LEKSYKON PRZYRODNICZY Trawy Grau, Kremer, Móseler, Rambold, Triebel Trawy Przekład z niemieckiego Jadwiga Kozłowska Świat Książki Koncepcja serii: Gunter Steinbach Tytuł oryginału: Graser © Mosaik Verlag GmbH, Monachium 1984 © polskiego wydania Bertelsmann Media Sp. z o.o. Wszelkie prawa zastrzeżone. Reprodukowanie, kodowanie w urządzeniach przetwarzania danych, odtwarzanie elektroniczne, fotomechaniczne lub w jakiejkolwiek innej formie w telewi- zji, radio oraz wykorzystywanie w wystąpieniach publicznych - również częściowe - tylko za wyłącznym zezwoleniem właściciela praw autorskich. Przekład z języka niemieckiego: dr Jadwiga Kozłowska Konsultacja: dr Anna Barbara Kozłowska Redaktor serii: Elżbieta Gomulińska i Beata Lewandowska-Kaftan Redaktor tomu Trawy: Magdalena Hildebrand Opracowanie graficzne książki: według oryginału niemieckiego Skład i łamanie: PHOTOTEXT Warszawa Printed in Germany ISBN 83-7129-701-7 Nr 1910 I Spis treści 6 Wstęp 7 Przegląd symboli obrazkowych i wyjaśnienie skrótów 8 Trawy - osiągnięcie w skali światowej 8 Trawy rosną wszędzie 10 Jak las zamienił się w łąkę 12 Rośliny trawiaste w systematyce roślin 14 Trawy - nasze najważniejsze rośliny uprawne 14 Pszenica 16 Ziarno zboża 18 Trawy (Poaceae) 20 Kwiaty na przykładzie traw 22 Od kłoska do całego kwiatostanu 24 Przegląd traw 172 Sitowate (Juncaceae) 174 Przegląd sitowatych 192 Turzycowate (Cyperaceae) 194 Przegląd turzycowatych 258 Rośliny podobne do traw 260 Przegląd roślin podobnych do traw 272 Formacje roślinne zdominowane przez trawy i gatunki trawopodobne 272 Powstawanie łąk i pastwisk 274 Ubogie pastwiska wapienne 274 Murawy bliźniczkowe („psiary") 276 Murawy napiaskowe 276 Suche murawy i stepy 276 Łąki kośne 278 Szuwary wielkoturzycowe 278 Torfowiska 280 Wykaz gatunków 285 Autorzy zdjęć Wstęp Dwie rodziny, trawy i turzycowate, obejmujące razem ok. 14000 gatunków rozprzestrzenio- nych na catym świecie, potocznie traktowane są jako rośliny trawiaste. Jakkolwiek trawy z 600 rodzajami są znacznie bogatsze w formy niż turzycowate, dzielące się jedynie na 90 rodzajów, to jednak trawy odznaczają się bar- dziej jednolitą budową. Pod względem pokre- wieństwa bliższe od traw są dla turzycowa- tych rośliny z rodziny sitowatych, omawiane także w tej książce. W publikacji uwzględniono również rodziny roślin podobnych kształtem do traw właściwych, które jednak nie są z nimi bliżej spokrewnione. Trawy kopalne znajdowane są jeszcze w gór- nej kredzie, ostatnim okresie ery mezozoicz- nej. W kredzie rośliny kwiatowe stały się do- minującym elementem flory lądowej. Wiat- ropylne trawy są więc stosunkowo „nowocze- snymi" roślinami w historii rozwoju, a nie bardziej prymitywnymi przodkami wysoko zor- ganizowanych roślin owadopylnych. Trawy zawładnęły znaczną częścią zbiorowisk roślinności lądowej już w trzeciorzędzie, pier- wszym okresie ery kenozoicznej. Na trzecio- rzęd przypada również rozkwit rozwoju ssaków. Ssaki były i są głównymi zwierzętami żywiącymi się trawą. Trawy usiłują bronić się przed zgryzaniem coraz twardszymi złogami krzemionki. Źdźbło trawy, które znajdzie się w sałatce a zwłaszcza między naszymi zęba- mi może nam uprzytomnić jak trudno je roz- gryźć. Zwierzęta żywiące się przeważnie roś- linami trawiastymi, na przykład konie, rozwija- ją potężne i bardzo skutecznie działające szczęki, aby móc wykorzystać jako pokarm masowo występujące trawy. Zachodzący w fi- logenezie zwierząt trawożernych rozwój prze- żuwania może być również zrozumiany jako odpowiedź na bogate zaopatrzenie w trawę prawie wszystkich miejsc życia na lądzie. Obok innych rodzin przeżuwaczami są: bydło rogate, żyrafy i jelenie. Wielkie ssaki lądowe rozwijały się w naturalnych wielkich strefach trawiastych. Trawa, jak żadne inne grupy roś- lin, wytrzymuje ciągłe spasanie, regularne zgryzanie eliminuje nawet jej konkurentów i znacznie stymuluje odnawianie się rośliny. Zbiorowiska trawiaste umożliwiają życie zbio- rowe dużych stad i istnienie licznych drapież- ników zarówno większych jak i mniejszych, które odżywiają się zwierzętami trawożer- nymi. Także człowiek żyje kosztem roślin tra- wiastych, ale nie bezpośrednio ich części zie- lonych, lecz nasion. Tymi roślinami autorzy zajmują się specjalnie dokładniej. Trawy uprawne, wytrzymujące nawożenie, na- dające się do tego by bydło przemieniało je w mleko, w nowoczesnej uprawie roli są nad- miernie preferowane na niekorzyść traw wy- magających zróżnicowanego środowiska. Ga- tunki umieszczone w Czerwonej księdze roślin wykazują wyraźnie, źe dziś nie tyle współcze- śni zbieracze kwiatków doprowadzają je do skraju wyniszczenia, co zachodzące zmiany i niszczenie siedlisk wielu dzikich roślin, zwła- szcza tych ekologicznie wyspecjalizowanych. Turzyce, tworzące zwłaszcza na wilgotnych łąkach duże łany, początkowo używane były na paszę dla koni i ściółkę dla bydła, i w ten sposób utrzymywane poprzez gospodarkę rol- ną. Osuszanie większości terenów wilgotnych, zniknięcie koni roboczych i przestawienie się ze stosowania ściółki zawierającej siano na gospodarkę gnojowicową sprawiło, że tu- rzycowiska, początkowo mające swoje stałe miejsce w krajobrazie, w niektórych okolicach stały się rzadkością. Autorzy ilustracji rozwiązali problem przed- stawienia gatunków dzięki wspaniałym zdjęciom robionym w terenie - co jest najważ- niejszą sprawą każdego przewodnika po trawach, zwłaszcza używanego przez ama- torów. Tylko do niewielkiej liczby fotografii użyto ma- teriału zielnikowego. Rysunki szczegółów wa- żnych przy oznaczaniu, opracowane przez autorów tekstu, zamieszczone obok opisywa- nych gatunków, oraz opis ograniczający się do ważnych cech gatunkowych umożliwiają cał- kowicie pewne określenie wszystkich przed- stawionych w tej książce gatunków. Nasz wy- bór gatunków reprezentuje dzikie rośliny tra- wiaste Europy, nie roszcząc sobie jednak pre- tensji do wyczerpania całości i kładąc szcze- gólny nacisk na rośliny Europy Środkowej. G.S. 6 Przegląd symboli obrazkowych * gatunek zagrożony w Polsce rj = męski O = żeński Trawy Sitowate Turzycowate Rośliny podobne Poaceae Juncaceae Cyperaceae do traw od str. 24 od str. 174 od str. 194 od str. 260 Skróty przy rysunkach w tekście L - liść 0L - przekrój przez liść PL - pochwa liściowa, zwykle dolna część liś- cia obejmująca pęd (do przejścia w bla- szkę liściową) K -kwiat PK - płatek kwiatu, płatek korony KW - kwiatostan, zgrupowanie kilku lub wielu kwiatów w jednym przeważnie charakte- rystycznie rozgałęzionym systemie Kł. - kłosek PW - plewa PD - plewka dolna NZ - nasada źdźbła 0Z - przekrój poprzeczny przez źdźbło P -pęd z osadzonymi na nim liśćmi lub kwiatami 0P - przekrój poprzeczny przez pęd PR - przysadka (przeważnie u turzyc), charak- terystyczny liść o suchej skórce, w które- go kącie znajdują się kwiaty O - owoc, kwiat ew. zalążnia do czasu doj- rzenia nasienia (u turzyc pęcherzyk) 00-przekrój poprzeczny przez owoc (u tu- rzyc przekrój poprzeczny przez pę- cherzyk) N - nasienie Ilustracje do turzyc, sitowatych i roślin podobnych do traw zostały wykonane z materiału oryginalnego, a do części traw według HUBBARD 7 Trawy - osiągnięcie w skali światowej W wielu językach występuje pojęciowe rozróż- nienie między trawami a ziołami. Ten podział roślin niezdrewniałych na dwie duże grupy jest bardziej godny uwagi niż początkowo mo- głoby się wydawać. Odzwierciedla on ocenę, że trawy reprezentujące bardzo wąski krąg pokrewieństwa, są przeciwstawiane niejako jakby równorzędnie całej reszcie różnorodnie zbudowanych roślin kwiatowych. Na tę ocenę wpływają dwa spostrzeżenia. Pierwsze zwią- zane jest z typowym, na pierwszy rzut oka uchwytnym, obrazem trawy jako smukłej roś- liny o cienkim źdźble, wąskich równolegle unerwionych liściach i niepozornych, prostych kwiatostanach - ogromne przeciwieństwo nie- zwykle bogatych w formy i na ogół wspaniale barwnie kwitnących ziół. Do drugiego prowa- dzi także sposób ich występowania. Trawy warunkują w wielu miejscach wzrost roślin, dominują w całym krajobrazie i spychają inne rodzime rośliny na dalszy plan. Ogólny podział niezdrewniałych roślin na trawy i zioła tym samym zawiera w sobie zarówno stronę jakościową jak i ilościową. Obie one zasługują na bliższe rozpatrzenie. U podstaw widocznej jednolitości pokroju roś- lin trawiastych - można prawie mówić o ich typowym „stroju" - leży wiele cech wspólnych dla tej grupy. Plan budowy roślin trawiastych doskonale potwierdził się na drodze ewolucji. Rozwijał się on wielokrotnie i dopasowywał do szczególnych warunków środowiska. Odbiega on istotnie od właściwości pozostałych grup roślinnych, których ze względu na ogromną różnorodność nie da się inaczej określić jak tylko w ten sposób, że nie są roślinami tra- wiastymi. Ogólny plan budowy wspólny dla wszystkich roślin trawiastych i niektórych trawopodob- nych rodzin roślin obejmuje duży wachlarz poszczególnych cech, szczegółów budowy i właściwości, zakodowanych w genach, a więc dziedzicznych. Na ich podstawie daje się oznaczyć ponad 100 gatunków traw środ- kowoeuropejskich i nie mniej turzyc. Poszcze- gólne gatunki różnią się od siebie nie mniej wyraźnie niż gatunki innych roślin kwiato- wych, ale do oznaczenia wymagają bardzo dokładnej obserwacji i właściwego rozumienia definicji poszczególnych organów roślinnych i ich szczegółów. Badanie traw dowodzi, pomimo na pierwszy rzut oka dużej jednorodności wyglądu, że na- wet w obrębie tego samego gatunku nie ma dwóch identycznych roślin. Ich dokładniejsze badanie pokazuje nam za- skakującą różnorodność. Jako rośliny wiatro- pylne mają one kwiaty nie pełniące funkcji organów rzucających się w oczy, dzięki któ- rym rośliny owadopylne przyciągają owa- dy wielkością, barwą, kształtem i zapachem. Skromny estetyczny wdzięk kwiatów traw wy- raża się raczej w szczegółach i małych wy- miarach. Trawy zmuszają do większego zbli- żenia i dokładniejszej obserwacji szczegółów wyraźnych i zawsze typowych dla gatunku. Trawy rosną wszędzie Pod względem ekologicznym rośliny trawiaste mają największe osiągnięcia. Już same trawy występują na całym świecie w prawie wszyst- kich formacjach roślinnych i wystarczająco często określają ich wygląd lub zestaw gatun- kowy. Trawy występują wysoko w górach i da- leko wokół kręgów polarnych na klimatycznej granicy występowania roślin kwiatowych. Jed- nym z dwu gatunków roślin kwiatowych, które występują również w częściach Antarktyki jest przedstawiciel traw. Rośliny trawiaste znajdu- jemy w wodach śródlądowych, szuwarach przybrzeżnych, na glebach stale wilgotnych lub zalewanych, ale także na miejscach trud- nych do zasiedlenia jak brzegi ulic, suche skarpy lub bloki skalne. Trawy mogą z powo- dzeniem zawładnąć nawet takimi miejscami jak żwirowiska, szutrowiska lub wierzchołki murów. Na brzegu morza wyspecjalizowane gatunki wytrzymują wysoką zawartość soli 8 Naturalne zbiorowiska trawiaste występują w wysokich górach, jak np. Alpy, w postaci zielonych hal powyżej górnej granicy lasu. Przez coroczny letni wypas bydła w wysokich górach i regularne karczowanie podrostu drzew pasterstwo zmieniło w wielu miejscach przebieg górnej granicy lasu i znacznie zwiększyło obszar wysokogórskich hal. Zgryzanie i nawożenie przez pasące się stada dodatkowo stymuluje gatunki roślin trawiastych, a usuwa z tej przestrzeni inne rośliny. w nadmorskich glebach. Na terenach wydmo- wych rośliny trawiaste przyczyniają się do utrwalania piasków i stabilizowania całego te- renu. Na tym specjalnym siedlisku muszą one być także odporne na drobny, lotny piasek, który działa jak dmuchawa piaskowa i może usunąć podłoże lub je usypać. Krótko mówiąc, rośliny trawiaste wytrzymują na siedliskach o ogromnej amplitudzie ekologi- cznej, od stale mokrych do ekstremalnie suchych i od bardzo gorących po arktycznie zimne. Wprawdzie w obrębie tego spektrum każdy poszczególny gatunek zajmuje swój wła- sny, najkorzystniejszy dla siebie obszar, ale w praktyce jedynie rodzina traw pokrywa wszy- stkie typy siedlisk możliwych do zasiedlenia przez rośliny kwiatowe - od grzbietów wyso- kich gór do brzegów morskich i od terenów bliskich biegunowi do równika. Nie ma takiej formacji roślinnej o większym znaczeniu eko- logicznym, w której zabrakłoby traw. Wiele zbiorowisk roślinnych jest opanowanych przez trawy. Około jednej piątej całej roślinno- ści świata to trawy: rozległe, nadające charak- terystyczny wygląd krajobrazowi obszary tra- wiaste między strefą leśną a pustynią, znane jako stepy, sawanny, prerie i pampasy. Roz- ległe sawanny występują na tropikalnych ob- szarach z deszczami w porze letniej. Na af- rykańskich sawannach przeważają gatunki traw z dużych rodzajów Andropogon, Aristida, Panicum i Pennisetum. 9 Na indyjskich sawannach dominują duże płaty traw z rodzaju Imperata, a na australijskich głównie z rodzaju Eragrostis i Sporobolis. Prerie i stepy są w znacznej mierze natural- nymi obszarami trawiastymi strefy umiarko- wanej z przewagą klimatu kontynentalnego. Tutaj rośliny trawiaste muszą wytrzymywać nie tylko letnie susze ale i niskie temperatury zimą, jak w puszcie węgierskiej lub na pam- pasach argentyńskich. Warto podkreślić boga- ctwo gatunkowe wielu stepów. Rzadko obsza- ry roślinności trawiastej składają się z niewie- lu panujących gatunków. Szerokie po horyzont kobierce tworzy na przykład Buchloe dactylo- ides na preriach północnoamerykańskich. Jak las zmieni! się w łąkę W Europie Środkowej i Zachodniej trawy two- rzą naturalne zbiorowiska tylko tam, gdzie wzrost drzew jest silnie ograniczony z przy- czyn naturalnych: hale górskie powyżej klima- tycznej górnej granicy lasu lub podmokłe gle- by wzdłuż zbiorników i cieków wodnych stały się domeną traw. Dopiero pod wpływem rol- niczego użytkowania przez człowieka na miej- scach, które z przyczyn klimatycznych odpo- wiadałyby lasom, powstawały rozległe wy- korzystywane gospodarczo obszary łąkowe. Obok pól tworzą się typowe elementy naszego krajobrazu kulturowego, który człowiek ufor- mował z krajobrazu naturalnego od czasów epoki żelaza. Na łąkach (dla zbioru siana) i pastwiskach (dla produkcji mleka i mięsa) większość konkurentów traw jest eliminowana przez samą formę użytkowania. Organy służą- ce do odnawiania się traw znajdują się tuż przy ziemi albo nawet pod ziemią. Stąd wy- trzymują one znacznie lepiej ścinanie lub zgryzanie niż wiele innych roślin. Dopiero gdy zaniecha się użytkowania terenów zielonych przechodzą one znowu stopniowo w zarośla, a w końcu w las. Zależnie od formy użytkowania oraz siedliska, łąki i pastwiska, mimo panowania traw, mogą przez jakiś czas być niezwykle kolorowe i peł- ne kwiatów. Bogate gatunkowo zbiorowiska roślinne (patrz str. 272) rozwijają się przede wszystkim na siedliskach ubogich. Są one bar- dziej naturalne i już ze względu na bogatą gatunkowo drobną faunę, cod względem eko- logicznym są bardziej wartościowe niż zubo- żone gatunkowo przez intensywne użytko- wanie żyzne łąki, na których pomyślnie rosną mniszek lekarski i szczaw oraz pół tuzina in- nych traw gospodarczych. Jakkolwiek właśnie na ekstensywnie użytkowanych terenach zielonych występuje niemało gatunków umie- szczonych w Czerwonej księdze i niektóre z tych siedlisk znajdują się nawet pod ochro- ną, nie wolno nam przeoczyć i tego, że przed- stawiają one uwarunkowane gospodarczo ele- menty naszego krajobrazu kulturowego. Barw- ne, wielogatunkowe łąki kośne znajdują się w Europie dopiero od około 1000 lat. Pastwis- ka natomiast są znacznie starsze. Powstały one bezpośrednio z lasów, które poprzez wy- rąb drzew i wypas początkowo zostały silnie prześwietlone, a w końcu zupełnie wyczy- szczone z roślin drzewiastych. Nasze współ- czesne łąki kośne z drzewami owocowymi naj- bliższe są dawnym pastwiskom leśnym. Wy- glądem przypominały one parki ze swymi du- żymi powierzchniami trawiastymi i powstawa- ły na terenach zasiedlanych od epoki brązu. Specjalizacja unika konkurencji. Tylko rzadko trawy konkurują z turzycami lub przedstawi- cielami innych rodzin podobnych do traw (str. 14) o to samo siedlisko. Turzycowate i si- towate zajmują w przyrodzie siedliska bardzo mokre, często ubogie i kwaśne. Dlatego są one roślinami wskaźnikowymi różnych typów torfowisk i podobnych zbiorowisk (wilgotne łą- ki, szuwary wielkoturzycowe, olsy) Jednakże w tych rodzinach znajdują się specjaliści, któ- rzy rosną również na dość suchych siedli- skach. > U góry: krajobraz kulturowy z łąkami i pas- twiskami. Rosnące tu trawy mają dużą war- tość paszową. U dołu: wilgotne łąki zostały opanowane przez turzyce; bydło mleczne unika ich 10 Rośliny trawiaste w systematyce roślin Rośliny trawiaste można określić jako rośliny typowe. Wykazują one jasno określoną budo- wę z klasycznym podziałem na korzenie, pęd i liście, podobnie jak większość innych roślin lądowych. Posiadają chlorofil, są więc zdolne do fotosyntezy, rozwijają kwiaty i rozmnażają się z nasion, ewentualnie z owoców. Jest więc zupełnie jasna ich przynależność do królestwa roślin, które teraz jest węższe i dokładniej zdefiniowane niż przed niewielu jeszcze laty. Obecnie nie zaliczamy do niego bakterii ani grzybów, które wydzielono w osobne królest- wa. Również barwnego zbiorowiska glonów nie zaliczamy już w węższym znaczeniu do królestwa roślin. Glony, z różnych względów, tworzą także własne królestwo. Systemy są klasyfikacjami stworzonymi przez badaczy. Powinny one odzwierciedlać natural- ne pokrewieństwa rozpatrywanych organiz- mów. Do kryteriów pokrewieństwa należą wspólne cechy budowy i ich zmienność. Z wie- lu grup pokrewnych, tworzących razem króles- two roślin, nasz schemat uwzględnia tylko te, które są konieczne dla klasyfikacji roślin tra- wiastych w szerokim sensie. Ze względu na specyficzne właściwości roz- mnażania, trawy należą do gromady roślin nasiennych (Spermatophyta), które zajmują w królestwie roślin równorzędne miejsce z mchami i paprotnikami. Charakterystyczną cechą nasiennych jest nasienie czyli zalążek rośliny, otoczony tkanką macierzystą i zaopat- rzony w tkankę odżywczą, bogatą w substan- cje zapasowe. Rośliny nasienne można podzielić na dwie podgrupy (podgromady): nagonasienne i okrytonasienne. Nagona- sienne, do których należą między innymi drze- wa i krzewy szpilkowe, mają na owocolistkach nagie zalążki, U okrytonasiennych, do których zaliczane są trawy, zawsze owocolistki obras- tają zalążnię i zamykają całkowicie zalążek. Aby nastąpiło zapłodnienie, pyłek spoczy- wający na znamieniu na zewnątrz zalążni mu- si wrosnąć długą łagiewką do zalążni. Do dalszego podziału okrytonasiennych używa się następnych ogólnych cech budowy. Trawy są roślinami jednoliściennymi - klasą roślin, odznaczającą się nie tylko liczbą liścieni, ale także szeregiem innych cech, takich jak spo- sób ukorzenienia, równoległe unerwienie liści lub budowa kwiatów. Wśród jednoliściennych można wyróżnić czte- ry podklasy. Trawy należą do Commelindae, grupy obejmującej tylko rośliny wiatropylne. Według najnowszych badań rozwinęły się one ze wspólnych przodków równolegle z owadopylnymi Liliidae. We florze europejs- kiej występują tylko przedstawiciele trzech rzędów: plewowce, ciborowce i sitowce. Każ- dy z tych rzędów zawiera tylko po jednej rodzinie szeroko pojętych roślin trawiastych: sitowate (Juncaceae), turzycowate (Cypera- ceae) i trawy właściwe (Poaceae). Zostaną one dokładniej przedstawione w niniejszej książce. Między tymi ważnymi rodzinami nie ma bliższego pokrewieństwa. Na dodatek nie zawsze można jednoznacznie ustalić, czy po- dobieństwo cech między Cyperaceae i Po- aceae opiera się na równoległym rozwoju i wskutek tego występuje niezależnie, czy też znajduje wyraz ich wspólne pochodzenie. Ró- wnież w innych grupach istnieją rośliny przy- pominające trawy, na przykład w podklasie rogożowatych (Typhaceae) i jeżogłówkowa- tych (Sparganiaceae), którymi również zajmu- jemy się na końcu tej książki. > Schemat miejsca traw w systematyce roślin 12 Królestwo roślin (Plantae) Gromada Mchy (Bryophyta) J Gromada Paprotniki (Pteridophyta, Gromada Rośliny nasienne (Spermatophyta) Podgromada: Nagonasienne {Gymnospermae = Cycadophytina) Klasa: Dwuliścienne (Dicotyledoneae = Magnoliatae) Podgromada: Okrytonasienne {Angiospermae = Magnoliophytina) Klasa: Jednoliścienne {Monocotyledoneae = Liliatae) Podklasa Commelindae Rząd Poales Rodzina Trawy (Poaceae) 13 Trawy - nasze najważniejsze rośliny uprawne Trawy stwarzają bezpośrednio lub pośrednio niezbędne do życia podstawy - również dla ludzi. Bardzo wiele gatunków traw jest rośli- nami paszowymi dla zwierząt hodowlanych, dostarczających produktów spożywczych i ma- teriałów do przeróbki technicznej. Każdy but skórzany reprezetuje przetworzoną biomasę roślinną, w której główny udział mają trawy. Niektóre trawy do dzisiaj wykorzystywane są w technice, jako surowce do wytwarzania pa- pieru lub na plecionki albo sznurki. Znacznie większe znaczenie mają jednak zboża, które dostarczają główną część naszego roślinnego pożywienia, dosłownie nasz chleb powszedni. Wśród siedmiu najważniejszych pod wzglę- dem gospodarczym roślin, tworzących podsta- wę ludzkiego pożywienia, znajdują się cztery gatunki traw. Na czele tej listy są pszenica, kukurydza i ryż. Jednakże i wiele innych traw użytkowych, jak liczne gatunki jęczmienia, któ- rego zbiory dochodzą do 300 milionów ton rocznie, jest przynajmniej w skali regionalnej znaczną częścią codziennego pożywienia. Bez obticie plonujących traw źle wyglądałoby wyżywienie ludzkości. Bezpośrednio z niektó- rych traw uprawnych pochodzi cała masa dóbr konsumpcyjnych takich jak kawa zbożowa, pi- wo, wódka, rum, arak. Pod pojęciem zbóż rozumiemy wszystkie roś- liny uprawiane ze względu na nasiona zawie- rające krochmal lub mąkę. W potocznym zna- czeniu należy tu również gryka (rodzina rdes- towate). Pod względem systematycznym poję- cie to ogranicza się tylko do traw. Gatunki zbóż znajdują się w rodzajach włośnica (Seta- ria), palusznik (Digitaria), Eleusine, jęczmień (Hordeum), owies (Avena), proso (Panicum), chwastnica (Echinochloa), kukurydza (Zea), sorgo (Sorghum, Pennisetum), ryż (Oryza), ży- to (Secale) i pszenica (Triticum). Jęczmień, owies, ryż, żyto i pszenica nazywane są rów- nież zbożami chlebowymi. Środki spożywcze produkowane ze zbóż nazywane bywają cere- aliami. Pszenica Wszystkie obecnie uprawiane zboża są rośli- nami szczególnie plennymi i zdatnymi do użyt- ku, nie występującymi w tej formie w stanie dzikim. Pierwsze zboża, których ludzie używa- li i które uprawiali od najdawniejszych czasów, przed nieomal 10000 laty, z pewnoś- cią były dzikimi trawami. Droga od dzikiej trawy do rośliny uprawnej została wyjaśniona w wielu szczegółach dla pszenicy. Jej najważ- niejsze etapy przedstawiono na załączonej obok tablicy ze schematem pokrewieństw. W ten zapewne sposób wyglądała ewolucja naszej obecnej pszenicy zwyczajnej (Triticum aestivum). Jak wykazują znaleziska kopalne, pszenica samopsza (Triticum monococcum) należy do najstarszych roślin uprawnych. Po- wstała ona przypuszczalnie przez selekcję z dzikiej pszenicy samopszy, trawy szeroko rozprzestrzenionej w Azji Mniejszej. Oba ga- tunki samopszy mają 14 chromosomów w dwóch zespołach po 7. Dla genomu pisze się formułę AA. Na podobnym obszarze co pszenica samo- psza rośnie blisko z nią spokrewniona trawa Aegilops speltoides = Triticum speltoides, również z 14 chromosomami, które jednak w obu zespołach należą do SS. U tej trawy w okresie kwitnienia plewki otwierają się szczególnie szeroko, tak że pylniki i znamiona są łatwo dostępne. Z tego względu może się więc łatwo krzyżować z innymi gatunkami. Normalną drogą powstałaby krzyżówka o for- mule AS. Z różnych genetycznych powodów jest ona niezbyt witalna i właściwie tylko wów- czas zdolna do życia, gdy nastąpi podwojenie zbioru chromosomów AASS. Takie osobniki są tetraploidalne, ponieważ zawierają cztery ze- społy chromosomów (z 28 chromosomami), w odróżnieniu od swych diploidalnych rodzi- ców. Roślin o formule genomu AASS dotych- czas jednak nie znamy; istnieje natomiast pszenica (Triticum timopheevi) o bardzo po- dobnym zestawie genów AAGG. 14 Od tej pszenicy pochodzi prawdopodobnie dzika płaskurka (Triticum dicoccoides) z ge- nomem AABB, a z niej drogą selekcji upraw- na pszenica płaskurka (Jriticum dicoccum - również z AABB), Płaskurka jest również prastarym zbożem uprawnym znalezionym w wykopaliskach w Jerycho i Catal Huyuk (oba z 7- 6 tysięcy lat p.n.e.). Rolnicy z epoki kamienia ulepszyli tę jeszcze bardzo pierwo- tną płaskurkę i stworzyli tym samym szereg lokalnych odmian, między innymi pszenicę długoościstą (Triticum turanicum) lub szcze- gólnie bogatą w gluten pszenicę polską [Triti- cum polonicum), ale także mającą do dziś duże znaczenie pszenicę twardą (Triticum dur urn). W trakcie ewolucji pszenicy musiała nastąpić co najmniej jeszcze raz krzyżówka dzikiego gatunku z takim, w którym nastąpiło podwoje- nie liczby chromosomów. Jako rodzice wcho- dzą w grę z jednej strony dzika płaskurka, która właśnie wnosi genom AABB, a z drugiej Aegilops squarrosa = Triticum tauschii z ge- nomem DD. Normalny mieszaniec powstały z tych dwóch form musiałby mieć 14+7 = 21 chromosomów i wykazywać formę dziedzicz- ną ABD, byłby jednak genetycznie bardzo niezrównoważony i z pewnością niepłod- ny. Dopiero spontaniczne podwojenie na AABBDD przyniosło zdolną do życia, heksa- ploidalną roślinę. Taki proces podwojenia ge- nomu nazywany jest przez genetyków allo- ploidyzacją. Alloploidalna (heksaploidalna) dzika trawa AABBDD nie jest znana. Heksa- ploidalne pszenice istnieją obecnie wyłącz- nie jako rośliny uprawne w wielu odmianach, a mianowicie jako orkisz (Triticum spelta) i jako pszenica zwyczajna (Triticum aesti- vum). Okres czasu, w którym odbywało się przejście od pszenicy tetraploidalnej do heksaploidalnej datuje się zwykle z dokład- nością do jednego wieku i przyjmuje się we- dług rozmieszczenia znalezisk na koniec epoki kamienia. Kulturalny rozwój ludzkości zależał więc od zboża. Ziarno zboża Ziarna zboża nie są nagimi nasionami, jak można by wnioskować z ich kształtu i konsys- tencji, lecz owocami. Prosta zalążnia z tylko jednym zalążkiem po przekwitnięciu zwykle rozwija się w jednonasienny, suchy, niepęka- jący owoc. Owocnia takiego niepękającego owocu łączy się w czasie dojrzewania z łupiną nasienia, przejmuje przez usztywnienie i szor- skość jej funkcję i w końcu się z nią zrasta. Takie nasieniopodobne owoce zwane są ziar- niakami. Przybierają one kształt typowy dla owoców traw i tym samym również dla zbóż. Każdy ziarniak pszenicy, jęczmienia lub żyta jest cudem morfologicznym. Dojrzałe ziarno ma na boku głęboką bruzdę. Jest to dawny szew brzuszny zalążni, a więc i strona, która w dojrzewającym kłosku jest zwrócona do ple- wki górnej, ewentualnie do osi kłosa. U pod- stawy strony grzbietowej ziarna znajduje się nieco asymetrycznie wyciągnięta tarczka. Pod nią leży zarodek, kiełkująca roślina, z wyraź- nie rozpoznawalnymi zalążkami korzenia i pę- du. Największą część ziarna pod silną owoc- nią (perykarp) i łupiną nasienną (testa) zajmu- je tkanka odżywcza, bielmo (endosperma). Tu- taj znajdują się upakowane w maleńkie zia- renka całe zapasy skrobi ziarna zboża i więk- szość rezerw białka. Zapasy te stanowią re- zerwę dla zarodka i mają służyć jako pomoc przy rozpoczęciu kiełkowania, zanim pierwsze listki nie wybiją się przez grudki ziemi i nie będą mogły się same zaopatrywać drogą foto- syntezy. Ten transport materii odbywa się przez warstwę tkanki (scutellum), która przyle- ga bezpośrednio do bielma i odpowiada prze- kształconemu liścieniowi. Pierwsze listki, roz- wijane przez młode rośliny zbóż, są z morfo- logicznego punktu widzenia już właściwymi liśćmi. Liścień pozostaje w ziarnie. > Kwitnący khsek pszenicy (z lewej) i prze- krój podłużny przez kiełkujące ziarno pszenicy (z prawej) z zabarwionym zarodkiem 16 owocnia z łupiną warstwa aleuronowa bielmo (endosperma) scutellum (liścień) pochwa liściowa zawiązki liści stożek wzrostu odcinek osiowy zawiązek pędu zawiązek późniejszych korzeni warstwa palisadowa korzeń pierwotny pochwa korzeniowa zawiązek czapeczki korzeniowej miejsce przyczepu szypułki resztka micropylu resztka wiązki przewodzącej miejsce przyczepu szypułki Budowa ziarna zboża (pszenicy) 17 Trawy (Poaceae) i* $fa #2 kłos wiecha wiecha kłosoksztattna 10000 gatunków traw (Poaceae) należących do ponad 600 różnych rodzajów tworzy jedną z najobszerniejszych rodzin w obrębie roślin kwiatowych. Za wyjątkiem wyrastających wy- soko jak drzewa i dlatego silnie zdrewniałych bambusów, tworzących wtasną podrodzinę w obrębie Poaceae, trawy są roślinami ziel- nymi. Niektóre gatunki zamykają cały swój cykl życiowy w ciągu jednego roku (wiechlina roczna). Inne kiełkują podczas lata lub jesieni, owocują jednak dopiero latem następnego ro- ku (zboże ozime, stokłosa miękka). Większość jest gatunkami kilkuletnimi lub trwałymi, two- rzą więc zdolne do przezimowania kępy, roze- tki, rozłogi lub podziemne płożące się pędy. Na podstawie budowy źdźbła (łodygi) można łatwo i pewnie odróżnić trawy od innych po- dobnych do traw roślin. Źdźbła traw są: - zawsze cylindrycznie okrągłe lub najwyżej bardzo mało spłaszczone, - podzielone na kolanka czyli węzły (nodia) i międzywęźla (internodia), przy czym zazwyczaj długość międzywęźli zwiększa się od dołu ku górze, - w międzywęźlach są na ogół puste i jedynie w węzłach wypełnione tkanką; tylko niewie- le gatunków traw ma łodygi z rdzeniem, - zawsze dwustronnie ulistnione, to znaczy liście zmieniają się od węzła do węzła na przeciwległych stronach źdźbła. Od strony technicznej źdźbło trawy jest dosko- nałą, nieomal mistrzowską konstrukcją. Przy znacznej, często ponad metrowej długo- ści ma grubość zwykle poniżej 2 mm, a mimo to utrzymuje bogato rozgałęziony lub ścieśnio- ny, w każdym razie dość ciężki kwia- tostan. Jest to możliwe tylko dlatego, że w ścianie źdźbła znajdują się włókniste ele- menty wzmacniające, które skutecznie za- pobiegają złamaniu się źdźbła pod własnym ciężarem. Tylko bezpośrednio nad kolankami przerywa się ciąg włókien. Tu bowiem znaj- dują się strefy wzrostu z tkankami zdolnymi do podziału, które z jednej strony popychają źdźbło ku górze, z drugiej mogą je wypros- tować ze skośnego położenia. Jeżeli pociąg- nąć za źdźbło, to z reguły urywa się ono nad kolankiem w strefie podziału komórek. Liście traw składają sie zawsze z dwóch różnych odcinków. Część nasadowa nazywa się pochwą liściową. Osadzona jest ona na kolan- ku i otacza międzywęźle zachodzącymi na siebie brzegami prawie do wysokości następ- nego kolanka. Zwykle pochwy liściowe są ot- warte z jednej strony. Tylko u niewielu gatun- ków traw (np. u gatunków drżączki i perłówki) zrastają się rurkowato. Górna część może być rozdęta. Na górnym końcu pochwa przechodzi w blaszkę liściową. W miejscu przejścia częs- to znajduje się mały, skórzasty rąbek zwany języczkiem liściowym (ligula). Jego znaczenie nie jest dla nas jasne, lecz z powodu różno- rodności wyglądu u różnych gatunków, poma- ga w oznaczaniu. Przednia strona końca po- chwy liściowej może być wyciągnięta w zaost- rzone uszka. Blaszka liściowa może być płas- ka lub zwinięta a nawet pofałdowana, ale za- wsze jest wydłużona i z zaostrzonym wierz- chołkiem. Ma typową równoległą nerwację, charakterystyczną dla roślin jednoliściennych. Każdy nerw liściowy jest wiązką przewodzą- cą, służącą do transportu substancji pokarmo- wych i konstrukcyjnego usztywnienia powierz- chni blaszki. Smukła, wysoka trawa potrzebuje odpowiedniego zakotwiczenia w ziemi. W od- różnieniu od roślin dwuliściennych nie rozwija się korzeń palowy lecz liczne korzenie przyby- szowe od podstawy pędu, które z kolei tworzą korzenie boczne pierwszego i drugiego rzędu. W sumie powstaje dzięki temu system korze- niowy znacznej długości. Stwierdzono, że cał- kowita długość wszystkich korzeni wyrośniętej rośliny żyta wynosi prawie 80 km. Większość traw korzeni się płytko. 18 Przekrój przez pochwę liściową i źdźbło owsa ozimego (mikrofotografia w świetle spolaryzowanym) Kwiaty na przykładzie traw W porównaniu z barwnie kwitnącymi roślina- mi takowymi trawy mają kwiatostany raczej niepozorne ale nie pozbawione urody. Długie kłosy, wiechy kłosokształtne lub wiechy naszych traw łąkowych stanowią pod wzglę- dem morfologicznym szczególne organy roś- lin, których nie da się przeoczyć, nawet wów- czas gdy brak im osobliwych kształtów i ży- wych kolorów. Trawy, jako wiatropylne, mogą zrezygnować z sygnałów skierowanych do zwierząt poszukujących pyłku. Ich pyłek jest biernie przenoszony przez wiatr i prądy po- wietrzne, dlatego muszą swe kwiatostany wy- nieść dosłownie ponad powierzchnię liści. Tą drogą można uzyskać zapylenie tak samo skuteczne jak przy docelowym przenoszeniu pyłku przez pszczoły, trzmiele lub motyle, jeśli tylko odpowiedni gatunek występuje w danej okolicy wystarczająco licznie. Wspa- niały kwiat z barwnym okwiatem nie speł- nia tego zadania i byłby przeszkodą zarów- no w startowaniu ziaren pyłku z worków pył- kowych jak i przy lądowaniu ich na znamie- niu innego kwiatu. Przy bliższym pozna- niu, raczej skromnie ukształtowane kwiaty i kwiatostany traw okazały się w wysokim stopniu przystosowane do tego sposobu za- pylania. Filogenetycznie wiatropylność jest cechą sto- sunkowo pierwotną, Dla traw okazała się ona znacznie bardziej korzystna niż zapylenie przy pomocy owadów. Zbiorowiska trawiaste skła- dają się zazwyczaj z ogromnej liczby osobni- ków, a zatem przy zapylaniu potrzebowałyby odpowiednio dużo owadów, aby zdołały one zapylić wszystkie rośliny. Przystosowanie do wiatropylności wyraża się w niektórych szczególnych cechach bu- dowy kwiatu traw. Dokładniejsza obser- wacja wskazuje również, że stosunkowo pro- sta konstrukcja kwiatu nie musi rezygnować z piękna szczegółów. Do dokładniejszego obejrzenia kwiatów traw potrzebna jest lu- pa powiększająca 5-10 razy, jest ona zgoła niezbędna dla prawidłowego oznaczenia gatunku. Jak każdy kwiat, również kwiat trawy, składa się ze słupka z dwoma (u niektórych gatunków z trzema) długimi, pierzasto rozgałęzionymi i przeważnie szkliście przezroczystymi zna- mionami. Wychwytują one z powietrza unoszący się wokół pyłek. Pod słupkiem znaj- dują się trzy, umieszczone na bardzo długich nitkach, zwykle zwisające pręciki (stamina) z żółtawymi lub czerwonawymi pylnikami, każ- dy z dwoma połówkami pylnika (theka), w su- mie z czterema woreczkami pyłkowymi. Poni- żej pręcików leżą dwie, rzadziej trzy malutkie, podłużne łuszczki (lodiculae). Są to ciałka ja- miste, które pobierając wodę zwiększają się znacznie i w ten sposób powodują otwarcie kwiatu. W skład kwiatu wchodzi wreszcie jeszcze je- den organ łuskokształtny, plewka górna (pa- ka). Druga plewka, plewka dolna (kmma) tworzy przysadkę kwiatu trawy. W porównaniu ze wspaniale ukształtowanym kwiatem tulipa- na czy róży, kwiat trawy ogranicza się do najbardziej koniecznych funkcji zapylenia przez wiatr. Tylko rzadko kwiaty traw występują pojedyn- czo, jak u perłówki jednokwiatowej. Przeważ- nie wiele kwiatów zgrupowanych jest gęsto obok siebie i tworzy kwiatostan częściowy - kłosek. Kłoski mogą być bardzo małe jak u mietlic, ale też mogą mieć długość kilku centymetrów jak u owsa. Bez lupy widać je jako zbite, niekiedy raczej okrągtawe lub w innych przypadkach wydłużone części skła- dowe kłosa lub wiechy. W kłosku każdy poje- dynczy kwiatek znajduje się w kącie własnej plewki dolnej. U podstawy kłosek objęty jest górną i dolną plewą (gluma). Obie plewy można traktować jako przysadki kwiatowe częściowego kwiatostanu. Ich długość i ukształtowanie stanowią ważne cechy sys- tematyczne do oznaczania gatunków. Cały kłosek składa się zawsze z dwóch plew, pew- nej liczby plewek dolnych (zależnie od liczby kwiatów) i po jednej piewcę górnej w każdym kwiecie. Na schemacie przedstawiono kłosek dwukwiatowy. 20 Budowa kłoska trawy (schematycznie; wszystkie osie rozciągnięte) (u góry) i trawy (u dołu) oś kwiatostanu zewnętrzna i wewnętrzna okrywa kwiatowa zewnętrzny pręcik wewnętrzny pręcik słupek trójdzielny przysadka kwiatowa oś kłosa plewka górna zewnętrzny pręcik łuszczki prosty (niezłożony) słupek plewka dolna Schemat kwiatostanów traw 0 kolba kłos wiecha kłoso kształtna 21 Porównanie budowy kwiatu trawy z budową kwiatu rośliny owadopylnej wskazuje na cha- rakterystyczne podobieństwa i cechy różniące. Różnice widoczne są najwyraźniej przy poró- wnaniu diagramu np. stokłosy (rodzina Poace- ae) i złoci łąkowej (rodzina Liliaceae). Złoć ma budowę kwiatu typową dla większości roślin jednoliściennych z jednym zewnętrznym i jednym wewnętrznym okółkiem okryw kwia- towych, po trzy elementy w każdym okółku, następnie z zewnętrzym i wewnętrznym okół- kiem pręcików (razem sześć pręcików) i jed- nym centralnym słupkiem. Wszystkie części poszczególnych okółków spełniających te sa- me funkcje są geometrycznie dokładnie roz- mieszczone. Człony składowe wewnętrznego okółka znajdują się zawsze w przerwach mię- dzy elementami okółka zewnętrznego. Kwiat trawy można scharakteryzować jako modyfikację tego wzoru podstawowego (patrz również opis sitowatych str. 172 i turzycowa- tych str. 192). Największe przekształcenie wy- kazuje okrywa kwiatowa. Jej zewnętrzny okó- łek składa się tylko z plewki górnej, która skierowana jest zawsze stroną grzbietową ku osi kłoska i wyraźnie zrośnięta z dwóch uprze- dnio osobnych listków. U niektórych nieli- cznych traw tropikalnych do dziś jeszcze wy- stępują zawsze rozdzielone plewki górne. Człony wewnętrznego okółka są jeszcze bar- dziej przekształcone. Pozostają z niego zaled- wie obie łuszczki. Ich ustawienie względem plewki górnej i pręcików zdradza między in- nymi ich pochodzenie liściowe. W trakcie filogenetycznego rozwoju kwiatu traw zredukowane zostały również pręciki: z obu okółków pozostał tylko pierścień zewnę- trzny z trzema pręcikami. Trójdzielny słupek liliowatych przemienił się u traw w pojedyn- czy; zawiera on tylko jeden zalążek. We wszy- stkich funkcjach kwiatu zaistniały zatem prze- kształcenia i zmiany. W sumie jednak nie są one aż tak duże, żeby nie można było wy- prowadzić wtórnie uproszczonego kwiatu tra- wy od podstawowego typu kwiatu roślin jedno- liściennych. Dopiero takie porównanie spra- wia, że stają się zrozumiałe przekształcenia kwiatu traw i ich filogenetyczne powiązania. Od kloska do całego kwiatostanu Pojedynczy kłosek trawy jest w zasadzie wie- lokwiatowy i stanowi mały kwiatostan (kwiato- stan częściowy). Liczniejsze lub bardzo liczne kłoski skupiają się w duże kwiatostany, stano- wiące typowy obraz kwitnących traw. Przy tym jest wiele możliwości tego skupiania się, sta- nowią one jednocześnie ważne cechy rozpo- znawcze i umożliwiające oznaczenie. W naj- prostszym przypadku bezogonkowe kłoski osadzone są na osi kwiatostanu. Takie kwiato- stany nazywamy kłosami. Ściśle biorąc kłosek powinien być jednokwiatowy, ale u traw nie zważa się na takie ograniczenie. Wiele traw ma swe kłoski na długich, wielokrotnie rozga- łęzionych gałązkach bocznych. Takimi kwiato- stanami są wiechy mogące u niektórych ga- tunków osiągać duże rozmiary. Gałązki bocz- ne mogą być również bardzo krótkie. Wówczas kwiatostan jest wprawdzie wiechą, ale na pierwszy rzut oka wygląda jak kłos i nazywa się go wiechą kłosokształtną. Dopiero po przegięciu takiej wiechy kłoso- kształtnej rozpoznaje się dokładniej rozga- łęzienia. Jedynie u niewielu traw występują kwiatostany graniaste, w których kłoski siedzą na długich, ale zawsze nierozgałęzionych ga- łązkach bocznych. Jeżeli szypułki kiosków skierowane są w jedną stronę, mówimy o gro- nie jednostronnym. Trawami palczastymi nazywane są wreszcie takie gatunki, u których liczne kłosy zgrupowane są na końcu źdźbła i wyglądają niby palce u ręki. Kolba (jak u ku- kurydzy) powstaje jako przekształcenie kłosa przez powiększenie tkanki osi kwiatostanu. > Z lewej u góry: kwiat wyczyńca męski, u dołu żeński > Z prawej u góry znamiona i antheridia w kwiatostanie rajgrasu > Ł/ dołu: kwiatostan stokłosy; z lewej kwiat męski (żółty), z prawej kwiat żeński 22 Stokłosa prosta Bwmus erectus j\____//Wygląd: trawa trwała, ros- niM y^j-nąca w gęstych kępach. Uko- K H. --- rżenia się do głębokości I LU-JJ -Jgg cm^ wytrzymuje suszę O^^-^IU^ i zimno. Źdźbła wysokości \ ui\w) J 40-120 cm, sztywno wyprosto- KsIflLff] wane, cienkie lub mocne, \jjw przeważnie nieowłosione z 3- lffi -4 kolankami. Liście wąskie, W żółtawozielone lub szarozie- ] I lone, blaszki liściowe długoś- ^# styctl kępach, doras- \^\) L=:^y tai^ca do 6? cm ^•oanBa^ez wysokości. Żdźbta wzniesione lub wznoszące się łukowato. Po- chwy liściowe zamknięte najwyżej w jednej trzeciej wysokości od dołu (por. kostrzewa czerwona, F. rubra agg.). Języczek liściowy krótki, niepozorny, z matymi uszkami. Blaszki liściowe ściśle zwinięte, szydtowate lub cien- ko włosowate, jasnozielone lub ciemnozie- lone, niebieskoszaro omszone albo nie om- szone (ścieralna warstwa wosku). Wiechy dłu- gości do 12 cm, przed zakwitnięciem i po kwitnieniu ściągnięte. Gałązki wiechy wypros- towane, najniższa osiąga prawie jedną trzecią długości wiechy. Kłoski podłużnie jajowate, zielone lub nabiegłe fioletowo, 3-8-kwiatkowe. Plewy lancetowato wąskie, na grzbiecie z krót- kimi rzęskami. Plewki dolne z ością lub bez ości. Te cechy w obrębie różnych licznych takso- nów ulegają zmianom zarówno genetycznym jak i środowiskowym. Do tego między takso- nami występuje wiele form pośrednich, nierzadko utrudniających dokładne oznacze- nie. Do tej grupy zaliczono np. następujące taksony (z podaniem ich ważniejszych i bar- dziej charakterystycznych biotopów): F. airoides: kwaśne, ubogie murawy piętra alpejskiego; F. curvula: subalpejskie zbiorowiska napiar- gowe; F. duvalii: murawy stepowe na podłożu skalis- tym i piaszczystym; F. guesłfalica: ubogie murawy nawapienne, spasane przez owce; F. heteropachys: suche murawy na kamienis- tym podłożu wapiennym i krzemianowym; F. ovina sensu stricto: suche ubogie murawy; F. pallens: murawy szczelin skalnych; F. pannonica: murawy naskalne; F. patzkei: ubogie w wapń suche murawy; F. polesiaca: murawy piaskowe na wydmach; F. psammophila: murawy piaskowe zasobne w wapń; F. pseudovina: wypasane ubogie murawy na- wapienne*; F. rupicola: suche murawy; F. tenuifolia: ubogie murawy napiaskowe, dą- browy; F. trachyphylla: murawy napiaskowe; F. vallesiaca: stepy kamieniste. Okres kwitnienia: ogólnie od kwietnia do paź- dziernika, jednak różny w zależności od tak- sonu. Siedlisko: ogólnie: na skałach, suchych i pół- suchych murawach, łąkach, pastwiskach, na drogach, różnie jednak w zależności od tak- sonu. Rozmieszczenie: ogólnie: Europa, Azja - ob- szary o klimacie umiarkowanym, północna Af- ryka, Ameryka Północna, jednak różnie w za- leżności od taksonu. Uwagi: nazwa kostrzewa owcza (F. ovina agg.) bez podania bliższych wyjaśnień, o jaki specjalny podgatunek chodzi, określa bardzo niespecyficzną, dużą, kosmopolityczną, he- terogeniczną i bogatą w formy grupę różnych, ale bardzo blisko spokrewnionych gatunków w obrębie kostrzewy owczej. Dotyczy to w ten sam sposób kostrzewy czerwonej (F. rubra agg.) i innych gatunków kostrzew.Takie grupy zwane również gatunkami zbiorowymi dzielą się na różne taksony o różnej randze systema- tycznej. Zależnie od właściwości i filogenety- cznego znaczenia cech diagnostycznych zali- czane są do małych gatunków, podgatunków, odmian lub ras. Częściowo taksony te są zaró- wno morfologicznie - ze względu na kształt zewnętrzny, jak i ekologicznie - zgodnie z wy- maganiami środowiskowymi, lub geograficz- nie - ze względu na rozprzestrzenienie - bar- dzo wyraźnie rozróżnialne. Zdarzają się jed- nak w tej grupie taksony bardzo trudne do rozróżnienia, tak że często, gdy nie mamy do dyspozycji żadnych decydujących cech, wszy- stkie blisko spokrewnione taksony w sposób uproszczony określamy obejmującą wszystko nazwą, jak np. kostrzewa owcza lub kostrzewa czerwona. 38 Kostrzewa różnolistna Festuca heterophylla Wygląd: trwała leśna trawa, bogato ulist- niona, gęstokępkowa, nie tworząca rozło- gów. Źdźbła wznie- sione, gładkie, wy- sokości 60-120 cm, lecz dość wiotkie, przeważnie tylko z 3 kolankami. Pochwy liściowe rurkowato za- mknięte, na grzbiecie zaokrąglone. Języczki liściowe wykształcone tylko w postaci wąskie- go, skórzastego brzeżka, z krótkimi, niepozor- nymi uszkami. Liście odziomkowe niekwit- nących, płonnych pędów zwinięte, na przekro- ju poprzecznym trójkątne, bardzo wąskie, szy- dłowato-nitkowate, w przekroju 0,3-0,6 mm, 3-nerwowe, szorstkie (w porównaniu ze śmiał- kiem pogiętym Deschampsia flexuosa o gład- kiej, nieomal tłusto naoliwionej górnej powie- rzchni liści), wiotko zwisające. Liście łody- gowe pędów kwitnących i owocujących płas- kie, długości do 25 cm, szerokości 2-3 mm, z wierzchu słabo owłosione, z 7-11 nerwami. Wiechy duże, luźne, wąskie, lekko zwieszone. Gałązki wiechy w okresie kwitnienia mniej więcej poziomo odstające. Kłoski równową- skie, wydłużone, do 10 mm, 3-9-kwiatowe, zie- lone, rzadziej fioletowo nabiegłe. Plewy rów- nowąsko lancetowate, zaostrzone. Plewki dol- ne na grzbiecie szorstkie, na szczycie zbiega- jące się w ość długości 5-6 mm. Znane są formy żyworodne. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: ciepłolubna, wskaźnik podłoża les- sowego, na świeżych zasadowych, ale zwykle bezwapiennych, próchnicznych glebach leś- nych, przede wszystkim w świetlistych lasach dębowo-grabowych. Rozmieszczenie: środkowa i południowa Euro- pa. Uwagi: nazwa polska i naukowa pochodząca z języka greckiego wskazuje na cechę charak- terystyczną: całkowicie różnie wyglądające szczeciniaste liście odziomkowe i płasko roz- łożone liście łodygowe. Kostrzewa czerwona Festuca rubra agg. Wygląd: bogaty w for- my, gatunek zbioro- wy o następujących wspólnych cechach: trawy trwałe, rosnące przeważnie luźno, rzadko w postaci zbi- tej murawy, z dość długimi podziemnymi rozłogami. Źdźbła wyso- kości 20-80 cm, sztywno wzniesione, pochwy liściowe prawie całkowicie zamknięte (porów- naj kostrzewę owczą F. ovina agg.), starsze postrzępione, języczek liściowy bardzo krótki, przeważnie w postaci tylko wąskiego, skórzas- tego brzeżka. Blaszki liści odziomkowych zwi- nięte, grubo szydlaste i dość sztywne, blaszki liści łodygowych przeważnie płaskie, matowe lub szarozielone. Wiechy wyprostowane, lu- źne, tylko słabo rozgałęzione, lekko pochylo- ne, najniższa gałązka wiechy prawie o połowę krótsza od całej wiechy. Kłoski długości do 10 mm, 4-6-kwiatowe. Plewy zaostrzone albo z krótką ością. Plewki dolne z ością długości 1-2 mm. Cechy te u różnych taksonów zmie- niają się rozmaicie i są uwarunkowane zarów- no genetycznie jak i środowiskowo. Istnieje do tego mnóstwo form pośrednich, które często utrudniają dokładne oznaczenie. Grupa ta obejmuje np. następujące taksony (z poda- niem ważniejszych i bardziej charakterystycz- nych biotopów): F. diffusa: ziołorośla górskie; F. nigrescens: dość żyzne łąki górskie; F. rubra sensu stricto: suche łąki, ubogie mu- rawy; F. salina: wilgotne łąki nadmorskie; F. trichophylla: łąki bagienne; F. unifaria: na piasku, nad brzegami wód; F. villosa: wydmy nadmorskie. Okres kwitnienia: ogólnie: od kwietnia do paź- dziernika, jednak zależnie od taksonu. Siedlisko: ogólnie: łąki, pastwiska, półsuche i suche murawy, na drogach. Rozmieszczenie: Europa, część Azji o umiar- kowanym klimacie, północna Afryka, Ameryka Północna, jednak różnie, zależnie od taksonu. 40 0 Trawy 41 Kostrzewa leśna Festuca altissima m i ///////] Wygląd: leśna trawa l\ lllll/l średniej wielkości, \uyJJiiIJJ/j trwała, zimozielona, V\ /i rosnąca gęsto lub luż- HV^6y no, bez rozłogów, ba- IbBi r(^zo częst? wyst?Puie lr| płatami. Źdźbło wy- hJI l/ 0l sokości 60-120 cm, wzniesione, z 3-4 kolankami, cienkie, u pod- stawy pogrubione trwałymi, żółtawymi łus- kami (które odpowiadają pochwom bez blaszek liściowych). Liście w stadium pąka zwinięte, nagie. Pochwy liściowe szorstkie, prawie zupełnie otwarte. Języczki liściowe długości 1-3 mm, zaokrąglone, porozcinane. Brak uszek. Blaszki liściowe mocne, długie do 60 cm, równomiernie zaostrzone ku wierzchoł- kowi, z wierzchu niebieskawozielone, od spo- du zielone, nagie, na brzegach szorstkie. Bla- szki przeważnie skręcone, ukazujące ku górze błyszczącą dolną stronę. Wiechy duże, długo- ści do 15 cm, w okresie kwitnienia początkowo skierowane na wszystkie strony, po przekwi- Kostrzewa olbrzymia Festuca gigantea - -~ Wygląd: duża, wznie- siona, trwała, rosnąca fkępkowato trawa le- J śna, niekiedy two- / rżąca murawy, bez rozłogów. Źdźbła do- chodzą do 200 cm wy- PL sokości, często u pod- stawy wznoszą się łukowato, są nierozgałęzio- ne, z ok. 5 lekko brązowawoczerwonawymi ko- lankami. Pochwy liściowe otwarte, na grzbiecie zaokrąglone, na brzegach szorstkie, nagie, ota- czające najwyższe źdźbło do podstawy wiechy. Języczki liściowe długości do 2 mm, stępione. Duże, zaostrzone, sierpowate uszka obejmują źdźbło. Liście odziomkowe nie szczeciniaste lecz, podobnie jak liście pędowe, płaskie, dłu- gości do 60 cm, szerokości 5-15 mm, mocne, zwężające się równomiernie ku wierzchołkowi, od wierzchu szarozielone i niekiedy szorstkie, od spodu ciemnozielone, błyszczące, przeważ- nie gładkie. Wiechy duże, długie do 40 cm, szeroko rozpierzchłe. Gałązki wiechy zawsze 42 tnięciu zwisające na jedną stronę lub zgięte. Gałązki wiechy często wężykowate. Kłoski po- dłużnie owalne, 6-7 mm, 4-8-kwiatowe, blado- zielone, niekiedy fioletowo nabiegłe. Plewy zaostrzone, z 1 nerwem. Plewki dolne zaost- rzone, z wyraźnym grzbietem, 3-nerwowe, bez ości. Plewki górne tak samo długie jak dolne. Okres kwitnienia: od czerwca do lipca. Siedlisko: dość częsta, na glebach leśnych, świeżych, próchnicznych, przeważnie kwaś- nych, także kamienistych, w cienistych lasach bukowych i bukowo-jodłowych lasach pięter górskich (gatunek wskaźnikowy), głównie na wysokości 400-800 m n.p.m. Rozmieszczenie: Europa. Uwagi: kostrzewa leśna jest łatwa do odróż- nienia od innych gatunków kostrzewy po sze- rokich liściach, może być jednak mylona z trzcinnikiem leśnym (Calamagrostis arundi- nacea), dla którego jednak charakterystyczne są wyraźnie błyszczące, ciemnozielone, skrę- cone do góry blaszki liściowe oraz to, że liść na górnej stronie jest słabo owłosiony. po dwie razem na osi, szorstkie, początkowo odstające dość daleko poziomo, później wiotko zwisające. Kłoski długości 10-15 mm, luźne, 3-10-kwiatowe, jasnozielone. Plewy trwałe, zróżnicowane, długości do 8 mm, równowąskie i zaostrzone. Plewki dolne długości do 9 mm, szeroko lancetowate, na grzbiecie zaokrąg- lone, 5-nerwowe, z ością długą do 20 mm, często wężykowatą. Plewki górne z dwoma delikatnie szorstkimi liniami. Okres kwitnienia: od lipca do sierpnia. Siedlisko: częsta na wilgotnych, żyznych i zasa- dowych glebach ilastych, cieniolubna roślina wskaźnikowa wilgotnych siedlisk, w lasach liś- ciastych, przede wszystkim w łęgach, również na porębach i w wilgotnych rowach. Rozmieszczenie: Europa, Azja, Afryka. Uwagi: kostrzewa olbrzymia może krzyżować się z innymi gatunkami kostrzewy. Warta uwagi jest jednak, jak i u innych kostrzew, zdolność do tworzenia krzyżówki międzyrodzajowej z ży- cicą trwałą (Lolium perenne) w x Festulolium brinkmanni. Kostrzewa trzcinowa Festuca arundinacea Wygląd: trawa trwała, rosnąca w gęstych kępkach z daleko pło- żącym się kłączem. Źdźbło wzniesione, mocne, wysokie do 150 cm, przeważnie gładkie i tylko pod wiechą nieco szorstkie. Pochwy liściowe aż do nasady otwarte, na stronie grzbietowej za- okrąglone, pochwy liści odziomkowych szorst- kie, białawe, nie porozrywane. Języczki liścio- we stosunkowo krótkie, do 1 mm. Małe, wąs- kie, na brzegach orzęsione uszka u podstawy blaszek. Liście długie do 70 cm, szerokie do 10 mm, sztywne, z wierzchu krótko owłosione, od spodu gładkie, stopniowo się zwężające w cienki czubek. Wiechy długie do 40 cm, liczne kłoski, czasami zwisłe, luźne, otwarte, niekiedy również ściągnięte. Oś wiechy i gałą- zek szorstka. Mniejsza z dolnych gałązek wie- chy z 5-8 Woskami (por. z kostrzewą łąkową F. pratensis). Kłoski 4-3-kwiatowe, wąsko owal- Ine lub wydłużone. Plewy trwałe, wąsko lan- cetowate, zaostrzone. Plewki dolne podłużnie lancetowate, bez ości lub z ością do 4 mm długą, 5-nerwowe, na nerwach szorstkie, na grzbiecie zaokrąglone. Bardzo blisko spokre- wniona z kostrzewą łąkową, o wielu formach. Okres kwitnienia: od czerwca do lipca. Siedlisko: na wilgotnych, żyznych, ciężkich glebach, na brzegach strumieni, w mokrych łąkach, na brzegach dróg, w mokrych rowach, wskaźnik siedlisk wilgotnych. Rozmieszczenie: Europa, Azja o umiarko- wanym klimacie, północna Afryka. Uwagi: kostrzewa trzcinowa ma niewielkie znaczenie dla użytków zielonych, ma opinię gatunku małowartościowego. Dostarcza nie- zbyt dobrego siana i bywa spasana przez byd- ło tylko wówczas, gdy jest młoda. Jej kępowa- ty wzrost jest niekorzystny dla jednorodnej runi traw. Ma znaczenie na takich powierzch- niach, na których ze względu na wysoki po- ziom wody gruntowej nie udają się lepsze, bardziej plenne gatunki. Kostrzewa łąkowa Festuca pratensis Wygląd: trwała, z kró- tkim płożącym się kłączem, luźno kęp- kowa, ciemnozielona, trawa łąkowa o wielu formach. Źdźbło wy- prostowane lub łuko- wato wzniesione, wy- sokości 30-120 cm. Pochwy liściowe otwarte aż do nasady, na grzbiecie zaokrąglone, nagie, liście odziomko- we brunatne, postrzępione. Liście długie do 20 cm, szerokie do 5 mm, wiotkie, od dołu błyszczące, stopniowo zwężające się w deli- katny wierzchołek, u podstawy blaszki z nagi- mi, zaostrzonymi uszkami. Języczki liściowe krótkie, nie przekraczające 1 mm. Wiechy wy- prostowane, niekiedy trochę się zwieszające, ok. 15 cm długie, ściągnięte, jednostronnie skierowane. Najmniejsza z dolnych gałązek wiechy tylko z 1-3 Woskami (por. z kostrzewą trzcinową), kłoski przeważnie 7-8-kwiatowe, wąsko owalne, jasnozielone, niekiedy nabieg- łe fioletowo. Plewy lancetowate, stępione. Ple- wki dolne szeroko lancetowate, przeważnie bezostne, zaostrzone, z niewyraźną nerwacją. Okres kwitnienia: od czerwca do lipca. Siedlisko: często na świeżych łąkach i past- wiskach, przy drogach i na miejscach trawias- tych, na glebach żyznych, również cięższych. Rozmieszczenie: Europa, Azja o umiarko- wanym klimacie, zawleczona do Ameryki. Uwagi: kostrzewa łąkowa jest wysoką trawą, powszechną na użytkach zielonych. Jest to odporna na spasanie trawa paszowa, przy du- żych ilościach liści daje tylko niewiele źdźbeł i bywa chętnie zjadana przez bydło. Nie ma wielkich wymagań siedliskowych. W dogod- nych warunkach klimatycznych pozostaje zie- lona zimą i w następnym okresie wegetacyj- nym może szybko wypuszczać nowe pędy. Miejscami może uzyskać pełne plonowanie już w drugim roku po posianiu. Dobrze znosi duże dawki nawozu, jednak przy silniejszym nawożeniu azotem jest wypierana przez sil- niejsze konkurencyjnie gatunki łąkowe. 44 } \*r Trawy m »%¦?$ * Festuca paniculata Wygląd: trawa trwała, luź- nokępkowa, o pędach wyso- kości 50-100 cm, u nasady słabo cebulkowato zgrubia- łych, przeważnie tylko z 2-3 liśćmi łodygowymi. Języczki liściowe do 2 mm długości. Pochwy liściowe dość ściśle przylegające, nie rozpadają się na włókna po obumarciu. Blaszki liściowe wyraźnie po- kryte nalotem, z wierzchu szarozielone, od spodu ciemnozielone, dość sztywne, zaostrzone, długości do 20 cm i sze- rokości ok. 2 mm. Wiechy długości 7-12 cm, wąsko jajowate, na wierzchołku czasami lekko zwisające, poza tym wzniesione, zwarte, z gładkimi gałązkami. Kłoski długości 10- -15 mm, 3-5-kwiatowe, brunatno zabarwione, szeroko owalne. Plewki dolne wyraźnie 5-ner- wowe, lancetowate, zaostrzone, zawsze bez ości. Plewy z szerokim skórzastym brzegiem. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: Festuca paniculata preferuje gleby kamieniste, o małej zawartości części ziemis- tych, zmiennowilgotne, jakie występują na ot- wartych, nasłonecznionych łąkach górskich. Rozmieszczenie: szeroko rozprzestrzeniona w południowej Europie od południowych Alp aż po Bałkany, ale nigdzie zbyt częsta. Poza tym również w północnej Afryce (Atlas), a także w zachodnich Himalajach. Prawie zawsze na skale macierzystej, dlatego w pewnej mierze może być uważana za wskaźnik zakwaszenia. Pokrewny gatunek: na podobnych siedliskach, jednak zawsze o podłożu wapiennym, wystę- puje w południowo-wschodnich Alpach Festu- ca laxa wysokości 30-60 cm. Blaszki liściowe dość sztywne, zwinięte lub złożone i dlatego szydlaste. Kłoski długości 8-9 cm zabarwione na fioletowo. Plewki dolne zwężone powyżej środka i zawsze z ością. Ze względu na ogra- niczony obszar występowania roślina ta jest uważana za gatunek endemiczny południo- wo-wschodnich Alp. Na tym obszarze wystę- pują jeszcze inne podobne gatunki kostrzewy. Festuca alpina Festuca halleri Wygląd: trwała, wysokości 5-10 cm, kępkowa trawa alpejska. Źdźbła cienkie, deli- katne, otoczone pochwami i od góry kanciaste. Pochwy liściowe rurkowato zamknię- te, po obumarciu brunatno- czerwone i postrzępione. Liś- cie włosowato cienkie, szero- kości 0,3-0,4 mm, 3-5-ner- wowe, łodyga z jednym tylko liściem, wyrastającym w pobliżu podłoża. Wie- chy krótkie, długości ok. 3 cm, mniej więcej groniaste, na każdej gałązce wiechy aż do dolnych (2-4 gałązek) tylko po 1 kłosku, długo- ści ok. 6 mm, 3-4-kwiatowym, bladozielonym. Plewy równowąskie. Plewki dolne lancetowa- te, z ością równą połowie długości plewki lub dłuższą. Znane są formy żyworodne. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: szczeliny w skałach wapiennych w ekstremalnych warunkach klimatycznych. Rozmieszczenie: Alpy, do 3000 m n.p.m. Wygląd: niska, dochodząca tylko do wysokości 10-15 cm, trwała trawa kępkowa. Źdźbła w górnej części kanciaste, gładkie. Pochwy liściowe czę- sto całe, a co najmniej powy- żej połowy rurkowato za- mknięte, gładkie, nagie, po- strzępione. Blaszki liściowe szydlaste, sztywne, 7-nerwo- we. Wiechy długości do ok. 3 cm, oś wiechy przeważnie szorstka. Kłoski długości ok. 0,6 mm, 4-5-kwiatowe. Plewka dolna z ością, ość długości co najmniej poło- wy plewki. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: na glebach kwaśnych, mniej więcej suchych, w murawach piętra alpejskiego. Rozmieszczenie: europejskie, azjatyckie i pół- nocnoafrykańskie góry wysokie. Uwagi: nazwa gatunkowa nadana ku czci szwajcarskiego przyrodnika Albrechta von Hallera. 46 Brodobrzanka wodna Catabrosa aquatica Catapodium rigidum Wygląd: trawa trwata wysoko- ści 50-80 cm, tworząca luźne murawy dzięki zakorzeniają- cym się rozłogom. Źdźbła wznoszące się, ukorzeniają się na kolankach, u podstawy rozgałęzione, z krótkimi, nie kwitnącymi pędami. Blaszki liściowe długości do 15 cm, szerokości do 15 mm, o brze- Y^Ikl gach schodzących się łód- kowato na czubku, u młodych złożone, później płaskie. Języczki liściowe długości do 4 mm, nieco zaostrzone. Wiechy luźne, odstające, po przekwitnięciu ściągnięte. Kłoski 1-3-kwiato- we. Plewy bardzo małe. Plewki dolne z 3 nie- wyraźnymi ząbkami, bez ości. Okres kwitnienia: od maja do października. Siedlisko: na wilgotnych, żyznych glebach ob- szarów źródliskowych, w rowach, na brzegach cieków wodnych. Rozmieszczenie: Europa, Azja o umiarko- wanym klimacie, pn. Afryka, Ameryka Pn. Wygląd: trawa krótkotrwała, wysokości 2-20 cm, ze skoś- nie wznoszącymi się źdźbła- mi, rosnąca w luźnych kęp- kach. Blaszki liściowe dłu- gości do 14 cm, szerokości do 2 mm, na wierzchniej stronie i na brzegach szorstkie, ró- wnomiernie zaostrzone. Ję- zyczki liściowe długie, ząbko- 'pl wane, rozcięte. Wiechy sztyw- ne, skierowane w jedną stronę, gałązki wiechy wzniesione. Kłoski wąsko owalne, długości do 10 mm, 8-11-kwiatowe. Plewy długości do 2 mm, dolne z 1 nerwem, u nasady z 3 ner- wami, natomiast górne 3-nerwowe. Plewki dol- ne długości do 2,5 mm, na grzbiecie zaokrąg- lone, bez ości. Okres kwitnienia: od maja do sierpnia. Siedlisko: na suchych, kamienisto-piaszczy- stych glebach, w otwartych zbiorowiskach. Rozmieszczenie: obszar śródziemnomorski, zachodnia Europa. Wulpia stokłosowata Vulpia bromoides Wulpia mysi ogon Vulpia myuros KW Wygląd: trawa rosnąca po- jedynczo lub w luźnych kę- pkach, wysokości 10-40 cm; wzniesiona lub łukowato zgię- ta, z cienkimi, gładkimi źdźbłami, pochwa okrywająca górny liść nie sięga do wiechy. Blaszki liściowe wąs- kie, szerokości 0,5-3 mm, ró- wnomiernie zwężające się ku wierzchołkowi. Języczek liściowy tępy. Wiechy długości 5-10 cm, wzniesione, najniższa gałą- zka o połowę krótsza od samej wiechy. Kłoski długości 7-14 mm, górna plewa kolcowato za- ostrzona. Plewka dolna na grzbiecie zaokrąg- lona, z cienką, szorstką ością długości do 13 mm. Okres kwitnienia: od maja do lipca. Siedlisko: na suchych, ciepłych, żyznych, pia- szczystych glebach, unika wapnia. Rozmieszczenie: Europa i obszar śródziemno- morski, rozwleczona po świecie. IJKW Wygląd: trawa jednoroczna wysokości do 70 cm, kęp- kowa. Źdźbła bardzo cienkie, prawie do podstawy dużych wiech otulone pochwą najwy- ższego liścia. Zarówno po- chwy liściowe jak i blaszki na- gie. Blaszki liściowe wąskie, szerokości tylko 1-2 mm, czę- sto szydlasto zwinięte, co jest przystosowaniem się do su- chych i ciepłych warunków siedliska. Wiechy wąskie. Kłoski wyraźnie jednostronne, długo- ści 7-10 mm, plewki dolne z ością cienką, szorstką i długą na 15 mm. Okres kwitnienia: od czerwca do października. Siedlisko: ciepłe, suche, luźne, żyzne gleby zruderalizowane, bezwapnienne; na terenach kolejowych i drogach. Rozmieszczenie: niziny lub wyżyny, rzadko powyżej 500 m n.p.m., Europa, zachodnia Az- ja, obszar śródziemnomorski. 48 Mannica odstająca Puccinellia distens ^——^ Wygląd: trawa trwata, f n. luźnokępkowa, bez / , \ rozłogów, o źdźbłach I i wyprostowanych lub 1 \ \ ¦ I / wznoszących się łu- V V \' ¦ / / kowato, wysokości ^" ^ PD na naga, gładka. Liś- cie z gładkimi pochwami liściowymi. Blaszki liściowe płaskie, czasami zwinięte, szerokości 1,5-4 mm, długości do 10 cm, niekiedy z łód- kowatym wierzchołkiem. Języczki liściowe krótkie, tępe. Wiechy otwarte, luźne. Gałązki wiechy szorstkie, dolne gałązki w pęczkach po 2-5, w okresie kwitnienia odstające poziomo, później zbite. Kłoski wąsko wydłużone, długo- ści 3-9 mm, 2-9-kwiatowe. Plewy jajowate. Plewki dolne owalne, tępo zaokrąglone, bez ości, u nasady owłosione. Okres kwitnienia: od czerwca do października. Siedlisko: na glebach słonawych, świeżych lub wilgotnych, żyznych, ilastych, również pia- szczystych, na słonych łąkach na wybrzeżu Mannica nadmorska Puccinellia maritima ^v^ Wygląd: trawa trwała, f \. wysokości 10-80 cm, / \ tworząca darnie za I I \ \ pomocą rozłogowa- \ l I \ tych, zakorzeniają- V V i l I cych się, nie kwitną- \\-\:":-/¦// cycn pędów. Źdźbła S&&ijbk/ PD wzniesione lub pło- żące się. Cała roślina naga, gładka. Liście o gładkich pochwach, blaszki płaskie lub ry- nienkowato zwinięte, czasami zrolowane, sze- rokości 1-3 mm, długości do 20 cm, niekiedy z wierzchołkiem ściągniętym łódkowato. Języ- czek liściowy krótki, tępy. Wiecha otwarta, jed- nostronna. Gałązki wiechy gładkie, dolne wy- rastające po dwie, w okresie kwitnienia odsta- jące poziomo lub wzniesione, następnie ściąg- nięte. Kłoski wąsko wydłużone, długości 5- -10 mm, 5-9-kwiatowe. Plewy jajowate. Plewki dolne szeroko jajowate, bez ości. Okres kwitnienia: od czerwca do września. Siedlisko: słone łąki na wybrzeżu. Rozmieszczenie: mannicę nadmorską spotyka i w śródlądowych słonoroślach, często na brzegach ulic. Rozmieszczenie: Europa, zachodnia Azja, pół- nocno-zachodnia Afryka, Ameryka Północna. Uwagi: mannica odstająca jest rośliną charak- terystyczną dla wybrzeża i słonych stepów oraz solnisk w głębi lądu. Są to naturalne miejsca jej występowania. Może rozprzestrze- niać się także na innych miejscach, przede wszystkim brzegach ulic. Przyczyną tego jest posypywanie dróg w czasie zimy mieszanką z solą, co pozwala mannicy odstającej docie- rać aż do średnio wysokich gór. Szczególnie na wzniesieniach można często zauważyć pa- sy tej trawy szerokości 20-30 cm, biegnące wzdłuż ulic. Stąd mapa rozmieszczenia man- nicy nie pokazuje już pojedynczych miejsc naturalnego występowania soli lecz wskazuje - przynajmniej częściowo - siatkę dróg. się na brzegach Atlantyku w Europie i Amery- ce Północnej. Uwagi: mannica nadmorska jest, z ekologicz- nego punktu widzenia, ważnym gatunkiem tworzącym płaty odpornej na zasolenie roślin- ności wybrzeża morskiego północnych stref klimatu umiarkowanego. Jej miejsca występo- wania ograniczają się do pasa marszu zewnę- trznego, gdzie poziom ziemi wznosi się ponad średnią wysokość przypływów, a powierz- chnia tylko czasami bywa zalewana słoną wo- dą. Swymi ukorzenionymi rozłogami mannica nadmorska zatrzymuje i utrwala na brzegu świeżo naniesiony przybojem muł, i dzięki czemu w czasie następnego przyboju zatrzy- mał się nowy namuł, co utrwala nowo zdobyty ląd. Na tych nowych, młodych powierzchniach lądu rozwijają się np. typowe dla wybrzeża Atlantyku, halofilne łąki mannicy. Doskonale nadaje się na wypas i do koszenia. 50 Manna długoząbkowa Glyceria declineata Manna jadalna Glyceria fluitans § Wygląd: trawa trwała, luźnokępkowa, nie- bieskozielona, o źdź- błach wyprostowa- nych, wzniesionych lub płożących się. Li- ście nagie. Blaszki liś- PD ciowe płaskie lub po- fałdowane, długości do 20 cm, szerokości do 8 mm, brzegi blaszek zbiegają się w łódkowa- ty wierzchołek. Języczki liściowe 4-9 mm. Wiechy zgięte, o niewielu kwiatach, groniaste gałązki wiechy po przekwitnięciu przylegają. Kłoski wąsko wydłużone. Dolna plewa długo- ści 1,5-2,5 mm, górna 2,5-3 mm. Plewki dolne tępo jajowate, zbiegające się trzema ząbkami, bez ości. Plewki górne wyraźnie dwuząbkowe, dłuższe od plew, wystające ponad nie. Okres kwitnienia: od czerwca do września. Siedlisko: na glebach gliniastych w obszarach źródliskowych, umiarkowanie kwaśnych, na mokrych drogach, brzegach dróg, rowach. Rozmieszczenie: Europa, od nizin po góry. Manna mielec Glyceria maxima § Wygląd: trawa wyso- kości 90-200 cm, trwała, tworząca po- przez kłącza potężne kolonie potomne, ma liczne płonne pędy i silne źdźbła. Liście PD nagie. Pochwy liś- ciowe zamknięte. Blaszki liściowe długości do 60 cm, szerokości 7-20 mm, złożone lub płas- kie. Języczek liściowy długości 1-3 mm, za- okrąglony lub stępiony. Małe uszka. Wiechy duże, rozpostarte, po przekwitnięciu przylega- jące. Gałązki wiechy w pęczkach, szorstkie. Kłoski wąsko wydłużone, długie do 12 mm. Dolna plewa długości 2-3 mm, górna 3-4 mm. Plewka dolna z zaokrąglonym grzbietem, sze- roko jajowata, tępa, bezostna. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: nad eutroficznymi wodami, na zara- stających płyciznach, nad rowami, na mule. Rozmieszczenie: Europa i obszary Azji o kli- macie umiarkowanym. ,—-~T1 Wygląd: trawa trwała, yyy^//\ luźnokępkowa, wyso- ////////} kości 40-120 cm ///////// ° długich, pełzają- ///////// cycn rozłogach, które (//////// czasami się ukorze- >^V/VX niają. Źdźbła wznie- ść' pd sione lub ścielące się, gładkie, spłaszczone. Pochwy liściowe nagie, ku górze szorstkie, nieowłosione, rurkowate, spłaszczone. Blaszki liściowe długości do 25 cm, szerokości 3-10 mm, przeważnie płaskie. Języczek liściowy do 5 mm, za młodu zaost- rzony, później rozszczepiony. Wiecha ścią- gnięta, gałązki wiechy wzniesione, w czasie kwitnienia odstające. Kłoski do 35 mm, wydłu- żone. Dolne plewy 2-3 mm, górne 3-5 mm, plewki dolne jajowate zaostrzone, bezostne. Okres kwitnienia: od maja do sierpnia. Siedlisko: na wilgotnych glebach bagiennych. Rozmieszczenie: od nizin po góry, Europa, obszary Azji o klimacie umiarkowanym, pół- nocna Afryka. Manna pofałdowana Glyceria plicata Wygląd: trawa trwała, zielona, wysokości 40-80 cm, luźnokęp- kowa, źdźbła połogie i wznoszące się łuko- wato; nagie. Pochwy liściowe rurkowate, po szorstkie. Blaszki liś- ciowe do 30 cm, za młodu złożone, później płaskie, zaostrzone. Wiechy duże, z gałązkami rozpostartymi również po przekwitnięciu. Kło- ski walcowate, długie do 25 cm. Plewy z 1 ner- wem, dolne 1,5-2,5 mm długości, górne 2,5- -4 mm. Plewki dolne na grzbieie zaokrąglone, bez ości. Plewki górne krótsze od dolnych lub tej samej długości. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: rozprzestrzeniona, światło- i ciepło- lubna, na żyznych glebach mulistych, w trzci- nowiskach, na brzegach rzek, nad rowami. Rozmieszczenie: Europa, zach. Azja, pn.-zach. Afryka, Ameryka Północna i Południowa. 52 Wiechlina alpejska Pos alpina Wygląd: trwała trawa kęp- kowa, bez rozłogów, wysoka do 50cm, często u podstawy pędów prawie cebulkowato zgrubiała od długo utrzymują- cych się starych pochew li- ściowych. Liście szarozielo- ne. Pochwy liściowe gładkie. Języczki dolnych liści krótkie, stępione, górnych długości do ' kw 6 mm, zaostrzone, często roz- cięte. Blaszki liściowe krótkie i szerokie, bez lub tylko z bardzo słabo chrząstkowatymi brzegami. Wiechy długości 7-8 mm, wzniesio- ne, rozpostarte, dolne gałązki wiechy poziomo odstające. Kłoski długości ok. 9 mm, owalne, ścieśnione. Plewy biało skórzasto obłonione z zaostrzonym końcem, 1-3-nerwowe. Plewki dolne zachodzące na siebie, zaostrzone, 5-ne- rwowe, wzdłuż bocznych nerwów białe, odsta- jące i owłosione. Okres kwitnienia: od maja do września. Siedlisko: na żyznych i zasadowych glebach gliniastych górskich ruderalnych ziołorośli, na świeżych łąkach i pastwiskach. Rozmieszczenie: góry Europy, północnej i za- chodniej Azji, Ameryki Północnej. Uwagi: przy żyworodnych formach wiechliny alpejskiej (P. alpina var. vivipara) po przekwit- nięciu w kioskach na roślinie macierzystej znajdują się jeszcze młode rośliny potomne. Przy tej pozornej żyworodności nie wydostają się one z dojrzałych nasion, jak podczas ży- worodności właściwej. Rozwijają się raczej z Wosków, dających ulistnione pączki potom- ne. Całkowicie rozwinięte młode rośliny opadają później na ziemię i rozwijają się tam w doros- łe osobniki. Pozostają jednak na roślinie ma- cierzystej aż do momentu, gdy wiechy pod ich ciężarem obwisną do ziemi, gdzie młode roś- linki natychmiast się zakorzeniają. Tych poto- mnych pąków można używać do rozmnażania podobnie jak nasion. Wiechlina roczna Poa annua Wygląd: trawa po- spolita, szeroko roz- przestrzeniona, jed- noroczna lub dwulet- nia, niekiedy również trwała, mocna, nie- wymagająca, tworzą- PL ca gęste kępki. Wy- stępuje w licznych formach i bardzo różnych postaciach wielkości od kilku do 30 cm, wznie- siona lub pokładająca się. Cała roślina naga. Liście zielone. Pochwy liściowe na stronie grzbietowej i brzusznej z wystającym kantem, lekko ścieśnione, gładkie. Języczki liściowe ok. 2 mm długie, lekko zaostrzone. Blaszki liściowe długie do 15 cm, szerokie do 5 mm, za młodu często poprzecznie do osi liścia faliście pofałdowane, podłużnie w kształcie głębokiej litery V, a niekiedy całkiem złożone, często również płaskie, wierzchołek liścia zbiegający się łódkowato. Wiechy długości do 8 cm, wąsko trójkątne lub piramidalne, jedno- stronne. Gałązki wiechy gładkie, rozłożyste. Kłoski długości 3-4 mm. Dolne plewy z 1 ner- wem, górne z 3. Plewki dolne z 5 nerwami, grzbieciste, przeważnie bez wypustek, bia- ławo obłonione, co jest widoczne z boku, naj- niższa gałązka wiechy w okresie kwitnienia odstająca poziomo. Okres kwitnienia: cały rok. Siedlisko: na glebach świeżych, żyznych, na ścieżkach, drogach, placach, w szczelinach między płytami, w ogródkach i na polach. Rozprzestrzenienie: na całej Ziemi. Uwagi: wszędobylska trawa dająca niewielkie plony, ale chętnie zjadana przez bydło. Kwit- nie i owocuje przez cały rok, długo utrzymuje się przez samosiew na raz już zasiedlonym terenie. Na łąkach i pastwiskach najlepiej czu- je się w miejscach niezarosniętych ale przy złym zaopatrzeniu w wodę szybko ginie. Po- nieważ jest niewrażliwa na wydeptywanie, ba- rdzo często znajduje się w mieszankach na- sion traw trawnikowych. Podobna wiechlina niska (P. Supina) ma języczek liściowy żół- tawy, krótki. Kwitnie tylko wiosną. 54 55 Wiechlina cebulkowata Poa bulbosa \\ i\\ n A//I/ Wygląd: trawa trwata, \m loMri/yii kępkowa. Źdźbła y^Miwiyyl wzniesione, rzadziej Ń^^MjWYjp' zgięte u nasady i roz- As[H®f!2$ći2^~" postarte, cienkie, nie- MjgpSll&fŃz rozgałęzione, wyso- ~^sJ^|Kte|r. kości 10-30 cm. Pod- ^ stawy pędu pogru- bione w formie cebulki (nazwa!), pochwy liś- ciowe liści łodygowych zaokrąglone na grzbie- cie. Języczki liściowe do 4 mm, podłużnie zaostrzone. Blaszki liściowe szarozielone, u li- ści odziomkowych przeważnie szydlaste, bla- szki liści łodygowych płaskie, szerokości 1- -1,5 mm, często pofałdowane, nagle przecho- dzące w zaostrzony wierzchołek, na brzegach trochę szorstkie. Wiechy luźne, wąskie, do 6 cm, gałązki wiechy wzniesione, w czasie kwitnienia rozpostarte, szorstkie. Kłoski ja- jowate, spłaszczone, długości do 5 mm, 4-6- kwiatkowe, często żyworodne (fałszywa żywo- rodność podobnie jak u P. alpina var. vivipa- ra). Plewy i plewki bezostne. Plewy grzbieci- Wiechlina badeńska Poa badensis /]A Wygląd: trawa nie- /Y\iiYAl bieskawo-szarozielo- //\\\\Mźb na> trwała, kępkowa, K\lj\v]Ęź—2j wysokości do 40 cm. /l\\|M§§^f Podstawa źdźbła czę- łiUjjtŁ-3 ^ sto walcowato zgru- \jJyĘsjj/ zgrubiała od pozo- tworząca Y^A, f \\l/\ za Pomocą krótkich \\v| Y/li ^złogów gęste mu- \vV/yy rawY- '-'ście szorst- \mv/ kie, pochwy liściowe u kl nagie, ku górze szor- stkie, ze skrzydełkami. Blaszki liściowe sztyw- ne, na brzegach szorstkie. Języczki liściowe długości do 2 mm, białe. Wiechy rozpostarte, kłoski długości do 9 mm, zwisające. Szypułki kłosków od góry owłosione. Plewy obejmują cały kłosek, zielone z ciemnofioletowymi pas- kami. Plewki dolne grube, błyszczące, niewy- raźnie 5-nerwowe, gładkie. Bardzo podobna do niej jest perłówka zwisła (Melica nutans). Okres kwitnienia: od maja do czerwca. Siedlisko: na ciepłych, świeżych, żyznych gle- bach leśnych, w ciepłolubnych mieszanych la- sach dębowych. Rozmieszczenie: południowo-wschodnia Eu- ropa, do wschodniej części Europy Środkowej. 68 Perlówka zwisła Męka nutans KW Wygląd: trawa trwała, z cien- kimi, długimi kłączami, two- rząca luźne kępy, z płonny- mi, niekwitnącymi pędami. Źdźbła wysokości 30-60 cm, cienkie, wzniesione, wiotkie, pod kwiatostanem nieco szor- stkie. Pochwy liściowe szorst- kie, rurkowate, u nasady nie- kiedy nabiegłe purpurowo. Języczki liściowe brązowawe, krótkie, nie dochodzące do 1 mm długości, przytępione. Bez uszek. Bla- szki liściowe w stadium.pąka zwinięte, później płaskie, długości do 20 cm, szerokości do 6 mm, od wierzchu luźno owłosione. Grono do 10 cm długości, jednostronne, wzniesione, często jednak lekko łukowato zwisające. Kło- ski brązowawe, czerwonawe lub purpurowe, długości 6-7 mm, zwisłe (nazwa!), na wypros- towanych szypułkach, z 2-3 płodnymi, obupłciowymi kwiatami i jednym płonnym, maczugowatym, na końcu zaokrąglonym kwia- tem szczątkowym. Obie plewy prawie jedna- kowej wielkości, długości 4-6 mm, na grzbie- cie zaokrąglone, 6-nerwowe. Plewki dolne skórzaste, zielonawe, szorstkie, 7-9-nerwowe, bez ości czy wierzchołka, wystające tylko tro- chę ponad plewy. Plewki górne tej samej dłu- gości co plewki dolne. Okres kwitnienia: od maja do czerwca. Siedlisko: częsta w środkowoeuropejskich mieszanych lasach liściastych na żyznych, próchnicznych glebach leśnych. Rozmieszczenie: w całej Europie, poza półno- cną Skandynawią i częściami południowej Eu- ropy. Uwagi: nazwa perłówka pochodzi od maczu- gowatych lub jajowatych, przeważnie na ciem- no zabarwionych i błyszczących kłosków, któ- re są szczególnie widoczne i - przede wszyst- kim u perłowki zwisłej - wydają się być nani- zane jak sznur pereł. Perłówka jednokwiatowa Męka unillora Wygląd: trawa trwała, tworząca rozległe murawy, o daleko się- gającym, rozgałęzio- nym kłączu. Źdźbła wysokości do 60 cm, wiotkie, wzniesione lub zwisłe, przeważ- nie gładkie, z niewieloma wiotkimi liśćmi. Po- chwy liściowe zwykle nagie, rurowato za- mknięte. Języczki liściowe krótkie, pochwowa- to obejmujące źdźbło, z ok. 2 mm długości nasadzonym wierzchołkiem, znajdującym się nie między nasadą blaszki liściowej i źdźbłem, lecz po przeciwnej stronie (na stro- nie brzusznej). Bez uszek. Blaszki liściowe jasnozielone, z wierzchu luźno owłosione, od spodu i po brzegach szorstkie, płaskie, w sta- dium pąka zwinięte, zbiegające ku wierzchoł- kowi, o długości do 20 cm i szerokości do 7 mm. Wiechy luźne, wielostronne. Z odstają- cymi, ku górze skierowanymi gałązkimi wiechy, niekiedy nieco zwisłymi, nagimi, szor- stkimi, o nielicznych Woskach (1-3), odda- lonych od siebie, obupłciowych, zawierają- cych po 1 kwiatku. Kłoski wzniesione, długości 5-6 mm, na nagich szypułkach. Plewy trwałe, na grzbiecie zaokrąglone, zaostrzone, gła- dkie, brązowawe. Plewki dolne szeroko zaokrąglone, tępe, gładkie, zielone, 7-ner- wowe. Plewki górne delikatnie owłosione. Okres kwitnienia: od maja do czerwca. Siedlisko: występuje na próchnicznej, świeżej, żyznej, dość głębokiej glebie leśnej, w lasach liściastych, przede wszystkim bukowych i dę- bowo-grabowych o bujnym runie. Rozmieszczenie: częsta w całej Europie, z wy- jątkiem południowo-zachodniej jej części i północnej Skandynawii. Uwagi: perłówka jednokwiatowa jest trawą charakterystyczną dla środkowoeuropejskich lasów liściastych, przede wszystkim buko- wych, w których występuje dość często. Zbyt gęste płaty perłowki w runie leśnym mogą źle wpływać na naturalne odnawianie się lasu. 70 W^b. 0 Trawy 71 Perz właściwy Agropyron repens Wygląd: trawa trwała o rozleg- le rozpetzających się, bladych kłączach, wypuszczająca roz- łogi. Rośnie grupowo lub two- rzy wielkie płaty, z licznymi wyrastającymi wysoko, nie kwitnącymi pędami liściowy- mi. Źdźbła osiągające wyso- kość 20-150 cm, wzniesione, u nasady niekiedy zgięte, gła- dkie. Liście matowozielone, Kt. niekiedy niebieskozielono oszronione (nalot ścieralny). Pochwy liściowe na grzbiecie zaokrąglone, gładkie, nagie lub owłosione (różne podgatunki). Uszka krótkie, orzęsione, obejmujące źdźbło, zaostrzone. Ję- zyczki liściowe w postaci skórzastych pasecz- ków nie przekraczają 1 mm. Blaszki liściowe zaostrzone, długości do 30 cm i szerokości do 10 mm, wiotkie, z wierzchu krótko owłosione i dlatego lekko szorstkie. Nerwy liściowe pod światło widoczne jako wyraźne białe paski. Kłosy długości ok. 10 cm, wzniesione lub po- chylone, rzadko zwisające, luźno lub gęsto po- kryte kioskami. Kłoski długości 10-20 mm, 3-8- -kwiatowe, owalne, płasko ścieśnione, zwróco- ne szeroką stroną do osi kłosa. Plewy owalne, długości do 12 mm, 3-7-nerwowe, z linią grzbietową, szorstką ku górze, zbiegającą się w ościsty wierzchołek. Plewki dolne długości do 13 mm, 5-nerwowe, często z krótkim ościs- tym wierzchołkiem. Plewki górne z dwoma szo- rstkimi liniami. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: bardzo często na brzegach pól, dróg, ulic, na ugorach, w ogrodach i na polach upra- wnych, zarówno na świeżych jak i suchych glebach gliniastych. Rozmieszczenie: Europa, Ameryka Północna, obszary Azji o umiarkowanym klimacie. Uwagi: perz właściwy jest niezwykle częstym, uciążliwym i bardzo żywotnym, chwastem na- szych ogrodów i pól. Znany przede wszystkim z bladych podziemnych kłączy, które mogą wy- puszczać pędy nieomal z każdej części. Perz psi Agropyron csninum Wygląd: trawa trwała, kępko- wa, bez kłączy. Źdźbła wyso- kości do 150 cm, wzniesione, u podstawy nieco kolankowato zgięte, nagie, gładkie, od wie- rzchu nieco szorstkie. Pochwy liściowe najniższych liści owłosione, górnych nagie. Języczki liściowe długości 1 mm, przytępione. Blaszki liś- ciowe długości do 30 cm, sze- kl rokości do 1,5 cm, płaskie, z krótkim wierzchołkiem, po obu stronach szors- tkie. Kłosy długości ponad 20 cm. Kłoski długo- ści do 20 mm, 3-6-kwiatowe, spłaszczone, sze- roką stroną skierowane ku osi kłosa. Obie plewy mniej więcej jednakowo długie, lancetowate, na grzbiecie zaokrąglone, 3-5-nerwowe, niekiedy ościste. Plewki dolne długości do 13 mm. Okres kwitnienia: od czerwca do lipca. Siedlisko: żyzne, wilgotne gleby gliniaste. Rozmieszczenie: Europa, Ameryka Północna, części Azji o klimacie umiarkowanym. Perz sitowy Agropyron junceum Wygląd: trwała, mocna trawa z kłączem i długimi rozłoga- mi. Źdźbła sztywno wznie- sione, wysokości 20-60 cm. Liście niebieskozielone. Po- chwy liściowe szorstkie, z obejmującymi brzegami. Ję- zyczki liściowe krótkie, przy- cięte. Blaszki liściowe dłu- gości do 35 cm, szerokości do 6 mm, początkowo płaskie, później zwinięte, na wierz- KL chniej stronie z grubymi ner- wami, wzdłuż nich gęsto porośnięte delikatny- mi włoskami, na spodniej stronie gładkie. Kłos długości do 20 cm, dwudzielny, sztywny, niekie- dy słabo pochylony. Oś kłosa łamliwa. Kłoski długości do 3 cm, 5-8-kwiatowe, szerszą stroną skierowane do osi. Plewy i plewki bez ości. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: słone wydmy na wybrzeżu. Rozmieszczenie: na europejskim wybrzeżu At- lantyku i wybrzeżu Morza Śródziemnego, 72 Zyto zwyczajne Secale cereale Wygląd: trawa jednoroczna lub ozima o źdźbłach wysoko- ści 60-200 cm, nierozgałę- zionych lub kępkowatych ty- lko u nasady, wzniesionych, dość silnych, w górnej części gęsto owłosionych. Języczek liściowy przycięty, bardzo krótki, tylko ok. 1,5 mm długo- ści. Pochwy liściowe na gór- pl nym końcu z bardzo krótkimi, nieorzęsionymi uszkami. Blaszki liściowe pła- skie, nagie, z niebieskawym woskowatym na- lotem. Kłosy długości 5-20 cm, czworokancia- ste, bez kłoska szczytowego, w czasie dojrze- wania lekko zwieszone. Oś kłosa dość mocna i niełamliwa. Kłoski 2-kwiatowe lub rzadko 3-kwiatowe z dwoma obupłciowymi i jednym, środkowym męskim kwiatkiem. Plewy wąsko lancetowate, 1-nerwowe, nie przekraczające 10 mm długości, na wierzchołku z krótkim ościstym czubkiem, z szorstką linią grzbieto- wą. Plewki dolne długości do 18 mm, wyraźnie 3-nerwowe, aż do podstawy daszkowato wy- sklepione, ku górze zwężone w dość potężną ość 2-8 cm długości. Ziarno długości 5-9 mm, po stronie grzbietowej z głęboką bruzdą, na górnym, zaokrąglonym końcu z delikatnym pę- czkiem włosków. Okres kwitnienia: od maja do czerwca. Siedlisko: jako roślina uprawna żyto ma sto- sunkowo małe wymagania, rośnie dobrze na dość świeżych, przeważnie mało zasobnych, obojętnych lub tylko umiarkowanie kwaśnych glebach piaszczystych lub piaszczysto-glinias- tych. Nie znosi stagnującej wody. Typowa roś- lina długiego dnia, obcopylna. Rozmieszczenie: pierwotnie chyba tylko w za- chodniej Azji, obecnie w wielu formach upraw- nych na całym świecie. Daje jeszcze niezłe plony tam, gdzie uprawa pszenicy jest już niemożliwa. Uwagi: żyto potrzebuje do swego rozwoju zna- cznie mniej ciepła niż pszenica. Dlatego może być uprawiane z powodzeniem w górzystym terenie jeszcze do 900 m n.p.m., a w Alpach w niektórych miejscach nawet na wysokości powyżej 1600 m n.p.m. Zazwyczaj żyto upra- wia się jako zboże ozime: siew następuje przy końcu września. Już po krótkim czasie poja- wiają się pierwsze 2-3 listki, na ogół lekko czerwonawo nabiegłe. Podczas zimy roślina dostaje bodziec potrzebny do wytworzenia kwiatów. Od końca kwietnia wypuszcza cien- kie lub grubsze, w każdym razie zdumiewają- co zdolne do utrzymania kłosa źdźbła. W cza- sie kwitnienia żyta nad polami unoszą się gęste żółtawe chmury pyłków, zapewniające konieczne obce zapylenie. Każdy kłos żyta produkuje wiele milionów ziaren pyłku. Niektórzy ludzie są uczuleni na ten pyłek i re- agują bardzo silnie alergicznie nawet przy dużej odległości od pola żyta- przekonywają- cy dowód na niezwykle duży zasięg bardzo małych unoszonych przez wiatr ziaren pyłku. Podobnie jak obecnie w uprawach zboża wy- stępuje owies głuchy (Avena fatua) jako chwast i gatunek towarzyszący, dzikie żyto mogło w dawnych czasach występować początkowo jako roślina towarzysząca przede wszystkim na polach pszenicy. Dopiero póź- niej zostało ono wzięte do uprawy i rozwinięte w roślinę przynoszącą obfite plony. Wiele ga- tunków i form dzikiego żyta (Secale mon- łanum, Secale ancestrale) występuje jeszcze do tej pory w Azji Mniejszej. Z historycznego punktu widzenia żyto jest więc wyraźnie późnym przybyszem wśród obecnych gatunków zbóż. Po raz pierwszy tak zwane żyto chwastowe, ze stosunkowo mały- mi nasionami, zostało znalezione w osadach z wczesnej epoki kamienia w Syrii i w Turcji, datowane na 7000 lat p.n.e. Właściwe żyto uprawne odkryte przez archeologów, znale- ziono w osadach z epoki kamienia w Polsce (datowane na ok. 4400-4000 p.n.e,). Najwcześ- niejsze trwałe uprawy w czystym siewie form żyta pochodzące z epoki brązu zostały znale- zione na Węgrzech, w Polsce i Czechach. W czasach rzymskich uprawa w czystym sie- wie dotarła na obszary na północ od Alp i na zachód od Laby. Tutaj, a także na terenach północnej i zachodniej Europy, dopiero w śre- dniowieczu żyto stało się głównym zbożem, z którego wyrabiano chleb. Obecnie jego miej- sce zaczyna zajmować pszenica. 74 75 Pszenica samopsza Triticum monococcum ^\ \R[i\ Wygląd: jednoroczna lub ozi- \vS\0™ ma trawa o sztywnych, wznie- ^ Will sionych źdźbłach, przeważnie \-Wm 60-140 cm wysokości, gład- Wa\ kich, tylko w obrębie kolanek \ vvj, I gęsto ku dołowi owłosionych, YV> nie PustVcn lecz wypełnio- C3A nych wewnątrz rdzeniem. Po- ^jW chwy liściowe na górnym koń- ^Icu z małymi, niezbyt widocz- kw \nymi i lekko orzęsionymi usz- kami. Blaszki liściowe zaostrzone, żółtozielo- ne. Kłosy zawsze wzniesione, wyraźnie bocz- nie spłaszczone, długości 5-6 cm, dość gęste, sztywne. Kłoski zachodzą dachówkowato i osiągają 10 mm długości. Każdy kłosek od zarodka jest 2-kwiatowy, lecz rozwija się z nich zwykle tylko jeden kwiatek, (jednoziar- nowe kłoski = monococcum). Osadka kłosowa w czasie dojrzewania łamliwa, rozpada się zawsze ze zwisającym dojrzałym Woskiem. Kłoski wierzchołkowe zmarniałe. Plewy od czubka do nasady opatrzone ostrą linią grzbietową, na wierzchołku wyraźnie z dwoma ząbkami. Plewki dolne na stronie grzbietowej wysklepione, silnie ścieśnione, łódkowate, na przekroju poprzecznym trójkątne, z szorstką ością długości do ok. 10 cm. Okres kwitnienia: od czerwca do lipca. Siedlisko: uprawiana na umiarkowanie suchych, zwykle żyznych, zawierających wapń, kamienis- tych lub czysto gliniastych albo ilastych glebach na obszarach znajdujących się pod wpływem klimatu kontynentalnego (gorących latem i zim- nych zimą). Rzadko zdziczała. Rozmieszczenie: niegdyś częściej uprawiana, obecnie tylko jeszcze miejscami na obszarze śródziemnomorskim lub w południowo-za- chodniej Azji. Uwagi: pszenica samopsza w porównaniu z in- nymi gatunkami zbóż jest stosunkowo delikat- na: źdźbła mimo znanej wyrzymałości są bar- dzo cienkie, kłosy bardzo krótkie, długości nie- wiele ponad 5 cm, a do tego stosunkowo cien- kie. Uwzględniając wymiary kłosa pszenica sa- mopsza jest dość słabo plonującym zbożem, którego uprawa obecnie się nie opłaca i dlate- go należy do wymierających traw użytkowych. Podobnie jak jęczmień, owies lub orkisz należy do tak zwanych zbóż oplewionych, których ziar- na po wymłóceniu pozostają w plewach i do spożycia muszą być oczyszczone w specja- lnych młynach. Ścisłe połączenie ziarna z ple- wą może być uznane za cechę dzikiej rośliny, podobnie jak bardzo łamliwa osadka kłosowa utrudniająca zbiory. Samopsza jest krewniacz- ką obecnie najczęściej uprawianej pszenicy. Jest to normalnie diploidalny gatunek, zawiera więc tylko dwa zespoły chromosomów, razem 2n = 14 chromosomów (patrz dane na str. 16). Rośliną wyjściową jest Triticum boeoticum wy- stępująca do dziś w dwóch rasach geograficz- nych od północnej Grecji poprzez Turcję do Iranu. Znaleziska T. boeoticum, spotkane ra- zem z dzikim jęczmieniem pochodzą z północ- nej Syrii i to z pewnej warstwy osadniczej, datowanej na ok. 8400-7500 lat p.n.e. (przed- ceramiczny neolit). Przypuszczalnie uprawa sa- mopszy rozwinęła się niewiele później i miało to miejsce po raz pierwszy w górnym biegu Eufratu we wschodniej Turcji. W środkowej Eu- ropie znaleziono uprawną samopszę w wielu wykopaliskach, przeważnie w formie zwęg- lonych ziaren lub podstawy kłosków, a także plew pochodzących z odplewiania. Plewy samopszy znaleziono między innymi także w wypalonej glinie skorup ceramicznych lub w okleinie ścian spalonych domów. Zapewne plewy służyły w tych przypadkach do miesza- nia z rozrabianą gliną czy iłem. Najstarsze uprawy rolne w środkowej Europie, (sięgająca do piątego tysiąclecia p.n.e. kultura ceramiki wstęgowej), używały tylko dwóch ga- tunków zbóż, mianowicie pszenicy płaskurki (por. str. 78) i samopszy. W jednym znalezisku z tego okresu w okolicach Mónchengladbach (Nadrenia) udział samopszy w zbożach wyno- sił ok. 80%. Już w epoce brązu znacznie zmniejszyła się uprawa samopszy, tendencja ta utrzymywała się w czasach rzymskich. Od wczesnego średniowiecza samopszy nie spot- kano już w znaleziskach pochodzących z Nie- miec. Tylko nieliczne pisemne źródła wspomi- nają o jej uprawie. W naszym stuleciu samo- psza uprawiana jest przez nielicznych rolni- ków w Badenii-Wirtembergii, którzy mocnej, cienkiej słomy używają do wiązania winorośli. 76 77 Pszenica piaskurka Triticum dicoccum 11 u liii Wygląd: jednoroczna lub ozi- mJ/li// ma 'rawa ° wzniesi°nycn. \'m dość tęgich, sztywnych i moc- ¦W' , nych źdźbłach, wysokości ok. \JeW 80-150 cm. Pochwy liściowe jlIjY*' na górnym końcu z wyraźnie i lHłpf? wykształconymi, nieco za- ''\IyX' chodzącymi na siebie usz- wrŚ^ kami. Blaszki liściowe zie- \ffi lone, z wierzchu przeważnie ^^ m aksamitnie owłosione. Ko- lanka zupełnie nagie. Kłosy dość masywne i gęste, zwykle długości ok. 5 cm i szerokości ok.1 cm, podczas kwitnienia wzniesione, doj- rzałe zaś lekko zwisłe, Kłoski nie nakrywają się dachówkowato, lecz są od siebie oddalone o ok. 2 mm. W każdej przerwie łamliwej w okresie dojrzałości osadki kłosowej rozwija- ją się 2-kwiatowe kłoski, w których powstaje po jednym ziarnie, dlatego pszenica płaskurka ma łacińską nazwę dicoccum. W miejscu przy- czepu Wosków osadka kłosowa jest gęsto owłosiona. Poszczególne kłoski od strony we- wnętrzej są płaskie, od zewnętrznej wybrzu- szone. Odpadają zawsze ze stojącym pod nimi odcinkiem osadki. Plewy łódkowate, z wyraź- ną linią grzbietową, prawie skrzydełkiem, u szczytu z szydlastym, zaostrzonym ząbkiem, nie stępione. Plewki dolne ścieśnione, prawie zawsze z długą ością - dlatego każdy kłosek jest dwuościsty. Okres kwitnienia: od czerwca do lipca. Siedlisko: uprawiana zwykle jako zboże jare na ciepłych, dość żyznych i nieco suchych glebach nawapiennych. Obecnie prawie zupeł- nie zniknęła z pól uprawnych. Rozmieszczenie: obszar śródziemnomorski, południowo-zachodnia Azja. W Europie już nie uprawiana. Uwagi: pszenica płaskurka należy wraz z pszenicą samopszą i orkiszem do tak zwa- nych pszenic oplewionych, u których z dojrza- łych ziaren podczas młocki nie odpadają ple- wy. Jeżeli nie ma być użyta jako karma dla zwierząt musi być w specjalny sposób oczysz- czona. Pszenica płaskurka nadaje się obok owsa jest doskonałą paszą dla koni. Płaskur- ka, której ziarna zawierają znacznie więcej białka niż nowoczesnej pszenicy zwyczajnej, była we wszystkich uprawach rolnych z epoki kamienia w Azji Mniejszej najbardziej znaczą- cym gatunkiem zboża. W najstarszych kul- turach wczesnej epoki kamienia w Turcji, Jor- danii lub Izraelu od ok. 8000 do 6000 roku p.n.e. znajdują się odciski płaskurki w glinianych tynkach domów, a także zwęglone ziarna i kło- ski. Również w Niemczech w okresie ceramiki wstęgowej płaskurka była z pewnością najwa- żniejszym gatunkiem zboża, ponieważ znajdo- wano ją w każdym z dotychczas poznanych miejsc wykopaliskowych z tego czasu. Do naj- młodszego okresu neolitu znaczenie płaskurki niewiele się zmieniało. Dopiero w epoce brą- zu była stopniowo wypierana przez inne, bar- dziej płodne gatunki zbóż, ale do czasów pod- bojów rzymskich stanowiła ona ciągle prawie jedną dziesiątą uprawianych zbóż. Sporadycz- nie w niektórych częściach południowych Nie- miec uprawiano płaskurkę jeszcze do II wojny światowej. Od tej pory zalicza się ją do do wymierających roślin uprawnych. Trzeba przy tym pamiętać, że płaskurka również w staro- żytnych kulturach Mezopotamii i Egiptu była po prostu zbożem. W wielu odmianach uprawiana pszenica płas- kurka pochodzi od dzikiej płaskurki {Triticum dicoccoides), która występuje po dziś dzień od południowo-wschodniej Turcji po zachodni Iran. Dzika płaskurka jest pszenicą tetraploi- dalną, ma cztery zespoły chromosomów, czyli 2n = 28 chromosomów. Obecnie przyjmuje się, że dzika płaskurka pochodzi od dzikiej samopszy (Triticum boeticum) i innej dzikiej trawy, być może Triticum (Aegilops spelto- ides). Ta krzyżówka dzikich traw nastąpiła z pewnością na długo przed pierwszymi pró- bami uprawy przez człowieka. Jej przekształ- cenie się w uprawną pszenicę płaskurkę moż- na wyjaśnić uprawą selekcyjną i ewentualnie także spontanicznymi mutacjami. Przypada to raczej na początek uprawy roli. Pszenica płas- kurka jest bardzo pożywna ze względu na wysoką zawartość białka. 78 rn-nT^n-m Pszenica twarda Triticum c Wygląd: zboże jednoroczne, rzadko ozime, ze źdźbłem wzniesionym, bardzo moc- ji nym' Pustym 'UD wypetnio- .,(f_~>/. nym rdzeniem, osiągającym ^rś^źf wysokość 70-160 cm. Języcz- Wwli ki liściowe krótkie. Pochwy li- llll ściowe na górnym końcu z brodato orzęsionymi uszka- mi. Blaszki liściowe prawie •UllllllW PL nagie lub tylko z włoskami luźno rozrzuconymi. Kłosy wzniesione, długo- ści 4-8 cm, dość gęste, czworokanciaste lub mocniej bocznie ścieśnione. Oś kłosa przewa- żnie niełamliwa, na brzegach orzęsiona i pod każdym kioskiem opatrzona pęczkiem wło- sków. Kłoski dłuższe niż szersze, przeważnie 5-7-kwiatowe, z czego jednak tylko 2-4-płod- ne. Plewy ostrogrzbieciste, z przodu z ostrym wierzchołkiem, skrzydełkowate. Plewki dolne u większości odmian długoościste. W odróż- nieniu od pszenicy zwyczajnej, w stadium doj- rzałości nie widać ziarna spomiędzy plew. Ziarno wydłużone, nieco szkliste, niezbyt spła- szczone, z kanciastym grzbietem; bruzda brzuszna wąska i głęboka. Okres kwitnienia: od czerwca do lipca. Siedlisko: ciepłe latem, niekiedy bardzo suche i umiarkowanie żyzne gleby. Rzadko również zawleczona z innymi nasionami i wówczas nietrwała wśród gruzowisk i miejsc ruderal- nych. Wrażliwa na zimno. Rozmieszczenie: obecnie uprawiana przede wszystkim w gorących krajach dokoła Morza Śródziemnego, a także w klimatycznie porów- nywalnych regionach Ameryki Południowej i Środkowej oraz w Australii. Daje dość dużo form. Udaje się przede wszystkim na terenach z opadami poniżej 500 mm i stanowi obecnie prawie 10% światowej uprawy pszenicy. Uwagi: pszenica twarda ma znacznie większą zawartość glutenu niż inne gatunki pszenic i dlatego we Włoszech jest chętnie używana do wyrobu makaronu i innych ciast. Z tego powodu często jest nazywana pszenicą maka- ronową. Pszenica twarda jest tetraploidalna, ma więc razem 28 chromosomów czyli cztery zespoły chromosomów, które dzielą się na genomy AABB. Genetycznie stoi więc bardzo blisko pszenicy płaskurki i łączy podobnie jak ona geny pszenicy samopszy (genom A) z ge- nomem jakiejś dzikiej trawy, której przez długi czas nie potrationo zidentyfikować. Obecnie przyjmujemy, że była to Aegilops spelłoides, przy czym jednak nastąpiła pewna zmiana w materiale dziedzicznym (z S na B). W każ- dym razie nie znamy żadnej dzikiej trawy lub dzikiej pszenicy z genomem BB. Według opinii różnych fachowców Triticum durum reprezen- tuje osobny gatunek w obrębie tetraploi- dalnych pszenic. Według innego poglądu pszenica twarda jest jedynie szczególną odmianą lub podgatunkiem Triticum turgidum, która w innych odmianach była niegdyś częś- ciej uprawiana i w wielu regionach zachodniej Azji ma do dziś pewne znaczenie. Mimo bli- skiego genetycznego pokrewieństwa z płasku- rką twarda pszenica należy do pszenic nagich. Zebrane kłosy są łatwe do wymłócenia, ponie- waż dojrzałe ziarna (owoce) stosunkowo łatwo oddzielają się od plew. Archeologom bardzo rzadko udawało się zna- leźć takie nagie pszenice w licznych wykopali- skach z epoki wczesnego kamienia, ale dziw- nym trafem były one wtedy zawsze głównym zbożem licznych osad nad brzegami jezior i na torfowiskach północnej części przedgórza alpejskiego. W tych wczesnych osadach znaj- dowano je nie tylko w formie wolnych ziaren lub odpadów z młócenia, lecz wystarczająco często w postaci kompletnych kłosów lub ich części pogrążonych w warstwie kredy lub tor- fu. Mimo takiej wspaniałej konserwacji znale- zisk dokładne zaszeregowanie do jednej z obecnie występujących nagich pszenic (pszenicy twardej czy pszenicy zwyczajnej) jest niezmiernie trudne, gdyż odmiana upra- wiana przez gospodarzy żyjących w osadach na palach już nie istnieje. Początkowo mate- riał ze znalezisk nazwano pszenicą karłowatą, a nawet pszenicą napalowiskową. Na podsta- wie najnowszych badań ustalono, że materiał pochodzący ze znalezisk w osadach nad brze- gami jezior i torfowisk z epoki wczesnego kamienia jest jednak spokrewniony z pszenicą twardą. W każdym razie już wtedy było wiele form. 80 81 Pszenica orkisz Triticum spelta d Wygląd: trawa jednoroczna /¦U lub ozima z wyprostowanym, ni bardzo wysoko wyrastającym In źdźbłem, przeważnie wyso- en kości 60-150 cm, stosunkowo tę! łatwo łamiącym się przy nie- vf pogodzie. Języczki liściowe W krótkie. Pochwy liściowe vy z uszkami. Blaszki liściowe j> szarozielone, nagie lub luźno s KW owłosione. Kłosy wąskie, wy- dłużone, na przekrojupoprzecznym wyraźnie czworokanciaste, dojrzałe zwisłe. Kioski od- dalone o ok. 5 mm od siebie, dlatego są bardzo luźne i nie nakrywają się, niebiesko- zielone, od wewnętrznej strony wypukłe, wie- lokwiatowe, gdy dojrzeją - białawe, słomias- tożółte lub (w zależności od odmiany) także czarnoniebieskie. Osadka kłosowa łamliwa. Każdy kłosek odpada wraz ze znajdującym się nad nim odcinkiem osadki. Plewy szeroko ro- mbowate lub owalne, na przednim końcu pros- to przycięte, ku tyłowi wyraźnie daszkowato wysklepione, z krótkim, prostym, tępym ząb- kiem na środku. Plewki dolne owalne, 9-ner- wowe, nagie lub owłosione, z przodu tępe, zależnie od odmiany bezościste lub z krótką ością, bardzo rzadko z dłuższą. Ziarna (owo- ce) mocno zamknięte w plewach, od bladoró- żowych do żółtych, z bardzo wąską bruzdą podłużną, trochę ostrokanciaste. Okres kwitnienia: czerwiec. Siedlisko: najchętniej na glebach ciepłych i suchych, przeważnie zawierających wapń, częściowo także na glebach gliniastych, mniej wrażliwa na zimno niż inne pszenice, dlatego daje się jeszcze uprawiać w wyższych położe- niach (do 900 m n.p.m). Rozmieszczenie: obecnie bardzo rzadko upra- wiana jako ozimina. Uwagi: orkisz, podobnie jak samopsza czy płaskurka, jest przedstawicielem pszenic ople- wionych: przy młóceniu kłos rozpada się na kłoski otoczone plewami, podczas gdy u od- mian pszenic nagich nagie ziarna wypadają z plew, a osadka kłosa się nie rozpada. U or- kisza każdy kłosek obejmuje zwykle dwa ziar- na, a każde ziarno siedzi pod trzema mocno obejmującymi go plewami. Odplewianie kłos- ka musi odbywać się w specjalnym młynie. Podczas takiego mielenia ziarno zostaje wyci- śnięte z plew. Orkisz uprawiany jest obecnie w górach Bade- nii i Szwabii oraz w Szwajcarii do górnej granicy upraw rolnych przy stosunkowo wyso- kich opadach i ostrym klimacie. Poza tym or- kisz uprawiany jest w Belgii, przeważnie w Ar- denach. Oprócz europejskich reliktowych obszarów uprawy orkiszu uprawia się go jesz- cze w zachodniej Azji, na wyżynach Iranu i w Armenii. Orkisz zawiera około 15-17% protein, daje więc bardzo dobrze wiążące się ciasto, daw- niej używane do robienia klusek. Obecnie or- kisz bywa uprawiany przede wszystkim na paszę lub do pozyskiwania zielonego ziarna. Zielone ziarno jest specjalnością badeńs- ko-szwabską: zboże ścina się na 2-3 tygodnie przed pełnym dojrzeniem i suszy w specjalnej suszarni. Następnie albo całe ziarno albo ze- śrutowane używa do różnych potraw. Do tej pory między Labą a Mozą nie znalezio- no orkiszu w wykopaliskach pochodzących z neolitu z najwcześniejszego okresu kultury ceramiki wstęgowej. Najstarsze znaleziska or- kiszu pochodzą z młodszych okresów neolitu z pobliża Ulmu i środkowej Jutlandii. Od końca epoki brązu orkisz pokrywa prawie całą Euro- pę. W ogóle najstarsze znaleziska orkiszu po- chodzą z osad na południowym krańcu Kauka- zu, datowane na szóste tysiąclecie p.n.e. Pra- wdopodobnie tu znajduje się pierwotny teren występowania tej pszenicy, jednocześnie tutaj też leży ojczyzna wszystkich przypuszczal- nych rodzimych gatunków zbóż. Spośród obe- cnie uprawianych zbóż orkisz jest najbliższym krewnym pszenicy zwyczajnej. 82 Pszenica zwyczajna Triticum aestiwm Wygląd: trawa jednoroczna lub ozima ze wzniesionym, pustym źdźbłem, przeważnie I r^\\\ wysokości 60-120 cm (zanim (v"7y I zostały wprowadzone rasy ^fck>L^ krótkosłomiaste dochodziła mTul ona do wysokości 150 cm). fin Języczki liściowe krótkie i prosto przycięte. Pochwy liś- ciowe przylegające, na gór- ^-|Jjl'PL nym końcu z wyraźnie orzę- sionymi uszkami. Blaszki liściowe nagie lub słabo owłosione, ciemnozielone lub niebieska- wozielone. Kolanka niekiedy owłosione. Kłos długości do 10 cm, dość regularnie czworokan- ciasty, gęsty. Osadka kłosowa włóknista, nieła- mliwa. Kioski 2-5-kwiatowe, prawie tak długie jak szerokie, zwykle nieco ścieśnione. Plewy podłużnie owalne, z krótkim zębem, przeważ- nie w górnej części wyraźnie daszkowato wy- sklepione. Plewki dolne z dłuższą ością lub bez ości, zależnie od odmiany. Plewki dolne i górne zostają po dojrzeniu na osadce kłoso- wej, podczas gdy ziarna dają się łatwo wyłus- kać. Ziarna pszenicy, zależnie od odmiany, są okrągławe lub owalno-podłużne, złotoźółte lub jasnożółte, z płytką bruzdą podłużną. Obligato- rycznie samopylna. Okres kwitnienia: czerwiec. Siedlisko: jako zboże ozime lub jare uprawia- na na ciepłych, tylko umiarkowanie suchych, zwykle żyznych glebach gliniastych i leso- wych. Mocno się zakorzenia, korzenie sięgają prawie do 1 m w głąb. Roślina długiego dnia. Rozmieszczenie: prawie we wszystkich cywili- zowanych krajach na ziemi. Tylko w południo- wych Alpach daje się uprawiać także na więk- szych wysokościach. Dość wymagająca. Na północy pozostaje poniżej granicy uprawy ję- czmienia i żyta. Uwagi: dojrzałe, suche nasiona pszenicy skła- dają się w ponad 70% z węglowodanów (kro- chmal), i do 10-12% protein. Dlatego mąka jest dość bogata w gluten i nadaje się dosko- nale na chleb i wyroby cukiernicze. Oprócz tego w niektórych okolicach pszenica służy do wyrobu piwa. Pszenica zwyczajna zaliczana jest do zbóż nagich. Przy młóceniu lub w kombajnowym zbiorze w czasie żniw dojrzałe owoce (ziarna pszenicy) bardzo łatwo wysuwają się z plew, podczas gdy osadka kłosowa się nie rozłamu- je, lecz pozostaje w całości. Obok obecnie powszechnie uprawianej pszenicy długokłosej bywają także formy ze znacznie krótszymi, prawie kulistymi kłosami. Z genetycznego pun- ktu widzenia są one na ogół traktowane jako ta sama forma Triticum aestivum, w praktyce jed- nak w dalszym ciągu nazywana jest pszenicą kulistą (Triticum sphderococcum) lub pszenicą karłowatą (Triticum compactum). Tych form pszenicy, w odróżnieniu od wielu innych roślin uprawnych, nie da się wyprowadzić od jedne- go jedynego gatunku dzikiego, lecz powstawa- ły one w ciągu ostatnich 10000 lat przez wielo- krotne krzyżowanie (hybrydyzację) różnych gatunków Triticum. Obecne pszenice zwyczaj- ne są heksaploidalne, mają więc sześć zespo- łów chromosomów (=42 chromosomy), które dzielą się na trzy pary genomów różnego po- chodzenia (AABBDD). Genom A pochodzi we- dług dzisiejszego poglądu z linii spokrewnio- nej z pszenicą samopszą (Triticum monococ- cum), podczas gdy genom D został skierowany od Aegilops squarrosa = Triticum tauschi. Po- chodzenie genomu G nie jest do tej pory cał- kowicie pewne. Przypuszczalnie genom SS in- nej dzikiej trawy Aegilops speltoides przyczy- nił się do genetycznej przebudowy w BB. Najstarsze nagie pszenice zostały znalezione przez archeologów w południowej Turcji (np. Catal Hiiyuk), w Izraelu, Syrii, Iranie i Iraku - w warstwach osad z epoki neolitu, które datuje się na siódme tysiąclecie p.n.e. W środ- kowej Europie nagie pszenice najstarszych upraw rolnych, z okresu ceramiki wstęgowej, były znajdowane tylko sporadycznie (na przy- kład w pobliżu Getyngii). Pierwsza czysta uprawa nagiej pszenicy została znaleziona z ok. 3600 roku p.n.e. w okolicy Magdeburga. W tych wczesnych znaleziskach glebowych nie zawsze można na pewno stwierdzić, czy mate- riał należy do kręgu form dzisiejszej pszenicy zwyczajnej. Pszenica jest obecnie najważniejszym zbożem świata i z dotychczas jeszcze uprawianych druga (po jęczmieniu) pod względem czasu uprawy w historii ludzkości. 84 Aegilops ovata {Aegilops neglecta) Aegilops geniculata Wygląd: trawa jednoroczna, u podstawy przeważnie kę- pkowato rozgałęziona, ze wzniesionym, dość mocnym i sztywnym źdźbłem, wysoko- ści 30-45 cm, gładkim, nagim. Języczki liściowe krótkie, całobrzegie. Pochwy liściowe od góry lekko rozdęte, nagie lub co najwyżej dolne nieco puszysto owłosione. Kłosy wzniesione, długości 1-2 cm, ponad drugim Woskiem nagle znajdujące się nad tym 1-2 kłoski zwykle płonne i bardzo wąskie, stoją w oddaleniu. Dolna plewa kłosków płodnych z 2-3 długimi ośćmi, wyraźnie dłuższymi niż ości plewek dolnych. Osadka kłosowa przewa- żnie nie rozpada się po dojrzeniu. Okres kwitnienia: od maja do czerwca. Siedlisko: Ugory, wysypiska gruzu. Rozmieszczenie: szeroko rozprzestrzeniona w południowej Europie, poza tym zawleczona. 'KL się zwężają, Wygląd: trawa jednoroczna rosnąca w luźnych kępkach, u nasady rozgałęziona, z wy- prostowanymi źdźbłami, wy- sokości 25-30 cm. Języczki li- ściowe krótkie, całobrzegie. Pochwy liściowe gładkie, lek- ko rozdęte. Blaszki liściowe owłosione lub nagie. Kłosy długości 1-2 cm, przeważnie tylko z 2 płodnymi kioska- mi, brzuchowato rozdętymi. Wszystkie plewy długoościste. Najwyższe kło- ski zawsze płonne. Okres kwitnienia: od maja do czerwca. Siedlisko: otwarte miejsca ruderalne, nieuży- tki lub rumowiska. Rozmieszczenie: południowa Europa, obszar śródziemnomorski. Gatunki rodzaju Aegilops są blisko spokrewnione z pszenicami i swym genomem partycypowały w kształtowaniu się pszenicy zwyczajnej. W Europie jest w sumie 10 gatunków tego rodzaju. Aegilops triuncialis Aegilops ventricosa Wygląd: jednoroczna, u pod- stawy kępkowato rozgałęzio- na, niebieskozielona trawa ze wzniesionymi, gładkimi źdź- błami, wysokości 30-45 cm. Języczki liściowe krótkie, całobrzegie, stępione. Po- chwy liściowe lekko rozdęte, górne nagie, dolne często owłosione. Blaszki liściowe z wierzchu delikatnie owło- sione lub nagie, płaskie lub złożone. Kłosy długości 3-6 cm i zawsze poni- żej 1 cm szerokości, ku górze wyraźnie zwę- żone, u podstawy z 1-2 pokrzywionymi Wos- kami. Kłoski szerszą stroną skierowane ku osi. Plewy szorstkie lub owłosione, z 2-3 szty- wnymi, do 5 cm długimi ośćmi. Ość najwyż- szego kłoska wyraźnie dłuższa niż kłosków bocznych. Wszystkie kłoski płodne. Okres kwitnienia: od kwietnia do lipca. Siedlisko: nieużytki, brzegi dróg, rumowiska. Rozmieszczenie: południowa Europa. Wygląd: jednoroczna trawa, u podstawy silniej rozgałę- ziona, z wyprostowanymi źdźbłami wysokości 25-40 cm. Języczki liściowe krótkie. Pochwy liściowe przylegające, u góry lekko rozdęte lub pra- wie wcale nie rozszerzone, górne pochwy prawie nagie, dolne przylegająco owłosione. Blaszki liściowe nagie lub kró- tko owłosione, przeważnie płaskie, zaostrzone. Kłosy wzniesione, dłu- gości 10 cm i szerokości ok. 5 mm. Osadka kłosowa w okresie dojrzałym bardzo łamliwa, z 5-10 wyraźnie wybrzuszonymi Woskami, ko- ralikowato uszeregowanymi na osadce. Plewy najwyższego kłoska trójzębne, pozostałe prze- ważnie tylko dwuzębne. Plewki dolne z ością. Okres kwitnienia: od maja do lipca. Siedlisko: suche murawy i skraje zarośli. Rozmieszczenie: w zachodniej części obszaru śródziemnomorskiego. 86 Miotła (Mietlica) zbożowa Apera spica-venti ------------- Wygląd: trawa jedno- odgięta" *% roczna, u podstawy kofankowa.av \ k Pakowało rozgałę- \m\1\ zioną, rosnąca poje- \\J\ dynczo lub w małych \i\ kępkach, ze wznie- ci \ sionymi źdźbłami wy- \l sokości 30-100 cm. Języczki liściowe długości do 6 mm, łagodnie zaostrzone, ząbkowane. Pochwy liściowe gła- dkie, zielone lub purpurowe. Blaszki liściowe nagie, płaskie, zaostrzone, długości do 25 cm i szerokości 3-9 mm, wyraźnie wzniesione do góry, z wierzchu przeważnie szorstkie, od spodu zwykle gładkie. Wiechy bardzo duże, wysokości do 25 cm i szerokości ponad 10 cm, wielogałęziste, zazwyczaj luźno rozpierzchłe, zielonawe lub (często) purpurowe. Kioski bar- dzo liczne, ok. 3 mm długości, 1-kwiatowe, wąsko wydłużone. Dolne plewy 1-nerwowe, górne z 3 nerwami, podłużnie-lancetowate. Plewki dolne na grzbiecie zaokrąglone, zaost- rzone, w górnej części szorstkie, u podsta- Aeluropus littoralis ł Wygląd: trawa trwała z daleko płożącym się kłączem i poło- gimi, źdźbłami, do 25 cm dłu- gości, z licznymi kolankami i bardzo krótkimi międzywęź- lami. Języczki liściowe zastą- pione przez wieniec długich włosków. Pochwy liściowe z gęstymi bruzdkami, przewa- żnie nagie. Blaszki liściowe długości do 5 cm, tylko z wie- rzchu nieco owłosione. Kłos poawojny, długości 1-5 cm i szerokości do 1 cm, w zarysie wąsko-owalny. Każde odgałęzienie boczne z gęstymi, dwurzędowo ustawionymi kłoskami, a te skierowane szerszą stroną ku szyputce. Plewy i plewki dolne bardzo podobne, lekko owłosione i na brzegach prześwitujące. Okres kwitnienia: od kwietnia do czerwca. Siedlisko: słonawe murawy piaskowe, wydmy nadmorskie, toleruje zasolenie. Rozmieszczenie: cały basen Morza Śródziem- nego i zachodnia Azja. wy z włoskami, 5-nerwowe. Ość długości do 10 mm, w dolnej ćwiartce odgięta, kolankowa- ta, siedzi blisko wierzchołka plewki dolnej. Okres kwitnienia: od czerwca do lipca Siedlisko: na suchych lub świeżych, piaszczy- sto-gliniastych glebach, w uprawach zbóż, przede wszystkim w życie. Rozmieszczenie: Europa, Ameryka Północna (zawleczona). W środkowej Europie praw- dopodobnie nierodzima, lecz rozprzestrze- niona z nasionami zbóż. Uwagi: miotła zbożowa jest trawą szczególnie częstą. Na polach zbóż może sprawiać kłopo- ty. Długie wiechy wystają ponad zboża i two- rzą ponad kłosami własną warstwę. Blisko spokrewniona z nią jest Apera interrup- ta. Ma ona wiechę gęstą tylko w górnej części, natomiast w dolnej poprzerywaną i z lukami, zazwyczaj także mocniej ścieśnioną. Roślina występuje dość rzadko w otwartych niskich murawach napiaskowych na często naru- szanych, ubogich glebach. Przede wszystkim w zachodniej i południowej Europie. Hordeum marinum f-i Wygląd: trawa jed- noroczna, szarozielo- na, luźnokępkowa J i pęczkowato rozga- łęziona. Źdźbła wy- sokości do 40 cm, pl wzniesione. Pochwy liściowe na stronie grzbietowej bez ostrego kantu, górne rozdęte, wszystkie nagie lub dolne gęsto owłosione. Bla- szki długości do 8 cm, szerokości do 4 mm. Ję- zyczki liściowe w postaci skórzastego rąbka nie dochodzą do 1 mm długości,. Kłosy wzniesione, krótkie, gęste, z łamliwą osią. Kłoski jednokwia- towe, połączone po trzy. Plewy i plewki długooś- ciste. Dolne plewy bocznych kiosków szczecinia- ste, górne z wyraźnymi bocznymi skrzydełkami, a u środkowych kłosków obie szczeciniaste. Ple- wki dolne bocznych kłosków małe, środkowych kłosków z ością osiągają ponad 30 mm. Okres kwitnienia: od maja do czerwca. Siedlisko: słone łąki, wilgotne słone gleby. Rozmieszczenie: zach. i pd. Europa. 88 89 Jęczmień płonny Hordeum murinum Wygląd: jasnozielona, jednoroczna ozima trawa, tworząca luźne kępki, dzięki groma- dnemu występowaniu zwykle stwarza wra- żenie gęstej murawy. Źdźbła cienkie, zała- mująco wznoszą się na wysokość 30-60 cm. Pochwy liściowe po stronie grzbietowej zaokrą- glone, przeważnie nagie, najwyższa często rozdęta, i obejmująca nasadową część kłosa. Języczki liściowe w postaci wąskich skórzas- tych rąbków, krótszych niż 1 mm, uszka zaost- rzone, obejmujące źdźbło. Blaszki liściowe dłu- gości do 20 cm, szerokości do 8 mm, cienko zaostrzone, szorstkie, nagie lub luźno owłosio- ne. Kłosy długości do 10 cm, gęsto obsadzone Woskami. Kłoski długości do 13 mm, 1-kwiato- we, po trzy złączone na jednej osadce, central- ny kiosek obupłciowy, oba boczne tylko męskie lub płonne. Plewki i plewy kłoska centralnego i bocznych Wosków z drobnymi, lecz wyraźny- mi różnicami: plewy bardzo wąskie, lancetowa- te, długie i z szorstką ością; plewki dolne za- okrąglone na grzbiecie, 5-nerwowe, ościste; ość długości do 30 mm, szorstka. Okres kwitnienia: od czerwca do października. Siedlisko: trawa szeroko rozprzestrzeniona, charakterystyczna szczególnie dla miejsc zamieszkiwanych przez ludzi. Spotyka się ją bardzo często i w dużych grupach na murach, brzegach dróg, w zagłębieniach dokoła drzew, na wysypiskach gruzu w miastach i na wsi, również w niezbyt zwartych, zruderalizowa- nych użytkach zielonych, na glebach żyznych, suchych w czasie lata, piaszczystych, przesiąk- liwych, stale otwartych. Rozmieszczenie: środkowa i południowa Europa, obszar śródziemnomorski, północna Afryka. Uwagi: osadka dojrzałego kłosa jest bardzo łamliwa. Przy poruszeniu oddzielają się poszczególne fragmenty kłosa i przyczepione do sierści biegnących po trawie zwierząt zo- stają przeniesione dalej. Tym sposobem moż- liwe jest zasiedlanie nowych miejsc. Jęczmień grzywiasty Hordeum jubatum Jęczmień żytni Hordeum secalinum Wygląd: jednoroczna trawa wysokości do 40 cm z prze- wieszonymi i zwisłymi kło- sami. Liście z wierzchu i od spodu owłosione. Jedno- kwiatowe kłoski złączone po trzy na jednej osadce, śro- dkowy kłosek obupłciowy, dwa boczne płonne. Plewy z ością długą do 8 cm. Plewki dolne tak samo długie, ale z krótszą ością niż plewy. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: rzadko zawleczony na brzegach dróg, na placach przeładunkowych, na torach kolejowych, jako roślina ozdobna w ogrodach, na glebie świeżej, żyznej, również zawierają- cej sól. Rozmieszczenie: Ameryka Północna, wscho- dnia Azja. Uwagi: długie do 8 cm, jedwabiste ości plew, dłuższe od również bardzo długich ości plewek dolnych nadają tej trawie efektowny wygląd. Wygląd: trawa trwała, rosnąca w luźnych kępkach wysokości 30-70 cm. Źdźbła cienkie, wznoszące się lub wyprostowa- ne. Dolne pochwy liś- ciowe owłosione, u podstawy łodygi resztki starych pochew liścio- wych, tworzą cebulkowate zgrubienia. Krótkie, zaostrzone uszka. Języczki liściowe tylko w po- staci skórzastego rąbka. Blaszki liściowe długo- ści do 15 cm, szerokości do 5 mm, płaskie, prze- ważnie zwinięte. Najwyższy odcinek źdźbła wy- soko wystaje z ciasno przylegającej najwyższej pochwy liściowej. Kłoski 1-kwiatowe, połączone po trzy. Plewy i dolne plewki długoościste. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: rzadko w użytkach zielonych na gle- bach żyznych i wilgotnych, na glebach słona- wych w głębi kraju i na wybrzeżu. Rozmieszczenie: wszystkie obszary o umia- rkowanym klimacie. 90 91 Jęczmień dwurzędowy Hordeum distichon TjTjty~TTTT[ Wygląd: jednoroczna lub ozi- ' ma trawa ze wzniesionymi, gładkimi, nierozgatęzionymi źdźbłami wysokości 60- l/iom -120 cm. Języczki liściowe \.VJV st3Picme> krótkie, do 2 mm. ^^gff Pochwy liściowe na górnym |i|| końcu z dużymi, sierpowa- tymi, szerokimi, zachodzący- mi na siebie uszkami, które Ifjl w odróżnieniu od pszenicy są iPpl nieowłosione. Kłosy długości 7-15 cm, w okresie dojrzewania pochylone lub (zależnie od długości) wzniesione. Osadka kłosowa niełamliwa. Człony osadki kłosa za- wsze z 3 kioskami, z których jednak oba bocz- ne są uwstecznione. Szczegóły podobne u ję- czmienia zwyczajnego (str. 94). Plewy szczeci- niasto wąskie. Plewki dolne długoościste. Ość długości do 15 cm. Podobnie jak u jęczmienia zwyczajnego również i tu bywają oprócz form oscistych także formy bezostne. Kłos z powo- du dwurzędowego ustawienia stosunkowo du- żych ziaren wydaje się nie kanciasty lecz wy- raźnie spłaszczony. Bardzo bogaty w formy. Okres kwitnienia: od czerwca do lipca. Siedlisko: uprawiany na umiarkowanie su- chych, żyznych, obojętnych glebach glinias- tych lub lessowych. Poza tym ekologiczne wy- magania porównywalne z wymaganiami jęcz- mienia zwyczajnego. Rozmieszczenie: uprawiany na wielu terenach jako jęczmień ozimy i jary. Uwagi: jęczmień jary i ozimy różnią się wyma- ganiami względem długości trwania wegetacji i wysokości temperatury. Jęczmień jary doj- rzewa w ciągu 95 dni, licząc od czasu siewu i dlatego nadaje się do uprawy również na terenach o krótkim lecie i ze stosunkowo nis- kimi temperaturami, na przykład w północnej Europie. Jęczmień ozimy natomiast wymaga więcej ciepta i potrzebuje także dłuższego czasu do dojrzewania. Sieje się go już w koń- cu września. Wraz z jęczmieniem jarym doj- rzewa jednak wyraźnie wcześniej niż pszenica i żyto. Dlatego przeważnie jest koszony i zwo- żony jako pierwsze zboże. Jęczmień jest poza tym samopylny. Nie wymaga napływu pyłku z letnim wiatrem, lecz jego kwiaty zapylają się już przed właściwym rozwinięciem samych Wosków. Zjawisko zapylenia w zamkniętym jeszcze kwiecie nie należy do zbyt częstych w świecie roślin. Nazywa się je kleistogamią. Jęczmień dwurzędowy da się wyprowadzić z dużym prawdopodobieństwem od dzikiego jęczmienia dwurzędowego (Hordeum spon- taneum). Najstarsze znaleziska dzikiego jęcz- mienia z ziarnami dzikich gatunków owsa i dzikiej soczewicy pochodzą z jaskiń na Pelo- ponezie (Grecja) i mają ponad 10 000 lat - są to według stanu znaleziska jednoznacznie re- sztki jedzenia. We wszystkich warstwach mie- szkalnych i śmietnikowych od ok. ósmego ty- siąclecia p.n.e. dziki jęczmień coraz bardziej ustępuje na korzyść uprawianego jęczmienia dwurzędowego. Wyraźne jest w tym czasie przejście od rośliny dzikiej (z łamliwą osadką kłosową) do rośliny bardziej plennej. Jęcz- mień zatem należy do najstarszych, archeolo- gicznie udowodnionych roślin uprawnych. Najstarsze znaleziska jęczmienia z Niemiec należą do najwcześniejszego okresu neolitu (ceramika wstęgowa). Pochodzą one z przed- górza Harcu, z Saksonii i Turyngii, i doliny Nekaru. Zasługuje na uwagę, że znalezisko to należy do formy jęczmienia wielorzędowego (przede wszystkim do luźnokłosowego cztero- rzędowego). Dwurzędowe jęczmienie upra- wne są w Niemczech, podobnie jak w pozo- stałej środkowej Europie stosunkowo młodym osiągnięciem - pojawiają się dopiero w śred- niowieczu. Jęczmień dwurzędowy uprawiany jest przede wszystkim jako jęczmień browarny. Szczegól- nie jary jęczmień dwurzędowy nadaje się do produkcji piwa, zawiera on 9-12% białka i ba- rdzo dużo skrobi - nie mniej niż 65%. Ziarna jęczmienia zebrane do warzenia piwa muszą najpierw zostać przerobione na słód. Podczas słodowania doprowadza się ziarna do kiełko- wania, przy czym większa część skrobi prze- kształca się w rozpuszczalny cukier - maltozę. Pod koniec procesu kiełkowanie zostaje prze- rwane suszeniem w gorącej suszarni, gdzie jednocześnie skrobia tworzy także substancje barwne. 92 ^* KL Jęczmień zwyczajny Hordeum vulgare Wygląd: jednoroczna lub ozi- ma trawa o wzniesionych, 4 mocnych źdźbłach wysokości fc 80-120 cm, u podstawy nie * rozgałęzionych lub tylko sła- KL bo rozgałęzionych. Języczki liściowe stępione, krótkie, długości ok. 1,5 mm. Pochwy liściowe dość ciasno przyle- gające, przy przejściu w bla- szkę liściową z dużymi, sier- powatymi, zachodzącymi na siebie i nieowło- sionymi uszkami. Blaszki liściowe płaskie, szerokości do 18 mm i długości ok. 40 cm, zaostrzone, wiotko zwisające. Kłosy wzniesio- ne lub tuż przed dojrzewaniem lekko zwisają- ce, 4-10 cm długości, od boku nie ścieśnione. Oś kłosa włóknista, niełamliwa i mocno utrzy- mująca dojrzałe kłoski. Plewy prawie tak dłu- gie jak kłoski, równowąskie. Plewki dolne sze- rsze i tępe. Ości długie do 15 cm. Jęczmień zwyczajny i jęczmień dwurzędowy (Hordeum distichon) (str. 92) mają ten sam plan budowy kłosa: osadka kłosowa podzielo- na na różne odcinki; na każdym odcinku znaj- dują się trzy 1-kwiatowe kłoski, każdy z 2 wąs- kimi, ościstymi plewami i plewką dolną z dłu- gą ością. U jęczmienia dwurzędowego zawsze tylko jeden z tej trójki, środkowy kłosek jest płodny, podczas gdy oba kłoski boczne są albo męskie, albo uwstecznione. Patrząc z gó- ry na te kłosy widać tylko 2 rzędy ziaren. U jęczmienia zwyczajnego natomiast również oba kłoski boczne są płodne i w czasie doj- rzewania dają ziarna tej samej wielkości. Dla- tego patrząc na kłos zarówno z góry jak i z bo- ku widzimy wiele rzędów. Przy bardzo zbitych kłosach trzy pojedyncze kwiatki ew. kłoski jed- nej grupy są ustawione do siebie pod kątem ok. 45 stopni. W związku z tym w dojrzałym kłosie można rozróżnić sześć rzędów. W mniej zbitych kłosach kłoski stoją do siebie pod kątem prostym, a więc powstają tylko 4 rzędy. U jęczmienia zwyczajnego poszcze- gólne ziarna są mniejsze niż u blisko spok- rewnionego jęczmienia dwurzędowego. Okres kwitnienia: czerwiec. Siedlisko: stosunkowo mało wymagające zbo- że, woli gleby świeże, umiarkowanie kwaśne, piaszczysto-gliniaste w klimacie o chłodnych latach. Rozmieszczenie: uprawiany w wielu regio- nach od równin po góry, na wybrzeżu Nor- wegii nawet jeszcze do 70° szer. geogr. pn. Na obszarach o krótkim okresie wegetacji prze- ważnie uprawiany jako jęczmień jary, na po- zostałych raczej jako ozimy. Uwagi: wprawdzie jęczmień najlepiej udaje się w klimacie umiarkowanym na glebach głę- bokich, dobrze nawodnionych, ale może być uprawiany również w warunkach szczególnie ekstremalnych. W północnej Europie (Nor- wegia) granica uprawy jęczmienia wyznacza granicę uprawy zboża w ogóle. Ze wszystkich roślin uprawnych jęczmień jary wchodzi naj- wyżej w góry. Kontynentalne obszary środko- wej Azji nadają się równie dobrze do uprawy jęczmienia jak gorące w czasie lata obszary śródziemnomorskie. W Europie i Azji jęczmień należy do najstar- szych gatunków zbóż. W wykopaliskach z epoki neolitu (początków rolnictwa) znaleziono ró- wnież ślady uprawy jęczmienia. Najpierw były to formy, w znacznym stopniu podobne do obe- cnie występującego jeszcze w południowo-za- chodniej Azji dzikiego dwurzędowego jęczmie- nia (Hordeum spontaneum). Na Bliskim Wscho- dzie stwierdzono we wszystkich poziomach kul- turowych prawie bez przerw, najpierw uprawę jęczmienia dwurzędowego, a następnie zwy- czajnego wielorzędowego. Ze znalezisk można wnioskować, że zarówno wielorzędowe jak i dwurzędowe jęczmienie rozwinęły się z tej samej dzikiej formy. Wszystkie dzisiejsze jęcz- mienie uprawne normalnie są diploidalne (por. uwagi do pszenicy, str. 16). Wielorzędowe jęczmienie widzimy na naszych polach zbóż najczęściej w postaci odmiany czterorzędowej (var. tetrastichon ewentualnie ssp. vulgare), natomiast sześciorzędowego ję- czmienia (var. hexasłichon) prawie się jesz- cze nie uprawia. Wielorzędowe jęczmienie służą w środkowej Europie przede wszystkim do produkcji paszy dla zwierząt lub jako suro- wiec wyjściowy do szeregu produktów spoży- wczych jak krupy, kasze lub kawa zbożowa, ale nie do wypieku chleba. 94 95 Piaskownica zwyczajna Ammophila arenaria Wygląd: trawa trwała, ze wzniesioną osią podstawową, tworząca gęste murawy dzięki grubym, silnym, obficie rozgałęzionym pędom pod- ziemnym. Źdźbła silne, biała- woszarozielone, wysokości 60-100 cm. Liście zwinięte. Pochwy liściowe gładkie, o zachodzących na siebie IIkw brzegach. Języczki liściowe uderzająco duże długości do 25-30 mm, roz- szczepione od wierzchołka prawie do podsta- wy bez uszek. Blaszki liściowe sztywne, o dłu- gości do 60 cm, szerokości 4-6 mm, zaost- rzone, gładkie, nagie, na wierzchniej stronie wzdłuż nerwów delikatnie owłosione, od spo- du nagie, gładkie. Wiechy duże, do 15 cm długości, rozwinięte na wszystkie strony, za- wsze ścieśnione, walcowate, ale zwężające się ku górze. Kłoski ustawione gęsto, 1-kwia- towe, długości do 16 mm. Plewy trwałe, lance- towate, zaostrzone, dolna z 1 nerwem, górna z 3 lub 5 nerwami. Plewki dolne lancetowate, z podwójnym wierzchołkiem, u podstawy z włoskami długości 3-5 mm. Plewki górne prawie tak samo długie jak dolne. Okres kwitnienia: od czerwca do lipca. Siedlisko: roślina pionierska na ruchomych, żyznych wydmach nadmorskich. Rozmieszczenie: na wszystkich europejskich wybrzeżach. Uwagi: piaskownica zwyczajna przystosowana jest do życia na znajdujących się w ciągłym ruchu piaskach wydm nadmorskich. Z bogato rozgałęzionych, ukorzeniających się podzie- mnych rozłogów szybko wyrastają w górę pro- ste pędy. Przerastają one zawsze nowo na- wiane piaski i tworzą nadziemne części roślin, które dodatkowo umacniają wydmę. Z tego względu trawę tę sadzi się dla umacniania piasku na powierzchniach wydm zwróconych w kierunku wiatru. Związek z piaskiem wyraża także systematyczna nazwa rodzajowa rośli- ny, złożona z greckich słów ammos = piasek i philos = przyjaciel. Wydmuchrzyca piaskowa Elymus arenarius Wygląd: trawa trwała, bardzo masywna, w gęstych kępach, z daleko sięgającymi kłą- czami. Źdźbła wysokości 60-200 cm, wzniesione lub nieco rozpostarte, dość mo- cne, nagie, nierozgałęzione. Języczki liściowe długości ok. 1 mm, nieco zgrubiałe, de- likatnie owłosione. Pochwy li- ściowe nagie, na górnym koń- PL cu z wąskimi, zagiętymi usz- kami. Blaszki liściowe, podobnie jak pochwy, niebieskawoszare, o ostrym wierzchołku, bar- dzo sztywne i mocne, długości 20-60 cm, płas- kie lub trochę zwinięte, szerokości 7-20 mm, z wierzchu z wyraźnie wystającymi nerwami i delikatnie szorstkie, od spodu zupełnie gład- kie. Kłosy wzniesione, długości do ok. 30 cm i szerokości 2-2,5 cm, gęste, sztywne. Kłoski prawie bez szypułek, ustawione parami naprzemianlegle po obu stronach osadki, dłu- gości 2-3 cm, wydłużone, nieco spłaszczone, 3-6-kwiatowe. Plewy z wyraźnym grzbietem, prawie tak długie jak kłoski, zaostrzone, dość sztywne. Plewki dolne zaostrzone, 7-nerwowe, delikatnie owłosione. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Sieedlisko: wydmuchrzyca zasiedla luźne pia- ski wydmowe, jednak jako lekko azotolubny gatunek występuje w pobliżu strefy zalewanej przez fale, gdzie następuje rozkład szczątków materii organicznej. Rozmieszczenie: środkowa i północna Europa, przede wszystkim na wydmach nadmorskich, rzadziej na śródlądowych. Brak jej w basenie Morza Śródziemnego. Uwagi: wydmuchrzyca piaskowa jest jednym z gatunków charakterystycznych dla zbiorowi- ska piaskownicy zwyczajnej na białej wydmie. W porównaniu z piaskownicą jest jednak mniej odporna na zasypywanie piaskiem. Gęstsze płaty wydmuchrzycy są jednak bardzo skute- cznym sposobem na utrzymanie piasku i jak do tej pory niezastąpione do umacniania wydm nad Bałtykiem. 96 97 Jęczmieniec zwyczajny Hordelymus europaeus Wygląd: trawa trwała, zimo- I zielona, rosnąca lużnokęp- I 1 I kowo, bez kłączy. Źdźbła U I. wzniesione, wysokie do uli 1 I 100 cm, z 3-4 kolankami, pod Wr-f fAl / kwiatostanem szorstkie, w ob- ili/li / ręDie '<0'ane'< kosmkowato \\M lii f owłosione. Dolne pochwy li- ™|||| ściowe kosmkowato owłosio- \w (fi ne' 9orne n^ld^l trocnCroz- WW dąte. Blaszki liściowe tra- *=/ KL wiastozielone, długości do 30 cm, szerokości do 14 mm, płaskie, na wie- rzchniej stronie przylegająco owłosione, na spodniej z wyraźnie wystającym nerwem śro- dkowym, wyciągnięte w wąski wierzchołek. Uszka zaostrzone, sierpowato wygięte, obej- mujące źdźbło. Języczki liściowe w postaci skórzastego rąbka, bardzo krótkie. Kłosy jas- nozielone, gęste, wzniesione, wąskie, długie do 10 cm, oś osadki łamliwa, dzielące się owocostany są przystosowane do rozsiewania przez czepianie. Kłoski długości ponad 2 cm, Sesleria skalna Seslene varia Wygląd: trawa trwała, rosnąca kępkowo, wysokości 10-40 cm. Źdźbła cienkie, wznie- sione, otoczone po- chwą. Pochwy liś- ciowe ku górze lekko grzbieciste. Blaszki liściowe z prawie do wierzchołka równolegle biegnącymi brzeż- kami, ściągnięte na czubku w łódkowaty dziób, z wyraźnymi podłużnymi bruzdami, szarozie- lone, Języczki liściowe krótkie. Wiecha kłoso- kształtna podłużnie walcowata, w okresie kwi- tnienia niebieskawo nabiegła, połyskująca. Kłoski długości 5-7 mm, przeważnie 2-kwiato- we. Plewy jajowate, z ostką na szczycie, Ple- wki dolne stępione na wierzchołku, bezostne. Okres kwitnienia: od marca do maja, a nawet później, zależnie od miejsce występowania. Siedlisko: na skałach, piarżyskach, w pół- suchych murawach ale także w ciepłych, świe- tlistych buczynach i nasadzeniach sosnowych, 98 przeważnie jednokwiatowe, połączone po trzy w przewężeniu osadki. Boczne kłoski na krót- kiej szypułce. Plewy nagie, zredukowane do szczeciny. Plewki dolne długości ok. 10 mm, na grzbiecie zaokrąglone, nagie, 5-nerwowe, ku przodowi szorstkie, z ponad 25 mm ością. Plewki górne tak długie jak dolne. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: w rozproszeniu, ale grupowo w mie- szanych lasach liściastych z obfitym runem, również na porębach, na glebach świeżych, żyznych, przeważnie bogatych w wapń, co naj- wyżej lekko kwaśnych, o próchnicy typu muli. Rozmieszczenie: środkowa i południowa Euro- pa, zachodnia Azja o umiarkowanym klimacie. Uwagi: jako charakterystyczny, wytrzymujący zacienienie gatunek leśny rośnie tylko w ma- łych grupach. Jeżeli jednak wytworzy się do- koła nich bezdrzewna luka (poręba, wykrot), wówczas do roślin dociera pełne światło i ich płaty mogą się do tego stopnia zagęścić, że utrudnia to wkraczanie gatunków drzewias- tych i naturalną sukcesję. na podłożu bogatym w wapń, przeważnie dob- rze przepuszczalnym. Rozmieszczenie: Europa, od nizin do wysokich gór. Uwagi: sesleria skalna, jako typowo pioniers- ka roślina, jest w stanie zasiedlić także nie ustabilizowane, łatwo osuwające się podłoże, takie jak piarżysko. Dzięki jej korzeniom po- wierzchnia zostaje przynajmniej choć trochę przytrzymana i nie może się tak łatwo zsuwać. Od strony zbocza w nadziemnych częściach kępy zbierają się znajdujące się w podłożu części ziemiste. Zasiedlone przez seslerię stoki piargowe uzyskują dzięki niej charakte- rystyczną, schodkowatą strukturę. Zaraz po tym następne gatunki roślin zasiedlają „przy- gotowany" przez seslerię stok i przyczyniają się do dalszego utrwalenia ruchomego mate- riału. Kępy seslerii skalnej i towarzyszące im inne rośliny tworzą typowe płaty roślinności pionierskiej. Jako pierwsze zasiedlają powie- rzchnie bez roślinności i przygotowują siedlis- ko do przyjęcia dalszych gatunków. 99 Trzcinnik leśny Calamagrostis awndinacea Trzcinnik lancetowaty Wygląd: trawa trwała, kęp- kowa, z krótkimi rozłogami, wysokości 60-120 cm, z silny- mi, wzniesionymi źdźbłami. Liście ciemnozielone, blaszki liściowe szerokości 10 mm, z wierzchu krótkoowłosione nagie, od spodu połyskujące, wiotko zwisłe. Języczki liścio- we długości ok. 2 mm, często rozszczepione. U podstawy blaszki wyraźne pęczki włosków. Wiechy wąs- kie, po przekwitnięciu ściągnięte. Kłoski dłu- gie 5-6 mm, 1-kwiatowe, otoczone plewami prawie jednakowej długości. Plewki dolne nie- wiele krótsze, u podstawy owłosione. Kolan- kowato zgięta ość u podstawy plewki dolnej, wystaje ponad nią ok. 7 mm. Okres kwitnienia: od czerwca do lipca. Siedlisko: na świeżych lub wilgotnych, ubogich w wapń glebach gliniastych. Rozmieszczenie: Europa i Azja o umiarkowa- nym klimacie. Calamagrostis canescens Wygląd: trawa wysokości 60- -120 cm, trwała, z podziemną pełzającą osią pędu, tworzą- ca luźne murawy. Pełzający pęd cienki. Źdźbła sztywno pl wzniesione, w kolankach roz- gałęzione. Roślina naga i sza- rozielona. Języczki liściowe długości ok. 3 mm, na wierz- chołku stępione. Blaszki liś- ciowe nieowłosione, wąskie, długo zaostrzone, często zwisłe. Wiechy długości do 20 cm. Gałą- zki wiechy krótkie, rozpostarte. Kłoski krótkie. Plewy do 6 mm długości, obejmujące kłoski, dwa razy dłuższe od plewek dolnych. Plewki dolne dwuwierzchołkowe. Ość wychodząca z wycięcia plewki dolnej, krótka i wystająca. Okres kwitnienia: od lipca do sierpnia. Siedlisko: na glebach mokrych, ubogich, torfo- wych, w olsach i szuwarach wielkoturzycowych. Rozmieszczenie: średnie góry środkowej, za- chodniej i północnej Europy. Trzcinnik piaskowy Calamagrostis epigejos Trzcinnik owłosiony Calamagrostis mllosa Wygląd: wysoka, osiągająca 60-150 cm trawa z podzie- mnymi pełzającymi, bardzo pl długimi rozłogami, tworzy przeważnie rozległe, hamu- jące odnowienia drzew w la- sach, czyste płaty. Mocne źdźbła. Liście nagie. Blaszki liściowe płaskie, na brzegach bardzo szorstkie, długości do 70 cm i szerokości do 2 mm. Języczki silne długości do 9 mm. Wiechy wąskie, wzniesione, o gęstych kwiatach. Gałązki wiechy szorstkie, grube, dłu- gości ok. 10 cm. Kłoski długości 5-7 mm, 1- -kwiatowe, w pęczkach. Plewy długości ok. 5 mm, z ościstym wierzchołkiem. Plewki dolne u podstawy jedwabiście owłosione. Ość wycho- dzi z dwuwierzchołkowego zakończenia plewki. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: na brzegach dróg, porębach, ugorach, na luźnym piaszczystc-gliniastym podłożu. Rozmieszczenie: Europa, Azja. Wygląd: trawa wieloletnia, ro- snąca w kępkach lub w mura- wach, o pełzającej osi pędu i długich rozłogach. Źdźbła kolankowato wstające, wyso- kości 60-150 cm. Języczki liś- ciowe długości 2-3 mm, tępe. Pochwy liściowe na górnym końcu z pęczkiem włosków. Blaszki liściowe długości do 40 cm i szerokości 3-5 mm, zielone, wiotkie lub lekko zwinięte, a wówczas sztywno wzniesione. Wiecha długości do 25 cm, przewieszona, z cienkimi gałązkami i licz- nymi kłoskami. Kłoski długości 4-5 mm. Plewy w górnej części fioletowe, bez ostrego kantu i bez włosków. Plewki dolne 5-nerwowe, z de- likatną ością, nie przewyższającą Wosków. Okres kwitnienia: od lipca do sierpnia. Siedlisko: gatunek górski w borach świer- kowych i w świerczynach na torfie. Nie wy- stępuje na nizinach. Rozmieszczenie: Alpy, Karpaty, Średniogórze. 100 Mietlica skalna Agrostis wpestris Mietlica psia Agwstis canina Wygląd: trawa trwała, w gęs- tych, mocnych kępach, tylko rzadko z krótkimi rozłogami, o wziesionych lub podno- szących się źdźbłach, wy- sokości 5-20 cm. Pochwy liś- ciowe brązowoszare lub czer- wonawobrązowe, przeważnie lśniące. Języczki liściowe około 1 mm długości, zaos- trzone, delikatnie owłosione. Blaszki liściowe szczeciniasto zwinięte 1 mm szerokości. Wiecha długości do 4 cm, tylko podczas kwitnienia rozpostarta, poza tym ściągnięta. Kłoski długości 2-3 mm. Plewy 1-nerwowe. Plewki dolne wyraźnie dwu- wierzchołkowe, z kolankowatą ością długości 3 mm. U bardzo podobnej mietlicy alpejskiej (Agrostis alpina) gałązki wiechy są wyraźnie ostre a blaszki liściowe płaskie. Okres kwitnienia: od lipca do sierpnia. Siedlisko: pastwiska górskie i skaliste zbocza. Rozmieszczenie: Alpy, Karkonosze.Tatry. Wygląd: Trawa trwała wyso- kości 20-60 cm, dzięki gęsto ulistnionym, płożącym się rozłogom, tworząca luźne szarozielone murawy. Źdźbła wzniesione lub kolankowato wznoszące się, niekiedy na kolankach rozgałęzione. Liś- cie szarozielone, nagie, wiot- kie. Blaszki liściowe długości do 15 cm, zaostrzone, języcz- ki liściowe długości do 4 mm, lekko zaostrzone. Wiechy w czasie kwitnienia rozpostarte, potem ściągnięte. Gałązki wiechy w pęczkach, bardzo delikatne. Kłoski do 3 mm długości, 1-kwiatowe, zamknięte zaostrzonymi plewami. Plewki dolne jajowate, przycięte. Ość wystająca ponad podstawę plewki, bywa- ją również bezostne. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: na ubogich, torfiastych glebach, na łąkach, na miejscach zabagnionych. Rozprzestrzenienie: Europa. Mietlica rozłogowa Agrostis stolonifera Mietlica pospolita Agrostis tenuis Wygląd: trwała, kępkowa, tworząca niekiedy rozległe murawy dzięki płożącym się, bogato ulistnionym rozłogom. Źdźbła wysokości 20-80 cm, wzniesione lub wznoszące się łukowato, ukorzeniające się na kolankach, nieowłosio- ne. Liście szarozielone, na- gie. Blaszki liściowe sztyw- no odstające, równomiernie i pl zwężające się ku wierzchoł- kowi, długości do 10 cm, szerokości do 6 mm. Języczki liściowe długości ok. 6 mm, zaost- rzone, niekiedy rozcięte. Wiechy połączone w pęczki. Kłoski małe, tylko 1-2 mm długości, 1-kwiatowe, otoczone równie długimi plewami. Plewki dolne nieco krótsze od plew, przeważ- nie bezostne, jajowate, 5-nerwowe. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: na łąkach, przy drogach, w rowach, na wilgotnych, ilastych lub gliniastych glebach. Rozmieszczenie: Europa, Alpy do 2300 m n.p.m. Wygląd: Trawa trwała wysokości 20-80 cm, kępkowa, tworząca podziemne rozłogi, Źdźbła wyprostowane lub wznoszące się ko- lankowato, nagie, pod wiechą często szor- stkie. Liście zielone, nieowłosione. Blaszki liś- ciowe zaostrzone, długości do 15 cm i szeroko- ści 1-5 mm, płaskie. Języczek liściowy krótki, 0,5-2 mm długości, stępiony. Wiecha długości do 20 cm. Gałązki wiechy odstające również po przekwitnięciu. Kłoski nie zebrane w pęczki, długości 2-3 mm, 1-kwiatowe, przeważnie na- biegłe czerwonofioletowo. Okryte plewami tej samej wielkości. Plewki dolne przeważnie bez- ostne, owalne, 3-nerwowe. Plewki górne o po- łowę mniejsze od plewek dolnych. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: na suchych lub świeżych glebach. Wskaźnik gleb kwaśnych i ubogich. Rozmieszczenie: od nizin po góry. 102 103 Rajgras wyniosły Arrhenatherum elatius \ Wygląd: trawa trwała, ros- \ nąca w luźnych kępkach, wy- l sokości 50-150 cm, o wznie- /ą IS sionych lub nieco ścielących IIW się źdźbłach, dość mocna, 1 \\l z 3-5 grubawymi kolankami, Vi l\| i . zupełnie gładka lub na kolan- \\ul\\ti\ ' pl Wygląd: trawa trwała, luź- /1/|| nokępkowa lub tworząca mu- li/ 11 rawy' ze wzniesionymi> Dar_ S /fi II J dz0 mocnymi źdźbłami, wyso- I li I Hf ko^ci 60~150 cm' rzadko do Sku \\Wf 2n°cm. Języczki liściowe kró- HB|jffl|lf tkie, całobrzegie. Pochwy li- mfHH ściowe ciasno przylegające. luW Blaszki liściowe nie szersze IM n'z ^ mrT1, Przeważnie ściśle 11 II zwinięte, od spodu nagie WllliliJ j gładkie, od wierzchu bardzo gęsto obrośnięte krótkimi wełnistymi włoskami. Wiechy wzniesione, mocno ścieśnione, 25- -35 cm długości, z wieloma kwiatami. Kłoski długości 30-35 mm. Plewy długości 25-30 mm. Plewki dolne znacznie krótsze, z dwuszczy- towym wierzchołkiem, skórzaste. Ości długości 4-6 cm, z delikatnymi, przylegającymi włoskami. Okres kwitnienia: od maja do lipca. Siedlisko: suche okrajki i brzegi zarośli. Rozmieszczenie: zachodnia część obszaru śródziemnomorskiego. 130 Trawy 131 Tymotka łąkowa Phleum prdtense Wygląd: trawa trwała, kęp- kowa, ze wzniesionym lub łu- kowato wznoszącymi się źdźbłami, wysokości 40- -150 cm, dość mocnymi, z 3-6 kolankami, gładkimi, dolne międzywęźla wyraźnie zgru- białe i dość krótkie. Języczki liściowe tępe, długości do 6 mm. Pochwy liściowe gład- kie, zaokrąglone, później brą- zowawe. Blaszki liściowe pła- skie, zaostrzone, szorstkie, szerokości do 9 mm i długości 40 cm. Wiechy kłosokształtne bardzo gęste, cylindryczne, długości 6-15 cm i szerokości do 1 cm. Kłoski 1-kwiatowe. Ple- wy po bokach skórzaste, z ością długości 1- -2 mm. Plewki dolne krótsze. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: dość często na intensywnie uprawianych łąkach i pastwiskach, na żyznych glebach gliniastych. Dobra trawa paszowa. Rozmieszczenie: w całej Europie. Phleum nodosum (Ph. bertolonii] Wygląd: trawa trwała, kęp- kowa, ze wzniesionymi lub pokładającymi się, cienkimi i sztywnymi źdźbłami, wy- sokości 10-50 cm, z 2-6 kolankami, u podstawy na- brzmiałymi i cebulkowato zgrubiałymi Języczki liściowe 1-4 mm długie, owłosione. Pochwy liściowe gładkie, zaokrąglone, nieco rozdęte. Blaszki liściowe szarozielone lub zielone, płaskie, do 5 mm szerokości i ok. 10 cm długości, nieowtosione, na brzegach nieco szorstkie, Wiecha kłosokształtna długo- ści 1-6 cm i szerokości ok. 5 mm, jasnozielona lub lekko purpurowa. Kłoski gęsto ustawione. Plewa z bardzo krótkim ościstym wyrostkiem. Plewka dolna dość szeroka i skórzasta. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: na brzegach dróg i pól, chętnie na głębokich glebach wapiennych lub lessowych. Rozmieszczenie: cała Europa. Phleum arenarium Wygląd: jednoroczna trawa rosnąca pojedynczo _ lub w małych kępkach, Źdźbła cienkie, wzniesione lub łu- kowato wygięte, wysokości 2-15 cm, z 1-4 kolankami po- niżej połowy źdźbła, gładkie. Języczki liściowe całobrze- gie, długości do 4 mm. Pochwy liściowe gładkie, na stronie grzbietowej zaokrąg- lone, lekko rozdęte. Blaszki liściowe nieowto- sione, białawozielone, szerokości do 3 mm i długości ok. 5 cm, płaskie, na wierzchu z gę- stymi nerwami, na brzegach delikatnie szorst- kie. Wiecha kłosokształtna wąskolancetowata, przy odgięciu do tyłu rozdziela się klapowało, bardzo gęsta, długości do 5 cm i szerokości 7 mm, bladozielona. Kłoski 1-kwiatowe. Okres kwitnienia: od maja do lipca. Siedlisko: otwarte tereny ruchomych piasków. Rozmieszczenie: na wydmach nadmorskich od Szwecji po obszar śródziemnomorski. Tymotka Boehmera Phleum phleoides Wygląd: trawa trwała, kęp- kowa, ze wzniesionymi, cien- kimi, mocnymi źdźbłami wy- sokości 20-70 cm, o 2-3 ko- lankach poniżej środka źdźbła. Języczki liściowe ca- łobrzegie, tępe, długości do 2 mm. Pochwy liściowe gład- kie, zaokrąglone, lekko rozdę- te. Blaszki liściowe nieowto- sione, szarozielone, z wąskim, tępym wierzchołkiem, płaskie lub trochę zwi- nięte, szerokości do 3 mm, liście odziomkowe długości do 10 cm, liście łodygowe krótsze. Wiecha kłosokształtna przy odgięciu rozdziela się klapowato na wąskie odcinki, długości do 10 cm i szerokości ok. 5 mm, gęsta, z krótkimi szypułkami. Kłoski wydłużone, 1-kwiatowe, plewa dolna z wystającą linią grzbietową. Okres kwitnienia: od lipca do sierpnia. Siedlisko: na glebach piaszczystych i kamieni- stych. Rozmieszczenie: środk. Europa po zach. Azję. 132 133 Tymotka halna Phieum alpinum Prosownica rozpierzchła Milium effusum Wygląd: trawa trwała, luźnokę- pkowa ze wzniesionymi lub łu- kowato podnoszącymi się źdźbłami, wysokości 10-50 cm, gładkimi, dość cienkimi, o 2-4 kolankach. Języczki tępe, długości do 2 mm. Pochwy liś- ciowe gładkie, górne lekko roz- dęte. Blaszki liściowe szeroko- ści do 6 cm, nieowłosione, pła- skie, zaostrzone. Wiechy kłoso- kształtne, przy odgięciu nie rozdzielają się klapowato, wzniesione, szczeci- niaste, długości 1-5 cm i szerokości do 1 cm, purpurowe lub ciemnofioletowe. Okres kwitnienia: od lipca do sierpnia. Siedlisko: intensywnie użytkowane łąki i past- wiska alpejskie od 1400 m n.p.m. Rozmieszczenie: w górach. W tym samym pię- trze wysokościowym występuje tymotka Mi- chela (Phieum hirsutum) o białozielonej wie- sze kłosokształtnej długości do 7 cm, rozdzie- lająca się klapowato przy zginaniu. Wygląd: trawa trwała, rosnąca w luźnych kępach, o wzniesio- nych lub u podstawy zgiętych źdźbłach, zupełnie gładkich, wysokości 40-160 cm, z 2-5 kolankami poniżej połowy źdźbła. Języczki liściowe długości 3-10 mm, całobrze- gie. Pochwy liściowe na stro- nie grzbietowej zaokrąglone. Blaszki liściowe tępe, ciemno- pl zielone, płaskie, szerokości do 15 mm i długości 10-30 cm, dość wiotkie, tylko na brzegach lekko szorstkie. Wiechy bardzo luźne, przeważnie zwisłe, długości 10-30 cm i szerokości do 15 cm. Gałązki wiechy pokrzy- wione i daleko odstające, dość cienkie. Kłoski owalne, 1-kwiatowe, bladozielone. Plewki dolne niewiele krótsze od plew, bezostne. Okres kwitnienia: od maja do lipca. Siedlisko: szeroko rozprzestrzeniona w lasach liściastych i mieszanych o bujnym runie na umiarkowanie świeżych, żyznych glebach. Mozga trzcinowata Phalaris arudinacea Mozga kanaryjska Phalaris canariensis Wygląd: trawa trwała, silna, z pełznącym kłączem. Źdźbło wzniesione lub u podstawy zgięte, wysokości do 200 cm, gładkie, z 4-6 kolankami. Ję- zyczki liściowe długości 2-16 mm, tępe, później naderwa- ne. Pochwy liściowe gładkie, na stronie grzbietowej za- okrąglone. Blaszki liściowe nieowłosione, zielone, sze- PL rokości do 18 mm i długości 10-35 cm, długo zaostrzone, płaskie, tęgie, w przednim odcinku dość szorstkie. Wiechy w zarysie lancetowate, wzniesione, dość gęs- te, długości 5-25 cm i szerokości do 4 cm, w okresie kwitnienia rozluźnione. Kłoski długo- ści ok. 6 mm. Plewy i plewki dolne bezostne. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: tworzy skupienia w szuwarach przy- brzeżnych nad rzekami i jeziorami. Rozmieszczenie: na półkuli północnej. Ró- wnież jako trawa ozdobna. Wygląd: jednoroczna trawa, o wzniesionych lub u podstawy zgiętych źdźbłach, sztywnych, gładkich, mocnych, wysokości 20-120 cm. Języczki liściowe długości 3-8 mm, na brzegach trochę postrzępione. Pochwy liściowe gładkie lub lekko szor- stkie, ku górze nieco rozdęte. Blaszki liściowe płaskie, wy- ciągnięte w wąski wierzchołek, długości do 25 cm i szerokości ok. 12 mm, szorstkie, intensywnie zielone. Wie- chy podłużnie owalne, kłosokształtne, gęste, wzniesione, długości 2-5 cm i szerokości do 2 cm, sztywne, zielonkawobiałe. Kłoski odwrot- nie jajowate, do 10 mm długości, 1-kwiatowe. Trawa paszowa dla ptactwa. Okres kwitnienia: od lipca do września. Siedlisko: w środkowej Europie na miejscach ruderalnych lub sadzona jako trawa ozdobna. Uprawiana w obszarze śródziemnomorskim. Rozmieszczenie: umiarkowanie ciepłe obszary. 134 135 Wyczyniec łąkowy Alopecuws pratensis Wygląd: trawa trwata, ros- nąca w luźnych lub dość gęs- tych kępkach, ze wzniesio- nym lub u podstawy łukowato podnoszącym się źdźbłem, krępym albo cienkim, o uderzająco nielicznych kolankach, wysokości 30-120 cm. Języczki liściowe trochę stępione, długości do 2,5 mm, całobrzegie. Pochwy liściowe gładkie, trochę rozszczepione i lekko rozdęte, zupełnie gładkie. Blaszki liściowe nie owłosio- ne, jaskrawozielone, lekko szorstkie, wąsko zaostrzone, płaskie, szerokości 3-10 mm i dłu- gości ok. 5-40 cm, ku górze źdźbła coraz krótsze. Wiechy kłosokształtne bardzo gęste, walcowate, u góry tępe, bardzo wiotkie, długo- ści 3-13 cm i szerokości do 10 mm, ciemno- zielone lub nabiegłe purpurowo. Szypułki Wo- sków bardzo krótkie, wzniesione. Kłoski dłu- gości ok. 5 mm, podłużnie owalne, 1-kwiato- we, plewy u podstawy zrośnięte brzegami, 3-nerwowe i na linii grzbietowej wyraźnie owłosione. Plewki dolne krótsze od plew, z li- nią grzbietową, 4-nerwowe, na grzbiecie tylko w dolnej ćwiartce zrośnięte z ością. Ość dłuż- sza od plewy o ok. 4 mm. Plewki górne nie rozwinięte. Pręciki żółte lub purpurowe. Okres kwitnienia: od kwietnia do lipca. Siedlisko: od nizin po góry na wilgotnych łą- kach, w sadach i w ziołoroślach nad brzegami wód na glebach podsiąkających, chłodnych, żyznych. Wskaźnik wilgotności i żyzności sied- lisk. Bardzo dobrze znosi półcień, lubi nawo- żenie i nawadnianie. Rozmieszczenie: wyczyniec łąkowy jest szeroko rozprzestrzeniony w całej Europie, został intro- dukowany także do Ameryki Północnej oraz na inne tereny. Niegdyś nawet w obrębie swego europejskiego zasięgu nie występował tak po- wszechnie, ale stosowanie upraw łąkowych przyczyniło się do jego rozpowszechnienia. Bar- dzo plenna trawa o dużej wartości paszowej. Odmiany barwne o liściach w żółtawobiałe paski niekiedy stosowane jako trawy ozdobne. Wyczyniec polny Alopecuws myosuroides Wyczyniec kolankowy Alopecuws geniculatus Wygląd: jednoroczna trawa rosnąca pojedynczo lub w kę- pkach, o źdźbłach wzniesio- nych lub u podstawy załama- nych w kolankach, wysokości 20-80 cm. Języczki tępe, ca- tobrzegie, długości 2-5 mm, Pochwy liściowe zielone, lub lekko purpurowe, gładkie, tro- chę rozdęte. Blaszki liściowe szerokości do 8 mm i długo- ści ok. 15 cm, płaskie, szorstkie, niekiedy od spodu gładkie. Wiecha kłosokształtna, dość gęsta, walcowata, ku górze zwężona, długości 3-12 cm i szerokości ok. 5 mm, żółtawozielo- na lub ciemnopurpurowa. Kłoski długości do 7 mm. Ość wystaje poza plewkę dolną na 4-8 mm. Brak plewek górnych. Okres kwitnienia: od maja do sierpnia. Siedlisko: w zbożach ozimych lub w uprawach okopowych, na brzegach dróg i rumowiskach. Rozmieszczenie: w całej Europie i Azji. Wygląd: trawa jednoroczna lub wieloletnia z płożącymi się źdźbłami, niekiedy ukorzenia- jącymi się w kolankach i wsta- jącymi, załamanymi kolanko- wato, wysokości 10-45 cm. Ję- zyczki liściowe długie do 2,5 mm. Pochwy liściowe zielonka- we, w górnej części źdźbła lek- ko rozdęte, gładkie. Blaszki liś- ciowe nieowłosione, zaostrzo- ne, długie do 12 cm i szerokie 3-7 mm, płaskie, lekko szarozielone, na nerwach nieco szorstkie. Wiechy kłosokształtne gęste, wałeczkowate, dłu- gie 2-7 cm i szerokie do 7 mm, zielonkawe lub lekko purpurowe. Kłoski 1-kwiatowe. Ość prze- wyższa plewkę dolną o ok. 3 mm. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: na terenach okresowo zalewanych, nad rowami, na brzegach stawów i strumieni. Rozmieszczenie: półkula północna. 136 137 Alopecurus utriculatus Wygląd: trawa jednoroczna, u podstawy kępkowato roz- gałęziona, ze wznoszącymi się, załamanymi źdźbłami i nielicznymi zupełnie wypro- stowanymi, wysokości 10—15 cm. Języczki liściowe do 2 mm długości, całobrzegie, Pochwy dolnych liści przylegające, liści pędowych wyraźnie pęche- rzykowato rozdęte, przeważnie nagie. Blaszki liściowe płaskie, szerokości do 6 mm, wąsko zaostrzone, zielone. Wiecha kłosokształtna, podłużnie owalna, długo- ści 1,5-2,5 cm i szerokości ok. 1 cm. Na gałąz- kach wiechy tylko 1-2 dość duże kłoski. Plewy aż do połowy długości zrośnięte. Plewki dolne z ością długości 10-15 mm, kolankowato zgiętą. Okres kwitnienia: od kwietnia do czerwca. Siedlisko: wilgotne pastwiska i łąki, miejsca zasolone (brzegi ulic). Rozmieszczenie: południowo-wschodnia Eu- ropa, obszary nad Atlantykiem. Wyczyniec pęcherzykowaty Alopecurus arundinaceus Wyczyniec czerwonożółty Alopecurus aequalis Wygląd: trawa trwała o długich podziemnych rozło- gach i wzniesionych, szaro- zielonych źdźbłach długości do 150 cm. Języczki liściowe długości do 5 mm, cało- brzegie. Pochwy liściowe gła- dkie, na stronie grzbietowej zaokrąglone, prawie nie rozdęte. Blaszki liściowe sza- PL rozielone, zaostrzone, płas- kie, szorstkie, długości do 40 cm i szerokości do 10 mm. Wiechy kłosokształtne, walcowate, wzniesione, długości do 15 cm i szerokości do 15 mm. Kłoski długości do 7 mm, bardzo gęsto osadzone na krótkich szypułkach, 1-kwiatowe. Plewek górnych brak. Okres kwitnienia: od maja do października. Siedlisko: dość rozproszony na słonych łąkach na podmokłych glebach ilastych, na wybrzeżu. Rozmieszczenie: prawie w całej Europie, nad Bałtykiem. Wygląd: Trawa jednoroczna lub wieloletnia. Źdźbła połogie się lub wznoszące się w kolan- kach, wysokości 10-35 cm, w kolankach niekiedy się uko- rzeniające, gładkie, pod kwiatostanami białawe. Języ- czki liściowe długości do 5 mm, tępe. Pochwy liściowe gładkie, białawozielone, tylko nieco rozdęte. Blaszki liściowe szerokości do 6 mm i długości do 15 cm, płaskie, nieco szorst- kie tylko na nerwach. Wiechy kłosokształtne, bardzo gęste, wałeczkowate, długości do 5 cm i szerokości do 6 mm, bladoszarozielone lub niebieskawopurpurowe. Pręciki żółtoczerwone. Okres kwitnienia: od czerwca do września. Siedlisko: na brzegach rzek lub rowów, na wilgotnych, żyznych glebach ilastych. Niekiedy również w płynących wodach. Rozmieszczenie: prawie wszędzie w Europie, rzadko, na izolowanych stanowiskach. Alopecurus bulbosus Wygląd: trawa trwała, tworzą- PLca małe, rozpostarte kępki. Źdźbła wznoszące się, zgięte u podstawy, wysokości 10-20 cm, cienkie, nierozgałęzione, gładkie, z nielicznymi ko- lankami. Najniższe dwa międzywęźla bulwiasto zgru- białe, o średnicy do 8 mm. Języczki liściowe długości do 6 mm, całobrzegie. Pochwy li- NL ściowe gładkie, trochę rozdę- te. Blaszki liściowe szarozielone lub zielone, zaostrzone, płaskie lub lekko zwinięte, szero- kości do 3,5 mm i długości do ok. 10 cm, na brzegach szorstkie. Wiecha kłosokształtna, gęsta, 2-7 cm długości i do 5 mm szerokości, zielonkawa lub purpurowo nabiegła. Okres kwitnienia: od maja do sierpnia. Siedlisko: słone marsze i słone łąki znajdują- ce się w zasięgu pływów morskich. Rozmieszczenie: od wybrzeża Atlantyku do obszaru śródziemnomorskiego. 138 139 Tomka wodna Anthoxanthum odoratum Anthoxanthum puelli Wygląd: trawa trwata, kęp- kowa ze wzniesionymi, cienki- mi lub trochę mocniejszymi źdźbłami, wysokości 10-50 cm, o 1-3 kolankach, gtadkimi, nierozgatęzionymi, sztywnymi. Języczki liściowe długości 1-5 mm, tępe. Pochwy liściowe na końcu brodato owłosione, na stronie grzbietowej zaokrąg- lone. Blaszki liściowe długo zaostrzone, zielone, płaskie, luźno owłosione lub prawie nagie. Wiecha kło- sokształtna, dość ścieśniona, walcowata, wydłużona, długości 1-10 cm i do 15 mm szero- kości, zielona lub purpurowa. Kłoski długości do 10 mm. Plewki dolne z tęgą, zagiętą ością. Po roztarciu mocno pachnie kumaryną. Okres kwitnienia: od kwietnia do lipca. Siedlisko: na ubogich łąkach, w świetlistych lasach liściastych na dość kwaśnych glebach, Rozmmieszczenie: częsta prawie w całej Eu- ropie, w Alpach do ok, 2300 m n.p.m. Wygląd: trawa jednoroczna, rosnąca pojedynczo lub kę- pkowo z rozesłanymi lub wzniesionymi, dość cienkimi i przeważnie rozgałęzionymi źdźbłami, 10-40 cm wyso- kości, o 4-5 kolankach, gład- kimi. Języczki liściowe długo- ści do 2 mm, całobrzegie. Po- chwy liściowe na górnym koń- cu z nielicznymi odstającymi włoskami. Blaszki liściowe zielone, wąsko zaostrzone, płaskie, skąpo owłosione lub nagie, szerokości do 5 mm i długości ok. 6 cm. Wiecha kłosokształtna, luźniejsza niż u tomki wonnej, bladozielona, długości do 4 cm. Plewka dolna z ością długo- ści 7-10 mm. Po roztarciu pachnie kumaryną. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: na brzegach dróg, ugorach i polach zbóż. Przeważnie tylko zawleczona. Rozmieszczenie: obszar śródziemnmorski, za- chodnia Francja i Wyspy Brytyjskie. Anthoxanthum ovałum Turówka wonna Hierochloe odorata Wygląd: trawa jednoroczna, rosnąca pojedynczo lub w lu- źnych murawach, o poje- dynczych, nierozgałęzionych, wzniesionych lub łukowato podnoszących się źdźbłach, wysokości 10-45 cm, gład- kich. Języczki liściowe owa- lne, długości 1,5-2 mm, cało- brzegie. Pochwy liściowe dość luźne, na stronie grzbie- towej zaokrąglone, na gór- nym końcu skąpo owłosione. Blaszki liściowe szerokości 5-10 mm i długości do 5 cm, zaost- rzone, zielone, na ogół płaskie, przeważnie nieowłosione. Wiecha kłosokształtna, bardzo gęsta, cylindrycznie owalna, u podstawy dość stępiona, niepłatowata lecz dość zamknięta. Kioski długości 7-8 mm, przeważnie 3-kwiato- we. Roślina po wysuszeniu pachnie kumaryną. Okres kwitnienia: od maja do lipca. Siedlisko: pola, brzegi dróg, suche ugory. Rozmieszczenie: obszar śródziemnomorski. Wygląd: trawa trwała, ros- nąca w dość gęstych kęp- kach, o cienkim, płożącym się kłączu i wzniesionych, cien- kich źdźbłach, wysokości 20-50 cm, gładkich, pod kwia- tostanem lekko szorstkich. Języczki liściowe tępe, długo- ści 2-4 mm. Pochwy liściowe delikatnie szorstkie, na stronie grzbietowej okrągłe, przylegające. Blaszki liściowe szerokości do 10 mm i długości 30 cm, wąsko zaostrzone, płas- kie, skąpo owłosione lub nagie, od spodu połys- kujące zielono. Górne liście na źdźbłach wyraź- nie krótkie. Wiechy w zarysie owalne, bardzo luźno rozpierzchłe, do 10 cm długości. Kłoski długości ok. 4 mm, 3-kwiatowe, oba dolne wyłą- cznie męskie. Plewki dolne bezostne. Okres kwitnienia: od kwietnia do czerwca. Siedlisko: na torfowiskach niskich i wilgotnych glebach piaszczystych. Pachnie kumaryną. Rozmieszczenie: pn. i pn.-zach. Europa. 140 141 Bliżniczka psia trawka Nardus stricta /Wygląd: trawa trwała, ros- nąca w gęstych i tęgich kępach. Kłącze grube, pod ziemią płożące się, o gru- bych, sznurowatych korze- niach. Wszystkie pędy w szty- wnych pochwach. Źdźbła wzniesione, cienkie, z jednym kolankiem, wysokości 10-40 cm, sztywne, u nasady nagie, ku górze szorstkie, wystające ponad liście. Liście szarozielone, prawie wy- łącznie odziomkowe. Języczki tępe, długości 1-2 mm. Pochwy liściowe gładkie, trwałe, gęs- to ścieśnione, dość twarde i nieco połyskują- ce. Blaszki liściowe szydłowato zwinięte, gru- bości ok. 0,5 mm, ostro zakończone, sztywne, długości do 30 cm, szorstkie. Kłosy wzniesio- ne, jednostrone, długości 3-8 mm, dość cien- kie, szarozielone lub purpurowo nabiegłe, na wierzchołku wyciągnięte w szczecinę ok. 10 mm długości. Kłoski bardzo wąskie, długości do 9 mm, siedzące, luźne lub słabo na siebie Mibora minima Jh Wygląd: trawa jednoroczna Jff tworząca murawy lub kępko- jw wo, o wzniesionych lub łu- fJJ kowato podnoszących się uf źdźbłach, wysokości 2-15 cm, ri nitkowato cienkich, nierozga- fm łęzionych, gładkich z wysoko nif sięgającymi pochwami. Jeży- ły czki liściowe bardzo cienkie, 7 wąskie, do 2 mm, tępe. Po- f kw chwy liściowe zachodzące na siebie, zaokrąglone, gładkie i nieowłosione. Bla- szki liściowe szerokości ok. 0,5 mm przy długo- ści do 2 cm, płaskie lub zawinięte na brzegach, zielone. Kwiatostan kłosokształtny lub słabo gro- niasty, wzniesiony, bardzo cienki, długości 5-20 mm, jednostronny, czerwonawy lub purpurowy. Okres kwitnienia: od lutego do maja, od wrze- śnia do grudnia. Siedlisko: na piaszczystych ugorach i suchych murawach na terenach o łagodnych zimach. Rozmieszczenie: południowo-zachodnia Eu- ropa i obszar śródziemnomorski. zachodzące, osadzone w dwóch rzędach po jednej stronie osi kłosa, 1-kwiatowe. Plewy bardzo małe. Plewki dolne bardzo wąskie, prawie tak długie jak kłosek, na wierzchołku z ością 1-3 mm długości, z 2-3 wystającymi nerwami, szorstkie. Plewki górne z 2 nerwami. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: ubogie łąki górskie, na glebach zmienno świeżych, umiarkowanie żyznych i ubogich w wapń, również na glebach tor- fowych lub gliniastych. Zakorzenia się do głę- bokości 80 cm. Wypierana pod wpływem na- wożenia. Bardzo odporna na normalny wypas i wydeptywanie. W lasach jest wskaźnikiem dawniej prowadzonego wypasu. Rozmieszczenie: w całej Europie od równin po góry, gdzie tworzy płaty przede wszystkim na wysokości od 800 do 1900 m n.p.m. W Alpach do ok. 2600 m n.p.m. Na siedliskach wysoko- górskich rośliny osiągają zazwyczaj wysokość ok. 5 cm. Występuje także na Grenlandii, na Azorach i na Nowej Fundlandii, a dalej w umiarkowanej strefie Azji. Coleanthus subtilis rtjjjr , Wygląd: jednoroczna, bardzo Omuź/y^ delikatna, ścieląca się trawa -^w7 rosnąca w małych, luźnych W kępkach lub pojedynczo. Kw Źdźbła często rozłożone w ró- Vj\j^i życzkę i pęczkowato rozga- \\u\\l łęzione, nitkowato cienkie, jj| wysokości 2-5 cm. Obok Mi- w/ bora minima jest jedną z naj- f mniejszych traw Europy. LU pl Pochwy liściowe górnych liści pędowych pęcherzykowato rozdęte. Blaszki liś- ciowe przeważnie klapowato złożone i sierpo- wato zgięte, najwyżej 2 cm długości. Wiechy początkowo otulone pochwą najwyższego liścia. Oś wiechy wężowato powyginana. Kłoski spła- szczone, długości do 1 mm, ustawione pęczka- mi, bez plew. Plewki dolne wyciągnięte w ość. Okres kwitnienia: od sierpnia do października. Siedlisko: nietrwale na szlamie odwodnionych sadzawek i stawów lub na brzegach rzek. Rozmieszczenie: północna i zachodnia Eu- ropa. 142 Miłka drobna Eragrostis minor Wygląd: trawa jednoroczna, luźnokępkowa u nasady silnie rozgałęziona. Źdźbła wypro- stowane lub wznoszące się kolankowato, wysokości 10-30 cm. Języczków liścio- wych brak. Pochwy liściowe długo orzęsione, na górnym końcu brodate. Blaszki liś- ciowe szerokości ok. 4 mm, na brzegach gruczołkowato owłosione, zielone, płaskie. Wiechy luźne, wzniesione, długości do 15 cm. Tylko 1-2 dol- ne gałązki wiechy sztywne, prawie poziomo odstające, cienkie, trochę powyginane. Kłoski do 8 mm długości, 8-16-kwiatowe, przeważnie ciemnofioletowozielonkawe. Okres kwitnienia: od lipca do listopada. Siedlisko: przeważnie w zbiorowiskach wyde- ptywanych na brukowanych drogach, brze- gach dróg lub na glebach piaszczystych. Rozmieszczenie: obszary śródziemnomorskie, obecnie kosmopolityczna. Lygeum spartum Wygląd: trawa trwała, tworzą- ca murawy, przypominająca sitowie, o płożącej się po zie- mi łodydze i wyprostowują- cych się lub wzniesionych, obficie ulistnionych źdźbłach, długości 70-80 cm, bardzo mocnych, z rdzeniem, gład- kich, Języczki liściowe zaost- rzone, długości do 7 mm. Po- pl chwy liściowe nagie, ciasno przylegające. Blaszki liściowe długości do 50 cm i szerokości ok. 1,5 mm, bardzo mocne i twarde, zwinięte. Wiechy otoczone zaostrzo- ną pochwą długości 4-9 cm. Kłoski 2-kwiato- we, bez plew. Plewki dolne u spodu zrośnięte i długo jedwabiście owłosione. Okres kwitnienia: od marca do lipca. Siedlisko: otwarte murawy na glebach piasz- czystych lub gliniastych. Rozmieszczenie: cały obszar śródziemnomor- ski. Dostarcza hiszpańskiego „esparto" — su- rowca na włókno i do produkcji papieru. Tragus racemosus Wygląd: jednoroczna trawa, zwykle ścieląca się po ziemi, u nasady kępkowato się roz- gałęziająca i ukorzeniająca na kolankach. Źdźbła wzno- szące się, gładkie, długości 10-30 cm. Pochwy liściowe dość krótkie, górne nieco dłu- ższe i pęcherzykowato rozdę- te. Blaszki liściowe zwykle ty- lko słabo rozłożone, na brze- gach kolczasto orzęsione. Języczki liściowe zastąpione przez krótki wieniec włosków. Wie- cha groniasta, długości 4-8 cm, walcowata. Gałązki wiechy bardzo krótkie, ze sztywnymi, hakowato zagiętymi włoskami. Kłoski z mięk- kimi kolcami. Plewka dolna bez ości. Okres kwitnienia: od czerwca do lipca. Siedlisko: preferuje suche, żyzne, luźne i ubo- gie w próchnicę gleby piaszczyste. Rozmieszczenie: na całym świecie w obsza- rach subtropikalnych, poza tym tylko zawleka- na i nietrwała. Zamokrzyca ryżowa Leersia oryzoides Wygląd: trawa wieloletnia, tworząca luźne kępki, o cien- kich płożących się rozłogach i wzniesionych, cienkich, źdźbłach, owłosionych nieco na licznych kolankach. Wy- sokość 30-120 cm. Języczki liściowe niewyraźne, długości ok. 1 mm. Pochwy liściowe na stronie grzbietowej cienko prążkowane, ku górze nieco szorstkie z powodu sztywnych, odgiętych do tyłu włosków. Blaszki liściowe żółtawozielone, silnie zaostrzone, długości do 30 cm, szeroko- ści ok. 10 mm, na brzegach kolczasto szors- kie. Wiechy początkowo ścieśnione, później bardzo luźne, długości ok. 20 cm. Gałązki wiechy wężykowato powyginane. Kłoski bladozielone, 1-kwiatowe, długości ok. 5 mm. Okres kwitnienia: od sierpnia do października. Siedlisko: brzegi rowów melioracyjnych i poto- ków, na żyznym mule, w stawach rybnych. Rozmieszczenie: prawie w całej Europie. 144 145 Włośnica zielona Setaria viridis Włośnica ber Setaria Halka Wygląd: trawa jednoroczna rosnąca w luźnych kępkach, o wzniesionych lub wyprosto- wujących się źdźbłach, długo- ści 10-60 cm, cienkich, z 3-5 kolankami, gładkich, pod wie- chą szorstkich. Języczki liś- ciowe zastąpione wieńcem je- dwabistych włosków. Pochwy liściowe gładkie, na stronie grzbietowej okrągłe, na brzegach owłosione. Blaszki liściowe długości do 30 cm, szerokości do 10 mm. Wiecha kłoso- kształtna, wzniesiona, dość gęsta, szczecinia- sta, ku górze ścieśniona, długości do 10 cm i szerokości 5-9 mm, zielonkawa lub purpuro- wa. Od niej pochodzi włośnica ber. Okres kwitnienia: od lipca do października. Siedlisko: miejsca pokryte żwirem, drogi, ogrody, winnice, pola okopowych. Rozmieszczenie: prawie w całej Europie z wyją- tkiem północnych części. Wygląd: jednoroczna trawa uprawna, pochodząca od wło- śnicy zielonej, o pędach szty- wnych, wzniesionych, grubo- ści do 10 mm i wysokości 50-100 cm. Języczki liściowe zastąpione przez wieniec jed- wabistych włosków. Pochwy liściowe orzęsione na brze- gach. Blaszki liściowe sze- rokości do 15 mm i długości 5-40 cm, zielone, nieowłosione. Wiecha kłoso- kształtna szerokości do 30 mm o wielu poje- dynczych Woskach, maczugowatych, u nasady zachodzących klapowato, zwisłych w czasie dojrzewania. Kłoski długości 2,5 mm, począt- kowo zielonawe, później coraz bardziej czer- wonawe lub brązowe. Ma wiele form. Okres kwitnienia: od lipca do września. Siedlisko: drogi, wysypiska gruzu, ogrody o glebach piaszczystych lub gliniastych. Rozmieszczenie: szeroko rozprzestrzeniona na obszarach dostatecznie ciepłych. Włośnica sina Setaria glauca (Setaria pumila) Chwastnica jednostronna Echinochloa crus-galli Wygląd: trawa jednoroczna, luźnokępkowa, o źdźbłach wzniesionych lub podnoszą- cych się łukowato, wysokości 6^70 cm, gładkich, tylko pod wiechą szorstkich. Języczki li- ściowe zastąpione wianusz- kiem włosków. Pochwy liścio- we z wystającym grzbietem, nieowłosione. Blaszki liścio- we zaostrzone, szerokości 4-9 mm i długości do 30 cm, owłosione, płas- kie. Wiechy gęste, wzniesione, walcowate, długości 1-12 cm, szerokości do 8 mm, szcze- ciniaste. Kłoski żółtawe lub czerwonawe. Okres kwitnienia: od lipca do października. Siedlisko: na polach i w winnicach, na brzegach dróg, na glebach gliniastych i piaszczystych. Rozmieszczenie: obszar śródziemnomorski. Na podobnych miejscach występuje włośnica okół- kowa [Setaria verticilliata), wiechą u podstawy gronowato rozluźnioną, mniej szczeciniastą. Wygląd: trawa jednoroczna, kępkowa, o tęgich, wzniesio- nych, niezbyt rozgałęzionych lub płożących się źdźbłach, wysokości 30-100 cm. Języ- czków liściowych brak. Pochwy liściowe gładkie, z wystającą linią grzbietową. Blaszki liścio- {(]}} we *^° zaostrzone> nieowło- ^W kl sione, płaskie, szerokości 8-20 mm i długości 10-35 cm, miękkie, na brzegach wyraźnie szorstkie. Wiechy w zarysie owalne, wzniesione lub zwisłe, długości do 20 cm, skła- dają się z wielu kłosokształtnych gron, gęstych, zielonkawych lub purpurowych. Osie kwiatosta- nów częściowych szorstkie i szczeciniaste. Okres kwitnienia: od sierpnia do października. Siedlisko: wśród chwastów w uprawach oko- powych, na brzegach sadzawek i rowów w po- bliżu wsi, w ogrodach i winoroślach. Rozmieszczenie: obszar śródziemnomorski, rozwleczona szczególnie na polach ryżowych. 146 147 J Proso zwyczajne Panicum miliaceum Wygląd: trawa jednoroczna, bardzo silna o sztywnych, wzniesionych lub u nasady kolankowato wznoszących się, słabo rozgałęzionych źdźbłach, wysokości 50-80 cm. Języczki liściowe bardzo krótkie, przeważnie przecho- dzące we włoski. Pochwy liś- ciowe na stronie grzbietowej zaokrąglone, silnie owłosio- ne. Blaszki liściowe szorstko owłosione, sze- rokości 10-20 mm, zaostrzone, zielone, płas- kie. Wiecha bardzo duża, długości do 20 cm, początkowo silnie ścieśniona, później bardzo luźno rozpostarta, przeważnie jednostronnie zwisająca. Gałązki wiechy raczej wiotkie, szo- rstko owłosione, dość długie. Kłoski na wyraź- nych szypułkach, ok. 3 mm długości, przeważ- nie jasnozielone, niekiedy również nabiegłe czarnofioletowo lub czerwonawo. Plewy na- gie, krótko zaostrzone, z licznymi wyraźnymi nerwami, Plewki dolne błyszczące i przeważ- nie jaskrawo zabarwione, bez ości. Znamiona purpurowoczerwone. Okres kwitnienia: od lipca do września. Siedlisko: o ile nie uprawiane, to w miejscach pokrytych żwirem, przy drogach lub wysypis- kach, preferuje gleby żyzne i gliniaste, słabo spiaszczone. Typowa roślina krótkiego dnia - dlatego zaczyna kwitnąć dopiero po pełni lata, gdy dni stają się krótsze. Rozmieszczenie: początkowo prawdopodob- nie w południowo-zachodniej Azji. Obecnie w wielu formach uprawnych na całym świecie. Uwagi: proso zwyczajne jest jedną z najstar- szych roślin zbożowych, których dzikiej formy wyjściowej nie da się jeszcze do dziś ziden- tyfikować bez wątpliwości. Prawdopodobnie już przed wielu tysiącami lat dotarło ono do nas z centralnej Azji. Wprowadzenie uprawy ziemniaka bardzo ograniczyło uprawę prosa, obecnie w środkowej Europie już się jej nie spotyka. Poza tym z czasem zmieniły się upo- dobania smakowe na tyle, że proso jako pro- dukt spożywczy w ostatnich dziesięcioleciach straciło prawie całkowicie swe dawne znacze- nie. W poprzednich stuleciach i w niektórych regionach jeszcze do czasu po pierwszej woj- nie światowej proso było uprawiane przede wszystkim na paszę. Wygląd zależy w znacznym stopniu od odmia- ny: opisane tu i przedstawione na zdjęciu na- leży do tak zwanego prosa zwyczajnego roz- pierzchłego (var. effusum) o luźno otwartej wiesze, podczas gdy proso zwyczajne skupio- ne {var. compactum) ma bardziej ścieśnione kwiatostany i owocostany, wskutek czego bar- dziej przypomina włośnicę ber (Setaria itali- ca). Przy rozróżnianiu odmian odgrywa rolę także barwa plew: obok form o szarych ple- wach bywają także z plewami brązowawymi lub nawet prawie czarnymi, poza tym różnią się długością okresu dojrzewania i niejedna- kowo nadają się do różnych stref klimatycz- nych. Po tym, jak w środkowej Europie uprawa prosa prawie została zarzucona, tereny jego uprawy znajdują się w centalnej i południo- wo-wschodniej Azji, także w Afryce i innych regionach, przy czym jednak często używa się również kaszy z innych rodzajów traw (Echi- nochloa, Pennisetum, Sorghum i itp). Historia prosa jest stosunkowo dobrze pozna- na. Najstarsze do tej pory i dobrze udokumen- towane znaleziska prosa pochodzą z okresu ceramiki wstęgowej i to ze znalezisk w okoli- cach Lipska oraz z północno-wschodniego przedgórza Harcu. W obu przypadkach proso występowało razem z pszenicą płaskurką i ję- czmieniem. Z późniejszych okresów neolitu pochodzą znaleziska np. z osad nadbrzeżnych koło jeziora Bodeńskiego i szwajcarskiego przedgórza alpejskiego. Przez całą epokę neolitu w środkowej Europie większe znacze- nie miało proso tylko w niektórych regionach. Dopiero na początku epoki brązu znaleziska prosa stawały się coraz liczniejsze. Pochodzą one nie tylko ze wschodniej części środkowej Europy, lecz na przykład z Westfalii lub z do- lnej Nadrenii. Proso z tego samego okresu znaleziono nawet w południowej Skandyna- wii. W ogóle jednak udział prosa jest niewielki. Nieco bardziej rozprzestrzeniło się ono dopie- ro w okresie przedrzymskim. Do dziś nie da się dokładnie ocenić, czy to dawniej używane proso służyło do przyrządzania zupy czy też do pieczenia placków chlebowych. 148 A-* i*ej- ^ f 149 Panicum repens Imperata cylindrica § Wygląd: trawa trwała, tworzą- ca liczne rozłogi, ze wzniesio- nymi lub podnoszącymi się łukowato źdźbłami, gładkimi, nagimi, wysokości 15-50 cm. Języczki liściowe 1-2 mm dłu- gości, całobrzegie, stępione. Pochwy liściowe nieowłosio- ne lub nieco szorstkie. Blasz- ki liściowe szerokości 2-8 mm i długości 5-25 cm, wyra- PL źnie ustawione dwurzędowo. Wiecha otwarta, długości 4-15 cm. Kłoski na- gie, owalne, długości 2-3 mm. Dolna plewa długości około jednej czwartej całego kłoska, beczółkowato wypukła. Okres kwitnienia: od maja do lipca. Siedlisko: zmiennowilgotne, piaszczyste gle- by, zazwyczaj w pobliżu wybrzeży. Rozmieszczenie: obszar śródziemnomorski. Na Sycylii występuje także podobny gatunek Panicum maximum na skałach wapiennych w pobliżu wybrzeży. Nie wypuszcza rozłogów. Sorgo alepskie Sorghum halepense S^rr^rrmrm. Wygląd: trawa trwała, bardzo jffll flljf okazała, z krótkimi ale tęgimi (ok. 1 cm grubości) białawymi I rozłogami i wzniesionymi, gładkimi źdźbłami, wysokości ul 60-100 cm. Języczki liściowe jJ^S&L^ krótkie, obrośnięte krótkimi WĘĘ^BĘ^' (ok. 1 mm długości) włos- iMffl V ^ami. P°cnwy liściowe gła- il c"<'e'na 9ornym ^oncu ,rocn3 I odstające i brodato owło- lUlUłl pl sione. Blaszki liściowe zie- lone, szerokości 10-15 mm i długości ok. 25 cm, gładkie, zaostrzone, na brzegach z bardzo ostrymi ząbkami. Wiechy długości do 30 cm, w zarysie lancetowate, silnie rozgałęzione. Gałązki wiechy długości do 15 cm, w okółkach po 3 lub więcej, u podstawy brodato owłosio- ne, zwykle skierowane skośnie ku górze i tro- chę zwisłe, ostatnie rozgałęzienie z ok. 5 pa- rami kłosków. Kłoski długości do 5 mm, owal- ne, 2-kwiatowe, z czego tylko górne kwiaty obupłciowe, purpurowe lub zielonkawe. Najni- 150 ¦jflrmTTrm-j Wygląd: trawa trwała, bardzo 11 fli okazała, z długimi podziemny- II I I mi rozto9ami ' wzniesionymi, II II gładkimi, pustymi źdźbłami. || II wysokości 80-120 cm. Pochwy 1 II liściowe dość szerokie. Blasz- UU^UJ pL ki liściowe szerokości 3-6 V(]]jjri7f| mm i długości do 60 cm, dość I l/H sztywne i tęgie, wzniesione 1 Ii fll 'ub oa9'Cte' Piskie Iud do Mliii wierzchołka klapowato zło- łl» wH żonę. Wiechy gęste, walcowa- te, długości do 20 cm, srebrzystobiałe. Kłoski silnie owłosione, długości 4-5 mm, 2-kwiato- we, dolny kwiat skarlały, górny obupłciowy. Plewka dolna bezostna, przezroczysta, lance- towata, z 2 pręcikami. Okres kwitnienia: od maja do lipca. Siedlisko: wysychające koryta strumieni i rzek, piaszczyste gleby, również w pobliżu brzegu morskiego. Rozmieszczenie: obszar śródziemnomorski, także w głębi lądu. ższe plewy zaostrzone, z gęstymi krótkimi włoskami, żółtawobrązowe. Plewki dolne z oś- cią długości 10-15 mm lub bezostne. Okres kwitnienia: od czerwca do lipca. Siedlisko: słoneczne, suche i gorące zbocza, skraje winnic i zarośli, brzegi dróg. Rozmieszczenie: niegdyś tylko we wschodniej części obszaru śródziemnomorskiego (północ- na Adria, Istria) ale daleko rozwleczone i obe- cnie zadomowiło się na całym obszarze śród- ziemnomorskim. Niekiedy także na północ od Alp nietrwale w zbiorowiskach napiargowych. Uwagi: sorgo alepskie mimo swego szerokie- go rozprzestrzenienia praktycznie nie jest wy- korzystywane. Natomiast na ciepłych terenach dokoła Morza Śródziemnego bardzo często bywa uprawiane pochodzące z centralnej Af- ryki Sorghum bicolor. Dojrzałe ziarna używa- ne bywają między innymi do karmienia dro- biu. Można je jednak, podobnie jak proso,wy- korzystywać do pieczenia placków chlebo- wych. Wysuszone gałązki wiechy są niezwykle sztywne. Robi się z nich szczotki i miotły. 151 Cynodon palczasty (Trawa bermudzka) Palczatka kosmata Cynodon dactylon , , j Bothriochloa ischaemum Wygląd: trawa trwała, tworzą- ca murawy o licznych pło- żących się rozłogach, roz- gałęziających się i ukorzenia- jących w kolankach. Od nich rozwijają się również krótkie pędy liściowe i wzniesione źdźbła, wysokości 5-30 cm, bardzo cienkie, gładkie, nieco szarozielone. Brak języczka liściowego, a zamiast niego wąski wieniec włosków. Pochwy liściowe bar- dzo krótkie, nieowłosione. Blaszki liściowe o tępym wierzchołku, szerokości do 4 mm i długości ok. 15 cm, płaskie, trochę szorstkie. Kłosy w pęczkach po 3-6 na wierzchołku źdźbła, długości do 5 cm. Kłoski w dwóch rzędach. Okres kwitnienia: od maja do lipca. Siedlisko: na drogach i szutrowiskach na żyz- nym piasku gliniastym. Roślina pionierska. Rozmieszczenie: rozwleczona po świecie. Wygląd: trawa trwała, oka- zała, tworząca murawy, o kłą- czu płożącym się i wzno- szących się, tęgich źdźbłach wysokości 80-100 cm. Języ- czek liściowy zastąpiony rządkiem włosków. Pochwy li- ściowe szarozielone, na stronie grzbietowej zaokrąg- lone. Blaszki liściowe wąskie, szerokości ok. 3 mm, górne dużo krótsze niż ich pochwy, u nasady blaszki brodato owłosione. Kłosy pozorne w pęczkach po 2-6 na końcu źdźbła, palczasto odgięte. Osadka kłosowa cienka, z długimi, odstający- mi białawymi włoskami. Kłoski 2-kwiatowe. Plewka dolna górnego kwiatu z jedną ością długości ok. 15 mm. Okres kwitnienia: od lipca do października. Siedlisko: murawy nawapienne, brzegi dróg. Rozmieszczenie: szeroko rozprzestrzeniona w subtropikach, w środkowej Europie rzadka. Palusznik krwawy Digitaria sanguinalis Palusznik nitkowaty Digitaria ischaemum Wygląd: trawa jednoroczna, rosnąca luźno, z płożącymi . się, rozgałęzionymi, ukorze- niającymi się i kolankowato , wznoszącymi się źdźbłami, długości 10-30 cm, na kolan- kach brodato owłosionymi lub nagimi. Języczki liściowe stę- pione, długości do 2 mm. Po- chwy liściowe bardziej lub mniej orzęsione. Blaszki li- ściowe wąsko lancetowate, u nasady zaokrąglone, długo zaostrzone, sze- rokości do 8 mm i długości 3-10 cm, płaskie, na brzegach szorstkie, orzęsione lub prawie nagie, często purpurowo nabiegłe podobnie jak pozostałe części rośliny. Kłosy groniaste, na końcach źdźbeł w pęczkach po 4-10, długo- ści 5-15 cm, cienkie, rozpostarte. Okres kwitnienia: od lipca do października. Siedlisko: chwast w ogrodach, na polach, win- nicach lub rośnie w szczelinach między płytami. Rozmieszczenie: rozwleczona po świecie. Wygląd: trawa jednoroczna, rosnąca w luźnych lub zbitych kępkach o połogich, zwykle wielokrotnie rozgałęzionych i często na końcach wznoszą- cych się źdźbłach, wysokości 5-35 cm. Pochwy liściowe nieowłosione lub luźno orzęsione na górnym brzegu. Blaszki liściowe u nasady za- okrąglone, równowąsko lan- cetowate, zaostrzone, szero- kości do 7 mm i długości 2-10 cm, płaskie, nagie, na brzegach nieco szorstkie, zielonawe, niekiedy nabiegłe czerwonawo. Kłosy prawie groniaste, przeważnie po 3 w pęczku w pobliżu wierzchołka źdźbła. Kłoski okrągławe. Okres kwitnienia: od lipca do października. Siedlisko: chętnie w uprawach roślin oko- powych na glebach świeżych, żyznych. Rozmieszczenie: południowa Europa i Azja, obecnie rozprzestrzeniony w umiarkowanie ciepłych strefach. 152 Trzcina pospolita Phragmites austialis IIII1I1JJJJJ Wygląd: trawa trwała, okazała ^Vf*sT i tęga, z daleko płożącym się II i| kłączem i rozłogami sięga- I L-J pL jącymi 10 m. Źdźbła bardzo " ^ mocne, sztywne, wzniesione, f wysokości 150-300 cm, nie- kiedy jeszcze wyższe, o licz- nych kolankach, gęsto otu- lone pochwami liściowymi, nagie, grubości do 25 mm. Li- ście po obu stronach lub tylko od spodu niebieskawozielone. Języczki liścio- we zastąpione gęstym wieńcem krótkich włos- ków. Pochwy liściowe na stronie grzbietowej zaokrąglone, nagie, zachodzące na siebie brzegami, u góry wyciągnięte w małe uszka i tylko tam lekko owłosione. Blaszki liściowe wyciągnięte w bardzo długi, cienki, nieco po- falowany wierzchołek, długości 35-50 cm i szerokości do 30 mm, bardzo twarde i sztyw- ne, o gęstej nerwacji, płasko rozłożone. Wie- chy wzniesione lub (później) również zwisłe, długości 15-40 cm, niewyraźnie jednostronne, tylko podczas kwitnienia luźno rozpierzchłe, poza tym raczej ścieśnione. Gałązki wiechy dość szorstkie, ustawione spiralnie, u podsta- wy jedwabiście owłosione, z Woskami prawie na całej długości. Kłoski lancetowate, długości 10-15 mm, 2-6-kwiatowe, najniższe kwiaty za- wsze męskie, wszystkie pozostałe obupłciowe. Plewki dolne wąskie i zaostrzone, otoczone długimi jedwabistymi włoskami osi kłosków. Brak ości. Okres kwitnienia: od sierpnia do października. Siedlisko: tworzy zbiorowiska szuwarów trzci- nowych w wodach stojących lub wolno płyną- cych do głębokości ok. 1 m, także w torfowis- kach źródliskowych, na wilgotnych łąkach, łę- gach i olsach. Na łąkach wskaźnik dużej wil- gotności siedlisk. Rośnie także w opusz- czonych żwirowniach i na suchych glebach kamienistych. Rozmieszczenie: od nizin po średnie położenia górskie (w wyższych już nie kwitnie), wszędzie rozprzestrzeniona. Kosmopolityczna. Uwagi: Trzcina jest największą środkowoeuro- pejską trawą. Obok najbardziej rozprzest- rzenionej formy znana jest także ogromna od- miana, której źdźbła rozwijają się do wysoko- ści 10 m, a liście do długości 75 cm i szeroko- ści 6 cm. Ta ogromna forma znana jest prawie wyłącznie z tropików i jak dotychczas tylko bardzo rzadka w środkowej Europie. Trzcina jest gatunkiem charakterystycznym szuwarów, tworzy zbiorowiska szuwarów trzcinowych i występuje wśród wysokich turzy- cowisk. Gęsta sieć podziemnych rozłogów, które niekiedy mogą również pływać swobod- nie w wodzie, ma ogromne znaczenie dla ochrony brzegów i zapobieżenia erozji. Z dru- giej strony jest to bardzo zastanawiające, jak mało odporne są tak potężnie wyglądające trzciny na przepływ wody, przede wszystkim na uderzenia fal. Dlatego nad wszystkimi pły- nącymi wodami roślina ta jest wyraźnie słaba konkurencyjnie i przeważnie zastępowana tam przez mozgę trzcinowatą (Phalaris arun- dinacea). Natomiast w wodach stojących lub płynących bardzo powoli trzcina odgrywa zna- czną rolę jako najważniejsza roślina pioniers- ka, biorąca udział w procesach lądowienia zbiorników wodnych. Linia brzegowa może się przesuwać do 1 m w ciągu roku wskutek ob- rastania pasem trzcin, jeśli tylko brzeg jest płaski. Plątanina trzcin wzmaga pośrednio osadzanie się planktonu lub różnorodnego or- ganicznego detrytusu, co również ułatwia pro- cesy lądowienia. Trzcinowisko jest miejscem życia bardzo bogatego pod względem gatun- kowym i co raz bardziej zagrożonego świata zwierząt. Liczne gatunki ptaków wód śródlądo- wych odbywają lęgi w osłonie gąszczu trzcin, od ptaków śpiewających (na przykład gajówki) aż do derkaczy i bąków. Z drugiej strony ze- społy trzcin wód śródlądowych już od setek lat wykorzystywane są w celach użytkowych. Źdźbła bardzo odporne na wietrzenie są w niektórych regionach do dziś używane jako materiał do pokrycia dachów. W niektórych okolicach używano wcześnie zżętych roślin na paszę dla koni lub na podściółkę. Pojedyncze źdźbła trzciny znajdują rozmaite zastoso- wanie: mundsztuki do instrumentów dętych, obsadki do piór lub przyrządów kreślarskich. Poza tym źdźbła służą jako materiał na ple- cionki lub do sporządzania szpulek tkackich. Podziemne kłącza przerabiano nawet niekiedy na namiastkę kawy. 154 Awndo donax fffllfB Wygląd: trawa trwała, potę- V>^z^Jf żna, z bulwiasto zgrubiałymi, fśazffm ale niezbyt daleko sięgają- f cymi kłączami i sztywnymi, iJllIj^jlpPL wzniesionymi źdźbłami gru- , a.jm/j bości do 20 mm. Obok trzciny WĘyfgj! iest to największy europejski \\Lwr/ przedstawiciel traw. Zazwy- \^§y czaj osiągająca wysokość \L/ 4 m, czasem nawet wyższa, li kl Języczki liściowe bardzo krót- kie, całobrzegie, długości do 2 mm. Pochwy liściowe wąsko przylegające, zachodzące na siebie na górnym końcu. Blaszki liściowe sza- rozielone, równowąsko-lancetowate, u podsta- wy nieco zaokrąglone, szerokości do 30 mm i długości 50-70 cm, długo zaostrzone, płasko rozłożone, nieowłosione, jednak na brzegach wyraźnie szorstkie. Wiechy bardzo duże, dłu- gości do 70 cm, silnie rozgałęzione, począt- kowo wzniesione, później zwisające, tylko w czasie pełnego kwitnienia całkowicie rozwi- nięte, poza tym ścieśnione. Gałązki wiechy Ampelodesmos mawitanica B Wygląd: trawa trwała, masyw- na, w dużych kępach. Źdźbła [I wzniesione, nagie, gładkie, i wypełnione wewnątrz, gru- bości do 8 mm i wysokości do 350 cm. Języczki liściowe dłu- gości 8-15 mm, całobrzegie, skórzaste, u nasady nieco orzęsione. Pochwy liściowe luźno przylegające, podłużnie pl prążkowane, nagie. Blaszki li- ściowe szerokości do 7 mm i długości do 100 cm, z obu stron żeberkowane, skórzaste, pod- czas suszy z podwiniętymi brzegami. Wiechy z dużą liczbą kwiatów, przerywane, lekko jed- nostronne, czerwonawozielone, długości do 50 cm, luźne. Kłoski długości 10-15 mm, 2-5- -kwiatowe. Plewki dolne z dwoma ząbkami i z ością 1-2 mm długości. Okres kwitnienia: od maja do czerwca. Siedlisko: nasłonecznione skały przybrzeżne. Rozmieszczenie: zachodnia część obszaru śródziemnomorskiego. i osie kłosków nieowłosione. Kłoski długości 10-12 mm, bocznie spłaszczone. Plewy lance- towate, połyskujące. Plewki dolne 3-dzielne z dwoma krótkimi wierzchołkami bocznymi i środkowym zakończonym ościokształtnie, u nasady z długimi, białawymi włoskami. Wło- ski później służą dojrzałym nasionom trawy jako aparat do rozprzestrzeniania za pomocą wiatru. Wszystkie kwiaty w kłosku są obupłcio- we. Okres kwitnienia: od września do grudnia. Siedlisko: wilgotne gleby mułowe lub żwirowe na brzegach sadzawek, jeziorek lub wzdłuż powoli płynących wód, w zagłębieniach ze stagnującą wodą i w rowach. Rozmieszczenie: obecnie rozprzestrzeniona na całym obszarze śródziemnomorskim, a da- lej na Azorach i wyspach Kanaryjskich. Uwagi: Arundo donax w południowej Europie jest stosowana do celów praktycznych podob- nie jak trzcina (patrz str. 154) i dlatego w nie- których miejscach uprawiana. Schismus barbatus t Wygląd: Trawa jednoroczna, u podstawy pęczkowato rozgałęziona z płożącymi się lub kolankowato wznoszący- mi się źdźbłami, gładkimi, na- gimi, wysokości 5-15 cm, z li- cznymi kolankami. Języczki liściowe krótkie lub ich brak. Pochwy liściowe przylegają- ce, na grzbiecie zaokrąglone, na górnym końcu brodato owłosione. Blaszki liściowe płaskie lub zwinięte. Wiechy gęste, długości 1-4 cm, z krótkimi gałązkami. Kłoski długości 5-7 mm. Plewki dolne na wierzchołku 2-ząbkowe lub 2-klapowe. Plewki górne dłuższe od dolnych. Okres kwitnienia: od maja do czerwca. Siedlisko: suche pola, brzegi dróg i ugory. Rozmieszczenie: południowa Francja i Hisz- pania, a dalej północna Afryka i zachodnia Azja. Spokrewniony gatunek Schismus arabicus z okolic Morza Egejskiego ma dłuższe kłoski. Plewy do połowy zachodzące na siebie. 156 f V^-f • V ¦-*& -*z Dmuszek jajowaty Laguws ovatus Wygląd: trawa jednoroczna, 1 .:•, ,v\: o tylko pojedynczych, wypros- V\~~"/y towujących się lub wznie- |fr' pl sionych źdźbłach wysokości iJHJ / 10~30 cm. rzadziej również / w luźnych kępkach, z nielicz- ne W li nym' ty"<0 kolankami' ^os- %/1ll> mkowato owłosiona. Języ- m/i|K: czek liściowy tępy, owłosiony, ~gM |f^ długości do 3 mm. Pochwy li- j| Jp ściowe luźne lub lekko rozdę- V kl te, na stronie grzbietowej za- okrąglone. Blaszki liściowe szarozielone, po- dobnie jak pochwy kosmkowato owłosione, 1-20 cm długości i szerokości do 15 mm, płaskie, równowąsko-lancetowate, w dotyku aksamitno miękkie. Wiecha kłosokształtna, ba- rdzo gęsta, kulista lub owalna, długości 1-2 cm, miękko owłosiona, początkowo wzniesio- na, później także pochylona, bladozielona, rzadziej także purpurowo nabiegła, na koniec srebrzysto biała. Kłoski bardzo gęste, długo- ści do 10 mm, 1-kwiatowe. Plewy trwałe, jed- Paspalum vaginatum Wygląd: trawa trwała, ros- TirrrTTTTTTj nąca w niskich, gęstych murawach, z płożącymi się, wielokolankowymi, na koń- cach podnoszącymi się lub wzniesionymi źdźbłami wy- JLjJJJiiL sokości 5-50 cm. Pochwy lis- ia, Jff ciowe przylegające, w górnej \m[Wl części nagie. Języczki liś- Wwi ciowe po strome grzbietowej llmWf orzęsione. Blaszki liściowe II płaskie lub zwinięte. Kwia- UllUllIl PL tostan z palczasto ustawiony- mi kłosami lub gronami. Kłoski 2-kwiatowe, dolny płonny, górny obupłciowy. Dolnych plew przeważnie brak, górne zupełnie nagie, z nie- wyraźnym nerwem środkowym, cienkie. Okres kwitnienia: od maja do lipca. Siedlisko: miejsca piaszczyste, zmiennowilgo- tne, często na polach ryżowych. Rozmieszczenie: niegdyś rodzimy tylko w tro- pikach, obecnie zadomowiony na dużych poła- ciach obszaru śródziemnomorskiego. 158 nakowe, bardzo wąskie, wydłużone w długą szczecinkę. Plewka dolna owalna, ok. 5 mm długości, wyciągnięta w rozwidlony wierzcho- łek i opatrzona ością wychodzącą na stronie grzbietowej w górnej części. Ość poniżej poło- wy kolankowato zgięta, długości do 18 mm i sztywno szczeciniasta. Okres kwitnienia: od maja do sierpnia. Siedlisko: w środkowej Europie bardzo nietrwała, szczególnie na wysypiskach śmieci, brzegach dróg lub na placach przeładun- kowych, ugorach, poza tym w murawach na- piaskowych na podłożu krzemianowym i gle- bach ciepłych, suchych, ubogich w części zie- miste. Rozmieszczenie: niegdyś tylko w rejonie Mo- rza Śródziemnego i wzdłuż zachodnioeuropej- skiego wybrzeża Atlantyku. Od dawna jednak dmuszek jajowaty został zawleczony na wiele terenów z odpowiadającym mu klimatem. Obecnie poprzez zawleczenie lub introdukcję został rozprzestrzeniony po wszystkich konty- nentach. Paspalum paspaloides Wygląd: trawa trwała z płożą- rmW^Yrftrn cym się i w kolankach ukorze- ' li 1 lit niającym kłączem. Źdźbła HlnllilllMl wzniesione lub wyprostowu- HnłlnłHln ^ce s'^ wysokości 5-60 cm, | |H[[rli j' nagie i gładkie, z licznymi ko- Jl/\lii lankami. Języczki liściowe Sj Jw| długości do 5 mm, cało- 'wnjfijjlp brzegie. Pochwy liściowe na fUJII brzegu orzęsione. Blaszki liś- ¦19 ciowe płaskie lub fałdowato Uli I złożone, nagie lub skąpo IIIIWII PL owłosione. Kwiatostany w po- staci palczasto złożonych kłosów lub gron, przeważnie długości 2-7 cm o długiej, spłasz- czonej osi. Kłoski długości do 3,5 mm, blado- zielone, spłaszczone, osadka kłosowa powgi- nana. Górne plewy z przylegającymi krótkimi włoskami i wyraźnym nerwem środkowym. Okres kwitnienia: od maja do lipca. Siedlisko: nadbrzeżne marsze. Rozmieszczenie: zawleczony na obszar śród- ziemnomorski i szeroko rozprzestrzeniony. Trzcina cukrowa Saccharum olficinarum Wygląd: trawa wieloletnia, ____ bardzo duża, z wzniesionymi jpi^j masywnymi źdźbłami, mogą- |jj_l cymi dochodzić do 5 cm gru- 1*1! bośc'' **6 m wyso'(0^ci- Za- li I wierają one do 40 kolanek. f\/ Nad każdym kolankiem łi,^ znajduje się uszeregowana ¦i11, iCh w wielu kr?9ach seria zawi?" ^p*j| tl zków korzeni, zwana również —T pierścieniem korzeniowym. Z niego następuje ukorzenianie (rozkrze- wienie) rośliny, przy rozmnażaniu wegetatyw- nym pędy wyrastają z korzeni. Nad pierście- niem korzeni leży tkanka zdolna do podziałów (merystem), która przez zróżnicowanie silny wzrost może, podobnie jak u naszych traw, na nowo budować źdźbła. Źdźbła są zabarwione na zielono, żółtawo lub fioletowo, u niektórych odmian również w kolorowe paski. Liście osią- gają długość 100-200 cm i szerokość ok. 2 cm, mają silne, grube białe nerwy środkowe, na brzegach drobne ząbkowanie i dzięki odkłada- niu się kwasów krzemowych są bardzo twarde i ostre. Kwiatostan w postaci bogato rozgałęzionej wiechy długości 70-90 cm o wydłużonym stoż- kowatym zarysie. Kłoski długości do 9 mm, nieco lancetowate ustawione są parzyście na gałązkach wiechy. Na osadce kłosków, pod Woskami znajduje się wieniec bardzo długich, jedwabistych włosków, nadających całemu kwiatostanowi dość wełnisty wygląd. Więk- szość odmian uprawnych trzciny cukrowej kwitnie tylko bardzo skąpo i nie daje zawiąz- ków owocu. Okres kwitnienia: na półkuli północnej od sier- pnia do listopada. Siedlisko: żyzne, luźne gleby na ciepłych i ob- fitych w opady obszarach. Rozmieszczenie: roślina uprawna, obecnie rozprzestrzeniona prawie we wszystkich regionach tropikalnych i subtropikalnych. Uwagi: nie znamy dokładnie dzikiej formy trzciny cukrowej. Przypuszcza się, że odkry- ty dopiero w 1928 r. na Nowej Gwinei gatu- nek Saccharum robustum ma coś wspólnego z genomem obecnych odmian rośliny upra- wianej z takim powodzeniem. Z pewnością można jednak przyjąć, że południowo- -wschodni obszar Azji jest prawdziwą ojczy- zną trzciny cukrowej. Aleksander Wielki pod- czas swego marszu na Indie spotkał się z tą rośliną w dolinie rzeki Indus. W zapiskach Marco Polo można przeczytać, że w XIII wie- ku uprawa trzciny cukrowej była znana już w znacznej części Chin. Arabowie przenieśli tę roślinę uprawną na obszar śródziem- nomorski między VIII i IX wiekiem naszej ery, a dopiero Hiszpanie i Portugalczycy za- wieźli trzcinę cukrową przez Wyspy Kanaryj- skie na Karaiby i wiele innych części Nowe- go Świata. W południowo-zachodniej Hiszpa- nii (Andaluzja) i w okolicach Malagi znajdują się znaczne obszary uprawy tej rośliny, za- chowane od czasów, kiedy panowali tu Ara- bowie. Wraz z kukurydzą, różnymi gatunkami jęcz- mienia i niektórymi innymi nielicznymi roś- linami uprawnymi trzcina cukrowa stanowi typ tak zwanych tropikalnych roślin wysokiej produktywności. Za pomocą szczególnego fi- zjologicznego tricku może ona w jednostce czasu związać z atmosfery poprzez fotosyn- tezę znacznie więcej dwutlenku węgla niż większość pozostałych roślin zielonych. Ma ona do tego system enzymów, który pracuje w pewnym sensie jak pompa dwutlenku węg- la i przy stosunkowo niewielkim zużyciu wo- dy może osiągnąć dostatecznie dużą wydaj- ność. W każdym razie ten dodatkowy mecha- nizm w większości przypadków jest związa- ny z wysokimi temperaturami i dlatego roś- liny użytkowe o przemianie materii typu trzciny cukrowej przeważają na ciepłych ob- szarach kuli ziemskiej. Optymalna tempera- tura dla trzciny cukrowej wynosi ok. 30°C. Poniżej 20°C rozwój jest wyraźnie zwolnio- ny, a przy 15°C całkowicie zatrzymany. W odróżnieniu od wielu rodzimych traw źdźbła trzciny cukrowej są wypełnione luźną tkanką rdzenia. Rdzeń ten służy do magazy- nowania cukru, który w wyniku fotosyntezy jest produkowany w wielkich liściach. Zawa- rtość może u niektórych odmian wynosić ok. 20%. Zebrana trzcina cukrowa nie nadaje się do przechowywania, lecz musi być na- tychmiast poddana obróbce. 160 161 Saccharum ravennae Echinaria capitata Wygląd: trawa trwała, ros- nąca w łanach, ze wznie- sionymi źdźbłami wypełnio- nymi rdzeniem, wielokolanko- wymi, wysokości 150-300 cm. Języczki liściowe zastąpione wiankiem włosków. Pochwy liściowe, gładkie, nagie. Blaszki liściowe szerokości 10-15 cm długości do 100 cm, z wierzchu oszronione, na PL brzegach szorstkie, mocne. Wiechy długości 25-60 cm, klapowato podzie- lone, w okresie kwitnienia luźne, później ścią- gnięte, wielokwiatowe. Kłoski długości do 5 mm, na stronie grzbietowej ścieśnione. Oś Wosków z licznymi, długimi jedwabistymi wło- skami. Plewy o długich wierzchołkach. Plewki dolne pokryte włoskami, z ośćmi długości 3-4 mm stojącymi na szczycie plewek. Okres kwitnienia: od sierpnia do października. Siedlisko: brzegi rzek, murawy napiaskowe. Rozmieszczenie: obszar śródziemnomorski. Wygląd: bardzo charakterys- tyczna trawa jednoroczna, w małych, u podstawy pę- czkowato rozgałęzionych kę- pkach i o połogich lub podno- szących się źdźbłach, wy- sokości 1-25 cm. Języczki liś- ciowe bardzo krótkie, krótko orzęsione. Pochwy liściowe luźno obejmujące pęd. Blasz- ki liściowe szerokości do 2 mm, długości 5 cm, płaskie, z obu stron dość szorstkie i krótko owłosione. Kwiatostan główkowato-kulisty o średnicy 5-15 mm, ze spłaszczonymi Woskami na bar- dzo krótkich szypułkach. Plewy bardzo zwarte, z 2-3 krótkimi kolcami. Plewki dolne z 5-6 bardzo niejednakowymi i pokrzywionymi kol- cami. Dlatego główki kwiatostanu w dotyku robią wrażenie bardzo szpiczasto-kolczastych. Okres kwitnienia: od maja do lipca. Siedlisko: miejsca ruderalne, suche i otwarte. Rozmieszczenie: obszar śródziemnomorski. Trzęślica modra Molinia caerulea Wygląd: trawa trwała, ros- nąca w okrągławych kępkach, z bardzo twardymi korze- niami i krótkimi rozłogami, Źdźbła wzniesione, cienkie, lub nieco mocniejsze, gład- kie, mają tylko jedno kolanko tuź nad powierzchnią ziemi, z maczugowatym międzywę- źlem u nasady długości ok. 5 cm (międzywęźlem maga- zynującym), bezlistne. Języ- czki liściowe zastąpione wiankiem gęstych włosków. Pochwy liściowe na grzbiecie za- okrąglone. Liść tylko na górnym końcu nieco owłosiony. Blaszki liściowe niebieskawozie- lone, sztywne, płaskie, szerokości 3-10 mm i długości 40 cm, z białawym pasem pośrodku, podczas suszy zwinięte w pół, od wierzchu niekiedy trochę owłosione, na brzegach i w górnej połowie szorstkie, jesienią odpada- jące z pozostającej pochwy. Wiecha wzniesio- na, długości do 40 cm (przeważnie znacznie krótsza), wąska, zazwyczaj ścieśniona a u form rosnących w cieniu bardziej otwarta, ciemnopur- purowa lub zielononiebieska. Gałązki wiechy wyraźnie niejednakowej długości. Kłoski długo- ści 4-9 mm, 1-4-kwiatowe, lancetowate. Plewy krótsze od plewek dolnych. Bezostne. Pylniki purpurowe, znamiona czerwonawe. Okres kwitnienia: od lipca do września. Siedlisko: przeważnie rosnąca płatami i two- rząca zbiorowiska wilgotnych łąk jednokoś- nych, na podsuszonych torfowiskach i na wrzosowiskach, a także w lasach na glebie ubogiej , dość kwaśnej, o zmiennej wilgotno- ści; gatunek wskaźnikowy ubogiego siedliska. Rozmieszczenie: prawie w całej Europie z wy- jątkiem południowej Hiszpanii, południowych Włoch i Grecji. Trzęślica trzcinowata (Molinia arundinacea) wyrastająca do ponad 100 cm i z wiechą długości 20 cm została zaszerego- wana jako osobny gatunek. Występuje od nizin po średnie położenia górskie na łąkach jedno- kośnych i w prześwietlonych drzewostanach. 162 163 Ryż siewny Oryza sativa S Wygląd: trawa jednoroczna, u podstawy krzaczasto rozga- łęziona, o silnych wzniesio- nych lub łukowato wypros- towujących się źdźbłach, >L które w odróżnieniu od wielu I innych traw użytkowych cie- J^W płych terenów są puste, osią- M Vm gają wysokość 150-180 cm, ^V^ ulistnione aż po kwiatostan. KŁl Języczki liściowe podzielone na 2 nierówne części, długości do ok. 20 mm, skórzaste, jasnobiałe. Liście odziomkowe składają się prawie wyłącznie z długich po- chew liściowych. Dopiero wyższe liście łody- gowe rozwijają się w odstające blaszki liścio- we szerokości do 15 mm i długości do 60 cm, u podstawy szczeciniasto orzęsione. Wiechy bardzo duże, długości do 50 cm, wzniesione, przeważnie silnie ścieśnione, po dojrzeniu zwisłe. Gałązki wiechy z licznymi Woskami spłaszczonymi, długości do 3 mm i osadzony- mi na wyraźnych szypułkach. Według zawiąz- ków kłoski mogą być 3-kwiatowe, ale z tego rozwijają się tylko obupłciowe kwiaty wie- rzchołkowe, które w odróżnieniu od prawie wszystkich innych traw mają po 6 pręcików. Każdy kłosek otoczony jest dwoma większymi dolnymi i dwoma silnie uwstecznionymi gór- nymi plewami. Plewka dolna jest przeważnie oścista i zrośnięta, podobnie jak i górna, z owocem właściwym, tak że zbierane są oplewione ziarna ryżu. Niektóre odmiany mo- gą mieć ość dolnej plewki długości kilku cen- tymetrów, u innych może jej zupełnie nie być. Okres kwitnienia: od lipca do września. Siedlisko: gleby próchniczne, ciężkie, ilaste, dość wilgotne lub zalewany wodą muł. Rozmieszczenie: ryż uprawiany jest obecnie powszechnie wszędzie w tropikach. W Europie uprawa ryżu ogranicza się do niewielu tere- nów w północnych Włoszech, na Nizinie Wę- gierskiej oraz w Hiszpanii i Portugalii. Uwagi: ryż uprawiany jest już od dawna, we- dług najstarszych dostępnych źródeł co najm- niej od trzeciego tysiąclecia p.n.e. W tym czasie dysponowano już ryżem uprawnym, a więc selekcja plonujących odmian musiała odbywać się znacznie wcześniej. Najprawdo- podobniej prawdziwą ojczyzną ryżu uprawne- go jest tropikalna południowa Azja. Występu- jący tam gatunek Oryza fatua jest przypusz- czalnie jednym z gatunków wyjściowych. Dal- sze gatunki dzikiego ryżu, występują w Afryce i Ameryce. Długa historia uprawy ryżu ma też poparcie w argumencie słownym, ponieważ łacińska (wcześniej grecka) nazwa rodzajowa Oryza wywodzi się z sanskrytu. Nasze słowo ryż jest przejęte z włoskiego riso, ponieważ we Włoszech około roku 1500 po raz pierwszy w Europie rozpoczęto uprawę tej ważnej roś- liny. Uprawa ryżu na półkuli północnej, ze względu na specjalne wymagania klimatyczne rośliny jest możliwa do ok. 45° szer. geogr. W wyższych szerokościach na półkuli po- łudniowej uprawa się nie opłaca; tam pas upraw nie przekracza 40° szer. geogr. płd. Można wyróżnić dwie formy ryżu uprawnego: ryż suchy lub górski uprawiany jest na nor- malnych polach jak zwykłe zboże. Na terenach tropikalnych może się on udawać jeszcze na wysokości do 2000 m n.p.m., jeśli tylko jest dostateczna ilość opadów. Plony są jednak znacznie niższe niż przy uprawie wilgotnej. Dla ryżu błotnego trzeba najpierw wyproduko- wać sadzonki na specjalnych rozsadnikach w wodzie, a później sadzić na polach, które przygotowane są do zalewania. Stan wody przy uprawie wilgotnej musi być regulowany groblami i za każdym razem dopasowywany do wysokość wzrostu roślin. Dopiero na krótko przed zbiorami przerywa się dopływ wody. Zbiór ryżu nie odbywa się przy pełnej doj- rzałości, ponieważ traci się wówczas wiele ziaren z wiechy, lecz w tak zwanej żółtej doj- rzałości. Po wymłóceniu otrzymuje się oplewione ziar- na, które są następnie łuskane w specjalnych młynach ryżowych. Jako specjalny postęp oceniano w ostatnim stuleciu wynalezienie maszyn do polerowania, które zdejmują nie tylko łuski, lecz także bogatą w białko sreb- rzystą skórkę ziarna. U części wschodnioaz- jatyckiej ludności, pojawiła się wskutek tego choroba wywołana niedoborem witaminy B. Obecnie na rynku mamy przeważnie ryż nie- polerowany, który zawiera bogatą w witaminy łupinę. 164 Kukurydza zwyczajna Zea mays ^SmL!L Wygląd: trawa jednoroczna, '¦^Wtsmt Darc'zo okazała o pojedynczej i 'jEjpw ' ty"*0 bardzo rzadko słabo Tm\~ rozgałęzionej łodydze. Łody- 1/iM/ 93. czyli źdźbło jest gładka, lllf" wzniesiona, zawierająca || Mii rdzeń, wysokości 150-250 cm tl iwlli ' 9ruba L Pot*s,awy do 5 cm. «™k\ Kolanka liczne, najliczniejsze ^%'lil' u podstawy. Na kolankach JkSJfy w pobliżu ziemi rozwijają się "^^ liczne korzenie łodygowe, służące z jednej strony do pobierania wody i substancji odżywczych, z drugiej jednak wzma- cniające stabilność rośliny. Wzdłuż źdźbła znaj- duje się do 40 taśmowatych, 4-10 cm szerokości i do 100 cm długości ciemnozielonych liści. Ję- zyczek liściowy stosunkowo krótki (do 5 mm) i podłużnie porozrywany lub orzęsiony. Pochwy liściowe gładkie. Blaszki liściowe płaskie, z wie- rzchu niekiedy luźno owłosione, na brzegach pofalowane, lekko szorstkie. Wiecha wierzchoł- kowa, bardzo duża, prawie do 50 cm długości. Gałązki wiechy z parzyście ustawionymi Woska- mi, zawierającymi zawsze po 2 męskie kwiaty z 2 zaostrzonymi, owłosionymi, jasnofioletowymi i wielonerwowymi plewami. Kwiatostany żeń- skie umiejscowione po 1-3 jako boczne krótko- pędy w kątach liści u dołu lub w środku źdźbła, są to kolby o krótkich szypułkach zamknięte szerokimi, zielonawymi liśćmi okrywowymi i za- wierające 8-16 podłużnych rzędów parzyście ustawionych kłosków. Każdy kłosek składa się z 2 kwiatów, z których jednak tylko jeden jest w pełni rozwinięty. Słupki bardzo małe, najwy- żej 3 mm długości, jednak w czasie kwitnienia zaopatrzone w mierzące 20-40 cm szyjki słup- ków ze znamieniem na końcu. Wysuszone szyjki wystają w postaci brązowawego pęczka na wie- rzchołku kolby między liśćmi okrywowymi. Deli- katne plewy i plewki żeńskiego kwiatostanu przestają się rozwijać. Dlatego owoce mogą wyrastać całkowicie bez plew. Dojrzałe nasiona kukurydzy są białawe, złotożółte, czerwone lub czarnofioletowe - zależnie od odmiany. Okres kwitnienia: od lipca do września. Siedlisko: najlepiej na glebach piaszczysto- -gliniastych w klimacie ciepłym ale zapewnia- jącym wilgoć. Rozmieszczenie: jako roślina uprawna roz- przestrzeniona obecnie na całym świecie. Uwagi: dotychczas nie znaleziono dzikiej for- my kukurydzy. Z pewną dozą prawdopodo- bieństwa można przyjąć, że uprawiane obec- nie we wszystkich częściach świata rośliny mają swą ojczyznę w Ameryce Środkowej i Południowej. Przez pewien czas przypusz- czano, że uprawna kukurydza powstała z krzy- żówki między podobną do kukurydzy meksy- kańską dziką trawą z rodzaju Euchlanea i wy- marłym już dziś gatunkiem z rodzaju Zea. Obecnie jednak raczej panuje pogląd, że w Euchlanea znajduje się genom kukurydzy i że kukurydzę uprawną wyselekcjonowano z gatunku dzikiej kukurydzy dziś już nie ist- niejącej. Resztki bardzo pierwotnej dzikiej ku- kurydzy znaleziono w jaskiniach w południo- wym Meksyku. Są one datowane na czwarte tysiąclecie p.n.e. W życiu Indian kukurydza jako roślina uprawna odgrywała przez wiele wieków znaczącą rolę. Mieszkańcy Wysp Ka- raibskich nazywali tę roślinę „mahiz". Hi- szpańscy zdobywcy przejęli to określenie i przewieźli roślinę do Europy krótko po 1500 r. Dopiero jednak od XVII wieku zaczęto regularnie uprawiać kukurydzę, początkowo we Włoszech, a później także na Bałkanach. Dopiero od dwdziestu lat uprawia się kukury- dzę pastewną na północ od Alp. Pod względem botanicznym kukurydza różni się od wszystkich pozostałych traw tym, że ma rozdzielnopłciowe kwiaty. Godne uwagi jest osobliwe ustawienie kwiatostanów żeńskich. Ziarna pyłku są niezwykle duże i nie mogą być bardzo daleko transportowane przez wiatr. Na polu kukurydzy wystarcza więc do zapylenia, żeby ziarna pyłku po prostu stoczyły się z wy- stających męskich kwiatostanów. Samozapyle- nie jest wykluczone, ponieważ na tej samej roślinie kwiaty męskie zaczynają kwitnąć przed żeńskimi. Kukurydza jest rośliną bardzo produktywną. Podobnie jak proso i trzcina cu- krowa należy do tak zwanych tropikalnych roś- lin wysokiej produktywności, które dzięki fiz- jologicznemu mechanizmowi może więcej dwutlenku węgla przekształcić w węglowoda- ny. 166 Trawy -" - ' -¦ -'- ¦¦> .' 167 Polypogon maritimum Polypogon monspeliensis Wygląd: trawa trwała, u pod- stawy obficie rozgałęziona, o źdźbłach rozesłanych, wyprostowujących się lub wzniesionych, wysokości 10-25 cm, z wieloma kolanka- mi, gładkich, szorstkich pod kwiatostanem. Języczki dłu- gości ok. 5 mm, całobrzegie. Pochwy liściowe luźno obejmują źdźbło. Blaszki li- ściowe zielone, krótsze niź ich pochwy, zaos- trzone, płaskie lub nieco zwinięte, odstające lub skierowane skośnie do przodu. Wiecha kłosokształtna, gęsta, długości do 5 cm i sze- rokości 1 cm, zielonawa. Plewki dolne na grzbiecie długoościste. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: piaszczyste tereny nadmorskie. Rozmieszczenie: obszar śródziemnomorski, wybrzeże atlantyckie do południowej Anglii. Polypogon viridis występuje w wilgotnych biotopach śródziemnomorskich. Wygląd: trawa jednoroczna, u podstawy kępkowato rozga- łęziona, z licznymi wznie- sionymi lub łukowato wzno- szącymi się źdźbłami, wy- sokości 10-70 cm, gładkimi, tylko pod kwiatostanem wyra- źnie szorstkimi. Języczki li- ściowe duże, do 8 mm długo- ści. Pochwy liściowe przyle- gające ciasno tylko przy PL kolankach, dalej ku górze luź- niejsze i lekko rozdęte. Blaszki liściowe szors- tkie, krótsze niż pochwy, wąsko zaostrzone. Wiecha w postaci gęstego kłosa pozornego, wzniesiona, długości do 12 cm i grubości ok. 2 cm, z wyglądu przypomina szczotkę do bute- lek, nieco wcięta, bladozielona. Okres kwitnienia: od kwietnia do czerwca i w październiku. Siedlisko: na suchych, ubogich glebach piasz- czystych, również na terenach uprawnych. Rozmieszczenie: obszar śródziemnomorski. Spartina x townsendii Wygląd: trawa trwała, bardzo głęboko się zakorzeniająca, rosnąca gęstymi kępami lub płatami, z wzniesionymi, si- lnymi źdźbłami i daleko rozpełzającymi się kłączami, wysokości 30-120 cm. Języcz- ki liściowe zastąpione przez gęsty wianek jedwabistych włosków długości do 2 mm. Pochwy liściowe bardzo gęsto następujące po sobie, z przo- du zachodzące na siebie, od strony grzbieto- wej zaokrąglone, gładkie, nieowłosione. Blaszki liściowe szarozielone, szerokości do 12 mm i długości 5-30 cm, płaskie lub lekko rynienkowate, dość twarde, gęsto żeberkowa- ne, wzniesione lub skośnie odchylone, wycią- gnięte w bardzo cienki, twardy wierzchołek. Wiechy wzniesione, ścieśnione, długości do 20 cm, żółtawozielone, składające się z 2-9 kło- sokształtnie ustawionych gałązek wiechy, któ- re się nie rozgałęziają. Kłosy bardzo sztywne, trójkątne, gładkie, na końcu z wydłużoną szczecinką. Kłoski jednostronne i zachodzące na siebie, spłaszczone, długości do 18 mm, 1-kwiatowe, delikatnie owłosione. Plewy z wy- stającym żebrem. Plewki bezostne. Okres kwitnienia: od lipca do października. Siedlisko: zbiorowiska na płyciznach (wattach) Morza Północnego w strefie pływów. Rozmieszczenie: rozprzestrzeniona na wy- brzerzu Morza Północnego i bardzo częsta. Uwagi: jest to mieszaniec powstały ok. 1870 r. w kanale na Morzu Północnym z rodzimej tam Spartina maritima, która osiąga wysokość tylko 50 cm, a kwiatostan jej składa się zaledwie z 2-3 gałązek wiechy, oraz z przywleczonej z pół- nocnej Ameryki Spartina alterniflora. Z tej krzy- żówki wyszły mieszańce płonne i płodne. Obec- nie płonne mieszańce określane są jako Spar- tina townsendi a płodne jako Spartina anglica. Spartina x townsendii została posadzona na wielu miejscach przed groblami nadbrzeżnymi dla przytrzymania namułu. Gatunek ten jednak nie bardzo nadał się do tego celu. 168 ¦ WA W wi&rjp Cłenopsis delicata Cutandia martima Wygląd: trawa jednoroczna, u podstawy rozgałęziona, o cienkich wznoszących się lub kolankowato pogiętych, prawie ścielących się źdźbłach, 15-25 cm wysoko- ści. Języczki liści pędowych najwyżej 0,5 mm długości, ca- łobrzegie. Pochwy liściowe przylegające. Blaszki liścio- we wąskie, przeważnie silnie zwinięte. Kwiatostan gronia- sty lub skąpo rozgałęziony, długości 1-7 cm i szerokości do 1 cm. Kłoski odstające po zakwitnięciu, bez ości, długości 6-9 mm, 3-7- -kwiatowe. Dolne plewy długości ok. 1 mm, 1-nerwowe, delikatnie zaostrzone. Górne ple- wy długości ok. 5 mm, z ością mniej więcej tak samo długą, bez wyraźnych nerwów. Okres kwitnienia: od maja do lipca. Siedlisko: suche murawy napiaskowe, ugory. Rozmieszczenie: Hiszpania. Wygląd: trawa jednoroczna, u podstawy silnie rozgałę- ziona, rosnąca w luźnych kę- pach lub murawach, z silnymi ale przeważnie ścielącymi się i tylko częściowo wzniesiony- mi źdźbłami długości do 35 cm. Pochwy liściowe krótkie i przylegające, blaszki liś- ciowe płaskie lub w czasie suszy zwinięte. Wiechy o bar- dzo niewielu gałązkach, długości 2-12 cm, przeważnie tylko z 1 lub 2 gałązkami na każdym kolanku, a każda z nich tylko z 1 Woskiem. Kłoski 5-9-kwiatowe, 8-16 mm długości, wąsko owalne. Plewy tępe, gładkie, z silnymi nerwami. Plewki dolne do 7 mm długości, gładkie, słabo zaostrzone, częściowo obejmują kwiaty. Bez ości. Okres kwitnienia: od kwietnia do czerwca. Siedlisko: piaszczyste tereny przybrzeżne, wy- dmy, miejsca ruderalne w pobliżu plaży. Crypsis aculeata Wygląd: trawa jednoroczna, u nasady silnie pęczkowato rozgałęziona ze ścielącymi się, rozesłanymi i tylko na końcach łukowato lub ko- lankowato wznoszącymi się źdźbłami, wysokości 10-40 cm. Tylko nieliczne źdźbła wyrastają pionowo od nasa- dy. Pochwy liściowe przylega- rKL ją bardzo luźno do źdźbeł i zazwyczaj są rozdęte, na całej długości gład- kie i nagie. Języczka liściowego brak. Zamiast niego na górnym brzegu pochwy liściowej znajduje się gęsty wieniec krótkich włosków. Blaszka liściowa zielonkawoniebieska, szczególnie u nasady skąpo owłosiona i wy- ciągnięta w kolcowaty wierzchołek. Blaszki są prawie zawsze lekko wzniesione lub odstają poziomo jak drogowskaz. Płaska część blaszki wyraźnie dłuższa od jej pochwy. Kwiatostan w postaci główkowatych kłosów pozornych, kłosy płaskie, długości do 1 cm i 1,5 cm szero- kości, ustawione między dwoma rozdętymi po- chwami liściowymi. Kłoski bardzo wąskie, dłu- gości do 4 mm. Plewy z wystającą krawędzią nerwu, delikatnie szczeciniasto owłosioną. Okres kwitnienia: od lipca do września. Siedlisko: Cryspis aculeata chętnie rośnie na miejscach zasolonych w głębi lądu lub na wilgotnych, piaszczystych brzegach morskich. Niekiedy także w pobliżu wybrzeża. Rozmieszczenie: obszar śródziemnomorski, po- łudniowo-wschodnia Austria (okolice Jeziora Nezyderskiego) i Węgry. W zachodniej Europie od Bretanii na południowy- zachód. Uwagi: Cryspis alopeuroides ma szczeciniasto zwinięte, z wierzchu krótko owłosione liście i wąskie, walcowate lub maczugowate kłosy po- zorne, długości do 6 cm, podobne do wyczynca łąkowego. Występuje na wilgotnych polach i brzegach rzek, oraz sporadycznie zawleczony na siedliska ruderalne (dworce kolejowe, porty). Zadomowiony w południowo-zachodniej Europie i na obszarze śródziemnomorskim, dalej w ca- łym wschodnim dorzeczu Dunaju. 170 171 Sitowate (Juncaceae) \8L Kwiat situ {Juncus) Liść kosmatki [Luzula] Sitowate są rodziną 8 rodzajów i około 300 gatun- ków roślin, z których przeważająca część należy do obu kosmopolitycznych rodzajów: sit (Juncus, ok. 200 gatunków) i kosmatka (Luzula, ok. 80 ga- tunków) W tropikach zasiedlają one chłodniejsze, wyżej położone miejsca. Sitowate przypominają liliowate zasadniczą budową kwiatów, a szczegól- nie promienistą budową i przeważnie jeszcze peł- nym wykształceniem organów kwiatowych, miano- wicie mają one po 6 płatków, 6 pręcików i 6 owo- colistków. Rzadko liczba pręcików zostaje zredu- kowana do 3. W odróżnieniu jednak od liliowatych kwiaty ich są małe, a płatki korony przekształcone w plewkowa- te łuski. Ma to związek z wiatropylnością, którą odznaczają się prawie wszystkie gatunki tej rodzi- ny. Dodatkową różnicę w stosunku do Liliaceae stanowią ziarna pyłku połączone w poczwórne pakiety i mączysta tkanka zapasowa nasion. Kwia- tostanem jest przekształcona forma wiechy - roz- rzutka. U tej formy, przeważnie bogato rozgałęzio- nej, kwiaty boczne, ewentualnie dolne, mają naj- dłuższe szypułki, podczas gdy znajdujące się w położeniu środkowym lub górnym są mocno skupione. W ten sposób powstaje twór przestrzen- ny, prawie kielichowaty. Na dodatek wiele kwiatów może być skupionych kłębkowato. Słupek jest zawsze górny i kończy się trzema stosunkowo długimi, brodawkowatymi, często skręconymi gałązkami znamion. Nasiona kos- matek są zaopatrzone na końcu w białawy wyros- tek (elajosom) różnej długości, natomiast u sitów tylko wyjątkowo występują skórzaste przedłu- żenia. Rodzaj Juncus charakteryzują poza tym pochwy liściowe otwarte, rozszczepione u góry, zwykle zaopatrzone w uszka oraz liście podobne do pędów, często okrągłe w przekroju poprzecz- nym i nagie. Liście mogą niekiedy w prostej linii stanowić przedłużenie pędu i wówczas kwiatostan wygląda jakby był ustawiony bocznie. Niekiedy liście są bardziej płaskie, ale i wówczas jeszcze często grubawe i rynienkowate. Pędy i liście mogą być ściśle wypełnione białym rdzeniem lub być puste i tylko piętrowo poprze- dzielane przez poprzecznie biegnące warstwy rdzenia. Tę ważną cechę rozpoznawczą można wyczuć już przy lekkim nacisku i jest ona szcze- gólnie wyraźna na suchych częściach rośliny. Podstawę pędu często otacza pozbawiona blaszki liściowej pochwa liściowa. Torebka sitów jest wielonasienna i podzielona wewnętrznymi przegrodami na trzy komory. Sity preferują siedliska wilgotne a nawet mokre, częs- to wyrastają ze zwartego, płożącego się kłącza. Kosmatka ma zawsze zamknięte pochwy liściowe i płaskie, podobne do traw lub co najwyżej rynien- kowate liście. Przeważnie, co najmniej w pobliżu ujścia pochwy, znajduje się kilka włosków. Toreb- ka Luzula jest jednokomorowa i zawiera wewnątrz tylko u podstawy trzy nasiona. Kosmatka preferuje siedliska dość suche, często również cieniste, ta- kie jak lasy i zarośla. Oba rodzaje są roślinami trwałymi. > U góry z lewej: kwiatostan situ skupionego, u góry z prawej: przekrój podłużny przez łodygę situ rozpierzchłego, u dołu: okazała kosmatka olbrzymia lubi siedliska wilgotne i półcieniste 172 F\ Sit siny Juncus inflexus Sit rozpierzchły Juncus effusus Wygląd: roślina trwata, wy- sokości do 80 cm, szarozie- lona, rosnąca w gęstych da- rniach. Łodyga wzniesiona, ob- ła i żeberkowana, wewnątrz z rdzeniem podzielonym po- przecznymi przegrodami, z jednym liściem przewyższają- cym kwiatostan, u nasady z czerwonobrunatnymi poch- wami. Kwiatostan pozornie bo- czny, luźny, długości do 5 cm, tworzący rozpie- rzchłą wiechę, wielokwiatowy. 6 działek ok- wiatu prawie jednakowej długości, brązowa- wych z zielonym paskiem pośrodku, wąskich i długo zaostrzonych, nieco dłuższych od owocu. 6 pręcików. 3 długie, wzniesione czerwonawe znamiona. Torebka trójkanciasta, z zaostrzonym dzióbkiem, ciemnokasztanowata. Nasiona małe, czerwonobrązowe. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: torfowiska, wilgotne łąki. Rozmieszczenie: Europa, do Szwecji i Szkocji. Wygląd: roślina trwała, wyso- 0 kości do 75 cm, jaskrawozie- lona, rosnąca w gęstych dar- niach. Łodyga wzniesiona, obła, gładka, niekiedy lekko żeberkowana, wypełniona rdzeniem, z jednym liściem wyrastającym ponad kwiato- stan, u nasady z żółtawobrą- ¦ zowymi pochwami. Kwiato- stan pozornie boczny, dość luźny, stanowiący rozpierzchłą wiechę, wielo- kwiatowy. 6 działek okwiatu, zewnętrzne nieco dłuższe, zielonawe, z szerokim skórzastym brzegiem, jajowate i zaostrzone, nieco dłuż- sze niż owoc. Przeważnie 3 pręciki. 3 wznie- sione znamiona. Torebka trójkanciasta. Szyjka słupka w zagłębieniu torebki, jaskrawobrązo- wa. Nasiona małe, jasnobrązowe. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: pospolicie na wilgotnych miejscach. Rozmieszczenie: w całej Europie z wyjątkiem obszarów arktycznych. Sit skupiony Juncus conglomeratus Wygląd: roślina trwała, wy- sokości do 75 cm, niekiedy wy- ższa, lekko szarozielona, gę- stodarniowa. Łodyga wznie- siona, obła, żeberkowana wypełniona rdzeniem, tylko z jednym liściem wyrastającym ponad kwiatostan, u podstawy z żółtawobrązowymi, tępo zakończonymi pochwami. Kwiatostan pozornie boczny, zbity lub prawie kulisty i wielokwiatowy. 6 dzia- łek okwiatu jednakowej wielkości, długozaost- rzonych, brązowawych i z wąskim skórzastym brzeżkiem, nieco dłuższych od owocu. Przewa- żnie tylko 3 pręciki. 3 wzniesione czerwone znamiona. Torebka trójkanciasta, u góry rozszerzona i nieco zagłębiona. Jaskrawobrą- zowa szyjka słupka w zagłębieniu torebki. Na- siona małe, jasnoczerwonobrązowe. Okres kwitnienia: od maja do czerwca. Siedlisko: miejsca wilgotne, bezwapienne. Rozmieszczenie: prawie w całej Europie. Sit bałtycki Juncus balticus Wygląd: roślina trwała, wy- sokości do 70 cm, szarozie- lona, luźnokępkowa, przeważ- nie pozbawiona nie kwitnących łodyg. Łodygi wzniesione i sztywne, u nasady z żółtawo- brązowymi, lśniącymi pochwa- mi. Rozpierzchła wiecha, obfi- cie kwitnąca, ustawiona jest bocznie; sztywna, zaostrzona podsadka przewyższa kwiato- stan. 6 działek okwiatu, czerwonobrunatnych z zielonym nerwem pośrodku, zewnętrzne dzia- łki zaostrzone, wewnętrzne raczej tępe i biało skórzasto obrzeżone. 6 pręcików. 3 wzniesione długie znamiona. Torebka jajowato trójkancias- ta, zakończona kolcowato, brązowa, błyszcząca, długości działek okwiatu lub dłuższa. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: brzeg morski i słone łąki, wilgotne zagłębienia między wydmami i wrzosowiska. Rozmieszczenie: zachodnia Europa do półno- cnej Rosji. Często spotykany nad Bałtykiem. 174 Sitowate 175 Sit cienki Juncus filiformis Sit skucina Juncus trifidus I KM Wygląd: roślina trwała wysoko- ści 10-60 cm, trawiastozielona lub jasnozielona, tworząca dar- nie. Bez płonnych pędów. Ło- dyga wzniesiona, obła lub lek- ko spłaszczona, błyszcząca, wypełniona siatkowatym rdze- niem, z jednym liściem prze- wyższającym kwiatostan, u na- sady z pochwami koloru sło- miastego. Kwiatostan pozornie boczny, do 1 cm długości, o niewielkiej liczbie kwiatów (do 10). 6 działek okwiatu prawie tej samej długości, zielonkawych, wąskich i długo zaostrzonych, tak długich jak owoc. 6 pręcików. 3 wzniesione bladoczerwone znamiona. Toreb- ka okrągła, tępa z krótkim kolcowatym wierz- chołkiem. Nasiona kuliste, bez wypustek. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: torfowiska, łąki, podłoże bezwa- pienne. Rozmieszczenie: Europa, rzadziej na połu- dniu. Azja, Ameryka Północna. Wygląd: roślina trwała, wyso- kości do 30 cm, tworząca gęs- te darnie. Łodyga wzniesiona, nitkowata, obła, u nasady z błyszczącymi, żółtobrązo- wymi pochwami. Liście cien- kie, nitkowate, z głębokim żłobkiem, u ujścia pochwy z włosowatymi wypustkami. 2-3 podsadki przewyższają kwia- tostan składający się z 2-4 kwiatów na szypułkach. 6 działek okwiatu, ka- sztanowatobrązowych, z zielonym nerwem po- środku, wąskich i długo zaostrzonych, tak dłu- gich jak owoc. 6 pręcików. 3 wygięte do tyłu, białe znamiona. Torebka jajowata z długim wierzchołkiem. Dzielony na 2 podgatunki. Okres kwitnienia: od lipca do sierpnia. Siedlisko: na skałach, w suchych górskich mu- rawach, 1600-3000 m n.p.m. Podgatunek typo- wy unika wapieni, drugi je preferuje. Rozmieszczenie: północna Europa, na po- łudniu tylko w górach. Sit sztywny Juncus scuarrosus Wygląd: roślina trwała wy- sokości 10-30 cm, tworząca darnie. Łodyga wzniesiona, dłuższa niż liście odziomko- we, które są skórzasto-szcze- ciniaste, rynienkowate, od- gięte od kępki, u góry często zagięte do środka. Kwiato- stan szczytowy, w postaci bal- dachowatej rozpierzchłej wie- chy, z jedną dłuższą i wielo- ma krótszymi podsadkami, 6 działek okwiatu, oliwkowobrązowych z zielonym paskiem pośro- dku, skórzasto obrzeżonych, jajowatych, tępych, tak długich jak owoc. 6 pręcików. 3 wzniesione, czerwonawe znamiona. Torebka cylindrycznie jajowata, tępa z ząbkiem na szczycie. Nasiona podłużne, z siatkowatymi jamkami. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: wilgotne bagienne lub piaszczyste gleby; unika wapnia. Rozmieszczenie: prawie cała Europa, brak go szczególnie na południowym-zachodzie. Sit chudy Juncus łenuis Wygląd: roślina trwała, wyso- kości 15-70 cm, żółtozielona, później brązowożółta; tworzy gęste darnie. Łodyga wypros- towana, z podsadkami silnie przewyższającymi kwiato- stan. Liście wąskie, wzniesio- ne. Kwiatostan szczytowy w kształcie baldachowatej rozpierzchłej wiechy. 6 dzia- łek okwiatu, żółtobrązowych, 3-nerwowych, wąsko lancetowatych, zaostrzo- nych, działki wewnętrzne o skórzastych brze- gach. 6 pręcików. 3 wzniesione, długie zna- miona. Torebka jajowato-kulista, z wierzchoł- kiem krótszym od okryw kwiatowych. Nasiona małe, blade, pęczniejące w wodzie. Okres kwitnienia: od czerwca do września. Siedlisko: wilgotne brzegi dróg, na wrzosowis- kach i w lasach sosnowych. Rozmieszczenie: pochodzi z Ameryki Północ- nej, zadomowił się w północnej, zachodniej i centralnej Europie. 176 177 Sit Gerarda Juncus gerardii Wygląd: roślina trwała wy- sokości 10-30 cm, rzadko wy- ższa, jaskrawo zielona lub oliwkowozielona z krótkim płożącym się kłączem. Ło- dyga wzniesiona i sztywna, prawie obła, ulistniona. Liście ścieśnione, rynienkowate, EtStj^l/ rdzeń podzielony na komory. Kwiatostan w postaci luźno rozpierzchłej wiechy, z liczny- mi kwiatami, na początku ze wzniesionymi gałązkami. Najniższa przy- sadka kwiatowa krótsza niż wiecha. Dział- ki okwiatu zaostrzone, czarnobrązowe z jaśniejszym nerwem środkowym, mniej więcej tak długie jak owoc, 6 krótkich pręcików. Szyjka słupka z 3 znamionami, tak długa jak zalążnia. Torebka owalna i ciemnobrązowa. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: na miejscach zawierających sól, na wybrzeżu jak i w głębi lądu, przeważnie tylko na nizinach. Rozmieszczenie: prawie w całej Europie, w Azji, Ameryce Północnej i w północnej Af- ryce. Uwagi: w przeciwieństwie do wielu innych si- tów, sit Gerarda jest cenioną rośliną pastewną. Jest zjadany chętnie przez bydło zarówno w stanie świeżym jak i wysuszonym. Najlepiej udaje się bez nawożenia na przybrzeżnych łą- kach zalewanych okresowo słonawą wodą. W takich warunkach dostarcza on znacznej ilo- ści pożywienia, znajdującego się w zbitej, lek- ko mięsistej substancji łodyg i liści. Sit Gerarda występuje razem z kostrzewą czerwoną (Fes- tuca rubra), zawciągiem pospolitym (Armeria maritima), warzuchą (Cochlearia anglica) i byli- cą nadmorską [Artemisia maritima) w miej- scach, gdzie woda wdziera się wgłąb tylko podczas ekstremalnie wysokiego poziomu. Na wypłycanych jeziorach w pobliżu brzegu mors- kiego znajduje się również często szereg in- nych słonorośli. W głębi lądu omawiany gatu- nek występuje tylko w pobliżu warzelni soli i innych miejscach, w których znajduje się sól. Sit ściśniony Juncus compressus Sit błotny Juncus tenageia Wygląd: roślina trwała, wyso- kości do 40 cm, szarozielona, rosnąca luźno. Łodyga wypro- stowana lub wznosząca się, spłaszczona, z 1-2 liśćmi ło- dygowymi, u podstawy z cie- mnymi, matowymi pochwami. Liście odziomkowe wąskie, nitkowate, lekko rynienkowa- te, z długimi pochwami i tępy- mi uszkami liściowymi. Kwia- tostan szczytowy, w postaci luźnej rozpierzch- łej rozrzutki, rzadko bardziej zbity. 6 jajowa- tych działek okwiatu, czerwonawych lub brą- zowych, pośrodku z zielonym nerwem, tępych, wszystkie skórzasto obrzeżone i krótsze od owocu. 6 pręcików. 3 wzniesione znamiona. Torebka jajowato kulista, z krótkim kolcowa- tym wierzchołkiem. Nasiona czerwonawob- rązowe. Okres kwitnienia: od czerwca do września. Siedlisko: łąki, torfowiska, niskie, brzegi wód. Rozmieszczenie: w całej Europie, także w Azji. Wygląd: roślina jednoroczna, wysokości do 40 cm, rozgałę- ziona, pozbawiona kłącza. Łodyga wzniesiona, ulistnio- na. Liście wąskie, płaskie, szerokości do 1 mm, nieco kłujące. Pochwy z tępymi usz- kami. Kwiatostan luźny, roz- gałęziony, sierpikowaty. Po- jedyncze małe kwiatki na od- stających gałązkach rozpie- rzchłej wiechy. 6 działek okwiatu brązowawych, w środku z zielonym paskiem, jajowatych, o kol- cowato zaostrzonych wierzchołkach, nie prze- kraczające 2 mm długości; wszystkie skórzasto obrzeżone i prawie tak długie jak owoc. 6 pręci- ków. 3 skręcone znamiona. Torebka kulista, zie- lonkawa lub brązowawa. Nasiona żółtawe. Okres kwitnienia: od czerwca do września. Siedlisko: otwarte wilgotne miejsca, gleby gli- niaste i piaszczyste, unika wapnia w podłożu. Rozmieszczenie: południowa i centralna Euro- pa, na ogół jednak gatunek bardzo rzadki. 178 179 Juncus sphaerocarpus Sit dwudzielny Juncus bufonius Wygląd: roślina jednoroczna, delikatna, wysokości do 30 cm, rozgałęziona. Łodyga wiotka, ścieląca się, ulistniona. Liście wąskie, płaskie, szerokości do 1 mm, trochę kłujące, pochwy bez uszek. Kwiatostan luźny, rozgałęziony, sierpikowaty, zaczynający się już w dolnych partiach pędu. Małe pojedyn- cze kwiaty na odstających ga- łązkach rozpierzchłej wiechy. 6 bladozielonych działek okwiatu zielonawych na grzbiecie, jajowatych, kolcowato zaostrzo- nych, nie przekraczających 4 mm długości; wszystkie skórzasto obrzeżone i do czasu owo- cowania odstające. 6 pręcików. 3 wyprostowane znamiona. Torebka kulista, lekko kanciasta, tę- pa, zielonkawa lub brązowawa. Okres kwitnienia: od czerwca do września. Siedlisko: wilgotne brzegi wód i leśne drogi. Rozmieszczenie: tylko na nizinach, gatunek bardzo rzadki. Sit główkowaty Juncus capitatus Wygląd: roślina jednoroczna, delikatna, wysokości do 20 cm, krzaczkowato rozgałęziona, bez kłącza. Łodyga cienka, wzniesiona, obła lub lekko kanciasta, bezlistna. Liście bardzo wąskie, rynienkowate lub płaskie, szczeciniaste. Kwiatostan składa się z 2 od- ległych, szczytowych, prze- ważnie 5-10-kwiatowych, do 1 cm szerokich główek. Najniższa podsadka kwiatostanu skośnie wzniesiona, dłuższa od przynależącej do niej główki. 6 białawych lub brązowawych działek okwiatu. Działki zewnętrz- ne zaostrzone i dłuższe, wewnętrzne tępo za- kończone i krótsze. 3 pręciki. 3 znamiona. Tore- bka jajowata, czerwonobrązowa, z krótkim kol- cem, krótsza od wewnętrznych działek okwiatu. Okres kwitnienia: od czerwca do września. Siedlisko: miejsca wilgotne, otwarte, pod- suszone łąki. Rozmieszczenie: cała Europa, na pn. rzadki. rozpierzchłej Wygląd: roślina jednoroczna, delikatna, wysokości do 30 cm, rozgałęziona, bez kłącza. Łodyga wiotka, obła, płożąca się, ulistniona. Liście wąskie, płaskie, u góry nitkowate. Po- chwy bez uszek. Kwiatostan luźny, silnie rozgałęziony, za- czynający się już w dolnych partiach pędu. Małe kwiatki na wzniesionych gałązkach wiechy pojedynczo, rzadko w grupach. 6 działek okwiatu zielonkawych, na grzbiecie zielonych, jajowatych o kolcowatych wierzchołkach, długich &-8 mm; wszystkie skórzasto obrzeżone. 6 pręcików, u kwiatów szczytowych także mniej. 3 wyprostowane, ja- sne znamiona, Torebka podłużna, lekko trój- kanciasta, słomkowożółta lub zielonkawa, kró- tsza od okwiatu. Okres kwitnienia: od czerwca do września. Siedlisko: wilgotne, otwarte miejsca. Rozmieszczenie: w całej Europie. Sit torfowy Juncus stygius Wygląd: roślina trwała, wyso- kości do 20 cm, czerwonawo nabiegła, gęstodarniowa, ło- dyga wzniesiona, z 2-3 liśćmi rynienkowatymi u nasady. Kwiatostan szczytowy z jedną lub dwoma 2-3-kwiatowymi, siedzącymi główkami. Liście ustawione piętrowo, pochwy liściowe z dwoma tępymi usz- kami. Kwiaty zielonkawe lub żółtawe, niekiedy nabiegłe czerwonawo, na krótkich szypułkach. Działki okwiatu równej długości, wąsko jajowate, lekko zaostrzone, 3-nerwowe. Szyjka słupka z trzema krótkimi znamionami. Owoc trójkanciasto jajowaty, za- ostrzony, dłuższy od działek okwiatu, słomko- woźółty i błyszczący. Nasiona duże ze skórza- stymi wyrostkami na obu końcach. Okres kwitnienia: od lipca do września. Siedlisko: torfowiska wysokie i bagna. Rozmieszczenie: północna Europa, w środko- wej Europie jako relikt polodowcowy. 180 181 Sit drobny Juncus bulbosus Juncus mgmaeus Wygląd: roślina trwata, gęsto- darniowa, wysokości 5^25 cm, zielona lub czerwonawa, bez kłącza. Łodyga cienka, wznie- siona lub płożąca się, obła, ulistniona, u podstawy nieco kolankowato nabrzmiała. Li- ście okrągławo nitkowate, ba- rdzo wąskie, szczeciniaste. Kwiatostan rozgałęziony, składający się z wielu odleg- łych, 2-10-kwiatowych głó- wek. Na miejscu kwiatów często rozmnóżki pędowe. 6 jasnobrązowych działek okwiatu. Zewnętrzne zaostrzone i dłuższe, wewnętrzne stępione i krótsze. Przeważnie 3 pręciki. 3 dłu- gie jasnoczerwone znamiona. Torebka jajowa- ta, błyszcząca, czerwonobrązowa, z krótkim wierzchołkiem, nieco dłuższa od wewnętrz- nych działek okwiatu. Okres kwitnienia: od lipca do października. Siedlisko: miejsca wilgote, zalewane łąki. Rozmieszczenie: w całej Europie. Wygląd: roślina jednoroczna, u podstawy krzaczkowato roz- gałęziona, wysokości 1-10 cm, zielona lub czerwonawa, bez kłącza. Łodyga cienka, obła, wzniesiona lub wypro- stowująca się, z jednym li- ściem poniżej połowy. Liście nitkowate, spłaszczone. Kwiatostan z 1-5 osobno sto- jącymi główkami. Główki długości 1 cm, z 2-15 kwiata- mi na szypułkach. 6 zielonkawych, wydłu- żonych działek okwiatu. Zewnętrzne tępe i dłuższe, wewnętrzne krótsze i zaostrzone. W zależności od pochodzenia 3 lub 6 pręci- ków. 3 krótkie znamiona bezpośrednio na za- lążni. Torebka słomkowożółta, krótsza od płat- ków okwiatu. Okres kwitnienia: od maja do października. Siedlisko: na wilgotnych piaskach i w obniże- niach wśród wydm. Rozmieszczenie: zachodnia Europa. Sit tępokwiatowy Juncus subnodulosus Wygląd: roślina trwała, wyso- kości 40-100 cm, tworząca lu- źne darnie, z mocnym kłą- czem. Płonne pędy zakończo- ne liściem podobnym do łody- gi, pędy kwitnące z 2 liśćmi. Liście okrągławe, z poprzecz- nymi przegrodami. Rozgałę- ziona rozrzutka z 50 lub więk- szą liczbą półkulistych głó- wek o zygzakowato zgiętych główkach. Główki długości 5 mm, 5-12-kwiato- we. 6 bladozielonych lub słomkowych działek okwiatu, eliptycznych, tępych, długości do 3 mm. 6 pręcików. Torebka nieco dłuższa od działek okwiatu, trójkanciasto jajowata, bocznie spłasz- czona i z krótkim wierzchołkiem. Nasiona czer- wonobrązowe i z siatkowatym wzorkiem. Okres kwitnienia: od czerwca do lipca. Siedlisko: miejsca wilgotne, zawierające wapń; toleruje zasolenie. Rozmieszczenie: środkowa, zachodnia i połu- dniowa Europa. Sit czarny Juncus dtratus Wygląd: roślina trwała, tęga, wysokości 40-120 cm, sza- rozielona, tworząca rozległe darnie, z krótkim kłączem, u nasady z ciemnymi, ma- towymi pochwami liściowymi. Liście okrągławe lub ścieś- nione, kanciasto żłobkowane, wewnątrz rdzeń z poprzecz- nymi przegrodami. Bogato rozgałęziona rozrzutka, wy- sokości do 15 cm z licznymi (ok. 50), czarno- brązowymi główkami. Główki do 5 cm szero- kości, kuliste, 5-10-kwiatowe. 6 czarnobrą- zowych, lancetowatych i długo zaostrzonych, ok. 3 mm długości, działek okwiatu jednako- wej wielkości. 6 pręcików. Torebka kasztano- watobrązowa, trójkanciasto jajowata, o pła- skich ściankach i wydłużonym wierzchołku, tak długa jak działki okwiatu. Okres kwitnienia: od lipca do sierpnia. Siedlisko: łąki bagienne i torfowiska niskie. Rozmieszczenie: środkowa i wsch. Europa. 182 Sit ostrokwiatowy Juncus acutiflorus Wygląd: roślina trwała, wyso- kości 30-100 cm, jasnozie- lona, tworząca rozległe mura- wy, z krótkim kłączem. Liście spłaszczone, z długą pochwą, rdzeń z poprzecznymi prze- grodami. Bogato rozgałęzio- na, wysokości do 15 cm roz- rzutka o licznych, przeważnie 50 lub więcej główkach. Główki do 7 mm szerokości, przeważnie 5-8-kwiatowe. 6 skórzastobrązo- wych, lancetowatych, długo zaostrzonych, dłu- gości do 3 mm działek okwiatu; wewnętrzne dłuższe od zewnętrznych. 6 pręcików. Torebka kasztanowobrązowa, dłuższa niż płatki okwia- tu, trójkanciasto jajowata, z wydłużonym wie- rzchołkiem. Nasiona przezroczyste, czerwono- brązowe. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: w lasach, na śródleśnych bagnach, w rowach i na wilgotnych łąkach. Rozmieszczenie: prawie cała Europa. Sit alpejski Juncus alpino-articulatus Wygląd: roślina trwała, wy- smukła, wysokości 9-50 cm, jasnozielona, luźnodarniowa z płożącym się kłączem. Liś- cie okrągławe, u podstawy żeberkowane, z rdzeniem po- dzielonym poprzecznymi przegrodami. Wzniesiona, słabo rozgałęziona rozrzutka ze sztywno wzniesionymi "° gałązkami bocznymi i małymi ściemnobrązowymi główkami. Główki szero- kości do 4 mm, półkuliste, przeważnie 3-6-kwia- towe. 6 ciemnobrązowych działek okwiatu jed- nakowej długości, tępo jajowatych, długości ok. 3 mm; wewnętrzne nieco skórzasto obrzeżone, zewnętrzne z małym kolcem. 6 pręcików. Toreb- ka błyszcząco czarnobrązowa, trójkątno jajowa- ta, dłuższa od działek okwiatu. Gatunek zmien- ny, podzielony na wiele podgatunków. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: miejsca wilgotne, do 2500 m n.p.m. Rozmieszczenie: w całej Europie. Sit członowały Juncus arłiculatus Akw* Wygląd: roślina trwała, smuk- ła, wysokości 10-60 cm, ja- snozielona, tworząca luźne murawy, z płożącym się kłączem. Liście okrągławe lub spłaszczone, zaostrzone, z rdzeniem podzielonym poprzecznymi przegrodami. Wzniesiona rozrzutka, wyso- kości do 10 cm, ze skośnie wzniesionymi gałązkami bo- cznymi i ok. 30 luźno ustawionymi główkami. Główki do 5 mm szerokości, półkuliste, 5-15- -kwiatowe. 6 działek okwiatu czerwonobrązo- wych, jednakowo długich, lancetowatych, dłu- gości ponad 3 mm; płatki wewnętrzne nieco skórzasto obrzeżone. 6 pręcików. Torebka bły- szcząco czarnobrązowa, jajowato zaostrzona, tak długa jak działki okwiatu lub dłuższa. Okres kwitnienia: od lipca do października. Siedlisko: występuje na wilgotnych miejscach, w rowach, na bagnach, do 2000 m n.p.m. Rozmieszczenie: w całej Europie. Juncus anceps Wygląd: roślina trwała, wyso- kości do 50 cm, jaskrawozie- lona, luźnodarniowa, z dość długim, grubym kłączem. Ło- dyga wzniesiona i gładka, okrągława lub przeważnie sil- nie spłaszczona, niekwitnące pędy obficie ulistnione. Liście szorstkie, gładkie, z prze- grodami poprzecznymi. Kwia- tostan wyraźnie szczytowy, rozrzutka bogato rozgałęziona z pionowo od- stającymi gałązkami. Kwiaty w licznych, prze- ważnie 3-6-kwiatkowych, małych główkach na szypułkach. 6 działek okwiatu, czerwono- brązowych, skórzasto obrzeżonych, jedna- kowej długości i tępych, przyciśniętych do owocu. 6 pręcików. Torebka trójstronnie owal- na, zaostrzona, ciemna, błyszcząca. Okres kwitnienia: od lipca do sierpnia. Siedlisko: wilgotne obniżenia wśród wydm. Rozmieszczenie: wybrzeża morskie od Morza Śródziemnego po Szwecję. 184 185 Juncus jacquinii Juncus bcuWs Wygląd: roślina trwała, wyso- kości do 30 cm, ciemnozielo- na, gęstodarniowa. Łodyga . wzniesiona i gładka lub słabo ) żeberkowana, obła. Pęd kwia- towy u podstawy otoczony po- chwami, z jedną podsadką w pobliżu czarnobrązowego kwiatostanu. Liście odziom- kowe cienkie, gładkie, z je- dnej strony słabo rynienkowa- te, z rdzeniem. Kwiatostan boczny, główkowaty, w rozrzutce, 6-15-kwiatowy. 6 działek okwiatu, błyszcząco czarnobrązowych z nieco jaśniej- szym nerwem środkowym, lancetowato zaos- trzonych, jednakowej długości. 6 pręcików. 3 długie zielonawe lub czerwone znamiona, skręcone. Torebka tępa, trójkanciasta, jasnobrą- zowa błyszcząca, krótsza od działek okwiatu. Okres kwitnienia: od lipca do października. Siedlisko: brzegi strumieni, wilgotne, ubogie w wapń łąki, 1700-3200 m n.p.m. Rozmieszczenie: Alpy i północne Apeniny. Sit morski Juncus meritimus Wygląd: roślina trwała, wyso- kości do 120 cm, tworząca gę- ste kępy, z płożącym się kłą- czem. Wszystkie liście od- ziomkowe okrągławe, u nasa- dy z szeroką pochwą. Kwiato- stan w postaci gęstej, wie- lokwiatowej rozrzutki długo- ści do 10 cm, którą przewyż- sza podsadką szeroka u dołu, a u góry szydlasta. Po 2-3 kwiaty w główce. 6 słomiastoźółtych niekiedy czerwonawych działek okwiatu długości do 4 mm, jajowatych, szeroko skórzasto obrzeżo- nych, z których wewnętrzne są krótsze i tępe, zewnętrzne lancetowate i zaostrzone. 6 pręci- ków. Trzy purpurowe znamiona. Torebka sło- miastożółta lub rdzawożółta, jajowato trójkan- ciasta i tylko niewiele dłuższa od działek okwiatu. Nasiona małe, do 1 mm długości. Okres kwitnienia: od lipca do sierpnia. Siedlisko: słonawe łąki, w pobliżu wybrzeża. Rozmieszczenie: prawie na całym świecie. Wygląd: roślina trwała, wyso- kości do 1 m lub wyższa, two- rząca gęste darnie, z pło- żącym się kłączem. 2-5 liści odziomkowych, okrągławych, u nasady z szeroką pochwą liściową. Kwiatostan w posta- ci gęstej, wielokwiatowej wie- rzchołki, jedna lub dwie pod- sadki kwiatostanu szerokie 'bl u dołu, a szydlaste u góry. 6 działek okwiatu czerwonawych lub zielo- nych, długości do 6 mm, jajowatych, szeroko skórzasto obrzeżonych; wewnętrzne z dwoma suchymi skórzastymi uszkami. 6 pręcików ró- wnie długich jak okwiat. Torebka błyszcząca, ciemnobrązowa, jajowata, dwa razy dłuższa od działek okwiatu, z tępym końcem i nasa- dzonym wierzchołkiem. Nasiona z wypustką. Okres kwitnienia: od maja do lipca. Siedlisko: miejsca słonawe, piaszczyste. Rozmieszczenie: w zachodniej Europie i w ob- szarze śródziemnomorskim. Sit arktyczny Juncus arclicus m /\o Wygląd: roślina trwała, wyso- (j JLffiśm kości 10-40 cm, niebieskozie- lona, gęstodarniowa, prawie bez płonnych pędów. Łodygi wzniesione i sztywne z lekko błyszczącą, brązowawą po- chwą. Kwiatostan 3-8-kwia- towy w postaci główkowatej bocznej rozrzutki, którą przewyższa sztywna, szydla- sta podsadką długości do 5 cm. 6 działek okwiatu długości do 5 mm, ciemnobrązowych z zielonkawym nerwem środkowym, zewnętrzne zaostrzone, wewnęt- rze raczej tępe. 6 pręcików. 3 wzniesione, rdzawe znamiona. Torebka tępa z czubkiem, trójkątna, brązowa, błyszcząca, dłuższa od działek okwiatu. Nasiona duże, bez wypustki. Okres kwitnienia: od lipca do sierpnia. Siedlisko: żwirowate brzegi strumieni, piargi lodowców, w Alpach od 1500 do 2500 m n.p.m. Rozmieszczenie: Alpy, Pireneje, Apeniny i Skandynawia- gatunek arktyczno-alpejski. 186 Kosmatka owłosiona Luzula pilosa Luzula forsteri Wygląd: roślina trwała wysokości 15-40 cm, jasnozielona, tworzą- ca darnie. Łodyga wzniesiona, obła. Li- ście odziomkowe tra- wiaste, szerokości do o 10 mm, biało orzęsio- ne. Kwiatostanem jest podbaldach, z cienkimi, wzniesionymi, do czasu dojrzałości zbitymi gałązkami. Przysadki kwiatowe krótsze od kwiatostanu. Działki okwiatu długości ok. 3 mm, lancetowate, zaostrzone, kasztanowato- brązowe, skórzasto obrzeżone. Szyjka słupka z trzema długimi, wzniesionymi, zielonawo- białymi znamionami. Owoc stożkowaty, tępy, z nasadzonym wierzchołkiem, żółtozielony po- łyskujący, dłuższy od działek okwiatu. Nasiona duże z sierpowatym elajosomem (grzeby- czkiem). Okres kwitnienia: od marca do maja. Siedlisko: w lasach liściastych i iglastych. Rozmieszczenie: prawie w całej Europie. Kosmatka gajowa Luzula luzuloides Wygląd: roślina trwa- ła, wysokości 30-60 cm, luźnodarniowa. Łodyga cienka, wznie- siona. Liście odziom- kowe trawiaste, sze- rokości do 4 mm, na brzegu orzęsione. Kwiatostan jest rozrzutką ze wzniesionymi, po dojrzeniu zwisającymi gałązkami. Najwyższy liść przewyższający łodygę. Kwiaty skupione po 2-8. Działki okwiatu długości ok. 4 mm, lancetowate, zaostrzone, prawie jednakowej wielkości, białawe lub brązowawe. Szyjka słu- pka z 3 znamionami. Owoc trójkanciasty, stoż- kowato zaostrzony, lśniąco kasztanowobrą- zowy, tak długi jak działki okwiatu. Nasiona lśniąco brązowe, z elajosomem. Okres kwitnienia: lipiec. Siedlisko: w suchych lasach liściastych i iglas- tych, na łąkach, do 2000 m n.p.m. Rozmieszczenie: na południe od Morza Pół- nocnego i Bałtyku. Wygląd: roślina trwa- ła, wysokości 15-40 cm, zielona, gęsto- darniowa. Łodyga wzniesiona, delikat- na, obła. Liście od- ziomkowe trawiasto wąskie, szerokości do 3 mm z pochwami purpurowoczerwonymi, u góry orzęsionymi. Kwiatostan skąpokwiato- wy, w postaci baldachowatej rozrzutki, wznie- siony lub pochyły. Jedyna przysadka kwiato- stanowa krótsza od kwiatostanu. Działki okwiatu długości ok. 4 mm, jajowato zaostrzo- ne, prawie jednakowej długości, kasztanowo- brązowe, skórzasto obrzeżone. Szyjka słupka z trzema długimi, wzniesionymi znamionami. Owoc jajowato zaostrzony, słomiastożółty. Na- siona stosunkowo duże, w wodzie pęcznieją- ce, z jednym stożkowatym elajosomem. Okres kwitnienia: od kwietnia do maja. Siedlisko: lasy górskie, unika wapnia. Rozmieszczenie: obszar śródziemnomorski. Kosmatka olbrzymia Luzula sylvatica Wygląd: roślina trwała wysokości 30-90 cm, jasnozielona, luźno- darniowa. Łodyga mo- cna, wzniesiona. Liś- cie odziomkowe tra- wiaste, błyszczące, szerokości ponad 10 mm o brzegach orzęsionych. Kwiatostanem jest duża, luźna rozrzutką, z cienkimi, wznie- sionymi gałązkami. Górne liście łodygowe krótsze od kwiatostanu. Kwiaty skupione po 4-5. Działki okwiatu długości ok. 4 mm, lan- cetowate, cienko zaostrzone, prawie tej samej wielkości, brązowawe, biało obrzeżone. Szyj- ka słupka 3 znamionami. Owoc trójkanciasto stożkowaty, długozaostrzony, błyszczący, kasztanowobrunatny, tak długi jak działki okwiatu. Nasiona z elajosomem. Okres kwitnienia: od kwietnia do maja. Siedlisko: w świeżych lasach, na wilgotnych łąkach, do ponad 2000 m n.p.m. Rozmieszczenie: prawie w całej Europie. 188 189 Kosmatka polna Luzula campestris Wygląd: roślina trwała wysokości 10-30 cm, lużnodarniowa z roz- łogami. Łodyga szty- wno wzniesiona. Liś- cie odziomkowe tra- wiaste, różnej szero- kości zależnie od siedliska, orzęsione, na końcu tępe. Kwiatostan zbity, wzniesiony, tylko dojrzały z częściowo zwisającymi gałązkami. Górne liście łodygowe prawie tak długie jak kwiatostan. Kwiaty skupio- ne po 5-12. Działki okwiatu długości do 3 mm, lancetowate, zaostrzone, prawie jednakowej wielkości, czerwonawe lub bladobrązowe, biało obrzeżone. Szyjka słupka dłuższa od zalążni. Owoc tępo jajowaty z krótkim wierzchołkiem, brązowy, prawie tak długi jak działki okwiatu. Nasiona z dużym elajosomem. Okres kwitnienia: w marcu i maju. Siedlisko: brzegi dróg, ubogie i suche mura- wy. Raczej na słabo kwaśnych glebach. Rozmieszczenie: prawie kosmopolityczna. Luzula nivea Wygląd: roślina trwa- ła wysokości 30-90 cm, lużnodarniowa, jasno- zielona, z rozłogami. Łodyga wznosząca się lub wyprostowana. Li- ście szerokości do 4 mm o blaszce dłu- gości do 30 cm, orzęsionej na brzegu i koło pochwy liściowej. Kwiatostan szczytowy w po- staci prawie baldachowatej rozrzutki ze wzniesionymi gałązkami. Co najmniej jedna przysadka kwiatowa przewyższa kwiatostan. Kwiaty duże, skupione po 6-20. Działki okwia- tu białe, długości 4-6 mm, lancetowato zaost- rzone, zewnętrze krótsze. Szyjka słupka dużo dłuższa od zalążni. Owoc kulisty, z krótkim wierzchołkiem, brązowy i krótszy od działek okwiatu. Nasiona z małym elajosomem. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: lasy i zarośla. Rozmieszczenie: południowe Alpy, wschodnie Pireneje, Apeniny, wschodnia Francja. Kosmatka licznokwiatowa Luzula multiflora Wygląd: roślina trwa- ła wysokości 30-55 cm, gęstodarniowa bez rozłogów. Łodyga sztywno wzniesiona. /^p7 Liście odziomkowe ^"^ N trawiaste, szerokości 3-4 mm, luźno orzęsione, na wierzchołku tępe. Kwiatostan z prawie baldachowatymi gałąz- kami, wzniesiony, dojrzały częściowo zwisający. Górne liście łodygowe prawie tak długie jak kwiatostan. Kwiaty skupione po 5-10. Działki okwiatu długości do 3 mm, lancetowate, zaost- rzone, prawie jednakowej wielkości, czerwona- we lub bladobrązowe, biało obrzeżone, Szyjka słupka tak długa jak zalążnia. Owoc tępo jajo- waty z krótkim wierzchołkiem, brązowy, prawie tak długi jak działki okwiatu. Nasiona z dużym elajosomem. Okres kwitnienia: w marcu i maju. Siedlisko: suche murawy, na glebach torfowych. Rozmieszczenie: w całej Europie. Pol. Luzula lutea Wygląd: roślina trwała wysokości 10-20 cm, lużnodarniowa, nie- bieskozielona, prze- ważnie bez rozłogów. Łodyga podnosząca się lub wzniesiona. Li- ście szerokości do 6 mm, o bardzo krótkiej, nagiej blaszce długości 4-8 cm. Kwiatostan szczytowy, w postaci prawie baldachowatej rozrzutki z mniej więcej poziomo odstającymi gałązkami. U ich podstawy jeden krótki, brązowy lub czerwonawy liść. Kwiaty skupione po 6-10. Działki okwiatu żółte, u nasa- dy czerwonawe, lancetowate, jednakowej długo- ści, zewnętrzne płatki zaostrzone, wewnętrzne tępe. Szyjka słupka dłuższa od zalążni. Owoc kulisty z krótkim wierzchołkiem, brązowy, tak długi jak działki okwiatu. Nasiona bez elajoso- mu. Okres kwitnienia: od lipca do sierpnia. Siedlisko: bezwapienne łąki górskie. Rozmieszczenie: Alpy, Pireneje, Apeniny. 190 191 Turzycowate (Cyperaceae) Kwiaty: Blysmus Kwiatostany: Scirpus ^2 Eriophorum Cyperus Turzycowate (Cyperaceae), bardzo duża rodzi- na w obrębie jednoliściennych (Monocoty- ledones) obejmuje 90 rodzajów z ok. 4000 gatunków i występuje na catym świecie. Są to gatunki trawopodobne, głównie wieloletnie, częściowo tworzące darnie i kępy lub płożące się za pomocą kłączy. Rosną na mokrych sie- dliskach, np. na torfowiskach wysokich, łąkach bagiennych, bagnach, na brzegach, w strefie lądowienia zbiorników wodnych lub w torfian- kach. Niektóre z nich występują także w su- chych i wilgotnych lasach, na miejscach tra- wiastych, w olsach, na wydmach, a także na wysokogórskich piargach lub szczelinach ska- lnych. Obok zróżnicowanych wymagań wilgot- nościowych wykazują także różne tendencje do występowania w siedliskach bogatych lub ubogich w wapń lub zupełnie bezwapiennych. Jednakże przeważają gatunki rosnące na gle- bach ubogich w wapń (kwaśnych). Różnym wymaganiom odpowiada różna budowa rośli- ny, szczególnie blaszek liściowych i kwiatosta- nów. W rodzinie tej znajdują się niektóre, przeważnie pozaeuropejskie rośliny użytkowe. Łodygi Cyperus papyrus dostarczały w staro- żytności bardzo często używanego papirusa. Inne gatunki Cyperus były i są używane do sporządzania mat. Kłóć wiechowata (Cladium mariscus) znalazła zastosowanie jako materiał budowlany do pokrywania dachów. Gatunki z rodzaju Carex np. turzyca prosowa (C. pani- culata) lub turzyca brzegowa (C. riparia) częs- to używano zamiast słomy. Łodygi i liście tu- rzycy drżączkowatej (C. brizoides) były w nie- których okolicach stosowane jako materiał ta- picerski. Wśród roślin jednoliściennych turzycowate są stosunkowo wyspecjalizowaną rodziną. Ty- powe dla niej są przeważnie trójkątne, nie turzyce podzielone na zgrubienia, zwykle wypełnione rdzeniem i nie rozgałęzione pod kwiatosta- nem pędy oraz liście ustawione w trzech szeregach. Pochwy liściowe mają przeważ- nie zamknięte, w odróżnieniu od otwartych u traw. W miejscu przejścia między pochwą a blaszką liściową zwykle nie ma właściwe- go języczka (ligula), inaczej niż u traw. Bla- szki liściowe mogą być równowąskie, szcze- cinowate, płaskie lub rynienkowate. Poza nielicznymi wyjątkami są wiatropylne, o kwiatostanie w postaci grona, kłosa, głó- wki, wiechy lub rozrzutki. Niepozorne poje- dyncze kwiaty, zwykle w kącie plewki dolnej, łączą się w kłosy lub kłoski stanowiąc bio- logiczną całość. W Europie w obrębie rodziny Cyperaceae wy- stępują trzy podrodziny: 1. Scirpoideae [Cype- roideae) z rodzajami Cyperus, Eriophorum, Scirpus i niektórymi innymi, 2. Rhynchosporo- ideae z Rhynchospora i 3. Caricoideae między innymi z dużym rodzajem Carex. W podrodzinie Scirpoideae obupłciowe kwia- ty stojące w pachwinach przysadki kwia- towej są jeszcze stosunkowo słabo zreduko- wane i mają 6 szczeciniastych działek okwiatu (u rodzaju Eriophorum są one bar- dzo liczne i wydłużone), 2-3 pręciki i jedną zalążnię złożoną z 2-3 owocolistków, z któ- rej powstaje trójkanciasty lub soczewkowaty jednonasienny orzech. U Rhynchosporoideae kłoski składają się tylko z 2-3 przeważnie obupłciowych kwiatów z jed- ną górną, nieprzegrodzoną zalążnią o 2-3 znamionach. Gatunki największej w Europie podrodziny Caricoideae mają jednopłciowe kwiaty z - za- leżnie od płci - tylko trzema pręcikami albo tylko z jedną zalążnią o 2-3 znamionach. 192 Gleby ze stagnująca wodą również w górach stan Okwiat się nie wytworzył. Żeńskie kwiaty z ro- dzaju Carex są zamknięte w pęcherzyku, który wywodzi się z przysadki kwiatowej. W nie omawianym tu bliżej, spokrewnionym rodzaju Kobresia znajduje się jeszcze otwarta przy- sadka. U obu wspomnianych rodzajów żeńskie kwia- tostany tworzą kłosy, które składają się z jed- nokwiatowych kłosków. Pochodzenie Wosków od jednego kwiatu jest jeszcze rozpoznawalne u niektórych gatunków po szczątkowej osi kwiatostanowej. Gatunki rodzaju Carex można podzielić na trzy grupy według rozstawienia kwiatów męskich i żeńskich: Tak zwane turzyce „jednokłosowe" mają tylko jeden kłos, składający się z kwiatów wyłącz- nie męskich lub tylko żeńskich albo u góry z męskich a u dołu z żeńskich (rysunek). Do tej grupy należą przedstawione tu gatunki od turzycy Davalla (C. davalliana) do turzycy ską- pokwiatowej (C. pauciflora) włącznie. U turzyc „jednakokłosowych" - od turzycy strunowej >ią siedliska dla licznych roślin łurzycowatych (C. chordorrhiza) do turzycy dwubarwnej (C. bicolor) - wszystkie kłosy są jednakowo wykształcone, z kwiatami męskimi u góry a żeńskimi u dołu lub na odwrót. Również gatunki z mniej lub bardziej jednakowo wykształconymi męskimi i żeńskimi ewentual- nie mieszanymi kłosami zaliczone są do grupy turzyc „jednakokłosowych" (rysunek), np. turzyca piaskowa (C. arenaria). Turzyce „różnokłosowe" - od turzycy sztywnej (C. elata) do C. serotina mają podobnie jak „jednakokłosowe" wiele kłosów, jednak zawsze tylko albo z kwiatami męskimi, albo żeńskimi. Często rozwija się tylko jeden kłos męski, który znajduje się najwyżej na roślinie i odbiega wy- glądem od żeńskich (rysunek). Tradycyjny podział gatunków Carex zastosowany w naszej książce nie odzwierciedla wprawdzie natural- nych stosunków pokrewieństwa, ale okazuje się bardzo praktyczny przy oznaczaniu. 193 Sitowie leśne Scirpus sylvaticus Wygląd: roślina trwała, wysokości 30 -120 cm, z krótkimi pędami nadziemnymi. Kłącze z pod- ziemnymi rozłogami. Łodyga wzniesiona lub zwisająca, ulistniona, w przekroju poprze- cznym tępo trójkanciasta, pusta, gładka lub tylko pod kwiatostanem nieco szorstka. Liście ustawione skrętolegle. Pochwy liściowe gó- rnych liści zielone, dolnych żółtozielone lub brązowe. Blaszki liściowe trawiaste, zbiegają- ce się w trójkanciasty wierzchołek, szerokości (4-) 8-18 mm, płaskie. Brzegi liścia i nerw środkowy szorstkie. U podstawy wierzchołko- wego kwiatostanu odchodzą 1-3-liściowate podsadki, wysokości kwiatostanu lub niewiele wyższe. Kwiatostanem jest rozgałęziona roz- Oczeret jeziorny Schoenoplectus lacustris Wygląd: roślina trwała wysokości 50-400 cm. Kłącze żółtobrązowe, czerwonobrązowe lub ciemnoczerwone, daleko płożące się poziomo. Łodyga wzniesiona lub nieco łukowato zgięta, prawie zawsze bezlistna, na przekroju poprze- cznym walcowata, rzadko u góry słabo trój- kanciasta, gładka, ciemnozielona. Pochwy liś- ciowe bardzo długie. Blaszki liściowe rozwi- nięte przeważnie tylko u górnego liścia lub u kilku górnych, długości 20-45 cm (liście za- nurzone długości do 150 cm), szerokości do 7 mm, rynienkowate, płaskie, gładkie lub na brzegach szorstkie. Podsadka kwiatostanu sta- nowi przedłużenie łodygi, tak długa jak kwia- tostan lub krótsza. Kwiatostanem jest rozrzut- 194 rzutka, każda gałązka z 2-9 główkowato sku- pionymi Woskami. Kłoski czarnozielone, jajo- wate, długości 3-4 mm, 10-20 kwiatowe. Ple- wy jajowate, tępe, z krótkim szydlastym wierz- chołkiem i wystającym grzbietem, długości 2 mm, czarnozielone. Okrywy kwiatowe tak długie jak owoc, składające się z 6 szczecinek szorstkich na grzbiecie. Kwiaty z 3 pręcikami i słupkiem o szyjce z 3 znamionami. Owoc ok. 1 mm długości, owalny lub odwrotnie jajowaty z krótkim wierzchołkiem, żółtawobiały. Okres kwitnienia: od maja do sierpnia, spora- dycznie do października. Siedlisko: wilgotne, żyzne szuwary, łąki, olsy. Rozmieszczenie: na półkuli północnej. Uwagi: podobne jest sitowie korzenioczepne (S. radicans), rzadki gatunek z długimi, zwis- łymi i na wierzchołkach ukorzeniającymi się pędami nadziemnymi, kioskami stojącymi po- jedynczo na długich szypułkach, plewkami bez wystającego grzbietu i zaostrzonego wierz- chołka, i dłuższymi obrzeżeniami okryw kwia- towych. ka, szerokości do 12 cm, gałązki rozrzutki długości do 10 cm, o licznych, niekiedy głów- kowato skupionych Woskach. Kłoski jajowate lub podłużne, długie 6-12 mm, szerokie 2-5 mm. Plewy okrągławe, na wierzchołku wycię- te, z krótkim szczeciniastym wyrostkiem, dłu- gości 4 mm i szerokości 3 mm (czerwo- no)brązowe, z zielonym nerwem środkowym, bez czerwonych brodawek lub tylko na środ- kowym nerwie. Okrywy kwiatowe tak długie jak owoc lub krótsze, składające się z 4-6 szczecinek szorstkich na grzbiecie. Kwiaty z 3 pręcikami i słupkiem z 3 znamionami. Owoc długości 2-3 mm, szerokości 1,5-2 mm, owalny lub odwrotnie jajowaty, z nasadzonym ostrzem, żółtobrązowy lub szarobrązowy. Okres kwitnienia: od maja do sierpnia, spora- dycznie do października. Siedlisko: szuwary w wodach stojących lub wolno płynących, eutroficznych. Rozmieszczenie: na półkuli północnej. Uwagi: tworzy szuwar oczeretowy i odgrywa rolę przy lądowieniu zbiorników wodnych. Schoenoplectus supinus Wygląd: roślina jednoroczna, wysokości 5-20 cm, tworząca gęste darnie. Łodyga ścieląca się lub wzniesiona, na przekro- ju poprzecznym owalna. Dolne pochwy liściowe brązowe, gór- ne zielone. Blaszki liściowe rozwinięte tylko u 1-2 górnych liści, rynienkowate, długości do 4 cm, szerokości 0,5-1 mm. Podsadka dłuższa od kwiato- stanu, stojąca w przedłużeniu łodygi. Skupiona rozrzutka z 1-6 (-10) siedzący- mi Woskami. Kłoski wydłużone, długości 5-10 mm. Plewy jajowate, długości 2-3 mm, czerwo- nobrązowe, z zielonym grzbietem, dolne z szor- stkim szydlastym wierzchołkiem. Okryw kwiato- wych brak lub w postaci nielicznych szczecin. Po 3 pręciki i znamiona. Owoc trójkanciasty. Okres kwitnienia: od czerwca do października. Siedlisko: na miejscach wilgotnych, brzegach stawów i małych jezior; tylko na nizinach. Rozmieszczenie: na półkuli północnej, rzadki. Oczeret Tabernemontana Schoenoplectus tabemaemontani Wygląd: roślina trwała, wyso- kości 50-150 cm. Kłącze żół- tobrązowe, płożące się. Łody- ga wzniesiona lub pochylona, przeważnie bezlistna, obła, niebieskozielona lub szaro- zielona. Blaszki liściowe na najwyższych pochwach, ry- nienkowate, płaskie. Podsa- dka tak długa jak kwiatostan lub krótsza, stojąca w prze- dłużeniu łodygi. Kłoski liczne, Plewy okrągławe, czerwonobrązowe z zielonym nerwem środkowym, pokryte czer- wonymi brodawkami. Okrywy kwiatowe składa- jące się z 4-6 krótkich szczecin. 3 pręciki, 2 zna- miona. Owoc soczewkowaty długości 2-2,5 mm. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: w szuwarach w wodach stojących lub powoli płynących; często zasolonych. Rozmieszczenie: Europa (bez północnej Skan- dynawii), Azja, Afryka; sporadycznie. skupione. Sitowiec nadmorski Bulboschoenus maritimus brzeg liścia Wygląd: roślina trwała wysokości 30-150 cm. Kłącze płożące się, z rozłogami zgrubiałymi na końcach. Łodygi sztywno wzniesione lub pochylone, ulistnione, ostro trójkanciaste, ku górze dość szorstkie. Liście ustawione skręto- legle. Pochwy liściowe górnych liści zielone, dolnych brązowe (czarne). Blaszki liściowe trawiaste, zwykle zwężone w długi, trójkancia- sty wierzchołek, szerokości 2-10 mm, płaskie. Brzeg liścia i nerw środkowy na spodniej stro- nie szorstki ku górze. U nasady wierzchołko- wego kwiatostanu wyrastają 2-3 liściowate podsadki, często znacznie przewyższające kwiatostan. Kwiatostan w postaci rozrzutki lub z powodu skróconych gałązek - główkowaty. Kłoski siedzące, czerwonawe lub poczerniałe, jajowate lub wydłużone, zaostrzone, duże, długości 9-20 mm, wielokwiatowe, po 1-10 na każdej gałązce rozrzutki. Plewy jajowate, dwu- wierzchołkowe z ością w wycięciu, ok. 7 mm długości, brązowe. Okrywy kwiatowe (do 6) dłuższe od owocu, składające się ze szczecin szorstkich na grzbiecie. Kwiaty z 3 pręcikami i jednym górnym słupkiem o szyjce z 3 zna- mionami. Owoc długości ok. 3 mm, odwrotnie jajowaty, trójkanciasty, błyszcząco brązowy, z krótkim wierzchołkiem. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia, czę- ściowo do października. Siedlisko: na zalewanych, przeważnie zasolo- nych szlamach i glebach ilastych nad brzegiem morza. W głębi lądu na solniskach, nad brzegami jezior i rzek. Rozmieszczenie: rozprzestrzeniony na całym świecie, brak go tylko w Arktyce. Uwagi: występuje tylko do ok. 600 m n.p.m. Sitowiec rośnie płatowo w strefie lądowienia słonych wód. 196 i 197 I Ostrzew spłaszczony Blysmus compressus KW Wygląd: roślina trwała wysokości 10-40 cm. Kłącze płożące się. Łodyga wzniesiona lub łukowato się wznosząca, ulistniona u nasady lub do połowy, na przekroju okrągławo spłasz- czona, u góry tępo trójkanciasta, gładka lub u góry nieco szorstka, zielona. Pochwy liścio- we brązowe. Blaszki liściowe przeważnie krót- sze od łodygi, trawiaste, schodzące się w trój- kanciasty wierzchołek, szerokości 2-4 mm, z wystającą linią grzbietową, na przekroju po- przecznym płaskie lub rynienkowate, zielone, na brzegach szorstkie. U podstawy wierzchoł- kowego kwiatostanu wyrasta 1 liściowata pod- sadka, zwykle wyraźnie przewyższająca kwia- tostan. Skupiony kłos długości 1-4 cm, 8-12 mm szerokości. Kłoski lancetowate, długości 4-10 mm, szerokości 2-3 mm, 5-12-kwiatowe, czerwonobrązowe z plewiastą przysadką. Ple- wy podłużnie lancetowate, zaostrzone, 5-7-ne- rwowe, ok. 4 mm długości, 2 mm szerokości, czerwonobrązowe, z wąskim, zielonym wypu- kłym grzbietem i szklistym (hyalinowym) brze- giem. Okrywy kwiatowe dłuższe od owocu, składające się z 3-6 szczecinek szorstkich na grzbiecie. 3 pręciki, 2 znamiona. Owoc długo- ści ok. 2 mm, spłaszczony, odwrotnie jajowaty lub prawie okrągły, błyszczący, kasztano- wobrązowy, u góry zwężający się w długą resztkę szyjki słupka. Okres kwitnienia: od maja do września. Siedlisko: podmokłe łąki, brzegi jezior, torfo- wiska źródliskowe; na mokrych, żyznych gle- bach, również na słonych łąkach. Rozmieszczenie: prawie w całej Europie i w Azji; niezbyt częsty. Uwagi: podobny jest ostrzew rudy (B. rufus) (*), roślina szarozielona, ma obłą łodygę, ry- nienkowate liście, kasztanowobrązowe plewy i do 3 miękkich szczecinek okrywy kwiatowej. Holoschoenus romanus Wygląd: roślina trwała, wyso- kości 30-100 (-250) cm. Płożące się kłącze. Łodyga wzniesiona, okrągława, żło- bkowana. Dolne pochwy liś- ciowe bezblaszkowe. Blaszki liściowe nitkowate, rynienko- wate, z jaśniejszym paskiem na środku, na brzegach szor- stkie, szerokości 1-2 mm. Kwiatostan z 1-2 podsadka- mi, dolna przewyższa łodygę i wystaje ponad kwiatostan. Rozrzutka, składa się z 1-10 główek siedzących lub szypułkowych, szerokości do 12 mm. Kłoski długości 2-4 mm. Plewy jajowate, tępe, z nasadzonym wierzchoł- kiem, na zielonym wypukłym grzbiecie i po brzegach orzęsione. Okryw kwiatowych brak. Po 2 pręciki i znamiona. Owoc trójkanciasty. Okres kwitnienia: od czerwca do lipca. Siedlisko: brzegi wód, łąki bagienne. Rozmieszczenie: Europa (z wyjątkiem pół- nocy), Azja, północna Afryka; w rozproszeniu. Sitniczka szczecinowata Isolepis setacea Wygląd: roślina jednoroczna lub wieloletnia, wysokości 2-15 (-30) cm, tworząca dar- nie, z rozłogami. Łodyga wzniesiona, nitkowata, pas- kowana, obła. Pochwy liś- ciowe czerwone, górne z pła- skimi lub rynienkowatymi gła- dkimi blaszkami szerokości do 0,5 mm. Podsadka przewy- ższająca kwiatostan, długości do 3 cm, stojąca na przedłużeniu łodygi. Kwia- tostan główkowaty, składa się z 1-4 siedzą- cych, jajowatych, długości 2-3 mm, 10-40- -kwiatowych kłosków. Plewy wydłużone, zaos- trzone, czerwono brązowe lub zielone, z wy- stającym grzbietem. Brak szczecinek okrywy. 2(-3) pręciki, 3 znamiona. Owoc trójkanciasty, długości 0,8 mm, brązowy. Okres kwitnienia: od czerwca do października. Siedlisko: wilgotne drogi leśne i brzegi wód; na mokrych glebach gliniastych i torfiastych. Rozmieszczenie: prawie w całej Europie. 198 Ponikło jajowate Eleocharis ovata Polikło błotne Eleocharis palustris Wygląd: roślina jednoroczna, wysokości 4-40 cm, bez rozłogów. Łodyga cienka, miękka, wznosząca się, po wysuszeniu drobno prążko- wana, na przekroju poprzecz- nym okrągława lub trochę spłaszczona. Dolne pochwy liściowe purpurowe, bez blaszek liściowych. Kwiato- stan w postaci jednego, wierzchołkowego, jajowatego, później wy- dłużonego, długości 2-8 mm, ok. 30-kwiatowe- go kłoska. Plewy jajowate, tępe, długości 1,5-2 mm, brązowe, z białym brzegiem i zielo- nym nerwem środkowym, odpadające po doj- rzeniu. 5-7 szczecinek okrywy, dłuższych od owocu, na grzbiecie szorstkich. 2-3 pręciki, 2 (-3) znamiona. Owoc ostro dwukanciasty, długości 1mm, błyszcząco brązowy. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: brzegi stawów i jezior. Rozmieszczenie: półkula północna; rzadko. Wygląd: roślina trwała, wyso- kości 10-60 (-100) cm. Kłącze długie, podziemne, pełzające. Łodyga sztywna, wzniesiona, niebruzdkowana, okrągława, gładka, niebieskozielona. Pochwy liściowe brązowe lub ciemnozielone, błyszczące. Kłosek szczytowy, podłużny, zaostrzony, 5-30 mm długo- ści, 20-70-kwiatowy. Plewy podłużnie jajowate, tępe lub trochę zaostrzo- ne, długości 3-5 mm, blade lub brązowe z bia- łożółtawym błoniastym brzegiem i zielonym nerwem środkowym, nie odpadające. Brak szczecinek okrywy lub po 3-4, przeważnie nie- co krótsze od owocu, na grzbiecie szorstkie. 3 pręciki, 2 (-3) znamiona. Owoc soczewkowa- ty, długości do 1,8 mm, żółty lub brązowy. Okres kwitnienia: od maja do sierpnia, częś- ciowo do października. Siedlisko: szuwary, mokre łąki. Rozmieszczenie: półkula północna; często. Ponikło wielołodygowe Eleocharis multicaulis Wygląd: roślina trwała wy- sokości 5-50 cm, tworząca gęste darnie. Łodyga wypros- towana lub ścieląca się, na wierzchołku ukorzeniająca się, cienka, podłużnie prążko- wana, obła, trawiastozielona. Pochwy liściowe brązowe lub czerwonawe. Jeden kłos wierzchołkowy, podłużny, za- ostrzony, długości 5-14 mm, 7-30-kwiatowy. Plewy jajowate, tępe, dłuższe od owocu, 3-4 mm długości, czerwonobrązowe z błoniastym obrzeżeniem i zielonym nerwem środkowym. 4-6 szczecinek okrywy, krótszych lub nieco dłuższych od owocu, na grzbiecie szorstkich. 3 pręciki, 3 znamiona. Owoc ostro trójkanciasty, długości 2 mm, oliwkowobrązowy. Okres kwitnienia: od maja do sierpnia, spora- dycznie w październiku. Siedlisko: na glebach torfowych i szlamie. Rozmieszczenie: zach. Europa i pn. Afryka. klbii Ponikło igłowate Eleocharis aciculatus Wygląd: roślina trwała, rza- dko jednoroczna, wysokości 2-10 cm (zanurzona - 50 cm długości), tworząca gęste darnie, z cienkimi rozłogami. Łodyga bardzo cienka, nit- kowata, bruzdkowana (3-)4- -kanciasta, ciemnozielona. Pochwy liściowe u nasady pu- rpurowe. Jeden kłos wierz- chołkowy, jajowaty lub wydłu- żony, zaostrzony, długości 2-4 (-7) mm, 2-8(-15)-kwiatowy. Plewy jajowato lanceto- wate, tępe, długości ok. 2 mm, brązowe, z bia- łym błoniastym obrzeżeniem i zielonym ner- wem środkowym. 0-4 szczecinek okrywy dłu- gości co najwyżej połowy długości owocu. Po 3 pręciki i znamiona. Owoc tępy, trójkanciasty, długości 1 mm, z podłużnym żeberkowaniem. Okres kwitnienia: od czerwca do października. Siedlisko: brzegi jezior, starorzecza. Rozprzestrzenienie: półkula północna, w roz- proszeniu. 200 201 Welnianka pochwowata Eriophowm vaginatum Wygląd: Roślina trwata, wysokości 30-70 cm, tworząca zbite darnie. Ktącze bez rozłogów. Łodyga wzniesiona, ulistniona, na przekroju poprzecznym walcowata, u góry tępo trójkan- ciasta, gtadka, szarozielona. Pochwy liści ło- dygowych rozdęte (nazwa!). Blaszki szcze- ciniaste, szerokości ok. 1 mm, na przekroju poprzecznym rynienkowate lub trójkanciaste, tępe, na brzegach szorstkie, szarozielone. Blaszki górnych liści częściowo zredukowane. Podsadki kwiatostanowe plewiaste, większe od plew. Kwiatostan składający się z jedyne- go, szczytowego kłoska. Kłosek odwrotnie ja- jowaty lub wydłużony, w okresie kwitnienia długości 1-3 cm, zawierający do 100 kwiatów. Plewy lancetowate, długo zaostrzone, 1-ne- rwowe, długości ok. 10 mm, z błoniastym brze- żkiem, srebrnoszare. Włoski okwiatu liczne, długości do 2,5 cm, tworzące biały wełniasty pióropusz, później odpadający z owocami. Po 3 pręciki i znamiona. Owoc ostro trójkanciasty z krótkim wierzchołkiem, długości 2-3 mm, ciemny, czerwonobrązowy. Okres kwitnienia: od marca do maja, rzadko w drugim okresie od lipca do września. Siedlisko: torfowiska wysokie, niskie, wilgotne wrzosowiska, torfowiska porośnięte sosną i brzozą; na niezbyt ubogich, kwaśnych gle- bach torfowych. Rozmieszczenie: prawie w całej Europie, Azji, Ameryce Północnej; częsta lub w rozproszeniu. Uwagi: roślina charakterystyczna dla torfowiska wysokiego; blaszkami liściowymi rozpadającymi się na włókna przyczynia się do budowy torfu. Długie nici okrywy kwiatowej wszystkich gatun- ków wełnianek pozostają u podstawy dojrzałego owocu i tworzą aparat lotny i pływający, przyda- tny dla rozprzestrzeniania owoców. Eriophowm scheuchzeri Wygląd: roślina trwała, wysokości 10-35 cm, kłącze z długimi czerwonobrązowymi rozłoga- mi. Łodyga pojedyncza, wzniesiona, ulistniona tylko w dolnej części, walcowata, gładka. Po- chwy dolnych liści brązowe lub ciemnobrązo- we, pochwa najwyższego liścia łodygowego niezbyt wyraźnie rozdęta, blaszki liściowe gła- dkie, podobne jak u sitów, na przekroju po- przecznym rynienkowate. Najwyższy liść łody- gowy tylko z krótką ale wyraźną blaszką. Pod- sadki kwiatostanowe podobne do plew, jednak większe. Kwiatostan składający się z jedyne- go, szczytowego, wzniesionego kłoska. Kłosek szeroko odwrotnie jajowaty lub prawie kulisty, w okresie kwitnienia długości do 0,5 cm, póź- niej do 3 cm, wielokwiatowy. Plewy wąsko lancetowate, długo zaostrzone, błoniasto obrzeżone, szarobrązowe. Włoski okrywy kwiatowej liczne, długości do 3 cm, tworzące wełnisty pióropusz, później odpadające z na- sieniem. Po 3 pręciki i znamiona słupka. Owoc słabo trójkanciasty i zaostrzony, długości 2 mm, ciemnobrązowy. Okres kwitnienia: od czerwca do września. Siedlisko: wysokogórskie mszary, brzegi je- zior i bagien; na mokrych, mniej lub bardziej ubogich glebach torfowych. Rozmieszczenie: Pireneje, Alpy, Karpaty, Ape- niny, północna i arktyczna Eurazja, Grenlan- dia, Ameryka Północna, jednak występuje tyl- ko w rozproszeniu i rzadko. Uwagi: dzięki swym daleko w wodę sięgają- cym rozłogom gatunek ten w znacznym stop- niu przyczynia się do lądowienia wysokogórs- kich alpejskich jezior i stawków. W Alpach znajdowany na wysokości 1500-2900 m n.p.m. 202 m * „• *HP V Wełnianka wąskolistna Eriophowm angustifolium Wygląd: roślina trwała wy- sokości 20-50 (-90) cm, lu- źnodarniowa, z rozłogami. Łodyga wzniesiona, walco- wata lub u góry tępo trójkan- ciasta, gładka. Pochwa liścio- wa najwyższego liścia łody- gowego nieco rozdęta. Blasz- ki liściowe podłużne, ry- nienkowate, z trójkanciastym wierzchołkiem, na brzegach szorstkie. Kwiatostan z 2 lisciowatymi podsad- kami, składa się z 3-5 (-8) kłosków siedzących lub na szypułkach, później zwisających. Kłoski długości 10-22 mm, ok. 50-kwiatowe, z gładką szypułą. Plewy zaostrzone, brązowe, błonias- to obrzeżone. Włoski okryw kwiatowych długo- ści ok. 4 cm. Owoc prawie oskrzydlony, trój- kanciasty, długości 2-3 mm, brązowy. Okres kwitnienia: od marca do maja. Siedlisko: torfowiska niskie i przejściowe. Rozmieszczenie: półkula północna. Wełnianka szerokolistna , Efiophorum latilolium Wygląd: roślina trwała, wyso- kości 20-80 cm, gęstodar- niowa, bez rozłogów. Łodyga wzniesiona, tępo trójkancia- sta, gładka. Pochwa najwy- ższego liścia łodygowego nie rozdęta. Blaszki liściowe wąsko lancetowate, płaskie lub słabo grzbieciste, z trójkanciastym wierzchoł- kiem. Podsadki liściowate nie przewyższają kwiatostanu. Kwiatostan składa się z (2-) 4-12 kłosków siedzących lub na szypułkach, pod koniec zwisłych. Kłoski długo- ści 6-10 mm, 15-30-kwiatowe, z szypułą na grzbiecie szorstkoowłosioną. Plewy zaost- rzone, szarobrązowe, błoniasto obrzeżone. Włoski okrywy kwiatowej długości do ok. 2,5 cm. Owoc tępo trójkanciasty, długości 3 mm. Okres kwitnienia: od kwietnia do czerwca. Siedlisko: torfowiska niskie i źródliskowe. Rozmieszczenie: Europa i Azja; rozproszona. Wełnianka delikatna Eriophorum gracile Wełnianeczka alpejska Trichophorum alpinum Wygląd: roślina trwała, wyso- kości 10-50 cm, luźnodar- niowa, z rozłogami. Łodyga wzniesiona lub podnosząca się, tępo trójkanciasta. Po- chwy nie rozdęte. Blaszki liś- ciowe wydłużone, dolne płaskie, górne prawie od podstawy trójkanciaste. Liściowate podsa- dki nie przewyższają kwiatostanu. Kwiatostan z 2-4 (-5) Woskami siedzącymi lub na szypuł- kach, często prawie wzniesionych. Kłoski dłu- gości 5-10 mm, 12-30-kwiatowe, z szorstko owłosioną szypułą. Plewy tępe, żółtobrązowe lub czerwonobrązowe, błoniasto obrzeżone. Nitki okrywy kwiatowej długości do 2,5 cm. Owoc tępo trójkanciasty, długości 2-3 mm. Okres kwitnienia: od maja do czerwca. Siedlisko: torfowiska niskie, przejściowe i wy- sokie; na glebach torfowych, mokrych, umiar- kowanie kwaśnych. Rozmieszczenie: północna, środkowa i (lokal- nie) południowa Europa, Syberia, Ameryka Pół- nocna Ameryka; w rozproszeniu lub rzadko. ^J U'/W kłącze KW II \[|/ PR Wygląd: roślina trwała, wysokości 10-30 cm, gęstodarniowa z rozłogami. Łodyga sztywno wzniesiona, ostro trójkanciasta, bruzdkowana, szarozielona, ku górze z szorstkimi kantami, Pochwy najwyższych liści łodygowych zielone, z krótkimi, na brzegach szorstkimi blaszkami liściowymi. Podsadki kwiatostanu krótkie, po- dobne do plew. Kwiatostan składa się z jed- nego szczytowego, owalnego kłoska, długości 5-7 mm, 8^12-kwiatowego. Plewy jajowate, tę- pe, żółtobrązowe. 4-6 włosków okrywy kwiato- wej w okresie dojrzewania długości do 2,5 cm, białe, pogięte. 3 pręciki, 3 znamiona. Owoc trójkanciasty, długości 1-1,5 mm, brązowy. Okres kwitnienia: od kwietnia do maja. Siedlisko: torfowiska wysokie i przejściowe. Rozmieszczenie: półkulaa północna. 204 Wełnianeczka darniowa Trichophowm cespitosum kłącze Wygląd: roślina trwała wysokości MO cm, tworząca bardzo gęste darnie. Kłącze bez roz- łogów. Łodyga wzniesiona lub skośnie zgięta ku górze, w przekroju okrągława, gładka lub słabo bruzdkowana. Pochwy dolnych liści zwy- kle bez blaszek liściowych, pochwa najwy- ższego liścia z blaszką krótką, rynienkowatą, tępą, szerokości do 1 mm. Podsadki kwiato- stanu po 1-2, podobne do plew, tak długie jak kwiatostan. Kwiatostan składający się z jedne- go, wzniesionego kłoska. Kłosek odwrotnie ja- jowaty, podłużny lub kulisty, długości 3-5 (-8) mm, 3-20-kwiatowy. Plewy podłużnie lanceto- wate, zaostrzone, długości 3-4 mm, żółtobrą- zowe lub czerwonobrązowe, z zielonym grzbietem i błoniastym obrzeżeniem. 5-6 szczecinek okrywy, przeważnie wyraźnie dłuż- szych od owocu. Po 3 pręciki i znamiona. Owoc spłaszczony, trójkanciasty, na wierzcho- łku zwężony, długości 1,5-2 mm, szarobrązo- wy lub żółtobrązowy, matowy. Okres kwitnienia: od maja do lipca. Siedlisko: na otwartych torfowiskach wyso- kich, mokrych wrzosowiskach i torfowiskach źródliskowych, na brzegach wysokogórskich jezior; na mokrych, mniej lub bardziej ubogich, kwaśnych glebach torfowych. Rozmieszczenie: szeroko rozprrzestrzeniona na całym świecie; tylko w rozproszeniu. Uwagi: wełnianeczka darnista często nie two- rzy płatów. Brak jej długich, białych włosków okrywy kwiatostanu tak charakterystycznych dla wełnianeczki alpejskiej i wełnianek. Gatu- nek pokrojem przypomina ponikło, w przeci- wieństwie jednak do niego ma wyraźną, choć krótką blaszkę liściową przy najwyższej pochwie. Kloc wiechowata Cladium mańscus Wygląd: roślina trwała wysokości 50-200 (-250) cm, tęga. Kłącze płożące się pod zie- mią, z rozłogami. Łodyga szarozielona, tęga, ulistniona, pusta w środku, na przekroju okrą- gława lub tępo trójkanciasta. Liście ustawione skrętolegle, długości do 2 m. Pochwy liściowe brązowe lub prawie czarne, przeważnie silnie siatkowata unerwione. Blaszki liściowe trawia- ste, tęgie, szerokości do 1,5 cm, na przekroju poprzecznym w kształcie litery V, szarozielo- ne. Brzegi liścia i nerw środkowy na spodniej stronie szorstkie z powodu skierowanych ku górze małych, sztywnych szczecinek, ostro tnące. Wierzchołek liścia zbiegający się w sztywny, w przekroju trójkanciasty szczyt. Podsadki kwiatostanu liściowate, dolna długa, górna krótka, u nasady brązowe. Kwiatostan złożony z 4-7 główek, z których każda składa się z 3^15 jajowatych Wosków. Kłosek zawiera kwiaty męskie, żeńskie i obupłciowe, a także u nasady 2-5 płonne plewy. Kwiaty męskie o 2 (-3) pręcikach, obupłciowe z 2 (-3) pręci- kami i słupkiem górnym o szyjce z 3 znamio- nami. Owoc długości ok. 3-3,5 mm, jajowaty, błyszczący ciemnobrązowy, pękający. Okres kwitnienia: od czerwca do lipca. Siedlisko: na glebach powstałych z mułu, żyz- nych, zwykle zasobnych w wapń, w strefie lądowienia stawów i jezior, częściowo za pa- sem trzcin, w zagłębieniach torfowiska niskie- go i w rowach z wodą. Rozmieszczenie: rozprzestrzeniona na całym świecie na odpowiednich siedliskach; jednak- że występuje w rozproszeniu i rzadko. Uwagi: z powodu osuszania siedlisk tego ga- tunku jest on coraz rzadsza. Na ogół kwitnie tylko na nizinach, a nawet i tam nie tworzy kwiatów, gdy pogarszają się warunki życia. 206 ; j Turzycowatt 207 Cibora brunatna Cyperus fuscus Wygląd: roślina jednoroczna, wysokości 2-20 (-45) cm, gęs- todarniowa. Korzenie czar- noczerwone. Łodyga wznie- siona, ostro trójkanciasta, z 2-3 płaskimi, gładkimi lub u góry nieco szorstkimi liśćmi łodygowymi. Podsadki kwia- tostanowe odstające, liścio- wate, dłuższe od kwiatostanu. Kwiatostan rozpierzchły, ga- łązki rozrzutki z jednym lub licznymi główkowato skupionymi Woskami. Kłoski wydłużone, spłaszczone bocznie, długości do 10 mm, 5-20-kwiatowe. Plewy ja- jowate, tępe, czarnobrązowe z zielonym wy- stającym grzbietem. 2 pręciki, 3 znamiona. Owoc ostro trójkanciasty, ok. 3 mm długości, jasnożółtobrązowy. Okres kwitnienia: od lipca do października. Siedlisko: brzegi starorzeczy i jezior, obrzeża bagien. Na glebach aluwialnych. Rozmieszczenie: półkula północna. Cibora żółta Cyperus flavescens Wygląd: roślina jednoroczna, wysokości 1-30 cm, gęstodar- niowa. Korzenie żółtobrązo- we. Łodyga wzniesiona, tępo trójkanciasta z 2-3 rynien- kowatymi, gładkimi liśćmi łodygowymi o wystającym grzbiecie. Podsadki odstają- ce, liściowate, dłuższe od kwiatostanu. Kwiatostan w postaci główkowatej roz- rzutki z 2 lub wieloma Woskami. Kłoski wy- dłużone, długości do 12 mm, z boków spłasz- czone, 5-25-kwiatowe. Plewy szeroko jajowa- te, zaostrzone, żółtawe, z zielonym grzbietem. 3 pręciki, 2 znamiona. Owoc soczewkowato spłaszczony, 1-3 mm długi, ciemnobrązowy. Okres kwitnienia: od lipca do października. Siedlisko: brzegi wód, drogi; na żyznych gle- bach piaszczystych i gliniastych. Rozmieszczenie: w tropikalnychi umiarko- wanych strefach Ziemi; w rozproszeniu. Cyperus capitatus Cyperus capitatus Cypems escuhn^ Wygląd: roślina trwała wysokości 10-50 cm. Kłącze grube, pokryte łuskami, długie, pełza- jące. Korzenie pokryte włoskami. Łodyga po- jedyncza, szarozielona, żłobkowana, u podsta- wy ulistniona, na przekroju poprzecznym okrągława lub tępo trójkanciasta. Liście szero- kości 1-6 mm, rynienkowate, z wystającym nerwem, na brzegach szorstkie i podwinięte, szarozielone. 3 (-6) liściowatych podsadek kwiatostanowych, dłuższych od kwiatostanu, rynienkowatych, u podstawy rozszerzonych i często czerwonawych, długości do 15 cm, łukowato zgiętych ku dołowi. Kwiatostan szczytowy, siedzący, gęsto główkowato skupiony, 15-30 mm szerokości, z bardzo gęs- to ustawionymi Woskami. Kłoski podłużnie lan- cetowate, długości 8-20 mm, 4-12-kwiatowe. Osie Wosków bez skrzydełek. Plewy grzbieciste, szeroko lancetowate, czerwonobrunatne, 5-8 mm długości, nagle zwężające się w sztywny wierzchołek długości 1-3 mm, białoobrzeżone. Kwiaty obupłciowe, z 3 pręcikami i jednym słup- kiem górnym o szyjce nie rozszerzonej u pod- stawy, zakończonej 3 znamionami. Owoc owal- nie wydłużony, trójkanciasty, krótszy od plew, żółtobrązowy lub szarobrązowy. Okres kwitnienia: od kwietnia do sierpnia. Siedlisko: na piaszczystym brzegu morskim i na wydmach. Rozmieszczenie: wyspy Kanaryjskie, kraje śród- ziemnomorskie; rozprzestrzeniony. Uwagi: rodzaj Cyperus (cibora) obejmuje około 600 gatunków, Wóre występują przeważnie w kli- macie tropikalnym i subtropikalnym. Cibory są roślinami nadbrzeżnymi i bagiennymi. Cyperus capitatus, wyróżnia się główkowato skupionym kwiatostanem. Bulwki Cyperus esculentus służą do wyrobu napoju orzeźwiającego. 208 Marzyca czarniawa Schoenus nigricans Wygląd: roślina trwata, wyso- kości 10-60 cm, gęstodar- niowa. Łodyga sztywno wzniesiona, okrągtawa, u podstawy ulistniona, niebie- skozielona lub szarozielona. Pochwy liściowe dtugie, czar- nobrązowe lub żóttobrązowe, błyszczące. Liście szczeci- nowate, długości do 2/3 łody- gi, bardzo wąskie, szorstkie. Podsadki 2, dolna wyraźnie przewyższa kwia- tostan. Kwiatostan szczytowy, składa się z 5-10 (-20) krótkoszypułkowych kłosków, ze- branych w główki. Kłoski lancetowate, 8-10 (-12) mm długości, 2-3 (-7) kwiatowe. Kwiaty obupłciowe, górne częściowo męskie, z 1-6 krótkimi, owłosionymi, brązowawymi szcze- cinkami okrywy. Szczecinki wyraźnie krótsze od owocu. Plewy ustawione w 2 szeregach, lancetowate, zaostrzone, silnie grzbieciste, na grzbiecie szorstkie, czarnobrązowe, 5-7 mm długości. Po 3 pręciki i znamiona. Szyjka słup- ka u podstawy zgrubiała. Owoc tępo trójkan- ciasty, do 1,5 mm długości, biały. Okres kwitnienia: od maja do lipca, sporadycz- nie do października. Siedlisko: torfowiska niskie, brzegi wóg, zaba- gnione łąki; na mokrych, bardziej lub mniej gliniastych, zasobnych w wapń tufach wulkani- cznych lub glebach torfowych. Rozmieszczenie: środkowa i południowa Euro- pa (na północy sięga do Szkocji i południowej Skandynawii), południowo-zachodnia i central- na Azja, północna i południowa Afryka i Ame- ryka Północna (w różnych odmianach); w roz- proszeniu. Uwagi: z ok. 95 znanych gatunków rodzaju Schoenus dwa są rodzime w Europie: marzy- ca czarniawa i ruda. Często występują razem z wełnianką szerokolistną na torfowiskach nis- kich, w których marzyca czarniawa jest gatun- kiem torfotworczym. W niektórych miejscach nierzadko zdarzają się mieszańce między oboma gatunkami marzycy. Marzyca ruda Schoenus fenugineus kw / /k Wygląd: roślina trwała, wyso- tMt^k ' Bagnica torfowa (Scheuchzeria palustris) 258 259 Tatarak zwyczajny Acorus calamus KW Wygląd: trwała roślina wodna lub bagienna wysokości 50-60 cm. Płożące się kłącze 0P silnie rozgałęzione, o średni- cy ok. 3 cm, z zawiązkami pędów i liści tylko na stronie górnej, przy roztarciu aro- matycznie pachnące. Łodyga ulistniona dwurzędowo, na przekroju tępo V-kształtna, z podużną bruzdą wycho- dzącą od kwiatostanu, we- wnątrz bardzo gąbczasta. Po- wyżej kwiatostanu łodygę przedłuża w prostej linii mie- czowaty liść, podzielony os- trym żebrem po stronie przedniej i tylniej na dwie niejednakowe części. Blaszki liściowe zbudowane podob- nie, szerokości do 1,5 cm, u nasady czerwonawo zabar- wione. Kwiatostan stanowi masywna kolba do 3 cm długości, ustawiona bocznie i skośnie łukowato skierowana do gó- ry, zielonkawa lub żółtozielona, później brązo- wawa, która rozkwita od dołu. Gęsto stłoczone małe pojedyncze kwiatki są obupłciowe. 6 od- wrotnie jajowatych, zielonych, zagiętych na szczycie członów okwiatu otacza 6 krótkich pręcików i okrągławy, 2-3-komorowy słupek. Okres kwitnienia: od czerwca do lipca. Siedlisko: na obrzeżu stawów, brzegach stru- mieni, również na młakach niskoturzycowych, do 1000 m n.p.m. Rozmieszczenie: Europa, Azja, Ameryka Pół- nocna, na południu aż do tropików. Uwagi ogólne: tatarak nie jest w Europie roś- liną rodzimą lecz został wprowadzony dopiero w średniowieczu. Od razu szybko rozprzest- rzenił się wegetatywnie. W naszych szeroko- ściach geograficznych zakwita tylko w sprzyja- jących latach, pojawiają się czerwone jagody, nigdy nie wydaje dojrzałych owoców. Kłącze zawiera olejek eteryczny i gorzkie alkaloidy; już od dawna jest zbierane w celach leczniczych. Bagnica torfowa Scheuchzerid palustris Wygląd: roślina trwała, wy- sokości 10-30 cm, podobna do sitowatych, z pędami przeważ- nie rosnącymi w skupieniach. Pęd otoczony jest grubawym liściem, mającym w przekroju poprzecznym kształt kropli, u nasady pochwą. Na pochwie liściowej znajdują się dwa usz- ka. Ku górze liście łodygowe stają sie coraz krótsze, na- tomiast w stosunku do całego liścia zwiększa się udział bladoczerwonych po- chew liściowych. W kątach górnych liści stoi pojedynczo ok. 5 kwiatów, wielkości do 5 mm, na szypułach. Kwiaty mają po 6 listków okwiatu, zielonkawych, wąskich i tak długich jak 6 pręci- ków. Wewnątrz kwiatu znajduje się 3-5 wolnych słupków, w okresie dojrzałości pęcherzowato nabrzmiałych. Okres kwitnienia: od maja do czerwca. Siedlisko: torfowiska wysokie, szczególnie w do- linkach i na ple, w Alpach do 2000 m n.p.m. Rozmieszczenie: cała półkula północna na ob- szarach o klimacie umiarkowanym. Północna Azja, wschodnia Europa, północna Europa. Na południe sięga do Karpat, południowych Alp i centralnych Pirenejów. Uwagi: rośliny z Ameryki Północnej nieco różnią się owocami i dlatego traktowane są jako osob- na odmiana. Roślina związana z torfowiskiem wysokim, przez rozpoczęte w ostatnim stuleciu osuszanie jej siedlisk jest silnie ograniczana i w wielu miejscach na wyginięciu. Ma udział w tworzeniu torfu i przez stosunkowo szybki wzrost broni się przed zarośnięciem przez tor- fowce. Kanały powietrzne w liściach i łodydze stanowią przystosowanie do wilgotnych miejsc. Niepozorne kwiaty zapylane są przez wiatr. Zia- rna pyłku są transportowane w pakietach po 2. 260 261 Swibka błotna Triglochin palustre Swibka morska Triglochin maritima Wygląd: roślina trwała, wyso- kości do 30 cm, z poziomym kłączem i cebulkowatymi organami przetrwalnikowymi. Liście grubawe, na przekroju poprzecznym jednostronnie spłaszczone, szerokości do 1 mm, na końcu pochwy liś- ciowej z dwoma obejmują- cymi się uszkami. Kwiatostan w postaci luźnego grona. Szy- pułki kwiatowe 1-4 mm długości. 6 zielonka- wych listków okwiatu otacza 6 prawie siedzą- cych pręcików i trzyczęściowy, żeberkowany słupek. 3 znamiona słupka jasne, pierzaste. Owoc wąski, do 6 mm długości Przy dojrzewa- niu owocki uwalniają się od dołu, rozpadając się na pojedyncze rozłupki. Okres kwitnienia: od czerwca do września. Siedlisko: na glebach torfowych i ilastych tor- fowisk i bagien, również na glebach zasolonych. Rozmieszczenie: na półkuli północnej i w Ameryce Południowej. Wygląd: roślina trwała, wyso- kości do 50 cm, z poziomym kłączem i włóknistą nasadą. Liście grubawe, na przekroju poprzecznym jednostronnie spłaszczone, szerokości do 4 mm, na końcu pochwy liś- ciowej z jednym prostym usz- kiem. Kwiatostan w postaci luźnego grona, do 20 cm dłu- gości, wielokwiatowego. Szypułki 1-4 mm długości. 6 zielonkawych listków okwiatu otacza 6 pra- wie siedzących pręcików i jeden 6-częściowy słupek. 6 znamion czerwonawych i krótko pie- rzastych. Owoc owalny, do 6 mm długości. Owocki z bruzdami na grzbiecie, uwalniają się w czasie dojrzewania i pojedynczo odpadają. Okres kwitnienia: od maja do sierpnia. Siedlisko: słone łąki, brzegi rzek o wodzie słonosłodkiej. Rozmieszczenie: na półkuli północnej i w Ameryce Południowej. Zamętnica błotna Zannichellia palustris Brzeżyca jednokwiatowa Littorella uniflora Wygląd: trwała, za- nurzona roślina wo- dna. Kłącze delikat- ne, pełzające i rozga- łęzione. Pędy delikat- ne, luźno, prawie naprzeciwległe ulist- nione. Liście równo- wąskie, wstęgowate, u dołu z długą rurką obejmującą łodygę. Kwiaty w kątach liści, jed- nopłciowe, małe i niepozorne. Kwiaty męskie z 1 pręcikiem, bez okrywy kwiatowej, rzadziej z 2 pręcikami zrośniętymi grzbietem. Kwiaty żeńskie na krótkich szyputkach, z okrywą kub- kowatą, wysokości 2 mm, trójząbkową i 3-4 nie zrośniętymi owocolistkami. Szyjka słupka zawsze z lejkowatym znamieniem. Owoce sie- rpowate, pestkowate. Okres kwitnienia: od maja do października. Siedlisko: w wodach stojących lub powoli pły- nących, również w zanieczyszczonych; do 1200 m n.p.m. Rozmieszczenie: strefy umiarkowane. Wygląd: roślina trwa- ła, wysokości 15 cm, z płożącymi się roz- łogami, na których powstają nowe rośli- ny. Liście odziomko- we ułożone w rozetę, 4-15 cm długości, ró- wnowąskie lub szydlaste, u nasady po- chwowato rozszerzone. Kwiaty jednopłciowe. Kwiatostan składa się z jednego, wzniesione- go kwiatu męskiego na długiej szypułce i przeważnie z 3 u nasady rozetkowato usta- wionych kwiatów żeńskich. Kwiaty męskie z 4 sercowatymi pręcikami i jedną, czterodzie- Iną, białawą, dzwonkowatą koroną, pod nią znajdują się suche skorzaste łuski. Kwiaty żeńskie z krótką rurką korony, z której wycho- dzi długa, nitkowata szyjka słupka. Owocem jest jednonasienny orzeszek. Okres kwitnienia: od maja do sierpnia. Siedlisko: piaszczyste lub muliste brzegi. Rozmieszczenie: pn. i zach. Europa. 262 Kosatka kielichowa Tofieldia calyculata Łomka zachodnia Northecium ossifragum Wygląd: roślina trwała, wyso- kości do 40 cm, podobna do trawy. Łodyga wzniesiona lub nieco się płożąca. Liście mie- czowate, bez ogonków, z wy- raźnymi nerwami podłużny- mi, do 4 mm szerokości, sza- rozielone lub żółtawozielone. Dolna część liści w kształcie litery V, górna płaska z wysta- jącym grzbietem. Kwiatostan przeważnie graniasty. Szypułka kwiatowa z 3- -klapowym podkwiatkiem. 6 żółtawobiałych działek okwiatu długości do 6 mm i 6 pręcików dokoła górnego słupka o 3 szyjkach. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: na ubogich, suchych lub wilgotnych łąkach, na młakach niskoturzycowych; do po- nad 2000 m n.p.m. Rozmieszczenie: Pireneje, Alpy, Karpaty. Uwagi: podobnym gatunkiem jest Toefildiapu- silla lecz bez podkwiatka. Wygląd: roślina trwała, wyso- kości 10-30 cm, podobna do trawy. Łodyga wzniesiona, dwurzędowo ulistniona. Liś- cie mieczowate, bez ogon- ków, z wyraźnymi podłużnymi nerwami, szerokości do 4 mm, intensywnie zielone. Dolna część liści wąsko V- kształtna, górna płaska z wy- stającym grzbietem. Kwiato- stan graniasty. 6 działek okwiatu z zewnątrz zielonych, wewnątrz złotożółtych, lanceto- watych, do 4 mm długości, 6 żółtych pręcików o gęsto owłosionych nitkach, z ceglastymi wo- rkami pyłkowymi, dokoła słupka górnego, wą- skiego, z 3 szyjkami. Okres kwitnienia: od lipca do sierpnia. Siedlisko: na torfowiskach. Rozmieszczenie: zachodnia Europa, Skan- dynawia, północne Niemcy. Uwagi: niegdyś przypisywano tej roślinie wpływ na łamliwość kości u bydła. Zostera morska Zostera marina Wygląd: roślina trwała, żyjąca w słonej wodzie, z ukorzenio- nym, płożącym się kłączem, tworzy często rozległe, pły- wające łąki. Pęd nadziemny krótki, nierozgalęziony i skrę- tolegle dwurzędowo ulistnio- ny. Liście 20-200 cm długości, 3-12 mm szerokości, rów- nowąskie, na wierzchołku za- okrąglone, jaskrawozielone, z zamkniętą pochwą. Pęd kwiatowy do 1,5 m długości, rozgałęziony. Kwiaty skupione w kło- sie długości do 12 cm, szerokości do 5 cm, jednostronnym, zamkniętym pochwą najwy- ższego liścia. Kłosy układają się na powierz- chni wody wierzchnią stroną ku górze. Kwiaty jednopłciowe i bez okrywy kwiatowej, Kwiaty żeńskie składają się tylko ze słupka, męskie z pręcika dwudzielnego w późniejszym okre- sie rozwoju. Owoc 3-3,5 cm długości, owalny. Okres kwitnienia: od lipca do października, w Morzu Śródziemnym wcześniej, od kwietnia, czasami nawet od lutego. Siedlisko: często na wybrzeżach morskich na glebach piaszczystych lub mulistych, do głę- bokości 11 m, często w wodach słonawycli, zalana również w czasie odpływu. Rozmieszczenie: wybrzeża europejskie z wy- jątkiem Korsyki, Sardynii i Krety. Poza tym w Ameryce Północnej i wschodniej Azji. Uwagi: poodrywane liście często po burzach bywają wyrzucane w dużych ilościach na brzeg morski i tworzą wysokie wały. Dawniej zostera była zbierana do wypychania matera- ców. Zostera nolti jest mniejsza, zielona bez połysku. Liście dochodzą tylko do długości 40 cm i szerokości 1,5 cm. Wszystkie pochwy liściowe są otwarte i mają u góry dwa uszka. Kwiatostany wyrastają z kłącza i mają mniej kłosków. Gatunek ten zasiedla strefy płytsze i wysycha podczas odpływu. 264 265 Posidonia oceanica Wygląd: zanurzona roślina wodna z płożącym się, spłaszczonym kłą- czem, po wyschnię- ciu czarnym. Boczne pędy w kępkach, zakończone naprze- mianległymi, dwurzę- dowo ustawionymi liśćmi. Pochwy liś- ciowe obejmują ło- dygi, tylko u nasady zachodzą na siebie, nie odpadają z liśćmi lecz rozkładają się na starość we włókniste pasma i przypominają pędzel do golenia. Blaszki liściowe ciemnozie- lone, do 50 cm długości, równowąskie i taś- mowate, wierzchołek tępy lub wycięty. Kwiato- stan długości do 4,5 cm, składa się z 1-4 kłosków, te zwykle z 3-7 kwiatów, które znaj- dują się na brzegach płaskiej osi kłosków. Dolne kwiaty obupłciowe, górne męskie. Brak okryw kwiatowych. 3 pręciki otwierają się na zewnątrz. Łącznik między workami pyłkowymi jest powiększony i podobny do działek okryw kwiatowych. Zalążnia składa się tylko z jed- nego owocolistka, na którego słabo rozwinię- tej szyjce znajduje się brodawkowate znamię. Okres kwitnienia: od sierpnia do listopada. Kwiaty udaje się tylko rzadko zauważyć. Siedlisko: płaskie piaszczyste brzegi, od brze- gu na głębokość do 40 m. Rozmieszczenie: Morze Śródziemne. Uwagi: trzy następne gatunki tego specyficz- nego rodzaju występują na południowym wy- brzeżu Australii. Często wiosenne burze odry- wają stare rośliny lub ich liście. Włókna wskutek ruchu fal zbijają się w kule o średnicy 2-5 cm, rzadziej nawet do 15 cm i w dużych ilościach zostają wyrzucane na brzeg. Przenoszenie nitkowatych pyłków kwiatowych na rozkwitające pod powierzchnią wody kwia- tostany odbywa się za pomocą wody. Gałuszka kulecznica Pilularia globulifera Sporokarp Wygląd: paproć zakorzeniająca się w szlamie za pomocą płożącego się kłącza, wypuszcza- jąca na węzłach korzenie i liście. Odstęp mię- dzy węzłami wynosi ok. 4 cm. Liście co 2-4 węzły, 3-10 cm długości, podobne jak u sitów ale miękkie, w przekroju poprzeczym zwarte, intensywnie zielone, młode zwinięte na czub- ku. Korzenie proste, nitkowate wyrastają co 2-4 węzły. Poza tym na węzłach powstają pojedyncze sporokarpia. Są to zarodnie (spo- rangia) okryte przekształconym liściem. Liść tworzy wełnisto włosowate, kuliste, kasztano- watobrązowe osłony średnicy ok 3 mm (sporo- karp). We wnętrzu tego sporokarpu znajduje się wiele krzaczkowatych tworów, u których w dolnej części znajdują się sporangia (mega- sporangia), zawierające duże zarodniki, podczas gdy w górnej części siedzą sporangia (mikrosporangia) z licznymi drobnymi zarodni- kami. Rozwój roślin potomnych odbywa się wewnątrz sporokarpu. Okres dojrzewania: od lipca do września. Siedlisko: gleby błotniste, opuszczone stawy, brzegi rowów. Rozmieszczenie: zachodnia Europa. Uwagi: gałuszka należy do paprotników, na co wskazują zwinięte młode liście i tworzenie się sporangiów. Od większości paproci różni się jednak siedliskiem i tworzeniem dwóch ró- żnych typów zarodników. Z mikrospor powsta- je pokolenie męskie, z makrospor - żeńskie. Żeńskie pozostaje zamknięte w sporokarpie, gdzie po zapłodnieniu powstaje młoda roślina, która wydostaje się ze sporokarpu przez otwór z klapką. 266 267 Typha minima KW i(] Wygląd: roślina woda lub f przybrzeżna, wysokości 30-70 I cm. Liście równowąskie, szarozielone, nie błyszczące, do 30 cm długości, 1-2 mm szerokości, nie występujące przy kwiatostanie, u dołu z pochwą otwartą, skórzastą, u góry opatrzoną niewielkimi uszkami. Na przekroju po- L przecznym półkoliste, od spo- duwyraźnie wydęte, z wierzchu płaskie, wy- pełnione gąbczastym rdzeniem. Kwiaty jedno- płciowe. Kwiaty żeńskie tworzące jajowato ku- listą, do 4 cm długą, brązowoczarną kolbę; nad nią znajdują sie kwiaty męskie oddzielone odcinkiem pędu. Kwiaty żeńskie składają się z zalążni na trzoneczku, otoczonej gęstym wieńcem włosków, męskie z 3 pojedynczych pręcików otoczonych nielicznymi włoskami. Okres kwitnienia: od maja do czerwca. Siedlisko: brzegi rzek i torfowiska. Rozmieszczenie: Europa (Alpy, Bałkany), Azja. Pałka szerokolistna Typha latifolia Wygląd: Roślina wodna lub przybrzeżna, wysokości 1-2,5 m. Liście równowąskie, nie- bieskozielone, nie błyszczą- ce, 1-2 cm szerokości, często przewyższające kwiatostan, u nasady z otwartą, skórzastą pochwą opatrzoną u góry nie- wielkimi uszkami. Na prze- L kroju poprzecznym u góry płaskie, u dołu lekko wydęte i wypełnione gąbkowatym rdzeniem. Kwiaty jednopłciowe. Kwiaty żeńskie skupione w zwa- rtej, brązowoczarnej kolbie długości często ponad 20 cm, z bezpośrednio nad nią stojący- mi kwiatami męskimi. Kwiaty żeńskie: jeden słupek stojący na trzoneczku, otoczony gę- stym kręgiem włosków; kwiaty męskie: trzy pręciki osadzone na jednym rozgałęzionym trzoneczku, otoczone nielicznymi włoskami. Okres kwitnienia: od lipca do sierpnia. Siedlisko: brzegi jezior i rzek, torfowiska. Rozmieszczenie: półkula północna; w tropikach. Pałka Shuttelwortha Typha shuttelworthii Pałka wąskolistna Typha angustifolia y. , Wygląd: roślina wodna lub i kw /1 Przybrzeżna wysokości 1-1,5 JL /, / m. Liście równowąskie, nie- ¦ r',1 bieskozielone, 5-10 mm I //'7 szerokości, przewyższające // / kwiatostan, u nasady z otwar- I /;,'/ tą skórzastą pochwą zaopa- H lii trzoną u góry w niewielkie •r h'1! uszka. Na przekroju poprze- I I,';/ cznym u góry płaskie, u dołu i vi''\L wypukłe i wypełnione gąb- \\ w kowatym rdzeniem. Kwiaty je- dnopłciowe. Kwiaty żeńskie tworzą kolbę sre- brzystobiałą w okresie dojrzałości, często dłu- gości ponad 25 cm, z bezpośrednio nad nią stojącymi kwiatami męskimi. Kwiaty żeńskie składają się ze słupka na trzoneczku, otoczo- nego gęstym kręgiem włosków, męskie z prę- cików siedzących na rozgałęzionym trzonecz- ku i otoczonych nielicznymi włoskami. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: brzegi jezior i rzek, w górach. Rozmieszczenie: Pireneje, Alpy, Karpaty. Wygląd: roślina wodna lub przybrzeżna wysokości 1-3 m. Liście równowąskie, nie- bieskozielone, nie błyszczą- ce, 3-10 mm szerokości, czę- Iw// sto przewyższające kwiato- y/flĄ stan, u nasady ze skórzastą, mliiUl otwarta- Pocnw3>u góry z nie- § WIJ wielkimi uszkami. Na prze- \wu/f ^r0'u P°Przecznym u góry wW płaskie, u dołu wyraźnie f o k wypukłe, wypełnione gąb- czastym rdzeniem. Kwiaty jednopłciowe. Kwiaty żeńskie tworzą wąską, brązowoczarną kolbę długości do 35 cm, nad nią, oddzielone odcin- kiem pędu, znajdują się kwiaty męskie, Kwiaty żeńskie składają się ze słupka na trzoneczku, otoczonego gęstym kręgiem włosków, męskie z pręcików siedzących po trzy na rozgałęzionym trzoneczku, otoczonych nielicznymi włoskami. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: brzegi jezior i rzek, torfowiska. Rozmieszczenie: Europa, Azja, Ameryka Pn. 268 269 Jeżoglówka najmniejsza Sparganium minimum Wygląd: roślina korzeniąca się w wodzie, ze wzniesionym lub pływającym pędem kwia- towym długości 60-80 cm. Liście trawiaste, delikatne i cienkie, jaskrawozielone, wystają- ce z wody lub pływające, 4-60 cm długości i 2-8 mm szerokości, płaskie, z 5-7 równoleg- łymi, po bokach siatkowatymi nerwami, o na- gle zwężonym i stępionym wierzchołku. Kwia- ty jednoptciowe, skupione w kuliste główki. 1-3 główki żeńskie, stojące jedna nad drugą na pędzie w kącie krótkiej, rynienkowatej pod- sadki kwiatowej. Na szczycie kulisty kwia- tostan męski. Kwiaty żeńskie składają się ze słupka o bocznie ustawionym znamieniu i okwiatu w postaci kilku skórzastych łusek. Kwiaty męskie zazwyczaj o 3-6 pręcikach i kil- ku łuskach u nasady. Owocem jest zaostrzony owalny pestkowiec. Okres kwitnienia: od lipca do sierpnia. Siedlisko: wody stojące lub powoli płynące, ro- wy, dolinki torfowisk, do ponad 1000 m n.p.m. Rozmieszczenie: środkowa i północna Europa, północna Azja i Ameryka Północna. Uwagi: jeżogłówka najmniejsza jest stosunko- wo wielopostaciowym gatunkiem, którego wy- stępowanie bardzo zależy od wysokości wody i zaopatrzenia w substancje odżywcze. W związku z tym szczególnie silnie zmienia się szerokość liści. Nazwa jeżogłówka związa- na jest z wyglądem kulisto kolczastych kwiato- stanów. Cały rodzaj obejmuje ok. 20 ga- tunków, które prawie wyłącznie występują na półkuli północnej. Zaledwie jeden gatunek jest zadomowiony w Nowej Zelandii. Jeżogłówka gałęzista Sparganium ramosum Wygląd: roślina przeważnie zakorze- niająca się w wodzie, sztywno wzniesio- nych pędach kwiato- wych 30-60 cm dłu- gości. Płożące się kłącze z rozłogami. Liście sztywne i tęgie, wzniesione, u nasady trójkanciaste, u góry na stronie spodniej z wy- stającym grzbietem, ciągnącym się aż do wie- rzchołka, do 50 cm długości i do 1,5 cm szero- kości, nie błyszczące. Kwiaty jednoptciowe, skupione w kuliste główki, stojące na wiecho- wato rozgałęzionym kwiatostanie. Na każdej gałązce bocznej w kącie liściowatej przysadki znajdują się najpierw 2-3 żeńskie główki, a nad nimi wiele główek męskich. Działki okwiatu łuskowate. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: wody stojące lub powoli płynące. Rozmieszczenie: środkowa i północna Europa, północna Azja, północna Afryka. Jeżogłówka pojedyncza Sparganium emersum Wygląd: roślina przeważnie zakorzeniona w wodzie z pę- dem kwiatowym wzniesionym lub pływającym, 20-60 cm długości. Kłącze płożące się, z rozłogami. Liście tęgie z szerokimi pochwami liś- ciowymi, u dołu trójkanciaste, u góry z grzbietem ciągną- cym się do wierzchołka, do 50 cm długości, 3-6 mm sze- rokości. Pływające liście na wierzchniej stro- nie z wystającym nerwem środkowym. Kwiaty jednoptciowe skupione w kuliste główki na nierozgatęzionym kwiatostanie. Na dole 1-5 żeńskich główek, nad nimi 2-8 główek męs- kich. Słupek z długim nitkowatym znamieniem. Okres kwitnienia: od czerwca do lipca. Siedlisko: w stawach i jeziorach, unosi się na powoli płynących wodach. Rozmieszczenie: środkowa i północna Europa, zachodnia Azja, Ameryka Północna. 270 271 Formacje roślinne zdominowane przez trawy i gatunki trawopodobne Powstawanie ląk i pastwisk Łąki i pastwiska są specyficznymi zbiorowis- kami roślinnymi opanowanymi zwykle przez trawy, w których znajdują swe miejsce także inne gatunki trawopodobne, takie jak turzyce, sity, sitowia i oczerety, a oprócz tego także spora liczba gatunków ziołoroślowych i bylin. W krajobrazach naturalnych Europy Środ- kowej zbiorowiska te ograniczone są do nieli- cznych siedlisk, które ze względu na panujące w nich warunki ekologiczne pozostają bezleś- ne z przyczyn naturalnych. Łąki zajmujące duże powierzchnie to przede wszystkim nad- morskie zbiorowiska słonorośli (fot. lewa dol- na) i wysokogórskie murawy powyżej górnej granicy lasu (fot. u góry), w innych częściach Europy Środkowej łąki naturalnego pochodze- nia zajmują jedynie niewielkie powierzchnie na siedliskach bezleśnych z przyczyn siedlis- kowych. Z naturalnych przyczyn stale bezleś- ne lub skąpo porośnięte gatunkami drzewias- tymi pozostawały okrajki torfowisk wysokich, brzegi rzek i strefy lądowienia zbiorników wo- dnych. Miejsca te stwarzały korzystne warunki turzycom i innym gatunkom turzycowatych i si- towatych. Szeroko rozprzestrzenione w dzi- siejszym krajobrazie kulturalnym użytki zielo- ne są pochodzenia antropogenicznego, tzn. zawdzięczają swe powstanie wpływowi człowieka. Ludzie karczowali pierwotną puszczę i tworzy- li miejsca pozbawione drzew. Prowadzili na nich gospodarkę rolną zapobiegając pono- wnemu zalesieniu. Na te otwarte miejsca stop- niowo wkraczały ze swych pierwotnych, natu- ralnych siedlisk te gatunki roślin i zwierząt, które były szczególnie światłolubne, a równo- cześnie łatwo regenerowały się, co pozwalało im łatwo znosić koszenie i wypas. Powierzch- nie wykaszane rozwinęły się w łąki kośne, a wypasane - w pastwiska. W wielu re- gionach, gdzie słoma jako ściółka w oborach była zbyt cenna, użytkowano nawet takie po- wierzchnie, które jako łąki i pastwiska nie dostarczały wartościowej paszy. Rozwijały się tam na siedliskach wilgotnych i zabagnionych łąki jednokośne, zdominowane przez trzęślicę modrą i „kwaśne trawy", a więc turzyce i sity. W zależności od sposobu użytkowania i lokal- nych warunków powstały w tych miejscach różnorodne, zwykle bardzo bogate gatunkowo zbiorowiska łąkowe. W dzisiejszym krajobrazie kulturalnym to wła- śnie użytki zielone determinują wygląd krajob- razu na prawie wszystkich glebach nie nada- jących się do uprawy roli (fot. prawa dolna). Pochodzą one z opisanych powyżej, zwykle mało opłacalnych ubogich łąk i pastwisk, które pierwotnie były nie nawożone lub nawożone jedynie słabo. Uprawa wysokowydajnych i wy- trzymałych gatunków traw, podsiewanie wyse- lekcjonowanych mieszanek traw, stosowanie nawozów organicznych i mineralnych, a także nowoczesne techniki uprawy z dokładnie do- pasowanymi do rytmu rozwoju traw terminami nawożenia doprowadziły do wysokoproduk- tywnych zbiorowisk roślinnych. Takimi są np. łąki, które na odpowiednich siedliskach i w op- tymalnych warunkach klimatycznych mogą być koszone nawet sześciokrotnie w ciągu roku. Mają one już niewiele wspólnego ze zbliżonymi do naturalnych ubogimi łąkami i pastwiskami. Podczas gdy użytki zielone ubogich siedlisk są z reguły bardzo bogate gatunkowo i posiadają stałą charakterystyczną kombinację gatunków, dokładnie odzwierciedlającą panujące tam warunki siedliskowe, intensywne zagospo- darowanie prowadzi do silnego uproszczenia tej różnorodności, którego ofiarą padają prze- de wszystkim gatunki mało wytrzymałe konku- rencyjnie. Ich zanikanie prowadzi nie tylko do utraty charakterystycznej kombinacji gatun- ków lecz i do uproszczenia inwentarza florys- tycznego i faunistycznego zbiorowisk łąko- wych i pastwiskowych. Intensywnie użytkowa- ne, zwykle obficie nawożone azotem, ubogie w gatunki pastwiska zaliczane są do typu świeżych pastwisk z życicą trwałą, grzebieni- cą pospolitą, tymotką łąkową i koniczyną bia- łą. Intensywnie użytkowane łąki zaliczane są do łąk świeżych z rajgrasem wyniosłym, wy- > U góry: wysokogórskie murawy, u dołu z lewej: shnorośla nad brzegami morskimi, u dołu z prawej: intensywnie użytkowane pas- twisko 272 czyńcem łąkowym, owsicą omszoną, konietli- cą łąkową, stokłosa miękką i wiechliną łąko- wą. Nawet jeśli w obrębie tych dwóch opisa- nych typów dają się zauważyć różnice uwa- runkowane siedliskowo, to nie są one tak wie- lopostaciowe, jak na analogicznych siedlis- kach ekstensywnie użytkowane łąki i pastwis- ka (fot. u góry str. 274). Ubogie pastwiska nawapienne Na miejscu ciepłolubnych suchych lasów liś- ciastych, na podłożu wapiennym powstały pod wpływem długotrwałego, ekstensywnego wypasu owiec antropogeniczne zbiorowiska zastępcze, tzw. ciepłolubne murawy nawa- pienne (fot. lewa dolna). Z powodu małej żyz- ności siedlisk uwarunkowanej skalistym podłożem i sposobu użytkowania są one częs- to nazywane ubogimi murawami i pastwiskami nawapiennymi. Występują na nich liczne ciep- łolubne i znoszące suszę rośliny i zwierzęta. Zbiorowiska te zaliczane są do najbogatszych gatunkowo w całej Europie Środkowej. Szcze- gólnie interesujące są gatunki, które swe cent- ra występowania mają w ciepłych obszarach Europy i w obszarze śródziemnomorskim, w Europie Środkowej zasiedlają jedynie tere- ny szczególnie korzystne pod względem kli- matycznym. Wśród traw i roślin trawopodob- nych występują strzęplica piramidalna i strzę- plica nadobna, oprócz nich kostrzewa owcza, drżączka średnia, owsicą łąkowa, wiechlina wąskolistna, rajgras wyniosły, stokłosa prosta, konietlica łąkowa, turzyce: pagórkowa, niska, wiosenna, sina, kosmatka polna i inne, obok nich cały szereg krzewinek, bylin i ziół, z któ- rych należy wymienić typowe gatunki: gorycz- kę orzęsioną i goryczkę Wettseina. Występo- wanie kolczastych, pachnących olejkami eterycznymi lub silnie pokrytych włoskami ro- ślin wskazuje na to, że zbiorowiska te powsta- ły na skutek wypasu, gdyż takie rośliny są albo całkowicie pozostawiane przez bydło al- bo zjadane tylko w młodym stanie. Do nich zaliczane są przede wszystkim: jałowiec, ostrożeń krótkołodygowy, dziewięćsił bezłody- gowy, dziewięćsił pospolity, wilżyna rozło- gowa, wilżyna ciernista, macierzanka zwy- czajna. Ponieważ hodowla owiec jest obecnie nieopłacalna, użytkowanie ubogich muraw na- wapiennych jest w wielu miejscach zarzucane. Leżą one odłogiem, zarastają krzewami lub są zalesiane, zwykle sosną. Ich utrzymywanie się związane jest z trwałym, choć ekstensywnym użytkowaniem, tak że dziś konieczne jest pod- jęcie ukierunkowanych działań pielęgnacyj- nych w celu ich ochrony. Murawy bliźniczkowe („psiary") Na ubogich, kwaśnych glebach na podłożu bezwapiennym wykształcają się również bar- dzo typowe ubogie pastwiska, tzw. psiary (fot. prawa dolna). Czynnikiem decydującym o ich powstaniu jest, podobnie jak w przypadku ubogich muraw nawapiennych, ekstensywny wypas. Pasące się stada były nieregularnie przepędzane przez tereny użytkowane jako pastwisko gminne. Nie stosowano nawożenia, stąd odrosty były bardzo skąpe. Selektywne spasanie przez zwierzęta powodowało zwięk- szony napór na gatunki preferowane jako pa- sza, co prowadziło do przewagi gatunków omijanych i nie spasanych. Należy do nich bliźniczka psia trawka, od której pochodzi na- zwa zbiorowiska. Zwierzęta skubią małe jej kępki, żują, aby następnie je wypluć. Tak moż- na znaleźć wśród muraw bliźniczkowych su- che „trawiaste mumie" o twardych, zdrewnia- łych pochwach liściowych. Gatunkami charak- terystycznymi tych muraw są poza tym krzyżo- wnica zwyczajna i krzyżownica ostroskrzydeł- kowa oraz arnika górska. Biorąc pod uwagę stosunki wodne murawy bliźniczkowe porastają bardzo ruóżnorodne siedliska. Na glebach ze stagnującą wodą two- rzy się często interesująca, drobnopowierzch- niowa mozaika różnych postaci. Przede wszy- stkim na mokrych siedliskach występują obok gatunków będących wskaźnikami zmiennej i dużej wilgotności siedlisk, takich jak trzęślica modra, czarcikęs łąkowy, gnidosz rozesłany także turzyce i sitowate: turzyca blada, piguł- kowata i prosowata, sit sztywny, kosmatka licznokwiatowa. Także i te mało wydajne sied- liska są już od lat prawie wcale nie użytkowa- ne. Ich biocenozy wymagają ochrony nie tylko z ekologicznego punktu widzenia; pożądane > U góry: ekstensywnie użytkowana łąka ko- śna, u dołu z lewej: ubogie pastwisko nawa- pienne, u dołu z prawej: uboga murawa bliź- niczkowa (psiara) 274 jest zachowanie ich jako przykładu dawnego, tradycyjnego użytkowania ziemi na wsi. Murawy napiaskowe Murawy szczotlichowe są ubogimi gatunkowo zbiorowiskami pionierskimi, znoszącymi kwaśne podłoże i zasiedlającymi siedliska bezwapienne i ubogie w substancje organicz- ne o przepuszczalnych glebach. Występują one przeważnie na luźnych, ubogich w sustan- cje pokarmowe, suchych piaskach wydmo- wych Europy Środkowej i z tego powodu nazy- wane są murawami napiaskowymi (fot. u gó- ry). Charakterystycznymi trawami i roślinami trawopodobnymi tych siedlisk są szczotlicha siwa i turzyca piaskowa. Na wydmach będą- cych w ciągłym ruchu lekkie zasypanie pias- kiem małej kępy szczotlichy prowadzi do wy- tworzenia korzeni przez węzły pokryte pia- skiem. Stały wzrost gęstego i głęboko sięgają- cego systemu korzeniowego wpływa na utrwa- lanie piasków, które następnie mogą być za- siedlane przez liczne mchy i porosty. Między panującą na początku szczotlichę wkraczają następnie inne nieliczne rośliny wyższe jak Choroszcz nagołodygowy i sporek wiosenny. W trakcie dalszego rozwoju gatunki muraw napiaskowych są wypierane przez gatunki su- chych muraw. Suche murawy i stepy W krajobrazach naturalnych Europy Środ- kowej występowanie suchych muraw było ograniczone jedynie do niewielkich powie- rzchni. Ich zasięg został powiększony przez człowieka i obecnie zasiedlają one, jako zbio- rowiska zastępcze ciepłych i znoszących su- szę lasów i zarośli, zwykle strome, płytkie, suche i ciepłe zbocza (fot. dolna lewa). Obok dużego udziału gatunków roślin dobrze przy- stosowanych do suszy i ciepła bardzo typowy jest przede wszyskim wygląd tych zbiorowisk. Podczas gdy w mniej ekstremalnych, umiar- kowanie suchych murawach dominują takie gatunki roślin, których pączki przetrwalnikowe przetrzymują zimę na powierzchni gleby, a gatunki te tworzą zwartą pokrywę roślinną, to w prawdziwie suchych murawach występuje duża liczba roślin jednorocznych a więc takich gatunków, które przetrzymują zimę w postaci nasion. Zbiorowiska te mają luki w pokrywie roślinnej, w których wiosną następnego roku kiełkują nasiona i rozwijają się rośliny. W Europie Wschodniej będącej pod wpływem klimatu kontynentalnego, a także w tych częś- ciach Europy Środkowej, gdzie opady roczne nie przekraczają 500 mm, suche murawy nie ograniczają się tylko do małych powierzchni (fot. prawa dolna). Zajmują one tam duże po- wierzchnie i nawet tworzą zbiorowiska domi- nujące w krajobrazie, noszące nazwę stepów. Choć liczne dobrze wytrzymujące suszę gatunki traw i turzyc budują niezbyt zwartą darń, to zwłaszcza ostnice w porze owocowa- nia nadają stepom ich charakterystyczny wy- gląd, nawet jeśli nie są one dominantami w pokrywie roślinnej. Oprócz nich typowe dla zbiorowisk stepów są różne drobne gatunki z grupy kostrzewy owczej. Stepy posiadają cechy zbiorowisk pastwiskowych. Szczeci- nowate kostrzewy o twardych liściach podob- nie jak ostnice, które jedynie w młodym stanie są zgryzane przez bydło, są w stanie wytrzy- mać wypas. Łąki kośne Przykładem ekstensywnie użytkowanych łąk kośnych są zbiorowiska bogate w byliny, jakie występują zwłaszcza w Europie Zachodniej znajdującej się pod wpływem bogatego w opa- dy i łagodnego klimatu subatlantyckiego, na kwaśnym, ubogim podłożu. Te jednokośne łąki są szczególnie atrakcyjne z powodu bogactwa kwiatów. Wiosną niekiedy tysiące żółtych nar- cyzów trąbkowych przetykanych groszkami skrzydlastymi, zawilcami gajowymi i rdestami wężownikami tworzą obraz tego zbiorowiska, wczesnym latem zaś dominuje aromatycznie pachnąca wszewłoga górska (fot. u góry str. 279). Również tu na małych powierzchniach, w miejscach stale mokrych, występują liczne turzyce. Często do łąk położonych w górnej części na stokach doprowadzano wodę rowa- mi z pewnych odległości. Wczesną wiosną tamowano rowy; zalewająca woda, która pod- czas napływu przynosiła niewielkie ilości sub- > U góry: murawy napiaskowe, u dołu z le- wej: suche murawy, u dołu z prawej: murawy stepowe 276 stancji odżywczych, nawadniała powierzchnie i przyczyniała się równocześnie do jej nawo- żenia. Szuwary wielkoturzycowe Charakterystyczne, zwykle ubogie gatunkowo, zdominowane przez wysokie turzyce (stąd ich nazwa) szuwary zasiedlają zwykle mokre, podtopione i znów podsychające siedliska na mineralnych, częściowo torfowych glebach. Rzucają się one w oczy dzięki swym dużym, mocnym gatunkom, tworzącym, jak niektóre z nich potężne kępy. Najważniejszymi z nich są turzyce: sztywna, tunikowa, dzióbkowata, błotna, brzegowa, zaostrzona. Szuwary wiel- koturzycowe uchodzą częściowo za antro- pogeniczne i zawdzięczają swe występowanie na wielkich powierzchniach użytkowaniu jako łąki produkujące ściółkę. Zwykle występują w bliskim kontakcie z różnymi zbiorowiskami, takimi jak szuwary trzcinowe, torfowiska nis- kie i wysokie oraz łąki świeże, wilgotne i zaba- gnione. Szuwar z turzycą prosową, nie do pomylenia dzięki swym tęgim, poduszko- watym kępom (fot. środkowa), występuje na żyznych, nieco źródliskowych siedliskach na torfie, z wolną sączącą się wodą. Czasowe podsuszenie i wahania poziomu wody są dob- rze znoszone. Torfowiska Pierwotne torfowiska wysokie i niskie przynaj- mniej częściowo są opanowane przez gatunki trawiaste. Na torfowiskach wysokich są to weł- nianki, przede wszystkim wełnianka po- chwowata (fot. dolna), której szczątki uczest- niczą w tworzeniu się torfu, rzadziej wełnian- ka wąskolistna. W miejscach mokrych mogą występować turzyce dzióbkowata i bagienna. Wyższe części kęp zajmują również typowe gatunki, jak np. niepozorna turzyca skąpo- kwiatowa. Na brzegu torfowiska rosną szuwa- ry wielkoturzycowe z turzycą dzióbkowata i ni- tkowatą. Także sity i trzęślica modra należą do gatunków wysokotorfowiskowych. Torfowiska niskie występujące w górach do piętra subalpejskiego rozwinęły się w dużym stopniu pod wpływem ekstensywnego ko- szenia jako łąki jednokośne z przeznaczeniem na ściółkę. Torfowiska niskie mogą po- wstawać na podłożu zarówno węglanowym jak i bezwęglanowym. Warunkiem koniecznym jest trwałe przewodnienie siedliska i nieprze- puszczalne podłoże. W odróżnieniu od torfo- wisk wysokich woda gruntowa jest stale zasi- lana substancjami mineralnymi. W takich wa- runkach powstaje warstwa torfu, ale nie two- rzy się kopuła torfowiska wysokiego. Występu- jące na wapiennym podłożu eutroficzne młaki niskoturzycowe zaskakują bogactwem ga- tunków, obejmującym zarówno niepozorne mchy jak i okazałe gatunki storczykowatych. Rosną tu również pojedyncze gatunki traw, przede wszystkim zaś spora liczba roślin tra- wopodobnych. Obok tworzącej zbiorowiska tu- rzycy Davalla występują turzyce: pchla i dwu- pienna oraz turzyca Hosta, turzyca sina, łusz- czkowata, żółta, prosowata i inne charakterys- tyczne zwłaszcza dla obszarów górskich. Oprócz nich występuje ponikło skąpokwiatowe i ponikło jednoprzysadkowe, sit tępokwiatowy, ostrzew spłaszczony, marzyca czarniawa i wełnianka szerokolistna. Trawy są mniej ty- powe dla tych zbiorowisk, choć na ich brze- gach i w postaciach degeneracyjnych może występować trzęślica modra. Torfowiska ni- skie leżą często wśród obszarów rolnych i są przez to narażone na działanie zabiegów me- lioracyjnych i nawożenia. Ich dalsze trwanie jest dziś przez to bardzo zagrożone. > U góry: łąka kośna, w środku: szuwar wiel- koturzycowy, u dołu: torfowisko 278 279 Wykaz gatunków Achnatberum calamagrostis 122 Acorus calamus 260 Aegilops genlculata 86 Aegilops neglecta 86 Aegilops ovata 86 Aegilops speltoides 78, 80 Aegilops squanosa 84 Aegilops triuncialis 86 Aegilops ventricosa 86 Aeluropus Httoralis 88 Agropyron caninum 72 Agropyron junceum 72 Agropyron repens 72 Agrostis alpina 102 Agrostis canina 102 Agrostis rupestris 102 Agrostis stolonifera 102 Agrostis tenuis 102 >4//a cariophyllea 116 Aira praecox 116 Airopsis tenella 116 Alopecurus aequalis 138 Alopecurus arundinaceus 138 Alopecurus bulbosus138 Alopecurus genicu/atus 136 Alopecurus myosuroides 136 Alopecurus pratensis 136 Alopecurus utriculatus 138 Ammopbila arenaria 96 Ampelodesmos mauritanica 156 Anthoxanthum odoratum 140 Anthoxanthum ovatum 140 Anthoxanthum puelli 140 >4/>ere interrupta 88 Apera spica-venti 88 Armeria maritlma 178 Artemisia maritima 178 Arrhenatherum elatius 104 Arundo donax 156 Avena barbata 110 Avena bysantina 108 Avena fatua 74,108, 110 >4ve/)3 longiglumis 112 Avena sativa 108 Avena ster/lis 108, 110 Avena strigosa 108 Avenochloa versicohr 114 Avenula marginata 110 Avenula pratense 114 Avenula pubescens 114 Avenula sulcata 110 Bagnica torfowa 260 Bliźniczka psia trawka 142 Biysmus compressus 198 Biysmus rufus 198 Botbriochloa ischaemum 152 Bracbypodium distacbon 30 Brachypodium phoenicoides 30 Bracbypodium pinnatum 24, 32 Brachypodium syfoaticum 32 Br/za maxima 66 ft&a med/a 66 L?/7>3 m//)or 66 Brodobrzanka wodna 48 Bromus arvensis 26 Bromus diandrus 30 Bromus erectus 24 Bromus inermis 28 Bromus madritensis 30 Bromus mollis 28 Bromus ramosus 24 Bromus racemosus 28 Bromus secalinus 24 Bromus sterilis 26 Bromus squarrosus 26 Bromus tectorum 26 Brzeżyca jednokwiatowa 262 Bulboscboenus maritimus 196 Calamagrostis arudinacea 42, 100 Calamagrostis canescens 100 Calamagrostis epigejos 100 Calamagrostis villosa 100 Carex acufd 232 Csrejf acutiformis 246 Csre/r atóa 240 Carex appropinquata 224 Carex arenaria 216, 254 Cara* afrara 232 Gsnat baldensis 220 Carex bicolor 193, 228 Carex binervis 254 Carex bracbystachys 252 Carex brizoides 192, 218 Carex bunescens 226 Cara* capillarls 242 Carex caryopbyllea 236 Carex chordorrhiza 193, 216 Cara* ct/rfa 226 Carex cun/ata 220 Carex cun/ula 220 Care* davalliana 193, 214 Cara* demissa 256 Carex depauperata 252 Carex digitata 236 Carex fiSafca 214 Carex tf/s/a/js 254 Carex disticha 218 Carex (/m/sfe 222, 224 Carex echinata 226 Carex e/ate 193, 230 Carex elongata 228 Carex ericetorum 234 Carex exrensa 216, 254 Carex Arna 250 Carex //acca 242 Carex ffara 256 Carex %/da 248 Carex hallerana 242 Carex /w/ta 238 Carex ń/rfa f. hirteaformis 238 Carex hordeistichos 244 Carex bostiana 252 Carex /wm/tó 236 Carex laevigata 248 Carex lasiocarpa 238 Gm9X lepidocarpa 256 Carex ///nosa 244 Carex montana 234 Carex muricata ssp. lamprocarpa 224 Carex n/pra 230 Carex ornithopoda 238 Carex ofruóae 222 Carex ova//s 226 Carex pairaei 224 Carex pallescens 240 Carex panicea 244 Ca/ex paniculata 192, 224 Ca/-ex pan/iflora 232 Carex paucif/ora 193, 216 Carex pendula 240 Carex pz/osa 240 Carex pilulifera 234 Carex pseudocyperus 244 Carex pulicans 214 Carex punctata 252 Carex reichenbachii 218 Carex remo/a 228 Cacex r/par/a 192, 246 Carex rostrata 246 Carex rupestris 214 Carex sempervirens 250 Carex serotina 256 Carex sp/ca/a 222, 224 Carex strigosa 248 Carex 5up/na 232 Carex syhatica 248 Carex tomentosa 234 Carex trinenris 230 Carex umbrosa 236 Carex vesicaria 246 Carex i/o//j/na 222 Catabrosa aquatica 48 Catapodium rigidum 48 Cibora brunatna 208 Ci bora żółta 208 Chwastnica jednostronna 146 Cladium mariscus 192, 206 280 Coleanthus subtilis 142 Cochleaha anglica 178 Corynephorus canescens 120 Crypsis aculeata 170 Cryspis alopeuroides 170 Ctenopsis delicata 170 Cutandia martima 170 Cynodon dactyion 152 Cynodon palczasty 152 Cynosurus cristatus 64 Cynosurus echinatus 64 Cyperus capitatus 208 Cyperus esculentus 208 Cyperus flavescens 208 Cyperus fuscus 208 Cyperus papyrus 192 Dactylis glomerata 62 Dactylis polygama 62 Dantbonia alpina 120 Dantbonia (Sieglinia) decumbens 120 Descbampsia cesphosa 118 Deschampsia flexuosa 118 Deschampsia rhenana 118 Deschampsia wibeliana 118 Digitaria ischaemum 152 Digitaria sanguinalis 152 Dmuszek jajowaty 158 Drżączka mniejsza 66 Drżączka średnia 66 Drżączka większa 66 Echinaria capitata 162 Ecbinochloa crus-galli 146 Eleocbaris aciculatus 200 Eleocbaris multicaulis 200 Eleocharis ovata 200 Eleocharis palustris 200 Elymus arenarius % F/y na myosuroides 212 Eragrostis minor 144 Eriopborum angustifolium 204 Eriopborum gracile 204 Eriophorum latifolium 204 Eriophorum scheuchzeri 202 Eriophorum vaginatum 202 Euchlanea 166 Festuca airoides 38 Festuca alpina 46 Festuca altissima 42 Festuca arundinacea 44 Festuca curvula 38 Festuca difiusa 40 Festuca duvatt 38 Festuca gigantea 42 Festuca guestfalica 38 Festuca balleri 46 Festuca beteropacbys 38 Festuca heterophylla 40 Festuca laxa 46 Festuca nigrescens 40 Festuca ovina 38 Festuca pallens 38 Festuca paniculata 46 Festuca pannonica 38 Festuca patzkei 38 Festuca polesiaca 38 Festuca pratensis 44 Festuca psammophila 38 Festuca pseudovina 38 Festuca rubra 38, 40, 178 Festuca rupicola 38 Festuca salina 40 Festuca tenuifo/ia 38 Festuca trachyphylla 38 Festuca tricbophylla 40 Festuca unifaria 40 Festuca vallesiaca 38 Festuca villosa 40 Festulolium bńnkmanni 42 Gałuszka kulecznica 266 Gaudinia fragilis 104 Glyceria declineata 52 Glyceria fluitans 52 Glyceria maxima 52 Glyceria plicata 52 Grzebienica pospolita 64 Helicotrichon cantabricum 112 He/icotrichon filifolium 112 Helicotrichon parlatorei 114 Hierochlbe odorata 140 Holcus lanatus 122 Holcus mollis 122 Holoschoenus romanus 198 Hordelymus europaeus 98 Hordeum disticbon 92,94 Hordeum jubatum 90 Hordeum marinum 88 Hordeum murinum 90 Hordeum secalinum 90 Hordeum spontaneum 92, 94 Hordeum vulgare 94 Hordeum vulgare var. hexastichon 94 Hordeum vuigare var. tetrastichon 94 Imperata cylindrica 150 Isolepis setacea 198 Izgrzyca alpejska 120 Izgrzyca przyziemna 120 Jeżogłówka gałęzista 270 Jeżogłówka najmniejsza 270 Jeżogłówka pojedyncza 270 Jęczmieniec zwyczajny 98 Jęczmień dwurzędowy 92 Jęczmień grzywiasty 90 Jęczmień płonny 90 Jęczmień zwyczajny 94 Jęczmień żytni 90 Juncus acutiflorus 184 Juncus acutus 184 Juncus alpino-articulatus 184 Juncus anceps 184 Juncus arcticus 184 Juncus articulatus 184 Juncus atratus 182 Juncus balticus 174 Juncus bufonius 180 Juncus bulbosus 182 Juncus capitatus 180 Juncus compressus 178 Juncus conglomeratus 174 Juncus effusus 174 Juncus filiformis 176 Juncus gerardii 178 Juncus inflexus 174 Juncus jacquinii 184 Juncus maritimus 184 Juncus pygmaeus 182 Juncus sphaerocarpus 180 Juncus squarrosus 176 Juncus stygius 180 Juncus subnodulosus 182 Juncus tenageia178 Juncus tenuis176 Juncus trifidus 176 Kłóć wiechowata 206, 192 Kłosownica leśna 32 Kłosownica pierzasta 24, 32 Kłosówka miękka 122 Kłosówka wełnista 122 Kobresia simpliciuscula 212 Kobrezja turzycowata 212 Koeleria albescens 124 Koelerla cristata 124 Koeleria glauca 124 Koeleria gracilis 124 Koeleria macrantha 124 Koeleria pyramidata 124 Koeleria vallesiana 124 Konietlica łąkowa 106 Kosatka kielichowa 264 Kosmatka gajowa 186 Kosmatka licznokwiatowa 190 Kosmatka olbrzymia 188 Kosmatka owłosiona 188 Kosmatka polna 190 Kostrzewa Kostrzewa Kostrzewa Kostrzewa Kostrzewa Kostrzewa Kostrzewa Kukurydza Kupkówka Kupkówka czerwona 40 leśna 42 łąkowa 44 olbrzymia 42 owcza 38 różnolistna 40 trzcinowa 44 zwyczajna 166 Aschersona 62 pospolita 62 Lagurus ovatus 158 Lamarckia aurea 64 Leersia oryzoides 144 Littoreila uniflora 262 Loli urn multiflorum 36 Lolium perenne 36 Loiium remotum 34 Lolium temulentum 34 Lophochloa cristata 126 Lophochloa pumila126 Luzuia campestris 190 Luzula forsteri 186 Luzuia lutea 190 Luzula luzuloides 186 Luzula multiflora 190 Luzuia nivea 190 Luzula pilosal88 Luzula syNatica 188 Lygeum spartum 144 Lomka zachodnia 264 Manna dtugoząbkowa 52 Manna jadalna 52 Manna mielec 52 Manna pofałdowana 52 Mannica nadmorska 50 Mannica odstająca 50 Marzyca czarniawa 210 Marzyca ruda 210 Melica ciliata 68 Melica pieta 68 Melica transsllvanica 68 Melica uniflora70 Mibora mlnima142 Melica nutans 68, 70 Mietlica pospolita 102 Mietlica psia 102 Mietlica rozłogowa 102 Mietlica skalna 102 MHium effusum 134 Miłka drobna 144 Miotła (Mietlica) zbożowa 6 Molinia arundinacea 162 Molinia caerulea 162 Molineriella laevis 116 Moiineneila minuta 116 Mozga kanaryjska 134 Mozga trzcinowata 134,154 Nardus stricta 142 Narthecium ossifragum 264 Oczeret jeziorny 194 Oczeret Tabernemontana 196 Oryza fatua 164 Oryza sativa 164 Ostnica bawarska 128 Ostnicacienkolistna128 Ostnica Jana 128 Ostnica powabna 128 Ostnica włosowata 128 Ostrzew rudy 198 Ostrzew spłaszczony 198 Owies bizantyjski 108 Owies brodaty 110 Owies głuchy 74, 108, 110 Owies płony 108, 110 Owies szorstki 108 Owies zwyczajny 108 Owsica łąkowa 114 Owsica omszona 114 Palczatka kosmata 152 Palusznik krwawy 152 Palusznik nitkowaty 152 Pałka Shuttelwortha 268 Pałka szerokolistna268 Pałka wąskolistna 268 Panicum miliaceum 148 Panicum miliaceum var. compactum 148 Panicum miliaceum var. effusum 148 Panicum repens 150 Parapholis strigosa 32 Paspalum paspaloides 158 Paspalum vaginatum 158 Perłówka jednokwiatowa 70 Perłówka kolorowa 68 Perłówka orzęsiona 68 Perłówka siedmiogrodzka 68 Perłówka zwisła 70 Perz psi 72 Perz sitowy 72 Perz właściwy 72 Phalaris arudinacea 134, 154 Phalaris canartensis 134 Phleum alpinum 134 Phleum arenarium 132 Phleum bertolonii 132 Phleum hirsutum 134 Phleum nodosum 132 Phleum phleoides 132 Phleum pratense 132 Phragmites australis 154 Piaskownica zwyczajna 96 Pilularia g/obulifera 266 Piptatherum paradoxum 126 Piptatherum virescens 126 Poa alpina 54 Poa alpina var. vivipara 54, 56 Poa angustifolia 60 Poa annua 54 Poa badensis 56 Poa bulbosa 56 Poa chaixii 60 Poa compressa 56 Poa nemoralis 60 Poa palustris 60 Poa pratensis 58 Poa suplna 54 Poa trivialis 58 Polypogon maritimum 168 Polypogon monspeliensis 168 Polypogon viridis 168 Ponikło błotne 200 Ponikło igłowate 200 Ponikło jajowate 200 Ponikło wielołodygowe 200 Posidonia oceanica 266 Proso zwyczajne 148 Proso zwyczajne rozpierzchłe 148 Proso zwyczajne skupione 148 Prosownica rozpierzchła 134 Pszenica karłowata 84 Pszenica kulista 84 Pszenica napalowiskowa 84 Pszenica orkisz 82 Pszenica płaskurka 78 Pszenica samopsza 76 Pszenica twarda 80 Pszenica zwyczajna 84 Przegiełka biała 212 Przegiełka brunatna 210 Puccinellia distans 50 Puccinella maritima 50 Rajgras wyniosły 104 Rhynchospora alba 212 Rhynchospora fusca 210 Ryż siewny 164 Saccharum officinarum 160 Saccharum ravennae 162 Saccharum robustum 160 Scheuchzeria palustris 258, 260 Schismus arabicus 156 Schismus barbatus 156 Schoenoplectus lacustris 194 Schoenoplectus supinus 196 Schoenoplectus tabernaemontani 196 282 Schoenus ferrugineus 210 Schoenus nigricans 210 Scirpus radicans 194 Sclrpus sylvaticus 194 Sclerochioa dura 62 Secale ancestrale 74 Secale cereale 74 Ses/eria coerulea 114 Secale montanum 74 Sesleria skalna 98 Sesleria varia 98 Setaria g/auca 146 Setaria italica 146, 148 Setaria okółkowa 146 Setaria pumila 146 Setaria verticilliata 146 Setaria v'mdis 146 Sit alpejski 184 Sitarktyczny 184 Sit bałtycki 174 Sit błotny 178 Sit chudy 176 Sit cienki 176 Sit czarny 182 Sit członowaty 184 Sit drobny 182 Sit dwudzielny 180 Sit Gerarda 178 Sit główkowaty 180 Sit morski 164 Sit ostrokwiatowy 184 Sit rozpierzchły 174 Sit siny 174 Sit skucina 176 Sit skupiony 174 Sit sztywny 176 Sit ściśniony 178 Sit tępokwiatowy 182 Sit torfowy 180 Sitniczka szczecinowata 198 Sitowie korzeńioczepne 194 Sitowie leśne 194 Sitowiec nadmorski 196 Sorghum bicolor 150 Sorghum halepense 150 Sorgo alepskie 150 Sparganium emersum 270 Sparganium minimum 270 Sparganium ramosum 270 Spartina alterniflora 168 Spartina anglica 168 Spartina maritima 168 Spartina x townsendii 168 Słipa bavarica 128 Stipa capillata 128 Stipa capensis 130 Stipa dasyphylia 128 Stipa gigantea 130 Stipa joannis 128 Stipa pennata 128 Stipa stenophylla 128 Stipa panriflora 130 Stipa pulcherrima 128 Stipa tenacissimal30 Stokłosa bezostna 28 Stokłosa dachowa 26 Stokłosa gałęzista 24 Stokłosa groniasta 28 Stokłosa łuskowata 26 Stokłosa miękka 28 Stokłosa płonna 26 Stokłosa polna 26 Stokłosa prosta 24 Stokłosa żytnia 24 Strzęplica grzebieniasta 124 Strzęplica nadobna 124 Strzęplica piramidalna 124 Strzęplica sina 124 Suchotraw twardy 62 Szczotlicha siwa 120 Śmiałka goździkowa 116 Śmiałka wczesna 116 Śmiałek darniowy 118 śmiałek pogięty 118 Świbka błotna 262 Swibka morska 262 Tatarak zwyczajny 260 Tofieldia calyeulata 264 Tomka wonna 140 Tragus racemosus 144 Trawa bermudzka 152 Trichophorum alpinum 204 Trichophorum cespitosum 206 Triglochin maritima 262 Triglochin palustre 262 Trisetum distichophyllum 106 Trisetum flavescens 106 Trisetum hispidum 106 Trisetum ovatum 106 Trisetum spicatum 106 Triticum aestivum 14, 15, 16, 84 Triticum boeoticum 14, 15, 76,78 Triticum compactum 84 Triticum dicoceoides 15, 16, 78 Triticum dieoecum 15, 16, 78 Triticum durum 80 Triticum monococeum 76,84 Triticum polonicum 16 Triticum sphaerococeum 84 Triticum spelta 15, 16, 82 Triticum speltoides 14, 15 Triticum tauschi 84 Triticum timppheevi 14, 15 Triticum turanicum 16 Triticum turgidum 80 Triplachne nitens 126 Trzcina cukrowa 160 Trzcina pospolita 154 Trzcinnik lancetowaty 100 Trzcinnik leśny 42, 100 Trzcinnik owłosiony 100 Trzcinnik piaskowy 100 Trzęślica modra 162 Trzęślica trzcinowata 162 Turówka wonna 140 Turzyca bagienna 244 Turzyca biała 240 Turzyca blada 240 Turzyca błotna 246 Turzyca brunatna 226 Turzyca brzegowa 192, 246 Turzyca cienista 236 Turzyca czarna 232 Turzyca czarniawa 232 Turzyca Davalla 193, 214 Turzyca delikatna 232 Turzyca długokłosa 228 Turzyca drobna 256 Turzyca drżączkowata 192, 218 Turzyca dwubarwna 193 Turzyca dwupienna 214 Turzyca dwustronna 218 Turzyca dzióbkowata 246 Turzyca filcowata 234 Turzyca gwiazdkowa 226 Turzyca Hosta 252 Turzyca leśna 248 Turzyca lisia 222 Turzyca łuszczkowata 256 Turzyca mocna 250 Turzyca najeżona 224 Turzyca n i byc i borowała 244 Turzyca niska 236 Turzyca nitkowata 238 Turzyca odległokłosa 254 Turzyca orzęsiona 240 Turzyca owłosiona 238 Turzyca pagórkowata 234 Turzyca palczasta 236 Turzyca pchla 214 Turzyca pęcherzykowata 246 Turzyca piaskowa 216, 254 Turzyca pigułkowata 234 Turzyca pospolita 230 Turzyca prosowa 192, 224 Turzyca prosowata 244 Turzyca ptasie łapki 238 Turzyca punktowana 252 Turzyca Reichenbacha 218 283 Turzyca rozsunięta 222 Turzyca rzadkokłosa 228 Turzyca sina 242 Turzyca skalna 214 Turzyca skąpokwiatowa 193, 216 Turzyca strunowa 193, 216 Turzyca sztywna 193, 230 Turzyca ścieśniona 222 Turzyca tunikowa 224 Turzyca wąskolistna 252 Turzyca wiosenna 236 Turzyca włosowata 242 Turzyca wrzosowiskowa 234 Turzyca wyciągnięta 216, 254 Turzyca zawsze zielona 250 Turzyca zgrzebłowata 248 Turzyca zwisła 240 Turzyca żółta 256 Tymotka Boehmera 132 Tymotka halna 134 Tymotka łąkowa 132 Tymotka Michela 134 Typha angustifolia 268 Typha latifo/ia 268 Typha minima 268 Typha shutteiworthii 268 Ventenata dubia 104 Vuipia bromoides 48 Vulpia myuros 48 Wangenheimia lima 112 Wełnianeczka alpejska 204 Wełnianeczka darniowa 206 Wełnianka delikatna 204 Wełn tanka pochwo wata 202 Wełnianka szerokolistna 204 Wełnianka wąskolistna 204 Wentenata zwodnicza 104 Wiechlina alpejska 54 Wiechlina badeńska 56 Wiechlina błotna 60 Wiechlina cebulkowata 56 Wiechlina Chaixa 60 Wiechlina gajowa 60 Wiechlina łąkowa 58 Wiechlina niska 54 Wiechlina roczna 54 Wiechlina spłaszczona 56 Wiechlina wąskolistna 60 Wiechlina zwyczajna 58 Włośnica ber 146, 148 Włośnica sina 146 Włośnica zielona 146 Wulpia mysi ogon 48 Wulpia stokłosowata 48 Wyczyniec czerwonożółty 138 Wyczyniec kolankowy 136 Wyczyniec łąkowy 136 Wyczyniec pęcherzykowaty 138 Wyczyniec polny 136 Wydmuchrzyca piaskowa 96 Zamętnica błotna 262 Zamokrzyca ryżowa 144 Zannichellia palustris 262 Zea mays 166 Zostera drobna 264 Zostera marina 218, 264 Zostera morska 218, 264 Zostera noltii 264 Życica I nowa 34 Życica oldenburgska36 Życica roczna 34 Życica trwała 36 Życica westerwoldska 36 Życica wielokwiatowa 36 Żyto zwyczajne 74 Autorzy zdjęć: (Skróty: d. - na dole, d.p. - na dole po prawej, d.l. - na dole po lewej, g. - na górze, g.p. - na górze po prawej, g.l. - na górze po lewej, śr. - w środku, śr.p. - w środku po prawej, śr.l. - w środku po lewej) Dr. H. Bellmann: S. 25 g.l., 25 g.p., 29 g.l., 33 d.p., 33 g.l., 35 g.l., 35 g.p., 37 d.l., 39, 41 g.l., 43 d.l., 43 d.p., 43 g.l., 43 g.p. 45 d.l., 45 d.p., 45 g.l., 51 d.l., 51 d.p., 53 d.p., 53 g.l., 53 g.p., 55 d.l., 57 g.l., 57 g.p., 61 d.p., 61 g.l., 61 g.p., 63 d.l., 63 g.l., 67 d.l 67 d.p., 69 d.p., 69 g.l., 69 g.p., 71 g.l., 71 g.p., 73 d.p., 75, 83, 85, 87 d.l., 89 d.l., 91 d.l., 91 d.p., 91 g.l., 93, 95, 97 g.l., 97 g.p. 99 d.l., 99 d.p., 99 g.l., 101 d.p., 101 g.l., 103 d.l., 103 g.p., 105 d.l., 107 d„ 109, 115 g.l., 115 g.p., 119 g.l., 121 d.l., 121 d.p. 121 g.p., 123 dl, 125 g.l., 125 g.p., 129 d.l., 129 d.p., 129 g.l., 133 d.l, 135 d.l, 135 d.p, 135 g.l, 137 d.l, 137 g.l, 139 d.p. 143 d.l, 143 g.l, 147 d.l, 147 g.l, 147 g.p, 149, 153 d.l, 155, 159 g.p, 163 g.l, 165, 167, 175 d.p, 175 g.l, 177 d.p, 177 g.l. 177 g.p, 179 g.l, 183 d.l, 185 d.p, 185 g.l, 189 d.l, 189 g.l, 191 d.l, 195 d.l, 197 d.l, 197 d.p, 197 g.p, 199 g.p, 201 d.l 201 d.p, 201 g.p, 203 d.l, 203 g.p, 205 d.l, 205 d.p, 205 g.l, 205 g.p, 207 d.l, 207 g.l, 211 d.l., 211 g.l, 211 g.p, 213 d.l. 215 d.l, 215 g.p., 217 d.l, 217 d.p, 217 g.l, 219 d.p, 219 g.l, 221 g.l, 225 g.l, 225 g.p, 227 d.p, 227 g.l, 229 d.p, 231 d.l 231 g.p, 233 d.l, 233 g.p, 235 d.p, 235 g.l, 235 g.p, 237 g.p, 239 d.l, 239 g.p, 241 d.l, 241 d.p, 241 g.p, 243 g.l, 245 d.l 245 g.p, 247 d.l, 247 d.p, 247 g.l, 249 dl, 253 g.l, 257 g.l, 257 g.p, 259, 261 d.l, 261 d.p, 261 g.l, 263 d.l, 263 o.M, 263 d.p 263 g.l, 263 g.p, 265 d.l, 265 d.p, 267 g.l, 267 g.p, 269 d.l, 269 d.p, 269 g.p, 271 d.l, 271 d.p, 271 g.l, 271 g.p, W. Burkhart: S. 141 d.p, 141 g.p.; X. Finkenzeller: S. 251 g.l, Dr E. Foerster: S. 91 g.p, 179 g.l.; E. Garnweidner: S. 47 g.l, 67 g.p, 181 g.p. 215 g.l, 221 d.l, 226 d.l, 225 d.p, 229 g.l, 243 d.p.; R. Gerken: S. 101 g.p, 103 d.p, 117 d.l, 119 g.p, 177 d.l, 189 g.p, 191 d.p. Prot. Dr J. Grau: S. 35 d.l, 35 d.p, 41 dl, 41 d.p, 41 g.p, 49 d.p, 57 d.l, 89 d.p, 105 g.p, 115 d.p, 117 d.p, 121 g.l, 123 g.l 133 g.l, 139 g.p, 143 g.p, 145 g.p, 147 d.p, 175 Mx, 175 g.p, 183 g.p, 185 g.p, 187 d.l, 187 g.l., 209 g.p, 219 d.l, 227 d.l 251 g.p, 261 g.p, 265 g, 267 d.l, 269 g.l,;A. Krebs: S. 77, 79; Dr. B.P. Kremer: S. 161; G. Lopez: S. 25 d.p, 27 d.l, 27 d.p 29 g.p, 31 d.l, 31 d.p, 31 g.l, 31 g.p, 33 d.l, 33 g.p, 47 d.l, 47 d.p, 47 M.r, 47 g.p, 49 g.p, 51 g.p, 53 d.l, 57 d.p, 59 g.l 59 g.p, 61 d.l, 65 g.l, 65 g.p, 69 d.l, 73 g.l, 87 d.p, 87 g.l, 87 g.p, 89 g.l, 89 g.p, 97 d, 103 g.l, 105 d.p, 105 g.l, 107 g.l 107 g.p, 111 d.l, 111 g.l, 111 g.p, 113 d.l, 113 d.p, 113 g.l, 113 g.p, 115 d.l, 117 g.l, 117 g.p, 119 d.l, 119 d.p, 123 g.p. 125 d.l, 127 d.l, 127 d.p, 127 g.l, 127 g.p, 131 d.l, 131 d.p, 131 g.l, 131 g.p, 133 d.p, 133 g.p, 135 g.p, 137 g.p, 139 g.l 141 g.l, 143 d.p, 145 d.p, 145 g.l, 151 d.l, 151 d.p, 151 g.l, 151 g.p, 157 d.l, 157 g.l, 157 g.p, 159 d.l, 159 g.l, 163 d.l 163 d.p, 163 g.p, 169 d.l, 169 d.p, 171 d.l, 171 d.l, 171 g, 175 d.l, 179 d.l, 179 g.p, 181 g.l, 183 d.p, 183 g.l, 185 d.l. 187 d.p, 187 g.p, 195 g.l, 197 g.l, 199 g.l, 201 g.l, 203 g.l, 207 g.p, 209 d.l, 209 g.l, 211 d.p, 213 g„ 215 d.p, 217 g.p, 221 d.p, 221 g.p, 223 d.l, 223 d.p, 223 g.l, 223 g.p, 227 g.p, 229 d.l, 229 g.p, 231 d.p, 231 g.l, 233 d.p, 235 d.l, 237 d.l, 237 d.p 239 d.p, 239 g.l, 243 d.l, 245 g.l, 247 g.p, 249 d.p, 249 g.l, 249 g.p, 251 d.l, 251 d.p, 253 d.l, 253 d.p, 253 g.p, 255 d. 255 d.p, 255 g, 257 d.p,; Dr G. Pommer (Bayer. Landesanstalt): S. 81; G. Ouedens: S. 51 g.l, 169 u E. Rapp: S. 159 d.p 233 g.l.; H. Schrempp: S. 25 d.l, 27 g.l, 29 d, 37 g.l, 37 g.p, 45 g.p, 49 d.l, 49 g.l, 55 d.p, 55 g, 59 d.l, 59 d.p, 63 g.p, 65 d.l 65 d.p, 67 g.l, 71 d, 73 d.l, 73 g.p, 99 g.p, 101 d.l, 107 d.p, 111 d.p, 123 d.p, 125 d.p, 129 g.p, 137 d.p, 139 d.l, 141 d.l 145 d.l, 153 d.p, 153 g.l, 153 g.p, 157 d.p, 179 d.p, 181 d.p, 189 d.p, 191 g.l, 191 g.p, 195 d.p, 195 g.p, 199 d, 203 d.p, 207 d.p, 209 d.p, 213 d.p, 219 g.p, 237 g.l, 241 g.l, 243 g.p, 245 d.p, 257 d.l, 267 d.p,;G. Steinbach: S. 37 d.p, 63 d.p. L. Waldrich: S. 181 d.l, Allgemimr Teil: Dr Bruno P. Kremer: S. 11, 17,19, 23,173 d.l, 173 d.p.; G. Matzke-Hajek: S. 273 g.p, S. 275 g.p.; Dr Bodo M. Miiseler: S. 273 d, 273 g.l, 275 d, 275 g.l, 277, 279 d, 279 u.; H. Schrempp: S. 2, 3,173 u.; Prol. Dr W. Schuhmacher: S. 279 śr.; G. Slelnbach: S. 9, 193 o. LEKSYKON PRZYRODNICZY To seria książek bogato ilustrowanych kolorowymi fotografiami i rysunkami. Każdy z tomików poświęcony jest grupie roślin, zwierząt lub okazów przyrody nieożywionej, reprezentowanej przez kilkaset gatunków. Seria obejmuje następujące tytuły: Drzewa Skamieniałości Grzyby Płazy i gady Ptaki lądowe Ryby słodkowodne Minerały Owady Ssaki Gwiazdy Ptaki wodne Tereny wilgotne Motyle Trawy Zioła i owoce leśne Życie i przeżycie Ryby morskie ODNICZY Kolorowy, wyczerpujący, podręczny leksykon dla miłośników przyrody Człowiek odnajduje się na powrót w przyrodzie. Wędruje, zbiera grzyby i zioła, obserwuje zwierzęta. Uświadamia sobie przy tym, że - mimo rozwoju nauki - zaprzepaszczona została powszechna niegdyś wiedza o naszym środowisku przyrodniczym. Jakże dobrze jest leżqc na łące, wiedzieć, co nas otacza! Autorzy przewodnika TRAWY przedstwiają około 420 gatunków traw europejskich. Każdy gatunek, poza dokładnym opisem, zaopatrzony jest w zdjęcia oraz rysunek, który uwypukla jego charakterystyczne cechy. 447 gatunków, 436 zdjęć kolorowych i 374 rysunki ISBN 83-7129-701-7 Nr 1910