Jerzy Ficowski
berłem Króla pikowego
Iskry
ekreiy cygańskich wróżb

\

NO
s
?

____,____,___

Jerzy Ficowski
Pod berłem
Króla pikowego
sekrety
cygańskich
wróżb

Iskry-Warszawa-1990
Opracowanie graficzne KRYSTYNA TOPFER
Na okładce reprodukcja oryginalnej karty cygańskiej udostępnionej przez autora
Exlibris Jerzego Ficowskiego — drzeworyt Edwarda Czarneckiego, 1950
Redaktor Teresa Mencina
Redaktor techniczny Elżbieta Kozak
Korektor Joianta Rosos.ńska
??
?'?????-
ISBN 83-207-1195-9
©Copyright by Jerzy Ficowski, Warszawa 1990 r.
Illustrations © copyright by Marian Bednarski, Jerzy Dorożyński, Jerzy Ficowski, 
Marek Holzman,
Krystyna Krzyżanowska
Printed in Polana
Państwowe Wydawnictwo „Iskry", Warszawa 1990 r. Wydanie I. Nakład 29 800 + 200 
egz. Ark. wyd. 10. Ark. druk. 9,5 + 1 ark. wkładek. Papier offset, ki. III, 70 g, 
61 cm (rola). Łódzka Drukarnia Dziełowa. Zam. nr 714/1100/88. ?-89
Pod berłem króla pikowego

?
?. Pod berłem króla pikowego
Król pikowy sprawuje władzę — obok swych trzech braci innych barw — w monarchii 
karcianej, w kabalarskim królestwie. Został wybrany na patrona cygańskich wróżb 
nie dlatego, iżby rozporządzał większymi mocami niż jego rodzeństwo i nie z tej 
racji, że często pełni w przepowiedniach złowróżbną rolę. Są przecież i wróżby 
pomyślne, na które nie pada jego cień. Spośród koronowanej czwórki wybraliśmy 
właśnie jego z uwagi na pikową fizjonomię, cygańską powierzchowność. Jego krucze 
włosy, czarne oczy i osobliwe berło, które dzierży w dłoni, składają się na 
dostojną postać, przypominającą do złudzenia cygańskich królów, zasiadających od 
czasu do czasu, tu i ówdzie, na wędrownym tronie. Ale król pikowy nie jest ich 
podobizną; to raczej oni stanowią mniej lub bardziej udatną kopię Jego Karcianej 
Mości, stworzeni na jego obraz i podobieństwo. Między nimi a nim istnieje tajny 
związek. Cóż bowiem robiłby cygański król, gdyby nie król pikowy i jego karciani 
podwładni, którzy zapewniają egzystencję cygańskim taborom? Przecież to właśnie 
wróżba jest od wieków ich główną karmicielką...
Czyżby więc była wróżba specyficzną cechą cygańszczyzny, wyłączną domeną Cyganek? 
Znana jest przecież wśród innych ludów, praktykowana od tysiącleci, uprawiana do 
dzisiaj. A jednak...
Wróżbiarstwo bywało i bywa umiejętnością i profesją jednostek i grup wybrańców — 
szamanów, czarodziejów, wróżów — i służy rodzimym grupom plemiennym i kultowym. 
Wiąże się ściśle z obrzędami sakralnymi. Jest narzędziem zmagania się z 
niewiadomym, magicznym czerpaniem wskazań i przestróg na użytek własny i 
współbraci. Współwyznawcy wróża otaczają go bałwochwalczą czcią, obcy — 
potępieniem. Jest on rzecznikiem swych współplemieńców wobec bóstwa, sprawuje 
funkcję wtajemniczonego pośrednika i przekaziciela prawd ukrytych.
Żaden   z   tych   atrybutów   nie   przystaje   do   cygańskiej   wróżby,
7
będącej jednym z praprzejawów obyczajowości tego ludu. Jak w żadnej innej 
społeczności wróżba jest tu zjawiskiem powszechnym: wszystkie Cyganki wróżą, jak 
to czyniły ich matki, babki, prababki — od stuleci, od czasów niepamiętnych. Nie 
wróżą jedynie małe dzieci, kobiety chore, bardzo stare i — niekiedy — bardzo 
bogate, którym tego rodzaju żmudne zarobkowanie nie jest już potrzebne. Również 
Cyganki z niektórych na wpół zasymilowanych grup, osiadłych od pokoleń, nie 
uprawiają już wróżbiarskiej sztuki. W zasadzie jednak wróżenie jest u Cyganów 
tradycyjnym zajęciem zarobkowym i potrzeba zdobycia pieniędzy jest właściwie 
jego jedynym bodźcem i motywacją. Praktyki te są z reguły skierowane na zewnątrz, 
uprawiane poza obrębem cygańszczyzny, wyłącznie na użytek obcych. A zatem wróżba 
jest — można by powiedzieć — usługą ,,na wynos", nie mającą zbytu wśród swoich.
Tłumaczenie tej reguły niewiarą Cyganów we wróżbę byłoby nieco uproszczone, choć 
po części zasadne. Wydaje się, że wśród innych motywów jest i ten, że Cyganie 
obawiają się jakichkolwiek ustaleń niewiadomego, tego, co ich czeka, co powinno 
być nieobliczalne, swobodne, nie ograniczone z góry niczym. Umiejętność i 
skłonność do życia chwilą bieżącą, dniem dzisiejszym — niejako bez wczoraj i 
jutra — jest dla Cyganów charakterystyczna. Wróżba, jako zajęcie zarobkowe, jest 
procederem, któremu nieraz towarzyszą kradzież, a i wspomagające ją sztuczki 
magiczne. Tym bardziej więc nie mogłaby być uprawiana wewnątrz cygańszczyzny, 
gdyż naruszałaby główne zakazy cygańskiego niepisanego- kodeksu Skalania — 
Mageripen. Zakazy te, zagrażające surowymi konsekwencjami karnymi, dotyczą 
okradania lub oszukiwania cygańskich współbraci, a więc najcięższych wykroczeń 
przewidzianych przez cygańskie prawo. Występni Cyganie naruszający to prawo to 
Ćorachane romen-gre („cyganokradcy") i Chochane romengre („cyganokłam-cy"). 
Zasady etyczne patronujące temu prawu obowiązują jedynie w obrębie własnej grupy 
etnicznej, co jest zjawiskiem spotykanym nie tylko przecież wśród Cyganów, ale w 
wielu innych prymitywnych społecznościach, chroniących swą autonomię i odrębność.
Jak już zostało powiedziane, wieszczbiarstwo kultowe i wróżbiarstwo cygańskie to 
zupełnie odmienne zjawiska. Znamy jednak przecież i inne współczesne wróżki i 
dzisiejszych „jasnowidzów", którzy z tradycyjną kultową wieszczbą nic nie mają 
wspólnego. Prosperują oni — podobnie jak Cyganki — na zasadzie zarobkowej, 
ogłaszają swoje usługi i reklamują się jako przewidywacze jutra. Ich
8
zajęcia nie wyrastają z żadnej tradycji grupowej czy etnicznej i są praktykowane 
przez pojedyncze, odosobnione jednostki, które przydają sobie tajemniczości 
szklaną kulą, czarnym kotem czy wypchaną sową — rekwizytami, mającymi czynić 
klienta podatnym psychicznie na słowa przepowiedni. Powszechnie uprawiana wróżba 
jest jednak domeną wyłącznie cygańską.
Cygańskie wróżki, których są rzesze nieprzeliczone, również nie zaniedbują tej 
otoczki wróżby, wszelakich quasi-magicznych manipulacji, rozlicznych poczynań 
wstępnych czy towarzyszących przepowiedniom, by stworzyć sprzyjający klimat i 
podważyć sceptycyzm i niedowierzanie klienta, a częściej — klientki, bo 
przeważnie kobiety szukają u Cyganek prawdy.
Istotny jest strój. Tam gdzie Cyganki zbierają się w licznych, rozsypujących się 
po okolicy grupach, zwłaszcza w wielkich miastach i miejscowościach turystyczno-
wypoczynkowych, w pobliżu dworców, plaż, centrów handlowych, lokali 
gastronomicznych, parków — wśród przechodniów widać z daleka ich jaskrawo 
kolorowe, wielobarwne spódnice i chusty, które pełnią funkcję zawodowego 
kostiumu, ubioru wróżbiarskiego. Nie noszą go na co dzień w domu; ubierają się 
weń wyruszając na zarobkową wyprawę do miasta. Podobnie strojne bywają tylko od 
święta i na scenie, jeśli występują w taneczno-śpiewa-czych zespołach. 
Podkreślają w ten sposób swoją cygańskość, podnoszą ją niejako do potęgi, 
świadome, że w powszechnej opinii Cyganka i wróżka to nazwania wymienne, 
zawierające tę samą treść — i że tylko one, zgodnie z odwieczną tradycją, 
powołane są i zdolne do wróżenia na ulicach i w parkach.
Inne rekwizyty wróżbiarskie, mające na celu uwiarygodnienie wróżby, są 
elementami prologu, przygotowania gruntu dla przepowiedni, której i treść, i 
forma zależą od uzdolnień i od inteligencji wróżki. A z tym jest bardzo 
rozmaicie: jakość wróżby przy tak masowym, powszechnym jej uprawianiu musi się 
wahać od prymitywnego powtarzania wyuczonych, stereotypowych formułek — aż po 
efekty psychologicznej biegłości, trafnej obserwacji i analizy, aktorskiego 
mistrzostwa i sugestywnego daru przekonywania. Niekiedy, bardzo rzadko, mamy 
także do czynienia z symptomami telepatii i hipnozy. Ilustrujący treść i 
przebieg wróżb materiał przykładowy można by więc podzielić umownie na: 
kabalarstwo, wróżbę i wieszczbiarstwo.
Prymitywne, pozbawione nawet „kunsztu" złodziejskiego kradzieże ,,na wyrwę", tzn. 
polegające na nagłym wyrywaniu klientce torebki z  pieniędzmi,  zdarzające się w 
ostatnich  latach  na ulicach dużych
1
9
miast, są dziełem niedoszłych lub podupadłych kabalarek, czyli wróżek 
najprymitywniejszych, niezdolnych do wróżby wykraczającej poza stereotypowe 
schematy. Jest to także świadectwem schyłku tradycyjnej sztuki wróżbiarskiej 
wśród niektórych cygańskich ugrupowań. Pamiętać też trzeba, że Cyganki w 
większości, poza grupami na poły zasymilowanymi, nie mają żadnego zawodu i 
oprócz zarabiania wróżbą, czy — wyrażając się nieco metaforycznie — polowaniami 
w cudzych kurnikach, nie są w stanie zdobywać środków utrzymania. Te zaś środki 
— nawet przy skromnych wymaganiach — muszą być względnie obfite, choćby ze 
względu na wyjątkową wielodzietność cygańskich rodzin. Dochody męża — nawet gdy 
trudni się jeszcze sezonowo nieźle płatnym kotlarstwem — nie są, zgodnie z 
zakorzenionym obyczajem, przeznaczone na wyżywienie; zresztą byłyby nie 
wystarczające. Na kobiety więc spada rygorystycznie przestrzegany obowiązek — co 
najmniej zaspokajania głodu licznych domowników. Rygor jest ostry i bezwzględny: 
żona, która wracając ,,z pracy" nie przyniesie do domu odpowiedniej ilości 
pieniędzy lub żywności, jest często karana przez męża dotkliwym biciem; nie 
szczędzi więc sił, zdolna nieraz do straceńczej determinacji, ucieka się do 
różnych forteli, by nie zasłużyć na karę, uświęconą wielopokoleniową tradycją.
Żadna Cyganka nie może liczyć na pomoc męża w jej wróżbiarskich działaniach, na 
to, że ją w tym wyręczy. Niezmiernie rzadko zdarzał się Cygan-magik, Cygan-
wróżbita. Do mężczyzny należały inne tradycyjne profesje, jak konowalstwo, 
koniokradztwo, kowalstwo czy kotlarstwo. Zajęcia subtelniejszej, „umysłowej" 
natury, jak wróżba właśnie, były i pozostały specjalnością cygańskich kobiet, 
prawie bez wyjątków. O jednym z takich wyjątkowych wróżów wspomina relacja 
Polaka, uciekiniera z obozu, błąkającego się na Ukrainie w pobliżu osady 
Szepetówka w latach II wojny.
Prawie boso dobrnąłem do walącej się chałupy, w której mieszkał samotny 
staruszek z wielką czarną brodą. Strugał właśnie drewniane łyżki. Gdy mnie 
zobaczył bosego, przyniósł suchego łyka lipowego, namoczył je w wiaderku z wodą, 
a mnie ugościł wyjętą z pieca gorącą kaszą. ,,Jutro rano będziesz miał buty, a 
teraz odpoczywaj, idż spać". W nocy kilka razy się budziłem i widziałem, jak 
dziadek, coś nucąc przy piecu, plótł łapcie z łyka. Rano wręczył mi je, dał 
trochę szmat i pokazał, jak je wiązać do nóg. Powiedział mi, że jest Cyganem-
samotnikiem i że całą jego rodzinę powystrzelali Niemcy, tylko jemu udało się 
uciec. Kiedy to mówił, łzy ciurkiem leciały mu w brodę. Przy pożegnaniu 
powiedział: ,,Pokaż rękę...  Wrócisz cało do domu, niedługo będziesz
10
miał wesele, a twoja kochana będzie czarna jak kruk. Urodzi się wam syn. ale ty 
nie będziesz w domu, będziesz błądził po tym świecie". (...) W październiku 1942 
ożeniłem się z dziewczyną czarną jak kruk i wkrótce poszedłem do partyzantki, 
potem do Wojska Polskiego i wreszcie, jako ranny, do szpitala. Z żoną i synkiem 
spotkałem się dopiero w 1946 r. w Krakowie.
Już po wojnie działał jako wróżbita Mikołaj Kwiek z rodu cygańskich Kotlarzy-
Kelderari; stanowił rzadki, prawie nie spotykany wyjątek: był jedynym wśród masy 
wróżek i uchodził za dobrego prze-powiadacza przyszłości. Wyznaczył on sobie i 
zastrzegł rewiry dla tych praktyk i nie tolerował na własnym terenie konkurencji 
wróżek, które zresztą starały się nie wchodzić mu w drogę.
Osobliwą i jedyną w swoim rodzaju wróżbą-zgadywanką zajmował się w 1868 r. 
pewien przebywający w Płocku Cygan, o czym informowała warszawska prasa*. 
Opowiadał on ludziom treść ich snów na podstawie wydarzeń poprzedzających je na 
jawie:
...w Płocku, jak upewnia korespondent jednego z pism tutejszych, zjawił się nowy 
Józef z Egiptu. Jest to Cygan, który nie tłumaczy wprawdzie znaczenia snów, jak 
jego hebrajski poprzednik, ale je odgaduje. Dosyć wymienić mu, jakie były 
zajęcia dnia poprzedzającego sen, a on z tego wniosek o śnie samym wyciągnie 
niezawodny. I podobno nigdy się nie myli, a nawet osobom, które o śnie swoim 
zapomniały, stawia na pamięć szczegóły, które im przypominają marzenia nocne. 
(...) W każdym razie, ponieważ rzecz podana jest za prawdę (...) należałoby 
zbadać, za pomocą jakich to kombinacyj Cygan dochodzi do tak trafnego 
odgadywania. Korespondent dodaje, że ,,z kilkunastu osób, które sprawdzały jego 
sztukę, ani na jednej się nie pomylił".
Nic więcej o owym prekursorze Freuda i następcy biblijnego Józefa nie wiemy. Był 
wszakże z pewnością jednym z nielicznych. Przytoczone historie to niemal 
wszystko, co odnotowano o cygańskich wróżbitach, bo też niewielu ich było. 
Relacje o wróżbach Cyganek są naturalnie o wiele obfitsze, bardziej zróżnicowane 
i dopiero one stanowią barwny i szczegółowy obraz cygańskiej magii zarobkowej. 
Ich przegląd będzie nie wyczerpującym, ale pierwszym rzutem oka na te osobliwe, 
mało zbadane regiony.
Cyganologia, złożona dziedzina badań — socjologicznych, historycznych, 
etnograficznych i in. — stosunkowo mało miejsca i uwagi
* „Tygodnik Ilustrowany", 1868 ?., nr 45 (Kronika Tygodniowa).
11
poświęcała cygańskiej wróżbie. Dość rzadkie spostrzeżenia z tego zakresu 
ograniczała najczęściej do nie komentowanych relacji o konkretnych faktach, 
lapidarne zaś zazwyczaj i nie udokumentowane opinie bywały bardzo rozbieżne, 
niekiedy krańcowo odmienne. Martin Błock, autor książki o Cyganach *, wydanej w 
Niemczech już po dojściu Hitlera do władzy, lecz jeszcze tuż przed podjęciem 
rasistowskiej akcji dyskryminacyjnej i ludobójczej, pisał w tonacji 
apologetycznej:
Cyganie czynią ze swego wróżbiarstwa źródło zarobków, wykorzystując swe 
zdolności, nikt im tego nie ma za złe. Człowiek jest ciekaw swoich losów, swej 
przyszłości, chce ją poznać z ust cygańskiej wróżki; bogaty i biedny gotów jest 
płacić za to. I w istocie niektóre Cyganki mają szczególny dar, który przeniosły 
zapewne z krainy cudów, ze swej ojczyzny — z Indyj. Zdają się rozporządzać 
magicznymi mocami. Z tą samą pewnością, z którą instynkt kieruje tym ludem i 
wiedzie go w obce, nieznane kraje, sięgają one też w przyszłość. Wróżby i 
diagnozy wypowiadane przez Cyganki nie muszą być zawsze oszustwem. Ja sam, a 
także inni nastawieni sceptycznie ludzie stwierdzają to. Niektóre, szczególnie 
wyczulone Cyganki mają istotnie, jak się zdaje, jakiś instynkt wobec czasu, 
pewną skierowaną przed siebie orientację, penetrującą przyszłość zamkniętą na 
głucho. Oczywiście m.in. mówią nieprawdę. Te znawczynie ludzi usiłują dociec 
losów klientki stojącej przed nimi — z jej oczu, z wyrazu twarzy, z linii dłoni.
Z większą rzeczowością, choć dość ogólnikowo, i bez mitologizacji ujął sprawę 
Heinrich Wlislocki, badacz życia Cyganów siedmiogrodzkich w drugiej połowie XIX 
wieku **:
Treść takich wróżb jest zazwyczaj bardzo stereotypowa, bez szczególnych odmian. 
Wobec młodych tematem jest szczęście w miłości i małżeństwo; wobec starszych -~ 
bogactwo i poważanie, choroba, długowieczność czy rychła śmierć. Wlislocki 
dodaje jednak, powołując się na swego poprzednika w dziedzinie cyganologii, 
Richarda Liebicha***, iż czasem obserwuje się mniej proste, trudniejsze do 
wyjaśnienia zjawiska — i cytuje swego starszego kolegę:
Zdarzają się jednak bardzo rzadkie wypadki (...), w których Cyganki 
przeprowadzając obserwację z wielką przenikliwością, podejmują się rozpoznania i 
trafnej psychologicznie oceny osobowości — ze znaczną,  co prawda nie dającą się 
dokładniej uchwycić, pewnością
' Martin Błock, Zigeuner ihr Leben und ihre Seele. Leipzig 1936. ** Heinrich von 
Wlislocki, Vom wandemden Zigeunenolke. Hamburg 1890. *** Richard Liebich. Die 
Zigeuner in ihrem Wesen, Leipzig 1863.
12

co do przeszłości (...) i właśnie dzięki temu ich przepowiednia nabiera takiej 
ceny i znaczenia.
W gruncie rzeczy rozbieżności w traktowaniu i ocenach cygańskiej wróżby są 
pozorne — jeśli nie wyrastają z zaślepiającej fascynacji lub tendencyjnych 
uprzedzeń — a różnice opinii wynikają przede wszystkim z tego, że odnosi się ona 
to do działań ,,kabalarek", to do ,.wróżbitek", to znów do ,,wieszczek" — więc 
do wróżek o różnym poziomie i skali umiejętności i uzdolnień. Oczywiście nasz 
umowny podział ma na celu jedynie usystematyzowanie wróżb według cech 
dominujących w poszczególnych kategoriach. Nie znaczy to, by „wróżbiarstwo" 
lub ,.wieszczba" występowały w czystej, odrębnej postaci; każda „wróżbitka" 
posługuje się również środkami stosowanymi przez ..kabalarkę", a każda 
„wieszczka" uwzględnia w swych profetycznych poczynaniach także i pewne 
elementarne praktyki ..kabalarek" i „wróżbitek".
Przegląd nasz jest próbą dociekań i zarazem opowieścią o ka-balarskim rzemiośle 
i wieszczbiarskim natchnieniu, o zarobkowej magii i jej dziejach w Polsce i na 
świecie, o prymitywnym guślarstwie i cygańskiej... psychoterapii. Zarazem jest 
zaledwie wstępem do jakiegoś przyszłego dzieła, penetrującego dokładniej i 
wnikliwiej sekretną dziedzinę cygańskich wróżb i „czarów". Zebrany materiał 
faktograficzny pochodzi z różnych źródeł: z wieloletnich badań i obserwacji 
własnych autora, z przyczynkowych publikacji polskich i obcych, a przede 
wszystkim z relacji licznych respondentów, którzy odpowiedzieli na kwerendy 
prasowe dotyczące cygańsko-wróżbiarskich spraw, dostarczając bezcennych nieraz 
materiałów. Poza opisem i próbami interpretacji różnych form wróżbiarskich 
działań, przedstawimy też świadectwa historyczne, niektóre z bardzo odległych 
czasów, dowodzące odwieczności wróżbiarskiej profesji wśród Cyganów, a także — 
intrygujące legendy o znanych osobistościach historycznych, także i Polakach, 
którym Cyganki miały ponoć wywróżyć nieomylnie ich przyszłość. Ukażemy — na 
podstawie świadectw i dokumentów — uciemiężenie tego ludu na ziemiach polskich, 
okoliczności obustronnie antagonizujące stosunki między niesfornymi wędrowcami a 
ich otoczeniem, zaostrzające izolację Cyganów. Przedstawimy też rozpaczliwą 
niekiedy determinację przedstawicieli tego ludu, usiłujących per fas et nefas 
zdobywać środki pozwalające na utrzymanie się przy życiu. Opowiemy również 
dzieje jednej Cyganki, której nietypowe losy są także istotnym dopełnieniem 
obrazu  cygańskiej tradycyjnej izolacji i przedstawiają rzadką próbę
13
jej przełamania. Historia Cyganki Mury, która porzuciła cyganszczyznę 
poślubiając „obcego", dowodzi także, jak trudno Cygance w odmiennych, nowych 
warunkach życia rozstać się z wróżbiarstwem i jak ta tradycyjna protesja 
pozostała do śmierci niemal jej ostatnim łącznikiem z tym, co minęło. Wiele, 
ogromną większość interesujących elementów cygańskiego obyczaju, pominiemy. Nie 
mieszczą się w zamyśle, w tematycznym zakresie tej książki; czytelnik znajdzie 
je w innych pracach o Cyganach. Tutaj w centrum uwagi stanęła wróżba. Pisząc o 
niej, sięgamy nie tylko w zamierzchłą czy niedawną przeszłość, ale czerpiemy 
także obficie z teraźniejszości. Wróżba trwa.
Jeden z naszych cyganologów opublikował w latach siedemdziesiątych popularną 
książeczkę o Cyganach, a w niej m.in. — następujące zdanie, nie pozbawione 
absurdalnego komizmu: „Miejsce biernej ciekawości przyszłych losów zajęło 
planowanie i stąd wróżby Cyganek stały się niepopłatne". Pomysł przedni: 
planowanie w roli jasno-widztwa! Przyszłe losy każdego z nas — ujęte w rubryki 
nieomylnych i nieuchronnych prognoz czy zarządzeń. Miłość — zaprogramowana, 
termin śmierci — wyznaczony, niespodzianka — wyeliminowana; wszechmocne 
Planowanie wygasi w nas niewiedzę i ciekawość jutra. Trudno namawiać kogokolwiek 
do szukania prawdy u Cyganki (i bez namów cieszą się nie słabnącym popytem), ale 
przyznać trzeba, że diagnoza naszego cyganologa jest bardziej prymitywna i 
chybiona niż najfałszywsza wróżba początkującej kabalarki.
Autor Ziela na kraterze, Melchior Wańkowicz, w rozmowie z piszącym te słowa nie 
umiał znaleźć odpowiedzi na nurtujące go pytanie: na zasadzie jakiego udziału w 
życiu społeczeństw Cyganie przetrwali w obcym otoczeniu całe wieki, zachowując 
swoją odrębność. Dodał, że — jego zdaniem — Żydom trwanie w diasporze umożliwiła 
pełniona przez nich wśród obcych funkcja pośredników. Wątpliwa jest trafność 
jego tezy, bardzo upraszczającej złożone zjawiska i procesy. Ale — jeśli już 
uciekać się do symplifikacji — rzec by można o Cyganach podobnie: pełnią funkcje 
pośredników, zaspokajających głód wiedzy o jutrze, o tym, co nas czeka, 
pośredników między dniem dzisiejszym a przyszłością, między pragnieniem a wiarą 
w spełnienie. I cóż, że wtajemniczenia to iluzoryczne?
Ludzie zadają sobie pytania, na które nie ma odpowiedzi. Wróżba trwa.


II. Wróżbiarskie legendy
Motyw cygańskiej wróżby obecny jest w prozie i poezji europejskiej — w tym i 
polskiej — od wieków. Pojawia się w utworach różnych czasów i stylów jako 
egzotyczny wątek czy choćby ozdobnik fabuły. Można by temu tematowi poświęcić 
obszerne studium. Tu nie będziemy się tym jednak zajmować. Warto natomiast 
poświęcić nieco uwagi legendom o wróżbach Cyganek, legendom dotyczącym głównie 
sławnych ludzi, którym wywróżono jakooy ich przyszłe losy. Część wróżb 
przewidywała zdarzenia tragiczne, śmierć, klęski, nieszczęścia, które później 
nadeszły zgodnie z przepowiednią. Inne, pamiętne do dziś podania, zawierają 
proroctwa szczęśliwe, zapowiadające awanse czy tryumfy.
Wszystkie są anonimowe, zapisywane i przekazywane w różnych wersjach i pochodzą 
zarówno z czasów dawnych, jak i ze współczesności. Nie wiemy i już się nie 
dowiemy znikąd, czy w tych historiach jest tu i ówdzie jakieś nikłe ziarnko 
prawdy, ślad autentycznych cygańskich prognoz, czy też opowieść o cygańskiej 
przepowiedni nie została aby dokomponowana ex post przez bajarza-legendzia-rza 
do znanych mu przypadków losu bohatera opowieści. Nie jest to jednak 
najistotniejsze i nie o to tu~przecież chodzi. Legendy te nie są żadnym 
przyczynkiem do wiedzy o wróżbie cygańskiej, są natomiast interesującym 
świadectwem wiary w nadprzyrodzone zdolności Cyganek.
„Kuryer dla pici pięknej" w 1823 r. wydrukował jedną z takich opowieści, w 
której złowroga wróżba była fatalistyczną wizją nieuniknionej zguby księcia 
Józefa Poniatowskiego w nurtach Elstery.
Przytoczyć w tym miejscu należy zdarzenie prawdziwe, które ile dla Polaków 
obojętnym być nie może. Książę Józef Poniatowski, bawiąc w swojej młodości na 
ziemi niemieckiej, był przytomnym dnia jednego z przyjaciółmi pewnej wiejskiej 
zabawie. Obiadowano w ogrodzie pod cieniem  rozłożystego kasztana,  a niedaleko 
stamtąd bity
15
przechodził gościniec. Przypadek zdarzył, że banda Cyganów przy odgłosie swojej 
prostej muzyki przez niego przechodziła. Ochoczy gospodarz w chęci zabawienia 
swych gości kazał przywołać Cyganów, by każdemu według swojego zwyczaju wróżyli. 
Przyszła kolej i na młodego księcia.
,,Młody paniczu! (rzekła czesko-niemieckim dialektem stara Cyganka, wpatrując 
się w rysy ręki księcia) Do wysokich w życiu twym dojdziesz godności, lecz sroka 
(Elster) będzie przyczyną twej śmierci".
Śmiech powszechny przerwał mowę wieszczej Cygance, a przepowiednia była 
przedmiotem trwającej rozmowy; w żartach nawet radzono książęciu, aby, gdy mu 
los poruczy panowanie nad krajem, jak gdzie indziej na wilki, tak tam na głowy 
wszystkich srok ceny ponaznaczał.
Zdawało się, że słowa Cyganki dosyć obeszły księcia, stał się bowiem ponurym i 
smutnym. Gdy po trzydziestu latach bohater ten, nowo marszałkiem państwa 
francuskiego mianowany, zgon swój chwalebny znalazł w nurtach Elstery, 
przyjaciele jego wspomnieli sobie na przepowiednią Cyganki, która niestety aż 
nadto okropnie sprawdzoną została!
Powstały podobne anegdoty historyczne dotyczące Napoleona. Jedna z nich opowiada 
o wróżbie udzielonej mu w czasie kampanii egipskiej i autorstwo przepowiedni 
przypisuje „jakiejś Egipcjance". Przypuszczalnie była to jednak Cyganka. W 
niektórych językach nazwanie Cyganów — Gitanes, Gipsies —- wywodzi się od słowa: 
Egipt, co jest rezultatem informacji rozpowszechnianej przez nich samych od 
chwili przybycia do Europy. Zapewniali, że Egipt był ich praojczyzną i wersję tę 
wzbogacali nieraz różnymi mitycznymi motywami. Informacja to fałszywa, ale 
wzięta została za dobrą monetę i wpłynęła na nazewnictwo tego ludu w wielu 
krajach świata. Otóż owa Cyganka--,,Egipcjanka" przepowiedzieć miała Napoleonowi, 
że poślubi dwie kobiety, a jedna z nich urodzi mu syna. Wieszczka zapowiedziała 
też generałowi Bonaparte, że zostanie zesłany na wyspę *. Tak więc we wróżbie 
znalazła się i Józefina, i Maria Ludwika, i jej syn, Francois Charles Joseph 
Bonaparte, a także epilog życia na wyspie Św. Heleny...
Znana była również opowieść o Cygance, która wróżąc Napoleonowi w Polsce, 
ostrzegała go przed wyprawą na Moskwę, prze-.
* Wiadomości o przepowiedniach (nie dotyczących Polski) zaczerpnięto z: F. de 
Vaux de Foletier, Le monde des Tsiganes. Paris 1983.
16
widując tragiczne dlań rezultaty i pragnąc zapobiec klęsce. Dziewiętnastowieczny 
malarz, Stanisław Wolski, namalował na ten temat obraz Z epopei napoleońskiej, 
który jest ilustracją tej legendy. Cyganka na klęczkach błaga wodza o 
zaniechanie wyprawy wojennej; w pobliżu stoi Cygan strojny w kurtę ze srebrnymi 
guzami. Nawiasem mówiąc, malarz ubrał ową parę w przyodziewki dobrze mu znane, 
lecz spotykane dopiero u nas w sześćdziesiątych latach XIX wieku.
Z dawniejszych czasów pochodzi podanie, z którego wynika, iż pewna Cyganka 
wywróżyła chłopcu pasącemu trzodę w okolicach Ancony, że zakończy swe życie w 
dostojeństwie jako nosiciel tiary. Zgodnie z przepowiednią w 1585 roku został on 
papieżem, Sykstusem Piątym. Gdyby przyjąć, że powiastka ta jest prawdziwa, 
trzeba by uznać, że okazał on czarną niewdzięczność przepowiadaczce jego 
szczytnych losów i jej siostrzycom we wróżebnym rzemiośle, tuż bowiem po objęciu 
Stolicy Piotrowej ogłosił bullę, Coeli et terra, w której okazał się 
nieprzejednanym wrogiem wróżbiarstwa, ostro potępiając geomancję, nekromancję i 
chiromancję.
W Anglii, gdzie wiara we wróżby była bardzo rozpowszechniona, Cyganka wywróżyła 
czwartemu synowi króla Jerzego III, księciu Edwardowi, i jego małżonce, że 
zostaną rodzicami wielkiej królowej. Córka ich, której w dniu owej wieszczby nie 
było jeszcze na świecie, zasiadła po latach na tronie. Była to królowa Wiktoria. 
Czyżby znała treść owej przepowiedni i dokładała starań, by jej sprostać i 
zasłużyć na opinię Wielkiej? W każdym razie zasłużyła na to miano nie tylko we 
własnym mniemaniu, ale w opinii powszechnej, jako sprawczyni wzrostu potęgi 
imperium brytyjskiego.
Córce księcia Strathmore, lady Elisabeth, oświadczyła Cyganka, że czeka ją 
zaszczytny los „królowej wielce umiłowanej". Lady Elisabeth poślubiła w 1923 r. 
księcia Jerzego, hrabiego Yorku, który nic wówczas nie mógł wiedzieć o tym, że 
po trzynastu latach zostanie królem Jerzym VI.
Dwudziestoparoletni zesłaniec, Józef Piłsudski, miał usłyszeć na Syberii — w 
osiemdziesiątych latach XIX w. — bardzo osobliwą przepowiednię, z której 
przyszły Komendant i Marszałek Polski dowiedział się jakoby, że... zostanie 
cesarzem. Wprawdzie zajść miał wysoko po latach, ale nie ta go czekała ranga i 
nie takie stanowisko. I choć doczekał buławy, nie korony, stwierdzić trzeba, że 
słowa Cyganki, brzmiące: Ty carom budiesz w swej istocie nie tak daleko 
odbiegąły-odprawdy...
Charles de Gaulle — też późniejszy marszałek
.1-7-
pełnił w 1920 r. w Polsce funkcję attache wojskowego pod rozkazami generała 
?????? Weyganda, tutejsza Cyganka wywróżyła mu, że będzie generałem, że osiągnie 
najwyższe dostojeństwa i że poniesie śmierć z rąk swych własnych żołnierzy. Jak 
wiemy, ostatnia część tej przepowiedni okazała się błędna.
Arcyksiążę Ferdynand austriacki, bratanek cesarza Franciszka Józefa i następca 
tronu monarchii habsburskiej, spotkał w czasie jednej ze swych podróży Cygankę, 
która przepowiedziała mu, jak głosi podanie, że „stanie się przyczyną 
straszliwej wojny". Podobno przyjął te słowa ze śmiechem, nie nosił się z 
planami agresji i nic nie wydawałoby mu się bardziej nieprawdopodobne niż owa 
absurdalna wróżba. Nie mógł przewidzieć, że 28 czerwca 1914 roku zostanie zabity 
w Sarajewie i że ten fakt właśnie rozpęta wojnę światową.
Ostatnia caryca, Aleksandra, podobno bardzo zabobonna, czego nieraz dawała 
dowody, miała zwyczaj zasięgać rad u Cyganek, wysłuchując ich przepowiedni. 
Podczas I wojny światowej wezwała Cygankę, pytając ją o przyszłość. Niepokoiła 
się przede wszystkim o losy imperatora, który przebywał wówczas na froncie. 
Cyganka pocieszyła ją zapewnieniem, że nie ma się czego obawiać, gdyż car 
powróci zdrów i cały. Za tę pomyślną przepowiednię wróżka została obdarowana 
licznymi cennymi prezentami. Po kilkudziesięciu latach, już jako staruszka, 
Cyganka ta, wywodząca się z rodu Terkaroni, opowiedziała o tym szczegółowo 
francuskiemu cyganologowi i kapelanowi Cyganów, księdzu Andre Barthelemy, w 
Buenos Aires. Jakże niepełna była owa stara przepowiednia!...
Jak widać, nie tylko wróżba trwa przez wieki, ale również legendy o niej rodzą 
się nieustannie — od czasów zamierzchłych niemal do dzisiaj. Jedna z nich 
powstała dopiero po latach II wojny światowej; opowiada ona, że kiedy Clara 
Petacci, konkubina Benita Mussoli-niego, weszła w 1941 roku do restauracji w 
Budapeszcie, jakaś Cyganka ujęła jej dłoń i wpatrując się w nią przez chwilę 
wykrzyknęła nagle ze strachem w oczach: Widzę Śmierć!!! — i nie kontynuując 
wróżby odbiegła w popłochu. Po paru latach Clara Petacci została stracona, tak 
jak jej kochanek, wódz faszystowskich Włoch.
I jeszcze jedna opowieść dotycząca czasów II wojny światowej, tym razem — jej 
początków. Kiedy w drugiej połowie września 1939 r. jedna z grup dostojników 
państwowych opuściła granice walczącej jeszcze Polski, przechodząc na terytorium 
Rumunii w miejscowości pogranicznej Kuty, podeszła do uciekinierów Cyganka 
mówiąca biegle po polsku. Powiedzieć miała uchodźcom: ta wojna będzie się 
ciągnąć
kilka lat, ale panowie już nigdy nie wrócicie w swoje strony. Legenda nie 
wspomina, czy w owej grupie znajdował się także marszałek Edward Rydz-Śmigły. 
Jeśli tam był, to w przepowiedni zaszła drobna pomyłka, gdyż jak wiadomo 
powrócił on potajemnie do okupowanego kraju na krótki, dożywotni pobyt.
Takich i im podobnych legend narodziło się wiele i — być może — narodzą się 
jeszcze nowe. Niektóre, nie wiadomo skąd rodem, jak wszystkie pozostałe, 
opowiadane bywają czasem i wśród samych Cyganów, choć nie przez nich zostały 
stworzone. Taka jest historia o wróżbie Marfy. Ma ona także charakter mitu 
etiologicznego, wskazującego legendarne przyczyny zagłady Cyganów w Europie, 
dokonanej przez hitleryzm.
Cyganka imieniem Marfa — jak zapewnia ta opowieść — była wróżbitką, przebywającą 
w Niemczech w latach międzywojennych. Do niej zwracali się o rady i wysłuchiwali 
jej przepowiedni niemieccy mężowie stanu, politycy, członkowie ówczesnych władz 
państwowych. Wezwana przez Hitlera, otrzymała odeń rozkaz wróżenia. Kiedy 
zobaczyła przyszłość fuhrera, strach ją ogarnął i nie chciała nic mówić, ale 
zmuszono ją do ujawnienia przepowiedni. Powiedziała więc prawdę: Hitler przegra 
wojnę i sam zginie z własnej ręki. Rozgniewany Hitler kazał Marfę uwięzić i 
zabić, a następnie wydał wyrok śmierci na cały naród cygański. Jeszcze do dziś, 
w dobie badań futurologicznych, rewolucji przemysłowej, informatyki i komputerów 
— przedstawiciele władz i koncernów zwracają się nieraz do wróżbitek cygańskich. 
Tak np. Cyganka niemiecka, Buchela, przez przeszło czterdzieści lat oddawała swe 
wizjonerskie usługi w służbę reprezentantom zachodnioniemieckich rządów, 
począwszy od Adenauera, którzy obok prognoz pochodzących z innych, bardziej 
racjonalnych źródeł, uwzględniają jakoby także i jej przewidywania. Informuje o 
tym w swych własnych publikacjach sama Buchela, mistrzyni zarówno przepowiedni, 
jak i autoreklamy.
Są to legendy utwierdzające wiarę w moce cygańskich wróżbitek i wieszczek, choć 
niekiedy — zwłaszcza w podaniach z czasów nowszych — ich przepowiednie miały się 
sprawdzać tylko w niektórych fragmentach, pewne inne wydarzenia przewidując 
błędnie. W jakiś sposób dodaje to im wiarygodności i może stanowić zachętę dla 
potencjalnych klientów, skłonniejszych zaufać przepowiedniom właśnie dlatego, że 
nie są pozbawione pomyłek.
Oprócz tego rodzaju przekazów istnieją inne, kontrastowo różne od nich, nie tyle 
baśniowe, ile anegdotyczne. Nie przydają one nimbu
19
tajemniczych mocy „czarodziejstwom", lecz przeciwnie: są nie pozbawione komizmu 
i w swych intencjach demaskatorskie. I jeśli są w nich akcenty uznania, to nie 
dla nadprzyrodzonej mocy Cyganów, ale dla ich sprytu, gdy mając do czynienia z 
ludzką naiwnością, mistrzowsko wykorzystują zabobonną wiarę klientek. Opowieści 
takie mają cechy gadki ludowej, przechowywanej w tradycji wiejskiej, a 
traktowanej jako opowiastka o zdarzeniach prawdziwych.
Wśród licznych relacji o cygańskiej wróżbie otrzymanych w odpowiedzi na nasz 
apel do czytelników „Przekroju" — są również i tego typu opowiastki, opatrzone 
zapewnieniem, że dotyczą prawdziwych wydarzeń, które działy się nie ,,przed 
wielu, wielu laty", czy „pewnego razu", jak to lubią określać baśnie, 
umieszczając przebiegi fabuł w nieokreślonym, mitycznym czasie, ale w konkretnym 
miejscu i niedawnych latach, zachowanych w żywej pamięci.
Pewnej gospodyni z moich okolic (Małopolska wschodnia) w dawniejszych latach źle 
doiły się krowy. Poszła po wróżbę do Cyganki: wywróż mi, jaka to czarownica 
zabiera mi mleko. A Cyganka na to: weż zaświeć o północy lampę i postaw na oknie. 
I rób masło w maślnicz-ce. Ale do tej śmietany nasyp szpilek. Szpilki będą Muły 
tę wiedźmę i sama do ciebie przyleci, a wtedy się przekonasz, kto to. Ale żeby 
to było na nowiu księżyca koniecznie, bo inaczej się nie spełni.
Gospodyni nie mogła doczekać się nowiu. Cyganka poszła na drugi koniec wioski i 
pyta innej gospodyni: doją się wam krowy? A ona: oj, słabo się doją, ktoś mi 
mleko zabiera. Więc Cyganka powiada: dajcie mi, gospodyni, skopek i cedzidło, to 
wam wywróżę, kto to taki. A dajcie i wspomogę Cygance za to, bo zawsze więcej 
macie, jak dacie. Gospodyni przyniosła wszystko i sowitą zapłatę, a Cyganka 
wróży. Skopek nakryła cedzakiem, popluła na cztery strony świata, wymówiła po 
cygańsku zaklęcia i mówi: idź o północy w czas nowiu przez wieś i gdzie się 
będzie w oknie świecić, tam czarownica będzie robić twoje masło. Ale koniecznie 
o północy i na nowiu.
Kobieta zrobiła tak. Widzi światło nocą w oknie. Wpadła do tamtej, a ona masło 
robi! Zaczęła ją wyzywać: Ty z mojego mleka masło robisz! A ta druga: kłują cię 
moje szpilki! I pobiły się bardzo. Kiedy sprawa oparła się o sołtysa, wezwano 
Cygankę. To im oświadczyła: Przecież Cyganka musi z czegoś żyć.
Druga gawęda opowiada o Cyganie — nie Cygance — co zresztą w polskich gadkach 
ludowych na ten temat zdarza się szczególnie często. Mówią one bowiem 
najchętniej — i z uznaniem dla cygańskiej przebiegłości  —   nie o wróżbach, ale 
o „mamieniu",  „zwodzeniu",
20

„tumanieniu". I tu, podobnie jak poprzednio, autor relacji o wydarzeniu, które 
miało miejsce nie ,,za siedmioma górami", ale w okolicach Bielska Podlaskiego, 
powołuje się na świadectwo bliskich mu osób.
Mój ojciec opowiadał, że znał rodzinę, która była jakaś nie rozwinięta umysłowo, 
a skąpa i nieżyczliwa. Przyszedł do nich Cygan i powiada, że jest z tamtego 
świata, widział aniołów i umarłych, którzy tam żyją... Antoni, gospodarz, był w 
polu, a jego żona zapytała Cygana, czy aby nie zna na tamtym świecie Jana 
Wolińskiego. — Oj, znam, znam! — odpowiedział Cygan. — Ale on tam jest 
nieostrożny, bo wlazł w druty kolące i porwał ubranie. Chodzi w tym przyodziewku, 
nogi mu widać aż do kroka, marynarka też porwana. Zmartwiona kobieta dała mu 
świąteczne ubranie męża i poprosiła, żeby Cygan odniósł je Wolińskiemu na tamten 
świat. Cygan ubranie wziął, a za drogę zażądał 10 rubli, wziął i poszedł. Mąż 
gospodyni wraca z pola i dowiaduje się, że mu Cygan najlepsze ubranie zabrał. 
Siada na konia i goni. Popatruje na ludzi po drodze, aż tu ktoś jego ubranie 
niesie. Zatrzymał się Antoni i woła: Hej, ty złodzieju! Wziąłeś moje ubranie i 
oszukałeś moją żonę! — Ale Cygan obiecuje oddać, co dostał, a do tego jeszcze 
dołożyć niejedno. Prowadzi chłopa do lasu i tam pokazuje mu różne drogocenności 
-- a to zegarek, a to pierścień... Uczęstował chłopa wódką, bo i wódkę miał, i 
nagle — jak nie podskoczy do konia, jak mu nie hycnie na grzbiet i w galop — 
tyle go chłop widział. Wrócił więc smutny do domu piechotą i mówi żonie, co się 
stało. A ona na to: dobrześ zrobił, żeś mu dał konia. Prędzej na tamten świat 
zajedzie, niż by doszedł.
III. Prawróżby
?
Nie wiadomo, jak głęboko w przeszłość sięgają tradycje cygańskiej wróżby; być 
może Daleki Wschód jest jej kolebką. Niewątpliwe jest tylko, że odkąd lud ten 
pojawił się w Europie, jego cechą najbardziej dostrzegalną przez otoczenie była 
powszechna wróżbiarska praktyka kobiet, jako jeden z głównych sposobów 
zdobywania środków do życia.
Pierwsza wiadomość o Cyganach w Europie pochodzi z połowy XI wieku i mówi o 
obecności tego ludu w Konstantynopolu. W ówczesnym dokumencie mowa jest o 
niejakich Asincan, „znanych czarodziejach i łotrzykach", jak się ich w tym 
zapisie charakteryzuje. Przyjmuje się, że chodzi tu o Cyganów właśnie, a użyte 
określenia zdają się wskazywać te ich cechy, które przedstawicielom cygańskich 
wędrowników już wówczas przypisywano.
Kolejny znany nam zapis jest o niespełna trzysta lat młodszy i wzmiankuje o 
Cyganach spotkanych na Krecie w 1322 roku. O kilkanaście lat późniejsze opisanie 
trybu życia, charakterystycznego dla Cyganów, dotyczy ludzi przebywających w 
Grecji, którym autor wzmianki, podróżujący na Wschód duchowny z Kolonii, daje 
nazwanie: Mandopolos. Podobnie — Mandopolini — nazywa ich wkrótce potem inny 
ówczesny autor notatek z podróży. Mandopolos to zapewne przekręcone słowo 
greckie mantipolos — oznaczające wieszczbiarza, wróżbitę, a więc wyróżniające tę 
właśnie dziedzinę spośród wszelkich uprawianych przez Cyganów profesji. W 
drugiej połowie XIV wieku kronikarze zwą ich już: Acinganos, więc słowem, z 
którego wywodzi się m.in. i nasz Cygan czy niemiecki Zigeuner.
Niebawem owi ,,Acinganos" mieli wyruszyć na swą kolejną wielką wędrówkę, by 
wkrótce znaleźć się we wszystkich krajach kontynentu europejskiego, gdzie ich 
dotychczas jeszcze nie znano.
W 1416 r. w Czechach zapisano: ???? łoho /era vlaćili se Cikani
22
po ćeske zemi a lidi mamili. I znów znajdujemy w tym zdaniu słowo „mamili", 
które wskazywałoby na ich wróżby lub „czary". Od tej daty co roku docierały 
cygańskie hordy do większych miast Europy: w 1416 — do Kronstadtu w 
Siedmiogrodzie; w 1417 — do Zurichu, Magdeburga i Lubeki; w 1418 — do 
Strassburga i Frankfurtu; w 1419 — do Sisteron w Prowansji i do Augsburga; w 
1420 — do Deventer w Holandii; w 1422 — do Bolonii, Forli i Rzymu; w tymże roku 
— do Bazylei, skąd powędrowali do Włoch, Alzacji i Francji, gdzie zresztą — w 
Macon i Arras — znaleźli się już nieco wcześniej, w 1419 i 1421 ?.; w 1427 — 
byli już u bram Paryża, a zapewne w tym samym czasie, jeśli nie wcześniej nieco, 
na ziemiach Polski.
Podawali się za pielgrzymów-pokutników, którym sam papież nakazał ten tryb życia 
dla odkupienia grzechów. Niekiedy na poparcie tych legend, które sami 
rozpowszechniali, zwykli byli okazywać miejscowym władzom miejskim czy 
kościelnym cesarskie listy protekcyjne, a nawet papieską bullę, która 
przyobiecywała odpust tym wszystkim, którzy udzielać będą Cyganom pomocy i 
wsparcia. Przynajmniej część owych „pism protekcyjnych" była pochodzenia nader 
podejrzanego, a ich autentyczność określić by można oględnie jako wielce 
wątpliwą. Mimo to w pierwszych latach owej wielkiej cygańskiej migracji 
przysporzyły one wędrownikom nieco łask i materialnej pomocy ze strony władz i 
ludności miejscowej w różnych krajach, do których przybywali.
Nie trwało to długo. Cygańskie „czarnoksięstwa" położyły kres tej względnej 
tolerancji wobec przybyszów, którym w końcu nie tylko odmówiono pomocy, ale 
potraktowano ich jak plagę.
Wróżbiarstwo już wówczas uznano za jedną z głównych specjalności i jedno z 
podstawowych źródeł utrzymania Cyganek, co już w początkach XV-wiecznych 
wędrówek przez Europę było dostrzegalne i budziło nieufność oraz obawy wśród 
tych wszystkich, którzy się z nowo przybyłymi cudzoziemcami zetknęli. W 1419 r. 
w Macon Cyganie byli podejrzewani i obwiniani o uprawianie „złej sztuki", tzn. o 
chiromancję i nekromancję. W 1421 r. w Arras Cyganki oglądały za pieniądze ręce 
ludziom — jak głosi ówczesny zapis — „i prawiły rzeczy przedziwnych mnóstwo". 
Tegoż roku w Tournai tamtejszy kronikarz zauważył i odnotował takie zjawiska, 
jak zręczność Cyganek w przenikaniu do wnętrza domostw, jak wróżenie przyszłości 
ciekawskim, przepowiadanie im tego, co ich najbardziej interesuje, przewidywanie 
dobrego lub złego losu. W Bolonii w 1422 r. Cyganka, która kierowała hordą na 
drodze rzymskiej, żona cygańskiego „księ-
23
cia Andrzeja", przywódcy grupy, wróżyła tamtejszym mieszczanom. Jak podaje 
kronikarz, 3 lipca 1422 szło niemało ludzi z uszanowaniem wielkim do małżonki 
księcia, aby się od niej wróżby dowiedzieć (...) ... nikt nie powrócił, nie 
postradawszy pierwej sakwy albo też czegoś z odzienia. Kobiety ludu tego 
przebiegały miasto (...) w domach mieszczan pokazywały swe sztuki, kradły 
wszelako wszystko, co się nadarzyło (...). Przeto oznajmiono wszem wobec, że 
tych, co się z owymi włóczęgami zadają, karać się będzie grzywną 50 lirów i 
klątwą. W 1427 r. — rozłożywszy się w sierpniu wraz ze swymi rodzinami 
obozowiskiem u bram Paryża — Cyganki czytały ludziom z ręki przeszłość i 
przyszłość, co jak czytamy w ówczesnych świadectwach, wywoływało nieraz 
gwałtowne zatargi: były tam czarownice, które oglądały dłonie ludziom i prawiły 
im o tym, co się przydarzyło albo co się przydarzy. Mężom mówiły, że ich żony 
zdradzają, żonom — że mężowie, co wzbudzało nieraz ostre zwady rodzinne.
Gdy wieści o tym dotarły do biskupa, pewien ojciec zakonny wygłosił z jego 
polecenia kazanie, w którym rzucił ekskomunikę na tych, którzy pozwolili sobie 
wróżyć, pokazując Cygankom ręce. Podjęto nawet w Notre Damę postanowienie 
odbycia procesji ekspiacyjnej. Nie pomogło, że zapobiegliwe Cyganki kreśliły 
otrzymaną monetą na dłoniach swych klientek znak krzyża, a i same monety 
błogosławiły w ten sposób.
Nie znajdujemy w polskich dokumentach z owych czasów świadectw mówiących o 
przybywaniu do nas owych najpierwszych grup cygańskich w. początkach XV wieku, 
choć obecność Cyganów na ziemiach polskich potwierdzają bardzo wczesne nazwy 
topograficzne i imionnictwo, pochodzące od słowa — Cygan. Wzmianki zawierające 
już jakieś informacje lub opinie — najczęściej nieprzychylne — o Cyganach 
pojawiają się nieco później, począwszy od następnego stulecia, zawarte przede 
wszystkim w uchwałach sejmowych, które nakazywały — nigdy zresztą nie 
zrealizowane — wygnanie tych przybyszów, przez których „siła złego się dzieje", 
poza granice państwa.
Sebastian Klonowicz w końcu XVI wieku pisze o „chiromancji, praktyce cygańskiej", 
o szalbierstwach i tajemnych umiejętnościach:
Jak mołojca omamić k'woli białymgłowom; Jako owcom i mleko odjąć cudzym krowom; 
Jako wróżyć na ręku, jak poznać przygody Tak przeszłe, jako przyszłe pożytki i 
szkody.
24
Tym konstatacjom poety wtórują wydobyte na mękach słowa nieszczęsnej uwięzionej 
Jadwigi Cziganki, żony Caspra Lodwika z Doprzicz wypowiedziane i zapisane w 1564 
r. w kazimierskiej Księdze Złoczyńców: „czigany thim się żiwią czo wróżą czo 
kradną a końmi frymarczą*.
Dodać wypada, że torturowana Cyganka Jadwiga nie kłamiąc, prawdy nie powiedziała. 
Istniały przecież, w owych czasach powszechniejsze niz w nowszych, inne 
specyficznie cygańskie profesje, jak kowalstwo, konowalstwo, handel końmi czy 
kotlarstwo — nie wymienione w śledztwie zapewne dlatego, iż nie mają charakteru 
przestępczego, podczas gdy w zeznaniach chodziło tylko o samooskarżenie, o 
potwierdzenie zawężonego stereotypu Cygana-szkodnika.
Rozdżwięki, niesnaski, niechęci, konflikty, wreszcie jawna obustronna wrogość 
między „tubylcami" a „przybłędami" musiały przybierać na sile, antagonizm 
wzmagał się, cygańska izolacja krzepła. Nie pomogło tu w niczym powoływanie w 
XVII i XVIII wieku „królów cygańskich" spośród... szlachty polskiej, którzy to 
monarchowie mieli za zadanie sprawować władzę nad hordami wędrowców, a w istocie 
— przyczyniali się jedynie do wyzyskiwania swych dość trudno uchwytnych 
podwładnych i do jeszcze większego dystansu między Cyganami a otoczeniem. W 
dobrach magnackich — np. u Radziwiłłów na Litwie — mianowano miejscowych 
„królów", czyniąc nimi cygańskich zwierzchników bogatszych hord. Nie mogło to 
mieć pozytywnego wpływu na masy cygańskie, a tylko zwiększało i utrwalało 
różnice między nielicznymi bogaczami a pozbawionymi jakichkolwiek przywilejów, a 
nawet elementarnych praw obywatelskich, nędzarzami.
Wróżba trwała, choć i ona — zwłaszcza później, podczas zaborów — stawała się 
praktycznie coraz trudniejsza i uprawianie jej, malało na rzecz jedynej metody 
zdobywania środków do życia, nie wymagającej obustronnej zgody dawcy i odbiorcy: 
kradzieży. Fakt skazania Cyganów na banicję utrudniał jawne kontakty — także 
wróżbiar-sko-czarownicze — z ludnością polską, tym bardziej że obowiązujące 
przed powstaniem urzędu „królestwa cygańskiego" ustawy skazywały na wygnanie 
także i tych wszystkich, którzy by współdziałali z Cyganami, kontaktowali się z 
nimi, przechowywali ich — słowem uchylaliby się od obowiązku przestrzegania 
banicyjnych ustaw. Cyganie zaszywali się więc w gęstwinach leśnych, by od czasu 
do czasu urządzać   potajemne  wypady   rabunkowe  dla  zdobycia  pożywienia.
Wypis ten zawdzięczam uprzejmości doc. dr Hanny Zaremskiej
25
2 wróżby jednak nie mogły Cyganki zrezygnować; praktykowały ją więc zazwyczaj 
pokątnie — czy to w trudnych do spenetrowania zakamarkach miast, czy w wioskach 
dalekich od uczęszczanych traktów.
Jędrzej Kitowicz w swym Opisie obyczajów za panowania Augusta III mimochodem 
wzmiankuje: „...Cygani w licznej kwocie obrąbali się gdzie w lesie, wychodząc z 
takiego legowiska na plądrowanie pobliższych wiosek...". Są i inne świadectwa o 
ówczesnych nędzarzach cygańskich. Antoni Nowosielski w Szkicach społeczności 
ukraińskiej w wieku XVIII o nich właśnie wspomina: „Natrafiali i na Cyganów 
koczujących w lasach; ci wychodzili z szatrów swoich, prowadząc na łańcuchu 
niedźwiedzie (...) Kuźma Stasiowi opowiadał z tego powodu o Cyganach 
płaszczowatych, brudniejszych i okropniejszych od tych, co chodzą w żupanach 
siwych. Żyją oni po borach litewskich, a chodzą w mrozy największe nadzy, 
przykryci tylko prześcieradłami, nosząc dzieci własne w torbie na plecach 
zawieszonej".
Nie była to obserwacja odosobniona czy obraz wyjątkowy. Takich nędzarzy zobaczyć 
można było w różnych stronach kraju.
Widok ciągnącej gromady Cyganów — pisano w 1866 ?.* — to obraz najokropniejszej 
nędzy, zaniedbania i niechlujstwa. Tak mężczyźni, jak kobiety i dzieci, są 
nędzni, wybladli, łachmanami okryci; kobiety trzymają na plecach po dwoje i 
troje dzieci, nagich, płaczących z głodu i zimna. Odzieniem Cygana, jak ? 
Cyganki jest płachta z dziurami dla przewleczenia rąk nagich, związana pod szyją. 
Po wierzchu noszą pasy niekiedy strojne w błyskotki; nogi gołe, głowa prawie 
zawsze bez czapki; krucze, kędzierzawe włosy kobiety smarują tłuszczem dla 
połysku. Wódz gromady zwykle nie lepiej bywa odziany od swoich podwładnych...
Opis ten dotyczy Cyganów „miejscowych", doprowadzonych prześladowaniami, 
wzmożonymi pod zaborem rosyjskim, do skrajnej nędzy i nieomal zdziczenia. 
Wzmianka pochodzi z lat przełomowych, w przededniu napływu do tych stron kraju 
nowej fali wielkiej cygańskiej migracji, pojawienia się nad Wisłą całkiem innych, 
zamożniejszych i strojniejszych przybyszów. Autor przytoczonych słów nie mógł 
ich widzieć; znał tylko tutejszych nędzarzy cygańskich. Takimi oglądał ich 
wówczas niemiecki podróżnik w pierwszej połowie XIX w.** Różnica między jego 
pogardliwą, pełną naigrawań relacją a przyto-
• Stanisław Nowiński. Cyganie. ..Opiekun Domowy-. 1866 nr 11. ?• C. Goehring. 
Polen unter russischer Herrschaft. Leipzig 1B4J.
26
czonymi poprzednio polega głównie na tym, że w opisach obcego wojażera nie ma 
ani śladu współczucia; obraz łachmaniarskiej nędzy budzi w nim irytację, a 
jednocześnie rozśmiesza niemal do rozpuku. Obserwacje jego — mimo 
manifestowanego wstrętu i pogardy oraz karykaturalnych przerysowań — są dość 
szczegółowe, choć powierzchowne i tendencyjne; warto odczytać choćby ich 
fragmenty. Poznajemy z nich bowiem nie tylko obiekt zainteresowania podróżnika, 
ale charakterystyczny dla wielu „obcych" jego stosunek do „wyrzutków 
społeczeństwa".
Od nieustannego obozowania przy ogniu — okopceni, osmaleni, zbrukani, o grubej 
skórze pokrytej brudem i pogryzionej przez wszelkie robactwo, przemierzają ci 
ludzie kraj jak wędrujące straszydła, kradną, oszukują, szerzą zabobon dla 
własnych korzyści i wyrządzają wielkie szkody.  Władza udziela im paszportów, 
przeto, choć to nie uprawnienie, daje im przecież sposobność, by dopuszczać się 
w kraju wszelkiej ohydy. Urzędnik pewien, którego w późniejszym poznałem czasie, 
upewniał mnie, że w Królestwie (Polskim — J.F.) przebywa ich więcej niż 
szesnaście tysięcy. W tej liczbie, jak mniemał, znajdują się zapewne i Cyganie 
rdzennie (? — J.F.) polscy. Rozróżnia się mianowicie dwie klasy: niemieckich i 
polskich Cyganów. Ci pierwsi są bardziej kształceni; potrafią na ogół czytać i 
pisać, przez co stają się tym bardziej niebezpiecznymi oszustami. Pochodzą z 
Niemiec, a skoro tam wszelkie cyganienie zakazane zostało, musieli opuścić kraj, 
iżby w Polsce dalej uprawiać swoje rzemiosło. Mówią po polsku równie dobrze jak 
po niemiecku. Żyjąc ustawicznie w gromadach wielkich, które sami zwą kompaniami,  
utrzymują się i mnożą jak prawdziwe plemiona. Poza własnym przychówkiem,  
kompanie te zasilane są z zewnątrz przez hultajskie   tałałajstwo,   
przybywające   z  pogranicznych   niemieckich krain. Cyganie polskiego 
pochodzenia stoją o wiele niżej niż oni i nieznacznie wyżej niż bydło. Nie 
umieją ani czytać, ani pisać, przez to więc niezdolni są do oszukiwania 
przesądnych.   Chodzą zazwyczaj na wpół nago, owinięci tylko lnianą chustą, 
przebywają stale w lasach, a żywią się mięsem bydląt,  które kradną z pastwisk.  
Ich gromady, które nieraz liczą ponad czterdzieści do pięćdziesięciu głów, 
rozpraszają się równie szybko, jak się ze sobą schodzą. Nie dostają oni od władz 
żadnych paszportów, nie są więc złodziejami uprzywilejowanymi jak tamci. — Teraz 
oglądana cygańska banda niemiecka składała się z czterech mężczyzn, siedmiu 
kobiet dorosłych o pozorach wolnych ludzi płci obojga, a także z całego mnóstwa 
dzieci. Wszyscy mieli włosy czarne jak węgiel, długie i kędzierzawe, tak że 
można by
27
ich uważać za przedstawicieli jakiejś swoistej rasy. Szpetotę brudnych, 
okopconych twarzy -— czupryny owe wzmagały nadzwyczaj. Odzienie składało się z 
podartych sztuk ubiorów najrozmaitszego rodzaju i różnych mód. Niektórzy 
mężczyźni nosili fraki, inni surduty czy kaftany, jeden nawet — zapewne 
przywódca — hiszpański płaszcz, na którego kołnierzu znajdowały się jeszcze 
szczątki obszycia złotymi galonami. Wszyscy Cyganie mieli spodnie obcięte nad 
kolanami, tak że ich nogi poniżej kolan prezentowały się światu w całej swej 
okazałości. Nakrycie głowy składało się z rodzaju kapelusza węgierskiego o 
szerokim rondzie i czapek z sukna. Jeden jegomość, noszący kapelusz z rondem, 
długi czarny frak i krótko obcięte spodnie — chodził przy tym boso i z obnażoną 
piersią. Wyglądem swoim o mało nas nie doprowadził do spazmów ze śmiechu.
Z zachowanych dokumentów władz Królestwa Polskiego * wiadomo, jak ludzie ci byli 
prześladowani Więziono ich już za to tylko, że byli Cyganami, bez potrzeby 
udowodniania im jakichkolwiek przestępstw. Osiedlano pod przymusem tam, gdzie 
władze miejscowe nie godziły się na ich stały czy nawet okresowy pobyt i 
skreślały ich samowolnie ze spisów mieszkańców. Żandarmi otrzymywali wyznaczoną 
przepisami nagrodę pieniężną za schwytanie Cygana, toteż urządzali istne łowy 
nawet na cygańskie dzieci, aby i w takim wypadku — co się nierzadko zdarzało — 
zgłaszać w meldunkach do władz zwierzchnich pojmanie osób dorosłych, za co 
przysługiwała wyższa stawka wynagrodzenia...
Dyskryminacje mnożyły się, przestępczość w cygańszczyźnie rosła, a wróżba 
stawała się obrzędem, któremu — oprócz odwiecznych znamion tajemniczości — 
przybywała jeszcze jedna cecha: ceremonii tajnej, przeprowadzanej ukradkiem, o 
smaku owocu zakazanego, co, być może, tym bardziej zwiększało jej wagę i 
atrakcyjność. Stawała się zresztą coraz rzadsza. Cyganie, zepchnięci w wyjątkowo 
okrutny sposób do roli tropionej zwierzyny, poczęli stopniowo znikać z oczu 
tubylców. Część umknęła za granicę, część zataiła się w trudno dostępnych 
zalesionych stronach — inni siedzieli w więzieniach, zamykani nieraz całymi 
rodzinami, skąd często wymykali się i znikali bez śladu, jak świadczą dość 
liczne dokumenty ówczesne i publikowane w prasie listy gończe; jeszcze inni 
zsyłani byli do wojska. Właściwie jedyną  ich obroną przed  prześladowaniami  
była ucieczka, jak
" Acta Generalia tyczące się Cyganów. voi I, oraz Akta Komisji Rządowej Spraw 
Wewnętrznych tyczące się Cyganów. vol II. (Archiwum Główne Akt Dawnych w 
Warszawie).
28
niemal jedynym istotnym źródłem utrzymania —- kradzież. Bywało, że ten i ów 
donosił władzom o miejscu ich kryjówki, czy o zaginięciu cielaka... Wówczas 
zdarzało się, że uciekali się w ostateczności do jeszcze jednego środka 
samoobrony — do zapobiegawczych w ich przekonaniu aktów podpaleń. W zarzutach 
kierowanych pod adresem zbiegłych wówczas Cyganów, znajdujemy informacje o 
podpaleniu czyjegoś gospodarstwa, dokonanemu jako odwet i przestroga.
Władze rosyjskie zezwoliły w 1807 r. osiadać Cyganom na „gruntach obywatelskich" 
pod warunkiem zapisania się do stanu włościan przywiązanych   do  ziemi,   czego  
zresztą  ci   najbiedniejsi   miłośnicy swobody bali się najbardziej. Liczni 
właściciele ziemscy na terenach eks-polskich, czyli w ówczesnych guberniach 
zachodnich carskiego imperium, zapisywali do stanu chłopskiego Cyganów, którzy 
mieszkali  w  ich dobrach, głównie kowali,  konowałów,  wędrujących  latem, a 
powracających na zimę do swych siedzib. Jednakże rząd od tych Cygano-chłopów  
wymagał  podatków,   a  za   ich  uiszczanie  uczynił odpowiedzialnymi 
właścicieli owych majątków ziemskich, którym — przy niewypłacalności samych 
Cyganów — niezbyt ten obowiązek dogadzał. Tu się znajdowało jedno ze źródeł 
haniebnego procederu, uprawianego   przez   niektórych   dziedziców.   Aby   
powetować  sobie ponoszone w ten sposób straty, niektórzy z nich oddawali 
Cyganów przemocą do wojska zamiast innych włościan, których pozostawienie na 
roli było dla właścicieli korzystniejsze. Wynikło z tego masowe zbiegostwo 
Cyganów z gruntów, do których zostali przypisani. Umykali, znikali z oczu bez 
śladu, a dalsze próby osiedlania ich na roli ustały. Tylko nieliczni właściciele 
dóbr jak np. w Kluczu Dąbro-wieckim ówczesny właściciel, hrabia Antoni de Broel-
Plater, nie myśleli imać się tak niegodnych  praktyk.  Plater wprowadził 
szkolnictwo elementarne,   podniósł dobrobyt  cygańskich  poddanych  i szanując 
ich odmienne tradycje i nawyki przyuczał do zajęć rolniczych, lecz nie odbierał 
przy tym  możliwości praktykowania dawnych profesji, jak handel końmi czy 
kowalstwo. W jego dobrach Cygan awansował na stanowisko wójta gminy, a podlegli 
mu Cyganie nie dawali powodów do skarg *.
Niecny proceder, stosowany przez niektórych przedstawicieli kresowego 
ziemiaństwa, nie był, niestety, zjawiskiem sporadycznym i odosobnionym. Nie 
wynikał też jedynie z reakcji na podatki nakładane na cygańskich poddanych. 
Zdarzało się, że zarządzano istne
?. ?., Osiedlanie Cyganów w Rosji. ..Gazeta Polska", 1880, nr 151.
29
polowania na CynanoW z ziem sąsiednich, traktując schwytanych jako przymusowycn 
zastępców" tych, których siły roboczej nie chciano się wyrzec w okresach poboru 
rekruta.
Pisze o tym stanisław Stempowski w swych Pamiętnikach 1870— 1914. Nadużycia teqo 
rodzaju zdarzały się w początkach XIX wieku we wsi Sternpotyje zatożonej przez 
dziada autora Pamiętników i zasiedlonej Przez poc|'danych z jego wsi nad 
Dniestrem.
,,Z tych wybranych przesiedleńców — wspomina Stempowski — pamiętam dwu starców, 
Iwana Zarembę i Andrija Pysznego. (...) Andrij Pysznyj opowiedział jak przed 
jesiennym poborem rekruta dziad posyłał na Besarabię za Dniestr ekspedycję, 
która tam kupowała albo i po prostu łovviła koczujących Cyganów, przywoziła ich 
do Winni-kowiec, gdzie ich podkarmiano i potem oddawano w rekruty zamiast swoich 
poddanych Oczywiście trzeba było do każdego takiego Cygana dopłacić jeszcze 
komisji za przyjęcie, na każdą bowiem wieś przypadał pewien obowiązkowy 
kontyngent rekruta. — Nałowymo, buwało, ciejj nechreszczonoji pohani, 
pidhodujemo i hajda do L i t ? n a z neju — mówił Andrij. (Nałapiemy, bywało, 
tego nie chrzczoneao pogaństwa, podkarmimy i hajda z nimi do Li-tyna).
Cygan'e gwarną swą gromadą p0 besarabskiej krążą ziemi. Dzisiai nad rzeką spać 
się kładą p0d namiotami podartemi. jak wolność ich noclegi błogie...*
Tak pisat w niewiele lat później Puszkin w poemacie Cyganie, darząc swych 
bohaterów romantyczną wolnością; nie wiedział zapewne, jak byWa ona zakłócana 
właśnie tam, na stepach Besarabii przez bezlitosnych łowców rekruta zza 
Dniestru...
Tak to, stroniąc °d barbarzyńskich poczynań cywilizowanego świata, starając się 
uniknąć poddaństwa czy niewoli, spychani bywali Cyganie do kateaorii zwierzyny 
łownej. Trud?o było wobec wzrastających zagrożeń oddawać rzemieślnicze usługi i 
kultywować swobodnie wróżbigrgkje praktyki; ustępowały one miejsca coraz 
powszechniejszym działaniom przestępczym. Ofiary dyskryminacji, grupy nie tyle  
wędrujące   ile uciekające,   stawały  się   na  ziemiach zaborów,
' P^ekład jer?ego FlcoW5kiego.
30
zwłaszcza w Królestwie Polskim, coraz rzadziej widywanymi w świetle dnia gośćmi. 
Ta pozorna czy faktyczna nieobecność była dostrzegalna; nadwiślańscy koczownicy 
przeszli do wspomnień, wyprowadzili się z naocznej teraźniejszości.
Od Cyganów niedawno dopiero uwolniła się Polska. Zamieszkiwali oni w lasach i w 
niektórych sielskich osadach — pisał K.W. Wójcicki w 1830 ?.*. ? po dziesięciu 
latach: Rzadko już teraz zobaczysz Cygana (...) gdzież dziś szukać gromad 
wędrownych Cyganów, co dawniej taborem zaludniali lasy nasze, wsie i miasta, 
pola i kiermasze? Jak pod toporem odwieczne sosny i dęby upadły, a miejsce ich 
żywota nagim polem świeci, tak znikły te czeredy włóczące się, postrach i pomoc 
kmieci i wieśniaczek. Bo gospodarz lękał się Cygana, by mu nie kradł bydlęcia z 
obory, sprzętów z chaty, aby nie oszukał przy sprzedaży konia; lękał się więcej 
cygańskich czarów, boć oni tę sztukę posiadać mieli; a potrzebował go jako 
lekarza, ślusarza, kowala, a potrzebowała go niewiasta i dziewoja do wróżby i 
odgadnienia przyszłości...**
Brzmi w tych słowach jakby nostalgia, wywołana ubytkiem jednego z osobliwych, 
malowniczych a odwiecznych składników społecznego krajobrazu, a w westchnieniu 
tym bierze udział i żal za wykarczo-wanymi lasami i szczęśliwszą przeszłością 
kraju nad Wisłą... I znowu po latach, w r. 1861, raz jeszcze Wójcicki daje wyraz 
tym samym przypomnieniom i uczuciom:*** Nie upłynęło dotąd jeszcze lat 
czterdzieści, jak bandy Cyganów przeciągały tłumnie nie tylko po wsiach i 
miasteczkach naszych, ale przez samą Warszawę. (...) Od wielu lat zniknęły małe 
nawet bandy cygańskie w Królestwie Polskim; puszcze nasze wycięte, jak lasy i 
bory, już przestały szatry ich ocieniać...
Nawet ci stosunkowo nieliczni, którzy pozostali, kryjąc się po kątach, byli 
trudno uchwytni i ledwo zauważalni. Dowodem może być choćby fakt, że dane 
statystyczne z 1857 r. podawały, iż przebywało wówczas w Królestwie Polskim... 
147 Cyganów, co jest liczbą zupełnie mylącą. Ale jak tu przeprowadzać spisy 
ukrywającej się ludności? Wróżba — obok innych cygańskich rzemiosł — przeniosła 
się gdzie indziej, tam dokąd dotarli uciekinierzy, albo, przytaiwszy się, 
stopniowo obumierała na miejscu.
We wspomnieniach ożywały nie tylko sentymenty, ale i fobie, nieraz pełne 
ksenofobijnej wrogości i wyrosłych z przesądu pomówień.
K.W, Wójcicki, Przysłowia narodowe. Warszawa 1830
K.W, Wójcicki, Sfare gawędy i obrazy. Warszawa 1840
K.W. Wójcicki. Cyganie w Polsce. ..Tygodnik Ilustrowany" 1861, nr 1.
31
które mogłyby śmiało walczyć o palmę pierwszeństwa z antycygań-skimi 
oskarżeniami  i  nawoływaniem do dyskryminacji, jakie padały z ambon i 
dostępowały druku w szesnastowiecznej nagonce „światłej ciemnoty";   
przygotowała  ona  grunt   do   ustaw  banicyjnych  wobec Cyganów w Polsce. 
Minęło trzysta lat, nadszedł wiek XIX, i znów — obok przejawów humanitarnej 
życzliwości i troski, które odnajdujemy w Rysie historycznym ludu cygańskiego 
Teodora Narbutta (1830) — można było czytać na łamach szanujących się czasopism 
słowa nienawistnej ciemnoty,  dyktującej  obelgi  i najdziksze zmyślenia.  I tak 
w „Czasie" w 1851 ?.* znajdujemy słowa o brudnej i plugawej postaci Cygana, 
który jest niewart innego życia nad legowisko w ciemnym lesie, łachman za 
odzienie, a zgniłe ścierwo za pokarm. Ksiądz Fr. Siarczyński ** zaś wywodzi 
nadto „naukowe" teorie i głosi „uczone" konstatacje, jak ??.: Może iż kradzież 
dzieci, o co Cyganów od dawna obwiniają, więcej jeszcze ten lud rozpleniła. Albo: 
Na Węgrzech Cyganki brane są za mamki, ale z takowych mamek dzieci ssące pokarm 
cery śniadej nabywają.
Ci, którzy — podobnie jak Wójcicki — żegnali się z trwającym w pamięci obrazem 
Cyganów w naszym kraju, źle czy dobrze wspominanych, sądząc, że należy on już 
tylko do bezpowrotnej przeszłości, a wróżbę cygańską uważali za skończone raz na 
zawsze praktyki dawnych kabalarek, wróżek i wieszczek — nie mogli jeszcze w 1861 
r. przypuszczać, że owa przeszłość za parę lat powróci w znacznie barwniejszej i 
świetniejszej postaci.
' JŁ   O Cyganach, „Czas" 1851, nr 53-54.                                                                
•   ?   ?     "?
- Ks Franciszek Sierczyński, Cyganie (w Galicja, jej ziemia, płody , ludy, z 
pism pośmiertnych. Dod. tyg. do ..Gazefy Lwowskiej". 1857.
?






IV. Najazd kotlarzy
Stare cygańskie drogi nie zdążyły zarosnąć i nie wszystkie miejsca leśnych 
koczowisk ogołociały z drzew i cienia, gdy oto najniespo-dziewaniej w połowie 
lat sześćdziesiątych XIX wieku, a więc tuż po ostatnich wspomnieniach 
Wójcickiego o Cyganach rozproszonych lub zbiegłych z Polski, nastąpiła kolejna 
wielka migracja cygańska — po ponad czterechsetletniej przerwie. Napływające do 
Polski z południowego wschodu gromady osiągnęły najwcześniej tereny Galicji, 
gdzie zaroiło się od tłumnych i barwnych taborów. Niektóre z nich rozbijały swe 
namioty na podkrakowskich Błoniach, a prasa podawała wiadomości o tym 
zaskakującym wszystkich najeździe jako najnowszą sensację, która znalazła się w 
centrum zainteresowań okolicznych mieszkańców.
Była to niezbyt sprzyjająca takiej gościnie i takim peregrynacjom polska pora. W 
zaborze rosyjskim wybuchło właśnie Powstanie Styczniowe i nowo przybyli Cyganie 
przeczekali w cichszej Galicji ów niespokojny i niebezpieczny czas, aby dopiero 
w 1868 r. pojawićsię pod Warszawą. Jednakże już pięć lat wcześniej warszawska 
„Gazeta Polska" w korespondencji z Krakowa podała pierwsze wieści o niezwykłych 
gościach i krótki ich opis:
Piszą nam z Krakowa — pod 26 września (1863): Na Błoniu obozują od kilku dni 
dzicy synowie puszt węgierskich — Cyganie. Nie są to jednak zwykli wałęsający 
się po wsiach i miasteczkach włóczęgi, żyjący z żebraniny lub kradzieży, lecz 
wędrowni robotnicy kotlarskiego rzemiosła. Pięknej postawy, silnie zbudowani, 
rysów wyrazistych i przenikliwych oczu, Cyganie ci noszą się jedni z węgierska, 
drudzy z banacka w spódnicach. Przewodnik ich z wielką laską srebrem okutą, jak 
marszałek sejmowy lub odźwierny pańskiego domu, panuje nad całą gromadą i 
reprezentuje ich [na] zewnątrz. Ciekawych tłumy śpieszą przyglądać się 
koczowniczemu życiu Cyganów, a wielu daje sobie wróżyć, bo jeżeli Cyganie są 
kotlarzami, to Cyganki wróżkami z rzemiosła; podobno więcej one tu zarabiają niż 
mężczyźni.

3 — Pod berłem króla pikowego
33
Spostrzeżenie kończące tę wzmiankę było trafne i nadal takim pozostaje — tym 
bardziej że kotlarstwo podupadło w późniejszych czasach i nie jest już 
powszechnie uprawiane. Ale nawet wtedy, kiedy prosperowało bez przeszkód i 
ograniczeń, nie mogło przysparzać takich zysków, jak wróżbiarstwo, obywające się 
przecież bez kosztów własnych (talia kart na długo wystarcza), bez jakichkolwiek 
surowców, przynoszące czysty dochód i nie mogące się uskarżać na brak klienteli, 
niezależnie od koniunktur i cywilizacyjnych przemian...
Należy sądzić — zresztą potwierdzają to świadectwa — że ówcześnie, w roku 1863, 
kiedy to nagłe pojawienie się na Błoniach egzotycznych przybyszów ściągało tłumy 
ciekawskich — wróżba cieszyć się musiała wyjątkowym wzięciem. Sprzyjały temu 
także niespokojne czasy i powszechna niepewność losów i nadziei. W szczególnie 
barwnej scenerii, w atmosferze sensacji rosła atrakcyjność tych odświętnych 
przepowiedni. Odświętnych, bo nikt nie mógł wiedzieć, czy owi piękni przybysze 
nie znikną równie znienacka, jak się pojawili; nikt nie przypuszczał, że widok 
ich spowszednieje nieco przez nadchodzące, długie lata. Nikt też nie mógł zdawać 
sobie sprawy z tego, że zjawisko to miało precedens — zapewne równie 
niespodziany i nie mniej kolorowy — przed ponad trzystu laty, gdy też zdawało 
się pierwszym i jedynym w swoim rodzaju.
Zachowały się z owych dni fotografie cygańskich przybyszów. Są to najsłarsze, 
zachowane do dziś podobizny fotograficzne Cyganów w Polsce. Znany fotograf 
krakowski, Ignacy Krieger, zapłaciwszy rzetelnie za pozowanie obiektom swego 
zainteresowania, zaprosił ich do swego atelier i dawną, ówcześnie stosowaną 
techniką utrwalił na tzw. płytach kolodionowych postacie kilku Cyganów i paru 
Cyganek.
Byli to, jak większość ówcześnie przybyłych, Cyganie ze szczepu Kotlarzy — 
zwących się Kelderari lub Kelderasza. Migracja obejmowała również pomniejsze 
ugrupowania. Na ich tak masową inwazję wpłynęło wiele czynników, jak zniesienie 
niewolnictwa Cyganów na ziemiach rumuńskich, unia Mołdawii i Wołoszczyzny, a 
następnie powstanie księstwa Rumunii, rewolucja Kossutha na Węgrzech itd. 
Wydarzenia te mogły przyczynić się do wywołania wielkiej wędrówki smagłego ludu, 
ale niech nam wolno będzie wątpić, by były jej główną przyczyną. Nie wiemy, co 
sprawiło że ruszyli tysiącami nóg i wozów przez tysiące kilometrów — przed 
siebie, w strony dotychczas przez nich nie znane. Podobne pytania bez odpowiedzi 
zadawać można na temat wędrówek ptaków, ich przelotów i przesiedleń poszczegól-
34
nych gatunków, pytania o zasady działania instynktu, jako siły sprawczej i 
przewodnika. Nieznajomość obcych języków nie była przeszkodą; ten lud tak 
zachowawczy w swych nawykach i umiejętnościach, niechętnie przyswajający sobie 
nowe profesje i zajęcia — bez najmniejszego trudu i z wielką łatwością opanowuje 
tajniki cudzej mowy. Ten dar jest dany tym, którym jako obieżyświatom jest 
niezbędny.
Na przełomie czerwca i lipca 1868 r. grupa nowych migrantów, podobnych do owych 
z Błoń pod Krakowem, pojawiła się na Saskiej Kępie pod Warszawą, gdzie rozbiła 
namioty, zainstalowała prymitywne kowadła i rozpoczęła obchód miasta w 
poszukiwaniu zarobku za kowalskie i kotlarskie usługi.
Różnice między przybyszami a znanymi od wielu pokoleń Cyganami polskimi — 
podkreślane w korespondencji z Krakowa — i tutaj zostały dostrzeżone; obL-dziło 
się zainteresowanie strojnością wodzów i kobiet, a nawet uznanie dla godnej 
postawy i urody nowo przybyłych. Nie wiemy dlaczego — pisała ,,Gazeta Polska"* — 
ale widok ich sprawiał, przynajmniej na nas, zupełnie różne wrażenie od tego, 
jakiegośmy zawsze doznawali patrząc na ich pobratymców, włóczących się u nas od 
wsi do wsi. Wrażenie to zupełnie było na korzyść węgierskich przybyszów. (...) 
Cyganie węgierscy, którycheśmy w Warszawie widzieli, mają w sobie — przynajmniej 
na pozór — coś dziwnie, jeśli nie powiemy szlachetnego, to przynajmniej 
malowniczego (...). Pomijając ich kostiumy, ileż wyrazu, ile wdzięku znajdujemy 
w tych śniadych obliczach! Gdy zaś dodamy do tego tajemnicze ich pochodzenie, 
poetyczne zamiłowanie życia tułaczego, oraz stałe i jakby obowiązujące oddawanie 
się wieszczbiarstwu — pomimo woli obudzą się w nas ciekawość poznania bliżej 
tego ludu, z którego ani czas, ani prześladowania, ani wreszcie potężniejszy nad 
wszystko wpływ cywilizacji nie zdołał zetrzeć pierwotnych cech, do zmienienia 
zwyczaju nie zmusił. I zaprawdę weźmy choćby ową chiromancję, tak słusznie 
zdyskredytowaną w naszym stuleciu. Oddająż się jej oni li tylko dlatego, by 
łatwowiernych oszukiwać, pieniądze wyłudzać, mieć łatwe stąd utrzymanie? Nie 
przeczym, że i te pobudki wielce się przyczyniają do utrwalenia tego rzemiosła 
wśród Cyganów; ale i to pewna, że wieszczbiarstwo jest ich żywiołem, drugą 
naturą, ową nicią nieskończoną, łączącą kolebkę ich narodu z teraźniejszym 
żywotem. Wieszczbiarstwo przechodzi u nich z matki na córkę, bo właśnie tylko 
kobiety nim się zajmują. Wiele z nich zapewne wróży, by wyłudzić pie-
' Mścistaw Kamiński, Wieszczbiarstwo, ..Gazeta Polska", 1868, nr 201.
35
niądze, bez żadnego przejęcia się swą sztuką, bez wiary w swe słowa wieszcze; 
lecz są Cyganki, którym zdaje się, że umieją przyszłość czytać, które wierzą w 
moc drugiego widzenia, które oszukują dlatego, że same są oszukane. My sami 
widzieliśmy Cygankę, która za żadne pieniądze wróżyć nie chciała. Dlaczego? — 
Oto wyobraziła sobie, iż jej przepowiednie zawsze na złe się obracają. Któż nie 
uchyli czoła przed tą naiwną w swoim rodzaju szlachetnością?
Tak rozpoczyna się felieton, w którym autor z równym zapałem i siłą przekonania 
potępia przesądną wiarę we wróżby, co zachwyca się urokiem przybyłych do 
Warszawy „obcych" Cyganów. W połowie września, kiedy tekst ten ukazał się w 
druku, już ich tu nie było; pobyt na Saskiej Kępie był tylko kilkutygodniowym 
postojem w drodze, letnim popasem, po którym ruszyli dalej sobie tylko znanym 
szlakiem do nieprzypadkowych kolejnych etapów podróży.
Dopóki jednak gościli nad Wisłą i przemierzali ulice i podwórka Warszawy, 
miejscowa prasa podawała różne szczegóły ich obecności w stolicy, traktując to 
jako ewenement godny powszechnej uwagi, przedmiot szerokiego zainteresowania. 
Znany fotograf warszawski, Konrad Brandel, któremu zawdzięczamy bezcenną 
dokumentację ówczesnej Warszawy, jej widoków, gmachów, ulic, przechodniów i 
wydarzeń, nie mógł przeoczyć egzotycznych gości. Dnia 6 lipca, kilka dni po ich 
przybyciu, sfotografował niektórych spośród nich i już nazajutrz fotografie 
umieścił w witrynie swego zakładu, a przechodnie mogli na nich rozpoznać wróżki, 
które zdążyły już udzielić im tajemnej wiedzy o przyszłych losach, a także — 
kotlarzy, którzy dokonali reperacji naczyń kuchennych.
Cyganie na ogół niechętnie dają się fotografować, często zdecydowanie nie 
pozwalają na to. Awersja ta, jak się zdaje, jest wprost proporcjonalna do 
przestępczych praktyk, wynika z obaw, by fotografia nie ułatwiła rozpoznania 
osób, które wolałyby pozostawać w cieniu. Być może Cyganom z Saskiej Kępy obawy 
takie były obce, zresztą nie im zależało na fotografii, lecz mistrzowi Brandlowi. 
Toteż wręczył im wynagrodzenie pieniężne, jakie umówionem zostało, oraz — 
każdemu na ich żądanie... książeczki do zapisywania interesów, znane pod 
nazwiskiem „Notes"... Uczynił to bez oporów, ale z niejakim zdziwieniem, bowiem 
do jakiego im służyć to może użytku, trudno sobie zdać sprawę, gdyż nie można 
przypuszczać, aby tak byli obarczeni interesami, iżby każdy z nich z osobna 
musiał aż je notować*. Dodaj-
•  „Kurier Codzienny'', 1868. nr 147.
36
my, iż — o czym Brandel nie wiedział, a co wzmogłoby jego zadziwienie — byli to 
analfabeci, a „książeczki pod nazwiskiem Notes" po prostu spodobały im się, jak 
ozdoby, którymi zwykli byli się obwieszać, a także — być może — uznali, że małe 
oprawne książeczki doda-dzą im powagi w oczach klientów kotlarzy i wróżek i 
budzić będą respekt.
Zresztą ci analfabeci, jak już wspomnieliśmy, byli zarazem po-ligJotami, władali 
w mowie kilku językami. Mówili, jak stwierdza dziennikarz — po rosyjsku, 
węgiersku, niemiecku i po polsku. Sprawozdawca zapomniał wymienić język rumuński, 
który zapewne był im także znany. Do dziś wielojęzyczność niektórych Kelderaszów 
jest imponująca. Naprawiać kotły i garnki można by od biedy porozumiewając się z 
klientem na migi, ale wróżba? Nie tak dawno jeszcze w Warszawie pod Pałacem 
Kultury i Nauki stara wróżka cygańska, anaifa-betka, wróżyła zagranicznym 
turystom — wyłącznie za opłatą w dewizach! — posługując się swobodnie sześcioma 
językami...
Ówcześni goście nie tylko oferowali usługi kowalskie, kotlarskie czy 
wróżbiarskie; podejmowali się i innych prac zarobkowych, o czym świadczyć może 
następująca relacja*: ...kobiety posiadają ozdoby złote, u mężczyzn widzieć się 
dają nierzadko srebrne okucia lasek, [srebrne] guziki i przybory do pasów. 
Widocznie dobrze im się wiodło w przedsiębranych dotąd wycieczkach. — A co 
umiecie? — zapytał najstarszego z nich ktoś z odwiedzających. — Wszystko. — No, 
ale przecie... — Wszystko, co pan rozkaże.
Kuglarsko-komedianckie sztuczki także nie były im obce, choć nie jest pewne, czy 
i one bywały źródłem ich zarobków, czy służyły tylko zabawie. Polegały m.in. na 
umiejętności nagłej i całkowitej zmiany wyglądu i powierzchowności Cygana, co w 
praktyce życiowej mogło znajdować lepsze i skuteczniejsze zastosowanie niż 
jakakolwiek kryjówka.
Do jakiego stopnia — pisze ,,Kurier Codzienny" — są wprawni w rozmaite sztuki, 
najlepszym jest dowodem próbka, jaką jeden z nich w tymże zakładzie (fot. 
Brandla — J.F.) okazał. Zaraz po ich wejściu jeden ze starszych prosił o danie 
stołka biednemu kalece, który ani stać, ani chodzić dużo nie może; właściciel 
widząc go garbatego i kulejącego tak naturalnie, iż nikt by przypuścić nie mógł, 
aby to mogło być udawaniem, podał stołek; gdy w kilka minut wszedł kobziarz na 
dziedziniec i grać zaczął, wtedy z owego nieszczęśliwego kaleki ku
" W. Szymanowski, Kronika Tygodniowa. „Tyg. Ilustrowany' 1868, nr 28.
37
ogólnemu dziwieniu robi się od razu najprostszy, najzdrowszy człowiek i zaczyna 
w najlepsze tańczyć.
Nie tylko fotografowie, uprawiający wówczas swą nowatorską sztukę, ale i malarze, 
rytownicy, pośpieszyli utrwalać fizjonomie przybyszów i sceny z ich życia. Znany 
rysownik i malarz, kronikarz Warszawy, Franciszek Kostrzewski, narysował 
zamieszczoną wkrótce w „Kłosach" scenę przedstawiającą pogrzeb Cyganiątka, które 
zmarło pod płótnem namiotu na Saskiej Kępie. Stary Cygan niósł na ramieniu 
trumienkę, za nim szli inni, a na przedzie chłopiec z drewnianym krzyżem w 
ramionach — „od krzyża w pośrodku ramion przypięta była świeża różyczka. Ot i 
wszystko *.
Zanim jeszcze Cyganie w lipcu przenieśli się na Pragę wskutek przyboru wody i 
nadciągającej powodzi, odwiedził ich na Saskiej Kępie Wojciech Gerson, narysował 
grupę kotlarzy przy pracy, na tle namiotu, w otoczeniu kobiet i dzieci, a 
rysunek swój — zamieszczony następnie w „Tygodniku Ilustrowanym" — opatrzył 
objaśnieniem**, w którym czytamy:
Namiotów znalazłem cztery, dwa większe i dwa mniejsze. W jednym z dwóch 
większych mieści się wójt cygański z rodziną, w drugim kotlarski warsztat. (...) 
Wszystkich będzie ze dwadzieścia osób, dzieci bowiem liczba jest znaczna (...). 
Wójt nosi krótką bekieszę o srebrnych guzach i laskę o srebrnej skuwce i gałce 
długiej (...). Kobiety zamężne noszą chustki na głowach (...) w warkocze zaś 
mają powplatane różne świecidła, pieniądze srebrne, guzy szklane i porcelanowe, 
korale, naszyjniki z talarów, a częstokroć i złotych dublonów (...). Mężczyźni 
zajmują się kotlarstwem, a jak świadczą obywatele prascy, zręczni są w swoim 
rzemiośle. Kobiety wróżą przechodniom, zwyczajem Cyganek.
Wróżyły nie tylko przechodniom, zaglądały w tym celu i do domów, gdzie czasem 
ustawiała się w kolejce do wróżki cała niemal rodzina i służba. Można by 
powiedzieć, że ludzie byli spragnieni wróżb tym bardziej, że tuż popowstaniowe 
losy kraju skłaniały wielu do poszukiwań pociechy w dobrej przepowiedni, skoro 
jej w realnych widokach na przyszłość znaleźć nie mogli. Tonący wróżby się 
chwyta.
Cytowany już kronikarz tygodniowy „Tygodnika Ilustrowanego" w tym samym 
felietonie z 1868 r. opisuje taką wizytę domową Cyganki z obozowiska na Saskiej 
Kępie. Musiały to być jedne z bardzo licz-
•    Kurier Codzienny" 1868, nr 149. '• Obozowisko cygańskie na Saskiej Kępie 
pod Warszawą. „Tyg. Ilustrowany" 1868. nr 29.
38
nych odwiedzin warszawskich domostw w owym roku, a wyjątkowość ich przebiegu 
wynikła jedynie z osobliwego zachowania się pana domu. Zdarza się i w innych 
okolicznościach, że Cyganka postanawia zaniechać wróżby i odejść bez zapłaty. 
Niekiedy bywa to wynikiem zupełnie innych przyczyn, całkiem irracjonalnych obaw 
wróżki przed ,złym duchem". Osobliwe, że cygańska wróżka, traktująca swe 
praktyki jako zajęcia zarobkowe, czująca się poza zasięgiem swych dobrych i 
złych wróżb, sama może się czuć zagrożona wróżbiarskim kontaktem z klientką czy 
klientem, żywić obawy, że w toku wróżenia i w jego konsekwencji sama stanie się 
ofiarą nadprzyrodzonych „złych mocy". Do dziś Cyganie-Kalderasza przechowują w 
pamięci wypadki, mające potwierdzać takie obawy. Cyganki wróżące osobom 
„nawiedzonym", opętanym przez „złego ducha", mogą wraz z.zapłatą za wróżbę 
przejąć niechcący przypadłość klientki i w ten sposób same doprowadzić się do 
szaleństwa, będącego symptomem obecności w duszy „diabła" czy „demona". Wróżki 
starały się więc w zetknięciu z kandydatem do ich wróżbiarskich zabiegów wybadać, 
czy nie jest on „nawiedzony". Bywało, że zaniedbały środków ostrożności, nie 
dostrzegły niebezpieczeństwa lub zlekceważyły je. I stąd, jak uważają Cyganie, 
zdarzały się wśród nich Cyganki „opętane", które „kupiły" Złego. Aby się go 
pozbyć, należało go symbolicznie „sprzedać" komuś w magiczny, znany niektórym 
Cygankom sposób. Jest raczej mało prawdopodobne, by opis, który przytoczymy, 
miał związek z obawą przed „Złym", choć i tego nie sposób wykluczyć.
Wiadomo, że Cyganki wróżą — pisze felietonista. — Otóż jedna z nich zjawiła się 
w tych dniach w pewnym domu i zaczęła od kuchni. Była to młoda kobieta, dość 
czysto ubrana, choć widocznie podług tradycji rodowej w jaskrawych miłująca się 
barwach, o ogorzałych, ale regularnych i pięknych rysach twarzy. A mówiła owym 
narzeczem w górach używanym, które dobrze zrozumiałe dla naszego ucha, dodaje 
wypowiedzianym wyrazom miękkości i wdzięku. Po wywróżeniu za kilkanaście groszy 
całej świetnej przyszłości kucharce, młodszej i pomywaczce, Cyganka przywołaną 
została do samych państwa.
—  No, czy wy wróżysz mi co? — rzekł pan.
—  A dobrze, panoczku — orzekła — niech panoczek podadzą rękę.
Stało się według jej życzenia. Poczęła wodzić palcem po liniach dłoni i 
wypowiadać różne koleje. A trzeba wiedzieć, że ten, z którego ręki w tej chwili 
Cyganka wyprowadzała wróżby, za bytnością w Paryżu poznał się był z 
Desbarollesem i stał się nawet zwolennikiem nauki
39
tego stawnego chiromanty. Widząc więc, że to, co o jego usposobieniu i 
przyszłości Cyganka wypowiada, nie zgadza się z położeniem owych linii, których 
kierunek podług Desbarollesa ma służyć za stałą zasadę odgadywania 
chiromantycznego, przerwał jej, wskazując fałsz w twierdzeniu.
—  A panoczek skąd to wiedzą? — zapytała Cyganka.
—  A wiem, bo i ja wróżyć umiem. Pokaż mi twoją rękę.
I ująwszy dłoń smagłą i ogorzałą, począł jej znaczenie wszystkich linii 
opowiadać. Cyganka przez kilka chwil spoglądała na niego w niemym osłupieniu, aż 
nareszcie widząc, że wróżący z największą pewnością siebie i szczegółowo zaczyna 
jej opisywać kierunek linii, ich krzyżowanie się i prognostyki, jakie z tego 
wyciągnąć można, wyrwała rękę i ująwszy się oburącz za głowę, uciekła z pokoju, 
nie dopominając się nawet o zapłatę...
Popłoch Cyganki, który kazał jej zrezygnować nawet z zapłaty, nie wynikł 
bynajmniej z tego, że oto przyłapana została na wróżbiarskiej ignorancji, na 
chiromanckim partactwie. Badania nasze dowodzą, że tak właśnie,   lub  podobnie,  
zwykły  reagować cygańskie wróżki w tych rzadkich wypadkach, gdy klient zdradza 
umiejętności i wtajemniczenia, które powinny być wyłącznie domeną Cyganki, gdy 
demonstruje on choćby tylko pozory „wiedzy tajemnej", wywołując w ten sposób 
zaskoczenie wróżki. Wydaje się to jej oznaką wielce podejrzaną, niebezpiecznym 
symptomem, i odbiera ochotę do kontynuowania przepowiedni. Nie musi to być zaraz 
podejrzenie — omówione wcześniej — że Zły opętał klienta i w ten sposób przezeń 
daje o sobie znać. Gdy pewien klient wróżki, który w czasie, gdy mu rozkładała 
karty i odczytywała ich znaczenie, zagadnął ją po cygańsku — wywołał podobną 
reakcję. Cygańska wróżka boi się konkurencji, skierowania wróżby w odwrotnym 
kierunku, pod jej adresem, znajomości jej sekretów przez osobę niepowołaną, 
uważa, że ,,nie wróży" jej to nic dobrego.  Ponadto owa cygańska wróżka sprzed 
ponad stu lat dostrzec mogła niepokojące ją różnice między własnymi 
umiejętnościami   wróżenia  z   ręki,   a  zasadami  chiromancji,  znienacka jej  
zademonstrowanymi. Zasady wróżby — czy to z ręki, czy z kart (niekiedy też — z 
muszli, z lusterka itd.) — stosowane przez Cyganki są zmienne, na ogół dowolne i 
jeśli nawet wspierają się na jakichś regułach, to prawideł najrozmaitszych jest 
nieprzebrane mnóstwo i stanowią jedynie  kanwę,   na   której   wróżka  snuje  
swe   improwizacje.   Dlatego właśnie, rozpatrując różne sposoby i mechanizmy 
cygańskiego wróżbiarstwa, nie omawiamy szczegółowiej znaczeń poszczególnych kart
40
i linii dłoni — przeróżnie bowiem bywają odczytywane i interpretowane, jeśli w 
ogóle nie są jedynie pretekstem, rekwizytem pozbawionym większego znaczenia.
W zamierzchłych, wygasłych doszczętnie lub zredukowanych do szczątkowej postaci 
tradycjach cygańskiego wróżbiarstwa istniały systemy wróżby, określone — jak się 
zdaje — ściślej, różne w różnych ugrupowaniach tego ludu, nie układające się w 
żaden powszechniej znany i stosowany system. Dziewiętnastowieczny cyganolog, 
Heinrich Wlislocki, spotkał niektóre z nich wśród Cyganów siedmiogrodzkich i 
spisał. Interesujące jest, że w ówczesnych tamtejszych zasadach cygańskiej 
chiromancji obok linii na dłoni najistotniejszą funkcję pełniły palce rąk. Jeśli 
by zaufać wszystkim uwagom Wlislockiego na ten temat — a autor ten uchodzi 
niekiedy wśród specjalistów za skłonnego do uzupełniania swych dociekań 
wytworami własnej fantazji — taką wróżbę uprawiali tamtejsi Cyganie także we 
własnym gronie. Nie będziemy powtarzać obserwacji Wlislockiego dotyczących 
chiromancji; poprzestańmy przykładowo na garści spostrzeżeń dotyczących palców 
rąk.
I tak np. kciuk zwany był ,,palcem nieszczęścia" i jeśli odznaczał się wyjątkową 
grubością lub połączony był z nasadą palca wskazującego wydatną fałdą skóry, 
niby płetwą, oznaczać to miało pecha, skłonność do ściągania na siebie złego 
losu, niepowodzeń; palec wskazujący uchodził za „palec szczęścia", a białe 
plamki na jego paznokciu oznaczały fortunę, szczęśliwy los, powodzenie; palec 
środkowy, odznaczający się szczególnie znaczną długością, wróżył bogactwo; jeśli 
na palcu serdecznym widać w zgięciach u jego przegubów liczne fałdki i 
zmarszczki, zapowiadało to życie w zdrowiu do późnej starości; mały palec był 
„szczęściodajny" i dotknięcie nim upatrzonej rzeczy miało sprawić, że się tę 
rzecz tanio kupi lub szczęśliwie zdobędzie...
Istnieje hipoteza, że karty taroka zawędrowały do Europy w XV wieku wraz z 
Cyganami. Nie wydaje się to nazbyt prawdopodobne. Faktem jest jednak, że tarok 
był w użyciu cygańskich wróżbitek od wieków i że jeszcze stosunkowo niedawno, bo 
do II wojny światowej, spotkać można było z rzadka w Polsce Cyganki, które się 
takimi kartami posługiwały. Tak np. w 1930 r. Cyganka wróżyła z kart taroka w 
Jaremczu na Podkarpaciu, a już w czasie wojny, w r. 1941, specjalizowała się w 
tarokowych wróżbach stara Cyganka ze szczepu Kelde-rarów w Toruniu. Podobnie 
zdarzało się w sześćdziesiątych latach XIX wieku, w początkach wielkiej inwazji 
kelderarskiej.
41
Ówczesne przybycie owych Cyganów stało się też przypływem i odrodzeniem 
marniejącej od lat cygańskiej wróżby, przyniosło jej ożywienie, wzbogacenie i 
rozkwit. Dla miejscowych Cyganów, zdziesiątkowanych prześladowaniami i skrajnie 
spauperyzowanych tamci przybysze, zamożni i pełni przedsiębiorczości, byli 
Obcymi, darzonymi niechęcią, a zarazem zazdrością. Z drugiej strony Obcy 
przejawiali lekceważenie, a nawet rodzaj pogardy w stosunku do miejscowego 
cygańskiego plebsu nawet fizycznie bardziej mizernego, o niepozornym wyglądzie, 
nie mówiąc już o kontraście między efektownym, pokazowym bogactwem ubioru 
przybyszów, a nędznymi przyodziewkami ich „ubogich krewnych".
Przyjęło się uważać wielobarwne i suto fałdziste spódnice Cyganek, jaskrawo 
kolorowe chusty i biżuterię, oraz inne atrybuty charakterystycznej cygańskiej 
strojności za elementy ich typowego ubioru o odwiecznej tradycji. Nic 
fałszywszego. Jak wynika z licznych opisów, Cyganie w Polsce przez wieki nie 
znali takiego stroju. Dziś, zwłaszcza w bogatszych rodach, w rodzinach 
kultywujących rodzimy obyczaj choćby cząstkowo, Cyganki bywają tak właśnie 
ubrane — strojnie i kolorowo — niezależnie od tego, czy są z rodów odwiecznie 
tutejszych, czy też wywodzą się z owych grup bałkańskich, przybyłych tu o 
stulecia później. Można wprawdzie zauważyć, przyjrzawszy się baczniej, drobne 
różnice, jak np. sposób wiązania chustki na głowie — ale w zasadzie strój kobiet 
ujednolicił się pod wpływem kelderar-skiej mody. Mężczyźni z kotlarskich rodów 
dawno już porzucili swoje charakterystyczne ubiory, zdobne srebrnymi guzami i 
pasami ze srebra; nie ma już wśród ich przywódców takich atrybutów władzy, jak 
niegdysiejsze berła-buzdygany ze srebrną gałką, ani charakterystycznych 
kołpaczków na głowach. U niektórych Starszych Rodu, zwłaszcza z bliskiego 
Kelderarom szczepu Lowari, utrzymuje się jednak, a może nawet wzmaga, skłonność 
do nadawania sobie tytułu ,,króla" i posiadania koron z dukatowego złota. Przed 
kilku laty dość głośno było o zaginięciu takiej korony, należącej do jednego z 
podwarszawskich ,,królów", a skradzionej bynajmniej nie przez jego pobratymców, 
ale przez zwykłego polskiego złodzieja. Jednakże ubiór Cyganów zwykłych, nie 
utytułowanych, przybrał postać zwyczajnego garnituru, nie różniącego się niczym 
od stereotypowej, powszechnie noszonej odzieży. Podobnie mężczyźni spośród 
Cyganów „tubylczych" nie zachowali w swym ubiorze żadnych swoistych cech. 
Inaczej Cyganki.
Utrzymały, jak wiemy, wyróżniające je stroje do dzisiaj. Tutejsze
42
potomkinie nędzarskich, zbiedniałych przed wiekami Cyganów polskich przejęły od 
Kelderaszyc specyficzny charakter strojów. Bogatsze rody po upływie dziesiątków 
lat od przybycia Kelderaszów zaczęły — wzorując się na nich — jeździć barwnymi, 
rzeźbionymi wozami z oknami i dachem, porzucając stopniowo swe dawniejsze 
wehikuły, kryte budami z płótna, rozpiętymi na półokrągłych obręczach.
Cyganki polskie przejęły również w pewnym stopniu kunszt wróżbiarski Kelderarow, 
czy może raczej pod wpływem kel.derarskiej biegłości w tej dziedzinie ożywiły i 
udoskonaliły swe umiejętności i praktyki — nigdy przecież doszczętnie niewygasłe, 
wzbogacając swe ezoteryczne specjalności. Wprawdzie do dziś w niektórych 
cygańskich środowiskach trwa potoczne przekonanie, że Kelderaszyce są 
najlepszymi wróżkami, jednak w rzeczywistości różnie z tym bywa, na zasadzie 
spiritus fiat ubi vult*, nie zaś na podstawie przynależności szczepowej.
Mimo różnic i antagonizmów międzygrupowych w cygańszczyźnie, obecność Kelderarow, 
ich pierwszy napływ na nasze ziemie — a także późniejsze fale migracji pod 
koniec ubiegłego i w początkach naszego wieku, tym razem z większym udziałem 
pokrewnego szczepu Lo-warów — wpłynęły z pewnością na powszechny rozwój 
cygańskiego wróżbiarstwa w Polsce.
Znany kelderarski ród Kwieków, który w latach międzywojennych usiłował — 
bezskutecznie zresztą — narzucić królewską władzę wszystkim Cyganom w Polsce, 
był jednym z najbardziej ekspansywnych i zaborczych ugrupowań swego szczepu i 
przyczynił się do okresowej jego dominacji. Obecnie zarówno opinie o owej 
dominacji, jak też o wysokim kunszcie cygańskiej wróżby uprawianej wśród nas 
przez potomków dziewiętnastowiecznych przybyszów, odnoszą się już w dużym 
stopniu do przeszłości. W ostatnich bowiem dziesięcioleciach — zwłaszcza po 
wprowadzeniu przez władze państwowe w połowie lat sześćdziesiątych całkowitego 
zakazu wędrówek — większość znaczących rodów Kelderarow i Lowarów opuściła 
Polskę, a ci, którzy pozostali, to przeważnie albo-grupki niezamożne i często 
przestępcze, wśród których dawne umiejętności wróżbiarskie uległy często 
zanikowi lub zwyrodnieniu, albo też nieliczni bogacze, wspomagani przez rodziny 
zza granicy wielkimi niekiedy porcjami dewiz i złota.
Ci dawni koczownicy, skazani na osiadłość, najwidoczniej postanowili, że skoro 
już mają wieść odmienny tryb życia, to niech się
' duch się objawia tam, gdzie chce (łac).
43
to dzieje — wedle ich pojęć — po królewsku. Nie żałując fortun — które zresztą 
zdają się być niewyczerpalne — budują oni, zwłaszcza w okolicach Zgierza, 
okazałe, nowobogackie domy-pałace; nie są to domki z kart, choć niejedna 
superwróżba przyczyniła się zapewne do ich powstania. Są to zamki widma, pełne 
balustrad, kolumn, krużganków, tarasów, szczycące się ogromnymi kopułami i 
pokracznymi wieżyczkami. Wewnątrz, na komnatach — hermetycznie strzeżonych przed 
wścibskim okiem — pełno złoceń i przepychu luster. Te hybry-dyczne rezydencje o 
architekturze rodem z koszmarnego snu stanowią jakby skrzyżowanie starego 
kredensu, powiększonego do olbrzymich rozmiarów, ze świątynią buddyjską, 
jubileuszowym tortem i cerkwią. Zamieszkali w tej surrealistycznej scenerii 
Cyganie, gardzący pospólstwem, nie muszą już wysyłać swych żon na wróżbiarskie 
wyprawy, podobnie jak nie muszą się uczyć czytania i pisania. Zagraniczne barwne 
telewizory i wideokasety zwalniają ich z tych niedogodnych obowiązków.

?
?

rt                                                                <       <    s.
V. Odczytywanie imion
Po II wojnie światowej, po latach hitlerowskiej eksterminacji, która 
zdziesiątkowała Cyganów w Europie, skazanych obok Żydów na całkowitą zagładę, ci, 
którzy pozostali przy życiu, powrócili do swych tradycyjnych zajęć, podjęli 
przerwane wędrówki i pozostali im wierni aż do chwili, gdy zostały one w Polsce 
i sąsiednich krajach surowo zabronione. Ale i ten zakaz nie odebrał im 
odwiecznych obyczajów, nawyków i profesji. Wróżby nie zamilkły nawet w 
Oświęcimiu i na drogach wojennych ucieczek. Ożyły i rozwinęły się zaraz po 
ustaniu działań wojennych, jeszcze na pogorzeliskach. Nie wróżyli tylko cygańscy 
biedacy z Podkarpacia, sui generis proletariat. Nie wędrujący już od pokoleń, 
najmowali się do robót sezonowych, jako niewykwalifikowani robotnicy — przy 
budowie dróg, tłuczeniu kamieni, wykopach ziemnych, uprzątaniu śmieci.,. Oni 
teraz stali się obiektem pogardy ze strony pozostałych grup — zarówno Kelderarów 
i Lowarów, jak i tzw. polskich Cyganów nizinnych, którzy w ciągu niespełna 
stulecia zdołali zyskać wyższą nieco rangę w cygańskich hierarchiach społecznych, 
choć nadal byli — i są — uważani za „gorszych" przez ,,plutokrację" Kelderarów i 
Lowarów.
Polscy Cyganie nizinni — sami nazywający się polska Roma (polscy Cyganie) — to 
także społeczność zróżnicowana, złożona z „podgrup" o genezie rodowej i 
terytorialnej. Są wśród nich i potomkowie od dawien dawna w Polsce 
przebywających wędrowców, tych „dzikich" i „gorszych" wg oceny ???-wiecznego 
niemieckiego podróżnika C. Goehringa, którego relacje przytoczyliśmy wcześniej, 
jak 1 owych „niemieckich", jakoby bardziej okrzesanych niż tamci — według tej 
samej opinii owego autora. Pozostały nawet ślady tego zróżnicowania w odmianach 
dialektów, jakimi posługują się różne Słupki polskich Cyganów nizinnych. Tak np. 
jedni łąkę nazywają w' z a (z niemieckiego Wiese), inni zaś — mała (z 
sanskryckiego — mala); u jednych okno — to f e n s t r o  (z niem. Fenster), u 
innych —
45
d u d a I i   (od słowa  dud — światło, pochodzącego z sanskryckiego źródła)...
Mimo różnych prób i usiłowań administracji państwowej, nadal głównym źródłem 
utrzymania cygańskich rodzin jest wróżba i pokrewne, związane z nią, praktyki 
uprawiane, jak zawsze, wyłącznie przez kobiety. Dziewczęta cygańskie dojrzewają 
wcześnie, wchodzą w związki małżeńskie i rodzą dzieci, będąc nierzadko w wieku, 
który prawo określa jako niepełnoletność; często trzynasto-, czternastoletnie 
Cyganki są już matkami i muszą zarabiać na utrzymanie rodziny, która wkrótce, z 
roku na rok, rośnie i pomnaża ich macierzyńskie obowiązki. W tych 
okolicznościach nie jest praktycznie możliwe kontynuowanie nauki, przerywanej 
zazwyczaj już w pierwszych klasach szkoły podstawowej, ani wyuczenia się 
jakiegokolwiek zawodu, który mógłby się stać źródłem przyszłych zarobków. 
Pozostaje wróżba. Umiejętność przekazywana córkom i wnuczkom przez matki i babki. 
Specyficzna bystrość umysłowa, szybki refleks, spryt jako dominująca cecha 
inteligencji, praktyczna znajomość psychologii — to cechy wyrabiane od pokoleń, 
kultywowane zgodnie z praobyczajem dla praktycznych celów cygańszczyzny całej i 
poszczególnych jej przedstawicieli, a zwłaszcza — przedstawicielek. Na nich 
bowiem spoczywa główny ciężar, odpowiedzialność za przetrwanie, a czasem — za 
dostatek.
Metody, chwyty psychologiczne, jakie zwykły stosować cygańskie wróżki dla 
zachęty, dla skłonienia potencjalnych klientów, by poddali się wróżbie — są 
rozmaite, zależne i od rodowych tradycji, i od rozeznania konkretnej sytuacji. 
Składają się na działania wstępne wróżki, uchylającej jakby rąbka tajemnicy — 
jeszcze bez zapłaty, na kredyt niejako, i dotyczą nie przyszłości, nie odnoszą 
się do przepowiedni, której trafności klient nie jest w stanie zweryfikować. 
Polegają na odgadnięciu czegoś, co klientowi jest wiadome, a co ma go zaskoczyć 
juz samym faktem niewytłumaczalnej cygańskiej „wszechwiedzy".
W ogromnej większości przypadków są to „rewelacje" banalne i pozorne, które 
Cyganka może bez większego ryzyka i obawy popełnienia omyłki objawić, biorąc 
tylko pod uwagę wiek, płeć i jakieś inne zauważalne cechy klientki. Niekiedy 
taką rewelacją poprzedzającą przepowiednię bywa odgadywanie imion. W nieczęstych 
przypadkach bywa ono trafne. Ma na celu zaszczepienie wiary w nadprzyrodzone 
zdolności wróżki, utwierdzenie w nadziei, że i sekrety przyszłości mogą być 
przez Cygankę odsłonięte równie bezbłędnie, jak tajniki dnia dzisiejszego. 
Kabalarki, by móc użyć tej sugestywnej metody,   przeprowadzają  czasem   
dyskretne wywiady  wśród  sąsiadów
46
swych przyszłych klientek, zbierając wiadomości przydatne do wykorzystania we 
wróżbach. Oskar Kolberg w „Lubelskiem" notuje: Cyganki jeżeli nie z kart wróżą 
przyszłość, to z rysów twarzy lub ręki. Widziano, jak zręczna taka wróżka 
wypytywała się wprzódy o stosunki zachodzące między ludźmi we wsi, ażeby ich 
potem zręczniejszymi odpowiedziami mamiła. Podobne spostrzeżenie podaje Heinrich 
Wlislocki w swej pracy etnograficznej o Cyganach w Siedmiogrodzie.
Błędem byłoby wyciąganie z podobnych relacji wniosku, że tylko w ten — sprytny 
acz prymitywny — sposób zdobywają Cyganki wiedzę, wykorzystywaną następnie przy 
wróżeniu, choć można przypuszczać, że tego rodzaju „wywiad środowiskowy" jest 
często źródłem podziwianych wtajemniczeń cygańskich wróżek. Istnieją wiarygodne 
świadectwa o faktach trafnych odczytań imion w okolicznościach wykluczających 
jakąkolwiek podpowiedz czy uprzednie zdobycie informacji. Te rzadko spotykane 
„odczytania" okazywały się prawidłowe, choć dotyczyły osoby najzupełniej obcej, 
nie znanej nikomu w okolicach, gdzie odbyła się wróżbiarska ceremonia. 
Szczególnie utalentowana wróżka poprzedzała rozwiązanie zagadki prośbą o usilne 
skupienie uwagi klientki na brzmieniu imienia, o powtarzanie go w myśli. Mówiła 
na przykład: „Myśl, jak się nazywasz, mów do siebie w myśli po imieniu, musisz 
to imię mieć teraz w głowie...". Zdarzało się, że rezultat tych namów i 
głębokiego skupienia Cyganki był całkowicie zgodny z prawdą lub bardzo jej 
bliski. Zdarzało się, że wróżka kapitulowała, rezygnując z odgadnięcia, nieraz 
tłumacząc się, że imię, o które chodzi, jest „za trudne". Dla łatwowiernej 
klientki i takie stwierdzenie bywało konstatacją niezwykle prawdomówną, jeśli 
przypadkiem nosiła rzadko spotykane imię...
Była pełnia lata 1939 roku. Po obiedzie usypiałam małego synka, wożąc go w 
wózeczku. Podeszła do mnie młoda, bardzo ładna Cyganka z propozycją wróżby. 
Odpowiedziałam jej, że nie mam przy sobie pieniędzy. Cyganka roześmiała się i 
powiedziała: „Nie trzeba, dajcie rękę, to wam powróżę". I żeby mnie zachęcić i 
przekonać, powiedziała: ,,Wy macie trudne imię". To mnie przekonało. Mam na imię 
Hermina.
Nas to jednak nie przekonuje. W formułach wróżbiarskich Cyganek aż się roi od 
stwierdzeń ogólnikowych i na tyle nieprecyzyjnych znaczeniowo, by mogły być 
interpretowane najrozmaiciej, niekiedy w krańcowo odmienny sposób. To daje 
wróżce, wyczulonej na najdrobniejsze,   nieświadome   nawet   reakcje   klientki,  
orientację,   która
diagnoza zyskuje jej akceptację, a zatem — w jakim kierunku należy się posuwać 
we wróżbiarskim monologu.
Przytoczyliśmy to krótkie i wcale nie rewelacyjne wspomnienie jako przykład 
właśnie, jak bardzo ocena wróżby zależy od nastawienia „wróżbobiorczyni", od jej 
chęci i woli uwierzenia w prawdomówność wróżki. Przykładów takich można by podać 
wiele. Wróżby bywają uznawane za tratne i oceniane ex post jako prorocze, wtedy 
zwłaszcza, gdy ich sformułowania ujęte były metaforycznie. Dawało to możliwość 
różnorakiego ich rozumienia, czasem niemal na sto sposobów. Nie inne zalety, ale 
właśnie wieloznaczność, dająca pole do popisu dla różnych, nieraz całkiem 
rozbieżnych odczytań sensu i znaczenia, zawarta jest w wielu popularnych, od 
dawna znanych przepowiedniach, które tak chętnie i łatwo dopasowuje się do 
różnych czasów i okoliczności, potwierdzając ich rzekomą trafność. Zdarza się, 
że cygańska wróżka, obserwując klientkę, dostrzegając rodzaj odbioru wróżby, 
posuwa się dalej, przechodząc od wieloznaczników do twierdzeń konkretniejszych.
Trudno by jednak trafne odczytanie imion przypisywać posługiwaniu się taką 
metodą. Niełatwy do zracjonalizowania mechanizm takich odgadnięć polega chyba na 
czymś zupełnie innym.
Po upadku powstania warszawskiego, a nawet jeszcze w czasie trwania walk, tłumy 
ludności cywilnej wypędzane były z zajętych przez Niemców dzielnic miasta pod 
niemiecką eskortą. Ewakuacja odbywała się w kierunku obozu przejściowego w 
Pruszkowie, dokąd wygnańcy szli piechotą. W tłumie szła kobieta z synkiem. Na 
krótkim postoju zbliżyła się do niej bardzo stara Cyganka i zaproponowała wróżbę. 
Kobieta, przytłoczona nieszczęściem, odpowiedziała, że nie chce, że niczego już 
nie oczekuje i że żadna wróżba nie odmieni strasznego losu ani jej, ani nikogo z 
tych ludzi. I wówczas nastąpiło zdarzenie, które nie ma cech ani oszustwa, ani 
iluzji. Relacja brzmi:
Na to Cyganka oświadczyła, że odgadnie jej imię. Trwało to dłuższą chwilę. W 
czasie usiłowań, by spełnić swoją zapowiedź, na twarzy Cyganki widać było 
ogromny wysiłek i pot, który obficie zaczął spływać jej z czoła. Po paru 
minutach intensywnego wpatrywania się w oczy kobiety i pomrukiwania: ,,trudne 
imię, jakieś trudne imię" — Cyganka powiedziała: ,,Nazywasz się pani Olimpijka". 
Do dalszej wróżby nie doszło: rozległy się wrzaski konwojentów, podrywające 
ludzi do dalszego marszu. Powsiał rozgardiasz, w którym stara Cyganka gdzieś się 
zagubiła. Jej omyłka była nieistotna: owa wygnanka z Warszawy miała na imię — 
Olimpia.
48
Mamy tu do czynienia ze zjawiskiem zupełnie innej kategorii, Którego sam spryt 
Cyganki i jej psychologiczno-fizjonomistyczne uzdolnienia nie wyjaśniają i nie 
wyczerpują. Takie objawy, jak grymas wysiłku na twarzy wróżbitki, wyraźne 
symptomy zmęczenia, osłabienia fizycznego w czasie rozszyfrowywania cudzych 
myśli, imion klientki czy jej bliskich — zostały zaobserwowane niejeden raz i 
dokładnie przypominają podobne reakcje, występujące u osób pełniących rolę 
mediów, na seansach parapsychologicznych, obejmujących takie doświadczenia, jak 
odbiór telepatycznie nadanych przekazów, czytanie ukrytego pisma, odgadywanie 
myśli itd.
Podobne zjawiska, stwierdzane doświadczalnie, mimo bardzo niedostatecznej dziś 
jeszcze wiedzy o ich mechanizmie, bywają — jak np. hipnoza — stosowane w terapii 
i innych dziedzinach praktyk i badań naukowych. Zdolności w tych zakresach 
występują jednak nader rzadko. Wydawać by się mogło, że wśród Cyganek — gdzie 
także stanowią rzadkość — spotyka się je jednak stosunkowo częściej. Jeśli na 
pozór byłoby tak właśnie, wynikać by to mogło jedynie z tego, że w społeczności 
tradycyjnie i powszechnie parającej się wróżbą owe uzdolnienia ławiej się 
ujawniają, mając po temu bardziej sprzyjające warunki. Wiadomo, że tylko drobna 
część osób, rozporządzających tego rodzaju możliwościami, zdaje sobie z tego 
sprawę i jedynie rzadki przypadek lub doświadczalna próba doprowadza do ich 
wykrycia.
Przywołana historia starej Cyganki z 1944 r. nie jest odosobniona. Zdarzenia 
podobne zdają się potwierdzać ową niezwykłą umiejętność, właściwą zapewne 
nielicznym wróżbitkom cygańskim. Potwierdzają także interesującą prawidłowość: 
zmęczenie wróżki w toku odgadywania, jakby spowodowane utratą energii podczas 
psychicznego wysiłku.
Latem 1955 r. w Łodzi przy placu Wolności — mówi inna relacja — zatrzymała mnie 
stara Cyganka proponując wróżenie z kart. Odmówiłam. Przytrzymała mnie wtedy za 
rękę i powiedziała: ,,jeżeli nie chcesz wróżby z kart, to powiem ci twoje imię. 
Jeżeli nie powiem, nic mi nie zapłacisz". Ponieważ uważam, że moje imię nie 
należy do popularnych, wyraziłam zgodę, przewidując niepowodzenie Cyganki. 
Położyła moją dłoń na talii zniszczonych kart, kazała mi zamknąć usta, aby nie 
poruszać wargami, tylko w myśli powtarzać swoje imię. Uczyniłam, jak chciała, a 
wtedy na twarzy Cyganki ujrzałam wyraz ogromnego skupienia; szeptała coś cicho i 
niezrozumiale dla mnie, oczy miała zamknięte, robiło to wrażenie transu. Po 
pewnym czasie
4 — Pod berłem króla pikowego
49
otworzyła oczy i powiedziała, że moje imię zaczyna się na literę I, ale — „ty 
nie masz polskiego imienia". Chciałam już odejść, ale Cyganka powtórzyła seans. 
Ogarnął mnie strach, gdyż postać Cyganki i jej twarz przebiegi skurcz, na twarzy 
widziałam ogromny wysiłek myślowy. I znowu cicho coś mówiła w niezrozumiałym dla 
mnie języku, aż po pewnym czasie powiedziała: ,,twoje imię to Iwona". Osłupiałam 
z wrażenia, zapłaciłam żądaną kwotę, lecz po odejściu Cyganki stałam i 
spoglądałam na nią. Widziałam, jak podeszła do czynnej zabytkowej studzienki i 
chustką zmoczoną w wodzie owinęła sobie głowę, usiadła na krawężniku, sprawiając 
wrażenie wyczerpanej fizycznie.
Odczytywanie imienia, lub nawet imion całej rodziny, zdaje się odczytywaniem 
myśli, absorbującej w danej chwili klientkę i — jakby wynikało z następnej 
relacji — nie musi koniecznie dotyczyć imienia, lecz również innych informacji 
„nadawanych" przez osobę, której się wróży. Zazwyczaj temat bywa narzucany przez 
Cygankę. Mamy wówczas do czynienia z odgadywaniem imion, które „nadawca" — 
według cygańskiej instrukcji — ma w myśli powtarzać, koncentrując się na tym 
jedynie. Być może o powodzeniu decyduje w takich wypadkach nie tylko „zdolność 
odbiorcza" Cyganki, ale również „zdolność nadawcza" klientki. Odnosi się 
wrażenie, że utalentowana wieszczka cygańska wyczuwa niekiedy tę zdolność 
nadawczą i wówczas godzi się nawet na wróżbę bezpłatną, a czasem upiera się 
stanowczo przy swojej gotowości do wróżby całkowicie bezinteresownej. Takie 
interesujące wypadki zdarzają się z rzadka i jako wróżba podarowana byłyby 
wyjątkiem, wykluczającym chęć zysku jako głównego motywu i bodźca działania 
wróżki. Niektóre Cyganki wyznawały bliskim osobom, że wróżą czasem gratis, gdy 
odczuwają pewność, że mają prawdę do powiedzenia... Inne opinie cygańskie 
znajdują dla wróżb bezpłatnych inne, bardziej przyziemne i — paradoksalnie — 
czysto praktyczne motywacje. Twierdzą, że Cyganki podejmują się takich wróżb w 
celach... reklamowych i czynią to najchętniej w większych skupiskach ludzkich, 
np. w biurowcach, hotelach itp., licząc na to, że wieści o „znakomitej wróżce" 
rozejdą się szybko i przysporzą jej licznych, już płatnych, klientów.
Wracajmy na wyżyny kunsztu cygańskich wróżbitek, do tych nieczęstych wypadków 
odczytywania myśli, do rozpoznań — jak zwykło się podobne zjawiska określać — 
pozazmysłowych. Oto przykład, jak klientka narzuciła Cygance tematy wróżby, po 
czym w myśli — bez wypowiedzenia słowa — „podyktowała" odpowiedzi na zadane
50
przez siebie kwestie, daleko wykraczające poza odgadywanie imion. Rzecz działa 
się w czasie okupacji hitlerowskiej na Kielecczyźnie.
W naszym domu służyła młodziutka dziewczyna, Ircia, wychowana w tolerancji dla 
złodziejstwa, ale sama rzadko coś ukradła. W pobliżu mieszkała jej siostra, 
bardzo zdolna, inteligentna, a zarazem niesłychanie wyrafinowana złodziejka. 
Wszystko ginęło i nigdy nie można jej było nic udowodnić. Któregoś dnia do 
kuchni, w której byłam tylko ja i Ircia, zapukała młodziutka, może 15-letnia 
Cyganeczka. Powróżyć? Dobrze, powróż. I w tym momencie przyszło mi do głowy, że 
może by udało się przekonać Ircię o nieprawościach jej siostry. Zaczęłam zadawać 
Cygance nic nie sugerujące pytania — / odpowiadałam sobie na nie w myśli. 
Cyganeczka jak gdyby wpadła w trans. Powtarzała słowo w słowo to, co ja myślałam. 
Kto kradnie. Kiedy kradnie. Co ma jeszcze zamiar ukraść. Jak wygląda. Gdzie 
mieszka. Jak się nazywa. Oczywiście wszystko dotyczyło siostry Irci. W pewnym 
momencie, kiedy Ircia zaczęła już prawie płakać i skręcała się ze wstydu, 
sprzykrzyła mi się ta ,,zabawa" i zaczęłam myśleć o czym innym, a właściwie o 
niczym. Wtedy Cyganka umilkła nagle, powiedziała, że jest strasznie zmęczona i 
że nie może więcej wróżyć. Była tak młoda, że nie zdobyła się na jakieś rutynowe 
banialuki. Po prostu jakby straciła wszelką moc. Gdy się jej przyjrzałam, 
przestraszyłam się. Była wyczerpana, blada, czoło miała pokryte potem. Czymś tam 
ją nakarmiłam, napoiłam i pomału uspokoiła się, ale widać było, że ta ,,wróżba" 
kosztowała ją niesłychanie dużo.
Opowiedziane historie, dotyczące różnych czasów i miejsc, różniące się wieloma 
szczegółami, mają jednak cechy wspólne, wskazują na nieodmienne prawidłowości 
procesu „czytania myśli" kierowanego jakąś „hiperintuicją". Imiona, rrafnie 
wymieniane przez wróżkę, nie docierają do jej świadomości — jak się zdaje — w 
ich fonicznej postaci, ale — by tak rzec — w swej „istocie". Świadczyłyby o tym 
wróżby Cyganek odgadujących imiona polskie, a nie władających polskim językiem; 
wypowiadały one owe imiona w ich obcojęzycznej wersji, nie we właściwym 
brzmieniu. W 1950 r. Cyganka, wypowiadając imiona matki i narzeczonego swej 
klientki, nie popełniła błędu, ale mówiła — „Irina" i „Jurij", choć drugie z 
tych imion jest bardzo odległe od polskiego odpowiednika: Jerzy. Podobny 
przykład odczytania imion podaje relacja opisująca zdarzenie z 1961 roku.
...odwiedziłam kuzynkę w Piotrkowie Trybunalskim. Powiedziała, że w dość 
bliskiej okolicy są Cyganie i jakaś Cyganka fenomenalnie
51
wróży. Pojechałyśmy; około pół godziny jazdy samochodem od centrum miasta. Był 
tam duży tabor — kilkanaście wozów oraz dwa samochody osobowe, cygańskie. 
Znalazłyśmy z trudem grubą, około 60-letnią Cygankę, która bardzo źle mówiła po 
polsku, lepiej chyba po rosyjsku, tak mi się wydawało. Kazała mi się skupić i 
myśleć o bliskich mi osobach. Starałam się skupić. Powiedziała, że myślę o 
Irinie, następnie wymieniła kolejno imiona — Władimir, Natasza i znowu Irina. 
Odgadła bezbłędnie: Irena to moja córka, Włodzimierz — mój mąż, Natalia — 
teściowa, a druga Irena —.to moja matka. Cyganka w pierwszej chwili zdziwiła się, 
że to samo imię (Irena - Irina) występuje u dwóch wymienionych osób.
Po odczytaniu imion w każdej ze wspomnianych wróżb następowało bardziej lub 
mniej szczegółowe omówienie niektórych faktów z przeszłości i teraźniejszości 
klientek, a także — przepowiednia. Jeśli tu i ówdzie w jej prognozach znajdowały 
się miejsca niejasne, niejednoznaczne, często gotowość klientki do podświadomej 
korekty interpretacyjnej nadawała przepowiedni więcej cech trafności niż ich 
istotnie posiadała. Gdy „na dwoje babka wróżyła", w życzeniowym odbiorze wróżba 
— już po jej „spełnieniu" — odnosiła się do tego wariantu interpretacyjnego, 
który okazał się zgodny z faktami, a tym samym potwierdzał wiarę w przezierczą 
nieomylność Cyganki.
W zakresie przewidywania nie może już być mowy o jakimkolwiek „odczytywaniu", o 
sondowaniu świadomości klientki z przyczyn oczywistych. Niedoszłe obszary czasu, 
poza ustalonymi i znanymi elementami przyszłości, okryte są przecież niewiedzą, 
czasem co najwyżej wybiega ku nim zamiar czy niepewna siebie nadzieja i obawa. 
Wróżbitki posługujące się intuicją, zdolnościami wyczulonej empatii, 
psychologiczno-fizjonomistycznej analizy — są w stanie czasem odgadnąć kierunek 
owych nadziei i obaw, czy pragnień, i zaspokajać lub tłumić je wymyśloną przez 
siebie wizją przyszłości. Wymyśloną — więc fałszywą? Najczęściej tak, ale — nie 
zawsze i to nie tylko na zasadzie przypadku, który pozwala czasem utrafić w 
sedno.
Nie istnieją źródła, z których Cyganka mogłaby czerpać wiedzę futurologiczną na 
temat swych klientek. Chyba żeby przepowiednia dotyczyła np. jutrzejszej 
kradzieży na szkodę klientki, kradzieży, której sama wróżka zamierzałaby dokonać, 
lub — powiedzmy — pożaru domu, o czym by Cyganka wiedziała od zaprzyjaźnionego 
piromana... Te wymyślone tu ad hoc przykłady nie wchodzą przecież w rachubę i 
nie tłumaczą tajników przepowiedni, która się sprawdza. Wydaje się, że choćby 
częściowo można wyjaśnić mechanizm i celność takiej
52
wróżby, bez odwoływania się do siły sprawczej jakichś nadprzyrodzonych mocy. 
Warto przy tym pamiętać, że owe „wróżby prawdziwe" — podobnie jak nieszalbiercze 
odczytanie imion — stanowi w praktyce cygańskiego wróżbiarstwa zjawisko ogromnie 
rzadkie, ginące w gęstwinach stereotypów zwykłego, prymitywnego kaba-larstwa.




VI. Wróżby skuteczne
Wróżba prawdziwa. Występuje nieczęsto, ale jednak się zdarza — nie sposób temu 
zaprzeczyć. Czym jest? Efektem przypadku? Złudzeniem? A może owocem 
jasnowidzenia, aktem profetycznym? Zanim spróbujemy dać odpowiedź na te pytania, 
wyłożyć supozycje co do natury i mechanizmu niektórych „wróżb prawdziwych", 
czyli przepowiedni, które przyszłość potwierdza w pełni lub częściowo — poznajmy 
niezwykłą historię wybitnego polskiego uczonego z XVIII wieku, Andrzeja 
Badurskiego *. Jego „pozanaukowe" losy wyjątkowo jaskrawo ilustrują działanie 
cygańskiej przepowiedni, która osiąga swe spełnienie.
Urodził się w Krakowie 28 października 1740 r. Już mając piętnaście lat uzyskał 
tytuł bakałarza sztuk wyzwolonych i filozofii, a po czterech latach zdobył tytuł 
z tego zakresu nauk na Uniwersytecie. Nauczał gramatyki i poetyki w Kolegium 
Lubrańskiego w Poznaniu i mając niewiele ponad 20 lat ogłosił drukiem dwie 
rozprawy naukowe. Później uczył w szkołach Nowodworskich w Krakowie i już jako 
dwudziestopięcioletni profesor napisał po łacinie traktat pedagogiczny O 
wzajemnych powinnościach rodziców i dzieci, a jednocześnie rozpoczął wykłady na 
Uniwersytecie Jagiellońskim. Dzięki stypendium otrzymanemu od biskupa Kajetana 
Sołtyka udał się do- Włoch i w latach 1766—1770 studiował w Bolonii medycynę, 
uzyskując stopień doktora nauk medycznych. Po zwiedzeniu szpitali w Turynie i 
Padwie powrócił do Krakowa, nostryfikował swój boloński dyplom i jeszcze w 1770 
r. wygłosił rozprawę na temat ospy, nacechowaną dużą jak na owe czasy wiedzą i 
krytycyzmem. Po roku został dziekanem wydziału; jego dziełem było podniesienie z 
upadku Wydziału Medycznego na Uniwersytecie Jagiellońskim, a także wprowadzenie 
uprawnień lekarskich i za-
• Wiesław Bieńkowski, Andrzej Badurski, wybitny krakowianin wieku XVIII w   
Rocznik Krakowski, t. 39. 1968 r.
54
sad sprzedaży leków. W grudniu 1778 r. król Stanisław August Poniatowski nadał 
mu zaszczytny tytuł honorowego konsyliarza i radcy Jego Królewskiej Mości. 
Wkrótce został nobilitowany i w swojej wsi, Wadowie pod Krakowem, przeprowadził 
radykalną jak na stosunki społeczne w owych czasach reformę, dającą pewne prawa 
chłopom. Przyczynił się do założenia pierwszego szpitala o charakterze kliniki. 
W realizację tego przedsięwzięcia inwestował też własne fundusze. Cieszył się 
uznaniem za swą działalność naukową i społeczną i był wysoko ceniony m.in. przez 
Hugona Kołłątaja; był organizatorem sieci aptek, przytułków, inicjatorem budowy 
kanalizacji miejskiej w Krakowie, członkiem Związku Filantropów, działaczem 
zasłużonym w dziedzinie podniesienia gospodarki i popierania rękodzielnictwa 
krakowskiego. Ostatnie lata życia wypełnił pracą naukową jako profesor patologii 
i praktyki lekarskiej. W swych wykładach o chorobach omawiał ich przyczyny, 
objawy, skutki i wskazania terapeutyczne „trudniejsze miejsca przykładami 
objaśniając, oddalając domniemania, które się na żadnym doświadczeniu nie 
gruntują". Był racjonalistą, wybitnym reprezentantem Oświecenia, człowiekiem o 
wyostrzonym krytycyzmie i wybitnej inteligencji.
Ten dość obszerny zarys biografii Andrzeja (czy raczej — Jędrzeja, bo takiej 
starej formy swego imienia używał) Badurskiego zawiera również informacje 
świadczące o randze jego intelektu, o posiadanej przezeń wiedzy i charakterze 
osobowości. Wiadomości te i wynikająca z nich ocena nie są obojętne przy 
rozpatrywaniu pewnego „cygańskiego incydentu" w jego życiorysie. Nawet tak 
pobieżna znajomość tej wybitnej postaci, jaką dają zgromadzone informacje, zdaje 
się wykluczać wszelkie cechy prymitywnej łatwowierności czy skłonności do 
ulegania przesądom, Świadczą o tym cechy jego poglądów, jego świadomości. A 
podświadomość? A bliższe niekiedy magicznemu doznawaniu i posłuszne nie 
kontrolowanym instynktom warstwy głębsze, nie poddające się samokontroli i 
badawczej penetracji? Znamy przecież racjonalistów bojących się czarnego kota 
przebiegającego drogę, scjentystów unikających trzynastek i piątków, 
materialistów nie witających się przez próg...
Będąc jeszcze młodym nauczycielem w Kolegium w Poznaniu, usłyszał Badurski 
skierowaną doń wróżbę Cyganki. Znamy tylko jeden element tej przepowiedni, 
zachowany w świadectwach rodzinnych, i nie wiemy, co ponadto zawierała. Jeśli 
ograniczała się do jednej złowróżbnej informacji, możemy się domyślać — na 
podstawie znanych  analogicznych  wypadków — że mogła to być wróżba-klątwa,
55
wypowiadana nieraz przez Cyganki, których propozycję wróżby odrzucono, rodzaj 
gniewnej zemsty. Jakkolwiek rzecz się miała, dwudziestoparoletni Badurski 
dowiedział się wówczas, w którym roku umrze, w którym dniu i miesiącu.
Zmarł dokładnie w zapowiedzianym przez Cygankę terminie, po wielu latach, dnia 
18 marca 1789 roku, przeżywszy niespełna czterdzieści dziewięć lat...
Na czym mogła polegać ta „wróżba prawdziwa", jej trafność? Usiłując tego dociec, 
nazwijmy ją wróżbą skuteczną. Jej sekret, podobnie jak w niektórych innych 
cygańskich przepowiedniach, tkwi prawdopodobnie w czymś zupełnie innym niż w 
trafności przewidywania, w jasnowidzeniu. Celność tej magicznej prognozy zdaje 
się wynikiem sprawczej siły sugestii, za pomocą której finał życia uczonego nie 
został przewidziany, lecz zaprogramowali y, czy po prostu — wmówiony.
Badurski nie musiał Cygance uwierzyć, nie mógł jednak zapewne o przepowiedni 
zapomnieć. A jeśli nawet w ciągu ćwierćwiecza, które dzieliło go od owej 
fatalnej daty, wróżba zstąpiła w niepamięć, zepchnięta tam niechęcią czy 
lekceważeniem, odrzucona w podświadomość, to w późniejszych latach, gdy dawały o 
sobie znać niedomagania serca, wychynąć mogła z głębin, w których się 
przechowała, by się przymierzyć do rzeczywistości. Wiara — jak twierdzi potoczna 
sentencja-porzekadło — zdolna jest góry przenosić. Podobnie — lęk bywa w stanie 
uruchomić potencjalną lawinę. Emocje zakodowane w podświadomości, natrętne i 
niepodległe rozsądkowi, niezależne od władzy intelektu — w sprzyjających 
okolicznościach ożywają. Tym razem dokonały dzieła destrukcji, sprawiły, że 
chory, pełen lęku i przejęcia wyznaczonym mu dniem, zmarł punktualnie, nie 
naruszając wróżbiarskiego wyroku, który był nań wydany. Sugestia i jej 
kontynuatorka autosugestia walnie się przyczyniły do dotrzymania ostatniego 
terminu w życiu Jędrzeja Badurskiego.
Tego rodzaju sugestie, wmawiające takie a nie inne przyszłe wydarzenia i losy, 
nie zawsze muszą być realizowane świadomie. Sądzić można, że pewne ich podszepty, 
odnoszące się do konkretnych wyborów życiowych, płyną z głębokich, nieraz 
utajonych warstw psychiki i czasami docierają do świadomości, by rozstrzygała 
zgodnie z ich dyktandem. O takich procesach psychicznych wiedzą najbystrzej-sze 
wróżbitki i wieszczki cygańskie. Jedna z nich mówiła nam przed laty o tych 
sprawach; było to z jej strony objawem rzadko spotykanego zaufania, gdyż — co 
zrozumiałe — Cyganki niechętnie demistyfikują
56
swoje sztuczki magiczne czy też zdzierają z misterium wróżbiarstwa niezbędny mu 
nimb tajemniczości:
...a czasem się sprawdza i tak się właśnie staje, jak powiedziałam, że będzie. 
Bo dużo, dużo może się stać, jak człowiek w to uwierzy. Byle tylko uwierzyć we 
wróżbę, a nieraz się spełni. Moje draboro (=,.ziółko", także ,,czary"J też 
niejeden raz poskutkowało. A dlaczego? Właśnie dlatego! Aż mi jedna kobieta — 
taka uszczęśliwiona — tak mówiła: ,,Cyganeczka uratowała mi życie!". I jeszcze z 
własnej chęci dodała mi sama pieniądze i dolary, choć nie musiała, bo już za 
wróżbę dostałam dawno, co chciałam. Widać — przez wdzięczność, a może na wszelki 
wypadek, żeby się szczęście od niej nie odwróciło?
Jędrzej Badurski, sceptyk o umyśle krytycznym, nie był — jakby można 
przypuszczać — wyjątkiem wśród ludzi wykształconych, którzy poddali się 
wróżbiarskiej sugestii i niejako pozwolili jej na kierowanie własnym losem. 
Pewna Cyganka zapewniała: uczony pan, po wysokich szkołach, prędzej się podda 
mojej wróżbie niż jakiś ciemniak i prostak. Nieraz to sprawdziłam: tak jest, 
choć to może i dziwne. Trudno ocenić to cygańskie spostrzeżenie. Chyba jednak 
podatność ta nie zależy od poziomu umysłowego, jakby to mogło na pozór wynikać 
ze słów wróżki, ale od stopnia wrażliwości emocjonalnej, od rodzaju struktury 
charakterologicznej. I tak np. typ introwertyka łatwiej ulega pewnego rodzaju 
irracjonalnym bodźcom, częściej bywa skłonny do realizowania cygańskich prognoz, 
do — nie zawsze świadomego i nie zawsze przezeń pożądanego — dążenia, by ,,słowo 
ciałem się stało". Dziać się to może m.in. wskutek obawy przed złą zapowiedzią, 
za sprawą lęku, zakorzenionego w podświadomości, który jest w stanie w 
krytycznej sytuacji paraliżować odruch samoobrony, sprzyjać niebezpieczeństwu 
czy niedomaganiu. Analogicznie — bo faktotwórczo — mogą przebiegać te procesy w 
odniesieniu do „dobrej" wróżby i takiej, która — choć intrygująca — nie jest 
odczuwana ani jako optymistyczna, ani jako pesymistyczna.
Zdarza się często chyba, że ten i ów każe sobie wróżyć, nie powodowany żadną 
wewnętrzną istotniejszą potrzebą ani przemożną ciekawością. Czyni to dla 
rozrywki, dla zachcianki. Nie demonizując mocy cygańskiej wróżby — przeważnie 
jałowej treściowo i dowolnej — stwierdzić wypada, że zabawa taka nie zawsze bywa 
bezpieczna, że jej pośrednie rezultaty miewają znacznie większy ciężar gatunkowy 
i znaczenie niż pobudki, które do niej doprowadziły. Nawet gdyby dochodziło do 
tego niezmiernie rzadko, warto przed takimi możliwościami przestrzec. Nikt nie 
zna dokładnie granic swojej wyobraźni,
stopnia swej podatności, skłonności do magicznej interpretacji zjawisk realnych. 
Poruszamy się tutaj w dziedzinach mglistych, mało zbadanych, starając się 
ustrzec przed przesądem. To pewne mechanizmy podświadomości są — by tak rzec —
 ,,zabobonne"; starajmy się choćby pobieżnie oświetlić i zracjonalizować w miarę 
możności ich działania i prawidła.
Niebezpieczeństwo „zawierzenia wróżbie" nie jest przecież wcale powszechne, 
zagrażające wszystkim. Odporność na nie bierze się nie tyle z trzeźwych poglądów, 
ile z samej konstrukcji psychicznej. Melchior Wańkowicz, pisarz realista, 
przedkładający nad wytwory wyobraźni autentyczny materiał faktów i wydarzeń jako 
surowiec dla swego pisarstwa, był ekstrawertykiem nieskłonnym do ulegania 
sugestii. Opowiadał nam kiedyś o przygodzie z Cyganką w latach swej wczesnej 
młodości.
Zdarzyło się to w jego rodzinnych stronach, na dawnych Kresach Wschodnich. 
Przyjechał bryczką do jakiegoś miasteczka, na jarmark czy do kościoła. Stara 
Cyganka zaproponowała mu wróżbę, co się spotkało z jego kpiarsko wyrażoną odmową. 
Nalegania wróżki nie wskórały nic. Wówczas Cyganka błyskawicznym ruchem sięgnęła 
mu do rozporka i wyrwała stamtąd jeden włos. Nie pamiętam, czy włos spaliła, czy 
chuchnęła nań, czy wymruczała zaklęcie. W każdym razie dokonała jakiejś 
czynności magicznej, po czym oświadczyła: Już nigdy, młody paniczu, nie będziesz 
mógł... Nje cytujemy dosłownie tej klątwy, wystarczy stwierdzenie, że była 
jednoznaczna, wyrażona soczyście i dosadnie, a wróżyła dożywotnią impotencję. No 
i co? — zachichotał pisarz, kończąc opowieść. Tym retorycznym pytaniem zastąpił 
jakikolwiek komentarz.
,.Szczepionka sugestii" podana przez Cygankę nie przyjęła się tym razem, 
przepowiednia nie trafiła na żyzny grunt. Wiemy, że nie zawsze tak bywa. 
Nierzadko spotykany opór przed poddaniem się wróżebnemu wtajemniczeniu nie z 
niewiary wynika, ale — przeciwnie — z niechęci poznania swej przyszłości, być 
może nieszczęśliwej, o której lepiej nie wiedzieć. Oczywiście nie każdy 
przypadek spełnionej wróżby należy interpretować jako akt zrealizowanej sugestii. 
Jakże często bywa jedynie dziełem przypadku, trafu, zbiegu okoliczności, nawet 
gdy dotyczy konkretnych faktów, najczęściej drobnych, banalnych i często 
występujących, przez co prawdopodobieństwo spełnienia jest wyjątkowo duże, a 
ryzyko pomyłki szczególnie nikłe. Współdziałanie sugestii nie jest tu niezbędne, 
choć może być czynnikiem sprzyjającym
Nikt lub prawie nikt spośród tych, którzy stwierdzają spełnienie, się dotyczącej 
ich wróżby, nie jest skłonny przypisywać tego własnemu posłuszeństwu zawartej w 
przepowiedni sugestii. Rzadko w relacjach byłych klientów wróżek występuje 
domysł, że niekiedy w grę wchodzi tu wróżbiarskie wmówienie. Jego 
przypuszczalnej roli domyśla się jedna z naszych respondentek, opisując swoje 
kontakty z cygańską wróżbą:
Niewiele pamiętam dziś z tych wróżb, większość dotyczyła nie mojej przyszłości, 
lecz „stanu aktualnego", mojego charakteru, po-tyczek losowych, stosunku do 
finansów itp. Jedno zapamiętałam do-kładnie: moja wróżbiarka wymieniła imię 
Janusz. Z człowiekiem o tym imieniu miałam się związać i być bardzo szczęśliwa. 
Nie wiem, czy gdzieś w podświadomości mojej to przypadkiem nie utkwiło, bo pół-
torą roku temu wyszłam za mąż za Janusza, z którym jestem szczęśliwa.
Oczywiście sam fakt, że nowo poślubiony mąż nazywa się tak, a nie inaczej, nie 
mógł być czynnikiem wyłącznie decydującym o wyborze życiowym; ale kto wie, czy 
autorka powyższej relacji — choćby podświadomie — nie uznała, że ten właśnie 
człowiek ,,był jej przeznaczony", co mogło utwierdzić ją jakoś w postanowieniu 
związania z nim swoich losów.
Autorka innej relacji nie jest — jak większość — bynajmniej skłonna przypisywać 
wróżce wywarcia na nią sugestii. Jednakże część jej zapisu świadczyłaby o tym, 
że wróżba być może wymogła na niej
korektę   życiowych,   macierzyńskich   zamiarów:   .....będziecie   mieć
troje dzieci". Roześmiałam się i odpowiedziałam jej, że z pewnością nie, bo mam 
zamiar mieć tylko dwoje dzieci. Ona na to: „będziecie mieć troje". I naprawdę 
mam troje.
Wróżki cygańskie wolą jednak prognozy mniej precyzyjne i konkretne; mówią: 
będziesz miała nieparzystą ilość dzieci, czy dzieci masz nie do pary; wówczas i 
jedynak może być uważany za „nieparzystą liczbę dzieci", i piętnaścioro... 
Częściej podają inicjał imienia przyszłego męża niż jego imię w pełnym brzmieniu, 
jak np. Andrzej w przytoczonej relacji. Mówią: „jego imię zaczyna się na literę 
A, J, ? itd. W ten sposób pozostawiają swej przepowiedni większą szansę 
trafności, gdyż A — to nie tylko Andrzej, lecz i Antoni, Adam, Aleksander, Artur 
i inni; J — to Jan, Józef, Jerzy, Jacek, Jarosław..., ? ? — to równie dobrze 
Karol, co Krzysztof, Konstanty, Kamil, Klemens, Konrad...
Podobnie   przewidywania   kolei   życiowych   najczęściej   operują
59
ogólnikami oraz zdarzeniami typowymi o dużym stopniu prawdopodobieństwa. Były 
klient cygańskiej wróżki wspomina wróżbę sprzed lat, z której wynikało, że 
rozejdzie się z żoną po dziesięciu latach małżeństwa, że ożeni się powtórnie i w 
nowym związku także nie znajdzie zadowolenia i pomyślności. Mężczyzna ten, 
zapewniając, że tak się właśnie dokładnie stało, wyraża zdumienie, że 
jasnowidzenie wróżki było tak bezbłędne i że sięgało w dalszą przyszłość. 
Naiwność i przesąd skłonne są przypisywać przepowiedniom nieomylność 
zdumiewającego jasnowidztwa nawet wtedy, kiedy szanse chybionej prognozy są o 
wiele mniejsze niż możliwość trafnego odgadnięcia.
Ci, którzy zwracają się do Cyganek, by im odsłoniły tajemnice przyszłości, to 
przeważnie ludzie a priori dowierzający wróżbie, gotowi traktować ją poważnie. 
Przystępują do jej wysłuchania z kredytem zaufania i wskutek tego łatwiej 
poddają się jej emocjonalnemu oddziaływaniu. Niepomyślna przepowiednia wzbudza w 
nich niepokój, który — jak wiadomo — bywa sojusznikiem „pecha", pomyślna zaś — 
podtrzymuje na duchu. Na tych oddziaływaniach polega ich główne znaczenie. 
Najpomyślniejsza przecież nie chroni od zguby, a złowróżbna nie czyni fatalnych 
prognoz nieuchronnymi. ,,Dobra wróżba" nieraz stawała się dla tych, którzy jej 
zaufali, wsparciem w ciężkich chwilach, dopomagała w ich przetrwaniu, w aktywnym 
zwalczaniu przeciwieństw, chroniła przed utratą nadziei. Przykłady tego rodzaju 
„wróżebnej terapii", nieraz wycelowane w daleką przyszłość, są bardzo 
interesujące, potwierdzają zasadę, że wiara w zwycięstwo jest już połową 
zwycięstwa, a także — iż daje ona poczucie bezpieczeństwa w opresji i pozwala 
czasem podejmować ryzyko bez obezwładniającego poczucia beznadziejności 
wszelkich samoobronnych ooczynań, chroni — czasem skutecznie — przed 
bezbronnością...
Początek lat trzydziestych, Zielone Świątki, Bielany. Wynikła wtedy dość groźna 
awantura między Cyganami miejscowymi a jugosłowiańskimi. Młoda Cyganka uciekając 
przed atakującym ją obcym Cyganem, o ile pamiętam uzbrojonym w nóż, podbiegła do 
mego męża, prosząc o pomoc. Mąż swoim taktem, a nie postacią, bo był wysokim 
astenikiem, potrafił ostudzić agresywność Cygana i gdy już niebezpieczeństwo 
minęło, podeszła do męża matka młodej Cyganki i z ręki wywróżyła mu, że „dobry 
pan" będzie żył do 85 roku. Czy miała na myśli lata czy datę — nie wiem. Mąż żył 
87 lat, a umarł pod koniec 1984 ?., ? więc wróżba prawie się spełniła. Dała 
poczucie bezpieczeństwa w niebezpiecznych chwilach w cza-
60
sie okupacji, czy też w dniach Powstania Warszawskiego 1944 r.
Najwyrazistsze przejawy odbioru wróżby „szczęściodajnej" dotyczą lata wojny i 
okupacji. Szczególnie wówczas zapamiętana dobra przepowiednia dodawała otuchy w 
zagrożeniu, stanowiła psychiczne oparcie, rodzaj rękojmi, której — w braku 
jakichkolwiek realnych gwarancji przeżycia — trzymano się niekiedy kurczowo z 
wiarą wzrastającą w miarę wzmagania się niebezpieczeństw. Nie wiemy, ile ludzi, 
pielęgnujących taką wiarę w dobry los, który jest im pisany, zginęło. Wiemy, że 
niektórym owa otucha umożliwiła, czy raczej ułatwiła przeżycie najcięższych 
chwil.
W 1937 r. w jednym z małopolskich miasteczek przyszła do pewnego domu Cyganka i 
— zaproszona przez gospodynię na skromny poczęstunek — zasiadła do stołu z 
synami pani domu. Przyglądała się bacznie młodszemu chłopcu i wreszcie wyraziła 
chęć powróżenia kilkunastolatkowi. Po odgadnięciu paru spraw z przeszłości, 
dobrze znanych chłopcu, powiedziała, że wokół niego „kręci się wielkie zło", że 
„śmierć tańczy blisko", ale — zapewniła — „ona dla innych, nie dla ciebie". 
Mówiła, by pomyślał w groźnym czasie o jej przepowiedni i śmiał się z 
niebezpieczeństw, bo przeżyje wszystko najgorsze, choć śmierci będzie wkoło tyle, 
że „aż straszno". Taka była w skrócie część wróżby, ta najważniejsza. Chłopiec 
słuchał w milczeniu, o nic nie pytał i widać było, że słowa Cyganki głęboko 
zapadną mu w pamięć. Wreszcie, zamyślony, zerwał się, żeby poszukać pieniędzy 
dla wróżki, ale ona już znikła, odeszła tak prędko, że jej nie odnalazł.
Po dwóch latach brał udział jako żołnierz w kampanii wrześniowej; oddział jego 
został rozbity, wielu poległo. Uciekł z niewoli, uczestniczył w konspiracji 
wojskowej, został aresztowany, torturowany na gestapo, wywieziony do Oświęcimia, 
potem do Gross-Rosen i Bergen--Belsen. Przez cały czas pamięć wróżby upewniała 
go, że wszystko musi się skończyć dobrze. Uspokajając matkę pisał w liście z 
obozu, by się nie niepokoiła, bo „stara Cyganka mówiła, że będę żyć".
Oczywiście mógł zginąć jak wielu wraz ze swym optymizmem, ale przeżył. Zaufał 
losowi, wierząc, że zna jego zamiary i postanowienia, a fakt, że się nie zawiódł, 
w dużej mierze zawdzięcza Cygance, która uodporniła go na poddanie się klęsce.
Wypadek ocalenia „podyktowanego" przez cygańską wróżbę zdarzył się w 
hitlerowskim obozie dla kobiet w Ravensbruck. Tu nie
61
tylko optymistyczne przewidywania wróżki, Cyganki imieniem Zosia, stanowiły 
psychologiczną tarczę jak w wyżej przytoczonych historiach, ale sugestywne 
zaprogramowanie sposobu uratowania sobie życia. Nie była to oczywiście porada 
czy nakaz, ale — zgodnie z istotą tego rodzaju przepowiedni — objawienie 
nieuchronnych jakoby kolei losu.
Wróżba miała miejsce na przełomie wiosny i lata 19~43 roku — wspomina pani C. — 
Byłam już rok więźniarką obozu koncentracyjnego w Ravensbruck. Kilkakrotnie na 
ulicy obozowej zatrzymywała mnie Cyganka Zosia, abym wyraziła zgodę na wróżenie. 
Nie wiem, na którym bloku mieszkała Zosia, nie pamiętam jej nazwiska. Z rozmowy 
zapamiętałam, że miała 32 lata, mieszkała w Warszawie, mąż jej był z zawodu 
kotlarzem i jak mówiła należeli do cywilizowanych Cyganów. Jeśli dobrze pamiętam, 
miała czterech synów. Była śliczna, średniego wzrostu, wyróżniała się spokojem i 
smutnym uśmiechem. Po jej kilkakrotnie ponawianej prośbie wyraziłam zgodę na 
postawienie kabały. Przyszła na umówioną godzinę. Miałam przygotowaną moją rację 
chleba, którą zamierzałam dać Zosi po wróżbie, bo sądziłam, że o to chodzi.
W obozie panował okropny głód. Okazało się, że wróżba trwać będzie dziewięć dni 
i codziennie muszę zbierać włosy, jakie pozostaną na grzebieniu po rannym 
czesaniu, oraz oddzielnie zbierać mam kruszynki chleba, które spadną w czasie 
jedzenia. Zniechęciło mnie to i wręczając porcję chleba, podziękowałam za dalszą 
wróżbę. Zosia powiedziała, że obserwuje mnie od dłuższego czasu i wybrała mnie, 
by powróżyć. Zaznaczyła, że w żadnym wypadku n i ? nie weźmie za kabałę, a 
pragnie tylko, abym wyraziła zgodę. Nie przyjęła chleba.
Zgodziłam się, czyniąc przez dziewięć dni to, o co prosiła. Dziewiątego dnia po 
południu przyszła. Nie pamiętam, co zrobiła z odrobiną kruszyn czy z włosami. 
Przyniosła z sobą szklankę, którą ja napełniłam wodą, zgodnie z jej życzeniem. 
Wzięła ode mnie jedyną, jaką miałam, małą batystową chusteczkę. Wróżby 
rozpoczęła z rąk, potem z kart spreparowanych z kartoników (w obozie posiadanie 
jakichkolwiek kart było surowo karane). Na koniec wróżyła ze szklanki wody. Nie 
wiem, jak to zrobiła, ale po przykryciu szklanki z wodą chusteczką i odwróceniu 
do góry dnem woda zaczęła jakby wrzeć, przy czym nie spłynęła kropla.
Takie burzliwe będziesz miała życie — powiedziała -— i tak chyba było. Wiele lat 
później żałowałam, że nie wysłuchałam całej wróżby z uwagą, a traktowałam ją to 
humorystycznie, to chwilami ze złością.
62
W momencie gdy powiedziała o mojej ucieczce z obozu, przestałam słuchać, a ona, 
widząc moją reakcję, kilkakrotnie to samo powtarzała, abym zapamiętała.
W dalszym ciągu relacji następuje opis tej najważniejszej części przepowiedni, 
która brzmieć miała mniej więcej tak: Ty ciągle myślisz, że będziesz zwolniona z 
obozu. Nic z tego. Pobędziesz w obozie może rok, może dwa, ale z obozu będziesz 
uciekać.
Powtarzała to kilka razy, dodając, że w czasie ucieczki trzeba się będzie bardzo 
wystrzegać mężczyzn. Pani ? zareagowała na tę część przepowiedni niechętnie i 
gniewnie, bo nie brała takiej możliwości ani przez chwilę pod uwagę, uważała, że 
o ucieczce nie może być mowy. Zdawała sobie sprawę, że gdyby ją przedsięwzięła, 
naraziłaby swoją rodzinę w Warszawie na aresztowanie; zresztą nie wierzyła w 
powodzenie tak ryzykownego przedsięwzięcia. Stąd jej irytacja, gdy usłyszała tę 
wróżbę, i gniew na samą siebie, że zgodziła się na wróżbiarskie seanse.
Wróżba zawierała jeszcze różne inne zapowiedzi, niektóre trafne, inne błędne. 
Cyganka podała datę śmierci pani C; termin ten upłynął kilka lat temu bez 
spełnienia tej fatalnej przepowiedni. Zamiast przewidzianych przez Zosię dwóch 
synów i jednej córki — są dwie córki i jeden syn. Wedle wróżby — pani ? 
rozstanie się z mężem w dramatycznych okolicznościach; przepowiednia była w tym 
fragmencie bardzo szczegółowa: w kilka lat po ślubie pani ? porzuci swego męża 
ku jego rozpaczy; rozegra się groźna scena w obecności wielu osób, mąż strzeli i 
trafi panią ? w prawe udo; ona — ranna — ucieknie ze swym wybrankiem, którego 
potem poślubi. Nic podobnego nie zdarzyło się nigdy; pierwsze — i jedyne — 
małżeństwo pani ? trwało 33 lata i zakończyło się spokojnym rozstaniem... Zosia 
wyraziła przekonanie, że na pewno spotka się z panią ? w Warszawie. Do spotkania 
— po owej wróżbie — nigdy już nie doszło, ani w obozie, ani po wojnie.
Obok tej sporej listy wróżb błędnych były również i takie, które pani ? ocenia 
po latach jako trafne. Zosia „przewidziała", że mężem pani ? będzie mężczyzna o 
imieniu zaczynającym się od litery A i że pozna go ona po tym, że będzie miał 
jedną siostrę i że wkrótce po poznaniu go umrze mu ojciec.
Mąż miał na imię Andrzej, miał braci i siostrę i w kilka miesięcy po poznaniu 
pani ? zmarł jego ojciec. Zosia wróżyła, że w najbliższym czasie siostra i brat 
pani ? będą w opałach, zmuszeni do tułaczki, ale nie wpadną w ręce gestapo i 
nikt z najbliższej rodziny nie zostanie
63
aresztowany. Istotnie, rodzeństwo zaangażowane w działalności konspiracyjnej 
musiało się ukrywać, ale ani im, ani innym członkom rodziny nic się nie stało...
Jak widać, celne przewidywania współistnieją w tej przepowiedni z zupełnie 
błędnymi. Niektóre z wróżb trafnych zdają się zawierać w sobie intencję 
podtrzymania pani ? na duchu, jak np. ta, która zapewnia o bezpieczeństwie 
najbliższych osób. Upewnienie to mogło sprzyjać podjęciu ryzyka ucieczki, 
stłumić obawy o konsekwencje, jakie rodzina mogłaby ponieść. Jednocześnie Zosia 
przekreśliła nadzieje na zwolnienie z obozu, dodając: ciągle myślisz o tym'. 
Pani ? stwierdza:
O ewentualnym wykupieniu czy zwolnieniu zapewniali mnie również koledzy z 
organizacji w grypsach jeszcze na Pawiaku. O tym nikt nie mógł wiedzieć, bo 
nikomu o tym nie mówiłam. Prawda, że przez kilka miesięcy pobytu w obozie miałam 
nadzieję uwolnienia, ale tylko przez kilka miesięcy. Jak już wspomniałam — o 
ucieczce nie było mowy. Co do słów Zosi o mężczyznach, których mam się strzec, 
nie umiałam sobie wyobrazić poważnej decyzji o ucieczce w połączeniu z 
bezrozumnym szukaniem kontaktu z mężczyznami. W takiej chwili! — A jed??? 
'uciekłam pierwszego dnia ostatniej ewakuacji obozu i rzeczywiście przez cały 
czas od ucieczki aż do powrotu do domu musiałyśmy uważać i mieć się na baczności 
przed mężczyznami!
Była więźniarka obozu w Ravensbruck, pani C, zachowała wdzięczność dla ślicznej 
i smutnej Cyganki Zosi i — zapewne — przekonanie, że wróżka trafnie na ogół 
odczytała jej przyszłość, przewidziała wypadki. My skłonni jesteśmy do nieco 
odmiennej interpretacji, która może zawiera mniej uznania dla daru jasnowidzenia, 
ale tym samym — przyznaje Cygance większą zasługę — zasługę ocalenia 
współwięźniarki, uratowania jej życia. Była to bowiem — wolno tak sądzić — 
wróżba nie tyle prawdziwa, tzn. kierowana darem przewidywania, zawierająca wizję 
nieuchronnego losu, ile skuteczna, a więc narzucająca przyszłym dniom swój 
scenariusz, zmuszająca towarzyszkę niedoli do podświadomego posłuszeństwa. Zosia 
przyniosła jej ratunek — wróżbiarską, jedynie dostępną sobie metodą — nie 
szczędząc czasu, wysiłku i najlepszej woli. I uczyniła to bezinteresownie, 
odmawiając przyjęcia kawałka chleba w dniach głodu, który sprawiał nieraz, że 
najuczciwsi nawet dopuszczali się kradzieży kęsa strawy.  Nadaje to jej  
uczynkowi wymiar heroiczny.
64
Pani ? nigdy zapewne nie odważyłaby się na tak karkołomną decyzję, jak ucieczka, 
gdyby nie wróżba Zosi, sugerująca jej usilnie — z całym arsenałem magicznym: 
włosów, okruchów i szumiącej wody — takie rozwiązanie, przedstawiając je jako 
fakt, nieodwracalnie jakoby przypisany jej przyszłym losom.
	
	
	
	
	
	
	



		
		
		
	'..:     -4'   -	
VII. Smagła magia
Cygańskie wróżki zaczepiają przechodniów, bywają natrętne: ich proponowanie 
wróżby zakrawa raczej na jej wmuszanie. Podbiegają, zastępują drogę i mówią, 
mówią, mówią... Jest to już zaczątek wstępu do wróżbiarskiego seansu, który — 
jeśli propozycja pod presją elokwentnych zachęt nie zostanie odrzucona — wkrótce 
ma się przerodzić w próby udzielania upatrzonej osobie pierwszych wtajemniczeń. 
Ten zaczątek, oprócz motywów „agitacyjno-propagandowych", ma także na celu 
wstępne wybadanie klienta, sprawdzenie jego reakcji i odruchów i uzyskanie 
rozpoznania — co zacz i jak do niego podejść, czym zaintrygować. Istotne jest 
wstępne stwierdzenie, czy klient jest podatny na wróżbę. Rzadkie zjawisko, jakim 
jest trafność — czy raczej: skuteczność — wróżby zależy bowiem nie tylko od 
suge-stywności działań Cyganki, lecz i od skłonności do poddawania się sugestii 
u osoby, której wróżba jest przekazywana.
Wstępnym zadaniem Cyganki jest doprowadzenie klientki do stanu zdumionego 
„zauroczenia", psychicznej gotowości do przyjęcia przepowiedni. Ten stan nie 
musi być pozbawioną wątpliwości wiarą; wystarczy nieraz spowodowana wstępnymi 
„magicznymi zabiegami" wróżki konstatacja, którą wyrazić można takimi słowami, 
jak: „coś w tym musi być", „jakim cudem ona to wie" lub choćby — „to 
zdumiewające". Na tym etapie kontaktu z wróżką hamulce sceptycyzmu słabną, 
otwiera się droga dla sugestii, wzmocnionej tym preludium.
Owo preludium magiczne składa się z wielu, na ogół z dawna używanych, 
tradycyjnych elementów. Już sama intonacja głosu cygańskiej wróżki, zaśpiew 
charakterystyczny, monotonna melopea, stosowana wyłącznie na wróżbiarski użytek, 
brzmi jak obrzędowe zamawianie wypowiadane jak gdyby pod dyktando wtajemniczenia. 
Barwa głosu ulega wówczas niekiedy szczególnej metamorfozie: ton i dykcja 
odbiegają daleko od normalnego sposobu mówienia Cyganki, mają być czynnikiem 
tworzącym pożądany nastrój, „mową sakralną".
66
Cyganka prawdę ci powie. Szczęście niedaleko ale musisz się kochana od Cyganki 
dowiedzieć gdzie masz twojego szczęścia szukać bo ominiesz nie znajdziesz a 
szczęście samo cię kochana szukać nie będzie. A od jednej takiej co ci dużo 
obiecuje trzymaj się z daleka bo jakby dała dla ciebie te obiecanki tobyś się 
wzbogaciła taką biedą co jej nigdy w życiu nie oglądałaś. Te i podobne 
stereotypowe prologi wygłasza Cyganka jednym nieprzerwanym ciągiem, zachęcając 
do wysłuchania dalszych słów i objawień. Odbiera ona tym słowom charakter języka 
dyskursywnego przez pozbawienie swych fraz pauz przestankowych (co 
uwidoczniliśmy brakiem przecinków w przytoczonych zdaniach) i nasycenie 
alogicznie zrytmizowaną śpiewnością. Z tych wstępnych zaśpiewów-zapowiedzi 
klient czy klientka dowiaduje się, jakich objawień może dostąpić, jakie 
tajemnice będą odsłonięte.
Następuje, ujmowana nieraz w formę metaforyczną, charakterystyka osobowości 
klientki, składająca się przeważnie z przypisywania jej cech właściwych prawie 
każdemu i z innych niesprawdzalnych opinii, np. jesteś dobra i szczęśliwa ale 
często smutne masz serce, czy — zdolna to ty jesteś bardzo ale nic z tego nie 
masz bo ten dar na mocne klucze zamknięty w twoim sercu i w głowie itp. Nie 
zawsze monolog ogranicza się do takich ogólnikowych i banalnych uwag. Bliższe, 
bardziej zindywidualizowane określanie klientki oparte jest na spotykanej wśród 
wróżbitek cygańskich intuicji psychologicznej, umiejętności wyczuwania 
charakteru i skłonności. Cyganki bywają świetnymi fizjonomistkami i potrafią 
wyciągać trafne wnioski z mimowolnych, nieświadomych i trudno dostrzegalnych 
reakcji na wstępne słowa wróżby. Rola kart czy linii dłoni jest na ogół jedynie 
czynnikiem pomocniczym, przypisywane im znaczenia nie zawsze znajdują miejsce w 
zawartości wróżby, która jest przede wszystkim improwizacją. Karty czasem tylko 
dopomagają w niej, podpowiadają wątki, ułatwiają fabularyzację przepowiedni. 
Wróżbitka, notując odruchy osoby wsłuchanej w jej słowa, obserwując wyraz twarzy, 
oczy — stopniowo poddaje słuchaczkę czy słuchacza — nie przerywając monologu — 
analizie psychologicznej, po trosze uzyskuje orientację co do dalszego 
pokierowania swymi diagnozami i prognozami, przekonuje się, czego klientka się 
obawia i jakich spełnień pragnie.
Papusza — Bronisława Wajs, zmarła w 1987 r. równie utalentowana poetka cygańska, 
co wróżka, tak oto zwierzyła się nam przed •aty z własnych zasad i sposobów 
wróżenia:
Jak która Cyganka mądrzejsza,  to umie lepiej wróżyć, a która
67
głupia, to już tak nie potrafi, ale aby coś dostać i zarobić, jak to Cyganka. Ja 
na przykład to wróżę psychicznie. Poznam, kiedy człowiek w niedobrym humorze, i 
kiedy odkochany, a kiedy zakochany. I poznam z czoła, co też to może być za 
człowiek: czy dobry czy zły, czy mądry czy głupi, czy ma wolę silną czy złamaną. 
Ja tak wróżę, a inne nie wiem, jak wróżą. Kiedy stawiam karty, to ja wtedy mam 
minę poważną i z powagą wróżę. Jak kto umie, tak wróży, byleby co wy-wróżyć i 
dalej iść.
Prawdziwie — kiedy ja wróżę, wtedy ja coś wiem, a ot tak, j to zapominam. W 
chwili gdy człowiek ma to robić, to wtedy umie wszystko, a potem przestaje i już 
nic nie wie. Dużo umiem, jak coś takiego robię, a potem sama się dziwię — skąd 
to przychodzi cała ta wróżba! Tak to jest. Wtedy wszystko przychodzi do głowy — 
humor (=nastrój — J.F.) / rozum, kiedy widzisz dużo pieniędzy i mówisz. Sama nie 
wiem, co się wtedy robi, więc to zapamiętać'trudno. Samo przez się przychodzi w 
ten moment — gdzieś się bierze gadanie i duży dar. To jest jedno (=\o samo — 
J.F.), jak na ten przykład z dobrym poetą. Pisze wiersze, kiedy ma dobry humor 
(=odpowiedni nastrój — J.F.) / musi być wtedy bardzo łagodny (=wrażliwy — J.F.), 
kiedy pisze wiersz, i wszystko mu wtedy przychodzi z daru i umiejętności, że sam 
się dziwi, skąd to przyszło. A potem może już nie pamięta. Tak i ja.
Tak więc Papusza kładzie nacisk na szczególny stan dyspozycyjny wróżki, 
przyrównując go do twórczego natchnienia oraz zwraca uwagę na ważną rolę 
psychologicznej analizy. Dla niej samej akt wróżenia jest po części procesem 
poznawczym, po części zaś wypływa z jakichś wewnętrznych, irracjonalnych źródeł, 
które jakby na jedną chwilę, chwilę widzenia, stają się wróżącej dostępne. Nie 
ma w opisie Papuszy mowy o schematycznych wróżbach, formułkach ,,na jedno 
kopyto" stosowanych przez wiele Cyganek przy każdej okazji, niezależnie od tego, 
komu wróżą. Jest jednak wzmianka i o takich kabalarkach: ...jak która głupia, to 
już tak nie potrafi. Nie wspomina też Papusza wcale wróżbiarsko-magicznych 
rekwizytów,   wzmagających   w   klientkach   pożądany   przez   wróżkę
nastrój.
W akcie wróżby bardziej rozbudowanej obrzędowo czy wzbogaconej elementami 
iluzjonistycznymi, nie praktykowanej nigdy pod gołym niebem, lecz tylko w 
mieszkaniu, Cyganki często posługują się także tradycyjnymi rekwizytami i 
sztuczkami, nadającymi jej poczynaniom   pozory   wizualnie   postrzeganego    
czarodziejstwa.
68
Oto za sprawą wróżki zaczynają się dziać „cuda" — ostateczne dowody jej 
nadprzyrodzonych mocy...
Najczęściej Cyganki stosują tego rodzaju zamawiania, czary i tricki w nieco 
innych okolicznościach, jako osobne, niejako samoistne spektakle, nie tylko w 
roli magicznej przyprawy do wróżb. Czynią tak przy zażegnywaniu nieszczęść jak 
np. choroba czy pomór bydła, przy zapobieganiu przewidywanych a urojonych klęsk 
— śmierci, pożaru, gradobicia — a także w ceremoniach uzdrowicielskich i szczę-
ściodajnych.
W omawianym już przypadku wróżby skutecznej w obozie w Ravensbruck Cyganka Zosia 
nie żałowała trudu, aby skłonić więźniarkę do ucieczki. Czyniła to nie przez 
udzielanie rad czy nakłanianie, ale działając za pomocą przepowiedni i — 
wzmagających jej działanie — sztuczek pobudzających wyobraźnię. Chciała, aby jej 
przepowiednia doczekała się urzeczywistnienia i — by to osiągnąć — nie 
ograniczyła się do werbalnej prognozy. Relacja byłej więźniarki, udzielona nam 
kilkadziesiąt lat po opisywanych wydarzeniach, zawiera m.in. pełne zdumienia do 
dziś niewygasłego sprawozdanie z czarów czynionych przez Zosię, a dotyczących 
zwykłej wody, która szumiała w szklance odwróconej do góry dnem. Woda nie 
wylewała się z naczynia, choć jej powierzchnia przykryta była tylko batystową 
chusteczką...
Zosia nie potrzebowała wymyślać takiej sztuczki. Trwa ona bowiem w praktykach 
cygańskich wróżek i „zamawiaczek" od niepamiętnych czasów. Ma wywoływać emocje, 
jakich doznajemy przy zetknięciu ze zjawiskami zaskakującymi i 
niewytłumaczalnymi. W istocie jest bardzo prosta, prymitywna choć efektowna, 
demonstrowana dość często. Cyganka prosi o szklankę zimnej, zwykłej wody, prawie 
pełną. Szklankę przykrywa chustką tak, aby ta część cienkiego płótna, która 
znajdzie się nad powierzchnią wody, była nieco wklęsła, luźna i zamoczona w 
wodzie tak, by między nią a wodą nie było warstwy powietrza. Wróżka obciąga ku 
dołowi brzegi chustki i wtedy mokra część materiału napręża się, ale pozostaje 
wklęsła, przyssana do wody. Cyganka obraca szklankę do góry dnem, a woda mimo to 
nie wylewa się z niej; mokry krążek chustki nadal jest nieco zagłębiony w 
szklance i napięty. Tak trzymana szklanka, zbliżona do ucha, szumi, 
„czarodziejka" bowiem ściąga stopniowo i powoli brzegi chustki ku denku szklanki, 
ku górze, a powietrze drobniutkimi bąbelkami przeciska się z zewnątrz przez 
mokrą tkaninę — i oto zwykła woda zaczyna jakby musować, burzyć się i szumieć...
69
Nie zawsze sztuczka na tym się kończy. Gdy chodzi o „odczynianie" nieszczęścia, 
choroby, śmierci, czy o wykrywanie obecności ,,złego", a więc o praktyki 
odbiegające od procedury zwykłej wróżby — bywa i tak, że po zdjęciu chustki ze 
szklanki odsłania się oczom klientki ulepiony z wosku „trupek", ukradkiem tam 
podrzucony, który — wedle zapewnień Cyganki — „zalągł się" w szumiącej wodzie i 
zwiastuje śmierć któregoś z domowników. Aby nieszczęściu zapobiec, trzeba wylać 
tę wodę wraz z „trupkiem" o północy na cmentarzu... Tej recepcie towarzyszy 
zwykle wyłudzenie pieniędzy lub kosztowności, które np. trzeba również — na 
krótko — zakopać na tym cmentarzu, aby czar działał. Ma to być fant do zwrotu, 
do którego już nie dochodzi...
„Trupki", „diabełki", „włochate krzyże" czy „kostki" — to często używane 
rekwizyty cygańskich wróżb i czarów. Są to lepione z wosku i przybrane włosami 
figurki magiczne, z reguły złowróżbne; niekiedy bywają to „straszydełka" z oczu 
i pazurów kurzych, krecie łapki, czy też dziwokształtne korzonki, wywodzące się 
być może z tradycji korzenia mandragory. Mają na celu wzbudzenie zabobonnego 
strachu swym nagłym pojawieniem się, co w połączeniu z nadzieją, że Cyganka 
odczyni ich złe moce — częstokroć zapewniało pokaźne zarobki, zwłaszcza w 
okolicach zabitych deskami.
Jak już wspominaliśmy,  te demoniczne  rekwizyty  są używane także jako 
„wzmacniacze" działania wróżby i od dawien dawna służą do tych celów w 
niezmiennej postaci prymitywnych figurek, noszonych   w   przepastnych   
kieszeniach  spódnic.   Jednym   z   najczęściej używanych straszydełek 
używanych w   cygańskiej magii zarobkowej jest diabełek   (ben g o ro) — mała, 
czarna i czerwonooka figurka z różkami i z ogonem sporządzonym z pasemka 
czarnych włosów. Ulepiona jest ze stearyny lub wosku ugniecionego z węglem 
drzewnym. To maleństwo, zwiastujące zło, ma zwyczaj „zalęgać się" w kurzym jajku. 
Jego obecność zapowiada różne nieszczęścia i zagrożenia, które już się zaczęły — 
zdaniem Cyganki — objawiać lub dopiero zawisły nad czyimś domostwem. Aby 
odwrócić zły los, Cyganka podejmuje się za sowitym   nieraz  wynagrodzeniem  
usunąć groźnego zwiastuna i uniemożliwić mu powrót. Najpierw ukradkiem, z 
presti-digitatorską zręcznością, wetknęła diabełka do wnętrza jajka, rozbijając 
je w obecności gospodyni; teraz, już jawnie, zabiera go z sobą, 
unieszkodliwiając jego moce. W niektórych grupach cygańskich diabełek ma inną 
postać. Są to oczy kury zszyte ze sobą i z długim pasmem włosów oraz z dwoma 
pazurkami kurzymi, pełniącymi funkcję diabelskich rogów.
70
Podobną służbę w czarowniczej profesji pełni trupek (muło-ro), uformowany z 
białej stearyny, niebieskooki, z dłońmi splecionymi na piersiach. „Odnalezienie" 
go, czyli — podrzucenie, wieści śmierć, której zapobiec może Cyganka za pomocą 
kosztownych magicznych zabiegów. Wynagrodzenie odbiera oczywiście od razu po 
dokonaniu czynności unieszkodliwiającej śmiertelne niebezpieczeństwo. Jeśli 
chory wyzdrowieje, sława Cyganki-uzdrowicielki szerzy się wśród krewnych i 
sąsiadów; jeśli chory umrze — Cyganka albo jest już daleko, albo też stwierdza 
np„ że tymczasem kura znów zniosła jajko z trupkiem, albo że „śmierć nie całkiem 
się wyniosła" i nowy trupek spoczywa w wiadrze z wodą, co oczywiście jest w 
stanie zademonstrować. Zazwyczaj trupek pojawia się nie w jajku, lecz w szklance 
z wodą, która szumiała, poddana „magicznym" działaniom.
Włochaty krzyż (truszuł bałenca) to mały, ulepiony z czernionego wosku krzyżyk o 
czterech równych ramionach; pośrodku omotany jest kłębkiem włosów, co nadaje mu 
wyraz świadczący o ingerencji sił nieczystych. Podobnie kostka (kokało), krótka 
kość ze śródstopia krowy, owinięta jest „kołtunem". Splątane włosy na tych 
przedmiotach symbolizują złe moce.
Spotyka się też czasem u cygańskich zamawiaczek i wróżek analogiczne przybory o 
magicznych funkcjach, jak na przykład żelazo (sastry), używane przez Cyganki ze 
szczepu Kelderari. Jest to pierścień ze sprężystej stali, rozcięty; umieszczenie 
w rozcięciu, między dwoma końcami, kawałka cukru i wrzucenie pierścienia do wody 
powoduje po paru chwilach rozpuszczenie się tej wkładki, a wówczas moneta, którą 
cyganka oparła uprzednio o „czarodziejski pierścień" zanurzony w wodzie, 
odskakuje znienacka z brzękiem, daje przewidziany wcześniej przez wróżkę „znak".
Wszystkie te osobliwe przedmioty i przybory przeznaczone są wyłącznie dla obcych 
(gadźe), a ich oddziaływanie może przynosić pożądane skutki tylko wśród 
wyznawców prymitywnego zabobonu, wśród czytelników senników egipskich, 
ubiegających się ??. ? zdjęcie złego czaru z krowy, której czarownica odebrała 
mleko... Wbrew pozorom nie odnosi się to tylko do zamierzchłych czasów; w 
ostatnich latach także znajdowały chętnych tego rodzaju praktyki.
Sami Cyganie nie przywiązują do tych niesamowitych figurek żadnego znaczenia; są 
to dla nich wyłącznie narzędzia zarobkowania. Nie oznacza to, iżby byli 
pozbawieni jakichkolwiek przesądnych wierzeń. Znają amulety dobrowróżbne, uznają 
sowę za ptaka przynoszącego nieszczęście, boją się Złego i zapobiegają jego 
przeniknię-
71
ciu do obozowiska za pomocą magicznego okadzania itd., itp. Jednakże z ich 
własnymi wierzeniami ów magiczno-wróżbiarski sztafaż nie ma nic wspólnego, nie 
dla nich jest przeznaczony, lecz dla obcych.
Niejedna dostępna nam relacja opowiada o tych „demonach cudzego strachu" — 
czasem ze sceptycyzmem, czasem z pełną wiarą w skuteczność magicznych zamawiań.
Siostra miała rodzić, więc przybyłam do niej opiekować się jej dwoma synami. 
Rano zabrano ją do szpitala, a przed południem przyszła Cyganka i chciała 
szwagrowi wróżyć, ale on nie chciał. Wtedy spojrzała na niego i powiedziała, 
żeby się nie martwił, bo żona będzie zdrowa i urodzi córkę. Następnie wzięła 
jego rękę, zaczęła robić nad nią jakieś gesty i radzić, żeby się nie wyprowadzał 
z tego mieszkania, bo na nowym miejscu nie zazna szczęścia. Przy tym wyjęła ze 
skorupki rozbitego jajka jakiś kłębek włosów, potarła nim czoło szwagra i swoje, 
mamrocząc jakieś słowa.
Ponieważ istotnie na świat przyszła córka, a później, po przeprowadzce, szwagier 
się rozpił i zaczęły się dla małżeństwa „złe czasy" zakończone rozwodem — 
autorka relacji i jej rodzina są pewni, że Cyganka bezbłędnie przewidziała 
przyszłość za pomocą jasnowidzenia i czarów z „jakimś kłębkiem włosów" wydobytym 
z jajka, który był oczywiście znanym nam ben góro — diabełkiem, użytym tym razem 
nieco inaczej, lub kostką czy inną odmianą cygańskich kosmatych straszydełek.
Zresztą diabełki przydatne bywały w różnych sytuacjach, do rozmaitych celów. W 
latach pięćdziesiątych we wsi Grabowo pod Stargardem Szczecińskim u pewnego 
gospodarza krowa nie dawała mleka. Cyganka zapewniła, że przepędzi z 
gospodarstwa „Złe" i zakopała w ogrodzie pustą butelkę. Po kilku dniach, zgodnie 
z zapowiedzią, wróciła i wydobyła butelkę z ziemi. Asystujący jej ciekawscy z 
przerażeniem spostrzegli na dnie flaszki diabełka. Cyganka kazała butelkę wraz z 
jej „piekielną" zawartością wsadzić do pieca i spalić. Musiała przedtem 
niepostrzeżenie wlać trochę nafty, bo buchnął wielki płomień, zapaliły się sadze 
w kominie, z którego wysoko wzniósł się ogień. „Złe" umknęło kominem z efektem 
pirotechnicznym, któremu z zabobonnym lękiem, ale i z satysfakcją przypatrywali 
się gospodarze uchronieni od wrogich mocy i ich sąsiedzi. Cygankę wynagrodzono w 
gotówce i w naturze.
Szumiąca woda bez udziału diabełka czy trupka — jak w owej wróżbie w Ravensbruck 
— może być także oznaką złych mocy czy zwiastunem niepowodzeń i powikłań 
życiowych. Kiedy Cyganka nie
72
zaopatrzyła się w odpowiednią figurkę magiczną, sama szumiąca woda i szklanka, 
jako pojemnik lub sygnalizator złych sił, pełnią rolę złowróżbnego rekwizytu. W 
latach czterdziestych, na wsi w ówczesnym powiecie Oleśnica Śląska, przyszła 
Cyganka do domu, w którym mieszkał gospodarz z chorą żoną i z dziećmi. Kazała 
sobie podać szklankę z wodą, z której — po położeniu na niej pięćdziesięciu 
złotych i po wykonaniu odpowiednich „czarów" — zaczął wydobywać się szum, jakby 
zimna woda „sama się zagotowała". Oszołomionemu gospodarzowi Cyganka wydała 
polecenie: Idź na rozstajne drogi, rzuć szklankę, niech ją rozjadą i zniszczą 
wozy, a twoje nieszczęście też będzie zniszczone. Ponieważ Cyganka „wywróżyła" 
chorobę (już istniejącą i wiadomą rodzinie), więc po powrocie gospodyni ze 
szpitala i po jej wyzdrowieniu uznano, że czar dokonał tego dzieła.
Zaklęcia podobne do powyższego zaliczyć by można do zabiegów 
pseudouzdrowicielskich, choć w istocie nie różnią się wcale od innych. Wszędzie 
chodzi o zapobieganie lub zwalczanie nieszczęść, które zagrażają za sprawą złego 
ducha lub jego wysłanników. W pewnej wsi Cyganka za pomocą magicznych zabiegów 
uzdrowiła kobietę, zapowiedziawszy, że przeniesie jej chorobę na jabłoń rosnącą 
za oknem. Zażądała za to wynagrodzenia, które zostało jej wypłacone. Klientka 
nie żałowała tego wydatku, gdyż istotnie wyzdrowiała wkrótce, a jabłoń... uschła.
Czy był to tylko efektowny zbieg okoliczności? Niekoniecznie. Wiadomo, że w 
różnych schorzeniach na tle psychosomatycznym — nie mówiąc już o wyraźnie 
hipochondrycznym czy histerycznym podłożu dolegliwości — czynnik sugestii może 
odegrać znaczącą rolę, niekiedy nie tylko uśmierzającą bóle, łagodzącą objawy, 
ale wręcz terapeutyczną. Wie o tym nie od dziś medycyna i farmakologia. Są 
stosowane niekiedy tabletki zawierające wyłącznie masę kredową, pozbawione 
jakichkolwiek leczniczych składników — a odnoszą w licznych wypadkach pożądany 
skutek, łagodząc czy uśmierzając całkowicie cierpienia chorego.
No dobrze, ale jabłoń? Czyżby też uległa swemu przeznaczeniu wskutek podatności 
na sugestię? Poddała się czarom i uschła? Zapewne musiała zginąć tragicznie. Nie 
jest zadaniem zbyt trudnym — zwłaszcza jeśli jego wykonanie jest opłacalne, a 
skrupułów brak — podciąć korzenie drzewka lub podlać je trującą substancją. 
Choroba i śmierć jabłoni była w tym wypadku nieodzownym elementem cygańskiej 
magicznej terapii. Cóż bowiem bardziej sugestywnego, niż naoczne przekonanie się 
chorej, że istotnie — zgodnie z zapowiedzią
73
ńn
,.     * choroba zm. Cyganki w drzewo = --obserwować
«i« siedlisko oKno ? 2?         d0ŚNNiadcz
,ien'\ła
nosie»
przez
TaV Który widzą taK ' 3Zostaie >ak
\NSZySCy
9   PO
takim
^zdrowieć.        sl0SUnku
^ch przypadka^; - ^^^^^0C^SZ ?«°7? P Jch wybuja* **     iu   sztuka           
tern
??? P02
*  nriUobdarzonych wrażiiwych: °_° Vnnn0ŚC-,ał«i.   wg
paty
cznyrm czyi»
skłonnościami.
rodzaju iadczainy"1
?? szczegó^»e d0  0^zonych neuro-
może arg^eur;aKtykacb,
dośw>au-r . R orzy taKicb pr^ .^^ mag- ^odczuwaine^u^    ^j, jj-     c^f
a —    p przy w141"
T0 *'?%«? Łf^SK '^"'e
w
zdzia^c "--^ać .....„ma na u      _.    ,,7dro
uzdrc
przynosi «--oCZOneł ?.---         zas
*«5'S? °S* 5. — siaa*,ca

hondry
nagrodzenie, którego wysokość wymieniła. Zapłata została wręczona, a 
czarodziejka wzięła talerzyk z motkiem lnu, by jak zapowiadała, wynieść go na 
rozstajne drogi i w ten sposób raz na zawsze uniemożliwić powrót choroby.
Seans okazał się nie tylko drogi, ale — skuteczny. Jak wieść niesie, 
dolegliwości trapiące chorą przez lata znikły bez śladu. Seans 
psychoterapeutyczny pokonał uporczywe działanie autosugestii, wmawiającej i 
wywołującej objawy chorobowe. Halucynacja wzrokowa opatrzona odpowiednim 
sugestywnym komentarzem podziałała leczniczo.
Oczywiście nieporównanie częściej zdarzały się nieudane próby tego rodzaju. Ich 
bezskuteczność ma swoje źródło w nieumiejętnych, mało sugestywnych działaniach 
„czarownicy" oraz w odporności psychicznej i sceptycyzmie pacjentki, 
sceptycyzmie utwierdzonym później niepowodzeniem czarodziejskich zabiegów. 
Przede wszystkim jednak przyczyną jest fakt, że choroba wymagała zupełnie innej 
kuracji, nie szarlatanerii, lecz medycznego leczenia, jeśli w ogóle była 
uleczalna.
Przechodziłam rozkwit tzw. trądziku młodzieńczego — wspomina była  pacjentka  
Cyganki  — przykrych i szpecących wyprysków na
^icieiskim,          ku LapV  tnie        nie ? Prze^.,-ą za 
biPocn0hznacbo|fwarzy. Zawitała do naszego domu Cyganka. Prosiła o jakieś datki,
^  1! ,.,i*ca niemai bezt'        órzy uważa   iróznycn        .&x?? mama sut0 
ją zaopatrzyła. Rewanżując się Cyganka zainteresowała
ne'
„???????
ła cołs'? moją twarzą.  Poprosiła o szklankę wypełnioną wodą do trzech
^«^?^^-?^^?*»»^-,               -   ?                 •  ??    -*?—_____
???? rme      poprawy sxNeQ a\e doieg^oSpvqanka, która n^^fzwartych  wysokości 
naczynia.   Następnie  wzięła  moją  chusteczkę i   iv   uzdrawiaczy.     
dvNiedz«a \a. u^raWm m'iescie     0-.en\aPo nosa (musiała należeć do mnie jako 
osoby poszkodowanej), mocno ów, 'zdarzy, pe^eg(    -.
LrxNały nau dziec 0 jej 4Spot>^     ponowaia '                          \acycn 
Ąassała s'? ' w momencie, kiedy szklanka była odwracana do pozycji
niecoś wie          inłormac'H- * nny,aSt.          hrZedóW, skła 
^en0grafWśc/'owe/ (?), dał się słyszeć „szmer". Cyganka skomentowała ten
było zasięa rałkovNlCie i naty       ??? do od          aUtorką   '        
^0\kzmer" jako dobry znak (jak widać jest to znak dobry lub zły, w za-
[ lv\   w którym    J b-ałvro ^aierz?       patłżności od potrzeb wróżby — J.F.), 
tzn. że w niedługim czasie trądzik
ze
\
s
rt
dt
dz
wn zwi
72
Yczyfą całkowicie u '^^piła o°"'^ autc
.   .ewawszy zgodę, ^„?   \n który      a biatym -            \>npoii--------— 
?—^" ?,??      u-' •" ""'• ^c •* ,?????"'
U? rzarodzieiski sPf ?10??? PołoZV kr0Ki od ^ef^a uK\ę»/*n/e bez ś/adu, oraz 
nakazała odstawić wszelkie leki na ???? aktorką- Kaza3lkłeknąó ° ó"*l przed»** 
T?a pełni* ™™ obecn/e kłopotów z moją cerą, lecz z trądzik reżyserią              
ŚNN\ece, ??? .       ^ mote^ |? ^ane  słów»,      .    tbzcze barcfZ0 
d/ug0( zawierzając jednak medycynie.
????? ot^ js^^SS^^C"^"*'w dos,tpnych nam relaciach °wróibach ogromn
zobaczytóc.™^:
p
i s'
mrucząc  .;•— Jak O^w^^ począ—-^ pVSzc^wie wszystkie
b\Nką W< to }est by nie i Oźd-rowicieika --z wnętrza --;an.m dzięki        
e .....?^??/tei wtasn» __ ^oWGnczas,       ^ daC ????
relacjach o wróżbach ogromna większość —
to opisy nieczęstych wróżb trafnych,  głównie
ich,   które  się  „trafnymi"  wydają.   Rzadko trafiają się   wzmianki
różbach  błędnych,  których  przyszłość nie potwierdziła. Jest to
rzemieniac w cos      ?       h uczących_dWJ oznainMła ze
motek po erzątkao^ "'??? małeg° Ł"'       główką wv""iełen\em ?™'^"*»^
h obraca'\ącey       ^ ieSt wci«      g.ę zbUmiałe i wynika z przekonania, że 
tylko tamte zasługują na uwagę
stworzonko kobiety- *DV
niezna-?l0wi czarom
iazła
uzys sowite ?
mięć, błędne zaś nie. W rzeczywistości proporcje przedstawiają całkiem   
odwrotnie:   wśród   nieprzeliczonego   mnóstwa   przepo-
.„??? tam, 9U     „??*??, ??^)?
musi
wrotem
swą
oomorticzną
postać
75
74
chybionych
.. -,???7??? sie odmienne przypadki, wiedni ehyb.onyc, . '-*Vf °??????,?. ? ro,i 
przypada Które sktaniaią do rozważań o   cn                     odobieństwa, a 
także
innych czynnikach,
Czasem jednak w relacjach
jemy i JbSS. o .-.c-mnaj gJJ^JS, Ze /esfem /eszcz jemy . 
??            .            . . wrozy/a ???????, »q              u„iam mężatki
iąCych się analiziea^^emńowidztwie" Cyganek
n(ezamCżna. a ™a,am ? dwo/e *????
Ca,y/e,w^/°«Ji^^
we wróżb)!
W 7933 roku mieszkałam w jasiionao,,, , razu wchodzi Cyganka, w warkoczach 
monety, spódnice dtugie, sz
- -~..,rń7\/r. 2 reki". ,,Dziękuję   —" u"
rokie.
Paniusiu, daj sobie powróżyć z .^n. . „__.,
nie wierzę". „To ci wywróżę z oczu. Czeka cię wielkie szczęście. Masi
bruneta i blondyna. Za tego blondyna wyjdzies:
będziesz bogata...".  Na to wchodzi moja sióstr?
-?? - ""-ńrha; „Daj rękę. O, będzie
dwóch chłopców,
niedługo za ???     >               d      e/ z ??*??, ,,
wysoka, elegancka. ?-W**       ^ ^ ?/.
mu inny sens. Jest to kunszt - by tak rzec - niepopełnienia błędu juz 
popełnionego...
W 1899 r. w „Gazecie Kaliskiej" zamieszczono felieton piętnujący oszukanstwa 
cygańskich wróżek. Są w nim także obserwacje ilustrujące ow kunszt, dzięki 
któremu Cyganka nie daje się zbić z tropu i na sygnał ostrzegawczy stosuje 
niezawodne chwyty wymienności znaczeń.
Jedna z pań zapytuje Cygankę, żeby jej odpowiedziała, czy mąż jej powrócił? 
Cyganka zamyśliła się głęboko, wreszcie pokiwawszy głową oświadczyła, że jest to 
wróżba ciężka, bo musi odgadnąć, gdzie mąz wyjechał, gdzie przebywa i dopiero, 
czy wróci. (...) Wreszcie kazała interesowanej osobie wyciągnąć trzy karty, a na 
każdą z nich położyć 20-kop,eikówkę. Po dokonaniu tej ważnej - jak Cyganka 
utrzymy-czynnosci wróżka ściągnęła pieniądze z kart do kieszeni i odsłoniwszy 
karty zawyrokowała, że mąż już nigdy nie wróci. Wszyscy zdziwili się tą trafną 
wróżbą, a nikomu na myśl nie przyszło popatrzeć
'*S ?"????*?/?«?"» »»iór wdov,y. odznaczający się grubą żaiobą'FiluYcyg7nVa'baia
z:*: sł> **« «?? ^«???1 źemąż "/e iyM 9dyż żaloba mog,a •* d°inmi °soby
ża\ bę:
Tn ???? Mojego męża kręci się DIO"uy'^wróżba Ja już zamężni""™'* >ecz - mąż 
nigdy nie wróci - tłumaczyć sobie można roz-?????? nie udała się wam tym '"™ 
»'%?.. p^zta po znacie, a zawsze na korzyść Cyganki. (...) Jedna z pań jednak 
uwzięła oyy     ,.:„  „ *n ??.?? moia siostra, jeszcze ?   _____                     
Qr
**» ™ «* •1° *rx«Sa: * -*«?>ra
która zas
wdę. Więc profę na zdemaskowanie Cyganki, zapytała więc, żeby też odgadła, jak 
tarego ma męża? Cyganka powiodła wzrokiem po obecnych, po-
owiła o lei pomyta            ^ właśnifforzy/a manipulację z 20-kopiejkówkami,   
wreszcie wtajemniczają
informatorką
wróżki,   która  uprzednio
iomą nam Cygankę,
'siła mnie, żebym nikomu n,em
Macura sie podejrzenie
?rZUC     owej   niefortunnej   "^^J^ pewne pomyliła jedrl u niej wiadomości o 
obu siostrach aj>ozn.e? P^ ^                ^
Z ""????^???!??,5??????^???? takich omyłek ^???^   ?                   .& ^ ^ ^. 
^ ^ _              ^     ---          ^^
?????  w-"""  - \:_..^ nientce. Szkoazi iu '^r~7'    .._.._.,.„„* maz ten
szłoś ,'nteresom. Stwierdzenia^oano,^^.--.e ^^ daje cygance
łatwe są
pannę WIU^.  -oawiaji. aktualnego, spraw znanych ?
Pvoanka ???? '???"?. że owa zna)?^oU:,9nr7pdni0  zasięgało w karty orzekła z 
pewnością w głosie: Mąż pani już siwizną oproszony, ma lat 56. - Wszyscy 
wybuchnęli na to śmiechem, a dama odpowiedziała: „Ależ ja nie mam wcale męża!". 
Cyganki to nie zmieszało wsypując pieniądze do kieszeni spokojnie odparła: „W 
kartach wy-
w
;akiehVomy,ek do,ycz,cyeh, stan,
acji wroz                                                                      .                 
---------------. ,
i teraźniejszośf maz ten wkrótce wam się przedstawi". I z tym się ulotniła...
odnoszące się do przeszłości
do zweryfikowania i zdarza się, ze ????^ zrozumienia jeszcze w toku wróżenia, że 
ta minęła się z prawdą. Wr jest tak bezradna, jak w przytoczonej historyjce. 
Czu1
ka nie zawsze reakcje klientki
na
stara się na
podstawie jej reakcji korygować]
a. T wypowiedzi, na tyle
inteligencji
Nie każdą Cygankę
Takiej  gotowości  służy
m.m.
niejednoznaczn
to   przygotowana.   . akie)  gotowa,  *~, _            oprawek -
t0   P   ?9....." nieznaczna   ?? robiła                  mo.llwić Cy
konkretnej,
- ,,                            obszerna, by
żenię ????,...-,. a urazem - na ty ? ?                        zą -.merpret-
??^??^?^???,^^ nle9przekres,a,  ... na która  już wypowiedzianego iw
76
VIII. Czarodziejstwo i czarozłodziejstwo
We wróżbiarskich praktykach i magicznych celebracjach, interesujących dla 
etnografa czy psychologa, rzadko można dostrzec cechy odbiegające od stereotypu, 
a różnice występujące między poszczególnymi aktami wróżb i czarów mieszczą się w 
ogólnym kanonie magii zarobkowej Cyganek i zależą od tradycji szczepowej wróżek, 
jak również od ich indywidualnej biegłości w tej dziedzinie, od ich inteligencji, 
doświadczenia i wprawy. Zróżnicowanie to jest wielkie i dystans między 
umiejętnościami przeciętnej kabalarki a kun-JI sztem rzadko spotykanej wieszczki 
można by porównać do różnicyf między jąkałą a krasomówcą, kulawym a tancerzem na 
linie.
Na szczytach cygańskiego mistrzostwa w tym zakresie dostrzec można niezmiernie 
rzadko również czynnik hipnozy, niełatwy zresztą do niewątpliwego stwierdzenia. 
Relacje niecygańskich uczestników cygańskiej wróżby nie zawsze mogą być 
traktowane całkiem serio, jako w pełni wiarygodne. Nie dlatego nawet, iżby były 
świadomie koloryzowane, dopełniane konfabulacją, wzbogacane fantazjotwór-stwem. 
Przyczyny mogą być i zapewne bywają inne. Podobne relacje,^ dotyczące wydarzeń — 
w odczuciu odbiorcy wróżby — „niesamowitych", przeżytych nieraz w stanie 
oszołomienia, nie zawsze charakteryzują się rzeczowością, dystansem, krytycyzmem, 
co jest przecież zrozumiałe. Być może jednak, że w niektórych opisanych już 
przez nas zabiegach wróżbiarskich mamy do czynienia także — obok programowania 
przyszłości za pomocą sugestii — z pierwiastkami działania hipnotycznego. 
Niektóre stwierdzenia o występowaniu hipno-j zy w cygańskich „czarodziejstwach" 
wydają się jednak wątpliwe i trze^ ba je traktować ze sceptycyzmem. Tak na 
przykład w 1896 r. w Austri prasa podała wiadomość * o cygańskiej hipnotyz<=rce. 
Cyganka, Józeł fina Schein, za pomocą hipnozy zdołała skłonić dwie służące, by 
od|
Hypnotisierende Zigeuner. W: Ethnologische Mitteilungen aus Ungarn, 1897, t. V.
78
dały znajdujące się w domu ich chlebodawców ubrania i biżuterię. Zwłaszcza jedna 
z dziewczyn miała jakoby ulec hipnozie szczególnie głębokiej, co zmusiło ją do 
bezwzględnego posłuszeństwa Cygance. W czasie policyjnego przesłuchania Józefina 
Schein emanowała na nią tak obezwładniająco swą hipnotyczną mocą, że służąca nie 
była w stanie potwierdzić zarzutów wobec czarodziejki-hipnotyzerki. Skłoniło to 
funkcjonariuszy policji do ustawienia Cyganki twarzą do ściany, aby nie mogła 
tak oniemiająco oddziaływać wzrokiem na przesłuchiwaną pokojówkę...
Prawda wydaje się prosta i bardziej prozaiczna. Służąca, jak się zdaje, bała się 
klątwy, która według dość często stosowanych cygańskich przestróg spadłaby na 
nią, gdyby ujawniła tajemnicę kradzieży, która zresztą w opinii Cyganki nie była 
kradzieżą. Przywłaszczenie takie — zgodnie z wróżbiarską tradycją — jest 
traktowane jako przyjęcie dobrowolnej zapłaty za wróżbę, czy za jakiś „lubczyk" 
lub czar ściągający pomyślność, a zażegnujący niepowodzenie itp. Zresztą obawy 
dziewczyny, zamykające jej usta, mogły mieć swą przyczynę w tym, że przyznanie 
się do takiej wątpliwej „transakcji", w której zapłatą była cudza własność, 
obciążyłyby ją samą odpowiedzialnością za wspólnictwo w przestępstwie.
Niekiedy jednak czynnik hipnozy występuje tak wyraziście i jednoznacznie, że 
trudniej jest wątpić o jego obecności, zwłaszcza jeśli wywołuje realnie 
odczuwane doznanie, wizję nawet, która później, przy konfrontacji z 
rzeczywistością, okazuje się zwidzeniem, halucynacją wywołaną przez wmówienie 
Cyganki.
Oto Cyganka namówiła do poddania się wróżbie dziewczynę, którą zastała w domu 
samą, podczas nieobecności reszty domowników. Za pomocą różnych zabiegów 
„magicznych" wprowadziła ją w trans, mówiąc, że całe mieszkanie zalewa woda i że 
natychmiast trzeba się ratować ucieczką. Dziewczyna dostrzegła wmawiany jej stan 
rzeczy i z lęku przed utonięciem w popłochu opuściła mieszkanie, Cyganka zaś 
korzystając z jej nieobecności powynosiła najcenniejsze rzeczy i umknęła, zanim 
dziewczyna otrzeźwiała i wróciła do domu.
Podobnych przykładów można by przytoczyć więcej. W latach międzywojennych 
Cyganka przyszła do dziedziczki w jednym z dworów na Kresach. Po jakiejś 
„szczęściodajnej" wróżbie doprowadziła panią domu w niepojęty dla niej sposób do 
takiego „stanu bezwol-ności i ślepego posłuszeństwa", że klientka sama 
pozdejmowała sobie z palców pierścionki  i wręczyła je Cygance. Wkrótce po 
odejściu
79
prawdziwości podawanych faktów. Nie ma na to rady. Toteż dla skr
wróżbitki odczuła, jakby się w niej „coś załamało" i dopiero wte towiem ci 
prawdę. Połóż monetę dziesięciozłotową na lewej dłoni zdała sobie sprawę ze 
swego nienormalnego stanu, który dopiero \ocno zaciśnij". Nie pomogły moje 
wzbraniania się. Położyłam mo-m|nął, i ze strat, jakie poniosła. Nie umiała 
rozwiązać tej zagadki, gc ę na lewej dłoni i mocno ścisnęłam garść. Po dłuższej 
chwili roz-ani nie paliła papierosa, ani nie użyła żadnego napoju, do które rła 
moją dłoń, przyłożyła monetę swoją dłonią i przez chwilę po-°?9???? mogła była 
wrzucić jakiś oszałamiający środek.                    rała, aż poczułam ciepło 
metalu. Następnie wzięła z mojej dłoni
W braku jakichkolwiek naukowych doświadczeń i badań prż niądz i przyłożyła do 
swojego czoła, po czym wsunęła monetę za biegów cygańskich wróżb i zjawisk 
podczas nich zachodzących zkę. Na swojej spódnicy rozłożyła talię kart i kazała 
mi wybrać m°zemy opierać się tylko na tych relacjach, które mają cechy wiaiy 
karty (...). Bardzo dokładnie obejrzała moje dłonie, potem wzięła godności. 
Zresztą poddawanie wróżbiarskich seansów jakiejkolwi ręce moją głowę i dobrą 
chwilę oglądała poszczególne fragmenty badawczej kontroli i analizie jest 
praktycznie niemożliwe. Zawssrzy, zwracając baczną uwagę na oczy. Po tych 
zabiegach nakazała wiec, zwłaszcza w szczególnie efektownych przejawach, budzić 
bę< bym od tej chwili myślała tylko o tym, co ona mówi. Do dzisiaj nie 
sceptyCyzm jako zjawisko  nie dające się  do  końca zweryfikowane pojąć i chyba 
nigdy się nie dowiem, jak to się stało, że faktycznie
Ie skłania nas to jednak do zaniechania ich rejestracji, omawiani7/'czym innym 
wtedy nie byłam w stanie myśleć (...). a  nawet wyciągania hipotetycznych 
wniosków. Tam gdzie wnios   W tym miejscu przerywamy cytowanie relacji, aby do 
niej nieco takie zdają się potwierdzać zaskakującą zgodność między przepżniej 
powrócić. Zawiera ona w swym dalszym ciągu przepowiednie, wiednią a jej 
spełnieniem, między odgadnięciem a potwierdzającyid którymi warto się zastanowić. 
W przytoczonej pierwszej części je faktami — budzą i będą budzić wątpliwości, a 
nawet negowanjo sprawozdania zdają się występować pewne cechy, mogące świad-
nych sceptyków, odrzucających takie relacje niejako a  priori,   pi jako wybitna 
przedstawicielka swej profesji, jedna z tych, o któ
zostaną one mimo wszystko dokumentami obyczajowo-psychologicfch dawni Cyganie 
siedmiogrodzcy mówili w swych legendach jako
????.   świadectwami  metod oddziaływania cygańskich wróżek 
or                                   .....              ..._=....=    ,-,...  
«*«.  -_,„„;„„,
specyfjkj odbioru tych działań.
Cokolwiek by powiedzieć o wróżbiarskich ceremoniach ??? chowanych m.in. 
charakterem hipnozoidalnym, o owych obrządkac pełnych .ezoterycznych gestów, 
tajemniczych celebracji — przyzna!
Czochani,   czyli   czarodziejce   prawdziwej,  jakie  ich  zdaniem |adko rodzą 
się w cygańskich taborach...
Jeszcze przed stu laty Cyganie tamtejsi *, a zapewne i inni, prze-(lowywali w 
swych wierzeniach mit o wieszczkach, czarodziejkach, lóre przychodzą na świat 
raz na wiele lat i jedynie w szczególnych
chyba wypadnie rację słowom pewnej Cyganki-wróżki, określająclolicznościach,  
które warunkują  ich  moc tajemną.  I wśród wielu 9 atu ???  jej pracy: To jest 
praca umysłowa. Słowa te zostały W"gańskich wróżek tylko te wybranki losu są 
zdolne do przejawiania powiedziane z poczuciem swego rodzaju dumy i z 
przekonaniem, nobliwej i niezwykłej wiedzy, która jako źródłosłów tkwi w słowie-
oo   akich zajęć „trzeba mieć głowę", że byle kto nie byłby do nic zaoiny.   
istotnie,   ich odprawianie,  niezależnie od  trafności  przew ywan i 
„skuteczności" zamawiań. bvwa czaspm nonicom ió^iQ J
zamawiań, bywa czasem popisem iście
-psychologicznym spektaklem
72 czerwca 1968 roku przyjechałam z Warszawy do Rzeszów* aby odwiedzić siostrę. 
Nie zastałam jej w domu, wyjechała służbow\
czytam obóz Cyganów. Około 200 metrów za obozem znalazłam usfro/fydarzeniem ne 
miejsce i usiadłam na trawie. Po dwudziestu minutach przyszh do mnie ok. 70-
letnia Cyganka i mówi: „Paniusiu, daj sobie powróży^
80
yć  o  hipnotycznym  preludium  wróżby.   Cyganka zaprezentowała
i e d ź m a.
Ów mit o czarodziejkach głosi, że siódma dziewczynka, urodzona szeregu sióstr, a 
więc poprzedzona sześcioma córkami tej samej
strzowskim,   kuglarską  paradą,   magiczno-szarlatańskim   i   aktorsk«'atki, 
które kolejno przyszły na świat, jedna po drugiej — wyrasta na
(zarodziejkę. Wśród owych sześciorga dzieci nie może się znaleźć hłopiec, gdyż 
magiczny ciąg siedmiu dziewczynek musi być nie rzerwany.  Mimo wielodzietności 
cygańskich rodzin przypadek taki
do Sanoka i miała wrócić wieczorem. Wybrałam się więc nad wls/okt oczywiście 
wielką rzadkością, toteż niewiele się rodzi przyszłych aby odpocząć. Znalazłam 
się nad rzeką, gdzie z przerażeniem zobi zarodziejek-wieszczek. I chociaż 
narodziny chłopca są u Cyganów
bardziej   upragnionym   i   wyższej   rangi,   niż   powicie
H. Wlislocki. Vom wandernden Zigeunenolke. Hamburg 1890.
-Pod berłem króla pikowego
81
dziewczynki — matka kilku kolejno urodzonych córek bardzo pragnęła osiągnąć 
magiczną siódemkę dzieci płci żeńskiej, z których ostatnie ma być drogocennym 
darem Boga. Czym się miała odznaczać Siódma Córka?
Wedle ówczesnych wierzeń przejawia ona zdolności wyjątkowe: widzi rzeczy 
niewidzialne dla innych, zna — niewiadome, dostrzega np. zakopane skarby i 
widuje dusze zmarłych. Kiedy dorośnie, jest najbardziej pożądaną kandydatką na 
żonę i każdy Cygan byłby szczęśliwy i czułby się wyróżniony mogąc ją poślubić. 
Latem 1883 roku młody wojewoda cygańskiego klanu Kukuja, Danku Nikulaj, 
zaoferował za Siódmą Córkę starej Cyganki, Pale Bosze, sto złotych dukatów, 
gdyby dziewczyna — nie tylko wielka czarodziejka, lecz również wielka piękność — 
zgodziła się zostać jego żoną.
Istniało wśród tamtejszych Cyganów wierzenie — nie wiadomo, czy już dziś wygasłe 
— że Siódme Córki swój kunszt i moce otrzymują od Ni wasz i (ducha wody) i 
Phuwusza (ducha ziemi) i dlatego cieszą się nie tylko uznaniem wśród obcych jako 
wieszczki, ale i wśród swoich. Zazwyczaj były one od najwcześniejszej młodości 
kształcone w sztuce czarowania, znachorstwa i widzenia przyszłości przez swoje 
matki, które w ten sposób nadawały jakby kierunek duchowym mocom Siódmych Córek 
i uczyły je magicznego praktykowania w dziedzinach im przeznaczonych, rozwijając 
wrodzone potencje czarodziejek.
Gdy wieszczka umrze, jej magiczne moce giną wraz z nią, ale można je jeszcze 
ocalić i zachować dla siebie w krótkim czasie po jej śmierci. Aby odzyskać i 
przyswoić sobie czarodziejską naturę zmarłej — podaje Wlislocki — jej córka, 
która może przejąć owe moce, chodzi na grób matki przez dziewięć dni, sypiąc mak 
po drodze. Podczas gdy dusza zmarłej zajęta jest zbieraniem ziarnek maku, córka 
gromadzi w sobie duchowe siły zmarłej. Aby w ten sposób odziedziczyć po matce 
czarodziejskie potencje, musi w ciągu owych dziewięciu dni zachowywać 
bezwzględną cnotliwość, gdyż w przeciwnym razie ów magiczny dar ją ominie.
Tyle stare ludowe wierzenie. Nie udało się napotkać jego śladów czy 
analogicznych mitów wśród Cyganów w Polsce. Jeden tylko element, jedna wspólna z 
tamtymi wierzeniami opinia — już bez mitycznej otoczki i bajecznego wywodu — 
okazała się trwała po dziś dzień. Cyganka-czarodziejka, szczególnie uzdolniona 
wróżbitka-wieszczka, jest uważana za najcenniejszą kandydatkę na żonę. Wśród 
Keldera-rów czy Lowarów rodzina cygańskiego zalotnika płaci rodzinie tak
82


utalentowanej dziewczyny wysokie kwoty, nieraz w złocie, aby uzyskać zgodę na 
odbycie wesela, czyli zawarcie cygańskiego związku małżeńskiego. W powszechnym 
bowiem przekonaniu nie ma cenniejszego posagu niż złotodajne wróżbiarsko-
magiczne umiejętności Cyganki. Nawet jej uroda musi im ustąpić pierwszego 
miejsca w hierarchii zalet.
Utrzymują też niektórzy nasi Cyganie, że Wielkie Wróżki zdarzały się wśród nich 
niegdyś, ale dzisiaj należą już do rzadkości, są prawie nie spotykane. Opowieści 
o Wielkich Wróżkach należą do kategorii podań o zamierzchłej świetności własnego 
rodu czy szczepu, jak np. cygańska legenda o tym, że Cyganie wywodzą się z 
Egiptu i są rozproszonymi od wieków po świecie potomkami faraona, pochodzącymi 
od jego córki, noszącej cygańskie imię Kali Mura (Czarna Jagoda)...
Fantastyczne wspominki o Wielkich Wróżkach są zapewne liczne i rozmaite. W 
znanej nam szczątkowej wersji opowiastka zapewnia, że „dawniej" Wielka Wróżka, 
czy Czarodziejka, samą obecnością potrafiła narzucać swoją wolę, a nieprzyjaciół 
wstrzymywać siłą czarów przed spełnieniem ich wrogich zamierzeń. Kiedy pewnego 
razu policja zatrzymała całą cygańską rodzinę, czy nawet wszystkich członków 
taboru, Wielka Wróżka swoim spojrzeniem zmusiła stróży prawa do wycofania się i 
zwolnienia aresztowanych... Nagle zaczęła rwać jakieś zioła i w tej samej chwili 
unieruchomieni jej wzrokiem policjanci jęli jak szaleni wyrywać sobie włosy z 
głów i drzeć na sobie mundury. Teraz już takich wróżek nie ma — kończy się 
opowieść. Byłaby to klechda o wróżkach-czarodziejkach prawdziwych, tzn. takich, 
które praktykują czary wśród swoich i w obronie własnej, nie traktując ich 
jedynie jako źródła zarobków, ale jako metodę skutecznych działań, których 
tajemnice, wiarygodne dla nich samych, opanowały. Czy historia ta ma u swego 
źródła jakiś zapamiętany akt hipnozy zbiorowej, czy raczej wywodzi się wyłącznie 
z obszarów baśni — daremnie zgadywać.
Zstąpmy z wysokich regionów czarnoksięskich mitów na powszednie cygańskie drogi 
i dróżki, które już pozarastały mchem i trawą. Od dwudziestu kilku lat nie wolno 
Cyganom w Polsce wędrować taborami. Rzadko zdarzają się zuchwalcy, którzy — już 
bez wozów i koni — rozbijają tu i ówdzie swoje namioty. Czasy pełne niepokoju, 
dni odczuwanego zagrożenia skłaniają ich niekiedy do szczególnego stanu 
pogotowia, do gromadnych zlotów. W tłumnej wspólnocie czują się pewniej i mogą 
przedsiębrać razem decyzje zbiorowej ucieczki czy innych form przetrwania. W 
1981 ?., wkrótce po proklamowaniu
83
stanu wojennego w Polsce, tuż koło Stadionu Dziesięciolecia w Warszawie 
prawobrzeżnej rozbił swe namioty spory tłumek Cyganów. Wyglądało to podobnie do 
corocznych „sejmów" ptaków, szykujących się do odlotu... Wróżki cygańskie na 
krótko zniknęły z widocznych miejsc w parkach i na ulicach, aby po pewnym czasie, 
uspokojone, powrócić do swych odwiecznych zajęć.
Trzeba się zastrzec; mówiliśmy „wszystkie Cyganki wróżą". I czas teraźniejszy, 
użyty w tym twierdzeniu, i słowo „wszystkie" — wymagają pewnej korekty i 
uściślenia. Wróżba jest wprawdzie podstawową profesją Cyganek, ale np. Cyganki z 
okolic Karpat, osiadłe wraz z rodzinami od pokoleń w tamtejszych wioskach, w 
większości nie zajmują się wróżbiarstwem, nie umieją wróżyć; umiejętności te 
zanikły w tych grupach doszczętnie lub prawie całkowicie. Zajmują się natomiast 
m.in. uprzątaniem śmieci z ulic w miejscowościach turystyczno-uzdrowiskowych, co 
w opinii innych Cyganów jest pracą „kalającą", która Cyganom nie przystoi; nie 
stronią też od proszenia o jałmużnę, a to także uważane jest we wszystkich 
rodach niedawnych koczowników za niedopuszczalne, upokarzające, niecygańskie. Ci, 
którzy potępiają żebractwo, nie widzą natomiast nic złego w kradzieży, 
wymagającej sprytu i przebiegłych zabiegów.
Poza Cyganami z Podkarpacia — również i w niektórych kręgach Cyganów nizinnych, 
do niedawna wędrujących, wróżba zanikła lub jest w stadium zaniku, choć 
sporadycznie bywa czasem uprawiana. W rodzinach zawodowo muzykujących (taniec i 
śpiew w cygańskich zespołach artystycznych) wróżba, jako sposób zarobkowania, 
również stała się na ogół zbędna; niektóre artystki cygańskie imają się jej od 
czasu do czasu niejako bezinteresownie, nie dla zarobku, ale przede wszystkim po 
to, by powrócić choć na chwilę do dawnego obyczaju dla własnej przyjemności i 
satysfakcji emocjonalnej. Tak na przykład bardzo dobrze zarabiające solistki 
cygańskiego zespołu pieśni i tańca w czasie przerwy między występami urządziły 
sobie wycieczkę do pobliskiego miasteczka, aby wróżąc doznać przyjemności 
„prawdziwego cygańskiego życia". Zapewniały też, że „wy-wróżone" przy takiej 
okazji na wsi jajka czy masło nieporównanie bardziej im smakują niż kupne, gdyż 
są uzyskane „po cygańsku". O takim właśnie nawyku i przywiązaniu do tradycyjnych 
metod zdobywania żywności — świadczyć też może ostatnia wola umierającego w 
szpitalu Cygana. Prosił on swoją siostrę, aby mu ugotowała i przyniosła zupę 
szczawiową sporządzoną na kurzym mięsie — „ale żeby kura była złapana, nie 
kupiona".
84
Mimo tych czy innych wyjątków mnóstwo Cyganek nadal wróży, traktując to zajęcie 
jako swą główną pracę zarobkową. A co mają zrobić te Cyganki, którym ani własna 
inteligencja, ani szczególne zdolności nie zostały dane przez naturę, czy też 
przez owe mityczne duchy wody i ziemi? Jakich sztuczek się imać, by zarobić na 
życie? Zaniechać wróżbiarstwa? To — jak dotychczas — niemożliwe, „czarować" 
muszą, nie potrafiąc nic innego, co przysporzyłoby im dostatecznych zarobków. W 
takiej sytuacji najprostszym sposobem bywa zwykła kradzież, wprawdzie na ogół 
sekretna i potajemna, ale pozbawiona nimbu tajemniczości, stwarzanego przez 
usługowe prestidigitatorstwo i zarobkową magię. Cyganki, których nie stać na 
„hokus-pokus", na zręczne sztuczki, stwarzające pożądany klimat i budzące 
lukratywną dla wróżki bojaźń, muszą uciekać się do prymi-tywniejszych chwytów i 
zamiast żerować na zabobonnym lęku klientki, mogą zastąpić go na przykład 
wywołanym w niej uczuciem wstrętu, obrzydzenia, za pomocą którego także można 
czasem coś wskórać...
Pierwszy raz spotkałam się z wróżącą Cyganką przed 60 laty w naszym domu. 
Przyszła do nas w niedzielę, kiedy mama krzątała się przy obiedzie. Zauważyła 
surowe mięso na stole i zaraz namówiła mamę, że z tego mięsa powróży. Wzięła 
mięso do ręki i popatrzyła na nie, jakby je chciała zahipnotyzować, chuchała na 
nie, wyciągała jakieś błonki i włókna mięsne, wreszcie całe mięso opluła. (...) 
W końcu powiedziała, że musi mięso zabrać, i zabrała. Któż by zjadł oplute! W 
rezultacie tej ,,wróżby" cała rodzina pozbawiona została upragnionego raz w 
tygodniu kawałka.
Drugi przykład:
W roku 1933 lub 1934 do naszej wioski leżącej na Kresach wschodnich przyjechał 
tabor cygański i rozlokował się w pobliżu małej rzeczki płynącej środkiem wsi. 
Zawitały do nas dwie Cyganki. Jedna z nich patrząc badawczo w twarz mojej matki 
rzekła po ukraińsku: ty jesteś chora, ale o tym nie wiesz. Jeśli podasz 
„kusoczek sała", to ja twoją chorobę wypędzę precz z ciebie i zapędzę w 
to ,,sało". Ja nic za to od ciebie nie chcę. — Nie wiem, czy matka uwierzyła w 
skuteczność oferowanej terapii, czy kierowała się zwykłą naiwną ciekawością; 
faktem jest, że ten „kusoczek sała" ze spiżarni przyniosła. Wówczas Cyganka 
stwierdziła, że zasięg choroby jest zbyt wielki, a więc nie zmieści się w tak 
małym ,,kusoczku". Toteż zażądała do swego eksperymentu całego zapasu ,,sała", 
przy czym zaznaczyła, że po zakończeniu seansu matka będzie mogła zabrać całą 
przyniesioną słoninę, flatka
Ł5
znów wyraziła zgodę i za chwilę przyniosła cały gar, zawierający około 10 kg 
posolonej słoniny, pociętej w pasy. Cyganka przystąpiła natychmiast do czynności 
usuwania choroby. Zabiegom tym towarzyszyły słowa całkowicie nam niezrozumiałe, 
ale robiące wrażenie zaklęć. Równocześnie odbywał się „rozładunek" zawartości 
garnka: za każdym tajemniczym gestem i słowem kawałek słoniny lądował w podołku 
pojemnego fartucha Cyganki. Gdy ostatni połeć znalazł się tam, nastąpił punkt 
kulminacyjny obrządku. Ze słowami w znanym nam języku — „ta szczob u tebe nikoły 
neczystoj siły ne buło" — Cyganka zaczęła opluwać rozłożoną słoninę taką 
obfitością śliny, że matka nie zdążyła w porę zareagować. Na sam widok zrobiło 
się jej mdło. Dopiero po chwili z okrzykiem złości wyrzuciła Cyganki za drzwi, 
oczywiście — wraz z zawartością podołka...
Czy to jest kradzież? Niewątpliwie, choć sposób jej dokonania, nie będący 
potajemnym zagarnięciem cudzego mienia, kazałby raczej nazwać to jawnym 
przywłaszczeniem za pomocą fortelu, zmuszającego właścicielkę do oddania swej 
własności. Wiele takich „zagarnięć" — choć nie wszystkie bynajmniej — związanych 
jest z cza-rostwem nierozłącznie i nieraz trudno jedno od drugiego oddzielić. 
Już w samych zabiegach „magicznych" bywają nierzadko zawarte elementy kradzieży. 
Poza zapłatą za „odczynienie uroku" czy „wypędzenie Złego" Cyganka często żąda 
fantów, niezbędnych jej zdaniem, aby zbawienny czar działał i odniósł pożądany 
skutek. Są to „fanty" do zwrotu, potrzebne tylko — jak zawsze zapewnia 
czarodziejka — jako „katalizatory" czarodziejskiego procesu. I rzeczywiście, 
wróżka oddaje wypożyczoną gotówkę czy biżuterię w tym samym opakowaniu, w którym 
je otrzymała (woreczku, sakiewce itp.), uprzednio wymieniając jego zawartość na 
bezwartościowe śmieci, kosztowności zaś zachowuje dla siebie i odchodzi, nie 
czekając, aż oszustwo zostanie odkryte. Czasem oddając depozyt zastrzega, że 
wolno doń dotknąć dopiero po zachodzie słońca, za 7 godzin itp., aby mieć dość 
czasu na oddalenie się od miejsca kradzieży. Przy czarach rozłożonych na kilka 
spotkań proceder przywłaszczenia przebiega inaczej. Zaklinaczka zwraca wręczone 
jej uprzednio precjoza, domagając się w zamian kolejnego depozytu — obfitszego, 
kwoty wyższej, aby „odczynianie" było skuteczne. Nieraz i ten fant oddaje — 
również w stanie nie naruszonym — by do następnego w serii czaru wziąć jeszcze 
cenniejszy pakiet ,,do przechowania" niż poprzednio. W ten sposób budzi w 
zabobonnej klientce zaufanie, utwierdza ją w przekonaniu, że powierzony 
czarodziejce majątek jest w dobrych i pewnych rękach i nie
86

ulegnie zaprzepaszczeniu ani uszczupleniu. Gdy jednak wróżka uzna — zwykle za 
trzecim razem — że skarb został dostatecznie pomnożony, znika bez śladu wraz z 
łupem.
„Czarozłodziejki" — że użyjemy neologizmu — komplikują lub upraszczają swoje 
celebracje i kuglarskie sztuczki w zależności od stopnia naiwności klientki. Gdy 
stwierdzą, że stopień ten jest bardzo wysoki, nie zadają sobie zbytniego trudu i 
udaje się im osiągnąć cel najprymitywniejszym sposobem.
Pewna dziewczyna poddała się takim — pożal się Boże — „czarom". Cyganka obiecała 
jej, że zobaczy pod zamkniętymi powiekami dokładny wizerunek swego przyszłego 
męża i dzieci, które będzie z nim miała, jeśli powiesi swoje ubranie, odwrócone 
na lewą stronę, w słonecznym miejscu, a sama położy się nago na tapczanie — z 
zawiązanymi oczami. Klientka posłusznie zastosowała się do instrukcji, a kiedy 
po pewnym czasie wrócili domownicy, zastali swą krewną nagą i z opaską na oczach, 
nie zastali zaś ubrań i innych wartościowszych przedmiotów, które zniknęły bez 
śladu wraz z Cyganką.
Opowiedziana historia zdarzyła się 60 lat temu, ale podobne do niej zdarzają się 
i dziś. Kroniki sądowe, a zwłaszcza milicyjne notują niemało takich zdarzeń... W 
latach siedemdziesiątych właścicielka sklepu-punktu usługowego w centrum 
Warszawy zwróciła się do Cyganki, by ta odwróciła od niej liczne zmartwienia i 
kłopoty rodzinne i przywróciła szczęście. Zaczęło się „wypożyczanie fantów": 
biżuterii, gotówki, dolarów, a nawet ubrań, butów i telewizora... Okazało się, 
że i te fanty były „zauroczone" i przed zwrotem musiały być poddane żmudnym 
zabiegom „odczyniania". Tylko cząstka zrabowanych rzeczy wróciła do właścicielki 
po odnalezieniu sprawczyni kradzieży. W tym-podobnych „czarach" ich siłą i 
gwarancją skuteczności bywa czasem niezmierzona głupota oszukanej osoby, przy 
której nawet szalbierski spryt nie musi się nazbyt wysilać.
Tam gdzie tego rodzaju magiczne seanse wzbogacane są przez Cygankę całym 
sztafażem zaskakujących sztuczek ze znaną nam już „szumiącą wodą" na czele, a 
cały proceder odbywa się nie w stolicy, lecz na głuchej wsi wobec starej chłopki 
analfabetki, sukces wróżki mniej dziwi i — mimo sukcesów walki z analfabetyzmem 
— można śmiało przewidzieć, że i w przyszłości podobne afery będą miały podobny 
przebieg o fortunnym dla Cyganki zakończeniu. Nauka czytania ułatwia niektórym 
tylko lekturę senników egipskich...
W lipcu 1955 r. w pewnej wsi w powiecie Krasnystaw przyszła do chałupy Cyganka i 
zgodziła się wygonić nieszczęście z domu. Kazała
87
przynieść wody z rzeki i zmieszać z wodą święconą. Mieszankę tę wlała do 
szklanki, mówiąc: Teraz ci powiem, czy twoja bieda od Boga, czy od wroga... Jak 
woda będzie się gotować w szklance — to od wroga. Sąsiadka świadczy: Ja stałam z 
daleka i słyszałam na własne uszy, jak w tej szklance woda się gotuje. Cyganka 
orzekła więc, że woda pochodzi od wroga i jest wylana od trupa, tzn. jest wodą, 
w której obmywano nieboszczyka. Trzeba ją wylać na kurę, aby sprawdzić złowrogie 
działanie. ????? zanieść kurę na próg obory, wylała na nią wodę ze szklanki i 
oto — kura zsiniała i krew jej z dzioba się sączy... To znak — oświadczyła 
czarodziejka — że w kurę weszła woda z trupa i że trzeba ją dziś w nocy o 
dwunastej zakopać na cmentarzu. Gospodyni prosi, żeby Cyganka pozwoliła zakopać 
kurę za stodołą, ale nie: musi być na cmentarzu. Wtedy Cyganka zaofiarowała się, 
że sama pójdzie z kurą o północy na cmentarz, ale: co mi za to dasz? Gospodyni 
dała, co miała, a Cyganka na odchodnem ostrzegła: tylko nikomu nic o tym nie 
powiedz, bo ktoś u ciebie padnie trupem.
Owe odczyniania, wyganianie Złego, ściąganie dobrego losu itp. dzieją się w 
aurze kuglarskiego pseudoczarodziejstwa, z odwoływaniem się do dobrych i złych 
duchów. I tylko takie obrzędy zarobkowe, oprócz samego aktu wróżby, interesują 
nas tutaj — nawet jeśli prowadzą do zakamuflowanej kradzieży. Toteż już tylko 
marginesowo wspomnijmy o innych złodziejskich procederach pozbawionych owej aury 
i magicznego sztafażu, ale charakterystycznych właśnie dla cygańskich grup 
przestępczych. Napomknąć o tym warto choćby po to, by przestrzec naiwnych, 
których wciąż nie brakuje...
Bez demonicznej oprawy odbywa się wiele odmiennych w swym przebiegu kradzieży 
mieszkaniowych. Do domu wchodzą dwie lub trzy Cyganki pod pretekstem omdlenia i 
prośby o wodę lub — handlu materiałami wełnianymi, albo też — chęci udzielenia 
pomocy starszym lub chorym ludziom. Rzekome sprzedawczynie tekstyliów udają 
czasem cudzoziemki, występują niekiedy w jasnych perukach lub z utlenionymi 
włosami; zgłaszające gotowość przyjścia z pomocą — przedstawiają się jako 
przedstawicielki Czerwonego Krzyża, Zakładu Ubezpieczeń Społecznych lub jakiejś 
charytatywnej organizacji kościelnej, służąc pomocą w kuchni, przy sprzątaniu, 
załatwieniu spraw na mieście, dokonaniu zakupów lub zapowiadając nadejście 
paczki ,,z darów" lub podwyżkę renty czy emerytury. Nie noszą oczywiście 
cygańskich strojów. Jedynie te, które proszą o „troszku wody" lub „mleka dla 
chorego dziecka" występują w swych tradycyjnych spódnicach, pod którymi 
przemycają nieraz ukradkiem jeszcze jedną kompankę, która
88

w czasie rozmowy elokwentnych gości z gospodarzami mieszkania niepostrzeżenie i 
nieomylnie odnajduje w drugim pokoju schowek z pieniędzmi czy biżuterią. 
„Cudzoziemkom" oferującym wełnę na ubranie — właśnie ów materiał, rozwinięty jak 
kotara, pozwala osłonić niedostrzeżoną towarzyszkę, przekradającą się do 
sąsiedniego pokoju. Łupem cygańskich „trójek" padają czasem całożyciowe 
oszczędności starych ludzi i przechowywane od pokoleń drogocenne pamiątki 
rodzinne. Opisane metody są właściwe wyłącznie złodziejkom cygańskim i stanowią 
ich wynalazek.
„Za jednego Cygana jest wszystkim przygana" — powiada stare polskie przysłowie. 
Toteż nie wolno nam zapominać, że wyżej opisanym procederem zajmują się Cyganki 
tylko z niektórych przestępczych grup, specjalizujących się w tego rodzaju 
mistyfikatorskich inscenizacjach złodziejskich, przybywające zazwyczaj z 
odległych stron do większych miast na gościnne występy. Ich wyjątkowo odrażający 
proceder, godzący przede wszystkim w upatrzonych przez nie starych, niesprawnych, 
chorych i samotnych ludzi, rzuca cień i krzywdzące podejrzenia na inne Cyganki, 
które nigdy się takimi praktykami nie zajmowały. Mimo wszystko ciągle znajdują 
się jeszcze ludzie ufni, którzy otwierają drzwi owym cygańskim trójkom i 
„siostrom Czerwonego Krzyża", niekiedy zwiedzeni ich „europejskim" ubiorem i 
wyglądem. Jednakże ogólna podejrzliwość wzrosła i prawie nikt już nie godzi się 
na wróżbę cygańską w domu; izolacja Cyganów — mimo ich osiedlenia — zdaje się 
znów rosnąć, a wróżki cygańskie — te od kart i linii dłoni — wiedzą o tym i 
zaniechały prawie całkiem domokrążstwa; wróżą tylko w lokalach publicznych lub 
pod gołym niebem — w parkach, na dworcach, na ulicach...
„Upolowanie" kandydata do wróżby jest już zajęciem trudnym i żmudnym i wymaga od 
Cyganki wielu zabiegów, od natarczywości począwszy, poprzez bezpłatne „próbki" 
prognoz, które dotyczą charakteru i losów klienta i mają zachęcić go do 
wysłuchania dalszego ciągu wróżbiarskich objawień. Usiłowania wróżki często 
kończą się niepowodzeniem już na tym wstępnym etapie, do istotnej wróżby nie 
dochodzi i łowy trwają nadal. Jeśli niedoszły klient, zirytowany przedłużającymi 
się namowami zareaguje ze zniecierpliwieniem ostro, ironicznie lub obraźliwie, 
Cyganka często odpowiada przekleństwami, wypowiadanymi w formie klątwy, 
zapowiedzi zemsty losu, zwiastowania nieszczęść, które — jak zapewnia — 
niechybnie spadną na tego, który odrzucił ofertę wróżki, czyli odmówił wsparcia.
Przekleństwa takie  bywają  konkretne w  swych złowrogich za-
powiedziach, wieszczą czasami szczegółowo, jakie to ciosy mają spaść na głowę 
potępionego. Oczywiście większość słuchaczy i adresatów takiej ,,mściwej wróżby" 
nie wierzy w jej spełnienie, choć — jak czasem powiadają — nie jest miło, jak 
się słyszy wykrzykiwane w gniewnym uniesieniu życzenia zguby dla ciebie, czy 
twoich dzieci. Człowiek splunie i raz-dwa zapomni, i myśli już o czym innym — a 
tu coś od środka gryzie go i dręczy, sam nie wie, co, a to się tamto w nim 
gdzieś zagnieździło i mąci. A jeśli przypadkiem się zdarzy, że „sprawdzi się" 
złowroga prognoza, niedoszły klient wróżki nabiera przekonania o jej 
nadprzyrodzonych mocach. Przekleństwo wieściło np. śmierć w rodzinie w bliskim 
czasie — i w ciągu roku ktoś zmarł; zagniewana wróżka zapowiadała: „dziecko na 
starość urodzisz" — i kobieta urodziła po kilkunastoletniej przerwie, mając 
prawie 50 lat... Wieści o takich przypadkach — interpretowanych jako skutki 
klątwy — rozchodzą się szeroko i w konsekwencji nie ułatwiają ludziom zabobonnym 
odmowy cygańskim wróżkom.
Polska magia ludowa w swych rozlicznych przejawach znajduje również i remedia 
magiczne na magię cygańskich wróżek, na ich klątwy i rzucanie uroku, przewiduje 
sposoby magicznej samoobrony, przeciwdziałania lub zapobiegania. Na Łużycach 
przestrzegano: Nie powinieneś dać się obejść Cyganowi (Cygance) wokoło, bo cię 
zaczaruje. Według zeszłowiecznej relacji chłopki ze Starego Wiśnicza jak się 
chce, by Cyganie nie oczarowali, należy, kiedy wchodzą do domu, włożyć średni — 
tj. pierwszy po wskazującym — palec prawej ręki za pas od spódnicy lub inny pas, 
jaki się ma na sobie, to czary żadne się nie czepią. W Krakowskiem czy na 
Lubelszczyźnie radzą podo bnie: jak Cyganka przyńdzie, to trza włożyć wielki 
palec za zapaskę, to Cyganka nic nie poradzi.
Z przedstawionych wcześniej przykładów cygańskiej klątwy, złych życzeń, „uroku" 
— wynikałoby, że przekleństwa takie są w stanie najwyżej popsuć na krótko dobry 
nastrój, zirytować, rozgniewać „ofiarę" mściwych przepowiedni. Wniosek to 
słuszny, ale godzi się dodać doń drobne zastrzeżenie, uwzględniające wypadki 
wyjątkowe... Są one odosobnione i niezmiernie rzadkie; prowadzą do realizacji 
klątwy na zasadzie głębokiego szoku, nadwrażliwości, wyjątkowej podatności na 
złowróżbne wmówienie — u osób nader skłonnych do psychosomatycznych dolegliwości, 
u ludzi obdarzonych wyobraźnią — by tak rzec — „stwórczą", wywołującą objawy, 
które są przedmiotem obaw.
Jakoś w początkach lat trzydziestych szłam z mężem od Wa-
szyngtona mostem Poniatowskiego. Nagle podszedł chłopiec cygański domagając się 
pieniędzy. Mąż odmówił — i wtedy chłopak zaczął nas przeklinać, wygrażać i 
krzyczeć coś po cygańsku. Fikał jednocześnie koziołki i pluł nam pod nogi. Zanim 
doszliśmy do Nowego Światu, mąż już był chory, a ja w kilka dni po nim 
zachorowałam. Leczyliśmy się u kilku dobrych lekarzy bez skutku. Nie 
rozpoznawali choroby, nie wiedzieli, jakie stosować leczenie. Po roku choroba 
minęła sama.
Jeśli nie zaszedł tu zbieg okoliczności, mielibyśmy do czynienia z efektownym 
acz dotkliwym dla poszkodowanych wypadkiem lękowej autosugestii, który w 
tradycyjnym ludowym myśleniu magicznym bywa nazywany „uroczeniem", „rzuceniem 
uroku". W istocie ofiara przekleństwa przyczynia się do jego spełnienia wskutek 
— jeśliby można tak powiedzieć — zmniejszonej odporności psycho-immuno-logicznej, 
czyli zwiększoną podatnością na „porażenie", szokującą, narzuconą sugestią. Nie 
tyle siły sprawcze, ile intensywny odbiór doprowadzić może w szczególnych 
wypadkach do tak jaskrawego efektu. Tego rodzaju „posłuszna" patologiczna 
reakcja zdaje się rządzić tymi samymi prawami, identycznymi mechanizmami 
psychicznymi, co w opowiedzianych wcześniej czarach uzdrowieńczych, tyle tylko, 
że działa w odwrotnym kierunku, na własną szkodę — zgodnie z zewnętrznym 
dyktatem.
Znany nam w szczegółach inny wypadek jest bardzo podobny, proces w nim 
zachodzący zdaje się być tej samej kategorii, co w poprzedniej relacji, i mógłby 
świadczyć, że przypadków takich zdarzało się więcej, że przygoda dwojga ludzi na 
moście Poniatowskiego nie była jedyna i nie musiała w swych efektach być tylko 
rezultatem zbiegu okoliczności.
Przed drugą wojną światową jako kilkuletnia dziewczynka przebywałam z rodzicami 
na letnisku w Czorsztynie. Pewnego dnia sama szłam łąką tuż przy pensjonacie, w 
którym mieszkaliśmy. Zauważyłam nadchodzącą Cygankę. Nie było w tym nic dziwnego, 
gdyż w tych okolicach, tuż przy dawnej granicy z Węgrami, obozowali liczni 
Cyganie. Nagle spostrzegłam w trawie błyszczący krążek. Podbiegłam, aby go 
podnieść, co również uczyniła Cyganka. Ja byłam szybsza. ,,Skarb", który okazał 
się jednozłotową monetą, ukryłam w kieszonce sukienki i zaczęłam uciekać w 
kierunku domu. Za mną posypał się grad przekleństw. Dobiegłam do pensjonatu i 
upadłam: chwyciły mnie okrutne bóle i torsje, a ciało wydawało się, jakby było z 
gumy. Rodziców ogarnęło przerażenie, podejrzewali jakąś niebezpieczną chorobę.
Wezwany lekarz był bezradny, rytm serca nie był zakłócony, oddech normalny. 
Nagle zjawiła się inna Cyganka i widząc mnie wijącą się w bólach oświadczyła, że 
dziecko zostało ,,zauroczone". Zaczęła wymawiać niezrozumiałe zaklęcia, kreślić 
różne znaki nad moją głową i po krótkim czasie wszystko ustąpiło, za co sowicie 
została wynagrodzona. Dostała również ową,złotówkę znalezioną przy mnie.
Cyganka nabawiła dziecko szoku chorobowego, Cyganka pozbawiła je tajemniczej 
przypadłości. Zapewne potrafiłaby tego dokonać niejedna niecygańska wróżycha, 
choć nasuwa się podejrzenie, że szczególnie skuteczna bywa sugestia, której 
nadawczyniami są Cyganki właśnie. Jeśli tak jest, to dlaczego? W odbiorze małego 
dziecka, opanowanego szokiem lękowym, ściganego słowami: bodaj cię boleści 
wzięły, żeby cię pokręciło\, Cyganka mogła być postacią rodem z demonologii 
strachu, jedną z tych, którymi grozi się dziecku: bądź grzeczna, bo cię Cyganie 
porwą. W stosunku emocjonalnym innych ludzi wyjątkowa siła sugestii, których 
nadawczyniami są Cyganki, brać się może z osobistych relacji między Cyganami a 
obcym im otoczeniem. Cyganki — i Cyganie w ogóle — chcą być przedmiotem obaw, 
choć na pozór wydaje się to nonsensem. Zależy im na utrzymaniu dystansu, z 
którego przedstawiają się tajemniczo, niepokojąco, budząc zarazem fascynację i 
obawę. Ich odrębność napotyka często niechętne, pełne ksenofobii nastroje 
otoczenia, z którym kontakty ich ograniczają się w istocie — przy wzajemnej 
nieufności — do wróżby i innych pasożytniczych praktyk. Mimo wszelkich zmian 
zachodzących w ich społeczności, twierdzenie to zachowuje swą aktualność w 
odniesieniu do dużej części cygańszczyzny. Sugestia, płynąca ze strony 
egzotycznych „bliskich nieznajomych", może więc i stąd czerpać swą siłę.
Lud odepchnięty, a zarazem sam odpychający jako intruzów — wszelkich 
przedstawicieli otoczenia, ludzi z zewnątrz, spoza cygańszczyzny, podkreślający 
jaskrawo swoją odrębność i przeć i w-stawność interesów społecznych, do niedawna 
zdobiący swe wozy ekspresyjnymi wizerunkami smoków szczerzących ostre kły — jest 
dla tradycyjnej, szerokiej opinii obcych i nieprzystępny, i niepożądany, groźny 
i pociągający swą tajemniczością. Już sama do dziś całkiem niewygasła opinia 
wiejska, że Cyganie potrafią zaczarować czy zauroczyć (podobnie, jak odczarować 
i zdjąć urok) nawet zwierzęta, bywa także jedną z podstaw wiary w cygańskie moce 
i przyczyną skuteczności sugestii Cyganek. Pomijając nawet magiczne sztuczki, 
wzmagające siłę działań czarodziejek i wróżbitek, sam ów status
92
społeczny i etniczny Cyganów bywa istotnym podłożem rangi cygańskich wróżek. Dla 
nich samych zaś ów dystans nacechowany tajemniczością i aura, w którą się stroją 
— są jednocześnie i tarczą ochronną, i przynętą dla żądnych wiedzy tajemnej.
Odnotowano w różnych okolicach występujące od dawien dawna przekonanie, że i 
zwierzęta ulegają cygańskim czarom, że i bydło potrafią Cyganie „zauroczyć" lub 
od rzuconego na nie uroku uwolnić. Tu już sugestia nie ma nic do roboty, toteż 
mechanizm tego typu czarów wydaje się jeszcze bardziej zagadkowy. Relacja o 
takim przypadku nie wymaga komentarza i wyjaśnia tę pozorną tajemniczość, 
odsłaniając istotne przyczyny rzekomego „zauroczenia" — całkiem 
nieczarodziejskie.
Opowieść prawdziwa pochodzi od lekarza weterynarii, praktykującego we wsi na 
obszarze Beskidu Żywieckiego. Na te^en gospodarstwa rolnego, specjalizującego 
się także w hodowli krów, przybyli nie tak dawno Cyganie, natarczywie proszący o 
pożywienie, np. mięso. Potraktowani oschle i odmownie, zagrozili, że rzucą zły 
czar na bydło z tamtejszej hodowli. Po paru dniach zauważono, że kilka krów 
przestało zupełnie jeść. Zawezwany weterynarz nie stwierdził żadnych objawów 
choroby poza tym, że zwierzęta były apatyczne i nie przyjmowały pokarmu. Ta 
sytuacja trwała nadal, krowy głodowały i słabły. Konsylium złożone z kilku 
lekarzy potwierdziło wstępne obserwacje i także było bezradne. Tymczasem jedno z 
„zauroczonych" zwierząt padło, a wtedy dokonano sekcji, której wynik był 
zaskakujący: krowa miała w mięśniach szyi malutkie szpileczki, co przy 
najmniejszym poruszeniu głową musiało sprawiać dotkliwy, niemal paraliżujący ból. 
Przebadano więc pozostające jeszcze przy życiu krowy i odnaleziono liczne ślady 
identycznych praktyk. Szpilki usunięto i pozostałe zwierzęta uratowano.
Wolno przypuszczać — opierając się na analogicznych zdarzeniach — że zamiarem 
Cyganów było nie tylko wywarcie zemsty za okazaną im nieżyczliwość. W 
przekonaniu, że okrutna sztuczka nie zostanie wykryta, liczyli zapewne na to, że 
dostaną mięso padłych zwierząt, które będą mogli spożyć bez obawy o infekcję, 
znając przyczynę ich śmierci.
IX. Przedwiedza i przesąd
Mimo usiłowań wyjaśnienia, czy raczej rzucenia wątłego światła na mechanizmy 
trafnej, czyli „skutecznej" wróżby, która narzuca i determinuje podejmowanie 
takich a nie innych wyborów życiowych — pozostają przecież owe mechanizmy nadal 
niejasne i zagadkowe. Proponowane w poprzednich szkicach interpretacje to tylko 
hipotezy, nieśmiałe próby zracjonalizowania zjawisk niechętnie poddających się 
racjonalizacji. W dziedzinie, w której szarlataneria i kuglar-stwo są działaniem 
głównym, a przeważnie — wyłącznym, odgrywają rolę wzmacniacza sugestii lub 
pozorują jedynie rewelacje wróżbiar-sko-magiczne, niezmiernie trudno jest 
oddzielić światło od ciemności.
Jesteśmy więc skazani na błędne supozycje, a niekiedy także — na brak 
jakichkolwiek domysłów, jeśli nie chcemy bawić się sami w czary i mistyfikacje. 
Nie może to jednak skłaniać do ignorowania czy negowania faktów, choćby ich 
zagadka nie poddawała się próbom rozwiązań. Przecież już samo rozpoznawanie w 
nielicznych wróżebno--magicznych działaniach Cyganek udziału hipnozy czy 
telepatii niewiele w gruncie rzeczy wyjaśnia. Powołuje się bowiem na procesy 
psychiczne (czy, jeśli ktoś woli — parapsychiczne), których istnienia nie sposób 
wprawdzie kwestionować, ale zarazem niepodobna — w obecnym stanie nauk — 
wyświetlić, na czym polegają, jaką enigmatyczną „bioenergią" są wywoływane i 
kierowane. Odwoływanie się do nich w próbie egzegezy niektórych obiektów naszych 
zainteresowań przenosi jednak ich rozpatrywanie ze sfery magicznej fikcji w 
obszary uprawnionych rozumowo dociekań.
Cóż jednak robić z niezmiernie rzadkimi przypadkami wróżby, których nie da się 
zweryfikować ani objaśnić zasad, jakimi się rządzą, i które by je wywiodły z 
kategorii nieprawdopodobieństwa? Mówiąc o wróżbie „skutecznej" snuliśmy domysły 
o sile sugestii, o progra-
94

mowaniu przyszłości, która dzięki wmówieniu bywa — świadomie lub podświadomie — 
realizowana. Poruszyliśmy też niezwykły proces „odczytywania myśli", 
przebiegający, jak się zdaje, na zasadzie telepatycznej, czyli — jak to nazywają 
niektórzy — drogą „poznania pozazmysłowego"...
„Odczytywanie" takie mogłoby jednak obejmować jedynie to, co w świadomości 
klientki jest obecne, w pewnym sensie „nadawane" przez nią, „programować" zaś 
można by tylko wydarzenia, których „byt albo niebyt" od nas samych w jakiś 
sposób zależy, od stopnia posłuszeństwa wobec sugestywnego wmówienia... Cóż więc 
myśleć o przepowiedni dotyczącej osób trzecich, które nie mogą ulegać sugestii 
wróżki, bo nic o niej nie wiedzą?...
Nie rozstrzygniemy tych kwestii. Istnieją jednak nieliczne wiarygodne opisy 
trafnych wróżb, które przyszłość zdaje się potwierdzać. Czy są tylko wynikiem 
wyjątkowego przypadku, podobnie jak bezbłędne skreślenie wszystkich właściwych 
liczb na kuponie totalizatora? Czy stanowią przykłady czegoś, co parapsychologia 
nazywa prekognicją, czyli „przedwiedza", a więc jasnowidzeniem przyszłych 
wydarzeń? Czy może bywają wynikiem złudzenia a posteriori, że treść dawnej 
wróżby była zgodna z późniejszym przebiegiem wydarzeń?
Gdyby nawet były tylko świadectwem fantazjorodnego zauroczenia, wrodzonej nam 
potrzeby cudowności — to i wówczas jako symptomy magicznych pokładów 
podświadomości zasługiwałyby na uwagę i odnotowanie — podobnie jak legendy, 
którym poświęciliśmy nieco miejsca. Warto przytoczyć choć część tych arcywróżb. 
Są to opisy wyjątkowo „czarodziejskie" w swej wymowie. I one to właśnie, a nie 
mnóstwo nieprzebrane cygańskich przepowiedni, które trafiają jak kulą w płot, 
tworzą famę i legendę cygańskich wieszczek, jako tych, które utrzymują bliską i 
zażyłą łączność z Niewiadomym.
Opowieści te można by nazwać — jak kto woli — baśniami prawdomównymi albo 
baśniokształtną prawdą, gdyż, jak wynika z ich treści, były one w mocy skłonić 
życie, by układało się według ich scenariusza. A scenariusze takie — niekiedy 
ofiarowywane gratis — nie miewały na celu lukratywnego dla wieszczki pochlebstwa 
i wmawiania samych sukcesów i szczęśliwych dni. Nieraz nie szczędziły ponurych 
cieni i złych przypadków, ograniczając się nawet czasem do tych najczarniejszych 
wizji. Trudno by doszukiwać się w tego rodzaju przepowiedniach merkantylnych 
intencji, skoro zdarzało się,
95
że były całkiem bezinteresowne, a ponadto ich treść, zwiastująca nieszczęście, 
nie zachęcała przecież do dalszych kontaktów z wieszczką...
Spełnieniem się takiej baśni-przepowiedni przejęta jest tylko jedna osoba: ta, 
której wróżba dotyczy. Osoba druga, wieszczka, nie jest już świadkiem tych 
zadziwień ani sama nie doznaje satysfakcji. Przecież odeszła dawno, zaraz po 
owych wróżebnych objawieniach i przyjęciu zapłaty — jeśli jej żądała. I z daleka 
nie pobierze już nigdy sowitej dopłaty za arcywróżbę ani nie zwróci honorarium 
za przepowiednię nie spełnioną. Może przyczynić się tylko do wzmożenia dobrej 
sławy swych sióstr-wróżbitek, zwiększyć popyt na ich usługi — zwłaszcza jeżeli 
wróżba była szczęśliwa.
Jak się rzekło, zdarzają się takie elementy cygańskiej przepowiedni, które nie 
znajdują wyjaśnienia ani przy użyciu klucza hipnozy jako czynnika sprawczego, 
ani klucza telepatii, ani sugestii. Nawet nie ufając nazbyt wszelkim wytrychom 
interpretacyjnym, warto przyjrzeć się samemu przebiegowi i istotnej zawartości 
takich przepowiedni. Traktując relacje o nich z krytycyzmem, pamiętać trzeba, że 
nie są to owoce konfabulacji, lecz subiektywny, choć wierny opis tak właśnie 
zapamiętanych słów i faktów, cokolwiek byśmy sądzili o ich treści i wymowie.
Omawiając przykładowo parę seansów wróżbiarskich, z których, jak się zdaje, 
hipnoza odgrywała istotną rolę, przytoczyliśmy cząstkowo relację z 1968 roku o 
ogrzewaniu monety w zaciśniętej garści klientki, przykładaniu przez Cygankę tej 
dziesięciozłotówki do własnego czoła, o bacznym oglądaniu twarzy, oczu, a także 
o nakazie, by „wróżbobiorczyni" myślała tylko o słowach wróżki i o niczym innym. 
Zacytowany fragment kończy się stwierdzeniem, że — choć to niepojęte — autorka 
relacji istotnie nie była w stanie myśleć o niczym poza tym, co jej mówiła 
Cyganka...
W związku z tym, unikając własnych komentarzy, przytoczmy informację i opinię z 
książki Lecha Emfazego Stefańskiego i Michała
Komara pt. Od magii do psychotroniki (1980):.....stan zbliżony do mo-
noideizmu (opanowanie umysłu przez jedną tylko myśl) jest okolicznością wielce 
sprzyjającą. A warunek konieczny do realizacji wyobrażenia (ideoplastii) stanowi 
opanowanie przezeń nieświadomości człowieka". A oto sprawozdanie z dalszego 
ciągu owego hipnotyczno--prekognicyjnego seansu. Zaznaczona w relacji (uwagami 
wtrąconymi w nawiasach) zgodność przepowiedni z wydarzeniami, które nastąpiły 
później, nie mogła — co warto z naciskiem podkreślić — być
96
złudzeniem polegającym na „przypominaniu sobie" — w miarę przebiegu zdarzeń — 
dawnej wróżby na zasadzie nieświadomego jej przekształcania i uzupełniania pod 
wpływem zachodzących faktów. Taką możliwość trzeba wykluczyć, gdyż klientka 
Cyganki natychmiast po zakończeniu wróżbiarskich obrządków zanotowała sobie 
dokładnie wszystkie szczegóły wróżby wraz z zapowiedzianymi datami. Mogła więc 
konfrontować późniejsze wypadki z własnoręcznym zapisem...
Masz męża i nie masz (to prawd a). Masz dwie córki (t a k). Twoje życie to 
piekło (prawda), ale to piekło jest już blisko swego końca. Przyszły rok będzie 
dla ciebie bardzo smutny, ale też i szczęście cię czeka. W pierwszej połowie 
roku spotkają cię w rodzinie trzy żałoby (tak się dokładnie stało: w pierwszym 
półroczu 1969 roku nastąpiły po kolei śmierć teściowej, ojca i bratanicy), w 
drugiej połowie roku mąż się z tobą rozejdzie i stracisz wszystko (w 
przewidzianym czasie tak się właśnie stało). Pod koniec tego samego roku 
spotkasz człowieka, który zabierze ciebie i twoje dzieci w północną stronę kraju 
(ściśle się spełniło). W 1970 roku wyjdziesz za mąż i zacznie się twoje 
prawdziwe życie; imię przyszłego męża zaczyna się na literę E (zdumiewająco 
wszystko się sprawdziło). W 1973 roku ciężko zachorujesz, stracisz dużo krwi, 
trzech nieznajomych mężczyzn da dla ciebie swoją krew i będziesz uratowana; 
twoja rodzina schowa czarne odzienie, już naszykowane, bo nie będzie potrzebne 
(cały przebieg zdarzeń był najdokładniej potwierdzający przepowiednię). W 1975 
roku wyjedziesz do dalekiego kraju, którego mowę znasz (dokładnie tak), ale dbaj 
o zdrowie, a najbardziej o serce (tak). Dożyjesz 76 lat (to jeszcze przede mną). 
Za 10 lat przyjedź tu koniecznie, może się spotkamy.
Z relacji wynika, że tylko ostatnie zdanie — już niejako poza wróżbą 
wypowiedziane — okazało się błędne. Autorka wspomnienia kończy swą relację: 
Pojechałam dokładnie za 10 lat, ale już mojej wyroczni nie odnalazłam ani nad 
rzeką, ani wśród rodzin cygańskich, mieszkających wtedy w Rzeszowie. — Gdy 
Cyganka odeszła, skrupulatnie zanotowałam wszystkie daty i wydarzenia, które 
miały nadejść. Nie muszę zapewniać, z jakim strachem, a jednocześnie nadzieją 
żyłam przez tamte wszystkie lata, skoro wydarzenia następowały po sobie z wielką 
dokładnością. Od tamtego czasu nigdy więcej nie zdobyłam się na odwagę, by dać 
sobie wróżyć. Bałam się.
Jak widać, były w tej przepowiedni i takie wróżby, których spełnienie można by 
od biedy wyjaśniać działaniem przemożnej i głębo-
- Pod bertem króla pikowego
97
ko w psychikę zapadłej sugestii — jak to już czyniliśmy w stosunku do 
niektórych ,,wróżb skutecznych". Takie zapowiedzi poddałyby się może tej 
interpretacji, jak np. zapowiedź rozwodu, spotkania mężczyzny o imieniu na 
literę E, ślubu, a nawet — co chyba mniej prawdopodobne — spełnienie się 
ciężkiej choroby — pod wpływem być może podświadomego sprzyjania jej wskutek 
zakodowanej głęboko sugestii... Pamiętać trzeba, że bohaterka tych wydarzeń — co 
sama podkreśla — żyła pod nieustanną sugestywną presją zaprogramowanych przez 
Cygankę, a przez siebie samą zapisanych, „wyroków losu" i że pewne złe i dobre 
realizacje życiowe z tej sugestii, niekoniecznie w pełni sobie uświadamianej, 
mogły wynikać. Ale — trzy rodzinne pogrzeby w zapowiedzianym terminie?... Ale — 
ułożone dokładnie w czasie następstwo wypadków?...
Chyłkiem wycofujemy się z „teorii sugestii". Znak zapytania z wielokropkiem jest 
tu jedynym komentarzem, na jaki nas stać. Tym bardziej że dalsze przykłady wróżb, 
zasługujące na uwagę, nie dają nawet możliwości cząstkowego zastosowania 
używanego już klucza interpretacyjnego.
Jeszcze dziwniejsze, bardziej tajemnicze i intrygujące wydają się osobom 
postronnym (my wszyscy oprócz wróżbitek jesteśmy osobami postronnymi...) 
niektóre wróżby przepowiadające nieszczęście czy śmierć. Są to wróżby gratis, o 
których już pobieżnie była mowa, wróżby niejako wmuszane przez Cygankę 
bezinteresownie. Zazwyczaj wróżka, nie zrażona odpowiedzią potencjalnej klientki 
czy klienta, że nie ma pieniędzy, oświadcza, że zapłaty nie chce, a powróżyć 
musi. Cyganka stwarza wrażenie, że oto wie coś na pewno i że tę wiedzę chce 
przekazać. I jeśli uzyska na to zgodę, spełnia swoją zapowiedź i odchodzi. 
Według opinii samych Cyganek, które udzieliły jej osobom zaufanym (znamy parę 
takich wypowiedzi, zwierzo-nych przez Cyganki z małżeństw mieszanych ich 
niecygańskim mężom), jeśli Cyganka wróży za darmo i nie żąda zapłaty, to znaczy, 
że mówi prawdę i wie, że ją mówi. Skąd czerpie tę wiedzę, ten mus i tę 
pewność?...
Uchodzący za najlepszego dziś na świecie odbiorcę przekazów telepatycznych, 
radziecki prawnik, absolwent uniwersytetu w Baku, Azerbejdżanin, Teofik Dadaszew, 
mówi: Kiedy miałem około 15 lat(...) w naszym domu gościliśmy młodego człowieka 
w wieku około 25 lat. Wyglądał zupełnie normalnie, zdrowo, czuł się też całkiem 
dobrze. W chwilę po jego przyjściu powiedziałem do rodziców: ,,Mnie się zdaje, 
że on wkrótce umrze. Nie rozumiem dlaczego, ale tak czuję". (...) Mi-
98
nęły 4 miesiące i nasz gość już był w szpitalu (...), w 8 miesięcy po moim 
przeczuciu zmarł *.
Zdolność widzenia tzw. aury wokół głowy ludzkiej miał jakoby Stefan Ossowiecki, 
znany polski jasnowidz z lat międzywojennych. W kilku przypadkach zdarzyło się 
Ossowieckiemu przepowiedzieć śmierć ludzi na podstawie zaobserwowanej wokół ich 
głów białej poświaty, a byli wśród nich i tacy, którym — rozumowo rzecz biorąc — 
należało raczej wróżyć długie lata życia **.
Powyższe cytaty niech posłużą jako wprowadzenie do opisu osobliwej wróżby gratis, 
która również — nie wiemy, na podstawie jakich symptomów dostrzegalnych dla 
Cyganki — była przepowiednią śmierci, mającej ugodzić w kogoś, kto — zdawałoby 
się — był poza wszelkimi tego rodzaju podejrzeniami i obawami.
Gdzieś około 1933—34 r. — mieszkaliśmy wówczas w Kielcach — ojciec zaproponował 
mi, abym wybrała się z nim na oględziny nowego mieszkania, do którego chciał się 
przeprowadzić. Wówczas mieszkała w nim moja koleżanka, Halinka U., sierota 
wychowywana przez ciotkę. Niestety nie zastałam Halinki. Ojciec z jej ciotką 
omawiał sprawy wynajmu, a ja znudzona wyszłam na ganek i czekałam, kiedy 
wreszcie będę mogła stamtąd wyjść. Nagle jak spod ziemi wyrosła przede mną 
Cyganka w średnim wieku z sakramentalnym ,,Powróżyć, panienko, powróżyć". 
Wytłumaczyłam jej, że nie mam pieniędzy, że nie mieszkam tu i że zaraz odchodzę. 
Na to Cyganka, ku mojemu zdumieniu, powiedziała, że to nie szkodzi, że nie mam 
pieniędzy, że ona i tak musi mi powróżyć. Podkreśliła to słowo: muszę. Podałam 
jej rękę. Powiedziała: ,,za chwilę panienka pozna chłopca imieniem Kazik — a on 
za trzy tygodnie umrze". Nim ochłonęłam, znikła. Niestety, rzeczywiście za 
chwilę zjawiła się Halinka z jakimś chłopcem i oznajmiła, że to jej brat Kazik. 
Zmartwiałam, ale po jakimś czasie zaczęliśmy się bawić w chowanego w ogrodzie i 
wróżba wyleciała mi z głowy. Jak wspomniałam, Halinka i Kazik byli sierotami. 
Chłopiec mieszkał w tzw. Bursie biskupiej, tzn. w internacie gimnazjum im. St. 
Kostki w Kielcach, prowadzonym przez księży. Po dwu tygodniach od rozmowy z 
Cyganką Halinka przyszła do szkoły zapłakana i powiedziała, że zawiadomiono ją i 
jej ciotkę o nie rozpoznanej chorobie, na którą zapadł jej brat. Podejrzewano 
tyfus, stan był bardzo ciężki. Ja już w i e-działam.   Oczywiście nie mówiłam 
nic nikomu, ale wyrok zapadł.
L.E. Stefański, M. Komar — Od magii do psychotroniki Warszawa 1970. ** Tamże.
99
Dokładnie w trzy tygodnie od mojej wizyty w domu Halinki chłopiec zmarł.
Jeśli nawet wyrazimy przypuszczenie, że Cyganka widziała wcześniej chłopca, 
odwiedzającego ciotkę, i że znała jego imię — zagadkowość opisanego wydarzenia 
ani trochę się nie zmniejszy. Ta wróżba, raczej odstręczająca od korzystania z 
usług cygańskich wieszczek i nie przynosząca Cygance żadnej korzyści materialnej 
— pozostaje nie wyjaśniona i gdyby nie to, że się zdarzyła, można by ją było 
uznać za wątek złego snu czy marnej literatury. Wydaje się, że nic innego nie 
mogło utwierdzić Cyganki w jej uporze, by bezinteresownie podzielić się hiobową 
wieścią, jak tylko poczucie pewności, że „zna prawdę"...
W potocznej, powszechnej opinii cygańskiej wróżba i czarostwo uprawiane na 
użytek obcych nie są traktowane poważnie. Rzadko spotyka się inne mniemanie. 
Zajęcia te są przeważnie uznawane, za mniej lub bardziej umiejętny sposób 
zdobywania pieniędzy, wymagający sprytu i intuicji, wykorzystujący słabostki 
naiwnych. Nawet te Cyganki, których wróżbiarskie uzdolnienia są wyjątkowe i 
które mają tego świadomość popartą, ich zdaniem, naocznymi świadectwami — często 
spotykają się ze sceptycyzmem we własnym środowisku, z niedowierzaniem ze strony 
bliskich.
Zmarła niedawno słynna wróżka cygańska Buchela, która zdobyła rozgłos po II 
wojnie światowej w Niemczech i służyła swymi profetycznymi radami nawet 
dostojnikom państwowym, pisała o tym w swej książce wspominając lata 
dzieciństwa:"
Kiedy patrzyłam ludziom w oczy (...) mogłam, sama nie wiedząc, co się ze mną 
dzieje, swym wewnętrznym okiem dziecka śledzić ich drogę w przyszłość. 
Spojrzałam w oczy wysokiemu, pochylonemu mężczyźnie. ,,On się jutro zatnie kosą 
w nogę" — przeszyło mnie nagle. Przed okazałym folwarkiem stał jakiś gruby i 
miły człowiek z palcami zatkniętymi za taśmy szelek. „Jego dom wkrótce się spali 
i nigdy już nie będzie odbudowany" — pomyślałam sobie. To były myśli, które mnie 
nachodziły bez zastanowienia, błyskawicznie. Nie wiedziałam, skąd się biorą, kto 
mi je podsuwa. I nie dowierzałam sobie na tyle, by móc te myśli wypowiedzieć, 
nie wiedziałam, co począć z nimi. ,,Ona wkrótce będzie sama" — przyszło mi na 
myśl, kiedy spojrzałam w oczy żonie burmistrza w małej górskiej osadzie. 
Podarowała mi parę jabłek. „Jej mąż ją porzuci". Nie powiedziałam jednak
" Buchela. Ich aber sagę euch. Das Vermachtnis der grossen Seherin. Munchen 1983
100
nic. Bo wszystko, co odczuwałam na widok tych osób i na widok ich domostw było 
dla mnie niepojęte. Ja, dziecko, byłam przez jakąś niejasną moc wepchnięta 
bezpośrednio w przyszły świat dorosłych, których los widziałam wprawdzie, ale 
nie pojmowałam jego wagi. Co mnie takiego naszło właściwie, że ta kobieta ma być 
opuszczona, a dom owego tęgiego człowieka ma spłonąć? Skąd się wzięły te myśli? 
Bałam się siebie samej i milczałam, pełna strachu. Z nikim o tym nie mówiłam. 
(...) Jeszcze przez dwa lata prześladował mnie i dręczył ten nie całkiem odkryty 
dar rozpoznawania wydarzeń. Kiedyśmy w naszych wędrówkach znów powrócili do tej 
samej wsi, burmistrz już porzucił swoją zonę, a dom miłego grubasa był spalony, 
tylko sterczały jeszcze zgliszcza. A człowiek, który przeciął sobie nogę kosą, 
szedł o kiju, kulejąc jeszcze i z trudem posuwając się naprzód. Nie byłam 
zdziwiona, wiedziałam o tym przecież.
Moja matka, ojciec i bracia nie wierzyli w nadprzyrodzone zdolności. Uważali 
wróżenie za blagę. Kiedy nieraz czytali komuś z dłoni, to tylko dlatego, że nie 
chciał on nic od nas kupić. Za chiromancką przepowiednię dostawali jajko, 
kawałek mięsa albo parę kartofli. To był raczej zyskowny figiel, żarty z ludzi, 
którym nie przepowiadali nigdy nic złego, tylko szczęście, bogactwo i 
zadowolenie. Wielka radość z wywróżonej im dobrej przyszłości skłaniała ich do 
hojnej zapłaty. Tak to jest do dziś u Cyganów. To przykre dla dziecka, które 
widzi to i słyszy, co się dobrego i szczęśliwego przepowiada ludziom — a wie, 
spoglądając w ich oczy, promieniejące szczęściem, że to wszystko nie tak, że 
zagraża im nieodwracalne niekiedy nieszczęście. Ale milczałam. Chwila, kiedy 
pierwszy raz powiedziałam coś, kiedy otworzyłam wreszcie usta, aby wyjawić 
tajemnicę, była dla mnie bardzo bolesna. (...) ,,Mamo, jutro wydarzy się w 
naszej rodzinie straszne nieszczęście!" — powiedziałam płacząc. „Dziecko!" — 
matka była zła nie na żarty, zamachnęła się ręką, ale nie uderzyła. „ Ty 
zwariowałaś! Nie rzucaj uroku! Jak możesz mówić coś takiego!" Ale jej głos nie 
był całkiem pewny, była już pełna wątpliwości. Słyszałam kiedyś rozmowę między 
ojcem a matką o tym, że moja babka czasami, nieczęsto, miewała zdolność 
przepowiadania ludziom, co ich czeka. Mówiło się o niej z respektem, ale nikt z 
Cyganów nie dowierzał tym zdolnościom. Uważali babkę po prostu za mądrą kobietę, 
która zna ludzi i dzięki temu może niekiedy coś trafnie przepowiedzieć...
Nie mogłam już wytrzymać, musiałam mówić, co widzę. „????, mamo, stanie się coś 
strasznego!" Matka przytuliła mnie, pogłaskała Po głowie i powiedziała: „Chodź, 
dziś już nie musisz pracować. Idź
101
/' pobaw się". (...) Następny dzień. ,,Oczyścisz wóz" — nakazał ojciec mojemu 
bratu Antoniemu....
Kiedy ojciec coś mówi, to jest rozkaz, o którym się nie dyskutuje. (...)
Nagle usłyszałam huk. (...) W wozie leżał Antoni na podłodze, koszulę miał całą 
we krwi. (...) Straszne nieszczęście, które zobaczyłam w moim śnie na jawie, 
stało się oto: Antoni znalazł pistolet ojca, schowany pod poduszką na wypadek 
jakiejś napaści. Postanowił broń wyczyścić, a wtedy padł strzał i ugodził go 
śmiertelnie w piersi. (...) To był pierwszy raz, kiedy otworzyłam usta, żeby 
podzielić się tajemnicą.
Pierwszy raz przewidziałam nieszczęście w mojej rodzinie. Był to zarazem ostatni 
raz. Odtąd mogłam wróżyć wszystkim ludziom, całkiem obcym, spotykanym na ulicy, 
nieznajomym, którzy otwierali przede mną drzwi swych domów — ale nigdy już nie 
mogłam przepowiedzieć wydarzeń mojej rodzinie czy sobie samej.
Opowieść ta, jakkolwiek byśmy ją oceniali, jest cenna. Stanowi bowiem — obok 
krótkiego zwierzenia Papuszy — wyjątek na tle wielu relacji, w kontekście 
wszystkich pozostałych, które przytaczamy opisując wróżbiarski obyczaj. Opisy 
owe pochodzą wyłącznie od osób z zewnątrz, od klienteli cygańskich wróżek, 
podczas gdy ta, jedyna, jest wyznaniem samej wieszczki, przedstawiającym jej 
punkt widzenia i jej refleksje na temat przepowiedni. Czy jest to szczery i 
prawdomówny opis własnych doświadczeń Bucheli — to już inna, niesprawdzalna 
przecież kwestia. Że sugestywna — to pewne. Ale od kogóż można wymagać takiej 
umiejętności, jak nie od wróżki właśnie?...
Inne wróżki cygańskie — jak to stwierdza sama Buchela — nie traktują 
wróżbiarstwa poważnie albo nie są skłonne do zwierzeń. Nie porzucając więc 
tematu, oddajmy głos ,,drugiej stronie":
Tradycyjnie co roku chodziliśmy z żoną na Zielone Świątki do klasztoru Kamedułów 
w Krakowie, w lesie Wolskim. W 1978 roku podeszła tam do nas młoda Cyganka. 
Spojrzała na mnie i powiedziała: ,,Oj, niedobrze. Będzie długa choroba: gardło, 
język, usta". Rozśmieszyło mnie to trochę, bo zawsze byłem zdrów i czułem się 
dobrze. Spytałem, kiedy to nastąpi i jak długo będzie trwać. Odpowiedziała, że 
choroba wystąpi koło sześćdziesiątki i trwać będzie długo. W 1982 roku, kiedy 
miałem właśnie sześćdziesiąty rok życia, zachorowałem na tzw. stwardnienie 
rozsiane (Sclerosis multiplex), utraciłem mowę, wystąpiły trudności z 
przeżuwaniem i przełykaniem pokarmów. Le karze twierdzą, że choroba ta /ssf 
nieuleczalna.
102
Inna relacja mówi o bezpłatnej wróżbie przepowiadającej śmierć w czasie II wojny 
światowej. Podczas okupacji niemieckiej stan bezustannego zagrożenia sprawiał, 
że złe przeczucia wydawały się praw-dopodobniejsze niż dobre nadzieje i często 
miały większe szanse spełnienia. Na tym tle wróżba starej Cyganki mogłaby być 
uznana jedynie za typowy wyraz powszechnych niepokojów i za przestrogę przed 
mogącym się przydarzyć nieszczęściem — gdyby nie jej pro-fetyczno-stanowcze 
brzmienie, wskazanie dokładnego czasu tragicznego zajścia i jego konkretnej 
okoliczności, także przewidzianej przez Cygankę...
Przebywałam wraz z Józiem w majątku pp. M. w Suliszowie koło Sandomierza. Było 
lato 1944, dokładnej daty nie pamiętam. Józio jeździł jako bileter w konnym 
dyliżansie, który kursował między Sandomierzem a Suliszowem, a właściwie 
rozwoził pocztę partyzancką. Matka jego mieszkała w Lublinie. Pewnego dnia 
wrócił do Suliszowa ogromnie wzburzony. Otóż podeszła do niego stara Cyganka, 
chwilę popatrzyła i odezwała się w te słowa: „Nie jedź, chłopcze, jutro tym 
dyliżansem, bo jeśli nie posłuchasz — w oczach swojej matki zginiesz". Było nas 
wtedy sporo w Suliszowie i wszyscy mu radzili, aby usłuchał rady starej Cyganki, 
ale pani M. wybuchnęła wielkim gniewem, że tó obraza boska tak wierzyć Cygankom 
i że powinien jechać. Pojechał i już nie wrócił. Tak jak powiedziała Cyganka, 
zastrzelili go Niemcy o piętnastej na oczach matki, która przyjechała bez 
uprzedzenia do Sandomierza. Otoczyli dyliżans, a Józio miał przy sobie całą 
torbę poczty partyzanckiej, którą chciał wyrzucić przez okno, ale nie zdążył.
W latach okupacji Cyganki, wymykające się z obław, skazane przez hitleryzm na 
zagładę, ukrywały swe dzieci, a same — nieraz ryzykując życiem — przekradały się 
do ludzkich siedzib, aby coś wyprosić, ukraść lub zarobić. Jeśli zarabiały, to 
tylko wróżbą, jedyną umiejętnością, jaką rozporządzały, czasem oferując ją jako 
wyraz wdzięczności, rewanż za okazaną im pomoc czy datek.
W roku 1943 zima była bardzo ostra. Mieszkałam na południu Polski, w małym 
miasteczku. Byłam wtedy młoda i piękna i mój chłopak też. Kochaliśmy się bardzo 
i mieliśmy zamiar się pobrać, ale Edward był partyzantem (ukończył we Lwowie 
szkołę kadetów), wojował w Lesie Janowskim, no i czasy były niepewne, więc 
marzyliśmy o ślubie w wolnej Polsce. Tymczasem w mroźny dzień wpadła do nas 
Cyganka; mieszkaliśmy w starym domku na skraju miasta. Cyganka, zmarznięta, 
skostniała, źle ubrana, prosiła o coś ciepłego do zjedzenia i do ubra-
103
nia. Moja ciotka, osoba bardzo zacna, mądra, nakarmiła Cygankę; pamiętam, jak 
podawała jej kubek gorącego mleka; ubrała ją w jakąś starą ciepłą odzież. 
Pamiętam też, jak Cyganka nie mogła ubrać się sama w ciepłą bieliznę, bo tak 
była skostniała od przemarznięcia, a ciotka pomagała jej w tym i rozcierała jej 
ręce i plecy. Kiedy już Cyganka rozgrzała się jako tako, ciotka poradziła jej, 
by uciekała, bo jak Niemcy zobaczą, to mogą nas wszystkich zabić. Cyganka 
uklękła przed ciotką, objęła ją za nogi i dziękowała. Zaproponowała, że może 
powróżyć, ale ciotka na to, że /est już stara i że wróżba na nic jej 
niepotrzebna. Dodała: Ale powróż tej młodej dziewczynie. Cyganka ujęła moją rękę 
i powiedziała, że wkrótce wyjdę za mąż za starszego mężczyznę i że będę miała z 
nim czworo dzieci. Wyrwałam rękę, nie chciałam dalej słuchać tej złej wróżby. 
Niestety. Mój chłopak został schwytany przez Niemców i osadzony na Majdanku. 
Dostałam parę grypsów od niego, ale potem nie było już żadnego znaku życia, aż 
jego znajomi przysłali mi wiadomość, że zginął. W 1944 r. wyszłam za mąż za 
starszego człowieka i w 1945, kiedy wojsko radzieckie wkroczyło do naszego 
miasteczka, urodziłam córkę. /... wrócił Edward! Chciał, abym wyjechała z nim do 
Ameryki, ale bez dziecka. Rozpaczałam bardzo, ale dziecka nie mogłam zostawić, 
więc zostałam. Mam czworo dzieci, a Edward wyjechał sam na Zachód.
Inna wróżba — również z tych samych wojennych lat — dotyczy nieco podobnych 
powikłań przyszłych losów, ale jest bardziej precyzyjna i szczegółowa w 
przewidywaniu kolejnych perypetii i wydarzeń. Ona także nie jest zabiegiem 
pocieszycielskim, nie przyrzeka pomyślności, przeciwnie — zapowiada 
rozczarowania, niepowodzenia i klęski. Nie ma w niej nic „dla pokrzepienia serc", 
choć właśnie pokrzepienie było najbardziej pożądane i zapewne zasłużyłoby na 
najwyższe wynagrodzenie wróżki. Z pamięci o takich wróżbach rodzą się trwałe 
mity o nieomylności cygańskiej przepowiedni, mity, które stanowią podstawę 
trwałości wróżebnej profesji i gwarancję nieustającego na nią popytu.
Było to na dawnych Kresach wschodnich, w tzw. ,,Polsce B". W 1939 r. byłam 
szesnastoletnią dziewczynką. Przyszła do nas Cyganka — stara, ospowata, 
powiedziała, że na imię ma Malwina. Rozłożyła karty na stole, ale najpierw 
spojrzała mi na dłoń i powiedziała: ,,wyjdziesz za mąż wkrótce za ciemnego 
bruneta, ale bez miłości, tylko dla zabicia miłości, która odejdzie w świat na 
wojnę, a tą miłością będzie szatyn o zielonych oczach. Ale niedługo będziesz 
żyła z mężem, bo zostanie oddalony na długie lata na ciężkie koleje losu, a ty 
wyjedziesz
104
w świat z dzieckiem chorowitym i po latach będziesz na jego pogrzebie. Mąż wróci 
do ciebie po długiej nieobecności i będziesz jeszcze miała potomstwo: córki. Po 
wielu, wielu latach spotkasz swoją pierwszą miłość: będzie on razem ze swoją 
połowicą. I to będzie wasze spotkanie i wasze rozstanie — granica dzielić was 
będzie.
A w życiu naprawdę było tak: poznałam chłopca o zielonych oczach, szatyna. 
Został zmobilizowany w 1940 r. do Armii Czerwonej i odjechał na front z 
obietnicą, że na pewno wróci i nie zapomni. Była to miłość od pierwszego 
wejrzenia. Później poznałam innego chłopca, z którym chodziłam, żeby zagłuszyć 
swoją tęsknotę za tamtym. Wreszcie w 1943 r. pobraliśmy się i urodziłam syna. 
Mąż był w AK i został wywieziony na Daleki Wschód. Ja w 1946 r. przyjechałam z 
chorym dzieckiem do Polski (w ramach ,,akcji repatriacyjnej"z terenów włączonych 
do ZSRR). W 1958 r. mąż wrócił do mnie i syna. Nie sprawdziła się wróżba Cyganki, 
że będziemy mieli córki: urodziłam jeszcze dwóch chłopców. Po prawie dwudziestu 
latach, w 1975 ?., odnalazł mnie mój zielonooki. Przyjechał z żoną z Francji, 
gdzie go los rzucił. Spotkanie niesamowite. Przyjeżdżał z żoną jeszcze przez 
kilka lat. A teraz, w tym roku (1985), zmarł mój najstarszy syn i — jak mówiła 
Cyganka — byłam na jego pogrzebie.
Zgodność przepowiedni z jej spełnieniem jest tu tak duża, że aż budząca 
wątpliwości, czy aby autorka wspomnień nie przypisała nieświadomie ex post tej 
wróżbie prognoz, których w niej nie było, czy przebieg wydarzeń nie dokonał 
korekty przepowiedni?... A jednak bohaterka wróżby i jej spełnienia skrupulatnie 
wyławia pomyłkę wieszczki: synowie — zamiast wywróżonych córek... Chce być 
dokładna i rzetelna, konfrontując wróżbę z rzeczywistością.
Cygańskie wróżki, sprzedające niematerialne owoce swoich „kontaktów z 
Niewiadomym", żerujące chętnie na przesądach „obcych", nie wróżą swoim 
pobratymcom. Niżej podpisany, zaczepiony kiedyś przez cygańską wróżkę, zanim 
zdążył odpowiedzieć na jej propozycję, usłyszał wołanie innej Cyganki, która 
uważała go za Cygana, bo znała go trochę i rozmawiał z nią po cygańsku: So keres, 
dynali? Kames łeske drab te deł? Jow isy Rom!— Co ty robisz, głupia? Chcesz mu 
wróżyć? On jest Cygan! — Wróżka natychmiast odstąpiła od namów, zawstydzona swą 
pomyłką... Cyganowi się nie wróży. Czyżby więc kupczący „nadprzyrodzonymi" 
wtajemniczeniami sami wolni byli od wiary w gusła, dalecy od wszelkich zabobonów 
i przesądów? Już wspomnieliśmy wcześniej, że tak nie jest. Świat Cyganów jest 
także pełen złych mocy, uroków, znaków dobrowróżb-
105
nych i feralnych, ale nie ma żadnego związku z ich magią zarobkową, tylko ich 
samych dotyczy.
Tych wróżebnych znaków i magicznych sposobów przeciwdziałania złym, a sprzyjania 
dobrym zwiastunom znają Cyganie wiele. Świat im wróży, niejako wyręczając 
wieszczki. To już nie jest magia na sprzedaż, lecz wyłącznie na własny użytek — 
na zasadzie osobliwego dualizmu, wynikającego z podstawowego podziału 
cygańskiego: my — i oni, Cyganie i Obcy.
Najbardziej rozbudowane obrzędy magiczne to przysięgi rytualne, w których 
obwiniony przez członków własnej społeczności zwraca się do Boga i przy użyciu 
magicznych rekwizytów wygłasza formułę obrzędową, zapewniając o swej niewinności. 
Często odbywa się to przy zapalonych świecach, a wypowiadane zaklęcie zaczyna 
się od słów: Jak się pali ta świeca, tak niech się pali moje serce. Po akcie 
przysięgi, w której prosi się Boga o ,,połamanie, wysuszenie, zabicie" tego, 
który zawinił, odbywa się rytualne połamanie świec i rzucenie ich na ziemię.
Przy innego rodzaju przysiędze (po cygańsku sowłach) rekwizytem magicznym jest 
ludzka czaszka, z której delikwent wypija łyk wody; jeszcze inna odmiana 
przysięgi wymaga składania jej ,,z grobu", tzn. z symbolizującego mogiłę dołu, w 
którym obwiniony ma leżeć podczas obrządku bez ubrania, owinięty tylko w 
prześcieradło. Nie wolno mu wówczas ukryć przy sobie żadnego metalu, który, 
mając własności ,.wchłaniania" czy unieważniania przysięgi, pozbawiłby ją 
wszelkiej mocy i wynikających stąd konsekwencji. Bóg bowiem — w co Cyganie 
trwożnie wierzą — srogo karze krzywoprzysięzcę, a w wypadku niewinności i 
prawdomówności przysięgającego — zsyła tę karę (a jest to kara śmierci w 
przewidzianym w przysiędze terminie trzech dni, trzech miesięcy lub trzech lat) 
na fałszywego oskarżyciela i na jego rodzinę.
Sowa, zwana przez Cyganów Ptakiem Zmarłych lub Brzydkim Ptakiem, wróży im śmierć 
w rodzinie, jeśli jej głos rozlega się w pobliżu cygańskich siedzib. Niektórzy 
starają się ją schwytać, a nawet spalić w ognisku, aby unicestwić jej złowrogą 
przepowiednię. Cyganie Kelderari, lękając się ducha niedawno zmarłego członka 
rodu, stosują magiczną metodę, która niejako odpędza go, by nie wracał i nie 
straszył więcej. Wybranej osobie z rodziny zmarłego myją nogi i ubierają w nowe 
specjalnie uszyte lub kupione w tym celu ubranie. Jest to jak gdyby 
inscenizowana śmierć, mycie zmarłego i ubieranie go
106
do trumny. Dzięki temu obrzędowi zmarły powraca na tamten świat i przestaje 
odwiedzać żywych.
Używają też Cyganie różnych amuletów przynoszących szczęście czy raczej 
chroniących od nieszczęść. Takim amuletem, noszonym przez chłopców od 
dzieciństwa, jest baj er o, woreczek zawierający „ziółko" i kawałeczek żelaza. 
Ma on zapewnić zdrowie i siłę. Inne amulety zawdzięczają działanie i moc swemu 
pochodzeniu od zmarłego. Chusta, która służyła do podwiązania brody nieboszczyka, 
i miarka, która używana była do zdejmowania miary na trumnę, udzielają daru 
niewidzialności i nietykalności ukrytym przed intruzami przedmiotom i zatajonym 
sprawom; zapewne duch zmarłego przekazuje tym przedmiotom cechy 
bajecznej ,,czapki-niewidki".
Według wierzeń wielu rodów cygańskich, aby nie dopuścić do niepowodzeń i 
najrozmaitszych złych przypadków, należy się wystrzegać w określonych 
okolicznościach pewnych czynności i wymawiania niedozwolonych słów; w razie 
niezastosowania się do tego rodzaju tabu należy za pomocą zaklęcia zapobiec złym 
skutkom. Tak np. jeżeli po zapadnięciu zmroku ktoś z Kelderarów powie któreś z 
zakazanych słów: „wąż", „igła" czy „drzewo", lub zagwiżdże, czy też przejrzy się 
w lustrze — powinien natychmiast wypowiedzieć magiczną formułę: „Niech odejdzie 
z nocą".
Odczynianie „uroku" ma u Cyganów starą tradycję; posługują się licznymi 
magicznymi sposobami przeciwdziałania dolegliwościom, które są skutkiem czyichś 
„uroczych oczu". Ciekawe, że — wedle cygańskiej opinii — sprawcami takich uroków 
bywają nie ich pobratymcy, ale Obcy.
Dla pozyskania pomyślności w wędrówkach Kelderari do niedawna mieli zwyczaj 
witania księżyca-„młodzika", czyli Nowego Księżyca. Zdejmowali przed nim czapki 
i kłaniając mu się nisko, prosili, aby im sprzyjał, mówiąc: „Niech Nowy Księżyc 
szczęście nam przyniesie" albo „Nowy Księżyc wzeszedł nam na szczęście, abyśmy 
nie byli bez grosza, abyśmy żyli szczęśliwie, zdrowo i bogato".
Można by mówić też o jakiejś szczątkowej cygańskiej astrologii, o wróżeniu przez 
Cyganów z gwiazd — na własny użytek. Istnieją co najmniej dwie cygańskie 
konstelacje gwiezdne: gwiazdozbiór ? ? ? h n i Kachńorenca, czyli Kura z 
Kurczętami (Plejady) i Romano Wurden, czyli Cygański Wóz (Wielka Niedźwiedzica). 
Niektórzy Cyganie mówią, że kiedy Kura z Kurczętami jest wysoko na niebie, 
szczęście się od nich odwraca; gdy jedna z gwiazd zginie, spotykają
107
ich nieszczęścia. W czasach zagłady Cyganów w hitlerowskich obozach i lasach 
okupowanej Polski pewna stara Cyganka zauważyła, że jedna z gwiazd Kurcząt 
spadła. Powiadają także, że kiedy zniknie jedna z gwiazd Cygańskiego Wozu — to 
już będzie ostateczny koniec Cyganów. Gdzie indziej twierdzą, że pojawiające się 
niekiedy „dodatkowe" gwiazdy w Cygańskim Wozie to zły prognostyk.
Jeszcze przed parudziesięciu laty, w czasie cygańskich wędrówek po Polsce, 
Cyganie zważali bacznie na to, by nie rozbijać namiotów na leśnych ścieżkach, 
choćby nawet były już zarośnięte, gdyż ,,na leśnych drogach nocą diabeł chodzi". 
Toteż namioty ustawiane bywały tylko w miejscach pokrytych roślinnością i takich, 
na których nie pozostały najmniejsze ślady dawnych ścieżek.
Z wiarą we wróżbę rodzimą, nie zarobkową, ale związaną mocno z losami nowo 
narodzonych dzieci cygańskich i ich przyszłym życiem — wiąże się wygasający już 
gdzieniegdzie mit o Wieszczkach Losu, znany jeszcze do dzisiaj niektórym 
przedstawicielom Keldera-rów i Lowarów. Są to trzy siostry — jak greckie Parki — 
zwane S u ł b o-tara. Pojawiają się u kołyski dziecka w trzecią noc po 
narodzinach. Niegdyś rodzina, oczekując pojawienia się Trzech Wieszczek, 
stawiała im na noc w namiocie miseczkę z jadłem, wkładając do niej trzy łyżki. W 
Polsce, jeszcze tuż przed II wojną światową, poczęstunek taki składał się z soli, 
wody i upieczonego na ognisku placuszka--rogalika, zwanego ko w rygo. Wieszczki 
są niewidzialne, ale czasem nocą można usłyszeć, jak przepowiadają dziecku 
przyszłość. Podsłuchanych przepowiedni nie wolno nikomu powtarzać. Trzy siostry 
widzą przyszłość niemowlęcia: dwie mówią o szczęściu i o pomyślnych 
możliwościach, które pod pewnymi warunkami mogą się spełnić, trzecia siostra — o 
złych przypadkach, których można uniknąć. A zatem nie tylko człowiek jest 
podporządkowany przeznaczeniu, ale i ono — człowiekowi.
Kelderari wierzą, że dziecko rodzi się ,.spętane" i że jeśli się tych pęt nie 
usunie w porę, kiedy cyganiątko próbuje stawiać pierwsze kroki, może ono 
pozostać do końca życia „spętane w chodzie", kulawe, niezręczne, skłonne do 
potknięć i upadków. Magiczne rozwiązanie „pęt" dziecku dokonywane jest przez 
starszą Cygankę o „dobrej ręce". Bierze ona pióro ptaka (nie drobiu) jako symbol 
zwinnej lekkości, lotu, zakreśla tym piórem kręgi wokół nóżek dziecka, 
wypowiadając przy tym odpowiednie zaklęcie...
Magiczne zamawiania,  szczęściodajne obrzędy,  rytualne rozmo-
!08
wy z Bogiem i inwokacje do księżyca, nocne podsłuchiwanie przepowiedni Wieszczek 
losu — to przejawy własnego magicznego świata, niedostępnego dla obcych, 
zatajonego w cygańskich taborach od stuleci. Świat ten w żadnym punkcie nie 
styka się z czarodziejstwem oferowanym zewnętrznemu światu. Cyganka bojąca się 
diabła krążącego po lesie, demona zaplatającego koniom warkoczyki w grzywie, 
zmory, zjawiającej się nocą — nosi przy sobie własnoręcznie ulepione „diabełki", 
nieszkodliwe dla niej, nie budzące jej obaw, fałszywe potworki nic nie mające 
wspólnego z jej rodzimą demonologią, obce — a zarazem znane od wieków...
W 1606 r. Cygan Hans z Saksonii był poddawany torturom jako oskarżony o udział w 
zbrojnym napadzie. Zeznał on, że kobiety z jego rodziny zajmowały się 
wróżbiarstwem, a znalazłszy zabitego konia lub krowę, brały z nich „kostkę", 
owijały się włosiem i za ich pomocą zapowiadały ludziom, że ujawnią im, czy ich 
niepowodzenia lub choroby pochodzą od Boga, czy od złych ludzi. Niepostrzeżenie 
ukrywały pod kubkiem z wodą ową kostkę i mówiły: Jeśli to od Boga, nie 
znajdziesz nic, a jeśli od złych ludzi, to coś znajdziesz, po czym podnosiły 
kubek i odnajdywały złowrogą kostkę — zapowiedź nieszczęść, które tylko one były 
w stanie unieszkodliwić za zapłatą... Przytoczony przez nas seans czarowniczy z 
połowy XX wieku jest prawie identyczny, a wypowiadane zaklęcia i magiczna 
zapowiedź — brzmią tak samo jak przed wiekami.
Podobnie „trupek", ulepiony z wosku i mający budzić grozę Obcych, nie ma nic 
wspólnego z cygańską śmiercią, z obrzędami z nią związanymi, z lękiem zabobonnym 
przed duchem zmarłego. W przeciwieństwie do cygańskiego „diabełka", czarnego jak 
smoła, jest on ukształtowany z wosku lub białej stearyny i miewa niebieskie 
oczką, co jest oznaką jego „obcości", cechą oznaczającą, że figurka ta nie może 
mieć nic wspólnego z cygańską żałobą. A przecież żałoba taka pełna jest obrzędów 
magicznych i obaw... Do trumny wkłada się różne przedmioty, które mogą się 
przydać duszy na tamtym świecie, jak np. fajka, tytoń, papierosy, grzebień, 
lusterko, zegarek, pierścień... Nie wolno tylko umieszczać w trumnie zapałek, 
dusza bowiem przez pewien czas po opuszczeniu ciała krąży w pobliżu domostwa i 
mogłaby wzniecić pożar... W czasie czuwania przy zmarłym wylewa się wodę, aby 
duch — który jest zawsze jej spragniony — nie powrócił, by się jej napić. Aby 
gasić jego nieustające pragnienie, Cyganie przez długi czas żałoby praktykują 
skomplikowane magiczne obrzędy po-
109
jenia duszy odeszłej w zaświaty, a także karmienia jej tym, co spożywają 
żałobnicy, przez wypowiadanie w czasie posiłku magicznego zaklęcia, 
sprawiającego, że pokarm ten syci również ducha...
Tak funkcjonują, nie mieszając się ze sobą, dwa magiczne światy cygańskie: 
wyznawczy i zarobkowy. W tym pierwszym Wieszczki Losu wróżą Cyganom, w tym 
drugim — Cyganie nam, naśladując — dla chleba — owe mityczne postacie, znane im 
z rodzimej demonologii. Ranga tych obu kategorii czarodziejstw zależy jedynie od 
wiary, jaką je darzą wyznawcy cygańskich mitów i odbiorcy cygańskich wróżb.

X. Zakończenie
Pisząc o dziejach cygańskich wróżb, o historii wędrowniczych czarów, 
opowiadaliśmy przede wszystkim o tym, co się działo i dzieje w cygańskim 
czarnoksięstwie na ziemiach polskich. Czasem tylko sięgaliśmy dalej, odnotowując 
jego przejawy gdzie indziej.
Wspominaliśmy także o prześladowaniach, jakich Cyganie doznawali w Polsce. 
Wychodziły przecież już od XVI wieku ustawy skazujące „włóczęgów" i „wałęsów" na 
banicję, trwały i rosły antagonizmy, zdarzały się akty przemocy i 
nietolerancji... Ale nakaz wygnania z kraju nie był w istocie realizowany. Mimo 
wielu krzywd, jakie spotykały wędrowców, nigdy nie doszło w Polsce do masowych 
mordów, do — stosowanego gdzie indziej — tępienia ogniem, stryczkiem i mieczem w 
majestacie prawa. Sytuacja Cyganów w Polsce w minionych stuleciach, choć daleka 
od zgodnego współżycia, wydaje się jednak niemal sielanką w porównaniu z ich 
ówczesną gehenną w innych krajach Europy.
Nawet pogardliwie niechętny Cyganom Ignacy Daniłowicz w swym wydanym w Wilnie 
dziełku pt. O Cyganach wiadomość historyczna pisał w 1824 roku:
Głód zmuszał do żebraniny lub wróżby, a czego te nie dokonały, kradzież pomogła. 
(...) Gdy przykłady powieszonych nie poprawowa-ły innych i przekonano się o 
złych nałogach (...) samym wypędzeniem z kraju wykorzenić je chciano. Chwyciwszy 
się tychże gwałtownych środków, sąsiednie ludy wszędy prześladowania szerzyły. 
Groźne prawa zapowiedziały: pręgierz, szubienicę lub banicję. (...) Ród ten dla 
cierpień żyjący, widząc ze wstrętem i grozą w niemieckich obławach własne żony z 
niemowlęty na kształt srogiej ustrzeliwane wil-czycy, jeśli się nie oddał 
rozpaczy a śmierci za dobrodziejstwo nie uznał (...), stał się odludnym 
lesistych stepów mieszkańcem. Najskrytsze lochy i tajniki — wszelakie z nim 
związki i sposobność cywilizacji przerwały...

111
Skazywano ich masowo na wygnanie, chłostę, okaleczenia, śmierć. W Orleanie 
Franciszek I zwalczał ich ogniem i mieczem, zarządził na nich obławy i zagroził 
ostatecznym wytępieniem. Podobnie i wcześniej jeszcze było w Szwajcarii, Anglii, 
Holandii, gdzie ich bito, zabijano, żywym wyrywano nozdrza, i wypędzano z kraju, 
stosując karę śmierci dla powracających. Każdy Niemiec miał prawo, na mocy 
ustawy cesarza Maksymiliana I, ścigać Cyganów, katować i karać na własną rękę. 
Niemieckie kraje stały się sceną najokrutniejszych chyba poczynań pod 
oznajmionym wówczas hasłem, że do Cyganów nie odnoszą się żadne prawa, a nawet 
te, które im dano, nie mają być przestrzegane.
Ta krwawa edukacja nie była bezowocna: spotęgowała do niebywałych przedtem 
rozmiarów wolę życia pomimo wszystko i wbrew wszystkiemu, poza prawem i na 
przekór prawu, wydzierania otaczającemu światu tego, czego im zabraniał. Nauka 
nie poszła w las, a raczej — wraz z Cyganami zaszyła się w gęstwinach leśnych, 
wyrabiając w tułaczach spryt życiowy, przebiegłość, umiejętność zbawiennego 
kłamstwa, samoobronnego oszustwa...
Mieli już wielowiekową zaprawę w długiej wędrówce z Indii poprzez kraje 
azjatyckie do Europy. Ich dawne, pierwsze Wielkie Kłamstwo, zapewniające, że są 
nabożnymi pokutnikami-pątnikami, było próbą zapobieżenia dyskryminacji.
Prześladowania wywołane były jednak innymi przyczynami, niż pomawianie o pakt z 
diabłem, o co w owych czasach nie było trudno. Uznano Cyganów hurtem za rabusiów 
i zbójców; nie oskarżano ich o czarną magię, o czarownictwo. A przecież szalała 
Inkwizycja, szerzyły się procesy czarownic, ich pławienie, torturowanie i 
palenie na stosach... W ówczesnych dokumentach nie znaleziono śladów, które 
mogłyby świadczyć o tym, że oskarżano Cyganki o udział w sabatach czarownic na 
Łysej Górze, o diabelskie konszachty, o służbę piekielnym mocom.
Jak to się stało, że jedyny na świecie lud, którego wszystkie kobiety uprawiały 
wróżbę i czarostwo, uniknął oskarżeń o współdziałanie z Królem Ciemności?... 
Przecież lada doniesienie, byle plotka, mogły rzucić podejrzenie na Bogu ducha 
winną wieśniaczkę, a tortury — potwierdzały prawdomówność oskarżycielskich 
bajan... Wśród imion wielu nieszczęsnych kobiet, skazanych na stos, znajdujemy 
imię niejednej wiedźmy, guślnicy, cioty, baby — jak zwano czarownice — i są to 
imiona polskich wieśniaczek: Kotwaska, Bielicka,
112
Anna Ratajka, Jagna Jakomianka, Anna Jedynaczka, Zofia Marchewka, Jagata 
Korfunka. Nie ma wśród nich Cyganek...
Na tę szczęśliwą dla nich nieobecność złożyło się kilka przyczyn. Pierwsza z 
nich to rezultaty cygańskiej umiejętności przewidywania ewentualnych następstw 
swych praktyk. Już w XV wieku, znalazłszy się w centralnej i zachodniej Europie, 
bardzo skrupulatnie i demonstracyjnie manifestowały swoją rzekomą wierność 
Kościołowi (w różnych krajach — różnym kościołom) i nawet wróżąc, kreśliły na 
dłoniach klientek znak krzyża monetą, którą od nich dostały, samą monetę też 
błogosławiąc podobnym gestem. Znakiem tym — sit v e n i a verbo — przekreślały 
wszystkie posądzenia o ich nieprawowier-ność. Mówiły (i mówią do dziś), że „całą 
prawdę jeden Bóg zna, a Cyganka tyle, co w kartach (na dłoni)". Przybywały z 
rodzinami, legitymując się błogosławieństwem papieża, jako nabożne pokutnice, 
opowiadając o spotkaniu ich przodków z Chrystusem. W okresach wzmożonych 
szaleństw Świętej Inkwizycji do swych pełnych błyskotek i wisiorków strojów 
dołączały całe mnóstwo dewocjonalii, medaliki, szkaplerze, różańce, zawieszane 
na szyi, okrywające piersi, ramiona i plecy — jak zaświadczają ówcześni 
podróżnicy do Hiszpanii — i z wrodzonym sobie talentem aktorskim starały się 
grać role dewotek, kiedy widziały je obce oczy. To cóż, że zarazem parały się 
wróżbą i czarami? To była konieczność życiowa, którą pobożność łagodziła i 
pozbawiała cech diabolicznych...
Drugim czynnikiem ochronnym mogła być nieuchwytność Cyganów, ich zmienne znaki 
tożsamości, niestałość miejsc ich pobytu. Wreszcie — istotne wydaje się to, że 
występowały zawsze jako wy-znawczynie białej magii, a więc przeciwdziałającej 
„złym mocom" przy udziale dobrych duchów, nie zaś — magii czarnej, w której sam 
diabeł macza palce. Zajmowały się więc nie czartowskim ściąganiem nieszczęść, 
ale zapobieganiem im, „odwracaniem" zła od ludzi. Samo uprawianie wróżby, 
potępiane wprawdzie przez kościół, nie było zaliczane do czarownictwa w 
ówczesnym znaczeniu tego słowa i groziło karami tylko tym, którzy dają sobie 
wróżyć.
Tak więc Inkwizycja w Hiszpanii czy Portugalii niezbyt interesowała się Cyganami, 
nie traktując ich jako sprzymierzeńców szatana ani jako heretyków, mając ich 
jedynie za kuglarzy i szachrajów, których osobliwe zajęcia noszą wprawdzie 
naganne cechy, ale nie są niczym innym jak oszukańczymi sztuczkami. To zaś nie 
należało do  kompetencji Świętego Oficjum. W Lotaryngii,  mimo szalejących
— Pod berłem króla pikowego
113
tam w XVI i na początku XVII wieku polowań na czarownice, nie oskarżano Cyganów 
o szatańskie spiski; o wszelkie możliwe występki — tak, tylko nie o to właśnie. 
Dokumenty ówczesne nie zawierają śladów takich dochodzeń i procesów, przeciwnie, 
są oznaki, że okazują pewną pobłażliwość dla ich ,,białej magii", widząc w niej 
porażkę ,,magii czarnej". Chętnie stawiano znak równania między Cyganami a 
rozbójnikami, oszustami, złodziejami, ale nie — czarownikami.
Zresztą do ich magii wyznawczej, do ich własnych obrzędów z zakresu demonologii 
ludowej nikt z zewnątrz nie miał — jak i dziś nie ma — dostępu. Ceremoniał picia 
wody z ludzkiej czaszki, towarzyszący cygańskim przysięgom rytualnym, mógłby 
stać się podstawą najcięższych oskarżeń w owej epoce, gdyby mógł być dostrzeżony. 
Był jednak, wraz ze wszystkimi wierzeniami i własnymi obrządkami tego ludu, 
dziedziną tajną, znaną tylko współbraciom w cygańszczyź-nie, współwyznawcom, 
którzy zdradzanie tych tajemnic Obcym uważają do dziś za jedno z najcięższych 
wykroczeń, jakich mógłby się dopuścić członek ich społeczności.
Również i w Polsce, która stosunkowo najłagodniej obeszła się z ,,czarnym ludem", 
w czasach prześladowań czarownic Cyganki wróżyły w miarę bezpiecznie i jeśli 
zagrażało im coś, to nie ze strony władz kościelnych, czy posłusznych im 
tropicieli szatana, ale ze strony państwa i możnowładców, karzących za 
przestępstwa pospolite, a często — za nic, czyli za samą przynależność do nacji 
„godnej potępienia".
Nie wiemy, ile zgubili na krętych drogach swoich wędrownych gett, którymi-były 
od wieków koczujące tabory, jakie elementy dawnego obyczaju zostały stracone i 
zapomniane. Wiemy, co zebrali na tych drogach, przyswoili i przechowali: trochę 
słów wziętych z innych języków, nieco cudzej muzyki, okruchy obcego obyczaju, 
„przecy-ganione" i żywe do dziś... I oto, mimo owych niewiadomych strat i 
wielowiekowego zbieractwa, mimo nieuchronnych metamorfoz w zmieniającym się 
świecie, pozostali w swej istocie tak niezmienni, jak nikt chyba poza nimi. Nie 
mając pisma — przechowali w żywej mowie swój język rodem znad Gangesu, 
przekształcony, podzielony na wiele dialektów, ale przecież ten sam. Nie mając 
swego miejsca na ziemi — utrzymali w grupach plemiennych poczucie tożsamości, 
nie wsparte nawet żadną wiedzą o własnej przeszłości, czy choćby jakąkolwiek 
potrzebą takiej wiedzy. Niewątpliwie wśród wielu tajemniczych przyczyn tego 
niezwykłego zjawiska, obecnego od wielu setek   lat w  Europie,  jest  również  
przyczyna  Dozbawiona tajemni-
114
czości: oto żywiona w stosunku do nich fobia otoczenia, w pełni przez nich 
odwzajemniana, stała się czynnikiem zespalającym cygańskie wspólnoty, 
utrwalającym ich odrębność i niepodatność na zmiany, a umieszczając na 
marginesie społeczeństw zdeterminowała ich społeczną autonomię. Dyskryminacja 
jako twórczyni poczucia niezależności! Niezależności, która przetrwała nawet 
wydany przez hitleryzm wyrok całkowitej zagłady.
Wróżba, najpowszechniejsze cygańskie rzemiosło, powróciła do jawnego życia 
najwcześniej, natychmiast po ucieczce okupanta i ustaniu strzałów. W parkach 
spalonej Warszawy, na krakowskich Plantach pojawiły się pierwsze Cyganki, 
wróżące losy licznych zaginionych bez wieści i rozpierzchłych po świecie. Wróżki 
ocalałe wraz z resztkami wymordowanych rodzin powróciły do przepowiadania 
pomyślności. Minęło kilka lat i zaczęła się państwowa akcja osiedleńcza wobec 
Cyganów. Jak sami uważali, źle im wróżyła. Poetka Pa-pusza, pełna obaw, 
próbowała to czasem obrócić w żart zabawny, choć gorzki. Pisała w liście: ...to 
się prędko skończy, bo już wróżyć nie dają, ale jakoś będziemy żyć. To mężowie 
nasi zarobią, a my teraz będziemy panie. W fotelach będziemy siedzieć i herbatkę 
z rumem popijać i tylko do kina chodzić, czy do kawiarni. Jak nam nie dadzą 
wróżyć, to nas, Cyganki, pański los czeka. Chociaż raz w życiu spoczniemy, my 
Cyganki, teraz mężczyźni niech pracują. Bo oni nie wiedzą, jak to dobrze chodzić 
i chodzić całe życie, a jak nie przyniesiesz tłustej kurki, to się gniewają 
(...). Mówi się tak... Nie daj Bóg, żeby tak było, żeby nie dawali Cygankom 
chodzić po wsi i wróżyć. Co będzie, to będzie, a ty Maćku graj!
W rzeczywistości nie było jej do śmiechu. Nie widząc wyjścia, trapiona 
niedobrymi przeczuciami, powracała bezsenną nocą do starej wróżby z gwiazd, 
wróżby dla siebie, ale jej nie pocieszała, potwierdzała złe podszepty intuicji: 
Na niebie coś niecoś rozumiem, bo kiedyś była w cygańskim taborze przed wojną 
wróżba z gwiazd. To dziś się zainteresowałam tą starą wróżbą i stale patrzę na 
niebo, i zawsze coś odgadnę. Jak na ręce wróżysz i coś odgadniesz, tak i na 
niebie. Wóz Cygański na niebie, dyszel składa się z gwiazd czterech lub trzech, 
stale jednakowo. A dziś przebawiło się pięć i nad ranem czasem sześć, ale rzadko. 
Więc przebawiania gwiazd na niebie, dyszla w Wozie Cygańskim — to upadek Cyganów 
i zagłada. Tak było w 1941 roku na Wołyniu. To bardzo niedobrze. I słupy różne 
się pokazują na niebie. Otóż im się gwiazd pokazuje u dyszla więcej, tym więcej 
zagłady na Cyganów. (...) Może będzie jakaś wielka choroba panować,
115
naród cygański wyginie, prawie połowa, tak jak już wyginęli w tę wojnę — i to za 
parę lat, nie daj Boże. Ale moje sny i przeczucia, i wróżba z gwiazd na niebie 
nie omyli. Ale w tym całym nieszczęściu to ja pierwsza zginę, proszę sobie to 
zanotować.
Wróżba zarobkowa powróciła i — mimo przeszkód — wygrała walkę o swoje istnienie. 
Po staremu Cyganki chcą drab-te-deł — czarować i fody te ćchuweł — stawiać karty. 
Różne sposoby uprawiania wróżbiarstwa, charakterystyczne dla różnych ugrupowań, 
zdają się upodabniać do siebie. Różnice polegają na stopniu mistrzostwa lub 
partactwa poszczególnych wróżek, mniej zaś na specyfice grupowej. Kobiety ze 
szczepu Kelderari wróżyły najczęściej z kart, wróżbę z ręki stosując rzadziej: 
odwrotnie niż Cyganki z grup Cyganów Polskich (Polska Roma), które przedkładały 
quasi--chiromancję nad karty, choć nie stroniły i od nich. Dziś zacierają się 
już te specjalizacje i cechy wyróżniające.
Być może karty i linie dłoni miały niegdyś większe znaczenie w kabale i wróżbie, 
znaczenie ich układów i wzajemnych stosunków było dla cygańskich wróżek 
istotniejsze niż dzisiaj, zawierało zasadniczą treść wróżby. W istocie znaki te 
mogą pełnić przede wszystkim pomocniczą funkcję przy konstruowaniu formalnego 
schematu wypowiedzi wróżki, ułatwiać ciągłość wróżebnej formuły, wreszcie — 
stanowić dla odbiorcy magiczny rekwizyt przepowiedni, a dla samej wróżki — 
element koncentracji psychicznej.
Charles R. Richet (1850—1935), francuski fizjolog i lekarz, laureat Nagrody 
Nobla z 1913 ?., słynny badacz zjawisk psychicznych i parapsychicznych, pisał w 
swym dziele Traite de metapsychique (Rozprawa metafizyczna): Byłoby 
niedorzecznością sądzić, że poza czystym przypadkiem istnieje jakikolwiek 
związek między tą czy inną kartą a tym czy innym faktem. Jednakże nie jest 
niedorzecznym przypuszczenie, że kartomancja stanowi dla samych kabalarek 
czynność przygotowawczą do jasnowidzenia.
Tu już wkraczamy na mgliste i grząskie tereny zjawisk wymykających się dostępnym 
nauce klasyfikacjom, symptomów o naturze i mechanizmach nie wyjaśnionych do 
końca, choć występowanie hipnozy czy telepatii od dawna nie ulega poważniejszym 
wątpliwościom. Dotyczy to oczywiście wąziutkiego marginesu cygańskiej wróżby, 
składającej się w przeważającej części przede wszystkim z szarlatanerii — 
niekiedy z domieszką intuicyjnych prób trafiania w sedno lub w jego pobliże. 
Jednakże i w intrygujących przejawach wróżby, zdarzających się na owym 
marginesie, skłonni jesteśmy ne-
116
^ować ich zagadkowość, kierowani podszeptami sceptycyzmu. Jest on niczym 
innym, ,ak głosem zdrowego rozsądku, czyli instynktu samoobrony przed tym, co 
nieznane i nie dające się podporządkować naszej wiedzy. Bywa on ochroną przed 
łatwowiernością, lecz zarazem — hamulcem poznania. Sprzeciwiać mu się zwykła nie 
tylko magia, ale i rozum, nie tylko szarlatan, ale i odkrywca... Sceptycyzm taki, 
odruchowo sprzeciwiający się niektórym faktom, niedaleko chyba odbiega od 
fantazjotwórstwa? To pytanie z gatunku tych, na które nie znajdujemy 
zadowalającej odpowiedzi... Cyganka-wieszczka udzieliłaby jej nam zapewne za 
godziwą zapłatą — i uwierzylibyśmy jej być może, jeśli zdołałaby w nas 
wmówić ,,cygańską prawdę" z właściwą Wielkim Wróżkom siłą sugestii... Wbrew 
bowiem własnemu przekonaniu ,.zdrowego rozsądku" — jest on w dużej mierze 
złożony z emocji...
Nie oznacza to, byśmy byli propagatorami cygańskiej wróżby, przesądu i magii, 
choć dostrzegamy uroki demonologii i kuglarstwa. Trwałość wędrownego 
wieszczbiarstwa, prosperującego w ulegającym zmianom świecie, jest jednak 
zastanawiająca i wiele mówi zarówno o tajnikach naszej psychiki i jej 
irracjonalnych potrzebach, jak również o żywotności prastarych obyczajów 
koczowniczego ludu, przemierzającego z równą swobodą przestrzenie i czasy, nie 
poddając się ich miejscowym obyczajom.
W świecie zmierzającym do coraz większej uniformizacji, gubiącym stopniowo swą 
wielokształtność i wielobarwność, podporządkowującym się coraz to nowszym 
rygorom i ograniczeniom — ci Ostatni Mohikanie swobody za wszelką cenę muszą 
budzić — obok awersji ze strony wrogów wszelkiej odmienności — niewolną od 
zdumienia sympatię.
Owi Mohikanie wiedzą dobrze — nie tyle z doświadczeń uczestnictwa, ile jako 
bystrzy obserwatorzy — o wielu przemijających modach świata, ale znając aż nadto 
dobrze naturę człowieka wiedzą również, że głód tajemnic przyszłości nie tylko 
do takich efemerycznych mód nie należy, ale jest nieustającą tęsknotą ludzkości. 
Zaspokajają go więc iluzorycznym wtajemniczeniem wróżbiarskim, spokojni o to, że 
głodnych tej wiedzy nie zabraknie. Jedna z najstarszych formuł reklamowych, 
wyrażająca się w apostrofie: „Cyganka prawdę ci powie", może być wprawdzie łatwo 
podana w wątpliwość, ale nie utraci atrakcyjnej siły perswazji, choćby dlatego, 
że żadne Biuro Prognoz nie może stanowić dla niej konkurencji. Z tej strony nie 
zagraża, jak się zdaje, schyłek i upadek cygańskiej wróżbie.
117
Pewna Cyganka, poznawszy nieco swoją niedoszłą klientkę podczas wspólnego pobytu 
w szpitalu, oznajmiła jej: Nie będę ci wróżyła. Tobie wróżba niepotrzebna. 
Jesteś dzielna i sama umiesz dać sobie radę w życiu i walczyć o swoje... Z tej 
opinii wynika, że wróżka uznała potrzebę wróżby za oznakę słabości, za przejaw 
pragnienia, by się móc wesprzeć fatalistyczną diagnozą, wyręczającą jak gdyby w 
wyborach i rozstrzygnięciach. Sami Cyganie raczej unikają takich objawień, wolą 
iść w nieznane, w niewiadomy czas i nieodgadnione drogi, zawierzając pomyślność 
tej wędrówki, zwanej życiem, własnej, kierowanej „psim węchem" przemyślności — 
czasem tylko wspieranej szczęściodajną zasuszoną łapką nietoperza czy niskim 
pokłonem księżycowi na nowiu.



Mura
z rodu
Wielkie) Głowy
Czym być może nostalgia wędrownego Cygana? Jak sobie można wyobrazić jego 
tęsknotę za ojczyzną? Za jaką ojczyzną? Cyganie „krajowi", ci, którzy nawet w 
ciągu wieków wędrowania nie opuszczali jednego kraju, jak nasi polscy Cyganie, 
mogliby — przeniesieni w odległe strony przez zły los — wzdychać za swoimi 
stronami, za polskim lasem, za scenerią życia własnego i wielu pokoleń przodków. 
Nostalgia też nie jest uczuciem im nie znanym: tęsknią za wędrówką porzuconą pod 
wpływem okoliczności czy pod przymusem — dziś, gdy stała się ona praktycznie 
prawie niemożliwa. Przedmiot ich tęsknot nie jest w tym przypadku miejscem na 
ziemi, ale właśnie bezustannym przemieszczaniem się, mobilnym sposobem życia, w 
którym krajobrazy mijają tak, jak przemija czas.
Jednakże najistotniejszą swojszczyzną jest dla Cyganów rodzina, ród, byt wśród 
swoich. I najcięższą karą przewidzianą przez niepisany cygański kodeks zakazów 
jest mageripen — wykluczenie z rodzimej społeczności, wygnanie spośród 
współplemieńców. Nic więc dziwnego, że tak rzadko się zdarza, by Cyganka wyszła 
za mąż za Obcego i porzuciła dla niego cygańszczyznę. Czasem jednak uczucie 
przemoże, ale opinia cygańska potępia takie odstępstwa; niegdyś karała je surowo, 
dziś patrzy na nie co najmniej niechętnym okiem.
Jeśli mimo wszystko bywały takie wypadki, to dotyczyły wyłącznie kobiet 
odchodzących z taboru. Zasadnicza niechęć Cyganów do małżeństw mieszanych 
dopuszczała jednak czasem do przyjęcia w rodzinie obcej dziewczyny, nie-Cyganki, 
która żyła z Cyganem, nawet czasem uczyła się wróżby, by móc zgodnie z cygańskim 
obyczajem uczestniczyć w utrzymywaniu rodziny. Związki takie, choć tolerowane, 
nigdy nie były trwałe i kończyły się przeważnie dość rychłym rozstaniem, czyli 
odejściem Obcej. Rygor narzucany żonie Przez męża jest u Cyganów na ogół bardzo 
surowy, jej zależność odeń łosi nieomal cechy niewolnicze, toteż Obca musiała 
się prędzej czy
później przeciwko tym obyczajom zbuntować, jeśli wcześniej nie zo-i stała 
wypędzona.
W drugiej połowie naszego stulecia rygory nieco zelżały i niechęć wobec „obcych" 
mężów, do których Cyganki odeszły, choć nadal istnieje, już przeważnie nie 
prowadzi do mściwych działań, do pościgów, do prób odebrania dziewczyny 
straconej dla cygańszczyzny, ani też do uznania jej za „skalaną", dożywotnią 
banitkę, jak dawniej bywało, w obrębie rodów respektujących tradycyjny obyczaj — 
a jest takich mimo osiedlenia wiele — nie może być mowy o jakichkolwiek 
przejawach zmiany stosunku do kobiet w cygańskiej rodzinie. Tradycyjna rodzinna 
struktura, podział funkcji między jej członkami — nie dopuszczają do zmian w tym 
zakresie. Sam fakt uświadamiania sobie przez wiele Cyganek różnicy między rolą 
żony w przeciętnym małżeństwie Obcych, a własną sytuacją — nie może jeszcze 
prowadzić do przemian i ogranicza się na ogół do tego, że niejedna Cyganka po 
cichu zazdrości losu gadzi — nie-Cygance — ale tylko w bardzo rzadkich wypadkach 
wybiera ten los, korzystając ze sposobności, by uciec do Obcego, skazując się 
zarazem na nieuchronną tęsknotę za swoimi.
Przed niewielu laty pewna dziennikarka miała chęć i możność dopomożenia grupie 
Cyganów i zaskarbiła sobie ich zaufanie i sympatię — zwłaszcza ze strony Cyganek. 
Kiedyś w jednym z prowincjonalnych miast spotkała samotną, posilającą się w 
barze mlecznym Cygankę, która ją pozriała i zwróciła się do „pani redaktorki" z 
sekretną prośbą. Chodziło o to, by odszukać w mieście B. ciotkę owej Cyganki, 
zawiadomić ją, gdzie się jej siostrzenica obecnie znajduje — i załatwić to 
dyskretnie i ostrożnie, żeby nie dowiedział się o tym jej mąż, od którego 
uciekła, bo ją bił. Cyganki w B. poufnie skarżyły się na swój los w małżeństwie. 
Opowiadały, że jeśli nie uda im się w ciągu dziennej wyprawy uzyskać pokaźnej 
sumy za wróżby, mężowie biją je, maltretują i terroryzują. Przebywała wówczas 
wśród tamtejszych Cyganów dziewczyna, wokalistka ze znanego państwowego zespołu 
artystycznego, która zakochała się w młodym Cyganie, porzuciła pracę i uciekła 
do jego obozu. Cyganki współczuły jej i uważały ją za „całkiem głupią", że 
dobrowolnie wybrała taki los. One bowiem w skry-tości marzyły o mężu Polaku. 
Kilka z nich zdołało nawet zrealizować takie marzenie, ale dla większości było 
to nieziszczalne i tylko mówiły z zazdrością o jednej ze swych kuzynek, która 
odeszła: Paniusiu, ona żyje jak królowa, on pracuje, a ona nic a nic, tylko 
siedzi w kasie i liczy pieniądze. To jest życie, a nie nasze, biedne!
Tak przedstawia się bytowanie owych „wybranek losu" w oczach j wyobraźni tych, 
które nie dostąpiły podobnego szczęścia. Najczęściej jednak pokusa ucieczki jest 
skutecznie równoważona i rozbrajana powszechnym, głębokim przywiązaniem do 
własnego środowiska, fatalistyczną zgodą na swoją kondycję, uświęconą obyczajem, 
potrzebą gromadnego życia wśród swoich, nieodpartym uczuciem obcości i 
osamotnienia doznawanym poza obrębem cygańszczyzny, wreszcie — obawą przed 
potępieniem ze strony rodaków. I jeśli nawet Cyganka ucieknie do „obcego męża", 
miewa przypływy tak nieodpartej tęsknoty za własnym porzuconym światem, za jego 
scenerią, za solidarnością wewnątrzgrupową, czy za zaniechanymi profesjami, że 
zdarza się nieraz, iż stara się zaspokajać te pragnienia choćby cząstkowo i 
potajemnie. Takie akty kompensacji pozwalają jej łatwiej znosić obcość nowego 
otoczenia i nieraz przejawianą niechęć z jego strony, która w nowej sytuacji 
szczególnie dotkliwie daje się we znaki...
Młoda, bardzo kolorowo ubrana Cyganka zaczepiła kobietę odpoczywającą na ławce 
miejskiego parku, proponując wróżbę. Podeszła bliżej i, zmieszana nagle, poznała 
w swej niedoszłej klientce dawną znajomą, która kiedyś dopomogła jej rodzinie w 
sprawie występów cygańskiego zespołu muzyczno-śpiewaczego. Obie roześmiały się, 
uznawszy, że wróżbiarski zamiar był nie na miejscu i że są miło zaskoczone 
spotkaniem. Jednakże Cyganka, oprócz radości, okazała pewien niepokój: Ojej! 
Pani mnie nie zdradzi, nie wysypie! Bo jakby mąż się dowiedział, że ja wróżę, 
Boże, jak by się strasznie gniewał!... Wie pani, ja mam u niego jak w raju, jak 
prawdziwa królowa, ale czasem, jak mnie coś najdzie, jak zacznę wspominać, tobym 
sobie życie chyba odebrała. To mu mówię wtedy, że muszę odwiedzić ciotkę, 
przyjeżdżam tu, mam u ciotki schowany cygański strój i tak w nim ze dwa, trzy 
dni chodzę po ulicach, po parku, po rynku i wróżę... Bo ja naprawdę umiem wróżyć, 
uczyły mnie mądre Cyganki, nie plotę byle czego... Ale nie o pieniądze mi idzie, 
tylko że tęskno mi do tego. A potem wracam do męża i znów jakoś mogę żyć dwa, 
trzy miesiące — i cieszę się, że nic nie muszę: chcę wróżyć — wróżę, a nie chcę 
— to siedzę w domu. Bo dla Cyganki polski mąż — to jest raj. Ale czasem tak 
ciągnie do swoich...
Podobną tęsknotę za utraconym wędrowaniem po osiedleniu Cyganów w Polsce 
wyrażała w swoich pieśniach-wierszach poetka Papusza. Inna, stara i samotna 
Cyganka, wdowa po Polaku, matka nauczycielki wiejskiej, chadzała od czasu do 
czasu za miasto i tam, pod lasem, rozpalała sobie ognisko, żeby pooddychać przy 
nim pa-
123
miętną i przez całe życie nie odżałowaną przeszłością, spędzoną w cygańskim 
taborze. Na pokrewnej zasadzie również i wróżba stawała się atrybutem owej 
przeszłości, nie tylko środkiem zarobkowania, ale i rodzajem nałogu, którego nie 
sposób się wyrzec.
Spośród znanych nam perypetii życiowych Cyganek-wróżbitek, które przez ożenek z 
Obcym poszły oddalonymi od taborów drogami, najciekawsze i najbardziej 
obfitujące w szczegóły są dzieje Mury, niezwykła historia jej życia, którą 
zawdzięczamy wspomnieniom jej męża, pana K. Dokonajmy obszernego wyboru z tej 
relacji, omawiając ją, referując i cytując, warto ją bowiem potraktować ze 
szczególną uwagą ze względu na jej tło obyczajowe, na charakterystyczne 
okoliczności wydarzeń, dramatyzm czasów, w których większość ich się rozgrywała, 
a także ze względu na jej wiarygodność. Pochodzi przecież nie od postronnych 
obserwatorów, ale od wieloletniego towarzysza życia Mury, najbliższego jej 
człowieka.
Mura, zwana też zdrobniale Murka (to imię cygańskie znaczy — Jagoda) była 
najmłodszą córką Cygana imieniem Baśo, pochodzącego z Bosaków — ugrupowania 
Polska Roma. Był wśród polskich Cyganów nie byle kim: pełnił funkcje naczelnego 
przywódcy i sędziego — Baro-Szero (Wielka Głowa), zwanego także Szero-Rom 
(Naczelny Cygan, Głowa-Cygan) — jak wcześniej „panujący" jego ojciec Daderuszo. 
Rozsądzał z wysokości swego urzędu najrozmaitsze spory i zatargi między swymi 
podwładnymi, wydawał wyroki okresowego lub dożywotniego wykluczenia z cygańskiej 
wspólnoty, zdejmował z obwinionych piętno tabuicznego Skalania — Mageripen — 
jako autorytet najwyższy, słowem — stał, jak jego poprzednicy i następcy, na 
straży niepisanego kodeksu obyczajowego, który reguluje stosunki społeczne.
Szybko i łatwo deformująca przeszłe fakty cygańska wiedza-nie-wiedza o tym, co 
minęło, przypisywała mu później posiadanie pięciu żon jednocześnie, które miały 
z nim razem jeździć w taborze, każda ze swymi dziećmi. Nie wiemy — może 
Daderuszo miał ich aż tyle; jego syn Baśo miał w rzeczywistości ,,tylko" dwie 
żony, z których jedna — jakoby ,,ważniejsza" — nazwiskiem Głowacka, uważana za 
wróżkę o wyjątkowym talencie, była matką Mury.
Tabor Basa krążył od wiosny do jesieni po Polsce, szczególnie upodobawszy sobie 
okolice Kutna, Środy, Warszawy, Częstochowy, Łodzi, Ciechanowa... Murka, 
ulubienica matki i pupilka ojca, od niemowlęctwa jeździła konnym taborem, od 
dziecka towarzyszyła matce we wróżbiarskich wędrówkach po wsiach i miasteczkach. 
Uczyła się
124

świata i wróżby, do której — jak mówiono w rodzinie i jak sama wierzyła — miała 
wybitne uzdolnienia i powołanie. Była jeszcze całkiem mała, kiedy chodząc z 
matką po wsiach i przysłuchując się wróżbom, podpowiadała jej czasem po cygańsku, 
co dodać do przepowiedni, jakie elementy przeszłości i przyszłości pozostały 
jeszcze do wyjawienia. Czuła — jak wspominała potem — że wie, gdyż „coś jej to 
mówiło".
Baśo zmarł kilka lat przed wojną, a syn, Felek, został jego następcą — Wielką 
Głową — zwanym przez Cyganów Feluś, ??? (wuj) Feluś i Kororo, co znaczy mniej 
więcej „Slepaczek", gdyż miał wadę wzroku i nosił okulary. Młodszego brata, 
Józka, ustanowiono jego zastępcą. Był on także po śmierci ojca opiekunem matki i 
rodzeństwa — młodszych braci i dwóch sióstr, Marysi i młodszej Murki.
Jeszcze za życia starego Basa przyjęto do obozu sierotę, cygańskiego chłopca, 
który wszedł w ten sposób w skład rodziny, a Józek — już jako opiekun rodzeństwa 
— przeznaczył Murę na żonę przygarniętego chłopaka. Spotkało się to z gwałtownym 
i upartym sprzeciwem dziewczyny. Kiedy miała około szesnastu lat, bracia 
postanowili wyprawić młodym wesele. Na wieść o tym Mura uciekła. Umykała tak 
niejeden raz, ale zawsze do jakichś znajomych Cyganów, skąd sprowadzano ją z 
powrotem, by znowu rozpoczynać przygotowania do zaślubin, co skłaniało ją do 
kolejnej ucieczki. Prawie przez dwa lata ratowała się ucieczkami i każde jej 
zniknięcie z taboru kończyło się przymusowym powrotem.
Wreszcie w 1936 roku, mając już około 18 lat, uciekła znów, ale tym razem już 
nie do Cyganów, gdzie tak łatwo można ją było odnaleźć, lecz do Obcych w 
Sosnowcu, do których przyjeżdżały czasem zamiejscowe Cyganki na noclegi. Tam 
spotkał ją 22-letni K„ zachwycił się jej egzotyczną urodą i — przejęty jej 
sytuacją i zakochany — postanowił się z nią ożenić i uratować dziewczynę przed 
tropicielami jej śladów. Nie utrzymywał się samodzielnie; mieszkał z rodzicami, 
nie wiedział, jak sobie poradzi, ale Mura odwzajemniła jego uczucie, 
postanowienie więc było nieodwołalne. Kiedy ojciec K. dowiedział się o tym, 
oświadczył, że jeśli syn ożeni się z Cyganką, on nie zechce go więcej widzieć i 
znać.
Nie tylko ojcowski sprzeciw zagrażał planom zakochanej pary. Ludzie, u których 
Mura zatrzymała się w Sosnowcu, ostrzegli młodych, że Cyganie rozpuścili wici na 
wszystkie strony, że poszukują Murki i że nie spoczną, póki nie odnajdą jej 
kryjówki. Trzeba było uciekać, zejść z oczu ojca, a przede wszystkim uniknąć 
schwytania
125
przez Cyganów. Natychmiast wyjechali z Sosnowca do Częstochowy; nie było na co 
czekać, Mura zobaczyła na ulicy Cyganki, jej krewne czy znajome. K. miał w 
Częstochowie wuja, u którego się zatrzymał, Murę umieścił u znajomych. O pracę 
zarobkową było bardzo trudno, K. nie miał żadnych kwalifikacji zawodowych. Widmo 
głodu i świadomość, że nie potrafi zapewnić swojej dziewczynie utrzymania, nie 
dawały mu spokoju. Daleko było uciekinierce od legendarnego ,,raju", jaki ma 
rzekomo zapewniać ,,polski mąż", a trudno żyć samym uczuciem lub czerpać 
poczucie szczęścia z tego tylko, że się nie jest bitą...
Mura jednak, choć zagrożona, czuła się szczęśliwa i pocieszała K., że postara 
się wróżeniem zdobyć dla nich obojga środki na przeżycie ciężkiego okresu. 
Chwilowo nie było istotnie innego wyjścia. Mura zaczęła wyruszać do miasta — za 
chlebem, to znaczy z talią kart w kieszeni. Pewnego dnia wróciła w popłochu do 
domu, domagając się, by jak najprędzej wyjechać i ukryć się gdziekolwiek indziej. 
Dostrzegła na ulicy sporą grupę przyjezdnych Cyganek, wśród których rozpoznała 
dobrze znajome twarze. Jeśli nawet przybyły bez żadnego związku z poszukiwaniami 
Mury, pewne jest, że gdyby ją zobaczyły, nie zachowają tego w tajemnicy. 
Nalegała na wyjazd. K. nie doceniał zagrożenia, skłonny był je lekceważyć; 
przychodziło mu do głowy, że może powinni by sami udać się do Cyganów, zatrzeć 
złe wrażenie wywołane ucieczką, udobruchać ich... Tłumaczyła mu, jak umiała: Ty 
się do Cyganów nie nadajesz, jesteś za dobry dla mnie, śmieliby się z ciebie, 
nie wiesz, jakie u nas są zwyczaje, jak mąż powinien postępować ze swoją żoną.
Wyjechali do Kielc, gdzie K. miał starszych kuzynów. U nich się zatrzymał, a 
Mura zamieszkała pod miastem, u ich znajomych. K. nie przyznawał się swej ciotce, 
zamieszkałej w Kielcach, że ma narzeczoną; wychodząc z domu mówił, że idzie na 
poszukiwanie pracy — i wtedy spotykał się z Murą potajemnie. Sprawa się wkrótce 
wydała, ale ciotka okazała życzliwą pomoc. K. znalazł dorywczą pracę i pokoik w 
pomieszczeniu po starym młynie.
Mimo zmiany miejsca pobytu niepokój Mury nie mijał. Czuła, że szukają jej 
zawzięcie i że gdyby ją znaleźli, nie tylko ona zostałaby ukarana, ale i jej 
chłopcu mogliby wyrządzić krzywdę. Miała podstawy do takich obaw nie tylko jako 
Cyganka, świadoma, że przekroczyła granice dozwolone przez cygańskie prawa i 
obyczaje. Obawiała się, że w jej wypadku ich respektowanie uznane zostało za 
szczególnie i bezwzględnie obowiązujące, a kara okazać się może surowa i 
nieuchronna. Jako córka Wielkiej Głowy, cygańskiego dostojnika, któ-
126
rego obowiązkiem było właśnie czuwanie nad przestrzeganiem rodzimych praw, 
narażała autorytet przywódcy i całego rodu; przecież jej brat Feluś został 
następcą Basa, a przewinienie najmłodszej siostry, naruszające normy obyczajowe, 
mogło mu zaszkodzić, wzburzając cygańską opinię.
K. znalazł jakąś licho płatną pracę, a Mura, mimo nurtujących ją niepokojów, 
dorabiała wróżbą, co zmuszało ją do dużej ostrożności. Tego jeszcze nie zaznała 
w swym dawnym życiu wśród swoich: musiała swe wróżbiarskie praktyki ukrywać 
przed cygańskim okiem! Gdy ja szedłem do pracy — wspomina K. — Murka niby po 
kryjomu wyskakiwała do pobliskiej wioski i zawsze coś przyniosła: to kurę, to 
jajka, to śmietanę, bo ja wtedy bardzo mało zarabiałem. Prosiłem zawsze Murę, 
żeby nigdy nic nie ukradła, bo przyniosłaby mnie i mojej rodzinie wielki wstyd. 
Wierzyłem jej, że nigdy za naszego pożycia nie zrobiła tego.
Na Wielkanoc 1937 roku młoda para wzięła ślub w kieleckim kościele katedralnym. 
Podniosło to Murę na duchu; uznała, że teraz już jej pobratymcy nie zdołają ich 
rozdzielić. Schowała swój cygański strój i odtąd ubiorem nie wyróżniała się 
spośród innych kobiet. Ojciec K., przebywając służbowo w Kielcach, dał się 
namówić do spotkania z synostwem, wybaczył synowi, a synową bardzo polubił. 
Wszystko zdawało się zmierzać w pożądanym kierunku, niepokoje o własne 
bezpieczeństwo po trosze ustawały, ojciec K. budował domek, zamierzając 
zamieszkać w nim razem z synem i Murka.
Czasami pojawiali się w okolicy jacyś obcy Cyganie i rozbijali namioty w 
pobliskim lasku, a Mura nie mogła się oprzeć, by nie odwiedzić ich wraz z mężem. 
Pewnego razu nadjechał duży tabor, a w nim — wujek Mury, który pięknie grał na 
harfie. Nie było to niebezpieczne spotkanie: wuj nie mógł potępiać kuzynki, bo 
sam był obarczony odpowiedzialnością za takie samo odstępstwo: jego córka także 
wyszła za mąż za Obcego. Właśnie spodziewała się dziecka i wkrótce miała rodzić. 
Murka zaproponowała, że odstąpi jej na czas rozwiązania miejsce w swoim 
mieszkanku i zostanie w nim z nią razem, a K. mógłby się przenieść tymczasem do 
taboru. Przyjęto go z wielką gościnnością i wszyscy okazywali mu szacunek. Kiedy 
mężczyźni zasiadali do wspólnych posiłków, stawiano dla gościa dużą miednicę do 
góry dnem, a na niej kładziono poduszkę, by mu było wygodniej siedzieć, podczas 
gdy wszyscy pozostali siedzieli — po cygańsku — na ziemi. Murka śmiała się na 
ten widok i mówiła, że jej mąż wygląda jak król na tronie...
127
Kiedyś przyjechała do tego samego lasku jakaś cygańska rodzina, a spotkanie z 
nią, choć niegroźne, pełne było okazywanej Murce niechęci. Byli to nieznani, 
biedni Cyganie i o wiele bardziej dzicy od tamtych. Nie mieli ani wozu, ani 
namiotów. Przy ognisku leżał Cygan, obok dzieci i żona; jedli ziemniaki pieczone 
w popiele. Kiedy goście przywitali ich, a Mura przedstawiła im K. jako swojego 
męża, Cygan spojrzawszy spode łba mruknął: „So Rom — to Rom, so g a-dźo — to 
gadźo" (Co Cygan — to Cygan, co Obcy — to Obcy). Wyjaśnić trzeba, że po cygańsku 
Rom — znaczy Cygan, lecz także mąż.
Jesienią 1938 roku wyjechali oboje do ojca K., który zaprosił ich, by 
zamieszkali z nim w nowo wybudowanym domku, ale wybuch wojny zastał ich w 
Sosnowcu, dokąd pojechali w sierpniu 1939 roku. Ojciec K. zginął na froncie, oni 
zostali sami.
Nadeszły czasy takiego zagrożenia, że niedawne obawy przed cygańskim pościgiem 
wydawały się niczym, a wici wysyłane za zbiegłą Murka można było wspominać jak 
niewinną igraszkę. Cyganie zostali skazani przez hitleryzm na całkowitą zagładę. 
Wkrótce miały się rozpocząć masowe mordy dokonywane przede wszystkim na Żydach i 
Cyganach. I wszyscy rodacy Murki, znajomi i obcy, stali się uczestnikami 
wielkiej ucieczki donikąd, zaszywali się w kryjówkach, przemierzali lasy i 
zacierali za sobą ślady. Murka mogła się teraz bać siebie samej, swoich czarnych 
oczu i włosów, swojej smagłej skóry... Ale nie bała się, a przynajmniej nie 
okazywała tego, wiedziała zapewne, że przejawianie lęku prowadzić może do zguby.
K. wspomina: .Mura w czasie okupacji bardzo mało chodziła wróżyć, choć mniej się 
bała o siebie niż ja o nią. Częściej przychodzili do niej starzy znajomi i 
znajomi tych znajomych, aby im powróżyć. W dodatku ja postarałem się dla Mury o 
pracę w magazynie na kolei, gdzie sam też pracowałem. Czy Mura się bała?... 
Czasem nie mogłem jej zrozumieć, chwilami wydawała się naiwna jak małe dziecko 
albo może po prostu nie zdawała sobie sprawy, jakie jej może grozić 
niebezpieczeństwo. W dni wolne od pracy jechaliśmy do pobliskich wsi, gdzie ja 
miałem nawet rodzinę matki. Tam Mura trochę za wróżenie, a trochę od rodziny 
dostawała jajka, masło, kurę, mąkę... W pobliżu wysiedlono wieś i sprowadzono 
tam osadników z Rumunii. Jednego razu, gdy jechaliśmy już do domu, w pobliżu 
Będzina, na szosie stali Niemcy, rewidowali wszystkich i odbierali żywność 
(ostrzegali nas o tym ludzie). Mura kazała mi, żebym jej oddał wartościowe 
prowianty, jak masło, jaja i kurę, a mnie kazała jechać (byłem na rowerze) 
naprzód
128
z ziemniakami i kapustą, a jak przejadę już posterunek niemiecki — zatrzymać się 
i poczekać na nią. Mówiłem, że już lepiej wyrzucić te prowianty i żeby szła 
razem ze mną, ale nie chciała. Zrobiłem więc, jak kazała, choć bałem się o nią 
bardzo. Kawałek za posterunkiem zatrzymałem się za drzewem, oglądając się za 
Murą. Zbliżyła się do Niemców, zatrzymali ją i widziałem, że coś im mówi, macha 
rękami i wskazuje w stronę wsi, gdzie byli Rumuni, a w końcu odchodzi. Spytałem 
ją zaraz, co im powiedziała, to ona: ,,Mówiłam do nich po rumuńsku, ale nic nie 
rozumieli, a oni po niemiecku, to znów ja nie rozumiałam". „Jak to? Ty po 
rumuńsku? Przecież nie znasz rumuńskiego". A Mura na to: „Mówiłam im: «szty-
ruminiszty, szty-ruminiszty», a oni swoje, to ja znowu swoje, aż w końcu spytali, 
czy ja z osadników rumuńskich, więc powiedziałam «ja, /a» i dali mi spokój".
O rodzinie, od której uciekła, nie miała żadnych wiadomości, wiedziała tylko, że 
dla wszystkich Cyganów szykuje się śmierć. Tymczasem w Górach Świętokrzyskich, w 
Puszczy Jodłowej pod Zagnańskiem urządzili Niemcy obławę i schwytali dużą grupę, 
w której znajdowała się cała niemal rodzina Mury. Rozstrzelali wszystkich na 
miejscu, między innymi matkę Mury, braci, siostrę. Tylko dwaj bracia, Felek i 
Józek, uratowali się uciekając. Felek miał przestrzelone ramię. Sytuacja Mury, 
jako żony Polaka, zmniejszała zagrożenie, jakie i nad nią zawisło, choć 
oczywiście nie zapewniała bezpieczeństwa. Miało się jednak okazać, że ocaliła 
jej życie, choć nie obdarowała dostatkiem. Jej wróżbiarskie umiejętności, miały 
się okazać zbawienne i w owych najcięższych latach pomogły przeżyć obojgu. K. 
zdawał sobie z tego sprawę i do dziś to podkreśla, pamiętając też dobrze, jak 
drżał o żonę, by karty nie stały się dla niej przepustką na tamten świat, 
niezbitym a groźnym wówczas dowodem jej tożsamości.
W ich krótkim wspólnym okresie przedwojennym i nawet po wojnie, kiedy wróżenie 
nie było już konieczne, Mura od czasu do czasu powracała do wróżbiarskich 
praktyk, nigdy nie porzucając ich zupełnie Była to dla niej — wspomina K. — po 
prostu wewnętrzna, życiowa potrzeba. Nawet kiedy już nie zależało nam na 
zarobkach z tego źródła. Chodziło o zachowanie tradycji, bo — jak sama Mura 
twierdziła — bez tego nie mogłaby żyć. Miała przy tym pewien dar przewidywania 
losów ludzkich. Wiele ludzi znajomych i obcych stwierdzało, że sprawdza się to, 
co ona im powie. Ja czasem zadawałem jej pytanie, czy sobie zmyśla te 
przepowiednie, czy też jest w tym coś Odpowiadała mi, że w stosunku do wielu 
ludzi, którym wróży, ma jakieś dziwne przeczucie, coś jej mówi, i ona jakoś 
widzi ich losy i sama
9 —Pod berłem króla pikowego
129
nie rozumie, co w tym jest... Miała umiejętność rozpoznawania charakterów 
ludzkich. Mówiła mi, że nieraz wróżąc wyczuwała troski czyjeś i zmartwienia, ale 
znów kiedy indziej „paplała, co jej na myśl przyszło". Nieraz mówiłem: „Mura, 
powróż mi", ale mi odpowiadała: „Tobie nie będę, bo znam cię za dobrze, a gdybym 
coś widziała złego, to i tak bym ci nigdy nie powiedziała". Ja w zasadzie nie 
wierzyłem we wróżby.
Sama będąc w niebezpieczeństwie, współdziałała po swojemu nie tylko w utrzymaniu 
domu, ale także starała się pomagać innym, nieraz bardziej jeszcze zagrożonym 
niż ona. Zanim wysiedlono Żydów z Sosnowca do getta, zaglądał wieczorami do domu 
K. krawiec, Żyd nazwiskiem Poliwoda i brał do reperacji czy nicowania stare 
palto czy inną podniszczoną odzież. Mura płaciła mu za to żywnością, dawała mąkę, 
jajka, kurę. Pewnego ranka, kiedy K: wrócił do domu po nocnej służbie, chciał 
jak zwykle iść do piwnicy i nakarmić króliki, które hodował. Mura zastąpiła mu 
drogę, mówiąc, że już je nakarmiła. K. upierał się, że jednak pójdzie, bo musi 
oczyścić klatki. Na to Mura: Nie chodź tam. Tam jest córka Poliwody. Wieczorem z 
nią przyszedł i bardzo prosił, żeby ją przechować przez kilka dni, bo podobno ma 
być łapanka na Żydów. K. wpadł w popłoch, tłumacząc Murce, że to zbyt wielkie 
ryzyko, że najbliższa sąsiadka z tego samego domu jest folksdojczką i że może 
się to skończyć dla nich tragicznie. Mura nie zmieniła decyzji. Po kilku dniach 
wieczorem przyszedł krawiec i dziękując zabrał szesnastoletnią córkę, bo 
dowiedział się, że na razie na nic złego się nie zanosi.
Mura umiała ryzykować i umiała pomagać. Może nauczyło ją tego dawne życie w 
cygańskiej wspólnocie, którą teraz stała się poczuciem wspólnoty o innym zasięgu, 
w warunkach odmiennego środowiska i zmienionych podziałów, kiedy to 
prześladowani stali się Swoimi, a okupanci — Obcymi. Jeśli jej postępowanie 
wywoływać mogło wrażenie, że nie zdaje sobie sprawy z niebezpieczeństwa — to 
była to ocena błędna. To nie naiwność skłaniała ją do śmiałości. Mura wiedziała, 
czuła instynktownie, ze okazywanie strachu jest sojusznikiem nieszczęścia, miała 
cygańską szkołę życia. Wiedziała, że pozorne ignorowanie zagrożenia, chytrze 
udawane nieprzyjmówanie go do wiadomości — bywa ratunkiem, skuteczną samoobroną 
Ile ją to kosztowało, wiedziała ona tylko; Inni dopiero po latach dostrzegli 
skutki jej spokojnej odwagi, kiedy zachorowała ciężko na serce.
Tymczasem instynkt jej nie mylił, przetrwali z mężem szczęśliwie, dzień po dniu, 
lata wojny. I Mura zaczęła znów śpiewać swoje ulubione
130
cygańskie piosenki, tak jak śpiewała za dawnych dobrych czasów; Wkrótce do 
Będzina zjechało wiele rodzin cygańskich, którym przydzielono kilka dużych 
mieszkań. Była jesień, pora, gdy zwykle po letnich wędrówkach przed wojną 
osiadali do wiosny tam, gdzie znaleźli jakiś dach nad głową. I tym razem chętnie 
skorzystali z nadarzającej się okazji. O ich przyjeździe do Będzina dowiedziała 
się Mura od Cyganek spotkanych w Sosnowcu i razem z mężem pojechała zobaczyć 
nowo przybyłych.
Były to odwiedziny niezwykłe. Murka spotkała tam po latach dwóch swoich braci, 
Felka i Józka, tych, przed którymi uciekała kiedyś, coraz to zmieniając miejsce 
pobytu w obawie, by nie wpaść w ich ręce. Ale to było dawno, wydawało się, że 
przed wiekami. Dopiero od braci dowiedziała się o tragicznej śmierci matki i 
prawie całej swojej rodziny, a także o tym, że Felek i Józek zawdzięczają życie 
ucieczce w czasie masakry wielkiego taboru pod Zagnańskiem. Felek miał jeszcze 
nie zagojoną ranę na ramieniu od niemieckiej kuli.
Powitanie było równie niespodziewane, co serdeczne, a przyjęcie, jakie zgotowano 
Murce i jej mężowi — niezwykle gościnne. W mieszkaniu Felusia byli obecni też 
szczególnie dostojni i szacowni przedstawiciele Polska Roma, m.in. Nyny, 
zastępca Wielkiej Głowy — Baro Szero. K. został przyjęty z prawdziwym szacunkiem 
i z wyrazami uznania. Ci sami, -którzy zapewne niegdyś przeklinali go, 
uroczyście mu dziękowali za uratowanie ich siostry.
Teraz, kiedy się już odnaleźli, nie myśleli stronić od siebie, spotykali się 
często, odwiedzali nawzajem, a Mura, pełna smutku na wieść o śmierci 
najbliższych, a zarazem chyba i wyrzutów sumienia, że ich opuściła, pocieszała 
się teraz obecnością cudem ocalałych braci i dawno nie zaznaną radością 
przebywania wśród Swoich. Być może od tych pierwszych powojennych spotkań z 
rodakami zaczęła się jej późniejsza nostalgia, na razie jeszcze nie objawiająca 
się w dostrzegalny sposób, a może nawet — w swych początkach — nie całkiem 
uświadomiona. Mura była przecież teraz blisko swych utraconych i odnalezionych, 
znów miała łączność z porzuconym, ale nigdy nie pożegnanym światem, w którym 
wyrosła. Znów mogła uczestniczyć w starym obyczaju, którego nigdy nie zapomniała.
Choć nie spotykali się w leśnym taborze, otaczała ją cygańszczy-zna w swych 
niezmiennych formach. Młodzież całowała starszych mężczyzn w rękę, do posiłku 
mężczyźni zasiadali osobno, a kobiety osobno, rozbrzmiewał jej własny język, z 
którego K. zdołał się nauczyć  tylko   poszczególnych   słów,   zwrotów.   Mura  
czuła  się  jakby
131
po powrocie z wygnania, mimo szczerych przywiązań i uczuć dzielonych z mężem.
Zresztą niecygański świat — poza mężem i najbliższymi, życzliwymi ludźmi — 
nieraz dawał jej do zrozumienia, że jest „cygańską przybłędą", że choćby się 
starała, nigdy w pełni nie będzie miała w nim prawa obywatelstwa. Napomyka o tym 
przykładowo K., wspominając między innymi: Był nawet taki przypadek 
(mieszkaliśmy już po wojnie w Żarkach-Letnisku), kiedy jechałem z żoną i 
dwojgiem dzieci do Częstochowy do mojej kuzynki i wujka. W przedziale pociągu 
jechały jakieś panny ze wsi i w pewnym momencie zaczęły mówić prawie na głos: 
„patrz, ta Cyganka ma na głowie taką samą chusteczkę, jaka mi zginęła, pewno 
ukradła". (Mura i dzieci chodziły wtedy po polsku ubrane). Zwróciłem im ostro 
uwagę, ale co to pomogło... Mura się rozpłakała, nie chciała jechać dalej i 
wróciliśmy do domu. To taki jeden przykład, który boleśnie utkwił mi w pamięci. 
A były czasem i wyzwiska...
Teraz, po odnalezieniu bliskich, chętnie ich odwiedzała i przyjmowała u siebie. 
Najczęściej przyjeżdżał Józio, niegdysiejszy opiekun i niefortunny swat, ze 
swoją drugą żoną i dziećmi; pierwsza żona i dzieci zginęły pod Zagnańskiem. 
Okazywał teraz swej najmłodszej siostrze wiele serdeczności i nawet jej męża 
bardzo polubił, ostrzegał go nieraz, by nie przyjmować na noclegi nieznajomych 
Cyganek, bo nie wszystkie teraz szanują cygańskie prawa i nawet mogłaby taka 
nieznajoma was okraść, bo i to się już zdarzało.
Mura i jej mąż odwzajemniali tę życzliwość i przyjazne uczucia i podczas spotkań 
śpiewali we dwoje cygańskie piosenki, których K. nauczył się od Mury. Miał mały 
akordeon, na którym sobie i Murce akompaniował. Rodzina Mury z braćmi na czele 
przy pierwszym takim koncercie aż się popłakali i tak nas ściskali, że o mało 
nie udusili, a Murka się wtedy strasznie cieszyła i była szczęśliwa. Tańczyła 
też znakomicie i kiedy K. i jej bracia namówili ją, żeby popisała się swoim 
tańcem, usłuchała, a Cyganie i Cyganki nie mogli się nadziwić, że tak potrafi i 
że przez tyle lat nic a nic nie zapomniała.
Wkrótce po wojnie, kiedy już wiedziała o utracie całej prawie rodziny, 
postanowiła za wszelką cenę odszukać cygańskie sieroty, którym Niemcy zabili 
rodziców, aby je adoptować. Wiedziała, że wśród tysięcy ofiar były także 
zamordowane dzieci. Wiedziała też, że sama dzieci urodzić nie może, że jest 
bezpłodna. Chciała więc odnaleźć cudze, które nie byłyby przecież obce, bo — 
cygańskie. Pewna akuszerka, jej znajoma, powiedziała, że w Muszynie w przytułku 
prowa-
132
dzonym przez zakonnice są małe dzieci cygańskie, których rodzice zginęli w 
ostatnim roku wojny — i że ona sama wzięła na wychowanie chłopczyka, który ma 
już siedem lat. K. z Murą pojechał do Muszyny, gdzie się okazało, że są tam 
jeszcze dwie małe Cyganeczki, których rodzice zostali zabici pud Nowym czy 
Starym Sączem. Okoliczni mieszkańcy znaleźli dwie dziewczynki i chłopczyka w 
pobliskim lesie i przyprowadzili do zakonnic
Mieliśmy zamiar — wspomina K. — zabrać tylko jedną dziewczynkę, którą 
przyprowadziła zakonnica. Była to ładna około sześcioletnia dziewczynka; nosiła 
przybrane nazwisko Lasek, bo — jak mówiły zakonnice — znaleziono ją w lesie, to 
niech się nazywa Lasek, a na imię jej dały — Marysia. Kiedy już mieliśmy dziecko 
zabierać, druga zakonnica przyprowadziła nam drugą dziewczynkę. Miała cztery 
lata, na imię jej było Agnieszka, a nazwisko miała prawdziwe, Mirga, bo 
zakonnice wiedziały, że z tej właśnie rodziny pochodzi. Agnieszka bardzo źle 
mówiła, ale kiedy zobaczyła Murę, skoczyła jej w ramiona i zawołała: „mamusiu!". 
Murka się rozpłakała i mówi do mnie: „weźmy dwie, razem lepiej będą się chowały". 
Zabraliśmy obydwie do domu, imiona zostawiliśmy te same, a nazwisko daliśmy 
nasze.
Szczęśliwi, nowo upieczeni rodzice postanowili wspólnie, że muszą wychować 
dzieci tak, aby nigdy nie zaznały biedy ani krzywdy, by zdobyły wiedzę, 
rozwinęły inteligencję i — nie różniły się od innych dzieci, nie były gorsze. 
Niestety wkrótce mieli się przekonać, że nie jest to takie proste.
Kiedy dziewczynki zaczęły chodzić do szkoły, pytały Murkę: „Mamusiu, dlaczego 
dzieci nas przezywają: Cygany?. ) wyśmiewają się z nas?" A przecież Mura starała 
się, jak tylko mogła, dzieci były zawsze czyste i ładnie ubrane. Nawet sąsiedzi, 
znajomi i nauczycielki w szkole chwaliły Murę, że tak schludnie wyglądają jej 
dziewczynki, że są grzeczne i tak dobrze wychowane... Tak, być może były 
grzeczniej-sze nawet i lepiej wychowane od innych dzieci, ale cóż z tego — były 
„inne"... Agnieszka miała trudności z nauką, ukończyła tylko pięć klas; Marysia 
uczyła się lepiej, chodziła jednocześnie do szkoły muzycznej na naukę gry na 
skrzypcach i na fortepianie, miała duże zdolności w tym kierunku. Na popisach i 
uroczystościach szkolnych występowała na scenie, grając na instrumencie, a jej 
profesor przewidywał jej świetny rozwój i sukcesy. Przepowiednia z 
nieprzewidzianych przyczyn okazała się błędna...
Tymczasem Murka wracała do cygańszczyzny, mówiła coraz częściej i coraz więcej 
po cygańsku, czego od czasu ucieczki z taboru,
133
przez wszystkie lata wojny, nie mogła czynić wcale. Myślała czasem pocygańsku, 
mówiła zawsze po polsku. Teraz się to zmieniło. W1958 roku — dwadzieścia lat po 
odejściu Mury od swoich — przyjechał na zimę własnym konnym wozem brat Józio z 
rodziną i zamieszkał u Murki. W okolicznych domach i pobliskiej wsi także 
mieszkali Cyganie. K. dojeżdżał wówczas do pracy w Katowicach i od świtu do 
wieczora nie było go w domu. Murka w tym czasie, jak i obie córki, rozmawiała ze 
swoimi wyłącznie po cygańsku. Nie wiedząc o tym, we własnym mieszkaniu, nie 
ruszając się z miejsca, powracała w ten sposób coraz bardziej. Józio zamieszkał 
u nich z liczną rodziną: z żoną Tanią i czworgiem dzieci, a piąte dziecko — 
dziewczynka imieniem Czere-ma — przyszło na świat już tutaj. W gościnie. Tania, 
matka tych pięciorga, bardzo polubiła Murę i wzdychała czasem, że marzyłaby o 
tym, żeby chociaż jej najmłodsza pociecha, ta urodzona w domu K. i Mury mogła 
być tak samb wychowana, jak Marysia i Agnieszka. W tej swojej cichej zazdrości 
była jednak odosobniona: inne Cyganki patrzyły i oceniały inaczej odmienną 
sytuację obu dziewczynek. Mówiły z ironią, że Mura jest „wielką panią" i 
dzieci ,,na panie wychowuje", tak że nawet nie umieją dobrze mówić po cygańsku.
Zaczęły się jakieś powikłania cygańskich sąsiadów z władzą, coś ktoś ukradł, coś 
gdzieś komuś zginęło, podejrzenie padło na Cyganów mieszkających w pobliżu. K. 
poręczył za „swoich" Cyganów, dzięki czemu mogli zastać zameldowani. Ale Józio 
po tej aferze wyprowadził się z domu K. mówiąc, że nie chce przysparzać Murze i 
? kłopotów, jakie znów mogłyby wyniknąć. To rozstanie bardzo Murkę przygnębiło; 
K. starał się ją pocieszać, ale już wtedy wyczuwał, że coś niedobrego się z 
Murka dzieje, że coś ją dręczy i zasmuca, że już nie bywa tak radosna, jak 
jeszcze niedawno. Nawet już z edukacji Marysi, która zdała do liceum, nie 
potrafiła się tak cieszyć, jak zawsze. Czy to były skutki niedomagań serca? Czy 
objawy tęsknoty za cygańsz-czyzną?
K. wspomina: W marcu 1960 roku Mura już była w szpitalu, bo serce zaczęło mocno 
jej dokuczać. Któregoś dnia, po powrocie z Katowic, zastałem w domu bratową Mury, 
Blumę, która przyjechała do nas. Po pewnym czasie usłyszałem jakieś kwilenie w 
pokoju obok, jakby głosik małego dziecka. Pytam Marysi, co to — a Bluma mówi, że 
przywiozła nowo narodzone dziecko Tani, która miesiąc po porodzie zmarła i przed 
śmiercią prosiła, żeby zawieźć to dziecko do nas, to my je najlepiej wychowamy. 
Brat Mury, Józio, ojciec dziecka, nie chce go, bo przez nie zmarła mu Tania. 
Dowiedziawszy się o chorobie
134
Mury i jej pobycie w szpitalu, Bluma zmartwiła się bardzo, mówiąc, że musi już 
wracać... Mieszkali wtedy w Przasnyszu. Powiedziałem jej, żeby jechała do domu, 
a ja dam sobie jakoś radę. Do czasu wyjścia Mury ze szpitala wziąłem parę dni 
zwolnienia z pracy i razem z Marysią opiekowałem się maleństwem. Była to 
dziewczynka urodzona 11 lutego 1960 ?., ? jej matka zmarła 11 marca tegoż roku. 
Na imię dziecku dali Eugenia jeszcze w szpitalu i Bluma przywiozła mi jej 
metrykę urodzenia i zgonu jej matki. Na drugi dzień dałem o tym znać żonie, a 
ona została na własną prośbę zwolniona ze szpitala i po tygodniu przyjechała. O, 
jakże się Mura cieszyła na widok dziecka i tym, że Tania właśnie do niej kazała 
je zawieźć! Jakby wstąpiło w nią jakieś nowe życie.
Dziecko było bardzo słabe i lekarka, do której się zwrócono, orzekła, że zapewne 
nie uda się go utrzymać przy życiu i poradziła, aby zostawić je w szpitalu. 
Murka nie zgodziła się na to, poprosiła tylko o przepisanie właściwych leków. 
Zapewniła, że sama przy dziecku zrobi wszystko, co trzeba, i że na pewno nie 
pozwoli mu umrzeć. Tak się też stało. Znajomy pediatra przychodził prawie co 
dzień i po dwóch miesiącach widać już było, że niebezpieczeństwo minęło, a 
dziecko nabiera sił. W maju odbyły się chrzciny, na które nie przyjechał nikt z 
rodziny Mury. Stara dobra znajoma, pani Hania z Kielc, która przed laty 
przygotowywała Murę w Kielcach do ślubu, została chrzestną matką i zaproponowała 
dla małej imię Kinga, mówiąc, że „takiej czarnulce" należy się imię świętej 
Kingi. Imię zostało nadane, a Mura odżyła, cieszyła się Kingą jak własnym 
dzieckiem, znów była szczęśliwa. Ojciec dziecka, Józio, nie interesował się nim 
zupełnie, zdążył ożenić się po raz trzeci. Mura znów snuła z mężem plany 
dotyczące nowej córki, zapewnienia jej szkoły i zawodu.
Serce jednak nie pozwoliło o sobie zapomnieć, dokuczało coraz częściej i coraz 
dotkliwiej, pobyty w szpitalu zaczęły się powtarzać i przedłużać. Wreszcie w 
katowickiej Klinice Kardiologicznej zwołano konsylium, a diagnoza nie okazała 
się pocieszająca, wniosek zaś brzmiał: może jeszcze około pół roku życia. K. 
zabrał żonę do domu, podając jej zapisane leki, a lekarka z kliniki, dr Nowak, z 
wielką serdecznością przyobiecała opiekę nad chorą. I znów zaczęły przyjeżdżać 
Cyganki, krewne i obce, zwłaszcza latem, co napełniało K. niepokojem; mimo stanu 
zdrowia Mury namawiały ją, aby porzuciła męża i wróciła do Cyganów. Murka nie 
taiła tych rozmów przed mężem, zmartwiona zwierzała mu się, mówiła, co ona ma 
robić, przecież mnie nie może porzucić i wracać już nie może, i co by się stało
135
z Kingą? Widziałem jednak w niej już mniejszy zapał do tego, o czym marzyła, 
gryzła się w sobie... Żal mi jej strasznie było...
Zdrowie jak gdyby uległo pewnej poprawie, czuła się chwilowo nieco lepiej, ale 
lekarka zalecała jej spokój i jak najwięcej odpoczynku. Pewnego razu przyjechała 
do pobliskiego lasu duża grupa Cyganów, wśród której byli też członkowie jej 
dalszej rodziny. Kiedy K. przebywał w pracy, schodziły się do Mury Cyganki i 
ciągle namawiały, żeby szła z nimi na wieś wróżyć, żeby zabierała z sobą dzieci, 
bo już najwyższy czas nauczyć je wróżenia i cygańskiej mowy, a nie udawać wielką 
panią. Początkowo mówiła mężowj o tym, ale potem stopniowo stawała się coraz 
bardziej milkliwa, zasępiona, i K. czuł, że się zamyka przed nim, ukrywa swoje 
myśli i troski, że samotnie walczy z sobą. Próbował jej coś tłumaczyć, 
zaalarmowana pani Hania z Kielc pisała do niej, chcąc ją pocieszyć i odpędzić 
złe pokusy. Nic z tego. Smutek Mury, oddalający ją od tego, co było jej przez 
tyle lat najbliższe, narastał nieczuły na perswazje.
Przyszedł dzień, w którym stało się coś niepojętego dla K. Mura w tajemnicy 
przed nim wydała Marysię za mąż za dużo od niej starszego syna swego brata, 
zabitego przez Niemców pod Zagnańskiem. Marysia, w której pokładano tyle nadziei, 
której zdolnościami i postępami w nauce tak się dawniej Mura cieszyła, przerwała 
naukę w liceum. Zrozpaczony K. wyrobił jej pracę bileterki na kolei i z trwogą 
obserwował stan niewolniczego posłuszeństwa, do jakiego brutalnie zmuszał 
Marysię jej cygański mąż. Ale Mura mówiła: nie wtrącaj się, u Cyganów tak jest, 
że żona musi być posłuszna mężowi, takie jest prawo i już. K. nie mógł dociec, 
dlaczego to zrobiła. Mura i Marysia tłumaczyły mu później, że musiała w ten 
sposób dać dowód, że jest w dalszym ciągu Cyganką prawdziwą, ale kto wie, ile w 
tym prawdy? K. czuł się bezradny, a zresztą nie mógł i nie chdał reagować 
gwałtowniej, aby nie zaszkodzić coraz bardziej chorej żonie, której lekarz 
przecież zalecał wypoczywanie i zupełny spokój.
Minęło lato. Któregoś jesiennego dnia K. jak zwykle wrócił późno do domu. 
Mieszkanie było otwarte i puste. Wszystko w pokoju było porozrzucane i — ani 
żywej duszy. Brat K., mieszkający obok, powiedział, że Murka z Kingą i Marysia z 
mężem wyjechały z Cyganami...
Byłem zdruzgotany, nie wiedziałem, co robić, nie chodziło mi już o nic, tytko — 
dlaczego to zrobiła w takim stanie zdrowia i co będzie z Kingą?... Ale po trzech 
dniach Murka wróciła z Kingą, wyczerpana do ostateczności. Prosiła, abym jej 
wybaczył, bo namówili ją Cyganie i zabrali ze sobą, ale ona nie ma już siły na 
takie życie tuła-
136
cze i — beze mnie. Odchorowała tę wyprawę. W końcu zdecydowałem się sprzedać 
swoją część domu, wyjechać z Żarek, tym bardziej że na dobudowę domu zaciągnąłem 
pożyczkę w banku i musiałem co miesiąc spłacać, a choroba Murki wymagała 
dodatkowych wydatków. Udało mi się dostać mieszkanie służbowe w Zabrzu i zaraz 
umieściłem Murę w szpitalu w Katowicach pod troskliwą opieką dr Nowak. Mura była 
już bardzo chora. Dr Nowak powiedziała mi, że dobrze by było, żebym na lato 
zawiózł ją na wieś, najlepiej gdzieś nad morze...
K. wynajął mieszkanie na całe lato u rybaka w nadmorskiej wsi. Zawiózł tam Murę 
z Kingą i Agnieszką w maju, a wróciły dopiero we wrześniu. Dojeżdżał do nich 
prawie w każdą niedzielę, a gdy dostał urlop, wszyscy byli razem. Mura wzmocniła 
się, odzyskała równowagę duchową, znów zaczęła się uśmiechać jak dawniej. Potem 
przez kilka lat jeździła do tamtej wsi, ale tylko wtedy, kiedy K. miał urlop i 
mógł rodzinie towarzyszyć. Nastąpiła przeprowadzka z Zabrza do Katowic do nowego 
bloku wybudowanego przez zakład, w którym K. pracował. I tam znowu odwiedzili 
ich Cyganie, ci sami, z którymi Murka uciekła w Żarkach. Nie jeździli już po 
lasach, skończyło się wędrowanie i musieli się jakoś zadomowić. Mieszkali w 
Opolu i stamtąd przyjeżdżali znowu. Mura znów spochmurniała i zamilkła, a serce 
odzywało się coraz bardziej niepokojąco. I chore, i tęskniące, jakby chciało 
wymknąć się losowi, uciec przed nieszczęściem, jak braciom udało się kiedyś pod 
Zagnańskiem. Kiedy czuła się trochę lepiej, zabierała Kingę, choć mała chodziła 
już do szkoły, i Agnieszkę — i jechała do Opola, początkowo na dzień lub dwa, 
później nawet na tydzień. Wracała i znów czuła się gorzej. Było źle i lekarka 
stwierdziła, że centralne ogrzewanie w mieszkaniu może jej szkodzić. K. bez 
chwili wahania zaczął poszukiwać innego lokalu i przeprowadzili się do 
mieszkania z ogrzewaniem piecowym w Sosnowcu. Ale nie było poprawy, Mura nie 
mogła nocą zasnąć, męczyła się i coś tam sobie przemyśliwała w bezsenne noce po 
cygańsku. A opolscy Cyganie znów zaczęli przyjeżdżać i samotne myśli zamieniły 
się w rozmowy. Cyganki zostawały na noclegi i wciąż powtarzały się namowy, 
nieraz nocą...
Marysia ze swoim cygańskim mężem przeprowadziła się do Myszkowa i Mura, bardzo 
już słaba, zaczęła tam jeździć razem z Kingą, która przez to opuszczała lekcje w 
szkole. Wkrótce do domu przyjeżdżała już tylko na bardzo krótko i tylko po to, 
żeby wziąć od doktora lekarstwo i wracać. Niczyje perswazje nie pomagały, 
zacięła się w uporze,   ?.  jeździł do  Myszkowa,  żeby  wytłumaczyć,   uprosić;  
Marysia
137
z mężem mieszkała w betonowym baraku, było zimno i wilgotno. W początkach 1972 
roku, po kolejnym wyjeździe do Myszkowa, Mura napisała, że już do domu nie wróci. 
K. pojechał tam natychmiast, próbował tłumaczyć... Była po prostu głucha na 
wszystko. Nic już ją nie cieszyło, byłem bezradny. Jesienią tamtego roku po 
powrocie z pracy zastałem Murę z Kingą w mieszkaniu (miała klucz). Sąsiedzi mi 
powiedzieli, że przywiózł ją mąż Marysi, zostawił w sieni i odjechał. Była już 
ciężko chora, nie mogła o własnych silach jechać do dr Nowak. Pojechałem do pani 
doktor, przyjechała razem ze mną. Dzięki jej staraniom wkrótce umieszczono Murę 
w szpitalu, gdzie nastąpiła nawet lekka poprawa, ale w przeddzień Bożego 
Narodzenia pogorszyło się bardzo. W Wigilię przygotowałem opłatek i trochę 
wigilijnego posiłku, wziąłem ze sobą Kingę i pojechałem do szpitala. Murka była 
już bardzo słaba, mówiła mało i tylko szeptem: ,,pamiętaj o Kindze, bo się boję, 
że jak mnie zabraknie, to ci ją zabiorą". W samą Wigilię, kiedy się łamałem 
opłatkiem, ledwo dosłyszalnym szeptem powtarzała mi kilka razy: „bądź 
szczęśliwy". Na jej prośbę i za zgodą szpitala Kinga została z nią na noc, 
położyła się przy niej. Rano dostałem depeszę o śmierci Mury. Biedna Kinga 
strasznie płakała i mówiła: „tatusiu, kiedy się obudziłam, to mamusia nic już do 
mnie nie mówiła". Zmarła nad ranem, zasnęła i serce zasnęło... Pozostało, Muro, 
twoje marzenie — Kinga jest dziś szczęśliwą żoną i matką, dotrzymałem słowa, 
twoje pragnienia i jej matki spełniły się, a jej dzieci osiągną na pewno więcej, 
niż się spodziewaliśmy...
Kilka dni po pogrzebie Mury przyjechał jej brat Józio z Marysią i Agnieszką i ze 
swoją żoną, Julka. Powiedział, że chcą iść na grób. Był wczesny ranek, K. 
jeszcze nie wyjechał do pracy, a w domu była Kinga. Powiedzieli, że chcą i Kingę 
wziąć na cmentarz. K. zaniepokoił się, pamiętając przedśmiertną przestrogę Mury, 
ale nie mógł odmówić. Pojechali z Kingą i już nie wrócili; nie byli nawet — jak 
się okazało — na cmentarzu, tylko prosto pojechali do siebie, do Przasnysza. Po 
kilku dniach K. otrzymał od Józia wiadomość telefoniczną, że Kingę zabrał i nie 
odda. K. napisał w odpowiedzi list, w którym przypominał, że ostatnią wolą 
zmarłej żony Józia, Tani, a także Mury, było pragnienie, by K. wychowywał 
dziewczynkę. Wysłał też Kindze do Przasnysza paczkę z książkami do szkoły, 
ubrankami i pamiątkami po Murce — pierścionkami i kolczykami Mury. Otrzymał od 
Kingi list z prośbą, żeby do niej przyjechał, bo „Józio się nie gniewa", a ona 
bardzo by chciała zobaczyć się z ,,tatusiem". Pojechał. Przyjęli go ciepło, a 
Kinga była szczęśliwa i chciała, by ją K. zabrał ze sobą. Pró-
138
bował dogadać się z Józiem, ale usłyszał w odpowiedzi: „Póki ja żyję, będzie u 
mnie". Józio był już wtedy chory.
Po tamtej wizycie za jakieś trzy miesiące, późnym wieczorem ktoś puka. Już nawet 
spałem. Wdrzwiach staje Kinga w cygańskim stroju, sama. I mówi z płaczem: 
„Tatusiu, przyjmiesz mnie?". Rozpłakaliśmy się ze szczęścia oboje. Opowiedziała 
mi, że Józio jest bardzo chory i kiedy pojechał z żoną do lekarza, ona sprzedała 
jedną parę kolczyków, ??? je posłał, i odjechała — najpierw autobusem do 
Warszawy, a stamtąd pośpiesznym do mnie. Zadzwoniłem do Przasnysza i 
zawiadomiłem Józia, że Kinga wróciła. Józio pogodził się z tym, a po kilku 
miesiącach zmarł.
Marysia, jedyna z trzech córek, która powróciła do środowiska cygańskiego, 
widuje się z przybranym ojcem rzadko, zazwyczaj raz w roku na Wszystkich 
Świętych nad grobem Mury. Mieszka w Myszkowie, ma trzech synów i troje wnucząt. 
Agnieszka wyszła za mąż za Polaka, ma czworo dzieci i często odwiedza ojca. 
Kinga żyje w środowisku muzycznym, jej mąż jest solistą opery, a ona chórzystką 
i mają dwie córeczki.
Takie są w wielkim skrócie dzieje Mury, Cyganki, która chciała powrócić i nie 
mogła, chciała odejść — i nie potrafiła już tego dokonać. Czy ulegała namowom 
Cyganek, czy podszeptom własnej nostalgii? Bywało przecież, że te namowy i te 
podszepty mówiły to samo, potwierdzały się nawzajem. Zdarza się, że po długim 
wygnaniu powrót w swoje strony staje się najsilniejszą potrzebą, wzmagającą się 
jak głód. Ale czy życie Mury było wygnaniem? Trzydzieści kilka lat z kochającym 
i kochanym człowiekiem? I gdzie były jej rodzinne strony? I tu, i tam. Byłoby 
jej łatwiej, gdyby sama sobie nie była zawadą, gdyby nie musiała się bezradnie 
miotać wobec wyboru, który już nie był możliwy.
Przeczucie kresu życia potęguje ów instynkt powrotny, pogania do ucieczki w 
strony zaznane w przeszłości, każe wracać, jak do gniazda, choć nie ma już ani 
tych stron, ani owych czasów, ani dawno wygasłego dzieciństwa... Trwał jeszcze — 
już bez niej — dawny cygański obyczaj, w niej zaś pozostała głęboka pamięć 
wspólnoty, jej pierwotnej ojczyzny-swojszczyzny. Przez długie dobre i żmudne 
lata uczyła się u boku „Obcego" — ale przecież najbliższego jej człowieka — 
nowego, odmiennego świata i myślała, że potrafi go oswoić. W latach wojny, kiedy 
zmuszona zatajać swoje karalne śmiercią pochodzenie, umiała się zdobywać na nie 
byle jaką dzielność, czuła się chyba najsilniej związana ze swym nowym miejscem 
na ziemi — nie tylko uczuciem
139
i obowiązkiem, ale instynktem życia. Później swoją opieką nad cygańskimi 
sierotami, które przygarniała, zaspokajała niewyżytą potrzebę macierzyństwa, a 
zarazem pragnienie uczestniczenia w cygańsz-czyźnie, a więc swego rodzaju — 
powrotu. Przestało jej to z czasem wystarczać. Może wierzyła — po latach — że 
bóle jej serca biorą się właśnie z tego oddalenia od gniazda, a powrót byłby w 
stanie ukoić je i uleczyć? A może poczuła — bo bardziej o odczuwaniu niż 
rozumowaniu można tu mówić — że żyć jeszcze by może umiała z daleka, ale 
cierpieć woli u siebie? W jej wypadku to ,,u siebie" nie znajdowało się daleko 
od domu, choć zarazem przecież w jakimś niezmierzonym oddaleniu i nie dawało się 
z domem pogodzić. Zdążyła zatęsknić się aż do bólu za tą daleką swojszczyzną, 
której się sama kiedyś wyrzekła, ale nie zdołała wyrzec się do końca 
przywiązania do swojego domu. I tak, rozdarta przez dwa przeciwstawne 
przywiązania, dwie krańcowo różne tęsknoty, została w istocie — nigdzie...
Jeśli, jak wierzą Cyganie, dusza człowieka pozostaje przez pewien czas po jego 
śmierci w pobliżu swego doczesnego siedliska, to dusza biednej Mury musiała 
krążyć i wokół cygańskich siedzib, i nad swym osieroconym i owdowiałym polskim 
domem — jednocześnie. Ale tylko ten dom zapewnił jej dalsze między nami trwanie, 
przechowując ją w swej niegasnącej pamięci.






Werset z
ctóausKicj biblii

„Jaka, sądzisz, jest biblia cygańska? Niepisana, wędrowna, wróżebna. Naszeptata 
ją babom noc srebrna, Naświetliła luna świętojańska.
Kto   tę   księgę   odkryt?   My,   uczeni, Szperający w starzyżnie pamięci. 
Węchem gnani i przeczuciem tknięci, Pod spód zmysłów i myśli wpatrzeni.
Dolinami zapadłej wiedzy
Klechda   kręta   nurtuje   jak   rzeka"...
Julian Tuwim Biblia cygańska
Niepisana cygańska biblia... Czy można ją czytać? Raczej chyba — wróżyć z niej. 
Philippe Encausse, zwany Papus, pisał kiedyś o ta-roku, kartach, z których 
niegdyś wróżono, jako o ,,biblii cygańskiej". Nie wydaje się, aby miał rację. 
Być może znali Cyganie pewne znaczenie tarokowych kart, zagubione później przez 
nich w ciągu wieków, ale z pewnością nigdy nie należeli do wtajemniczonych w ich 
liczne i głębokie sensy filozoficzne i mitologiczne. Dla nas „wędrowną biblią" 
jest język cygański, żywa mowa, która im służy do porozumiewania się, nam zaś — 
między innymi także do... wróżenia. Nam — to znaczy cyganologom, „gnanym węchem", 
niejedno udało się z tej mowy wywróżyć...
Istnieje kartomancja — wróżba z kart; jest chiromancja — wróżba z linii dłoni; 
czemuż by nie miało być logomancji — wróżby ze słów? Jest i zajmuje się nią m.in. 
cyganologia. To owa — jak ją tu ad h ? ? nazwaliśmy — logomancja, nie wsparta 
żadnymi świadectwami historycznymi, odkryła kolebkę Cyganów, Indie, badając 
język Cyganów i stwierdzając jego bliskie pokrewieństwo z językami ludów znad 
Gangesu... To była pierwsza Wielka Wróżba cyganologii. Po niej przyszły następne; 
niekiedy błędne, chybiające celu — ale czyż najwpraw-niejszym nawet cygańskim 
wróżkom nie zdarzają się wróżby chybione?
„Szperając w starzyżnie pamięci" przyjrzyjmy się jednej z cyga-nologicznych 
wróżb, wróżbie błędnej, ale szczególnie ciekawej, bo doprowadziła nas — po 
latach — do nowego odczytania jednego z wersetów niepisanej cygańskiej biblii...
Pierwsze wiadomości o wielkiej migracji Cyganów do Europy w początkach XV wieku 
pochodzą z ówczesnych zapisków, kronik miejskich, akt sądowych...  Mówią o 
wielkich  hordach egzotycznych

143
przybyszów, nadciągających ze wschodu; dotyczą lat: 1419, 1422, 1427 i 
następnych. Przyjęto, że było to najpierwsze pojawienie się tego ludu w tych 
częściach kontynentu, że wcześniej tu nie bywali. Czy aby na pewno? Czy nie 
mogły nawet dużo wcześniej przenikać w te strony małe grupki, niedostrzeżone, a 
w każdym razie mniej rzucające się w oczy i nie odnotowane w kronikach?... Skąd 
by się bowiem wziął już w 1419 roku w Ziemi Sanockiej osadnik Petrus Cygan, w 
1428 w Królikowej — inny o tym samym nazwisku-nazwaniu, w 1429 w Be-rezówce — 
Nicolaus Czygan? A np. pod Nowym Sączem w owym czasie, jeśli nie wcześniej, wieś 
Cyganowice (Czigunowycze)? Musiały być te ślady oznaką wcześniejszego napływu 
Cyganów na nasze ziemie.
Sięgnijmy w czasy jeszcze bardziej zamierzchłe. W pochodzącej z początków XIV 
wieku staroczeskiej rymowanej Kronice Dalimila czytamy o ludziach, którzy 
pojawili się w Czechach w 1242 ?., przybywając z Węgier. Rok wcześniej, za 
panowania Beli IV najechali Węgry Tatarzy, przed którymi — być może — zbiegły na 
ziemie czeskie grupy Cyganów. Dalimil pisze o nich wprawdzie jako o tatarskich 
szpiegach, ale czego to ówcześni i późniejsi kronikarze nie wypisywali...
Roku od narodzenia Jezu Chrysta Miłosiernego tysiąc dwóchsetnego czterdziestego 
drugiego Kartasi chodzili tatarskimi szpiegami byli.
Czapy wielce wysokie mieli,
szaty krótkie a .torby nosili;
wszyscy w portkach chodzili,
laski długie w ręku trzymali.
Gdy pić chcieli, z brzegu schylając się pili,
gdy chleba prosili,
,,Kartas bog" tak mówili,
przeto ich Kartasami zwali.
Językoznawcy usiłowali zbadać, kim byli owi Kartasi czy Kartasy, skąd się wzięło 
ich nazwanie. Do wyświetlenia tej zagadki wziął się wybitny czeski slawista i 
historyk, autor komentarzy do Kroniki Dalimila, Konstantin Josef Jirećek. Ów 
znawca języków słowiańskich nie był w stanie samodzielnie doszukać się 
etymologii tajemniczego słowa ,,Kartas" czy zwrotu (?) ,,Kartas bog", zwrócił 
się więc o konsultację do profesora Julga z Innsbrucku, który orzekł, że wyrazy 
te
144
•
nie mogą wywodzić się z języków mongolskich. Zatem Jirećek oznajmił: Jedyny 
język, który daje pewne wyjaśnienie, jak przypuszczam, to język cygański, ? ? ? 
h u Cyganów znaczy — głód, ? ? r d a s jest to perfectum od słowa ker, kar — 
robić. ? art as bog znaczyłoby więc ,,zrobił głód, nastał głód". Gdyby się ten 
wywód potwierdził, mielibyśmy u Dalimila jedną z najstarszych wzmianek o 
Cyganach w Europie, a także najdawniejszy zabytek ich mowy.
Współczesna słowacka badaczka historii i obyczajów Cyganów, Emilia Horvathova, 
przytaczając tę opinię, zapewnia, że z językoznawczego punktu widzenia zarówno 
od strony gramatycznej, jak i znaczeniowej, wyjaśnienie to jest nie do obalenia. 
Niestety, jest wręcz odwrotnie. Wywód Jirećka jest najzupełniej dowolny i 
fantastyczny, a przez to fałszywy. W żadnym z dialektów cygańskich pień 
czasownika ,,robić" — te kereł — nie brzmi: kar (która to sylaba jest zresztą 
słowem znaczącym: penis!), lecz zawsze ker. Dla ścisłości dodajmy, że istnieje 
inne cygańskie słowo: te khareł, a więc nieco podobne, które znaczy: nazywać, a 
także — wołać. Ale Jirećek nie powołuje się na nie, natomiast dodaje, cytując 
słowa z Kroniki: ? a r-t a s b o g h znaczyłoby więc ,.zrobił głód, nastał 
głód"...
Tego rodzaju wywód etymologiczny świadczyć może o nieznajomości języka 
cygańskiego, wykazywanej przez komentatora, a jednocześnie o nieprzepartej chęci 
udowodnienia założonej tezy: mowa jest o Cyganach, a zatem trzeba udowodnić, że 
cytowane słowa z ich języka pochodzą. Perfectum od ,,robić" — te kereł — 
brzmiałoby w liczbie pojedynczej i trzeciej osobie: kergias, Kerghias, kerdźas 
lub kerdża — w zależności od dialektu języka cygańskiego. Identyfikowanie 
kergias z ,,kartas" nie jest poważne z każdego, nie tylko ściśle filologicznego 
punktu widzenia. Ponadto słowo ,,robić" jest czasownikiem czynnym, oznaczającym 
czynność, ,,nastał" zaś jest czasownikiem nijakim, oznaczającym stan. Oba słowa 
nie są wymienne, ponieważ ,.zrobił głód" jest zdaniem bezsensownym, 
interpretator podsunął wyraz inny: ,,nastał". I wszystko jest w porządku, 
wszystko — oprócz rzetelności badawczej.
Prosimy cierpliwego czytelnika o wybaczenie, ale trzeba było krótko wyjaśnić, w 
czym rzecz, na czym polega błąd uczonego komentatora. Nie tak powinna wyglądać 
cyganologiczna logomancja. Zresztą komentator zawinił nie tylko jako filolog w 
swych porównawczych dociekaniach. Nie jest bez grzechu również jako historyk. 
Powinien bowiem wiedzieć, jak bardzo i jak daleko Dalimil zwykł odbiegać od 
historycznej ścisłości, jak często mieszał prawdę z legendą,
10 —Pod berłem króla pikowego
145
a baśń z rzeczywistością. Ile w jego kronice, właściwych zresztą w owych czasach 
niejednemu kronikarzowi, zmyśleń i przeinaczeń — własnych i powtórzonych za 
poprzednikami, z których każdy miał niepisane prawo dla własnych potrzeb 
przekształcać opisywaną rzeczywistość. Zresztą lata dotyczące „Kartasów" mógł 
znać jedynie z ustnej tradycji, z krążących opowieści o minionych zdarzeniach...
Na czym ta wiara profesora w ścisłość Dalimilowej relacji polega? Na przykład na 
tym, że uwierzył, iż słowa „kartas bog" wypowiadali tajemniczy przybysze, 
prosząc o kawałek chleba, że między tymi słowami a chlebem i żebraniną jest 
bezpośredni związek! A cóż to za szaleni ludzie, którzy swoją prośbę o kęs 
chleba wypowiadali w nikomu nie znanym języku? Jeśli byli w istocie Cyganami — 
zawsze z niezwykłą łatwością przyswajającymi sobie obcą mowę — natychmiast 
nauczyliby się odpowiedniego zwrotu po czesku... Milcząca zgoda komentatora na 
prymitywny pomysł dawnego kronikarza, iż ludzi tych nazwano na podstawie tych 
trzech niezrozumiałych sylab, za pomocą których mieli prosić o chleb, nie wymaga 
komentarza. Cyganologiczna wróżba okazała się tym razem zupełną klęską. To już 
pomysł pewnej Cyganki wydaje się bardziej uprawniony językoznawczo, choć opaczny. 
Mówiła ona: My jesteśmy Roma, a obcy nazwali nas Cyganami od słowa ,,cyganić", 
to znaczy oszukiwać... To nas obraża... Odwróciła istotny związek między obu 
słowami, Cygana wywiodła od cyganienia, nie zaś odwrotnie. Tam jednak jakiś 
związek był, a w zgodnym z kronikarzem stanowisku komentatora Kroniki Dalimila — 
nie ma żadnego.
Czy więc, zaprzeczywszy dowodzeniom czeskiego uczonego, twierdzimy tym samym, że 
owi „Kartasi" to nie-Cyganie?... Przedwczesna by to była konkluzja. Zakładając, 
że w Kronice Dalimila tkwi ziarno prawdy, zastanówmy się raz jeszcze od początku 
nad obu słowami przybyszów, które odnotowała. Jeśli choć w przybliżeniu zapis ów 
odpowiada autentycznym wyrazom, można by poszukać w cy-gańszczyźnie jakiegoś 
tropu, by sprawdzić, czy się z niej wywodzą. Przeprowadzając taką 
„cyganologiczna wróżbę" nie musimy się uciekać do karkołomnych prób upodobniania 
do siebie za wszelką cenę słów niepodobnych i nie mających ze sobą nic wspólnego, 
wystarczy poszukać właściwych odpowiedników i — jeśli ich nie znajdziemy — 
uczciwie przyznać się do tego, jak Cyganka, która odmawia wróżby.
Poszukiwanie nasze przyniosło rezultaty. Przyznać wypada, że Jirećek,   
któregośmy  tak  surowo   potraktowali,  zbłądził wprawdzie,
146
miał jednak trafną intuicję, kierującą go we właściwą stronę, gdy poszukiwał 
u ,,Kartasów" cygańskich słów... Podążajmy więc w tę samą stronę, unikając 
manowców, jakie omamiły naszego poprzednika.
Bo co się okazuje? Kartas — Dalimilowe nazwanie XIII-wiecznego przybysza do 
Czech — to nic innego, jak prawie identycznie brzmiące, nieznacznie tylko 
odmienne cygańskie słowo, znane w kilku postaciach: hartjas, harfas, hardjas, 
hartiaris, chartas... Jest to wyraz pochodzący zapewne z greckiego chalkeus i 
znaczy: kowal, kujący miedź, kotlarz. Wyraz to nie umarły, odnotowuje go wiele 
słowników, m.in. w XIX w. R. Sowa w pracy o języku Cyganów słowackich * czy A. 
Colloci w słowniczku Cyganów bałkańskich **, a już w 1940 r. E. Hrkal***.
A zatem nie ,,Kartasami ich zwali" na podstawie ich dwóch słów — jak twierdzi 
Dalimil — lecz sami zwali się: Chartasi, czyli Kowale. Było to nie tyle 
określenie ich zawodu, najstarszej i głównej cygańskiej profesji, ile nazwanie 
rodowo-klanowe. pochodzące od tego zajęcia. Znamy do dziś najliczniejsze w 
Rumunii, ale nie tylko tam, tego rodzaju klany cygańskie o nazwach pochodnych od 
zawodowej specjalności takich ugrupowań: Lajeszi, Watraszi i in.
Domyślność jest ważną cechą bystrego wróżbity. Spróbujmy się zatem domyślić, 
dlaczego Jirećek poddał „Kartasów" takim filologicznym katuszom i po co z nich 
robił czasownik w trzeciej osobie liczby pojedynczej czasu przeszłego dokonanego? 
Na co mu to było? Odpowiedź nie wydaje się trudna. Przecież Dalimil przytacza 
jeszcze drugie słowo: bog. Komentator nie zapominając o tym, że miały to , 
zekomo być słowa związane z prośbą o chleb, kojarzy drugie słowo z cygańskim 
bokh — głód, a to z kolei zmusza go do poszukiwania w słowie pierwszym czegoś, 
co do tego „głodu" będzie się bezpośrednio odnosić, tworzyć z nim całość... 
Musiało to doprowadzić do najzupełniej fałszywej eksplikacji.
Jaka jest jednak „wyższość" tego błędnego wyjaśnienia nad naszym? Jest wprawdzie 
złe, ale kompletne, podczas gdy my odczytaliśmy jedynie pierwsze — to 
najważniejsze — słowo. Zapewne do odczytania drugiego wyrazu nie doszłoby nigdy, 
gdyby nie przypadek, wynikły zresztą ze żmudnych poszukiwań.
W jednym z rozdziałów Króla pikowego opisywaliśmy XIX-wieczną inwazję Kelderarów, 
którzy w sześćdziesiątych latach pojawili się tłum-
• R. Sowa, D/e Mundart der slovakischen Zigeuner. Góttingen 1887 "  A. Colloci. 
Gli Zingari, Storia dun popolo errartte, Torino 1889. "  E. Hrkal. Einfuhrung in 
die mitteleuropeische Zigeunersprache. Leipzig 1940
147
nie najpierw w ówczesnej Galicji, a parę lat po powstaniu styczniowym 1863 r. 
rozeszli się szerzej po ziemiach podzielonego rozbiorami Kraju i w 1868 r. 
dotarli do Warszawy, gdzie jedna z mniejszych grupek rozbiła swe namioty na 
Saskiej Kępie, nad brzegiem Wisły. Byli to kowale i kotlarze, trudnili się także 
ślusarstwem; wyrabiali i reperowali garnki i kociołki miedziane, nie stroniąc 
też od wyrobów z żelaza. Przytoczyliśmy fragmenty prasowych publikacji 
dotyczących egzotycznych przybyszów. W cytacie z „Kuryera Warszawskiego" z 9 
lipca 1868 r. (nr 149) opuściliśmy drobny fragment zdania, zbyt zagadkowego bez 
wyjaśnienia, aby teraz właśnie zacytować w całości słowa sprzed stu dwudziestu 
lat, wydrukowane w warszawskiej gazecie. Dawna to publikacja, ale czymże jest 
120 lat wobec siedmiuset, które minęły do dziś od przybycia do Czech 
tajemniczych „Kartasów"-Chartasów!
Widzieliśmy głównego ich przywódcę — pisze dziennikarz wysłany na zwiady na 
Saską Kępę — / żonę jego w stroju świątecznym, prawdziwie po cygańska ubranych w 
różne kolory jasne i godła ich dostojeństwa. On nosi laskę z wielką srebrną kulą, 
zwaną Partas--bot i zakłada wielkie kółko w ucho...
Przecierając oczy czytamy wielokrotnie te dwa słowa, ten powracający po siedmiu 
wiekach werset z biblii cygańskiej! Nie ulega wątpliwości: mimo błędu w źle 
dosłyszanej spółgłosce — są to te same słowa! Drobny dziennikarz od wzmianek o 
wydarzeniach miejskich nie mógł przecież znać Kroniki Dalimila, a gdyby nawet 
znał, nie przekręciłby zapisanych w niej słów. Swoją wiedzę — skromną bardzo — 
zawdzięczał wyłącznie przywódcy taboru, który odpowiedział mu na pytanie o nazwę 
ozdobnej laski-berła. Takie insygnium rodowej władzy, oznakę starszeństwa, 
nosili jeszcze i później przywódcy grup kelderarskich, co wielokrotnie 
odnotowano i utrwalono w malarskich podobiznach, a nawet na starych 
fotografiach... A samo nazwanie plemienno-zawodowe: Kelderari lub Kaldarari 
pochodzi od rumuńskiego — caldarar, tzn. kotlarz, jest mianem późniejszym, jego 
nosiciele zaś to potomkowie Chartasów.
Drugie słowo — bog czy bot — pozostaje nie odczytane! Kto popełnił pomyłkę — 
Dalimil czy żurnalista warszawski? A może obaj zapisali tę sylabę nieprawidłowo? 
Nie, tym razem dziewiętnastowieczny, późny zapis wydaje się bezbłędny. Bot lub 
bota — to wg Ackerleya *,  autora słownika Kelderarów,  laska,  kij,  maczuga...
* Fr. G. Ackerley, The dialect of the nomad Gypsy Coppersmiths, „Journal of the 
Gypsy Lorę Society, 1913—1914, vol. VII, nr 3.
148
Brytyjski cyganolog podaje ten wyraz z końcówką -a. Tak więc nie ma już 
absurdalnego zwrotu: „zrobił głód", jak przypuszczał Jirećek; jest — Chartas-bot, 
chartaski kij, laska Chartasów. Stary Cygan powiedział dziennikarzowi prawdę: 
jest to nazwa cygańskiego „berła" na długim kiju.
Nie należało brać zbyt poważnie dwuwiersza Dalimila:
Gdy chleba prosili, ,,Kartas bog" tak mówili
zestawienie prośby o chleb z owymi słowami jest najzupełniej dowolnej 
przypadkowe. Te dwa słowa, niedokładnie zapamiętane przez jakiegoś poprzednika 
Dalimila, i wtedy znaczyły to samo: długą laskę. Przypomnijmy sobie inny wers 
Dalimilowy o „Kartasach":
holi dlouhe v rukou drżeli
czyli: „laski długie w ręku trzymali"... Tak, właśnie o te laski chodzi. Nasze 
dociekanie dobiega końca i zdaje się dowodzić bezspornie, że to istotnie nie kto 
inny, lecz Cyganie właśnie odwiedzili Czechy ponad półtora wieku przed datą, 
którą przyjęto jako czas pierwszego pojawienia się ich we wschodniej i 
centralnej Europie. I w tym najważniejszym punkcie nie myliła Jirećka intuicja. 
Jemu więc, mimo wszystko, należy się palma pierwszeństwa. Kto więc odkrył i 
odczytał ten werset biblii cygańskiej?
... my, uczeni,
Szperający w starzyźnie pamięci,
Węchem gnani i przeczuciem tknięci...
Nasz wywód może jednak budzić pewną wątpliwość. W nazwie „chartaski kij" 
pierwsze słowo powinno, zgodnie ze składnią języka cygańskiego, nosić formę 
zaimka przymiotnikowego, brzmiałoby więc: chartaskro, chartaskero. Jednakże 
występuje — jak i drugie słowo — w postaci rzeczownikowej, tworząc wspólnie 
wyraz złożony: Chartas-kij. Otóż w niektórych starych cygańskich wyrazach, 
oznaczających pewne tkwiące w odwiecznej tradycji zjawiska, zachowała się owa 
dawna forma wyrazów złożonych, nieobecna już w mowie potocznej tego ludu. 
Najlepszym przykładem będzie tu S z e r o--R o m   —   Głowa-Cygan,   tytuł  
cygańskiego  zwierzchnika,   do  dziś
pełniącego swe funkcje w społecznościach cygańskich. Zgodnie z prawidłami 
cygańskiej mowy — powinien się on nazywać Szereskro Rom — Główny (naczelny) 
Cygan. Jednakże w tym tradycyjnym tytule zachowała się archaiczna forma złożona, 
dokładnie tak samo, jak w Charta s-b o t.
Logomancja dobiegła kresu, wróżba skończona, nikły werset biblii cygańskiej 
spróbowaliśmy odczytać, laskę kotlarskiego wójta wywieść z zamierzchłych czasów. 
Odwzajemniliśmy się w ten sposób naszym wróżbiarstwem Cygankom, darzącym nas od 
wieków wizjami przyszłości. Za te z ich przepowiedni, które mówiły o naszym 
jutrze, dajemy im okruch ich zapadłej w niepamięć przeszłości, jako zapłatę, na 
której wcale im nie zależy. To my cieszymy się tym odkryciem; one nie oglądają 
się za siebie.
Nie widać już odwiecznych cygańskich lasek, zniknęły bez śladu owe berła 
wędrownych władców. Jeszcze tylko jeden, może ostatni, dzierży w dłoni taką 
oznakę swego królowania: król pikowy, patron wróżb, prorok z cygańskiej biblii.


.
?


,
SPIS RZECZY
Pod berłem króla pikowego........        5
I.  Pod berłem króla pikowego......        7
II. Wróżbiarskie legendy      ........           15
III.   Prawróżby...........           22
IV.   Najazd kotlarzy        .........          33
V. Odczytywanie imion         .......          45
VI. Wróżby skuteczne........           54
VII. Smagła magia     ..........          66
VIII. Czarodziejstwo i czarozłodziejstwo       .    .           78
IX.  Przedwiedza i przesąd     .......          94
X. Zakończenie..........         111
Mura z rodu Wielkiej Głowy     .             .    .                  119
Werset z cygańskiej biblii                           .                  141



?<
? ?