepiony kamieni, i czułem straszne 
zawroty głowy. Nie pamiętam, żebym kiedykolwiek był tak o włos od nieszczęścia; 
z drugiej strony trzeba powiedzieć, że dawno nic nam się tak nie udało.
W pół godziny później usłyszałem ruch gdzieś w dole i tym razem był to mój 
ojciec z tamtymi. Na pół szli, na pół biegli, zmordowani, ale nieprzytomnie 
podnieceni. Poszarpane poły żakietu ojca powiewały za nim w powietrzu, jedną 
ręką przytrzymywał kapelusz, w drugiej niósł lekki oskard. Pan Kissel i wujaszek 
Ned dźwigali każdy całą kupę rozmaitych narzędzi.
— Chłopcze! — zawołał ojciec na mój widok. — Czy to prawda? Czy odnaleźliśmy 
Golcondę? Czy ustami niewinnych dziatek...
Prawie bredził z tego nieprzytomnego podniecenia, nawet jego głos brzmiał jakoś 
dziwnie, cienko i piskliwie.
— Na miłość boską — powiedziałem (coś, za co matka wytarga-
367
łaby mnie za uszy) — przestań tyle mówić i wypisz zawiadomienie o zajęciu tej 
działki!
— Słusznie! Święte słowa. Ale trzymaj nerwy na wodzy, synu, bądź spokojny i 
opanowany. W momentach krytycznych tracisz pogodę ducha. Pamiętaj zawsze o...
Nie zwracałem na niego uwagi. Nigdy w życiu nie widziałem tak rozstrojonego 
człowieka. Ale jak pan Kissel i wujaszek Ned zażądali, żeby napisał 
zawiadomienie, uspokoił się i oprzytomniał.
Naprawdę trudno mu się było dziwić. Przecież dla takiej chwili rzucił praktykę 
lekarską, rozbił nasze życie rodzinne, czmychnął przed wierzycielami i w 
największej mordędze pokonał trzy tysiące mil pustyni, na której co krok czyhały 
nowe niebezpieczeństwa i nowe udręki. To, łudziliśmy się, jest koniec łuku 
naszej tęczy; za kilka minut mieliśmy zamiar rozbić wrota skarbca.
ROZDZIAŁ XXXIX
Wzięliśmy się do roboty używając takich narzędzi, jakie kto chwycił do ręki, i 
po chwili mieliśmy już małą kupkę odłamków i bryłek. Złoto w nich było prawie 
czyste; ani trochę czarniawe, tylko ciemnożółte, bardzo przyjemne do patrzenia. 
Ale chcieliśmy się u-pewnić, nie mieliśmy ochoty marnować czasu i wysiłku na 
wydobywanie tak zwanego „złota głupców", czyli pirytu czy czegoś w tym rodzaju, 
więc wujaszek Ned sięgnął po swoje przyrządy probiercze i zbadał bryłki. 
Stłoczyliśmy się koło niego wszyscy i nikt nie mówił słowa. Było cicho, jak 
makiem zasiał, tylko czasem brzęk narzędzi, jak coś upadło na ziemię, rozumiecie, 
i z rzadka szmer kamyka toczącego się po zboczu.
Wujaszek Ned miał przenośny komplet przyrządów probierczych — skrzyneczkę cynową 
z palnikiem, dmuchawką i buteleczkami rozmaitych kwasów — którą nosił zawsze 
zawieszoną na rzemieniu; twierdził, że ta skrzyneczka jest warta więcej niż 
wszystkie książki o złocie napisane od stworzenia świata.
Poddał bryłki trzem próbom; pierwszej dokonywał za pomocą dmuchawki. Powiedział, 
że kupił dmuchawkę od jednego prawdziwego profesora, który przyjechał szukać 
złota i w zeszłym roku w lecie natrafił na bogatą żyłę, ale zaczął pić i 
skończył na żebractwie i włóczęgostwie, po czym go przepędzili z tych okolic. 
Złoto i tlen mają chemiczne powinowactwo, jak to według wu-jaszka Neda określił 
profesor, natomiast miedź, żelazo i ołów bardzo szybko robią coś, co się nazywa 
„utlenieniem", i podgrzane zapadają się w popiele kostnym. Z drugiej strony 
podgrzane do wysokiej temperatury złoto i srebro utrzymują się na powierzchni. 
Wujaszek Ned wziął teraz węgiel drzewny z osadzoną w zagłę-
368
bieniu odrobiną popiołu kostnego i rozpoczął próbę za pomocą dmuchawki; nasz 
metal wyszedł z tej próby zwycięsko.
— Teraz zrobimy próbę rtęciową i na zakończenie wsadzimy cały interes do kwasu, 
więc radzę wam wstrzymać oddechy — powiedział.
Następnie podgrzał jedną bryłkę, rozkruszył i roztarł ją (powtarzam jego słowa) 
z rtęcią, która przylgnęła do metalu dosłownie w mgnieniu oka.
— Jak. dotąd w porządku — powiedział, a my wszyscy zmieniliśmy pozycję. Trochę 
nam ulżyło.
Potem wziął słaby roztwór kwasu azotowego i solnego i metal z punktu się 
rozpuścił. W stężonym roztworze — ani drgnął.
— Chłopcy — powiedział wujaszek Ned wstając i uderzając się kapeluszem po 
dżinsach — trafiliśmy na żyłę. Próba wypadła pięknie i albo złoto jest w czystej 
postaci, albo ja jestem kiep. Srebro rozpuściłoby się w czystym roztworze, a 
wszystkie inne możliwości wykluczyliśmy przy użyciu dmuchawki. ???, hip, 
hurrraaa!
Wszyscy ściskali się za ręce i wszyscy gratulowali mi mojego sokolego wzroku — 
pamiętacie, że na dzień przed wyjazdem napomknąłem mojej matce, jak bardzo może 
mi się przydać mój sokoli wzrok przy poszukiwaniu złota. A potem wzięliśmy się 
do roboty.
My z Toddem pracowaliśmy zwykłymi łyżkami, które wcale nie były gorsze od 
kilofów, a nawet lepsze do tej pracy, którą kopacze nazywali łyżkowaniem.
Mężczyźni obliczyli na oko, że tego pierwszego dnia wydobyliśmy złota wartości 
ośmiuset pięćdziesięciu dolarów, a przecież nawet jeszcześmy nie zaczęli. Chyba 
nigdy w życiu nie miałem tak pysznej zabawy; powiedziałem Toddowi, że wolę to 
nawet od wstawania wcześnie rano i podskubywania staremu Burghardtowi 
zarzuconych na noc wędek, bo tu przynajmniej nie trzeba czyścić.ryb, a poza tym 
nie grozi człowiekowi niebezpieczeństwo, że go przy-łapią.
Cóż, zeszliśmy na dół po kobiety i przenieśliśmy obóz najbliżej jak się dało, to 
jest do najbliższego punktu, w którym była woda, i nie pisnęliśmy nikomu ani 
słówka. Zostawiliśmy u sąsiadów wiadomość dla pana ???, wywiesiliśmy też kartkę 
na miejscu dawnego obozowiska, a poza tym co dzień któreś z nas schodziło na dół 
i sprawdzało, czy przypadkiem nie przyjechał.
Po tygodniu wydobyliśmy większość złota widocznego na powierzchni i zarobiliśmy, 
znowu licząc na oko, blisko cztery tysiące osiemset dolarów. Trudno to nazwać 
wielką fortuną, ale sumka była spora i wszyscy byli uszczęśliwieni. Dzieliliśmy 
się teraz w ten sposób, że wujaszek Ned otrzymywał jedną trzecią, a my z panem 
Kisslem dwie trzecie; tak wielkich sum pieniędzy nie wi-
— Podróże Jałmiego McPheetersa
369
dzieliśmy od bardzo dawna, a może nawet nigdy. Ale to nie był
jeszcze koniec.
W połowie następnego tygodnia mieliśmy już dobrze ponad siedem tysięcy dolarów, 
więc wymieniliśmy złoto na gotówkę u naj-uczciwszego urzędnika probierczego w 
Marysville, który wykanto-wał nas, jak twierdził wujaszek Ned, najwyżej na 
kilkaset dolarów.
Nazajutrz wieczorem usłyszeliśmy wołanie gdzieś w żlebie poniżej naszego obozu, 
a jak wybiegliśmy sprawdzić, co się dzieje, zobaczyliśmy pana ???. Siedział na 
koniu, okropnie chudej szkapie, pewnie ze trzydziestoletniej, którą sprzedali mu 
ci oszuści z Sacra-mento za skandalicznie wysoką sumę. Zanim zsiadł z konia, 
powiedział nam, że strasznie się namęczył, żeby nas odnaleźć. Powinniśmy się 
byli tego domyślić. Chociaż pan ??? miał tyle zalet, nie umiałby trafić bez 
kompasu z jednego brzegu rzeki na drugi. Był w tych sprawach najokropniejszym 
łamagą, jakiego można sobie wyobrazić, ale zupełnie się tym nie przejmował.
— Tak — powiedział, kiedyśmy go już przedstawili wujaszkowi Nedowi i chłopcu i 
opowiedzieli o złocie — musiałem wjechać na złą ścieżkę. Przyznaję, że wskazówki 
w notatce były bardzo dokładne. Ale najwięcej czasu zajęło mi odnalezienie 
pierwszego obozu. Tego na drodze do Marysville...
— Ależ drogi panie ??? — przerwał mu ojciec łagodnie — to niemożliwe, ten obóz 
jest przy samej drodze. Odnalazłoby go bez trudu dziecko z zawiązanymi oczami.
— Dziwne, prawda? Ale widzi pan, przejechałem obok i nie zauważyłem. Pewnie 
myślałem o czymś innym.
Miał dla nas ponad tuzin listów; na wszystkich był stempel „Adresat zgłosi .się 
osobiście", więc czekały na odbiór w San Francisco. Państwo Kisslowie też mieli 
sporo listów od rodziny i przyjaciół, a pan ??? na zapytanie mojego ojca odparł 
z kwaśną miną, że owszem, dostał wiadomość z domu.
Myślę, że czytaliśmy każdy list najmniej dziesięć razy. Oj-
ciec przeczytał mi swoje listy od matki i obaj od czasu do czasu ocieraliśmy 
oczy, ale ojciec powiedział, że jest to. bardzo radosna okazja, ponieważ mamy 
już teraz pieniądze i wiemy, jak zdobyć więcej, więc niedługo, bardzo chyba 
niedługo, zaczniemy myśleć o powrocie do domu.
Czytał:
„Mary wyrżnął się trzeci ząb. Hanna pojechała na trzy tygodnie do Natchez, w 
odwiedziny do kuzynów w Cherokee, prosiła, żeby was mocno ucałować. Starał się 
tu o jej rękę najstarszy syn Gregsonów, pu-stogłowy ciamajda bez perspektyw 
zdobycia czegokolwiek w życiu i z mniejszymi jeszcze perspektywami otrzymania 
czegokolwiek w spadku, więc wyekspediowałam ją z Louisville. Niestety obawiam 
się, że ona sama, mimo urody i młodości, nie jest uważana za dobrą partię..."
Ojciec przerwał czytanie i zaniósł się kaszlem, ale po chwili, opuszczając to i 
owo, doczytał list do końca. Moja matka radziła sobie jako tako żyjąc ze swego 
skromnego dochodu. Bankier Parsons dał się w końcu udobruchać, chociaż wiadomość 
o naszym wyjeździe bardzo wzburzyła (początkowo miał nawet zamiar wysłać za nami 
list gończy, ale przyjaciele go od tego odmówili) i matka spłacała nawet co 
miesiąc drobne sumy na poczet naszych długów.
Jedyna zła wiadomość, która na ojcu zrobiła chyba mniejsze wrażenie niż na mnie, 
to że Sam zdechł. Jak na kozła był naprawdę młody, ale zrozumiałem wszystko, 
kiedy przeczytałem, że umarł na niestrawność. Przestałem się wtedy dziwić, bo 
właściwie biorąc pod uwagę to, co on zjadał, śmiało można powiedzieć, że dożył 
sędziwego wieku. W tym ostatnim przypadku farmer był taki głupi, że zostawił 
nową bronę w zasięgu jego sznura i naturalnie Sam zjadł kilka zębów. Ale nie 
mogłem zrozumieć, że farmer był przejęty tylko broną i wcale nie czuł się 
odpowiedzialny za kozła.
Ojciec powiedział, żebym się nie martwił, bo mi jakoś wynagrodzi tę stratę. 
Obiecał, że kupi mi ulubieńca, który będzie mógł jeść absolutnie wszystko.
— Podobno pytonowi czy też anakondzie nie szkodzi żaden kąsek, który 
mechanicznie mieści im się w paszczy. Kwasy żołądkowe rozpuszczają wszelki 
rodzaj strawy. Czytałem w którejś z gazet, że pyton połknął przez pomyłkę 
wypchanego łosia i wszystko skończyło się dobrze. Kto wie, może to jest 
najwłaściwsze rozwiązanie?
— Nie chcę pytona — odparłem trochę pochlipując. — Chcę
Sama.
— Cóż, chłopcze, Sam wyzionął ducha, a my musimy się z tym pogodzić i znieść 
dzielnie bolesny cios. Spójrz na to w taki sposób: Sam odszedł od nas, żeby 
baraszkować i meczeć w kozim niebie, tym cudownym, najwspanialszym miejscu dla 
zwierzęcia o jego skłonnościach. Powiem ci, jak je sobie wyobrażam: jest to 
stare, zaśmiecone podwórze za domem, pełne puszek, potłuczonych butelek, 
połamanych grabi i parasoli, kawałków cegły i czysto upranej bielizny na sznurze. 
A Sam przechadza się po tym niebie i skubie, i żuje, wybiera to, odrzuca tamto. 
Ach, synu, jakże on tam jest szczęśliwy! Nawet do nas nie zatęskni.
Ojciec mógł sobie teraz mówić, co chciał, ale ja i tak wiedziałem, że nie lubił 
Sama, odkąd kozioł wdarł się do domu i zjadł jego walizkę. Przestałem więc 
słuchać, wziąłem kilka listów i poszedłem je czytać w samotności.
Pan ??? powtórzył nam treść swoich listów dopiero tego wieczoru, kiedy wujaszek 
Ned i Todd poszli do Marysville odwiedzić znajomych.
— Z ciężkim sercem muszę państwa zawiadomić, że wyjeżdżam — powiedział, gdy 
siedzieliśmy wszyscy dokoła ogniska.
Zrobił się straszny szum i ojciec zawołał:
— Jeżeli to sprawa pieniędzy, jest samo przez się zrozumiałe, że część dochodów 
z tej ostatniej żyły należy do pana. Był pan towarzyszem naszej niedoli i jako 
taki musi pan też uczestniczyć w naszych tryumfach.
Pan ??? uśmiechnął się.
— Dziękuję panu, doktorze. Ale tu nie chodzi o pieniądze. Cały
372
kłopot, to ze mieliśmy w naszej rodzinie coś w rodzaju familiinego kryzysu. 
Dokładnie mówiąc, zdarzyły się aż dwa przykre wynadki a ich konsekwencje 
bynajmniej nie są dla mnie miłe. F
— Możesz liczyć na naszą pomoc, drogi ???. Zrobimy wszystko co w naszej mocy. 
Zrozumiałem z tego, co pan napomykał że ro' dzinka me bardzo się panu udała. 
Pan wzniósł się ponad nich i na prawdę szczerze się cieszę, że zyskał pan nowych 
przyjaciół ustosunkowanych i nawet dość zamożnych.
— Oceniam i najserdeczniej dziękuję — powiedział pan ??? — Ale niestety me ma 
dla mnie wyjścia z tej sytuacji. Nie, po prostu muszę pomesc konsekwencje. W tej 
sprawie nie istnieją żadne al ternatywy. Spadł na mnie, rozumie pan, tytuł 
książęcy — księcia Blandfordu — a jest to chyba ostatnia rzecz na świecie jakiej 
sobie życzę. Zresztą nigdy nie brałem poważnie pod uwagę' takiei moż liwosci. 
Ale rozumie pan, staruszek przeniósł się na tamten świat Posprzeczał się z 
jakimiś sędziami na dorocznej wystawie petunii i dostał ataku serca, a mój 
starszy brat — nawiasem mówiąc nie znosiłem tego człowieka — skręcił kark 
polując na te ohydne lisv Fatalny pech. Ach, dostanę j a teraz za swoj e, ale co 
robić'
— Czy me zechciałbyś, ???, powtórzyć tego jeszcze raz, tylko trochę wolniej? — 
wyjąkał mój ojciec. ' ?
— Muszę wrócić do kraju i zająć się wszystkim: zarządzać majątkami wydawać 
przyjęcia na trawie, bale dobroczynne patro nowac działalności charytatywnej w 
moim hrabstwie zasiadać w izbie lordów Jako przedstawiciel mojego okręgu... 
naprawdę nie wyobrażam sobie straszliwszej mordęgi. Co więcej, podoba mi s e tu. 
Zycie w tym kraju mi odpowiada. ?
* ?? C?e~ P°wiedział mój ojciec. — To niemożliwe. Nie dostałeś tytułu książęcego. 
Z całą pewnością masz na myśli tytuł barona albo wicehrabiego, może nawet earla 
czy markiza. Ale — leślt łaska —nie księcia! • 
Jesl1
? ~??????? mi i najserdeczniej pana przepraszam. Mói stars7v brat był lordem 
Hurley, a ja, młodszy syn, nosiłem, jak panu wfa domo, tytuł „wielmożnego". Mnie 
osobiście ten system nie ????" wiada Tytuły powinno się nadawać tym, którzy na 
to zasługują -J«U? tytuł sędziów pokoju czy też sierżantów pułkowych ProVP mi 
Wierzyc że mój ojciec był człowiekiem bezwartościowym a to sT mo dałoby się 
powiedzieć o moim bracie.
skąT AleŻ t0 ZnaCZy' 2? jeSt Pan sP°krewniony z rodziną królewno fUZJni7 tylk° 
??? Pam^tam- którego stopnia. Zdaje się, że 1UdJą to gdzieś zapisane w zamku...
cie77M<Tł ???' Żf ma^tek..>est w ruinie, tak? - powiedział oj-iec z nadzieją w 
głosie. Robił, co mógł, żeby znaleźć w tym wszy-
373
stkim jakąś skazę. — Bieda taka, że nie starcza nawet pieniędzy na zachowanie 
pozorów? Znam takie sytuacje. Dość są pospolite. — Nie, mój ojciec był zdaje się 
uważany za człowieka stosunkowo zamożnego. Naturalnie majątek, to jest dom, 
ziemia i tak dalej stanowią majorat. Ale jeśli się nie mylę, ojciec miał dość 
dużo gotówki, ktoś mi chyba kiedyś mówił, że trzy czy cztery miliony funtów. 
Naturalnie nie on dorobił się tych milionów, tylko jego ojciec. Strasznie głupie, 
żeby jeden człowiek dziedziczył taką sumę pieniędzy, zwłaszcza człowiek, który — 
co tu ukrywać — był ostatnim durniem.
Cóż, ta nowina zupełnie nas zatkała. Zwłaszcza mojego ojca, który Bóg wie ile 
razy nazywał rodzinę Coego bandą nicponiów. Dziwne, ale nagle wszystko się 
zmieniło. Kisslowie w ogóle nie mogli tego pojąć, a Jennie była zupełnie jak 
pensjonarka; od tej chwili przestała się zwracać bezpośrednio do tego 
nieszczęśliwca. Naprawdę płakać się chciało. Jednego dnia był naszym bliskim i 
zażyłym przyjacielem, a już nazajutrz stał się jakąś prawie obcą osobą. I 
przecież to nie była jego wina!
— Wykręciłbym się od tego, gdybym mógł — oznajmił nam ponurym głosem. — Ale cóż, 
w Anglii takich rzeczy po prostu się nie robi, co pan najlepiej wie — dodał 
zwracając się do mojego ojca. Kolacja minęła w milczeniu, a że krępowaliśmy się 
wszyscy spytać pana ???, jak należy go teraz tytułować (przy czym wiedzieliśmy 
naturalnie, że on nie pozwoli na żadną zmianę), nie używaliśmy w ogóle żadnego 
zwrotu, tylko po prostu omijaliśmy go w rozmowie. Co więcej, w pewnej chwili 
przyłapałem się na tym, że unikam jego wzroku, jak gdyby któryś z nas popełnił w 
tajemnicy jakiś haniebny czyn. To było zupełnie idiotyczne.
Po kolacji wziął Po-Povi za rękę i powiedział zwracając się do nas wszystkich:
— Otóż, dziecko, przeprowadziłem pewne rozmowy z bankiem w San Francisco i 
jeżeli doktor McPheeters wyrazi zgodę, z największą radością wezmę cię do Anglii 
i postaram się dać ci odpowiednią edukację. Masz bystry, chłonny umysł — o tym 
przekonałem się na lekcjach — i warto byłoby nakarmić go wiedzą. Co pan o tym 
myśli, doktorze?
Przez chwilę ojciec spoglądał na niego w osłupieniu. Potem wykrztusił:
— Zgadzam się na wszystko, co będzie z korzyścią dla dziecka... naturalnie pod 
warunkiem, że ona sama ma na to ochotę.
Dziewczyna podniosła błyszczące oczy i spojrzała kolejno po naszych twarzach, na 
mnie na ostatku. Ale niepotrzebnie się do mnie zwracała! Nie miałem najmniejszej 
ochoty za nią decydować; ani mnie to ziębiło, ani grzało, mogła sobie jechać na 
Biegun Północny
374
i tam sprzedawać lody. Ojciec powiedział, że jest wolna, i była wolna — chociaż 
dużo dałoby się powiedzieć na temat jej niewdzięczności.
Później, kiedy omówili już całą rzecz z góry na dół i z dołu na górę, przyszła 
do mnie nad brzeg strumienia, gdzie siedziałem i ciskałem kamienie do wody.
— Doktor uważa, że powinnam jechać — powiedziała. — Mogłabym zostać damą.
— Nie krępuj się — powiedziałem. — Jedź i koniecznie zostań damą. Tak, wasza 
wysokość... nie, mój lordzie... czy mogę jeszcze dolać ponczu, wasza eminencjo? 
Czytałem o tym w książkach. Banda wygłupiających się półgłówków!
— Jak pan ???? — spytała łagodnie.
— On się zmieni. Poczekaj, to zobaczysz. Jak tu przyjechał, nosił białe 
rękawiczki. Na pewno do nich wróci po tamtej stronie Atlantyku.
— To uważasz, że nie powinnam jechać?
— Kto? Ja? A co mnie to obchodzi? Nie moja rzecz. Nie namyślaj się i wal na łeb 
na szyję. W ogóle rób, co ci się żywnie podoba.
— Myślałam, że może będzie ci brak naszych wycieczek do lasu... Łowienia ryb, 
szukania różnych roślin, naszych rozmów.
— Ryby będą brały przynętę niezależnie od tego, czy ktoś pojechał do Anglii, 
czy nie. Im to jest bez różnicy. Jedź sobie, jak masz ochotę. Mnie tam nie jest 
potrzebny przewodnik po lesie.
Nie odzywała się przez chwilę, potem powiedziała:
— Ja będę bardzo za tobą tęskniła. Zresztą wrócę i wszystko będzie po dawnemu.
— O nie. Jak się raz przyłączysz do tej zgrai żłopaczy herbaty, nie będziesz 
miała czasu na zabawy na świeżym powietrzu. Po co wracać? Szkoda fatygi.
— To znaczy, że nie chcesz, żebym wróciła?
— Och, będę bardzo zajęty. A kopanie złota i picie herbaty jakoś do siebie nie 
pasują. Kto ma czas na to, żeby rzucać narzędzia i parzyć herbatę? Nie, radzę, 
żebyś się nastawiła na siedzenie do końca życia tam, gdzie jedziesz.
Jej oczy nagle zabłysły i zrobiły się prawie fioletowe, nieraz to już u niej 
widziałem. Potem odwróciła się na pięcie, z głową podniesioną wysoko, i odeszła 
w kierunku polany. Rzucałem dalej kamienie pogwizdując cicho, ale byłem wściekły. 
Jakim prawem ona sobie wyobraża, że mnie to cokolwiek obchodzi? Z tej 
wściekłości aż mnie dławiło w gardle i obie dłonie miałem wilgotne. No więc 
Poszła sobie. O jedną Indiankę mniej. Ale na brzegu polanki odwróciła się i 
zawołała:
— Jaimie, będę za tobą tęskniła! Jesteś moim bratem! — I skrzy-
375
żowała ręce na piersi w jakiś taki dziwaczny sposób, ale nie mia-4
łem pojęcia, co to znaczy.
Zaśmiałem się krótko i stałem nic nie mówiąc, dopóki nie odeszła. Indianie, 
rzeczywiście! Kopnąłem dwa razy w kłodę drzewa, co było głupie, bo nie miałem na 
sobie butów, a potem usiadłem na brzegu i sam nie wiem dlaczego, ale było mi 
strasznie ciężko na
duszy.
A tej nocy w ogóle nie mogłem zasnąć. Pewnie z tęsknoty za domem. Nad ranem 
zdrzemnąłem się trochę. Jak odjeżdżali i cała nasza gromadka żegnała ich, 
strasznie łzawo i ze smutkiem, trzymałem się na boku. Trochę później poszedłem 
do lasu, położyłem się
i zasnąłem.
Zanim przejdę do dalszych wypadków, chciałbym opowiedzieć przebieg rozmowy, jaką 
poprzedniego wieczoru ojciec przeprowadził z panem ??? na osobności. Nie 
wiedzieli, że ja słyszę, ale tak się złożyło, że stałem akurat za drzewem i 
chociaż naprawdę robiłem co mogłem, nie udało mi się tak zupełnie uniknąć 
słuchania.
— ??? — wybąkał mój ojciec bardzo zmieszany. — Sam nie] wiem, jak zacząć, i 
najmocniej z góry przepraszam, ale czy pańskie zainteresowanie małą Po-Povi 
ogranicza się... ehm... do edukacji? Oczywiście mam na myśli tylko najuczciwsze 
zamiary...
— Drogi przyjacielu — odparł pan ??? — ma pan wszelkie prawo pytać. Ale niechże 
się pan zastanowi: dziewczyna ma trzynaście lat, ja — prawie czterdzieści. Co 
więcej, jestem w zasadzie zaręczony z panną Barbarą Willing. Rozumie pan więc, 
że ta rzecz nie wchodzi w ogóle w grę. Jeśli zaś idzie o jakieś niehonorowe 
zamierzenia, zapewniam pana...
— Ani słowa więcej — zawołał mój ojciec krztusząc się w gwałtownym ataku kaszlu. 
— Proszę, niech pan to wymaże z pamięci. Chociaż warunki mojego życia nie są 
teraz najszczęśliwsze, nadal potrafię dojrzeć w człowieku dżentelmena.
— Ja też, doktorze -— uśmiechnął się ???. — I niech pan pozwoli, że powiem 
teraz to, czego nie potrafię właściwie wyrazić... że dzięki znajomości z wami 
wszystkimi czuję się wewnętrznie bogatszy.
— Drogi chłopcze — zaczął ojciec, ale głos mu się załamał, więc
na tym skończyli rozmowę.
Ubyły więc dwie osoby z naszej gromadki. Po ich wyjeździe było nam wszystkim 
ciężko na duszy. A jeśli idzie o mnie, przyznam się chyba i zrzucę wreszcie ten 
ciężar z piersi: w mój dziecinny, okrutny, głupi sposób pozwoliłem dziewczynie 
odjechać nie powiedziawszy jej ani jednego życzliwego słowa. Ale nie miała prawa 
mówić
że będę za nią tęsknił... a przede wszystkim nie miała prawa
odjeżdżać!
376
ROZDZIAŁ XL
Wróciliśmy na łyżkowanie naszego żlebu, ale robota tu już się kończyła. Wujaszek 
Ned uważał, że w głębi skały jest złoto, ale prawdopodobnie żyła dość cienka i 
niewarta zachodu. Niełatwo było rozkruszyć tę skałę, nawet pan Kissel musiałby 
się nad nią solidnie namęczyć.
Wobec tego oczyściliśmy obydwa brzegi z wszystkiego, co było na wierzchu, i 
skończyliśmy z tym żlebem. W sumie łożysko strumienia dało nam ponad osiem 
tysięcy dolarów; był to połów bardzo dobry i ustępował tylko — jak to kopacze 
nazywali — „szczęśliwemu trafieniu".
Podzieliliśmy dochód i szukaliśmy w okolicy nowych pokładów. Widać było, że 
Kisslowie chcieliby jak najprędzej kupić za swój udział farmę, ale ojciec 
namówił ich do dalszych poszukiwań, tłumacząc, że jeśli odkryją nową żyłę, będą 
mogli „nabyć majątek iście królewskich rozmiarów". Zgodzili się więc, wcale nie 
dlatego, że im zależało na czymkolwiek królewskim, ale ponieważ chcieli nam 
pomóc i bali się, że bez nich będziemy mieli za mało rąk do pracy.
Minęło kilka dni, a my pracując w wyschłych łożyskach strumieni wydobyliśmy 
zaledwie tyle złota, że nam nawet nie starczało na zakup żywności. Próbowaliśmy 
też, w pobliżu osady zwanej Weber Town, kopać „na sucho", co było wtedy dość 
rozpowszech-^ nione, a także chodziliśmy po rozmaitych żlebach z płuczką 
kołyskową i korytami. Ale wydobywaliśmy bardzo mało. Strasznie gnębiła nas myśl, 
że przejadamy te osiem tysięcy dolarów, więc byliśmy wszyscy w posępnych 
humorach. Któregoś dnia wieczorem zatrzymał się obok nas bardzo szczupły 
mężczyzna, może czterdziestopięcioletni, szpakowaty, o chorowitym wyglądzie, z 
kobietą w tym samym mniej więcej co on stanie, a może nawet trochę mizerniej-szą. 
Poprosili o wodę. Pani Kissel z miejsca się nad nimi ulitowała, powiedziała 
biednej, wychudzonej kobiecie, że nie powinna chodzić po górach, tylko rozbić 
gdzieś namiot i wypocząć. Widać było, że odpoczynek jest im potrzebny; ledwie 
trzymali się na nogach. Ale chociaż tacy byli obdarci i zagłodzeni, przypominali 
mi kogoś. Dziwna rzecz. Wysilałem mózgownicę, ale w żaden sposób nie mogłem 
sobie przypomnieć.
— Ciężko jest — powiedziała kobieta. — Spieniężyliśmy z Morrisem wszystko, cośmy 
mieli na tym bożym świecie, żeby tutaj Przywędrować. Co więcej, ufamy całym 
sercem drogiemu Jehowie 1 nie przystoi zatrzymywać się teraz, kiedy Kanaan tak 
już jest blisko.
Mężczyzna przemówił skrzekliwym głosem, który na pewno wy-
377
dałby się interesujący przedsiębiorcy pogrzebowemu — takiemu, j co to chciałby 
mieć trochę ruchu w interesie. Powtórzył za żoną: I
— Ciężko jest, ciężko. Żeby to Bóg dał jeszcze miesiąc, trzydzie-i ści dni, w 
jakim takim zdrowiu, dobilibyśmy gładko do tamtego brzegu, ale raptem wszystko 
zwaliło się nam na głowę. ?????? dostała fluksji, a ja niech trupem padnę, 
jeżeli nie potknąłem się o kamień machając łopatą i nie wyhodowałem sobie 
podwójnej przepukliny po obu stronach brzucha, co mnie na dobre unieruchomiło.
Dowiedzieliśmy się od mężczyzny, że pracował jako kucharz na małym statku 
przybrzeżnym, ale naturalnie jak tylko odkryto w Kalifornii złoto, to znaczy 
przed rokiem, zszedł na ląd i sprowadził żonę, która miała małą jadłodajnię w 
San Francisco.
Rozejrzał się niespokojnie, zakaszlał cicho.
— Nie ma rady, trzeba będzie sprzedać, zanim tutejsi zbóje obiorą nas ze 
wszystkiego. A przecież tak, jakbyśmy mieli te skarby
w rękach!
— Moje wy biedaczyska! — wykrzyknęła pani Kissel. — Powiadacie, że jesteście 
dobrymi chrześcijanami i w rodzinnym mieście uczęszczacie do kościoła?
— Ach, paniusiu, tylko wiara nas trzyma. Wiara, omnium-zbie-
rakum i dobre żołądki.
Omnium-zbierakum było potrawą, którą wymyśliło kilku przymierających głodem 
Francuzów, a nazwa przyjęła się we wszystkich okolicznych obozach: był to po 
prostu gar, do którego Francuzi wrzucali wszystko, co żyło i ruszało się w tych 
stronach, ale przede wszystkim udka żabie, dzięcioły, żółwie i wiewiórki.
— A więc czasem jednak się państwu szczęściło? — spytał
uprzejmie mój ojciec.
Mężczyzna znowu rzucił na boki niespokojne spojrzenie, a potem powiedział:
— Mieliśmy okrutnego pecha. I dopiero pięć tygodni temu...
— Morris, znowu trzepiesz ozorem!
— ??????, przecież to są zacni, bogobojni ludzie — obruszył się; mężczyzna. — 
Nawet w jaskini rzezimieszków i bandytów człowiek trafia czasem na ludzi godnych 
zaufania, za co chwała niech będzie dzieciątku Jezus. — Opisał, jak ich 
wyrzucono z jednej zajętej już działki, a potem powiedział, że w innej 
miejscowości, w której szukali złota, wypalono złodziejowi działek znamię na 
policzku, a drugiemu, zaledwie chłopcu, obcięto uszy, bo podkradał kopaczom 
złoty piasek z woreczków.
Ojciec uśmiechnął się.
— Jeżeli macie jakiekolwiek sekrety, przy nas możecie mówifi o nich bezpiecznie. 
Nie upadliśmy jeszcze tak nisko, żeby żerować
na bliźnich.
Mężczyzna rozejrzał się, żeby sprawdzić, czy nie ma w pobliżu
378
kogoś obcego, a potem wyciągnął z kieszeni coś, było owinięte w bibułkę.
— Morris!
Wahał się chwilę, potem rozwinął bibułkę. A my wszyscy wstrzymaliśmy oddech. Na 
jego dłoni leżała gruba, żółta bryłka wielkości orzecha włoskiego. Było to 
czyste, pełnoprocentowe złoto, bez kwarcu, bez żadnych domieszek — dziecko by 
się na tym poznało!
— Niebywałe! — zawołał ojciec, a wujaszek Ned wyciągnął rękę i powiedział:
— Za pańskim przeproszeniem — i podniósł bryłkę do światła.
Pokazując swój skarb mężczyzna miał twarz taką bladą i zapadniętą, że wyglądał 
naprawdę żałośnie, a kobiecie łzy szkliły się w oczach.
— Człowiek haruje, przymiera głodem, śpi na zimnie i deszczu, urabia sobie ręce 
po łokcie, opędza się od zbójów i Indian, a potem, kiedy ukochany Zbawiciel 
obsypuje go szczodrobliwymi darami, jest tak chory, że nie ma siły wstać i 
sięgnąć ręką po te dobrodziejstwa.
— O czym pan właściwie mówi? — spytał mój ojciec.
— Morris!
Mężczyzna znowu się rozejrzał i powiedział:
— Jesteśmy bogaci! Natrafiliśmy na bogatą żyłę. Jar, który mógłby nam dać 
miliony... w ciągu tego roku nauczyłem się dużo o złocie... i niech pan na nas 
spojrzy! Nie mamy siły kopać! Gdybym trzymał moją drogą żonę w górach jeszcze 
przez miesiąc, leżałaby teraz w ziemi obok złota.
— Morris — przerwała mu żona. — Jestem silniejsza, niż ci się zdaje. Już ci to 
mówiłam i jeszcze raz powtórzę: ani myślę oddawać tego, cośmy zdobyli w takim 
krwawym pocie, wolę pójść tam zaraz i kopać, dopóki nie padnę trupem.
— Nie zrobisz tego, ??????, dopóki ja uważam się za mężczyznę. Nie... pozostała 
nam jedna tylko nadzieja: iść do miastal sprzedać, zanim złodzieje wyzują nas z 
naszej własności. Bogiem a prawdą nie dostaniemy nawet tysiącznej części tego, 
co wart jest nasz jar. Ciężko żyć, ciężko.
Myślałem, że się rozpłacze.
Było nam bardzo żal tych ludzi, więc nakarmiliśmy ich i zatrzymali na noc, 
zwłaszcza że podróżowali bez bagaży i mieli tylko jeden wspólny koc.
Trochę później, kiedy się już wszyscy pokładli, zobaczyłem, że °jciec i wujaszek 
Ned rozmawiają po cichu, a nazajutrz wcześnie rano ojciec zagadnął mężczyznę 
tymi mniej więcej słowy:
]— Proszę posłuchać, jeżeli ma pan działkę do sprzedania, będziemy wdzięczni za 
prawo pierwokupu. Od przeszło tygodnia nie
379
natrafiliśmy na nic wartościowego, a bardzo chcielibyśmy podjąć
na nowo pracę.
— Wspomogliście nas, za co jesteśmy wdzięczni — odparł mężczyzna — ale 
zrozumcie nasze położenie. Dałbym sobie głowę uciąć, że natrafiliśmy na bogatą 
żyłę — kto wie, może jest warta miliony — więc chcielibyśmy z ?????? dostać 
możliwie najwyższą cenę. Jak mam być całkiem szczery, jeden syndykat w 
Sacramento...
— Powinienem był może powiedzieć — przerwał mu prędko ojciec — że mamy trochę 
gotówki. Poszczęściło nam się kilka razy,
nawet całkiem nieźle.
— Jesteśmy wam bardzo zobowiązani i chętnie dalibyśmy wam prawo pierwokupu, 
tylko ja nie lubię prowadzić handlowych rozmów z przyjaciółmi.
— Takie stanowisko przynosi panu tylko zaszczyt, ale proponuję następujące 
rozwiązanie: obejrzymy działkę, zapoznamy pana z naszymi finansowymi 
możliwościami, a jeśli się nie dogadamy, nikomu nie stanie się krzywda.
Widać było, że mężczyzna wcale się do tego nie pali, ale ojciec tak nalegał, że 
tamten nie bardzo mógł odmówić. Zrobiło mi się przykro, kiedy na nich patrzałem. 
Po śniadaniu więc nasi mężczyźni i ten Morris — na nazwisko miał Simpkins — 
wyruszyli w drogę; my z Toddem wlekliśmy się z tyłu za nimi.
Dzień był dobry do chodzenia, ciepły, ale nie upalny. Szliśmy przez małe wzgórza 
i doliny, podobne* do tych, w których kopaliśmy złoto, zarośnięte z rzadka 
karłowatą sosną i innym takim zielskiem; po drodze natknęliśmy się na stado 
przepiórek, królików, jednego jelenia i spotkaliśmy dwóch Indian ze szczepu 
Kopaczy, którzy poderwali się jak zające i uciekli, aż się za nimi kurzyło.
Trwało to trzy godziny — średnio długa droga, przy czym pan Simpkins prawie nam 
umarł z wyczerpania — zanim zaszliśmy na miejsce. W dole bardzo ładny żleb z 
łupkowatym łożyskiem wyschniętego strumienia na dnie, a w górze długi, kręty 
potok widoczny na przestrzeni dwustu czy trzystu jardów i jeszcze wyżej
skaliste występy.
Na krawędzi, przed samym zejściem w dół, zobaczyliśmy zawiadomienia o wytyczeniu 
działki, ustawione tak gęsto, że tworzyły prawie płot. „Działka Morrisa 
Simpkinsa" — głosiły napisy i u dołu była jeszcze data.
Przystanęliśmy na wzgórzu nad żlebem i pan Simpkins powiedział:
— Uczciwość i rzetelność nakazują mi powiedzieć, panowie, że wydłubaliśmy z 
?????? trochę tych tu bryłek, może za jakie tysiąc dolarów. Na wydatki. Nie 
chciałbym, żebyście myśleli, że ta działka nie była tykana.
— Niech się pan tym nie frasuje — uspokoił go ojciec. — Dos-
380
konale rozumiemy. Jest to rzecz najbardziej naturalna na świecie, że po 
wytyczeniu działki właściciel usuwa z powierzchni wszelkie widoczne bryłki złota. 
Robiliśmy to sami.
— Łyżkowaliśmy najwyżej godzinę ?— wyjaśnił pan Simpkins. — Natknęliśmy się na 
tę żyłę w drodze do Sacramento, po tym jak ?????? zachorowała na tę wredną 
fluksję, a ja dostałem podwójnej przepukliny.
— Czy chce pan przez to powiedzieć, że w ciągu godziny wydobyliście złota za 
tysiąc dolarów! — wybuchnął mój ojciec.
Pan Simpkins skinął apatycznie głową i powiedział:
— Ja tam uważam, że tą żyłą powinien się zająć syndykat z Sacramento, o czym 
już wspomniałem. Głowę dam, że znaleźliśmy tu najbogatszą żyłę w całej okolicy, 
ale jakby się okazało, że skała jest jałowa, wolałbym skonać na miejscu, niż 
pokrzywdzić miłosiernych przyjaciół.
Pan Simpkins był człowiekiem naprawdę uczciwym i wszyscy nasi mężczyźni 
podziękowali mu, że tak otwarcie wspomniał o wyjęciu kilku*bryłek. Potem wszyscy 
z wyjątkiem pana Simpkinsa, któremu odezwała się podwójna przepuklina, zaczęli 
schodzić w dół stokiem, a Todd i ja pognaliśmy za nimi.
Już po paru sekundach wujaszek Ned wydłubał ze skały bryłkę wielkości kamyka do 
gry, a potem wszyscy poszliśmy jego śladem, bo gdzie człowiek spojrzał, tam coś 
błyszczało w skale.
Ojciec był blady jak upiór. Wypchał kieszenie złotem wartości ze trzystu dolarów 
i zwrócił się do nas, żebyśmy zaprzestali poszukiwań.
— Dość! — powiedział. — Dajmy spokój. Im więcej weźmiemy, tym więcej będziemy 
musieli zapłacić za działkę. Naturalnie nie mamy zamiaru krzywdzić naszego 
przyjaciela, człowieka o tak zrujnowanym zdrowiu, ale zasady uczciwego handlu 
wymagają, żeby kupować możliwie najtaniej.
— Jeżeli w ogóle będziemy mogli kupić! — westchnął wujaszek Ned Reeves. — To mi 
wygląda na bogatą żyłę. Pokażcie, co macie... Jak wam się zdaje, ile zebraliśmy 
w ciągu tych dziesięciu minut?
Po obejrzeniu wszystkiego wykalkulowaliśmy, że bryłki są warte od pięciuset do 
sześciuset dolarów.
— W tej skale jest fortuna, ale lepiej, żeby się dostała nam niż zgrai oszustów 
z Sacramento — powiedział mój ojciec. I dodał, jak gdyby chcąc się 
usprawiedliwić: — Co więcej, z chwilą gdy mu zapłacą, znajdą sposób, żeby z 
powrotem wszystko od niego wycyganić. Chodźmy, rozmówimy się z nim.
Pan Simpkins leżał oparty o kłodę drzewa, wyglądał bardzo cho-rowicie. Było mi 
go żal. Gdyby miał siłę pracować na tej działce, dorobiłby się dużego bogactwa. 
Wszyscy tak uważali. A poza tym ciągle miałem wrażenie, że go skądś znam; byłem 
pewien, o czym
381
wyżej, że go już gdzieś kiedyś widziałem, ale w żaden sposób nie mogłem sobie 
przypomnieć gdzie. Kiedy teraz rozmawiali, znowu
wysilałem mózgownicą.
— Panie Simpkins, nie będziemy owijać rzeczy w bawełnę — powiedział ojciec. — 
Pańska działka bardzo nam się podobała. W skale jest złoto. Ile — trudno zgadnąć. 
Chętnie ją kupimy, jeżeli cena nie przekroczy naszych możliwości.
— Doktorze, w naszych kalkulacjach nie doszliśmy jeszcze z ?????? do konkretnej 
oceny. Ja tam uważam, że trzeba by pójść do Sacramento i sprowadzić takich, co 
ocenią żyłę.
— Na pana miejscu nigdy bym tego nie robił — rzucił prędko ojciec. — Narazicie 
się nie tylko na ryzyko, że ktoś ukradnie wam własność tutaj, ale również na 
szachrajstwa rozmaitych oszustów z Sacramento. Chcemy wiedzieć jedno: czy jest 
pan gotów rozmawiać z nami teraz i doprowadzić sprawę do ewentualnego końca?
Pan Simpkins oparł się o kłodę i zasłonił oczy; widać było, że naprawdę jest 
chory, wystarczyło raz na niego spojrzeć! Potem usiadł i powiedział bardzo 
spokojnie, głosem zrezygnowanym i zmęczonym:
— Wróćmy i pogadajmy z ??????.
Ojciec nie nalegał więcej. Ale możecie być pewni, żeśmy Simp-kinsa zdrowo 
popędzali w drodze. Myślę, że kiedy dotarł na miejsce, miał przepuklinę nie 
tylko podwójną, ale co namniej potrójną albo i gorzej. Prawdę mówiąc, jak 
posadziliśmy go wreszcie na^ krześle, podszedłem bliżej, żeby zobaczyć, czy 
oddycha. Naturalnie można to było sprawdzić przytykając mu do ust lusterko, tego 
jednak nie bardzo chciałem robić, a innego sposobu nie znałem.
Ale po chwili, jak przyszła jego żona i nasze kobiety, ocknął się jakoś, a wtedy 
?????? powiedziała, co miała do powiedzenia:
— Słuchaj, Morris, sprzedajmy tę działkę i odpocznijmy w ja-^ kimś pensjonacie. 
Powiem ci szczerze i otwarcie, że ledwie się trzymam na nogach. Jeszcze kilka 
dni tej fluksji, a nie będę wiedziała, czy się rozpuknąć, czy oślepnąć.
Coś drgnęło gdzieś na samym dnie mojej pamięci, ale chociaż się starałem, nie 
mogłem wyciągnąć tego na wierzch. Ojciec spytał nerwowo:
— Czy rozważaliście już jakąś sumę, zacni ludzie?
— Nie pamiętam, żebyśmy mówili kiedyś o pieniądzach — odparł pan Simpkins 
słabym głosem. — ??????, wymienialiśmy kie-ft dyś jakąś sumę?
— Nie zrzucaj tego na mnie — odparła pani Simpkins. — Za du-rj że na mnie 
zrzucasz. Jeszcze raz powiadam: sprzedaj i już.
— Wyjaśnię panu, jak się przedstawia nasza sytuacja — zaczął ojciec siedząc 
koło Simpkinsa; tak się zapalił do tej transakcji, że aż
382
0iu czoło błyszczało od potu. — Wspólnie mamy prawie osiem tysięcy dolarów, ale 
to jest wszystko, co posiadamy na tym świecie. Nie uważałby pan, że siedem 
tysięcy to uczciwa cena? Zwłaszcza że istnieje przecież pewne ryzyko. Pan 
Simpkins zrobił się jeszcze bledszy.
— Trochę mnie to, żeby tak powiedzić, zaskoczyło. Liczyliśmy na korzystniejszą 
sprzedaż.
—? Proponuję kompromis. Siedem tysięcy pięćset.
— Morris, oni podali nam rękę w potrzebie.
—? Zgoda — powiedział pan Simpkins i opadł na krzesło, jakby już był najwyższy 
czas sprowadzić karawan.
Wszyscy ściskali sobie ręce, żeby przypieczętować ugodę, i winszowali sobie 
nawzajem, i mieli miny bardzo uszczęśliwione; wszyscy z wyjątkiem Simpkinsów. 
Transakcja jakby wysączyła z nich ostatek sił, więc pomyślałem, że te pieniądze 
przydadzą im się pewnie na przyzwoity pochówek. Ale nazajutrz, po podpisaniu 
dokumentu, odprowadziliśmy tych schorowanych biedaków do Marys-ville. 
Pożegnawszy się stałem na drodze i patrzałem za nimi, jak odjeżdżali w kierunku 
Vernon wozem kursującym na szlaku Santa Fe. Znowu usiłowałem sobie przypomnieć, 
gdzie ich widziałem. Miałem to na końcu języka, ale ciągle nie mogłem utrafić. 
To tak zawsze. Zupełnie jak z wodą w imbryku, która nie chce się zagotować, 
dopóki człowiek stoi obok i patrzy. Wiedziałem, że może sobie przypomnę, jak nie 
będę się za bardzo wysilał.
Nazajutrz krzątaliśmy się żywo od wczesnego ranka. Kupiliśmy bogatą działkę i 
nie mogliśmy się doczekać chwili, w której zaczniemy wydobywać złoto. Żałowałem, 
że moja matka nie może zobaczyć teraz ojca. Nie był dzisiaj ani trochę rozlazły 
czy nieodpowiedzialny. Był duszą naszej gromadki, sam wszystko organizował. 
Kiedy w końcu wujaszek Ned Reeves, pan Kissel i ojciec załadowali narzędzia na 
plecy (planowaliśmy łyżkować i płukać zwykłą płuczką na początek), Jennie i pani 
Kissel życzyły nam szczęścia, grupa biblijna wtrąciła swoje trzy grosze, po czym 
odmasze-rowaliśmy w góry. My dwaj biegliśmy przodem. Nietrudno było znaleźć 
drogę; Simpkinsowie oznaczyli ją nawet strzałkami. Postanowiliśmy za kilka dni 
przesunąć obóz bliżej, ale dzisiaj mieliśmy zamiar przenocować na miejscu i 
wrócić do domu dopiero jutro na kolację.
Czekaliśmy z Toddem na wysokim brzegu nad działką. Wszystko wyglądało tak samo 
jak wczoraj; zawiadomienia o zajęciu własności stały, gdzie stać powinny, żleb 
czekał na nasze przyjście. Ojciec napisał wczoraj wieczorem długi list do domu i 
przeczytał na głos fragmenty, jak: „Golconda jest w zasięgu naszej ręki", „istna 
chluba Louisville", „zgodnie ze wskazówkami przystąp do budowy Kalifornijskiej 
Kliniki Publicznej im. McPheetersa". Chyba nigdy
383
nie byłem z niego tak dumny. On miał rację, a tamci się mylili, nie
wyłączając matki.
Wznieśliśmy głośny okrzyk „Na szczęście!", a potem zeszliśmy w dół żlebu. My z 
Toddem zaopatrzyliśmy się w łyżki, które są doskonałymi narzędziami do 
wydłubywania bryłek, i z miejsca zaczęliśmy się znęcać nad tą skałą.
Przez pięć czy sześć minut nie wydobyliśmy ani okruszyny, więc przesunęliśmy się 
dalej i zaczęliśmy dłubać ze zdwojoną siłą. Potem nagle usłyszałem głos wuja 
Neda:
— Doktorze, czy może pan przyjść tu do mnie na chwilę? — I dokładnie w tym samym 
momencie przypomniałem sobie, skąd znam tych Simpkinsów. Nie nazywali się wcale 
Simpkins, tylko byli tą obrzydliwą parą, co chciała mnie podstępnie wziąć do 
terminu, wtedy nad rzeką w Missouri. Zmienili się i naprawdę wyglądali na 
chorych, byli też jakby dużo starsi. Ale po prostu nie mogłem zrozumieć, 
dlaczego ich od razu nie poznałem.
Na chwilę serce zamarło mi w piersi; sam poczułem się tak, jakbym był ciężko 
chory. Rzuciłem łyżkę i pobiegłem do ojca i tamtych, którzy stali z minami 
poważnymi i zatroskanymi.
— Tatku! — wrzasnąłem. — Ci ludzie... ci państwo Simpkins.
Znam ich... to oszuści!
— Spóźniłeś się, synu — jęknął ojciec osuwając się na kamień. — Obrabowali nas 
ze wszystkiego. Ta „kopalnia" została spreparowana. Oszuści podłożyli piryt.
W całym żlebie nie było ani jednej uncji złota, można sobie było wypatrzeć oczy 
i też nie znaleźć najmniejszego choćby okrucha. W skale nie błyszczały dzisiaj 
bryłki, tak strannie rozmieszczone za naszym poprzednim pobytem, a te, któreśmy 
tu zostawili, wyjął widocznie ktoś, kogo mój ojciec nazwał wspólnikiem 
przestępstwa.
Co tu dużo mówić, byliśmy zdruzgotani. Byliśmy tak ponurzy, że nikt się nie 
zdobył na powiedzenie chociażby jednej wesołej
rzeczy.
— Nawet nie warto ich ścigać — powiedział ojciec. — Czmychnęli i dawno nie ma 
po nich śladu. j
— Swoją drogą — zauważył wujaszek Ned — chętnie porozmawiałbym z nimi o 
interesach. Może nawet rozszerzyłbym zakres mojej specjalności i 
zainteresowałbym się ich skórą.
Minęło kilka godzin, zanim zebraliśmy dość odwagi, żeby wrócić ? do obozu. Ale 
trzeba było zawiadomić kobiety, więc też zawiado-J
miliśmy.
Był to nasz naj żałośniej szy wieczór od początku podróży. Po ko- -, lacji nie 
mieliśmy po co siedzieć, więc wszyscy położyli się wcześ-| nie spać. Patrzyłem 
na ojca, który leżał po drugiej stronie namiotu z.oczami szeroko otwartymi, z 
rękami pod głową, i tak mi było żal,
384
że nie mogłem mu jakoś pomóc. Ale nie mogłem; słowa grzęzły mi w gardle. Po 
jakimś czasie obaj zasnęliśmy. Czasem w bardzo trudnych tarapatach tylko to 
jedno zostaje człowiekowi.
ROZDZIAŁ XLI
Był teraz środek lata w dolinie Sacramento — gorącego, parnego, dusznego — a 
nasze szczęście na dobre od nas odeszło. Mieliśmy jeszcze trochę pieniędzy na 
życie, ale chociaż od rana do wieczora przeszukiwaliśmy żleby, ani razu nie 
udało nam się wydobyć okruchów większych niż powiedzmy komary.
Strach brał patrzeć, jak maleje nasza kupka pieniędzy. W lipcu przenieśliśmy 
obóz do innego okręgu; pojechaliśmy za Yuba, minęliśmy rancho Rock i kilka 
innych większych gospodarstw, minęliśmy miejsce/w którym Rzeka Piór wpada do 
Sacramento i przez jaki czas poszukiwaliśmy złota w okolicy górniczej osady 
Vernon.
Zatrzymaliśmy się na kilka dni na rancho Johnsona, około mili w górę dopływu 
Rzeki Piór zwanego Rzeką Niedźwiedzia. Ten Johnson przyjął nas po ludzku, jak to 
określiła pani Kissel. Był on marynarzem z Nowej Anglii, którego nic a nic nie 
obchodziło złoto, nawet jeżeli'odkrywano bogatą żyłę tuż pod jego nosem. 
Porzucił morze, żeby wziąć się do uprawy roli, a jego ogromne pola pszenicy, 
jęczmienia i kukurydzy, rosnących wspaniale na nadrzecznych obszarach Rzeki 
Niedźwiedzia, ciągnęły się daleko, jak okiem sięgnąć. Było mi żal państwa 
Kisslów, bo widziałem, jak przyglądają się tym łanom oczami pociemniałymi od 
tęsknoty.
Johnson mieszkał z indiańską służbą i robotnikami w dwuizbowym domu z bali 
drewnianych i cegły suszonej na słońcu, do którego prowadziły drzwi z 
niewyprawnej skóry rozpiętej na drewnianym szkielecie. Na.pagórkach jego 
posiadłości wypasały się setki sztuk bydła; z jednaj strony rancho widać było 
łańcuch Sierra Nevada, odległych o pięćdziesiąt mil; w przeciwnym kierunku 
znajdowało się Sacramento. Był to zakątek jak wymarzony. Okolica bujna i falista, 
dobrze nawodniona i zalesiona, nie zdziwiłem się więc, kiedy pan Kissel 
powiedział:
— Więc tu. Jak przyjdzie odpowiednia pora, osiądziemy w tej dolinie.
Obojętne, jak wielu emigrantów zatrzymywało się w drodze, Johnson zaopatrywał 
ich w całą potrzebną żywność. Słyszałem, że niekiedy kazał bić jednego dnia 
dziesięć wołów, żeby nakarmić głodnych. Dał nam na kolację wołowinę, ser i mleko 
aż gęste od śmietanki, biskwity z mąki mielonej przez Indian na żarnach i łój 
wolowy zamiast słoniny. Myślicie może, że kazał sobie płacić? On i kapitan 
Sutter to dwaj najzacniejsi ludzie w Kalifornii.
Podróże Jaimiego McPheetersa
385
Vernon było osadą jeszcze nędzniejszą od Marysville, jeżeli to 1 możliwe. Prawie 
w każdym domu mieścił się szynk czy bar, a po- 1 nadto, jak ktoś powiedział, 
„świątynią boga hazardu, gdzie stado,1 bystrookich jastrzębi o wyostrzonych 
dziobach czyha na naiwne 1
gołębie".
Tuż przed naszym przybyciem jakaś duża organizacja usiłowała | przegnać z osady 
Chilijeżyków i Meksykanów, co wydawało mi siej ohydnym chamstwem, i na ulicach 
ciągle jeszcze wybuchały bój-? ki. Nie tracąc tu ani chwili poszliśmy zaraz w 
góry.
Harowaliśmy w letnim upale przekopując jedną dolinę po dru- | giej i znajdując 
jeszcze nawet mniej złota. Skończyło się na tym, że gdy nie mieliśmy już gotówki, 
ojciec, pan Kissel i wujaszek Ned ' Reeves najmowali się do pracy jako 
robotnicy w towarzystwach J górniczych. To było strasznie smutne, ale musieliśmy 
jeść.
Jakiś czas, gdy my z Toddem przebiegaliśmy wzgórza polując na I małą zwierzynę, 
bo to też była żywność, oni pracowali przy kanale j wybudowanym przez syndykat; 
tym kanałem, a raczej drewnianym ? korytem, sprowadzano wodę z odległego o 
dziesięć mil bardzo stromego kanionu, którego dnem płynął wartki potok, do 
suchego żlebu poniżej, gdzie znajdowało się złoto. Żyła była bardzo bogata, 
warta zachodu. Nie mam pojęcia, jak długo trwało budowanie tego 
dziesięciomilowego koryta; w jednym miejscu biegło ono po rusztowaniu wysokim 
prawie na sto stóp. Na dole w żlebie rozprowadzano wodę z koryta do iluś tam 
rowów i kanałów i wydobywano cenny kruszec przy użyciu płuczek i tak dalej. Ale 
potrzeba im było bardzo dużo wody.
Kiedy indziej zgodziliśmy się do pracy przy tarasowaniu i zmianie biegu rzeki. 
Było tam dwudziestu mężczyzn, właścicieli działki, oprócz nas, którzy nie 
byliśmy właścicielami niczego; chodziło im o to, żeby wykopać kanał i 
odprowadzić wodę z łożyska sposobem, można powiedzieć, naturalnym, ale to się 
nie udało. Brzegi kanionu były zbyt strome, woda wracała w stare łożysko i 
porywała cenne narzędzia i sprzęt. W końcu wybudowaliśmy ogromne koryto 
drewniane, którym cała rzeka popłynęła w inną stronę. Następnie wypompowawszy 
szlam i odrzuciwszy duże głazy właściciele umieścili w łożysku płuczki śluzowe i 
przystąpili do pracy. Widziałem, jak spod jednego tylko głazu wydobyli przy 
jednym płukaniu złota wartości 5 227 dolarów. Od samego widoku człowiek robił 
się głodny. Po zbudowaniu koryta nie byliśmy już potrzebni, więc poszukaliśmy 
sobie innej pracy za zwykłą stawkę sześciu dolarów dziennie.
Nasza sytuacja była teraz tak ponura, że nie gawędziliśmy jak dawniej po kolacji, 
tylko szliśmy zaraz spać. Zauważyłem, że ojciec bardzo rzadko pisuje do domu. 
Uważał pewnie, że ten stek bzdur i nonsensów, którymi ich uraczył, kiedy 
znaleźliśmy bryłki złota,
386
wystarczy na dłużej. Pracowaliśmy teraz z grupą mężczyzn, którzy znaleźli złoto 
w skale łożyskowej, prawie sto stóp pod powierzchnią; potrzebna im była pomoc 
przy budowie szybu szerokości sześciu stóp, który kopali dokładnie tak, jak się 
kopie studnie, to jest za pomocą kołowrotu i wiaderka. Ziemia ze środka wykopu 
jechała na górę w wiadrze podnoszona kołowrotem Była to niebezpieczna praca. 
Zdarzało się często, że ludzie ginęli, tracili życie w tych tunelach, zakopywani 
żywcem albo miażdżeni 'głazami- Kopanie tunelu skończyłoby się prędko, gdyby nie 
to, że wkopując się w głąb ziemi dwa razy natrafiliśmy na pokłady czy żyły 
biegnące poziomo, w; których było sporo rudy. Kopaliśmy wtedy boczne tunele, w 
obu kierunkach, i szalowaliśmy sufity drewnem Po dotarciu do skały łożyskowej 
wdzieraliśmy się dalej w skałę cały czas odsyłając na powierzchnię kubły pełne 
ziemi. Była to praca żmudna, ale opłacalna, jeżeli natrafiono na bogate pokłady 
jak choćby te.
Ta sama grupa ludzi kopała tunele bezpośrednio w skale na pobliskich wzgórzach, 
co przedłużyło naszą pracę o kilka dalszych tygodni. Musieliśmy się wedrzeć w 
litą skałę ha głębokość prawie siedemdziesięciu pięciu stóp, pracując tylko 
kilofami chociaż nasi pracodawcy ciągle obiecywali, że zaraz sprowadzą dynamit 
Kiedy skończyliśmy ten tunel, byliśmy na pół żywi. Todd i ja pracowaliśmy razem 
z tamtymi, przewoziliśmy na taczkach nieduże ładunki ziemi do płukania. Za 
dziesięć godzin tej harówki dostawaliśmy połowę wynagrodzenia.
Pod koniec lata — jedliśmy, żyli, ale nadziei nie została ??? już ani krztyna — 
stoczyliśmy się tak nisko, że wynajęliśmy się do pracy przy kopaniu kwarcu 
najpierw Meksykanom, potem Chdlijczy-kom. A co wydawało mi się najzabawniejsze, 
ci cudzoziemcy byli naprawdę mili, milsi niż wszystkie inne grupy, dla których 
pracowaliśmy dotąd; i nie targowali się tak jak tamci o wynagrodzenie. Ui ? 
kłopot to że nie rozumieliśmy ani słowa w ich iezyku (tylko kilku mówiło po 
angielsku), a oni też nie rozumieli co do nich mówimy.
Pod pewnymi względami zarówno Meksykanie, jak Chiliiczycy stali wyżej niż 
wszyscy inni ludzie w Kalifornii. Specjalizowali się w kopaniu kwarcu, to znaczy 
takiej rudy, w której złoto łączy się cowymi"m' r°ZUmiecie' tworza-c mieszankę 
zwaną „kwiatami Icwar-
??^??^????? utÓrz^ zal'mowali sie. kopaniem kwarcu, robili to ???/? oz?obna-> f 
moim zdaniem tracili mnóstwo czasu. Więc SótiT^ftk™.zyła,kwarc?wa przecina górę 
pod kątem najczęściej od dwudziestu do pięćdziesięciu stopni od punktu W któ-f1 
wyłania się na powierzchnię. Zamiast rozpoczynać pracę wła-sme od powierzchni, 
Amerykanie zadawali sobie strasznie dużo tru-?? i wykopywali komin pionowo w 
głąb skały, spory kawał od miej-
387
sca, w którym wyłaniała się ruda, usiłując natrafić na żyłę tam w głębi. A potem 
przekopywali się do góry, wywożąc kamienie z szybu kubłami przyczepionymi do 
kołowrotu — tylko nie pytajcie mnie, dlaczego to robili! Na dole w tunelach było 
przeważnie tak mokro, że musieli nosić ubrania z gumy i inny odpowiedni 
ekwipunek.
Co więcej, młyn, w którym kruszyli skałę, był stanowczo za wymyślny. Zarówno 
ojciec, jak wujaszek Ned tak twierdzili. Głównym urządzeniem w takim młynie były 
bloki do kruszenia rudy, odlane z żelaza i ważące do tysiąca funtów, które 
poruszały się jak młoty mechaniczne i proszkowały bryły 'kwarcu. Poza tym było 
tam kilka wypukłych ramion i płyta podkładowa, i kadź amalga-macyjna, i tak 
dalej, i dalej — słowem, za dużo rozmaitych urządzeń, żeby można się było w nich 
połapać. Za to Meksykanie byli sprytni. Mieli urządzenia zwane rastrami. Było to 
coś w rodzaju kamiennego toru ze słupem pośrodku d przymocowanym ido słupa 
drewnianym (ramieniem, które wprawiał w ruch chodzący w kieracie osiołek. To 
ramię poruszało kilka ciężkich bloków kamiennych kruszących rudę. W rowkach 
wyżłobionych w kamiennym torze umieszczano rtęć, łączącą się ze złoitem, które 
jako najcięższe opadało na dno. Pomyślcie — takie proste urządzenie! Następnie 
wyjmowano z rowków amalgamat złota i rtęci i strącano rtęć w retorcie; grupa, 
dla której pracowaliśmy, przetapiała następnie złoto i odlewała w kształcie 
cegiełek.
Chilijczycy stosowali mniej więcej tę samą metodę, tyle tylko, że zamiast 
kruszących rudę kamiennych bloków mieli ciężkie obręcze żelazne toczące się po 
kamiennym torze. Biorąc wszystko razem, ei Meksykanie i Chilijczycy wydobywali 
dużo złota, a koszt wydobycia był bardzo mały. Wzbogaciliby się, gdyby ich 
Amerykanie nie przepędzali z miejsca na miejsce.
Pracując całe lato to tu, to tam, żyliśmy jakoś, ale gdzie się podziały nadzieje, 
które wzbudził w nas tamten żleb utkany bryłkami złota! A najgorsze w tym 
wszystkim to, że choćbyśmy nie wiem jak ciężko teraz pracowali, ceny były tak 
wysokie, że nie rnogliś-śmy nic odłożyć.
Któregoś dnia w końcu września, w sobotę, po tygodniu pracy z grupą Chilijczyków, 
wróciliśmy do domu i zobaczyliśmy, że pani Kissel jest tak nastroszona, jak 
podwórzowy zadziorny kogut. Nagle i niespodziewanie okazało się, że ma tego 
wszystkiego dosyć. Od Bóg wie jak dawna nie wtrącała się do niczego, pozwalała 
mężczyznom o wszystkim decydować i robić, :co im się żywnie podobało; w 
rezultacie przepadły dch plany osiedlenia się na roli, stracili jedno dziecko i 
żyli w niedoli takiej, o jakiej nikomu w ich rodzinie dotąd się nie śniło. Teraz 
pani Kissel postanowiła przejąć
388
rządy. Mimo, że pan Kissel był silny jak wół, na nic by się nie zdały jego 
sprzeciwy.
— Takie są kobiety — powiedział nieco później ojciec i westchnął. W gruncie 
rzeczy płeć niewieścia jest silniejsza. Dowody tego znajdujemy w medycynie na 
każdym kroku. Żyją dłużej, pracują ciężej, są odważniejsze — wojowniczość połowy 
mężczyzn wynika z lęku, że ktoś może ich oskarżyć o tchórzostwo — łatwiej znoszą 
cierpienie i ból, są wy trwalsze i mają lepiej ukształtowane instynkty. Słowem, 
są bliższe naturze. Ich animalizm sprawia, że posiadając mniej inteligencji 
powodują się bardziej emocjami, ale trzeba sobie powiedzieć bez ogródek, że 
przewyższają znacznie mężczyzn.
No więc gdy tego wieczoru wróciliśmy do domu, czekała tu na nas pani Kissel z 
ogniem w oczach, z gromadką tulącą się do jej nóg — bledziutki, chudy, wymęczony 
drobiazg — a za panią Kissel stała ta nudziara Jennie, gotowa podeprzeć ją 
słowem i taka pulchna i ładna, że to naprawdę było aż nieprzyzwoite.
—? Co się stało, matko? —spytał po swojemu łagodnie pan Kissel.
— Wydłubywanie złota skończyło się raz na zawsze, Mateuszu. Głodowałam i 
starałam się być dobrej myśli, i robiłam, co mogłam, chociaż mój ojciec na pewno 
by tego nie pochwalał, ale nie chcę, żeby moje dzieciątka cierpiały taką samą 
mękę. Spójrz na Deute-ronomię. Kości sterczą jej przez skórę. A Leviticus? 
Wygląda jak rodzony brat stracha na wróble. Na Micheasza nie patrz. Nie nadaje 
się do oglądania. Lepiej, żebyśmy go pamiętali takim, jakim był kiedyś.
Zaledwie w zeszłym tygodniu tak było u nas krucho.z żywnością, że ojciec 
wymienił parę nożyc chirurgicznych na garstkę złotego piasku; kupiliśmy za to 
połówkę wieprzaka. Nożyce wziął jeden zgorzkniały kopacz, który postanowił 
otworzyć fryzjernię gdzieś nad Rzeką Piór.
Pan Kissel zmarszczył niezdecydowanie brwi. Trwał w postawie wyczekuj ącej.
— Hm — odezwał się w końcu, odstawiając kilof i drapiąc się po głowie. — 
Naprawdę nie wiem, co my możemy...
— Mateuszu — powiedziała pani Kissel. — Zarżnij woły ?????'?.
— I tylko niech pan nie próbuje się wykręcać — dodała Jennie.
— Coś ty powiedziała, 'matko?
— Zarżnij te woły. Rozmawiałem z sąsiadami. Można zarobić coś niecoś na 
rzeźnictwie. Zarżnij woły. Na drogę do miasta zaprzęgniemy muły. Zwijamy obóz.
— Ależ drogie panie! — wybuchnął mój ojciec, aż podskakując z przejęcia. Widać 
było, że palnie jedną ze swoich mówek. — Porozmawiajmy rozsądnie. Powiem paniom, 
co zrobimy...
— Doktorze — wyrąbała pani Kissel —ja tam uważam, że jest
389
pan jednym z najlepszych ludzi, jakich spotkaliśmy iw życiu, i jednym z 
najmądrzejszych. Ale bywa, że pański jązyk bierze rozbrat z rozumem i trzepie 
byle trzepać. Obie z Jennie prosimy uprzejmie, żeby się pan, jeśli łaska, 
przesiadł na dzisiaj do dalszych rzędów.
— Ależ naturalnie, naturalnie. Jak najchętniej. — Miał minę dokładnie taką, 
jaką miewał, kiedy beształa go matka. Niby przyznawał' słuszność, ale chętnie 
wyniósłby się na drugi koniec świata.
— Co pani sobie życzyła, żebyśmy zrobili? — spytał wujaszek Ned. Lubił panią 
Kissel i najchętniej chodziłby za nią krok w krok jak wierny pies. Dlatego, 
tłumaczył mój ojciec, że tak go wtedy nakarmiła, -kiedy pierwszy raz przyszli do 
naszego obozu.
— Jeżeli dobrze pamiętam, zna się pan na stolarce?
— Ano zajmowałem się trochę stolarką, żeby nie wymieniać żołnierki, górnictwa, 
rolnictwa i innych takich.
— Jak zajedziemy do 'miasta, poproszę pana, żeby pan rozebrał te wozy i 
wybudował z nich stragan. Nie możemy sprzedawać mięsa w namiocie. Ludzie chcą 
widzieć, 100 kupują.
Pan ??? zostawił nami swój wóz i muły, a także większość bagażu prócz rzeczy 
osobistych.
— Dzieci mogą spać w namiocie. Tyle, że będzie nam trochę ciaśniej. Panie 
Reeves, ponieważ panu jednemu tutaj moje słowa nie odebrały rozumu, zechciej pan 
zwinąć obóz i zaprząc wozy.
— Z największą chęcią, proszę pani, za pozwoleniem szanownego małżonka.
W godzinę później byliśmy w drodze do Vernon położonego niedaleko w górze rzeki. 
Kiedy zajechaliśmy na miejsice, było jeszcze jasno, ale pani Kissel powiedziała, 
że możemy rozpocząć ubój nazajutrz rano. Jennie miała jeszcze cztery woły, które 
sprzedawane po kawałku mogły przy obecnych cenach przynieść nam całkiem
niezłą sumikę.
Bez większego trudu znaleźliśmy dobre miejsce na postój, w środku osady, ale nie 
za blisko szynków, a zanim zrobiło się ciemno, wujaszek Ned do połowy rozebrał 
wozy. W końcu pan Kissel zaczął mu pomagać, chociaż minę miał przy tym strasznie 
ponurą. Był z urodzenia i wychowania rolnikiem i serce mu się krajało na widok 
sprzętu rolniczego, który niszczono na użytek innego rze-|
miosła.
Nazajutrz krzątaliśmy się od samego świtu. Pan Kissel wziął sie- 1 kierę i noże, 
odprowadził woły kawałek za obóz i zabrał się do roboty. My z Toddem nie 
chcieliśmy na to patrzeć. Te zwierzęta były naszymi wiernymi towarzyszami i 
uważam, że to hańba tak je traktować. Ale myślę, że nie mieliśmy innego wyjścia. 
Biedaki. Te, które czekały na swoją kolej, rzucały się jak furie rycząc i bijąc 
ko-. pytami o ziemię, a jak w końcu pan Kissel wrócił i zaczął układać
390
mięso, zobaczyłem, że łzy płyną mu po twarzy. Myślę, że płakał też za nas.
Późnym rankiem otworzyliśmy schludny sklep rzeźnicki, w którym sprzedawaliśmy 
mięso po rynkowych cenach. Pan Kissel i wujaszek Ned byli rzeźnikami, pani 
Kissel obsługiwała klientów, a Jennie zajmowała się dziećmi.
Ojciec kręcił się tu i tam, wyraźnie nie w sosie; było mu. przykro, że jest 
pomijany i nie na pierwszym planie. Po jakimś czasie, kiedy w sklepie nie było 
klientów, pani Kissel wyszła do niego i powiedziała:
— Doktorze, mamy siedem mułów i konie pod wierzch. Moglibyśmy nieźle zarobić na 
dowozie żywności kopaczom. Dowiedziałam się od sąsiadów, że to obok rzeźnictwa 
drugi dobry interes. A poza tym potrzebny nam będzie ktoś do skupywania bydła, 
kiedy obecny zapas mięsa zacznie się kończyć.
Widziałem, jak ojciec walczy ze sobą. Uważał, że obowiązek nakazuje mu zostać, 
ale od miesięcy marzył o San Francisco. Ubrdał sobie w jakiś tajemniczy i 
niezrozumiały dla mnie sposób, że właśnie tam czeka nas wielka przyszłość. Zbył 
więc teraz panią Kissel kilku słodko uspokajającymi słowami. Powiedział, że się 
nad tym zastanowi i że to doprawdy bardzo interesująca propozycja; a gdyby jego 
działalność miała być z korzyścią dla naszej gromadki, niewątpliwie uczyni to, 
czego od niego zażądają.
Ale. jak się okazało, szansa wyjazdu przyszła znacznie wcześniej, niż się tego 
spodziewał. Używając jego określenia, zło zrodziło dobro, podobnie jak dzieci 
rodzą się z bólu. Któregoś dnia, niedługo po tym, jak ojciec rzeczywiście 
wyprawił się ze mną i Toddem w górę Rzeki Niedźwiedzia na jedno rancho, gdzie 
kupiliśmy sześć młodych byczków, które przypędziliśmy z powrotem do miasta, 
Jennie dostrzegła z daleka mężczyznę jadącego stępa ulicą w naszym kierunku.
— Zaraz będziemy mieli klienta — powiedziała.
Było bardzo wcześnie i przypuszczaliśmy, że ruch w 'sklepie zacznie się dopiero 
po śniadaniu, ale naturalnie, co to można wiedzieć. Niektórzy kopacze, zwłaszcza 
nowo przybyli, którzy dopiero co zeszli ze statku, chcieli jak najprędzej iść w 
góry. Zdarzało się, że budzili nas w środku nocy.
— .Śmiesznie 'siedzi na koniu,, bokiem i niedbale — zauważyła Jennie. — Wygląda 
prawie jak...
. — Boże miłosierny! — zawołał ojciec.
— Wrócił Coulter— powiedział pan Kissel.
Wybiegliśmy na drogę, ale prawie zaraz stanęliśmy jak wryci. To było silniejsze 
od nas. Ten człowiek mało przypominał dawnego Coultera; był blady i wynędzniały, 
a pusty lewy rękaw miał przypięty do ramienia.
391
Jennie zaniosła się płaczem.
— Och, mój Boże! — szlochała, a wtedy Coulter zawołał, po staremu szybko i 
sarkastycznie:
— To tak się -wita starych przyjaciół? Chyba zawrócę i odjadę w inną stronę. 
Hej, koniku — dodał szarpiąc uzdę — nic tu po nas.
— Zejdź z tego konia! — zażądała Jennie. — Och, twoja biedna
ręka!
Kiedy zeskoczył z konia, uwiesiła mu się na szyi i płakała, i płakała. Ojciec 
powiedział później, że to uwięzione wody powoli przerwały w końcu tamę — cały 
niepokój i troski tak długo w niej zamknięte. A my czuliśmy się strasznie. 
Widziałem, że ojciec znowu wyciera skórę w środku kapelusza, a nawet wujaszek 
Ned, który przecież w ogóle nie znał Coultera, poruszał gwałtownie grdyką.
— No, to już trochę lepiej —powiedział Coulter gładząc jej czarne, lśniące 
włosy. — Ale nie róbcie takich ponurych min. Przyznam wam się teraz, że ta ręka 
zdrowo mi przeszkadzała. Robię wszystko lepiej prawą, rozumiecie, więc ta druga 
była zazdrosna. Rad jestem, że się jej pozbyłem.
— Och, twoja biedna ręka — powtarzała Jennie. Ostrożnie dotknęła pustego rękawa.
Wróciliśmy do sklepu i zamknęliśmy drzwi na klucz, a potem pani Kissel wystąpiła 
ze śniadaniem, które pobiło wszystkie dotychczasowe rekordy. Nawet wujaszek Ned 
oświadczył, że czegoś podobnego jeszcze nie widział, chociaż był u nas na wikcie 
od pięciu miesięcy. Podała nam placki kukurydziane i jajka, befsztyki i biskwity, 
wątróbkę, kawę, mleko, marynowaną brukiew, a także flaczki wołowe i mlecz 
cielęcy i inne takie różności. Nie wspominając już naturalnie o boczku z fasolą. 
Pani Kissel powiedziała, że Coulter waży o czterdzieści funtów za mało; 
najwyraźniej miała nadzieję, że jprzy jego współpracy uda jej się to nadrobić na 
jednym posiedzeniu.
Ale prawdę powiedziawszy Coulter jadł bardzo mało. Chorował, był śmiertelnie 
chory; opowiedział nam o tym, kiedy piliśmy kawę. Po naszym odjeździe zaszli 
brata Mullera i jego danitów od tyłu, stąpając cicho w gwałtownej ulewie 
zaskoczyli ich znienacka i zabili pięciu od ręki. Brat Muller padł jako jeden z 
pierwszych. Ale reszta mormonów stawiła opór, więc wywiązała się wśród skał 
zaciekła walka, a zanim ją skończyli — doprowadzili itę walkę naprawdę do końca, 
ani jeden dani ta nie został przy życiu — Brid-gera musnęła kulka po czaszce, a 
Coulter dostał postrzał w lewe przedramię. Kula strzaskała kość i wszystko 
dookoła. Bridger o-winął mu rękę kawałkiem koszuli, przywiązał go ido konia i 
zawióizł
do fortu.
— Bridger i jego żona odrąbali mi ją tuż przy 'barku — wyjaśnił Coulter, jakoś 
chyba nie bardzo tym przejęty — ale wdała mi
392
się gangrena i długi czas leżałem jak kłoda w łóżku. Muszę powiedzieć, że 
pielęgnowali mnie jak rodzonego brata. Ojciec potrząsnął głową.
— Coulter, odąłeś rękę, żeby nas ratować. Nigdy ci się nie odpłacimy za taką 
ofiarę.
— Och, znalazłby się może jakiś sposób — powiedział Coulter spoglądając z 
uśmiechem na Jennie, ale ona zaczerwieniła się okropnie, wstała i wyszła jakby 
zagniewana.
Opowiadaliśmy sobie o naszych przygodach, a chociaż co chwila jakiś klient 
dobijał się do sklepu, tym razem nie otwieraliśmy drzwi. ex
Po tygodniu Coulter odzyskał zdrowy wygląd, przytył na dobrym jedzeniu i nabrał 
kolorów. Zauważyliśmy, że zmienił isię też pod innymi względami. To, co go 
kiedyś gnębiło, zginęło też bez śladu; jak powiedział mój ojciec, Coulter 
wydawał się nareszcie pogodzony z samym sobą.
Kisslowie prowadzili teraz sklep, a ojciec i wujaszek Ned zawozili na mułach 
żywność do obozów górniczych, co dawało bardzo przyzwoity dochód. W miarę jak 
Coulter odzyskiwał siły, pomagał, jak mógł, przy tym czy przy tamtym, a my z 
Toddem wykonywaliśmy rozmaite prace koło domu.
Działo nam się teraz dobrze, znacznie lepiej, niż kiedy szukaliśmy złota. 
Któregoś dnia po południu poszedłem z Coulterem do Vernon po dzbanek świeżej 
źródlanej wody do jednego właściciela szynku, który kupował u nas mięso. Kiedy 
weszliśmy do środka (była czwarta po południu, ładny dzień październikowy z taką 
jakby niebieskawą mgiełką w powietrzu), zobaczyłem przy stoliku nie tylko tę 
parszywą parę z Missouri, która nas oszukała, ale obok nich Johna i Shepa. 
Wyglądali dostatnio i chyba jeszcze ohydniej niż kiedykolwiek przedtem, ale po 
oczach Johna widać było wyraźnie, że jeśli nie jest jeszcze całkiem zwariowany, 
bardzo niedługo będzie. Pili grog. Kobieta wcale nie wyglądała teraz na chorą, 
była wyelegantowana i robiła słodkie oczy do Shepa, co ani trochę nie poprawiało 
humoru jej mężowi.
Oprócz dwóch starszawych amatorów whisky przy barze byli jedynymi gośćmi na sali.
Warknąłem:
t Patrz! Tam! — a oni zerwali się z miejsc przewracając z trzaskiem jedno 
krzesło. Coulter stał spokojnie i przyglądał się Shepo-wi; usłyszałem, jak 
wzdycha głęboko i jakby z zadowoleniem.
To ci dwoje nas... — wrzeszczałem dalej, ale Coulter przerwał mi głosem bardzo 
opanowanym:
— Tak, synu, ale mniejsza o to.
Shep ochłonął z pierwszego wrażenia, a widząc pusty rękaw Coultera, powiedział z 
bezczelną miną:
393
— Ho, ho, to Buck Coulter stracił grabę. Chyba nie powiesz, że ktoś cię zmusił 
do otwartej walki?
— Wyjdź na ulicę, Shep — zażądał Coulter. Dwaj kopacze przy barze odwrócili się 
bardzo powoli; można by
pomyśleć, że nie słyszeli kłótni, tylko całkiem przypadkiem zmienili pozycję. 
Rozmawiali dalej ściszonymi głosami, jak gdyby w o-góle nic się nie zdarzyło. 
Znałem ich trochę; były to straszne zabijaki, chociaż tacy starzy, ludzie 
twardzi, ale w gruncie rzeczy bardzo porządni.
— Cóż to, Buck — powiedział Shep z uśmieszkiem, ale w jego głosie było teraz 
mniej pewności siebie — masz może chętkę zabić niedźwiedzia jedną pięścią? Jakoś 
dotąd nie byłeś za odważny przy spotkaniach ze starymi koleżkami. A co tam 
słychać u Płowego?
— Już mi niestraszne to gadanie — odparł Coulter. — Chodź się bić. Wyjdziesz na 
własnych nogach, czy mam cię wyciągnąć za
kołnierz?
Nagle zobaczyłem, że John nieznacznie wyciąga pistolet zza pasa — pewnie ten sam, 
którym wtedy, dawno, pod St. Genevieve,
zabił rodziców Todda.
Kiedy pistolet był już prawie na wierzchu, co jak mi się zdawało, zauważyłem 
tylko ja jeden na sali, rozległ się ogłuszający huk i kula rozłupała deskę w 
podłodze tuż obok nóg Johna, może w odległości pół cala od palców jego lewej 
stopy. Strzelił jeden z górników, nawet nie wyjmując rewolweru; kula wyszła 
otwartym końcem olstrów. Co więcej, mężczyźni nie przerwali rozmowy, tyle tylko, 
że ten, który strzelił, powiedział, dość nawet przyjaźnie:
— Zawsze to lepiej, jak się walczy uczciwie, zwłaszcza kiedy ten drugi wiosłuje 
jednym wiosłem.
Myślałem, że Johnowi pękną żyły na czole, ale opuścił rękę tak powoli, jak ją 
podniósł, a jednocześnie Shep wysunął się o krok naprzód i powiedział:
— Słuchaj, Buck, mam cię tak trzasnąć w mordę, żebyś się
udławił własnymi zębami?
W tej samej chwili jakiś klient wsadził głowę do środka, ale zaraz się wyniósł. 
Nie stracił ani sekundy. Słyszałem, jak wrzeszczy biegnąc ulicą:
— Biją się! Biją!
— Powiedz, Shep, zawsze się mnie bałeś, co? Ani ci na myśl przyszło, że ja się 
będę bił... dokąd miałeś na mnie tego haka...
Jeden z kopaczy zwrócił się do drugiego:
— A jakże, widziałem już w życiu niejednego dryblasa, który.: pietrał się o 
własną skórę, jak go kto zaprosił do tańca. Tacy to są mocniejsi w gębie niż w 
pięściach.
Jeszcze przed chwilą Shep miał niepewną minę, ale w tego rodzaju sytuacji 
poradził sobie bez trudu. Podszedł do kopacza, który
394
ważył nie więcej niż sto dwadzieścia funtów w ubraniu, i powiedział:
— Przyszła ci chętka na małą drakę, bracie?
— Gdzie ja bym tam śmiał domagać się pierwszeństwa — odparł górnik, zupełnie 
nieporuszony. — Ten tam pan z pustym rękawem jest przede mną w kolejce. Ale 
przyznam, że jak zostaną jakie odpadki, chętnie się nimi zainteresuję.
— On ma mnie na myśli — powiedział Coulter obracając Shepa do siebie. Wierzchem 
otwartej dłoni trzepnął go w nalany policzek.
Właściciel szynku, rudowłosy Irlandczyk nazwiskiem Costello, stał dotąd 
spokojnie za barem, ale teraz wyszedł na środek z pałką w ręku i w izbie aż się 
zakotłowało. Ten szynkarz, rozumiecie, miał swoje przesądy; nie pozwalał na 
bójki w karczmie, mówił, że to „nieelegancko". Nagle znalazłem się na ulicy, 
gdzie stało już pięćdziesięciu albo sześćdziesięciu mężczyzn; w środku tej grupy 
zobaczyłem Coultera i Shepa, byli twarzami zwróceni do siebie — bladzi i gotowi 
do walki.
Nie wiedziałem, co robić. Po pierwsze, aż mnie w dołku ściskało ze strachu, że 
Shep zabije Coultera, który miał przecież tylko jedną rękę, a z drugiej strony 
chciałem pobiec do domu i izawiadomić tamtych, żeby ucapili tę parę oszustów. 
Zdecydowałem się za późno; już walczyli.
Shep krążył dookoła Coultera i wymachiwał rękami jak kiedyś Matlock; a jego 
żółtoczarne oczy spoglądały koso i przypominały ślepia osaczonego na prerii 
kojota. Bał się Coultera, to pewne, ale widać było, że wprawę w tego rodzaju 
bójkach ma dużą, a najgorsze, że cała przewaga była po jego stronie. Był ogromny, 
niewiele chyba niższy od pana Kissla, a chociaż w pasie wisiało mu za dużo 
tłuszczu, mięśnie miał twarde i wyrobione. Co więcej, był silny jak muł, ale 
powolny i to mu w walce z, Coulterem bardzo przeszkadzało.
Coulter rzucił się naprzód, zadał mu cios prawą ręką i uskoczył, zanim dosięgły 
go te młócące ramiona. Ale coś tu nie klapowało; podział się gdzieś dawny 
rozmach jego ciosów. Brak mu było równowagi. Jego uderzenie nie miało już tej 
morderczej siły, od której ugięły się pod Matlockiem kolana.
Shep potrząsnął głową, ale jak się przekonał, że owszem, jest uszkodzony, ale 
nie całkiem rozregulowany, wróciła mu ipewność
siebie.
— Dostaniesz ty jeszcze za dwoje, braciszku, dostaniesz — wykrztusił przez 
zakrwawione wargi. — Lepiej zmów pacierz, ty wściekły psie z Kentucky.
Coulter grzmotnął go jeszcze raz pięścią w twarz, potem w kark i uskoczył 
zręcznie przed zamaszystym ciosem. A kiedy Shep rzu-
395
cił się naprzód, tak rozjuszony, że zapomniał o ostrożności, Coulter odbił się 
od ziemi i kopnął go w brzuch obiema nogami, padając na- "> tusralnie na plecy. 
Ale gdy wstawał, Shep już był przy nim wymachując łapskami jak wiatrak. Uderzył 
go najpierw w twarz z jednej strony, potem z drugiej i niewiele brakowało, a 
byłby go zadusił w niedźwiedzim uścisku.
Usłyszałem, jak kilku mężczyzn woła: „Hańba!", „To świństwo, ten człowiek ma 
tylko jedną rękę!!", ale Shep, szczerząc teraz zęby, rzucił się naprzód jak 
rozjuszony byk, który chce zabić ryzykując przy okazji ityle, ile trzeba.
Każdy, kto stawiał w tej walce ma przegraną Coultera, narażał ? się na 
piekielne ryzyko, więc wcale mnie nie zdziwiło, kiedy Coulter oderwał się od 
Shepa, a potem spadł na niego jak jastrząb i zwalił na ^ziemią jednym ciosem od 
bioder. A zanim Shep wstał, kop- | nął go jeszcze w twarz obcasem buta.
Ale nie mógł zwyciężyć, wszyscy rozumieli. Była to tylko sprawa czasu. Chociaż 
Shep miał nos zmiażdżony, oczy podbite i roz-cięte wargi, zaczął go teraz młócić 
okrągłymi, zamaszystymi ciosami,' najpierw lewą pięścią, potem prawą; pod gradem 
tych uderzeń Coulter osunął się na kolana, padał na ziemię, podnosił się, a Shep 
tylko'czekał, żeby go znowu zwalić na kolana, znowu na ziemię; w końcu sam go 
podnosił, bo mu jeszcze było mało tego bicia. W su- 1 mie zrobił to siedemnaście 
czy osiemnaście razy. Po prostu trudno uwierzyć, że człowiek mógł wytrzymać taką 
straszną próbę.
Nie potrafię powiedzieć, czy Coulter pobiłby go jedną ręką, gdyby nie był chory. 
Ale teraz nie miał sił ido walki, w każdym razie nie do tego 'rodzaju walki. Tak 
czy siak, wszyscy widzowie byli po I
jego stronie.
Tłum coraz głośniej szemrał i protestował. W końcu Shep raz jeszcze grzmotnął 
prawie już nieprzytomnego Coultera, zwalił go z nóg, a potem siadł na nim 
okrakiem i złączywszy obie 'dłonie na jego czole zaczął mu odginać głowę do tyłu.
— Czekaj, ty ?wypadku, coś zabił własnego brata — charczał — postaramy się 
wyrwać ci tę makówkę z korzeniami.
Nie mogłem znieść tego dłużej. Leżeli posiniaczeni i skrwawieni prawie u moich 
stóp, więc skoczyłem Shepowi na plecy i jak dziki kot wyciągnąłem paznokcie do 
jego oczu.
Może tłum czekał tylko na taki sygnał, bo chyba kilkunastu mężczyzn przyskoczyło 
do nas, oderwało mnie od Shepa i odciągnąło Shepa od Coultera.
Zrzuciłem trzewiki i pognałem drogą w kierunku naszego sklepu. Było kilka minut 
po piątej i musiałem wymijać zataczających się na ulicy kopaczy, ale przebyłem 
tę odległość w dobrym czasie. Już z daleka zobaczyłem, że wszyscy nasi stoją w 
środku i wybałuszają na mnie oczy, a jak dopadłem drzwi tak zdyszany, że w pier-
396
wszej chwili nie mogłem wykrztusić słowa, Jennie wybiegła do mnie.
— Co z tobą? Gdzie jest Buck? Co się stało?
Wujaszek Ned i Todd akurat weszli do środka, a zanim zdołałem dopowiedzieć 
zdanie do końca, Jennie biegła już drogą podnosząc wysoko spódnice obiema rękami.
Wujaszek Ned żuł tytoń, a kiedy opowiedziałem im, co się stało, nie przestał 
poruszać żuchwami, tylko najspokojniej w świecie zdjął z ikołka strzelbę i 
sprawdził ją bardzo uważnie, a potem włożył na głowę czapkę z wilczej skóry.
Todd wybuchnął:
— Przecież obiecałeś, wujaszfcu!
— Słowo się rzekło, jak już przedtem wspominałem. Nie należę do takich, co 
najpierw obiecują 'dzieciom przyjemność, a potem odmawiają.
— Czekajcie! — zawołał mój ojciec. — Na miłość boską, ludzie, co wy chcecie 
zrobić?
Chyba w ogóle nie usłyszeli, bo w pół minuty później wstali, wzięli strzelby i 
wyszli na ulicę, nie okazując specjalnego pośpiechu; my wszyscy dreptaliśmy za 
nimi wołając, żeby się zatrzymali, bo na pewno zginą.
Nie obejrzeli się ani razu. Szedłem tuż za nimi, więc słyszałem dokładnie, co 
mówią.
Wujaszek Ned powiedział:
— To dziwne, że szczęście przychodzi zawsze wtedy, kiedy człowiek najmniej się 
go spodziewa.
— Tylko pamiętaj, wujaszku. Obiecałeś, że zajmiesz się tym chudym i że mnie 
przypadnie ten dryblas... ten, co to do niego spudłowałem z wozu.
— Nie powinieneś się tym zbytnio frasować, chłopcze — powiedział dobrotliwie 
wujaszek Ned. — Strzał z pędzącego wozu to jeden z najtrudniejszych, jakie znam. 
Żeby człowiek nie wiem jak składał się i mierzył, cel zawsze mu uskoczy.
Ta ich rozmowa brzmiała zupełnie tak, j akby szli na odstrzał indyków do sąsiada. 
Nigdy w życiu nie słyszałem, żeby ktoś mówił o zabijaniu z taką zimną krwią. A 
przecież trudno o łagodniejszych ludzi niż ten wujaszek Ned i jego siostrzeniec. 
Bo Todd też był bardzo łagodnym chłopcem. Zresztą Bogiem a prawdą nie było 
żadnej pewności, że za dziesięć minut nie będą obaj leżeli na ziemi 
podziurawieni kulami. Wszystkie prośby i groźby, które kierowaliśmy z tylnych 
rzędów, nie robiły na nich najmniejszego wrażenia. Szli śrgdkiem ulicy nie 
zatrzymując się ani nie oglądając.
Na ich widok ludzie Tozstępowali się i .zaczynali szeptać do siebie osłaniając 
usta dłonią. I coraz więcej głów wysuwało się z drzwi sklepów i okien. Każdy 
wiedział, co znaczy ta śmiertelna procesja,
397
ale wszystko odbywało się tak jakoś naturalnie i swobodnie, jeżeli rozumiecie, 
co mam na myśli.
Szmer rozmów biegł przed nami ulicą, która była teraz bardzo zatłoczona, bo pod 
wieczór kopacze schodzili z gór. Ale zostawili nam szeroki szpaler — nikt nie 
mówił głośno, co najwyżej trzask zamykanego okna albo ujadanie psa przerywało 
ciszę — aż pod sanie drzwi szynku Irlandczyka Costello.
Zobaczyłem po drugiej stronie ulicy kilku mężczyzn obmywających Coultera przy 
wodopoju, a na stopniach karczmy stał Costello, z miną wyraźnie zafrasowaną. 
Kiedy podeszliśmy bliżej, buchnął do nas ze środka głośny śmiech i brzęk szkła — 
hieny oblewały zwycięstwo — i górujący nad wszystkim dudniący głos Shepa. Ale 
jak Costello obrócił się i wszedł do środka, wrzawa raptownie umilkła. W szynku 
i na ulicy zapadła śmiertelna cisza. To było
przerażające.
Wujaszek Ned zawołał donośnym, dźwięcznym głosem: — Tam <w środku siedzą dwa 
krwawe psy! Niech wyjdą i spotkają się z ludźmi, których pokrzywdzili.
Cisza.
Nasza gromadka trzymała się w pewnym oddaleniu. Przykucnęliśmy za jakimiś 
beczkami.
398
Tym razem wujaszek Ned zawołał głośniej:
— Byłoby nie po mojej myśli, żebym miał ostrzelać ten dom. Po co niewinni mają 
ginąć razem z winnymi.
Nagle zaszurgotało coś w środku i ten pomylony Murrel wypadł na próg — siwe 
włosy miał rozwiane, oczy jarzyły mu się jak obłąkańcowi, w ręce trzymał 
pistolet na jedną kulę. Potknął się na stopniach, ale zaraz odzyskał równowagę i 
wrzasnął do wujaszka Neda:
— Jakie macie urazy? Mów, na Boga, bo inaczej...
— Może wam wypadło z pamięci, żeście zamordowali ojca i matkę tego tu chłopca, 
nad rzeką w Missouri. My za to mamy całkiem dobrą pamięć. A ja zawsze powiadam: 
jak natrafisz na jadowitą żmiję, zadepcz ją butem.
— Ho, ta sprawa! — zahuczał John spoglądając na Todda. —? W takim razie jeden 
mniej albo więcej bez różnicy — i szarpnął do góry rękę z pistoletem.
Wujaszek Ned ani myślał strzelać pierwszy, tylko obrócił się błyskawicznie 
nastawiając prawy bok do strzału, z daleka od serca, i zasłonił głowę ramieniem. 
Gdy kula trafiła, z jego koszuli wysoko na piersi posypał się kurz. Wykonał 
szybki ruch ręką, jakby się
399
od czegoś opędzał, ale chodziło o to, że koszula zaczęła mu już nasiąkać krwią, 
więc ją odciągnął od ciała. Potem poderwał strzelbę, szybko wycelował i strzelił 
Johnowi w sam środek czoła, tuż nad nosem.
John miał twardy żywot — może dlatego, że był stuknięty. Przemówił, ale urwał 
biblijne zdanie w pół słowa:
— Jako rzekł Pan do owie... — Zmatowiał dziki blask w jego oczach, John 
zachwiał się i runął na twarz.
Niemal w tej samej sekundzie wypadł na próg Shep, z twarzą całą zaczerwienioną 
od picia, ale na widok Todda jakby grom w niego strzelił. Myślę, że od tamtego 
dnia nad rzeką przeczuwał, że prędzej czy później chłopiec go dopadnie i 
wykończy. Zrobił się na twarzy blady jak kreda, wyciągnął rękę, jak gdyby chciał 
coś od siebie odsunąć, i wyjąkał:
— Nie mam przy sobie pis...
Todd strzelił od biodra, kula utkwiła w brzuchu Shepa z plaśnięciem, zupełnie 
jakby ktoś przybił masło w pełnej po brzegi raa-selnicy.
Wtedy Shep wyciągnął zza pleców prawą rękę, trzymającą pistolet — co dowodziło, 
że to nie dokończone zdanie było kłamstwem i że szykował ohydny podstęp. 
Usiłował podnieść rękę z pistoletem, ale nagle usiadł ciężko na ziemi i zdumiony 
pomacał się po ranie.
— Zabiłeś mnie — powiedział.
— Mogłem ci strzelić w głowę — wyszlochał Todd — ale nie chciałem, żebyś umarł 
za prędko. — Ponownie naładował strzelbę, wycelował i po raz drugi strzelił 
Shepowi w brzuch.
— Pierwszy strzał był za mamę, ten za tatkę...
— Zabiłeś mnie — powtórzył Shep.
— Siedź tam sobie i umieraj.
Gdy Todd wypowiadał te słowa, Shep zachwiał się i osunął na bok. Podbiegło do 
niego kilku mężczyzn, nagle na ulicy wybuchła dzika wrzawa. Zewsząd zbiegali się 
ludzie — wychodzili zza beczek i skrzyń, zza drzwi sklepów i domów, ze 
wszystkich możliwych kryjówek.
— Rozstąpić się! Zróbcie na Boga miejsce... ten człowiek nie ma czym oddychać! 
— wołał wysoki mężczyzna w żakiecie z długimi połami. — Pan przecież jest 
lekarzem — zwrócił się do mojego ojca. — Niechże mu pan udzieli pomocy.
— Na mnie proszę nie liczyć — odparł ojciec.
Było to wbrew jego lekarskiej przysiędze, ale myślę, że nigdy później nie robił 
sobie wyrzutów.
Shep oddychał jeszcze, widziałem to wyraźnie klęcząc między nogami jednego 
mężczyzny, ale umierał w strasznym krwotoku. Nagle zaklął i wykrztusił:
— Zabił mnie szczeniak ledwie odrosły od ziemi... — a potem
400
zaczął łapać ustami powietrze i w końcu udławił się krwią. Nie był to ładny 
widok; Shep miał ciężką śmierć. Wszyscy to mówili. Rachunek został wyrównany.
ROZDZIAŁ XLII
Teraz rozpoczęły się przygody mego ojca na ulicach San Francisco, okres, nad 
którym nie będę się za dużo rozpisywał, bo niewiele przeżyliśmy wtedy miłych 
chwil. Ale .gdy spojrzeć na nie z daleka, niektóre przygody wydają się zabawne.
Wyjechaliśmy w tydzień po walce obiecawszy wszystkim (to znaczy obiecywał 
ojciec), że rozejrzymy się, znajdziemy coś naprawdę odpowiedniego i przyślemy po 
nich za miesiąc. Znałem dobrze tę śpiewkę; dwa, lata temu w Louisville ojciec 
mówił prawie to samo matce.
Kula, którą John wystrzelił z pistoletu, ominęła płuca wujaszka Neda, a także 
kilka innych urządzeń pełniących służbę w tej części ciała, strzaskała mu jednak 
żebro i wyszła bokiem. Był cały sztywny i obolały^ ale jak ktoś słusznie 
zauważył, mniej sztywny od Murrela, dzięki Bogu.
Czy to był Murrel? Nie będzie nigdy wiadomo, chyba że któregoś pięknego dnia ten 
prawdziwy gagatek zjawi się między ludźmi. Ja osobiście w to wątpię. Według mnie 
ten stary morderca był całe życie obłąkany i pewnie sam wypalił sobie znamię na 
kciuku, trochę z wariactwa, a trochę dlatego, że chciał ludziom imponować.
Nikomu w całym mieście nie przeszkodziła ta strzelanina, więc też nikt 
specjalnie nie narzekał. John i Shep od kilku miesięcy kręcili się w okolicy 
Vernon, a dokądkolwiek przybyli, wszędzie narażali się ludziom, co im 
przychodziło łatwo i bez wysiłku, toteż każde osiedle zrobiłoby chętnie zbiórkę 
na ich rzecz i namówiło na wyjazd gdzie indziej.
Ale g drugiej strony ci kopacze byli ludźmi uczuciowymi, więc złowili w którymś 
z szynków zapijaczonego duchownego, wsadzili mu głowę do koryta z wodą, żeby 
wytrzeźwiał, i odprawili bardzo piękne nabożeństwo pogrzebowe. A potem pochowali 
tych dwóch nicponi na nowiutkim cmentarzu, założonym dopiero przed rokiem. Ja 
sam nie byłem na tej uroczystości, ale ludzie nam o niej opowiadali, a kilku 
kopaczy dziękowało nawet wujaszko-wi Nedowi i chłopcu, i mówili, że to wszystko 
ich zasługa.
W tych stronach odczuwało się brak godziwej rozrywki i ten pogrzeb wypełnił lukę. 
Jeden szkopuł, to że kaznodzieja był taki pijany, że zupełnie przeinaczył 
historię życia nieboszczyków. Glę-
26 — Podróże Jaimiego McPheetersa
401
dził więc o ich „wielkim dziele miłosierdzia" i „życiu spędzonym na 
dobroczynności", a na zakończenie powiedział, że aczkolwiek ich śmierć jest 
wielką stratą dla ludzkości, to jednak królestwo niebieskie przyjęło te dwie 
dusze z radością. Ta wiadomość naprawdę mnie zaskoczyła; byłem gotów założyć się 
o cały przyszłoroczny dochód, że nasza sympatyczna dwójka siedzi w piekle. W 
końcu pastor zaintonował hymn, a kopacze odśpiewali go chórem — o owieczkach 
bożych, które wraz z innymi zwierzątkami przyszły po śmierci do niebieskiej 
zagrody — co wydawało mi się zupełnie nie związane z tematem; wreszcie skończył, 
puścił wkoło kapelusz z prośbą o datki i wrócił do szynku.
Wszystko to wydało mi się trochę naciągane, ale prawdę powiedziawszy w tych 
sprawach jakoś nigdy nie miałem szczęścia; kazania zawsze wydawały mi się mało 
zrozumiałe, nie wyłączając kazań pogrzebowych. Jeśli idzie o tę parę oszustów, 
udało im się czmychnąć; od dnia walki nigdy już nie trafiliśmy na ich ślad.
Coulterowi nie stała się specjalna krzywda, tyle tylko, że miał posiniaczoną 
głowę; był jak zawsze pełen animuszu. A ponieważ miał teraz tylko jedną rękę, 
nosił zawsze rewolwer przyczepiony do pasa. Odjeżdżając byliśmy spokojniejsi, że 
ich zostawiamy pod jego opieką. Żaden człowiek przy zdrowych zmysłach nie 
sięgnąłby w obecności Coultera po broń i wszyscy w okolicy o tym wiedzieli. W 
mieście było kilku mężczyzn, którzy go spotykali, kiedy chodził jako przewodnik, 
razem z Bridgerem i Kitem Carsonem, głównie po szlaku do Santa Fe. Ci mężczyźni 
mówili, że rozprawił się tam bardzo pięknie z jedną zgrają zabijaków z Teksasu i 
że była :to słynna walka, w której przedziurawił ich dwóch najlepszych strzelców. 
Od tego czasu wszyscy awanturnicy w tych stronach omijali go z daleka.
Coulter i Jennie postanowili się pobrać.
— Coś mi się widzi, że muszę już skończyć z tą włóczęgą — powiedział. — Nie 
słyszałem nigdy o jednorękim przewodniku.
— Och, poniesie cię jeszcze na szlak, jak ci przyjdzie chętka — zaśmiała się 
Jennie.
Coulter, wujaszek Ned i Todd mieli zajmować się rozwożeniem żywności do kopaczy, 
a państwo Kissel — prowadzić rzeźnię i sklep. Chwilowo byli całkiem dobrze 
urządzeni, a za miesiąc, czyli za trzydzieści dni, jak za każdym razem powtarzał 
mój ojciec używając obu określeń (ktoś mógłby pomyśleć, że oni nie bardzo 
rozumieją, co to jest miesiąc), mieliśmy już być na najlepszej drodze do 
zdobycia fortuny w San Francisco.
— Wyobraźcie sobie tylko! — wołał ojciec odzyskawszy na myśl o wyjeździe cały 
swój dawny zapał — las masztów w porcie. Statki z najdalszych zakątków świata. 
Wielojęzyczny tłum na ulicach. Wszędzie budowa, wszędzie rozkwit. I złoto, 
złoto napływające
402
nieprzerwanym strumieniem z najbogatszych kopalń świata. Rozejrzymy się, 
odkryjemy brakujące ogniwo w tym złotym łańcuchu interesów i znajdziemy w nim 
właściwe miejsce. Przy odrobinie szczęścia na Boże Narodzenie będziemy już 
ludźmi bogatymi.
To „miejsce w złotym łańcuchu interesów" coraz częściej powtarzało się w jego 
mowie, dla mnie jednak było czymś najzupełniej tajemniczym. Ojciec ubrdał sobie, 
jak sądzę, że będzie prowadził w San Francisco jakieś wielkie interesy, ale nie 
zdradził nam szczegółów. Podobnie jak Szpital Publiczny imienia McPheetersa, 
interesy te kwitły tylko w jego wyobraźni.
Wieczorem w wilię wyjazdu zaprowadziłem Todda za dom, gdzie stał przywiązanny do 
drzewa mój indiański konik, i powiedziałem:
— Zostawiam ci go. Masz się nim dobrze opiekować, słyszysz? Rzuca się w prawo, 
kiedy zobaczy na drodze coś białego.
Do Sacramento mieliśmy pojechać statkiem. Todd pogładził srokacza po chrapach.
— Wcale się na to nie cieszę. Nigdy nie miałem przyjaciela. W domu nie mieliśmy 
sąsiadów na odległość strzału. Tatko lubił samotność. Był, jak się to mówi, 
leśnym człowiekiem.
— Zobaczymy się za miesiąc
— Wujaszek Ned mówi inaczej. Mówi, że twój tatko to taki człowiek, który ma 
głowę zawsze nabitą marzeniami. Mówi, że twój tatko całe życie będzie ścigał te 
swoje marzenia. Ale mówi też, że dzięki takim ludziom jak twój tatko nasze życie, 
życie ludzi z dalekich puszcz, staje się piękniejsze. Nie myśl, że wujaszek Ned 
to taki zupełny nieuk.
— Wujaszek Ned jest wspaniały — powiedziałem. Boże, jak mi było smutno. — Ty 
też.
Dokładnie w tym momencie uderzyła mnie myśl, że odchodzi ode mnie wszystko, co 
lubiłem. Odjechał pan ??? i Po-Povi, a teraz mieliśmy się roztać z Jennie i 
Kisslami, Coulterem, wujaszkiem Nedem i Toddem. Skończył się następny rozdział 
naszych przygód i nagle zrozumiałem, że w życiu nigdy nic nie wraca dokładnie 
takie samo. Wypadki toczą się dalej, nowe widoki zajmują miejsce dawnych i 
wrócić do przeszłości można tylko we wspomnieniu. Wysłuchawszy więc kazania 
Jennie na temat dobrych manier, zakończonego uściskiem i pocałunkiem, poszedłem 
spać strasznie rozżalony na ojca. Nawet mu nie odpowiedziałem, gdy zawołał 
„dobranoc, synku!"
Ale kiedy jest się chłopcem, rano świat nie wygląda ponuro. A ja byłem jeszcze 
chłopcem, chociaż na progu męskości, tak przynajmniej powiedział ojciec 
przyglądając mi się, jakby mnie widział po raz pierwszy od dłuższego czasu. 
Wstaliśmy i wyruszyliśmy w drogę na długo przed śniadaniem. Nad rzekę dotarliśmy 
o dziewiątej.
Statek należał do towarzystwa chilijskiego, a kapitanem był czło-
403
wiek, który mówił o sobie, że jest jankesem. Jeśli idzie o ścisłość, mówił to o 
sobie mniej więcej co pięć minut, a dla potwierdzenia pociągał za każdym razem 
łyk z butelki. Na pokładzie poza nami \ znajdowała się gromadka bardzo ubogich 
emigrantów, ale my interesowaliśmy się tylko rzeką.
Za przejazd do Sacramento, to jest do portu przeznaczenia, zapłaciliśmy dziesięć 
dolarów: sześć za ojca i cztery za mnie, wszystko bez wiktu. W sumie zostało nam 
już niewiele więcej ponad sto dolarów. Odległość do Sacramento wynosiła 
dwadzieścia kilka mil rzeką, środkiem zielonej i żyznej doliny. Kiedy wiatr 
ucichł, statek, który był żaglowcem, zaczął dryfować burtą w dół rzeki. Kapitan, 
zupełnie pijany, leżał na dole w kajucie, a jak poszliśmy z grupą pasażerów i 
powiedzieliśmy mu, iw jakich opałach się znajdujemy, podniósł głowę i spytał:
— Az prądem płyniemy? Jeden z mężczyzn rzucił ostro:
— No chyba, durniu!
— Na pewno nie płyniemy pod prąd?
Ktoś żachnął się głośno, a. wtedy kapitan dodał:
— To znaczy, że kurs mamy dobry. Jak zaczniemy płynąć pod prąd, 
zawołajcie .mnie na pokład.
Był w takim różowym humorze, że nie pomogły żadne perswazje; kiedy wychodziliśmy 
mrucząc pod nosem pogróżki, uniósł się znowu na posłaniu i zanim pociągnął 
następny łyk z butelki, wrzasnął:
— Jak dopłyniemy do Sacramento, zarzućcie kotwicę!
Tak iczy inaczej, nasza sytuacja wcale nie była miła; po rzece pływały inne 
statki, żeby już nie wspominać o dryfujących pniach i różnych śmieciach, a także 
o mieliznach. W końcu dwaj chilijscy chłopcy pokładowi wytłumaczyli nam, głównie 
na «ligi, że .trzeba będzie spuścić na wodę łódź, przywiązać do niej statek 
dziobem i holować go w dół rzeki. Co też 'Zrobiliśmy, po czym wszyscy mężczyźni, 
nie wyłączając mojego ojca, zmieniali się przy wiosłach.
Wśród pasażerów znajdował się jeden Australijczyk, nieokrzesany gość o zawziętej, 
nieprzyjemnej twarzy, przepasany brudną niebieską szarfą, który zaproponował 
zupełnie serio, żebyśmy przywiązali kapitanowi linę do nogi i przeciągnęli go 
pod stępką.
— Zrobiliśmy to z jednym moim kumplem — wyjaśnił. — Powiadam wam, 'Chłopcy, że 
ito 'działa cuda.
Z tego, co mówił, zrozumiałem, że rzucili tego biedaka za burtę od strony dziobu, 
przeciągnęli wolny koniec liny na drugą stronę i potem mniej więcej na wysokości 
śródokręcia przeholowali go pod dnem statku i wywindowali z powrotem na pokład.
Ale pasażerowie odrzucili tę propozycję wychodząc z założenia, że byłby to czyn 
nieludzki i że — co więcej — takie potraktowa-
404
nie kapitana mogłoby być uznane za bunt na statku, obojętne, czy ikapitan jest, 
czy nie jest pijany.
Kiedy dotarliśmy w końcu do Sacramento, które leżało na zachodnim brzegu rzeki, 
było prawie ciemno; przeprawiliśmy się łódką na brzeg, ale nie mogliśmy już 
znaleźć noclegu. Potem ktoś nam powiedział, że na przedmieściu jest jeszcze 
jeden zajazd; poszliśmy tam i przekonaliśmy się, że właścicielem jest niejaki 
pan Harris, który jechał w naszej kolumnie wozów z Independence. Ucieszył się 
bardzo na nasz widok i przygotował nam posłanie na podłodze w barze, bo -dom był 
pełen gości, ale nie chciał wziąć od nas pieniędzy, a nazajutrz rano poczęstował 
nas dobrym śniadaniem.
Wróciwszy do miasta zaczęliśmy się rozglądać za statkiem do San Francisco. 
Sacramento było osadą kipiącą życiem, jak większość tego rodzaju osad zabudowaną 
na pół wykończonymi domami z drzewa i blachy cynkowej, pełną błota. Nigdy nie 
mogłem się nadziwić, że mormoni, którzy pracowali w najgorszych, jakie sobie 
można wyobrazić, warunkach, na pustymi pozbawionej wody i w o-kolicy tak 
brzydkiej, że .nikomu innemu nie przyszłoby na myśl tam się osiedlić, wybudowali 
jednak miasto ładne, schludne i — co najważniejsze — według planu; miasto, które 
w niczym nie przypominało tej walącej się kupy drewna i gliny. Człowiek naprawdę 
mógł być dumny z Salt Lakę City, przynajmniej jeśli idzie o wygląd.
Ale Sacramento imiało w sobie rozmach. Rosło jak bochen chleba, do którego ktoś 
włożył dużo drożdży. A w porcie stały najrozmaitsze statki, w tym dwa parowce, 
kilka masztowców i rozsiadłe na wodzie jak stado kaczek różne otwarte barki i 
łódki. Rozglądaliśmy się za kimś, z kim można by porozmawiać o przejeździe do 
San Francisco, ale o tej wczesnej porze było tu tylko kilku snujących się sennie 
majtków; powiedzieli nam. że kapitan i oficerowie są w mieście i że ich zapewne 
znajdziemy w kawiarniach (które były knajpami) hotelu Empire albo Amerykańskiego.
W tym drugim hotelu zobaczyliśmy dwóch skrzypków śpiących na stolikach do kart, 
zestawionych pod jedną ścianą, a przy barze mężczyznę o bardzo czerwonej twarzy, 
ubranego w mundur kapitański, który pił ogromnymi łykami kawę z rumem. 
Powiedział nam, że zawiezie nas do San Francisco na pokładzie brygu, który 
wypływa z przystani za godzinę, pobierając opłatę dwanaście dolarów od osoby 
płatnych w porcie przeznaczenia.
— Jak długo żyję, nikogo jeszcze nie oszachrowałem — powiedział owiewając nas 
swoim okropnym oddechem — a mogę być przecież taki pijany, że w ogóle nie 
dopłynę na miejsce. Zdarzyło roi się to już kiedyś, a jakże — dodał chichocąc. — 
Wpakowałem się na jedną wyspę i siedziałem tam dwa dni. Nie macie ochoty 
przepłukać sobie żołądków? Szanowny pan? Chłopczyk?
405
)
— O tej porze? — wybuchnął mój ojciec, ciągle jeszcze poirytowany męczącą 
podróżą z Vernon.
— Hm, zaspałem — usprawiedliwił się kapitan. Widocznie nie zrozumiał.
Dopiero po dwóch godzinach weszliśmy na pokład brygu. Trudno sobie wyobrazić 
brudniejszy statek. Wszędzie walały się połamane beczułki, pokład zasłany był 
śmieciami, kilku brudnych i nie ogolonych majtków opierało się niedbale o reling, 
a spod pokładu płynęły do nas strzępy pijackiej piosenki. Oprócz ojca i mnie 
znajdowało się na statku ośmiu pasażerów, staliśmy teraz wszyscy obok siebie i 
rozglądali się z obrzydzeniem.
Ten bryg był niewielkim dwumasztowcem z osprzętem rejowym, ale mniej więcej 
połowa osprzętu nie nadawała się do użytku. Jak tylko kapitan wszedł na pokład, 
zataczając się lekko — zupełnie jak tamten pijak na statku z Vernon — zaczął 
wykrzykiwać rozkazy przez komiczny róg w mosiężnej oprawie, zupełnie jakby to 
był najwspanialszy statek oceaniczny. Przez jakie pięć minut nikt nie zwracał na 
niego uwagi, ale potem trzej majtkowie zaczęli z obrażonymi minami ściągać tę 
linę, luzować tamtą i w końcu dolne żagle obu masztów podniosły się i ruszyliśmy 
w drogę.
Nie będę opisywał szczegółów tej podróży, powiem tylko, że była znacznie gorsza 
od poprzedniej — z tą jedynie różnicą, że kapitan był cały czas ma pokładzie. 
Mieliśmy przed sobą siedemdziesiąt mil do zatoki San Pablo, a potem jesacze 
czterdzieści mil przez zatokę do miasta. Ani razu nie udało się kapitanowi 
zagnać do pracy tych pijaków śpiewających pod pokładem, chociaż nie szczędził 
trudu i stając na schodkach prowadzących do kajut ryczał przez swój róg:
— Wszyscy na pokład! Żywo! — A raz zaczął wołać złym głosem: — Zgoda, Bliters. 
Ty i Jones nie dostaniecie ode mnie ani centa na whisky, jeszcze się przekonacie. 
Po tym rejsie czeka was niespodzianka.
Śpiew umilkł, ale nikt nie zjawił się na pokładzie, a po chwili usłyszeliśmy tę 
samą piosenkę.
Miejscami rzeka była bardzo szeroka i przez kilka godzin płynęliśmy spokojnie, 
pchani lekką bryzą; potem, gdy opływaliśmy zakręt w odległości trzydziestu mil 
od Sacramento, zerwał się silniejszy wiatr i zniósł nas na brzeg. Cóż, byliśmy 
teraz w znacznie gorszych tarapatach niż poprzednim razem. W kapitana wstąpiła 
nagle energia; oświadczył, że przymocujemy linę do przeciwległego brzegu i 
ściągniemy bryg na środek rzetki. Co z tego, kiedy majtkowie nie mieli 
najmniejszej ochoty przeprawić się tam łódką. W końcu, po Bóg wie ilu prośbach i 
groźbach, spuścili szalupę i klnąc na czym świat stoi powiosłowali do brzegu. 
Umieścili blok
406
z liną na drzewie i zaczęli nawijać linę, ale była zbutwiała i pękła, więc 
okazało się, że będziemy dalej tkwili na tym brzegu.
— Co teraz? — spytał ostro mój ojciec, który po rozmowie z innymi pasażerami 
doprowadził się do stanu wrzenia.
— Żebym to ja, szanowny panie, wiedział. Jak mam być szczery, od dawna próbuję 
sprzedać swój udział w tej łajbie, ale trzeba by ją krzynę oporządzić. Mosiężne 
okucia trochę zaśniedziały.
— Trzeba by ją krzynę oporządzić! — wybuchnął mój ojciec. — Przecież to jest 
pływający chlew i nie cofnę tego, co powiedziałem.
— Pływający teraz — zaznaczył kapitan z chytrym błyskiem w oku. — Zobaczymy, co 
będzie rano.
Po tych słowach kapitana mój ojciec odmaszerował taki czerwony na twarzy, jakby 
miał zaraz pęknąć.
— Ten łajdak tyle się zna na żeglarstwie co ja — oznajmił pozostałym pasażerom.
Ale pod wieczór wiatr się uspokoił i zdołaliśmy wypłynąć na środek rzeki. 
Podjęliśmy znów naszą spływo-żaglową podróż z prądem, a gdy zapadł zmrok, 
przycumowaliśmy na noc u brzegu jakiejś wyspy.
Odbiliśmy nazajutrz wczesnym rankiem; kapitan od świtu przechadzał się po 
pokładzie z filiżanką kawy, pewnie pełną rumu. Podróż była ciekawa i naprawdę 
podniecająca. Mijaliśmy teraz najrozmaitsze statki — szkunery, parowce, brygi, 
brygantyny i inne takie, a na brzegu widywaliśmy od czasu do czasu wioski 
indiańskie. Widzieliśmy sporą osadę indiańską zwaną Bagnisko, potem minęliśmy 
miejsce, w którym Rzeka Joachima wpada do Sacramento (znajdowało się tam miasto 
zwane Nowy Jork, składające się z sześciu czy siedmiu domów), a jesacze później, 
kiedy w Hills Cook wpłynęliśmy na wzburzone wody, niech mnie gęś kopnie, jeżeli 
ten nasz statek nie obrócił się dokoła własnej osi i nie zaczął płynąć rufą 
naprzód. Tego było już mojemu ojcu za wiele: zerwał kapelusz z głowy, rzucił na 
pokład i zdeptał nogami.
— To już koniec! — wybuchnął. — Nigdy w życiu nie dostaniemy się do San 
Francisco.
Ale trzeba przyznać temu kapitanowi, że robił, co mógł. W każdym razie nie 
wymigiwał się od swoich obowiązków, czego o tamtym pierwszym nie można było 
powiedzieć. Tak jak przedtem, spuściliśmy łódź na wodę i holowaliśmy statek, 
dopóki nie zerwał się wiatr.
Na tej wysokości odczuwało się już wyraźnie fale oceaniczne, więc pod wieczór 
utknęliśmy na mieliźnie, ale gdzieś około północy fala odpływu zniosła nas znów 
na rzekę, a ponieważ noc była jasna, księżycowa, płynęliśmy spokojnie dalej.
Spaliśmy na pokładzie i stołowaliśmy się płacąc półtora dolara za posiłek w 
okropnie cuchnącym salonie pod pokładem. Jedzenie
407
było tak ohydne — biskwity twarde jak skóra, wieprzowina śmierdząca, ikawa jak 
rzeczny szlam — że mój ojciec wraz z kilku innymi pasażerami wezwał kucharza, 
żeby mu pogratulować. Dowiedzieliśmy się później, że ten kucharz nigdy w życiu 
nie gotował, a zaciągnął się na statek, bo był kopaczem, któremu się nie 
powiodło, i chciał pojechać do San Francisco.
— W imieniu wszystkich pasażerów — przemówił mój ojciec lodowatym tonem — 
pragnę panu podziękować za najbardziej niestrawny obiad, jaki mieliśmy dotąd 
przyjemność odesłać do kuchni. — Nie przypominam sobie, żebym widział 
kiedykolwiek ojca w gorszym humorze.
Kucharz był wysokim, (kościstym mężczyzną w idiotycznej białej czapce, bardzo 
przypominającej grzyba, którą nosił podobno dlatego, żeby mu włosy nie wpadały 
do jedzenia— zupełnie jakby to mogło wpłynąć na smak tych potraw. Pomyślałem, że 
się rozzłości. Ale wyszczerzył tylko zęby i powiedział:
— Paskudne żarcie, hę? O mało co sam nie dostałem wymiotów. W odległości 
piętnastu mil od Nowego Jorku leżała osada Beni-
cia, a po pięciu dalszych milach wypłynęliśmy na wody zatoki San Pablo — 
roziskrzone w gorącym słońcu, niebieskawozielonkawe, posiekane białymi czubami 
fal, ujęte po bokach w trawiaste wzgórza, na których wypasało się bydło. Biorąc 
wszystko razem, był to naprawdę bardzo piękny widok. Raz po raz wciągałem w 
płuca to słonawe morskie powietrze. Było cudowne, ale swoją drogą ostre.
Dobiliśmy do przystani wczesnym popołudniem, a kiedy zeszliśmy na brzeg, 
znaleźliśmy się w samym środku takiej dzikiej wrzawy, o jakiej istnieniu 
zapomnieliśmy od wyjazdu z Indepen-dence. Gdziekolwiek się patrzało, ale głównie 
w kierunku wzgórz, stały namioty najrozmaitszych kształtów i rozmiarów, a 
rozrzucone tu i tam na wyboistym, nierównym gruncie wznosiły się błyszczące nowe 
domy z drewna, z blachy cynkowej, z cyny, galwanizowanego żelaza, z kafli, a 
także inne, wybudowane po trochu ze wszystkich tych materiałów.
Później ktoś nam powiedział, że miasto znajduje się w Okresie „szybkich 
przemian". Ojciec zapisał te uwagi w swoim dzienniku. Zaledwie przed kilku 
miesiącami San Francisco było ohydną, brudną, pociętą jarami, pełną 
piaszczystych wydm, tonącą w błocie dziurą u stóp ogromnego skalistego wzgórza 
pokrytego ziemią. I w całym osiedlu nie znalazłby się ani jeden przyzwoity dom; 
te najokazalsze wyglądały jak zbite z desek szopy przypominające oborę, ale 
większość była zrobiona z płótna albo perkalu rozpiętego na ramach, które 
zbijano z najrozmaitszych kawałków starego drewna. Ulice w zimie dosłownie 
tonęły w błocie, co częściowo uniemożliwiało poruszanie się z miejsca na miejsce, 
a pierwsze chodni-
408
ki, ułożone na dwóch „placach", były zrobione z klepek pozbijanych gwoźdźmi.
Teraz wszystko szło ku lepszemu. Z Oregonu sprowadzono deski i inne drewno, 
wiele statków przywoziło cegłę i ulice zaczynały zmieniać wygląd. Ale 
najbardziej pomogły w budowie miasta trzy ogromne pożary, które strawiły, jak 
mówiono, wszystkie tandetne budy wokół głównego placu, to jest Portsmouth Place, 
i chcąc nie chcąc ludzie musieli je zastąpić lepszymi domami.
Co więcej, zasypywano jary, zrównywano piaszczyste wydmy i przygotowywano 
projekt przystani długości pół mili. Ponadto zaczęto już niwelować ulice, 
którymi z czasem miały biec drewniane chodniki.
Miasto było położone nad zatoką w odległości pięciu mil od wyjścia na ocean i 
chyba naprawdę trudno sobie wyobrazić lepszy port, bo duże statki oceaniczne 
wchodziły sobie do zatoki i wychodziły na morze na falach przypływu i odpływu 
zarzucając kotwicę dosłownie naprzeciwko miasta, i nie potrzebna była im do tego 
najmniejsza nawet bryza; przeciwnie, poruszały się swobodnie nawet wtedy, kiedy 
wiatr dął im prosto w twarze.
Niektórzy ludzie przepowiadali, że tak położone miasto ma nie najgorsze widoki 
rozwoju, a jeden pan, z którego wszyscy się śmiali, bo to juz naprawdę była 
przesada, powiedział, że jego zdaniem miasto będzie liczyło sto tysięcy 
mieszkańców, zanim on „wyciągnie kopyta".
Po zejściu na ląd podrałowaliśmy prosto do urzędu pocztowego po listy i okazało 
się, że jest dla mnie list od Po^ovi, który zostawiła przed wyjazdem. Dziwna 
rzecz, ale jakoś wcale nie byłem na nią o to zły. Nie mogę powiedzieć, żeby mi 
jej było brak, bo przecież nikt nie może naprawdę tęsknić za dziewczyną, ale 
patrząc na rozmaite rzeczy w czasie tej podróży statkiem myślałem sobie, 
ze .pewnie byśmy z Po-Povi o nich rozmawiali, a jest zupełnie prawdopodobne, że 
tęskniłbym za nią, gdyby była chłopcem. Miała w sobie coś takiego — coś chyba 
bardzo mądrego — że nigdy nie odpowiadała z punktu, tylko najpierw namyślała się 
nad odpowiedzią, żeby nie pleść głupstw. Co najważniejsze, ani trochę nie 
przypominała Jennie; nie próbowała rządzić się jak szara gęś ani nie robiła z 
siebie ważniaczki. I wcale nie była taka brzydka. Nie tylko^ na twarzy (miała 
proste czarne włosy i śniadą cerę), ale w ogóle, bo widziałem ją, jak się kąpała 
w strumieniu i potem, jak wyszła na brzeg; kiedy stała na trawie, wyglądała jak 
taka szczupła rzeźba w parku. Ale nie zrozumcie źle tego słowa „szczupła"; 
zapewniam was, że ona zdążyła już dorosnąć. Ciekawa rzecz, ale bez ubrania było 
jej jakoś więcej niż w ubraniu, tak samo z przo-
409
\ )
du jak z tyłu. Jeżeli mam powiedzieć szczerą prawdę, właśnie wtedy pierwszy raz 
jej się przyjrzałem i zauważyłem, jaka ona jest:
Napisała w liście:
Kochany Jaimie! Tak się cieszę, że umiem układać listy po angielsku. Wyjeżdżam 
jutro na ogromnym statku, który ma wielkie białe skrzydła jak ptak. ??? zostać 
damą. Pan ??? powiedział, że na mój widok angielscy ziemianie będą stawali na 
głowach. Nie bardzo rozumiem, co to znaczy i kto to są ci angielscy ziemianie, 
ale taki widok będzie chyba strasznie śmieszny.
Pan ??? jest człowiekiem dobrym i łagodnym. Będę robiła wszystko to, czego ode 
mnie zażąda. Ale znam go tak mało. Ma piękne żółte włosy, falujące jak woda w 
jeziorze. Pamiętam, że Ty masz włosy sztywne, koloru rzecznego piasku i że 
bardzo rzadko czeszesz je szczotką.
Tęsknię za ludźmi, którzy mnie kupili od A-rap-a-hoe. Proszę, opiekuj się 
doktorem, żeby nie napytał sobie biedy przez to swoje wielkie i niemądre serce. 
Doktor jest duchem dziecka uwięzionym w ciele mężczyzny. Jak ja będę za wami 
wszystkimi tęskniła! Z tego smutku płaczę w nocy.
Proszę, Jaimie, napisz list do swojej siostry. Kochany Jaimie, pomyśl o mnie 
czasem, kiedy będziesz chodził po lesie.
PO-POVI
Po przeczytaniu lego listu aż mi się zakręciło w głowie. Ale ostatecznie, czy 
można się było spodziewać czegoś innego po dziewczynie? Przed samym wyjazdem 
zaczęła się nagle martwić — i to po tym, jak wszyscy błagali ją prawie na 
klęczkach, żeby nie wyjeżdżała! Jeśli idzie o pana ??? i jego piękne włosy — ha, 
wyglądałyby naprawdę pięknie na końcu dzidy Indianina ze szczepu Kruków.
Przeczytałem list drugi raz, bo aż mnie świerzbiło, żeby zaraz odpisać i nagadać 
jej do słuchu. Ale przy tym drugim czytaniu złość trochę już ze mnie wyparowała. 
Ta Indianka nauczyła się całkiem nieźle pisać. W mojej klasie w Louisville 
znalazłoby się dużo dziewczyn, 'zwłaszcza jedna, Daisy Coontz, iktóre doskonale 
gimnastykowały się na drążku, owszem, ale żeby żyły sto lat, też by nie 
wiedziały, jaka jest różnica między Grekiem a Spartaninem, i te dziewczyny w 
pisaniu listów nie mogłyby się nawet równać z Po-Povi. Nie twierdzę, że jestem 
specjalnie dobrym pisarzem, ale w domu przeczytałem większość książek, a już na 
pewno wszystkie książki o bandytach i mordercach, więc znam się na tym i zaraz 
zobaczyłem, że ta dziewczyna zrobiła duże postępy. Jak nauczy się używać trochę 
dłuższych słów, a nie tylko samych krótkich, będzie naprawdę nadzwyczajna. 
Trochę to nie na temat, ale powiem, że z Po-Povi
410
był ten sam kłopot co z Biblią, którą matka czytywała nam po kawałku wieczorami. 
Nie lubię czepiać się książek religijnych, zwłaszcza że ci Hebrajczycy zdrowo 
musieli się nad tą swoją namęczyć i pewnie uważali, że im się bardzo udała, ale 
tej książce brak jest stylu.W porównaniu z takim „Kapitanem Kidem", napisanym 
przez Mortona E. Jenkinsa*, jest po prostu słaba. Nie, stanowczo uważam, że pod 
pewnymi względami Biblia jest książką napisaną przez nieuków.
Ojciec stał w drzwiach poczty i czytał list od pana ???, więc jeszcze raz 
rzuciłem okiem na list Po-Povi. Nie podobało mi się, że płakała w nocy. To 
naturalnie zwyczajny zbieg okoliczności, ale odkąd oni wyjechali, często 
zdarzało się, że nie mogłem zasnąć, leżałem w namiocie z otwartymi oczami i było 
mi okropnie smutno, pewnie z tęsknoty za matką. To nieważne, czy ta dziewczyna 
miała białą skórę, czy czerwoną — była moją siostrą i już. Powiedziałem sobie, 
że jak pójdę do lasu, myślenie o niej nie sprawi mi chyba specjalnego kłopotu. 
Zresztą już to robiłem. Nagle zacząłem się zastanawiać, czy przypadkiem nie 
straciłem w życiu czegoś ważnego. Poczułem się jakoś niedobrze; w żołądku miałem 
jakby pustkę, więc podszedłem do jakiejś skrzynki i usiadłem. Miałem dziwne 
uczucie, że za chwilę zwymiotuję.
Ale zapomniałem o czymś. Kiedy odbieraliśmy naszą pocztę, zdarzyło się coś 
dziwnego. Urzędnik w Okienku spojrzał bystro na ojca i spytał:
— Doktor Sardiusz McPheeters, dawniej zamieszkały w Louis-ville?
Ojciec odpowiedział zdumiony:
— Tak, proszę pana. Czy mogę wiedzieć, skąd mnie pan zna? Urzędnik wydawał się 
teraz zmieszany.
— Pytano o pana. Mam tu taką notatkę... Czy zechciałby pan uprzejmie zostawić 
mi swój obecny adres?
— Otóż... — zaczął ojciec, a ja zorientowałem się natychmiast, że chciałby 
podać jakiś adres w najwytwomiejszej dzielnicy, ponieważ jednak biedak nie znał 
miasta, powiedział tylko: — Jeszcze nie znaleźliśmy mieszkania. Nie mieliśmy 
czasu szukać.
— A kiedy zamierza pan zgłosić się do nas powtórnie po listy?
— Przyjdę jutro o dziesiątej rano.
— Bardzo panu dziękuję — powiedział urzędnik i zapisał coś na kartce papieru.
— Tajemnicza historia, niezwykle tajemnicza — powiedział ojciec, kiedy 
wyszliśmy na ulicę. — Ale wszystko załatwiane nadzwyczaj uprzejmie. Zapewne 
któryś z naszych dawnych towarzyszy podróży przez prerię chce odnowić z nami 
znajomość.
Kręciliśmy się po mieście^ cały czas mając oczy szeroko otwarte i wypatrując 
wspaniałych szans, które jakoś nie chciały się nada-
)
411
rzyć, więc tego wieczoru zapłaciliśmy trzy dolary za wspólne łóżko — ciasne, 
niewygodne i brzydko pachnące — w nędznym hoteliku. Spaliśmy niewiele, bo ojciec 
był akurat w jednym ze swoich chrapiących nastrojów, a wtedy wydaje z siebie 
dźwięki podobne do zgrzytu piły, która natrafiła w desce na gwóźdź, a znowu moje 
nogi jakoś same kopią, kiedy zmęczone mięśnie zaczynają się rozprężać i 
wyprostowywać.
— Nie pamiętam, żebym spędził kiedykolwiek tak okropną noc — powiedział ojciec, 
gdy rano wstaliśmy obaj w kwaśnych humorach. — Jestem posiniaczony od stóp do 
bioder. Interesujące przeżycie, trochę tak, jakbym był zamknięty w ciasnej 
zagrodzie z wyjątkowo złośliwym osłem.
Wymamrotałem pod nosem coś .równie nieżyczliwego i zaczęliśmy
się ubierać.
Wyszliśmy wcześnie, zjedliśmy śniadanie w kawiarni i o dziesiątej zajrzeliśmy na 
pocztę. Naturalnie nie było dla nas żadnych I listów, ale urzędnik wyraźnie 
ucieszył się na nasz widok.
— Ten pan był tutaj przed chwilą ?— powiedział. — Jestem pewien, że...
— Dzień dobry panu! — zawołał bardzo żwawy mały człowieczek, który zaszedł nas 
od tyłu. .
Był ubrany ogromnie starannie, prawie elegancko, chociaż jednocześnie jakby 
surowo; miał na sobie spodnie w paski, czarny surdut i melonik. Nos miał długi i 
cienki, oczy bardzo bystre i czarne; jego usta były idealnie prosto narysowaną 
kreseczką w poprzek twarzy i w ogóle nie miały warg, chyba że się uśmiechał. A 
sam nie wiem dlaczego, ale miałem wrażenie, że uśmiecha się tylko wtedy, kiedy 
wymagają tego interesy.
— Pan poizwoli... nazywam się Junius T. Peters i występuję w imieniu klienta, 
który życzy sobie w tej chwili zachować incognito.
— Nie bardzo rozumiem, proszę pana — powiedział ojciec. Wyraźnie miał się na 
baczności.
— Ach, doprawdy — ciągnął pan Peters — niezręczna sytuacja... Bo nie mam panu 
nic do zakomunikowania, absolutnie nic, ; a tylko muszę prosić, żeby pan był 
tak bardzo uprzejmy i zechciał łaskawie informować zawsze urząd pocztowy o 
swoim adresie... ustnie, jeżeli będzie pan przebywał w mieście, listownie, 
gdyby pan ;
wyjechał.
— Panie Peters — zaczął ojciec, trochę już zirytowany. — Nie I chciałbym pana 
obrazić, ale to wszystko jest dość zaskakujące. Człowiek mniej cierpliwy mógłby 
uznać pana za natręta. Czy zechce mi pan wyjaśnić, o co właściwie panu idzie?
— Ależ doskonale pana rozumiem! — zawołał pan Peters zrównawszy się z nami, 
gdyż szliśmy już teraz ulicą.
412
Wyglądał okropnie komicznie, bo skakał jak kot, który wpadł między krzaki głogu; 
usiłował iść w krok, dostosowywał chód najpierw do ojca, potem do mnie — 
najwyraźniej w nadziei, że zmusi nas do równego marszu. Ale nic z tego; 
postarałem się, żeby mu to nie wyszło, bo i tak nie miałem nic innego do roboty.
— Tak — powtórzył — pańskie stanowisko jest dokładnie takie, jak należało się 
tego spodziewać. Mam przyjemność z doktorem Sardiuszem McPheetersem —dodał 
patrząc na ojca przenikliwie — z Louisville?
— Jak najbardziej.
— Syn Jaimie, zdrobniale od James. Lat czternaście?
Komizm sytuacji stworzonej przez tę dziwaczną małą postać rozbroił ojca, który 
zdołał się już zorientować, że ma do czynienia z nieszkodliwym wariatem, 
podsunął więc uprzejmie:
— Żona Melissa, wiek bliżej nie określony. Ale zamiast się obrazić, pan Peters 
zawołał:
— Ach, "ten fakt nie był mi znany! — i wyciągnąwszy z kieszeni notes, starannie 
zapisał informację.
Na końcu placu zatrzymał się z miną taką, jakby podejmował jakąś wielką decyzję. 
Powiedział:
— Moim zdaniem, proszę pana, tożsamość niewątpliwie została ustalona, ale kiedy 
klient pozostaje in absentia, jak w tym przypadku, należy mieć się na 
ostrożności.
Ojciec spoważniał nagle i przemówił:
— Myślę, że coś nam się jednak od pana należy... proszę mi powiedzieć, jeżeli 
pan może, czy mamy w związku z tą sprawą oczekiwać kłopotów czy też korzyści?
Kiedy pan Peters zastanawiał się nad odpowiedzią, zawodowy uśmieszek na jego 
wargach otwierał się i zamykał, zupełnie jak skrzela ryby; biedaczysko walczył 
ze sobą. W końcu westchnął głęboko i z miną prawie ludzką spytał mojego ojca 
patrząc mu bystro w oczy:
— Panie, czy ceni pan sobie spokojny sen?
Ojciec skinął głową, a wtedy pan Peters rzucił energicznie:
— Mój klient nie życzyłby sobie zakłócać pańskiego snu. Do widzenia panu — 
dodał uchylając melonika — będziemy się widywali od czasu do czasu.
Patrzyliśmy za nim, gdy odchodził, wyelegantowany, bardzo na miejscu i pełen 
godności. W końcu ojciec wybuchnął wesołym śmiechem.
— Właściwie powinienem mu był nawymyślać, ale jakoś nie mogłem. Wiesz, co ci 
powiem? Podobał mi się.
— Mnie też — przyznałem. — Naprawdę miałem wrażenie, że °n się stara, jak może.
— Masz chyba słuszność.
413
Po tym dziwacznym wydarzeniu rozpoczęliśmy życie w Sani Francisco. Później 
tego dnia sprawdziliśmy zapasy gotówki i okazało się, że mamy w całym majątku 
dziesięć dolarów i kilka centów, nie licząc pięciocentowej monety, którą ojciec 
znalazł w skądinąd I pustym woreczku po złocie, gdzieś w okolicach Marysville.
Trzeba było prędko ratować sytuację, więc zaczęliśmy szukać pracy, ale sprawa 
okazała się wcale nie taka łatwa. Te pierwsze dni 1 w San Francisco utkwiły mi w 
pamięci jako nie kończąca się drep-tanina po ulicach i najpierw grzeczne, potem 
pełne niepokoju, a po tygodniu bliskie rozpaczy — rozpytywania się o pracę.
Wyprowadziwszy się z hoteliku nocowaliśmy w namiocie z czte- ! rema 
marynarzami. Podstawą naszego ipożywienia była kawa i biskwity, ale kiedy 
kręciliśmy się bez celu po porcie, często przyjacielscy Anglicy i Szkoci, gdy 
usłyszeli naszą historię, dawali nam j ze statków trochę jedzenia. Wspaniała 
szansa, o której wspominał 1 ojciec, jakoś nie -chciała się zjawić.
Przez dwa dni w drugim tygodniu pobytu zarabialiśmy po sześć dolarów dziennie 
wożąc .taczkami ziemię do zasypywania jarów i dziur na ulicach.
Potem zgłosiliśmy się do konsula brytyjskiego, który z kwaśną miną zlustrował 
ubranie ojca i obiecał, że „zarejestruje" naszą proś- I foę o pracę kancelaryjną. 
Ale obaj wiedzieliśmy, że mówi nieprawdę, i rzeczywiście nigdy się do nas nie 
odezwał. Nazajutrz poszliśmy do pana Gillespie, dyrektora Towarzystwa Nowej 
Przystani, które budowało większe molo w porcie, długości czterdziestu jardów, 
ale i kiedy ojciec powołując się na swoje szkockie nazwisko poprosił o pracę i 
chciał okazać swoje dokumenty, pan Gillespie „odtrącił f je z oziębłą 
grzecznością", jak to opisuje ojciec w dzienniku.
Na dobitkę marynarze, u których nocowaliśmy w namiocie, zaczęli się awanturować 
i chcieli nas wyrzucić. Dwaj mówili, że możemy mieszkać, ale reszta — wrzaskliwe, 
kłótliwe prostaki — wymyślała nam, że wnosimy za mały wkład. Wobec tego ojciec 
zostawił mnie w namiocie, żebym nie musiał patrzeć na jego hańbę, a sam poszedł 
do pana Austina, szkockiego piekarza, i wrócił z dwoma bochnami chleba, które 
naturalnie wyżebrał. Marynarze udobruchali się, przynajmniej chwilowo.
Ten ich namiot był nie tylko połatany, ale miał bez liku maleńkich dziurek, a 
brezent był tak cienki ze starości, że wystarczyło dotknąć go ręką od środka, a 
deszcz natychmiast wlewał się przez to miejsce strugami. Którejś nocy spadła 
straszna ulewa, leżeliśmy na posłaniach dygocąc z zimna i byliśmy bardzo 
nieszczęśliwi. Za- i czął się już listopad, a chociaż pogoda w San Francisco nie 
jest dokuczliwa, noce w namiocie dawały się niekiedy boleśnie we znaki. Bo noce 
bywały tu zimne. Już teraz widzieliśmy czasem rano czapy śniegu na 
rozsłonecznionyeh wierzchołkach gór za miastem.
414
Ludzie mówili, że klimat w San Francisco jest zupełnie niepodobny de- klimatu 
innych miejscowości w tych stronach, bo jest ściśle lokalny. Latem i jesienią 
wiatr wieje tu z zachodu albo północo-jzachodu, prosto znad oceanu. Wtedy ranki 
są ciepłe i spokojne, ale koło południa łagodna bryza zmienia się najczęściej w 
porywistą wichurę, która pędzi ulicami tumany kurzu, śmiecie i papiery z taką 
siłą, że ludzie muszą zasłaniać sobie oczy. Wichura uspokaja się zwykle o 
zachodzie słońca i wtedy powietrze jest łagodne i ciche. Wczesne wieczory są tu 
przyjemne, ale po zachodzie słońca zimno robi się tak przejmujące, że człowiek 
przez okrągły rok nosiłby wełniane odzienie. A w zimie podobno wieją tylko 
łagodne, ciepłe wietrzyki z południowego wschodu i temperatura nie spada na ogół 
poniżej 50 °F.
Wiatry znad oceanu rzadko przynoszą deszcze, ale kiedy wieją wiatry od strony 
lądu, czy to w zimie, czy na wiosnę, często spadają gwałtowne ulewy, jak u nas 
wiosenne deszczyki w kwietniu i maju. Jeśli idzie o klimat, nie było tak źle być 
jesienią tego roku 1850 nędzarzem żyjącym na ulicach San Francisco.
ROZDZIAŁ XLIII
Muszę przyznać, że ojciec w ciągu tych pierwszych tygodni nie szczędził wysiłków. 
Choćbyśmy nie wiem jak późno położyli się spać, wstawał wcześnie rano i 
[rozpoczynał swój obchód — stukał do drzwi tego czy innego kupca, szukał 
uczciwej pracy. Aż do niedawna cały handel miejski spoczywał w rękach kilku 
rodzin — niejakiego pana Lełdesdorffa z Danii, pana Grimesa, pana Davisa i pana 
Franka Warda z Nowego Jorku. Ich firmy prowadziły ożywiony handel z Oregonem, z 
południowym wybrzeżem Pacyfiku i wyspami Sandwich, używając do transportu 
towarów bardzo dużych statków żaglowych. Z Oregonu przywożono drewno, mąkę, 
łososia i ser, z wysp Sandwich — cukier, kawę i konserwy z owoców tropikalnych. 
Sprzedawano natomiast głównie skóry i łój.
Zanim ci wyżej wymienieni panowie osiedlili się w Kalifornii, nie było tu 
właściwie żadnego handlu. Całą wymianę handlową zagarnęło dla siebie kilka firm 
z Bostonu i Nowego Jorku, które przez długie lata wysyłały do Kalifornii statki 
załadowane towarami sypkimi i bławatnymi; statki te prowadziły sprzedaż 
detaliczną zawijając kolejno do portów i pozbywając się ładunku drogą licytacji 
na pokładzie, kiedy właściciele ranchos zjeżdżali się ze swoich posiadłości w 
głębi kraju. A ceny liczyli, można powiedzieć, fantastyczne: na przykład 
pospolite brązowe płótno bawełniane kosztowało dolara jard.
415
Kiedy odkryto złoto, naturalnie wszystko się zmieniło. Nowe firmy wyrastały jak 
grzyby po deszczu, pieniądze napływały do miasta dosłownie wozami, a co 
najbardziej rzucało się <w oczy i było chyba najgorsze, to że powstało 
zatrzęsienie domów gry. Widziało się je w mieście co krok — wesołe sale 
pobrzękujące srebrem i złotem, w których co rusz wybuchały awantury. Ponieważ 
wieczorem nie mieliśmy nic lepszego do .roboty, ojciec prowadził mnie często z 
jednego takiego przybytku do drugiego, tłumacząc, że ma .to „znaczenie 
dydaktyczne". Ale prawda była inna; ciągnął go do tych miejsc nastrój 
podniecenia i jarzące się światła, muzyka skrzypiec i widok ludzi uprawiających 
hazard. Wrzawa panowała tu nieprawdopodobna; nietrudno było zrozumieć, jak 
powstaje taki karciany nałóg. Większość domów gry mieściła się w hotelach, ich 
ściany były ozdobione najwspanialszymi malowidłami, przeważnie kobiet (bez 
ubrania); stoliki stały po obu stronach sali, na stolikach stosy srebrnych i 
złotych monet, w głębi na podniesieniu orkiestra, w rogu niedaleko wejścia 
wypolerowany kontuar, przy którym barman podawał napój zwany 
tutaj ,,pocieszycielką" i grupki mężczyzn przepijających do siebie w taki, 
rozumiecie, idiotycznie formalny, przesadnie nadskakujący sposób; a w duszy to 
się pewnie modlili, żeby ich ktoś z tyłu nie rąbnął w kark.
Co wieczór tłumy przepływały przez te sale i na każdym kroku widziało się 
uróżowane (kobiety o ślicznych twarzach; te kobiety pewnie opiekowały się 
samotnymi mężczyznami i matkowały im, chociaż jak jedna wzięła mnie pod brodę i 
powiedziała: „O, jaki śliczny chłoptaś!", ojciec ją odepchnął. Przecież to było 
ładnie z jej strony, że do nas przemówiła, i naprawdę nie wiem, dlaczego ojciec 
tak się niegrzecznie zachował. Od dudniącego śmiechu, przekleństw, głośnych 
krzyków, brzęku pieniędzy, rzępolenia skrzypiec, tupotu nóg, walenia szklankami 
o bar i iwrzasku tych, co rozdawali karty, prawie pękały bębenki w uszach.
Któregoś wieczoru wybuchła bójka i zadźgano na śmierć, ?'????? kroków ode mnie, 
zupełnie niewinnego człowieka, a kiedy indziej znów runęła przy nas połowa 
sufitu. Nie był to prawdziwy sufit, tylko płótno rozpięte na ramie; spadło, gdy 
silniejszy nocą wiatr wdarł się między sufit a rusztowanie dachu. Ale i tak 
wybuchło straszliwe zamieszanie — pijący usiłowali się wyswobodzić ze zwojów 
penkalu, kobiety wrzeszczały i dosłownie wyłaziły ze swoich dekoltów, a 
mężczyźni, stojący pod nie zawaloną częścią sufitu, tak się śmiali, że o mało co 
nie poumierali ze śmiechu.
W dzień nadal szukaliśmy pracy. Od pewnego czasu ojciec nie wracał do swojej 
starej śpiewki o wielkiej szansie, to znaczy o zdobyciu w mig majątku. Mieliśmy 
teraz ważniejsze rzeczy na głowie, to jest robiliśmy, cośmy mogli, żeby się 
utrzymać przy życiu. To
416
wygląda trochę tak, jakbym się skarżył, ale nie pamiętam, żebym w tym okresie 
chociaż raz nie odczuwał głodu.
Zgłosiliśmy się do niejakiego pułkownika Colliera, dyrektora komory celnej, 
który potraktował nas bardzo życzliwie i obejrzawszy dyplomy lekarskie ojca i 
inne dokumenty powiedział, że jeśli wejdzie jutro do portu jakaś nowa jednostka, 
umieści mas na liście płac. Następnie poszliśmy do pana Edwina Bryanta, który 
dawniej był głównym urzędnikiem sądowym, a teraz sędzią w San Francisco, i 
naprawdę uważam, że od wyjazdu z domu nie mieliśmy ani razu do czynienia z 
człowiekiem tak zacnym i tak szczerze interesującym się losami bliźnich. Wypytał 
ojca o wszystkie szczegóły naszych przygód, a następnie poczęstował nas szklanką 
czerwonego wina i pożyczył ojcu pięć dolarów. Po wyjściu z jego domu ojciec 
odzyskał sporą część swojej dawnej pompy i dobrego humoru. Ale jak wróciliśmy do 
namiotu, ci czterej marynarze nie chcieli nas wpuścić. Wyrzucili nasze dwa 
ponchos i inne rzeczy na ulicę.
— Radźcie sobie sami — powiedzieli. — Mamy dość własnych kłopotów. — Tę noc 
spędziliśmy na kupie wiórów, które zebraliśmy na budowie i ułożyli w kącie 
zacisznej alejki. W dwa dni później przenieśliśmy się do pustej szopy, którą 
właściciel, pewien kupiec nazwiskiem Dobbs, miał zamiar rozebrać na drewno, ale 
nie wcześniej niż za miesiąc.
Potem nagle i niespodziewanie zarobiliśmy pracując na ulicach trzynaście i pół 
dolara i oddaliśmy panu Bryantowi te pięć dolarów, które byliśmy mu dłużni. 
Ojciec powiedział, że to bardzo ważne, bo zawsze warto być wypłacalnym, a poza 
tym kupiliśmy dwa ciepłe szaliki za cztery dolary, wypiliśmy po dwie filiżanki 
kawy, dwanaście i pół centa filiżanka, kupiliśmy kilka naczyń kuchennych za trzy 
dolary dziesięć centów, mąki i cukru za jeden dolar dwadzieścia, sukienną czapkę 
dla mnie za dwadzieścia pięć centów i dwie brzytwy dla ojca za pięćdziesiąt 
centów. A następnie pożyczyliśmy z powrotem te pięć dolarów od pana Bryanta. 
Zaczynałem rozumieć, na czym polega — jak to nazywał ojciec — polityka finansowa, 
a tłumacząc mi te sprawy tak się zagalopował, że zaczął napomykać o otworzeniu 
banku. Ale w San Francisco był już bank.
Sypiając i gotując w szopie, pracując dorywczo na ulicach, uganiając się wciąż 
za nową pracą żyliśmy jakoś, ale ciągle nie widziałem znaków zapowiadających 
nadejście wielkiej szansy.
Któregoś wieczoru natknęliśmy się w pobliżu przystani Pacific Wharf na tego 
Williama Ebersohla, który był ulicznym kaznodzieją. Stał na jakichś wyładowanych 
ze statku towarach, ściślej mówiąc na beczułce gorzałki, więc zatrzymaliśmy się, 
żeby posłuchać. Był mężczyzną silnie zbudowanym, ale czarne pastorskie ubranie 
wisiało luźno na jego rosłym ciele; miał gęste i długie szarobiałe
27 — Podróże Jaimiego MePheetersa
417
włosy, siwą brodą i wąsy, krzaczaste czarne brwi, najbłękitniejsze i 
najprzezroczystsze oczy, jakie widziałem w życiu, czerstwą twarz | człowieka 
przebywającego dużo na świeżym powietrzu, wydatny orli nos i szerokie usta 
znamionujące wielką stanowczość. Chociaż taki był siwy, patrząc na niego wcale 
nie miało się wrażenia, że jest stary. Po prostu taki miał wygląd.
Cóż, zebrał się wokół niego całkiem spory tłum, w większości krzykaczy i 
awanturników, a to, co wielebny Ebersohl wtedy powiedział, ojciec zapisał prawie 
dosłownie w swoim dzienniku.
— Panowie, nie jestem czarnym krukiem i przepowiadaczem nieszczęść. Nie 
przyszedłem tu, żeby rzucać na was gromy czy atakować w sposób nierozsądny 
katolików. Wygłaszam kazania na u-licach regularnie od przeszło dziesięciu lat, 
w tym ponad siedem lat pomiędzy kalifornijskimi szulerami i sprzedawcami rumu. 
Chciałbym teraz zwrócić wam uwagę na różnicę pomiędzy zacnym i spokojnym 
grzesznikiem a grzesznikiem skłonnym do gwałtu i wybuchowym. Panowie, stoję na 
czymś, co jest beczułką gorzałki. Dopóki szpunt tkwi w otworze, beczułka jest 
przedmiotem nieszkodliwym; co więcej, służy pewnym zacnym celom, zastępuje nawet 
kazalnicę. Ale wybijcie szpunt, a pięćdziesięciu mężczyzn rzuci się do otworu, 
żeby wypić jej zawartość i tarzać się w rynsztoku, a zanim wybije godzina 
dziesiąta, napełni smutkiem i rozpaczą serca pięćdziesięciu rodzin. Dla 
przykładu opowiem wam o członku naszej kongregacji, kongregacji kościoła 
metodystów na Powell Street. Człowiek ten był kiedyś grzesznikiem o duszy 
czarnej jak smoła i przeszłości, której by się wstydził najbardziej zatwardziały 
rzezimieszek. Ale usłyszał słodkie słowa Jezusa wypowiedziane ustami waszego 
pokornego sługi i wyprostował się niczym sierżant na paradzie, chociaż jego 
wnętrzności pożądały rumu, jak wilk pożąda krwi...
W tym miejscu jeden z krzykaczy wrzasnął na całe gardło:
— Wstydziłbyś się pan, panie wielebny! Kto to widział, żeby tak nagle odstawiać 
biedaka od piersi!
— ... przez sześć miesięcy trzymał się dzielnie, był wzorem cnoty, szczęśliwy w 
tym swoim nowym życiu — nie pił, nie bluźnił, głowę nosił wysoko, podczas gdy w 
niebie radowały się anioły...
— Hej, wielebny pastorze — zawołał ktoś z tłumu — odbiłbyś szpunt i dał 
biednemu człowiekowi kropelkę. Przed chwilą pożyczyłem twojemu biskupowi ostatni 
łyk z butelczyny.
Kaznodzieja czekał. Gdy umilkły śmiechy, powiedział spokojnie:
— I co się stało? Zbłąkana hiena w rodzaju tego tu naszego przyjaciela — 
wskazał na ostatniego krzykacza — sprowadziła go na złą drogę. Zwabiła go 
podstępnie do jaskini gry i wlała w jego trzewia spiritus jrumenti, a działała 
naturalnie z ramienia szatana. Pytacie, co się stało? W ciągu dwóch miesięcy ten 
człowiek stoczył
418
się na samo dno rynsztoku. I umarł bluźniąc Panu. Panowie — ryknął kaznodzieja 
lwim głosem — (ktoś wyciągnął jego szpunt!
Tak nagle, że o mało co wszyscyśmy nie poumierali ze strachu, kaznodzieja 
odchylił do tyłu głowę i wybuchnął śpiewem tak głośnym, że na statkach w porcie 
marynarze trzymający wachty zbiegli się do relingów. Jeżeli idzie o zwyczajną 
siłę głosu, nigdy w życiu nie słyszałem czegoś podobnego. Cokolwiek chciałoby 
się powiedzieć, ten pastor Ebersohl był czempionem śpiewu. Ludzie mówili, że jak 
wiatr wiał z odpowiedniej strony, słychać go było w Sacramento, ale myślę, że to 
przesada.
Rycząc bardzo melodyjnie (zakład, że dorosły osioł nie ryczałby głośniej) 
rozpędził się i zaczął śpiewać naprawdę ładny hymn, bo niektóre hymny, 
rozumiecie, są ładne i jakoś łagodzą w człewieku zmartwienia —? ale banda 
pijaków tuż obok zaczęła ryczeć „Wuja-szek John chciał gorzały kupić, żeby się 
upić". Niektórzy od czasu do czasu trafiali w melodię, ale inni nawet nie 
próbowali, tylko przerykiwali wszystkich cienkimi, jakby ikobiecymi głosami, a 
jeden, który na zmianę to śpiewał, to zwijał się ze śmiechu, wszedł na drewniany 
walec i wpadł do zatoki. Kiedy go wyławiali, wciąż śpiewał. Niedługo po tym 
zebranie się skończyło.
Ojciec przedarł się przez tłum, wściekły na tych pijaków, i przedstawił 
pastorowi siebie i mnie.
— Naprawdę ogromnie mi się podobało pańskie kazanie. Nadzwyczaj subtelna 
paralela. A jeśli idzie o tę bandę łot...
— Udało się, prawda? — Uporządkował beczułki, które mu służyły za kazalnicę, 
starannie otrzepał ubranie i spojrzał na nas z powagą; spojrzenie jego oczu było 
przy tym tak głębokie, cierpliwe i niewinne, że nagle zrozumiałem, co mną 
naprawdę wstrząsnęło, że nic niigdy nie zmąci jego spokoju, w każdym razie nie 
na tym świecie. Kiedy podszedł bliżej, zobaczyliśmy, że jego ubranie jest 
przetarte i wyświecone, a ja odniosłem wrażenie, że biały kołnierzyk koszuli 
jest tylko kołnierzykiem.
— Tak — powiedział — mam uczucie, że udało mi się trzymać ich dziś wieczór 
bezpiecznie w objęciach Jezusa. Coś panu powiem, doktorze Mcpheeters. Pewnie mi 
pan nie uwierzy, ale bywają chwile, w których gorsząca płochość, nadmierna 
wrzaskliwość utrudniają mi pracę.
Czy żartował? Zauważyłem, że ojciec drgnął, spojrzał na niego i opanowawszy się 
przybrał ten sam ton. —' Doprawdy, wielebny pastorze?
— Jak pan zwrócił już na to uwagę, dzisiejsze zebranie było znamienne. Nie 
zdziwiłbym się, gdyby ktoś z tego audytorium... prawda, z jakim zapałem 
śpiewali?... gdyby ktoś z tego audytorium zgłosił się jutro do kościoła na 
Powell Street i napisał podanie o przyjęcie go na członka.
419
— Bardzo prawdopodobne, a ja bez wahania odrzuciłbym taką prośbę — zgodził się 
ojciec, który pękłby chyba, gdyby nie zrobił dowcipu. — Proszę mi powiedzieć, 
pastorze Ebersohl, czy pan wygłasza kazania również w kościele, czy tylko na 
ulicach? I dlaczego nie zbiera pan datków, jeśli wolno spytać?
— Ależ proszę bardzo — odparł pastor zgarniając swoje manat-ki, w tym trzy 
tablice, chociaż to właściwie wcale tnie były tablice, tylko zwinięte kawałki 
perkalu, pokryte krzywymi rządkami czarnych liter: „Pastor William Ebersohl, 
uczeń Chrystusa", „Rozpocznij pokutę w kościele metodystów na Powell Street" i 
„Jezus z Nazaretu był Antybsentem". — Na ulicach nigdy nie zbieram datków, 
ludzie tego nie lubią. Co więcej, szatan podsuwa im złośliwe pomysły. Kiedy 
przed laty puściłem w ruch kapelusz, zebrałem trzy kamienie, zepsutą kłódkę, 
złamaną fajkę do opium, łyżkę do butów i bardzo małego, ale ruchliwego 
grzechotnika, długości około pięciu cali. Jeśli idzie o kazania, wygłaszam trzy 
potężne niedzielne w kościele, ale Bogu dzięki dość mi jeszcze zostaje sił ma co 
najmniej dwa, które co wieczór wygłaszam na ulicach.
Zauważywszy napisy na tablicach ojciec spytał:
— Czy własnoręcznie wykonał pan te rekwizyty?
— Ach, naturalnie ma pan na myśli błąd w ortografii. Ciągle noszę się z 
zamiarem poprawienia itego napisu. Tablice wykonała dla mnie pewna nowo 
nawrócona owieczka, półkrwi krajowiec z wysp Sandwich... bo nasz Chrystus nie 
rozróżnia kolorów, pan zdaje sobie z tego sprawę?... Wie pan, niektórzy 
członkowie naszej kongregacji uważają, że on naumyślnie i dla żartu przekręcił 
słowo abstynent. Nigdy, nigdy w to nie uwierzę!
Szliśmy razem ulicą. Po raz pierwszy w życiu widziałem, że mój ojciec okazuje 
serdeczność duchownemu, Ale cóż, ojciec miał jakby zwierzęcy instynkt do ludzi 
(zauważyliście na pewno, że pies bardzo starannie wybiera sobie tych, których 
gryzie) i zaraz wyczuł, że ten pastor William Ebersohl jest autentycznym świętym. 
A bo też był. Kiedy poznaliśmy go bliżej, zrozumieliśmy, że w żaden żywy sposób 
nie da się go przekonać o tym, że jakiś człowiek jest z gruntu zły. W najgorszym 
wypadku ludzie byli „zwiedzeni na manowce". Im bardziej zatwardziałym 
grzesznikiem był jakiś człowiek, tym ostrzej pastor Ebersohl zabierał się do 
roboty, żeby go ratować. A jak go przy ratowaniu którejś z owieczek spotkał 
szczególny zawód, pastor wysuwał tylko szczękę kawałek dalej i mówił, że to jego, 
pastora, wina, ponieważ zaniedbał się w pracy.
— Diabeł chwycił go i trzyma za poły — powiadał.
Gdy dotarliśmy do naszej szopy, opowiedziawszy mu pokrótce o naszych przeżyciach, 
pastor Ebersohl rozejrzał się i bardzo posmutniał.
— Żałuję, że nie mogę panu ofiarować lepszego schronienia, na-
420
prawdę żałuję. Przykro mi, że tak biednie mieszkacie. Ale mój siennik na 
stryszku pod dachem kościoła» też nie jest luksusowym łożem. — Wyprostował się. 
— Rzecz jasna jest mi tam bardzo wygodnie. Na pewno Jezus — tak cierpliwy na 
krzyżu i sam urodzony w stajence — nie życzyłby sobie, żebym żył jak krezus i 
sypiał na puchach i jedwabiach.
Nagle zobaczył niechlujny stos szmat w kącie i spytał:
— Co to jest, doktorze?
Ojciec miał- zawstydzoną minę i aż mnie zatkało ze zdziwienia, kiedy usłyszałem, 
że rąbie szczerą prawdę i ani trochę nie stara się jej upiększać.
— E... to nasza brudna bielizna. Ciągle coś nam wypada i nie mieliśmy czasu jej 
uprać.
Pastor Ebersohl zebrał bieliznę z podłogi i wsadził sobie pod pachę.
— Jeden problem mamy rozwiązany, chwała niech będzie Chrystusowi. Upiorę ją 
jutro rano.
— Co takiego? — zawołał ojciec ze zgrozą.
— Albo nawet jeszcze dziś wieczorem, jeżeli zerwie się dobry, suszący wiatr. A 
teraz zmykam. Dzień się dopiero zaczął.
— Dokąd pan idzie? Chyba nie z powrotem na ulice o tej porze? Pastor Ebersohl 
miał minę bardzo poważną.
— Szatan działa na Portsmouth Sąuare. Dopóki jestem tutaj, Jezus nie ma tam 
swojego przedstawiciela. Dobranoc. Proszę się nie martwić o bieliznę, radzę 
sobie doskonale zarówno z tarą, jak z żelazkiem.
Nie mogliśmy się powstrzymać. Trochę później wstaliśmy i przemknęliśmy się 
chyłkiem na plac, a tam naturalnie na pustej skrzynce przed „El Dorado", skąd 
buchało światło, wrzawa i wesołość, stał w otoczeniu kilku mężczyzn radośnie 
usiłujących go zakrzyczeć nasz pastor Ebersohl i rzucał swoje gromy.
Gdy podeszliśmy, trzymał szatana w mocnym chwycie i oznajmił zebranym, że ma 
zamiar przegnać go z Kalifornii na dobre i popędzić do granicy kanadyjskiej.
— Kraj to rzadko zaludniony — powiedział. — Mniej tam sposobności do grzechu.
Nie spotkałem w życiu nikogo, kto byłby taki cięty na szatana jak nasz pastor. 
Kiedy odchodziliśmy, mówił coś o „cielesnych oparach wrogości do Boga".
A nazajutrz wieczorem, kiedy jedliśmy chleb z melasą i piliśmy każdy po 
filiżance czekolady kupionej na statku, zjawił się pastor z naszą bielizną. Była 
starannie złożona i przewiązana sznurkiem. Ojciec podziękował mu w wyszukanych 
słowach, a potem zmusił go do wypicia części czekolady i przyjęcia kawałka 
chleba. Ale pastor powiedział, że zjadł bardzo suty posiłek około pierwszej w 
po-
421
łudnie, składający się z „leśnej zieleniny" (miał chyba na myśli trawę) i 
koziego mleka, jednakże spróbuje dla towarzystwa prze-łknąć jeden kąsek. A potem 
kłapnął zębami i chleb zniknął na zawsze z widowni publicznej. Przyglądając mu 
się bacznie ojciec
spytał:
__ Wielebny pastorze, ©o się dzieje z datkami, iktore pan zbiera
w kościele?
__ Wydaję te pieniądze na potrzeby kościoła, ku wiecznej chwale Pana.
— Dla przykładu proszę mi powiedzieć, na co poszły pieniądze z ostatniej 
niedzielnej zbiórki.
— Kupiłem piecyk na drzewo, sześć stóp rury, z kolankami, dwa arkusze 
niepalnego papieru i zasuwę.
— Hm, brzmi to nawet interesująco — powiedział ojciec — ale nie są to artykuły 
specjalnie pożywne. — Po chwili dodał: — Pastorze, jeżeli chcesz zachować siły, 
musisz od czasu do czasu kupić sobie trochę przyzwoitej strawy. Diabeł jest w 
doskonałej kondycji fizycznej. Proszę spojrzeć na siebie. Ubranie wisi na panu 
jak ria wieszaku.
— Przyznaję, że często zapominam zjeść, ale moi parafianie, chociaż z pewnością 
się u nich nie przelewa, są niezwykle uważający i szczodrzy. Ja wiem, że będzie 
panu w to trudno uwierzyć, ale to wiaderko koziego mleka przyniósł mi dziś rano 
autentyczny Irlandczyk, człowiek, który z katolicyzmu nawrócił się na naszą 
wiarę.
— Kozie mleko jest doskonałe — przyznał mój ojciec. — Jest zwłaszcza zbawienne 
dla kóz. Ale człowiek pracujący .tak ciężko jak pan musi jadać przyzwoicie.
Pastor Ebersohl powiedział:
— W zeszłym roku usiłowałem powiększyć moje wpływy prowadząc mały stragan na 
ulicach. Zyskiwałem w ten sposób środki utrzymania, ale czas, który na to 
poświęcałem, był czasem kradzionym Panu.
— Gdzie się podział? Mam na myśli tę ziemską ruchomość.
— Stragan? Stoi za kościołem na Powell Street. W sumie czterdzieści dolarów 
uwięzionych w drewnie, gwoździach i farbie.
— Wielebny pastorze — powiedział ojciec. — Proponuję spółkę. Pan dostarczy 
stragan, my poprowadzimy interes, a wpływami będziemy się dzielić po połowie.
Nazajutrz w południe jeden woźnica przewiózł nam stragan na plac, a ojciec 
wymalował napis: „MePheeters i Ebersohl, Towary Mieszane". Mieliśmy w całym 
majątku dolara, ale utopiliśmy go w herbacie, też kupionej na statku; przez dwa 
dni ja prowadziłem stragan, a ojciec woził taczkami ziemię, żeby zarobić na 
zakup dalszej partii towaru.
422
W niedzielę wieczorem pastor Ebersohl przyniósł trzy dolary i czterdzieści 
centów ze zbiórki. Powiedział, że dałby więcej, ale musiał zakupić dwanaście 
nowych hymnałów. Poza tym dał dwa dolary jednemu nawróconemu, który wypadł ze 
stanu łaski, człowiekowi nazwiskiem Turnipseed. (Były to pieniądze wyrzucone w 
błoto. Wiem, bo sam sprawdziłem. Zaraz po otrzymaniu gotówki Turnipseed odbył z 
pastorem Ebersohlem bardzo pobożną sesję na klęczkach, modlił się gorąco, a 
potem płakał długo i podpisał zobowiązanie. Jak wstał z klęczek, skierował kroki 
do domu gry Par-kera, bardzo się w drodze śpiesząc, bo zwłoka .trwała dłużej, 
niż przewidywał, a zaraz po przyjściu wypił dwa łyki na rozgrzewkę, wygrał 
dwanaście dolarów w faraona, uzupełnił tamte dwa łyki siedmioma czy ośmioma 
dalszymi, wrócił na salę gry i przegrał wszystko w ruletkę. Rano znaleziono go 
zupełnie pijanego w rowie, ale podobno chce się znowu nawrócić, bo powiedział, 
że przecież nie może mieć ciągle takiego pecha w kartach.)
Kupiliśmy kawy, czekolady, cukru i nowy zapas herbaty i mieliśmy bardzo duży 
ruch biorąc za filiżankę płynu dwanaście i pół centa. Ludziom w tej dzielnicy 
miasta ojciec bardzo się podobał, często zadawali mi rozmaite pytania —co tu 
robimy, skąd jesteśmy i tak dalej. Kupiliśmy ćwiartkę melasy za pięćdziesiąt 
centów i dziesięciofuntową skrzyneczkę biskwitów za półtora dolara. A w 
następnym tygodniu zdobyliśmy beczułkę marynowanej wieprzowiny za trzydzieści 
pięć dolarów. Byliśmy więc dobrze zaopatrzeni w rzeczy jadalne i wkrótce 
zaczęliśmy handlować prawdziwymi towarami mieszanymi — wszystkim, co ci 
zbankrutowani kopacze i szulerzy usiłowali sprzedać za tanie pieniądze. 
Kupiliśmy bardzo piękne szachy, rzeźbione w kości słoniowej i egzotycznym 
drzewie, za pięć dolarów i tego samego dnia sprzedaliśmy je pewnemu księdzu 
katolickiemu za dziesięć dolarów. Zdobyliśmy precyzyjne narzędzia matematyczne w 
futerale za trzy dolary dwadzieścia pięć centów i sprzedaliśmy je przed upływem 
tygodnia za pięć dolarów. Jeden Chińczyk sprzedał nam kwartę olbrotu, ale 
zostawiliśmy go dla siebie z przeznaczeniem do lampy. Dla bezpieczeństwa 
straganu musieliśmy kupić namiot i rozstawić obok; w tej samej transakcji 
kupiliśmy za jednym zamachem kilka dodatkowych naczyń kuchennych, mąkę, cukier, 
czekoladę — wszystko za szesnaście dolarów.
Interesy szły nam bardzo dobrze. Ojciec powiedział, że wszyscy wielcy kupcy 
zaczynali kariery w taki właśnie sposób, więc on też zamierza w przyszłym roku 
wybudować dwupiętrowy gmach i może nawet kupi szkuner. Nie pamiętam już, kiedy 
ostatni raz robił z siebie takiego ważniaka. Praktyka w sklepie brata Thomasa w 
Salt Lakę City bardzo mu się przydała, bo ilekroć nadarzała się teraz okazja, 
żeby coś kupić za półdarmo, ojciec zgrzytał zę-
423
bami i brał si§ ostro do roboty zupełnie jak brat Thomas — z tą tylko różnicą, 
że ten stary sknera nie musiał zgrzytać zębami.
Jadaliśmy teraz regularnie i byliśmy dużo silniejsi. A pastor Ebersohl wstępował 
do nas w drodze z kościoła na wczesne i sute śniadanie ale zawsze strasznie się 
usprawiedliwiał; nadmieniał, że słodki Jezus pościłby zamiast tak się objadać i 
umiałby ukrócić swój apetyt żywiąc się jedynie „strawą duchową". Byłem już teraz 
głęboko przekonany, że każdy cent, który pastor Ebersohl zarabiał na straganie, 
jest marnowany na tych niegodziwych oszustów, którzy przychodzili do niego 
skamląc o zbawienie.
Myślę, że on o tym nie wiedział, ale większość drobnych szulerów w kasynach 
uprawiała hazard tylko dzięki pastorowi Eberso-hlowi — grając pieniędzmi, które 
on przeznaczał na wręcz odwrotne cele. Ale nie miało sensu mu o tym mówić. Jaki 
byłby z tego pożytek? Tyle tylko, że znalazłby dla tych łotrów jakieś nowe 
usprawiedliwienie i przepowiedziałby, że następnym razem wygrają bitwę o pokusę. 
Pastor prał całą naszą bieliznę, dźwigał z portu większość towarów zakupionych 
na statkach, często pomagał na straganie i pod koniec tygodnia brał zawsze mniej 
pieniędzy, niż mu się należało. I jakże on szarpał i mordował tego szatana! Nie 
dawał mu ani chwili odpoczynku.
Dowiedziałem się, że któregoś wieczoru wygłosił na pokładzie statku parowego 
„Union" kazanie (tego właśnie idnia uległ swojemu apetytowi i zjadł funt 
peklowanej wieprzowiny), które doprowadziło do czegoś w rodzaju masowych 
konwulsji. Wszyscy co do jednego marynarze na statku oddali swe serca Jezusowi, 
nie wyłączając kapitana — który oddał swoje serce Jezusowi również podczas 
poprzedniego .rejsu, a także kilka razy przedtem — i chińskiego kucharza, który 
nie rozumiał ani słowa z tego, o czym pastor mówił. Okazało się potem, że to 
śpiew tak na niego podziałał. Ale najdziwniejsze w tym wszystkim, to że ten 
chiński kucharz doprowadził sprawę do końca, przyjął chrzest, przez tłumacza 
wyrzekł się opium (chociaż przez jakiś czas był potem czerwonosiny na twarzy), 
stał się szanowanym członkiem kongregacji na Powell Street, co niedzielę 
obchodzi kościół z tacą i robi to do dnia dzisiejszego. Był jedynym 
stuprocentowym chińskim metodystą w San Francisco.
Ludzie na placu wiedzieli, że mój ojciec jest lekarzem;-w rozmowach nazywali go 
doktorem, ale nie brali tego poważnie. Zdawało im się zapewne, że jest czymś w 
rodzaju weterynarza albo lekarzem, któremu powinęła się noga. Była to jedyna 
okoliczność, dla której mieli prawdziwe zrozumienie. Na to, żeby rozpoczął 
praktykę lekarską w San Francisco, potrzeba było aż katastrofy na morzu. Ruch 
statków w porcie był teraz bardzo duży, co kilka dni przybijały do nabrzeży 
wielkie parowce, jak „Independence" czy „Panama", przywożące po kilkuset 
pasażerów. Któregoś ranka w połowie grudnia — dzień był ciepły i słoneczny po 
gwałtownej wieczornej ulewie — staliśmy w naszym straganie sprzedając dziesięć 
sakiewek, które ojciec kazał zrobić z bawolej skóry, gdy na plac wypadł 
mężczyzna wymachując dziko kapeluszem i wrzeszcząc:
— Katastrofa! Eksplozja na statku! „Liberty" najechał na rafę obok wyspy Santa 
Rosa!
Natychmiast zebrał się tłum, żeby wysłuchać wiadomości. Ludzie wybiegli z „El 
Dorado" i domu gry ??????? (kobiety w ostrym dziennym świetle nie wyglądały już 
tak macierzyńsko, miały twarze przeraźliwie blade i zmęczone) i aż uszy pękały 
od wrzasku i tupotu. Nagle ktoś w głębi ulicy zawołał:
— Przywożą rozbitków na pokładzie „City of Sacramento"! Ludzie pognali na łeb 
na szyję do przystani, ojciec zrzucił nasze
towary pod ladę i podrałowaliśmy za innymi. W powietrzu odczuwało się już ten 
straszny, zadyszany, upiorny nastrój katastrofy — kobiety chwytały dzieci na 
ręce, psy szczekały, konie stawały dęba i mężczyźni klęli, ponieważ byli 
podnieceni, a może też trochę przestraszeni.
Do portu zbliżał się od strony zatoki parowiec „City of Sacramento" i 
zobaczyliśmy pasażerów stłoczonych przy relingach,
425
w chwilę później zobaczyliśmy nosze z rannymi rozstawione na pokładzie, a jak 
tylko statek podpłynął na odległość głosu, kapitan wyszedł na mostek i zawołał 
przez tubę:
— Mamy sto pięćdziesiąt osób poparzonych, na pół utopionych i zaduszonych. 
Potrzebny jest nam transport i derki.
Teraz mężczyźni na brzegu zaczęli skakać do łódek, jedną przewrócili, i zaczęli 
wiosłować w stronę burty zbliżającego się parowca, a wszędzie dookoła słychać 
było płacz kobiet i straszliwą, rosnącą wrzawę.
— Uwaga, brzeg! — zawołał znów kapitan. — Czy przygotowaliście miejsca w 
szpitalach?
Teraz zobaczyłem, że pan Edwin Bryant mówi coś ido mojego ojca i jednocześnie 
wysyła dwóch posłańców, jednego 'do Szpitala Miejskiego, drugiego do Stanowego 
Szpitala Marynarki. A tymczasem „Saoramento" zbliża się do nabrzeża, zrzuca liny, 
pudłuje, głównie z pośpiechu i zdenerwowania, i w końcu przybija. Załomotał 
pomost zrzucony w pośpiechu.
Usłyszałem donośny głos pana Bryanta:
— Tędy, doktorze, proszę wejść na pokład. — Ojciec miał ze sobą torbę lekarską, 
chociaż sprzedawał z niej od czasu do czasu pojedyncze narzędzia, rzucił się 
więc teraz biegiem przez nabrzeże i zniknął w tłumie.
Po molo szamotała się taka masa ludzi, z których wiele miało krewnych i 
przyjaciół na „Liberty", że sprawiało to wrażenie popłochu wśród stada zwierząt. 
Tych gapiów nie można było ująć w ryzy. Aż tu nagle niech mnie licho, jeżeli nie 
wybił się nad całą tę wrzawę 'dobrze mi znany, potężny ryk pastora Ebersohla, 
który wskoczył na beczkę i zaczął wrzeszczeć, a <w pół minuty później opanował 
tłum. Pastor zdjął .kapelusz i jego białoszare włosy powiewały na wietrze.
— Rozstąpcie się, przyjaciele, zróbcie przejście... zróbcie przejście do 
pomostu... nie, szanowny panie, proszę nie wchodzić na pokład... „Jezu łagodny i 
pełen słodyczy — odśpiewał — uspokój grzesznych, uspokój dzikich"...
Pastor dokonywał cudów. Ludzie go słuchali — prawdę 'powiedziawszy nie mieli 
innego wyboru; jego ryk zagłuszał wszystko. Kapitan próbował dwa razy zmóc go 
przeraźliwym świstem syreny, ale dał za wygraną. W tym straszliwym rozgardiaszu 
zapanował ład, a zaprowadził go wielebny pastor Ebersohl.
Kiedy zaczęto znosić rannych na brzeg, wspiąłem się po linie na pokład. Chciałem 
zobaczyć, a zresztą pomyślałem, że może się na coś przydam. Widok był 
przerażający. Na pokładzie, jeden obok drugiego, leżeli rzędami ludzie 
straszliwie poparzeni lub ranni, przykryci derkami albo szalami; twarze 
niektórych były pokryte
426
czerwonobrązową skorupką, jak na pieczonej szynce, a po włosach i brwiach nie 
zostało nawet śladu.
Było kilku nieprzytomnych, ale inni jęczeli lub krzyczeli z bólu. Niedługo 
więcej osób będzie 'krzyczeć, ktoś powiedział, bo teraz ci poparzeni są otępiali 
po wstrząsie i nic nie czują; pomyślałem, że to pewnie jest tak, jak było z 
Coulterem. Ci ciężko poparzeni umrą, ale może to nastąpić dopiero za kilka dni, 
a te ostatnie dni będą dla nich męką. Pasażerowie „Sacramento" pielęgnowali ich, 
jak umieli. Widziałem, jak jedna z pasażerek wymiotuje na pokład, a jakiś 
mężczyzna, steward, usiadł nagle i ukrył twarz w dłoniach. Zaraz po moim wejściu 
na statek mała dziewczynka wstała ze swojego posłania i zaczęła się czołgać do 
poręczy; widać było, że nie wie, co się z nią dzieje. Byłaby spadła za burtę, 
gdybym jej nie zatrzymał. Całą jedną nóżkę miała spaloną, jej sukienka była 
jedną zwęgloną masą, a twarz prawie cała niknęła pod bandażami.
Oficer w; mundurze kazał mi zejść pod pokład i przynieść wody. Przez godzinę 
biegałem na posyłki. Patrzyłem na śmierć czterech ludzi, umarli w czasie 
przenoszenia na ibrzeg, a raz spotkałem ojca, który biały jak ściana pochylał 
się nad pacjentami wraz z innym doktorem, przypomniałem sobie nagle, jak 
nienawidzi takiej pracy.
A oto jak zdarzyła się katastrofa: „Liberty" wpadła na rafę i zaczęła groźnie 
przeciekać. Obłożono dziurę żaglem i skierowano statek do brzegu, odległego o 
cztery mile, z zamiarem lądowania. Udało im się przebyć tę odległość, ale 
pierwsza szalupa posłana na brzeg z liną przewróciła się w silnych przybrzeżnych 
falach. Druga łódź dotarła na brzeg i przewiozła linę, ale do tego czasu woda w 
statku podniosła się do miejsca, w którym były otwory kanałów ogniowych, i ogień 
zaczął buchać przez drzwi kotłów. Prawie natychmiast nastąpiło kilka eksplozji i 
statek stanął w ogniu. To, co się działo potem, było koszmarem. Setki ludzi 
skakały za burtę i niektórzy z nich, uczepieni takich czy innych unoszących się 
na powierzchni przedmiotów, przedostali się przez surf i dotarli do brzegu. 
Podobno różni bogacze ofiarowywali ogromne sumy pieniędzy za przewiezienie ich 
na ląd, ale nikt nie zwracał na takie prośby uwagi. Głowę dam, że większość 
załogi myślała tylko o sobie i nie martwiła się o innych.
Do wieczora usłyszałem mnóstwo rozmaitych historii. Kiedy ogień się rozszerzał, 
chory leżący w kajucie ubłagał, żeby go zaniesiono do poręczy i rzucono za burtę, 
ale runął w wodę i więcej nie wypłynął; poszedł prosto na dno. Przypomniano 
sobie wtedy, że miał przymocowaną do nogi ciężką żelazną szynę. Jakaś matka 
wyciągnęła dziecko z ognia i skoczyła trzymając je w ramionach, ale też 
natychmiast poszli oboje na dno. Niejaki kapitan Taylor chwycił swojego synka 
zębami, żonę objął ramieniem i tak skoczył
42?
z nimi od strony rufy. Ale siła zderzenia z wodą odłączyła chłopca, który utonął, 
żona zaś umarła z ran na, brzegu.
Pasażerowie skaczący za burtę oblepili od końca do końca linę, którą druga łódź 
przeciągnęła na 'brzeg, ale w obawie, że lina pęknie, jeden z oficerów kazał ją 
trochę zluźnić, a wtedy wszyscy poszli pod wodę. Większość utonęła. Ogółem 
biorąc w pierwszej godzinie czy dwóch zginęło około stu pięćdziesięciu osób, ale 
z ogólnej liczby czterystu pięćdziesięciu osób na pokładzie prawie wszyscy 
odnieśli takie czy inne obrażenia.
Do wieczora wszystkie ciężkie przypadki zostały ulokowane w Szpitalu Miejskim i 
w Szpitalu Marynarki, a mój ojciec został, żeby pomagać innym lekarzom. 
Przewożeniem rannych zajęli się ludzie z domów gry, korzystając z pojazdów 
należących do tych lokali; wywiązali się z tego nadzwyczajnie, wszyscy tak 
mówili. A ponieważ szpitale były przepełnione, lżejsze przypadki lokowano nie 
tylko w kościołach, ale również w domach gry, gdzie zakładano im opatrunki i 
przydzielano noclegi.
To ciekawe, że w ..momentach trudnych najgorsze szumowiny w mieście zdobywają 
się na poświęcenie i wysiłek. Niektórzy ci szulerzy nie hańbili się pracą od lat 
i przeszliby obok zdychającego z głodu żebraka nawet na niego nie spojrzawszy. 
Ale zdarzyła się ta katastrofa i padali na nos ze zmęczenia, żeby jakoś pomóc. A 
jacy byli z tego (powodu szczęśliwi! Ludzie, którzy normalnie wypowiadali w 
ciągu dnia najwyżej dwanaście słów, gadali teraz jak najęci. Wszyscy jakoś się 
do siebie zbliżyli i mieli dla siebie wzajem masę serdeczności, bo zrozumieli 
nagle, że im też mogło się przydarzyć takie straszne nieszczęście. Tak, jeśli 
idzie o podniesienie ludzi na duchu i rozbudzenie w nich serdeczności, nic tak 
nie działa jak solidna katastrofa.
Wieczorem poszedłem do Szpitala Miejskiego i odszukałem ojca. Sale były 
dosłownie zapchane pacjentami i mnóstwo ludzi, krewnych i tak dalej tłoczyło się 
na korytarzach. Ale głośna rozpacz pierwszych godzin ucichła i ludzie rozmawiali 
teraz szeptem.
W jednej z salek ojciec siedział przy łóżku i rozmawiał z mężczyzną, który miał 
osmalone całe ciało — twarz, ramiona, stopy miały ten sam brązowy kolor, skóra 
stwardniała jak skórka na chlebie, ale nie była pomarszczona, ani kropli krwi, 
właściwie żadnych specjalnych zniekształceń, tylko ten upiorny kolor i ta 
gładkość. Trudno było odgadnąć jego wiek, bo na głowie nie został mu ani jeden 
włosek, a z wyglądu nic nie wynikało. Zresztą całe ciało miał pokryte grubą 
warstwą żółtawej maści.
Oczy miał nabiegłe krwią, ale szeroko otwarte i czujne, nie u-szkodzone w tej 
straszliwej ruinie ciała, spoglądające jak oczy zwierzęcia z głębi oczodołów.
428
Ojciec stuknął kilka razy w brązówoczerwony pancerz jego piersi.
— Czuje pan to?
— Nie, ani trochę.
— Czy odczuwa-pan poza tym jakiś ból?
— Czuję się doskonale. Pan jest lekarzem? Miałem szczęście, prawda?
— Czy pamięta pan, co się stało?
— Och, tak, bardzo dokładnie. Zawinęliśmy do Acapulco, a potem mieliśmy bardzo 
miły rejs. Później nadzialiśmy się na tę rafę i statek eksplodował.
— Czy pamięta pan, co się z panem działo?
— Nie... nie bardzo dokładnie. Ale mi się udało, prawda? Kiedy wstanę?
W jego oczach pojawił się nagły niepokój. Mężczyzna usiłował podnieść się na 
łokciu.
— Gdzie jest moja żona?
Ojciec pchnął go łagodnie na łóżko.
— Ma doskonałą opiekę. Zobaczy ją pan niedługo.
— Dziwne, nie jestem ani senny, ani zmęczony. Co mi właściwie dolega?
— Jest pan trochę poparzony.
— Czy będzie mnie bolało?
— Trochę później odczuje pan pewien ból.
Ojciec wstał, a jak mnie zobaczył, wyszedł ze mną na korytarz i powiedział:
— Wróć do namiotu, synku. Zostanę tu na noc. — Twarz miał poszarzałą jak 
starzec i zapadniętą.
— Tatku... ten człowiek umrze, prawda?
— Już umarł. Ale zanim Wszechmocny uzna oficjalnie jego śmierć, biedak na kilka 
dni wróci jeszcze do życia. Spędzi je wyjąc z bólu, chyba że szpital ma duże 
zapasy morfiny.
Wlepiłem w niego wzrok czując się w środku strasznie nieswojo. Miałem wrażenie, 
że nagle wszystko zniknęło z jego twarzy — cały optymizm i cała blaga, i cała 
pogoda. A na dodatek miał taką minę, jaką miewał w Louisville, kiedy był mu 
potrzebny kieliszek whisky.
— Trzeba nam było zostać na wzgórzach — wybuchnąłem. — Z daleka od rniast i 
szpitali, i różnych takich. — Nie mogłem znaleźć odpowiednich słów. — Człowiek 
ma prawo robić to, oo lubi...
— Nie synu, wcale tak nie uważam. Dawniej tak myślałem. Zdawało mi się, że 
można uciec... biec naprzód i zostawić wszystko za sobą. Teraz wiem, że im 
szybciej człowiek biegnie, tym szybciej zamyka się krąg. To jest moja praca, 
może już do końca życia. Wróć do namiotu, synu.
429
Chwilowo prysły wszystkie jego nadzieje. Zostawiłem go, szedłem mijając ludzi 
rozmawiających cicho w hallu, ludzi płaczących z twarzami w dłoniach, szedłem 
obok otwartych sal, na których leżeli zwęgleni pacjenci, dalej na ulicę i w 
kierunku placu. Miałem powyżej dziurek w nosie tego, co dzisiaj widziałem, co 
wąchałem, co słyszałem. Fakt faktem, że sam czułem się jakoś starszy i aż mnie 
skręcało dziwaczne pragnienie, żeby pozbyć się tej całej niedoli za jednym 
zamachem.
W „El Dorado" przygotowywano posłania dla rozbitków z „Liberty". Nikt nie grał w 
karty, wszyscy mówili ściszonymi głosami, jak przed chwilą w szpitalu. Kobiety 
przygotowywały bandaże, roznosiły wodę do picia, były macierzyńskie i dobre, a 
jedna, taka pulchna, chyba blisko czterdziestoletnia, z okropnie żółtymi włosami, 
kobieta o dobrotliwym wyglądzie i z rozmazanym łzami pudrem i różem na twarzy, i 
wyrazem straszliwego zmęczenia w oczach, podeszła do mnie i spytała:
— Szukasz kogoś, kochanie?
Powiedziałem, że nie szukam, że tylko wstąpiłem, bo nie chce mi się jeszcze spać 
i myślałem, że może będę mógł jakoś pomóc. W tym samym momencie jeden z szulerów 
zawołał:
— Dziewczęta, przynieście mi jeszcze ze dwa prześcieradła — i kobieta 
powiedziała:
— Chodź, kochanie, pomożesz mi nieść.
Kiedy wchodziliśmy na schody, miałem uczucie, że wszystko koło mnie tańczy — 
wysokie na dziesięć stóp malowidła kobiet, pulchnych i różowych albo leżących na 
brzuchach, albo siedzących i trzymających takie jakieś tiulowe zasłony między 
nogami, pełne zakrętasów złocone ramy tych obrazów, na podłodze w dole 
zakrwawione miski, bandaże, wata, stoliki do kart, milczące skrzypki oparte o 
fortepian; rzeczy, które do siebie nie pasowały, niepokojące przedmioty i 
dźwięki, które należały do innego otoczenia.
Na górze kobieta zamknęła za mną drzwi i zdjęła prześcieradła z pomalowanego na 
biało żelaznego łóżka; potem usiadła i dwie łzy zaczęły jej się toczyć po 
policzkach.
— Miałam synka, byłby dokładnie w twoim wieku.
Pokój był jakiś męczący, sam nie wiem dlaczego. Czerwone tapety w kratkę, lampa 
z kryzą u dołu, błyszczące cekinami suknie w szafie, obraz Madonny z 
Dzieciątkiem, Biblia na stoliku, pluszowy miś na poduszce, gliniany dzban z wodą, 
dziwaczne naczynie na podłodze — wszystko to zaczęło wirować dokoła mnie 
wyprawiając obłąkane łamańce. Miałem uczucie, że zaraz pęknę, było mi tak jakoś 
ciasno w sobie i jednocześnie dziwnie słabo.
— Mogłabym być twoją matką — powiedziała głosem łzawym i bardzo zmęczonym. Już 
i tak byłem oszołomiony, a od tych jej słów jeszcze bardziej pogmatwało mi się 
wszystko w głowie. Wie-
430
działem naturalnie, że nie jest moją matką, ale mogła być, a zresztą nie 
widziałem matki już prawie dwa lata. Pociągnęła onnie na łóżko, kołysała mnie 
dobrą chwilę, a potem nie bardzo pamiętam, co się zdarzyło, ale w każdym razie 
trwało to jakiś czas i przyniosło nam obojgu pociechę.
Po powrocie do namiotu zapaliłem lampę i pisałem z uczuciem niezwykłej świeżości 
i jasności myśli.
Kochana Po-Povi,
otrzymałem twój list. Tutaj też było jakoś smutno. Jesteśmy z ojcem w San 
Francisco i usiłujemy zrobić majątek, ale myślą, że mu się to nigdy nie uda. 
Myślą, że on zawsze musi mieć jakąś tęczę na niebie, ale wątpię, żeby tam po 
drugiej stronie był garnek złota. Dzisiaj wieczorem przyszło mi do głowy, że 
jemu bardziej chodzi o samą tęczę; w ten sposób ma więcej przyjemności. Bardzo 
mi brak tej naszej wspólnej włóczęgi po lasach. Tutaj ostatnio nie miałem 
żadnych rozrywek. Dzisiaj zdarzyła się w porcie okropna katastrofa na statku. 
Było dużo zabitych i rannych. Nie bardzo wiem, jak to wyrazić, ale ta straszna 
historia jakoś mnie obudziła.
Powiem ci coś: nie mam nic przeciwko temu, żebyś wróciła. I to niekoniecznie 
jako moja siostra. Najważniejsze, co zrozumiałem dzisiaj wieczorem, to że nie 
byłem dotąd bardzo mądry, ale teraz już chyba jestem. Wcale nie byłoby źle, 
gdybyś wróciła.
Proszę, wróć tak prędko, jak to możliwe. (Najlepiej za kilka dni.)
Ttuój Jaimle McPheeters
P.S. Panu ??? nic nie jesteś winna i nic mu nie musisz płacić. (Szczerze, z 
ręką na sercu, zawsze uważałem, że ma ohydne włosy).
ROZDZIAŁ XLIV
W kilka dni później dostaliśmy listy od naszych przyjaciół z Ver-non, w 
odpowiedzi na te, któreśmy do nich wysłali. Wszyscy tam byli zdrowi i czuli się 
dobrze. Rzeźnia i sklep rozwijały się świetnie, a Coulter pełną już teraz parą 
pomagał wujaszkowi Nedowi rozwozić towary na mułach. W głębi duszy, pisała 
Jennie, mają nadzieję, że nie natrafimy na żadną bogatą złotodajną żyłę w San 
Francisco, bo bardzo nie mają ochoty stąd wyjeżdżać. Może zamiast
431
tego my byśmy wrócili? Mieli się pobrać z Coulterem w pierwszy dzień świąt 
Bożego Narodzenia.
— Pojedźmy! — wybuchnąłem, gdy staliśmy z ojcem w drzwiach poczty. — Jeżeli 
wyjedziemy zaraz, zdążymy na ślub. Mamy dość pieniędzy.
— Synu — powiedział z determinacją, ale jakoś strasznie smutne? — kiedy 
wyjeżdżaliśmy z domu, przyrzekłem, że zdobędę fortunę w Kalifornii. Do dziś 
jakoś nam się to nie udało, chociaż nie z naszej winy. Poszukiwanie złota daje 
dobre szanse, ale w naszym wypadku jakoś nie wypaliło. Rzeźnictwo jest dla 
rzeźników, przewożenie towarów na mułach otwiera wspaniałe perspektywy przed 
mułami, daje im sposobność podróży i zmiany wrażeń. Ale dla nas pozostaje San 
Francisco, mimo zasadniczo wrogiej postawy miasto wielkiej szansy, zachodnia 
Filadelfia w zarodku, nabrzmiewająca, rosnąca, niezwykły handlowy pąk w 
przededniu pełnego rozkwitu. Mam zamiar wzrastać jednocześnie z tym miastem. I 
opierając się na takiej argumentacji damy mu rok — choćbyśmy mieli przymierać 
głodem na ulicach.
— Zgoda — powiedziałem znużonym głosem. — Chodźmy na stragan.
Ale nasza sytuacja na straganie bardzo się zmieniła. Odkąd ojciec ratował 
rozbitków, zaczęli się zgłaszać pacjenci. Był to dla niego prawdziwy wstrząs. 
Ile razy ktoś przychodził do straganu i prosił o pomoc, zaczynały mu dygotać 
ręce. Większość lepszego elementu nie kwapiła się do płacenia, ale szulerzy i 
inni tacy płacili szybko i hojnie. Dziwna rzecz, ale pomyślcie: w San Francisco 
leczył prawie ten sam rodzaj ludzi co w Louisville. Z tą różnicą, że tutaj 
szulerzy nie mieszkali na barkach na rzece, tylko w eleganckich hotelach, które 
pastor Ebersohl nazywał „piekłami gry". A poza tym wszystko było takie samo. 
Oprócz tego inni lekarze podrzucali mu pacjentów, na których sami nie mieli 
ochoty — przyjmowanie dzieci i podobne przypadki, które wymagały wizyt nocnych.
Chociaż tak tego nienawidził, wrócił do swojej praktyki lekarskiej.
I do czego to doprowadziło?
Któregoś popołudnia wrócił od pacjenta i był w doskonałym humorze, bardzo 
przejęty kuracją, którą przepisał. Już to ,samo było niezwykłe, bo normalnie w 
ogóle nie wspominał o tych sprawach. Rzucając torbę na kontuar straganu, który 
prowadziłem w jego nieobecności, powiedział:
— Domyślałem się tego od początku, wbrew diagnozie Wilkinsa (doktora Wilkinsa 
ze Szpitala Miejskiego). Kobieta ma katar żołądka, a nie żadne zwężenie 
odźwiernika. Objawy wyraźne jak napisy na drogowskazach: ogólny niepokój, 
zwiększona ciepłota, bóle
432
brzucha, wzdęcie kiszek, torsje zielonkawą żółcią. Ciemne kręgi pod oczami, 
obłożony język, uczucie niepokoju, obstrukcja, zatrzymanie uryny i nieodparty 
wstręt do wszelkiej żywności pochodzenia zwierzęcego. No i co byście na to 
powiedzieli?
Kiedy mówił, nadszedł pastor Ebersohl i usiadł, żeby posłuchać; w jego czystych, 
głębokich, niewinnych oczach było współczucie.
— Dla mnie odpowiedź jest tylko jedna — powiedział swoim donośnym głosem. Po 
prostumie mógł nie poruszyć tematu, na którego punkcie miał bzika. — Zbędna 
fatyga, ale wypowiem na głos jego imię: SZATAN. Z przyczyn nie znanych nam, 
śmiertelnikom, Belzebub wpełzł do wnętrzności tej nieszczęsnej niewiasty.
— Jeżeli tak jest w istocie, nie zdołałem gó wykryć przeprowadzając badania — 
zaśmiał się ojciec, który miał teraz «twarz lekko zaczerwienioną i był jeszcze 
gadatliwszy. Usiadłem otępiały i strasznie nieszczęśliwy; zrozumiałem już, że w 
tych okolicznościach nie mogłem się spodziewać niczego innego. — W takim 
przypadku dobrze jest zastosować lewatywę z kwarty solonej wody... ewentualnie 
dwóch, jeżeli się zmieści. A jeżeli nie wystąpią torsje, proszek z korzenia 
jalapy. Dopiero potem napar z kory brzoskwini, co łagodzi podrażnienie, ale kora 
tylko z młodych pędów. A następnie co pół godziny łyżeczka mięty i bizmutu. Na 
zakończenie jakaś łagodna nalewka dla uregulowania żołądka. Zajmę się tym jutro. 
Tak, jutro i jutro, i jutro. Jaki dzień mamy jutro...?
Zaczął śpiewać, a gdy w końcu przemogłem wstyd, spojrzałem na pastora Ebersohla. 
Ani drgnął, siedział i patrzał na mojego ojca spokojnie, nie był ani 
rozczarowany, ani zgorszony, ani zły czy coś takiego. Automatycznie zaczął go w 
duchu usprawiedliwiać.
— Twój ojciec żyje ostatnio w silnym napięciu nerwowym — powiedział do mnie na 
stronie. — Kto z nas, biednych sług bożych, potrafi odgadnąć rozmiar wrażliwości 
drugiego? Chodź, chłopcze, położymy go do łóżka.
A kiedy ojciec leżał już na posłaniu, wyrywając nam się i zapewniając nas, że 
umówił się z burmistrzem na przejażdżkę żaglówką, pastor Ebersohl padł na kolana 
i odmówił naprawdę popisową modlitwę. Ale czy modlił się o to, żeby ojciec 
wrócił na dobrą drogę i zachowywał się przyzwoicie? Nic podobnego. Głównie 
ciskał gromy na własną głowę, że był zajęty innymi sprawami i ślepy i zaniedbał 
najbliższych przyjaciół.
A przez cały czas ojciec śpiewał — natężając głos we współza-dnictwie, ale bez 
szans na wygraną w tej konkurencji — swoją pijacką pieśń o Angusie McGregor, 
który zginął na wrzosowisku.
Było to strasznie krępujące.
I tak zaczęła się długa seria podobnych pijatyk; wieczór ten zaczątkowa! poważną 
zmianę w naszym życiu w San Francisco. Mijały dni i ojciec nie brał do ust 
kropli alkoholu; potem nagle, poru-
28 — Podróże Jaimiego McPheetersa
433.
szony czyjąś chorobą, najczęściej ciężkim stanem dziecka, wracał do domu pijany. 
Nigdy, rozumiecie, nie awanturował się w złości ani nie był przykry, tyle tylko, 
że uwalniał się od swoich strapień, co, naturalnie, nie było z pożytkiem ani dla 
niego, ani dla nikogo innego. A czasem w ogóle nie wracał do domu, tylko szedł 
do „El Dorado" albo domu gry Parkera i przegrywał wszystko, co miał przy sobie. 
Jeżeli pastor Ebersohl był pod ręką, pomagał mi go sprowadzić do domu — bez 
słowa wymówki, bez śladu zniecierpliwienia, a tylko ze wzmocnionym 
postanowieniem, że dobierze się do skóry prawdziwemu winowajcy, którym według 
niego był szatan.
— Nie bój się, chłopcze — powiedział — gdy któregoś dnia ludzie z „El Dorado" 
przyprowadzili ojca do namiotu. — Dostaniemy go w końcu w nasze ręce. Ten biedny 
cierpiący lekarz, nasz czcigodny przyjaciel i rodzic, jest tylko bezwolnym 
narzędziem. Wszystko to dzieło szatana. Dostaniemy go w końcu, wypędzimy z 
granic tego stanu.
Pastor Ebersohl tak się przy tej okazji rozsierdził na diabła, że zrobił coś, 
czego nigdy dotąd nie próbował: poszedł prosto do „El Dorado", stanął na stoliku 
i wygłosił kazanie o cnocie wstrzemięźliwości. A ponieważ wszyscy ci szulerzy i 
tak dalej lubili mojego ojca i lubili też pastora Ebersohla, chociaż czasem 
robili mu różne psikusy, przerwali bardzo grzecznie grę i pozwolili mu mówić. 
Tylko w kącie sali nie przerwano kilku partyjek oka i tym podobnych spokojnych 
gier; poza tym wszyscy słuchali.
Zaczęło się od tego, że pan Wilcox, właściciel „El Dorado", „zagwarantował" 
pastorowi półgodzinną ciszę. Dotrzymał słowa.
Kazanie było wspaniałe, ale muszę wyznać, że chociaż naprawdę podziwiałem 
pastora Ebersohla, często nie mogłem złapać sensu tego, o czym mówi. To samo 
ojciec.
— To wielki człowiek — mówił — i ma serce lwa. A poza tym mądry. Ale to, co 
mówi, jest trochę pomylone. — Nie zgadzałem się z ojcem. Kazania pastora wcale 
nie były pomylone — tyle tylko, że często mówił nie na temat. Na przykład 
dzisiaj miał mówić o wstrzemięźliwości, ale w pewnej chwili wszystko wymknęło mu 
się z rąk.
Przejechawszy się najpierw po rumie w ogólności i po ludziach, którzy sprzedają 
rum, zostawił promyk nadziei twierdząc, że jest to głównie sprawką szatana, a 
potem powiedział:
— Patrząc na to zgromadzenie grzeszników widzę najmniej dwa tuziny mężczyzn, 
których ratowałem wielokrotnie i regularnie, odkąd przebywam w San Francisco. 
Tak, i będę ich ratował dalej, tyleż samo razy. Gdy patrzę teraz na was, widzę 
tu zwłaszcza jednego obywatela — nazwiska nie wymieniam — człowieka o wielkim 
potencjale sił duchowych, wykształconego, kulturalnego, urodziwego — a przecież 
zaledwie tydzień temu człowiek ten klęczał
434
przede mną i przyrzekał: „Nie wezmę nigdy kropli alkoholu do ust, tak mi dopomóż 
Bóg!" W dwa dni później widziałem go pijanego na ulicy. Hańba!
Inny'taki dżentelmen przyszedł do mnie niedawno i opowiedziawszy mi smutną 
historię swoich cierpień prosił, abym mu dał do podpisania zobowiązanie. Dałem 
mu, a on je podpisał mówiąc: „Oto mój podpis złożony raz na zawsze. Od dzisiaj 
jestem uosobieniem trzeźwości". Gdy na drugi dzień szedłem California Street, 
zobaczyłem go z gąsiorem w ręce. „Jakże to, przyjacielu, co masz zamiar robić z 
tym napojem?" — spytałem. „Och — odparł — ponieważ tym razem na dobre rzucam 
picie, postanowiłem napić się na pożegnanie".
— Drodzy przyjaciele — huczał pastor Ebersohl — oto w jakiej niewoli trzymają 
was grzechy. Kajdany nałogu silniejsze są od kajdanów ze stali. Nie zerwiecie 
ich bez pomocy Jezusa.
A kiedy rozmawiałem z tym wspomnianym wyżej nieszczęśliwcem, wyprowadzono 
właśnie na ulicę galernika z ciężkim łańcuchem u nogi. Zwróciłem się do tłumu: 
„Spójrzcie na tego biedaka! Jakżeby on pragnął zrzucić łańcuch i odzyskać 
wolność! Ale nie może. A przecież on — skuty łańcuchem, prowadzony przez dozorcę 
— nie jest dzisiaj w większej niewoli niż wy jesteście w łańcuchach nałogów, w 
rękach waszego dozorcy, szatana, który was prowadzi według swojej woli".
W tym miejscu jeden z mężczyzn, działający pod wpływem szatana, miał czelność 
zawołać z tylnych rzędów:
— Och, jeżeli to prawda, to nie warto nawet próbować. Niech nam pastor lepiej 
nie zawraca głowy!
Pastor Ebersohl przechodził samego siebie i ludzie w „El Dorado" umieli to 
docenić. Wołali: „Amen!" i „Przysól im zdrowo, wielebny pastorze!" podkreślając 
w ten sposób różne punkty przemówienia. I nie myślcie, że się z niego nabijali. 
Rozumieli, że to, co mówi, jest sensowne (przynajmniej dotąd) i w stu procentach 
przyznawali mu słuszność.
Powiedział dalej:
— Duch Święty patrzy w tej chwili na was — w tym momencie mężczyzna ubrany na 
czarno usiłował wczołgać się pod stół, ale nie wiem, czy robił to dla kawału, 
czy na poważnie — i wsłuchuje się w każde uderzenie waszych serc. A gdyby 
wyjawił, co się tu dzisiaj działo, jakże wstrząsająca byłaby to prawda! Bo nie z 
tego, co głoszą ludzkie usta, lecz z uczynków człowieka poznajemy prawdziwą 
wiarę jego serca. Pewien nędzny szuler powiedział mi niedawno: „Przyjechałem do 
Kalifornii z dwudziestoma pięcioma centami w kieszeni, ale poszczęściło mi się w 
kartach i kupiłem sobie stół do ruletki. Bogu dzięki, interesy idą mi dobrze".
Co za niesłychane zuchwalstwo! Ale czekajcie chwilę, pohamuj-
435
??? oburzenie, to jeszcze nie jest najgorsze. Pewien niecny sprzedawca rumu z 
Jackson Street oskubał do czysta jednego nieszczęśnika, zniszczył mu zdrowie, 
zniweczył wszystkie nadzieje szczęścia na tym i na przyszłym świecie i pchnął go 
w delirium tremens. A gdy jego biedna ofiara leżała na łożu śmierci, przyszedł 
do mnie i powiedział: „Wielebny pastorze, chciałbym, żebyś się pomodlił za duszę 
takiego to a takiego. Martwi mnie ten człowiek". Czy wy możecie w to uwierzyć?
Ach, panowie — przecież ilekroć szulerzy z jaskiń gry na tym placu zabiją 
któregoś ze swoich towarzyszy, idą natychmiast do pastora i proszą o odprawienie 
modłów nad umarłym. Jeden, który przyszedł do mnie i prosił o wygłoszenie 
kazania na pogrzebie pana ?. ?., zastrzelonego poprzedniej nocy na tej tu dużej 
sali, powiedział: „Uważamy, że nie wolno grzebać człowieka nie oddawszy mu 
posług religijnych. Będzie pociechą dla jego przyjaciół, że miał uczciwy 
chrześcijański pochówek".
Giń, przepadnij, szatanie! Albo wystąp do jawnej walki ze mną!
Wszyscy wołali: „Aaamen!" i „Jak masz walczyć diable z pastorem Ebersohlem, 
walcz uczciwie!" i aż się zachłystywali tymi słowami. Ale niech mnie gęś kopnie, 
jeżeli pastor Ebersohl nie zjechał w tym miejscu z tematu i nie zaczął im 
tłumaczyć, na czym polega „technika" ulicznego kaznodziejstwa, wspomniał 
pokrótce o swoich wczesnych zmaganiach, kiedy musiało ono współzawodniczyć z 
innymi rozrywkami, i powiedział:
— Jeżeli słysząc okrzyk „Gore!" lub inny podobny kongregacja się rozpierzchnie, 
nie należy upadać na duchu, tylko pilnie czekać na sposobność. Jeśli się złapie 
wiatr w żagle, można po pięciu minutach zwiększyć audytorium dwu- albo 
czterokrotnie.
Kiedyś w Baltimore, na Blair Market, byłem w połowie kazania, aż tu nagle zjawia 
się duży kondukt pogrzebowy z orkiestrą. Cóż, taka orkiestra stanowi nieuczciwą 
konkurencję. Wtedy tak uważałem i nadal tak uważam. Muzyka przyciągnęła uwagę 
słuchaczy, więc kiedy pyrgnęli, żeby pójść za pogrzebem, wrzasnąłem: „Bracia, 
zrobimy lepszą muzykę!" i zaintonowałem najpiękniejszą ze znanych mi pieśni. 
Może skromność w obliczu Pana powinna mnie powstrzymać od opowiedzenia wam, jaki 
był skutek. Jeden z przyjaciół, który widział dobrze przebieg całej sceny, 
powiedział mi, że najmniej sto osób oderwało się od konduktu i przyszło 
wysłuchać kazania. Powiedział jeszcze, ale proszę, żebyście nie traktowali tego 
zbyt poważnie: „Pastorze, zakasowaliśmy ich. Z tego pogrzebu nie zostało nic 
prócz koni i nieboszczyka".
Pastor Ebersohl umilkł na chwilę, rozanielony, bo dzisiaj naprawdę miał dobre 
audytorium, i zaraz spytał:
— Gdzie to ja byłem, panowie?
436
— Wygłaszał pan kazanie na temat wstrzemięźliwości — odparł sucho jeden z 
mężczyzn. ?
— Ach tak, wstrzemięźliwość. Przy innej okazji jakieś nieokrzesane typy stojące 
tuż obok miejsca, z którego przemawiałem, po-/ szczuły na siebie dwa psy, co 
miało być konkurencją dla mojego kazania, i naturalnie wszyscy rzucili się tam, 
wołając „huzia" i pokrzykując. Wrzasnąłem: „Biegnijcie, chłopcy, biegnijcie! 
Niebywała okazja! Oto wspaniała rozrywka! Prawdziwa biesiada intelektualna dla 
oświeconych, wykształconych amerykańskich dżentelmenów — widok pary psów, które 
się gryzą!" Zanim skończyłem, wrócili wszyscy, co do jednego, a dwa poczciwe psy, 
których nikt teraz nie judził, odeszły w przyjacielskim nastroju. Powiedziałem: 
„Chłopcy, nie winię was o to, że szukacie rozrywki i chcecie być szczęśliwi. Bóg, 
który nas stworzył i obdarzył cudownymi zaletami umysłu i serca, pragnie, abyśmy 
byli szczęśliwi, i stąd to nienasycone pragnienie szczęśliwości, które jest 
główną sprężyną wszelkich działań człowieka. Jedyne, co nas różni, to że 
czerpiemy szczęście z różnych źródeł. Wy szukaliście rozmaitych sposobów — 
dorabianie się pieniędzy i wydawanie ich, picie rumu, hazard, od czasu do czasu 
walka psów czy mężczyzn. W zeszłym tygodniu całe miasto było oblepione afiszami 
obiecującymi duszom nieśmiertelnym rzadkie rozkosze w Dolinie Amerykańskiej. Ta 
duchowa uczta miała się rozpocząć od walki byka z szarym niedźwiedziem. Drugim 
punktem programu był wystawny obiad z nieograniczoną ilością whisky po ćwierć 
dolara miarka. Trzeci punkt programu to muzyka i tańce (mężczyzn z mężczyznami, 
jako że niewiast wciąż brak w naszych stronach) do białego rana.
Podaję to przemówienie pastora Ebersohla tak szczegółowo — częściowo z pamięci, 
a częściowo na podstawie notatek, które mi pokazał — bo ukazuje ono trafniejszy 
jego obraz, niż ja bym potrafił odmalować, a ponadto daje pojęcie o San 
Francisco w tamtych czasach; zwłaszcza końcowe uwagi pastora na temat cnoty 
wstrzemięźliwości:
— Powiem wam szczerze i otwarcie, że wasze gardła i płuca ucierpią mniej na 
otwartym powietrzu niż w dusznej, stęchłej atmosferze zatłoczonych kościołów. 
Przywykłem słyszeć przez trzysta sześćdziesiąt pięć dni w roku te same czyste 
głosy wołające na ulicach: „Ryba! Ryba! Świeży łosoś!", „Jajka! Jajka, świeże 
kalifornijskie jajka!", „Cukierki! Słynne cukierki od kaszlu. Wszyscy je kupują! 
Skorzystajcie z okazji", „Świeże kalifornijskie brzoskwinie, jabłka, pomarańcze! 
Tylko ćwierć dolara funt! Do brzoskwiń, do jabłek...!", „Ostatnie wiadomości ze 
wschodu! Do portu wpłynął »John L. Stephens«! Kupujcie »New York Herald«. 
Kupujcie »New York Tribune«"! Czy kto słyszał kiedykolwiek o ulicznym sprzedawcy 
ryb, jaj i owoców albo o gazeciarzu chorym
437
na bronchit? Licytator staje na ulicy i co dzień przez dwie godziny wykrzykuje 
pełnym głosem swoje zawołania — a czy kto słyszał kiedy o licytatorze chorym na 
bronchit?
Jeżeli nie będziecie ściskać szyi ciasnymi krawatami, jeżeli będziecie trzymali 
się prosto — głowa do góry — i mówili naturalnie, nie natężając gardła, poprawi 
wam się zarówno brzmienie, jak i siła głosu. Również regularne wygłaszanie kazań 
na ulicy ułatwi wam swobodę wysławiania się. Gdy przed dziesięciu laty 
wygłaszałem dwa kazania w kościele i jedno na ulicy, dostawałem chrypki i 
odczuwałem fizyczne zmęczenie. Teraz, przy trzech kazaniach niedzielnych w 
kościele i dwóch na ulicy, nie mam już chrypki, a zmęczenie odczuwam bardzo 
niewielkie. Zanim rozpocząłem uliczne kaznodziejstwo, zapadałem często na katary, 
bóle gardła i rzężenie w płucach; od lat nie wiem, czym są te choroby. Nie 
twierdzę, że nigdy nie zachoruję, sądzę jednak, że dzięki kaznodziejstwu 
ulicznemu niebezpieczeństwo zmniejszyło się przynajmniej o pięćdziesiąt procent.
Wygłosiwszy to ostatnie zdanie pastor Ebersohl rozejrzał się po sali marszcząc 
lekko brwi, jak gdyby usiłował sobie coś przypomnieć. Nagle twarz mu się 
rozpogodziła i powiedział energicznym głosem:
— Na tych słowach kończę dzisiaj moje uwagi na temat cnoty wstrzemięźliwości.
Rozległ się istny grzmot oklasków, gdy zarówno mężczyźni, jak kobiety spoglądali 
na siebie i chwalili przemówienie. A z pół tuzina albo więcej głosów wrzasnęło:
— Stawiam kolejkę całej sali!
Wszyscy twierdzili zgodnie, że było to najlepsze kazanie na temat cnoty 
wstrzemięźliwości, jakie im się zdarzyło słyszeć, lepsze nawet od kazania, które 
pastor wygłosił na pokładzie parowca „U-nion" kiedy to nawrócili się wszyscy 
obecni, nie wyłączając chińskiego kucharza. Ale pan Wilcox, właściciel, wskoczył 
na bar i zawołał:
— Nikt nie będzie płacił za trunki! Zarząd zaprasza wszystkich! Panowie, 
zbliżcie się i mówcie, co nalać!
A gdy pastor Ebersohl zszedł ze stolika i zaczął zwijać swoje napisy, jeden po 
drugim mężczyźni przy barze obracali się i przepijali do niego, bardzo grzecznie 
i poważnie, dziękując mu za kazanie o wstrzemięźliwości i mówiąc: „Pańskie 
zdrowie, wielebny pastorze", „Za siłę i powodzenie pańskiego głosu", „Wspaniałe 
kazanie... zarówno wzruszające, jak przekonywające".
— Posłuchajcie! — ryknął pastor Ebersohl. Dotknęło go to do żywego, ale jeszcze 
się nie załamał. — Chciałbym wiedzieć, który z was po tych moich uwagach na 
temat wstrzemięźliwości zechce
438
podpisać zobowiązanie? W imię walki z szatanem i dla zbawienia własnej duszy? — 
Wyciągnął do nich arkusz papieru i pióro gęsie.
Naprawdę myślałem, że wybuchnie ogólna bijatyka. Ci ludzie dosłownie walczyli o 
to, żeby podpisać, i przez dobrą chwilę słyszało się zdania takie, jak: „Może 
byś się tak przestał pchać?", „Słuchaj, ja tu byłem pierwszy w kolejce" i „To 
świństwo. Podpisałeś już dwa razy. Może byś tak dopuścił innych?"
Wszyscy podpisali się imieniem i nazwiskiem co najmniej raz, a niektórzy kładli 
po cztery albo pięć podpisów. Potem wypili nową kolejkę, znowu wznosili toasty 
za zdrowie pastora i znowu mu dziękowali, że dał im sposobność podpisania 
zobowiązania.
Według słów pana Wilcoxa kazanie tak ludzi rozochociło, że sprzedał tego 
wieczoru więcej whisky niż kiedykolwiek w ciągu o-statnich dwunastu miesięcy. 
Napomykał nawet coś o wciągnięciu pastora Ebersohla na listę płacy, razem ze 
skrzypkami i chórzystka-mi, ale jakoś to nie wypaliło.
Wyszedłem razem z pastorem. Był trochę zniechęcony, pierwszy raz widziałem go w 
takim nastroju. Ale nie myślcie, że to trwało dłużej niż minutę.
— Istnieje chyba jakiś sposób powstrzymania ich od picia — powiedział. — Musi 
istnieć, to logiczne. Ale wyznaję, że dotąd szedłem niewłaściwym tropem. Jeżeli 
nic innego nie pomoże, będę może zmuszony, wzorem nieodżałowanej pamięci Samsona, 
użyć oślej szczęki.
ROZDZIAŁ XLV
W grudniu i styczniu nic się w naszym życiu nie zmieniło. Ojciec pił przez kilka 
dni, a potem trzeźwiał i pracował jak szalony. Nigdy nie wspominał ani słowem o 
swoim stanie, tak o okresach pijaństwa, jak trzeźwości. Był to nasz wspólny 
sekret, coś wstydliwego, o czym nie należy mówić na głos.
Prowadziłem stragan, pastor Ebersohl mi pomagał. Nauczyłem się już sam planować 
zakupy, głównie żywność, a ojcu zostawiłem sprawy związane z jego wizytami 
lekarskimi i tym podobne. Podawałem herbatę, kawę i czekoladę, po dwanaście i 
pół centa filiżanka, a czasem kanapki i ciastka, chleb i melasę. Miałem też 
chętnych nabywców na tran, który kupowałem od Chińczyka.
Można to naturalnie nazwać życiem, ale radości było w nim niewiele. Jedliśmy 
dobrze, bo na to starczały zarobki ze straganu i z praktyki ojca, ale poza tym 
nie zostawało nam absolutnie nic. Bo ojciec przegrywał wszystko, co mu wpadło w 
ręce — każdą sumę, obojętne, z jakiego źródła. Czasem trochę wygrywał, ale 
rzadko. Muszę przyznać sprawiedliwie, że nikt w „El Dorado" i domu
439
gry Parkera nie namawiał go do picia czy gry w karty. Ludzie ci znali nasze 
warunki, ale nie mogli przecież zabronić mu wstępu.
Najbardziej brak mi było towarzystwa. W dni takie, jak święta Bożego Narodzenia, 
które w domu coś znaczyły, czułem się tak nieszczęśliwy, że wieczorem w łóżku z 
trudem powstrzymywałem łzy. W pierwszy dzień świąt zjadłem obiad sam (peklowana 
wieprzowina i biskwity na zimno), bo ojciec zapił się gdzieś i zawieruszył, a po 
południu, na pół żywy z tej samotności, poszedłem na nabożeństwo do kościoła 
pastora Ebersohla. Po nabożeństwie pastor poczęstował mnie ciastem, które mu 
przyniosła jakaś kobieta, i tak się starał mnie rozerwać, taki był mną przejęty 
i ojcowski, że sam nie wiem dlaczego, ale zrobiło mi się jeszcze smutniej. To 
był dobry człowiek. Tęskniłem za Po-Povi, tęskniłem też za Toddem. Miałem 
uczucie, że Herberta Swanna i innych chłopców z Louisville znałem bardzo, bardzo 
dawno temu; jakoś nie widziałem ich już tak wyraźnie w moich myślach. Naturalnie 
ogromnie chciałem zobaczyć matkę, ale najbardziej brak mi było teraz naszej 
taborowej rodziny ze szlaku. Nawet Jennie.
Można by powiedzieć, że w San Francisco było pod dostatkiem rozrywek, ale nie 
dla chłopca, chyba, że by chciał dorosnąć bardzo szybko i zapomnieć, że jest 
chłopcem. Swoją drogą ta walka, o której pastor Ebersohl wspominał w swoim 
kazaniu, między bykiem a niedźwiedziem, była interesująca przez jakie dwie 
minuty, a to z powodu sympatii, jaką te zwierzęta poczuły nawzajem do siebie. 
Nasłuchawszy się rozmów na ten temat i widząc na każdym kroku afisze, ojciec 
zamknął stragan (był to akurat jego okres trzeźwości) i pojechaliśmy do Doliny 
Amerykańskiej, gdzie trzymano byka w wysokim corralu z ostro zakończonych 
sztachet. Zebrał się tu już ogromny tłum, podpity i hałaśliwy, a że bilety 
sprzedawano po dolarze sztuka, dzieci pół ceny i noworodki darmo, możecie sobie 
wyobrazić, ile pieniędzy zarobił organizator walki.
O oznaczonej godzinie przytoczono klatkę z niedźwiedziem, który miał 
przymocowany łańcuch do kółka w nosie, i wpuszczono go do zagrody. Byk 
przygalopował rycząc tak przeraźliwie, że słuchającym aż włosy stanęły dęba, ale 
kiedy zobaczył, że to tylko niedźwiedź, zachował się tak, jak gdyby ta cała jego 
złość była tylko niemądrą pomyłką. Teraz niedźwiedź stanął na tylnych łapach, 
obwą-chał byka od rufy do dziobu i wydawał się bardzo zadowolony z tej 
interesującej nowej znajomości. Zaczęli się przechadzać razem po corralu — byk 
skubał trawkę, niedźwiedź szukał robaków i mrówek ?— a ja prawie dałbym głowę, 
że pokazywali sobie wzajemnie co smaczniejsze kąski.
Ludzie zaczęli wołać: „Oszust!" i grozili, że zamkną organizatora ze zwierzętami 
w corralu, ale w końcu dali mu spokój. Nawet pijak by zrozumiał, że to nie jego 
wina.
440
Walki psów były ulubioną rozrywką na placu, a co paskudniej-sze typy mężczyzn 
organizowały czasem coś, co się tu nazywało walką chłopców, to znaczy podjudzali 
przeciwko sobie dwóch chłopców mniej więcej jednakowego wzrostu, którzy walczyli, 
żeby ich nie nazwano tchórzami. Najczęściej zestawiano takie walczące pary z 
chłopców dwóch różnych narodowości, przeważnie Amerykanina z Meksykaninem, bo 
wtedy nazywało się, że każdy z nich broni barw swojej ojczyzny. Często zmuszano 
tych biednych, obdartych, brudnych, małych nieuków, żeby walczyli dopóty, dopóki 
nie wybiją sobie zębów, nie poszarpią uszu, a dwukrotnie widziałem chłopców, 
może dwunastoletnich, którzy tracili w walce oko. Ojciec powiedział, że „trudno 
o rzecz ohydniejszą", i twierdził, że ci podjudzający do walki mężczyźni nie 
biliby się, nawet gdyby ich ktoś kopnął w żołądek — chyba że atakującym byłby 
karzeł albo kobieta chora na suchoty.
W lutym ojciec miał długi okres trzeźwości i kilku znajomych lekarzy ze Szpitala 
Miejskiego zaproponowało jego kandydaturę na stanowisko etatowego lekarza z 
tytułem asystenta. Wynagrodzenie miało wynosić dwa i pół tysiąca dolarów rocznie. 
Dowiedziawszy się o tym ojciec — przynajmniej raz — cieszył się na myśl o pracy 
związanej z medycyną. Uważał, słusznie, że to zaszczyt, a że pensja była, jak ją 
określił, królewska, twierdził, że będziemy mogli przenieść się do prawdziwego 
domu, kupić powóz i konie, posłać po Jennie i tamtych, jeżeli zechcą przyjechać, 
a po jakimś czasie sprowadzić rodzinę z Louisville. Był tym wszystkim bardzo 
przejęty, chociaż mnie się zdawało, że zamienia tylko jedną nie lubianą pracę w 
Louisville na drugą podobną w San Francisco.
Zresztą to i tak nie miało znaczenia, bo gdy zebrał się zarząd szpitala, w 
pierwszym głosowaniu padło pięć głosów na ojca, a trzy na niejakiego doktora 
Huntera, ale w następnych głosowaniach doktor Hunter zwyciężył.
Był to dla ojca cios chyba najboleśniejszy ze wszystkich dotychczasowych. Tak 
się załamał, że zaniedbał nawet tę niewielką praktykę, którą sobie po trochu 
wyrobił, i zaczął pracować jako ławnik w sądzie przysięgłych, zarabiając trzy 
albo cztery dolary dziennie. Ja prowadziłem stragan, pastor Ebersohl jak zwykle 
mi pomagał, pomagał mi też zajmować się ojcem i tak jakoś żyliśmy dalej.
Gdy jednego z okropniej szych dni, w końcu marca, prowadziłem ojca przez plac 
(wyłowiwszy go z rynsztoka, do którego wpadł po wyjściu z sądu), usłyszałem 
znajomy głos wykrzykujący:
— Ach, doprawdy, ach, doprawdy, mam nadzieję, że nie stało się nic złego — i 
zobaczyłem tego żwawego chrząszcza, pana Petersa, który tak się upierał, że musi 
znać nasz adres w San Francisco.
Ojciec wyprostował się z godnością, strzepał część' błota ze spod-
441
ni, przetarł rękawem kapelusz, który był już teraz ruiną kapelusza z na pół 
oderwanym rondem, i spytał:
— Złego? Złego? Może zechce się pan wytłumaczyć, panie...!
Pan Peters był człowieczkiem maluśkim, ale nie dał się zastraszyć. Stał i 
przyglądał się ojcu przytknąwszy palec wskazujący do górnej wargi, a potem 
potrząsnął głową, wyraźnie zafrasowany. Był jak przedtem ubrany z zawodową 
surowością — schludnie, starannie, jeszcze jakoś bardziej rzeczowo niż przedtem, 
jeżeli to możliwe.
— Och, tak nie można... Tak naprawdę nie można... a tu jeszcze całe siedem 
miesięcy (zajrzał do notesu)... dokładnie mówiąc, do 20 października. Klient 
będzie ogromnie zmartwiony.
Przykro powiedzieć, ale ojciec nie był trzeźwy. Mówiąc szczerze i otwarcie, nie 
bardzo wiedział, co się z nim dzieje. Wyprostował się teraz jak wielki aktor na 
scenie, gestem pełnym wy wij asów wsadził kapelusz na głowę, przy czym rondo z 
jednej strony odgięło się stercząc do góry, i powiedział:
— Panie, nie przywykłem do tego, żeby mnie nagabywano na ulicy jak byle pętaka. 
Proszę zgłosić się w moim gabinecie. Wyznaczę panu godzinę. Któregokolwiek 
popołudnia, bo rano zwykle sypiam.
— Och, Boże! — wybuchnął pan Peters. — Czyżby sytuacja była aż tak poważna? 
Nigdy bym nie pomyślał... Przecież pan na pewno sobie mnie przypomina. Junius T. 
Peters, który dopytywał się o pański adres na poczcie?
Ojciec obrzucił go bystrym spojrzeniem i powiedział:
— Występowanie pod fałszywym nazwiskiem nic panu nie pomoże. Znam się na takich 
sztuczkach. A teraz może pan siądzie — dotarliśmy tymczasem do straganu — i jak 
prawdziwy mężczyzna określi symptomy choroby.
—- Ależ, kochany panie, ja nie jestem chory! Tego już jest doprawdy za...
Ojciec sięgnął pod kontuar, wyjął stożek do osłuchiwania serca i przytknął go do 
piersi pana Petersa. Osłuchując go z poważną miną, wciąż w kapeluszu, mruknął:
— Szkoda, że nie zgłosił się pan wcześniej. Pacjenci na ogół nie zdają sobie 
sprawy, jak ważne jest okresowe badanie, zwłaszcza w pana wieku. — Następnie 
wyprostował się, z miną bardzo stanowczą. — Pana przypadek jest nieskomplikowany, 
panie Streeter. Albo połknął pan tani zegarek, albo ma pan przed sobą najwyżej 
miesiąc życia. W każdym razie zanim powezmę decyzję operacji, będę żądał 
konsylium.
Naprawdę nie umiem powiedzieć, jaką część tych bzdur ojciec mówił świadomie, 
ponieważ było mu wesoło, a ile było tępym, pijackim gadaniem. Z chwilą gdy 
alkohol przełamywał w nim bariery
442
ostrożności, ojciec wyżywał się w wymyślonych, niemądrych kawałach, 
wynagradzających całą powagę, którą mu narzucała praktyka lekarska, a której tak 
szczere nienawidził. Nieraz widziałem, jak to robił. Pan Peters usiłował 
dźwignąć się z ławki, ale ojciec przytrzymał go energicznym ruchem i wsunął mu 
do ust drewnianą szpatułkę.
— „A" — zażądał ojciec. — Proszę powiedzieć „A". Nie, nie „Ou" tylko „A". Tak, 
teraz lepiej. Brawo, brawo. Jeszcze się jakoś wykaraskamy. Cały dowcip, to 
wyrwać chorobę z korzeniami. Boże miłosierny — zajrzał mu głębiej w usta — to 
gorszące! Panie Streeter, przykro mi to powiedzieć, ale pan nadużywa alkoholu.
Pan Peters otworzył usta, żeby ponownie zaprotestować — jako że uwolnił się już 
od szpa-tułki — ale ojciec usiadł obok niego i przemówił współczującym tonem. 
Umiał rozmawiać z pacjentami, ślepy by to zauważył.
— Żeby zgłębić gruntowniej pański przypadek, będę musiał zadać panu kilka pytań, 
co da mi pełniejszy obraz choroby. Więc po pierwsze: czy w pańskiej rodzinie 
zdarzały si^ niedomagania umysłowe?
W tym miejscu chciałbym złożyć hołd jednemu z najwspanialszych ludzi (wzrost nie 
ma z tym nic wspólnego), jakich miałem szczęście poznać w życiu. Ilekroć w ciągu 
lat, w czasie
443
których opisywałem nasze przygody, zdarzyło mi się być w San Francisco, zawsze 
go odwiedzałem, a on też bardzo często do nas przyjeżdża.
Zamiast odpowiedzieć na tę zniewagę wybuchem wściekłości, do czego miał pełne 
prawo, pan Peters powiedział:
— Zarówno mój ojciec, panie doktorze, jak moja matka byli wariatami 
kwalifikującymi się do szpitala dla umysłowo chorych.
Widziałem, jak ojcu zaczyna drgać twarz, i zrozumiałem, że odpowiedź pana 
Petersa zdziałała cuda, jeśli idzie o przywrócenie ojca do stanu normalnego. 
Nagle wyjął z kieszeni butelkę, sięgnął pod kontuar po dwa kieliszki, napełnił 
je do połowy, a następnie rozbił butelkę o brzeg deski.
— Panie Peters, zapiszę panu kurację, która powinna pana uratować. Jest to 
jedyny znany medycynie specyfik wzmagający cierpliwość podczas tego rodzaju 
lekarskich konsultacji. Pańskie zdrowie.
Pan Peters lekko skinął głową, a potem przełknął tę czystą whisky nawet się nie 
skrzywiwszy.
— Dziękuję panu. Dobry uczynek wymaga rewanżu, więc ja też przepiszę panu 
zbawienny lek. — Podniósł z lady puszkę. — W farmakologii znany pod nazwą 
herbaty.
Ojciec usiadł i spojrzał na siebie — na postrzępione i zabłocone spodnie, na 
wyświechtaną marynarkę, na kapelusz (zdjął go i poruszał naderwanym rondem) i 
wreszcie objął wzrokiem stragan, a wraz z nim — zdawało się — całą naszą 
opłakaną sytuację.
— Żałosny stary człowiek w chwili klęski. Nieładny to widok, panie Peters.
— Ależ proszę pana! ?—? zawołał pan Peters z ogromną serdecznością. — Nie jest 
aż tak źle. Musimy podjąć odpowiednie kroki, musimy poświęcić się, żeby tak rzec, 
dziełu rekonstrukcji. Interes tego wymaga. Najpierw, jak wspomniałem, herbata. — 
(Nastawiłem już maszynkę spirytusową i teraz nalałem trzy filiżanki). — 
Następnie kwestia stroju. Proszę mnie nie posądzać o jakąś małostkowość, ale 
pewne cechy pańskiego stroju nie odpowiadają przyjętym wymogom. Proponuję...
— Utrafił pan w sedno ?— przerwał mu ojciec. Wyjął z kieszeni garść srebrnych 
monet. — Mam w majątku dokładnie dwa dolary czterdzieści centów, dostarczone mi 
przez pewnego kopacza, któremu nastawiłem nogę... być może nie tę, którą złamał.
— Wobec tego pozostaje nam tylko jedno. Udamy się do mojego krawca. I to udamy 
się natychmiast.
— Czy mam przez to zrozumieć, że chce mnie pan wyekwipować własnym kosztem? 
Dlaczego?
— Zapewniam pana, że dyktuje mi to dobrze pojęty interes. Je-
444
dynie i wyłącznie interes. Proszę nie zapominać, jestem odpowiedzialny przed 
klientem.
Był trochę zmieszany, jak gdyby mimo wszystko działał wbrew dobrze pojętym 
interesom. Ale nie ustępował, więc po dłuższej wymianie zdań, w czasie której 
ojciec na próżno dopytywał się o nazwisko klienta pana Petersa, a potem naplótł, 
jak to zwykle on, mnóstwo bredni i uparł się, że sporządzi „kwit dłużniczy" na 
całą sumę, wyszliśmy na ulicę. W zeszłym miesiącu położono tu drewniane chodniki, 
a z jakichś nie znanych mi bliżej przyczyn pan Peters okazał się zaciekłym 
przeciwnikiem stawiania stóp na szparach. Ale nie myślcie, że było łatwo je 
ominąć. Przeskakiwał z deski na deskę, zataczał się raz w tę stronę, raz w tamtą, 
łapał równowagę, sadził susy, zawracał — słowem, zanim zaszliśmy na miejsce, 
byłem nerwowy jak kot. I zmęczony. Wolałbym, gdyby uprawiał to swoje dawne 
dziwactwo, a mianowicie usiłował zmusić wszystkich do chodzenia w krok. Z tamtym 
łatwo sobie poradziłem.
Krawiec, strasznie zniewieściały jegomość, który zachowywał się tak, jak gdyby 
mu ta praca zupełnie nie odpowiadała, wziął miarę na spodnie i surdut dla ojca. 
A potem pan Peters pożegnał się z nami i odszedł tam, skąd do nas przyszedł. Ale 
zanim się oddalił, stał na chodniku i przenosząc wzrok ze mnie na ojca i z 
powrotem, zmieniał raz po raz układ twarzy — to wyprostowując wargi do idealnie 
prostej linii, to znów wydymając je w swoim urzędowym uśmiechu; w końcu 
westchnął i rozluźnił mięśnie twarzy. Miałem wrażenie, że mimo oschłości 
obejścia wcale nie jest człowiekiem interesów z urodzenia, a tylko wyrobił to w 
sobie ciężką pracą.
— Doktorze — powiedział zmieniając ton — chodzi mi o to mieszkanie w namiocie 
na publicznym placu... Czy to właściwe? Czy to rozsądne? I co z chłopcem?
— Naturalnie pytanie związane ściśle z interesami? — W kącikach oczu mojego 
ojca ukazały się zmarszczki uśmiechu.
— Proszę pana, od kołyski do grobu wszystko jest w takim czy innym sensie 
interesem. Mój ojciec, znany bankier, wbijał mi tę zasadę do głowy od 
najwcześniejszego dzieciństwa. Miał słuszność, stuprocentową słuszność. Moje 
pytanie podyktowane jest interesem.
— Panie Peters — powiedział ojciec — jesteś pan zwykłym bla-gierem. Wątpię, 
żebyś dbał o interesy bardziej, niż ja o nie dbam. Jest to tylko tryumf woli nad 
instynktem. Nie rozumiem istoty pańskiego zainteresowania, ale czuję, że jest 
ono dla nas w pewnym sensie dobroczynne. Odpowiem więc na pytanie, które zadane 
przez kogokolwiek innego byłoby zwykłą impertynencją. Wracamy do naszego namiotu, 
Jaimie i ja, zrobimy w naszym domu czy raczej namiocie porządek, podejmiemy 
praktykę lekarską, będziemy nosić
445
pańskie ubranie, wyrzekniemy sią kart i alkoholu i jak tylko osiągniemy wymagany 
stopień zamożności, postaramy się zdobyć przyzwoite mieszkanie. Czy to panu 
odpowiada? Pan Peters westchnął.
— Żałuję, że nie mogę zostawić panu mojego adresu na wypadek jakiejś nagłej 
potrzeby. Ale byłoby to sprzeczne z życzeniem mojego klienta. Nie wolno tego 
zrobić.
— Interes zabrania — wtrącił ojciec.
— A więc, żegnam — powiedział sucho pan Peters. Odnieśliśmy wrażenie, że 
zawodowo —? ale nie osobiście — poczuł się dotknięty.
Szliśmy z ojcem w kierunku naszego namiotu i nie mieliśmy sobie wiele do 
powiedzenia. Dzień marcowy był ciepły, ale wietrzny. Czułem się trochę 
przygnębiony i strasznie chciałem być z ojcem znów w Vernon. A poza tym nie mogę 
powiedzieć, żebym był z ojca specjalnie dumny, więc szedłem i milczałem.
Przy straganie powiedział:
— Siądź na chwilę, chłopcze, porozmawiamy.
Nie miałem humoru na rozmowy, ale przysiadłem na brzegu ławki i patrzyłem na 
plac. Nie wiem czemu, ale jakoś nie miałem ochoty spojrzeć na niego.
— Synu — zaczął — chciałbyś wrócić do domu?
— Po Vernon?
— Do Louisville.
Możecie być pewni, że teraz na niego spojrzałem, bo to była chyba ostatnia rzecz 
na świecie, jakiej mogłem się spodziewać. Rozgniewał mnie, więc wyrąbałem coś, 
czego dotąd nigdy bym nie powiedział:
— Tym razem też nie dotrzymasz słowa?
Wstrząsnęło to nim; zbladł chyba o dwa tony, co wcale nie było łatwo poznać z 
powodu zarostu, siwawego już teraz, pod którym ginęła połowa jego twarzy.
— Nie mam żalu, żeś to powiedział, chłopcze. Przykro było mi to usłyszeć, 
przyznaję, ale masz pełne prawo. Partaczę od początku do końca wszystko, czego 
się tknę.
— Do niedawna radziłeś sobie wspaniale. Trudno, żeby ktoś więcej pracował.
— Cóż, synu, znasz stare jak świat powiedzenie, że co było, a nie jest, nie 
pisze się w rejestr. Może najprościej będzie spojrzeć w oczy rzeczywistości, 
przyznać się do porażki, dorosnąć wreszcie — mam, na myśli siebie — wrócić do 
Louisville i zabrać się do roboty, jakkolwiek boleśnie trzeba będzie za to 
zapłacić. Może ja naprawdę uciekam już za długo. Nie przeczę, twoja matka 
słusznie mówiła, zawsze miała rację. Powiem ci, chłopcze, co zrobimy. Pojedziemy 
szlakiem do Santa Fe, trasą południową... nowy kraj, nowe przygody, może po 
drodze zawadzimy o Meksyk... zaw-
446
sze marzyłem o zwiedzeniu tego kraju. Kto wie, czym się to skończy? Ach, 
mój drogi — dostrzegłem na jego twarzy tak dobrze mi znany wyraz — kto wie, czy 
nie zdarzy nam się okazja zrobienia fortuny. Wielka sza... Wstałem i otworzyłem 
stragan. Powiedziałem:
— W okolicy Vernon pracowałem u Meksykanów, woziłem taczkami ziemię, trzy 
dolary za dziesięć godzin orki. Tam, gdzie mieszkali, to znaczy w Meksyku, 
słyszeli o wielkich szansach wzbogacenia się w Kalifornii. Zostaję tu, w San 
Francisco. Nie wstydzę się powiedzieć, że bardzo chciałbym zobaczyć matkę, Hannę, 
Mary i ciotkę Kitty, ale przyrzekliśmy sobie, że zrobimy roczną próbę, i mam 
zamiar dotrzymać tego przyrzeczenia. Ty rób, co chcesz.
Zapadło milczenie. Po chwili spytał:
— Synu, coś robił w ciągu ostatnich tygodni? Bo jakoś ze wszystkich tych dni 
nie zapamiętałem ani jednego.
— Prowadziłem stragan, chowałem przed tobą, ile mogłem, pieniędzy, żeby mieć co 
jeść, rozmawiałem i pracowałem z pastorem Ebersohlem, i sypiałem w tym namiocie. 
Czy ci to wystarczy?
Nie mogę powiedzieć, żebym był dumny z tych słów, bo ojciec miał teraz wyraz 
twarzy straszny. Wstał i powiedział:
— Nastaw wodę, chcę się ogolić. — A po chwili, gdy skrobał twarz brzytwą, dodał: 
— Nie warto nawet mówić, że się wstydzę. To nie rozwiąże niczego. Czyny mówią 
głośniej niż słowa. John Barleycorn zostanie dzisiaj pochowany. Doprowadzimy 
roczną próbę do końca. Zdobędę praktykę, będziesz ze mnie dumny. Na Boże 
Narodzenie sprowadzimy rodzinę. Synu, w mojej torbie jest butelka whisky, podaj 
mi ją. O, ta... z etykietą mikstury od kaszlu.
— Rzeczywiście, wspaniały początek...
— Jako płyn po goleniu — ciągnął przewracając butelkę do góry dnem i wylewając 
jej zawartość na twarz — jest wprost niezrównana. Tak, wspaniale skuteczna... 
tylko zapach nieprzyjemny. Och, doprawdy... taki natrętny, nigdy do niego nie 
przywyknę. — Resztę zawartości wylał na ziemię, a następnie podszedł do 
rosnącego o kilka jardów krzaka, usypał z piasku mały kopczyk i zatknął w nim 
butelkę do góry dnem. — Spójrz... grób Johna Ba-rleycorna. Będziemy tu co dzień 
kładli świeże kwiaty.
Ostro wziął się teraz do roboty i trzeba mu przyznać, że wyele-gantował się 
wspaniale. Naprawił kapelusz, oczyścił buty, wy-szczotkował ubranie i dał je 
jednemu Chińczykowi do uprasowania, i uprał bieliznę, której nie zdążył uprać 
pastor Ebersohl. Potem wysprzątał namiot, żeby tak powiedzieć, od sufitu do 
podłogi i przyszedł do mnie do straganu z błyskiem dumy w oczach. Nigdy w życiu 
nie był taki usłużny. Widać było wyraźnie, że powziął jakieś postanowienie. Ale 
ja nie byłem jeszcze przekonany; nie urodziłem się wczoraj.
447
Przerwaliśmy, żeby podać figi, melasą i herbatę z sazafranu czterem angielskim 
marynarzom ze statku stojącego w porcie. Powiedzieli, że zarówno żywność, jak 
wodę zaatakowały im na morzu robaki zwane ryjkowcami; a poza tym zęby ruszały im 
się od szkorbutu. Była już prawie szósta.
— Zamykamy stragan, chłopcze — zawołał ojciec, kiedy marynarze odeszli. — Mamy 
jedną sprawę do załatwienia.
Pomyślicie, że zwariowałem, ale naprawdę oznajmił mi, że idziemy do kościoła na 
Powell Street i podpiszemy zobowiązanie wstrzemięźliwości.
— Nie podpiszę żadnego zobowiązania — powiedziałem. — Nie jest mi to potrzebne 
i mam nadzieję, że nigdy nie będzie.
— Ja sam uważałem dotąd, że to są czcze formułki, zwłaszcza w San Francisco. 
Zamierzam kuć żelazo, póki gorące.
Mieliśmy już odejść, gdy przykuśtykał do nas na swojej drewnianej nodze znajomy 
ojca, niejaki pan Hobson, z Wysp Sandwich, ale zupełnie biały.
— Pośpiesz się, doktorze — zawołał. — Kompletuję ławę przysięgłych, Bill McGurn 
będzie sądzony. Jest winny jak wszyscy diabli. Byłem obok, kiedy się to wszystko 
działo, więc żadne gadanie nie zmieni mojego sądu. Prześpimy całe posiedzenie.
— Przyjacielu — rzekł ojciec — nie jestem już ławnikiem zawodowym. Ten rozdział 
mojego życia zamknął się wraz ze śmiercią Johna Barleycorna. Jestem teraz 
wyłącznie lekarzem.
— Doktorze, wypijesz jednego mocniejszego i zaraz ci przejdzie ta zgryzota.
— Proszę mi wybaczyć, ale śpieszymy się na umówione spotkanie. Niech pan 
wpadnie któregoś dnia do mojego gabinetu.
— Wszystkiego najlepszego, doktorze — zawołał wesoło pan Hobson.
Był naprawdę poczciwym człowiekiem i nawet trudno się dziwić, że pił. Kiedy 
objeżdżał jako kupiec południowe wyspy, schwytali go jacyś ludożercy, obcięli mu 
nogę, ugotowali i zjedli w jego obecności; był przytomny i widział, jak 
wydzielają każdemu po kawałku. Zanim skończyli, inna grupa krajowców wylądowała 
na łodziach, ludzie bardzo przyjaźni, i w ten sposób pan Hobson zdołał się 
uratować. Żył więc, chociaż przeważnie pijany, ale miał drewnianą nogę. Wszystko 
to było opisane w „Alta California", pod tytułem „Straszliwe przeżycie". Hobson 
nosił wycinek przy sobie i pokazywał każdemu, kto chciał spojrzeć, po czym 
wycyganiał kilka centów na whisky. Ludzie chętnie dawali, byle tylko uciec jak 
najprędzej i zacząć myśleć o czymś innym.
Kiedy dotarliśmy do kościoła, pastor Ebersohl wychodził właśnie na swoje 
wieczorne kazania. A jak się dowiedział, z czym przychodzimy, wcale nie miał 
uradowanej miny. Od każdego innego
448
przyjąłby podpis w największym pośpiechu, ale w wypadku mojego ojca przykro mu 
było patrzeć na takie poniżenie.
— Jeżeli znam naszego Pana, a myślę, że go znam, wystarczy nu dobra wola w 
miejsce dokumentu.
— Wielebny pastorze — powiedział ojciec — zechciej łaskawie podać mi swój 
papier. Odwróciłem nową kartę w moim życiu i chciałbym decyzję uwierzytelnić 
podpisem. Kto wie? Ten dokument nabierze może kiedyś wagi historycznej.
ROZDZIAŁ XLVI
Przez kilka tygodni ojciec pracował w swoim zawodzie jak człowiek na dobre 
zreformowany. Dostaliśmy listy z domu i Vernon i sami napisaliśmy kilka, między 
innymi list do domu, w którym ojciec napomknął, że praktycznie jesteśmy 
właścicielami San Francisco, i radził, żeby matka „była w pogotowiu", gdyż jak 
tylko da jej znać, powinna zaraz wyruszyć w podróż.
Pacjentów miał .teraz wielu, bo ludzie orientowali się, że kiedy jest trzeźwy, 
doskonale wykonuje swoją pracę, jakkolwiek jej nie lubi. Ani myślę twierdzić, że 
był szczęśliwy — zawód lekarski wyczerpywał go nerwowo — ale trzymał się 
dzielnie i w tym okresie, po dłuższej przerwie, znowu zaczął prowadzić swój 
dziennik. Opisał w nim wiele przypadków; przytoczę tu kilka, żeby pokazać, jak 
starannym i dobrym był lekarzem, kiedy się przykładał do pracy.
. 5 kwietnia 1851
Wizyta u p. O. Theobald, lat czterdzieści. Symptomy: nadmierna ciepłota 
odbytnicy, ostre, przeszywające bóle w otworze stolcowym, czerwona narośl na 
tymże, a także złe samopoczucie, zaburzenia konstytucjonalne. Diagnoza: 
Hemoroidy w zwieraczu odbytnicy. Leczenie: okłady z lodowatej wody, taniny, 
siarczanu żelazowego; złagodzenie obstrukcji przez wypijanie kilku szklanek wody, 
a także masaże jamy brzusznej, bioder i miednicy. I wreszcie miejscowe leczenie 
hemoroidów za pomocą wsuwania do odbytnicy zwilżonego cygara.
7 kwietnia 1S51
Wizyta u Svena Nordlunda, lat siedemdziesiąt trzy. Symptomy: zawroty głowy, szum 
w uszach, nieregularne tętno — przyśpieszone, głośne, przerywane, zniekształcone; 
wyczuwalna przy nacisku
29 — Podróże Jaimiego MePheetersa
449
miękkość pod pierwszym i drugim kręgiem szyjnym; tępy, dokuczliwy ból w tyle 
głowy. Pytanie: czy symptomy wskazują na dyspe-psję, chroniczne zapalenie płuc, 
zbyt duży wysiłek umysłowy, przygnębienie związane z brakiem sukcesu życiowego, 
czy też nieumiar-kowanie seksualne, mianowicie masturbację. Diagnoza: 
nieregularna praca serca spowodowana ostatnią z tych przyczyn. Leczenie: napar z 
kaktusa, co pół godziny łyżeczkę od herbaty, oraz zalecenie, aby się pacjent 
wyprowadził z hoteliku, w którym siedemnastoletnia córka właściciela co wieczór 
rozbiera się do naga i narcystycznie kołysze na łóżku, co pacjent obserwuje 
przez okno.
Chciałbym zaznaczyć w tym miejscu, że te przypadki były dokładnie takie, jak je 
ojciec opisał, ale od czasu do czasu, co nawet głupi by zauważył, po prostu nie 
mógł nie poruszyć strony humorystycznej niektórych tych spraw. Myślę, że starał 
się tego nie robić, ale humor sam z siebie wpełzał między wiersze; jestem jednak 
przekonany, że opisywał wszystko bardzo wiernie i skrupulatnie, bo z całą 
pewnością przeczuwał, że ludzie będą kiedyś czytali jego dziennik.
7 kwietnia 1851
Wizyta w hotelu „Stany Zjednoczone", pacjent „Gładki" Car-stairs, lat około 
trzydzieści pięć, zawód szuler. Symptomy: ustanie pracy serca, mała, okrągła, 
sinawa dziurka pośrodku czoła. Diagnoza: śmierć (od kulki rewolwerowej). 
Leczenie: poniechane. Umieściłem trzycentowe monety miedziane na powiekach, 
złożyłem ręce na piersi, wezwałem przedsiębiorcę pogrzebowego.
I dalej:
11 kwietnia 1851
Wizyta u Ralpha Koblera, znanego w tym mieście dziennikarza i poety. Symptomy: 
podniecenie nerwowe graniczące z prostracją, tętno zwolnione, dokuczliwe 
pragnienie, brak apetytu, uczucie lęku i przygnębienia, pacjent często wzdycha, 
wzrastający niepokój, bezsenność. Sprawę komplikują uparte zapewnienia pacjenta, 
że w nogach jego łóżka siedzi diabeł z czerwonym nosem i ogonem smoka, dźgający 
go widłami. Po krótkim upływie czasu nadmierna suchość i opuchnięcie języka, 
drganie mięśni w całym ciele, dzikie młócenie nogami, wzrost uczucia lęku, gdy 
do pomocy diabłowi zjawia się kilka różnokolorowych węży, chiński 
mandaryn, .dwie
450
jaszczurki, szop imieniem Szekspir, jeden aligator, bazyliszek, jednorożec 
i lis na trzech nogach.
Diagnoza: delirium tremens. Leczenie: pigułka jodowa co trzy godziny, żelazo, 
chinina wraz ze strychniną w proszku, bulion wołowy, niewielkie dozy whisky 
(wydzielanej), plus chloroform w przypadku, gdy Kobler stawał się groźny dla 
otoczenia.
Niektórzy ci szulerzy i kopacze z San Francisco usiłowali płatać ojcu rozmaite 
psie figle, bo byli ludźmi nieokrzesanymi, ale wesołymi, a ojciec opisywał takie 
przypadki obok tych innych prawdziwych.
20 kwietnia 1851
Przyszli do namiotu dwaj marynarze, drugi mat i bosman ze szkunera handlowego 
„Voluta". Przynieśli paczkę owiniętą papierem.
— Doktorze, zna pan chorobę zwaną „ich-ty-ono"?
— Ichtyosis — odpowiedziałem. — Choroba polegająca na nadmiernym zrogowaceniu 
naskórka, który upodabnia się do łuski rybiej.
— Słyszeliśmy o niej na wyspach — odparli. — A w drodze powrotnej — pieskie 
nasze szczęście — nasz stary koleżka Bill cały oblazł takim właśnie świństwem. W 
ogóle nie wyglądał jak człowiek, a po tygodniu już nie żył. Cholernie nam żal 
starego Billa. Ulżyłoby nam, a także jego rodzinie, jakbyś, doktorze, wykalku-
lował, z czego mu się to zrobiło. Jasne, że nie mieliśmy lodówki, żeby go tu 
przywieźć w nie zmienionym stanie, ale wykrajaliśmy mu kawałek skóry z takiego 
miejsca, gdzie był bardziej zrogowa-ciały, i trzymaliśmy ją w soli. Obejrzyj ją 
sobie, może coś pan wykombinujesz. Bill był silny chłop, dopóki go to świństwo 
nie wykończyło.
W tym miejscu jeden z dowcipnisiów miał czelność wyciągnąć z kieszeni spłowiała 
indyjską chustkę i niby otrzeć nią łzę, a następnie pociągnąć głośno nosem.
— Rozumiem — odparłem z miną, mam nadzieję, powściągliwą. — Bardzo chętnie 
zbadam tę sprawę.
Stawiwszy się u mnie po dwóch dniach spytali:
— No i co to jest, doktorze? Zbadał pan?
— Zgodnie z moją diagnozą, potwierdzoną przez dwóch kolegów lekarzy i jednego 
specjalistę rybaka, jest to, a raczej był tarpon srebrzysty, bardzo ładny okaz, 
ważący prawdopodobnie około 140 funtów. Za poradę dwa dolary.
451
29 kwietnia 1851
Wizyta w domu państwa Ivor Beddows, rodziców pacjenta Franklina, lat dziewięć.
Symptomy mało uchwytne, dziecko niedożywione, mięśnie słabo rozwinięte i 
sflaczałe, język obłożony, cuchnący oddech, nieregularne wypróżnienia. Nagłe 
wzrosty ciepłoty po południu i wieczorem, skóra rozpalona i sucha, tętno 
przyśpieszone, rzucające się w oczy rozdrażnienie i niepokój, częste ataki 
żarłoczności, od czasu do czasu konwulsje. Bezsenność, brzuch wzdęty, częste 
swędzenie nosa,'opuchnięcie górnej wargi, biała obwódka wokół ust oraz swędzenie 
na ramionach. Mniej często spazmatyczne ruchy w jamie brzusznej, konwulsyjne 
ataki kaszlu, zaburzenia w trawieniu, zawroty głowy, zaburzenia w mowie oraz 
biegnące w górę faliste ruchy jamy brzusznej.
Ostateczna diagnoza: badanie kału wykazało obecność czterech gatunków pasożytów: 
ascaris lumbricoides, czyli długie, kręte robaki, ascaris vremicularis, czyli 
małe owsiki, tricocephalus dispar, czyli długie owsiki i taenia solium, czyli 
soliter. Wszystkie te gatunki zostały prawdopodobnie wprowadzone do jelit wraz z 
surową wieprzowiną, zapewne boczkiem.
Leczenie: dla zwalczenia pierwszych trzech odmian napar z goździków i senesu 
plus olej przeciwko robakom, -co powinno wyprzeć pasożyty z załomów kiszek. 
Następnie san tanin, potem zaś olej rycynowy na chlebie z masłem. Na zakończenie 
napar z senesu \ ja-lapu.
Przeciwko soliterowi: terpentyna rozbita z trzema żółtkami, następnie olej 
rycynowy. Ponadto rozgotowana w wodzie kora granatu (punica granatum). Także 
siekana paproć. Także pestki dyni z cukrem i wodą. Główki solitera ukazywały się 
w ,kale po trzech dniach. Nazajutrz wyszła reszta członów. Wszystko wskazuje na 
zupełny powrót do zdrowia.
Cały kłopot z praktyką lekarską, to że właściwie nikt nie miał ochoty płacić za 
leczenie. Była to chyba ostatnia pozycja ma liście wydatków. A tutaj, podobnie 
jak w Louisville, ojciec nie umiał.się zdobyć ma wysyłanie upomnień. W końcu 
namówiony przez przyjaciół w kasynach gry zrobił sobie specjalne formularze; 
wydrukował mu je pewien człowiek, który miał w piwnicy ręczną drukarnię, używaną 
głównie do drukowania małej gazetki szantażowej. Drukarz wczesnym rankiem wsuwał 
ludziom egzemplarze pód drzwi. Wszyscy wiedzieli, kto jest autorem, ale czytało 
się tę gazetę tak przyjemnie, że mikomu nie zależało na jej zlikwidowaniu.
452
No więc ojciec miał już teraz swoje druki, ale najczęściej nie chciało mu się z 
nich korzystać, więc nadal utrzymywaliśmy się głównie ze straganu. Tak czy 
inaczej, jakoś sobie radził i miał nadzieję, że niedługo zdobędzie dobrze płatną 
praktykę.
Potem, 4 maja, najlepszy pod względem finansowym okres naszego życia w 
San Francisco skończył się raptownie. Spaliśmy w namiocie, gdy nagle, tuż przed 
świtem, zbudziły nas głośne krzyki na drugiej stronie placu. — Pali się! Pali!
Wiał bardzo silny wiatr San Francisco przeżyło w ciągu ostatnich lat kilka 
pożarów, ale ten bił ma głowę wszystkie.
Zerwaliśmy się z posłań, ubraliśmy się błyskawicznie, ale już w połowie drogi 
przez plac zrozumieliśmy, że nic tu nie pomoże — ani podawanie z rąk do rąk 
wiader pełnych wody, ani mokre koce, ani sikawki strażackie, nic. Te budynki na 
placu były jak z tektury, a że wiatr rozdmuchiwał ogień, po piętnastu minutach 
zewsząd buchały płomienie. Ludzie wrzeszczeli i biegali tu i tam, wyskakiwali z 
domów i hoteli ubrani w co kto miał ipod ręjką, niektórzy mawet w zarzuconych na 
gołe ciała firankach. W ciągu tego całego dnia (a był to chyba dzień najgorszy w 
historii miasta) nikt nie odniósł cięższych obrażeń, co najwyżej osmalone brwi i 
zadrapane łokcie, chociaż ktoś nam powiedział, że jeden mężczyzna złamał nogę 
skacząc z okna pierwszego piętra do koryta z zaprawą murarską, która wyglądała 
na wilgotną, ale wcale nie była, a która okazała się cementem stojącym tam dwa 
tygodnie, twardym jak żelazo.
Pożar wybuchł na wschodniej stronie placu. Do godziny ósmej rano ogień strawił 
cztery główne (kasyna gry i jeden z największych hoteli w mieście. Do godziny 
dwunastej w południe z placu — jak nazajutrz pisała gazeta — pozostały zgliszcza; 
nie spłonęły tylko dwa domy w południowo-zachodinim rogu i jedna kamienica z 
cegły w rogu północno-wschodnim. Jakże ten wiatr dął! Od ulicy Waszyngtona aż po 
ulicę Montgomery wszystko zrównane z ziemią — kasyna, sklepy, domy mieszkalne, 
wszystko. Iskry i płonące szmaty fruwały unosząc się tuż mad ziemią, jak ognisty 
śnieg, od którego łatwo mogło się zająć ogniem ubranie. Ojciec napisał w 
dzienniku: „Był to widok przerażający i jednocześnie wspaniały. Spoglądając 
przez gruby kożuch dymu na rozjarzone słońce miałem wrażenie, że oglądam je 
przez brązowe szkło butelki".
Myślę, że dopiero koło południa — pod niebem zaciągniętym dymami i wśród 
fruwających iskier — pomyśleliśmy o straganie. Nie mam pojęcia, dlaczego nam to 
wcześniej nie przyszło do głowy — chyba tylko dlatego, że nasz dobytek znajdował 
się w odległości może stu jardów od głównego .siedliska płomieni. Ale jak 
przybiegliśmy na miejsce, namiot już się dopalał, a stragan tlił się w trzech 
miejscach. Przewróciliśmy go na bok i ojciec zdołał wyciągnąć ze
453
środka swoją lekarską torbę, ale nie udało nam się zdusić płomieni. Wiatr 
przywiał i cisnął na stragan ogromny kawał płonącego perkalu, pewnie jakiś sufit, 
co posłużyło za doskonałą podpałkę. Straciliśmy wszystko prócz odzienia .na 
sobie, ale Bogu dzięki ojciec włożył swoje nowe ubranie.
O zmroku plac wyglądał jak straszliwy obraz ze złego snu. Gdzie przedtem stały 
dookoła tandetne drewniane budynki, brzydkie, ale swojskie i ciepłe, i 
zamieszkałe, sterczały teraz kominy i mury tego samotnego domu z cegły. Wszystko 
inne było rumowiskiem zwęglonych zgliszcz, dymiącym, wysyłającym w powietrze 
pióropusze iskier lub nawet płomienie. Wszędzie na placu stały grupki ludzi 
rozgadanych, zaniepokojonych, nawet zmartwionych, zwłaszcza szulerzy i kobiety, 
bo byli to wszystko ludzie o kiepskiej reputacji, rozumiecie, i „przyzwoity" 
element w mieście nie bardzo miał ochotę udzielić im noclegu. Co kilka kroków 
stosy mebli, głównie na u-licach Waszyngtona i Jackson, aż do ulicy Montgomery, 
gdzie ludzie zdążyli wyrzucić trochę gratów, ale niedużo, bo ten ogień 
rozszerzał się błyskawicznie, jak pożar prerii. Ale gdzie i jak się zaczął? Była 
to tajemnica. Niektórzy twierdzili, że pewien imężczyzna, który wrócił późno do 
hotelu „Stany Zjednoczone", palił cygaro i zasnął z palącym się w ręku. Ale on 
stanowczo zaprzeczył, więc prawda chyba nigdy nie będzie znana.
Jedna ofiara śmiertelna. Mężczyzna, który skoczył do koryta z zaprawą murarską, 
umarł na trzeci dzień, bo wywiązały się komplikacje i dostał zapalenia płuc. Nie 
imieliśmy nic lepszego do roboty, poszliśmy więc wraz z innymi ma miejski 
cmentarz odległy o dwie mile od miasta i tam złożyliśmy go na wieczny spoczynek. 
Pastor Ebersohl wygłosił mowę pogrzebową opierając się na tekście: „O pokolenie 
żmij, któż was ostrzegł, abyście uciekali przed gniewem sprawiedliwym?" i 
wywiązał się z tego zadania doskonale, zachowując daleko idącą ostrożność; o 
grach hazardowych napomknął wprost tylko cztery czy pięć razy, a o whisky tylko 
raz, i to bardzo pobieżnie. Trochę niezręczna sytuacja powstała jedynie wtedy, 
kiedy się okazało, że nikt nie zna nazwiska zmarłego. Był milczącym, 
nietowarzyskim człowiekiem, wpisał się do rejestru jednego z hoteli, ale księga 
spłonęła. W Szpitalu Miejskim powiedział: „Nazywajcie mnie Chudy" i nie chciał 
podać żadnych bliższych danych. Wobec tego pastor Ebersohl zrobił z jego śmierci 
coś w rodzaju symbolu śmierci domów gry w San Francisco, a w momentach 
absolutnej konieczności mówił o nim: „Nasz zmarły, szanowny przyjaciel z koryta 
z zaprawą murarską" albo „ów, który tu leży"; w końcu, kiedy wyczerpał już tamte 
określenia do cna, korzystał z bardzo poręcznego terminu „nieboszczyk", zupełnie 
jakby to było nazwisko.
Niewątpliwym osiągnięciem tej mowy pogrzebowej było usta-
454
lenie.winy i odpowiedzialności za pożar. Pastor Ebersohl nie poskąpił trudów, 
ale dowiódł ponad wszelką wątpliwość, że winien Dyl szatan.
Ogólnie rzecz biorąc było to bardzo udane kazanie i w pewnym sensie ukoronowało 
wielki pożar z czwartego maja.
budzie wzięli się do pracy i zaczęli budować większe i solidniejsze domy, a 
życie szybko potoczyło się naprzód.
Z nami jednak było inaczej. Wprowadziliśmy się do pokoiku na tylach kościoła, 
ale nie mieliśmy już straganu ani pieniędzy na wybudowanie drugiego czy też 
zakup żywności, ojciec więc musiał przez jakiś czas radzić sobie za nas dwóch. 
Odpowiedzialność spoczywała całkowicie na nim; nasze życie zależało teraz od 
medycyny, iwarz coraz bardziej mu się zapadała, wszystkie nadzieje legły w 
gruzach. Nie mówił dużo w tym okresie; nagle jak gdyby wyczerpały się jego 
bezdenne zapasy projektów. Ale zaciskał zęby i trzymał się jakoś. Byłem z niego 
dumny i żeby mu trochę ulżyć, orafem rozmaite prace, jak przewożenie ziemi 
taczkami na ulicach i tym podobne.
Potem, któregoś popołudnia w końcu czerwca, przyszedł do domu pogwizdując; twarz 
miał zaróżowioną i wesołą, wymachiwał tor-oą i idąc kopał przed sobą puste 
blaszane pudełko. Był pijany. I kto mógł go za to potępiać? Z pewnością nie ja, 
tym razem nie; myślę, ze zaczynałem po prostu dorastać. Pastor Ebersohl też go 
nie ??-tępif. Patrzał tylko ze smutkiem, jakoś tak spokojnie, i powiedział: 
Przyjacielu, prześpijmy to. Jedna jaskółka nie robi jeszcze wiosny, jeden trunek 
nie robi pijaka.
Ale szkoda mówić. Od tego dnia staczał się coraz niżej. I tak jak ???52?? ?1? 
wsP°mmał o tym ani słowem. Wstawał rano i wychodził pogodny, nawet trochę 
pompatyczny, ale nigdy nie wracał cio domu trzeźwy. Nie były to te naprawdę 
straszne czasy nieprzytomnego pijaństwa i hazardu, ale motorem jego życia stała 
się teraz whisky, nie jak dawniej odwaga. I naturalnie stracił większość 
pacjentów. Szulerzy i kopacze nadal się do niego zwracali i na ogół płacili za 
porady, ale inni nie mieli już ochoty powierzać zdrowia lekarzowi, od którego 
zalatywało alkoholem. Co gorsza, szeptano o jakimś skandalu — jakoby przyjmował 
po pijanemu dziecko i może coś tam poknocił. Wszyscy się jednak oburzali na te 
plotki, ale pewna podejrzliwość została.
Wlokły się dni lata. Często bywałem trochę głodny. Pastor Ebersohl procował jak 
wół zajmując się nami i sobą, i swoją kongregacją, i jednocześnie zwalczając 
diabła, ale było to mozolne zajęcie. Dwukrotnie wpadał do nas pan Peters, za 
każdym razem rano, kiedy ojciec wydawał się trzeźwy, więc nie przesiadywał długo, 
ale
455
minę miał zakłopotaną, a w każdym razie jakby niepewną. Zanim wychodził, 
zaglądał do notesu, jak gdyby sprawdzając jakieś daty.
Zdarzało się, że jedliśmy tylko to, na co zapracowałem wożąc taczki po ulicach. 
Lato jest trudnym okresem dla kościoła, przyznał pastor Ebersohl.
— Ludzie stają się apatyczni — wyjaśnił. — Upały wypędzają diabła z myśli, a 
przynajmniej tak się ludziom zdaje. Ale on czyha, kryje się w cieniu, w 
najgłębszych zakamarkach duszy i czeka tylko na okazję do skoku. — Frekwencja w 
kościele była marna, wyniki zbiórek jeszcze gorsze. A drobne sumy, które 
wpływały, pastor, zamiast na-jedzenie, wydawał na zakup hymnałów albo na naprawy. 
Ubranie wisiało luźno na jego ogromnej postaci, ale w o-czach, rozognionych 
nadmierną pracą i niedożywieniem jaśniał żywszy jeszicze blask.
Minął sierpień i wrzesień. Ojciec nie był już sobą. W jego włosach pokazały się 
siwe pasma, twarz miał pokrytą plamami. Ręce mu drżały, nowe ubranie było 
wyświechtane; nosił je teraz na co dzień.
Przyszedł list od Po-Povi.
Kochany Jaimie,
może to brzydko o mnie świadczy, ale cieszą się, że tęsknisz za swoją siostrą. 
Pan ??? twierdzi, że „usycham z tęsknoty" za lasami i strumieniami, i pagórkami 
mojego kraju rodzinnego. I — mądry, zacny przyjaciel! — za ludźmi, którzy mnie 
kupili. Ale jestem osobą niezwykle wykształconą. Jakże uroczysta procesja 
guwernerów, nauczycieli muzyki i zrujnowanych wielkich dam przesunęła się przez 
moje życie, żeby wypełnić pustkę mojego umysłu, poprowadzić moje palce po 
strunach i klawiszach, objaśnić mi arkana wieł-koświaiowego życia. Dziwni są ci 
Anglicy pana ???. Z obojętności uczynili sobie religię, a myślę, że sposób życia 
tych mężczyzn, gdyby się znaleźli pośród Indian mojego plemienia, skazałby ich 
na pracę u boku sqwaws. Ale biada temu, kto weźmie ich fircykowatość za objawy 
słabości charakteru. Sądząc z ich historii i z tego, co widziałam na własne oczy, 
jest to naród, którego nikt nigdy nie przekona o klęsce.
Czy mam wrócić? Musisz mi o tym napisać wyraźnie.
Po-Poui
Dwudziesty października był jednym z tych dni, gdy niebo jest błęjkitnogranatowe, 
a powietrze tak czyste, że gołym okiem można odróżnić każdą deszczułkę na domu 
znajdującym się w odległości mili. Na Zatoce fale wyglądały tak, jakby się na 
nie patrzało przez
456
Q
O
lunetę, a wyspy wydawały się bliższe lądu. Ale cóż, był to tylko jeszcze jeden 
dzień, dzień dla mnie zły, bo po wczorajszym deszczu przerwano dzisiaj prace na 
ulicach miasta. Dzień jak każdy inny dla ojca, który zwlókł się z łóżka 
'usiłując nadać twarzy pogodny wyraz, ogolił się przeniósłszy lusterko do 
ciemnego kąta, gdzie prawie nie widził odbicia twarzy, ubrał się, a potem wszedł 
za przepierzenie i pewien, że tego nie dostrzegam, pociągnął łyk z butelki. Nie 
chciał zjeść śniadania składającego się z biskwitów na zimno i herbaty bez cukru; 
wziął torbę i już miał wyjść, gdy rozległo się pukanie.
— Dzień dobry panom! — zawołał pan Peters od progu. — Mamy dzisiaj, o czym mogą 
się panowie przekonać z tej gazety, dzień 20 października, 20 października, a 
więc mija właśnie rok od dnia przyjazdu panów do San Francisco.
Ano mijał, słusznie. Jeszcze jeden rok naszych przygód — rok niepowodzeń i 
rozczarowań, rok zmarnowany.
Ojciec osunął się na krzesło. Strach było na niego patrzeć; poruszyło go to 
niespodziewane zjawienie się pana Petersa, iręce tak mu drżały, że schował je 
pod surdut.
— A więc dowiemy się w końcu?
— Działam zgodnie z instrukcjami klienta — odparł pan Peters. ----Wszystko się 
uprawomocniło i jest w największym porządku.
— Przepraszam pana na chwilę — wybąkał ojciec i znowu zniknął za przepierzeniem.
Zauważyłem, że w oczach pana Petersa błysnęło coś, co nie było ściśle związane z 
interesami, ale zakaszlał, żeby przywołać się do porządku, i otworzył teczkę. 
Wyjąwszy z niej papier o bardzo urzędowym wyglądzie powiedział:
— Pragnąc złagodzić niepokój panów, zacznę od tego... chociaż taka procedura 
sprzeciwia się zasadom biznesu... że macie panowie objąć piękny zapis, doprawdy 
bardzo piękny zapis. I w związku z tym polecono mi wręczyć panom, w tym 
początkowym stadium naszych czynności, list. Czy zechce pan, doktorze, 
przeczytać ten list na głos?
Ojciec wziął list i włożył okulary, ale musiał je zdjąć, żeby przetrzeć szkła. 
Następnie oddał list panu Petersowi. Po prostu ręce tak gwałtownie mu dygotały, 
że nie mógł utrzymać ćwiartki papieru w palcach.
— Jeśli mogę prosić... nie czuję się dobrze dziś rano. Wczorajsza kolacja 
jakoś...
Bliscy mojemu sercu przyjaciele ze szlaku — zaczął pan Peters starając się nie 
znajdować radości w tym, co czytał, ale na próżno. — Pozwalam sobie zostawić 
wam małą pamiątkę po waszym
457
towarzyszu, który w ten egoistyczny sposób usiłuje przynajmniej w duchu pozostać 
z wami dłużej. Może do tego czasu natrafiliście już na tą bogatą żyłę, której 
poszukiwaliśmy przez tyle jakże dla mnie miłych miesięcy? Jeżeli tak, gest mój 
okaże się daremny. Jeżeli nie — spędzę wiele radosnych godzin myśląc o was, 
szczęśliwych w przepięknej Kalifornii. Mało prawdopodobne, żebyśmy się jeszcze 
kiedykolwiek w życiu spotkali. Obowiązki, jakie nakłada na mnie moja nowa rola, 
nie pozwalają na dłuższe podróże. Nawiasem mówiąc, ta roła nie jest taka zła. Na 
dobre czy na złe, ale jest to przecież ta Anglia, która mnie wychowała, a fakt, 
że mogę spłacić wobec niej część moich zobowiązań, daje mi niemałą satysfakcję. 
Doktorze, czy zechce pan zamknąć cząstkę swojego pokrzepiającego ducha na kilku 
stroniczkach listu — raz na rok, w okresie Bożego Narodzenia — abym mógł 
odświeżyć pamięć o miesiącach, które zawsze będę uważał za jeden z 
najcenniejszych klejnotów mojego
życia?
Niech was wszystkich Bóg błogosławi, niech wam szczęście
sprzyja.
BLANDFORD (HENRY ?. ???)
Postscriptum. Muszę jeszcze dodać,- że wasza odmowa byłaby daremna. Majątek 
należy do was — czy chcecie, czy nie chcecie czynnie nim zarządzać.
H. T. C.
Sądząc z twarzy, pan Peters zapomniał na jakiś czas o interesach.
Wytarł nos.
— A teraz przejdźmy do rzeczy — powiedział. — Jego wysokość książę Blandford 
raczył łaskawie — za pośrednictwem banku, w imieniu i na rzecz którego działam — 
złożyć do depozytu, który niebawem przeistoczy się w fundusz powierniczy, sumę 
dziesięciu tysięcy funtów, to jest około pięćdziesięciu tysięcy dolarów, w celu 
zakupienia, wyposażenia w inwentarz żywy i martwy i kontynuacji — zechcecie 
panowie zwrócić uwagę na słowo „kontynuacja", ponieważ łączy się ono z pewnymi 
klauzulami zarządu powierniczego — majątku ziemskiego lub rancho o powierzchni 
nie mniejszej niż sześć tysięcy akrów, która to własność zostanie podzielona w 
równych częściach pomiędzy wymienione poniżej osoby, pod kontrolą —znowu — 
zarządu powierniczego (przez okres kilku lat) i która to własność zarządzana 
będzie według takich metod, jakie obdarowani uznają za najwłaściwsze — znowu w 
ramach ograniczeń wynikających z powiernictwa.
Takie oto, pokrótce, jest zlecenie, o którego treści mogę panów dzisiaj... ehm... 
o którego treści rad jestem czy nawet szczęśli-
458
wy — chociaż jest to stanowisko nieurzędowe — panów dzisiaj zawiadomić.
— Doktorze McPheeters —dodał pan Peters wstając — serdecznie i szczerze 
gratuluję, prywatnie mówiąc, pan rozumie. Jest pan człowiekiem bogatym. Życzę 
panu i pańskiemu synowi, a także pańskim przyjaciołom wszystkiego najlepszego.
Ojciec siedział jak skamieniały.
— Za późno — powiedział w końcu. — Niech pan spojrzy na mnie... pijak, życiowy 
bankrut. Rodzina rozbita, serce złamane, na" dzieje zdeptane, wykształcenie 
mojego syna diabli wzięli. I kto jest temu winien? Ja, wyłącznie ja.
— Proszę się nie gniewać, ale 'to czysty nonsens! — zawołał ??? Peters. — 
Niechże mnie pan traktuje jak przyjaciela. Interesy właściwie są już skończone. 
Mogę sobie chyba pochlebić, że sposób, w jaki je poprowadziłem, przyniósłby 
zaszczyt mojemu ojcu, który, o czym już wspominałem, był wybitnym bankierem. Nie 
chciałbym być posądzony o brak uczuć synowskich, ale sądzę, iż można by postawić 
mu zarzut, że miał zrozumienie jedynie i wyłącznie dla interesów.
Zostają już tylko błahe sprawy — głównie rady, pomoc, strona prawna zagadnienia. 
Będę z panem współpracował z ramienia banku. Mówiąc w moim własnym imieniu, nie 
w imieniu banku, jestem głęboko przekonany, że bez trudu potrafi pan wznieść się 
do tej wielkiej okazji.
Ojciec podniósł głowę, spojrzał na mnie, spytał:
— Co ty o tym myślisz, synu? Czy zdołasz uwierzyć w jeszcze jedną moją 
obietnicę?
Ludzie mówili, że dorosłem, a ja naprawdę czułem się dorosły po tym roku głodu, 
opiekowania się ojcem i wożenia ziemi taczkami po ulicach San Francisco.
(Schyliłem się, żeby nie widzieć jego siwych włosów i pociętej żyłkami skóry na 
twarzy, i obwisłych, fioletowych policzków.
— Ty nas trzymałeś w czasie tej podróży, nawet w najtrudniejszych chwilach — 
powiedziałem. — Nie pan Kissel, chociaż jest taki silny, i nie Coulter, chociaż 
jest taki twardy. To ma coś wspólnego z tym, o czym pisał pan ??? w swoim 
liście, .ta część o pokrzepiającym duchu. A myślę, że taka rzecz nigdy w 
człowieku nie u-miera. Tak jak ja to widzę —ciągnąłem — mamy chyba teraz 
najwspanialszą szan...
— Panie Peters — przerwał mi ojciec wstając i przecierając rękawem kapelusz, i 
dla utrzymania równowagi opierając się nieznacznie o stolik — jakie czynności 
urzędowe należy teraz wykonać?
459
ROZDZIAŁ XLVII
W banku dowiedzieliśmy się, że gotówka będzie przekazana dopiero po ustaleniu, 
że nikt z nas — ani Kisslowie, ani Coulter i tak dalej — nie natrafił na bogatą 
żyłę przed dniem 20 października. Ale oni nie odkryli żadnej żyły; wiedzieliśmy 
o tym, bo nie poszukiwali już złota, a zresztą mieliśmy od nich list zaledwie 
przed kilku
dniami.
A wkrótce, któregoś ranka, ojciec, pan Peters i ja wsiedliśmy na pokład żaglowca 
płynącego w górę rzeki do Sacramento. Poprzedniego wieczoru poszliśmy na 
pożegnalną kolację z pastorem Eber-sohlem i jedliśmy tym razem dla odmiany 
prawdziwe potrawy w hotelu; pan Peters uparł się, że za nas wszystkich zapłaci, 
podkreślił jednak, że pójdzie to na rachunek administracji funduszu. Kiedy 
prosiliśmy razem z ojcem pastora Ebersohla, żeby podzielił z nami nasze nowe 
życie, odmówił potrząsając głową tęsknie, chociaż stanowczo, i tłumacząc, że 
musi zostać w San Francisco, bo szatan chwycił ite okolice w swoje szpony i 
trzyma je tak mocno, że może dopiero po czterdziestu latach da się ten uścisk 
rozerwać. Obiecał w każdym razie, że jeśli on i jego koledzy kiedyś zwyciężą, 
przyjedzie i zamieszka z nami, gdziekolwiek będziemy.
Stał na przystani, kiedy odpływaliśmy, powiewał kapeluszem — z gołą głową, 
uśmiechnięty, na pół zagłodzony, pełen odwagi i poczucia obowiązku. Powtórzę za 
moim ojcem, że był to człowiek wielki, jakąkolwiek by się do niego przykładało 
miarkę.
Wysłaliśmy list z podziękowaniem do pana ???, ? także drugi list ido domu, w 
którym pierwszy raz dźwięczała prawda. A ja napisałem list do Po-Povi, ale go tu 
nie przytoczę; te ckliwe dyrdy-małki nie są moją najmodniejszą stroną. Zanim 
dotarliśmy do Vernon — płynąc przez Sacramento — ojciec poprawił się trochę na 
twarzy. Na statku ani razu nie wspominał o whisky, chociaż niektórzy panowie 
pili wieczorami w barze naprawdę bez umiaru. Ale przez kilka nocy w ogóle nie 
spał. Wiem, bo leżał na koi nade mną i słyszałem, jak się rzuca. Rozumiałem już 
teraz, jak bardzo cierpiał. W blasku księżyca padającym przez 'uchylone drzwi 
kajuty widziałem jego dłoń zaciśniętą na brzegu materaca — skóra biała, 
naciągnięta na knykciach. W żaden sposób nie można mu było pomóc; pan Peters też 
o tym wiedział. Milczeliśmy więc i czekali.
Najsmutniejsze, to że zniknęła cała jego pompa i rozmach. Nie było już w nim 
dawnego kipiącego optymizmu, szczerego, prawdziwego przekonania, że szczęście 
jest tuż. Rozpacz mnie brała, kiedy na niego patrzałem. Ale słońce, wiatr i 
bryzgi piany na pokładzie wzmocniły go trochę, poprawiły jego wygląd. Siwe włosy 
miały już zostać na zawsze, ale plamista bladość cery szybko zaczęła zni-
460
kać. Jakkolwiek było z nim źle, powracał jednak do zdrowia, a zanim dotarliśmy 
do Vernon, odzyskał częściowo apetyt.
W końcu wylądowaliśmy i szliśmy ulicą osiedla, ja z uczuciem nerwowego ściskania 
w dołku. Bo -minęło naprawdę dużo czasu. Ale zobaczyłem go w końcu, stał na tym 
samym miejscu —ten sam co przed rokiem stragan rzeźnicki chociaż rozbudowany — 
a-z tyłu mały dom z mnóstwem rozmaitych przybudówek. Słońce świeciło mi w oczy, 
więc je osłoniłem ręką usiłując dojrzeć, kto stoi na progu. Nagle usłyszałem 
radosny krzyk Jennie i już w następnej sekundzie biegła ku nam, jak zwykle 
podnosząc wysoko spódnice. Jej miękki, nakrochmalony, słodko pachnący uścisk w 
jakiś sposób wynagrodził mi ten cały rok nędzy. A potem pani Kissel ze swoją 
gromadką i w końcu niedźwiedzi • uścisk łapy jej męża, niech go diabli; w 
wybuchu serdeczności stawał się groźny dla otoczenia, to samo mówił mój ojciec.
Spłakaliśmy się wszyscy jak boibry, nawet pan Peters, który — co podkreślał -z 
naciskiem kilka razy — interesował się tym naszym rodzinnym zjazdem czysto 
zawodowo i dlatego nie odczuwał absolutnie żadnych (jak nas zapewnił wycierając 
nos) wzruszeń, za co doprawdy dziękował Bogu, jako że jego zmarły ojciec z 
pewnością nie pochwalałby innej postawy.
A po południu, kiedy Coulter, wujaszek Ned i Todd wrócili z codziennej wyprawy 
do kopalń, wszystko zaczęło się od początku.
Wreszcie powiedzieliśmy im o panu ??? i rancho i nikomu nie chciało się to 
pomieścić w głowie, takie było jakieś aż groźne i zadziwiające. A najbardziej 
przejęli się Kisslowie. Pan Kissel powtarzał pięć czy sześć razy, jakby chciał 
nam to wbić w pamięć:
— ??? był urodzony farmer. Zawsze to wiedziałem.
A pani Kissel odeszła i ukryła twarz w fartuchu, potem wróciła i powiedziała, że 
pośle panu ??? skrzynkę pomidorów z pierwszego zbioru.
Jedyne, co psuło nasz rodzinny nastrój, to że wszyscy czuli się jacyś speszeni 
zmianą w sposobie bycia mojego ojca. Martwili się, że taki jest spokojny i 
zgnębiony. Obserwowałem Coultera podczas obiadu (jedliśmy teraz w domu, nie jak 
dawniej wokół ogniska), a kiedy potem wziął ojca na stronę, poszedłem za nimi z 
ciekawości i znalazłem sobie bardzo wygodne miejsce za drzewem.
— Doktorze — powiedział Coulter biorąc ojca za łokieć — oddał mi pan kiedyś 
przysługę, której nigdy w życiu nie zapomnę. Coś mi się zdaje, że przyszła kolej 
na mnie. Nie wiem, może -czuje się pan teraz jak życiowy bankrut; może wyrzuca 
pan sobie cały ten niepotrzebny znój i straty. Nie, proszę mi nie przerywać. 
Pewnie nie jest panu też lekko na sercu z powodu tego picia. No cóż, jest pan w 
takim samym kiepskim położeniu, w jakim ja byłem, kiedy mi pan wyrżnął to 
kazanie. —? Ojciec znowu otworzył usta, ale
461
Coulter go przegadał. — Pytam pana: komu zawdzięczamy to, co pan ??? dla nas 
zrobił? Mnie, ciemnemu nieukowi z puszczy, który tyle ma tylko nauki, że się 
potrafi podpisać? Mattowi Kisslowi, który nie umiałby sklecić trzech zgrabnych 
zdań. żeby się uratować od śmierci? Pani Kissel? Jennie? Panu to zawdzięczamy, 
doktorze, w stu procentach panu. Pan jest kośćcem tej naszej wyprawy i zawsze 
nim był. W tych historyjkach, któreś nam pan opowiadał przy ognisku, była jakaś 
poezja... Nie mogę powiedzieć, żebyśmy tak znowu bardzo wierzyli w te pana 
frymuśne marzenia, ale lubiliśmy ich słuchać, a co więcej, właśnie one dodawały 
nam sił. Nie dawniej jak kilka dni temu mówiliśmy o tym z Nedem Reevesem. 
Doktorze, dzięki panu byliśmy jacyś szczęśliwi, a to jest coś, czego nie można 
kupić za pieniądze. Brak nam tego wszystkiego i mamy nadzieję, że pan to prędko 
odzyska.
Ojciec obrócił się iodszedlsam nad rzekę. Ale kiedy wstaliśmy rano, był 
odmieniony; nie miał już tak beznadziejnej miny.
— A teraz co do lokalizacji naszego rancho — powiedział wkładając okulary i 
wyjmując z kieszeni małą broszurkę. — Przeprowadziłem pewne badania i doszedłem 
do wniosku, że szansa, prawdziwa przyszłość, czeka nas na wyspach Sandwich, 
ostatnio coraz częściej zwanych Wyspami Hawajskimi.
W czasie wykonywania praktyki lekarskiej w San Francisco miałem okazję rozmawiać 
z wielu osobami z tamtych stron. Klimat jest zdrowy, ziemia żyzna i tania. 
Posuwając się krok dalej, powiem, że nie zdziwiłaby mnie wiadomość o odkryciu 
tam złota.
Ale dla nas szczególnie interesujący wydaje się jeden jeszcze fakt: otóż obecny 
władca Hawajów, król Kamehameha III, jest notorycznym pijakiem — był na tyle 
przyzwoity, że przy tym słowie drgnął nieznacznie — i sprawuje wszystkie funkcje 
dworskie trzymając zawsze pod pachą butelkę takiego czy innego alkoholu. To nie 
są czcze plotki, lecz materiał udokumentowany, który wkrótce ukaże się w książce 
jednego z moich angielskich przyjaciół.
A oto, co jest najważniejsze z naszego punktu widzenia: królem rządzi jak chce 
pewien szkocki duchowny! Rozumiecie chyba, jakie zyskamy przywileje mając tego 
rodzaju powiązania na dworze. Mam na myśli naturalnie moje własne szkockie 
pochodzenie. . Dlatego sprawa lokalizacji jest dla mnie prosta i jasna. Majątek, 
prawdopodobnie bogactwo, o jakim nikomu nawet się nie śni w naszym kraju, czeka 
nas na Hawajach — umilkł i zdjął okulary, a potem dodał raźnym tonem: - Statki 
odpływają na Hawaje co dwa tygodnie.
Słuchaliśmy go z przyjemnością; jego uwagi brzmiały naprawdę melodyjnie, a sensu 
miały w sobie tyle co zwykle, to znaczy coś tam w nich było, ale niedużo, W 
każdym razie wrócił do swojego stanu normalnego i wszyscy mieli uradowane miny.
462
Coulter powiedział z uśmiechem:
— Doktorze, zachowajmy sobie Hawaje na inny użytek. Będziemy mieli 'O czym 
myśleć. Zawsze nam się to przyda, kiedy nas schwyci niepokój.
— Są okolice — odezwał się Matt Kissel. — Zielone, faliste, z grubą warstwą 
czarnej, tłustej ziemi pod spodem. Nad Rzeką Niedźwiedzia. Myślałem o nich przez 
cały ten rok. ?
Nikt nie próbował mu przeczyć. Ile razy pan Kissel wygłaszał takie długie 
przemówienie, miało ono wartość błogosławieństwa. Pośpieszę się teraz i powiem — 
te nasze przygody i tak zajęły już za dużo miejsca — że polegając na 
przenikliwym, dobrze wszystko kalkulującym oku pana Petersa sprzedaliśmy sklep 
rzeźniczy i muły i na początku listopada przenieśliśmy się do dobrze nawodnionej 
doliny leżącej na północ od obszarów zalewowych Rzeki Niedźwiedzia; na wspaniale 
zielone, żyzne pola i lasy, rozpościerające się od terenów (nadrzecznych ku 
podnóżom gór; łąki z doskonałymi pastwiskami, kępy dębów z pękami jemioły w 
gałęziach, strumienie o brzegach zarośniętych żółtą wierzbą, wyżej na stokach 
jodły o czarnych bliźniaczo rosnących pniach; kwitnące drzewa i krzewy, jakich 
nie widzieliśmy od czasu podróży przez prerię: dereń i pnące wino, jagody, 
manzanity — dzikie jabłuszka — i orzechy, delikatne i słodkie w smaku.
Ojciec napisał w dzienniku: „Jest tu dość miejsca na rozległe gospodarstwa 
hodowlane, które zamierzamy założyć w tej bujnej dziczy. Myślę, że ta nasza 
dolina śmiało może być nazwana rajem na ziemi".
Załatwiliśmy wszystko jak należy. Zbadaliśmy te okolice dokładnie, nie myślcie, 
że kupiliśmy ziemię bez namysłu, jak domagał się tego ojciec przy oglądaniu 
każdego nowego obiektu. Ziemia była pół darmo; właściwie można ją było po prostu 
zająć, ale pan Peters uparł się, że należy „wyświetlić" pewne hiszpańskie 
nadania i tytuły własności, a także roszczenia Indian. Po uporządkowaniu 
wszystkiego kupiliśmy ponad siedem tysięcy akrów; własność została podzielona 
równo między te osoby, które wspólnie przebyły prerię, to jest na trzy części, z 
przeznaczeniem pewnej ilości ziemi i domu dla wujaszka Neda i Todda i 
zagwarantowaniem im wszelkiej pomocy, gdyby chcieli rozszerzyć i rozbudować 
swoje gospodarstwo. Budowa domów ruszyła jeszcze przed Bożym Narodzeniem. O-
grodziliśmy pastwiska, ale przeznaczyliśmy większość nie zalesionych terenów na 
'Otwarte wypasy. Następnie kupiliśmy trzodę od ludzi takich jak kapitan Sutter, 
pan Johnson znad Rzeki Niedźwiedzia, panowie Yount i Chiles z doliny Napa i 
wreszcie generał Vallejo i jego brat pułkownik Vallejo, wspaniali, szlachetni 
ludzie zamieszkali w Sonoma.
Matt Kissel, nadal zdecydowany prowadzić gospodarstwo rolne
463
Coulter go przegadał. — Pytam pana: komu zawdzięczamy to, co pan ??? dla nas 
zrobił? Mnie, ciemnemu nieukowi z puszczy, który tyle ma tylko nauki, że się 
potrafi podpisać? Mattowi Kisslowi, który nie umiałby sklecić trzech zgrabnych 
zdań, żeby się uratować od śmierci? Pani Kissei? Jennie? Panu to zawdzięczamy, 
doktorze, w stu procentach panu. Pan jest kośćcem tej naszej wyprawy i zawsze 
nim był. W tych historyjkach, któreś nam pan opowiadał przy ognisku, była jakaś 
poezja... Nie mogę powiedzieć, żebyśmy tak znowu bardzo wierzyli w te pana 
frymuśne marzenia, ale lubiliśmy ich słuchać, a co więcej, właśnie one dodawały 
nam sił. Nie dawniej jak kilka dni temu mówiliśmy o tym z Nedem Reevesem. 
Doktorze, dzięki panu byliśmy jacyś szczęśliwi, a to jest coś, czego nie można 
kupić za pieniądze. Brak nam tego wszystkiego i mamy nadzieję, że pan to prędko 
odzyska.
Ojciec obrócił się i odszedł sam nad rzekę. Ale kiedy wstaliśmy rano, był 
odmieniony; nie miał już 'tak beznadziejnej miny.
— A teraz co do lokalizacji naszego rancho — powiedział wkładając okulary i 
wyjmując z kieszeni małą broszurkę. — Przeprowadziłem pewne badania i doszedłem 
do wniosku, że szansa, prawdziwa przyszłość, czeka nas na wyspach Sandwich, 
ostatnio coraz częściej zwanych Wyspami Hawajskimi.
W czasie wykonywania praktyki lekarskiej w San Francisco .miałem okazję 
rozmawiać z wielu osobami z tamtych stron. Klimat jest zdrowy, ziemia żyzna i 
tania. Posuwając się krok dalej, powiem, że nie zdziwiłaby mnie wiadomość o 
odkryciu tam złota.
Ale dla nas szczególnie interesujący wydaje się jeden jeszcze fakt: otóż obecny 
władca Hawajów, król Kamehameha III, jest notorycznym pijakiem — ibył na tyle 
przyzwoity, że przy tym słowie drgnął nieznacznie — i sprawuje wszystkie funkcje 
dworskie trzymając zawsze pod pachą butelkę takiego czy innego alkoholu. To nie 
są czcze plotki, lecz materiał udokumentowany, który wkrótce ukaże się w książce 
jednego z moich angielskich przyjaciół.
A oto, co jest najważniejsze z naszego punktu widzenia: królem rządzi jak chce 
pewien szkocki 'duchowny! Rozumiecie chyba, jakie zyskamy przywileje mając tego 
rodzaju powiązania na dworze. Mam na myśli naturalnie moje własne szkockie 
pochodzenie. . Dlatego sprawa lokalizacji jest dla mnie prosta i jasna. Majątek, 
prawdopodobnie bogactwo, o jakim nikomu nawet się nie śni w naszym kraju, czeka 
nas na Hawajach — umilkł i zdjął okulary, a potem dodał raźnym tonem: — Statki 
odpływają na Hawaje co dwa tygodnie.
Słuchaliśmy go z przyjemnością; jego uwagi brzmiały naprawdę melodyjnie, a sensu 
miały w sobie tyle eo zwykle, to znaczy coś tam w nich było, ale niedużo. W 
każdym razie wrócił do swojego
stanu normalnego i wszyscy mieli uradowane miny.
'%
462
Coulter powiedział z uśmiechem:
— Doktorze, zachowajmy sobie Hawaje na inny użytek. Będziemy mieli 'O czym 
myśleć. Zawsze nam się to przyda, kiedy nas schwyci niepokój.
— Są okolice — odezwał się Matt Kissel. — Zielone, faliste, z grubą warstwą 
czarnej, tłustej ziemi pod'spodem. Nad Rzeką Niedźwiedzia. Myślałem o nich przez 
cały ten rok. •
Nikt nie próbował mu przeczyć. Ile razy pan Kissel wygłaszał takie długie 
przemówienie, miało ono wartość błogosławieństwa.
Pośpieszę się teraz i powiem — 'te nasze przygody i tak zajęły już za dużo 
miejsca — że polegając na przenikliwym, dobrze wszystko kalkulującym oku pana 
Petersa sprzedaliśmy sklep rzeźniczy i muły i na początku listopada 
przenieśliśmy się do dobrze nawodnionej doliny leżącej na północ od obszarów 
zalewowych Rzeki Niedźwiedzia; na wspaniale zielone, żyzne pola i lasy, 
rozpościerające się od terenów (nadrzecznych ku podnóżom gór; łąki z doskonałymi 
pastwiskami, kępy dębów z pękami jemioły w gałęziach, strumienie o brzegach 
zarośniętych żółtą wierzbą, wyżej na stokach jodły o czarnych bliźniaczo 
rosnących pniach; kwitnące drzewa i krzewy, jakich nie widzieliśmy od czasu 
podróży przez prerię: dereń i pnące wino, jagody, manzanity — dzikie jabłuszka — 
i orzechy, delikatne i słodkie w smaku.
Ojciec napisał w dzienniku: „Jest tu dość miejsca na rozległe gospodarstwa 
hodowlane, które zamierzamy założyć w tej bujnej dziczy. Myślę, że 'ta nasza 
dolina śmiało może być nazwana rajem na ziemi".
Załatwiliśmy wszystko jak należy. Zbadaliśmy te okolice dokładnie, nie myślcie, 
że kupiliśmy ziemię fcez namysłu, jak domagał się tego ojciec przy oglądaniu 
każdego nowego obiektu. Ziemia była pół darmo; właściwie można ją było po prostu 
zająć, ale pan Peters uparł się, że należy „wyświetlić" pewne hiszpańskie 
nadania i tytuły własności, a także roszczenia Indian. Po uporządkowaniu wszyS* 
kiego kupiliśmy ponad siedem tysięcy akrów; własność została P,°" dzielona 
'równo między te osoby, które wspólnie przebyły pre^' to jest na trzy części, z 
przeznaczeniem pewnej ilości ziemi i do1^, dla wujaszka Neda i Todda i 
zagwarantowaniem im wszelkiej L. mocy, gdyby chcieli rozszerzyć i rozbudować 
swoje gospodarsle
Budowa domów ruszyła jeszcze przed Bożym Narodzeniem.B grodziliśmy pastwiska, 
ale przeznaczyliśmy większość nie ????? nych terenów na otwarte wypasy. 
Następnie kupiliśmy trzodeB ludzi takich jak kapitan Sutter, pan Johnson 
znad Rzeki If dźwiedzia, panowie Yount i Chiles z doliny Napa i wreszcie i\erał 
Vallejo i jego brat pułkownik Vallejo, wspaniali, szlacb ludzie zamieszkali w 
Sonoma.
Matt Kissel, nadal zdecydowany prowadzić gospodarstwo tĄ
prócz hodowlanego, sprowadził ziarno siewne — pszenicę, żyto i jęczmień — i 
wprost nie mógł doczekać się wiosny.
Wynajęliśmy wspólnie kilkunastu Indian do pomocy i praca ruszyła z kopyta. Nigdy 
nie widziałem, żeby ojciec wkładał w coś tyle serca. Ale czegoś było mu brak; 
chciał jak najprędzej sprowadzić rodzinę. Napisał listy do domu, że po nich 
przyjedzie, i teraz niecierpliwie oczekiwał chwili wyjazdu.
Pożegnaliśmy się więc z nim spędziwszy bardzo wesołe Boże Narodzenie w na pół 
wykończonym domu Kisslów, domu z drzewa i cegły wypalanej na słońcu. Ja miałem 
mieszkać przez ten czas u Bucka i Jennie i pilnować prac na naszym rancho.
Wcześnie któregoś ranka zebraliśmy się wszyscy na podwórzu domu Kisslów i 'tu 
nastąpiło rozstanie. Był też z nami pan Peters, który przyjeżdżał od czasu do 
czasu pilnować formalnej strony transakcji.
Uścisnąwszy mnie ojciec podał kolejno rękę mężczyznom,, a kobiety ucałował.
— Sześć 'miesięcy, najwyżej osiem — zawołał wskakując na siodło. — Połączymy się 
i będzie to już koniec naszych wędrówek. — Potem zwrócił się do Jennie: — Uważaj 
na przyszłego gubernatora Kalifornii — napomykając w ,ten sposób o dziecku, 
które miało im się urodzić w lecie.
Zostanie mi w pamięci taki, jaki był tego ranka. Odzyskał zdrowie; siwe włosy 
nie postarzały go już, dodawały mu tylko godności, a jego twarz — ogorzała, 
jędrna — była twarzą człowieka, który w końcu znalazł chyba to, czego szukał. 
Trzymał kapelusz w ręku, jego oczy błyszczały radością rozpoczynającej się nowej 
przygody. Szlak Santa Fe. Czy można wiedzieć, jakie się tam. kryją wspaniałe 
możliwości? Wielka szansa, szansa...
Patrząc wtedy na niego cieszyłem się, że nigdy nie dorósł. Może powinienem być 
smutny, bo miałem jakieś niejasne przeczucie, że go już nigdy nie zobaczę. A 
tymczasem nie mogłem się nie uśmiechać. W porządku. Złoty skarb, przebogata żyła, 
jego marzenie schwytane w końcu w ręce po długim szukaniu leżało gdzieś przed 
nim na szlaku, za następnym zakrętem. W porządku. Sam ten następny zakręt był 
złotą żyłą ojca, jak to kiedyś napisałem w liście. Zastanawiałem się, jak długo 
wytrzyma, zanim te nęcące pagórki rozbudzą w nim dawny niepokój. Ile miesięcy 
upłynie, zanim sama ta dolina i nasze rancho staną się jego wrogami, zanim ukaże 
się pierwsza chmura zapowiadająca zmartwienie. Machaliśmy mu wszyscy rękami, a 
ja patrzałem za nim, jak odjeżdża na spotkanie z losem.
Była już wiosna, wierzby nad brzegami strumieni puszczały pąki, topniał śnieg 
wysoko w górach, gdy któregoś późnego wieczoru
464
samotny, pokryty kurzem jeździec podprowadził konia pod drzwi domu Odułtera. 
Słysząc go wyszliśmy na próg, a wtedy zwrócił się do nas.
— Możecie mi powiedzieć, gdzie mieszka James czy też Jaimie McPheeters?
Nie pytając wiedziałem, że przynosi mi wiadomość od ojca. Powiedziałem, kim 
jestem; zsiadł z konia i wręczył mi kopertę.
Wszedłem do domu, żeby obejrzeć jej zawartość przy świetle lampy. W kopercie 
znajdował się krótki list kondolencyjny od pana Petersa i pismo urzędowe wraz z 
raportem od biskupa Zacatecas z Meksyku. Okazało się, że pan Peters, otrzymawszy 
pocztą pewne dokumenty, w których znajdowało się jego nazwisko i adres, a które 
ojciec miał przy ,sobie wyjeżdżając w podróż, rozpoczął na własną rękę 
dochodzenie. Nie zawiadomił mnie o niczym, żeby nam nie przysparzać może 
zbędnego niepokoju. Treść pisma biskupa Zacatecas była następująca:
W. PAN JUNIUS T. PETERS Bank Górników i Marynarzy, S. A. San Francisco, 
Kalifornia
Szanowny Panie,
otrzymałem list pański z dnia 15 marca, zwlekałem jednak z odpowiedzią czekając 
na informacje, o których nadesłanie zwróciłem się do proboszcza Colotlan. 
Załączam przy niniejszym jego raport.
Probostwo Colotlan 19 kwietnia 1852 r.
Eminencjo,
pragnąc uczynić zadość życzeniu Jego Świątobliwości mam zaszczyt przesłać 
poniższe dane dotyczące zabójstwa dokonanego na osobie doktora MePheetersa. We 
czwartek 3 lutego doktor McPheeters został napadnięty i raniony w nie 
zamieszkanym domu na przedmieściach tego miasta, dokąd zwabił go pod pretekstem 
udzielenia pomocy lekarskiej choremu mężczyzna przebrany za kobietę; osobnik ten 
zjawił się między 9 a 10 wieczorem w domu p. Jamesa Dwyera, u którego mieszkał 
doktor McPheeters.
Doktor udał się z przebranym mężczyzną do domu domniemanego pacjenta, gdzie 
przed samym wejściem otoczyło go trzech mężczyzn, z których jeden pchnął go 
nożem w pierś i uderzył kilka razy kijem po głowie, zadając siedem poważnych ran. 
Policja słysząc jęki znalazła umierającego. Zaniesiono go do domu Jamesa Dwyera 
(amerykańskiego oszusta i szarlatana); doktor McPheeters zmarł tamże
30 — Podróże Jaimiego MePheetersa
465
w dniu 5 lutego i tegoż dnia został pochowany na cmentarzu znajdującym się na 
południowym krańcu miasta.
Jak wynika z akt sprawy, które mam przed sobą spisując te informacje dla Waszej 
Świątobliwości, zabójcy nie zdążyli obrabować swojej ofiary, zabrałi mu tyłko 
kapelusz, laską i pierścionek malej stosunkowo wartości. Wydaje się więc, co 
zresztą znajduje potwierdzenie w aktach sprawy, że zabójcy zostali opłaceni 
przez Dwyera; człowiek ten postanowił zagarnąć gotówkę znajdującą się w 
posiadaniu zmarłego. Jak bowiem wynika z zeznań niejakiej Marii Sos-tenes 
Bańuelos, która opiekowała się za życia doktorem McPheeter-sem, nosił on zawsze 
coś w rodzaju kamizelki własnoręcznie mu przez nią uszytej, z ukrytymi w 
kieszonce kilkoma uncjami złota, a ponadto w pasie skórzanym miał pięć małych 
woreczków na pieniądze, które mieściły po dolarów dwadzieścia lub więcej. 
Pieniądze te zniknęły bez śladu, chociaż policja dołożyła wszelkich starań, żeby 
wyświetlić zbrodnię. W czasie śledztwa ujawnione zostały fakty zdające się 
wskazywać na Dwyera jako na inspiratora zbrodni, której wykonawcami byli 
Petronilo Raigosa i Antonio Gonzales.
Trudno powiedzieć, jaki będzie wyrok. Akta sprawy składają się ze stu 
siedemnastu kart, ale mimo że sąd wydał nakaz aresztowania oskarżonych, znajdują 
się oni na wołności, sam zaś Dwyer został wypuszczony za kaucją, której 
ograniczenia pogwałcił, i mieszka nie molestowany przez nikogo w rejonie kopalni 
Chachihuitee. Posunął się w swoim zuchwalstwie i podłości tak dałeko, że złożył 
w Waszyngtonie skargę przeciwko rządowi meksykańskiemu; żąda ?? niej 
odszkodowania za krzywdę moralną i straty materialne poniesione w okresie, w 
którym pozbawiono go w tym mieście wolności w związku z jego straszliwą zbrodnią. 
Polecam Waszą Świątobliwość opiece Pana naszego i Boga.
(— )PABLO SANCHEZ CASTELLANOS
Mam nadzieję, że powyższe czyni zadość Pańskim życzeniom, przynajmniej o 
tyle, o ile ja je mogę zaspokoić. Łączę wyrazy poważania.
J. M. DEL REFUGW BISKUPZACATECAS
Reszta dzienników mojego ojca nadeszła później. Ostatnim słowem ostatniego 
zapisku, poczynionego najwyraźniej w pośpiechu, było: „Jutro" i trzy kropki.
Pastor Ebersohl przyjechał w tydzień później. Uznał, że diabeł czy nie diabeł, 
może na jakiś czas pozostawić San Francisco własnemu losowi i pracą rąk opłacił 
drogę w górę rzeki; potem to idąc pieszo,to przysiadając się do emigrantów na 
wozach, dotarł aż do rancho. Nie potrafię powiedzieć, jak bardzo byliśmy mu 
radzi. A
466
gdy usiedliśmy po kolacji na ganku u Kisslów — Coulter z Jennie, wujaszek Ned z 
Toddem i Kissłowie — pastor Ebersohl zapomniał na chwilę, że jest kaznodzieją. 
Wypił nawet szklaneczkę wina; nie byłbym chyba bardziej zdumiony, gdyby wywiesił 
tablicę chwalącą szatana. Potem siedział i do północy mówił nam o moim ojcu. 
Nigdy jeszcze nie słyszałem, żeby powiedział tyle naraz sensownych rzeczy, mówił 
wprawdzie to, co dawniej, ale dobrze.
— Doktor ufał przyszłości. I w ten sposób, można powiedzieć, miał więcej wiary 
niż my wszyscy razem wzięci. Wierzył w istnienie zielonych pastwisk, wici 
płonących na wzgórzu. I umierał w przekonaniu, jestem tego pewien, że je 
wreszcie znalazł. Może nigdy nie uświadamiał sobie, że aby utrzymać te swoje 
marzenia, aby móc rozkoszować się w pełni tym, co było tylko ułudą, musi je 
prędko znowu z rąk wypuścić, pośpieszyć naprzód, podjąć znów poszukiwania, które 
dla niego nigdy nie mogły się skończyć. Nie opłakuj go, synu. Jest bezpieczny w 
swoim świecie ułudy, pozbył się szarpiących duszę demonów. A my wszyscy jesteśmy 
bogatsi dzięki jego cudownym błędom i szaleństwom.
Napisałem list do matki i po pewnym czasie otrzymałem odpowiedź. Sprzedała dom, 
spłaciła długi ojca; zostało dość na pokrycie ? kosztów podróży dla niej, Hanny 
i Mary; udadzą się do Kalifornii przez Panamę, potem statkiem do San Francisco. 
Tej zimy umarła ciotka Kitty, zachorowała na zapalenie płuc, z którego nie 
zdołał jej wyleczyć własnej roboty bulion z wątroby oposa zmieszany z 
poświęconym naparem hubki; co gorsze nie chciała się stosować do wskazówek 
wezwanego lekarza. Matka nadała wolność zarówno Klarze, jak Willy'emu, 
ofiarowała im trochę pieniędzy i znalazła pracę w sąsiedztwie.
Matka opuszczała Louisville na dobre. Wiem, jak trudno było jej się rozstać z 
tym miastem, ale byłem rad, że przyjeżdża. Ani razu w tym swoim liście nie 
wspomniała bezpośrednio czy pośrednio o ojcu. Myślę, że w ciągu tych lat, gdy 
była sama, gdy czasem przez długie miesiące nie otrzymywała od niego znaku życia, 
ojciec praktycznie przestał dla niej istnieć. Wymazała go ze swoich myśli tak 
zupełnie, że stracił moc zadawania jej bólu.
Minie wiele iriiesięcy, zanim tu przyjadą. Tymczasem nasze gospodarstwa 
rozrastają się, obsialiśmy ziemię, wiedzie nam się dobrze. Ale nie są to jeszcze 
spokojne czasy. Ludzie dostrzegli wartość tej ziemi i dwukrotnie bandy 
rzezimieszków próbowały wziąć ją siłą w posiadanie. Pewnego strasznego dnia 
Coulter, zmęczony tą ciągłą walką rozsądku przeciwko brutalnej sile (co już samo 
było wbrew jego naturalnym instynktom), przypasał pistolet i upodobniwszy się do 
tego dawnego zabijaki ze szlaku położył trupem trzech mężczyzn na polance 
niedaleko domu; zgodnie ze swoją
467
reputacją czekał, aż każdy z nich pierwszy wyciągnie broń z olstrów.
Potem, kiedy wzdłuż całego wybrzeża rozeszła się wieść, kim jest Coulter — 
kompanem Kita Carsona i Bridgera ze szlaku, człowiekiem, który poradził sobie z 
bandytami w Teksasie — złodzieje ziemi dali nam spokój. Ale zdarzenie to miało 
jedną przykrą stronę, mianowicie popsuło,na kilka dni stosunki między nim a wu-
jaszkiem Nedem, który uważał, że przy relacji jeden do trzech Coulter miał 
moralny obowiązek dopuścić go do zabawy. Coulter obiecał poprawę i jakoś cała 
rzecz rozeszła się po kościach.
Przyszła jesień i jestem w drodze do San Francisco. Mam na sobie nowe ubranie. 
Niedługo skończę siedemnaście lat. Ale prawie nie dostrzegam rzeki ani statków, 
ani miasta, gdzie tak długo mieszkałem w znoju i biedzie. Serce przeszywa mi ból 
na widok miejsca, w którym stał kiedyś namiot marynarzy, i myślę o projektach 
ojca
468
% tamtych dni. Ale do przystani zbliża się statek; zrzucono już cumy, ludzie 
biegają tu i tam po nabrzeżu, parowe dźwigi hałasują przeraźliwie.
A na pokładzie, dziwnie obca w swoich angielskich sukniach, stoi moja siostra, 
która nie będzie już moją siostrą. Na sekundę splata ręce na piersi w tym 
indiańskim geście, którego nie zrozumiałem, gdy odchodziła ode mnie tamtego dnia 
w lasku; potem uśmiecha się wesoło i macha ręką.
Spuszczono pomost, wbiegam na pokład z sercem łomocącym w piersi.
— Wyglądasz... inaczej. Czy to jesteś ty?
— Och, Jaimie, to ja!
Podaje mi rękę i idziemy razem w tę piękną przyszłość, o której istnieniu mój 
ojciec nigdy nie wątpił — w naszą teraźniejszość, w którą ja nigdy nie przestanę 
wierzyć.
Isis
—
—
?
????^^^??^?