LEKSYKON PRZYRODNICZY Minerały Olaf Medenbach, Cornelia Sussieck-Fornefeld MINERAŁY Przekład i adaptacja Andrzej Kozłowski, Jan Parafiniuk, Ewa Słaby Świat Książki Koncepcja serii: Gunter Steinbach Tytuł oryginału: Steinbachs Naturfiihrer: Mineralien Ilustracje: Karl Medenbach Licencyjne wydanie klubu „Świat Książki" za zgodą Mosaik Verlag i GeoCenter International Warszawa Świat Książki, Warszawa 1996 © Mosaik Verlag GmbH Monachium 1984 © polskiego wydania GeoCenter International Warszawa 1995 Wszelkie prawa zastrzeżone. Reprodukowanie, kodowanie w urządzeniach przetwarzania da- nych, odtwarzanie elektroniczne, fotomechaniczne lub w jakiejkolwiek innej formie w telewizji, radio oraz wykorzystywanie w wystąpieniach publicznych - również częściowe - tylko za wyłącznym zezwoleniem właściciela praw autorskich. Przekład z języka niemieckiego i adaptacja tomu Minerały: zespół pracowników naukowych Instytutu Geochemii, Mineralogii i Petrografii Wydziału Geologii Uniwersytetu Warszawskiego, w składzie: dr Andrzej Kozłowski dr Jan Parafiniuk dr Ewa Słaby Redaktor serii: Beata Lewandowska-Kaftan Redaktor tomu Minerały: Katarzyna Duran Opracowanie graficzne książki: według oryginału niemieckiego Korekta: Ewa Garbowska Skład i łamanie: PHOTOTEXT Warszawa ISBN 83-7129-194-9 Nr 1197 Spis treści 6 Wstęp 8 Czym jest mineralogia 9 Wewnętrzna struktura kryształów 18 Własności minerałów 26 Powstawanie minerałów 28 Klasa I. Pierwiastki rodzime 40 Klasa II. Siarczki i pokrewne 84 Klasa III. Halogenki 94 Klasa IV. Tlenki i wodorotlenki 126 Klasa V. Azotany, węglany, borany 152 Klasa VI. Siarczany, chromiany, molibdeniany, wolframiany 168 Klasa VII. Fosforany, arseniany, wanadany 194 Klasa VIII. Krzemiany 252 Klasa IX. Związki organiczne 254 Klucz do oznaczania minerałów 284 Wykaz źródeł okazów minerałów 285 Autorzy zdjęć 286 Wykaz minerałów Przegląd symboli używanych w książce I Pierwiastki II Siarczki III Halogenki IV Tlenki V Węglany VI Siarczany VII Fosforany VIII Krzemiany IX Związki organiczne 5 Wstęp Prawidłowość form kryształów i minera- łów oraz piękno ich barw czyniły je od bardzo dawna obiektami dociekliwych obserwacji, a także przedmiotem kolek- cjonowania. Zainteresowanie kolekcjo- nowaniem minerałów w ciągu ostatnich dziesiątków lat stale wzrasta, czego do- wodem jest coraz większa liczba uczes- tników wystaw i giełd minerałów, a tak- że członków stowarzyszeń mineralo- gicznych. Książka ta jest przeznaczona dla amato- rów. Jej celem jest pogłębienie zna- jomości budowy wewnętrznej kryszta- łów oraz ich własności. Najważniejsze rodzaje minerałów zostały opisane i przedstawione na zdjęciach i ry- sunkach. Stanowi to niezbędną pomoc do ich oznaczania. Książka dzieli się na trzy części. Wspomniana część ogólna wprowadza czytelnika, który nie zetknął się dotąd z wiedzą mineralogiczną, wprost w taj- niki wnętrza kryształu. Podane tu są podstawy wiedzy o strukturze kryształu wraz z historycznym przeglądem wa- żniejszych odkryć, które do jej poznania doprowadziły. Ze składu i subtelnej struktury kryształu wynikają jego chemi- czne i fizyczne własności, ale także po- stać zewnętrzna i jego piękno. W drugiej, głównej części przedstawio- ne zostały 223 spośród najważniejszych, występujących w Europie minerałów i grup mineralnych. Podobnie jak w in- nych tomikach tej serii, rodzaje minera- łów są uporządkowane według syste- matyki, która w mineralogii opiera się na krystalochemii i zawiera dziewięć klas: I. Pierwiastki rodzime II. Siarczki i pokrewne III. Halogenki IV. Tlenki i wodorotlenki V. Azotany, węglany, borany VI. Siarczany, chromiany, molibde- niany, wolframiany VII. Fosforany, arseniany, wanadany VIII. Krzemiany IX. Związki organiczne Trzecia część książki zawiera klucz do oznaczania minerałów, który umożliwi czytelnikowi oznaczanie poszczegól- nych minerałów przez określanie ich głównych cech charakterystycznych. Jeżeli rozpatrywać będziemy skład sko- rupy ziemskiej, to minerały są jej natu- ralnymi, podstawowymi składnikami. Wyróżniają się one jednorodnym (ho- mogenicznym) składem chemicznym i typową siecią kryształu. Owa sieć po- woduje istnienie u minerałów (i ogólnie - kryształów) określonych stałych włas- ności fizycznych i chemicznych. Te typowe dla rodzajów mineralnych i diagnostycznie użyteczne własności są stosowane od dawna do identyfikacji mi- nerałów na podstawie ich cech zewnę- trznych. Doświadczonemu obserwato- rowi umożliwiają one w wielu przypad- kach szybkie i niewątpliwe oznaczenie. Zasadą takiej diagnozy jest krytyczna ocena jej rezultatu w celu uniknięcia błędnej identyfikacji. Liczne minerały można oznaczyć całkowicie pewnie i prosto. Inne, z powodu mniej wyraź- nych cech charakterystycznych, dają podstawy jedynie do niejednoznacznych przypuszczeń. W takim przypadku o do- kładną identyfikację należy zwró- cić się do specjalisty, który w celu cał- kowicie pewnego oznaczenia może za- stosować metody fizyczne i chemiczne, 6 jak na przykład rentgenowska analiza fazowa lub - do oznaczenia składu che- micznego mikroskopowych obiektów - mikrosonda elektronowa. Aby oznaczać minerały na podstawie cech makroskopowych, niezbędne jest odpowiednie doświadczenie i praktyka. Osoba zainteresowana nie powinna po- mijać jakiejkolwiek okazji, aby oglą- dając minerały w kolekcjach i na wysta- wach szkolić swoje oko. Tylko w ten sposób, w powiązaniu z poradami spec- jalistów i za pomocą wskazówek zawar- tych w tej książce, można osiągnąć wy- starczającą pewność w oznaczaniu mi- nerałów. Przebieg oznaczania. Łatwo można so- bie przyswoić umiejętność wykorzys- tania trzech ważnych cech minerałów, a następnie stosować je z dobrym skut- kiem do oznaczania minerałów. Są to: 1) połysk, 2) rysa, 3) twardość. Tablice klucza do oznaczania minerałów na końcu książki są ułożone według tych trzech cech. Minerały z połyskiem meta- licznym są zebrane w jednej części. Da- lej są one rozdzielone na podstawie ba- rwy własnej i wzrastającej twardości. Minerały o połysku niemetalicznym dzielą się ze względu na posiadanie barwnej lub bezbarwnej rysy. Minerały z rysą barwną dalej podzielono, biorąc pod uwagę barwę rysy i ułożono je we- dług wzrastającej twardości. Minerały z rysą bezbarwną (białą) uszeregowano jedynie na podstawie wzrastającej twar- dości. Po określeniu tych trzech najważ- niejszych cech diagnostycznych minera- łów i porównaniu z innymi rodzajami minerałów w tabeli oraz ilustracjami i opisem w części głównej książki, ma- my zazwyczaj wystarczającą podstawę do oznaczenia okazu. Osiem symboli rozpoznawczych w głównej części książki Kształt symbolu informuje o układzie krystalograficznym, jego barwa o rysie minerału, liczby określają twardość we- dług skali Mohsa. Informacja o połysku: met. = metaliczny półmet. = półmetaliczny niemet. = niemetaliczny 7 Czym jest mineralogia? Przyrodnicze dyscypliny naukowe: geologia, geofizyka i nauki mineralo- giczne, zajmują się badaniami budo- wy Ziemi. Podczas gdy geologia bada procesy wielkoskalowe jak powsta- wanie gór czy rozległe przemieszcze- nia w skorupie ziemskiej, minera- logowie zwracają sie ku pojedynczym minerałom, najmniejszym częściom składowym, tworzącym skały i okreś- lającym ich własności. Słowo minerał wywodzi się od łacińskiego czasowni- ka minare, to znaczy wydobywać z kopalni. Wskazuje to na historyczny związek górnictwa i badania wydoby- tego urobku, składającego się z mi- nerałów. Problemy badawcze współczesnych nauk mineralogicznych sięgają o wie- le dalej. Podstawowymi kierunkami zainteresowań są warunki powstawa- nia minerałów, ich zachowanie w wy- sokich temperaturach i pod wysokimi ciśnieniami, skład krystalochemiczny i przydatność do celów technologicz- nych. We współpracy z geologami, chemikami, fizykami i naukowcami z dziedzin medycznych, mineralo- gowie zajmują się także problemami interdyscyplinarnymi. W obrębie nauk mineralogicznych rozróżnia się trzy dziedziny wiedzy. Krystalografia. Słowo to pochodzi od greckiego krystallos, używanego na określanie kryształu górskiego, przej- rzystej jak szkło, bezbarwnej odmia- ny kwarcu. Krystalografia zajmuje się badaniem stanu krystalicznego mate- rii. Kryształy są tworami o wysoce uporządkowanej budowie wewnętrz- nej, polegającej na bardzo prawidło- wym ułożeniu chemicznych cegiełek, czyli atomów, jonów lub cząsteczek. Owe cegiełki mają w strukturze kry- ształu swoje stałe miejsca. Ich prze- strzenne ułożenie nazywa się siecią kryształu. Stan krystaliczny jest zwyk- łym stanem wszystkich ciał stałych. Nie tylko skorupa naszej Ziemi jest niemal całkowicie zbudowana z krysz- tałów, ale także cała różnorodność produktów technicznych jak metale i stopy, organiczne i nieorganiczne związki chemiczne, a także wiele spo- śród obiektów biologicznych. Szkielety ssaków i zęby zwierząt i ludzi są tak samo zbudowane z kryształów jak mu- szle małży, ślimaków lub kolce jeżo- wców. Kryształy charakteryzują się je- dnakowymi cechami chemicznymi i fi- zycznymi w granicach całej sieci da- nego rodzaju kryształu. Mineralogia. Wszystkie kryształy, które powstały w przyrodzie bez celo- wego bezpośredniego wpływu czło- wieka i poza organizmami żywymi są nazywane minerałami. Znaczenie mi- nerałów dla ludzkości jest trudne do przecenienia. Początkowo używane przez ludzi prehistorycznych jedynie jako narzędzia i ozdoby, dziś tworzą podstawę dla wszystkich technologii świata. Są one źródłem kruszców i materiałów budowlanych, surowcem do produkcji szkła, ceramiki i dla całe- go przemysłu chemii nieorganicznej. Jednak znaczenie minerałów jest o wiele większe. Bez nich niemożliwe byłoby powstanie i rozwój życia, ponieważ składniki podstawowe mate- rii żywej i ważne dla procesów życio- wych pierwiastki śladowe pochodzą z minerałów. Mineralogia zajmuje się między innymi określaniem cech fizy- cznych i chemicznych minerałów. Petrologia czyli nauka o skałach. Ska- ły są nagromadzeniami minerałów, które występują w przyrodzie w wiel- 8 kich masach. Rozróżnia się skały po- limineralne, w budowie których biorą udział liczne rodzaje minerałów, jak np. granit, który tworzą skalenie, kwarc i łyszczyki, oraz skały monomi- neralne. Te ostatnie składają się z mnóstwa kryształów tego samego rodzaju mineralnego, jak na przykład marmur z kalcytu lub kwarcyt z kwar- cu. Petrologia zajmuje się badaniem i opisem skał oraz warunków ich po- wstawania. Wewnętrzna struktura kryształów Prawidłowość kształtu minerałów od dawna przyciągała swoim urokiem uwagę ludzi. Symetria i doskonałość ścian kryształów, jako wynik dzia- łania tajemniczych praw natury, przez tysiąclecia pobudzała fantazję badaczy, aż w końcu doprowadziła do odkrycia wewnętrznej budowy kry- ształów. Już w starożytnej Grecji Arystoteles i Teofrastos zwracali szczególną uwa- gę na minerały. Wyróżniali oni już po- nad sześćdziesiąt rodzajów mineral- nych na podstawie cech takich jak po- datność na obrabianie, palność lub charakter metaliczny. Wiedza ta zosta- ła przejęta i pomnożona przez lekarzy arabskich. Al-Biruni już około roku 1000 potrafił stosować fizyczne meto- dy dokładnego oznaczania gęstości I minerałów. Jako pierwszy zauważył on także drobne inkluzje płynów we- wnątrz kryształów, które już wtedy uważał za pozostałości ośrodków, z jakich owe kryształy powstawały. Po tym okresie przez kilka stuleci infor- macje o naukach mineralogicznych przestały się pojawiać. Dopiero w 1556 roku, ukazała się książka nie- mieckiego lekarza i przyrodnika Geo- rga Agricoli, zatytułowana „De re me- tal lica". Traktowała ona o trzech wów- czas ściśle związanych dziedzinach wiedzy: górnictwie, hutnictwie i na- ukach mineralogicznych. Prawdopodobnie najistotniejszego odkrycia, które doprowadziło do usta- lenia wewnętrznej budowy kryształów, dokonał w 1669 roku Duńczyk Niels Steno. Mierzył on za pomocą go- niometru kontaktowego i kątomierza kąty między odpowiednimi ścianami prawidłowo wykształconych kryszta- łów i stwierdził, że u kryształów tego samego rodzaju kąt między parami tych samych ścian był zawsze taki sam. Nie odgrywało żadnej roli, czy kryształ, w tym przypadku kwarcu, po- chodził z żył typu alpejskiego, z mar- murów karraryjskich czy też z głębin kopalń Harzu. Kąt, zawarty między dwiema ścianami słupa tych krysz- tałów kwarcu, zawsze był równy 120°. Steno nazwał tę podstawową dla kry- stalografii zasadę prawem stałości kątów między ścianami. Już wtedy rozumiał on, że ta zewnętrzna prawi- dłowość musi wynikać z jakiegoś we- wnętrznego porządku w kryształach. Rys. 1. Idealne i zdeformowane kryształy kwa- rcu. Kąty między dwiema tymi samymi ściana- mi są zawsze dokładnie równe (prawo stałości kątów) 9 Siedem układów krystalograficznych Rys. 8. Wiwianit, jednoskośny, slup z dwuścia- nami Trepća, Serbia/Jugosławia, 35 x 35 mm Objaśnienia do rysunków na str. 11 Rys. 2. Granat (grossular), regularny, 24-ścian delto ido wy Ouebec/Kanada, 25 x25 mm Rys. 3. Kupryt, regularny, sześcian z ośmiościanem i 12-ścianem rombowym Onganja/Namibia, 23 *23 mm Rys. 4. Wulfenit, tetragonalny, piramidy z jednościanami Tsumeb/Namibia, 30 *30 mm Rys. 5. Mimetezyt, heksagonalny, dwuścian podstawowy, slup i podwójna piramida Kopalnia Mt. Bouney, Northern Territory/Kanada, 12 x 12 mm Rys. 6. Kalcyt, trygonalny, romboedr ze skalenoedrem, zorientowane narosty pirytu Kopalnia Lindenberg, G. Taunus/Niemcy 18 x 18 mm Rys. 7. Anglezyt, rombowy, slupy z dwuścianem Kopalnia Meretrice/Nowa Kaledonia, 12 x 12 mm Rys. 9. Rodonit, trójskośny, dwuściany Pajsberg, Wermland/Szwecja, 12 x 12 mm W ciągu następnych dziesięcio- i stu- leci pojawił się prawdziwy zalew ba- dań morfologicznych, dokonanych za pomocą kątomierzy i wyspecjalizowa- nych goniometrów krystalograficz- nych. Badania te doprowadziły do wniosku, że wszystkie kryształy dają się zaliczyć do jednej z grup zwanych układami krystalograficznymi, których wyróżniono jedynie siedem. Owe układy krystalograficzne wydzie- lono na podstawie symetrii. Do opisa- nia układów krystalograficznych i ich symetrii wystarczają proste układy współrzędnych, które charakteryzują się długością „miar" na każdej osi nazwanych odcinkami tożsamości X, Y i Z oraz kątami między osiami (patrz str. 10). Za pomocą siedmiu układów krystalo- graficznych stało się możliwe sklasy- fikowanie wszystkich minerałów ze względu na ich symetrię, jednakże nie dokonano jakiegokolwiek kroku w kierunku poznania budowy wewnę- trznej kryształów. Dopiero pewne pe- chowe wydarzenie i zainicjowany przez nie znakomity eksperyment na- prowadziły francuskiego mineraloga Renę J. Haiiy'ego na właściwy ślad. Hauy oglądał pewnego razu zbiór mi- neralogiczny jednego ze swoich przy- jaciół, gdy nagle piękny kryształ kal- cytu wypadł mu z ręki i roztłukł się. Podczas dokładnego oglądania okru- chów francuski uczony zauważył, że wszystkie niezliczone odłamki kryszta- łu były do siebie podobne. Stanowiły one bryły ograniczone sześcioma rombami czyli romboedry, a kąty mię- dzy odpowiednimi ścianami tych rom- boedrów były zawsze jednakowe. Kalcyt jest minerałem o największej znanej nam liczbie postaci krysta- lograficznych. Stwierdzono ponad sto różnych postaci w więcej niż tysiącu kombinacji. Wykształcenie kryształów zmienia się od wydłużonych, igiełko- wych do cienkich jak papier blaszko- wych pokrojów. Po opisanym wypadku FU. Hauy prze- prowadzał eksperymenty z kalcytami o najrozmaitszych pokrojach kryszta- łów a wyniki były zawsze takie same: pod wpływem nacisku mechanicznego kryształy rozpadały się zawsze na frag- menty romboedryczne o jednakowych kątach między odpowiednimi ścianami. Także podczas obserwacji mikroskopo- wych najdrobniejszych pyłów kalcy- towych rezultat był ten sam: maleńkie romboedry dawały się rozkruszać pod mikroskopem na jeszcze mniejsze okruchy o takich samych ścianach i ką- tach. Wynik tych eksperymentów i opa- rtą na nich teorię opublikował Hauy w 1801 roku w swej pracy „Traite de mineralogie". W tej słynnej pracy wy- raził on pogląd, że zaobserwowana łu- pliwość kalcytu poprzez zakres mikro- skopowy rozciąga się aż do rozmia- rów submikroskopowych. W końcu jed- nak, jak wierzył Hauy, dochodzi się do najmniejszego możliwego romboedru łupliwości, który dalej podzielić się nie da bez rozłączenia cząsteczki kalcytu czyli węglanu wapnia CaC03 na jej chemiczne części składowe. Miałyby one jednak całkowicie odmienne włas- ności i w ten sposób krystaliczna sub- stancja kalcytu byłaby zniszczona. Owe najmniejsze cząstki kryształu nazwał Hauy „jądrami łupliwości". Wyobrażając sobie proces odwrotny do swoich eksperymentów z rozkru- szaniem kryształów, Hauy w myślach odbudowywał kryształy z „jąder łupli- wości". Naturalnie z maleńkich rom- boedrów łatwo jest złożyć duży rom- boedr. Jednakże przez odpowiednio ścisłe ułożenie romboedrów można także otrzymać zupełnie odmienne po- stacie kryształów jak np. skalenoedr lub słup. Prawidłowe układanie „jąder łupliwości" prowadziło do uzyskania wszystkich obserwowanych kombina- cji postaci znanych dla kalcytu. Dało także podstawę do poglądowego, a tak- że możliwego do ujęcia w matematycz- ne zależności, uzasadnienia prawa sta- łości kątów podanego przez Steno. Hauy robił także doświadczenia z kry- ształami regularnymi, przyjmując, że ich „jądra łupliwości" są maleńkimi sześcianami. Z nich utworzył on ośmio- ścian, czworościan i wiele innych po- staci układu regularnego, które mogły być obserwowane w przyrodzie. Rysu- nek 10 przedstawia jeden z przykładów z jego bogato ilustrowanej książki „Traite de mineralogie". Tylko z sześ- cianów zbudował Hauy dwunastościan rombowy, postać krystalograficzną bar- dzo typową dla granatu (rys. 11). Hauy sądził, że te najmniejsze „jądra łupliwości" są cząstkami niezmiennymi i sztywnymi. Nie zgadzały się z tym 12 13 Rys. 10. Utworzenie dwunastościanu rom- bowego z małych sześcianów (R.J. Hauy, „ Traite de mineralogie", 1801) Rys. 11. Granat o postaci dwunastościanu rombowego, Ouebec/Kanada, 17 x 17 mm. Podobne sześcianiki są najmniejszymi ele- mentami budującymi ten kryształ obserwacje, że pod wpływem zewnę- trznego ciśnienia kryształy zmniejszają swoją objętość. Ta własność krysz- tałów jest niewytłumaczalna przy zało- żeniu, że są one zbudowane z nie- zmiennych, sztywnych cząstek. Polemi- zując z pracami Hauy'ego, Seebers w 1824 roku wyraził przypuszczenie, że chemiczne części składowe, którymi w przypadku kalcytu są Ca i C03, we- wnątrz „jąder łupliwości" nie stykają się ściśle, ale utrzymują się w pewnych mierzalnych odległościach. Składniki chemiczne mogłyby wewnątrz „jąder łupliwości" zajmować stałe, w pełni uporządkowane miejsca, ale jednocze- śnie w pewnej mierze podlegałyby przemieszczeniu a nawet wymianie. Pewne ważne odkrycie, które wynika- ło bezpośrednio z tej teorii, zostało dokonane na początku XIX wieku, w okresie rozkwitu mineralogii, przez chemika Eilharda Mitscherlicha. Mits- cherlich wiedział, że są różne rodzaje minerałów, które krystalizują w całko- wicie tych samych postaciach krys- talograficznych. Na przykład apatyt, piromorfit, wanadynit i mimetesyt wy- stępują w postaci pięknych słupów he- ksagonalnych, wiwianit, erytryn a tak- że annabergit tworzą prawie identycz- ne kryształy jednoskośne (rysunki 12 i 13). Mitscherlich stwierdził podczas obserwacji tych minerałów o podo- bnym wyglądzie, że także ich wzory chemiczne są nadzwyczaj podobne. Pokazuje to następujący przykład: wiwianit Fe3(P04)2-8H20 erytryn C03(As04)2-8H20 Przy podobnym typie wzoru chemicz- nego, w porównaniu z wiwianitem w erytrynie żelazo jest zastąpione przez kobalt, a fosfor przez arsen. Podobieństwo postaci krystalografi- cznych tych dwóch minerałów o po- dobnej budowie jest uwarunkowane także tym, że przy ich zbliżonych 14 Rys. 12. Wiwianit FeJPOJ^Hfl, Trepća, Rys. 13. Erytryn COJAsOJ^Hfi Bou Serbia/Jugosławia, 12 x 12 mm Azzer/Maroko, 20 x20 mm Wygląd zewnętrzny wiwianitu i erytrynu jest taki sam, ich wzory chemiczne bardzo podobnego typu. Na tej podstawie Mitscherlich wysnuł wniosek o jednakowym ułożeniu elementów struktury tych kryształów i nazwał tę cechę izomorfizmem. wzorach chemicznych, określone pier- wiastki chemiczne wzajemnie mogą się zastępować. Mitscherlich nazwał to zjawisko izomorfizmem tzn. jedna- kowością postaci. W trakcie dalszych badań Mitscherlich stwierdził również, że niektóre całko- wicie odmienne minerały mają ten sam skład chemiczny. Z substancji CaC03 tworzy się nie tylko trygonalny kalcyt ale także rombowy aragonit oraz heksagonalny wateryt, czysty wę- giel krystalizuje nie tylko jako heksa- gonalny grafit, ale także jako regular- ny diament (rysunki 15 i 17). Mitscher- lich wywnioskował, że minerał jest charakteryzowany nie tylko przez ro- dzaj chemicznych części składowych, ale także w bardzo szczególny sposób przez przestrzenne ułożenie tych czę- ści wewnątrz „jąder łupliwości". Nazwał on tę cechę polimorfizmem. Na podstawie tej świadomości, że za- równo skład chemiczny jak i prze- strzenne ułożenie części składowych charakteryzują rodzaj mineralny, rozwinęła się nowoczesna klasyfikacja minerałów zgodnie z ich cechami kry- stalochemicznymi. Cechy te uwzglę- dniają dane analityki chemicznej i ob- liczenia struktury kryształu. Wspaniałe potwierdzenie znalazła ta teoria w eksperymentach, przepro- wadzonych w 1912 roku przez Maxa von Laue, które zresztą przyniosły mu w roku 1914 Nagrodę Nobla w dziedzi- nie fizyki. Prześwietlił on kryształ siar- czanu miedzi promieniami, które wów- czas zostały odkryte przez niemieckie- go fizyka Roentgena. Na kliszy fo- tograficznej, umieszczonej za kryszta- łem, pojawił się układ punktów, który odzwierciedlał symetrię kryształu. Eksperyment ten wykazał w sposób niewątpliwy dwie rzeczy: 1. Promieniowanie rentgenowskie na elementach strukturalnych kryształu zostaje ugięte i za kryształem wywo- 15 Rys. 14. Struktura kryształu diamentu Rys. 15. Struktura kryształu grafitu. Różna struktura pomimo tego samego składu chemicznego jest przyczyną całkowicie odmiennych własności tych dwóch minerałów Rys. 16. Diament, chemicznie czysty węgiel, Kimberley, RPA, 15x15 mm Rys. 17. Grafit, chemicznie czysty węgiel, Sta- re Mesto, Czechy, 16 x 16 mm łuje obraz interferencyjny. Obraz ten jest odzwierciedleniem symetrii kryształu i przestrzennego ułożenia elementów składowych w jego sieci. 2. Promieniowanie rentgenowskie jest promieniowaniem o naturze falo- wej i bardzo małej długości fali. W obecnych czasach obrazy sieci kry- ształów można obserwować bezpo- średnio dzięki zastosowaniu mikro- skopii elektronowej dużej rozdzielczo- ści. Rysunek 18 pokazuje taki obraz dużej rozdzielczości dla kryształu be- rylu, którego struktura składa się z niezliczonych sześcioczłonowych pierścieni, połączonych w sposób przypominający nieco plaster miodu. Każdy pierścień to sześć połączonych narożami czworościanów [Si04 ]4~. Zdjęcie kryształu naturalnego (rys. 19) 16 Rys. 18 i 19. Beryl (szmaragd), Muzo, Kolum- bia, 10x10 mm Obraz elektronowo-mikroskopowy dużej roz- dzielczości pokazuje, że beryl, który krystali- zuje w postaci słupów o przekroju sześcioką- ta, w swojej strukturze wewnętrznej ma także sześciokątne elementy ułożone podobnie jak komórki plastra miodu. odzwierciedla dokładnie tę wewnętrz- ną budowę. Także rentgenogram wy- konany metodą Lauego (rys. 20) poka- zuje jednoznacznie symetrię heksago- nalną jako sześciopromienny układ punktów. Po długo trwających próbach rozwią- zania zagadki wewnętrznej budowy kryształów, wiadomo dziś, że pojedyn- cze chemiczne części składowe, jak cząsteczki, atomy lub jony, są ułożone w sieci przestrzennej, w której zajmu- ją one stałe, podlegające jedynie nie- wielkim zmianom położenia. Do je- dnoznacznego opisania minerału niezbędne jest określenie składu che- micznego jak również dokładna znajo- mość jego struktury wewnętrznej. Jednakże wiedza o strukturze krysz- tałów niezbędna jest nie tylko do kla- syfikacji minerałów. Jest o wiele waż- niejsze, że na podstawie budowy we- wnętrznej można wytłumaczyć wystę- powanie cech zewnętrznych krysz- tałów. Szczególnie dobrego przy- Rys. 20. Również obraz rentgenograficzny zwany „Lauegramem"pokazuje wyraźnie he- ksagonalną symetrię berylu kładu dostarczają dwa polimorficzne minerały, diament i grafit (rys. 15 i 17). Obydwa są identyczne chemicznie, ale ich fizyczne własności różnią się zasa- dniczo z powodu ich odmiennych struk- tur. Diament jest o wiele twardszy od jakiegokolwiek innego minerału, zupeł- nie przezroczysty, nie przewodzi prądu elektrycznego, ma słabe przewodnic- two cieplne i łupliwość według ośmio- ścianu. Własności grafitu są zupełnie inne: jest miękki i nawet używa się go jako smaru, przewodzi dobrze prąd i ciepło, i ma doskonałą łupliwość we- dług dwuścianu podstawowego. 17 Własności minerałów Jedną z cech minerałów, które najbar- dziej rzucają się w oczy, jest postać kryształów (patrz str. 10). Zawsze wte- dy, gdy kryształy mogą swobodnie wy- kształcić swą postać (idiomorfizm), tworzą formy prawidłowe, na których ich symetria jest dobrze rozpoznawal- na. Ważnym krokiem w rozpozna- waniu minerałów jest przyporządko- wanie identyfikowanego kryształu do jednego z siedmiu układów krysta- lograficznych. Jednakże również idio- morficzne kryształy jednego rodzaju mineralnego mogą różnić się bardzo od siebie chociażby z powodu znie- kształceń w czasie wzrostu (rys. 1), co utrudnia rozpoznanie symetrii. Poza tym rozwój rozmaitych ścian krysz- tałów powoduje pojawienie się rozma- itych morfologii. W układzie regula- rnym mogą wystąpić np. sześcian, oś- miościan, dwunastościan rombowy pojedynczo lub kombinacje tych posta- ci w jednym krysztale. Morfologia jest Rys. 24. Połysk szklisty Kalcyt i fluoryt St. Andreasberg, Harz/Niemcy, 40 x40 mm Rys. 21. Katapleit ML St. Hilaire/Kanada, 25 *25 mm heksagonalny, pokrój tabliczkowy niezależna od wielkości poszczegól- nych ścian kryształu lub ich stosunku między sobą, natomiast pokrój opisuje relacje wielkości poszczególnych ścian. Dlatego też kryształy o tej sa- mej morfologii mogą mieć zupełnie Rys. 25. Połysk diamentowy Sfaleryt Tifin, Ohio/USA, 25x25 mm Rys. 22. Wanadynit Arizona/USA, 15x15 mm heksagonalny, pokrój izometryczny odmienny pokrój. Wyjaśniają to ry- sunki 21-23. Połysk minerałów jest charakterys- tyczną cechą rodzajową, łatwą do rozpoznania nawet dla niezbyt wyćwi- czonego oka. Stąd jej duża użytecz- Rys. 26. Połysk pólmetaliczny Pirargyryt St. Andreasberg, Harz/Niemcy Rys. 23. Mimetesyt z bayldonitem Tsumeb/Namibia, 35 x35 mm heksagonalny, pokrój słupkowy ność jako własności diagnostycznej. Rozróżnia się przede wszystkim mi- nerały o połysku niemetalicznym i o połysku metalicznym. Wszystkie minerały o połysku niemetalicznym są przezroczyste lub przeświecające, Rys. 27. Połysk metaliczny Piryt Peru, 32x32 mm a ich połysk jest o różnej intensywności (słabszy lub silniejszy). Odróżnia się słabszy połysk - szklisty (rys. 24) od połysku silnego - diamentowego (rys. 25) lub od połysku tłustego, żywi- cznego, jedwabistego, perłowego, pół- matowego czy matowego. Używamy też terminu połysk półmetaliczny dla niektórych minerałów przezroczystych, które połyskują metalicznie. Minerały o połysku metalicznym są całkowicie nieprzezroczyste a ich ściany błyszczą często silnie jak lustro (rys. 27). Skupienia. Swój idiomorficzny kształt mogą kryształy rozwinąć tylko w ta- kim przypadku, jeśli nic nie przeszka- dza w ich wzroście, np. podczas swo- bodnego unoszenia się w stopie skal- nym lub jako osobniki druzowe w miarolach skał. Natomiast jeśli kry- ształy stykają się i łączą w trakcie wzrostu, powstałe w ten sposób utwo- ry nazywa się skupieniami. Formy skupień są w wielu przypadkach typo- we dla rodzajów mineralnych, a za- tem także cenne diagnostycznie. Nie- które rodzaje skupień wskazują ró- wnież na warunki wzrostu minerałów. Kryształy szkieletowe lub dendrytowe rosną zazwyczaj szybko w środowis- kach o dużym dopływie substancji za- silającej wzrost, skupienia typu szkla- nej głowy lub nerkowato-groniaste z reguły tworzą się z żelopodobnej lub koloidalnej substancji wyjściowej. Typowe skupienia pokazują rysunki 28-35. Twardość. Obok postaci kryształów, połysku i barwy, twardość (określana przez zarysowanie) jest najważniej- szą cechą rozpoznawczą minerałów. Zazwyczaj stosuje się nieliniową ska- lę twardości wg Mohsa, która obej- muje wartości od 1 (bardzo miękki) do 10 (nadzwyczaj twardy). Patrz rysunki 36-44. Skala twardości wg Mohsa dają się rysować paznokciem dają się rysować ostrzem stalowym dają się rysować szkłem 1 =talk 2= gips 3 = kalcyt 4=fluoryt 5 = apatyt 6=ortoklaz 7 = kwarc 8=topaz 9 =korund 10=diament Rys. 28. Skupienia tabliczkowo-blaszkowe Torbernit Musonoi, Szaba/Zair, 30x21 mm Rys. 29. Skupienia wlóknisto-igiełkowe Cyanotrychit CapGaronne, Mar/Francja, 19x13 mm Rys. 30. Skupienia sferolityczne Wavellit Pencil Bluff, Arkansas/USA, 16x11 mm Rys. 31. Skupienia kuliste Wavellit Garland Co., Arkansas/USA, 31 x 22 mm Rys. 32. Skupienia nerkowato-groniaste Skorodyt Djebel Debar/Algeria, 60 x42mm Rys. 33. Skupienia typu „szklana głowa" Hematyt Cumberland/Wielka Brytania, 58 x 41 mm Rys. 34. Naloty ziemiste Elyit Lautenthal, Harz/Niemcy, 6x4 mm Rys. 35. Wzrost szkieletowy Miedź rodzima Ajo, Arizona/USA, 40 x28 mm 20 21 Aby oznaczyć dokładnie twardość, należy posłużyć się zestawem ma- łych ziaren tych 10 minerałów, który- mi rysuje się oznaczany minerał lub oznaczanym minerałem są one zary- sowywane. Na przykład, jeśli niezna- ny minerał zarysuje fluoryt, ale on sam zostanie zarysowany apatytem, jego twardość zawiera się między 4 i 5, co określamy jako 4,5. Do przy- bliżonego określenia twardości wy- starczają proste środki: paznokieć, drut miedziany, scyzoryk i okruch szkła. Przy oznaczaniu twardości na- leży zwracać uwagę, aby robić to na świeżych ścianach kryształu lub po- wierzchniach łupliwości. Powierzch- nia kryształu często wykazuje zaniżo- ną twardość z powodu zmian wietrze- niowych. Podobnie oznaczanie twa- rdości skupień drobnoziarnistych czę- sto daje nieprawdziwe wyniki. Barwa. Należy do cech minerałów, które najbardziej przyciągają wzrok. Rozróżnia się tak zwane minerały idiochromatyczne czyli o własnej bar- wie oraz allochromatyczne czyli zaba- rwione. Każdy minerał idiochroma- tyczny ma jedną typową barwę, która służy także jako cecha rozpoznawcza. Minerały allochromatyczne, w stanie czystym bezbarwne, uzyskały swoje zabarwienie z powodu obecności do- mieszek obcych pierwiastków lub de- fektów sieci kryształu. Bezbarwny ko- rund w taki sposób zamienia się dzięki domieszce chromu w cenny czerwony rubin, bezbarwny beryl także z powo- du obecności domieszki chromu w strukturze staje się wysoce cenio- nym zielonym szmaragdem. Ponieważ odróżnianie minerałów barwnych od zabarwionych może być niepewne, stosuje się dla celów identyfikacyjnych zamiast barwy minerału raczej barwę jego rysy, zwaną w skrócie rysą. Rysa. Uzyskuje się ją przez pocią- gnięcie minerałem po niepolewanej białej płytce porcelanowej. Drobne cząstki substancji są ścierane z kry- ształu i możemy zobaczyć na płytce typową, uwolnioną od wpływu domie- szek i zaburzeń sieci barwę sprosz- kowanego minerału czyli jego rysę. Minerały, które makroskopowo mają barwy wyglądające zupełnie podob- nie, mogą mieć całkowicie odmienne rysy. Na przykład trzy minerały o cza- rnej barwie i błyszczącej powierzch- ni: tlenki żelaza magnetyt i hematyt oraz tlenowodorotlenek żelaza goe- thyt mają zupełnie różne rysy, a mia- nowicie odpowiednio: czarną, wiśnio- woczerwoną i brunatną. Luminescencja. Jest to wydzielanie światła, najczęściej widzialnego, przez kryształy pod wpływem różnych czynników (zmian temperatury, nacis- ku, reakcji chemicznych). Jeśli jest wywołana przez promieniowanie Rys. 36. Twardość 1, talk St. Gotthard/Szwajcaria, 37x 55 mm Rys. 37. Twardość 2, gips Eisleben, Harz/Niemcy 54 *80 mm Rys. 38. Twardość 3, kalcyt Elmwood, Tennessee/USA, 33 x49 mm Rys. 39. Twardość 4, fluoryt Meksyk, 40x60 mm Rys. 40. Twardość 5, apatyt Erongo/Namibia, 10 x 15 mm Rys. 41. Twardość 6, ortoklaz Minas Gerais/Brazylia, 67 x 100 mm Rys. 42. Twardość 7, kwarc Herkimer, New York/USA, 30x44 mm Rys. 43. Twardość 8, topaz Thomas Rangę, Utah/USA, 25 x37mm Rys. 44. Twardość 9, korund Sri Lanka (Cejlon), 46 x68 mm Twardość 10, diament (patrz rys. 15) 22 Rys. 45. Blenda skorupowa (sfaleryt) z Alten- bergu kolo Akwizgranu w świetle zwyczajnym, 60* 60 mm ultrafioletowe, nazywa się fluorescen- cją (rysunki 45 i 46). Także te barwne zjawiska używane są jako cechy rozpo- znawcze i mają zastosowanie przy po- szukiwaniu mineralizacji użytecznych, np. scheelitowej. Łupliwość. Jest to własność powodują- ca rozpadanie się kryształów na frag- menty ograniczone mniej lub bardziej płaskimi ścianami pod wpływem dzia- łania mechanicznego, np. uderzenia młotka. Te ściany płaskie odpowiadają najczęściej pospolitym postaciom krys- talograficznym. A zatem sól kamienna (halit) i galena rozpadają się na małe sześciany, fluoryt i diament- na ośmio- ściany. Łupliwość i jej stopień są użyte- cznymi wskazówkami diagnostycznymi. Stopień łupliwości określa się jakościo- wo, np.: wyśmienity (łyszczyki, grafit), doskonały (kalcyt, halit), dobry (fluoryt, sfaleryt), wyraźny (ortoklaz), niewyraź- ny (kasyteryt), brak (kwarc). Minerały bez łupliwości podczas kruszenia dają powierzchnie nieregularne, określane 24 Rys. 46. Ten sam obiekt, żółtozielona fluores- cencja spowodowana przez promieniowanie ultrafioletowe jako przełam z przymiotnikami: musz- lowy skorupowy zadziorowaty itd. Gęstość. Jak wszystkie inne substan- cje, minerały mają określone gęstości. Mogą one być dokładnie zmierzone metodami fizycznymi i wyrażone np. w g/cm3, i wtedy są dobrymi cechami diagnostycznymi. Ale po krótkim ćwiczeniu można w terenie ocenić gęs- tość okazu lub kryształu, „ważąc" w ręku i decydując, czy jest ciężki, średni czy lekki; w ten sposób ułatwia- my sobie oznaczenie. Pseudomorfozy. Zazwyczaj minerały tworzą się w dość dokładnie ograni- czonych warunkach. Diament powsta- je tylko pod bardzo wysokim ciśnie- niem, które odpowiada naciskowi skał nadległych na głębokości około 150 kilometrów. Jeżeli warunki fizyko- chemiczne zmieniają się, pierwotne minerały mogą stawać się nietrwałe i mogą być zastępowane przez inne minerały przy zachowaniu pierwotne- go kształtu (rys. 47). . Zbliźniaczenia. Cechą wielu krysz- tałów, zwłaszcza o niskiej symetrii, jest tworzenie bliźniaków. W tym przypadku dwa lub więcej osobników tego samego rodzaju kryształów zra- sta się zgodnie z określonymi reguła- mi. Utworzony w ten sposób bliźniak osiąga zazwyczaj symetrię wyższą, niż ta, którą ma pojedynczy kryształ. Rysunki 48 i 49 pokazują powstanie i wygląd bliźniaków cynobru. Rys. 47. Pseudomorfoza malachitu po azurycie. W określonych warunkach fizykochemicznych niebieski azuryt CuJOH/COJ^mienia się w zielony malachit Cu2 [(OH) J CO J. Tsumeb/Namibia, 70 x70 mm Parageneza. Dalsza cecha diagnosty- czna, możliwa do stosowania przez osoby nieco bardziej doświadczone to tak zwana parageneza, czyli chara- kterystyczny zespół minerałów, który powstał w trakcie jednego procesu minerałotwórczego. Niektóre para- genezy są bardzo typowe, na przykład kasyteryt z reguły pojawia się z fluorytem, wolframitem i to- pazem. Poza tym niektóre paragene- zy są rzadkie, mało prawdopodobne lub niemożliwe, jak występowanie kwarcu z nefelinem lub kwarcu z oli- winem w jednej skale, wykluczone z powodów chemicznych. Rys. 48. Cynober, bliźniak przerosły dwóch romboedrów. Huna n/Chiny, 28x28 mm Rys. 49. Powstanie bli- źniaka przeroslego z dwóch pojedynczych romboedrów 25 Powstawanie minerałów Jak wszystkie inne obiekty, także mi- nerały są włączone w pewien za- mknięty obieg od powstania do znisz- czenia. Skały mogą być wynoszone dzięki procesom geologicznym z miejsc ich powstania w głębinach Ziemi na jej powierzchnię. Pod wpły- wem czynników atmosferycznych wiet- rzeją one, powstają nowe minerały, które dzięki sile ciężkości i wodom są transportowane, ponownie nagroma- dzane i przykrywane młodszymi osa- dami. Dzięki rosnącemu nadkładowi podwyższają się ciśnienie i tempera- tura, dochodzi do rekrystalizacji daw- nych oraz powstawania nowych mine- rałów. Dalszy wzrost ciśnienia i tem- peratury może spowodować topnienie minerałów i wydzielanie się ognis- topłynnej magmy (nazwa pochodzi od greckiego słowa oznaczającego cia- sto), z której podczas ochładzania po- nownie tworzą się kryształy. W ten sposób zamyka się obieg materii skal- nej. Ze względu na warunki po- wstawania zalicza się minerały do na- stępujących grup genetycznych: 1. Minerały magmowe 2. Minerały osadowe 3. Minerały metamorficzne. Magmowe utwory mineralne. We wnętrzu Ziemi, które ogólnie jest w stanie stałym, w niektórych miejs- cach mogą, dzięki szczególnym fizy- cznym i chemicznym warunkom, pojawiać się stopy skalne (magmy), które mają temperatury od 650 do 1250°C, w zależności od ich składu chemicznego. Owe stopy albo wydo- bywają się na powierzchnię Ziemi tworząc skały wylewne (wulkanicz- ne), albo też pozostają na dużych głę- bokościach, gdzie zastygają w skaty głębinowe (plutoniczne). 26 Już w wysokiej temperaturze podczas nawet nieznacznego ochłodzenia powstają pierwsze kryształy. Są to tak zwane krystalizaty wczesne, z ty- powymi minerałami takimi jak chromit, magnetyt i apatyt. Podczas dalszego obniżania się temperatury zestala się główna masa stopu i po- wstaje skała. Na tym etapie krystali- zacji głównej powstają najważniejsze magmowe krzemiany: oliwin, piro- ksen, bardzo częste skalenie i kwarc. Po krystalizacji głównej pozostaje z magmy pierwotnej tylko niewielka część, tak zwany stop resztkowy. Jest on wzbogacony w liczne pierwiastki rzadkie, które z powodu bardzo małe- go lub bardzo dużego promienia ich atomów nie znalazły dla siebie miejs- ca w strukturach krzemianów ska- łotwórczych. Są to na przykład beryl, bor, cyna, molibden, uran i pierwias- tki ziem rzadkich. Ponadto stop resztkowy zawiera dużo wody i dwu- tlenku węgla, ma zatem małą lepkość i jest bardzo ruchliwy [mobilny). Mo- gą z niego powstawać olbrzymie kry- ształy, także w dużych miarolach. Ta- kie bardzo grubokrystaliczne skały nazywa się pegmatytami. Utworami pegmatytowymi są na przykład cenio- ne przez zbieraczy gemmologów to- pazy, akwamaryny, turmaliny i kwar- ce różowe. Łatwolotne i niekiedy bar- dzo agresywne, silnie reaktywne składniki środowiska pegmatytowego mogą penetrować skały ościenne wzdłuż pęknięć i szczelin, i powodo- wać ich głębokie przeobrażenia. W ten sposób powstają utwory pneu- matoliłyczne, do których zalicza się tak ważne złoża jak nagromadzenia kruszców cyny, wolframu i molibdenu w górnych częściach dużych masy- wów granitoidowych. Poniżej około 500GC stopy resztkowe przechodzą stopniowo w roztwory, składające się głównie z wody, dwutlenku węgla i rozpuszczonych: NaCI, KCI, metali ciężkich jak również Si02. Ten etap krystalizacji minerałów nazywa się hy- drotermalnym. Powstanie dużej części ważnych gospodarczo złóż kruszców metali kolorowych jest związane z działalnością hydrotermalną. Żyły hydrotermalne tworzyły na przykład złoża w Górach Harzu, Górach Krusz- cowych lub w Sudetach. Większość pięknie wykształconych, wartościo- wych kolekcjonersko kryształów po- wstała w warunkach hydrotermalnych. Osadowe utwory mineralne. W warun- kach, jakie panują na powierzchni Zie- mi, skały i liczne minerały ulegają wietrzeniu. Pod wpływem czynników fizycznych, chemicznych i organicz- nych kryształy ulegają rozpuszczaniu, przeobrażeniom oraz są przenoszone na inne miejsca. W ten sposób mogą zostać zniszczone całe masywy grani- toidowe. W czasie tych procesów ze skaleni tworzy się kaolinit, główny składnik kaolinu, surowca do produk- cji porcelany. W klimacie tropikalnym z wietrzejących skał zasadowych powstają ważne ekonomicznie złoża boksytowe i laterytowe, dostarczające surowca do produkcji glinu i żelaza. Minerały, które dzięki swojej odporno- ści chemicznej i dużej twardości ule- gają bardzo powolnemu zniszczeniu, mogą być przenoszone przez wody i gromadzić się w piaskach rzecz- nych i plażowych. Mówi się w takim przypadku o złożach okruchowych, do których zalicza się wiele ważnych wystąpień złota, platyny, diamentów, kasyterytu czy monacytu. Wody trans- portują także rozpuszczone produkty wietrzenia jak chlorki lub węglany, przenosząc je do oceanu. W procesie odparowania słonych wód w lagunach rozpuszczone substancje krystalizują i w ten sposób tworzą się skały ewa- porytowe. Przykłady takiej chemicznej sedymentacji to liczące kilka tysięcy metrów miąższości wapienie kredowe południowych Niemiec, skały węgla- nowe, gipsowe i solne w cechsztynie północnych Niemiec oraz środkowej i północnej Polski czy Zapadliska Przedkarpackiego. Metamorficzne utwory mineralne. Jeś- li skały magmowe lub osadowe dosta- ną się w takie części skorupy ziems- kiej, gdzie panują warunki inne niż podczas ich powstawania, zmieniają się także minerały. Kosztem małych ziarn powiększają się duże ziarna mi- nerałów, niektóre minerały rozpadają się i powstają nowe. Ten proces nazy- wany jest metamorfozą. Odróżnia się metamorfozę regionalną, kiedy duże pogrążone kompleksy skalne podda- wane są działaniu wysokich ciśnień i temperatur, od metamorfozy kontak- towej, będącej wynikiem oddziały- wania gorącej magmy na skały osło- ny. Powstające w taki sposób skały metamorficzne mają pewien typowy wygląd i charakterystyczny skład mi- neralny. Minerały metamorficzne to na przykład granat, sillimanit, andaluzyt, cyanit, staurolit, kordieryt czy we- zuwian. Na podstawie obecności niektórych z nich w skałach można wnioskować o warunkach powsta- wania takich skał. Cyanit powstaje wy- łącznie w skałach, które przeszły przez etap działania bardzo wysokich ciśnień, andaluzyt jest typowym produktem metamorfizmu kontakto- wego. Między 650 a 900°C zachodzi w skałach metamorficznych proces wytapiania (anateksis) stopu krze- mianowego i w ten sposób obieg sub- stancji wchodzi ponownie w etap mag- mowy. 27 Klasa I. Pierwiastki rodzime Chemia. Każdy pierwiastek sktada się z maleńkich części, atomów. Masa jedne- go atomu jest rzędu 10"24g (=0,000 000 000 000 000 000 000 001 g), jego średnica około 10~10 m. Atomy są niepodzielne metodami chemicznymi. Obecnie znane jest 105 pierwiastków i odpowiednio 105 różnych rodzajów atomów. Spośród nich 90 znaleziono dotychczas w przyrodzie, pozostałe otrzymano jedynie w laborato- riach. Częstość występowania różnych pierwiastków w przyrodzie jest bardzo rozmaita. Zewnętrzne części Ziemi (geo- sfery): litosfera, hydrosfera i atmosfera, składają się w przybliżeniu w połowie z tlenu, a w jednej czwartej z krzemu. Większość pierwiastków występuje tylko w postaci związków chemicznych, składa- jących się przynajmniej z dwóch różnych rodzajów atomów. Połączenie chemiczne dwóch lub więcej pierwiastków daje cał- kowicie nową substancję, np. dwa gazo- we pierwiastki tlen i wodór łączą się w ciekły związek chemiczny - wodę (tle- nek wodoru). Różne pierwiastki mają nie- jednakową skłonność do wchodzenia w związki chemiczne, im bardziej są one szlachetne, tym częściej spotyka się je w przyrodzie w postaci rodzimej, jako czysty pierwiastek. Jako rodzime (w więk- szości minerały) spotyka się względnie często 24 pierwiastki. Dzieli się je na metale rodzime: żelazo Fe, kobalt Co, nikiel Ni, platyna Pt, pallad Pd, rod Rh, osm Os, iryd Ir, ruten Ru, miedź Cu, srebro Ag, złoto Au, cynk Zn, ołów Pb, cyna Sn, rtęć Hg; pólmetale i niemetale: arsen As, antymon Sb, bizmut Bi, węgiel C, fosfor P, siarka S, selen Se, tellur Te. Skróty umieszczone po nazwach pierwia- stków są ich międzynarodowymi symbo- lami chemicznymi, pochodzącymi od naj- częściej greckich lub łacińskich nazw, np. Pb od plumbum (ołów). Krystalografia. Metale i ich stopy krystali- zują tworząc struktury (sieci) typu metali, w których węzły są obsadzone przez do- datnio naładowane jony. W zależności od rodzaju sieci każdy jon jest otoczony przez 8 lub 12 sąsiadów. Między nimi poruszają się ujemnie naładowane cząs- tki - elektrony - i utrzymują sieć krysz- tałów w stanie stabilnym. Owa mobilność elektronów jest przyczyną dobrego prze- wodnictwa elektrycznego metali i ich nie- przezroczystości. Ponieważ dodatnie jony mogą przemieszczać się względem siebie także stosunkowo łatwo, metale są giętkie, plastyczne i nie mają łupliwości. Łatwo się polerują i na gładkich powierz- chniach mają silny lustrzany połysk. W sieciach kryształów niemetali znajdują się w zasadzie elektrycznie obojętne ato- my, ułożone w grupy, łańcuchy, pierście- nie lub rusztowania przestrzenne. Ułoże- nie atomów zależy od warunków powsta- wania kryształów. Pojawiają się zatem różne odmiany strukturalne, jak na przy- kład diament (wysokie ciśnienia) i grafit (niskie ciśnienia), dwie odmiany węgla (patrz str. 16117). Półmetale różnią się od metali zaznaczającą się łupliwością i kru- chością. Niemetale są kruche i najczęś- ciej mają połysk metaliczny. Petrologia. Pierwiastki rodzime stanowią jedynie bardzo niewielką część skorupy ziemskiej. Zwiększone zawartości metali rodzimych w złożach mogą pojawić się w wyniku utleniania pierwotnych kru- szców siarczkowych (w tzw. czapach że- laznych). W wyniku wietrzenia złóż pier- wotnych złoto i platyna mogą się groma- dzić w złożach okruchowych. Metale ro- dzime mogą także powstawać w nisko- temperaturowej części procesu pneu- matolitycznego i w warunkach hydrote- rmalnych a z fumaroli niekiedy krystalizu- je siarka rodzima. Srebro rodzime Freiberg, Saksonia/Niemcy, 29 x40 mm 28 Złoto rodzime Au Własności. Złoto nie ma zauważalnej top- liwości, przełam jest zadziorowaty; barwa: 2,5-3 złocistożółte, można met. je rozklepać lub rozwalcować na ba- rdzo cienką folię (0,0001 mm, złoto płatkowe) i wtedy prześwie- ca niebiesko lub zielono. Gęstość czystego złota wynosi 19,3. Rodzime złoto zazwyczaj zawiera domieszkę srebra od 2 do 20% i z te- go powodu jest jaśniejsze. Niekiedy zawiera także domieszkę platyny lub miedzi. Złoto bo- gate w domieszkę srebra (ok. 20%) już przez Pliniusza było nazywane elektrum. Czyste zło- to jest metalem bardzo odpornym na czynniki chemiczne, nie działa na nie tlen powietrza ani kwasy poza wodą królewską (mieszaniną kwasów azotowego i solnego), w której się rozpuszcza. Z reguły spotyka się silnie znie- kształcone kryształy z wygiętymi ścianami i zaokrąglonymi krawędziami i narożami. Na ścianach ośmiościanu często występują figury trójkątne (trygony). Skupienia o powierzchni granulowanej, pierzaste lub drzewiaste, częs- to przerośnięte innymi minerałami, np. arse- nopirytem. Najczęściej jednak złoto jest zbite, narosłe w postaci drutów, subtelnych gałązek, występuje w formie płytek, jako nalot, wpryś- nięcia, luźne nieregularne porowate bryłki, ziarna i łuseczki. Powstawanie. Złoto jest znajdowane w zło- żach pierwotnych oraz w złożach wtórnych okruchowych. Złoża pierwotne to głównie żyły hydrotermalne, szczególnie występujące w starych masywach górskich (stare żyły zło- tonośne). Kruszcowymi minerałami towarzy- szącymi są piryt i arsenopiryt, rzadziej piro- tyn, chalkopiryt, sfaleryt, galena, tetraedryt. Także w skałach wulkanicznych (młode żyły złotonośne) może występować złoto w żyłach i strefach impregnacji. Towarzyszyć mu mogą piryt, sfaleryt, tetraedryt, liczne minerały sreb- ra, tellurki, rzadziej selenki. Ten typ złóż jest obecnie w zasadzie wyeksploatowany, jak na przykład Złoty Trójkąt Siedmiogrodu (Brad, Nagyag, Offenbanya, Nagybanya). Jeżeli skała zawierająca złoto zwietrzeje, złoto transporto- wane jest z produktami wietrzenia i nagroma- dza się razem z innymi minerałami ciężkimi w okruchowych złożach wtórnych. Występowanie. Starożytni Rzymianie uzyski- wali złoto między innnymi z aluwiów Renu; jeszcze w 1874 r. zawartość złota wynosiła w nich 1 g na tonę. Gorączka złota w Kalifornii w roku 1849 była spowodowana odkryciem złota w złożu okruchowym doliny Sacramento. Podobne złoża znaleziono w okręgu Klondike nad Jukonem na Alasce. W roku 1851 złoto zostało odkryte w Australii. Ogromnym kopal- nym i zmetamorfizowanym okruchowym złożem złota jest Witwatersrand koło Jo- hannesburga w RPA. Także rejon gór Ałdan na Syberii dostarcza dużych ilości złota. Mo- ther Lode w Kalifornii i Berezowsk na Uralu są przykładami pierwotnych złóż złota. Słynne są piękne okazy złota z Verespatak w Siedmio- grodzie. W Polsce niewielkie ilości złota wydo- byto w Tatrach i w Złotym Stoku. Drobne ziar- na można znaleźć w piaskach rzek Dolnego Śląska. Złoto towarzyszy też rudom miedzi regionu Legnica-Głogów. Zastosowanie. Złoto jak żaden inny metal wpływało na losy wielu narodów, było symbo- lem władzy. Imiona Tutenchamona (jego sar- kofag z czystego złota waży 110 kg) i Cortesa, nazwy Aztekowie i Inkowie, jak również bada- nia średniowiecznych alchemików są nierozłą- cznie związane ze złotem. Ocenia się, że w dziejach ludzkości wydobyto 80000 t złota; obecny światowy stan posiadania tego metalu wynosi około 75000 t, prawie po połowie w państwowym i prywatnym władaniu. W 1989 roku produkcja światowa wyniosła 14501. Zło- to obecnie jest używane do celów tezauryza- cyjnych, jako metal monetarny, do produkcji stopów szlachetnych, biżuterii, w protetyce dentystycznej i do aparatury chemicznej i ele- ktronicznej. Na górze, po lewej: złoto rodzime Abrudbśnya/Rumunia; 12x16 mm Na górze, po prawej: złoto rodzime Musariu, Siedmiogród/Rumunia; 50x38 mm Na dole: złoto rodzime Brad, Siedmiogród/Rumunia; 46x33 mm 30 Srebro rodzime Ag w Własności. Przełam jest zadziorowaty (patrz miedź), metal jest bardzo plastyczny, jego gę- stość wynosi 10,5; barwa: srebrzystobiałe, w bardzo cienkich warstewkach prześwieca niebiesko; powierzchnia srebra ma często na- loty żółtawe, brunatne, szare lub czarne. Czę- sto spotykane kryształy idiomorficzne są zazwyczaj zniekształcone a ściany - z załama- niami. Spotyka się dendrytowe i pierzaste for- my wzrostu (drzewka srebrne), rozgałęzienia pod kątem prostym (zrosty równoległe) i pod kątem 60° (zbliźniaczenia). Srebro często wy- stępuje w formach zbitych, w gniazdach, wpry- śnięte lub jako naloty; w formie blach, płytek, zaokrąglonych i kanciastych porowatych bryłek, poza tym wygięte w kształcie loków, kosmate powłoki podobne do runa, mchu oraz włosowate. Znane są pseudomorfozy po argentycie, proustycie i stephanicie. Rodzime srebro zawiera często domieszki złota, rtęci (porównaj landsbergitj, miedzi, rzadziej platy- ny, antymonu i bizmutu. Powstawanie. Srebro w małych ilościach znajduje się w strefach cementacji oraz utle- niania żył hydrotermalnych. Złoża te są już dzisiaj w większości wyeksploatowane. Sreb- ro rodzime współwystępowało tam z innymi kruszcami srebra, galeną i cerusytem. Powstanie większych złóż srebra rodzimego było zawsze związane z warunkami hydroter- malnymi. Dlatego srebro rodzime może współwystępować: a) z siarczkami, zeolitami, kalcytem, barytem, fluorytem i kwarcem. Ta parageneza jest typowa dla Kongsbergu w Norwegii, gdzie srebro eksploatowano przez kilka stuleci i znajdowano wspaniałe okazy srebra rodzimego, np. kryształy o gru- bości do 10 cm i kilkunastokilogramowe bry- ły; b) z arsenkami, siarczkami i bizmutem rodzimym, jest to parageneza typowa dla Freibergu i Schneebergu w Saksonii; c) z ura- ninitem i minerałami kobaltu i niklu, jak na przykład w Jachymovie w Czechach. Występowanie. Poza wymienionymi miejs- cami, srebro wydobywano w Górach Harzu (St. Andreasberg), Czechach, Austrii, Hiszpa- nii, Francji, Anglii i Rosji. Srebro często wy- stępuje z galeną, dlatego poszukiwano złóż galeny, aby z nich uzyskiwać srebro, np. w Wiesloch w Badenii (Niemcy). Do bogactwa starożytnej Grecji przyczyniła się eksploata- cja srebronośnej galeny w Laurion. Duże zło- ża srebra znane są w Meksyku, Kanadzie i Boliwii. W Polsce niewielkie ilości srebra stwierdzono na Dolnym Śląsku oraz w Tat- rach. Zastosowanie. Srebro jest metalem ważnym gospodarczo. Stosuje się je do celów fotogra- ficznych, jubilerskich, produkcji przedmiotów użytkowych (sztućce, zastawa) i ozdobnych, w przemyśle elektronicznym i dla celów me- dyczno-terapeutycznych oraz w technologii chemicznej. Jako metal monetarny zostało w zasadzie wyparte przez nikiel i miedź. W1989 r. produkcja światowa wyniosła 10900 ton, w tym główni producenci to ówczesny ZSRR (1390 ton) i Meksyk (1440 ton). Minerały podobne. Srebro można pomylić z antymonem rodzimym, jest jednak od niego bardziej miękkie. Na górze, po lewej: srebro rodzime Kopalnia Himmelsfursl, Freiberg, Saksonia/Niemcy; 40x55 mm Na górze, po prawej: srebro rodzime Freiberg, Saksonia /Niemcy; 4U57 mm Na dole: srebro rodzime Kongsberg/Norwegia, 125x88 mm 32 Miedź rodzima Cu Własności. Jeżeli pociągnie się palcem po skale zawierającej miedź rodzimą, skóra palca jest zaczepia- na, ponieważ miedź ma przetam zadzio- rowaty. Miedź jest bardzo plastyczna, jej gęstość zawiera się między 8,3 i 8,9; barwa: różowa, często na powierzchni nalot czerwonobrunatny, bruna- tny, czarny, zielony lub niebieski; cienka folia prześwieca zielono. Kryształy idiomorficzne są często silnie znieksztatcone. Skupienia o powierzchni granulowanej, drzewiaste (wzrost dendrytowy), zbite, wpryśnięcia, nalo- ty, blaszki i brytki. Powstawanie. Miedź tworzy się na granicy stref utleniania i cementacji, gdzie właśnie utworzone bogate kruszce siarczkowe miedzi ulegają działaniu tlenu. Współwystępuje z ku- prytem i chalkozynem. Niekiedy bywa znajdo- wana w pokrywach bazaltowych, brekcjach Rtęć rodzima Hg Własności. Rtęć jest substancją ciekłą, nie jest zatem minera- łem. Występuje jako cynowobiałe kuleczki na cynobrze. Gęs- tość: 13,5. Przy ude- rzeniu skały zawiera- jącej rtęć metal ten wycieka kroplami. Krys- talizuje poniżej -38,9°C w postaci ośmiościa- nów i kryształów igiełkowych. Jej pary są bar- dzo trujące! Powstawanie i występowanie. Pojawia się sto- sunkowo rzadko, głównie w strefach utleniania złóż cynobru oraz w pobliżu wulkanów. Klasy- czne wystąpienia to Moschellandsberg w Pala- tynacie/Niemcy, Almaden/Hiszpania, Włochy. Zastosowanie. W technice pomiarowej, elekt- rotechnice, medycynie, do otrzymywania złota i srebra, do produkcji farby okrętowej. Na dole, po lewej: rtęć rodzima Moschellandsberg, Palatynat/Niemcy; W x 14 mm i w złożach okruchowych. Występowanie. W Polsce znaleziona w Miedzianej Górze koło Chęcin, Bronowie i Starej Górze koło Jawora i w dolnośląskich czarnych łupkach miedzionośnych (dendryty). Pokryta malachitem znana z kopalni Kausers- teimel w Siegerlandzie (Niemcy), ponadto z Saksonii (Zwickau, Schneeberg), Czech, Wę- gier, Hiszpanii (Rio Tinto), Węgier, Rosji (Bo- gosławsk). Ogromne skupienia kryształów wa- żące ponad 400 t znajdowano w Michigan (USA). Zastosowanie. Jako druty w elektrotechnice, blacha do krycia dachów, rury do wody, ogrze- wania, w stopach jak mosiądz, brąz i srebro jubilerskie. Na górze, po lewej: miedź rodzima Kopalnia Wingertshard, Niederhófels, Sieg/Niemcy: 30*42 mm Na górze, po prawej: miedź rodzima z mala- chitem Kopalnia Wolf, Herdorf, Sieg/Niemcy Landsbergit Ag Hg Landsbergit jest na- turalnym stopem (a- malgamatem) srebra i rtęci. Często spo- tyka się bardzo pię- kne, bogate w ściany kryształy sześcienne lub ośmiościenne, ale też ziarna, zbite masy oraz naloty. Jasno- srebrzystoszary. Przełam muszlowy, dość kru- chy do kowalnego. Gęstość: około 14. Lands- bergit pojawia się w niektórych złożach cynob- ru, rtęci oraz srebra. Już w 1783 roku dono- szono o krysztale wielkości ziarna grochu, znalezionym w kopalni Caroline koło Moschel- landsberg w Palatynacie, potem stwierdzono go w Szwecji (Sala), Norwegii (Kongsberg) i na Węgrzech (Szlana). Jego odpowiednik syntetyczny jest stosowany obecnie do wypeł- niania ubytków w zębach. Na dole, po prawej: landsbergit Moschellandsberg, Palatynat/Niemcy: 6x9 mm 34 Żelazo rodzime Fe L Własności. Kryształy mm 1 idiomorficzne nie są znane, metal wystę- puje w skupieniach zbitych, jako wpryś- nięcia, ziarna, łuse- |pF czki, krople, gruzełki. Przetam zadziorowa- ty, gęstość: 7,9. Barwa: stalowoszare do czar- nego; silnie magnetyczne. Żelazo zawiera za- wsze nieco niklu, czasem małe zawartości kobaltu, miedzi, manganu, siarki i węgla. Powstawanie. Żelazo rodzime pojawia się bar- dzo rzadko w przyrodzie, zwłaszcza, że reagu- je ono szybko z tlenem powietrza. Poza wy- stąpieniami ziemskimi, znajduje się ono także w meteorytach. Występowanie. Ziemskie: bryły żelaza o roz- miarze do 30 cm i masie do 5 kg są znane z bazaltu w Buhl koło Kassel (Niemcy). Bryły miały gąbczastą strukturę, w porach znajdo- wały się krzemiany. W Chrifak na Grenlandii natrafiono w bazalcie na bryłę żelaza o masie Arsen rodzimy As ^^^ Idiomorficzne krysz- ^*M jj^, fały rzadkie, z reguły ¦ wklęsłoskorupowe skupienia z nerko- watą górną powierz- ¦L¦ chnią. pojedyncze ij||9 cienkie skorupy nie- ^^^^^^^ kiedy dają się od- dzielać. Lupliwość w jednym kierunku dosko- nała. Barwa: ołowianoszary; gęstość: 5,7. Pod- czas topnienia i kucia wydziela zapach czosn- ku (jest to zapach arszeniku). Arsen jest trują- cy! Występuje jako minerał hydrotermalny w żyłach kruszcowych w Górach Harzu (St. Andreasberg), Górach Kruszcowych (Schne- eberg), Freibergu, Szwarcwaldzie (Wittichen) w Niemczech, w Pribramie i Jachymovie (Cze- chy); w kopalni w Kowarach (Dolny Śląsk) z jednej żyły wyeksploatowano 11 t arsenu. Stosuje się do zwalczania insektów, w medy- cynie i jako składnik stopów. Na dole, po lewej: arsen rodzimy St. Andreasberg, Harz/Niemcy; 38x53 mm 25 t obok mniejszych skupień i impregnacji. Meteorytowe: obok meteorytów kamiennych występują także meteoryty żelazne, składają- ce się w przeważającej części z żelaza rodzi- mego o domieszce niklu do 20%. Jeżeli po- wierzchnię meteorytu żelaznego podda się trawieniu kwasem, ujawniają się charakterys- tyczne „figury Widmanstattena" z przecinają- cych się listewek. Zastosowanie. Żelazo jest najczęstszym i naj- ważniejszym metalem ciężkim. Dla celów hut- niczych eksploatowane są jednak rudy tlenko- we i węglanowe. Surówka i stal są niezmier- nie ważnymi produktami, produkcja hutnicza żelaza w 1989 roku wyniosła 524 min ton. Na górze, po lewej: żelazo meteorytowe z fi- gurami Widmanstattena Turtle River, Minnesota/USA; 46x65 mm Na górze, po prawej: ziemskie żelazo rodzime Buhl kolo Kassel/Niemcy, 62x88 mm Bizmut rodzimy Bi -^s§k Idiomorficzne krysz- flfck taty rzadkie, prążko- wany, drzewiasty, pierzasty, jako płytki, ¦ blaszki lub ziarnisty. Syntetyczne kryształy często bardzo ładne, -------~*W ze ścianami schod- kowymi. Lupliwość doskonała oraz wyraźna, kruchy, nieco kowalny. Gęstość: 9,8; barwa: srebrzystobiały z różowawym odcieniem, czę- ste mosiężnożółte lub pstre barwy naleciałe. Hydrotermalny. Występuje w żyłach krusz- cowych Schneebergu, Jachymova (Góry Kruszcowe), Wittichen (Szwarcwald), Pozobl- anco (Hiszpania), Miedzianki i Kletna (Polska). Składnik łatwotopliwych stopów (np. metal Wooda) oraz preparatów medycznych. Su- rowiec do produkcji pierwiastka polonu. Na dole, po prawej: bizmut rodzimy Schneeberg, Saksonia /Niemcy; 33x46 mm 36 Grafit C Własności. Odmiana węgla stabilna na po- wierzchni Ziemi, najczęściej zbite blaszkowe lub łuse- czkowe masy, rzadko w postaci sześcioką- tnych płytek. Grafit ma typową sieć warstwową, i w kierunku rów- noległym do tych warstw wykazuje doskonałą łupliwość. W połączeniu z niską twardością daje to bardzo silną ścieralność. Nazwa wy- wodzi się od greckiego słowa grapho - piszę. Gęstość: 2,25. Powstawanie i wystąpienia. Najważniejsze złoża powstały przez zmetamorfizowanie skał z substancją węglistą pochodzenia organi- cznego. Metamorfizm regionalny i kontaktowy dały nagromadzenia grafitu w postaci pokła- dów, gniazd i soczew w łupkach krystali- cznych, marmurach i kwarcytach. Częste przejścia do węgli (Las Bawarski, Styria, Fin- landia, Syberia, w Polsce np. okolice Kudowy). Pojawia się także w formie wypełnień szczelin w pegmatytach lub skałach kontaktowo-meta- somatycznych (Aliberowsk w Rosji, Sri Lanka, Travancore, w pd. Indiach). Grafit powstał tam przez redukcję dwutlenku węgla uwolnionego z wapieni. Spotykany jako migotliwy pigment lub grudki w meteorytach. Wysokociśnieniową odmianą węgla jest diament; jego pojedyncze kryształy znaleziono w Europie w Czechach i w aluwiach na Ukrai- nie z granatem. Opis diamentu znajduje się na str. 17; patrz także rys. 14 i 16. Zastosowanie. Około 1550 roku odkryto złoże grafitu Borrowdale w Cumberland (Wlk. Bryta- nia) i zastosowano go do produkcji ołówków. Z grafitu produkuje się tygle do stapiania, elektrody, smar, farby oraz używa się go w te- chnice nuklearnej jako moderatora. Minerały podobne. Podobny jest molibdenit ale ma niebieskawy odcień. Na górze: grafit Stare Mesto, Morawy/Republika Czeska; 21 x 15 mm Siarka rodzima S Własności. Występuje w przyrodzie w dwó- ch odmianach: siarka jednoskośna powsta- je pod normalnym ci- śnieniem w tempe- raturze powyżej + 95,6°C, ale przy ob- niżeniu temperatury szybko przechodzi w od- mianę rombową. Ta trwała w warunkach nor- malnych siarka rombowa tworzy piękne, boga- te w ściany kryształy narosłe, często powle- czone bituminami lub zawierające inkluzje cieczy organicznych. Przełam muszlowy; bar- dzo krucha, pęka przy zmianach temperatury, w kryształach mogą tworzyć się wewnętrzne rysy już przy dotyku. Gęstość: 2,0; barwa: mio- dowa do woskowożółtej, żółtawobiała; prze- zroczysta do całkowicie mętnej. Powstawanie i wystąpienia. 1. Wulkaniczna, powstaje przez rozkład siarkowodoru z eksha- lacji w wysokiej temperaturze. Występuje na obszarach istnienia czynnych i wygasłych wul- kanów (Eifel w Niemczech, Vulcano we Wło- szech, Japonia, Indonezja). 2. Osadowa, two- rzy się przez redukcję siarczanów (gipsu) przez węglowodory z udziałem bakterii anae- robowych, współwystępuje z celestynem, barytem, gipsem, strontianitem, kalcytem (Tar- nobrzeg, Polska; Agrigento, Sycylia). Zastosowanie. Około połowy światowej produ- kcji związków siarki pochodzi z siarki rodzi- mej. Służy ona do produkcji kwasu siarkowe- go, środków ochrony roślin, prochu czarnego, wulkanizacji kauczuku. Na dole: siarka rodzima Sycylia; 120x85 mm 38 39 Klasa II. Siarczki i pokrewne Chemia. Siarczki są solami kwasu siarkowodorowego H2S. Jeden lub kil- ka atomów metalu wiąże się z je- dnym albo paroma atomami siarki. Siarczki tworzą najczęściej nastę- pujące metale: żelazo Fe, kobalt Co, nikiel Ni, miedź Cu, srebro Ag, cynk Zn, rtęć Hg, ołów Pb. Na miejscu sia- rki mogą się pojawić pokrewne jej własnościami pierwiastki, a mianowi- cie: selen Se, tellur Te, arsen As, antymon Sb, bizmut Bi. Związki che- miczne, które wówczas powstają, określa się za pomocą międzyna- rodowego wzoru chemicznego, składającego się z symboli pierwiast- ków, tworzących te związki. Przykład: chalkopiryt CuFeS2 Ze wzoru chemicznego można odczy- tać: 1) jakie pierwiastki biorą udział w budowie danego związku chemicz- nego, 2) w jakim stosunku atomowym (stąd możliwe obliczenie stosunku wagowego) te pierwiastki w owym związku występują. Zatem minerał chalkopiryt składa się z miedzi, żela- za i siarki w stosunku atomowym 1:1:2 (63,54g miedzi:55,85g żela- za :64,12g siarki). Krystalografia. Związki chemiczne naturalnego pochodzenia, należące do tej klasy wyróżniają się metalicz- no-kruszcowym wyglądem, dużą gęs- tością, zazwyczaj są nieprzezroczy- ste i przewodzą prąd elektryczny. Te cechy wskazują, że w ich strukturze istnieją wiązania między atomami po- dobne do wiązań w strukturze metali (wiązania metaliczne). Petrologia. Minerały tej klasy wy- stępują głównie w złożach kruszców związanych z działalnością mag- mową a także w meteorytach. Tworzą one najistotniejsze gospodarczo złoża i wydobywano z nich kruszce tak ważnych metali jak srebra, mie- dzi, rtęci, cynku, ołowiu oraz piryt, źródło związków siarki. Z całą pe- wnością największe nagromadzenia minerałów platyny tego typu występu- ją w magmowych złożach kompleksu Busłweld w Republice Południowej Afryki. Ogromne ilości siarczków (i pokrewnych związków) niklu i miedzi znajdują się w złożach Sudbury w prowincji Ontario w Kanadzie. Re- jon Freibergu zawierał setki żył, wy- pełnionych w dużej części kruszcami siarczkowymi. Uważane za najbogat- sze w Europie złoże cynku i ołowiu zawiera hydrotermalne minerały siar- czkowe - jest to Trepća w Serbii (Ju- gosławia). Przypowierzchniowe czę- ści złóż siarczkowych są zazwyczaj zwietrzałe, czyli przeobrażone chemi- cznie. Siarczki rozkładają się i reagu- ją pod wpływem wód powierzch- niowych oraz atmosfery, przechodząc w barwne tlenki, wodorotlenki, węgla- ny, siarczany i fosforany. Tworzy się tak zwana czapa żelazna złoża siar- czkowego. Większość metali kolo- rowych przechodzi przy tym do roz- tworu i tworzy nieco głębiej strefę wzbogacenia zwaną strefą cemen- tacji, która okruszcowana jest wtórny- mi siarczkami. Typowym przykładem jest złoże Tsumeb w Namibii. Aż na głębokości 800 metrów nagromadziły się szczególne bardzo pierwiastki: german i gal, a także pospolita miedź jako siarczki w strefie o wielometro- wej miąższości. Piryt Kopalnia Friedrich Wilhelm, Herdorf. Sieg/Niemcy; 32x45 mm 40 Dyskrazyt Ag3Sb Bornit Cu5FeS„ 5 4 Dyskrazyt jest jed- nym z rzadszych kru- szców srebra. Kry- ształy najczęściej są tabliczkowe lub płyt- kowe, pseudoheksa- gonalne i nie prążko- wane. W stanie świeżym ma silny metaliczny połysk i barwę srebrzystobiałą z brunatną rysą. Częste naloty powierzchniowe szare do brunatnych. Gęstość bardzo wysoka: 9-10, łupliwość w dwóch kie- runkach. Występowanie. Dyskrazyt pojawia się w żyłach srebronośnych z kruszcami arseno- wymi i antymonowymi. Ważne miejsca wystę- powania to St. Andreasberg w Górach Harzu, Wolfach w górach Szwarcwald (Niemcy), Mar- kirch w Wogezach (Francja) i Harmsarvet (Szwecja). Na górze, po lewej: dyskrazyt w saffbrycie St. Andreasberg, Harz/Niemcy; 17x24 mm Spotyka się skupienia zniekształconych kry- ształów, zazwyczaj jednak są to zbite masy. Przełam: mu- szlowy, barwa na świeżym przełamie: różowobrunatny, na- tychmiast pojawiają się pstre barwy naleciałe (barwy gołębiej szyi). Gęstość około 5. Występowanie. Rzadko magmowy, częściej pegmatytowo-pneumatolityczny i hydrotermal- ny, powstaje przez rozpad roztworów stałych z chalkopirytem (Miedzianka, Kowary na Dol- nym Śląsku, Polska; duże kryształy w żyłach typu alpejskiego - Venediger w Austrii), osa- dowy w łupkach miedzionośnych na Dolnym Śląsku (Polska) oraz Mansteldu (Niemcy). W stanie świeżym podobny do pirotynu i nikie- linu, barwy naleciałe podobne u kowelinu i chalkopirytu. Na górze, po prawej: bornit Oberschlema, Saksonia /Niemcy; 70 x 100 mm Chalkozyn Błyszcz miedzi Cu S Własności. W przyrodzie występuje kilka mo- dyfikacji siarczku miedzi o składzie podanym lub zbliżonym. Wykształcenie kryształów jest często pseudoheksagonalne z powodu wielo- krotnych zbliźniaczeń. Występują trojaki prze- rosłe lub bliźniaki w formie prostopadłora- miennego krzyża. Pospolite są także masy zbite, ziarniste i upakowane. Barwa: ciemny ołowianoszary, zazwyczaj z matowym nalo- tem, często niebieskiej lub zielonej barwy. Przełam muszlowy; kruchy. Gęstość około 5,6. Powstawanie i wystąpienia. Z roztworów hyd- Na dole, po lewej: chalkozyn Bristol, Connecticut/USA; 28x40 mm rotermalnych w Męcince i Starej Górze (Dolny Śląsk, Polska), Butte (Montana, USA), Tsumeb (Namibia). Częsty w strefach cementacji mie- dzionośnych wystąpień siarczkowych. Ważne wystąpienia to Miedzianka (Din. Śląsk, Pols- ka), Bingham (Utah, USA), Ray (Floryda, USA), Bisbee (Arizona, USA), Kounrad (Rosja), Re- druth, (Kornwalia, Wlk. Brytania); także w łup- kach miedzionośnych regionu legnicko-gło- gowskiego (Polska) oraz mansfeldzkiego (Nie- mcy). Minerały podobne. Digenit Cu9Ss jest niebieski do czarnego, stromeyeryt (Ag, Cu)2S ma bar- wę stalowoszarą. Na dole, po prawej: chalkozyn Redruth, Kornwalia/Wielka Brytania; 18x25 mm 42 43 Argentyt Błyszcz srebra Ag2S Własności. Argentyt jest wysokotemperatu- rową odmianą substancji Ag2S, jego dolna granica trwałości wynosi 179°C, poniżej której przechodzi w jednoskośny akantyt. Kryształy najczęściej sześcienne lub ośmiościenne, spotyka się bliźniaki przerosle; skupienia ząb- kowane do włosowatych, kryształy zdeformo- wane i skręcone. Barwa: czarniawoszary. Gę- stość: 7,3. Przełam: muszlowy; minerał dosko- nale daje się kroić nożem. Powstawanie i wystąpienia. Ważny pierwotny kruszec srebra wydobywany od starożytności. Argentyt występuje samodzielnie w żyłach ga- lenowych oraz jako odmieszania w galenie w postaci łuseczek; często towarzyszy mu proustyt. W Polsce znany z żył w Miedziance, Kowarach i Kletnie (Sudety), występował w ży- łach hydrotermalnych Freibergu (Saksonia, Niemcy), Górach Kruszcowych (Schneeberg, Annaberg w Niemczech, Jachymov w Cze- chach), Kongsbergu (Norwegia). Bogate złoże Comstock Lode w Nevadzie (USA) zawiera zbity i pylasty argentyt. Szczególnie piękne kryształy występują w Guanajuato (Meksyk), a bardzo duże - w Pfibram (Czechy). Znane od dawna złoża argentytu są obecnie wyeks- ploatowane, argentyt był w nich związany ze strefą cementacji. Minerały podobne. Od galeny łatwo odróżnić argentyt na podstawie jego małej twardości. Na górze, po lewej: argentyt Freiberg, Saksonia/Niemcy; 18x25 mm Maucheryt N „As8 ^nra Kryształy idiomorfi- czne są bardzo rza- Kisi tfs dkie, pojawiają się lilllsiiit^ płaskie kwadratowe 5 płytki i strome proste met piramidy podwójne; >- ładne okazy znajdo- wano w Górach Ha- rzu. Najczęś ;iej jest jednak zbity (Anarak/lran), występuje w paragenezie z kal- cytem, nikielinem, kobaltynem i chloantytem (łupki miedzionośne Zagłębia Legnicko-Głogo- wskiego/Polska i Mansfeldu/Niemcy; Bou Az- zer/Maroko). Barwa: biały z różowawym odcieniem, bardzo częste czerwonawoszare naloty. Maucheryt spotyka się w hydrotermal- nych żyłach kruszców kobaltowo-niklowo-ar- senowych obok nikielinu, chloantytu i kalcytu. Na dole, po lewej: maucheryt Eisleben, Góry Harzu/Niemcy; 18x25 mm Na górze, po prawej: argentyt Chanarcillo/Chile, 43x60mm Argentopiryt AgFe3S5 Argentopiryt wystę- puje rzadko; podobny do sternbergitu (o zbliżonym składzie chemicznym), od którego można go od- różnić, gdy zbity, me- todami rentgenowski- mi, wykrywając w ten sposób różnice w sieci kryształów. Znane są kryształy przekraczające 2 mm; brak łupliwości; pseudoheksagonalne trojaki przerosłe podobne do pirotynowych. Barwa: stalowoszary do złocistobrunatnego, często z metalicznie połyskującymi pstrymi barwami naleciałymi. Występuje w małych ilo- ściach w kruszcowych żyłach srebronośnych (St. Andreasberg, Schneeberg, Marienberg w Niemczech, poza tym w Peru i Meksyku) Podobny sternbergit ma dobrą łupliwość i niż- szą twardość (1-1,5). Na dole, po prawej: argentopiryt St. Andreasberg, Góry Harzu/Niemcy; 3x5mm 44 45 Sfaleryt Blenda cynkowa ZnS 3,5-4 met. Własności. Sfaleryt występuje często w postaci pięknych kryształów, które by- wają zbliżniaczone, zniekształcone, z wy- pukłymi ścianami. Zbliżniaczenia powo- dują pojawienie się na kryształach kątów wklęsłych a w przypadku zbliźniaczeń polisyn- tetycznych powierzchnie łupliwości sprawiają wrażenie prążkowanych. Sfaleryt jest znajdo- wany również w skupieniach zbitych, kostko- wych, grubo- do drobnoziarnistych, rzadziej promienistych; spotyka się także zbite skało- twórcze masy oraz odmiany pylaste. W wykształceniach gruboskorupowych i cien- kich naskorupieniach (blendy skorupowe) oprócz sfalerytu niekiedy występuje wurtzyt, Lupliwość doskonała według dwunastościanu rombowego, gęstość czystego ZnS wynosi 4,06. Połysk: diamentowy, w drobnoziarnistych i pylastych odmianach - półmatowy do mato- wego. Barwa: czysty sfaleryt jest bezbarwny [cleiofan), w przyrodzie jednak obecność do- mieszek, najczęściej żelaza, ponadto kadmu i manganu, powoduje zabarwienie. Niskie za- wartości Fe wywołują zabarwienie żółte i mio- dowe, niekiedy brunatne lub intensywnie czer- wone (blenda rubinowa). Wysokie zawartości Fe nadają zabarwienie ciemnozielone do cza- rnego (marmatyt). W sfalerycie mogą wystę- pować także inne domieszki, niekiedy pierwia- stki rzadkie, których odzyskiwanie jest intere- sujące dla przemysłu, jak np. In, Ga, Tl, Hg, Cu, Sn, Pb, Ag, Au. Przy pocieraniu o niepole- waną płytkę porcelanową sfaleryt wydziela za- pach siarkowodoru (zepsutych jajek), co może być pomocniczą cechą rozpoznawczą. Powstawanie i wystąpienia. Sfaleryt występuje prawie zawsze z galeną i pojawia się w wielu typach złóż kruszców. Jest obecny we wszyst- kich zawierających siarczki skałach głębi- nowych jako składnik śladowy. W złożach peg- matytowo-pneumatolitycznych, np. żyłach cynonośnych (Hagendorf, Niemcy) pojawia się, jako minerał hydrotermalny wysokotem- peraturowy, sfaleryt bogaty w żelazo tego sa- mego pochodzenia występuje w żyłach na Do- lnym Śląsku w Polsce (Boguszów, Jabłów. Złoty Stok, Kowary, Czarnów, Przecznica), w Niemczech (Schwarzenberg, Saksonia; Bo- denmais, Bawaria); ładne kryształy pochodzą z Trepćy (Serbia, Jugosławia). Gospodarczo najważniejszymi wystąpieniami są złoża hyd- rotermalne żyłowe, gniazdowe, warstwowane i metasomatyczne w skałach węglanowych (dolomitach, rzadziej wapieniach). Ten typ złóż jest lub był eksploatowany na obszarze śląsko-krakowskim (regiony: olkuski i chrzanowski oraz już bez czynnych kopalń - bytomski), w USA w basenie Missisipi, w Ir- landii, Hiszpanii, Austrii i Niemczech. Znaczenie i zastosowanie. Dawniej, gdy cynk nie był znany, górnicy sascy i hercyńscy nazy- wali sfaleryt blendą, czyli rudą, która mami i zwodzi, obiecując metal, a nie dając go. Nawet słynny specjalista górniczy Agricola (XVI w.) uważał sfaleryt za kruszec ołowiu. Dopiero w XVIII w. szwedzki chemik Brandt rozpoznał w nim ważny kruszec cynku, a w XIX w. opracowano technologię hutnicze] produkcji tego metalu. Jego światowa produk- cja w 1989 roku wyniosła 6,13 min t. Cynk jest składnikiem mosiądzu i innych stopów, w du- żych ilościach używa się go do antykorozyj- nego cynkowania żelaza, do produkcji ele- mentów galwanicznych, środków ochrony roś- lin i preparatów medycznych. Na górze: sfaleryt na dolomicie Binntal Szwajcaria; 32x23 mm Na dole: sfaleryt z galeną i syderytem Horhausen, Sieg Niemcy; 18 x 13 mm 46 47 Chalkopiryt CuFeS2 Własności. Kryształy rzadko osiągają wiel- kość 1 cm, ale zazwy- czaj są dobrze wy- kształcone. Pojedyn- cze kryształy przy- bierać mogą pokrój kulisty, ale typowe jest wykształcenie klinowate. W wielu osobni- kach chalkopirytu występują zbliźniaczenia przerosłe, m.in. cykliczne pięcioraki, które wy- glądają jak pojedyncze kryształy o zała- manych ścianach i krawędziach. Znane są kryształy silnie zniekształcone. Najczęściej je- dnak występuje ten minerał jako zbity kruszec, często wypełniający fugi w skałach, niekiedy jako naloty; rzadko groniasty lub nerkowaty. Lupliwość: zła. Gęstość: 4,2-4,3. Barwa: mo- siężnożółty z zielonawym odcieniem, złotoźół- ty, czarny, barwy naleciałe niejednakowe na różnych ścianach. Dość częste prawidłowe zrosty ze sfalerytem, ponieważ obydwa mine- rały mają podobne struktury kryształów. Z te- go samego powodu kryształy tetraedrytu by- wają pokryte cienką powłoką chalkopirytu (Clausthal-Zellerfeld w Górach Harz, Niemcy lub Kornwalia w Wlk. Brytanii). W wysokotemperaturowych hydrotermalnych pniach, żyłach i soczewach częste są jego subtelne przerosty z pirytem. Złoża siarczko- we Róros, Lókken, Sulitelma (Norwegia), Fa- lun (Szwecja) i Agordo (pn. Włochy) zawierają chalkopiryt silnie zmetamorfizowany. W nie- mal wszystkich utworach hydrotermalnych jest on minerałem towarzyszącym a niekiedy głó- wnym, np. w Miedziance Świętokrzyskiej, oraz na Dolnym Śląsku. Także osady, np. miedzio- nośne łupki węgliste Okręgu Legnicko-Głogo- wskiego w Polsce lub w Mansfeld (Niemcy) bywają bogate w chalkopiryt; znany jest ze skał osadowych w Rammelsbergu (Góry Harz, Niemcy), Ergani Maden nad Tygrysem (Turc- ja), Rio Tinto (Hiszpania). W miejscach tych był on lub jest eksploatowany. Podczas wiet- rzenia wytwarza się czapa żelazna z wtórnymi siarczkami miedzi w strefie cementacji oraz malachitem w strefie węglanowej. Piękne kry- ształy pochodzą z żył w Siegerlandzie oraz w rejonie Freibergu w Saksonii (Niemcy) i w okolicach Markirch w Alzacji (Francja). Znaczenie i zastosowanie. Eksploatowany od dawna, np. w Rammelsbergu (Góry Harz), w Falun (Szwecja), dziś jest najważniejszym kruszcem miedzi. Powstawanie i wystąpienia. Chalkopiryt poja- wia się jako tak zwany minerał przechodni w złożach rozmaitego pochodzenia i jest jed- nym z ich najpospolitszych składników. Prawie we wszystkich skałach głębinowych jest obecny z magnetytem i pentlandytem jako składnik śladowy, ale także w ilościach opła- calnych do eksploatacji. W utworach pegmaty- towych, pneumatolitycznych i kontaktowo-me- tasomatycznych oraz autometasomatycznych (np. w Bingham, Utah/USA) pojawia się ja- ko równomiernie rozproszone impregnacje. Minerały podobne. Od pirytu i markasytu różni się niższą twardością i bardziej intensywną, złocistą barwą, od pirotynu brakiem różowo- brunatnego odcienia, od złota rodzimego bra- kiem plastyczności i kruchością, od millerytu pokrojem. Na górze: chalkopiryt Kopalnia Luise, Horhausen, Westerwald/ Niemcy; 20 x 14 mm Na dole: chalkopiryt Kopalnia Georg kolo Horhausen, Wester- wald/Niemcy; 130 x93mm 48 49 Tetraedryty Tennantyt (Cu, Fe),2As4S]3 Tetraedryt (Cu, Fe),2(Sb, As)4S13 Tetraedryty tworzą grupę minerałów, z których najważ- niejszymi są tennan- tyt i tetraedryt. Własności. Poszcze- gólne człony grupy mają dość różne wła- sności z powodu zmiennego składu chemicz- nego. Często spotyka się ładnie wykształcone, bogate w ściany kryształy o przeważającej postaci czworościanu regularnego (= te- traedr - stąd nazwa, tennantyt nazwano zaś w 1821 roku na cześć brytyjskiego chemika Smithsona Tennanta). Rzadziej spotyka się kryształy o postaci dwunastościanu rombowe- go lub sześcienne. Pospolite są bliźniaki prze- rosłe z wypukłymi wyrostami na ścianach czworościanu (np. z Clausthal-Zellerfeld w Gó- rach Harz, Niemcy). W Clausthal, Kornwalii i wielu innych wystąpieniach tetraedryty bywa- ją pokryte drobnokrystaliczną powłoką chalko- pirytu, rzadziej sfalerytu (np. w Kapniku/ Ru- munia). Kryształy nie mają prawie żadnej łup- liwości, przełam jest muszlowy; kruche. W za- leżności od składu chemicznego tetraedryty mają różne barwy i rysy. Czysty tetraedryt jest stalowoszary i ma oliwkową rysę, tetraedryty cynkowe i bogate w żelazo - żelazistoczarne, bogate w srebro i rtęć - białe i żółtawe, arsen nadaje tym minerałom barwę zielonawą do niebieskawej. Tennantyt w najdrobniejszych okruchach prześwieca czerwonawo. Tetrae- dryty występują też w skupieniach zbitych, upakowanych lub ziarnistych a także jako wpryśnięcia. Powstawanie i wystąpienia. Tetraedryty wy- stępują głównie w nisko- i średniotemperatu- Na górze: tetraedryt Kopalnia Georg koto Horhausen, Wester- wald/Niemcy; 26 x 18 mm rowych kruszcowych żyłach hydrotermalnych w towarzystwie siarczków, węglanów, barytu, fluorytu i kwarcu, rzadziej w żyłach wysoko- temperaturowych, utworach kontaktowo-me- tasomatycznych i pegmatytowych, np. na Gren- landii i w niektórych żyłach cynonośnych. Po- jawiają się w łupkach miedzionośnych okolic Lubina (Polska) i Rammelsbergu (Niemcy). Często wzbogaca się w strefie cementacji. Pospolity w złożach całego świata. Bardzo piękne kryształy znajduje się w kopalni Tsu- meb (Namibia) i w Kapniku (Rumunia). Freibe- /¦0/7(Freiberg, Saksonia/Niemcy, Grudno, Góry Kaczawskie/Polska) zawiera od 18 do 36% srebra, schwazyt, odmiana rtęcionośna, znaj- dowany jest w żyłach kruszconośnych w wa- pieniu dolomitycznym w Schwaz (Tyrol, Austria). W dolomicie cukrowatym w Binntal (Szwajcaria) spotyka się małe ale bardzo bo- gate w ściany kryształy odmiany morfologicz- nej tetraedrytu - binnitu. Tetraedyt jako drob- ny pył wrośnięty w kryształy galeny może być w niej nośnikiem srebra. Tetraedryt srebrowy występował w Tatrach (Doliny Starorobociańs- ka i Kościeliska). Hydrotermalny występował w Miedziance Świętokrzyskiej oraz na Dolnym Śląsku (Srebrna Góra, Stanisławów, Bogu- szów, Miedzianka). Znaczenie i zastosowanie. Tetraedryty są wy- korzystywane głównie jako kruszce miedzi, ich znaczenie jest podobne do znaczenia mie- dzi rodzimej. Są także eksploatowane z powo- du zawartości srebra, rtęci i antymonu. Minerały podobne. Trudne do odróżnienia od innych ciemnoszarych siarczków w masyw- nych skupieniach. Na dole, po lewej: tetraedryt (binnit) Binntal/Szwajcaria; 15 x21 mm Na dole, po prawej: tetraedryt pokryty nalotem chalkopirytu Clausthal, Góry Harz/Niemcy; 12x17 mm Greenockit CdS Wurtzyt ZnS 3-3,5 półmet.- niemet. Zazwyczaj występuje jako żótty ziemisty nalot, kryształy najczęściej stożkowe lub tablicz- kowe. Jest to typowy minerał wtórny rud sfale- rytowych (Kowary Górne, kopalnie rejonu By- tomia, np. Szarlej - Polska; Tsumeb - Nami- bia). Nazwany na cześć lorda Greenocka, któ- ry pierwszy rozpozna) ten minerał jako nowy. Greenockit o wysokiej zawartości cynku fluo- ryzuje w świetle nadfioletowym na żółto. Na górze, po lewej: greenockit na prehnicie Bishopton/Szkocja; 4x6 mm 3,5-4,5 półmet- niemet. Zastosowanie. Kadm to składnik metalu Wo- oda, moderator w reaktorach nuklearnych. Kryształy idiomorficzne rzadkie, częstsze wy- kształcenie ksenomorficzne. Bliźniaki, często polisyntetyczne, ale pospolicie zbity. Od sfale- rytu różni się pleochroizmem i dwójłomnością. W temperaturze 1020CC powstaje ze sfalerytu. Odmiana manganonośna zwana jest erytro- cynkitem. Blendy promieniste i skorupowe często zawierają obok sfalerytu także wurtzyt, np. w Pfibramie (Czechy), Stolbergu koło Ak- wizgranu (Niemcy), regionie śląsko-krakow- skim (Polska), Kirka w Tracji (Grecja). Na górze, po prawej: wurtzyt kopalnia Kirka/Grecja; 3x4 mm Cynober HgS 2-2,5 met- półmet. Własności. Kryształy idiomorficzne spoty- ka się dość rzadko, są one małe, mają pokrój grubotablicz- kowy lub płaskich romboedrów; pospo- lite są masy lub powłoki zbite, ziarniste lub ziemiste. Wśród idiomorficznych kryształów nierzadkie przero- słe bliźniaki dwóch romboedrów. Przełam: za- dziorowaty, łupliwość: bardzo dobra, gęstość: 8,1, niezwykle duża. Częste domieszki substancji organicznej. Powstawanie i wystąpienia. Cynober jest jed- nym z tych siarczków, którego tworzenie się można obserwować także współcześnie, np. z gorących wód o temperaturze zaledwie 80 C na obszarach wygasającego wulkanizmu. Wie- le ważnych złóż rtęci powstało w ten sposób. Ciudad Real koło Almaden w Hiszpanii znane jest od starożytności i jest największym zna- nym złożem cynobru na świecie, ponadto waż- ne złoża to Idria w Słowenii, Monte Amiata we Włoszech i Moschellandsberg w Palatynacie, Niemcy. Najpiękniejsze kryształy pochodzą z prowincji Hunan w Chinach. Znaczenie i zastosowanie. Najważniejszy kru- szec rtęci; słynne kopalnie Almaden były eks- ploatowane przez starożytnych Greków już 700 lat przed Chrystusem. Złoże Idria w Sło- wenii znane jest od 1497 roku, a złoża palaty- nackie - od 1776. Najwięksi producenci to WNP, Hiszpania, Algieria i USA; produkcja światowa około 70001. Cynober może być pomylony z proustytem. Na dole: cynober Almaden/Hiszpania; 14 x w mm 52 Galena PbS Własności. Duże, narosłe kryształy galeny znane są z wielu wystąpień na świecie. Ograniczone są one ścianami sze- ścianu, ośmiościanu, dwunastościanu rom- bowego lub kombinacjami tych postaci. Typo- we są rozmaite rodzaje zniekształceń, ściany są często skrzywione i załamane, krawędzie i naroża zaokrąglone, tak, że kryształy wyglą- dają jak obtopione, niekiedy pojawiają się za- głębienia spowodowane naturalnym trawie- niem, nierzadkie są formy szkieletowe. Zbliź- niaczenia według ośmiościanu. Barwa: oło- wianoszara, ściany kryształów i skupienia zbi- te mają często matowy nalot. Jest to minerał bardzo ciężki o gęstości około 7. Lupliwość: doskonała według sześcianu, jest cechą roz- poznawczą. Galena może zawierać do 1% srebra, najczęściej w postaci bardzo drobnych wrostków różnych kruszców srebra jak prous- tyt, tetraedryt, polibazyt. Z tego powodu na całym świecie galena bywa eksploatowana także jako ruda srebra. Często zawiera ona również znaczne ilości cynku, żelaza, miedzi, antymonu i bizmutu z powodu subtelnych wro- stków sfalerytu, bournonitu lub tetraedrytów. Powstawanie i wystąpienia. Galena jest naj- częściej pochodzenia hydrotermalnego zwią- zanego z działalnością plutoniczną a rzadziej chy) i Laurion (Grecja). Do dziś eksploatowane złoża są zlokalizowane w południowej Hiszpa- nii, w Trepćy (Serbia, Jugosławia) czy na Kau- kazie. Zmetamorfizowane rudy galenowe znaj- dują się w Rammelsbergu (Harz, Niemcy) i w ogromnych masach w Broken Hill (Nowa Południowa Walia, Australia). Duże złoża ga- leny pochodzenia epitermalnego utworzyły się w skałach węglanowych - dolomitach i częś- ciowo wapieniach, np. w regionie śląsko-kra- kowskim w Polsce (kopalnie Olkusz, Bolesław, Pomorzany, Trzebionka i inne) czy w basenie Missisipi w USA (złoża wsch. Tennessee, Il- linois. Znaczenie i zastosowanie. Od czasów Pliniu- sza Starszego (77 r. n.e.) stosuje się nazwę galena, pierwotnie na oznaczenie kruszcu oło- wiu. Galena jest najważniejszym i najczęściej występującym kruszcem tego metalu a jedno- cześnie z powodu swego rozprzestrzenienia i występowania w dużych ilościach - bardzo ważnym kruszcem srebra. Najważniejszymi producentami są następujące kraje (w tys. t ołowiu, dane z 1989 roku): Stany Zjednoczo- ne 550, Australia 465 i WNP 420; produkcja światowa 3,5 min ton. Ołów stosowany jest przede wszystkim do produkcji akumulatorów, ponadto koszulek kabli, rur, amunicji, farb, szkła ołowiowego („kryształowego"), dodatku przeciwstukowego do benzyn (czteroetylku ołowiu). F=^\ V J± J wulkaniczną, występuje w żyłach kruszcowych w masywach górskich. Znane, obecnie głów- nie wyeksploatowane złoża występowały w Górach Harzu (Clausthal-Zellerfeld, Bad Grund), rejonie Freibergu i Akwizgranu, obszarze Ruhry w Niemczech, Górach Święto- krzyskich (Ołowianka, Chęciny, Karczówka, Łagów) i Sudetach (Polska), Pfibramie (Cze- Na górze, po lewej: galena Ramsbeck, Sauerland/Niemcy; 32 x45mm Na górze, po prawej: galena Neudorf, Góry Harz/Niemcy; 14 x20mm Na dole: galena Ramsbeck, Sauerland/Niemcy, 24 x 17 mm 54 Miargyryt AgSbS2 Nikielin NiAs Minerał nie rzucający się w oczy, którego kryształy często by- wają niezauważone, choć są znane wię- ksze niż dwa milimet- ry. Pokrój jest zazwy- czaj grubotabliczko- wy, kryształy na ścianach mogą mieć prążko- wanie lub żłobkowanie. Występują zbliżnia- czenia, nierzadkie skupienia zbite. Barwa: stalowo- i ołowianoszary do czarnego, nieprzezroczysty. Lupliwość: niewyraźna, kru- chy. Występuje w hydrotermalnych żyłach kru- szców srebra obok częstszego i podobnego pirargyrytu, np. w Kowarach (Polska), St. And- reasbergu w Harzu i Braunsdorf koło Freiber- gu (Niemcy), Pfibramie (Czechy), Baia Sprie (Rumunia), Hiendelaencina (Hiszpania), San Benito County (Kalifornia, USA). Ważny kruszec srebra. Na górze, po lewej: miargyryt St. Andreasberg, Góry Harz/Niemcy 5x7 mm Idiomorficzne kryszta- ły są rzadkie i małe, częste - zbite masy. skupienia nerkowate groniaste, drzewia- ste, wydłużone. Bar- wa miedzianoczer- wona jest typowa, na powietrzu pojawiają się brunatnawe lub czarniawe naloty. Przełam: muszlowy; kruchy. Gęstość: 7,5. Często zbite masy są pokryte warstewką jabłkowozielonego annabergitu (kwiatu niklowego). Głównym miejscem wystę- powania są żyły hydrotermalne np. w Górach Kruszcowych w Niemczech, w Jachymovie (Czechy), w Kowarach i Przecznicy na Dolnym Śląsku (Polska); ponadto w cechsztyńskich łup- kach miedzionośnych w Polsce i w Niemczech. Podrzędny kruszec niklu. Na górze, po prawej: nikielin Mansfeld, Niemcy; 28 x 40 mm Pirotyn Piryt magnetycznyFe^S Własności. Jeden z niewielu minerałów magnetycznych. Idio- morficzne kryształy są rzadkie, małe i nieczęsto zachowa- ne w stanie świeżym; tworzą cienkie sześ- ciokątne płytki ułożone w różokształtne skupienia. Zazwyczaj znajduje się jednak zbi- te, ziarniste, niekiedy skorupowe masy. Naj- piękniejsze i największe pojedyncze kryształy pochodzą z Trepćy (Serbia, Jugosławia). Zgo- dnie z dwuścianem podstawowym występuje bardzo wyraźna łupliwość. Gęstość: 4,6; brą- zowożółty z miedzianoczerwonawym odcie- niem, tombakowobrunatne naloty, często sil- nie zwietrzały, nierzadkie pseudomorfozy pi- rytowe lub galenowe. Jak wskazuje wzór Fe^jjS, występuje niedobór żelaza aż do składu Fe1tŚ12. Idealny skład FeS ma minerał fro/Wwystępujący w meteorytach. Powstawanie i wystąpienia. Pojawia się we wszystkich skałach głębinowych. Jako nik- lonośny pentlandyt tworzy wielkie magmowe złoża niklu. Występuje w utworach pegmatyto- wo-pneumatolitycznych, np. w Hundholmen, Tysfjord w regionie Weland, w Tunaberg (środ- kowa Szwecja). Jako hydrotermalny spotykany jest w najstarszych żyłach kruszcowych Frei- bergu i St. Andreasbergu (Niemcy), Kongsber- gu (Norwegia), Miedzianki i Kowar (Dolny Śląsk, Polska). Znany jest z utworów kontak- towych skał głębinowych i wylewnych, ze skal metamorficznych (Bodenmais, Bawaria, Nie- mcy), prawie ze wszystkich meteorytów. W utworach osadowych bardzo rzadki. Znaczenie i zastosowanie. Nazwa wywodzi się z języka greckiego i oznacza barwę ognia, złotożółtą. Surowiec do produkcji kwasu siar- kowego i czerwieni polerskiej (pyłu tlenku że- laza - hematytu), jako kruszec żelaza bez znaczenia. Na dole: pirotyn Trepća, Serbia/Jugosławia; 120 x85 mm 56 WZM 57 Milleryt NiS ^^^ Własności. Minerał ^^H ^^ występuje najczęś- ciej w postaci ład- nych skupień wiąz- kowych. Kryształy ma- ją postać delikatnych, mosiężnożółtych wło- ^^^^^^^ sów, mogą one jed- nak być również matowe, zielonawoszare, brunatnawe do czarniawych z jedwabistym połyskiem. Lupliwość: doskonała. Gęstość: 5,3. Powstawanie i wystąpienia. Milleryt rzadko jest spotykany w większych ilościach, najczęś- ciej występuje w strefie cementacji jako mine- rał wtórny utworzony z kruszców niklu. Z tego powodu można go napotkać w złożach siarcz- kowych niklu rozmaitego pochodzenia. W ko- palni Friedrich (Wissen, Sieg/Niemcy) znajdu- je się świeże, lśniące, o grubości 0,5-2 mm i do 5 cm długie, podłużnie prążkowane słupki i ich promieniste wiązki. Inne znane wystąpie- nia to Nanzenbach koło Dillenburga, Ram- Kowelin Covellin CuS «--—'-----------s. Własności. Idiomorfi- [-------~f\ czne kryształy są bar- dzo rzadkie, najczę- ściej kowelin jest zbi- ty i drobnoziarnisty, mel- jako obwódki, powło- ki, a także pylasty; ^----------1—— rzadko grubokostko- wy a nawet w postaci płytek wielkości dłoni. Bardzo ładne duże kryształy pochodzą z Sar- dynii, podobnie atrakcyjnie wykształcone - z Butte (Montana, USA). Barwa: niebiesko- czarny, rozdrobniony - indygowoniebieski lub jeszcze ciemniejszy. Lupliwość: doskonała według dwuścianu podstawowego, cienkie płytki giętkie: gęstość: 4,6. Kowelin jest bardzo dobrym przewodnikiem elektryczności, Z powodu dużej dyspersji optycznej kowelin w powietrzu jest niebieski, po zwilżeniu wodą - fioletowy, a pokryty warstwą olejku imersyj- nego - czerwony. Powstawanie i wystąpienia. Kowelin jest po- spolitym produktem przeobrażenia innych kru- 58 sbeck i Musen. W kopalni węgla Nowa Ruda (Dolny Śląsk/Polska) kilkucentymetrowe igły występują w niebieskozielonych masach mine- rałów ilastych zwanych folerytami. Również ko- palnie węgla Zagłębia Ruhry (Niemcy), np. Christian Levin w Essen, dostarczały ładnych okazów, a z kopalni Zeche Germania w Dort- mundzie pochodziły w ostatnim czasie włoso- wate kryształy do 8 cm długości z rozszczepio- nymi końcami. W okolicach Wuppertal-Elber- field (Niemcy) napotkano druzy świeżych igieł do 15 mm długich, częściowo wygiętych i o po- kroju futerałowym. Inne lokalizacje to Góry Ha- rzu, Saksonia (Niemcy), Czechy, Walia (Wlk. Brytania) oraz Bombiane koło Bolonii (Włochy). Znaczenie i występowanie. Przez wiele lat był uważany za włosowatą odmianę siarczku żela- za (pirytu lub markasytu). Pomimo wysokiej za- wartości niklu nie ma znaczenia jako kruszec tego metalu z powodu rzadkości występowania. Na górze: milleryt Czechy; 28 x20mm szców miedzi, zwłaszcza chalkozynu, chalko- pirytu i bornitu, dlatego prawie zawsze jest obecny na tych minerałach jako cienka wars- tewka lub powłoka. Jest pospolity w łupkach miedzionośnych Dolnego Śląska (Polska) i Mansfeldu (Niemcy). W Polsce był napotyka- ny w żyłach kruszcowych w Kowarach, baryto- wych - w Boguszowie na Dolnym Śląsku, w Miedziance Świętokrzyskiej; w Niemczech znany także z Schapbachtal, Siegen i Górach Harzu, w Jugosławii z Bor w Serbii. Znajdowa- ny z kryształami siarki rodzimej w produktach ekshalacji Wezuwiusza i Vulcano. Znaczenie i zastosowanie. Znany od dawna, ale dopiero w 1827 roku Covelli (od jego na- zwiska pochodzi nazwa) oznaczył skład krysz- tałów z Wezuwiusza jako siarczek miedzi. Z powodu występowania w małych ilościach jest pomimo pospolitości jedynie podrzędnym kruszcem miedzi. W skupieniach zbitych nie- kiedy jest stosowany dla celów jubilerskich. Na dole: kowelin Sardynia; 45 x33mm Linneit CO s Kermesyt Sb.S O Częste dobrze wy- kształcone ośmio- ścienne i sześcienne kryształy i bliźniaki, łupliwość według sześcianu dokładna, przełam nierówny; gęstość: 4,8-5,8; bar- wa: biały, niekiedy stalowoszary z czerwonymi lub brunatnymi nalotami. Pospolicie zbity lub jako wpryśnięcia. Pochodzenia głównie hydro- termalnego np. w żyłach z syderytem i pirytem w Męcince i Miedziance (Dolny Śląsk, Polska), Musen, Eiserfeld, Grunau (Siegerland, Nie- mcy), złoża metasomatyczne w Szwecji i Na- mibii, pierwotny kruszec w bogatych złożach wietrzeniowych kobaltu w prowincji Szaba (Zair). Piękne kryształy są znajdowane w Ron- da Valley w Wielkiej Brytanii. Ważny kruszec kobaltu. Na górze, po lewej: linneit Kopalnia Georg kolo Horhausen, Wester- wa Id/Niemcy; 11 x15mm Sylvanit AgAuTe4 Idiomorficzne krysz- tały są nieduże, do nieco ponad 5 mm, pokrój rozmaity, czę- sto grubotabliczkowy do krótkosłupkowe- go; bliźniaki często przerosłe, tworzą for- my drzewiaste o granulowanej powierzchni lub podobne do czcionek. Łupliwość: dokład- na; barwa: stalowoszary do srebrzystobiałego i jasnożółtego; gęstość: 8,0-8,3. Niekiedy pseudomorfozy po nim tworzy złoto rodzime. Występuje w żyłach nisko- do wysokotempera- turowych. Typowe wykształcenia są pospolite w żyłach złotonośnych Rumunii (Nagyag, Of- fenbanya). Występuje w pęczko- wych lub płaskich gwiaździstych skupie- niach igiełkowych kryształów; skorupo- wy. Barwa: wiśnio- woczerwony z fiole- towym odcieniem, przeświecający; połysk: diamentowy; gęstość: 4,7; łupliwość w jednym kierunku dokładna. Kryształy bardzo giętkie, często hakowate lub kolankowe, niekiedy śrubowata skręcone; dają się kroić nożem. Narasta na antymonicie, ponieważ powstaje z tego ostatniego drogą utlenienia tlenem z powietrza. Wystąpienia: Braunsdorf (Saksonia, Niemcy), Pezinok (Małe Karpaty, Słowacja), Pereta (Toskania, Włochy), Djebel Hamimat (Algieria). Stare nazwy to piro- stibit, pirantymonit, blenda antymonowa. Na górze, po prawej: kermesyt z anty monitem (szary) Pribram/Czechy 6 x8mm Nagyagit Pb5Au(Te,Sb)4S5_e Występuje niekiedy jako cienkie, płytko- we, prążkowane kry- ształy, ale zazwyczaj jako masywne, ziar- niste lub płytkowe skupienia; łupliwość i zbliźniaczenia we- dług ścian słupa; giętki. Barwa: ciemnoołowia- noszary. Duża gęstość około 7,5. Występuje w żyłach hydrotermalnych ze złotem rodzi- mym, siarczkami, tellurkami i węglanami. Ta- kie okazy pochodzą z Nagyag w Rumunii, gdzie współwystępuje z rodochrozytem, inne wystąpienia to Offenbanya (Rumunia), Cripple Creek (Kolorado, USA), znany z Kanady i Ja- ponii. Jak wszystkie tellurki złota wietrzeje łatwo, przechodząc w ciemnobrunatne złoto rodzime. Na dole, po lewej: sylvanit na kwarcu Nagyag/Rumunia; 5 x7 mm Na dole, po prawej: nagyagit z rodochrozytem Nagyag/Rumunia; 14 *20 mm 60 61 Antymonit Stibnit, błyszcz antymonu Sb2S3 Własności. Podania mówią, że kryształy anty- monitu grubości ramienia były używane w Ja- ponii do budowy płotów w ogrodach. Kryształy mają pokrój kolumnowy z podłużnym prążko- waniem oraz spiczastymi lub tępymi za- kończeniami; wykształcenia są typowe dla po- szczególnych wystąpień. Bogate w ściany kry- ształy są wydłużone zgodnie z osią Z (piono- wą) i dlatego są spiczaste, igiełkowe; często mechanicznie zgięte, jak to jest pospolite tak- że u gipsu. Kryształy mają silne żłobkowanie równoległe do osi Z. Antymonit tworzy rozmai- te agregaty jak skupienia promieniste, zagma- twane grupy igiełkowych kryształów, pęczki pałeczek, aksamitnie wyglądające czarne ku- le, powłoki delikatnych zbitych włosów, najczę- stsze jednak są zbite lub upakowane masy. Lupliwość; w jednym kierunku bardzo dobra, w dwóch innych rozpoznawalna. Z powodu wy- stępowania płaszczyzn poślizgu w sieci krysz- tału, nierzadko pojawiają się grube prążkowa- nia prostopadłe do wydłużenia kryształów i fali- ste wygięcia; cienkie kryształy dają się łatwo zginać w palcach. Jeżeli zgina się kryształ z gładkimi ścianami tworzącymi wierzchołek, ściany te pokrywają się subtelnymi prążkami równoległymi do osi Ykryształu, chociaż ścia- ny te nie uległy wygięciu. Pokazuje to sposób przemieszczania się części kryształu przy defo- rmacji. Barwa: ołowianoszary, silny połysk me- taliczny, w cienkich włóknach czarny i matowy; porównywany z galeną sprawia wrażenie nie- bieskawozielonawego, pstre barwy naleciałe. Gęstość: 4,6-4,7. Powstawanie i wystąpienia. Występuje głó- wnie w niskotemperaturowych żyłach hydrote- rmalnych z realgarem, aurypigmentem, gale- ną, cynobrem, pirytem, sfalerytem, złotem ro- dzimym, barytem, kwarcem i kalcytem. W Po- lsce znany z żył na Dolnym Śląsku (Bardo Przyłęk, Złoty Stok, Boguszyn koło Kłodzka, Stara Góra koło Jawora; soczewki antymonitu o długości do 20 cm i grubości do 1,5 cm w żyle kwarcowej w Książnie). Występuje np. w Niemczech w Wolfsbergu (Góry Harz), Braunsdorf (Góry Kruszcowe), oraz w Nikitow- ce (pd. Rosja). Najpiękniejsze kryształy pocho- dziły z wyeksploatowanego obecnie złoża Ichi- nokawa (Shikoku, Japonia), kryształy o długo- ści do 1 m znajdowano w złożach Stolica i Leśnica w Jugosławii. Gospodarczo ważne złoża antymonitu występują w Jugosławii, Ru- munii, Algierii, RPA, Boliwii, Meksyku, Chinach oraz na Borneo. Wietrzejąc, antymo- nit przechodzi w żółtą ochrę antymonową, ker- mesyt, rzadziej w kwiat antymonowy (valenti- nit), tworzący białe kryształy o diamentowym połysku. Metastibnit\es\ niekrystaliczną (amo- rficzną) odmianą Sb.,S3. Znaczenie i zastosowanie. Antymonit jest naj- dawniej znanym kruszcem antymonu. Pliniusz Starszy (77 r. n.e.) nazywał go stibium, od czego pochodzi obecny symbol chemiczny an- tymonu (Sb). Starożytni Egipcjanie, Grecy i Rzymianie używali antymonitu do wyrobu maści, szminek, tuszu do rzęs i medykamen- tów do leczenia oczu. W średniowieczu kru- szec ten był poszukiwany przez alchemików, używano go do czyszczenia złota lub do przy- gotowywania środków przeczyszczających i wymiotnych. Antimonion w języku póżnogre- ckim znaczy kwiat lub wykwit. Obecnie anty- monit jest najważniejszym kruszcem antymo- nu. Głównymi producentami w roku 1989 były następujące kraje: Boliwia (14 tys. t), RPA (19 tys. t) i Chiny (10 tys. t); produkcja światowa wyniosła 53 tys. ton. Antymon jest używany jako składnik stopów, do produkcji środków impregnujących i czyniących niepalnymi tkani- ny, wypełniacza i barwnika do kauczuku, do- datków zwiększających odporność na wysokie temperatury barwników i ceramiki oraz prepa- ratów medycznych. Na górze: antymonit Kisbanya/Rumunia; 60 x42mm Na dole: antymonit St. Andreasberg, Harz/Niemcy; 6 *4mm 62 63 Piryt Iskrzyk FeS2 Własności. Na kryształach pirytu rozpoznano ponad 60 postaci krystalograficznych, z których najczęstsze to sześcian i dwunasto- ścian pięciokątny (pirytoedr). Cechą charakte- rystyczną pirytu jest prążkowanie na ścianach sześcianu. Bliźniaki, które powstają przez przerośnięcie się dwóch obróconych o 90° dwunastościanów pięciokątnych nazywano bli- źniakami krzyża żelaznego. Piryt często two- rzy duże i idealnie wykształcone kryształy, ale znane są także skupienia kuliste, graniaste, nerkowate, sferolityczne, skorupowe jak ró- wnież ziarniste i zbite masy. Piryt stanowi także substancję mineralizującą wielu skamie- lin. Barwa: jasnomosiężnożółty, złocistożółty, niekiedy z pstrymi nalotami lub z rdzawymi otoczkami lub powłokami wodorotlenków żela- za (limonitu); te ostatnie mogą, przy zachowa- niu pierwotnego kształtu pirytu, całkowicie go zastąpić (pseudomorfozy limonitowe po pi- rycie). Przełam: muszlowy; łupliwość: nie- wyraźna według ścian sześcianu; kruchy. Gęs- tość: 5,0-5,2. Powstawanie i wystąpienia. Już von Henckel w swoim traktacie z 1725 roku pod tytułem Pyritologica określił piryt mianem Jasia błądzą- cego po wszystkich zaułkach. Minerał ten poja- wia się często w dużych ilościach w bardzo rozmaitych skałach i złożach. Lokalnie może stać się ważnym kruszcem złota, ponieważ nie- kiedy zawiera koncentracje tego metalu opła- calne do eksploatacji, jak np. w poziomach złotonośnych zlepieńca Witwatersrand w Trans- vaalu (RPA). Przerosty chalkopirytem czynią z pirytu kruszec miedzi. Piryt jest znajdowany w żyłach nisko- do wysokotemperaturowych, w skałach wulkanicznych, pegmatytach, w zło- żach kontaktowo-metamorficznych i metaso- matycznych, w zmetamorfizowanych osadach, w pokładach węgla, łupków i iłów. Ze względu na pokaźne koncentracje złota i miedzi, ogro- mne złoża pirytowe Rio Tinto w prowincji Hue- lva (pd. Hiszpania) były eksploatowane już od czasów starożytnych. Szczególnie piękne kry- ształy pochodzą z Rio Marina (wyspa Elba), Brosso i Traversella (Piemont, Włochy) i kopa- lni Kassandra (Płw. Chalcydycki, Grecja) W Jalisco (Meksyk) występują prążkowane pi- ryty o krawędzi sześcianu ponad 5 cm; w Ko- lorado (USA) piryt złotonośny był eksploa- towany w wielu miejscach. Polskie znane wy- stąpienia to złoże pirytowe w Wieściszowicach (Sudety), kopalnia węgla brunatnego Turów i złoże w Rudkach koło Kielc. Pod wpływem czynników atmosferycznych piryt wietrzeje łat- wo, przechodząc w rozpuszczalne siarczany żelaza oraz w nierozpuszczalny limonit. Natu- ralne surowce skalne stosowane w budownict- wie muszą być w zasadzie wolne od tego minerału, gdyż jego rozkład osłabia skałę a produkty rozkładu (kwas siarkowy!) mogą reagować z innymi minerałami. Znaczenie i zastosowanie. Z pirytu produkuje się kwas siarkowy, proszek polerski (tlenek żelaza), czerwone i brunatne farby mineralne. Małe, ładnie wykształcone kryształy stosowa- ne są jako materiał jubilerski. Na górze, po lewej: piryt z hematytem Rio Marina, Elba/Wiochy; 25 x35mm Na górze, po prawej: piryt z barwami nalecia- lymi. Westfalia/Niemcy 9 x 13 mm Na dole: piryt na kalcycie Trepća, Serbia/Jugosławia; 32 x22 mm 64 Haueryt MnS2 Ullmannit NiSbS Tworzy kryształy sze- ^M I ścienne, ośmiościen- ne lub będące kombi- nacjami tych postaci, a także ziarniste lub zbite masy. Barwa: 9 szarobrunatna. Lupli- " " wość: wyraźna; prze- łam: nierówny, muszlowy; gęstość: 3,4-3,5. Zwilżony kwasem solnym wydziela siarkowo- dór, gaz o nieprzyjemnym zapachu zepsutych jaj. Występuje wrosły w iłach i gipsach w okoli- cach kopalni siarki Kalinka koło Bańskiej Byst- ricy (Słowacja) jako kryształy do 2 cm lub ich grupy, skupienia kuliste lub gwiaździste oraz w iłach stropu złóż siarki rejonu Tarnobrzega (Polska). W kopalni siarki koło Raddusy (Sycy- lia) ośmiościany hauerytu osiągają wielkość ponad 6 cm. Na górze, po lewej: haueryt Raddusa/Sycylia; 25 x35mm Kobaltyn CoAsS Własności. Wygląd zewnętrzny bardzo zbliżony do pirytu, ale barwa jest srebrzystobiała. Na ścianach sześcianu występuje również prążko- wanie, inne ściany są gładkie i lśniące. Stwier- dzono ściany sześcianu, ośmiościanu i dwuna- stościanu pięciokątnego. Zbliźniaczenia są rza- dkie. Znane są skupienia płytkowe, ziarniste aż do zbitych mas. Lupliwość: niewyraźna; prze- łam: muszlowy; gęstość: 6,0-6,4. Zazwyczaj na- leciała barwa czerwonawoszara, częste powło- ki erytrynu (kwiatu kobaltowego). Powstawanie i wystąpienia. Największym złożem hydrotermalnym kobaltynu są wystą- pienia w Dystrykcie Cobalt w Ontario (Kanada). Podobne złoża to Schneeberg w Górach Krusz- 66 Idiomorficzne kryształy są nieczęste, sześ- cienne, niekiedy także ze ścianami dwunasto- ścianu pięciokątnego i prążkowaniem jak u pi- rytu, bliźniaki rzadkie, najczęstsze skupienia ziarniste, Barwa: ołowiano- lub stalowoszary, szarawoczarny z pstrymi barwami nalecia- łymi. Lupliwość: niewyraźna do dokładnej; kruchy. Przełam: nierówny. Gęstość: 6,7. Wy- stępuje w żyłach z innymi kruszcami niklu np. w Harzgerode (Góry Harzu/Niemcy), Walden- stein (Karyntia/Austria). Na górze, po prawej: ullmannit Ramsbeck, Sauerland/Niemcy; 20 x28 mm cowych (Niemcy), Jachymov (Czechy), Kon- gsberg (Norwegia) i Daszkesan (Kaukaz). W gnejsach, łupkach łyszczykowych i marmu- rach utworzyły się złoża kontaktowo-pneumato- lityczne Tunaberg, Riddarhyttan i Hakansboda (Szwecja). W Polsce znany ze stref kontakto- wych w Złotym Stoku i łupków miedzionośnych Dolnego Śląska. Znaczenie i zastosowanie. Nazwa kobold wy- stępuje już u Basiliusa (329-379) na określe- nie kruszców „zauroczonych" przez złego du- cha podziemnego (kobolda), jako że pomimo dużej gęstości i metalicznego połysku z krusz- ców owych nie udawało się uzyskać wówczas żadnego metalu. Obecnie kobaltyn jest bardzo ważnym kruszcem kobaltu, składnika najtwar- dszych stali narzędziowych, stopów odpor- nych na korozję do produkcji turbin gazowych, części samolotów odrzutowych, niebieskiego barwnika (smaltu). Światowa roczna produkcja tego metalu wynosi około 34 tys. ton. Na dole: kobaltyn Tunaberg /Szwecja; 32 *23mm Markasyt FeS2 Własności. Duże po- jedyncze kryształy są rzadkie, najczęściej spotyka się grupy kry- ształów wrosłych lub narosłych, pospolicie jako zrosty szerego- we wielu osobni- ków. Kombinacja wielu ścian daje płaskie kry- ształy o kształcie ostrza topora. Duże krysz- tały powstają przez równoległe przerosty mniejszych osobników, co nadaje ich powierz- chni wygląd, jakby była pokryta małymi płyt- kami. Zbliżniaczenia dają tabliczkowe lub o kształcie ostrzy oszczepu, pierzasto prążko- wane skupienia. Jeżeli takie zbliżniaczenia powtarzają się regularnie, mówimy o zrostach grzebieniowych (typu koguciego grzebienia). Bywają znajdowane również skupienia grubo- promieniste do drobnowtoknistych i całkowicie upakowane, współwystępujące z pirytem. Ma- rkasyt często tworzy konkrecje o rozmiarach od wielkości orzecha do wielkości głowy. Bar- wa: spiżowożółty z odcieniem szarawym lub zielonawym, lekkie barwy naleciate. Gęstość: 4,8—4,9; łupliwość: wyraźna, kruchy; przełam: nierówny. Uderzany, markasyt wydziela za- pach siarki (siarkowodoru) i pryska iskrami. Często występują brunatne obwódki i powłoki wietrzeniowe. Chociaż skład chemiczny markasytu jest taki sam jak pirytu, własności fizyczne są wyraźnie inne. Markasyt w temperaturze normalnej jest nietrwały, a powyżej 400°C przechodzi w piryt. Okazy markasytu przechowywane w pomiesz- czeniach szybko reagują chemicznie z wilgocią (wodą) i tlenem, i wydzielają siarczany żelaza, limonit oraz kwas siarkowy, który nie tylko niszczy okaz, ale może przeżreć pudełka do okazów, a nawet zniszczyć szafkę czy półkę. Powstawanie i wystąpienia. Markasyt tworzy się w niskich temperaturach z kwaśnych roz- tworów wodnych, głównie w pobliżu powierz- chni ziemi, a rzadziej z wód termalnych głębi- nowych. Spotyka się go rzadziej niż piryt. Mo- że zastępować wapienie i dolomity, powstając z niskotemperaturowych hydroterm, które usu- wają część wymienionych skał, jak np. w re- gionie śląsko-krakowskim (Polska) czy w oko- licach Akwizgranu, Bad Grund i Freibergu (Niemcy). W osadach ilastych, marglach i węg- lach brunatnych może tworzyć przy braku do- stępu powietrza kuliste lub - szczególnie ład- ne - płaskie soczewkowate konkrecje, osiąga- jące średnicę do 10 cm. Takie markasyty zna- ne są z kopalni węgla brunatnego Turów (Pol- ska), z Mostu (Czechy), Basenu Paryskiego (Francja) i doliny Possnitz w Styrii (Austria). Markasyt jest pospolity we wszystkich wystą- pieniach pirotynu jako produkt pierwszego etapu niskotemperaturowych przeobrażeń tego ostatniego minerału; typowym przykła- dem są złoża w Boliwii. Bardzo ładne okazy markasytu pochodzą z kopalń Friedrich der GroBe koło Herne i Christian Levin koło Essen (Niemcy). Znaczenie i zastosowanie. Nazwa minerału jest pochodzenia arabskiego, alchemicy śred- niowieczni stosowali ją w formie marcasitae na oznaczenie pirytu i związków siarki w ogó- le. Górnicy odróżniali markasyt od pirytu na podstawie typowych wykształceń. We Francji w XVIII i XIX w. pirytowi nadawano szlif wielo- ścienny i stosowano do taniej biżuterii pod nazwą markasytu. Z powodu swej nietrwałości markasyt jest bardziej szkodliwym zanieczysz- czeniem naturalnych budowlanych surowców skalnych niż piryt. Ky Na górze: markasyt Lagerdorf, Schleswig-Holstein/Niemcy; 45x32 mm Na doie: markasyt Kopalnia Christian Levin, Essen/Niemcy; 115 x80mm 68 3*1 *n* xT- '^ścWr' & i * ,>». "Ul 69 Arsenopiryt Mispikiel FeAsS Własności. Kryształy są najczęściej krótkosłup- kowe, wydłużone zgodnie z osią krystalografi- czną Z lub Y. Grube prążkowanie ścian jest ważną cechą rozpoznawczą. Bliźniaki i trojaki występują często, zwłaszcza przerosty osobni- ków pod kątem około 60=. Często grubopromie- nisty, drobnowłóknisty, nerkowaty lub ziarnisty; niekiedy w zorientowanych zrostach z pirytem. Barwa: srebrzysto- lub cynowobiały do sta-. Iowoszarego. Lupliwość: wyraźna w jednym kierunku, kruchy; przełam; nierówny. Gęstość: 5,9-6,2. Podczas uderzania pryskają iskry i wy- dziela się zapach arszeniku (czosnkowy). Powstawanie i wystąpienia. Jako typowy mi- nerał przechodni, ten najważniejszy minerał ar- Saffloryt CoAs2 Bardzo małe, gwiaź- dziste kryształy-tro- jaki są typowe, po- nadto częste zbite i promienisto-włókni- ste skupienia. Barwa: cynowobiały do sta- lowoszarego, szybko pojawiają się ciemnoszare naloty. Gęstość: 6,9-7,3; łupliwość: niewyraźna. Skład chemicz- ny zmienny, kobalt może być zastępowany przez żelazo lub nikiel. Satfloryt jest o wiele częstszy niż się to powszechnie sądzi, duża część „skutterudytu" w zbiorach mineralogi- cznych to satfloryt. Występuje głównie w ży- łach z nikielinem, skutterudytem i innymi mi- nerałami Co i Ni oraz srebrem rodzimym. W Polsce znany z Kowar, ponadto w Czechach występuje w Jachymovie a w Niemczech - w Schneebergu, Wittichen, Mackenheim. Na dole, po lewej: satfloryt Mackenheim, Odeń wala'/Niemcy; 10 x 14 mm senu pojawia się w wielu rozmaitych złożach kruszców. Najczęstszy jest w średnio- do wyso- kotemperaturowych żyłach. W Polsce był eks- ploatowany w Złotym Stoku (złotonośny), w Starej Górze, Kowarach, Przecznicy (kobal- tonośny - glaukodof], w żyłach cynonośnych Górach Kruszcowych (Niemcy i Czechy), w Ko- rnwalii (Wlk. Brytania), w licznych żyłach kwar- cowych złotonośnych i kruszców srebra. Zastosowanie. Arsen używany jest do produkcji środków ochrony roślin, preparatów medy- cznych, utwardzania stopu drukarskiego. Minerały podobne. Lóllingit, skutterudyt. Na górze: arsenopiryt Trepća, Serbia/Jugosławia, 24 x 17 mm Molibdenit Błyszcz molibdenu MoS2 Pojedyncze kryształy o pokroju sześciobo- cznych płytek są rzadkie. Najczęstsze są skupienia łusecz- kowe i drobnoziarni- ste. Barwa: ołowia- noszary z fioletowym odcieniem. Roztarta rysa przybiera barwę zie- lonoszarą, co odróżnia molibdenit od grafitu. Gęstość: 4,5-4,8. Lupliwość: doskonała we- dług dwuścianu podstawowego, w dotyku wra- żenie tłuste. Impregnacje i żyły kwarcowe w granitach (w Polsce Paszowice, Borów, Szklarska Poręba); ładne kryształy z Górach Kruszcowych, Norwegii, Szwecji. Około 80% światowego zapotrzebowania pokrywało złoże Climax w Kolorado (USA). Zastosowanie. Molibden jest składnikiem stali, molibdenit stosuje się jako smar odporny na wysokie temperatury. Na dole, po prawej: molibdenit Bamdakslid, Telemark/Norwegia; 40x57 mm 70 71 Proustyt Ag3AsS3 2-2,5 pólmet. Własności. Minerał pod wieloma względami podobny do pirargyrytu, łącznie z wykształce- niem i zbliżniaczeniami, jednak zazwyczaj tworzy mniej ścian. Znany także w sku- pieniach zbitych, dendrytowych, wpryśnięty i jako naloty. W świetle odbitym czarny lub szaroczarny, w przechodzącym - prawie cyno- browoczerwony. Pod działaniem światła prou- styt pokrywa się czarnym nalotem i staje się nieprzezroczysty, jego okazy nie powinny przez dłuższy czas być wystawiane na światło. Lupliwość: wyraźna w jednym kierunku; prze- łam: muszlowy. Dość kruchy. Gęstość: 5,57. Powstawanie i wystąpienia. Głównie z pirar- gyrytem i innymi siarczkami, srebrem, galeną, pirytem, kalcytem, dolomitem i kwarcem w ni- skotemperaturowych żyłach hydrotermalnych. W Polsce występował w kopalniach: Fryderyka Julianna w Ciechanowicach oraz Wolność w Kowarach; kryształy o długości do 20 cm występowały w kopalni Himmelsfurst koło Frei- bergu (Niemcy), znany m.in. z Jachymova (Czechy) i Sainte-Marie-aux-Mines w Alzacji (Francja). W pseudomorfozach zastępowany srebrem i argentytem. Znaczenie i zastosowanie. Lokalnie bywa wa- żnym kruszcem srebra. Na górze, po lewej: proustyt z argentytem (szarym) Chańarcillo/Chile; 19x27 mm Na górze, po prawej: proustyt Niederschlema, Saksonia /Niemcy; 13x18 mm Pirargyryt Ag3SbS3 2-2,5 pólmet. Własności. Kryształy są najczęściej bardzo prawidłowo wykształcone i bogate w ściany; znane jest ponad 80 postaci. Kolumnowy, słu- pkowy, pospolicie narosły. Bliźniaki częste, równolegle lub krzyżowo przerosłe. Znane są pseudomorfozy pirargyrytu po argentycie. Lu- pliwość: wyraźna. Gęstość: 5,85. Barwa: w świetle padającym ciemnoczerwony do sza- roczarnego, w przechodzącym czerwono prze- świecający (czerwone refleksy wewnętrzne). Powstawanie i wystąpienia. Góry Skaliste w Ameryce Północnej i Kordyliery Ameryki Południowej stanowią obszar szczególnie bo- gaty w srebro, na którym położone są Mon- tana, Nevada, Meksyk, Peru, Boliwia, od stule- ci nazywane „srebrnymi krajami". Pirargyryt występuje tu w średnio- i niskotemperatu- rowych żyłach z innymi siarkosolami i siarcz- kami srebra, srebrem rodzimym, galeną, piry- tem, kalcytem, dolomitem i kwarcem. Piękne, często zbliźniaczone kryształy pochodzą z St. Andreasbergu (Góry Harz, Niemcy). W Polsce znany z Kowar i Grudna (Dolny Śląsk). Znaczenie i zastosowanie. Po długich ba- daniach chemicznych J.L. Proust w 1804 roku udowodnił, że istnieją dwie oddzielne siarko- sole srebra, arsenowa i antymonowa, nazwa- ne później proustytem i pirargyrytem. Pirargy- ryt jest wartościowym kruszcem srebra. Na dole: pirargyryt Kopalnia Samson, St. Andreasberg, Harz/Niemcy; 26 x 18 mm Góry 72 73 Polibazyt (Ag,Cu)„SbaS„ Pirostilpnit Ag2SbS3 Kryształy są sześ- ciokątne, cienkotabli- czkowe, z charakte- rystycznym trójkąt- nym prążkowaniem; także w postaci zbi- tych mas. Barwa: żelazistoczarny; łup- liwość: dokładna według dwuściany podstawo- wego; przełam: nierówny; gęstość: 6,0-6,2. Duże kryształy o wymiarach do 5 cm znaj- dowane są także dzisiaj w Guanajuato i Arizpe (Meksyk). Polibazyt krystalizuje w nisko- i śre- dniotemperaturowych żyłach kruszców srebra z rodzimym srebrem, argentytem, galeną i in- nymi minerałami srebra i ołowiu. W drobnych ilościach rozpowszechniony dość szeroko. Ła- twy do pomylenia ze stephanitem, który także należy do wartościowych kruszców srebra. Na górze, po lewej: polibazyt Kopalnia Himmelsfiirst, Freiberg, Saksonia/ Niemcy; 8x11 mm Znane są małe cienkopłytkowe kry- ształy, często wydłu- żone zgodnie z osią Y, bliźniaki według dwuścianu podstawo- wego częste, minerał występuje zazwyczaj w skupiemaui krzaczastych lub rozetkowych. Barwa: - hiacyntowoczerwony do czerwo- nobrunatnego, o wiele jaśniejszy od pirargyry- tu; połysk: diamentowy. Gęstość: 5,9; łupli- wość: wyraźna w jednym kierunku. Rzadki mi- nerał towarzyszący pirargyrytowi w niskotem- peraturowych żyłach hydrotermalnych (St. An- dreasberg, Wolfach, Freiberg w Niemczech. Pribram w Czechach, Baia Sprie w Rumunii). Nazwa pochodzenia greckiego i znaczy lśnią- cy ogniście. Na dawnych etykietach występuje nazwa pirochrotyt. Na górze, po prawej: pirostilpnit Pribram/Czechy; 14x20 mm Skutterudyt CoAs, *-———.—*~/^ Własności. Najczęstsze postacie tworzące kry- ształy to sześcian, ośmiościan i dwunasto- ścian rombowy, inne postacie są rzadsze; zna- ne bliźniaki sześciokrotne, pospolicie w sku- pieniach ziarnistych. Barwa: cynowobiały przechodzący w ołowianoszary, czasami z pstrymi nalotami. Przełam: muszlowy, nieró- wny; łupliwość: niezbyt wyraźna według sześ- cianu i dwunastościanu rombowego. Gęstość: 6,8. Pełna mieszalność z chloantytem NiAs3, który pokrywa się podczas wietrzenia zie- lonym kwiatem niklu (annabergitem), podczas gdy skutterudyt przechodzi w czerwony kwiat kobaltu (erytryn). Powstawanie i wystąpienia. Pojawia się w śre- dnio- i wysokotemperaturowych żyłach hydro- termalnych w towarzystwie innych kruszców niklu i kobaltu, arsenopirytu, rodzimego sreb- ra i bizmutu oraz siarkosoli srebra. Skutteru- dyt jest ściśle związany z występowaniem saf- florytu a także niekiedy - kobaltynu. Podobnie jak te dwa minerały, występuje w olbrzymim złożu kobaltu Dystryktu Cobalt w Ontario (Ka- nada), poza tym w żyłach hydrotermalnych w Górach Kruszcowych, Szwarcwaldzie (w Wittichen), w Pfibramie (Czechy), w rudach uranowych Wielkiego Jeziora Niedźwiedziego; nazwa pochodzi od wystąpienia Skutterud w Norwegii. Ważny kruszec kobaltu. Minerał podobny. Galena, od której różni się jednak wyraźnie z powodu gorszej łupliwości. Na dole: skutterudyt St. Andreasberg, Góry Harzu/Niemcy; 1lx8mm 74 Seligmannit PbCuAsS3 Freieslebenit PbAgSbS3 Izotypowy z bourno- nitem, bardzo małe, bogate w ściany, pseudotetragonalne kryształy, często z prążkowaniem, zbliźniaczenia rów- nolegle do osi Z. Gę- stość: 5,5; barwa: olowianoszary. Jest to ar- senowy odpowiednik bournonitu. Po raz pier- wszy stwierdzony w dolomicie w Binntal (Wal- lis, Szwajcaria), inne znane wystąpienia to Bingham (Utah, USA), Wiesloch (Badenia, Nie- mcy), Cerro de Pasco (Peru), Kalgoorlie (zach. Australia), Recsk (Węgry); bournonit z kopalni Kassandra (Ptw. Chalcydycki kolo Salonik, Grecja) jest błędnie nazywany seligmannitem. Kryształy są słupko- we, pionowo prążko- wane i bogate w ścia- ny, bliźniaki częste, występuje też w sku- pieniach zbitych. Łu- pliwość: dostrzegal- na; przełam: musz- lowy; gęstość: 6,2. Barwa: stalowoszary do srebrzystobiałego a także czarniawoołowiano- szary. Występuje jako dobrze wykształcone kryształy z pirargyrytem, argentytem, galena i syderytem. Względnie częsty w Hiendelaen- cina (Hiszpania), rzadki w Freibergu i Brauns- dorf (Saksonia, Niemcy) oraz Pfibramie (Cze- chy). Po raz pierwszy wzmiankowany w 1505 roku z Freiesleben, nazwa nadana przez W.K. Haidingera od tego wystąpienia. Na górze, po lewej: seligmannit Madem Laccos, Stratoniki/Grecja; 7* 10 mm Na górze, po prawej: freieslebenit Pribram/Czechy 18x25 mm Stephanit Ag5SbS2 Własności. Kryształy są krótkokolumnowe, słupkowe, niekiedy grubotabliczkowe według dwuśćianu podstawowego, częs- to w skupieniach ro- zetkowych lub scho- dkowych; pseudoheksagonalny, bardzo bogaty w postacie. Częste bliźniaki i przerosty zgod- ne z dwuścianem podstawowym, pospolicie pseudoheksagonalne trojaki jak u aragonitu. Lupliwość: niewyraźna; przełam: muszlowy; kruchy. Gęstość: 6,2-6,3. Barwa: żelazistocza- rna, z powodu nalotów matowoczarna. Powstawanie i wystąpienia. W złożach srebra, w towarzystwie srebra rodzimego i innych kru- szców srebra, tetraedrytów i siarczków. W Co- mstock Lode (Nevada, USA) występuje w bar- dzo dużych ilościach jako ważny kruszec sreb- ra, ale jedynie w skupieniach zbitych. W Mek- syku doskonałe kryształy znajdowane były w Zacatecas i Guanajuato. W Polsce kryształy do 5 mm znajdowano w żyle Srebrny Książę w Ciechanowicach (Sudety). Ładne bliźniaki znane z St, Andreasbergu w Górach Harzu (Niemcy), opisywany np. z Freibergu (Niemcy) i Sarrabus (Sardynia, Włochy) oraz Peru. Znaczenie i zastosowanie. Agricola w 1546 roku zaliczył stephanit do rodzimych czarnych kruszców. Obecną nazwę minerał ten otrzymał ku czci arcyksięcia Stefana Austriac- kiego, posiadacza jednej z najsłynniejszych kolekcji minerałów. Rzadko odgrywa rolę waż- nego kruszcu srebra. Na dole: stephanit Kopalnia Himmelsfurst, Freiberg, Saksonia/ Niemcy; 40 * 28 mm 76 Andoryt PbAgSb3S6 Plagionit Pb5Sb8S„ Kryształy krótkokolu- mnowe albo mniej lub bardziej tablicz- kowe, ściany stupa pionowo prążkowa- ne; bardzo bogaty w ściany. Lupliwości brak, przełam: mu- szlowy; kruchy. Gęstość: 5,4. Barwa: ciemno- stalowoszary do czarnego. Występuje w żytach pochodzenia pneumatolitycznego jak w Oruro, Potosi (Boliwia), jako kryształy o dłu- gości 5-10 mm i grubości 1-2 mm w Baia Sprie (Rumunia), ponadto w Thompson Minę, Darwin County, Kalifornia (USA) i w Kanadzie. W złożach kruszców cynku rozpowszechniony jako nośnik srebra. Plagionit należy do rzadszych antymono- wych siarkosoli oło- wiu. Małe grubotab- liczkowe, bogate w ściany kryształy sa jednoskośne i wyka- zują typowe prążko- wanie ścian. Skupienia zbite, ziarniste i gro- niaste są pospolite. Lupliwość: obecna; prze- łam: nierówny; gęstość: 5,4-5,6. Barwa: żelazi- stoczarny, rysa szaroczarna. Wystąpienia to Wolfsberg w Górach Harzu i Goldkronach w Fichtelgebirge (Niemcy). Podobny do hete- romorfitu. Na górze, po lewej: andoryt Felsóbśnya/Rumunia; 8x11 mm Na górze, po prawej: plagionit Kopalnia Pfannenberger Einigkeit, land/Niemcy; 11 x 16 mm Sieger- Bournonit PbCuSbS, Własności. Kryształy są pseudotetragonal- ne, zazwyczaj krót- kosłupowe, grubotab- liczkowe według dwuścianu podstawo- wego z klinowatymi brzegami; typowe są grube płytki z karbowanymi krawędziami, któ- re stanowią wielokrotne bliźniaki i przypomi- nają koła zębate. Znanych jest wiele form jak zbliźniaczenia lamelkowe lub śrubowe skręce- nie kryształów wzdłuż osi pionowej. Także skupienia zbite, ziarniste i całkowicie upako- wane są typowe. Lupliwość: niewyraźna; prze- łam: muszlowy; gęstość: 5,7-5,9. Barwa: stalo- wo- lub ołowianoszary do żelazistoczarnego. Powstawanie i wystąpienia. Pojawia się głów- nie w średniotemperaturowych żyłach hyd- rotermalnych w towarzystwie galeny, sfalery- tu, stibnitu, chalkopirytu, tetraedrytów, sydery- tu i kwarcu. Jako kryształy lub większe masy rozpowszechniony i występuje w kruszcach ołowiu i antymonu. W Polsce kryształy do 1 cm były obecne w żyłach kopalń Jabłów koło Wał- brzycha i Emil w Chełmcu, a także w Starej Górze (Dolny Śląsk). Ładne kryształy znane są z Horhausen/Westerwald oraz Clausthal i in- nych miejsc w Górach Harzu (Niemcy). Występuje w Baia Sprie (Rumunia), Pfibramie (Czechy), Hiittenbergu w Karyntii (Austria). Znaczenie i zastosowanie. Po raz pierwszy opisany z Endellion w Kornwalii (Wielka Bryta- nia) i nazwany endellionem, potem przyjął nazwę pochodzącą od nazwiska francuskiego krystalografa, hrabiego J.L. Bournona. Bou- rnonit jest ważnym kruszcem ołowiu i miedzi, ponadto otrzymuje się z niego antymon. Na dole: bournonit Pfibram I Czechy; 38x27 mm 78 ¦¦. Mśb 79 Semseyit Pb9SbBS21 Kryształy małe, gru- botabliczkowe, boga- te w ściany, prąż- 1UNH kowane, w skupie- ^mnuMB niach wachlarzowa- tych, często skręco- nych, Łupliwość: wy- raźna w jednym kierunku; gęstość: 6,1. Barwa: żelazistocza- my. Występuje i pirytem w Oruro (Boliwia), z antymonitem kolo Glendinning (Szkocja), piękne kryształy pochodzą z Kisbanya, Baia Sprie i Rodna (Rumunia); występuje w Niemczech, Peru i Boliwii. Na górze, po lewej: semseyit Herja/Rumunia; 18 x25mm Boulangeryt Pb5Sb4S„ Własności. Ładne kryształy są bardzo rzadkie, najczęstsze skupienia drobnoziar- niste do cienkowłókni- stych, zbite i w upa- kowanych masach; kryształy są tablicz- kowe lub kolumnowo wydłużone zgodnie z osią 2 i w tym kierunku prążkowane, pałecz- kowe lub w postaci zbitych włókien; znane są włókna pierścieniowo skręcone. Łupliwość: wyraźna w jednym kierunku; gęstość: 5,8-6,2; barwa: ołowianoszary matowy, w wykształce- niach drobnowłóknistych z matowo-jedwabistą migotliwością, często pokryty żółtymi plamami produktów utleniania. Powstawanie i wystąpienia. W nisko- i śred- niotemperaturowych żyłach hydrotermalnych w towarzystwie jamesonitu, siarczków, sia- rczanów ołowiu, węglanów i kwarcu. Napoty- kany w większości złóż kruszców ołowiu choć w niewielkich ilościach, niemniej występuje 80 Jordanit Pb4As2S, Kryształy bardzo bo- gate w ściany, naj- częściej cienko- do grubotabliczkowych z wyraźnym pokro- jem pseudoheksago- nalnym. Krawędzie są zazwyczaj nieco zaokrąglone, ściany z powodu występowania lamelek zbliźniaczeń prążkowane równolegle do osi Z. Częstsze są masy zbite, kuliste lub nerkowate, przewarstwiające się z blendą skorupową (sfalerytem). Łupliwość: dokładna w jednym kierunku; gęstość: 6,4. Barwa: ciem- noołowianoszary, niekiedy z pstrymi nalotami. Pierwsze opisy dotyczyły okazów minerału po- chodzących z Binntal (Wallis, Szwajcaria), gdzie występuje w dolomicie, ponadto w Po- lsce w blendzie skorupowej w rejonie By- tomia, w Nagyag (Rumunia) i Aomori (Japo- nia). Na górze, po prawej: jordanit ze sfalerytem Binntal/Szwajcaria; 9x13 mm częściej niż dawniej sądzono. Włosowatą od- mianę z Trepćy (Serbia, Jugosławia) nazywa się plumosytem. Najdawniej znanym wystą- pieniem boulangerytu jest Molieres (Francja), gdzie znajdowano często masy krystaliczne z przełamem włóknistym. W Polsce w kopal- niach Jabłów koło Wałbrzycha i Emil koło Chełmca oraz w Starej Górze i Grudnie koło Jawora występowały kryształy o wielkości do 1 cm. Z Altenbergu w Saksonii (Niemcy) po- chodziły okazy sterczących igieł lub ich wią- zek. Znany z Gór Harzu (Niemcy), Pfibramu (Czechy), Boliden (Szwecja), Nagolnego Kria- ża w Basenie Donieckim (Ukraina), Nerczyńs- ka na Uralu (Rosja). Znaczenie i zastosowanie. Gospodarczo pew- ne znaczenie miewa tylko lokalnie jako kru- szec ołowiu i antymonu, dawniej w rejonie Molieres. Na dole: boulangeryt Ramsbeck, Sauerland/Niemcy; 32x23 mm 81 Realgar AsS 1,5-2 niemet. Hoi/ Własności. Kryształy dobrze wykształcone są małe i pojawiają się rzadko, narośnięte poje- dynczo lub w druzach, często rozwinięte słup- kowo ze ścianami słupa prążkowanymi równo- legle do wydłużenia, występują bliźniaki kon- taktowe. Najczęściej w skupieniach zbitych, drobnoziarnistych lub jako cynobrowoczer- wone powłoki. Łupliwość dokładna w dwóch kierunkach; gęstość: 3,5-3,6. Barwa: pomarań- czowoczerwony (jutrzennoczerwony), pod wpływem światła dziennego przechodzi w żół- ty ziemisty aurypigment \ trujący arszenik(tle- nek arsenu). Powstawanie i wystąpienia. Głównie w nisko- temperaturowych żyłach hydrotermalnych w towarzystwie aurypigmentu i antymonitu, rzadszy jako produkt sublimacji w ekshalatach wulkanicznych i w osadach źródeł gorących. Szczególnie duże i piękne kryształy pochodzą z Binntal (Szwajcaria), Wezuwiusza, zwła- szcza utworzone po erupcji w 1822 roku, Pól Flegrejskich, Vulcano i Etny (Włochy), Yellow- stone (Wyoming, USA), Kapnika i Baia Sprie (Rumunia), Allchar (Macedonia), Kfeśova (Bo- śnia i Hercegowina), kopalni Getchell (Neva- da, USA), Turcji, Iranu i Meksyku. W Chile, Boliwii i Peru jest częstym towarzyszem ar- senowych siarkosoli srebra; koło Boroń w Ka- lifornii (USA) z uleksytem. W Polsce we fliszu karpackim koło Baligrodu. Produkt wietrzenia kruszców arsenowych. Znaczenie i zastosowanie. Nazwa prawdo- podobnie pochodzi od arabskiego rahjalghar, co znaczy pył kopalni. W starożytności stoso- wany jako medykament i barwnik, obecnie używany do produkcji fajerwerków i farb. Na górze: realgar na kwarcu Banat/'Rumunia; 50 x 35 mm Aurypigment As2S3 1,5-2 Własności. Kryształy idiomorficzne są rzadkie i najczęściej drobne, w dużej części soczewkowa- te, owalne w przekro- ju, skupienia grubo- kostkowe, szeroko- słupkowe, promieniste, nerkowate, naloty mą- czyste. Typowe są skupienia blaszkowe, odłu- pki płytkowe są giętkie. Łupliwość: w jednym kierunku bardzo dobra (łyszczykowa). w dru- gim wyraźna. Gęstość: 3,48; barwa: cytry- nowożółta. Powstawanie i wystąpienia. Tworzy się głów- nie przez przeobrażenie realgaru lub innych minerałów arsenowych. Występuje w niskote- mperaturowych żyłach hydrotermalnych i osa- dach gorących źródeł wraz z realgarem i anty- monitem. Tworzy gniazda, ziarniste i skorupo- we nagromadzenia, gruzełkowe skupienia kry- ształów. W Allchar (Macedonia) znajdowane są duże ale źle wykształcone kryształy, ładne okazy pochodzą z Julamerk w Kurdystanie tureckim, piękne igiełkowe kryształy występu- ją w kopalni Elbrus (Dolina Kubań, Kaukaz). Znaczenie i zastosowanie. W dawnych czasach znany pod wieloma alchemicznymi i lokalnymi górniczymi nazwami, wymieniany przez Libaviusa w jego Alchymiiz 1595 roku. Dopiero J.L. Proust w 1801 roku stwierdził, że realgar i aurypigment nie zaliczają się do związków tlenowych. Stosowany jako kruszec arsenu, do usuwania owłosienia ze skór w ga- rbarniach, sztucznie otrzymywany stosuje się jako żółtą farbę (żółcień królewska). fC\ Na dole: aurypigment z realgarem Binntal/Szwajcaria; 14x10 mm 82 I Klasa III. Halogenki Chemia. Halogenki są związkami flu- oru F, chloru Cl, bromu Br i jodu J. Tę grupę pierwiastków określa się na- zwą halogenów czyli tworzących sole. Z wieloma pierwiastkami ha- logeny tworzą związki o podobnych własnościach: słonym lub gorzkim smaku, zazwyczaj dobrej rozpuszcza- lności w wodzie, ich wodne roztwory przewodzą bardzo dobrze prąd ele- ktryczny, mają stosunkowo wysokie temperatury topnienia, nie mają me- talicznego wyglądu, charakteryzują się doskonałą łupliwością. W sieci kryształów atomy są ze sobą silnie powiązane i muszą być obdarzone ładunkami dodatnimi i ujemnymi (są zatem jonami). W soli kamiennej jon sodu ma ładunek dodatni, chloru - ujemny. Ponieważ dodatnie i ujem- ne ładunki przyciągają się, powstaje struktura przemiennie ułożonych jo- nów dodatnich i ujemnych czyli sieć kryształu. Jeśli umieści się kryształ soli kamiennej w wodzie, cząsteczki wody wciskają się między jony w soli, rozdzielają je i niszczą sieć kryształu i w ten sposób kryształ się rozpusz- cza. Jeżeli przez taki roztwór przepu- ści się prąd elektryczny, elektrycznie naładowane jony wędrują do od- powiednich biegunów, obwód elektry- czny zostaje zamknięty i prąd płynie. Krystalografia. W opisanej strukturze typu halitu {soli kamiennej) krysta- lizuje około 200 związków chemi- cznych, wszystkie one mają tę samą symetrię i podobny rodzaj łupliwości, jednak różne twardości, temperatury topnienia i krzepnięcia. W strukturze jodku sodu NaJ odległość między śro- dkami dwóch najbliższych jonów wy- nosi 0,323 nm, twardość jest równa 2-2,5, a temperatura topnienia wynosi Sieć kryształu soli kuchennej (halitu) NaCl 662CC. W strukturze fluorku sodu śro- dki dwóch najbliższych jonów są od- ległe tylko o 0,231 nm, związek ten ma zatem większą twardość 3-3,5 i wyższą temperaturę topnienia, wynoszącą 992°C. Bezbarwne w wię- kszości z racji swojej struktury halo- genki często uzyskują zabarwienie, niekiedy intensywne, dzięki obecnoś- ci pierwiastków śladowych lub działa- niu naturalnego promieniowania ra- dioaktywnego. Petrologia. Halogenki znajdują się w postaci rozpuszczonej w wodzie morskiej. W historii Ziemi często całe zatoki lub inne części mórz były od- cinane strefą osadów lub wypiętrzają- cym się dnem morskim a woda z tych odciętych zbiorników odparowywała. W ten sposób tworzyły się olbrzymie złoża soli, w większości halogenków, osadzonych z wód morskich. Ten pro- ces daje się bardzo łatwo powtórzyć, jeżeli pozostawi się nasycony roztwór soli kuchennej przez pewien czas w nie przykrytym płaskim naczyniu. Wypadają wtedy z owego roztworu sześciany soli kuchennej. Niektóre halogenki, np. fluoryt i kryolit, mogą być hydrotermalnego lub pegmaty- towego pochodzenia. Fluoryt na mikroklinie Kamieniołom na wzgórzu Pielgrzy- mka, Strzegom/Polska; 57x80 mm 84 Halit Sól kamienna NaCI 2 niemet. Własności. Duże, narosłe kryształy występują w formie druz w gniazdach i szczelinach, rza- dziej wrosłe w ił, an- hydryt lub kainit; ol- brzymie sześciany halitu znane są z górnego Allertal (Niemcy) i z Detroit (USA). Kryształy prawie wyłącznie sześcienne, często zniekształcone i z zaokrąg- lonymi ścianami. Rzadsze postacie to ośmio- ścian i dwunastościan rombowy; typowe są wykształcenia szkieletowe. Także jako zbite ziarniste lub włókniste skupienia, włosowate wykwity oraz stalaktyty. Lupliwość: bardzo do- bra według sześcianu; przełam: muszlowy; nieco kruchy. Gęstość; 2,1-2,2. Barwa: czysty halit jest bezbarwny, zanieczyszczenia związ- kami żelaza barwią na różne odcienie czer- wieni i żółci, związki organiczne nadają zabar- wienie szare lub brunatne, minerały ilaste - szare, glaukonit - zielonkawe. Halit niebieski lub fioletowy, często ze strefowym rozłoże- niem zabarwienia, nabrał tej barwy pod wpły- wem radioaktywnego promieniowania w głębi Ziemi. Pył halitu barwi płomień na żółto. Halit jest dobrze rozpuszczalny w wodzie, roztwór nasycony w warunkach normalnych zawiera 26,4 % wagowych NaCI, w 1 I wody morskiej przeciętnie jest rozpuszczone 27 gramów NaCI. Powstawanie i wystąpienia. W permie, przed 275 do 225 milionami lat, na obszarze dzisiej- szej północnej, środkowej i południowo-za- chodniej Polski oraz północnych Niemiec znaj- dował się zbiornik morski, w którym następo- wało strącanie z początku trudno rozpuszczal- nych związków chemicznych jak węglan wap- nia (kalcyt\, potem lepiej rozpuszczalnych sia- rczanów wapnia [gips, anhydryt) a w końcu łatwo rozpuszczalnych chlorków sodu i potasu (halit, sylwin). „Żywym" przykładem tego pro- cesu jest obecnie Morze Martwe. Następnie na solach permskich osadziły się miąższe wa- rstwy nowych osadów. Pod ich naciskiem sól stała się plastyczna i przez strefy spękań za- częła być wyciskana ku górze, tworząc słupy i kopuły solne, tak zwane diapiry, np. w Kłoda- wie na Kujawach. Sole trzeciczędowe (mio- ceńskie) bez soli potasowych występują na polskim Podkarpaciu (Wieliczka, Bochnia, Ba- rycz). Na stepach i pustyniach, pojawiają się wykwity tak zwanej soli stepowej lub pustyn- nej. Halit jest często obserwowany w produk- tach ekshalacji wulkanicznych. Sole północno- niemieckie i kujawskie dostarczają ładnych kryształów niebieskiego i fioletowego halitu, którego kryształy osiągają wielkość kilkunastu do 50 cm, m.in. dawna kopalnia Vienenburg (Niemcy) była znana z bardzo dużych ośmio- ścianów halitu. Informacje historyczne. Jako przyprawa do potraw znany od niezmiernie dawna i prawie u wszystkich narodów jako sól zakorzenił się w obyczajach i zachowaniach związanych z gościnnością i wiernością; u Mateusza Ewangelisty jest powiedziane (5,13): „...wy je- steście solą ziemi." Był to pierwszy minerał eksploatowany metodami górniczymi już w okresie brązu. Od greckiego słowa hals określającego sól pochodzi sylaba -hal- w wie- lu starych nazwach miejscowości, a także na- zwa minerału halit. Polskie słowo sól ma wspólne źródło z łacińskim słowem sal. Pierw- szym „solnym" miastem był Luneburg (956 r.), w Polsce w okolicy Baryczy odkryto ślady wydobywania soli metodą warzelniczą z około 3500 roku p.n.e., a górniczą eksploatację soli w Wieliczce rozpoczęto pod koniec XIII wieku. Zastosowanie. Sól kuchenna jest ważnym do- datkiem do produktów żywnościowych; więcej niż połowa wydobycia halitu jest zużywana przez przemysł chemiczny do produkcji sody, sody kaustycznej, kwasu solnego, chloru ga- zowego itd. Światowa roczna produkcja w 1989 roku wyniosła 169 min t; główni produ- cenci to USA, Chiny, Rosja i Niemcy. Na górze, po lewej: halit zabarwiony promie- niowaniem radioaktywnym Heringen nad Werrą/Niemcy; 80 x 113 mm Na górze, po prawej: halit Kopalnia Konrad, Salzgitter/Niemcy; 28x40 mm Na dole: halit Kopalnia soli potasowych Neuhof-Ellers, Ful- da /Niemcy; 78 x 55 mm 86 87 Sylwin KCI Własności. Typowe postacie to sześcian i oś- miościan połączone jako kubooktaedr. Bliźnia- ki przerosłe według ścian ośmiościanu są czę- ste. Kryształy tworzą druzy, skupienia kostko- we, ziarniste, rzadko słupkowe. Lupliwość: ba- rdzo dobra według sześcianu; gęstość: 1,99; barwa: chemicznie czysty jest bezbarwny, śla- dowe domieszki mogą zabarwiać sylwin na czerwonawo, żółtawo, rzadziej niebiesko; ma nieprzyjemny gorzkosłony smak. Od podobne- go halitu można go odróżnić na podstawie barwienia nie świecącego płomienia gazowe- go lub spirytusowego na czerwonawofioletowy kolor. Sylwin powinien być przechowywany w hermetycznych pojemnikach, gdyż chłonąc wilgoć z powietrza, rozpuszcza się w niej. Ta niemiła cecha jest spowodowana pospolitą do- mieszkę higroskopijnego chlorku magnezu. Powstawanie i wystąpienia. Tworzy się w wię- kszych ilościach podczas odparowywania wód morskich (patrz halit], jest jednak od halitu rzadszy i spotykany nie we wszystkich złożach solnych. Podrzędny jako produkt ekshalacji wulkanicznych (Etna i Wezuwiusz we Wło- szech), pojawia się też w postaci wykwitów z gleb na brzegach stepowych jezior słonych. W bardzo dużych ilościach występuje w zło- żach solnych północnych Niemiec, gdzie jest eksploatowany górniczo. Pokład StraBfurt roz- ciąga się na obszarze 80 do 100 tys. km2 przy średniej miąższości 20 metrów, czyli jego ob- jętość wynosi 1600 do 2000 km3; daje to około 3000 miliardów ton soli potasowej. W Polsce sylwin występuje w permskich złożach sol- nych na Kujawach (eksploatacja górnicza) oraz na Pomorzu. W niecce Ebro (Teksas, USA), zachodniej Kanadzie i wielu miejscach Rosji znane są również wystąpienia tego typu. Inne wystąpienia to Alzacja (Francja), Bengha- zi (Libia), Dolina Górnego Renu (Niemcy), Ka- łusz (Ukraina), Solikamsk (Rosja), Mayo (Indie). W 1943 roku podczas wiercenia poszu- kiwawczego za ropą naftową odkryto bogate złoże soli potasowych (z sylwinem) w Saskat- chewan (Kanada). Współcześnie sylwin tworzy się w Morzu Martwym. Znaczenie i zastosowanie. Omawianemu mi- nerałowi chlorkowi potasowemu nazwę sylwin nadał F.S. Beudant w 1832 roku (na cześć lekarza F. Sylviusa de la Boe, 1614-1672); minerał ten był wówczas znany jedynie w nie- wielkich ilościach w soli kamiennej z Hallein i Berchtesgaden. Przez krótki okres były uży- wane także nazwy leopoldyt i schatzellit. Syl- win jest ważnym składnikiem krystalizatów re- sztkowych, tworzących najwyższe warstwy złóż solnych i dawniej wyrobiska musiały być „oczyszczane" z soli potasowo-magnezo- wych, zanim dotarto do poszukiwanej soli ka- miennej. Obecnie sylwin jest niezastąpionym surowcem do produkcji koniecznych dla rol- nictwa nawozów potasowych. Jednak nadmie- rne stosowanie tych łatwo rozpuszczalnych nawozów powoduje skażenie jezior i rzek. Światowa roczna produkcja soli potasowych, przeliczona na K20, w 1989 roku wyniosła 26,8 min ton. Sylwin Wathlingen kolo Celle / Niemcy; 14x20 mm 88 89 Kryolit Na3AIF. Własności. Kryształy zazwyczaj zbliżone do sześcianów, chociaż minerał jest jednoskośny; rzadko bogaty w ściany. Niekiedy są nieco zgięte lub ze specyficznie ułożonymi listewka- mi bliźniaczymi. Zbite skupienia mają powie- rzchnie z parkietowo ułożonych ścian krysz- tałów i często zawierają wrośnięte osobniki kwarcu, syderytu, pirytu, galeny, chalkopirytu, kolumbitu i kasyterytu. Skupienia najczęściej ziarniste i grubokostkowe. Barwa: bezbarwny, śnieżnobiały, niekiedy zabarwiony substancja- mi organicznymi. Łupliwość: dobra w dwóch kierunkach powoduje powstawanie odłupków zbliżonych do sześcianu. Gęstość: 2,95. W te- mperaturze około 550-560DC mętna odmiana Matlockit PbFCI Kryształy płytkowe zgodnie z dwuścia- nem podstawowym, zazwyczaj połączone skupienia cienkich kryształów. Barwa: żółtawy, lecz także bezbarwny. Łupli- wość: bardzo dobra według dwuścianu podstawowego. Gęstość: 7,2. W starej kopalni w Cromford koło Matlock (Derbyshire, Wielka Brytania) matlockit został znaleziony z tosge- nitem na przeobrażonej galenie w postaci ste- rczących kryształów. W Laurion (Grecja) znaj- dowany bywa w antycznych szlakach po wyto- pie ołowiu i srebra razem z innymi nowotwo- rami mineralnymi, które utworzyły się pod- czas ponad 2000 lat działania wody morskiej na materiał hałd. Na dole, po lewej: matlockit Matlock, Derbyshire/Wielka Brytania; 28x40 mm jednoskośna przechodzi w regularną, co moż- na rozpoznać po zaniku zmętnienia; proces można zaobserwować już w czasie podgrze- wania jednoskośnego kryolitu w płomieniu za- pałki. Odłupki kryolitu zanurzone w wodzie stają się niewidoczne, ponieważ współczynni- ki załamania światła kryolitu i wody są niemal jednakowe. Powstawanie i wystąpienia. Typowy minerał pegmatytowy i hydrotermalny. W większych ilościach i jako jedyne nadające się do eks- ploatacji złoże został znaleziony w pegmaty- cie cynonośnym w Mgtut nad Arsukfjordem (zachodnia Grenlandia). Ponadto mniejsze ilo- ści kryolitu znaleziono w okolicach Miassa (Ural) i w Kolorado (USA). Znaczenie i zastosowanie. Jako topnik, obni- żający temperaturę topnienia tlenku glinu w czasie produkcji elektrolitycznej metaliczne- go glinu, obecnie stosuje się wyłącznie kryolit syntetyczny. Na górze: kryolit Mgtut/Grenlandia; 120x85 mm Pachnolit NaCaAlF -HO 3 niemet. Skład chemiczny taki sam jak skład thomseno- litu, podobne także są: struktura kryształów, wygląd i występowanie. Kryształy są cienko- słupkowe, wydłużone zgodnie z osią Z, bliź- niaki mają pokrój sugerujący symetrię rombo- wą. Występuje jako szczotki narastających na sobie kryształów, skupienia drobno- do grubo- ziarnistych, podobne do agatu bezbarwne po- włoki, upakowane masy stalaktytowe. Wy- stępuje jako produkt przeobrażenia kryolitu w lvigtut i w druzach niektórych granitów. Na dole, po prawej: pachnolit Mgtut/Grenlandia; 15x21 mm 90 91 Fluoryt CaF2 4 niemet. Własności. Kryształy są często wykształ- cone idealnie, naj- częściej jako sześ- cian lub w połączeniu z ośmiościanem i dwunastościanem rombowym. Ściany sześcianu są niekiedy „parkietowe". Czasami spotyka się kryształy o bardzo skomplikowa- nej morfologii, piękne i bardzo bogate w ścia- ny. Tworzy skupienia zbite, grubokrystaliczne i niekiedy całkowicie upakowane, o wykształ- ceniu chalcedonowatym lub podobnym do agatu, efektownie laminowane, rzadziej pręci- kowe lub ziemiste. Lupliwość: doskonała zgo- dna z ośmiościanem. Gęstość: 3,1-3,2; barwa: rzadko przezroczysty bezbarwny, najczęściej zabarwiony na biało, szaro, brunatno, winno- lub miodowożółto, blado- do szmaragdowozie- lonego, na błękitno, zielonawoniebiesko, fiole- towo, rzadziej czerwono, różowo lub karmino- wo. Nierzadko różne barwy można znaleźć w kolejnych strefach tego samego kryształu. Niekiedy zabarwienie zmienia się lub zanika z czasem, pod wpływem światła słonecznego lub ciepła, co zauważył już J.F.A. Breithaupt występują np. w Górach Harzu, Szwarcwa- Idzie, Palatynacie i Turyngii (Niemcy), Masy- wie Centralnym (Francja), Amderma (pn. Ural, Rosja). Typowy w złożach cyny z innymi mine- rałami fluorowymi i borowymi jak turmalin, topaz i apatyt. Z Altenbergu (Saksonia, Nie- mcy) pochodzą piękne kryształy o barwie cie- mnoniebieskiej, prawie czarnej, zielonej, bia- łej niekiedy z prawidłowo rozmieszczonymi niebieskimi plamami. Ważne złoża występują w Derbyshire i Durham (Wielka Brytania). Go- spodarczo bardzo ważne są złoża w Illinois i Kentucky (USA), skąd pochodzą także sześ- ciany fluorytu o krawędzi do 15 cm. W Polsce fluoryt występuje w Kletnie, masywach grani- toidowych: strzegomskim i strzelińskim jako niekiedy ładne sześciany i ośmiościany oraz metasomatyczny w Górach i na Pogórzu Izers- kim. Znaczenie i zastosowanie. Już dawno stoso- wano fluoryt jako topnik w procesie hutniczym i także obecnie używany jest on w tym celu. Ponadto produkuje się z niego kwas fluorowo- dorowy i syntetyczny kryolit, jest używany do produkcji emalii i w przemyśle szklarskim oraz cementowym, Najczystsze bezbarwne kryształy stosuje sie w przemyśle optycznym w 1816 roku. Zabarwienie pojawia się dzięki defektom sieci kryształu, które zanikają pod działaniem np. światła. Fluorescencja wy- stępuje pod działaniem krótko- i długofalowe- go pronieniowania ultrafioletowego. Krusze- nie ciemnofioletowego fluorytu z Kletna (Dolny Śląsk, Polska) lub Wólsendorf (Niemcy) powo- duje wydzielanie pierwiastka fluoru, co ujaw- nia charakterystyczny ostry zapach; odmiana ta nosi nazwę antozonitu (szpatu cuchnącego). Powstawanie i wystąpienia. Pojawia się głów- nie w żyłach, szczelinach i druzach lub w utworach kontaktowo-metamorficznych. Żyły do otrzymywania pryzmatów i soczewek. Pro- dukcja światowa wyniosła w 1989 roku 4,6 min ton. Na górze: fluoryt Weardale/Wielka Brytania; 48x34 mm Na dole: fluoryt Ehrenfriedersdorf, Góry Kruszcowe/Niemcy: 30x21 mm 92 93 Klasa IV. Tlenki i wodorotlenki Chemia. Po odkryciu w latach 1774-77 przez Karla Wilhelma Schee- lego i Josepha Priestley'a pierwiastka tlen, któremu nadano symbol O, An- toine-Laurent Lavoisier około 1783 ro- ku ustalił, że spalanie jest połą- czeniem jakiegoś pierwiastka z tle- nem. W efekcie tego procesu zwane- go utlenianiem powstają tlenki będą- ce związkami chemicznymi tlenu z in- nymi pierwiastkami. Utlenianie może przebiegać powoli (rdzewienie że- laza) lub gwałtownie (spalanie). Sko- rupa ziemska składa się w około 63% z tlenu, który występuje tu jednak w postaci połączeń chemicznych. Wchodzi on np. wraz z krzemem w skład bardzo rozpowszechnionego kwarcu Si02. W składzie wodorotlen- ków tlen może całkowicie lub czę- ściowo być obecny w postaci grup hydroksylowych OH. Wiele pierwiast- ków ma szczególne skłonności do po- łączeń z tlenem. Należy do nich krzem Si, magnez Mg, glin Al, sód Na, wapń Ca, potas K, żelazo Fe. Połączenia pierwiastków z tlenem tworzą wiele gospodarczo ważnych surowców mineralnych jak boksyty, magnetyt, hematyt, uraninit, ilmenit, chromit, korund. Krystalografia. Związki tej klasy mają niewiele wspólnych cech charakte- rystycznych. Tylko tlenki żelaza, man- ganu i chromu wykazują przeważnie ciemne lub czarne r . -- o li[fes v* . _Y«*-~ ' > iyfei&fkJ •?- ¦¦•¦ m WM i ; "°''SK^RLH*5ySffllĘrv'' ** i^^^^ m miKfj!/&P**<^ W'&*?XBSBbI ^^ '^lk '^iawf a#'^'.i"'''¦¦^•^ ^Bn 'friWłk ^SE6!§8r^r ł % ¦f' '¦'' ¦')' M'^JL -j^mj i^feia|ŁpBi||EL_. t-ty- ^ Hf'1 \ ' '$ \'r '$! ^Ska9w*&H^' //"V'.= m K:^*m3P& rt«3 Vi"'- m f^K^ii^SfiSaig i / ¦¦ ¦ -^«sHfe\ t 'SfflraPł : 'X ¦ ^j =""• lE^wliRI « w -; fll yy :S* -"';-- 'rnSi ^~^' i-M^ \ 117 Columbit Niob/t, Tantal/t (Fe.Mn) (Nb.Ta) O Wolframit (Fe,Mn)W04 Pomiędzy członami niobowym i tantalowym - niobitem i tantalitem istnieje ciągły szereg kryształów mieszanych wykazujących zróżnico- wane wykształcenie: człony bogate w Nb two- rzą kryształy tabliczkowe lub słupkowe, człony bogate w Ta kolumnowe, silnie prążkowane. Lupliwość: w zasadzie wyraźna w odmianach bogatych w Nb; pospolite zbliźniaczenia. Występują głównie w pegmatytach granitowych z albitem i minerałami litu. Hagendorf/Bawa- ria, Niemcy; Varutrask/Szwecja; Ulefoss/No- rwegia; Kaatiala/Finlandia; Miass/Ural. Na górze, po lewej: columbit Hagendorf, Ober- pfalz/Niemcy; 9x13 mm Zwykle występuje w formie dużych, gru- botabliczkowych lub słupkowych kryszta- łów, także igiełkowy i promienisty z wy- raźnym pionowym prążkowaniem; pseu- domorfozy po scheelicie. Lupliwość: doskona- ła; gęstość: 7,14-7,54; barwa: ciemnobrunatny do czarnego, odmiany bogate w Mn brunatno- czerwone. Tworzy szereg kryształów miesza- nych, którego skrajnymi członami są ferberyt (FeWOJ i hubneryt (MnWOJ. Związany z peg- matytami i złożami pneumatolitycznymi. Zinnwald/Góry Kruszcowe; Hiszpania; Por- tugalia, Rumunia i Peru. Ważniejsza ruda wol- framu. Minerał podobny: columbit. Minerał ten należy do wolframianów, szerzej omówionych w klasie VI (str. 152-167). Na górze, po prawej: wolframit Rumunia; 53x75 mm Brookit TiO, Własności. Kryształy pojedynczo narosłe, pionowo zbrużdżone, tabliczkowe; odmiana wykształcona w for- mie sześciokątnych tabliczek nosi nazwę arkansyt W żyłach typu alpejskiego spotyka się tabliczkowe, bru- natne, przeświecające kryształy z czarnymi pasmami biegnącymi w określonych kie- runkach, spowodowanymi obecnością wrost- ków substancji nieprzezroczystych. Znane są pseudomorfozy brookitu po tytanicie. Lupli- wość: niewyraźna; gęstość: 4,1; barwa: żółta- wobrunatny do czerwonobrunatnego, także prawie czarny (arkansyt). Powstawanie i wystąpienia. Występuje głó- wnie w żyłach hydrotermalnych i jako minerał akcesoryczny w gnejsach, łupkach i skałach wulkanicznych. Często jest minerałem wtó- rnym występującym razem z tytanitem, chlory- tem itp. Tremadoc/Walia; Bourg d'Oisans/ Francja; Amsteg/Szwajcaria; Pragraten/Ty- rol; Miass/Rosja. W Magnet Cove/Arkansas zostały znalezione metalicznie błyszczące że- lazistoczarne kryształy. Brookit i anataz występują w tych samych środowiskach, nie- kiedy są ze sobą zrośnięte. Znaczenie i zastosowanie. W 1825 roku Lew określił symetrię pojedynczych kryształów z Snowdon w Walii jako rombową i nazwał minerał na cześć angielskiego krystalografa H. J. Brooke. Brookit nie jest wykorzystywany jako ruda tytanu. Na dole: brookit Snowdon, Walia/Wielka Bry- tania; 24x17 mm 118 ¦* ~mi m -j Brucyt Mg(OH)2 Diaspor AIO(OH) 2,5 niemet. Duże, tabliczkowe, rozwinięte według dwuścianu podstawo- wego, kryształy o romboedrycznym zarysie krawędzi, także stromo pirami- dalny, jednak zwykle w zbitych, blaszkowych lub łuseczkowych ma- sach przypominających gips; rzadko drob- nowłókniste skupienia podobne do azbestu. Lupliwość: wyśmienita; gęstość: 2,4; barwa: bezbarwny, zielonkawy, niebieskawy; nieco giętki. W kontaktowo zmetamorfizowanych do- lomitach (Predazzo/Północne Włochy), wapie- niach i serpentynach (Pitkaranta nad Jez. La- doga/Rosja). Do 50 cm długości włókna z As- bestos/Quebec, Kanada; rozetowe skupienia kryształów na kammererycie w Kop Dagla- ri/Turcja. Podobne do brucytu są talk i gips. Na górze, po lewej: brucyt na kammererycie Kop Daglari/ Turcja; 4x6 mm Kryształy są ograni- czone powyginanymi, drobno prążkowany- mi lub chropowatymi powierzchniami. Często blaszkowe lub łodygowe skupienia. Lupliwość: wyśmieni- ta; gęstość: 3,3-3,5: barwa: bezbarwny lub roz- maicie zabarwiony. Kryształy zwykle tylko do 3 mm wielkości; niedawno w Masywie Men- deres/Turcja znaleziono brunatne kryształy długości ponad 10 cm. które mogą być zasto- sowane jako kamienie ozdobne. Minerał meta- morficzny łupków krystalicznych, utworów me- tamorfizmu kontaktowego, produkt przeob- rażenia korundu, składnik boksytów. Cam- polungo/Tessin; Grainer/Tyrol; Naxos/Gre- cja; fioletowe kryształy pochodzą z Lan- gessundfjordu; w żyłach w Jordanowie na Dol- nym Śląsku; Kossoibrod/Ural. Na górze, po prawej: diaspor Masyw Mende- resl Turcja; 40 x 57 mm Uraninit UO, \=Jy Własności. Kryształy o pokroju sześcianu lub ośmiościanu, jednak przeważnie zbity, o ner- kowatych formach (blenda smolista, nastu- ran), także proszkowe nagromadzenia (czerń uranowa). Pseudomorfozy po drewnie, koś- ciach, bakteriach. Lupliwość: często nie- zauważalna; gęstość: 10,6, malejąca ze wzros- tem wieku geologicznego; barwa: czarny do zielonkawoczarnego. Silnie radioaktywny, co powoduje zdefektowanie sieci kryształów. Powstawanie i wystąpienia. Rzadko w dużych ilościach. 1. Pegmatyty: nie eksploatowany, za- wsze wzbogacony w tor i cer. Saetesdalen, Moss/Norwegia; Stackebo, Óregrund/Szwecja. 2. Kontaktowo-metasomatyczny: rzadkie, ale ważne złoża. Mary Kathleen Mine/Queens- land, Australia; Bancroft/Ontario, Kanada. 3. Żyły hydrotermalne: Góry Kruszcowe: Johangeorgenstadt, Annaberg, Schneeberg. Aue Wólsendorf/Bawaria, Jachymov (Cze- chy); Kornwalia; Włochy; Kowary, Kletno/ Su- dety. 4. Z krążących wód gruntowych: rejon Adamello; Pamparato/Alpy; Murtschens- tock/Szwajcaria. 5. W starych zlepieńcach: Elliot Lake/Ontario, Kanada jest największą na świecie kopalnią uranu. W strefie wietrze- nia łatwo ulega rozkładowi i przechodzi w licz- ne wtórne minerały uranylu zabarwione na intensywne kolory żółte, pomarańczowe, zielone. Znaczenie i zastosowanie. Surowiec do otrzy- mywania uranu, radu, sztucznych transurano- wców i produktów ich rozszczepiania stosowa- nych w reaktorach jądrowych i do produkcji broni jądrowej. Światowa produkcja U308 w 1989 roku wynosiła około 44800 ton. Na dole: uraninit E^je/Norwegia; 32*22 mm 120 5> 'jpj 121 Goethyt s-FeO(OH) Własności. Kryształy igiełkowe lub włos- kowe z wyraźnym wzdłużnym prążko- waniem. W skupie- niach promienistych i włóknistych, zbity, upakowany, proszko- wy. Pseudomorfozy po licznych minerałach żelaza. Lupliwość: doskonała; gęstość: do 5,3 (bardzo zmienna); barwa: czarnobrunatny do jasnożółtego. Badania rentgenograficzne wykazują istnienie dwóch krystalicznych tleno- wodorotlenków żelaza: goethylu i lepidokroki- tu. Oba te minerały wchodzą w skład miesza- niny określanej nazwą limonit. Powstawanie i wystąpienia. Typowy produkt strefy wietrzenia. Niemal wszystkie minerały żelaza pod wpływem wody i kwasów humuso- wych przeobrażają się w limonit. Występuje on razem z hematytem, tlenkami manganu, kalcytem, minerałami ilastymi itp. Odmiany. Różnie wykształcone odmiany goethytu bywają określane odrębnymi nazwa- mi, zbędnymi z punktu widzenia mineralogii. Igiełkowo wykształcone kryształy są znane z Lostwithiel / Kornwalia; Hirschberg nad Saa- lą/ Niemcy; z geod Freisen/Saarland; Czechy. Kasztanowobrunatne lub ochrowożółte kuliste skupienia o aksamitnej powierzchni występują w Siegerland. Limonitowe oolity z koncentry- czną skorupową budową jako minetta były eksploatowane w Lotaryngii/Luksemburg, po- dobne utwory są znane z Saizgitter/Niemiec i Krymu. Znaczenie i zastosowanie. Ważna ruda żela- za. Niektóre odmiany są wykorzystywane tak- że jako filtry do oczyszczania gazu. Na górze, po lewej: goethyt kopalnia RoBbach, Westerwald/Niemcy; 64 x 90 mm Na górze, po prawej: goethyt Freisen, Sa- ar/Niemcy; 6x9 mm Lepidokrokit y-FeO(OH) Własności. Większość własności chemicznych i fizycznych analogiczna jak u goethytu, podo- bnie jak występowanie. Lepidokrokit i jego odmiany są jednakże dużo rzadsze. Kryształy są cienkie, spłaszczone i wydłużone. Jako od- dzielne kryształy na podłożu lub w druzach, tabliczki często pogrupowane w rozety; także odmiany proszkowe lub typu szklanej głowy. Lupliwość: doskonała w jednym kierunku; gęs- tość: 4,0; barwa: ciemnoczerwony do czerwo- nobrunatnego, okruchy są rubinowoczerwone do żółtoczerwonych i są przezroczyste. Powstawanie i wystąpienia. Ładne kryształy narastające na groniastym i stalaktytowym li- monicie pochodzą z Eiserfeld/Siegerland, Nie- mcy (kopalnia Ameise). Wiele limonitów obok przeważającego goethytu zawiera także lepi- dokrokit, szczególnie kiedy pochodzą z wiet- rzenia pirytu. Lepidokrokit jest generalnie wtó- rnym minerałem, podobnie jak goethyt i częs- to mu towarzyszy. Znaczenie i zastosowanie. Nazwa pochodzi od greckiego /ep/s=łuska i chrochis =kosmyk, z powodu łuseczkowych, włóknistych, gronias- tych lub nerkowatych skupień, jakie tworzy. W 1806 roku tlenowodorotlenek żelaza został nazwany goethytem na cześć Goethego. Nie- długo potem okazało się, że tworzy on dwa minerały o odmiennych strukturach kryszta- łów. Zastosowanie takie same jak w przypad- ku goethytu. Na dole: lepidokrokit kopalnia Hollerter Zug kolo Siegen/Niemcy; 4x3 mm 122 |k :¦/>•; y *-; *y Groutyt 2-Mn0(0H) Właściwości. Groutyt należący do grupy diasporu i goethytu jest izotypowy z diasporem. Znane są niezwykłe krysz- tały tego minerału - tabliczkowe, prąż- kowane równolegle do osi Y i Z. Błyszczące kryształy wielkości 2-3 mm, wyjątkowo 6 mm, tworzą się w pustkach konkrecji (Bulten-Aden- stedt/Niemcy). Cienkie, ostro zakończone i wytrawione na krawędziach kryształy są czę- ściowo przeobrażone w krótkoigiełkowy man- ganit. Kryształy występują zwykle w gęsto upakowanych agregatach. Lupliwość: dosko- nała w jednym kierunku; gęstość: 4,14; barwa: czarny. Powstawanie i wystąpienia. Groutyt występuje zwykle razem z kalcytem; interesujące pseu- domorfozy po kalcycie znajduje się w Biilten. Występujące tu pierwotnie przezroczyste jak woda, do 3 cm wielkości, kryształy kalcytu są całkowicie wypełnione groutytem i dlatego wy- dają się czarne. Dalsze europejskie miejsca występowania to: Bleiberg/Austria (stwierdzo- ny tylko mikroskopowo); Hammerseisenbach/ Szwarcwald, Niemcy (drobnoziarniste sku- pienia). Ładne kryształy zostały znalezione w kopalni Sagamore, Mangan No. 2 i Mahno- men w Minnesocie/USA. Małe kryształy grou- tytu na kalcycie są znane z Talcville / New York, USA. Znaczenie i zastosowanie. Pierwsza praca o groutycie została opublikowana przez L.E. Grunera w 1947 roku, nazwał on nowy minerał na cześć holenderskiego mineraloga F.F. Grouta pracującego na Uniwersytecie Minnesota. Okazy z kopalni Bulten-Adenstedt koło Peine są poszukiwane przez kolekcjone- rów minerałów. Na górze: groutyt sztolnia Emilie, Biilten/Nie- mcy; 14x10 mm Manganit y-MnO(OH) 4 met- półmet. V^ Własności. Kryształy zwykle długosłupowe do igiełkowych, silnie zbrużdżone równolegle do wydłużenia, ubogie w ściany. Bogate w ściany kryształy są z reguły krótkosłupkowe i tworzą przerosłe bliźniaki kolankowe lub krzyżowe. Kryształy wykazujące oznaki wietrzenia mają silnie wytrawione główki. Promienisty, łodygo- wy, często zebrany w radialne lub bezładne wiązki, rzadko ziarnisty. Charakterystyczne pseudomorfozy po kalcycie. Lupliwość: dosko- nała; gęstość: 4,3-4,4; barwa: brunatnoczarny, nadwietrzały ma barwę stalowoszarą, rysa czarna. Powstawanie i wystąpienia. Rzadko zachowa- ny w stanie nie zmienionym, zwykle częścio- 124 wo lub całkowicie przeobrażony w piroluzyt. Tworzy się głównie w niskotemperaturowych żyłach hydrotermalnych, jako produkt wyługo- wania i w płytkomorskich osadach. Najładniej- sze kryształy na świecie pochodzą z II- feld/Harz, Niemcy (do 10 cm wielkości). W po- rfirach i melafirach koło Elgersburga, Óhrens- tock/Thiiringer Wald, Niemcy; Botallack-Mi- ne/Kornwalia, Wielka Brytania; Brideville/ Nowa Szkocja, Kanada. Znaczenie i zastosowanie. Ważniejsza ruda manganu. Mangan znajduje zastosowanie ja- ko składnik stali szlachetnych, do odsiarcza- nia w procesie hutniczym, jako nośnik tlenu w wielu technologiach chemicznych, do odbar- wiania szkła, do produkcji suchych baterii i do otrzymywania soli manganu. Na dole: manganit na barycie llfeld, Harz/Nie- mcy; 125x90 mm Klasa V. Azotany, węglany, borany Chemia. W tej klasie zostały umiesz- czone sole trzech kwasów: kwasu azotowego HN03 kwasu węglowego H2C03 kwasu borowego H3B03 Kwasy te składają się z jonów wodo- rowych i anionu reszty kwasowej, któ- ra jest kompleksem zbudowanym z trzech atomów tlenu i atomu odpo- wiednio azotu, węgla lub boru. W mi- neralogii przyjęła się konwencja umieszczania tego anionu w na- wiasach kwadratowych. Jeśli w skła- dzie jakiegoś minerału występuje ich więcej, wówczas oddziela się je pio- nową kreską. Zastąpienie jednego lub więcej jonów wodorowych przez jon lub jony metali prowadzi do powstania nowych związków - soli. W większości przypadków analizy chemiczne wykry- wają obecność kilku metali, różnych reszt kwasowych, często także wody. Przykładem może być artinit: Mg2[(OH)2|C03]-3H20. Minerał jest solą kwasu węglowego, na co bezpo- średnio wskazuje obecność anionu C03 w nawiasach kwadratowych. Poza tym są w nim także obecne grupy hydroksylowe OH. Miejsce wodoru za- jmuje magnez. W sieci kryształu znaj- dują się również trzy cząsteczki wody „krystalizacyjnej", która może być usunięta przez ogrzewanie kryształu. Krystalografia. Dokładniejsze bada- Podstawowy element budowy węg- lanów: anion C03 w formie trójkąta. i wiążą trzy duże atomy tlenu. Leżą one na jednej płaszczyźnie, zaś atom centralny (N, C, B) mieści się w nie- wielkiej luce między atomami tlenu. Element taki nazywa się wielościa- nem (lub wielokątem) koordynacyj- nym, a w tym konkretnym przypadku ma on kształt trójkąta. Poszczególne grupy C03 są w sieciach kryształów powiązane atomami metali w sztywną strukturę. Petrologia. Wszystkie azotany są bar- dzo dobrze rozpuszczalne w wodzie, stąd można je spotkać jako minerały tylko w suchym, gorącym klimacie, zwykle jako produkty ewaporacji sło- nych jezior. Przykładowo w wysoko położonych pampasach chilijskich Andów azotany zostały skoncentro- wane do maksymalnych zawartości ponad 30%. Kalcyt (węglan wapnia) tworzy ogromne pokłady wapieni osa- dzone w niektórych zbiornikach mors- kich. Pod wpływem metamorfizmu osadowe wapienie przekrystalizo- wują tworząc marmury. Roztwory hy- drotermalne mogą spowodować za- stąpienie wapnia jakimś innym meta- lem; w ten sposób kompleks marmu- rów w Huttenberg/Karyntia, Austria został częściowo przeobrażony w sy- deryt (węglan żelaza) pod wpływem bogatych w żelazo roztworów. Potrak- towane kwasem solnym węglany roz- kładają się z mniejszą lub większą łatwością z wydzieleniem dwutlenku węgla. Stanowi to cechę diagnostycz- ną dla tej grupy minerałów. Borany są przeważnie pochodzenia osado- wego i tworzą się jako produkt ewa- poracji jezior boranowych, są zwykle trudniej rozpuszczalne w wodzie. Rodochrosyt Aartal koto Diez/Nie- mcy; 17x24 mm 126 Kalcył Ca[C03] 3 niemet. Własności. W przy- rodzie występują doskonale wykształ- cone kryształy kal- cytu wyróżniające się ponadto ogromną różnorodnością po- staci. Bogactwo obej- mujące około 600 różnych postaci prostych i ponad 2000 kombinacji jest nieporównywalne z żadnym innym minerałem. Spotyka się różne tępe i ostre romboedry i skalenoedry, słup heksagonalny oraz ich kombinacje. Kryształy cienkotabliczkowe noszą nazwę „szpat papie- rowy", długokolumnowe „szpat armatni"; kra- wędzie kryształów są często zaokrąglone. Łu- pliwość: doskonała według romboedru. można zauważyć podwójne załamanie światła objawiające się podwójnym obrazem liter. Zjawisko tak wyraźnej dwójłomności odkrył Erasmus Bartholinus w 1669 roku na krysztale szpatu islandzkiego. Także zachwycony Goe- the, który był zbieraczem minerałów, opisał w 1813 roku „podwójny obraz romboedryczne- go kalcytu". Wiele okazów kalcytu wykazuje w świetle ultrafioletowym silną fluorescencję, wywołaną śladową domieszką ziem rzadkich.; kalcyt islandzki wykazuje zielonkawą do żół- tawej termoluminescencję oraz tribolumine- scencję. Kalcyt silnie burzy zwilżony kwasem solnym. Powstawanie i wystąpienia. Kalcyt jest jednym z najbardziej rozpowszechnionych ziemskich minerałów i występuje często w wielkich iloś- Gęstość: 2,71; barwa: chemicznie czysty kalcyt jest bezbarwny, zwykle jednak biały, zaba- rwiony na różne kolory domieszkami izomor- ficznymi lub mechanicznymi. Jako domieszki występują: magnez, żelazo, mangan, rzadziej cynk, bar, stront, ołów. Zawiera także wrostki limonitu, hematytu, węgla i piasku; zwłaszcza w druzach kryształów kalcytu z Idar-Oberstein typowe jest zabarwienie pomarańczowe do ciemnoczerwonego spowodowane domieszką tlenków żelaza. Kryształy często są zbliżnia- czone: uzupełniające się bliźniaki, wielokrot- nie się powtarzające, które wywołują na od- łupkach drobne, równoległe prążkowanie, czworaki, kombinacje o kształcie serca lub motyla (Butterfly Twins). Skupienia kostkowe, ziarniste, łodygowate, włókniste, zbite lub zie- miste, formy kuliste (pisolity) lub soplowate, pseudomorfozy po wielu minerałach, pospolity materiał wielu skamieniałych substancji. Jeśli przezroczysty kryształ kalcytu położyć na za- drukowanym papierze, to już gołym okiem ciach. Z tego minerału składają się całe pas- ma górskie: Alpy Wapienne, Jura Szwabska i Frankońska. W minionych epokach geologi- cznych rozpuszczony w wodzie węglan wap- nia osadzał się na dnie ciepłych, płytkich zbio- rników morskich, poza tym gromadził się w fo- rmie szczątków organizmów budujących z nie- go swoje szkielety (muszle, korale, drobne Na górze, po lewej: kalcyt Holzen, Westfa- lia/Niemcy; 18x25 mm Na górze, po prawej: kalcyt Andreasberg. Harz /Niemcy; 38 x 52 mm Na dole: kalcyt Cumberland/Wielka Brytania: 60x44 mm 128 *%& I -W * I morskie organizmy). Pod wpływem ciężaru nadległych warstw osad kalcytowy ulegał dia- genezie, twardniał i przechodził w skałę jak np. „kredowe skały" Rugii lub Dover. Wzrost temperatury w otoczeniu pokładu wapienia, spowodowany np. kontaktem z magmą, prowadził do jego przekrystalizowania i utwo- rzenia marmuru. W dużych ilościach marmury są dostarczane z Carrary/Włochy i Penteliko- nu koło Aten/Grecja, skąd pochodzą szczegól- nie czyste, białe odmiany. „Wapienie koralo- we" budują struktury odpowiadające pier- wotnym rafom koralowym; „wapienie oolitycz- ne" są utworzone z małych kuleczkowatych utworów o koncentrycznej budowie; trawerty- ny są osadami martwicy kalcytowej, która wy- trącała się z gorących źródeł inkrustując roś- liny lub inny występujący w pobliżu materiał jak np. w wielobarwnych tarasach Mammut Hot Spring w Parku Narodowym Yellowsto- ne/USA; Tivoli koło Rzymu/Włochy, Jako sto- sunkowo łatwo rozpuszczalny minerał, węglan wapnia może być ługowany przez wody zawierające dwutlenek węgla (wody deszczo- we) i wytrącany ponownie w innym miejscu. W ten sposób w wielu miejscach na Ziemi Rumunia i Bańska Stiavnica/Słowacja; Rhi- snes/Belgia; w żyłach typu alpejskiego; Der- byshire, Egremont w Cumberland, Kornwalia/ Wielka Brytania. Przejrzyste, bogate w ściany kryształy z Cumberland należą do najpiękniej- szych w Europie i są poszukiwane przez kole- kcjonerów. Osobliwością są całkowicie przezroczyste kryształy z Guanajuato/Meksyk, z Islandii (z pustek w „dolerycie" z Helgus- tadir/Eskifjord) oraz Dolnej Tunguski/Rosja. Interesujące okazy kalcytu piaszczystego były znalezione w Washabaugh County, Dakota Po- łudniowa/USA i w Fontainebleau/Francja. Do osobliwości należą inkluzje miedzi rodzimej w skalenoedrach kalcytu z Michigan/USA. Ba- rdzo ładne okazy pochodzą z Santa Eula- lia/Meksyk i Missouri/USA. Znaczenie i zastosowanie. Z greckiego chalis =wapno, wapień, zaprawa murarska, także mały kamień lub żwir. Było ono źródło- słowem późniejszego calx, calcis przejętego w łacinie i następnie w języku starogermańs- kim. Polskie terminy wapno, wapień pochodzą od prasłowiańskiego wap =farba do malowa- nia. Technika wypalania wapna i przygotowy- wania zaprawy wapiennej była szeroko znana ićC3 utworzyły się jaskinie z szatą naciekową, na którą składają się rosnące z dołu do góry stalagmity i zwieszające się ze stropu stalak- tyty. Z tej samej przyczyny kryształy kalcytu zachowały swoją formę zastąpione przez trud- niej rozpuszczalne minerały. Pseudomorfozy takie składają się np. ze smithsonitu, hematy- tu, miedzi rodzimej, pirytu, kwarcu, galeny, markasytu, piroluzytu; rozpowszechnione w Saksonii i Harzu. Ładne, swobodnie rosnące kryształy są znane z druz w żyłach kruszco- wych i pęcherzy pogazowych melafirów, dia- bazów i bazaltów, np. St. Andreasberg w Ha- rzu, Freiberg, Braunwdorf, Schneeberg w Gó- rach Kruszcowych, Auerbach/Niemcy; Kapnik/ Rzymianom przed narodzeniem Chrystusa. Z powodu łatwości z jaką palone wapno łączy się z wodą, było ono określane jako calx vi- ra = żywy wapień. Ze względu na swoje szczególne własności minerał zajmował bada- czy; mineralog Emmerling wprowadził w 1793 roku wiele dziś już nie stosowanych nazw dla tego minerału i jego odmian. Pierwszą analizę chemiczną wykonał Bergmann w 1774 roku. Kalcyt Kander/Szwajcaria; 48x67 mm 130 J3 CD (ii Lfi\ ™' 131 Tak stawni fizycy jak I. Newton i C. Huyghens zajmowali się własnościami optycznymi kalcy- tu. Obserwacje płaszczyzn łupliwości i kształ- tu odlupków kalcytu doprowadziły Hauy'ego do jego teorii wewnętrznej budowy krysz- tałów. W 1808 roku angielski chemik i fizyk H.B. Davy za pomocą elektrolizy odkrył metal wchodzący w skład kalcytu i nadał mu na- zwę „calcium", wapń. Określenie „kalcyt", kryształów, a z drugiej strony powodem kłopo- tów, gdyż nierzadko pokrywa skorupą wiele innych rzadkich minerałów. Minerały podobne. Kalcyt jest łatwy do rozpo- znania; od innych podobnych minerałów grupy kalcytu odróżnia się ogromnym bogactwem postaci kryształów i silnym burzeniem pod wpływem rozcieńczonego kwasu solnego. W zbitych skupieniach mogą do niego być wcześniej stosowane wyłącznie dla pseu- domorfoz kalcytowych z Sangerhausen w Ha- rzu, ostatecznie w 1845 roku powiązał z tym minerałem Wilhelm K. von Haidinger, radca górniczy z Wiednia. Kalcyt jest wykorzystywa- ny na wiele sposobów ze względu na powsze- chne występowanie i różnorodne wykształce- nie. Rzadkie przezroczyste kryształy były wy- korzystywane do produkcji pryzmatów polary- zacyjnych (nikoli), biały marmur znalazł zasto- sowanie w rzeźbiarstwie i jako materiał okła- dzinowy. Ładnie zabarwiony wapień i marmur, pocięty na płyty i wypolerowany, znajduje róż- norodne zastosowanie w budownictwie. Wapieni używa się jako kamienia dekoracyj- nego, do wykładania fasad budynków, ścian lub posadzek, parapetów okiennych czy scho- dów. „Wapno palone" zarobione wodą i połą- czone ze żwirem lub piaskiem jest stosowane jako zaprawa wapienna w budownictwie. Wa- pienie to także ważny surowiec do produkcji cementu; w przemyśle chemicznym do otrzy- mywania związków wapnia, w przemyśle szklarskim do homogenizacji masy szklanej, w procesie wielkopiecowym jako dodatek do kwaśnych rud, Drobnozłupkowane wapienie, jak np. z Solnhofen, zawierają często liczne skamieniałości roślin i zwierząt, które żyły w środowisku ich powstawania. Oszlifowane przezroczyste kryształy są poszukiwane przez zbieraczy kamieni szlachetnych. Dla kolekcjo- nerów minerałów kalcyt z jednej strony jest źródłem radości z powodu tworzenia pięknych podobne: kwarc, baryt, fluoryt, gips, anhydryt; twardość, łupliwość i reakcja z kwasem sol- nym są jednakże wystarczającymi cechami pozwalającymi odróżnić kalcyt od tych mine- rałów. Na górze: kalcyt kopalnia Abendróte, Andreas- berg, Harz/Niemcy; 55x40 mm Na dole, po lewej: bliźniak kalcytu Egre- mont/Cumberland, Wielka Brytania; 32x44 mm Na dole, po prawej: bliźniak kalcytu Derby- shireJ Wielka Brytania; 51 x 70 mm 132 133 Syderyt Fe[C03] 4-4,5 niemet. Własności. Kryształy są zwykle wykształ- cone w formie siodło- wato wygiętych rom- boedrów, najczęściej kostkowe, grubo- lub drobnoziarniste agre- gaty, skupienia kuli- ste lub nerkowate o promienistej budowie we- wnętrznej, także zbity, poprzerastany iłem (sy- deryt ilasty]. Lupliwość: doskonała według ro- mboedru; gęstość: 3,7-3,9; barwa: żółtawobia- ły, żółty, szary, żółtobrunatny, niebieskawo- czarny, czarny od domieszki materiału węglis- tego, niekiedy metaliczne, pstre barwy na- leciałe. Łatwo wietrzeje przechodząc w limo- nit (pseudomorfozy limonitu po syderycie). Bu- rzy z gorącym kwasem solnym. Powstawanie i wystąpienia. Tworzy się wyłą- cznie w warunkach redukcyjnych. 1. Rzadki w pegmatytach, lvigtut/Grenlandia. 2. Hyd- rotermalny, przykładami mogą być żyły syde- rytowe Siegerlandu w Reńskich Górach Łup- kowych o miąższości do 30 m; Erzberg/Styria; HiJttenberg / Karyntia, Austria; llberg/Harz] Niemcy; Bilbao/Hiszpania; Słowacja; połu- dniowy Ural. Ładne kryształy pochodzą z Neu- dorf w Harzu i z Kornwalii. 3. Osadowy, w for- mie pokładów, płaskur lub konkrecji (slerosy- deryty): Walia; Westfalia; Schmiedefeld/Tu- ryngia; Lotaryngia/Francja; w Polsce w osa- dach jurajskich rejonu Łęczycy i Starachowic. Tworzący się w strefie utleniania z tlenkami manganu może zawierać wysoką, do 6%, do- mieszkę manganu. Znaczenie i zastosowanie. Minerał uzyskał swoją naukową nazwę w 1845 roku wyprowa- dzoną z greckiego sideros =żelazo. W prze- szłości bardzo ważna ruda żelaza, eksploato- wana do dziś. Na górze, po lewej: syderyt kopalnia Hut, Hamm, Sieg/Niemcy: 9x13 mm Na górze, po prawej: syderyt Col de la Forc- lazł Szwajcaria: 22x30 mm Magnezyt Mg[CO. Własności. Kryształy idiomorficzne nie są częste, zwykle wy- kształcone w formie 4"4>5 romboedru, narosłe; ziarniste, łodygowe, drobnokrystaliczne, zbite skupienia. Lup- liwość: wyśmienita według romboedru; gę- stość: około 3,0; barwa: bezbarwny, biały, żół- ty, brunatny, także czarny. Różnorodne zabar- wienie jest wywołane zastąpieniem w sieci kryształu części atomów magnezu przez żela- zo, mangan, wapń. Pod wpływem promienio- wania ultrafioletowego wykazuje silną fluores- cencję w kolorach zielonkawych lub niebies- kawych. Powstawanie i wystąpienia. 1. W serpentyni- tach, często w formie sieci żyłek zbudowanych ze zbitego, drobnokrystalicznego magnezytu. Odmiana ta jest chemicznie bardzo czysta, śnieżnobiała do żółtawo białej, czasem zawie- ra opal. Występuje na Bałkanach od Bośni do Grecji (Eubeja), w Kraubath/Styria, Austria; na Elbie, w Piemoncie (Baldissero)/Włochy, na Morawach, w Polsce na Dolnym Śląsku (Wiry, Braszowice, Szklary). 2. W utworach zmienio- nych metasomatycznie w formie gruboziarnis- tych gniazd lub ciał o znacznych rozmiarach; Alpy Wschodnie, Veitsch, Trieben, Raden- thein, Oberndorf/Styria, Austria. Krystaliczny magnezyt może tworzyć się w warunkach me- tamorfizmu regionalnego. Znaczące złoża w Satka/Ural i na Półwyspie Liaotuńskim/ Mandżuria. Znaczenie i zastosowanie. Do otrzymywania metalicznego magnezu, a przede wszystkim do produkcji materiałów ogniotrwałych. Znaj- duje zastosowanie w budownictwie, przemyś- le papierniczym, ceramicznym i szklarskim. Na dole: magnezyt na sfalerycie kopalnia Schauinsland, Szwarcwald/Niemcy; 120x85 mm 134 Rodochrosyt Mn[C03] Własności. Idiomorfi- czne kryształy prze- ważnie małe, rom- boedryczne, narosłe f-4'5 w druzach, często siodłowato lub so- czewkowato wygięte; zbity, ziarnisty, kost- kowy, promienisty, graniasty w agregatach przypominających maliny, skupienia typu szklanej głowy, naskorupienia. Tworzy bliźnia- ki. Łupliwość: doskonała; gęstość: 3,3-3,6; ba- rwa: różowoczerwony, w efekcie wietrzenia także szary lub brunatny, bardzo rzadko bez- barwny. Skupienia są zbudowane z ułożonych naprzemian jasnych i ciemnych warstewek o zębatym przebiegu, małe kryształy mogą być także przejrzyste. Mangan może wchodzić w sieci kryształów innych węglanów (oligonit, mangano-kalcytj. Powstawanie i wystąpienia. Charakterystyczny minerał żył kruszcowych pochodzenia hyd- rotermalnego, w złożach zmetamorfizowanych kontaktowo, w skałach osadowych i jako wtór- ny minerał w złożach manganowych, rzadko w pegmatytach. W żyłach hydrotermalnych ze złotem, srebrem i minerałami cynku, np. Kar- pat (Kapnik, Sacaramb/ Rumunia). W czapie żelaznej w Nassau, szczególnie ładny z kopa- lni Wolf koło Herdorfu/Sieg; llfeld/Harz; El- gersburg/Turyngia, Niemcy; prowincja Hue- lva/Hiszpania; Las Cabesses/Pireneje; kopa- lnie Hotazel i NTChwaning, Kalahari/RPA. Z opuszczonej przez Inków w XIII wieku kopa- lni srebra (San Luis w Argentynie) znane są naciekowe, w formie stalaktytów, skupienia rodochrosytu. Znaczenie i zastosowanie. Nazwa pochodzi od greckiego rhodochros=różowej barwy. Wa- żna ruda manganu. Jako kamień szlachetny pojawia się na rynku od 1950 roku. Na górze, po lewej: rodochrosyt kopalnia SchloBberg kolo Geisenheim, Rhein/Niemcy; 29x40 mm Na górze, po prawej: rodochrosyt kopalnia OhlingerZug, Daaden/Niemcy; 18x25 mm Smithsonit Zn[CO, 5 niemet. Własności. Idiomorfi- czne kryształy są ma- łe i rzadkie, zwykle mają postać rombo- edru, z reguły włókni- ste, zbite lub ziemiste skupienia, naskoru- pienia o nerkowatych lub graniastych powierzchniach, skorupowe masy są często subtelnie biało warstwowane; pseudomorfozy po kalcycie. Łupliwość: dosko- nała według romboedru; gęstość: 4,3-4,5; bar- wa: czysty smithsonit jest bezbarwny, częścio- we zastąpienie cynku przez mangan, żelazo, wapń, magnez powoduje zabarwienie na żół- tawo, brunatno, szaro, zielono, niebieskawo, pomarańczowoźółto. Odmiany zanieczysz- czone piaskiem, iłem, limonitem są nie- przejrzyste. Wykazuje silną fluorescencję w świetle ultrafioletowym. Powstawanie i wystąpienia. Typowy produkt wietrzenia sfalerytu, tworzy się także metaso- matycznie oraz w szczelinach i pustkach skał jak np. na w regionie Śląsko-Krakowskim, Al- tenberg koło Akwizgranu/Niemcy; Bleiberg- -Kreuth w Karyntii/Austria; Raibl we Wło- szech; Laurion w Grecji; Turlansk w paśmie Kara-Tau w południowym Kazachstanie; Mon- te Poni i Iglesias na Sardynii/Włochy; północ- na Hiszpania; Mendip Hills i Matlock/Wielka Brytania, Tsumeb/Namibia. Główny składnik ga/manów, gdzie występuje razem z hemimor- fitem, kalcytem, dolomitem i nierozłożonym sfalerytem i galeną. Znaczenie i zastosowanie. Galman jest górni- czą nazwą zbiorczą na określenie węglanowej i krzemianowej rudy cynku, rozmaicie zabar- wionej i zanieczyszczonej wieloma domie- szkami. Minerał nazwany dla uczczenia Ang- lika James'a Smithsona, który w 1875 roku opublikował pierwszą analizę chemiczną smi- thsonitu. Ważna ruda cynku. Stosowany jako kamień ozdobny (kamień aztecki), Cana- nea/Meksyk. Na dole: smithsonit Anatolia/Turcja; 95x70 mm 136 137 Dolomit CaMg[C03]2 3,5-4 niemet. Własności. Najczęstszą, niemal jedyną posta- cią kryształów jest romboedr, kryształy są wrosłe lub narosłe, bardzo często siodłowato wygięte. Na kryształach z Hall/Tyrol, Binntal, Kapnik, Leogang występują także inne posta- cie. Zwykle grubo- lub drobnokrystaliczne ma- sy. Lupliwość: doskonała; gęstość: 2,85-2,95; barwa: bezbarwny, biały, zabarwiony różnymi zanieczyszczeniami na żółto, brunatno, czar- no. Częste pseudomorfozy po innych węg- lanach. Niekiedy silna fluorescencja w świetle ultrafioletowym, Powstawanie i wystąpienia. Minerał skałotwó- rczy, jako składnik skał określanych także na- zwą dolomit i powstałych najczęściej poprzez metasomatyczne przeobrażenie wapieni. Duże kryształy pochodzą np. z Trepćy/Serbia, Jugosławia; Oberndorf, Lamming; Sunk koło Trieben/Styria, Austria; przejrzyste kryształy z Binntal /Szwajcaria; narosłe kryształy z Re- zbanya/Rumunia. Typowe „cukrowato" zia- rniste przeświecające marmury dolomityczne tworzą długie pasmo na południe od central- nego masywu alpejskiego. Znaczenie i zastosowanie. Po raz pierwszy nazwę dolomit nadał w 1792 roku T. von Saus- sure skale z południowego Tyrolu. Stosowany jako wymurówka pieców przemysłowych, jako wartościowy nawóz sztuczny i do otrzymywa- nia soli magnezu. Małe, oszlifowane kamienie są poszukiwane przez zbieraczy. Bardzo sła- bo burzy z zimnym kwasem solnym. Na górze, po lewej: dolomit Trepća/Serbia, Jugosławia; 45x62 mm Na górze, po prawej: dolomit Navarre/Hisz- pania; 51 x 70 mm Ankeryt CaFejCO. 3,5-4 niemet. Własności. Węglany grupy kalcytu tylko w swoich najczyst- szych odmianach mają skład chemicz- ny odpowiadający teoretycznym formu- łom kalcytu, magne- zytu, syderytu, rodochrozytu, smithsonitu czy dolomitu. Często wszystkie cztery pierwiastki (wapń, żelazo, magnez, mangan) wchodzą w skład jednego węglanu tworząc „kryształy mieszane". Sprawia to, że także skład ankery- tu niemal nigdy nie odpowiada formule teore- tycznej. Zmienne ilości magnezu i manganu zawsze są wbudowane w strukturę ankerytu. Kryształy ankerytu są bardzo podobne do do- lomitu, zwykle obserwuje się prosty rom- boedr, masywne, drobnokrystaliczne lub ziar- niste skupienia, powszechne są zbliźnia- czenia. Pseudomorfozy po kalcycie znane z Wolfach w Szwarcwaldzie. Ankeryt z Saal- feld wykazuje bardzo silną żółtobiałą fluores- cencję, z Kapnika i Freibergu średnio inten- sywną w kolorze czerwonym. Lupliwość: wy- raźna według romboedru; gęstość: 2,97; bar- wa: biały, szary, żółtawobrunatny do brunat- nego. Powstawanie i wystąpienia. Bardzo rozpo- wszechniony, często jako produkt pośredni za- stępowania wapieni przez syderyt, częsty tak- że w żyłach kwarcowych ze złotem rodzimym i w zmienionych skałach w ich otoczeniu. Old- ham, Lancashire/Wielka Brytania; Erzberg, Styria/Austria; Czechy; Węgry; Południowa Dakota, Idaho, New York/USA. Znaczenie i zastosowanie: Opisany przez W.K. von Haidingera w 1872 roku jako żelazo, względnie manganonosny dolomit. Zasadowy topnik rud żelaza. Na dole: ankeryt Anglia; 68x50 mm 138 en w > 139 Aragonit Ca[C03] Własności. Skład chemiczny analogiczny jak kalcytu (polimorfizm). Wykształca wiele zróż- nicowanych postaci krystalograficznych. Kryształy zewnętrznie często są pseudoheksa- gonalne, zwykle są prążkowane zgodnie z osią Z, ze słupowymi (o kształcie dłuta) lub ostropiramidalnymi (o kształcie ostrza włócz- ni) zakończeniami. Często pręcikowe lub igieł- kowe kryształy zebrane w promieniste agrega- ty, utwory naciekowe lub pisolityczne, nasko- rupienia wytrącające się z gorących źródeł np. „grochowiec" z Karlovych Varów; „kwiat żelaza" z Eisenerzu/Styria, Austria tworzący śnieżnobiałe osobliwe krzaczaste wykwity przypominające korale. Zbity, jako pseudomo- rfozy po gipsie, zwykle przeobrażone w kalcyt. Pojedyncze niezbliźniaczone kryształy są wy- jątkowo rzadkie; polisyntetyczne zbliźnia- czenia obserwuje się na kryształach wykształ- conych słupkowo jak np. z okolic Biliny/Cze- chy, cykliczne trojaki i bliźniaki wielokrotne są znane z Dax, Molina i Herrengrund. Pseudo- heksagonalne przerosłe trojaki z Hiszpanii i Włoch ujawniają swoją budowę poprzez szwy między poszczególnymi osobnikami two- rzące bruzdy na bocznych ścianach słupa i prążkowanie na ścianach dwuścianu podsta- wowego. Lupliwość: niewyraźna; gęstość: 2,95; barwa: bezbarwny, biały, winnożółty, czerwonawy, zielony, niebieskawy, szary, cza- rny. Wykazuje wyraźną fluorescencję w świet- le ultrafioletowym. Powstawanie i wystąpienia. Aragonit jest mi- nerałem nietrwałym w warunkach panujących na powierzchni Ziemi. Wykazuje tendencję stopniowego przeobrażania się w kalcyt. Jest dużo rzadszy od kalcytu, nie ma charakteru skatotwórczego i rzadko występuje w żyłach kruszcowych. Najładniejsze kryształy wraz z zeolitami spotyka się w szczelinach i pust- kach młodych skał wylewnych i tufów; Leien- kopf/Eifel, Sasbach koło Kaiserstuhl, Blaue Kuppe koło Eschwege (Niemcy); północne Czechy; Nugsauk/Grenlandia. Tworzy się w procesie metasomatozy złóż kruszcowych. Kamsdort; Iberg; Erzberg/Styria, Hutten- berg/Karyntia (Austria), także jako kwiat żela- za znajdowany głównie w złożach syderytu. Narosłe kryształy występują w Molina, Arago- nia/Hiszpania i z iłem i gipsem w złożach siarki na Sycylii. Grochowiec z Karlovych Va- rów składa się z kulistych skupień aragonitu i kalcytu o skorupowej i promienistej budowie wewnętrznej, wytrącających się, podobnie jak płaskie skorupy, z gorących źródeł. Macica perłowa muszli i pereł jest utworzona z drob- niutkich płytek aragonitu. Znaczenie i zastosowanie. Nazwany w 1788 roku przez Abrahama Gottloba Wernera ze względu na znane występowanie w hiszpańs- kiej prowincji Aragonia. Później długo nie uda- wało się zaklasyfikować tego minerału, aż R.J. Haiiy opisał go jako odrębny minerał. Zbite skupienia aragonitu są wykorzystywane do wyrobu wisiorków, brosz, przedmiotów rze- miosła artystycznego a polerowane płyty jako blaty stolików i materiał dekoracyjny. Już Goe- the określił aragonitową martwicę z Karlovych Varów jako „rodzaj kamienia szlachetnego". Podobny materiał określany nazwami „onyks meksykański", „onyks marmurowy", wykorzy- stywany do celów zdobniczych, pochodzi głó- wnie z Afryki Północnej, Argentyny, Meksyku i USA. Na górze, po lewej: aragonit Mig/ani/la /Hisz- pania; 22 x30 mm Na górze, po prawej: aragonit Dainrode koto Frankenbergu, Eder/Niemcy; 10 x 14 mm Na dole: aragonit (kwiat żelaza) Erzberg, Sty- ria/Austria; 120x85 mm 140 Kutnahoryt CaMn[C03]2 3,5-4 niemet. Własności. Bardzo wiele okazów okreś- lanych jako rodo- chrosyt w rzeczywi- stości jest kutnaho- rytem. Podobnie jak w przypadku anke- rytu i innych węgla- nów, skład prawie nigdy nie odpowiada teore- tycznej formule minerału. Poprzez wbudo- wanie w strukturę magnezu i żelaza, kutnaho- ryt wykazuje daleko idącą mieszalność z dolo- mitem i ankerytem. Tworzy kryształy pręciko- we do włóknistych, krzaczaste skupienia, tak- że zbite masy o nerkowatych powierzchniach. Lupliwość: wyraźna według romboedru; gę- stość: 3,12; barwa: biaty, żółtawy, jasnoróżowy i różowoczerwony. Powstawanie i wystąpienia. Kutnahoryt po- wstaje przez wypieranie kalcytu. Występuje razem z kalcytem, barytem, pirytem, grouty- tem i analcymem. Z kopalni Bulten-Adenstedt koto Peine/Niemcy opisano otoczaki kruszców Strontianit Sr[CO ] Kryształy igiełkowe, o kształcie włóczni, często snopkowato pozrastane; trojaki; zbite agregaty, pro- mienisty, włóknisty. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 3,7; barwa: bezbarwny, biały, szarawy, żółtawy, zielonka- wy. Hydrotermalny w żyłach kruszcowych: Clausthal, Bad Groud/Harz, Niemcy; Leo- gang/Austria; szczególnie bogate w ściany, różnobarwne kryształy pochodzą z Obern- dorf/Styria, Austria i z Dreisler/Sauerland, Niemcy; Condercet/Francja, Strontian / Szko- cja (stąd pochodzi nazwa minerału). W Polsce znany m.in. z tarnobrzeskich złóż siarki. Eks- ploatowany ze złóż w Miinsterschen Becken (Drensteinfurt, Ascheberg), Niemcy. Ważna ru- da strontu, który jest stosowany do produkcji fajerwerków i w przemyśle stalowym. Na dole, po lewej: strontianit Leogang/ Austria; 21'*37 mm o średnicy od 15 cm pokryte centymetrowej grubości naskorupieniami kutnahorytu. Znane są stąd także kryształy wielkości do 7 cm, jak również pseudomorfozy po kalcycie. Dalsze miejsca występowania to: Kutna Hora /Cze- chy, skąd minerał wziąt swoją nazwę; Włochy; Providencia/Meksyk; kopalnia Ryujima, Prefektura Nagano/Japonia. Znaczenie i zastosowanie. Jako rzadkość po- szukiwany przez zbieraczy, zwłaszcza okazy z kopalni Bulten-Adenstedt koto Peine. Na górze: kutnahoryt sztolnia Emilie, Bul- ten I Niemcy; 22x16 mm Witheryt Ba[C03] Pseudoheksagonal- ny, kryształy w for- mie sześciobocznych podwójnych piramid są efektem potrójne- go zbliźniaczenia. Rzadko dobrze wy- kształcony, przeważ- nie w kulistych lub groniastych skupieniach kolumnowych bądź pręcikowych kryształów. Bardzo częste zrosty z barytem. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 4,28; barwa: bezbarwny, biały, szary, źółtawobiały. Mało rozpowszech- niony; hydrotermalny w żyłach kruszcowych z minerałami ołowiu: Fallowfield koto Hexham/Northcumberland, Dufton/Wesstmo- reland, AIston Moor /Cumberland (niegdyś eksploatowany); Nukhur-Karakalińsk na Sybe- rii. Kryształy do 2 cm wielkości z kopalni Himmelfiirst/Freiberg, Niemcy. Ruda baru. Trujący! Na dole, po prawej: witheryt Hartęnstein, Sak- sonia/Niemcy; 44x60 mm 142 1 Cerusyt Pb[C03 C=^ 3-3,5 niemet. Własności. Występuje duża różnorodność form i postaci kry- ształów. Pojedyncze narosłe kryształy cerusytu mogą być bardzo bogate w ściany, pseudohe- ksagonalne, słupkowe; grubotabliczkowe, przypominające ostrza włóczni, igiełkowe, cienkotabliczkowe (przypominające mikę kryształy z St. Andreasbergu/Niemcy); także zbliźniaczenia gwiaździste, wachlarzowate lub podobne do plastra miodu. Zbity, nerkowaty, łodygowaty, skupienia snopkowate lub krzaczaste, cienkie naloty, proszkowy i ziemi- sty. Charakterystyczne pseudomorfozy po ga- lenie (Bleiberg / Karyntia, Austria; Leadhills/ Szkocja; Freiberg, Dillenburg, Wiesloch/ Niemcy). Z reguły kryształy są zbliźniaczone: bliźniaki kontaktowe form słupkowych lub tab- liczkowych, bliźniaki przerosłe dwóch tablicz- kowych kryształów, trojaki, w których trzy oso- bniki przenikają się w formie gwiazdy. Łupli- wość: niedoskonała; gęstość; 6,4; barwa: bez- barwny, biały, szary, żółty, brunatny, czarny z powodu wrostków nierozłożonej galeny. W świetle ultrafioletowym widoczna wyraźna niebieskozielona fluorescencja. Powstawanie i wystąpienia. Szeroko rozpo- wszechniony jako typowy minerał wtórny stre- fy utleniania złóż kruszcowych, gdzie występu- je z innymi wtórnymi minerałami ołowiu, cyn- ku lub miedzi. Nierzadkie są pseudomorfozy po galenie, anglezycie lub fosgenicie, niekiedy niecałkowicie zastąpionych przez cerusyt. W rejonach dawnego górnictwa był intensyw- nie eksploatowany jako ruda ołowiu; wspania- łe okazy pochodzą przede wszystkim ze złóż kruszcowych Szwarcwaldu, Rheinlandu, West- falii, Górnego i Dolnego Śląska. Ładne krysz- tały są znajdowane szczególnie w wy- drążeniach częściowo rozłożonej galeny. Przejrzyste, bardzo duże kryształy pochodzą z Tsumeb/Namibia i Dona Ana, Nowy Mek- syk / USA; znany także z wielu miejsc w Harzu; Friedrichssegen koło Bad Ems/Niemcy; Trze- bionki, Olkusza/Polska; Pribramu/ Czechy; Monte Poni/Sardynia; Leadhills/Szkocja; Ne- rczyńska, Góry Jabłonowe/Rosja, Leadville/ Kolorado, Arizona/USA; Broken Hill/Zambia, Broken Hill/Australia. Cerusyt tworzy się tak- że czasem na hałdach starych kopalń krusz- ców. Znaczenie i zastosowanie. Już Owidiusz okre- ślał ten minerał nazwą „cerussa", którą moż- na przetłumaczyć jako „biel ołowiowa"; okre- ślenie to mogło być stosowane także w od- niesieniu do innych związków ołowiu. Opubli- kowany w 1747 roku przez G. Walleriusa nie- miecki przekład tego określenia jest tam jesz- cze dzisiaj stosowanym synonimem cerusytu. Nazwę „cerusyt" wprowadził w 1845 roku W. Haidinger opierając się na źródłosłowie łaciń- skim. Cerusyt był eksploatowany jako ruda ołowiu i ze względu na obecną w nim często domieszkę srebra. Ładne okazy są poszukiwa- ne przez kolekcjonerów; przejrzyste, szlifowa- ne fasetkowo kryształy są rzadkimi, amators- kimi kamieniami ozdobnymi. Minerały podobne. Scheelit, celestyn, baryt, anglezyt; rozpoznanie cerusytu ułatwiają cha- rakterystyczne zbliźniaczenia kryształów. Na górze: cerusyt kopalnia Friedrichssegen, Bad Ems, Sieg/Niemcy; 13x9 mm Na dole: cerusyt Monte Poni, Sardynia/Wio- chy; 60x44 mm ^U^ 144 ; \ " V '¦ ¦¦¦» Azurył Cu3[OH | C03]2 3,5-4 niemet. Własności. Kryształy są niezwykle różnoro- dnie wykształcone, wydłużone według jednej z osi, krótkosłupowe do grubotabliczkowych. bogate w ściany, często silnie błyszczące i os- trokrawędziste: wrosłe lub narosłe: pogru- powane w kuliste skupienia. Zwykle zbity, we wpryśmęciach, ziemisty, promienisty w nerko- watych, graniastych skupieniach i jako nalot. Łuphwość: doskonała: gęstość: 3,7-3,9: barwa: lazurowoniebieski. Znane są pseudomorfozy po kuprycie, tetraedrycie, dolomicie, jak rów- nież pseudomorfozy miedzi rodzimej po azu- rycie (Grand City, Nowy Meksyk, USA): naj- częściej azuryt sam przeobraża się w mala- chit. Powstawanie i wystąpienia. Ten wspaniałej barwy wtórny minerał powstaje pod wpływem oddziaływania niosących tlen wód gruntowych lub infiltracyjnych. Niezwykłej urody kryształy pochodzą z Tsumeb/ Namibia, a ostatnio z Maroka; Chessy/Francja: Bisbee (Arizona), Magdalena (Nowy Meksyk)/USA, Calabona koło Alghero/Sardynia. Włochy: Betzdorf/ Sieg, Altenmittlau/Spessart, Niemcy: w Po- lsce z Miedzianki i Miedzianej Góry w Górach Świętokrzyskich i z Sudetów. Znaczenie i zastosowanie. Nazwa od łacińs- kiego azunus. Stosowany do wyrobu przedmiotów rzemiosła artystycznego, jako kamień szlachetny. Sproszkowany był używa- ny niegdyś jako niebieska farba, która jednak- że zmienia z czasem barwę na zieloną, ze względu na przeobrażenie azurytu w malachit. Na górze, po lewej: azuryt Chessy koło Lyo- nu/Francja; 55 x 75 mm Na górze, po prawej: azuryt i malachit Kams- dori Turyngia /Niemcy; 25x35 mm Malachit Cu,[(OH). | CO. 3,5-4 niemet. ^^ Własności. Kryształy zwykle cienkosłupkowe lub igiełkowe, włoskowate w luźnych lub upa- kowanych krzaczastych skupieniach: bliźniaki krzyżowe. Zazwyczaj zbity w nerkowatych, graniastych, stalaktytowych skupieniach, częs- to ograniczonych powierzchnią typu szklana głowa, wykazuje podobne do agatu warstwo- wanie, promienisto-włóknisty; ziemiste naloty pospolicie pokrywające dużą część ścian wy- robisk górniczych w kopalniach kruszców mie- dzi. Typowe są pseudomorfozy po kruszcach miedzi (kupryt, atakamit, chalkozyn, tetrae- dryt, azuryt). Lupliwość: dobra; gęstość: 4,0; barwa: szmaragdowozielony, jasnoniebies- kozielony, czarniawozielony, jasnozielony. Powstawanie i wystąpienia. Malachit tworzy się w podobnych warunkach jak azuryt. Zielo- ne naloty na skałach są dobrą wskazówką obecności minerałów miedzi, gdyż malachit można traktować jako minerał przewodni dla strefy utleniania złóż miedzionośnych. Krysz- tały z Betzdorf/Siegerland, Niemcy; Copper Queen Minę w Arizonie/USA; Australii. Ogro- mne masy malachitu znaleziono na Uralu, Miednorudiansk koło Niżnego Tagiłu, Zair; Chile; Zimbabwe (jasne odmiany); Namibia; Chessy/Francja; Kornwalia. Znaczenie i zastosowanie. Nazwa od greckie- go słowa malche=ma\wa, ze względu na zie- loną barwę minerału. W starożytnym Egipcie stosowany jako kosmetyk, w średniowieczu wykorzystywany do celów medycznych, obec- nie jako kamień ozdobny. Na dole, po lewej: malachit kopalnia Wolf. Herdorf, Sieg/Niemcy; 11x16 mm Na dole, po prawej: malachit Kallenhardt, Sau- erland/Niemcy; 7x10 mm 146 Hydrocynkit Zn5[(OH), I C03; Aurichalcyt (Zn,Cu),[(OH). CO,' 2,5 niemet, Zbity, ziemisty (przypominający kre- dę), skorupowy, war- stwowane naskoru- pienia, stalaktytowy, wykwity i naloty. Tyl- ko drobne, tablicz- kowe kryształy. Lupli- wość: doskonała; gęstość: 3,2-3,8; barwa: śnieżnobiały, bladożółty. Jasnoniebieska flu- orescencja w świetle ultrafioletowym. Minerał wtórny ze strefy utleniania kruszców cynku, tworzący się pierwotnie jako żel, który później przechodzi w mikrokrystaliczne naskorupie- nia. W znaczniejszych ilościach w Santander/ Hiszpania; naskorupienia i utwory naciekowe z Wiesloch/Baden, Niemcy; Raibl; Val Parina, Val del Riso, Sardynia/Włochy; Bleiberg/Ka- ryntia, Austria; Górny Śląsk. Lokalnie ważna ruda cynku. Na górze, po lewej: hydrocynkit Mieś /by/a Jugosławia; 28 x 38 mm Fosgenit Pb2[CI21 C03; f» ysŁdf Kryształy są krótko lub długosłupkowe, także grubotabliczkowe, piramidalne, często bogate w ściany, zbite, ziarniste. Lupliwość: doskona- ła w dwóch kierunkach; gęstość: 6-6,3; barwa: biały, szary, żółty. Tworzy się w strefie utle- niania jako wtórny minerał po galenie. Duże kryształy znane z Monte Poni/Sardynia; Mat- lock, Derbyshire/Anglia; cienkie tabliczki z kopalni Christian Levin koło Essen; przej- rzyste kryształy z młodszych żużli z Lau- rion/Grecja; Górny Śląsk. C7) 2 niemet. Oddzielne, swobod- nie rosnące kryształy są rzadkie, zwykle cienkie, giętkie płytki zebrane w rozety i naskorupienia, krza- czaste skupienia igiełkowych, drob- nych kryształów, często narosły na limonicie. Lupliwość: doskonała; gęstość: 4,2; barwa: zielononiebieski do błękitnego. Powstaje wtór- nie przez wypadanie z roztworów zawierają- cych węglany, w strefie utleniania złóż cynku i miedzi. Rozpowszechniony i rzucający się w oczy: Laurion/Grecja; Chessy/Francja; Le- adhills/Szkocja; Rumunia; Monte Poni, Rosas, Oneta/Włochy; Tsumeb/Namibia; Bisbee/ USA; Meksyk. Na górze, po prawej: aurichalcyt Laurion/ Grecja; 13x18 mm Brenkit CaJF | C03; Jeden z licznych nowych minerałów, które są wciąż nie- spodziewanie znaj- dowane w Górach Ei- fel. Prążkowane kry- ształy tworzące sfe- rolityczne skupienia, z których sterczą krótkie zakończenia kryszta- łów; drobne osobniki pozrastane w kule (7 mm). Jedyne znane wystąpienie w Schel- lkopf koło Brenk, Eifel, Niemcy. Rozpoznany jako nowy minerał w 1978 roku, wcześniej kryształy uchodziły za kalcyt. Głównie w cien- kich żyłkach przecinających skały najstarsze- go stożka wulkanicznego tego rejonu, minerał pochodzenia hydrotermalnego. Spektakularna rzadkość dla zbieraczy minerałów. Na dole, po lewej: fosgenit Monte Poni, Sar- dynia/ Wiochy; 18 x 25 mm Na dole, po prawej: brenkit Schellkopf kolo Brenk, Eifel/Niemcy; 4x5 mm 148 Gaylussyt CaNa2[C03]2 ¦ 5 H20 ArtinitMg2[(OH)2|C03]-3H20 2.5 niemet. Kryształy są spłasz- czone, klinowate, często wydłużone lub przypominające czworościany. Lupli- wość: doskonała; gęstość: 1,99; barwa: bezbarwny, szary, żółty. Produkt ewaporacji wielu słonych jezior, znajdowany również na obszarach pustyn- nych: Borax Lakę, Kalifornia, Carsson Dessert, Nevada/USA; Pustynia Gobi/Mongo- lia; Ciudad Real, Prowincja Madryt/Hiszpania. Większe kryształy interpretowane niekiedy ja- ko pseudomorfozy po gaylussycie tworzą się np. na marszach Schleswigu i Dollart/Niemcy, bardzo duże kryształy są znane z piasków pustynnych Namibii. Nazwany dla uczczenia L.J. Gay-Lussaca. 3,5 niemet. Delikatne wiązki o promienisto-włók- nistej budowie zło- żone z bardzo dro- bnych, słupkowych kryształów, jako nalot i naskorupienia, jako drobnowłókniste żyłki w skałach. Lupliwość: dobra; gęstość: 2,02-2,05; barwa: biały. Występuje razem z hy- dromagnezytem i innymi minerałami magnezu powlekając szczeliny i spękania skał serpen- tynitowych. W kopalni azbestu w Val Brutta, Veltlin / północne Włochy; Gulsen koło Kraubath/Styria; Long Island, New York, Kali- fornia, Nevada/USA. Odkryty w 1897 roku w kopalni azbestu Val Brutta i nazwany na cześć E. Artini. Na górze, po lewej: gaylussyt Hamburg/Niemcy; 29x40 mm BoracytMg3[CI|B7OJ 7 niemet. Często małe, dobrze wykształcone kryształy o pokroju sześciennym lub czworościennym, wrosłe. Kryształy są zblizniaczone, złożone z lamelkowych osobników przerastających się w skomplikowany sposób. Także skupienia zbite, konkrecje. Lupliwość: brak; gęstość: 2,9-3; barwa: bezbarwny, lekko niebieskawy, zielonkawy, szary, żółtawy. W nierozpuszczal- nych w wodzie częściach wysadów solnych; w cechsztyńskich solach Niemiec jasnoniebie- skie kryształy wielkości do 10 mm w Lu- neburg; Aislaby, Yorkshire/Anglia; w Polsce na Kujawach. Na dole, po lewej: boracyt kopalnia Friedrichs- hall kolo Hannoveru/Niemcy; 9x13 mm Na górze, po prawej: artinit Kop Daglari, Ana- tolia/Turcja;8x11 mm Colemanit Ca[B30,(OH)3] ¦ H20 Krótkosłupowe, pseudoromboedryczne kry- ształy; masywne, ziarniste, zaokrąglone skupienia, w geodach, często bardzo bogaty w ściany. Lupliwość: doskonała; gęstość: 2,4; barwa: bezbarwny, biały, żółtawobiały, szara- wy. Znany z wyschniętych słonych jezior. Roz- powszechniony w Kalifornii: Inyo, Kern, Los Angeles, Riverside, San Bernadino i Ventura Counties, niekiedy eksploatowany jako ważny minerał boru. Szczególnie ładne kryształy po- chodzą z Guleman, Anatolia/Turcja i z Boroń w Dolinie Śmierci w Kalifornii. Na dole, po prawej: colemanit Kirka/Turcja; 18x25 mm 150 Klasa VI. Siarczany, chromiany, molibdeniany, wolframiany Chemia. Do tej klasy należą sole następu- Podstawowy element budowy siarczanów: jących kwasów: kwasu siarkowego H2S04 kwasu chromowego H2Cr04 kwasu molibdenowego H2Mo04 , kwasu wolframowego H2W04 \ Tak jak w przypadku związków należących do klasy V, ich kompleksowe aniony umie- szcza się w nawiasach kwadratowych. Składają się one z czterech atomów tlenu i atomu centralnego. Aby powstała sól, ato- my wodoru w cząsteczce kwasu muszą być zastąpione jednym lub kilkoma atomami metalu; zwykle są to wapń Ca, stront Sr, bar Ba, ołów Pb, miedź Cu, potas K, glin Al. Wiele siarczanów zawiera ponadto gru- py hydroksylowe OH, fluor F lub chlor Cl, a także wodę krystalizacyjną. Siarczany takie odznaczają się nieznaczną twar- dością i niską gęstością. Niegdyś dzielono zawierające wodę siarczany na dwie grupy: 1. Witriole, wykazujące intensywne zabar- wienie, które były solami tylko jednego me- talu np. witriol żelaza (zielony), witriol mie- dzi (niebieski). 2. Ałuny, które były solami dwu różnych metali, np. siarczan potasowo-glinowy (ałun), siarczan potasowo-chromowy (ałun chromowy), siarczan potasowo-żelazowy (ałun żelazowy). Podział ten ma obecnie tylko historyczne czkow, inne są proauKtem ewaporacji wo- znaczenie. Siarczany ołowiu, wapnia, dy morskiej lub słonych jezior. W suchych strontu i baru są trudno- lub nierozpusz- regionach Ziemi siarczany krystalizują czalne w wodzie. Większość pozostałych z wody gruntowej w pobliżu powierzchni; jest łatwo rozpuszczalna w wodzie i z tego tak tworzą się znane gipsowe róże pustyni, powodu w warunkach naturalnych jest nie- Także chromiany, molibdeniany i wolf- trwała. Chromiany tworzą żółte, pomarań- ramiany są charakterystycznymi, zwracają- czowoczerwone lub czerwone kryształy, za cymi uwagę swymi żywymi barwami, mine- wyjątkiem soli metali ciężkich rozpuszczał- ratami strefy utleniania złóż kruszcowych, ne w wodzie. Wyjątek stanowi baryt, który zwykle wystę- puje w żyłach pochodzenia hydrotermalne- go. Także wolframiany (wolframit, scheelit) Gips na siarce rodzimej Caltanisetta, Sycy- spotyka się zwykle w utworach pegmatyto- lia/Wiochy; 28x38 mm wo-pneumatolitycznych. anion SO2/ o kształcie czworościanu regu- larnego. Krystalografia. Zasa- dniczym elementem budowy w strukturze kryształów tej klasy jest kompleksowy anion zbudowany z czterech dużych atomów tlenu otacza- jących dużo mniejszy atom centralny. Trzy atomy tlenu zajmują położenie w narożach trójkąta równobocznego, podczas gdy czwarty atom znajduje się powyżej środka trójkąta zajmując pozycję we wgłębieniu między pozostałymi atomami tlenu. Łącząc środki ciężkości czterech atomów tlenu otrzymuje się czworościan regularny. Luka między atomami tlenu jest tutaj większa, niż w przypadku węglanów, stąd mieszczą- cy się w niej atom centralny także może być większy. W strukturze kryształów opi- sane czworościany są powiązane kationa- mi metali. Petrologia. Minerały tej klasy w większości przypadków są produktami wietrzenia. Wiele nietrwałych siarczanów spotyka się w czapach żelaznych utlenianych złóż siar- 152 Anhydryt Ca[SOJ /—-—» Własności. Kryształy (-------------/ ] idiomorficzne bywają rzadkie; „typu alpej- skiego" są izomet- 3-3,5 ryczne, inne kryształy niemet. _ zwykle słupkowe, pochodzące z żył hydrotermalnych często tabliczkowe; powierzchnie kryształów są wyraźnie prążkowane. Przeważnie zbity, grubo- lub drobnoziarnisty, skupienia promie- nisto-wlókniste. Lupliwość: doskonała; gęs- tość: 2,9-3,0; barwa: bezbarwny, mętnobiały, niebieskawy do łioletowego. Często zanieczy- szczony domieszką substancji bitumicznych. Niektóre okazy wykazują termoluminescencję i fluorescencję pod wpływem promieniowania ultrafioletowego. Powstawanie i wystąpienia. Szeroko rozpo- wszechniony jako minerał skałotwórczy, częs- to występuje z gipsem w złożach solnych i z dolomitem. Wytrąca się z odparowywanych roztworów wodnych. Znany z utworów cechsztynu Niemiec: Hannover, południowy Harz. W Polsce występuje w utworach solnych cechsztynu i miocenu Podkarpacia. W zmeta- morfizowanych złożach soli; tunel Simplon. W żyłach hydrotermalnych; w Harzu/Niemcy. Anhydryt przechodzi poprzez hydratację w gips ze wzrostem objętości o około 60%. Znaczenie i zastosowanie. Nazwa od greckie- go an = bez i hydro = wóa, „gips bez wody". Stosowany m.in. do produkcji siarczanu amo- nowego i kwasu siarkowego, Minerały podobne. Wapień (HCi !), gips (niż- sza twardość). ^ ifQ Na górze: anhydryt Wathlingen kolo Celi/Nie- mcy; 30x22 mm Celestyn SrfSOJ Własności. Kryształy są pospolite i bogate w ściany; przypominają kryształy barytu, tab- liczkowe, wydłużone według jednej z osi, słup- kowe; w skupieniach włóknistych, blaszko- wych, kulistych i ziarnistych. Lupliwość: dos- konała; gęstość: 3,9-4,0; barwa: bezbarwny, biały, żółtawy, niebieski, niebieskawy, niebie- skoszary, rzadko czerwonawy lub zielony. Powstawanie i wystąpienia. Rozpowszech- niony jako minerał pierwotny lub wtórny. Hyd- rotermalny w żyłach i pustkach skal wulkani- cznych w postaci bardzo ładnych kryształów; Herrengrund, Leogang, Oberdorf nad Lam- ming/Austria. Czasem w znacznych ilościach w żyłach i kawernach wapieni razem z siarką, gipsem i kalcytem, w Agrigento na Sycylii. Perticara/Włochy, w rejonie Tarnobrzega/Po- lska; niebieskie włókniste wkładki w wapieniu muszlowym okolic Jeny. Duże tabliczkowe kryształy z Obergembeck/Waldeck, Niemcy; w marglach Clifton koło Bristolu/Anglia; Stad- tberge/Westfalia; Granada/Hiszpania; piękne druzy w konkrecjach wapieni na wybrzeżu ko- ło Katsepy naprzeciw Majunga/Madagaskar. Największe białe kryształy długości 50-75 cm i 2-3 kg wagi pochodzą z Put-in-Bay, San BernadinoCounty/USA. Znaczenie i zastosowanie. Stosowany przede wszystkim do otrzymywania strontu, poza tym w pirotechnice (barwi płomień na karminowo- czerwono), w energetyce jądrowej, w przemy- śle gumowym, do produkcji farb, baterii elekt- rycznych, specjalnego, mieniącego się szkła i ceramiki. Poszukiwany przez kolekcjonerów. Na dole: celestyn Caltanisetta, Sycylia/Wiochy: 70x51 mm 154 Baryt Ba[S04] pzj) 3-3,5 nieme). Własności. Wykazuje bardzo duże bogact- wo form krystalogra- ficznych; znane są osobniki zawierające ponad 200 ścian ograniczających je- den kryształ. Typowe są formy tabliczkowe lub słupkowe, zwykle wydłużone zgodnie z określoną osią krystalo- graficzną; kryształy najczęściej pozrastane w równoległe skupienia, także zbity, blaszko- wy, kostkowy, skorupowy, ziemisty; znane są nerkowate skupienia zbudowane z promienis- to-włóknistych lub koncentrycznych warstw. Zrosty tabliczkowych kryształów prowadzące do powstania „róż barytowych". Łupliwość: doskonała; gęstość: 4,48; barwa: mętnobiały, żółty, czerwonawy, zabarwiony bituminami lub wrostkami drobnokrystalicznych siarczków na szaro lub czarno, zawsze w jasnych, pastelo- wych odcieniach barw. Powstawanie i wystąpienia. Najpospolitszy mi- nerał baru, typowy minerał hydrotermalnych żył kruszcowych. Występuje zwykle w utworach niskotemperaturowych w szczeli- nach i żyłach kruszcowych. Najładniejsze kry- ształy pochodzą z Dufton w Westmoreland i Alston Moor, Egremont i Frizington w Cum- berland/Anglia; Pfibramu/ Czechy; klasyczne wystąpienia w Harzu i zachodnich Górach Kruszcowych; Wolfach, Wiedeń/Szwarcwald, Niemcy; Strawczynek koło Kielc; zbite żyły barytowe o miąższości do 10 m z galeną są znane z Harzu, z kruszcami kobaltu i niklu z rejonu Mansfeld, z minerałami manganu z II- menau w Turyngii, z antymonitem np. z Kap- nik/Rumunia. Wystąpienia o znaczeniu te- chnicznym i mineralogicznym to ponadto: Dre- islar/Sauerland; Bad Lautenberg/Harz; Fla- viac, Ardeche/Francja; wiele złóż w Colora- do/USA; w Polsce Boguszów, Stanisławów, Jedlinka/Sudety; pochodzenia metasomaty- cznego przez wypieranie wapieni np. w Rós- tenberg koło Bad Grund/ Niemcy. Barytowe róże i konkrecje są pochodzenia osadowego, prawdopodobnie powstają na drodze ewa- poracji, jak np. w piaskowcach Munzenberg w Hesji; w Rammelsberg koło Goslaru/ A7\ W Niemcy; gospodarcze znaczenie ma złoże w Meggen/Westfalia, stanowiące pokład dłu- gości około 7 km, utworzony z zabarwionego bituminami, niemal czarnego barytu. Znaczenie i zastosowanie. Pierwsze krystalo- graficzne badania barytu przeprowadził R.J. Hauy, który nadał mu nazwę od greckiego barys=ciężki. Później odkryty pierwiastek ziem alkalicznych, którego związkiem jest opi- sywany minerał, otrzymał nazwę bar. Niegdyś szeroko stosowany jako biały pigment. Wyko- rzystywany w dużych ilościach w przemyśle papierniczym i włókienniczym. Obecnie duża część produkcji barytu jest wykorzystywana w wiertnictwie, do obciążenia płuczki wiertni- czej. Jako dodatek do otrzymywania ciężkiego betonu, jako wypełniacz, do ochrony przed promieniowaniem rentgenowskim i jądrowym, w medycynie jako środek kontrastowy. Roczna produkcja światowa 7,2 min t. Minerały podobne: Celestyn, aragonit, kalcyt (HCII), gips (gęstość). Na górze, po lewej.: baryt Rockenburg, Hes- ja /Niemcy; 40 x 55 mm Na górze, po prawej: baryt Cumberland/Ang- lia; 110x150 mm Na dole: baryt z fluorytem, Szwarcwald/Nie- mcy; 100x75 mm 156 :v ' 157 Anglezyt Pb[SOJ CZA 3 niemet. Własności. Ogromna różnorodność form występowania. Kry- ształy bogate w ściany, tabliczkowe o zarysie rombu, wydłużone według jednej z osi krysta- lograficznych, podwójne piramidy. Często zbi- te naskorupienia na galenie, niekiedy pseudo- morfozy po galenie. Ulega przeobrażeniu w cerusyt. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 6,3; barwa: bezbarwny, biały, szary, czerwony, niebieskawy, żółty, często ciemny do niemal czarnego z powodu wrostków lub nalotu drob- nokrystalicznej galeny. Powstawanie i wystąpienia. Powstaje w strefie wietrzenia wielu złóż kruszców ołowiu: Angle- sey/Wielka Brytania; Wissen, Bleralf/Eifel, Badenweiler, Schapbach/Badenia, Niemcy; Schwarzenbach/Karyntia, Austria; Monte Poni, Iglesias/Sardynia, Włochy; Linares/Hi- szpania; Leadhills, Wanlockhead/Szkocja; Be- LinarytPbCu[(OH)2|S04] Kryształy wydłużone, często cienkotablicz- kowe, długości do 10 cm, narosłe po- jedynczo lub w ze- społach; także na- skorupienia i sku- pienia chaotycznie narastających kryształów. Częste zbliżnia- czenia. Lupliwość: doskonała; gęstość: 5,3-5,5; barwa: błękitnoniebieski. Szeroko roz- powszechniony jako wtórny minerał strefy utleniania złóż rud ołowiu i miedzi. Wspaniałe, duże kryształy pochodzą z kopalni Mam- moth/Arizona, USA; Linares/Hiszpania, skąd minerał otrzymał w 1822 roku swoją nazwę Tsumeb/Namibia; Anglii; Szkocji; Sardynii byłego ZSRR. Od azurytu można go odróżnić często jedynie na drodze chemicznej. 2,5 niemet. rezowsk, Nerczyńsk, Góry Jabłonowe/Rosja. Bardzo duże kryształy z Tsumeb/Namibia; ko- palni Meretrice/Nowa Kaledonia. Bardzo rza- dki jako produkt ekshalacji wulkanicznych. Znaczenie i zastosowanie. Wzmiankowany przez Monneta w 1779 roku jako produkt roz- kładu galeny, jako minerał znaleziony po raz pierwszy na wyspie Anglesey, od której otrzy- mał swoją nazwę. Obecnie większe nagroma- dzenia anglezytu są wykorzystywane jako ru- da ołowiu. Na górze, po lewej: anglezyt kopalnia Bruche kolo Miisen, Sieg/Niemcy; 22x30 mm Na górze, po prawej: anglezyt kopalnia Vic- toria kolo Littleld, Sieg/Niemcy; 16x22 mm Caledonit Pb5Cu2[(OH)61C031 (SOJJ r------------- Występuje w formie /_______A wąskich, wydłużo- nych słupkowych kryształów, często w bezładnych sku- niemet. pieniach, igiełkowy, w skupieniach krza- czastych, także zbity i jako drobne naloty. Kryształy zwykle wyraź- nie prążkowane. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 5,6-5,7; barwa: ciemnozielony, niebieskozielo- ny, niebieski. Rzadki minerał strefy utleniania kruszców miedzi i ołowiu. Po raz pierwszy znaleziony w Leadhills/Szkocja; Red Gili/Cu- mberland; Baita; Berezowsk/Rosja. Wspa- niałe niebieskie kryształy zostały znalezione w kopalni Mammoth/Arizona. Ceniony przez zbieraczy minerałów. Na dole, po lewej: linaryt Roughten Gili, Cum- berland/Anglia; 18x25 mm Na dole, po prawej: caledonit Leadhills/Anglia; 4x5mm 158 Beudantyt Chalkantyt PbFe,[(OH),|S04|AsOJ Cu[SOJ-5H80 Kryształy romboedryczne, często pseudore- gularne, tabliczkowe. Lupliwość: wyraźna; gęs- tość: 4,0-4,3; barwa: ciemnozielony, brunatny, czarny. Występuje jako minerał wtórny w stre- fach utleniania złóż kruszcowych. Horhau- sen/Westerwald, Niemcy; Laurion/Grecja; So- nora/Meksyk; kopalnia Mammoth/Arizona; Tsumeb/Namibia. W strukturze tego minerału możliwe są znaczne podstawienia innymi me- talami lub ziemiami rzadkimi, co prowadzi do powstania kryształów mieszanych należących do szeregu ałunit - beudantyt - goyazyt. Na górze, po lewej: beudantyt Dernbach, Wes- terwald/Niemcy; 9x13 mm Serpieryt Ca(Cu,Zn)4[(0H)3 SOI -3 HO Znane są tylko dro- bne kryształy wydłu- żone według osi Z i spłaszczone we- dług dwuścianu pod- stawowego, skupienia włoskowe, naskoru- pienia, zaokrą- glone agregaty z jedwabiście połyskującą po- wierzchnią. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 3,07 barwa: błękitnoniebieski. Występuje razem ze smithsonitem na Wyspie Rossa /Antarktyda Killarney/Irlandia; Laurion/Grecja; razem z cyanotrichitem i linarytem w Kazachstanie Letmathe/Niemcy; na hałdach koło Ems. Kryształy są rzadkie i małe, krótkosłupkowe, grubotabliczkowe, zwykle skupienia nerkowate i jako naloty, włóknisty, ziarnisty. Lupliwość: niedoskonała; gęstość: 2,2-2,3; barwa: intensy- wnie niebieski. Dobrze rozpuszcza się w wo- dzie; ma nieprzyjemny posmak wywołujący mdłości. Typowy minerał wtórny siarczkowych złóż miedzi; Niemcy; Hiszpania, znany niemal ze wszystkich kopalń rud miedzi, w Polsce np, z rejonu Lubina, Dolny Śląsk. Na górze, po prawej: chalkantyt kopalnia Wolf. Herdorf, Sleg/Niemcy; 40x55 mm Cyanotrichit Cu4AI2[(OH)JSOJ-2H20 /-------.— Występuje bardzo /_______A rzadko. Drobne włó- kna o aksamitnym po- łysku, skupienia sfe- rolityczne. Gęstość: 2,74-2,95; barwa: ja- snobłękitnoniebieski do lazurowo niebieskiego. Minerał wtórny stref utleniania złóż miedziowych. Piękne włoskowate sku- pienia razem z kryształami brochantytu wystę- pują w kopalni Grandview, Coconio County, w dystrykcie Morenci, Greenlee County/Arizo- na; Nevada; Utah/USA; Banat/Rumunia; Płw. Garonne/Francja; Namaqualand/RPA. Nazwę minerału wprowadził Klocker w 1839 roku od greckiego Aya/70S= niebieski i thrix = włos. Na dole, po lewej: serpieryt Letmathe, Sauer- Na dole, po prawej: cyanotrichit Moldawa, Ba- land/Niemcy; 11 x 5 mm nat/Rumunia; 8x12 mm 160 GipsCa[S0J-2H,0 1,5-2 niemet. Własności. Niedawno przypadkowo odkryto w kopalni Bueno Tierra, Santa Eulalia/ Meksyk, niezwykłej wielkości, 100 met- rową druzę ze ster- czącymi z podłoża przejrzystymi kryształami gipsu, grubymi jak drzewa i długimi do 3 m oraz ze zwieszający- mi się ze ścian, przypominającymi loki, gip- sowymi wykwitami. Od malutkich do ogromnych, doskonale wykształcone kryształy są wrosłe lub narosłe, rozmaite skupienia, także rozetowe. Słup- kowy, tabliczkowy, soczewkowaty o silnie wy- giętych powierzchniach; bardzo bogaty w ścia- ny, często mocno prążkowany. Skupienia zbi- te, ziarniste, równolegle włókniste (gips włók- nisty, łuseczkowe, upakowane (alabaster) jak również poskręcane, taśmowo wijące się kry- ształy przypominające loki. Charakterystyczne zbiizniaczenia: bliźniaki w kształcie jaskół- czych ogonów lub typu Montmartre. Łupli- wość: wyśmienita; gęstość: 2,3-2,4; barwa: bezbarwny, biały, rzadziej zabarwiony na róż- ne odcienie. Znane są kryształy z wrostkami iłu i substancji bitumicznych. Tworzące się na obszarach pustyń „róże gipsowe" zawierają wrostki ziaren kwarcu. Niektóre odmiany są bardzo giętkie, cienkie. Powstawanie i wystąpienia. Tworzy się przez krystalizację z wodnych roztworów, często ja- ko wtórny produkt ługowania różnych substan- cji, co jest powodem powstawania wielu pseu- domorfoz np. po anhydrycie, halicie, kalcycie. Wczesny produkt ewaporacji wody morskiej; znany z wielu złóż soli np. cechsztynu północ- nych Niemiec i Polski, trzeciorzędu Francji, Włoch, Podkarpacia. W krajobrazie pokłady gipsu wyróżniają się często rozwojem jaskiń i dolin krasowych. Ładne kryształy gipsu two- ^S, \M rzą się w efekcie oddziaływania kwasu siar- kowego powstałego z utleniania siarczków np. pirytu na wapienie lub margle: Mainz, Brauns- chweig, Wiesloch w Badenii. Duże, przejrzys- te, bezbarwne kryształy znane są z Sycylii i doliny Nidy; z jaskiń gipsowych koło Rein- hardsbrunn w Lesie Turyńskim/Niemcy; duże żółtawe bliźniaki typu jaskółczych ogonów z Montmartre koło Paryża. W suchych regio- nach (na pustyniach) gips krystalizuje z odpa- rowywanych wód gruntowych zawierających siarczany. Znaczenie i zastosowanie. Już Pliniusz wzmiankuje, że artysta Lysistratus jako pierw- szy wykonał gipsową kopię ludzkiej twarzy. Alabastrites lithos wywodzący się z egipskie- go miasta Alabastron pojawia sie już u Theo- phrastosa (około 300 lat przed Chr.). Skład chemiczny gipsu jest całkowicie znany od 1750 roku. Przez wyprażenie gips traci więk- szość swojej wody krystalizacyjnej, może ją jednak znowu szybko przyłączyć twardniejąc przy tym (gips sztukatorski, do odlewów, jako opatrunek przy złamaniach). Silniejsze wypra- żenie powoduje całkowite oddanie wody i w tej formie gips stopniowo przyłącza wodę. Wykorzystywany głównie w budownictwie; ja- ko nawóz sztuczny, do produkcji farb, emalii, porcelany. Alabaster z Volterra w Toska- nii/Włochy jest wykorzystywany do wyrobu przedmiotów rzemiosła artystycznego. Znane od starożytności wystąpienia alabastru w Egi- pcie zostały niemal całkowicie wyeksploa- towane już w średniowieczu. Na górze: gips Berchtesgaden/Niemcy; 1'00 x 75 mm Na dole: gips Eisleben, Harz/Niemcy: 120x85 mm 162 Stolzyt Pb[WOJ Ettringit Ca6AIJ(OH)41SOJ3 ¦ 24 H20 Małe, ostre, piramidalne kryształy, krótkosłu- powy, rzadko dobrze wykształcony, zwykle snopowe lub kuliste skupienia. Lupliwość: nie- wyraźna; gęstość: 7,9-8,2; barwa: szary, bru- natny, żółty, także zielony lub czerwony. Two- rzy się jako minerał wtórny w złożach rud wolframu Zinnwald; w formie czerwonobrunat- nych ziaren w kwarcu złotonośnym Domodos- sola w Piemoncie/Włochy; Góry Dragoon i Huachuca/ Arizona, USA; kryształy wielkości 25 mm są znane z kopalni Proprietary, Broken Hill/Nowa Południowa Walia, Australia. Na górze, po lewej: stolzyt Zinnwald, Góry Kruszcowe/Niemcy; 11 x 15 mm Krokoit PbjCrOJ 2,5-3 pólmet- niemef. \ V Dobrze wykształcone kryształy sa rzadkie, zwykle pręcikowy, agregaty wzajemnie przerastających się osobników, bogaty w ścia- ny, najczęściej pionowo zbrużdżony, słupkowe kryształy są często wydrążone od środka; także zbity, wpryśnięty, jako nalot. Lupliwość: doskonała; gęstość: 5,9-6; barwa: źółtojasnoczerwony. Rzadki minerał wtórny powstający przez oddziaływanie roztworów niosących chrom na produkty utleniania gale- ny. Berezowsk, Murzinsk, Niżnij Tagił/Rosja; Dundas/Tasmania; Ober-Callenberg koło St. Egidien/Saksonia, Niemcy. Na dole, po lewej: krokoit Ober-Callenberg /Niemcy; 22*30 mm 2-2,5 niemet. Kryształy tworzą płaskie podwójne piramidy heksagona- lne, także słupy, promieniście zebrane włókna, bardzo dro- bne igiełki o jedwabi- stym połysku. Lupli- wość: doskonała; gęstość: 1,77; barwa: bezba- rwny, mlecznobiały. W pustkach porwaków wapiennych w lawie bazaltowej Gór Eifel, Bel- lerberg koło Ettringen, Niemcy (stąd nazwa], równoległe zrosty baryłkowatych kryształów do 2 mm wielkości występują w Schellkopf koło Brenk/Niemcy: szczególnie ładne krysz- tały (do 4 mm) razem z thomsonitem znane z Franklin, New Jersey/USA; Scawt Hill, County Antrim / Irlandia. Na górze, po prawej: ettringit Schellkopf kolo Brenk, Eifel/Niemcy;3x4mm Syderonatryt Na2Fe[OH | (SOJJ • 3 H20 Drobnowłókniste sku- pienia, naskorupie- nia, ziemisty. Lupli- wość: wyraźna; gęs- tość: 2,3; barwa: ja- snopomarańczowy do słomkowożółtego. Opisany po raz pie- rwszy z kopalni San Simon, Prowincja Tarapa- ca/Chile, znane są stamtąd skupienia grubo- ści 70-80 mm. Powstaje jako produkt wietrze- nia pirytu w suchym klimacie. Na Kaukazie znaleziony pod warstwą melanterytu w skupieniach proszkowych lub gruzełkowych złożonych z drobnych kryształów; Potosi/ Boli- wia; w formie żółtych kulistych skupień o stru- kturze promienistej na Wyspach Karaibskich; znany z licznych kopalń Zagłębia Ruhry. Na dole, po prawej: syderonatryt kopalnia Re- cki inghausen, Nadrenia Pólnocna-WestfaliaI Niemcy; 9 x 12 mm 164 165 Scheelił Ca[WOJ Własności. Zwykle wrosłe lub narosłe pseudoośmiościenne kryształy, rzadziej tabliczkowy, często wykazuje prążkowa- nie równoległe do je- dnej z krawędzi. Bliź- niaki przerosłe, które wyglądają jak pojedyn- czy kryształ, ale rozpoznawalne po charakte- rystycznym pierzastym prążkowaniu. Rzadko zbity, znane pseudomorfozy po wolframicie i wolframitu po scheelicie. Lupliwość: wyraź- na; gęstość: 5,9-6,1; barwa: bezbarwny, biały, szary, jasnożółtawy, brunatnawy, pomarań- czowożółty, zielonkawy, fioletowy, czerwo- nawy. Wykazuje fluorescencję w kolorach nie- bieskawych lub żółtawych pod wpływem pro- mieniowania ultrafioletowego. Powstawanie i wystąpienia. Pegmatytowo-me- tasomatyczny w środowisku skał wapiennych; olbrzymie do 50 kg agregaty kryształów w Brazylii; koło Omaruru/Namibia; ponad 30-centymetrowe kryształy z Japonii i Korei. W wielu wystąpieniach jest pochodzenia kon- taktowo-metasomatycznego; Monte Mulatto; Traversella, Piemont /Włochy; Ultevis/Szwe- cja; Tyrny Auz/Kaukaz; Góry Kruszcowe; Ko- rnwalia/Anglia. Niedawno stwierdzono także wystąpienia hydrotermalne: Schellgaden koło Salzburga/Austria. Rzadki w żyłach typu al- pejskiego; Kammegg koło Guttannen w Has- lital/Szwajcaria; Untersulzbachtal/Austria; Śnieżka /Sudety. Znaczenie i zastosowanie. Nazwany dla uczczenia szwedzkiego chemika K.W. Schee- le. Najważniejsza po wolframicie ruda wolfra- mu. Na górze: scheelit Fiirstenberg, Saksonia/ Niemcy; 12x9 mm Wulfenit PbJMoOJ Własności. Zwykle w formie cienkich, ta- bliczkowych kryszta- łów pozrastanych w komórkowe ski> pienia, piramidalny lub krótkosłupowy, najczęściej narosły. Pospolite bliźniaki według jednościanu podstawowego. Także zbite, druzowe i podziu- rawione agregaty, naskorupienia krystaliczne; pseudomorfozy po galenie. Lupliwość: wyraź- na; gęstość: 6,7-6,9; barwa: wszystkie odcie- nie od pomarańczowej do żółtej, pomarańczo- wobrunatny do brunatnego, zielonkawobrunat- ny, rzadziej ognistoczerwony lub bezbarwny. Powstawanie i wystąpienia. Powstawanie wul- fenitu jest związane ze strefą utleniania siar- czkowych złóż kruszców ołowiu, większe jego nagromadzenia są eksploatowane jako ruda molibdenu jak np. w Bleiberg-Kreuth w Karyn- tii/Austria; Mies/była Jugosławia, skąd pochodzą ładne skupienia żółtych kryształów, szare z Pfibramu, czerwone z Baita; Hóllental koło Garmisch/ Niemcy. Bezbarwne, niebie- skie, żółte i żółtawobrunatne kryształy pocho- dzą zTsumeb/Namibia; Los Lamentos, Chihu- ahua/Meksyk (żółte, pseudosześcienne krysz- tały); kopalnia Tecomah, Utah/USA. Znaczenie i zastosowanie. Nazwany w 1845 roku od nazwiska austriackiego barona Fran- za Xavera von Wulfen, od którego pochodzi pierwszy dokładny opis rudy. Obecnie ma lo- kalne znaczenie jako ruda molibdenu. Na dole: wulfenit Mieś I była Jugosławia: 50x37 mm 166 / y •iś: 167 Klasa VII. Fosforany, arseniany, wanadany Chemia. Do tej klasy należą głównie sole kwasu fosforowego H3P04, ale z powodu ścisłego krystalochemicz- nego pokrewieństwa zaliczono do niej także sole kwasu arsenowego H3As04 i kwasu wanadowego H3V04. Z formalnego punktu widzenia kwasy te bardzo przypominają kwasy za- liczone do klasy VI. Różni je tylko fakt, że zawierają trzy atomy wodoru. Także sole tej klasy mogą zawierać grupy hydroksylowe, fluor, chlor oraz jon uranylowy U02, zawierają także nierzadko duże ilości cząsteczek wody krystalizacyjnej. W rezultacie tworzą się bardzo skomplikowane związki np. turkus CuAI6[(OH)2|POJ4-4 H20. Atomy wodoru są tutaj zastąpione me- talami: miedzią i glinem, jako dodat- kowy kompleks wchodzą w skład czą- steczki grupy hydroksylowe; poza tym turkus zawiera cztery cząsteczki wody krystalizacyjnej. Kationy metali są umieszczone poza nawiasem kwadra- towym w kolejności odpowiadającej ich wielkości, zaś kompleksowy anion znajduje się w nawiasie kwadrato- wym, podzielony na części składowe pionową kreską. Na końcu formuły jest umieszczona woda krystalizacyjna. Krystalografia. Podobnie jak w po- przedniej klasie, cztery duże atomy tlenu tworzą czworościan, wewnątrz którego jest ulokowany atom fosforu, arsenu lub wanadu. Ze względu na wbudowanie w strukturę kryształów atomów i kompleksów o zróżnicowa- nej wielkości, oraz słabo związanych cząsteczek wody, ich sieci prze- strzenne nie są tak przejrzyste i sy- metryczne jak związków wcześniej opisanych; czworościany anionów są zniekształcone, często pozycje w strukturze pozostają nieobsadzone. Petrologia. Znana jest duża liczba występujących w przyrodzie fosfo- ranów. Apatyt i niektóre inne minera- ły fosforu pochodzenia magmowego są wyjściowym produktem w skompli- kowanym obiegu fosforu w przyro- dzie. Uwalniany z wietrzejących skał fosfor jest pobierany przez rośliny, a następnie wchodzi w skład szkiele- tów zwierząt. Kolejny etap to transport fosforu z rozkładu organiz- mów do zbiorników morskich. Ruchy górotwórcze i ponowne procesy wiet- rzenia prowadzić mogą do znacznego wzbogacenia osadów w fosforany. Niemal wszystkie ważniejsze złoża fosforanów są pochodzenia biochemi- czno-osadowego. Złoża na Florydzie składają się np. z mieszaniny otocza- ków przerobionych sfosfatyzowanych wapieni, piasku, skamieniałych kości i zębów. Gospodarczo ważne są tak- że osady guano na wyspach koralo- wych mórz południowych powstałe z ekskrementów niezliczonych kolonii ptaków morskich. Większość fosfo- ranów to typowe minerały wtórne tworzące się w strefie utleniania złóż kruszcowych, często w formie wielo- barwnych „wykwitów". Minerały uranylu tej klasy powstają także na drodze utleniania, większe ich nagro- madzenia mogą lokalnie być przedmiotem eksploatacji. Tworzą one znaczną ilość, najczęściej żółtej barwy, minerałów o wyglądzie podo- bnym do łyszczyków („mika urano- wa"). Minerały tej klasy wykazują niemetaliczny charakter. Torbernit Bergen, Vogtland/Niemcy; 13x18 mm 168 Monacyt Ce[POJ Ksenotym Y[POJ X y N *-"\ 5-5,5 4-5 Lniemet y X v^ ^ niemet. / Tabliczkowy, słupkowy, klinowaty lub pseu- doromboedryczny, w formie mikroskopowej wielkości igiełkowych wrostków; ściany krysz- tałów często chropowate, powyginane; często jako ziarna lub otoczaki. Lupliwość: niewyraź- na; gęstość: 4,8-5,5; barwa: ciemnobrunatny do jasnożółtego. Zwykle radioaktywny. Tavetsch- tal, Maderanertal, Binntal / Szwajcaria; Dauphi- ne/Francja; lveland, Narestó/Norwegia; Szkla- rska Poręba/Sudety. Zastosowanie w technice jądrowej (ze względu na zawartość toru). Na- zwa od greckiego monaxo= być samotnym, ze względu na rzadkość występowania. Na górze, po lewej: monacyt Arenda//Norwe- gia; 18^25 mm Libethenit CuJOH | POJ Małe kryształy przy- pominające często ośmiościany, słupko- wy, wydłużony zgod- nie z osią Z, pojedyn- cze narosłe kryształy, druzy, naskorupienia, skupienia nerkowate lub kuliste. Lupliwość: niedoskonała, gęstość: 3,8; barwa: ciemnozielony, oliwkowozielony, czarniawozielony, ściany kryształów często czarno nabiegłe. Minerał wtórny złóż miedzi. Kryształy do 6 mm wielkości znane z Lubieto- vej/Słowacja (od niemieckiej wersji tej nazwy Libethen pochodzi nazwa minerału); Viel- salm/ Belgia; Kornwalia; Montebras, Ardil- lats/Francja; mikroskopowej wielkości kry- ształy w Inspiration i Castle Dome, Gila Coun- ty, Arizona/USA; kryształy wielkości 2 cm w kopalni odkrywkowej Mindula/Zambia. Po- szukiwany przez kolekcjonerów minerałów. Na dole, po lewej: libethenit Lubietova/Słowa- cja; 3*4 mm Kryształy są krótko lub długosłupkowe, grubotabliczkowe, małe; agregaty kry- ształów, formy roze- towe, pojedyncze ziarna w aluwiach. Lupliwość: doskona- ła; gęstość: 4,5-5,1; barwa: żółtawobrunatny do czerwonawobrunatnego, jasnoszary, jasno- żółty, zielonkawy, czerwonawy. Skład chemi- czny bardzo zmienny; pierwiastki ziem rzad- kich, tor i uran mogą podstawiać itr w struk- turze minerału, stąd nazwa wyprowadzona z greckiego xenotimos=gościnny. Zwykle ra- dioaktywny. W skałach wulkanicznych i meta- morficznych, w pegmatytach. Hitteró/Nor- wegia; Ytterby/Szwecja; Szklarska Poręba/ Karkonosze; St. Gotthard i Binntal/ Szwajcaria. Główne źródło otrzymywania itru. Na górze, po prawej.: ksenotym Binntal/Szwajcaria; 5x7 mm OlivenitCu2[OH|AsOJ Kryształy są małe, słupkowe lub igieł- kowe, tabliczkowe, często w wiązkowych skupieniach, poje- dynczo narosłe lub w druzach; skupienia graniaste, nerkowate lub ziemiste, drzewiasto-włókniste. Lupliwość: niewyraźna; gęstość: 4,3; barwa: oliwkowozie- lony, rzadziej brunatny, bezbarwny. Minerał wtórny w strefie utleniania bogatych w arsen miedziowych żył kruszcowych. Ładne okazy z okolic Dernbach/ Niemcy; Cornwall; Cumbe- rland/Anglia; Zinnwald/Niemcy; wspaniałe kryształy z Tsumeb/ Namibia; Niżnij Tagił/ Ro- sja. Nazwa pochodzi od oliwkowej barwy mi- nerału. Na dole, po prawej: olivenit na barycie kopal- nia Cl ara, Oberwolfach/Niemcy; 4x6 mm 170 171 Goyazyt SrAI3[(OH)61 (P04)|P030H] AdamitZnJOH|AsOJ 4,5-5 niemet. Małe, romboedryczne, pseudoregularne lub tabliczkowe kryształy z nierzadko prążko- wanymi ścianami, także jako piasek lub oto- czaki w złożach aluwialnych. Lupliwość: dos- konała; gęstość: 3,2; barwa: żółtawobiały. Len- genbach, Binntal, Tunel Simplon/Szwajcaria; 1-5 mm wielkości zaokrąglone okazy z Minas Gerais, prowincja Goyaz (stąd nazwa) / Brazy- lia; Romny/ Ukraina; bogate w ściany kryszta- ły z Fuchsbau, Fichtelgebirge/Niemcy. / A 3,5 niemet. Małe kryształy, do kilku mm wielkości, niekiedy bogate w ściany, słupkowe, rzadziej tabliczkowe, często skupione w druzy; naskorupienia, graniasty lub nerko- waty, drobnoziarniste agregaty. Lupliwość: do- skonała; gęstość: 4,3-4,5; barwa: najczęściej bezbarwny, różne odcienie barwy żółtej, bru- natnej, fioletowej, zielonej (odmiana miedzio- wa), różowej (odmiana kobaltowa kobaltoada- mitj. Wtórny minerał złóż cynku. Laurion/Gre- cja; Cap Garonne/Francja; Monte Valerio, To- skania/Włochy; Chanarcillo /Chile; wspaniałe kryształy z Mina Ojuela, Mapimi/Meksyk; Tsu- meb/Namibia. Na górze, po lewej: goyazyt Fuchsbau, Fichtel- gebirge/Niemcy; 22 x30 mm Laubmannit Fe.[(0H),|P04]4________________________ Nerkowate i brodaw- kowate skupienia o strukturze sferolitycz- nej lub równolegle ułożone włoskowe skupienia. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 3,33; barwa: żółtawo- zielony, szarawozielony, zielonkawobrunatny, brunatny. Kopalnia Nitzelbuch koło Auerbach, Bawaria Niemcy, kopalnia Rotlaufchen koło Waldgirmes, Hesja/Niemcy; w żyłach tnących złoże magnetytu Leveaniemi/Szwecja, jako wypełnienie szczelin koło Shady, Arkan- sas/USA. 4-5 niemet. Na górze, po prawej: adamit Laurion/Grecja: 12 xl7mm Pseudomalachit Cu5[OH)2|POJ2 Sferolityczne skupie- nia o budowie współ- środkowo-warstwo- wej, promienisto-włó- knistej i nerkowato -graniastych powie rzchniach typu szklą nej głowy. Małe kry ształy są krótkosłupkowe, znane są zbliżnia czenia. Lupliwość: niedoskonała; gęstość 4,34; barwa: zielony z czarnozielonymi plam- kami. Jako wtórny minerał razem z kwarcem, chalcedonem, malachitem, kuprytem, chry- zokolą, tenorytem, limonitem. Rheinbreitbach; Hirschberg w Vogtland i Hof; Hagendorf/Nie- mcy; Kornwalia; Bogolo/Portugalia; w dużych ilościach koło Niżnego Tagiłu/Rosja. Nazwa ze względu na podobieństwo do malachitu. Na dole, po lewej: laubmannit kopalnia Rot- laufchen kolo Wetzlaru/Niemcy: 3 *4mm Na dole, po prawej: pseudomalachit kopalnia \lirneberg, Rheinbreitbach /Niemcy; 25 x35mm 172 Apatyt CaJF, Cl, OH) | (P04)3 5 niemet Własności. Kryształy są dlugostupkowe, igiełkowe, bogate w ściany, wrosłe lub narosłe; w druzach z reguły krótkosłup- kowe lub grubotabli- czkowe, uboższe w ściany, często bardzo przejrzyste. Wielkość od drobnych igiełek do kryształów o wadze 50 kg (New York, Kanada). Ściany słupa są często prążkowane, kryształy wrosłe w ziarnistych wapieniach mają zaokrąglone krawędzie. Tak- że zbite i ziemiste masy, ziarniste, włóknis- to-promieniste agregaty, konkrecje, nasko- rupienia podobne do chalcedonu. Lupliwość: wyraźna, gęstość: 3,12-3,22; barwa: bardzo zmienna, bezbarwny (szczególnie w żyłach typu alpejskiego), biały, często zielony, także brunatny, niebieski, fioletowy, rzadziej ró- żowy, najczęściej żółtozielony, niebieskozielo- ny, żółty. Przez ogrzewanie i napromieniowa- nie można zmienić barwę wielu apatytów. Apatyt jest określeniem całej grupy mine- rałów, której poszczególnych członków różni zawartość fluoru i chloru; wapń może być zastępowany przez mangan, magnez, dwuwa- rtościowe żelazo, stront (bietowit) i pierwiastki ziem rzadkich, szczególnie cer (britholitz Ju- lianehab/Grenlandia); jon fosforanowy może być zastąpiony przez jony: krzemianowy i sia- rczanowy (wilkeitz Riverside County/Kalifor- nia, eltestadyt z Crestmore/ Kalifornia, Ji- saka/ Japonia, Mangualde/ Portugalia). Powstawanie i wystąpienia. W sieć przestrzen- ną apatytu wchodzą duże atomy lub cząste- czki, które nie weszły w skład innych minera- łów, stąd jest on szeroko rozpowszechniony: 1. w niemal wszystkich skałach magmowych do 5% obj., niekiedy o znaczeniu gospodar- czym. Apatyty Płw. Kola stanowią największe złoże apatytu na świecie; Alnó/Szwecja. Ład- ne kryształy często w pustkach skał wulkani- cznych, Somma, Wezuwiusz/Włochy; Laacher See, Katzenbuckel; Murcja/ Hiszpania. 2. w pegmatytach i utworach pneumatolitycz- nych spotyka się olbrzymie kryształy apatytu; Ódegarden/ Norwegia; Renfrew, Ontario/Ka- nada; Durango/Meksyk, skąd pochodzą duże kryształy o jakości jubilerskiej. 3. w wysoko- temperaturowych żyłach hydrotermalnych np. złotonośnych żyłach kwarcowych; w żyłach ty- pu alpejskiego, St. Gotthard, Dauphine, Sulz- bachtal (wystąpienie światowej sławy). 4. w skałach zmetamorfizowanych regionalnie (z fosforytów) są znane bardzo ładne kryształy z Panasqueira / Portugalia. Fosforyt jest zbior- czą nazwą utworów osadowych, powstałych jako produkt wietrzenia minerałów fosforo- wych lub z fosforanowych szczątków zwierzę- cych. Złoża fosforytowe tworzą się także z ekskrementów ptaków morskich (guano). W ich reakcji z wapieniami powstają gospoda- rcze złoża apatytu. Znaczenie i zastosowanie. Najważniejszy mi- nerał fosforu. Apatyty i fosforyty są stosowane przede wszystkim do otrzymywania nawozów sztucznych, w mniejszych ilościach w przemy- śle chemicznym i do produkcji brązów fosforo- wych. Światowa produkcja roczna fosforanów w 1989 roku wynosiła 123 min ton. Minerały podobne. W 1788 roku G.A. Werner nazwał minerał od greckiego apatao = oszuki- wać, z powodu powszechnego wówczas myle- nia kryształów apatytu z berylem, kwarcem, nefelinem; skupień zbitych z ortoklazem, oliwi- nem; komórkowego, skorupowego fosforytu zgalmanem. f^^r\ Na górze, po lewej: apatyt Staffel kolo Limbur- galNiemcy; 50 x68 mm Na górze, po prawej: apatyt Ehrenfriedersdorf, Saksonia/Niemcy; 20 x28 mm Na dole: apatyt Panasqueira/Portugalia; 50 x36mm 174 175 . PiromorfitPb5[CI|(P04)3] 3,5-4 niemel <^^\ Własności. Niemal zawsze w formie długich, słupkowych kryształów, często igiełkowy w ró- wnoległych lub promienistych skupieniach; zwykle narosły, niekiedy obustronnie wykszta- łcone kryształy; większe osobniki są często pozrastane z wieloma mniejszymi; pospolite beczułkowate formy kryształów. Łupliwość: niewyraźna; gęstość: 6,7-7,0; barwa: najczęś- ciej odcienie barwy zielonej, brunatny, wosko- wo- lub miodowożółty, pomarańczowoczerwo- ny (Leadhills/Szkocja), bezbarwny, rzadko czarny. Powstawanie i wystąpienia. Minerał wtórny w złożach rud ołowiu. Większość miejsc wy- stępowania jest obecnie wyczerpana. Claust- hal, Freiberg, Holzappel, Badenweiler, Hofsg- rund, Ems (w 1867 roku znaleziono tu kilku- dziesięciokilogramowe okazy z tysiącami kry- ształów niekiedy wielkości ponad 3 cm)/Nie- mcy. Pfibram, Stfibro, Olovi/Czechy; Bańska Stiavnica/Słowacja; Kornwalia; Berezowsk. Nerczińsk/Rosja; Sardynia, Valsugana/Wło- chy; Mapimi/ Meksyk. Znaczenie i zastosowanie. Znany już od daw- na jako ruda ołowiu, określony w 1748 roku przez G. Waleriusa jako „zielony szpat ołowio- wy". Obecną nazwę wprowadził J.F.L. Haus- mann w 1813 roku gdyż przy topieniu w ogniu zachowuje kryształy, pyr=* ogień, morphe = = kształt. Minerały podobne. Od mimetesytu często mo- żna go odróżnić tylko na podstawie badań chemicznych. Na górze, po lewej: piromorfit kopalnia Fried- richssegen, Bad Ems/Niemcy; 21 x29 mm Na górze, po prawej: piromorfit kopalnia Frie- drichssegen, Bad Ems/Niemcy; 30 x41 mm Mimetesyt PbJCI | (AsOJ, 3,5-4 niemet. Własności. Kryształy podobne do piromor- fitu; narosłe, beczuł- kowate, krótkokolum- nowe, zwykle długie słupy, także granias- ty, nerkowaty, ziemi- sty. Łupliwość: niedo- skonała; gęstość: 7,1; barwa: zmiennie zabar- wiony, bezbarwny, często żółty, rzadziej bru- natny lub zielony, także biały. Kryształy mie- szane, zawierające podstawienia fosforanów mogą być zaokrąglone, baryłkowate, poma- rańczowoczerwonej barwy (odmiana „kam- pylit" występująca np. w Cumberland/Anglia). Powstawanie i wystąpienia. Charakterystyczny minerał wtórny złóż kruszców ołowiu zawiera- jących minerały arsenu. Dobrze wykształcone kryształy z podwójną piramidą heksagonalną znane z Tsumeb/Namibia; Chihuahua/Mek- syk; Tintic, Utah/USA; Johanngeorgenstadt /Saksonia, Niemcy; Kornwalia/Anglia; zie- lone naskorupienia znajduje się w Lśngban /Szwecja. Znaczenie i zastosowanie. V. Rosę w 1804 roku określił skład chemiczny mimetesytu z Johanngeorgenstadt. Z powodu wielkiego podobieństwa do piromorfitu, F.S. Beudant w 1832 roku nadał mu nazwę „mimetese" wyprowadzoną z greckiego mimetas = na- śladowca. Poszukiwany przez zbieraczy. Na dole, po lewej: mimetesyt (kampyllt) Dry Gili'Minę/Anglia; 12 *17mm Na dole, po prawej: mimetesyt Johanngeo- rgenstadt, Saksonia/Niemcy; 50 x68mm 176 177 J Vanadynit wanady nit PbJCI | (V04)3] Własności. Kryształy różnorodnie wykszta- łcone. Zwykle słup- kowe, wydłużone f5~4 według osi Z krót- kokolumnowe, ostre piramidy heksagona- lne, bogate w ściany igły, także graniaste, nerkowe, sferolityczne skupienia, kryształy szkieletowe, podziurko- wane. Lupliwość: brak; gęstość: 6,8-7,1; bar- wa: żółty, brunatny, często pomarańczowocze- rwony, jasnożółty do brunatnawożółtego, rza- dko biały lub bezbarwny. W sieci krystalicznej vanadynitu wanad może być zastępowany przez fosfor lub arsen. Powstawanie i wystąpienia. Głównie jako mi- nerał wtórny strefy wietrzenia wielu złóż kru- szców ołowiu. Obir w Karyntii/Austria; Mieś /była Jugosławia; Apache Minę, Old Yuma Minę, Arizona/USA; ładne kryształy z Mibla- den/Maroko; Abenab/Namibia (do 5 cm); ko- palnia Ahumada, Los Lamentos/ Meksyk. HureaulH MnJPOJPO.OHJ. 3,5 niemet. Kryształy są krótko- lub długosłupkowe, do 3 cm długości, tabliczkowe, pojedyncze lub narosłe w skupieniach, także zbity, w gruzło- wych agregatach. Lupliwość: wyraźna; gęs- tość: 3,2; barwa: bezbarwny, odcienie czerwo- nej, żółtej, brunatnej barwy. Jako minerał wtó- rny w pegmatytach, razem z tryfylinem, lithio- filitem, graftonitem i innymi wtórnymi minera- łami fosforanowymi. Odkryty w 1826 roku w Hureaux koło Limoges/Francja; Huhnerko- bel koło Zwiesel, wspaniałe kryształy z Hagendorf, Bawaria/Niemcy. Na dole, po lewej: hureaulit Hagendorf, Bawa- ria/Niemcy; 13 x 18 mm Często występuje z piromorfitem, mimete- sytem i jest obrośnięty decloizytem. Znaczenie i wykorzystanie. Mineralog Andre- as M. Del Rio już w 1801 roku był przekonany, że odkrył nowy metal badając rudę ołowiu z Zimapan. Późniejsze badania tych rud, przy- wiezionych do Europy przez Alexandra von Humboldta, wykonane przez Friedricha Wóhle- ra wykazały obecność w niej rok wcześniej odkrytego pierwiastka wanadu. Eksploatuje się rudy, które zawierają nawet poniżej 2% metalu. Wanad stosuje się jako metal stopowy polepszający jakość stali i do produkcji katali- zatorów. Światowa roczna produkcja w 1989 roku wynosiła 35000 ton. Na górze: vanadynit Obir. Karyntia /Austria: 13 x9mm Konichalcyt CaCu[OH|AsOJ Idiomorficzne krysz- tały są bardzo małe i rzadkie, krótkosłu- pkowe; skupienia sferolityczne, nerko- wate, graniaste. Lu- pliwość: brak; gęs- tość: 4,33; barwa: pis- tacjowo- do szmaragdowozielonego. Wtórny minerał złóż miedzi razem z limonitem i wie- loma innymi wtórnymi minerałami Cu. Hinojo- sa, Andaluzja/Hiszpania; Miedzianka koło Chęcin; Maja Tass, Syberia; Tsumeb/Na- mibia; Meksyk. W USA rozpowszechniony w okręgach górniczych Arizony, Utah, Newa- dy, Dakoty Południowej. Nazwany od złożenia: conia = pył i chalkos = miedź. Na dole, po prawej: konichalcyt (zielony) z oli- wenitem Laurion /Grecja: 6 x8mm 178 179 Waryscyt AI[P04] • 2 H20 StrengitFe[P04]-2H20 4-5 niemet. Krysztaty idiomorfi- czne występują rza- dko, mają pokrój ośmiościenny lub ta- bliczkowy; zwykle zbity, jako nerkowate naskorupienia, pier- wotnie w postaci żelu. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 2,52; barwa: bezbarwny, jabtkowozielony o różnych odcie- niach. Powstaje przez oddziaływanie zawiera- jących fosforany cyrkulujących wód grunto- wych na bogate w glin skaty. MeBbach koto Plauen/Niemcy; Leoben, Styria /Austria, Góry Świętokrzyskie. Skupienia o wielkości ponad 30 cm z okolic Fairfield, Utah/USA stosowane są jako kamień ozdobny i do wyrobu galan- terii. ,,Amatrix" (= american matriĄ jest zros- tem waryscytu z kwarcem i chalcedonem z Utah. Na górze, po lewej: waryscyt Ronneburg, Vog- tland/'Niemcy; 18 *25mm Struvit(NH4)Mg[POJ-6H20 1,5-2 niemet. Rozmaite formy kryształów, ośmiościenny, stupkowy, tabliczkowy, często nadtrawiony; ty- lko wrosły, wielkości 2 cm i większy. Lupli- wość: doskonała; gęstość: 1,7; barwa; rzadko bezbarwny, zwykle żótty do jasnobru- natnego. W osadach pod dołami kloacznymi Hamburga (6-8 mm wielkości); Brunsz- wik/Niemcy; częsty w guano; jaskinie Skipton koto Ballarat/Australia; w Limfjord/Dania so- czewkowate krysztaty (średnicy 1-5 cm) w szlamie z licznymi szczątkami organicz- nymi. Na dole, po lewej: stwit Hamburg/Niemcy; 25 *35mm Krysztaty o pokroju ośmiościennym, cien- ko- lub grubotablicz- kowe, krótkosłupko- we; małe sferolitycz- ne skupienia, kulisty, jako naskorupienia. Lupliwość: doskona- ła; gęstość: 2,87; barwa: fioletowoniebieski, czerwony w różnych odcieniach, prawie biały. rzadko bezbarwny. Tworzy się w efekcie wiet- rzenia bogatych w żelazo minerałów fosforu. Kryształy wielkości do 4 mm z Buli Moose Minę, Custer County, Dakota Południowa /USA; Pleystein, Hagendorf w Bawarii; kopal- nie Eleonorę i Rotlaufchen koło Wetzlaru/Nie- mcy; Kiruna/Szwecja. Minerały podobne. Cienkotabliczkowe kryszta- ły ze Szwecji przypominają z daleka czerwo- nobrunatne powłoki na barycie. Na górze, po prawej: strengit (blaty) i bera u nit kopalnia Rotlaufchen, Wetzlar/Niemcy; 4 x5mm LudlamitFe3[P04]24H20 Krysztaty tabliczko- we, spłaszczone we- dług dwuścianu pod- stawowego, często klinowate, także zbity i ziarnisty. Lupliwość: doskonała; gęstość: 3,1; barwa: jasnozie- lony, jabtkowozielony, zielonkawobiały, bez- barwny. Wtórny minerat w strefie utleniania złóż kruszców i jako produkt wietrzenia mine- rałów fosforanowych żelaza w pegmatytach. Hagendorf w Bawarii /Niemcy; Truro w Korn- walii, North Groton, New Hampshire/Anglia; Trepća/Serbia, Jugosławia; ponad 10 mm wielkości kryształy, często razem z wiwiani- tem, w Blackbird District, Idaho /USA; w Da- kocie Południowej zbite masy do 30 cm grubo- ści z żyłami, w których znaleziono kryształy wielkości do 7 mm. Na dole, po prawej: ludlamit Trepća/Jugosła- wia; 21 *29 mm 3-4 niemet. 180 Wiwianit Fe3[POJ2-8 H20 ^y Własności. Długosłu- powe kryształy, naj- częściej narosłe, zwykle w promienis- tych, włóknistych sku- pieniach, rozetach, skupieniach kulistych i nerkowatych; tabli- czkowy (Leadville/ /Kolorado, USA); często kruszące się i ziemis- te masy. Lupliwość: doskonała, podobna do gipsu; gęstość: 2,6-2,7; barwa: bezbarwny, kryształy pod wpływem tlenu z powietrza na- tychmiast zabarwiają się na różne odcienie barwy niebieskiej, niebieskozielono lub czar- no; związane jest to z przejściem w strukturze minerału żelaza dwuwartościowego w trójwar- tościowe. Cienkie odłupki są giętkie, przy czym poszczególne warstwy sieci kryształu ulegają przesunięciu względem siebie, podob- nie jak w przypadku grafitu lub gipsu. Powstawanie i wystąpienia. Wiwianit powstaje przy ograniczonym dostępie tlenu w pobliżu powierzchni ziemi. Krążące w strefie przypo- wierzchniowej wody bogate w fosforany oddziałują na minerały dwuwartościowego że- ilastych, gdzie tworzy drobniejsze kryształy. Kryształy długości ponad 1 mm pochodzą z iłów z Anloua koło Ngaoundere/Kamerun; znany z konkrecji z iłów jurajskich Łukowa. Wiwianit jest znajdowany często także jako składnik kopalnych kości i zębów. Znalezione w 1877 roku w pobliżu Kalkental koło Stuttgartu skamieniałe szczątki latającego gada miały wszystkie kości przeobrażone w wiwianit. W jednym ze starych zawałów chodnika Klemen- tingang w Pfibramie/Czechy znaleziono szczą- tki konia, w którego żuchwie znajdowały się ładnie wykształcone kryształy wiwianitu. W jed- nym z grobów koło Upsali /Szwecja obok szkie- letu człowieka i kości konia znaleziono śnież- nobiałe kryształy wiwianitu, które narastały na zbutwiałych łodygach roślin. Ze względu na podobieństwo barwy do turkusu, naskorupienia wiwianitu, które występują często na zębach mamutów, mastodontów lub dinoterium, okreś- la się jako turkus kostny. Znaczenie i wykorzystanie. Nazwany w 1817 roku przez A.G. Wernera dla uczczenia odkryw- cy minerału, angielskiego mineraloga J.G. Vi- viana. Stosowany jako gorszej jakości barwnik, wzbudza także zainteresowania kolekcjonerów. X^ ^^ laza takie jak piryt, syderyt, fajalit, pirotyn i powodują częściowe wyługowanie żelaza. Zatężenie tych roztworów powoduje krystali- zację wiwianitu. W pegmatytach fosforanowe minerały żelaza pod wpływem wody mogą przeobrażać się w wiwianit. W ten sposób powstały bardzo ładne kryształy, znane zwła- szcza z St. Agnes/Kornwalra; bardzo duże, do 15 cm długości, ciemnozielone kryształy z Lla- llagua i Posokoni/Boliwia; z kopalni lbex/ Kolorado i wielu innych miejsc w USA; szcze- gólnie ładne z Trepćy/Serbia, Jugosławia; Waldsassen /Bawaria; Cerro de Pasco/Peru. Minerał szeroko rozpowszechniony w osadach W ^y Na górze, po lewej: wiwianit Trepća /Serbia, Jugosławia; 50 x 68 mm Na górze, po prawej: wiwianit (turkus kostny) Pireneje; 54 *74mm Na dole: wiwianit Trepća/Serbia, Jugosławia; 82 x60mm 182 Annabergit NiJAsOJ2 • 8 H20 2,5 Własności. Dobrze wykształcone, duże kryształy są rzadkie, zwykle słupkowe, spłaszczone, często prążkowane; kuliste, krystaliczne powłoki lub zbite, amorficzne, często ziemiste masy, Łupliwość; wyraźna; gęstość: 3,07; barwa: biały, szary, jasnozielo- ny do intensywnie żółtozielonego, jabłko- wozielony. Powstawanie i wystąpienia. Jako minerał wtó- rny w strefie wietrzenia i w czapie żelaznej złóż kruszcowych zawierających nikiel. Jako naloty i powłoki na kruszcach niklu, jak chlo- antyt lub nikielin, często obok erytrynu i far- makolitu. W Harzu w znacznych skupieniach na wietrzejących hałdach łupków miedzionoś- nych; w Reńskich Górach Łupkowych jako pro- dukt rozkładu nikielinu i chloantytu, w kopal- niach kruszców Annabergu i Schneebergu /Saksonia; Richelsdorf/Hesja, Niemcy. Naj- ładniejsze okazy pochodzą z Cobalt/Kanada; Allemont/Francja; Gonnosfanadiga/Sardynia i z Valsassina/Como, Włochy, Odmiana anna- bergitu bogata w magnez „cabreryt" występu- je w Sierra Cabrera w Hiszpanii i w Laurion w Grecji. Znaczenie i zastosowanie. Nazwa pochodzi od kopalni kruszców Annaberg w Saksonii. Mine- rał jest rzadko wykorzystywany jako ruda i ma przede wszystkim znaczenie jako obiekt kolek- cjonerski. Na górze: annabergit Laurion /Grecja; 10 x7mm ErytrynC03[AsOJ2-8H20 Własności. Zwykle małe kryształy są słupkowe, igiełkowe, spłaszczone, często prążkowane; tworzą krzaczaste, gwiaździ- ste, promienisto-war- stwowe skupienia o kulistych, nerkowatych kształtach i szorst- kich powierzchniach; także ziemisty lub w for- mie nalotu. Łupliwość: wyśmienita, cienkie od- tupki są nieco giętkie; gęstość: 3,07; barwa: różowoczerwony do ciemnoczerwonego z fio- letowym odcieniem, na skutek przeobrażeń perłowo- do zielonkawoszarego. Powstawanie i wystąpienia. Jako wtórny mine- rał strefy wietrzenia kruszców bogatych w ko- balt jak np. skutterudyt i kobaltyn. Znanymi wystąpieniami są Schneeberg w Saksonii, Ri- chelsdorf w Hesji, Wittichen w Szwarcwa- Idzie, Bieber/Spessart, Niemcy; Allemont/ /Francja; Kowary /Sudety; Cap Calamita/E- Iba, Val Sugana, Trient/Włochy; Kornwa- lia/Anglia. Ładne kryształy wielkości 2-3 cm, skupione w blaszkowe rozety, występują w Bou Azzer w Antyatlasie/Maroko. Znaczenie i zastosowanie. Nazwę „kwiat ko- baltowy" wzmiankował J,F. Henkel w 1754 roku, a A.F. Cronstedt opisał go w 1770 roku jako cienki, ziemisty nalot na kruszcach kobal- tu. Nazwę międzynarodową wprowadził mine- ralog F.S. Beudant w 1832 roku od greckiego eryihros = czerwony. Rzucające się w oczy, żywo zabarwione wykwity erytrynu są jedno- znaczną oznaką obecności minerałów kobaltu w terenie. Na dole: erytryn Schneeberg, Saksonia/Niemcy; 35 *25 mm 184 I 185 4 niemet. Strunzyt MnFeJOH | P0J2 ¦ 6 H20 Włókniste kryształy do 2 cm długości ze- brane w bezładne lub promieniste skupie- nia, także jako naloty. Lupliwość: niestwier- dzalna; gęstość: 2,47-2,56; barwa: słomkowożółty do brunatnawożółtego. Tworzy się jako produkt powierzchniowego wietrzenia pegmatytów na tryfylinie, dufrenicie, berauni- cie i innych podobnych minerałach. Ha- gendorf, Pleystein, Huhnerkobel/Bawaria, Niemcy; Koralpe /Styria, Austria; Moraśi- ce/Czechy; Masyw Arize/Francja; Sabugal /Portugalia. Podobny do cacoxenitu. Nazwany od nazwiska mineraloga Hugo Strunza. Na górze, po lewej: strunzyt Hagendorf, Bawa- ria/Niemcy; 8 x12mm 2 niemet. FarmakolitCaH[AsOJ-2H20 Najczęściej bardzo małe kryształy, tab- liczkowe, wydłużone, igiełkowe, często prążkowane, delikat- ne jedwabiste włókna zebrane zwykle w sferolityczne lub gwiaździste skupienia, także krzaczasty, wza- jemnie poprzerastany lub tworzący podobne do mchu naloty; znane są także skupienia groniaste i drobne krystaliczne wykwity. Lup- liwość: doskonała; gęstość: 2,6; barwa: biały, czerwonawy (domieszka kobaltu), zielonawy (domieszka niklu). Tworzy wykwity i naloty na kruszcach arsenu, np. w Heubach/Szwarc- wald, Markirch w ElsaB/Niemcy; z Jachymova /Czechy są znane bezbarwne, przezroczyste kryształy długości 8 mm i grubości 1 milimet- ra. Bardzo ładne okazy pochodzą z Richels- dorfu/Hesja, Niemcy. Na górze, po prawej: farmako/it Bauhaus, Rh chelsdorf/Niemcy; 10 x 14 mm Cacoxenit kakoksen Fe4[OH|P04],-12H20 3-4 niemet. ~^>. Tworzy słupkowe, igiełkowe kryształy często zebrane w krzaczaste, gwiaździ- ste skupienia lub aksamitne, włókniste naloty. Zakończenia kryształów często nadtrawione. Lupliwość: niedostrzegalna; gę- stość: 2,26; barwa: złocistożółty, żółty, brunat- nawożółty, pomarańczowy, rzadko zielonkawy. Minerał wtórny. Kopalnia Hrbek koło St. Benig- na/Czechy; kopalnie Eleonorę i Rotlaufchen koło Wetzlaru/Hesja; Amberg-Auerbach/ Ba- waria. W pegmatytach: Hagendorf, Pleystein, Huhnerkobel/Bawaria. Nazwa od greckiego kakos = zły i xenos = obcy, gdyż zawartość fo- sforu w tym minerale psuła jakość wydobywa- nej dawniej rudy limonitowej. Na górze, po lewej: cacoxenit kopalnia Rot- laufchen, Wetzlar/Niemcy; 6 *8mm Beraunit Fe,[(OH),|(P04), ¦2,5H„0 3-4 vniemetA Kryształy są idiomo- rficzne małe i rzadko występują, są tabli- czkowe, nieco wy- dłużone, pionowo zbrużdżone. Najczęś- ciej w skupieniach promienisto-włóknis- tych, naskorupieniach lub płaskich narostach. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 3,01; barwa: hia- cyntowoczerwony do czerwonobrunatnego, często pstre barwy naleciałe. Produkt wietrze- nia fosforanowych minerałów pegmatytów: ko- palnie Eleonorę i Rotlaufchen koło Wetzlaru; Scheibenberg w Saksonii; Pleystein/Bawaria. Minerał odkrył Niess w 1880 roku w kopalni Eleonorę koło Dunsbergu i nazwał go eleono- ryt. Jednakże ogólnie przyjętą nazwą tego mi- nerału jest beraunit od Beraun w Saksonii. Na dole, po prawej: beraunit kopalnia Rotlauf- chen kolo Wetzlaru /Niemcy; 4 x6mm 186 Wavellit AI3[(OH)3|(P04)2] -5Ha0 3-4 niemet. Własności. Kryształy słupkowe, igiełkowe, o prążkowanych ścianach; charaktery- styczne dla minerału są skupienia sferoli- tyczne o kształcie półkuli lub nerkowa- te, które mogą osiągać średnicę wielu centy- metrów. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 2,3-2,4; barwa: bezbarwny, zwykle szary, żółtawy, bru- natny do brunatnoczarnego, niekiedy zielony lub niebieski. Powstawanie i wystąpienia. Wavellit pocho- dzenia hydrotermalnego występuje w żyłach i warstwach, najczęściej jest jednak po- chodzenia wtórnego w łupkach krystalicznych i skałach osadowych, zwłaszcza z limonitem, w złożach manganu i fosforytów. W dużych ilościach znaleziony w Holly Springs, Pensyl- wania/USA; kuliste skupienia w łupkach Ouro Preto/Brazylia; St. Austel, Kornwalia/Anglia; jako spoiwo brekcji w niebieskawozielonych sferolitycznych skupieniach kulistych w Mont- gomery County, Arkansas/USA; białe sferoli- tyczne kule znane sa z Harzu; graniaste sku- pienia niekiedy zielonkawej barwy występują w Diinsbergu koło GieBen; w Langenstrie- gis/Saksonia; Ronneburg/Turyngia, Niemcy; Kirunavaara/Szwecja; Góry Świętokrzyskie (Wiśniówka, Barcza). Znaczenie i zastosowanie. Minerał został od- kryty w 1800 roku przez lekarza z Devonshire Williama Wavella; nazwany od swego odkryw- cy przez lekarza, chemika i mineraloga Wil- liama Babingtona. Był eksploatowany w Holly Springs i wykorzystywany do produkcji nawo- zów fosforowych. Minerały podobne. Kingit, natrolit, gibbsyt; wię- ksze kuliste skupienia przypominają prehnit. Na górze, po lewej: wavellit Barnstable/Ang- lia; 33 x45mm Na górze, po prawej: wavellit Dunsberg kolo GieBen/Niemcy: 23 x32mm Chałkofyllit Cu18AI2[(OH)9|S04|AsOJ: ¦36H,0 Kryształy tabliczko- we, w małych dra- żach i blaszkowych skupieniach, często niemet. zebrane w rozety; po- dobne do łyszczyków. Lupliwość: wyśmieni- ta; gęstość: 2,4-2,6; barwa: niebieskawozielony, szmaragdowo- zielony. Powstaje jako minerał wtórny w stre- fie utlenienia i w czapie żelaznej złóż miedzi razem z kuprytem, malachitem, azurytem. Znany z wielu wystąpień w Górach Kruszco- wych/Niemcy, Czechy, w Siedmiogrodzie /Rumunia; Schwaz/Austria; Cap Garonne /Francja; w Rosji; Kornwalii/Wielka Brytania. Nazwa pochodzi od formy wykształcenia mine- rału z greckiego phyllon=\iść i chalkos = = miedź. Na dole, po lewej; chałkofyllit Tincroft kolo Redruth, Cornwal//Anglia; 9 * 12 mm Liroconit Cu2AI[(OH)JAsOJ 4H,0 2-2,5 niemet. Cienkie kryształy w formie spłaszczo- nych ośmiościanów o prążkowanych ścianach, zaokrąglo- ne, soczewkowate skupienia, klinowate, narosłe kryształy wielkości do 1 cm; także zbity, ziarnisty. Lup- liwość: niewyraźna; gęstość: 3; barwa: błękit- ny z zielonkawym odcieniem. Rzadki minerał strefy utleniania złóż miedzi. Kornwalia, Devonshire/Wielka Brytania; Herrengrund/ Węgry; Ural; Schwarzenberg / Saksonia. Mohs wyprowadził nazwę liroconit od greckiego lei- ros = blady i conia = pył ze względu na jasny kolor sproszkowanego minerału. Na dole, po prawej: liroconit Kornwalia /Wiel- ka Brytania; 9 x 12 mm 188 Miksyt BiCu,[(OH),|As04],-3H,0 Agardyt (Y,Ce,La,CaH)Cu6[(OH)6|AsOJ3-3H20 Igiełkowe, wydłużone kryształy, skupienia sferolityczne, nerko- wato-kuliste naskoru- niemet. Pienia ' na|oty- Łupli- wość: nierozpozna- walna; gęstość: 3,8; barwa: szmara- gdowozielony do niebieskozielonego, jasno- niebieski, jasnozielony, białawy. Znaleziony na ochrze bizmutowej w Geistergang w Jachy- movie/Czechy; Wittichen, Oberwolfach, Neubulach /Szwarcwald; Schneeberg/Sakso- nia; Laurion/Grecja; Tintic/Utah, USA; Chile; Meksyk. Nazwany od nazwiska radcy gór- niczego Mixy. Na górze, po lewej: miksyt Schneeberg, Sak- sonia/Niemcy: 4 x 6 mm Wydłużone kryształy długości kilku mili- metrów, zebrane w wiązki, drobno- niemet, włóknisty. Lupliwość: brak; gęstość: 3,72; barwa: niebieskozie- lony. Agardyt jest pod względem własności fizycznych i chemi- cznych bardzo podobny do miksytu, od które- go różni go obecność pierwiastków ziem rzad- kich i wapnia zamiast bizmutu. Występuje w strefie utleniania złóż miedzi Bou Skour/Maroko razem z azurytem, malachi- tem, kuprytem, miedzią rodzimą, kwarcem i innymi minerałami. Ładne kryształy obok innych arsenianów są znane z kopalni Clara. Oberwolfach / Szwarcwald; Schneeberg/Sak- sonia, Niemcy. Na górze, po prawej: agardyt kopalnia Clara kolo Wolfach/Niemcy: 7 x 10 mm Autunit Ca[U02|POJ2-8-12H20 Własności: Kryształy cienkotabliczkowe, nierzadko prążkowa- ne, o słabo rozwi- niętych ścianach bo- cznych, co prowadzi do podobnego do łyszczyków wykształ- cenia: skupienia blaszkowe, często zebrane w wiązki, łuseczkowe; pojedyncze, swobodnie rosnące kryształy są rzadkie. Lupliwość: wy- śmienita; gęstość: 3,2; barwa: siarkowożółty, zielonkawy, o wypłowiałej barwie aurypig- mentu. Zielona fluorescencja w świetle ultra- fioletowym jest jedną z najsilniejszych, jakie można zaobserwować w świecie minerałów. W przeciwieństwie do autunitu, torbernit nie wykazuje fluorescencji. Okazy portugalskie wykazują luminescencję, która powstaje wsku- tek promieniotwórczego rozpadu uranu. Bar- dzo silnie radioaktywny! Powstawanie i wystąpienia. Tworzy się jako minerał wtórny w efekcie wietrzenia minera- łów uranu w pegmatytach, granitach, żyłach hydrotermalnych i osadach. Wspaniałe okazy grubotabliczkowych kryształów ponad milime- trowej długości pochodzą z kopalni Daybreak, Mount Spokane, Washington/USA; Autun w departamencie Saóne et Loire, St. Yrieux koło Limoges/ Francja; Mount Painter/połu- dniowa Australia; kryształy z Fuchsbau/Fich- telgebirge, Niemcy wykazują szczególnie wy- soką promieniotwórczość; rejon Jachymo- va/ Czechy; Kowary, Miedzianka, Karkonosze; we fluorycie w Wólsendorf/ Bawaria. Znaczenie i zastosowanie. Znany już przed 1819 rokiem, nazwany od miejsca występowa- nia w Autun/Francja. Podczas II wojny świato- wej do produkcji uranu wykorzystywano głów- nie ten minerał. Swoiście żółte wykwity autu- nitu są w terenie wskazówką obecności pier- wotnych minerałów uranu. Na dole: autunit U Huis Jaques, Niewe/Fran- cja; 21 x25mm 190 Trógeryt H2[U02|AsOJ2- 6H20 Zeuneryt Cu[U02| AsOJ2 • 8-12 H20 Kryształy cienkotabli- czkowe, łuseczkowe, przypominające gips. Łupliwość: doskonała według dwuścianu podstawowego, po- dobna do łyszczyków; gęstość: 3,3; barwa: cytrynowożółty. Trógeryt tworzy zawsze prawidłowe zrosty z zeunerytem. Wykazuje cytrynowożóttą fluorescencję w świetle ult- rafioletowym. Nazwany od nazwiska odkrywcy - sztygara R. Trógera, który znalazł ten mine- rał w Walpurgisgang w kopalni WeiBer Hirsch koło Neustadtel, Schneeberg / Saksonia, Niemcy. Kryształy tabliczko- we, także piramidal- ne, długości do 2 cm, bogate w ściany, bar- dzo podobne do to- rbernitu. Łupliwość: wyraźna; gęstość: 3,79; barwa: żółta- wozielony, szmaragdowozielony. Zeuneryt nie wykazuje fluorescencji w świetle ultrafiole- towym! Bardzo silnie radioaktywny! Ostatnio stwierdzany w bardzo wielu złożach jako typo- wy wtórny minerał strefy utleniania złóż za- wierających minerały uranu i arsenu. Kopal- nia WeiBer Hirsch, Schneeberg/Saksonia; ko- palnia Anton/Szwarcwald, Niemcy; Dexter Mi- nę, Utah/USA. Nazwany dla uczczenia radcy górniczego Zeunera. prawej: zeuneryt kopalnia Schneeberg, Saksonia/Nie- Na górze, po lewej: trógeryt kopalnia WeiBer Na górze, po Hirsch, Schneeberg, Saksonia/Niemcy: WeiBer Hirsch, 10 x u mm mcy; 7 x10 mm Torbernit Cu[U02|POJ2-8-12H20 / s 2-2,5 niemet. J Własności. Kryształy cienkotabliczkowe, rozwinięte według dwuścianu podstawo- wego, liczne inne ściany kryształów słabiej wykształcone, blaszkowy, podobny do łyszczyków, także skupienia łuseczkowe. Łupliwość: wyraźna; gęstość: 3,22; barwa: jas- krawo trawiastozielony do szmaragdowozielo- nego, niebieskawozielony, żółtawozielony. Wyjątkowo silnie promieniotwórczy, np. mate- riał z Kornwalii wykazuje promieniotwórczość tylko około 3 razy niższą niż uraninit z Jachy- mova. Powstawanie i wystąpienia. W niewielkich ilo- ściach szeroko rozpowszechniony w pegmaty- tach, żyłach i różnych skałach osadowych. Szczególnie ładne kryształy pochodzą z Chalk Mountain, Spruce Pine, Mitchell County, Pół- nocna Karolina /USA. W dużych ilościach po- wstaje jako produkt wietrzenia uraninitu w Szabie/Zair; w czeskich i saksońskich Gó- rach Kruszcowych; z fluorytem koło Wól- sendorf/Oberpfalz, z autunitem w Fichtelgebi- rge i Bayerisch Wald, koło Falkenstein/Vogt- land, Niemcy; w pegmatytach koło Villa For- mosa/ Portugalia; 2 mm wielkości kryształy znaleziono koło Aveyron/ Francja; do 5 mm wielkości kryształy mieszane z zeunerytem występują w Menzenschwand/Szwarcwald, Niemcy; Kowary, Miedzianka, Trzcińsko. Znaczenie i zastosowanie. Minerał znany jesz- cze przed odkryciem uranu, nazwany przez A.G. Wernera w 1780 roku dla uczczenia szwe- dzkiego mineraloga Torberna Olafa Bergman- na. Torbernit jest ważną rudą uranową. Minerały podobne. Od autunitu odróżnia się barwą, poza tym nie wykazuje fluorescencji w świetle ultrafioletowym. Na dole: torbernit Johanngeorgenstadt, Sakso- nia /Niemcy: 68 x45mm 192 Klasa VIII. Krzemiany Chemia. Nazwa krzemiany pochodzi od głównego pierwiastka wchodzącego w ich skład czyli krzemu (symbol chemi- czny Si od łacińskiego słowa silex = krzemień). Krzemiany są najważniej- szymi składnikami skał powierzchni Zie- mi, a także innych ciał niebieskich, co znajduje potwierdzenie w budowie kamiennych meteorytów. Krzemiany tworzą, włączając kwarc, około 95% skorupy ziemskiej. Mogą one wyka- zywać bardzo skomplikowany skład chemiczny i równie skomplikowaną strukturę (np. hornblenda). Ich systema- tyka jest jednak możliwa do utworzenia właśnie na podstawie właściwości stru- kturalnych. Usystematyzowanie ich według składu chemicznego jest niemo- żliwe z powodu licznych wypadków two- rzenia kryształów mieszanych. Krystalografia. Najprostszym elemen- tem strukturalnym budującym krze- miany jest grupa [SiOJ złożona z czte- rech dużych tlenów i jednego małego, położonego centralnie, atomu krzemu. Ma ona kształt tetraedru i może łączyć się z innymi tetraedrami w różnych kon- figuracjach. 1. Krzemiany wyspowe: Tetraedry [SiOJ tworzą w strukturze rodzaj wysp. Krze- miany wyspowe cechuje wysoka gęstość (powyżej 3) oraz wysoka twardość (6,5- -8). Minerały będące krzemianami wy- spowymi mają najczęściej pseudoheksa- gonalną lub pseudoregularną symetrię. 2. Krzemiany grupowe: Dwa lub trzy tetraedry [SiOJ łączą się poprzez wspó- lny tlen w grupy o postaci [Si2OJ lub [Si30J. Symetria tych grup jest najczę- ściej jednoskośna. 3. Krzemiany pierścieniowe: Tetraedry [SiOJ łączą się tworząc pierścienie. Pierścienie te mogą być: trójczłonowe o postaci [Si30J, czteroczłonowe o po- staci [Si4012] lub sześcioczłonowe [Si60 ]. Symetria tych pierścieni jest naj- częściej trygonalna lub heksagonalna. 4. Krzemiany łańcuchowe: Tetraedry [SiOJ łączą się w nieskończenie długie, proste łańcuchy lub w łańcuchy podwój- ne (wstęgi). W ten sposób powstają kompleksy [Si2OJ i [Si40,J. Równolegle do łańcuchów powstają wielokrotne pła- szczyzny dobrej łupliwości. Typowe po- stacie kryształów z tej grupy to kryształy łodygowate i włókniste. 5. Krzemiany warstwowe: Każdy tet- raedr [SiOJ jest powiązany z trzema sąsiednimi tetraedrami. Tak powstaje nieskończenie rozprzestrzeniająca się płaska warstwa. W grupie tej krystalizu- ją minerały o postaci pseudoheksagona- Inej, tabliczkowej do łuseczkowej z dos- konałą łupliwością równoległą do warstw (miki). 6. Krzemiany przestrzenne: Tetraedry [SiOJ łączą się tworząc sieć trójwymia- rową, przestrzenną. Petrologia. Krzemiany występują najlicz- niej w skałach magmowych. Te wietrze- jąc, powodują powstanie następnych, uwodnionych, wtórnych krzemianów. Skały osadowe składają się w dużej czę- ści z kwarcu (piasek) i minerałów ilas- tych (krzemiany warstwowe). W skałach metamorficznych powstają natomiast krzemiany bezwodne. Elementy strukturalne krzemianów: tetraedr, sześciocztonowy pierścień (beryl), łańcuch (pi- roksen) Tytanit, Habacńtal/Austria; 30 x40 mm 194 Oliwin Chryzolit, Perydot (Mg fe)2[SiOt] rzj) 6-7,5 niemet. ^ W Własności. Kryształy występują jako wrosłe lub swobodnie krystalizujące. Mają one postać słupkową lub grubotabliczkową, często bogatą w ściany. Najczęściej jednak oliwin krystalizu- je w postaci nieregularnych ziaren. Możliwe są do zaobserwowania pseudoheksagonalne bliźniaki w mikroskopowej wielkości krysz- tałach. Bogactwo ścian powoduje powsta- wanie postaci zaokrąglowych, szczególnie w oliwinach z meteorytów. Łupliwość: wyraź- na; gęstość: wzrastająca wraz z zawartością żelaza od 3,27 do 4,20; barwa: oliwkowozielo- ny, butelkowozielony, żółtawy, brunatny, czer- wonobrunatny, rzadko szary lub bezbarwny. Oliwin jest kryształem mieszanym, którego og- niwani końcowymi są: forsteryt (Mg2Si04) i fa- jalit (Fe2Si04). Oba ogniwa nie występują jako czyste chemicznie człony w przyrodzie. Mogą one wykazywać budowę pasową, której powstanie wytłumaczyć można następująco: najpierw rośnie zasobny w magnez kryształ, który, w miarę zubożania stopu w magnez, otaczany jest kolejnymi strefami coraz to bar- dziej bogatymi w żelazo. Powstawanie i wystąpienia. Oliwin jest jednym z pierwszych minerałów jakie krystalizują ze stopu. Tworzą one prawie monomineralne skały: perydotyty i dunity. Występują również w znaczących ilościach w wielu gabrach, dia- bazach, melafirach i bazaltach. Pojawiają się tam w postaci drobnych kryształków lub ziaren (w piaskach wulkanicznych) aż po agregaty wielkości orzecha lub głowy w bazaltach (w bombach oliwinowych). Znane miejsca takich wystąpień to: marmury dolomitowe okolic Rę- dzin, częste w bazaltach dolnośląskich /Pol- ska; Forstberg k/Mayen, Mosenberg, Dreiser Weiher k/Daun w Eiflu; Hoher Hagen k/Getyn- gi/Niemcy; Kapfenstein w Styrii/Austria.W pe- rydotytach i dunitach występują często chro- mity i platyna rodzima jak np.: na Uralu/Ro- sja, w Bushveldzie/RPA. Słynne są oliwiny, pochodzące z meteorytu, który spadł na Sybe- rii w 1749 roku (szczególnie zasobne w ściany kryształy). Z ziarnistego oliwinu zbudowane są meteoryty z Chassiny/Francja (1815), Roda w Aragonii Hiszpania/(1871), Heinholz k/Minden, Westfalia/Niemcy (1856), Materiał wykorzystywany jako kamień szlachetny pochodzi z wyspy wulkanicznej Zebirget na Morzu Czerwonym (wydobywany od 3500 lat) Stąd pochodzi największy oszlifowany oliwin 310 karatów. Wszystkie oliwiny wykazują z uptywem czasu i pod wpływem oddziaływa nia atmosferycznego, skłonność do rozkładu W jego wyniku powstają charakterystyczne pa ragenezy, których przykładem mogą być te z Snarum i Findelengletscher w prowincji Ze- rmatt/Szwajcaria. Znaczenie i zastosowanie. Rycerze wypraw krzyżowych przywieźli oliwin do środkowej Europy. W Średniowieczu był on używany czę- sto jako kamień ozdobny przy wyrobie przed- miotów w kościołach chrześcijańskich. W cza- sach Baroku był oliwin „kamieniem miłości". Nazwa „chryzolit" pojawia się już u Pliniusza, który chryzolitem określał najprawdopodob- niej topaz. Materiał wzbogacony w magnez wykorzystywany jest do wytwarzania ognio- trwałych przedmiotów lub do pozyskania mag- nezu. Przezroczyste kryształy są kamieniami szlachetnymi. Znaczenie gospodarcze mają zarówno skały bogate w oliwin jak i skały powstałe z ich przeobrażenia - serpentynity, które zawierają często znaczne ilości niklu, chromu i platyny. Na górze: oliwin, Wezuwiusz/Wiochy; 26 x 19 mm Na dole: oliwin w bazalcie/Niemcy: 80 x59 mm 196 Granat A{ + B23+[Si04], (wzór ogólny) Własności. Kryształy są często duże (w Norwegii do 700 kg), bogate w ściany, zbli- 6>5-7 żonę do kulistych o postaciach dwuna- stościanu rombowe- go i dwudziestoczte- rościanu deltoidowego. Postać kryształów: na- rosłe pojedynczo lub w agregatach, czasami o budowie pasowej, zbite, ziarniste do upako- wanych; znane są również kryptokrystaliczne masy. Łupliwość: doskonała; gęstość 3,4-4,6; barwa: bezbarwny oraz wszystkie możliwe od- cienie innych barw poza niebieską; szmarag- dowozielony do jasnozielonego, żółty, brunat- nawy, pomarańczowoczerwony, krwistoczer- wony, fioletowoczerwony. Granat jest nazwą obejmującą grupę minerałów, której poszcze- gólne człony wyglądają podobnie lecz różnią się zasadniczo składem chemicznym. We wzo- rze ogólnym pozycja A może być obsadzona przez małe atomy, a pozycja B przez duże. Czyste człony szeregu granatów nie występu- ją praktycznie w przyrodzie. Zawsze jednemu z nich towarzyszy domieszka innych członów. Poszczególne człony końcowe szeregu uzy- skały samodzielne nazwy: Pirop Mg.AIJSiOJ, Almandyn Fe3AI2[SiOJ Spessartyn Mn3AiJSi04]3 Grossular Ca3AI2[SiOJ3 Andradyt Ca3Fe2[SiOJ3 Uwarowit Ca3Cr2[SiOJ3 Rzadkie odmiany granatu to: goldmanit, hyd- rogrossular, calderyt, knorringit, skiagit. Ilość kombinacji mieszalności w różnych pro- porcjach wszystkich członów końcowych gra- natu jest wprost nieograniczona. Stąd często obserwuje się budowę pasową kryształów, wynikającą ze zmiany składu stopu w trakcie krystalizacji, przy jednoczesnym dostosowy- waniu się składu tworzącego się kryształu do aktualnego składu stopu. Powstawanie i wystąpienia. Granaty są grupą minerałów charakterystyczną dla skał me- tamorficznych. Typowymi skałami, gdzie moż- na je znaleźć, są: gnejsy, łupki mikowe, ek- logity, zmetamorfizowane wapienie i dolomity, rzadko jasne skały wulkaniczne. Z powodu dużej odporności granatów na wietrzenie me- chaniczne i chemiczne, przechodzą one do piasków i osadów wzbogaconych w minerały ciężkie (okolice Chartumu, w Sudanie, gdzie są eksploatowane). Odmiany. Chrom i żelazo zabarwiają na kolor krwistoczerwony aż do czarnego pirop, będą- cy legendarnym „czeskim granatem". Okrągłe ziarna aż do rozmiaru wiśni znajdowane były od dawnych czasów w serpentynitach z Moro- vić, w Podsedicach i Chraśfanach k/Tfebenic. Jako typowy towarzysz diamentów w kimber- litach i piaskach diamentowych południowej Afryki, jest niejako produktem odpadowym przy eksploatacji diamentów. Z powodu swego pięknego czerwonego zabarwienia zwany jest kaprubinem. Inne wystąpienia granatów to: granulity i eklogity Grupy Śnieżnika i Gór So- wich/Polska; Syberia/Rosja; Zóblitz w Sak- sonii/Niemcy; Makonde/wschodnia Afryka; Sri Lanka. Nazwa pirop pochodzi od greckiego słowa pyropos = o ognistym wyglądzie. Najczęstszym granatem jest almandyn z domieszką piropu i spessartynu. Te krysz- Na górze: granat (andradyt); Dognaska, Banat/Rumunia; 55 x40 mm Na dole: granat (grossular); Val d'Ala, Piemont / Wiochy; 21 * 15 mm 198 199 . tały mieszane są barwy czerwonej, brunatnej, prawie czarnej, krwistoczerwonej z odcieniem niebieskim. Często są znacznej wielkości, wrosłe w łupkach chlorytowych i mikowych, w gnejsach. Wystąpienia. Obergurgel w Ótztal; Falun w Szwecji; duże kryształy w pegmatycie z Ir- chenrieth w Bawarii/Niemcy; Olgiasca nad Timmelsjoch/Austria; kryształy o jakości kamieni szlachetnych znajdowane są w osa- dach rozsypiskowych Sri Lanki i Indii. Pliniusz nazywa ten granat od miasta Alabanda w Azji Mniejszej carbunculus alabandicus. Niedaleko Aschaffenburg w Spessart po raz pierwszy został znaleziony spessartyn, który poza tym miejscem jest prawdziwą rzad- kością. Jego barwa zmienia się od czarnej po czerwoną, brunatną i żółtawopomarańczową. Jego powstawanie jest związane ze skałami bogatymi w mangan. Wystąpienia: pegmatyty Wilczej Poręby/Polska; kryształy do 7 cm wiel- kości pochodzą z pegmatytu turmalinowego z San Diego County, Kalifornia/USA; przezro- czyste, pomarańczowożółte z Antsirabe/Mada- gaskar; warte szlifowania: w Sri Lance, w In- diach i na Magadaskarze. Nazwa grossular pochodzi od łacińskiego sło- wa grossularia = agrest (ze względu na zielo- ne zabarwienie minerału). Brunatnopoma- rańczowa odmiana nazywana jest hessonitem, bezbarwna leukogranatem (także pomarań- czowa). Zbity, nieprzezroczysty, zielony hy- drogrossular z Afryki Południowej jest często mylnie określany jako żad transwalski lub żad-granat. Grossular krystalizuje w metamor- fizowanych skałach węglanowych razem z kal- cytem, wollastonitem, wezuwianem, diopsy- dem i skapolitem. Wystąpienia: Alatal w Pie- moncie; Elba; Monte Somma/Włochy; Ba- nat/Rumunia; Wiłuj/Syberia/Rosja; rzadkie okazy warte szlifowania pochodzą z Pakista- nu, Tanzanii i Kanady. Szmaragdowozielony grossular, który uzyskał w nomenklaturze han- dlowej nazwę tsavorytu, został znaleziony w Tanzanii w 1968 roku i w Kenii w 1971 roku. Jego złoża kończą się. Drobnokrystaliczny, zbity, zielony i różowy (od manganu) grossu- lar został znaleziony w 1925 roku w Transva- alu/RPA. Grossular może być bardzo podobny do wezuwianu i może z nim razem występo- wać. Andradyt{oó nazwiska portugalskiego minera- loga I.D. d'Andrada) można znaleźć w tych samych skałach co grossular. Często oba gra- naty przerastają się strefowo. Najczęściej an- dradyt jest brunatny; także bezbarwny, zielony lub czarny. Cytrynowożółte andradyty - topa- .zolity znajdowane są najczęściej jako drobne kryształy niedaleko Wurlitz (Fichtelgebirge), /Niemcy; Val d'Ala, Piemont/Włochy; Ze- rmatt/Szwajcaria. Ceniony jako kamień szlachetny, żółty do szmaragdowozielonego demantoid( = podobny do diamentu) został po raz pierwszy znaleziony przez poszukiwaczy złota w pobliżu Niżnego Tagilska na Uralu, w rozsypiskowych złożach złota. Podobnie piękny demantoid występuje w Van Malen- co/Piemont, Włochy. Zawierający tytan, czarny andradyt z Kaiserstuhl (również z Rieden/La- acher See) został nazwany melanitem (z grec- kiego melas =czarny). Wcześniej używany był on jako biżuteria żałobna. Szczególnie ciemne odmiany określane są mianem szorlomitu i ivaarytu. Uwarowlt jest najrzadszym granatem. Wy- stępuje głównie w serpentynitach, często z chromitem i w zmetamorfizowanych glinach. Kryształy i ziarniste agregaty są ciemnoszma- ragdowozielone. Nieliczne wystąpienia: łom nefrytu w Glinicy k/Jordanowa/Polska; Sy- sertsk na Uralu; Bushveld/Transvaal/RPA; szczególnie piękne kryształy pochodzą z Ou- tukumpu/Finlandia; Turcja; Val Malenco, St.Marcel/Włochy. Znaczenie i zastosowanie. Granat należy do tych minerałów, które od najdawniejszych cza- sów uskrzydlały fantazję ludzką, pobudzały zainteresowanie, pogłębiały przesądy, za- spakajały potrzebę odczuwania piękna. W 1250 roku Albertus Magnus rozpoznał gra- natus (od łacińskiego granum = ziarno). Gra- nat jest jednym z 29 kamieni, którym przypisy- wano w średniowieczu i starożytności moc magiczną i uzdrawiającą. Jeszcze do dziś znajduje się granat w grupie kamieni zodiaku. Na górze, po lewej: granat (melanit); Gardiner Plateau/Grenlandia; 38 x52 mm Na górze, po prawej: granat (uwarowit); Outu- kumpu/Finlandia; 9 x12 mm Na dole: granat (grossular); Dognaska, Ba- nat/Rumunia; 20 x 14 mm 200 Eulytyn Bi4[SI04]3 Mullit AI8[03(OH)AISi3016] 5-6 niemet. Kryształy eulytynu są małe, tetraedryczne, zawsze narosłe, tak- że w postaci pro- mienistych agrega- tów kulistych, Bliź- niaki krzyżowe two- rzą postać gwiazd. Przypadkowe zrosty pozorują bliźniaki trójkrot- ne. Lupliwość: niewyraźna; gęstość 6,1; barwa: najczęściej czerwonobrunatny, także żółty, rza- dko bezbarwny i czarny. Eulytyn jest rzadkim produktem wietrzenia rud bizmutu. Znajdowany jest w zrostach z kwarcem, w obecności biz- mutu rodzimego, w Johanngeorgenstadt i w Schneebergu w Saksonii/Niemcy; pegmaty- ty H6getveit/Norwegia. Nazwa minerału pocho- dzi od greckiego słowa eulytos = dobrze roz- puszczalny, gdyż istotnie jest on łatwy do sto- pienia i rozkładalny w kwasie solnym. Na górze, po lewej: eulytyn; Schneeberg, Sak- sonia/Niemcy; 6x8 mm Tworzy najczęściej łodygowate, drobne promieniste, włóknis- te agregaty. Ma on własności podobne do sillimanitu. Oba minerały nie dają się rozróżnić przy użyciu prostych metod. Lupliwość: wyraźna; gęstość 3,14-3,26; barwa: najczęściej bezbarwny lub biały, także żółty, różowy do czerwonego. Przy silnym ogrzaniu sillimanitu, andaluzytu, cyani- tu i topazu ulegają one rozpadowi z utworze- niem mullitu i szkliwa krzemionkowego. Stąd mullit spotykany jest w wyżarzanych masach ceramicznych. Jest ich składnikiem. Pojawia się też podczas upłynniania kawałków glin w lawach bazaltowych (np. na wyspie Muli/Szkocja - stąd nazwa; w Eiflu/Niemcy). Na górze, po prawej: mullit; Nlckenich, Ei- fel/Niemcy; 6x8 mm Cyrkon ZrjSiOij Własności: Kryształy są krótkimi, masywnymi słupkami z piramidami, prawie zawsze dobrze wykształconymi. Rzadko narosłe, występują często jako wolne obtoczone ziarna. Lupli- wość: niedoskonała; gęstość: 4,67; barwa: naj- częściej brunatny, brunatnoczerwony, żółty, rzadziej zielony, niebieski, bezbarwny. Prawie stała obecność thoru i uranu w cyrkonie nisz- czy z czasem sieć krystaliczną minerału. Spa- dają przy tym twardość, gęstość i dwójło- mność, a kryształ mętnieje. Odmiany: hiacynt: żółtoczerwony, czerwonobrunatny; jargon: bezbarwny, bladosłomianożółty (wystąpienia: Sri Lanka); starlit: niebieski (wystąpienia: Pai- lin/Kambodża). Poprzez ogrzewanie można zmienić zabarwienie cyrkonu, lecz uzyskana barwa blednie z czasem. Powstawanie i wystąpienia. Cyrkon jest pospolitym minerałem w skałach magmowych, metamorficznych i w piaskowcach. Jest noś- nikiem pierwiastków promieniotwórczych. Wy- stąpienia: żyła pegmatytowa na wzgórzu Skal- na Brama/Polska; Wezuwiusz (w bombach) /Włochy; Norwegia; Ural; 20 cm długości igły - Mellen we Wisconsin/USA; 7 kg kryształy z Brudenell, North Burgess, Ontario/Kanada, Sri Lanka; Indie; Tasmania; Australia: Znaczenie i zastosowanie. Cyrkon znany jest jako kamień szlachetny od czasów antyku. Stosowany w przemyśle materiałów ognio- trwałych, ceramice, do produkcji pigmentów, szkliw, materiałów ściernych, włókien, jako surowiec do produkcji dwutlenku cyrkonu. Na dole, po lewej: cyrkon; Nassarsuk/Grenlandia; 35 x48 mm Na dole, po prawej: cyrkon; Miask, Ural; 25x35 mm 202 Andaluzyt AIJOI SiOJ Własności. Tworzy najczęściej proste, grubokolumnowe, wrosłe kryształy, o prawie kwadrato- wym przekroju lub ło- dygowato-promienis- te do ziarnistych agregaty. Powierzchnia kryształów jest pokryta często łuseczkami miki, będącej pro- duktem ich przeobrażenia. Odmianę ze zorientowaną, wrosła po przekątnych sub- stancją węglistą (w postaci krzyża) nazywa- my chiastolitem. Występuje ona w postaci długich i cienkich, wrosłych kryształów w łup- kach. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 3,1-3,2; barwa: szary lub ciemnoczerwony, rzadko fioletowy, czerwono-zielony pleochroizm (wielobarwność). Viridyn (z łacińskiego viii- dis = zielony) jest intensywnie zieloną, za- wierającą mangan odmianą andaluzytu. Powstawanie i wystąpienia. Jako minerał ty- pomorficzny dla metamorfizmu kontaktowe- go, obecny jest w znacznych ilościach tam, gdzie granity wnikają w łupki. Towarzyszy mu sillimanit, cyanit, cordieryt i korund. Naj- większe wystąpienia: andaluzytu - White Mountain/Kalifornia, USA; Transvaal/RPA; kryształy z Lisenzalpe / Stubaital/ Austria są rozłożone z utworzeniem kwarcu i miki; horn- felsy związane z granitami Karkonoszy, stre- fa Niemczy/Polska. Andaluzyty o jakości ka- mienia szlachetnego pochodzą z Almerii/An- daluzja, w Hiszpanii; z Brazylii; Sri Lanki; Mankoba/Ural Rosji; chiastolit-San Jago di Compostela w Galicji; turmalino-nośne żyły na Elbie/Włochy; viridyn - Vestana w Scho- nen/Szwecja; Ultevis/Laponia. Znaczenie i zastosowanie. Andaluzyt zyskał w ostatnich latach duże znaczenie w produk- cji technicznej ceramiki ogniotrwałej. Na górze, po lewej: andaluzyt; Lisenz, Tyrol/Austria; 27 x 37 mm Na górze, po prawej; andaluzyt (chiastolit); Lancaster, Massachusetts/USA; 17x23 mm Cyanit Dysten Al [O | SiO. Własności. Kryształy są wrosłe, o grubo łodygowatej postaci. Końce słupów często nie są w pełni wy- kształcone, przeła- mane. Ściany słupów wykazują często po- przeczne prążkowania. Rozprzestrzenione są osobniki wzajemnie ze sobą poprzerastane lub blaszkowe agregaty. Zbliźniaczenia są częste. Lupliwość: doskonała; gęstość: 3,6-3,7; barwa: plamisty- błękitna, szaroniebieski, bezbarwny, biały, żółty, zielony, brunatnawy. Twardość wy- kazuje anizotropię, czyli jest różna dla różnych kierunków w minerale: zgodnie z wydłużeniem 4-4,5, w poprzek słupa 6-7. Anizotropia twardo- ści stała się podstawą do nadania mu nazwy dysten (z greckiego dis = dwukrotny, sthenos =siła, moc, tu. twardość). Powstawanie i wystąpienia. Minerał typomor- ficzny dla metamorfizmu regionalnego. Wystą- pienia: Horssjóberg w Wermland/Szwecja; eclogity Nowej Wsi i Jaworka Górnego pod Śnieżnikiem (1 cm)/Polska; na Płw.Kola/Ro- sja; szczególnie piękne kryształy obok stauro- litu - Alpe Sponda, Pizzo Forno w Tessin; Pfitsch, Tyrol; Prilepeć, była Jugosławia; ogro- mne niebieskie kryształy pochodzą z Minas Gerais/Brazylia; Machakos/Kenia dostarcza zielonych kryształów do 30 cm wielkości. Waż- ne dla procesów technologicznych złoża: Hir- vivaara/Finlandia; Assam/ Indie; Baker Mountain, Virginia/USA. Znaczenie i zastosowanie. Przez długi okres czasu używano dla cyanitu nazwy „tale bleu". A.G. Werner nadał mu w 1790 roku, ze wzglę- du na jego barwę bławatka, nazwę kya- fl0s=ciemnoniebieski (z greckiego). Cyanit wykorzystuje się też do produkcji izolacji w elektrotechnice oraz ceramiki odpornej na działanie kwasów. Jako kamień szlachetny jest bardzo rzadko oszlifowywany. Na dole: dysten (niebieski) i staurolit; Pizzo Forno, Tessin/Szwajcaria; 88 x65 mm 204 205 Staurolit (Fe,Mg)2(AI;Fe),O,[O(OH)(Si04)2], Własności. Ubogie w ściany, najczęściej bar- dzo dobrze wykształcone, krótkie słupki o rom- bowym przekroju poprzecznym, wrosłe, czasa- mi luźne - wypreparowane w procesie wiet- rzenia. Szczególnie charakterystyczne dla stau- rolitu są bliźniaki krzyżowe (od tego pochodzi jego nazwa) jak również zrosty z dystenem. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 3,7-3,8; barwa: czerwonawa- do czarnawobrunatnej, czasami z nierównymi lub ziemistymi nalotami. Powstawanie i wystąpienia. Typowy minerał utworów metamorfizmu regionalnego, współ- występujący z dystenem i granatem. Wskaźnik stopnia metamorfizmu. Szczególnie znane są brunatnoczerwone, przeświecające kryształy HumltMg,[(OH,F)ł|(Si04),] Występuje w postaci małych kryształów o zmiennym wy- kształceniu, bardzo bogatych w ściany, Lupliwość: wyraźna; gęstość: 3,1-3,2; ba- rwa: bezbarwny, żół- tawobiały, lśniącożółty, miodowożółty, kaszta- nowobrunatny, czerwonobrunatny. Pojawia się na kontaktach skał ilastych z dolomitem, także w żyłach. Typowe wykształcenie w Tilly-Fos- ter-Iron-Mine k/Brewster, Putnam County, New York /USA; razem z klinohumitem w la- wach Monte Somma, Wezuwiusza/Włochy i w osadach wapiennych Los Llanos de Januar w Sierra de Ronda, Andaluzja/Hiszpania; koło Filipstad/Szwecja; w wapieniach Kowar i Zło- tego Stoku / Polska; w wielu miejscach we Fin- landii. rosnące razem z niebieskim dystenem z Pizzo Forno, Tessin/Szwajcaria; Zlaty Chlum (Jese- nik)/Czech; Prilepeć/była Jugosławia; Monte Legnone/Włochy; pospolity w łupkach miko- wych Sudetów/Polska. Znaczenie i zastosowanie. Staurolit z greckie- go stauros = krzyż, był noszony czasami jako amulet. Przezroczyste kryształy są oszlifo- wywane w celach zdobniczych. Na górze, po lewej: staurolit; Minas Gera- is/Brazylia; 43*58 mm Na górze, po prawej: staurolit; Pizzo Forno, Tessin/Szwajcaria; 30 x41 mm Langbanit Mn7[OJSi04 Kryształy są grubo- kolumnowe lub tab- liczkowe. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 4,9; barwa: żelazisto- czarna, Jedyne miej- sca występowania to Langbanshyttan w Wermland i Órebro/Szwecja. Kryształy rza- dko większe od 2 mm, najczęściej o wiele mniejsze, wrastają pojedynczo lub w małych grupach w ziarnisty wapień lub rosną na mag- netycie; czasami także na rodochrozycie. Na dole. po lewej: humit; Wezuwiusz/Wiochy; 18 *25mm Na dole, po prawej: langbanit (brunatny), mag- netyt i rodonit; Langban / Szwecja; 24 x33 mm 206 Topaz AIJ(F,OH)2|SiOJ CZJ) niemet. Własności. Kryształy wydłużone są naj- częściej według osi Z, jednostronnie na- rosłe, pojedynczo lub w druzach, ściany prążkowane piono- ' --------v wo. Kryształy wyka- zują ponad 140 różnych kombinacji ścian. Ich postać zdaje się zależeć od lokalnych warun- ków krystalizacji. Może występować również w postaci zbitych, łodygowatych agregatów, rzadko w postaci silnie upakowanej jaspisopo- dobnej. Spotykany jest w otoczakach. Lupli- wość: doskonała; gęstość: 3,5-3,6; barwa: bez- barwny , żółty, morskoniebieski, zielony, fiole- towy, żółtoczerwony, różowoczerwony. Przy- czyną zabarwienia topazu są metale występu- jące w jego strukturze w ilościach śladowych. Żelazo zabarwia go na żółto i niebiesko, chrom na różowo. Poprzez wyżarzanie, można nadać niektórym, żółtozłotym topazom brazylijskim, barwę łososiowoczerwoną do purpurowej. Od- działywanie promieni słonecznych może powo- dować blaknięcie barwy topazów a bezbarwne kryształy mogą ulec zabarwieniu na niebiesko. Niektóre azjatyckie topazy, zabarwione niebie- sko w skutek napromieniowania radioaktywne- go, tracą barwę z upływem czasu. Powstawanie i wystąpienia. Topaz jest minera- łem charakterystycznym dla utworów pneuma- tolitycznych. Roztwory resztkowe, będące pozostałością po procesie krystalizacji plutonu, są silnie wzbogacone we fluor. Roztwory te wnikają w skały otaczające, przeobrażają je i powodują powstanie topazu. W ten sposób powstaje topaz w greizenach cynonośnych i jest ich głównym składnikiem. W skałach wy- lewnych rzadko uzyskuje większe koncentrac- je: Thomas Rangę, Utah/USA. Razem z kwar- cem, fluorytem, turmalinem, berylem, kasytery- tem, muskowitem i zinnwaldytem współwystę- puje on w druzach i żyłach. W XVIII stuleciu najbardziej znanym złożem topazu był Schne- ckenstein w Górach Kruszcowych. 24-metrowe urwisko dostarczało przepięknych, żółtych kry- ształów topazu, z których 485 najpiękniejszych zostało oprawionych w angielskiej koronie kró- lewskiej. Urwisko to jest dzisiaj rezerwatem przyrody. W 1965 roku został znaleziony na Ukrainie stukilogramowy topaz. Kryształy do 80 kg są znane z lveland/Norwegia. Kryształy wielkości głowy ludzkiej nie są rzadkością w innych złożach. Najbardziej znaczące wystą- pienia: Alabaszka k/Mursińska (niebieskawy); Sanarka (różowoczerwony); Miask; Ner- czyńsk/Rosja; Wołyń na Ukrainie; San Louis Potosi/Meksyk; Namibia; Ramona, Kalifor- nia/USA; Ouro Preto, Ferros/ Brazylia (żółte, przez wyżarzanie czerwone, brunatne; ulubio- ne kamienie szlachetne). Podczas procesów wietrzenia, topaz pozostaje nienaruszony i przechodzi do rozsypisk; Pingas de aqua (kro- pelki wody) nad Rio Belmonte/Brazylia (bez- barwne, niebieskawe, zielonkawe); Sri Lanka. W Polsce w strefach kontaktowych granitognej- sów izerskich, w pegmatytach granitu strzego- mskiego, w granicie Karkonoszy (Michałkowi- ce), Wysoki Kamień k/Mirska (do 40% skały kwarcowo-topazowej). Znaczenie i zastosowanie. Minerał ten najczęś- ciej jest błędnie identyfikowany. Według poda- nia, został on znaleziony przez piratów na wy- spie Cytis na Morzu Czerwonym. Nazwali go oni arabskim określeniem topazas = poszukiwany i znaleziony. W rzeczywistości kamień tak na- zwany był oliwinem. Przechowywany w skarbcu portugalskim 1680-karatowy diament Braganza jest w rzeczywistości bezbarwnym topazem. W handlu złotym topazem lub topazem maderą nazywany bywa cytryn lub żółty, wyprażony ametyst. Od wieków przypisywano mu moc uzdrawiania i ochładzania. „Gasi on nieczystą namiętność", pisze Adamus Lonicerus w 1679 roku w swej Księdze ziół. Na górze: topaz; Alabaszka, Ural; 105 * 78 mm Na dole: topaz; Schneckenstein, Vogtland/Niemcy; 30 x22 mm 208 Tytanit Sfen CaTi[0|SiOJ 5-5,5 niemet. Własności. Kryształy w wielu postaciach w zależności od skały, w której krysta- lizowały. W skałach magmowych tworzą płaskie jak koperta, wrosłe kryształy. W żyłach typu alpejskiego mają postać naros- łych, tabliczkowych lub słupkowych kryształów. Mogą też tworzyć ziarniste lub skorupowe agre- gaty. Popularne są w nich bliźniaki, także krzy- żowe. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 3,4-3,6; bar- wa: żółty, zielony, brunatny, czarny, rzadko sza- ry, różowoczerwony. W sieci krystalicznej tytani- tu możliwe jest podstawienie w zauważalnych ilościach wapnia przez itr, cer i mangan (w kryształach o zabarwieniu czerwonawym). Powstawanie i wystąpienia. Tytanit jest głów- nym nośnikiem tytanu w świecie minerałów. Jest szeroko rozprzestrzeniony w skałach ma- gmowych i łupkach krystalicznych. Wystą- pienia: St. Gotthard; Val Maggia, Thaumasyt Ca3[C03|SOJSi(OH)6 12H„0 3,5 niemet. Śnieżnobiałe agrega- ty złożone z małych, delikatnych, przezro- czystych igiełek, krzaczaste skupienia, luźne nagromadzenia igiełek, zbite postacie o wyglądzie alabast- ru lub ziemiste skupienia to najczęstsze formy wykształcenia tego minerału. Występuje naj- częściej z apofyllitem. Wystąpienia: ze spur- rytem lub ettringitem w Crestmore, Kalifor- nia/USA; jako małe kryształki i duże agregaty razem z prehnitem koło Centreville, Virgi- nia/USA; Hasłach w Baden, Schellkopf/Eifel, Niemcy; Kallskirchspiel, kopalnia Bjelkes koło Areskutan, Ljusnarsberg, Lśngban/Szwecja; Sulitelma/Norwegia; Halap/Węgry. Thauma- syt jest wrażliwy na działanie wody. Na dole, po lewej: thaumasyt; Kloch, Styria/Austria; 2x3 mm Tessin/Szwajcaria; Ahrntal/Włochy; Sulzba- chtal, Zillertal/Austria; Miask/Rosja; Laacher See/Eifel, Niemcy; amfibolity i gnejsy amfibo- lowe Tatr i Sudetów/Polska. Znaczenie i zastosowanie. Klaproth wykazał obecność tytanu w minerale i nazwał go tyta- nitem w 1795 roku. Typowa postać klina spo- wodowała nadanie minerałowi również nazwy sfen (z greckiego sphan = k\\r\). Rudy tytanu występują tylko na Półwyspie Kola. Na górze, po lewej: tytanit; Pfitsch/Tyrol; 18^25 mm Na górze, po prawej: tytanit; Gard/ner Pla- \eau I Grenlandia; 18x25 mm Uranofan CaH2[U02|SI04]; ¦5HO 2-3 niemet. Występuje w postaci długich do 8 mm słu- pkowych kryształów, o prawie kwadrato- wym przekroju; także w postaci zbitych włókien, sferolitycz- nych skupień kulis- tych, naskorupień, nalotów. Lupliwość: dos- konała; gęstość: 3,9; barwa: miodowozołty do nasyconego żółtego. Przy naświetleniu ultrafio- letem, kryształy fluoryzują słabo światłem żól- tawozielonym. Najczęstszy krzemian uranu; w pseudomorfozacłi po uraninicie, miejscami w ilościach nadających się do eksploatacji. Wy- stąpienia: piękne kryształy z Shinkolobwe/Za- ir; sferolityczne agregaty z Faraday Uran Minę, Kanada; pegmatyty Kruczej Skały k/Jeleniej Góry, Kletno, Kopaniec, Kowary/Polska. Na dole, po prawej: uranofan; Les Bois Noires, Loire/Francja; 12 x 17 mm 210 Melilit (Ca,Na)2(Mg,AI,Fe)[Si207] f.__ y 5-5,5 niemet. y Własności. Melility są kryształami miesza- nymi dwóch członów końcowych: akerma- nitu i gehlenitu. Więk- szość kryształów, wrosłych lub naros- łych w druzach, osią- ga nieduże wymiary. Postacie kryształów są ubogie w ściany, grubotabliczkowe, krótkosłu- pkowe, czasami długokolumnowe. Są znane zbliżniaczenia krzyżowe, tworzące niemal kąt prosty między osobnikami bliźniaczymi. Lupli- wość: wyraźna; gęstość: 2,9-3,0; barwa: biały do bladożółtego, miodowo- lub zielonkawoźół- tego, czerwonawobrunatny do brunatnego. Pod mikroskopem często zauważalna piękna budowa pasowa. Powstawanie i wystąpienia. Częsty składnik bardzo ciemnych, najczęściej geologicznie młodych skał wylewnych lub skał kontakto- wych. Rzadziej w skałach głębinowych. Stowarzyszony najczęściej z perowskitem. ć^\ Wystąpienia: bazalty Strachowa, k/Leśnej. Polska; Monzoni w Fassatal, Monte Som- ma/Włochy; Polzenite/Czechy - duże kry- ształy; Kaiserstuhl / Eifel, Niemcy: Płw.Kola/Rosja. Znaczenie i zastosowanie. Wystąpienie w Ca- po di Bove/Włochy zostało przebadane w 1790 roku przez Fleurien de Bellevue. Zna- lazł on w nim melilit, który nazwał tak od greckich słów: me//= miód, lithos = skała. Melility występują w znacznych ilościach w żużlach hutniczych i cementach. Na górze: melilit; Udersdorf, Eifel/Niemcy; 10x7 mm Aksynit Ca2 (Fe,Mg,Mn)Al, B[OH | O | (Si207) Własności. Aksynit jest nazwą grupy mi- nerałów, której cztery człony różnią się zawartością żelaza, magnezu i manganu: ferroaksynit, magne- sioaksynit, mangana- ksynit, tinzenit Występuje w postaci pojedyn- czych narosłych kryształów lub w grupach w druzach. Mają one ostre krawędzie. Są kli- nowate, bogate w ściany, także zbite, w agre- gatach skorupowych, grubostupkowych do ko- stkowych. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 3,3; barwa: goździkowobrunatny, szary, fioletowy, śliwkowoniebieski, zielonkawa, rzadko brzosk- winiowoczerwony; wyraźny pleochroizm. Powstawanie i wystąpienia. Minerały te zwią- zane są z utworami pneumatolitycznymi. Po- dobnie jak turmalin ich powstawanie wymaga środowiska zasobnego w wapń. Rzadko występują w postaci pięknych kryształów, jako utwory hydrotermalne w szczelinach i dru- zach. Wystąpienia: łom Grabina (żyła pegma- tytowa przecinająca granitoid strzegomski) do 2 cm, Żółkiewka, Czernica/Polska; Schwa- rzenberg w Saksonii/Niemcy; Francja; Szwaj- caria; Anglia; Włochy; duże fioletowe kryształy pochodzą z Course Gold, Madera County, Ne- vada/USA. Znaczenie i zastosowanie. Nazwa aksynit po- chodzi od greckiego słowa axina= topór. Ma- ją znaczenie tylko jako okazy dla zbieraczy; aksynit - kamień szlachetny jest prawdziwym rarytasem. Na dole: aksynit; Dauphine/Francja; 33 x24 mm 212 Zoizyt Ca2AI3 [01 OH | Si041 Sia07] rzj) 6,5 niemet. Własności. Kryształy wykształcone są w postaci długich kolumienek, ściany często prążkowane; osobniki wrosłe, często zgięte, prze- łamane, rzadkie prawidłowe zakończenia. Kryształy zwykle w zbitych, skrytokrystalicznych skupieniach lecz również w postaci kostkowych do włók- nistych agregatów. Lupliwość: doskonała; gęs- tość: 3,2-3,4; barwa: najczęściej szary, brunat- noszary, zielonkawy, różowoczerwonawy (od manganu - thulit), zielony (anyolit), niebieska do fioletowej (tanzanit - o jakości kamienia szlachetnego). Silny pleochroizm jest znakiem rozpoznawczym tanzanitu. Dla uszlachetnie- nia, naturalne minerały z grupy zoizytu, o bar- wie żółtawej do brunatnej, wyżarza się w tem- peraturze 4Ó0°C, aby uzyskać rzadkie i cenne odmiany o barwie ultramaryny. Powstawanie i wystąpienia. Typowy składnik skał metamorficznych powstałych w niskich temperaturach i pod wysokim ciśnieniem. Wy- stępuje w paragenezie z granatem, skaleniem, biotytem i hornblendą (zoizytowy amfibolit). Zoizyt jest głównym składnikiem saussurytu czyli zespołu minerałów, będącego produktem hydrotermalnego przeobrażenia plagioklazu zasobnego w anortyt, a występującego w ska- łach gabroidalnych. Wystąpienia: gabro Braszowic, Jordanów, Sokolec/ Polska; Te- lemark/Norwegia; Saualpe, Rauris koło Salz- burga/Austria; Zermatt, Wallis/Szwajcaria; zielona skała zoizytowa z dużymi kryształami rubinu z Longido/Tanzania. Znaczenie i zastosowanie Niebieski zoizyt do- piero w latach 60. został uznany za kamień szlachetny. Firma jubilerska „Tiffany" nadała znalezionemu w Tanzanii zoizytowi nazwę tan- zanit i zorganizowała jego reklamę. Zbita, czer- wona odmiana zoizytu, thulit, jak również zielo- na odmiana oszlifowywane są do kaboszonów. Na górze: zoizyt; Achental/Austria; 60x44 mm Epidot Pistacyt Ca2 (Fe,AI)AI2 [O | OH | Si041 Si207] 6-7 niemet. Własności. Charakte- rystyczne jest bogact- wo postaci kryszta- łów (ponad 200). Kry- ształy występują jako szczotki, druzy, włó- knisto-promieniste lub krzaczaste agre- gaty, miejscami jako naloty. Powstawanie bliź- niaków nie jest rzadkością. Lupliwość: bardzo dobra; gęstość: 3,3-3,5; barwa: ciemnozielony, niebieskozielony, czarnawozielony, także ja- snożółty, pistacjowozielony, żółtozielony, rzadko czerwony (Glencoe/Szkocja); pleo- chroiczny. Powstawanie i wystąpienia. Częsty w utwo- rach metamorfizmu kontaktowego i regional- nego, jako produkty przeobrażenia plagiokla- zu, skapolitu, granatu, piroksenu. Całe masy- wy skalne są przeobrażane w wyniku oddzia- Na dole, po lewej: epidot z apatytem; Knap- penwand/Austria; 20 x28 mm ływania wędrujących roztworów w skały epi- dotowe. Minerały tych skał są zmieniane w epidot, któremu towarzyszą inne, wtórne minerały. Wystąpienia: granitoidy strzegom- skie - Grabina, Żółkiewka, Kostrza, strzelińs- kie - Strzelin, Gębczyce, Mikoszów, amfibolity Sobótki/Polska; wspaniałe kryształy z Knappenwand, Untersulzbachtal/Austria; Le Bourg-d'Oisans, Isere/Francja; Fassatal, Val- Codera i Malenco/Włochy; Arendal/Norwe- gia; Ural/Rosja; Elba. Znaczenie i zastosowanie. Długi okres uważa- no epidot za odmianę turmalinu. Dopiero w 1801 roku R.J. Hauy opisał epidot jako sa- modzielny minerał i nadał mu nazwę pocho- dzącą od słowa greckiego epidosis = dodatek. Pistacjowozielona barwa spowodowała po- wstanie dodatkowej nazwy pistacyt. Epidoty są minerałami poszukiwanymi przez zbieraczy; rzadko używane są jako kamień szlachetny. Na dole, po prawej: epidot z amiantem; Knap- penwand/Austria; 25 *34 mm 214 UB m Ol M ^^^^ł *: tb '%L ^*- ^^ VII ^"u^fŁfc- "¦ . Wezuwian Ca10(Mg,Fe)2AI4[(0H)4](Si04)5| [(Si,Or),] Własności. Często piękne kryształy, krótko- i grubosłup- kowe, rzadko wydłu- żone lub igiełkowe. Z powodu szczegól- nej kombinacji ścian, czasami podobny do granatu. Różnią go wtedy od granatu prążko- wane ściany słupa. Częsta postać kryształów to promieniste lub zbite agregaty. Łuplrwość: niewyraźna; gęstość: 3,27-3,45; Barwa: bruna- tny, agrestowozielony, żółty, czerwonobrunat- ny, czarnobrunatny, różowoczerwony. Skład chemiczny tego minerału jest bardzo skompli- kowany, ponieważ atomy metalu w strukturze mogą być podstawiane przez inne pierwiastki. Powstawanie i wystąpienia. Związany głównie z metamorfizmem kontaktowym skał wa- piennych; wylewami Wezuwiusza, Monte Som- ma, Monzoni/Włochy. Inne wystąpienia: skały wapienno-diopsydowe i marmury osłony strzelińskiego granitoidu, dolomity krystali- czne z Czarnowa, wapienie Starej Kamie- nicy/Polska; Meksyk; w szczelinach skał Alp, w Skandynawii i na Uralu. Znaczenie i zastosowanie. Nazwę wezuwian nadał minerałowi A.G. Werner w 1795 roku. <0\ Na górze, po lewej: wezuwian; Achmatowsk, Ural; 26x36 mm Na górze, po prawej: wezuwian; Monte Som- ma, Wezuwiusz/Wiochy; 15 x21 mm Chryzokola CujSiOJ ¦ n HO Własności. Zbity i upakowany minerał o postaciach agre- gatów: gromiastych, nerkowatych, stalak- tytowych; występują- cy także jako na- skorupienia, mikro- krystaliczne lub ziemiste. Łupliwość: brak; gę- stość: 2-2,2; barwa: szmaragdowozielona, nie- bieskawozielona, niebieska. Powstawanie i wystąpienia. W strefie utlenia- nia niezliczonych złóż miedzi, razem z mala- chitem, azurytem, kuprytem i limonitem. Wy- stąpienia: Kletno, Miedzianka k/Jeleniej Góry i k/Chęcin/Polska; Lizard, Kornwalia/Anglia; Bogosłowsk na Uralu, Koływań w Ałtaju /Ro- sja; Zair; Zambia; Kalifornia/USA; Meksyk; Chile. W Clifton Morenci Minę, Arizona/USA chryzokola jest wydobywana jako ruda miedzi. Jako wyjątek należy potraktować wystąpienie chryzokoli w postaci igiełek w Makay w Ida- ho/USA. Kamień z Ejlat to zrost chryzokoli z turkusem i malachitem, który znaleziony zo- stał na północ od Ejlat/Izrael. Zrosty kwarcu z chryzokola znane są z Meksyku. Znaczenie i zastosowanie. Nazwa chryzokola pochodzi od greckich słów: chrysos = z\o\o. kolia = klej, lep. Nazwa ta były stosowana do określania różnych substancji m.in malachitu. W średniowieczu nazywano chryzokola każdy łączony z nią materiał np: boraks. Od czasu zastosowania kamienia z Ejlat jako kamienia szlachetnego, chryzokola jest coraz bardziej cenionym materiałem ozdobnym. Minerały podobne. Turkus, waryscyt. Na dole: chryzokola; llmenau, Turyngia/Niemcy; 82 x60 mm 216 Beryl Be.AIJSi.OJ 7,5 niemet, Własności. Najwięk- szym znalezionym dotychczas berylem (o wartości gemologi- cznej) był kryształ ak- wamaryny (akwama- ryna to beryl barwy wody morskiej), o długości 48,5 cm i wadze 110,5 kg. Znalezio- ny on został w 1910 roku w Minas Gera- is/Brazylia. Mniejsze do bardzo dużych krysz- tały, wrosłe i narosłe, mają postać heksagona- lnego słupa, rzadko tabliczek. Mogą pojawiać się również w dużych, zbitych masach jako ziarniste lub łodygowate agregaty. Łupliwość: niewyraźna; gęstość: 2,63-2,80; barwa: bezba- rwny, żółty, czerwony, zielony, niebieski we wszystkich odcieniach. Powstawanie i wystąpienia. Atom berylu jest zbyt mały, aby znaleźć miejsce w większości struktur krzemianowych. Dlatego wzbogacone są w niego resztki stopów i roztwory pomag- mowe. W pęknięciach i szczelinach, w skałach otaczających, krystalizują z nich duże, przezroczyste kryształy berylu w paragenezie z kwarcem, skaleniem, muskowitem, lepidoli- tem, topazem, turmalinem, spodumenem, ka- syterytem, columbitem i tantalitem (pegmaty- ty). Wystąpienia: żyły pegmatytowe Gór Sowich, druzy pegmatytowe w granicie strze- gomskim (Grabina), pegmatyty Jakuszyc/Pol- ska. Przezroczyste i pięknie zabarwione bery- le, beryle szlachetne, są drogimi kamieniami szlachetnymi. Wyróżnia się kilka ich odmian. Jednym z nich jest szmaragd: nazwa pochodzi od greckiego słowa smaragdos = zielony kamień. Zabarwienie szmaragdowi nadaje chrom. Kamienie szlachetne, beryle, występu- ją najczęściej w skałach metamorficznych. Szmaragdy Kleopatry, wydobywane w kopalni Zabarah w górnym Egipcie, były znane w sta- rożytności. Wraz z podbojem Ameryki Po- łudniowej przez hiszpańskich konkwistadorów przybył szmaragd ze złotem do Europy. India- nie uważali szmaragd za kamień święty. Od czasów konkwisty złoże Chivor, Muzo/Kolum- bia dostarcza całemu światu pożądane szma- ragdy. Stamtąd pochodzi też kamień „tra- piche", który w przekroju poprzecznym ukazu- je budowę sektorową. Wystąpienia: Świerd- łowsk, Ural/Rosja; Gravelotte, Transwaal/ /RPA; Sandawana/Zimbabwe; Kenia; Za- mbia; Habachtal/Austria; stąd również pocho- dzą piękne okazy. Przezroczyste, wolne od inkluzji, oszlifowane szmaragdy kolumbijskie są najdroższymi kamieniami szlachetnymi. Akwamaryna: jasno do ciemnoniebieskiego lub zielonkawoniebieskiego koloru. Wystę- pienia: Nerczyńsk, Ural/Rosja; Elba/Włochy; Irlandia; Namibia; Bahia, Esperito Santo w Mi- nas Gerais/Brazylia. Zloty beryl: cytryno- wożółty do złotożółtego: Sri Lanka; Namibia; Minas Gerais/Brazylia. Goshenit:bezbarwny; Goshen w Massachusetts/USA; Brazylia. He- liodor: tlenek uranu nadaje mu jasnożółtozie- lone zabarwienie: Namibia, pod wpływem pro- mieniowania ultrafioletowego niebieska flu- orescencja. Morganit: różowy do fioletowego: Minas Gerais/Brazylia; Antsirabe/Madagas- kar; San Diego, Kalifornia/USA; Namibia. Bix- bit: kolor czerwonego agrestu: Thomas Rangę, Utah/USA. Znaczenie i zastosowanie. Beryl był używany przez wieki jako kamień ozdobny, amulet i ka- mień uzdrawiający. Był symbolem czystości, ochroną małżeńskiej miłości a także środkiem przeciwko zatruciom, chorobom nerek i kamieniom moczowym. Niemieckie słowo Brille (okulary) pochodzi od berylu, gdyż szkiełka do okularów wytwarzano z przezro- czystego berylu. Stosuje się go w budowie rakiet, eletronice, technikach jądrowych, do stopów kwasoodpornych. (&9\ Na górze, po lewej: beryl (akwamarynaj: San Piero In Campo, Elba/Wiochy; 30 *41 mm Na górze, po prawej: beryl; Ehrenfriedensdort, Saksonia/Niemcy; 14 x20 mm. Na dole: beryl (szmaragd) Habachtal, Austria; 13x9 mm. 218 % 'if-m Hi Turmalin AB9[(OH)ł|(B03)3|Si6Oia] (wzór ogólny) Własności. Drobne igiełki jak i duże kryształy występują jako wrosłe i narosłe. Kryształy są wydłużone według osi pionowej. W przekroju poprzecznym są trójkątami. Jeśli widoczne są zakończenia słupa, oba końce mają różne wy- kształcenie. Często spotykane są agregaty sferolityczne (turmalinowe słońce). Lupliwość: brak; gęstość: 3,0-3,25; barwa: bezbarwny oraz wszystkie możliwe zabarwienia i ich od- cienie; typowe są różne barwy występujące w obrębie jednego kryształu. Pojawiający się silny pleochroizm zapobiega mylnemu rozpo- znaniu turmalinu. Jeśli spogląda się na krysz- tał w jednym kierunku widoczne jest blade zabarwienie; w dwóch pozostałych, prostopa- dłych kierunkach widać barwę ciemną. Przez ogrzanie lub pocieranie kryształu chusteczką, ładują się one elektrostatycznie. Oba końce kryształu obdarzone są odmiennym ładun- kiem. Do Europy przywieźli turmalin Holend- rzy. Podobnie jak kwarc turmalin wykazuje właściwości piezoelektryczne. Turmaliny są grupą minerałów o skompli- kowanym składzie chemicznym. W formule po- danej powyżej, pozycje A i B mogą obsadzać różne metale, przez co powstają różne człony. L7óa//=turmalin litowy (wiele różnych barw), schórl = turmalin z żelazem dwuwartościo- wym (czarny), tf/aw'r = turmalin magnezowy (brunatny), buergeryt=\urma\in z żelazem trójwartościowym (prawie czarny), w//=tu- rmalin wapniowo-magnezowy (brunatny), //Mcca/y/ = turmalin wapniowo-litowy. Ob- szar pomiędzy tymi skrajnymi członami wype- łniają kryształy mieszane. Powstawanie i wystąpienia. Minerał typowy dla jasnych pegmatytów, żył pneumatolity- cznych, stref kontaktowych między gorącym plutonem a skałą otaczającą; częsty w żyłach rudnych, druzach, żyłach typu alpejskiego i w złożach rozsypiskowych. Miejsca wy- stąpień godne uwagi: Mirsk, druzy pegmatyto- we granitoidów strzegomskich, osłona granito- idu Strzelina, pegmatyty Gór Sowich/Polska: Brocken - Harz, Eibenstock - Saksonia/Nie- mcy; San Piero in Campo/Elba; Krageró, Ka- atiala/Norwegia (kryształy do 5 cm długości): Luxulian, Kornwalia/Anglia; Namibia; Ma- dagaskar; St.Gothard/ Szwajcaria; Monte Mulatto/Włochy; kryształy o jakości kamienia szlachetnego dostarczają złoża Namibii i Ma- dagaskaru a przede wszystkim Minas Gerais. Bahia/Brazylia; czerwone i dwubarwne ka- mienie pochodzą z Mozambiku, Kenii, Tanza- nii, Kalifornii. Znaczenie i zastosowanie. Ulubiony kamień szlachetny. Szczególnie często oszlifowywane są barwne odmiany elbaitu. Nadano im osob- ne nazwy: achroit- bezbarwny, rubellit- czer- wony, indigolit- niebieski, i/erdelit- zielony, murzyńska głowa - bezbarwne kryształy z czarnym zakończeniem, turecka głowa -zie- lone kryształy z czerwonym zakończeniem, kamień arbuzowy - kryształy o czerwonym jądrze i zielonej otoczce. Niektóre, szczegól- nie afrykańskie, turmaliny „uszlachetnia się" przez wyżarzanie w temperaturze 650°C, aby nadać im barwę szmaragdową. Na górze, po lewej: turmalin; Campolungo, Tessin/Szwajcaria; 18 x25 mm Na górze, po prawej: turmalin (schórij; Grotta d'Oggi, Elba/Wiochy; 28 *38 mm Na dole: turmalin z kwarcem; Grotta d'Oggi. Elba/Wiochy; 33x24 mm 220 HvaitCaFe3[OH|0|Si207] Pekłolit Ca2NaH[Si3OJ nj) 5,5-6 pólmet - met. Kryształy są naroste w postaci wydłużo- nych słupków do igie- łek, z prążkowanymi ścianami słupa; także promieniste, rzadziej ziarniste agregaty. Łupliwość: wyraźna; gęstość; 4,1; barwa: czarny, brunatnozielonka- woczarny (żółtobrunatne pierścienie - efekt wietrzenia). Minerał jest typowym produktem procesów pneumatolitycznych. Wystąpienia: zwały odpadowe kopalni Miedzianka k/Je- leniej Góry, tytanomagnetyty Suwalszczyz- ny/Polska; Rio Marina na Elbie, Campiglia w Toskanii/Włochy; Trepća/ dawna Jugo- sławia; Laxey Minę w Idaho/USA (8 cm); Seri- phos/Grecja. W1806 roku, w czasie pobytu na Elbie, Lelievre odkrył ten minerał, który nastę- pnie nazwano jego imieniem lievryt. Ilva jest łacińskim słowem oznaczającym Elbę. Na górze, po lewej: ilvait; Rio Marina, Elba/Wiochy; 22x30 mm Osumilit (K,Na,Ca)(Mg,Fe)2(AI,Fe)3[AI2Si1„OJ Postać kryształów: krótkosłupkowe, wy- dłużone według osi Z lub tabliczkowe; najczęściej bardzo małe: poniżej 1 mm do 5 mm. Łupliwość: brak; gęstość: 2,64; barwa: ciemnoniebieski do czarnego. Właści- wościami przypomina cordieryt, dlatego częs- to jest z nim mylony. Występuje w druzach w skałach wulkanicznych: Sakkabira/Afryka; Osumi/Japonia; Oregon/USA; obszar wul- kaniczny Laach/Niemcy. Piękne kryształy po- chodzą z Sardynii. 6 niemet. Kolumienkowe lub tabliczkowe kryszta- ły; zwykle włókniste, sferolityczne agrega- ty lub całkiem zbite i upakowane masy Łupliwość: wyraźna gęstość: 2,8; barwa bezbarwny, biały, szary. Występuje głównie ja- ko produkt działalności hydrotermalnej w mia- rolach bazaltoidowych, z zeolitem, prehnitem, kalcytem itd. Rzadko spotykany jest w skałach metamorficznych. Wystąpienia: w serpentyni- tach okolic Jordanowa (Dolny Śląsk), amfibolity Miedzianki k/Janowic Wlk., w pegmatytach strzegomskich/Polska; Płw.Kola/Rosja. Pier- wszego oznaczenia minerału dokonał Kobell w 1828 r. mając do dyspozycji materiał z Monte Baldo, Trentin/Włochy; od swojego wyglądu zyskał nazwę [paktos=upakowany, ściśle z so- bą połączony). Na górze, po prawej: pektolit; Rauschermuhle. Palatynat/Niemcy; 42 *57 mm Milaryt KCa2AIBe2[Si12OJ_____________________ Do 4 cm długości, słupkowe kryształy o charakterystycz- nych zakończeniach. Łupliwość: brak; gę- stość: 2,46-2,61; ba- rwa: bezbarwny, ja- snozielony, żółtawo- zielony. Występują w żyłach typu alpejskiego i pegmatytach w granitoidach. Wystąpienia: Val Giuf k/Sedrun, Graubunden/Szwajcaria; żyły hydrotermalne k/Henneberg w Turyngii. Guanajuato/Meksyk. Kryształy o jakości kamieni szlachetnych pochodzą z Namibii; ostatnio także z Brazylii, Płw.Kola/Rosja. Mi- laryt jest minerałem poszukiwanym przez zbieraczy, rzadko używany jako kamień szla- chetny. Nazwa jego pochodzi od miejscowości szwajcarskiej: Val Milar. 6 niemet. Na dole, po lewej: osumilit; Sardynia/Wiochy; 8 x 11 mm Na dole, po prawej: milaryt; Val Giuf/Szwajcaria; 20 x28 mm 222 223 Pirokseny AB[Si2OJ (wzór ogólny) 5-6 niemet. Własności. Pirokseny są bardzo dużą grupą, szczególnie ważnych, minerałów skałotwór- czych. Pozycję A i B we wzorze ogólnym mogą zajmować atomy licznych metali. Pozycję A ob- sadzają głównie: wapń, sód, lit; pozycję B: mag- nez, żelazo, glin. Poniżej opisane zostaną naj- bardziej znane człony grupy piroksenów. Cechą wspólną dla całej tej grupy są dwa systemy łupliwości, krzyżujące się pod kątem prawie prostym. Układ łupliwości odróżnia pirokseny od amfiboli. Obie grupy są silnie spowinowacone chemicznie i krystalograficznie. Występują częs- to razem. Wiele ich członów jest charakterys- tycznych dla skał magmowych, inne dla skał metamorficznych. Nazwę pirokseny, wyprowa- dził R.J. Hauy od słów greckich: pyr=ogień i xenos = obcy. Uważał on bowiem, że pirokse- ny nie tworzą się w chwili erupcji, lecz później. W piroksenach wyróżniamy kilka członów czy- stych, końcowych (obszary między nimi wypeł- niają kryształy mieszane): enstatyt, ferrosyllit, hedenbergit, diopsyd. Augit]es\ kryształem mieszanym, w którego składzie wszystkie cztery człony uczestniczą w różnych proporcjach. Krótkosłupowe krysz- tały o ośmiokątnym obrysie, zbliżniaczenia - miejscami krzyżowe, zbite, wpryśnięte kry- ształy, pojedyncze osobniki lub ziarniste agre- gaty, rzadko igiełkowe kryształy (Eifel) to naj- częstsze postacie piroksenów. Barwa: zielony, zielonkawoczarny, czarny. Wystąpienia: Kai- serstuhl/Niemcy; Boreslav/Czechy; Ower- nia/Francja. Szeroko rozpowszechniony skła- dnik skał magmowych (np. w andezytach pie- nińskich); obecny także w meteorytach. Enstatyt, Mg2[Si206], rombowy; postać: najczę- ściej zbity, słupkowy; barwa: szarobiały, żół- tawy, zielonkawy, brunatnawy, ciemnozielony. W żyłach apatytowych z Krageró długie krysz- tały do 172 m; Donegal/Irlandia; Szkocja; Nor- wegia; Harz, Eifel/Niemcy. Hedenbergit, CaFe[S2OJ , jednoskośny; krysz- tały o kwadratowym przekroju, w kostkowych masach, częściej w postaci promienistych agregatów; barwa: czarny. Wystąpienia: Rio Marina i Calamita-Mine na Elbie/Włochy: Arendal / Norwegia; Nordmarken / Szwecja. Diopsyd, CaMg[Si206], jednoskośny; często dobrze wykształcone kryształy, słupkowe, pro- stokątny przekrój; często ziarniste, płytkowe, sferolityczne agregaty; barwa: biały, żółty, brunatnawy, jasnozielony, niebieski; violan jest fioletowy, jeffersonit, diopsyd chromowy, lawrowit są ciemnozielone. Wystąpienia: Sam- borowiczki k/Strzeiina, Jordanów k/Sobótki, Gębczyce k/Strzelina/Polska; Val d'Ala, Val d'Ossola/Włochy; Binntal/Szwajcaria; Ziller- tal/ Austria; Ural/Rosja; Nordmarken /Szwe- cja. Przezroczyste, najczęściej zielone kamie- nie, oszlifowywuje się jako kamienie szlachet- ne; czarne, nieprzezroczyste, ukazują często czteropromienistą gwiazdę. Jadeit, NaAI[Si2OJ, jednoskośny; rzadko do- brze wykształcone kryształy, najczęściej w po- staci zbitej masy, mikrokrystalicznej, włókni- stej; ziarniste lub włókniste agregaty. Podobny do nefrytu i objęty razem z nim określeniem źad. Najczęściej lśniącozielony. Wystąpienia: Mjanmar, Chiny, Japonia; bardzo rzadko w Pie- moncie/Włochy; Tąpadła na Din.Śląsku/Polska. Spodumen, LiAI[Si2OJ, jednoskośny; kryształy do 16 m długości, o wadze kilku ton i prąż- kowanych ścianach; barwa: biały, żółty, szary, różowoczerwony (kunzyt), szmaragdowozielo- ny (hiddenit); wystąpienia: Etta i Tin Mountains w Dakocie Południowej/USA; Szkocja; Ka- ryntia/Austria; Szwecja; Brazylia; Afganistan; pegmatyty Skalnej Bramy, Michałkowice k/Szklarskiej Poręby, Tąpadła/Polska. Prze- zroczyste kryształy są oszlifowywane jako ka- mienie szlachetne. Do grupy piroksenów należą także m.in.; egi- ryn (akmitj, bronzyt, hipersten, diallag Na górze: piroksen (diopsyd) z hessonitem; Vai d'Ala, Piemont/Wiochy; 28 *20 mm Na dole, po lewej: Piroksen; Nickenich, Eifel/Niemcy; 11 x 15 mm Na dole, po prawej: Piroksen (augit); Czechy; 24 x33 mm 224 225 Amfibole A2B5[(OH,F)|Si4OJ2 (wzór ogólny) ^^-\ Własności. Do grupy ^k amfiboli należy sze- ^1 reg bardzo ważnych minerałów skałotwór- 5-6 czych. Ich skład Lniemet^J chemiczny jest skom- \^<^\^> plikowany i zmienny. ^"""^ Są one od lat obie- ktem intensywnych badań naukowych. W for- mule ogólnej pozycje A i B mogą być obsa- dzane atomami różnych metali. W pozycji A spotyka się najczęściej: wapń, sód potas; w pozycji B: magnez, żelazo, glin, mangan, tytan. Krzem może częściowo zastępować glin. Z ogromnej różnorodności kryształów mieszanych została wybrana tu grupa amfiboli wapniowych. Zawierają one takie same skład- niki jak pirokseny, mają jednak odmienną strukturę. Wyraża się to między innymi w od- miennym układzie płaszczyzn tupliwości, któ- re krzyżują się w amfibolach pod kątem 124° (w przeciwieństwie do piroksenów - 87°). Przekrój amfiboli jest sześciobokiem a pi- roksenów ośmiobokiem. Amfibole występują w szeregu skał. Ich postać, także ze względu na zmienny sktad chemiczny, jest różna. Włók- niste, nieprzezroczyste agregaty zwane są az- bestem Tremolit, Ca2Mgs[(OH,F)|Si40„]2: długie, łody- gowate kryształy lub promieniste agregaty ba- rwy białej do szarej. Występuje w ziarnistych wapieniach i dolomitach na kontaktach z gorą- cymi, wznoszącymi się masami skalnymi; w łupkach krystalicznych i serpentynitach. Wy- stąpienia: do 10 cm wielkości w Gębczycach k/Strzelina, marmury Złotego Stoku /Polska; Campolungo w Tessin/Szwajcaria; Zillertal /Austria; wydobywany na dużą skalę w USA i Rosji. Na górze; amfibol (aktynolit); Lappland Finlandia; 170 x 120 mm Aktynolit, Ca2(Mg, Fe)5[(0H,F) ISi.O,,],: słupko- we kryształy, łodygowate; włókniste, zbite, po- plątane agregaty; barwa: ciemnozielona; wros- ie w łupkach talkowych i chlorytowych. Wystą- pienia: Rościszów k/Dzierżoniowa, Grodzi- szcze k/Ząbkowic Śl. /Polska; Zillertal /Au- stria; Val Malenco, Val Germanasca/ Włochy. Odmiany: szmaragdyt - trawiasto-szmarag- dowozielony, małe, krótkie igiełki - czasami oszlifowywany jako kaboszon; amiant o wy- kształceniu azbestowym; skóra górska aktynolit o gęstym, sfilcowanym ułożeniu włókien. Skóra górska używana jest do wytwarzania niepa- lnych tkanin. Nefryt- mikrokrystaliczna, zbita, sfilcowana odmiana aktynolitu o barwie szczy- piorkowozielonej do zielonkawoszarej. Nefryt znad Bajkału / Rosja o barwie szpinakowozielo- nej zwany jest rosyjskim zadem. Wystąpienia: Sudety/Polska; Harz/Niemcy; wschodni Tur- kiestan; Nowa Zelandia. W czasach prehistory- cznych używany do wyrobu narzędzi i broni; obecnie jako kamień ozdobny. Hornblenda, (Ca, Na, K)2 3(Mg, Fe+2, Fe+3, AI)5[(OH,F)|Si3(Si,AI)01l]2: zielone do kruczo- czarnych kryształy, wrosłe i narosłe, najczęś- ciej krótkosłupkowe i ubogie w ściany; zbite, łodygowate, włókniste, rzadziej ziarniste agre- gaty; częste zrosty równoległe z augitem i diallagiem. Pseudomorfozy po augicie, w po- staci włóknistej hornblendy, nazywane są ura- litem. Hornblenda jest kryształem mieszanym, w której strukturę mogą zostać wbudowane wszystkie wymienione powyżej metale, w zmiennych ilościach. Hornblendy występują najczęściej w magmowych i metamorficznych skałach na przykład w Pargas, Pernio/Finlan- dia. Hornblenda bazaltowa występuje w ska- łach wulkanicznych na przykład: tufy bazalto- we z Borislava/Czechy; andezyt w Siebenge- birge/Niemcy. Dalszymi przedstawicielami grupy amfiboli są: niebieski glaukofan, fioleto- wy do żółtego richteryt, ciemnoniebieski rie- beckit, azbestowaty krokidolit, jasnoniebiesko- zielony antofyllit. Na dole, po lewej: amfibol (hornblenda); Dra- chenfels, Siebengebirge/Niemcy; 30*41 mm Na dole, po prawej; amfibol (tremolit); Campolungo, Tessin/Szwajcaria; 30 *41 mm 226 Inesyt Ca2Mn7[Si5014OH]2 ¦ 5H20 Rodonit CaMn4[Si5015] Pojedyncze kryształy są słupkowe lub tabli- czkowe, wydłużone, 1-15 mm długości; najczęściej sferolity- czne agregaty i włók- niste masy. Lupli- wość: doskonała; gę- stość: 3,1; barwa: różne odcienie różowego, pomarańczowobrunatny; krawędzie prześwi- tujące. Występuje w złożach manganu: Nanzenbach k/Dillenburga/Niemcy; Pajsberg, Jakobsberg, Langban/Szwecja (do 10 cm dłu- gości); Bańska Śtiavnica/Słowacja; Baia Mare/Rumunia; w żyłach złota w Idzu/Japo- nia; Broken Hill/Australia. Na górze, po lewej: inesyt; Nanzenbach k/Dillenburga/Niemcy; 40 x55mm Wykształcenie kryształów jest różnorodne: zwykle tabliczkowe lub kolumnowe z zaokrąg- lonymi krawędziami; także zbite, grubokostko- we lub jako upakowana masa. Lupliwość: dos- konała; gęstość: 3,73; barwa: czerwony, różo- woczerwony, często brunatnoczerwony; cza- rne dendrytyczne wkładki tlenków manganu jako produktów wietrzenia. Wystąpienia: Sedelnikowa na Uralu/Rosja (oszlifowywany jako kamień szlachetny); wspaniałe kryształy z Pajsberg, Langban /Szwecja; Góry Czyw- czyńskie/ Ukraina. Na górze, po prawej: rodonit; Pajsberg /Szwecja; 12 x 17 mm Prehnit Ca2AI[(OH)2j AISi301( Własności. Rzadko obserwuje się krysz- tały: te najczęściej są tabliczkowe, także słupkowe, często zgięte, wachlarzowa- te, w postaci kogu- cich grzebieni lub ku- listych skupień; są znane także skorupowe, nerkowate, kuliste agregaty. Lupliwość: wyraź- na; gęstość: 2,8-3,0; barwa: bezbarwny, biały, często lekko zielonkawy lub żółtawozielony. Powstawanie i wystąpienia. Podobnie jak zeoli- ty jest produktem działalności hydrotermalnej lub fazą wtórną. Krystalizuje w miarolach, w skałach bazaltowych oraz w druzach i w ży- łach w granitach i łupkach krystalicznych. Wy- stąpienia: pospolity w skałach Din. Śląska (Gli- nica k/Jordanowa do 5 cm kryształy)/Polska; Rauschermuhle w Palatynacie, Hasłach w Szwarcwaldzie, Oberstein/Niemcy; Fassa- tal/Tyrol; Bourg d'Oisans, Dauphine, Bageres w Pirenejach/Francja; Montecatini /Włochy; Szkocja; New Jersey/USA; z zeolitami i mie- dzią rodzimą nad Jeziorem Górnym/USA. Przezroczyste kryształy o wartości kamienia szlachetnego znajdowane są w Nowej Po- łudniowej Walii/Australia; Chinach; w Szkocji; w RPA; USA. Znaczenie i zastosowanie. Pierwsza wzmian- ka o prehnicie pochodzi z 1777 roku, z opisu przezroczystej masy chryzolitowej, pocho- dzącej z Przylądka Dobrej Nadziei. W 1773 przywozi go do Niemiec holenderski kapitan von Prehn z Afryki Południowej. Opisuje go A.G. Werner i nazywa od nazwiska dostarczy- ciela. Przezroczyste kryształy są oszlifowywa- ne jako kamienie szlachetne,. Minerały podobne. Wavellit, stilbit, thomsonit, staffelit, heulandyt mogą wyglądać podobnie; oszlifowany do kaboszonu prehnit wygląda po- dobnie jak chryzopraz, żad, oliwin. Na dole: prehnit; Herborn-Seelbach /Niemcy; 1 *29 mm 228 229 Apofyllit KCa4[(F,0H)|(Si40JJ-8 H20 / y 4,5-5 niemet. s Własności. Kryształy prawie zawsze na- rosłe, albo o postaci podwójnej piramidy, sześcienne, albo ta- bliczkowe; ściany prążkowane piono- wo; także blaszkowe, rzadko promieniste agregaty. Lupliwość: wyśmienita; gęstość: 2,3-2,4; barwa: bezbarw- ny, biały, szarawy, różowy, żółtawy, zielonka- wy, niebieskawy. Powstawanie i wystąpienia. Występuje głó- wnie jako minerał wtórny w miarolach bazal- towych, w paragenezach z prehnitem, kalcy- tem, analcymem, stilbitem. Wystąpienia: Sas- bach k/Kaiserstuhl, Hasłach w Baden/Nie- mcy; Fassatal, Seiseralm/ Włochy; Mariańska Hora k/Usti n. Labą/Czechy; Islandia; wspa- niale kryształy, duże, intensywnie zielone, na- rosłe na natrolicie, pochodzą z Poonah/ Indie. Wystąpienia hydrotermalnych apofyllitów, cza- sami utworzonych w żyłach w złożach siarcz- kowych: różowoczerwone kryształy z St. And- reasberg / Niemcy; Kongsberg / Norwegia; Nagyag w Siedmiogrodzie/Rumunia. W szcze- linach wielu złóż: Sulitelma/Norwegia. W Po- lsce, apofyllit występuje w druzach pegmatyto- wych granitoidu strzegomskiego. Znaczenie i zastosowanie. Apofyllit łatwo roz- pada się na pojedyncze blaszki, dlatego R.J. Hauy nadał mu nazwę od greckiego słowa apophyllein = łuszczyć się. Na górze: 64x48 mm apofyllit; Teigrarhorn/Islandia; Talk Steary/Mg3[(OH2)|Si40,0 1 niemet Własności. Kryształy spotykane są rzadko. Najczęstsza forma występowania to blaszkowe, łuseczko- we, łodygowate agregaty. Blaszki mają zarys sześcio- kątny. Lupliwość: wyśmienita; gęstość: 2,7-2,8; barwa: jasne odcienie niebieskawej do zielonkawej, biały. Talk sprawia wrażenie tłustego przy dotyku. Cienkie blaszki dają się zginać. Powstawanie i wystąpienia. Szeroko rozprze- strzeniony minerał wtórny, który powstaje jako faza wtórna w wyniku hydrotermalnego prze- obrażenia skał ciemnych lub w wyniku meta- morfozy zanieczyszczonych dolomitów: w ser- pentynitach Gór Sowich, w łupkach talkowych w Wieściszowicach/Polska; Zillertal/Austria; St. Gothard - Hospental znaleziono krysz- tały/Szwajcaria; Kokava, Slavoćka/ Słowacja; Sala i Falun/Szwecja; Francja; Norwegia. Znaczenie i zastosowanie. Nazwa talk wywo- dzi się prawdopodobnie od arabskiego słowa talq, które w łacińskiej formie ta/cus = tłuszcz, zostało przejęte przez średniowieczną Eu- ropę. Mieszkańcy Czarnego Lądu wykorzysty- wali talk do wyrobu grotów strzał. Jeszcze dzisiaj używa się talku do wyrobów snycers- kich, do wytwarzania pudru, jako masy wypeł- niającej przy produkcji papieru, dodatku do mydeł. Talk jest ważnym nośnikiem magnezu i używany jest jako spoiwo w produkcji cera- miki cordierytowej. Na dole: talk; Hospental, Sankt Gotthard/Szwajcaria; 75x55 mm 230 231 Miki (Łyszczyki) AB2_3[(0H,F)2| AISi3OJ ( wzór ogólny) 2-2,5 Właściwości fizyczne wszystkich mik są po- dobne; w najwyż- szym stopniu wy- śmienita lupliwość (według dwuścianu podstawowego); bla- szki wyginają się, wy- kazują dużą elastyczność. Twardość wykazuje anizotropię (w zależności od kierunku badania jest odmienna). Skład chemiczny jest zmien- ny. W pozycji A może wystąpić: potas, sód, wapń; w pozycji B: glin, magnez, żelazo. Krzem w strukturze może być zastępowany w pewnym zakresie glinem. Na podstawie składu chemicznego i struktury dzieli się miki na: miki zwyczajne, a w nich miki jasne (dio- oktaedryczne: muskowit, paragonit, glaukonit), miki ciemne (triooktaedryczne: biotyt, flogopit, zinnwaldyt, lepidolit) oraz miki kruche (mar- ga ryt, clintonit, ksantofyllit). Miki są bardzo ważnymi minerałami skałotwó- rczymi i spotykane są w: skałach magmowych (granitach, pegmatytach, perydotytach, ży- łach), skałach metamorficznych (łupkach, gnejsach, dolomitach), w niektórych skałach osadowych. M/s/roiw/KAI2[(OH,F) |AISi3010] Kryształy mają postać płaskich tabliczek, rza- dko z piramidalnym zakończeniem (Góry llmieńskie - Płd. Ural); wrosłe i narosłe, o hek- sagonalnym zarysie, blaszkowo-rozetkowe agregaty, drobne łuseczki (serycyt) lub zbite masy. Gęstość: 2,78-2,88; twardość: 2-2,5; ba- rwa: bezbarwny, żółtawy, zielonkawy, czerwo- nawy. Muskowit i biotyt są najbardziej pospoli- tymi tyszczykami. Występują w skałach mag- mowych i utworach metamorfizmu regionalne- go, częściowo jako produkty przeobrażenia innych krzemianów. Wystąpienia: kryształy do 3 cm w pegmatytach granitoidów strzegoms- kich i strzelińskich, do 10 cm pegmatyty w Bie- lawie k/Dzierżoniowa, Din. Śląsk/Polska; St. Gotthard/Szwajcaria; Zillertal/Austria; duże tabliczki z Uralu; Tasmania; Miami Mica Field/Zimbabwe; płytki 3-5 m2 z Ontario/Ka- Na dole, po lewej: mika (biotyt); Kornwalia/Anglia; 25 x35 mm nada. Kryształ o średnicy 2,5 m, 3,8 m długi i ważący 25 ton został wydobyty ostatnio w Ini- kurti Minę, Nellore/ Indie. Trawiastozielony fu- chsyt, chromonośna odmiana, został znalezio- ny w Schwarzenstein w Tyrolu. Wspaniała własność muskowitu, jako izolatora ciepła i prądu elektrycznego, uczyniła z niego cenny surowiec dla przemysłu. Właściwości izolacyj- ne muskowitu wynikają między innymi z nis- kiej zawartości żelaza. Muskowit i flogopit, ze względu na wysoki stopień przezroczystości, używane są do wytwarzania okien do pieców i lamp. Stąd wywodzi się nazwa muskowitu: yitrium moscoviticum = moskiewskie szkło F/W/rK(Mg,Fe),[(OH,F),|AISi101J Skład kryształów taki jak biotytu poza obecnoś- cią fluoru. Barwa: czerwonobrunatny, żółtawy, zielonkawy, bezbarwny. Występuje w utworach pneumatolitycznych, pegmatytach: Pargas/ /Finlandia; Aker/Szwecja; Campolungo/ /Szwajcaria; Fassatal/Włochy; ogromne krysz- tały z Sydenham w Ontario/Kanada; podobne z Madagaskaru; Sri Lanka; Sludjanka/Rosja. Zastosowanie podobne jak muskowitu. fl/0/y/K(Mg,Fe)3[(OH)2|AISi3OJ Tabliczkowe, wrosłe i narosłe kryształy o hek- sagonalnym zarysie; blaszkowe agregaty o źle wykształconych krawędziach. Duża zmienność składu powoduje wzrost kryształów pasowych. Barwa: ciemnobrunatny, ciemnozielony, czar- ny. Biotyt jest najpospolitszym łyszczykiem. Występuje najczęściej w skałach magmowych, także w gnejsach i łupkach mikowych. W ska- łach osadowych szybko wietrzeje. Wystą- pienia: do 12 cm w Wilczej Porębie k/Jeleniej Góry/Polska; Mt. Somma, Wezuwiusz/Wło- chy; Laacher See w Eiflu/Niemcy. Nazwany od mineraloga J.B.Biota. Na górze; mika (muskowit); Binntal/Szwajca- ria; 21 x 15 mm Na dole, po prawej: mika (flogopit); Nickenich, EifellNiemcy; 12 x 17 mm 232 Grupa chlorytu A6[(OH8)|(AI.Si)4O10] 2-3 niemet. Do grupy chlorytu na- leży co najmniej 20 minerałów. Różnią się one między sobą zawartością magne- zu, żelaza dwu- i trój- wartościowego, man- ganu oraz innych pierwiastków w pozycji A. Wszystkie chloryty mają, podobnie jak tyszczyki, tupliwość zgod- ną z dwuścianem podstawowym. Ptytki są gię- tkie, ale nie elastyczne. Barwa: najczęściej ciemnozielony z odcieniem wpadającym w niebieski (z greckiego chhros=jasnozielo- ny). Rzadko spotykane kryształy mają heksa- gonalny pokrój. Spowodowane jest to między innymi zbliźniaczeniami. Chloryty są mine- rałami skałotwórczymi w łupkach chloryto- wych; występują jako minerały hydrotermalne w szczelinach wielu skał; są produktami prze- obrażenia, między innymi wietrzenia biotytu. augitu, hornblendy. Klinochlor (Mg,Fe)sAI[(OH8) | (AI,Si)40 J Zielononiebieski, rzadko żółty lub biały. Krysz- tały blaszkowe, pseudoheksagonalne, rzadko słupkowe, beczułkowate. czasami bardzo bo- gate w ściany, łuseczkowe. Wystąpienia: Val d'Ala/Włochy; Zillertal/Austria; Achmatowsk na Uralu /Rosja. Pennin pseudoheksagonalna odmiana klinoch- loru o barwie ciemnozielonej. Kryształy o po- kroju pseudoheksagonalnym; blaszkowe, łuse- czkowe, promieniste lub zbite agregaty. Twar- dość: 2,5! Wystąpienia: Zermatt/Szwajcaria: Val Malenco, Val d'Ala/Włochy; Zillertal/Au- stria. Identyfikacja i makroskopowe odróżnianie chlorytów jest często bardzo trudne. Na górze, po lewej: chloryt (pennin); Rimpfi- schwang, Zermatt/Szwajcaria; 10 x 14 mm Pirosmalit (Mn,Fe)8[(OH,CI)JSi6015]_______________ Kryształy tworzą grube, heksagonalne słupy lub tabliczki; są narosłe; także zbite lub ziarniste agre- gaty. Łupliwość: do- skonała; gęstość: 3,32; barwa: pistac- jowozielony do czarniawozielonego, zielon- kawożółty do brunatnożółtego. Pirosmalit wy- stępuje razem z kalcytem, piroksenem, apofyl- litem i magnetytem w złożach żelaza w Dan- nemore k/Upsali i Nordmarken/Szwecja; Na- mibia; najpiękniejsze kryształy pochodzą z Broken Hill/Australia. Nazwa pirosmalit po- chodzi od słów greckich: pyr = ogień, ósma = zapach, lithos=kamień, z powodu wy- dzielanych par podczas jego ogrzewania. Na górze, po prawej: chloryt, diopsyd, hesso- nit; Va/d'Ala, Piemont/Wiochy; 16 x22 mm Kammereryt (Mg,Fe,Cr),[(OH), (Si,AI)4OJ 2-3 ^niemet^A Pseudoheksagonalne kryształy o zakoń- czeniach w postaci ostrych, heksagonal- nych piramid, nawet do 3 cm wielkości; najczęściej cienkie powłoki. Łupliwość: bardzo dobra, łyszczykowa; gęstość: 2,65; bar- wa: czerwony do czerwonofioletowego, brzos- kwiniowoczerwony. Występuje w skałach z chromitem, najczęściej w paragenezie z uwarowitem jak np.: w Syssertsku k/Swierd- łowka/ Rosja; w Guleman, Anatolia/Turcja; Szetlandy. Szczególnie piękne kryształy do- starczane są, od zaledwie kilku lat, z Kop Daglan. Nazwa: dla uczczenia imienia nadwo- rnego aptekarza z St. Petersburga, A.A Kam- merera, nadana w 1841 roku. Na dole, po lewej: pirosmalit; Pilipstad I Szwecja; 14 x20 mm Na dole, po prawej: kammereryt; Kop Daglan, Anatolia /Turcja; 18 x25 mm 234 Nefelin Eleolit KNa3[AISiOJ4 5,5-6 niemet. ^^ Własności. Najczęściej w postaci prostego, heksagonalnego stupa, często o szorstkich po- wierzchniach. Kryształy krótkosłupkowe, wrosłe i narosłe. Lupliwość: dobra; gęstość: 2,60-2,65; barwa: bezbarwny, szary, żółtawy, zielonkawy, niebieskawy, ciemnozielony, brunatnawoczerwony. Skład znajdowanych w naturze kryształów często odbiega od poda- nego w powyższym wzorze. Przy powolnym ochładzaniu powstają mętne kryształy, przy szybkim przezroczyste. Powstawanie i wystąpienia. W skałach głębi- Na górze, po lewej: nefelin; Wezuwiusz/Wio- chy; W x U mm nowych i wylewnych niedosyconych krzemion- ką, w ich pegmytytach; rzadko w postaci naros- łych kryształów w szczelinach wylewów wul- kanicznych. Wystąpienia: w dolnośląskich bazaltoidach, w cieszynitach Śląska Cieszyńs- kiego/Polska; Mt.Somma, Wezuwiusz/Włochy; Laacher See, Kaiserstuhl / Niemcy; Larvik, Fre- deriksvarn/Norwegia; Alnó, Almungen/Szwe- cja; eksploatowane są wystąpienia na Płw.Ko- la/Rosja i na Wyspie Sternoy/Norwegia. Znaczenie i zastosowanie. W 1801 roku R.J. Hauy nadał minerałowi nazwę, wyprowa- dzając ją od greckiego słowa nephela = chmu- ra, gdyż kryształy nefelinu mętniały przy po- traktowaniu ich kwasem azotowym. „Tłustą" odmianę nefelinu - eleolit wprowadził do mi- neralogii A.G. Werner nazywając tak nefelin z Norwegii {elaion = olej). Nefelin wykorzys- tywany jest w przemyśle: szklarskim i cerami- cznym, gumowym, tekstylnym, naftowym. Na górze, po prawej: nefelin; Udersdorf Ei- fel / Niemcy; 6 x 8 mm Analcym Na[AISi20.]¦ HO 5,5 niemet. Własności. Kryształy są narosłe pojedyn- czo lub tworzą druzy. Osiągają przy tym wielkość do 10 cm. Są prawie idealnie wykształcone w po- staci dwudziestoczte- rościanu deitoidowego w kombinacji ze sześ- cianem. Mogą wystąpić także jako zbite, ziar- niste, upakowane, ziemiste agregaty. Kryszta- ły ukazują czasami prążki mimetyczne. Anal- cym może wystąpić w pseudomorfozach po leucycie, nefelinie i sodalicie. Lupliwość: nie- wyraźna; gęstość: 2,2-2,3; barwa: biały, różo- wy, szary, żółty, intensywnie czerwony. Powstawanie i wystąpienia. Występuje w ska- łach niedosyconych krzemionką w parage- nezie z zeolitami i prehnitem; także jako pro- dukt przeobrażenia nefelinu i sodalitu. Szcze- gólnie piękne kryształy pochodzą z Wyspy Cy- klopów/Sycylia; z Fassatal, Seiseralm (do 10 cm), z Montecchio Maggiore/Włochy; w Raus- chermuhle/ Niemcy, zostały znalezione piękne analcymy narośnięte na prehnicie. W żyłach rudnych: St. Andreasberg, Harz/Niemcy; Arendal/Norwegia; Góra Błagodat, Ural/Ros- ja. Analcym występuje w próżniach bazaltoi- dów dolnośląskich i w cieszynitach Śląska Cieszyńskiego w Polsce. Znaczenie i zastosowanie. Pierwszy opisał analcym z Wyspy Cyklopów D.G. Dolomieu w 1784 roku. Uznał on go za zeolit. Nazwę analcym wprowadził R.J. Hauy w 1801 roku (z greckiego: analceia = bezsilność). Na dole: analcym; Ciamol Alp/Wiochy; 23x17 mm 236 Tł.W »*}* » ' 237 Leucyt K[AISi206] Własności. Kryształy krystalizują w postaci dwudziestoczterościanu deltoidowego; naj- częściej wrosłe a mimo to bardzo dobrze wy- kształcone; rzadko narosłe lub zbite. Ściany są szorstkie, prążkowane. W kryształach poja- wiają się często wielokrotne prążki mimetycz- ne. Lupliwość: brak; gęstość: 2,5; barwa: bez- barwny, biały, szary. Krystalizujący w wy- sokich temperaturach (> 600°C) leucyt ma sy- metrię regularną, w niższych tetragonalną. Powstawanie i wystąpienia. W ciemnych ska- łach wylewnych, niedosyconych krzemionką jako leucyt wysokotemperaturowy. Często wy- stępuje w nich jako prakryształ i jako druga generacja drobnych kryształów w tle skalnym HelYlnMg,[Sł|(BeSi04)J 6-6,5 niemet. Kryształy najczęściej tetraedryczne, czasami oktaedryczne, wielkości kilku cm; także ziarnis- te, rzadziej kuliste agregaty. Lupliwość: wyraź- na; gęstość: 3,1-3,66; barwa: żółty i zielony, rzadziej żółtoczerwony do brunatnoczerwo- nego. Występuje głównie w granitowych peg- matytach, gnejsach, żyłach hydrotermalnych. Wystąpienia: Żółkiewka k/Strzegomia (do 2 mm)/Polska; Hórtekollen k/Oslo / Norwegia (do 5 mm); Yxsjó/Szwecja. Minerał nazwany został przez Wernera w 1817 roku, z powodu żółtej barwy (saksońskie wystąpienie) helvinem od greckiego słowa: hal/os = słońce. Na dole, po lewej: Helvin; Schwarzenberg w Saksonii/Niemcy; 9x12 mm (lawy leucytowe). W postaci luźnych kryszta- łów znajdowany w wylewach Wezu- wiusza/Włochy; Laacher See w Eiflu, Kaisers- tuhl/Niemcy; wspaniałe kryształy znajdowane są w Vancouver/Kanada. Znaczenie i zastosowanie. Pierwsze znane kryształy pochodziły z Wezuwiusza. W XVIII wieku uważano je za granaty, wyblakłe wsku- tek oddziaływania par, gazów i ciepła wulkani- cznego. A.G. Werner sprostował tę omyłkę w 1791 roku i po rozpoznaniu prawdziwej na- tury minerału, nazwał do leucytem; z greckie- go: leucos = biały. Ze względu na dużą zawar- tość potasu, służył kiedyś leucyt do produkcji nawozów potasowych. Na górze: leucyt; Resina/Wiochy; 60 *44 mm Skapolit Afera//'/Na3[AI3Si9OJ-NaCI Mejonit Ca3[AI6Si6OJ • CaC03 v^ Postać: najczęściej narosłe, kolumienki, przy- sadziste słupki; gruboziarniste, łodygowate, promieniste lub zbite masy. Lupliwość: dosko- nała; gęstość: 2,54-2,77; barwa: bezbarwny, biały, niebieski, rożowoczerwony. Powstaje w warunkach pneumatolitycznych; typowy dla złóż kontaktowych. Wystąpienia: 50 cm krysz- tały w Rossie, Pierrepoint, New York/USA; Vai Malenco, Monte Somma/Włochy. Kryszta- ły nadające się do oszlifowania pochodzą z Madagaskaru, Tanzanii, Brazylii. Na dole, po prawej: skapolit; Arenda//Norwe- gia; 55 * 75 mm 238 x\ 'i- f$ Skaleń potasowy K[AISi30B 6 niemet. Lniemeti Skaleń potasowy na- leży do grupy skaleni alkalicznych. Te zaś z plagioklazami two- rzą grupę skaleni. Własności. Kryształy są najczęściej tabli- czkowe, wydłużone według jednej osi; mogą być wrosłe i narosłe; mogą osiągać wielkość wielu metrów. Postać kryształu zależy od warunków wzrostu. Krysz- tały wrosłe są grubotabliczkowe, czasami słu- pkowe. Kryształy narosłe w druzach są bogate w ściany. Skalenie cechuje bogactwo zbliźnia- czeń. Dwa osobniki bliźniacze przerastają się wzajemnie w zbliźniaczeniu karlsbadzkim. Dwa osobniki zrastają się według zorientowa- nej płaszczyzny (bliźniak baweński, mane- bachski). Zbliźniaczone skalenie występują też w zbitych, ziarnistych, kostkowych i blasz- kowych agregatach. Lupliwość: doskonała w dwóch kierunkach prawie prostopadłych do siebie. Od łupliwości wywodzi się nazwa orto- klazu: z greckiego orthos = prostokątny, klae- //7=szczelina. Gęstość: 2,53-2,56; barwa: bez- barwny, biały, czerwonawo-, zółtawobiaty, bladożółty, intensywnie czerwony, szary, zie- lony. Jeśli skaleń potasowy krystalizuje w temperaturach wysokich (>500DC) glin i krzem zajmują pozycje w sieci krystalicznej w sposób nieuporządkowany. Powstaje wtedy skaleń potasowy o symetrii jednoskośnej: sa- nidyn. W niższych temperaturach, krzem i glin zajmują ściśle określone pozycje w strukturze skalenia. Powstaje wtedy skaleń o uporządko- wanej strukturze i symetrii trójskośnej: mikro- &ft TV Na dole, po lewej: ortoklaz; Baveno/Wiochy; 37 x 50 mm 240 klin. Ortoklaz stoi między tymi dwoma skalenia- mi. Jego struktura pokazuje zaczątki uporząd- kowania. Skaleń wykrystalizowany w wysokiej temperaturze, przy bardzo wolnym ochładzaniu skały, może zmienić stan uporządkowania swo- jej struktury, ale nie zmienia swojej zewnętrz- nej postaci. Potas w strukturze skalenia może być podstawiany sodem. Skaleniem potaso- wym krystalizującym w warunkach hydroterma- Inych jest adular. Niewielkie ilości miedzi zaba- rwiają skaleń na kolor zielony: amazonit. Iryzu- jący niebieskawo skaleń, zwany kamieniem księżycowym, jest odmianą ortoklazu. Powstawanie i wystąpienia: Skalenie są naj- częściej występującą grupą minerałów w ska- łach magmowych. Są one minerałami, na któ- rych opiera się klasyfikacja skał magmowych. Skalenie znajdowane są także w pegmatytach (w postaci nawet ogromnych kryształów), w skałach osadowych, w skałach metamorficz- nych. Wystąpienia: sanidyn - Eifel, Drachen- fels/Niemcy; Wyspy Pantelleria, Elba/Włochy; mikroklin - żyły pegmatytowe Dolnego Śląska i Tatr/Polska; kryształy ważące tysiące ton z pegmatytów w lveland, Tysfjord/Norwegia; Finlandia; amazonit z Colorado/USA; orthoklaz - Baveno, Elba/Włochy; Wojanowo k/Jeleniej Góry (do 30 cm)/Polska; Karlove Vary/ Czechy; Gilpatrick/Szkocja. Ze skaleni potaso- wych powstaje kaolin w procesie wietrzenia. Znaczenie i zastosowanie. Eksploatowane dla przemysłu ceramicznego (porcelana, glazury, izolatory). Roczna produkcja w 1989 roku wy- nosiła 3 min ton. Przezroczyste i pięknie zaba- rwione odmiany używane jako kamienie ozdo- bne. Na górze: ortoklaz z kwarcem dymnym i apatytem; Epprechtstein, Fichtelgebirge/Nie- mcy; 45*33 mm Na dole, po prawej: sanidyn; Drachenfels, Sie- bengebirge/Niemcy; 40 x55 mm Plagioklazy Albit Na[AISi308] Anortyt Ca[AI2Si2OJ Plagioklazy i skalenie alkaliczne tworzą grupę skaleni. Własności. Kryształy plagioklazow są naj- częściej tabliczkowe, wrosłe i narosłe, rza- dko większe niż 1-2 cm. Plagioklazy wrosłe, tworzą tabliczki o lis- tewkowatym przekroju poprzecznym. Czyste skalenie sodowe noszą nazwę albitu i pery- klinu. Pierwsze z tych określeń obejmuje wszystkie plagioklazy sodowe. Perykliny są albitami hydrotermalnymi, odpowiednikami adularów z grupy skaleni potasowych. We wszystkich kryształach plagioklazu powszech- na jest budowa bliźniacza. Najbardziej pospo- litymi rodzajami zbliźniaczeń są zbliźnia- czenia albitowe i peryklinowe. Osobniki bliź- niacze zrastają się w nich jedną płaszczyzną. Wielokrotne powtórzenie takiej sekwencji pra- widłowych zrostów powoduje pojawienie się prążkowania na ścianach kryształu (ślady pła- szczyzn zrostów). W plagioklazach mogą się pojawiać zbliźniaczenia typowe dla skaleni potasowych. Lupliwość: doskonała; gęstość: 2,61-2,77; barwa: bezbarwny, biały, matowy zielonoszary, zielony, czerwony. Sodowy plagioklaz nosi nazwę albitu. Jeśli zamiast sodu wbudowany zostanie w strukturę wapń a część krzemu zastąpi aluminium, po- wstanie anortyt. Albit z anortytem tworzą sze- reg kryształów mieszanych. Poszczególne człony szeregu plagioklazow uzyskały wtasne nazwy: oligok/az, andezyn, labrador, bytownit W procesie krystalizacji powstają czasami kry- ształy o budowie pasowej. Jądro kryształu jest zwykle zasobniejsze w anortyt, a części brzeź- ne w albit. W naturze, w sktadzie plagiokla- zow, obserwuje się niewielką domieszkę cząs- teczki ortoklazowej. Jeśli zawartość cząstecz- ki ortoklazowej jest większa niż jest to w sta- nie tolerować struktura plagioklazu, wtedy pla- gioklaz ulega odmieszaniu (w niższych tempe- raturach). Odmieszania obserwowane są czę- ściej w skaleniach potasowych o wysokiej za- wartości sodu. Odmieszana cząsteczka albito- wa, w postaci „sznureczków" w skaleniu pota- sowym zwana jest pertytem. Plagioklazy zaso- bne w anortyt, na przykład labrador, iryzują niebieskawą barwą. Powstawanie i wystąpienia: Plagioklazy są składnikami większości skał magmowych. Za- równo w skałach magmowych jak i metamor- ficznych są one dobrym wskaźnikiem warun- ków krystalizacji. Wystąpienia: perykliny - m.in. Rauris k/Salzburga; Tyrol/Austria; Graubunden/Szwajcaria; albit- druzy pegma- tytowe granitoidów strzegomskich i strzelińs- kich k/Jeleniej Góry/Polska; Dolo- mity/Włochy; Pireneje; labrador - gabro Boż- kowa i Woliborza (duże kryształy anortytu) k/Nowej Rudy, Dolny Śląsk/Polska; Labra- dor/Kanada; inne wystąpienia plagioklazow - Ojamo/Finnlandia; Korsyka; Wyspa Cyk- lopów/Włochy. Plagioklaz łatwo wietrzeje za- mieniając się w kaolin. Znaczenie i zastosowanie. Plagioklazy za- wdzięczają nazwę układowi swej łupliwości, której szczeliny nie są dokładnie prostopadłe do siebie (z greckiego p/ag/os = krzywy). Nie- które człony szeregu plagioklazow są cennymi kamieniami ozdobnymi np.: labradorył, agen- tury n (skaleń aventurynowy, kamień słonecz- ny). Do kamieni szlachetnych zaliczane są też przezroczyste kryształy andezynu, peryklinu i bytownitu. Już w 1823 roku została rozpo- znana natura i skład chemiczny członów sze- regu plagioklazu. Labradoryt (skała złożona z labradoru) jest używana jako kamień ozdob- ny w pracach budowlanych. Zdobi fasady, ra- my okien, jest kamieniem nagrobkowym. Pro- dukty wietrzenia plagioklazu są cennym suro- wcem ceramicznym. lxty Na górze: albit; Dauphine/Francja; 41 *30 mm Na dole: perykliny; Pfitscń, Tyrol/Austria; 52 *38 mm 242 243 Nosean Na6[S041 (AISiOJ, HaQyn(Na,Ca)4.,[(S04)2_1|(AISi04),: 5-6 niemel. Kryształy noseanu i łiaiiynu są najczę- ściej tak samo wy- kształcone. Mają one postać dwunastościa- nu rombowego; są wrosłe, rzadziej na- rosłe; zwykle za- okrąglone ziarna i agregaty; możliwe zbliźnia- czenia. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 2,3-2,4; barwa: szary, brunatny, niebieski. Sodalit, no- sean i hauyn tworzą grupę sodalitu należącą do skalenoidów. Różnią się składem chemicz- nym, barwą i częściowo występowaniem. No- sean występuje w młodych skałach wulkanicz- nych: nefelino- i leucytonośnych. Wystąpienia: w fonolitach Czech; Laacher See, Schellkopf - Eifel, Kaiserstuhl, Hegau/Niemcy; Mt Som- ma, Wezuwiusz/Włochy. Nazwa od mineralo- ga K,W. Nose. Na górze, po lewej: nosean; Laacher See, Eifel / Niemcy; 30x41 mm 5-6 niemet. Kryształy są bardzo podobne do noseanu. Ma- ją postać dwunastościanu rombowego lub oś- miościanu. Najczęściej spotykane są zaokrąg- lone ziarna. Możliwe są zbliżniaczenia. Lup- liwość: wyraźna; gęstość: 2,44-2,50; barwa: biały, szary, zielony lub niebieski. Występuje, podobnie jak nosean, w skałach nefelino- i leucytonośnych. Wystąpienia: bazalty dolno- śląskie - Janowiczki, Strachów, Wojcie- szów/Polska; Monte Somma i Monte Vul- ture/Włochy; Eifel/Niemcy; utwory kontak- towo-metasomatyczne w dolinie rzeki Slu- dzianka/Rosja. Na górze, po prawej: hauyn; Campagna di Roma/Wiochy; 13 x 18 mm Natrolit NaJALSLOJ-2 H,0 CZ7) &&> 5-5,5 niemet. Własności. Najczęściej jednostronnie narosły, długosłupkowy, igiełkowy, włoskowaty, agregaty: krzaczaste, sferolityczne, kuliste. Lupliwość: doskonała; gęstość: 2,2; barwa: biały, szary, żółtawo-, czerwonawobiały. Wiadomości ogólne. Natrolit należy do grupy zeolitów. Zeolity są glinokrzemianami, których struktura obfituje w kanały różnej wielkości. W kanałach tych mieszczą się atomy, cząste- czki wody lub cząsteczki innych związków. Podczas ogrzewania, woda ucieka z kanałów zeolitowych, podczas schładzania - powraca. Ze względu na fakt, że struktura zeolitów mo- że przyjmować atomy i cząsteczki określonej wielkości, zeolity służą jako „sito molekular- ne". Za pomocą takich sit, można oddzielać od siebie różne związki lub atomy np. gazów szlachetnych. Struktura zeolitów pozwala tak- że na wymianę jonową. Wchodzące do struk- tury jony wypychają grupę OH lub inne obecne w strukturze. Powstawanie i wystąpienia. W próżniach i miarolach bazaltów, w żyłach hydrotermal- nych. Wystąpienia: bazalty Góry Św. Anny, Walidrogi i Dolnego Śląska - Strzegom, Złoto- ryja, Rębiszów, łom nefrytu w Jordanowie, cieszynity okolic Bielska i Cieszyna/Polska; wielkie kryształy 1mx10 cm z Asbestos/Ka- nada; Teplice/Czechy; Vogelsberg/Niemcy; Montecchio Maggiore, Altavilla, różowoczer- wone z Fassatal/Włochy; przepiękne z Po- onah/Indie. Oszlifowywane szlifem fasetko- wym jako kamienie szlachetne. Na dole, po lewej: natrolit; Roth, Wester- wald/Niemcy; 8 x 11 mm Na dole, po prawej: natrolit; Ahrensberg, Zils- dorf, Eifel/Niemcy; 18x25 mm 244 Thomsonit NaCa2[AI5Si5OJ ¦ 6 H20 Gonnardyt Na2Ca[(AI,Si)5OJ2 ¦ 6H20 rzi) 5-5,5 niemet. Kryształy kolumno- we; często łodygo- wate lub kuliste agre- gaty; włóknisty. Zna- ne są bliźniaki po- dobne do krzyżo- wych. Lupliwość: doskonała; gęstość: 2,3-2,4; barwa: bezbarwny, biały, szarawy, żó- łtawy, czerwonawy, zielony. Minerał powsze- chnie występujący w miarolach bazaltowych. Wystąpienia: 3 mm kryształy w pustkach mela- firu w Suszynie k/Kłodzka /Polska; Sasbach k/Kaiserstuhl, Pflasterkaute k/Eisenach, Ros- sberg k/Darmstadt/Niemcy; Monte Somma, Wyspa Cyklopów /Włochy; Wyspy Owcze (sfe- rolityczne skupienia kuliste); Gilpatrick/ Szkocja - promieniste skupienia nazwane, w 1829 roku przez Brooke ku czci Thomasa Thomsona, thomsonitem. Oszlifowywany jako kamień szlachetny szlifem fasetkowym. Na górze, po lewej: thomsonit; Ahrensberg, Zilsdorf, Eifel/Niemcy; 18x25 mm 4,5-5 niemet. Zbite, włókniste ma- sy, sferolityczne agregaty, rzadko kryształy. Lupliwość: brak; gęstość: 2,26; barwa: biały. Wystę- puje razem z wolla- stonitem i pirytem w Crestmore, Riverside County, Kalifornia/ USA; w pustkach bazaltowych koło Chaux de Bergonne, Puy-de-Dóme/Francja; z thomsoni- tem koło Aci Castello, Aci Trezza/Sycylia, Capo di Vove k/Rzymu/Włochy; Vogels- berg/Niemcy, Styria/Austria; Langensundf- jord/Norwegia; agregaty do 4 mm w przekroju w Brenk w Eiflu. Na górze, po prawej.: gonnardyt; Schelkopf k/Brenk, Eifel/Niemcy; 9x12 mm Heulandyt Ca[AISiO]-6HO 3,5-4 Własności. Tablicz- kowy, wydłużony według jednej osi, narosły pojedynczo; także skorupowe, blaszkowe i kostkowe agregaty. Lupliwość: wyśmienita; gęstość: 2,2; barwa: biały, szary, żółty, brunatny, od obecności goethytu ceglastoczerwony. Wiadomości ogólne. Zeolity morfologicznie przypominają włókna (kryształy o symetrii pseudotertagonalnej), blaszki (kryształy pseudoheksagonalne), kostki (symetria re- gularna lub pseudoregularna). Nazwa zeolit pochodzi od greckiego słowa zeo= falować. Zeolity tworzą się także współcześnie. Krysta- lizują one bezpośrednio z gorących roztworów lub zastępują inne minerały np. skalenie. W procesach metamorfizmu niskotemperatu- rowego lub diagenezy powstają natrolit i lau- montyt. Zeolity tworzą się też w zbiornikach o wysokim zasoleniu, silnie parujących. Powstawanie i wystąpienia. Heulandyt rośnie w miarolach i wszelkiego rodzaju pustkach w skałach wulkanicznych i tufach. Może krys- talizować w szczelinach skał głębinowych i łu- pków krystalicznych, Wystąpienia: pustki w ba- zaltach dolnośląskich - Wielkie Drogi k/Opo- la, Mała Jama Śnieżna w Karkonoszach, w me- lafirach Łomnicy i Suszyny k/Kłodzka (wie- lkość kryształów do 2 cm), druzy pegmatyów strzegomskich (Żółkiewka, Strzegom), melafiry Alwerni i Rudna k/Krzeszowic/Polska; Idar Oberstein / Niemcy; Purulund / Norwegia; w żyłach rudnych St.Andreasberg/Niemcy; i Kongsberg/Norwegia; czerwone kryształy z Fassatal/Włochy; Borev, Siedmiogród/Ru- munia; szczególnie piękne kryształy z Beruf- jord / Islandia i z Wysp Owczych. Znaczenie i zastosowanie. Brooke nazwał ten minerał heulandytem dla uczczenia działalno- ści sekretarza towarzystwa geologicznego z Londynu - H. Heulanda. Na dole: heulandyt; Teigrarhorn /Islandia; 70x52 mm 246 247 Gismondyt Ca[AI2Si2OJ • 4H20 Laumontyt Ca[AI2Si40]2] • 4H20 4,5 niemet. Kryształy występują w postaci podwójnej, pseudotetragonalnej, piramidy, która po- wstaje wskutek zbli- źniaczenia. Tablicz- kowy, często w agre- gatach pólkulistych lub snopkowych, mętny. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 2,27; barwa: bezbarwny, biaty, niebie- skawy, szarawo- lub czerwonawobiały. Znaj- dowany w bazaltowych lawach Islandii; w Ant- rim/Irlandia; Capo di Bove, Wezuwiusz, Aci Castello na Sycylii/Włochy; Groschlattengrun w Bawarii, Schieffenberg k/Giessen, Brenk w Eiflu/Niemcy; w pustkach bazaltowych w Mikołajowicach k/Legnicy/Polska. Nazwa dla uczczenia włoskiego badacza CG. Gis- mondi, który jako pierwszy zbadał lawy z Ca- po di Bove. Na górze, po lewej: gismondyt; Schellkopf k/Brenk, Biel'/'Niemcy; 3x4 mm 3,5-4 niemet. Kolumnowe, łodygo- wate, włókniste, sfe- rolityczne skupienia; zbliźniaczenia czasa- mi przypominające jaskółcze ogony. Lu- pliwość: doskonała; gęstość: 2,25-2,35; barwa: biały, szarawo-, żółtawo-, czerwonawo- biały. Przy dostępie powietrza laumontyt traci wodę strukturalną i rozpada się. Zapobiega się temu, trzymając jego kryształy w wodzie. Wy- stępuje w pustkach i szczelinach skał magmo- wych oraz w niektórych żyłach rudnych: Ober- stein w Hunsriick/ Niemcy; Bożen/Włochy; Na- gyag w Siedmiogrodzie/Rumunia; w bazaltach Dębna k/Opola, w druzach pegmatytowych Czernica i Zimnik k/Jawora /Polska; Bishop, Kalifornia/USA, Pireneje, Ardeny, płn. Norwe- gia. Nazwa dla uczczenia odkrywcy: F.P.N. Gil- let-Laumonta (1785). Na górze, po prawej: laumontyt; Herborn-Se- elbach/Niemcy; 28x38 mm Stilbit, Desmin Ca[AI2Si70 J • 7H20 3-3,5 niemet. Własności. Nigdy nie pojawia się jako pojedyncze kryształy, zawsze jako bliźniaki krzyżowe, skupienia snopkowe, łodygowa- te agregaty; splątane lub sterol ityczne, ku- liste skupienia. Lupliwość: doskonała; gęstość: 2,1-2,2; barwa: bezbarwna, biały, szary, żół- tawy, miodowobrunatny, brunatnoczerwony. Powstawanie i wystąpienia. Dość częsty zeolit w pustkach i miarolach bazaltów: Staffa, Ar- gyleshire/Szkocja; Berufjord/Norwegia (przerośnięty kalcytem); Fassatal/Włochy; Po- onah/Indie. W druzach granitoidów: Strze- gom/Polska; Baveno/Włochy. W łupkach kry- stalicznych: Val Maggia w Tessin/Szwajcaria; Bourg d'Oisans/Francja, jako dobrze wy- kształcone kryształy na żyłach rudnych: St.An- dreasberg / Niemcy: Kongsberg / Norwegia. Szczególnie piękne kryształy pochodzą z Co- onabarabran/Australia. Znaczenie i zastosowanie: Odróżnianie po- szczególnych zeolitów od siebie jest trudne. Pierwsze analizy stilbitów znacznie różniły się od siebie. Uważano wręcz, że należą one do zupełnie odmiennych minerałów. Współcze- sne metody analityczne umożliwiają dokładne oznaczenie zawartości wody w strukturze zeo- litu, co jest warunkiem podstawowym przy jego identyfikacji. Nie jest również problemem rozwiązanie struktury zeolitowej. Po dokła- dnym oznaczeniu wody i rozwiązaniu struktury stwierdzono np., że brane uprzednio za dwa różne minerały zeolity, są tym samym minera- łem. Na dole, po lewej: stilbit; Wyspy Owcze; 45x62 mm Na dole, po prawej; stilbit, ortoklaz i kwarc; Wzgórze Pielgrzymka, Strzegom/Polska; 42x57 mm 248 249 Phillipsyt (1/2Ca, Na, K)3[AI3SI50J-6H20 Gmelinit (Na2Ca)[AI2Si4OJ -6H20 Małe, prawie zawsze narosłe kryształy; zbliź- niaczenia naśladujące symetrię rombową, tet- radonalną lub regularną. Lupliwość: zła; gęs- tość: 2,2; barwa: bezbarwny, biały, szarawy, żółty, czerwonawy, niebieskawy. Tworzy się z rozkładanych skaleni. Wystąpienia: w bazal- tach na Śląsku Opolskim i na Dolnym Śląs- ku/Polska; Vogelsberg i Kaiserstuhl/Niemcy; Czechy; Antrim/Irlandia; Wezuwiusz/Włochy; Islandia; Brenk i Zilsdorf w Eiflu/Niemcy. Na- zwa od nazwiska angielskiego mineraloga W. Phillipsa. Na górze, po lewej: phillipsyt; Czechy; 30x41 mm Chabazyt Ca[AI2Si4OJ-6H20 Własności. Typowy zeolit sześcienny. Postać kryształu złożona z romboedrów o wypo- szczonych ścianach i zaokrąglonych krawę- dziach; zbliźniaczenia przenikające, wielu osobników. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 2,08; barwa: bezbarwny do białego, żółtawo- i czer- wonawobiały do intensywnie czerwonego. Kryształy o zakrzywionych ścianach i liste- wkowatym pokroju nazwane zostały phakoli- tem. Powstawanie i wystąpowanie. Występuje razem z innymi zeolitami, kalcytem i kwarcem w druzach skał magmowych, w szczelinach łupków i krystalicznych wapieni. Jest osadem 250 Widoczne, podwójne piramidy heksagonalne z prążkowanymi ścianami; częste zbliźniacze- nia o przerastających się osobnikach. Lupli- wość: wyraźna; gęstość: 2,03; barwa: żółtawo-, czerwonawobiały do intensywnie czerwonego. Rzadkie kryształy bezbarwne. Współwys- tępuje z innymi zeolitami w pustkach bazal- towych: Antrim/Norwegia; Wyspa Skye/ Szkocja; 3 cm*4 cm wielkości k/Vicen- za/Włochy; różowe kryształy z Wyspy Fin- ders/Australia; Herdorf w Siegerland, kopal- nia Samson k / St.Andreasbergu / Niemcy. Na górze, po prawej: gmelinit; Mahlscheid k/Herdorf, Sieg/Niemcy gorących źródeł w Plombieres w Woge- zach/Francja. Klasycznym jego wystąpieniem jest droga między Idar i Oberstein w Hunsruc- ku. Znaleziono tam w druzach piękne krysz- tały ametystu z kalcytem i chabazytem. Pięk- nych phakolitów dostarczają: Nidda k/Vogels- berg/Niemcy i Richmond k/Melbourne/Au- stralia. W geodach z kwarcem: na kwarcu dymnym we Freisen w Kraju Saary/Niemcy; w druzach pegmatytowych granitów strzegom- skich/Polska; Baveno, Wyspy Cyklopów, Elba /Włochy. Chabazyt został znaleziony w betonach wodociągów rzymskich. W1788 roku Bose d'Antic wprowadził do mine- ralogii określenie chabasieóla wystąpień cha- basytu w Oberstein. Nazwa wywodzi się od greckiego słowa chabasios=jakiś kamień. Na dole: chabazyt; Wyspy Owcze; 60x43 mm Bursztyn (skamieniała żywica) Whewellit CaC204 ¦ H20 Powstałe przed około 50 milionami lat, nieregularne, za- 2-2,5 ] okrąglone buły, ziar- niemet. / na, formy wydłużone, skorupy, kamienie wielkości głowy lu- dzkiej do 10 kg wagi. Zatopione zostały w nich owady i szczątki roślinne. Bursztyn nie jest minerałem. Gę- stość: 1,05-1,09; barwa: bardzo różnorodna, najczęściej miodowożółta, brunatnawa, cze- rwonawa, czerwona, niebieska (Hisporniola/ Haiti). Ląduje się elektrostatycznie przez po- cieranie chustką. Największe złoża świata k/Kaliningradu (Królewca)/Rosja. Olbrzymie koparki wydobywały tu 5001 surowca rocznie. 2,5 met Proste kryształy, wydłużone, tabliczkowe, zbli- żniaczone; łupliwość: wyraźna; gęstość: 2,21-2,23; barwa: bezbarwny, biały, żółtawy, brunatnawy. Sól kwasu organicznego, szczawian wapnia. Powstaje w,,żywym środo- wisku": w pokładach węgla, w złożach ropy naftowej, w ciele ludzkim. Wystąpienia: złoża węgla w Burgk k/Drezna, k/Freiberga w Sak- sonii; złoża ropy naftowej na Kaukazie k/Mai- kop; węgle brunatne w Toskanii; kamienie ner- kowe i moczowe. Na górze, po lewej: bursztyn; Handorf k/Pei- ne/Niemcy; 44 x 60 mm Na górze, po prawej: whewellit; Burgk k/Drez- na I Niemcy; 26* 36 mm Mellit ALC6(COO)6 ¦ 18H.0 Własności. Kryształy są najczęściej małe, ściany romboedrycz- ne są zwykle dobrze wykształcone; krysz- tały są rzadko kolu- mnowe i wydłużone; ściany szorstkie, krawędzie zaokrąglone; agregaty ziarniste, wpryśnięcia, powłoki. Łupliwość: bardzo zła; gęstość: 1,6; barwa: żółty do ciemnopomarań- czowego, czasami czerwonawy lub brunatna- wego, miodowożółty, rzadko biały. Oświetlony ultrafioletem mellit fluoryzuje niebiesko. Powstawanie i wystąpowanie. Jako sól kwasu mellitowego jest mellit związany ze środowis- kiem złóż węgli. Znajduje się go często w szczelinach węgla brunatnego jako minerał wtórny: k/Artern w Turyngii jako 1-2 mm krys- taliczny nalot, Dransfels k/Getyngi w zbitumi- nizowanym drewnie/Niemcy; dość duże kryształy k/Malowki/Rosja; w Basenie Parys- kim/Francja. Wiadomości ogólne. Związki organiczne złożone są przede wszystkim z węgla. Znanych jest wiele milionów związków organi- cznych, a dodatkowo powstają one coraz licz- niej jako produkt procesów technologicznych. Niektóre z nich powstają w naturze i spełniają kryteria przyjęte dla minerałów. Dlatego moż- na nazwać je minerałami. Na dole: mellit; Artem, 32x23 mm Turyngia/Niemcy; 252 253 Klucz do oznaczania minerałów Minerały o połysku metalicznym Nazwa Stro- Twar- Połysk Barwa Rysa Łupliwość; Układ krystalo- Minerały na dość przełam graficzny; po- podobne stać kryształów Kowelin 58 1,5-2 stalowoniebieski niebiesko- wyśmienita heksagonalny; (covellin) do czarnego, czarna do tabliczkowy barwy naleciałe czarnej blaszkowy, zbity, naloty Miedź rodzima 34 2,5-3 miedzianoczer- miedziano- brak; regularny; zbity, wona z czarną czerwona haczykowaty, szkieletowe barwą naleciała, kowalna blachy lub zielonymi naskorupieniami Nikielin 56 5-5,5 miedzianoczer- brunatnawa brak; muszlo- heksagonalny; breithaup- wony lśniący, czarna wy, nierówny zbity, tab- tyt, mau- szary, barwy liczkowy, cheryt, pi- naleciate ziarnisty rotyn Złoto rodzime 30 2,5-3 zlotożótte, wzbo-ztotożótta brak; haczy- gacone w sreb- błyszcząca kowaty, ro: jasnożótte kowalny regularny; dru- piryt, chal- ty, dendryty, kopiryt ziarnisty, blachy Bornit 42 brązowożólty czarna do czerwonego, typowe barwy naleciate: fiole- towe, niebieskie, czerwone brak; muszlowy tetragonalny; zbity, ziarnisty, upakowany, naloty, im- pregnacje Argentopiryt 44 3-4 stalowoszary do czarna cynowobiałego doskonała rombowy; cien- kotabliczkowy, krótkokolumno- wy, blaszkowy, krzaczasty pirotyn 58 3,5 mosiądzowożót- zielonkawo- doskonała ty, matowy, czarna czarniawy heksagonalny; krzaczasty, igiełkowy, sferolityczny, włosowaty Chalkopiryt 48 3,5-4 mosiężnożółty, zielonkawo- wyraźna zielonkawy od- czarna, cień czarna tetragonalny, piryt, zbity, ziarni- pirotyn, sty, upakowany, ztoto zbliźniaczenia 254 Minerały o połysku metalicznym Stro- Twar- Połysk Barwa Rysa Łupliwość; Układ krystalo- Minerały na dość przełam graficzny; po- podobne stać kryształów 56 4 brązowożót- szaro- dobra; heksagonalny; pentlandyt, 1 ty, miedziano- czarna muszlowy, grubotabliczko- bornit, czerwony nierówny wy, rozetko- argentopi- wy, grubo- ryt skorupowy, ziarnisty Markasyt 68 6-6,5 mosiężnożót- czarna, wyraźna rombowy; sfero- piryt ty, zielonkawy zielonkawy lityczny, włók- odcień nisty, gruzelkc- wy, cockcomb (koguci grze- bień), nerkowaty Piryt 64 6-6,5 mosiężnożół- zielonkawo- zła; muszlo- regularny; zbi- markasyt, ty, brunatne czarna, wy ty, ziarnisty, sfe- arsenopiryt barwy naleciate czarna rolityczny, ner- kowaty, gruzeł- kowy Rtęć rodzima 34 płyn- cynowo- - - -; na, po- biała kropelki niżej -39°C krysta- liczna Grafit 3R 1 stalowoszary, szara do wyśmienita heksagonalny; molibdenit żelazistoczarny czarnej zbity, blaszkowy luseczkowy, sferolityczny, ziemisty Molibdenit 70 1-1,5 otowianosza- otowiano- wyśmienita heksagonalny; grafit ry, niebieska- szara, w blaszkowy, wy odcień cienkich upakowany, płytkach tuseczkowy, ciemnozie- wygięty lona Nagyagit 60 1-1,5 ołowianoszary, szaroczar- wyśmienita jednoskośny; żelazistoczarny na blaszkowy, zbity 255 Minerały o połysku metalicznym Nazwa Stro - Twar- Połysk Barwa Rysa Łupliwość; Układ krystalo- Minerały na dość przełam graficzny; po- podobne stać kryształów Sylvanit 60 1.6-2 stalowoszary, szara, żól- doskonalą jednoskośny; tellur, cynowobiaty, tawoszara hieroglify, calaveryt brązowożółty tabliczkowy, bla- szkowy, szkiele- towy Antymonit 62 2 olowianoszary, ołowiano- wyśmienita rombowy; tody- bismutynit barwy nszara gowaty, sferoli- naleciałe tyczny, krzacza- sty Freieslebenlt 76 2-2,5 olowia- szara bardzo dobra jednoskośny; noszary, stalo- drobnoziarnisty, woszary słupkowy Stephanit 76 2-2,5 olowianoszary, czarna niewyraźna rombowy; rozet- argentyt, żelazistoczarny kowy, zbity, chalkozyn wpryśnięty, naloty Argentyt 44 2-2,5 czarny, ciemno- brak; nie- jednoskośny; chalkozyn, żelazistoszary szara równy pseudoregular- stephanit haczykowaty ny dendrytycz- ny, płytkowy, blachy, dendry- tyczny Bizmut rodzimy 36 2-2,5 srebrzystobia- olowiano- doskonała trygonalny; kobaltyn, ly, czerwonawy szara, sreb szkieleto- linneit, barwy naleciałe rzystobiala wy, pierzasty nickelin, dendry- breithaup- tyczny tyt Proustyt 72 2-2,5 lśniący czer- czerwona, wyraźna; trygonalny, ko- cynober, wony do oło- cynobrowo- muszlowy do lumnowy, spi- kupryt, wianoszarego, czerwona zadzioro- czasty, pirami- pirargyryt pod światło watego dalny ciemnieiszy 256 Minerały o połysku metalicznym Nazwa Stro- Twar- Połysk Barwa Rysa Łupliwość; Układ krystalo- Minerały na dość przełam graficzny; po- podobne stać kryształów Pirargyryt 72 2-2,5 olowianoszary, ciemnc- szaroczarny czerwona wyraźna; trygonalny; spi- proustyt, muszlowy czasty, kolum- kupryt, cy- do zadzio- nowy, pirami- nober, rowatego dalny miargyryt Miargyryt 56 2,5 stalowoszary, brunatno- brak; drobno- jednoskośny; proustyt, żelazistoczarny czarna, muszlowy tabliczkowy, pirargyryt, ciemnoczer- spiczasty ko- tetraedryt, wona lumnowy tennantyt Srebro rodzime 32 2,5-3 srebrzystobiały srebrzysto- brak; haczy- regularny; biala kowaty, ko- blachy, walne druty, szkieleto- wy, Galena 54 2,5-3 olowia- szaroczarna wyśmienita regularny; ziar- antymonit, noszara nisty, kostkowy, molibde- zbliżniaczenia nit, ullman-nit Andoryt 78 2,5- stalowo- czarna brak rombowy; tab- -3,5 szary, czarny liczkowy, słup- kowy bogaty w ściany Bournonit 78 2,5-3 stalowoszary, szara niewyraźna; rombowy; zbliż- boulange- olowianoszary muszlowy niaczenia, kolum-ryt, tetrae- nowy, ziarnisty, dryty wielokrotne bliź- niaki promieniste Boulangeryt 80 2,5-3 olowianoszary, czarna do wyraźna jednoskoś- bournonit, szary brunatnawej ny; igiełko- jamesonit, wy, włók- antymonit nisty pie- rzasty Seligmannit 76 3 olowianoszary, szaroczarna brak rombowy; zbliź- szary niaczenia, prążkowa- ne ściany 257 Minerały o połysku metalicznym Nazwa Stro- Twar- Połysk Barwa Rysa Łupliwość; Układ krystalo- Minerały na dość przełam graficzny; po- podobne stać kryształów Jordanit otowianoszary, czarna barwy naleciate doskonalą jednoskośny; pseudoheksa- gonalny, gru- botabliczkowy cienkotabliczko- wy, zbliźnia- czenia Landsbergit 3 srebrzysto- szara brak; muszlo regularny; ziar- (moschellands- biały wy nisty, płytkowy bergłt) Arsen rodzimy 36 3,5 otowianoszary, czarna doskonała trygonalny; cynowobialy skorupowy, ner- kowaty, zbity Kupryt 96 3,5-4 otowianoszary brunatnawo-niewyraźna; do czerwonego czerwona muszlowy, nierówny regularny; zbi- ty, ziarnisty, upakowany, igiełkowy, krza- czasty proustyt, pirargyryt, cynober, hematyt Dyskrazyt 42 3,5-4 srebrzystobia- szara ty, czerwonawo- biały, żółtawy wyraźna rombowy; zbi- srebro ro- ty, wpryśnięty, dzime, an- kostkowy tymon ro- dzimy Tetraedryt 50 3,5- stalowoszary, szaroczama.brak; muszlo- regularny; zbity, tennantyt, -4,5 zelazistoczarny brunatna wy, nierówny wpryśnięty, ziar- bournonit nisty, zbliżnia- czenia Tennantyt 50 3,5- stalowoszary, czerwona- brak; muszlo- regularny, -4,5 otowianoszary woszara wy, nierówny wpryśnięty, zbity ziarnisty, zbliźniaczenia tetraedryt Żelazo rodzime 36 4-5 stalowoszary, szara otowianoszary doskonała; regularny; zbity, haczykowaty, ziarnisty, wpryś- kowalne nięty w me- teorytach 258 Minerały o połysku metalicznym Nazwa Stro- Twar- Połysk Barwa Rysa Łupliwość; Układ krystalo- Minerały na dość przełam graficzny; po- podobne stać kryształów Saffloryt 70 4,5-5 cynowobialy szara- wyraźna; rombowy; tro- skutterudyt, do szarobiałego czarna nierówny, jaki, włóknisty, arsenopiryt, muszlowy promienisty, lóllingit zbity Linneit 60 4,5- stalowoszary szara- dobra; nie- regularny; zbity, kobaltyn -5,5 do szarobiatego czarna równy wpryśnięty, ziarnisty Maucheryt 44 5 srebrzystoszary, czarnosza- brak czerwonawy ra, brunat- nawa tetragonalny; nikielin, zbity, łodygo- breithaup- waty, ziarnisty tyt, linneit Ullmannit 66 5-5,5 stalowoszary, szaro- doskonała regularny; ziar- gersdortfit cynowobialy czarna nisty, kostkowy, galena zbity Kobaltyn 66 5,5 stalowoszary, szaro- srebrzystobialy czarna doskonała regularny; zbity linneit, ziarnisty, kost- nikielin kowy Skutterudyt 74 5,5-6 stalowoszary, szaro- wyraźna; mu - regularny; zbity saffloryt, cynowobialy czarna szlowy, nie- ziarnisty, ner- kobaltyn, równy kowaty ullmannit, arsenopi- ryt Arsenopiryt 70 5,5-6 stalowoszary, czarna, wyraźna jednoskośny; lóllingit, cynowobialy szaro- zbliźniaczenia, chloantyt, czarna todygowaty, piryt, mar- promienisty, kasyt zbity Hematyt 102 5,5- stalowoszary, krwisto- brak trygonalny; ro- ilmenit, -6,5 zelazistoczarny czerwona, zetkowy, zbity magnetyt, brunatno- drobnoziarnisty chromit, czerwona blaszkowy, tu- wolframit seczkowy Piroluzyt 116 6,5 szarobiały, czarna wyraźna tetragonalny; lub czarny, sre- promienisty, niższa brzystoszary ziemisty, sypki Minerały o połysku metalicznym Nazwa Stro- Twar- Połysk Barwa Rysa Lupliwość: Układ krystalo- Minerały na dość przełam graficzny; po- podobne stać kryształów Polibazyt 74 2-^3 czarny czarna, niewyraźna jednoskośny; głęboka tabliczkowy, czerwień zbity, pseudo- heksagonalny Plagionit 78 2-3 żelazisto- szaro- dobra jednoskośny; heteromorfit czarny czarna tabliczkowy, szaro- ziarnisty, grono czarny waty, zbity Semseyit 80 2,5-3 żelazisto- szaro- wyraźna jednoskośny; czarny czarna tabliczkowy, wachlarzowaty, skręcony Chalkozyn 42 2,5-3 czarnoszary ciemno- brak; musz- jednoskośny; tennantyt, ołowianoszary szara lowy ziemisy, naloty tetraedryt, argentyt, bournonit Manganit 124 4 czarny, bruna- ciemno- doskonalą jednoskośny; piroluzyt, tnoczarny brunatna, łodygowaty, groutyt czerwono- sferolityczny, brunatna piramidalny Wolframit 118 5-5,5 żelazistoczarny czarno- doskonała jednoskośny; columbit, brunatna, tabliczkowy, tantalit, czerwono- promienisty, kasyteryt brunatna ziarnisty, blaszkowy Hausmannit 100 5-5,5 czarny, czerwono- doskonała tetragonalny; magnetyt, brunatnoczarny brunatna pseudoregu- braunit, larny, ziarnisty, franklinit kostkowy, zbity, zbliźniaczenia Chromit 100 5,5 czarny, brunatna brak; regularny; magnetyt brunatnoczarny muszlowy ziarnisty, wpryśnięty, zbity Magnetyt 98 5,5-6 czarny, czarna brak; regularny; chromit, żelazistoczarny muszlowy zbity, ziarnisty hausmannit upakowany, masywny llmenit 104 5-6 żelazistoczarny czarna, brak trygonalny; magnetyt, stalowoszary brunatnawa zbity, ziarnisty hematyt, rozetkowy pseudo- brookit 260 Minerały o połysku niemetalicznym z barwną rysą Nazwa Stro- Twar - Połysk Barwa Rysa Lupliwość; Układ krystalo- Minerały na dość przełam graficzny; po- podobne stać kryształów Manganit 124 4 półmeta- brunatnoczarny ciemno- doskonała jednoskośny; piroluzyt, liczny brunatna, pseudorom- groutyt czerwo- bowy, łodygo- nawobru- waty, sferoli- natna tyczny, pryz- matyczny Groutyt 124 4 półmeta- szaroczarny brunatno- doskonała rombowy; manganit, liczny czarna tabliczkowy, piroluzyt pryzmatyczny Haueryt 66 4 półmeta- czerwono- czerwono- doskonała regularny; liczny brunatny, brunatna, ziarnisty, brunatno- brunatno- kulisty, czarny czerwona łodygowaty Goethyt 122 4 diamen- brunatny, brunatna, doskonała rombowy; towy, je- żółtobrunatny, brunatno- włóknisty, dwabisty czarnobrunatny żółta, żółta skorupowy, promienisty, powłoki wło- skowe, typu szklana głowa Hornblenda 226 5-6 szklisty brunatna, żółtobru- wyśmienita jednoskośny; augit czarna natna, żółta łodygowaty, słupkowy Augit 224 5-6 szklisty czarny, szara, doskonała jednoskośny; brunatno- bezbarwna kolumnowy, czarny pryzmatyczny, zbliźniaczenia Columbit 118 6 smolisty, czarny, brunatna, wyraźna rombowy; allanit. metali- brunatnawy czerwono- kolumnowy, fergusonit, czny brunatna, tabliczkowy gadolinit czarnobru- natna Pseudobrookit 104 6 diamen- czarny, czerwono- wyraźna rombowy; brookit towy, pół ciemno- brunatna, tabliczkowy, metali- brunatny żółtobruna- pryzmatyczny czny tna Langbanit 206 6-7 półmeta- żelazistoczarny ciemno- wyraźna trygonalny; liczny brunatna, kolumnowy, czarnobru- tabliczkowy natna Minerały o połysku niemetalicznym z barwną rysą Nazwa Stro- Twar- Połysk Barwa Rysa Lupliwośc: Układ krystalo- Minerały na dość przełam graficzny; po- podobne stać kryształów Kermesyt 60 1 diamen- czerwony czerwona, doskonała trójskośny; towy brunatno- krzaczasty, czerwona promienisto- -włóknisty, włókna splątane Cynober 52 2-2,5 metali- cynobrowo- cynobro- doskonała trygonalny; proustyt, czny, czerwony, woczer- zbity, ziarnisty, pirargyryt, półmeta- brunatno- wona upakowany, kupryt liczny czerwony, ziemisty, stalowoszary zbliźniaczenia Proustyt 72 2-2,5 diamen- cynobrowoczer- czerwona, wyraźna trygonalny; pirargyryt, towy wony cynobrowo- spiczasty, miargyryt, czerwona piramidalny kupryt, cynober Pirargyryt 72 2-2,5 diamen- czerwonoszary, czerwona, wyraźna trygonalny; proustyt, towy, pół szaroczarny niebiesko- spiczasty, kupryt, metali- czerwona piramidalny miargyryt, czny cynober Erytryn 184 2,5 perłowy, różowy, blado- dobra jednoskosny; szklisty czerwony czerwona igiełkowy, włoskowaty, wykwity Kupryt 96 3,5-4 pótme- czerwony, brunatno- niewyraźna regularny; proustyt, taliczny, brunatno- czerwona ziarnisty, pirargyryt, diamen- czerwony upakowany, cynober, towy igiełkowy, hematyt włoskowaty, krzaczasty Hematyt 102 5,5- półmeta- ciemnoczer- krwisto- brak trygonalny; mangetyt, -6,5 liczny wony, stalowo- czerwona, łuseczkowy, cynober, szary, czer- brunatno- włóknisty, kupryt wonobrunatny czerwona upakowany, rozetkowy Realgar 82 1,5-2 żywiczny czerwony, pomarań- doskonała; jednoskosny; cynober, tłusty czerwono- czowożółta muszlowy, wpryśnięty, proustyt pomarańczowy zadziorowaty zbity, upako- wany, ziarnisty Aurypigment 82 1,5-2 perłowy, cytrynowożótty, cytrynowo- doskonała jednoskosny; tłusty pomarańczowy żółta, po- tabliczkowy, marańczo- blaszkowy, wożółta sferolityczny 262 Minerały o połysku niemetalicznym z barwną rysą Nazwa Stro Twar- Połysk Barwa Rysa Łupliwość; Układ krystalo- Minerały na dość przełam graficzny; po- podobne stać kryształów Uranolan 210 2-3 jedwa- cytrynowożótty bladożólta doskonała jednoskosny; bisty, siarkowożólty włóknisty, zbite diamen- włókna (skóra towy górska), krza- czasty Autunit 190 2-2,5 perłowy, siarkowoźółty, żółtawa, doskonała tetragonalny; chalkofyllit szklisty żółtozielony zielonkaw. i blaszkowy, łuseczkowy, ziemisty, skorupowy Pirostilpnit 74 2 perłowy, czerwonobru- żółtopoma doskonała jednoskosny; diamen- natny, czer- ranczowa krzaczasty, towy wony rozetkowy Krokoit 164 2,5-3 tłusty, źółtoczerwony, pomarań- wyraźna jednoskosny; realgar, diamen- pomarańczowy czowożółta słupkowy, cynober, towy kolumnowy, wulfenit igiełkowy Trógeryt 192 2-3 szlisty cytrynowożótty bladożólta doskonała tetragonalny; zeuneryt tabliczkowy, autunit łuseczkowy Beraunit 186 3-4 perłowy, czerwony, żółta wyraźna jednoskosny; szklisty czerwonobru- tabliczkowy, natny, barwy krzaczasty, naleciałe sferolityczny Cacoxenit 186 3-4 jedwa- żółty, ochro- słomiano- brak heksagonalny; bisty wozółty, żółta włóknisty, brunatny kulisty, nerkowa ty, włoskowaty Greenockit 52 3-3,5 diamen- żółty, poma- żółta wyraźna heksagonalny; wurtzyt towy rańczowożółty pylasty, naloty, zbliźniaczenia Wurtzyt 3,5-4 diament- brunatny towy, pół- metaliczny brunatno- doskonalą heksagonalny; sfaleryt, żółta włóknisty, greenockit skorupowy, gruboskorupowy, zbliźniaczenia Minerały o połysku niemetalicznym z barwną rysą Nazwa Stro- Twar- Połysk Barwa Rysa Łupliwość; Układ krystalo- Minerały na dość przełam graficzny; po- podobne stać kryształów Sfaleryt 46 3,5-4 półmeta- jasnożółty, żółtawo- doskonała regularny; tetraedryt, liczny, brunatno- biała, żółte kostkowy, włók- kasyteryt, tłusty żółtawy, czarny brunatno- nisty, skorupo- wurtzyt żółta kowy, gruboskc »- rupowy laminowany Strengit 180 3-4 szklisty fioletowy, biały, żółtawo- doskonała rombowy; baryt czerwony, bez- biała tabliczkowy, barwny słupkowy, sferolityczny Lepldokroklt 122 5 diamen- rubinowocze- brunatno- doskonała rombowy; towy rwony, żółto- żółta, pom; - tabliczkowy, czerwony ranczowo- rozetkowy, brunatna sypki, pylasty Goethyt 122 5-5,5 diamen- żółty, brunatny, żółta, bru- doskonała rombowy; towy czarnobrunatny natnożółta igiełkowy, promienisty, naloty włoskowe Chalkołyllit 188 2 perłowy, szmaragdowo- blado- wyśmienita trygonalny; szklisty zielony, niebie- zielona blaszkowy, skozielony rozetkowy, tabliczkowy Torbernit 192 2-2,5 perłowy, szmaragdowo- blado- wyśmienita tetragonalny; autunit, szklisty zielony, trawia- zielona tabliczkowy, trógeryt stozielony łuseczkowy, zeuneryt rozetkowy Liroconit 188 2-2,5 szklisty zielony, błękitny jasno- niewyraźna jednoskośny; tłusty zielona, soczewkowaty, Iśniąco- krótko- niebieska kolumnowy, wpryśnięty, zbity Annabergit 184 2,5 szklisty zielony, zielono blado- dobra jednoskośny; biały zielona pylasty, ziemisty, igiełkowy, łuseczkowy 264 Minerały o połysku niemetalicznym z barwną rysą Nazwa Stro Twar- Połysk Barwa Rysa Łupliwość; Układ krystalo- Minerały na dość przełam graficzny; po- podobne stać kryształów Zeuneryt 192 2,5 szklisty żóltawozielony, jasnozielona wyraźna tetragonalny; torbernit szmaragdo- tabliczkowy, wozielony piramidalna Caledonit -.58 2,5-3 szklisty, ciemnozielony, zielonkawa, wyraźna rombowy; wydłu- tłusty niebieskozielo- niebieska- żony, słupkowy, ny, niebieski wa, biała igiełkowy, krza- czasty Olivenit 170 3 szklisty ciemnozielony, oliwkowozie-brak; rombowy; ner- libethenit oliwkowozielo- łona, żółta muszlowy kowaty, ziemi- ny, czarnozie- sty, graniasty lony Chryzokola 216 2-4 szklisty zielononie- bladozielo- brak; amorficzny; bieska na, niebie- muszlowy kryptokrystalicz- skozielona ny, nerkowaty, graniasty, stalaktyty, skorupowy Malachit 146 3,5-6 tłu- zielony, jasnozie- brak jednoskośny; pseudoma- sty, szmaragdowo- łona krzaczasty, lachit jed- zielony, czarno- włóknisty, po- wabi- zielony włoki, naloty sty Beudantyt 160 3,5- szklisty ciemnozielony, zielonkawa, wyraźna trygonalny; -4,5 brunatny, szarozie- pseudoregular- czarny lona ny, tabliczkowy Laubmannit 172 3,5-4 szklisty żóltawozielony, zielona wyraźna rombowy; nerko- szarozielony, waty, brodawko- zielonobrunat- waty, sferolitycz- ny, brunatny ny, włókna rów- noległe Ludlamit 180 3-4 szklisty jasnozielony, ja zielonobiala doskonała jednoskośny; ta- blkowozielony, bliczkowy, zbity, zielonobiały, ziarnisty bezbarwny 265 Minerały o połysku niemetalicznym z barwną rysą Nazwa Stro Twa - Połysk Barwa Rysa Lupliwość; Układ krystalo- Minerały na dość przełam graficzny; po- podobne stać kryształów Miksyt 190 3-4 szklisty, szmaragdowo- zielona brak heksagonalny; jedwabi- zielony, niebie- igiełkowy, sty skozielony, ja- sferolityczny, ne- snoniebieski, jL - rkowaty, granias- snozielony, bia ty lawy Agardyt 190 3-4 szklisty niebieskozie- zielona brak heksagonalny; lony włóknisty, igieł- kowy, krzaczasty Libethenit 170 4 tłusty, oliwkowozie- oliwkowo- brak; rombowy; pseudoma- szklisty lony, zielona muszlowy sferolitycz- lachit, ma- czarnozielony ny, krzacza- lachit sty, kulisty, nerkowaty Pseudoma- 172 4-5 tłusty, szmaragdowo- ciemnozie- mniej wy- jednoskośny; malachit, lachit szklisty zielony, czar- lona, raźna nerkowato- libethenit nozielony zielona -groniasty, włóknisty, promienisty Konichalcyt 178 4,5 szklisty pistacjowozie- zielona brak rombowy; lony, szmarag- słupkowy, dowozielony sferolityczny, nerkowato-gro- niasty Pirosmalit 234 44,5 perłowy, pistacjowozie- jasnozie- doskonała trygonalny; tłusty lony, czarno- lona słupkowy, zielony, zielo- tabliczkowy, nożółty, zbity, ziarnisty brunatnożółty Uraninit 120 4-6 tłusty, czarny, zielo- ciemnozie- wyraźna regularny; psylome- półmeta- noczarny lona zbity, upako- lan, thoria- liczny wany, nerkowa- nit to-groniasty, skorupowy llvait 222 5,5- półmeta- czarny, ciemnozie- wyraźna rombowy; turmalin, -6 liczny, zielonoczarny lona lodygowaty, amfibol tłusty promienisty, włóknisty, kolumnowy 266 Minerały o połysku niemetalicznym z barwną rysą Nazwa Stro- Twar- Połysk Barwa Rysa Lupliwość; Układ krystalo- Minerały na dość przełam graficzny; po- podobne stać kryształów Serpieryt 160 nie szkli- błękitny niebieska doskonała rombowy; tab- do sty liczkowy, igiełko usta- wy, skorupowy lenia Cyanotrichit 160 nie jed- błękitny, jasnonie- brak rombowy; do wabi- lazurowonie- bieska włóknisty, usta- sty bieski igiełkowy, lenia sferolitycz- ny Wiwianit 182 2 perłowy, bezbarwny, doskonała jednoskośny szklisty białoniebie- włóknisty, ski promienisty, kulisty, ziemisty Linaryt 158 2,5 szklisty niebieski, bladonie- doskonała jednoskośny; azuryt, ciemnoniebiesk i bieska promienisty, lazuryt włóknisty, skorupowy, pylasty Azuryt 146 3,5-4 szklisty niebieski, niebieska doskonała; jednoskośny; linaryt, ciemnoniebie- muszlowy kulisty; promie- lazuryt, ski, lazurowo- nisty, nerkowa- niebieski to-groniasty, zie misty Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą Nazwa Strona Twar- Potysk Barwa Rys a Łupliwość Układ krystalo- Minerały dość przełam graficzny; postać podobne kryształów Talk 230 1 perłowy, biały, zielonobiały, wyśmienita jednoskośny, pirofyllit, tłusty zielony, żółtobiały blaszkowy, kaolinit, łuseczkowy, muskowit upakowany Stanu 180 1,5-2 szklisty, żółtawy, brunatnawy, dobra rombowy; matowy bezbarwny piramidalny, tabliczkowy, pylasty, skorodowany Gips 162 1,5-2 szklisty, bezbarwny, biały, wyśmienita jednoskośny; muskowit jedwabisty , czerwono-żółty promienisty, perłowy brunatny kostkowy, ziarnisty, włóknisty, łuseczkowy Siarka 38 1,5-2 diamentowy.siarkowoźółta, brak; rombowy; żywiczny, miodowożółta, muszlowy zbity ziarnisty, tłusty woskowożółta, włóknisty, nerkowaty, brunatna ziemisty Syderonatryl 164 1,5-2,5 szklisty jasnopomarańczowy, wyraźna rombowy; słomianożółty włóknisty, skorupowy ziemisty Farmakolit 186 2 jedwabisty biały, szary, różowy, brak jednoskośny; matowy zielony igiełkowy, włoskowaty, włóknisty, włókna jedwabiste Aurichalcyt 148 2 jedwabisty zielony, niebiesko- doskonała rombowy; perłowy zielony, błękitny igiełkowy, blaszkowy, rozetkowy Wiwianit 182 2 perłowy, bezbarwny, niebieski, doskonała jednoskośny; szklisty fioletowy, zielony promienisty. włóknisty, kulisty, ziemisty, pylasty Halit 86 2 szklisty bezbarwny, żółtawy, doskonała regularny; sylwin, pomarańczowy, nie- ziarnisty, kostkowy, anhydryt bieski, fioletowy upakowany, włókna równoległe 268 Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą Nazwa Strona Twar- Połysk Barwa Rysa Łupliwość Układ krystalo- Minerały dość przełam graficzny; postać podobne kryształów Sylwin 66 2 szklisty, przezroczysty, doskonała regularny; halit, tłusty mętny, mleczny, gruboziarnisty, anhydryt szary, czerwonawy, drobnoziarnisty, żółtawy kostkowy, upakowany Pachnolit 90 3 szklisty przezroczysty, biały niewyraźna jednoskośny; thomse- słupkowy nolit Chalkantyt 160 2-2,5 szklisty niebieski, niedosko- trójskośny; zielononiebieski nała tabliczkowy, kolumnowy, skorupowy, włóknisty, ziarnisty Bursztyn 252 2-2,5 tłusty żółty, brak; amorficzny; mellit pomarańczowy, muszlowy bryłkowy, brunatny, czerwony walcowaty, obły, spłaszczony, tabliczkowy Mellit 252 2-2,5 tłusty woskowożółty, dobra tetragonalny; brunatny, biały ziarnisty, zbity, wpryśnięty Gaylussyt 150 2,5 szklisty bezbarwny, doskonała jednoskośny szarożółty Chloryt 234 2-3 perłowy, zielony, wyśmienita jednoskośny; biotyt, Penin matowy, niebieskozielony, blaszkowy, muskowit, Klinochlor żółtozielony, różowy łuseczkowy, chlorytoid ziemisty, pylasty Kammerery 243 2-3 perłowy, różowy, wyśmienita jednoskośny; matowy fioletowy blaszkowy, łuseczkowy, ziemisty, pylasty Ettringit 164 2-2,5 szklisty bezbarwny, doskonała heksagonalny; mlecznobiały sferolityczny, włókna, igiełkowy 269 Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą Nazwa Strona Twar- Połysk Barwa Rysa Łupliwość Układ krystalo- Minerały dość przełam graficzny; postać podobne kryształów Muskowit 232 2-2,5 perłowy bezbarwny, wyśmienita jednoskośny; flogopit, srebrzystobiały blaszkowy, brucyt łuseczkowy, upakowany Flogopit 232 2,5 perłowy brunatny, wyśmienita jednoskośny; muskowit, czerwonobrunatny, blaszkowy, biotyt, ciemnobrunatny łuseczkowy, brucyt upakowany Biotyt 232 2,5 perłowy czarny, wyśmienita jednoskośny; chloryt, ciemnobrunatny, tabliczkowy, flogopit ciemnozielony blaszkowy, łuseczkowy Brucyt 120 2,5 szklisty, bezbarwny, wyśmienita trygonalny; perłowy szaroniebieski, zbity, zielonkawobiały, blaszkowy, brunatny łuseczkowy, drobnowłóknisty Hydrocynkil 148 2,5 matowy śnieżnobiały, doskonała jednoskośny; żółtobiały gruboskorupowy, skorupowy, nerkowaty, ziemisty Whewellit 252 2,5 szklisty bezbarwny, wyraźna jednoskośny; biały zbliżniaczenia, tabliczkowy, wydłużony Matlockit 90 2,5-3 diamen- żółtawy, doskonała tetragonalny; towy, bezbarwny tabliczkowy żywiczny Valentinit 100 2-3 diamen- bezbarwny, dobra rombowy; towy, biały, tabliczkowy, perłowy żółtoszary, promienisty, żółty łodygowaty, ziarnisty 270 Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą Nazwa Strona Twar Połysk Barwa Rysa Łupliwość Układ krystalo- Minerały dość przełam graficzny; postać podobne kryształów Kryolit 90 3 szklisty biały, brak jednoskośny; brunatnawy, pseudoregularny, czerwonawy zbity, kostkowy, gruboziarnisty Wanadynit 178 3 tłusty, czerwonawobruna- brak; heksagonalny; piromorfit, (vanadynit) diamen- tny, pomarańczowy, muszlowy kolumnowy, mimetesyt towy brunatnożółty groniasto-nerkowaty łodygowaty Stolzyt 164 3 tłusty szary, niedosko- tetragonalny; scheelit brunatny, nała kulisty, żółty, wpryśnięty czerwony Wulfenit 166 3 tłusty, żółty, wyraźna tetragonalny; diamen- pomarańczowy, tabliczkowy, towy czerwony, piramidalny, szary, skorupowy, biały zbity Kalcyt 128 3 perłowy, bezbarwny, wyśmienita trygonalny; szklisty biały, kostkowy, szary, włókna równoległe, czarny, zielony stalaktyty, żółty pylasty Fosgenit 148 3 diamen- biały, wyraźna; tetragonalny; anglezyt, towy, szary, muszlowy piramidalny cerusyt tłusty żółty, brunatny Anglezyt 158 3 diamen- biały, wyraźna rombowy; fosgenit, towy, białoszary, zbity, cerusyt tłusty czarniawy ziarnisty, nerkowato-groniasty Baryt 156 3-3,5 perłowy, biały, doskonała rombowy; celestyn szklisty szary, ziarnisty, żółty, kostkowy, razowy, upakowany, niebieski blaszkowy, rozetkowy 271 Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą Stronę Twar- Połysk Barwa Rysa ł-upliwość: Układ krystalo- Minerały dość przełam graficzny; postać podobne kryształów Celestyn 154 3-3.5 perłowy. biały, doskonała rombowy; baryt, szklisty, niebieski płytkowy, włóknisty, anglezyt, tłusty ziarnisty, kostkowy fosgenit Anhydryt 154 3-3,5 perłowy, bezbarwny, doskonała rombowy; halit, szklisty biały, kolumnowy, gips szary, kostkowy, czarwonawy łodygowaty, włóknisty Cerusyt 144 3-3,5 diamen- biały, niewyraź- rombowy; anglezyt, ~ towy żótłobiały, na; krzaczysty, fosgenit, szary, muszlowy łodygowaty, baryt czarny ziarnisty, upakowany, ziemisty Laumontyt 248 3-3,5 szklisty biały, doskonała jednoskośny; żółty, łodygowaty, brunatnożółty włóknisty, ziemisty Wavellit 188 3-4 szklisty, biały, jedwabisty żółty, zielonobrunatnawy doskonała rombowy; waryscyt. włóknisty, igiełkowy, strengit sterolityczny, kulisty Arłinlt 150 3,5 szklisty bezbarwny, dobra jednoskośny; biały krzaczasty, włóknisty, kulisty, sterol ityczny Adamit 172 3,5 szklisty zielony, doskonała rombowy; olivenit, żółty, kolumnowy, konichal- biały igiełkowy, cyt drobnoziarnisty Strontianit 142 3,5 szklisty, bezbarwny. niewyraźna rombowy; aragonit, tłusty biały, kolumnowy, kalcyt szary, włóknisty, natrolit żółty łodygowaty, krzaczasty Witheryt 142 3,5 szklisty, biały, szary niewyraźna rombowy; tłusty promienisty, kulisty, zbity, nerkowy 272 Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą Nazwa Strona Twar- Połysk Barwa Rysa Łupliwosć ; Układ krystalo- Minerały dość przełam graficzny; postać podobne kryształów Thaumasyt 210 3,5 szklisty biaty, brak heksagonalny; bezbarwny igiełkowy, włóknisty, zbity, upakowany Aragonit 140 3,5-4 szklisty, bezbarwny, niewyraźna rombowy; kaicył tłusty biały, sferolityczny brunatny włókna równoległe, rozgałęziony jak koral Hureaulit 178 3,5 szklisty, bezbarwny, wyraźna jednoskośny; tłusty czerwony, krótkosłupkowy, żółty, długosłupkowy, brunatny, tabliczkowy, różowy zbity, gruzełkowy Dolomit 138 3,5-4 szklisty, białawy, doskonała trygonalny; kalcyt perłowy żółtawy, siodłowate kryształy, magnezyt, brunatny, drobnoziarnisty, syderyt, czerwonobrunatny gruboziarnisty, ankeryt kostkowały, cukrowaty Ankeryt 138 3,5-4 szklisty, brunatny, doskonała trygonalny; kalcyt, perłowy czerwonobrunatny, siodłowate agregaty i magnezyt, jasnobrunatny gruboziarnisty, syderyt, drobnoziarnisty, dolomit, kostkowaty, kutnahoryt cukrowaty Kulnahoryt 142 3,5-4 szklisty, różowy, doskonała trygonalny; kalcyt, perłowy czerwonobrunatny, siodłowate kryształy, magnezyt, brunatny gruboziarnisty, syderyt, drobnoziarnisty, ankeryt, kostkowaty, dolomit cukrowaty Piromorfit 176 3,5-4 tłusty, zielony, brak; heksagonalny; mimetesyt, diamen- brunatny, muszlowy, kolumnowy, wanadynit towy żółty, nierówny beczkowaty, biały groniasto-nerkowaty skorupowy 273 Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą Nazwa Strona Twar- Połysk Barwa Rysa Łupliwość; Układ krystalo- Minerały dość przełam graficzny; postać podobne kryształów Mimetesyt 176 3.5-4 tłusty, żółty, brak; heksagonalny; piromorfit, diamen- pomarańczowożółty muszlowy, kolumnowy. wanadynit towy brunatny, nierówny baryłkowaty, szary, bezbarwny, groniasto-nerkowaty biały skorupowy Stilbit 248 3,5-4 perłowa, biały, doskonała jednoskośny; nne szklisty, żółtawy, tabliczkowy, zeolity jedwabisty szary, kolumnowy, czerwony snopkowy, kulisty Heulandyl 246 3,5-4 perłowy, biały, doskonała jednoskośny; inne szklisty, czerwony, tabliczkowy, zeolity jedwabisty bladoczerwony, blaszkowy, żółtawy promienisty, łuseczkowy Sfaleryt 46 3,5-4 diamen- żółty, wyśmienita regularny; tetraedryt, towy, brunatny, ziarnisty, kasyteryt tłusty czarny zbity, włóknisty, skorupowy, gruboskorupowy, laminowany Fluoryt 92 4 szklisty żółty, doskonała regularny; zielony, kostkowy, niebieski, upakowany, fioletowy, łodygowaty, bezbarwny sferolityczny, laminowany Strunzyt 186 4 szklista, słomianożółty, nie do u- jednoskośny; cacoxenit jedwabista brunatnożółty stalenia włóknisty, igiełkowy, promienisty, krzaczasty Colemanit 150 4-4,5 szklisty biały, doskonała jednoskośny; żółtobiały, ziarnisty, szary blaszkowy, zbity 274 Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą Nazwa Strona Twar- Połysk Barwa Rysa Łupliwość Układ krystalo- Minerały dość przełam graficzny; postać podobne kryształów Rodochrosyt 136 4-4,5 szklisty różowy, doskonała trygonalny; ankeryt, czerwony siodłowate agregaty rodonit ziarnisty, kostkowy, groniasty, skorupowy Syderyt 134 4-4,5 perłowy, żółty, doskonała trygonalny; kalcyt szklisty brunatny, kostkowy, dolomit, czarny sferolityczny, ankeryt, kulisty, smithsonit nerkowaty Magnezyt 134 4-4,5 szklisty biały, doskonała trygonalny; dolomit żółtobiały, kostkowy, szarobiały, ziarnisty, brunatny gruzełkowy, nerkowaty Waryscyt 180 4-5 tłusty zielony, dobra rombowy; wavellit niebieskozielony, nerkowato-groniasty bezbarwny sferolityczny,kulisty Ksenotym 170 4-5 tłusty żółty, doskonała tetragonalny; brunatny, słupkowy, czerwonobrunatny, zbity, czerwony wpryśnięty Chabazyt 250 4,5 szklisty bezbarwny, doskonała trygonalny; inne biały, żótawy, sześcienny, zeolity czerwonawy zbliżniaczenia Phillipsyt 250 4,5 szklisty bezbarwny, dobra jednoskośny; inne biały, zbliżniaczenia zeolity, żółtawy harmotom Goyazyt 172 4,5-5 szklisty, żółtawobiały, doskonała trygonalny; żywiczny brunatny pseudoregularny, tabliczkowy Gmelinit 250 4,5 szklisty żółtawy, wyraźna heksagonalny, chabazyt, czerwonawy, biały, zbliżniaczenia nne ciemnoczerwony, zeolity bezbarwny 275 Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą Nazwa Stroni i Twar- Połysk Barwa Rysa Lupliwość; Układ krystalo- Minerały dość przełam graficzny: postać podobne kryształów Gismondyt 2^8 4,5 szklisty bezbarwny, wyraźna jednoskośny; biały, tabliczkowy, niebieski, kulisty, szary, snopkowy, czerwonobiały zbliźniaczenia Apolyllit 230 4,5-5 perłowy, biały, wyśmienita tetragonalny; szklisty różowy, blaszkowaty, żółty łuseczkowy, ziarnisty, upakowany, podobny do chalcedonu Scheelit 166 4,5-5 tłusty, szary, wyraźna tetragonalny; diamen- żółty, ziarnisty, zbity, towy czerwony skorupowy Gonnardyt 246 4,5-5 jedwabisty biały brak rombowy; włóknisty, sferolityczny, upakowany Pektolit 222 5 szklisty, biały, doskonała trójskośny; zeolity jedwabisty szarobiały łodygowaty, kolumnowy, włóknisty, kulisty Apatyt 174 5 szklisty, zielony, wyraźna heksagonalny; beryl, tłusty niebieski, ziarnisty, nefelin fioletowy, upakowany, szary, graniasty, biały gruzełkowy, nerkowaty Brenkit 148 5 szklisty bezbarwny, brak rombowy; biały sferolityczny, krzaczasty Smithsonit 136 5 szklisty, bezbarwny, doskonała trygonalny; tłusty szary, żółty, nerkowato-groniasty zielony, stalaktyty, podobny niebieski, do chalcedonu, czerwony ziemisty 276 Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą Nazwa Strona Twar- Połysk Barwa Rysa Lupliwość; Układ krystalo- Minerały dość przełam graficzny; postać podobne kryształów Melilit 212 5-5,5 szklisty żółty, szary, wyraźna brunatny, bezbarwny tetragonalny; tabliczkowy, kolumnowy, ziarnisty Natrolit 244 5-5,5 szklisty, biały, jedwabisty żółty, brunatnawy doskonała; rombowy; muszlowy krzaczasty, sferolityczny, kulisty, włóknisty Perowskit 104 5,5 diamen- czarny, towy szaroczarny dobra regularny; zbity, ziarnisty, nerkowaty nefelin Monacyt 170 5-5,5 diamen- żółty, wyraźna jednoskośny; towy brunatny, tabliczkowy, czerwonobrunatny igiełkowy inne zeolity, thomsonit, aragonit Thomsonit 246 5-5,5 szklisty, biały, dobra rombowy; natrolit jedwabisty, białoszary kolumnowy, perłowy włóknisty, łodygowaty, kulisty Tytanit 210 5-5,5 diamen- żółty, wyraźna jednoskośny; towy, żółtozielony, tabliczkowy, szklisty brunatny, słupkowy, czerwonobrunatny klinowaty, zbliźniaczenia Analcym 236 5,5 szklisty czerwonawy, brak; regularny; leucyt, żółtawy, muszlowy, zbity, sodalit białawy, nierówny ziarnisty, biały ------------------- upakowany magnezyt Eulytyn 202 5-6 diamen- jasnobrunatny, brak; regularny; towy żółtawy muszlowy promienisty, kulisty Nosean 244 5-6 szklisty, niebieski, doskonała; regularny tłusty ciemnoniebieski, muszlowy brunatny 277 Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą Nazwa Stron: Twar- Połysk Barwa Rysa Łupliwość; Układ krystalo- Minerały dość przełam graficzny; postać podobne kryształów Haiiyn 244 5-6 szklisty, niebieski, doskonała; regularny; tłusty szary muszlowy ziarnisty Skapolit 238 5-6 szklisty, biały, doskonała tetragonalny; skaleń tłusty szary, lodygowaty, wezuwian, czerwony, igiełkowy, spodumen żółty włóknisty, ziarnisty Diopsyd 224 5-6 szklisty czarny, wyraźna jednoskośny; biały, kolumnowy, żółtawy lodygowaty, zbity, ziarnisty Hedenbergit 224 5-6 szklisty czarny, wyraźna jednoskośny; zielonoczarny, lodygowaty, brunatnoczarny promienisty, kostkowy, zbity Augił 224 5-6 szklisty czarny, dobra jednoskośny; hornble- zielonoczarny, kolumnowy, nda brunatnoczarny zbliźniaczenia Tremolit 226 5,5-6 szklisty, biały, doskonała jednoskośny; wollasto- jedwabisty szary, lodygowaty, nit, pekto- zielony igiełkowy, lit, zoisyt włóknisty, azbestowy Aktynolit 26 5-6 szklisty, jasnozielony, doskonała jednoskośny; epidot, jedwabisty ciemnozielony, igiełkowy, turmalin szarozielony włóknisty, lodygowaty Hornblenda 226 5-6 szklisty, jasnozielona, doskonała jednoskośny; piroksen, jedwabisty ciemnozielona, lodygowaty, turmalin brunatnozielona, kolumnowy, czarna promienisty, włóknisty Anataz 116 5,5-6 półmeta- niebieski, doskonała tetragonalny; liczny, czarny, czerwony, tabliczkowy, diamen- czerwonobrunatny, kolumnowy towy żółty 278 Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą Nazwa Strona Twar Połysk Barwa Rysa Łupliwość: Układ krystalo- Minerały dość przelam graficzny; postać podobne kryształów Brookit 118 5,5-6 diamen- brunatny, brak; rombowy; pseudo- towy żółty, muszlowy tabliczkowy, brookit żółtoczerwony. kolumnowy czarny Leucyt 238 5,5-6 szklisty, biały, brak; tetragonalny; analcym, matowy szary, muszlowy pseudoregularny sodalit, bezbarwny granat Nefelin 236 5,5-6 szklisty, biały, szary, niedosko- heksagonalny; apatyt, tłusty bezbarwny, nała; kolumnowy, kankrynit żółtawy, muszlowy tabliczkowy, czerwonawy nierówny ziarnisty Inesyt 228 6 szklisty biały, doskonała trójskośny; rodonit rozowy, słupkowy, pomaranczowo- tabliczkowy, brunatny, wydłużony, brunatny sferolityczny, włóknisty Milaryt 222 6 szklisty bezbarwny, brak heksagonalny; beryl jasnozielony, słupkowy żółtozielony Osumilit 222 6 szklisty ciemnoniebieski brak heksagonalny; cordieryt do czarnego słupkowy, tabliczkowy Rodonit 228 5,5-6,5 szklisty, czerwony, doskonała trójskośny; tefroit, perłowy niebieskoczerwony, muszlowy tabliczkowy, rodochro- brunatnoczerwony kolumnowy, syt kostkowy, ziarnisty Opal 112 5,5-6,5 szklisty, biały, brak; amorficzny; woskowy bezbarwny, muszlowy groniasto-nerkowaty brunatnoczerwony, stalaktyt, mleczny skorupowy Ortoklaz 240 6 perłowy, bezbarwny, doskonalą jednoskośny; mikroklin, szklisty biały, szary, tabliczkowy, plagioklaz, czerwonawy, kostkowy, skapolit brunatnawy ziarnisty, upakowany 279 Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą Nazwa Strona Twar- Połysk Barwa Rysa Lupliwość Układ krystalo- Minerały dość przełam graficzny; postać podobne kryształów Sanidyn 240 6 perłowy, biały, doskonała jednoskośny; plagioklaz szklisty szary, tabliczkowy. bezbarwny listewkowy zbliźniaczenia Mikroklin 240 6 szklisty, biały, doskonała trójskośny; oroklaz, perłowy szary, tabliczkowy, plagioklaz, żółtawy, zbliźniaczenia spodumen. czerwonawy, skapolit zielony Plagioklaz 242 6-fi,5 perłowy, biały, doskonała trójskośny; oroklaz szklisty żółtawy, płytkowy, sanidyn, bezbarwny kostkowy mikroklin Diaspor 120 6-6,5 perłowy, biały, doskonała rombowy; szklisty żółtawy, muszlowy blaszkowy, szary łodygowaty, igiełkowy, włóknisty Rutyl 114 6-6,5 diamen- czerwony, doskonała tetragonalny; cyrkon, towy brunatnoczerwony kolumnowy, kasyteryt igiełkowy, zbity, ziarnisty, zbliźniaczenia Prehnit 228 6-6,5 szklisty, zielonkawy, doskonała rombowy; zeolity perłowy żółtawy, słupkowy, biały wacłilarzowaty, kulisty Helvin 238 6-6,5 szklisty, żółty, niedosko- regularny; tłusty żółtobrunatny, nała tetraedryczny, czerwonobrunatny kulisty, sterol ityczny Humit 206 6-6,5 szklisty, brunatny, niewyraźna rombowy; żywiczny żółtobrunatny, pseudoheksagonalnj czerwony ziarnisty 280 Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą Nazwa Strona Twar- Połysk Barwa Rysa Lupliwość Układ krystalo- Minerały dość przełam graficzny; postać podobne kryształów Wezuwian 216 6,5 szklisty, brunatny. brak; nie- tetragonalny; granat, tłusty zielony, równy, za- kolumnowy, skapolit, żółty dziorowaty tabliczkowy, epidot ziarnisty. łodygowaty Cyanil 204 4 (wy- perłowy, biały, doskonała trójskośny; sillimanit kazuje szklisty niebieski, promienisty, anizo- plamisty łodygowaty, tropię blaszkowaty, twardo zbity ści) Mullit 202 6-7 szklisty bezbarwny, wyraźna rombowy; silimanit biały, żółty, promienisty, razowy, czerwony łodygowaty, włóknisty, zbite włókna Kasyteryt 114 6-7 półmetali- czarny, niewyraźna tetragonalny; rutyl, czny, dia- brunatnoczarny, zbity, ziarnisty, wolframit mentowy, czerwonobrunatny, upakowany, tłusty żółtawy, bezbarwny zbliźniaczenia Zoizyt 214 6,5 perłowy, jasnoszary, doskonała rombowy; tremolit, szklisty żółtoszary, łodygowaty, wollastonit zielonoszary włóknisty, kostkowy, zbity Epidot 214 6-7 szklisty ciemnozielony, wyraźna jednoskośny; aktynolit, czarnozielony, kolumnowy, turmalin, żółtozielony łodygowaty, wezuwian promienisty Oliwin 196 6,5-7 szklisty, oliwkowozielony, wyraźna rombowy; tłusty żółtozielony, ziarnisty, zielonoczarny, zbity czerwony Aksynit 212 6,5-7 szklisty brunatny, wyraźna; trójskośny; lśniącobrunatny, muszlowy zbity, fioletowy. gruboskorupowy, rozowy łodygowaty 281 Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą Nazwa Strona Twar ¦ Połysk Barwa Rysa Lupliwosc: Układ krystalo- Minerały dosc przelam graficzny; postać podobne kryształów Trydymit 112 6,5-7 szklisty bezbarwny, zła heksagonalny; białawy, tabliczkowy, szary łuseczkowy, bliźniaki, trojaki Kwarc 106 7 szklisty przezroczysty, brak; trygonalny; fenakit, Chalcedon biały, brunatny, muszlowy gruboziarnisty, cordieryt, Agat czarny, fioletowy, drobnoziarnisty, beryl, różowy, żółty masywny, topaz, upakowany apatyt, nefelin Granat 198 6,5-7 szklisty czerwony, brak; mu- regularny; tłusty, brunatny, żółty, szlowy, za- zakrąglone kryształy żywiczny zielonka wożółty, dziorowaty szmaragdowo- zielony, czarny Boracyt 150 7 szklisty, bezbarwny, brak; rombowy; diamen- zielonkawy, muszlowy pseudoregularny, towy niebieskawy, włóknisty, żółtawy, ziarnisty, czerwonawy, gruzełkowy brunatnoczarny Turmalin 220 6,5-7 szklisty, czarnobrunatny, brak; trygonalny; hornble- tłusty różowy, muszlowy, kolumnowy, nda. zielony, nierówny, igiełkowy, epidot, niebieski, zadzioro- sferolityczny ilvait bezbarwny, waty niebieski o bu- dowie pasowej Staurolit 206 7-7,5 szklisty, czerwonobrunatny; wyraźna; jednoskośny; tłusty czarnobrunatny, muszlowy, pseudorombowy, czarny nierówny, kolumnowy, zadzioro- zbliźniaczenia waty Andaluzyt 204 6-7,5 szklisty czerwonawy, wyraźna; rombowy; żółtawy, nierówny, kolumnowy, biały, białoszary kruchy igiełkowy, promienisty 282 Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą Nazwa Strona Twar- Połysk Barwa Rysa Upliwość; Układ krystalo- Minerały dość przełam graficzny; postać podobne kryształów Cyrkon 202 4-7 szklisty, żółty, brak; tetragonalny; granat, diamen- zółtoczerwony, muszlowy kolumnowy, wezuwian, towy, brunatnoczerwony, piramidalny, kasyteryt tłusty żółtozielony, ziarnisty, bezbarwny graniasty Beryl 218 7,5 szklisty białoszary, wyraźna; heksagonalny; apatyt, żółty, muszlowy, słupkowy, korund, zielony, nierówny kolumnowy, chryzo- niebieski łodygowaty beryl, topaz Spinel 96 8 szklisty czerwony, brak; regularny, korund różowy, muszlowy zbliźniaczenia niebieski, zielony, żółtopomarańczowy, fioletowy Topaz 208 8 perłowy, bezbarwny, doskonała rombowy; fenakit, szklisty żółty, muszlowy kolumnowy, kwarc jasnoniebieski, promienisty, niebieski, łodygowaty, różowy, zbity brunatny Korund 102 9 szklisty szary, brak; trygonalny; żółtawy, muszlowy kolumnowy, zielonkawy, zadzioro- tabliczkowy, czerwonawy, waty ziarnisty niebieskawy, pomarańczowy 283 Wykaz źródeł okazów minerałów Liczby oznaczają stronę książki I = lewe, p = prawe, ś = środkowe, g = górne, d = dolne, n r=n-ty rząd Instytuty i muzea Instytut Mineralogii, Universitat Aachen: 51 l.d., 111 p.g., 137 p.g., 137 d. Instytut Mineralogii, Tech- nische Universitat, Berlin: 37 l.d., 43 l.d., 50 l.g., 67 d., 117 l.g., 123 d., 145 g., 175 p.g., 179 l.d., 187 l.g., 241 g„ 243 g. Deutsches Bergbaumuseum, Bochum: 191 l.g. Instytut Mineralogii, Ruhr Univer- sitat, Bochum: 16 pi., 23 l.g., 23 ś.g., 37 l.g., 39 g., 43 p.g., 61 p.g., 63 g., 81 p.g., 83 d., 91 l.g., 97 d., 101 g., 101 p.d., 103 p.g., 115 l.d., 119 l.g., 121 d., 135 d„ 149 l.g., 149 p.g., 155 g„ 171 l.g., 171 p.g., 171 l.d., 171 p.d., 197 d„ 209 d„ 115 g, 215 p.d., 217 p.g., 223 p.g., 223 l.d., 225 p.d., 227 l.d., 227 p.d., 229 d, 231 d„ 233 g„ 233 l.d., 237 l.g., 241 p.d., 249 p.g., 251 l.g., 253 p.g. Instytut Mineralogii, Univer- sitat Bonn: 12 l.g, 19 p.g., 23 p.d, 31 d, 43 p.d, 49 d, 57 d, 61 l.g, 67 d, 71 p.d, 75 l.g, 77 d, 109 p.g. 125 d, 137 l.g, 139 l.g, 147 p.d, 173 p.g, 193 d, 205 d, 245 l.g. Instytut Mineralogii, Technische Hochschule Darmstadt: 211 l.d. Naturkundemu- seum, Dortmund: 41, 47 d, 123 l.g, 147 l.d, 157 p.g, 167 d, 195 Instytut Mineralogii, Universitat Giessen: 29,67 l.g, 73 l.g, 175 l.g. Instytut Minera- logii, Universitat Hamburg: 35 p.g, 45 p.g, 51 g, 69 d, 71 g, 85,93 d, 111 d, 119 d, 127,185 d, 203 l.d, 249 p.d. Instytut Mineralogii, Universitat Hei- delberg: 12 p.g, 61 l.d, 91 p.d, 107 l.d, 117 p.d, 129 d, 145 d, 149 l.d, 153 l.g, 167 g, 173 p.g, 205 l.g, 205 p.g, 217 l.g, 229 p.g, 235 l.g, 237 d, 239 l.d, 241 l.d, 243 d, 249 l.d. Muzeum Mineralogicz- ne, Kopenhaga: 11 p.ś, 213r.l, 25 p.d, 79 d, 91 g, 105 d, 107 p.d, 115 l.g, 133 p.d, 139 d, 163 g, 169,181 l.d, 201 l.g, 203 l.d, 207 p.g, 211 p.g, 213 d, 215 l.d, 221 d, 223 p.d, 227 g, 231 g, 239 p.d, 247 d, 251 d, 253 d. Instytut Mineralogii, Univer- sitat Munster: 31 l.g, 161 l.g, 179 g, 235 l.d. Ecole des Mines, Paryż: 11 p.d, 15 p.g, 18 p.g, 18 p.d, 21 p.g, 212r.p, 39 d, 59 g, 97 l.g, 139 p.g, 155 d, 159 l.d, 161 p.d, 181 p.d, 183 p.g, 183 d, 191 d, 199 d, 207 p.d, 211 l.d, Naturhistorisches Museum, Wiedeń: 47 g„ 95,99 d, 103 d, 109 d, 143 l.d, 177 p.d, 197 g, 199 g, 201 d, 207 l.d, 209 g, 211 l.g, 219 l.g, 221 l.g, 221 p.g, 235 p.g, 239 g. Kolekcje prywatne F.J. Barlow, Appleton/USA: 11 Ig, W. Bartelke, Wiesbaden: 11 l.ś, G. Becker, Idar Oberstein: 23 ś.d, 111 l.g. H.G. Berthold, Recklinghausen: 161 l.d. R. Bodę, Bochum: 35 l.g, 45 l.d, 57 p.g, 87 p.g, 105 p.g, 125 g, 143 g, 151 l.g, 151 l.d, 165 p.d, 193,203 l.g, 225 l.d. H. Bolland, Wermelskir- chen: 35 l.d, 53 d, 77 p.g, 79 l.g, 81 l.g, 93 l.g, 229 l.g. Dr R. Dietrich, Wiesbaden: 121 l.g, 121 p.g, 151 p.g, 151 p.d, 173 l.d, 181 l.g, 235 p.d, S. Flach, Damme: 31 p.g, 73 p.g, 195 p.g, 219 p.g. Dr M. Frangipane, Bochum: 19 p.d. Dr G. Gebhard, Oberwehnrat: 15 l.g, 18 l.d, 19 l.d, 21 l.d, 33 l.g, 33 d, 35 p.d, 37 p.d, 43 l.g, 45 p.d, 53 l.g, 53 p.g, 55 p.g, 57 l.g, 61 p.d, 63 d, 67 p.g, 73 d, 75 p.g, 75 d, 91 l.d, 99 g, 113 g„ 129 p.g, 133 g„ 143 p.d, 159 p.d, 177 l.g, 179 p.d, 183 l.g, 189 l.d, 189 p.d, 225 g, 245 p.g. W. Grieger, Thiersheim: 173 l.g, K.M. Graef, Biebertal: 189 p.g. Dr U. Habermalz, Heuchelheim: 21 p.d, 69 g, 81 d, 119 p.g, R. Haus, Biebertal: 141 d. W. Henkel, Mann- heim: 71 l.d, 191 p.g, H. Hochrein, Bochum: 129 l.g, 135 l.g, W. Hofmann, Naunheim: 23 l.ś, 157 d. W. Kahn. Bayersoien: 23 ś.ś, F. Klein, Idar Ober- stein: 17 p.g. Dr H. Kuhlke, Essen: 213r.p, 23 l.d, 103 l.g. Dr G. Lamprecht, Stuttgart: 59 d. Dr J. Magnusen, Kettwig: 23 p.ś, 65 l.g. Dr O. Meden- bach, Witten: 14 p.g, 19 l.g, 21 l.g, 21 2r.l, 23 p.g, 24 l.g, 24 p.g, 25 l.d, 33 p.d, 37 p.g, 45 l.g, 49 g, 51 p.d, 65 p.g, 83 g, 87 d, 89,97 p.g, 107 g, 115 p.g, 115 p.d, 123 p.g, 133 l.d, 135 p.g, 141 l.g, 157 l.g, 163 d, 175 d, 177 p.g, 177 l.d, 181 p.g, 185 g, 187 p.g, 189 l.g, R. Meli, Kassel: 141 p.g, 147 p.d, A. Miisse, Allenbach-Hilchenbach: 55 d, 131, H. Rinn, Braunfels: 11 l.d, J. Runkel, Bochum: 117 p.g, 161 p.g, 219 d, H. Ruppe, Neustadt/W.: 11 p.g, A. Schulz, Schwicheldt: 253 l.g. Dr K. Springer, Heidelberg: 117 l.d, 147 l.g, 223 l.g, G. Schweisfurth, Niederschelden: 79 p.g, 101 l.d, 159 p.g, 165 l.g, 251 p.g, B. Ternes, Mayen: 105 l.g, 149 p.d, 165 l.d, 203 p.g, 213 g, 245 p.d, 247 l.g, 247 p.g, 249 l.g, H, Tirler, Wanne-Eickel: 207 l.g, H. Wachsen, Norymberga: 113 d, H. Wahl, Atzbach: 109 l.g, 245 l.d, H. Weber, Wetzlar: 187 l.d, 187 p.d, Prof. dr H. Wilk, Taunusstein: 16 p.g, 93 g. 284 Autorzy zdjęć s. = strona, zdjęcia: g. = górne, d. = dolne, I. = lewe, p. = prawe Rainer Bodę, Bochum s. 31 g.p, s. 31 g.l, s. 35 gi, s. 35 d.l, s. 43 d.p, c. 45 d.l, s. 53 d, s. 57 g.p, s. 61 g.l, s. 71 d.p, s. 73 g.p, s. 75 g.l, s. 77 g.p, s. 77 g.l, s. 79 g.p, s. 79 g.l, s. 81 g.l, s. 87 g.p s. 101 d.l, s. 105 g.p, s. 105 g.l, s. 117 g.p s. 125 g, s. 141 g.p, s. 143 g, s. 147 g.p s. 147 d.p, s. 149 d.p, s. 151 g.p, s. 151 g.l s. 151 d.l, s. 159 g.p, s. 161 g.p, s. 161 g.l s. 161 d.l, s. 165 g.p, s. 165 d.l, s. 173 g.l, s. 179 g„ s. 191 g.p, s. 193 g.l, s. 203 g.p s. 219 g.p, s. 219 d, s. 233 d.p, s. 235 d.l, s. 245 g.p, s. 247 g.l. s. 253 g.l. s. 165 g.l, s. 165 d.p s. 173 d.p, s. 173 d.l s. 191 g.l, s. 193 g.p „ s. 203 g.l, s. 213 g s. 225 d.l, s. 229 g.l s. 237 g.p, s. 245 d.p , s. 249 g.l,- s. 251 g.l Wszystkie inne zdjęcia: Olaf Medenbach, Bochum Wykaz źródeł okazów minerałów znajduje się na str. 284 Autorzy dziękują muzeom i osobom prywatnym, które pomagały w ich pracy. Część rysunków kryształów została przygotowana na podstawie „Klockmanns Lehrbuch der Mineralogie" dzięki życzliwej zgodzie prof. dra Hugona Strunza. Wszystkie zdjęcia autorstwa dra Olafa Medenbacha zostały wykonane aparatem LEITZ-ARISTOPHOT. 285 Wykaz minerałów Bixbit 94, 218 Diopsyd 200, 224 Hematyt 23, 94, 98, 102, 104, Bizmut rodzimy 36, 74, 202 Diopsyd chromowy 224 112, 128, 130 Blenda cynkowa 46 Dolomit 72, 86, 116, 136, 138, Hessonit 200 Blenda rubinowa 46 146,152 Heulandyt 228, 246 Achroit 220 Blenda smolista 120 Dravit 220 Hiacynt 202 Adamit 172 Blenda skorupowa 46 Dyskrazyt 42 Hialit 112 Adular 116, 240, 242 Btyszcz antymonu 62 Dysten 204, 206 Hipersten 224 Agardyt190 Błyszcz miedzi 42 Hornblenda 108, 112, 194, Agat 110,146 Btyszcz molibdenu 70 Elbait 220 214, 226, 234 Agat mszysty 110 Btyszcz srebra 44 Elektrum 30 Hubneryt 118 Akantyt 44 Boracyt 150 Eleolit 236 Humit206 Akermanit 212 Bornit 42, 58 Eleonoryt 186 Hureaulit 178 Akmit 224 Boulangeryt 80 Ellestadyt 174 Hydrocynkit 148 Aksynit 212 Bournonit 54, 76, 78 Endellion 78 Hydrofan 112 Akwamaryna 26, 218 Brenkit 148 Enstatyt 224 Hydrogrossular 198, 200 Aktynolit 226 Britholit 174 Epidot 214 Alabaster 162 Bronzyt 224 Erytryn 14, 66, 74,184 llmenit 98,104 MM 118,242 Brookit 104,118 Ettringit 164, 210 llvait 222 Almandyn 198 Brucyt 120 Eulytyn 202 Indigolit 220 Amalgamat 34 Buergeryt 220 Inesyt 228 Amazonit 240 Bytownit 242 Fajalit 112. 182, 196 Iskrzyk 64 Ametyst 108, 250 Bursztyn 252 Farmakolit 184,186 lvaaryt 200 Amiant 226 Ferberyt 118 Amfibol 224, 226 Cabreryt 184 Ferrosilit 224 Jadeit 224 Analcym 142, 230, 236 Cacoxenit (kakoksen) 186 Flogopit 232 Jargon 202 Anataz116, 118 Calderyt 198 Fluoryt 20, 22, 24, 25, 32, 84, Jaspis 110 Andaluzyt 27, 202, 204 Calilornit 216 92, 94, 132, 192, 208 Jelfersonit 224 Andezyn 242 Caledonit 158 Forsteryt 196 Jordanit 80 Andoryt 78 Celestyn 144,154 Fosgenit 148 Andradyt 198, 200 Cerusyt 32,144,158 Freibergit 50 Kakoksen (cacoxenit) 186 Anglezyt 144,158 Chabazyt 250 Freieslebenit 76 Kalcyt 9, 13, 15, 20, 24, 32, Anhydryt 86,132,154,162 Chalcedon 110, 172, 174,180 42, 44, 62, 72, 86, 124, Ankeryt 138 Chalkantyt 160 Galena 24, 30, 32, 44, 46, 54, 126, 128, 136, 138, 140, Annabergit 14, 56, 74,184 Chalkolyllit 188 62, 72, 74, 78, 130, 136, 142, 162, 200, 222, 230, Anortyt 214, 242 Chalkopiryt 30, 40, 42, 48, 50, 144, 148, 158, 164, 166 234, 259 Antofyllit 226 58, 64, 66, 78, 96 Gaylussyt 150 Kamień arbuzowy 220 Antozonit 92 Chalkozyn 34, 42, 58,146 Gehlenit212 Kamień księżycowy 240 Antymonit 62, 82, 100 Chalkotrichit 96 Gips 20, 86, 132, 154,162 Kamień z Ejlat 216 Anyolit 214 Chiastolit 204 Gismondyt 248 Kammereryt 120, 234 Apatyt 14, 20, 22, 26, 168,174 Chloantyt 44, 70, 74, 184 Glaukodot 70 Kampylit 176 Apofyllit 210, 230, 234 Chlorytu grupa 234 Glaukolan 226 Kaprubin 198 Aragonit 15, 140 Chromi! 26, 100, 200, 234 Glaukonit 232 Karneol 110 Argentopiryt 44 Chryzokola 172, 216 Gmelinit 250 Kasyteryt 24, 25, 27, 94, 114, Argentyt 32, 44, 72, 74 Chryzolit 196 Goethyt 23,122, 124 208, 218 Arkansyt 118 Chryzopraz 110, 228 Goldmanit 198 Kermesyt 60,62,100 Arsen rodzimy 36, 42 Cleiofan 46 Gonnardyt 246 Klinoclllor 234 Arsenopiryt 30, 70, 74, 114 Clintonit 232 Goshenit218 Knorringit 198 Artinit 126,150 Colemanit 150 Goyazyt 160,172 Kobaltyn 44, 66, 74,184 Augit 112, 224, 226, 234 Columbit 118, 218 Grochowiec 140 Konichalcyt 178 Aurichalcyt 148 Covellin (kowelin) 58 Grafit 17, 24, 29, 38 Korund 20, 23, 94,102. 204 Aurypigment 62. 82, 190 Cyanit 27, 202 204 Granat 27,198, 206, 214 Kowelin (covellin) 42, 58 AutuniMM, 192 Cyanotrichit 160 Greenockit 52 Krokidolit 108, 226 Aventuryn 242 Cynober 25, 34, 52, 62 Grossular 198 Krokoit 164 Azbest 226 Cypryn 216 Groutyt 124,142 Kryolit 84, 90 Azuryt 96,146, 188,190,216 Cyrkon 202 Kryształ górski 8,106,108,116 Cytryn 108 Halit 24, 84, 86, 88, 162 Ksantofyllit 232 Baryt 32, 62, 132, 142, 144, Czerwona szklana głowa 102 Haueryt 66 Ksenotym 170 152, 154,156, 180 Hausmannit94,100 Kupryt 34, 96, 146, 172, 188, Beraunit 186 Demantoid 200 Hauyn 244 190, 216 Beryl 16, 23, 26,174, 208, 218 Desmin 248 Hedenbergit 224 Kutnahoryt 142 Beudantyt 160 Diallag 224, 226 Heliodor 218 Kwarc 9, 20, 24, 25, 26, 32, 62, Bietowit 174 Diament 15,17, 20, 24, 29,108 Heliotrop 110 72,78,106,112,130,132, Biotyt 214, 232, 234 Diaspor 94, 120, 124 Helvin 238 172, 174, 180, 190, 202, 286 208, 216, 218, 250 Kwarc dymny 108, 250 Kwarc mleczny 108 Kwarc niebieski 108 Kwarc różowy 26, 108 Kwarc żelazisty 108 Kwiat antymonowy 62,100 Kwiat kobaltowy 66, 184 Kwiat niklowy 184 Kwiat żelaza 140 Labrador 242 Landsbergit 30, 34 Langbanit 206 Laubmannit 172 Laumontyt 246, 248 Lawrowit 224 Lepidokrokit 122 Lepidolit 218, 232 Leucyt 236, 238 Leukogranat 200 Leukoszafir 102 Libethenit 170 Liddicoatyt 220 Lievryt 222 Limonit 64, 96, 98, 128, 134, 172, 178, 188, 216 Linaryt 158, 160 Linneit 60 Liroconit 188 Ludlamit 180 Łyszczyki 9, 24, 233 Magnetyt 23, 26, 98, 100, 206, 234 Magnezyt 134,138 Malachit 96, 146, 172, 188, 190, 216 Manganit 124 Mangano-kalcyt 136 Margaryt 232 Marialit 238 p. Markasyt 48, 58, 64, 68, 130 Marmatyt 46 Matlockit 90 Maucheryt 44 Mejonit 238 p. Melanit 200 Melilit 212 Mellit 252 Metastibnit 62 Miargyryt 56 Miedź rodzima 34, 130, 146, 190, 228 Mika 194, 232 Mikroklin 240 Miksyt 190 Milaryt 222 Milleryt 48. 58 Mimetesyt 14,176, 178 Mispikiel 70 Molibdenit 70 Monacyt 27,170 Morganit 218 Morion 108 Mullit 202 Murzyńska głowa 220 Muskowit208, 218, 232 Nagyagit 60 Nasturan 120 Natrolit 188, 230, 244, 246 Nelelin 25.174, 236 Nefryt 226 Nikielin 56, 184 Niobit 118 Nosean 244 Ochra antymonowa 62 Oligoklaz 242 Oligonit 136 Olivenit 170 Oliwin 25,26, 98,174,196, 228 Onyks 110 Opal 112 Opal drzewny 112 Opal mleczny 112 Opal ognisty 112 Opal szklisty 112 Opal szlachetny 112 Ortoklaz 20, 24, 174, 240 Osumilit 222 Pachnolit 90 Padparadża 102 Paragonit 232 Pektolit 222 Pennin 234 Perowskit 104 Phakolit 250 Phillipsyt 250 Pirargyrit 72, 74 Piromorfit 176 Piroksen 26, 214. 224,226, 234 Piroluzyt 94,116,124,130 Piromorfit 14,176, 178 Pirop 198 Pirosmalit 234 Pirostilpnit 74 Pirotyn 30, 48, 56, 66, 68, 182 Piryt 30, 48, 58, 62, 64, 68, 72, 130, 142, 162, 182, 246 Piryt magnetyczny 56 Pistacyt 214 Plagioklaz 214, 242 Plagionit 78 Polianit 116 Polibazyt 54, 74 Prazem 110 Prazolit 108 Prehnit 188, 210, 222, 228, 230, 236 Proustyt 32, 44, 52, 54, 72 Pseudobrookit 104 Pseudomalachit 172 Realgar 62, 82 Rodochrosyt 60.116,136, 138, 206 Rodonit 116, 228 Richteryt 226 Riebeckit 226 Rtęć rodzima 34 Rubellit 220 Rubin 23, 102, 108 Rutyl 102. 104. 108,114, 116 Saffloryt 70, 74 Sanidyn 112, 240 Sarder 110 Scheelit 114, 118, 144, 152, 166 Schórl 220 Siarka rodzima 38 Selenit 162 Seligmannit 76 Semseyit 80 Serpieryt 160 Sfaleryt 24, 30, 46, 48, 50, 52, 54, 62, 76, 80, 136 Sfen 210 Skaleń 9, 26, 214, 218 Skaleń aventurynowy 242 Skaleń potasowy 240 Skapolit 200. 214. 238 Skiagit 198 Skóra górska 226 Skutlerudyt 70, 74,184 Smaltyn 74 Smithsonit 136, 138, 160 Sokole oko 108 Sól kamienna 86 Spessartyn 198 Spinel 94, 96 Spodumen 218, 224 Srebro rodzime 32, 72, 74, 76 Starlit 202 Staurolit 27, 206 Steatyt 230 Stephanit 32, 74, 76 Stibnit 62, 78 Stilbit 228, 230, 248 Stoizyt 164 Strengit 180 Strontianit 142 Strunzyt 186 Struvit 180 Syderyt 78, 116, 126,134, 138, 182 Syderonatryt 164 Sylvanit 60 Syiwin B6, 88 Szafir 102, 108 Szmaragd 23, 108, 218 Szmaragdyt 226 Szorlomit 200 Talk 20, 230 Tantali! 118, 218 Tanzanit 214 Tennantyt 50 Tetraedryt 30, 48, 50, 54, 76, 78,146 Thaumasyt 210 Thomsonit 164, 228, 246 Thulit 214 Topaz 20, 25, 26, 94, 104, 202, 208. 218 Topazolit200 Torbernit 190.192 Tremolit 226 Troilit 56 Trógeryt 192 Trydymit 106,112 Tsavoryt 200 Turecka głowa 220 Turkus kostny 182 Turmalin 26, 208, 212, 214, 218, 220 Tygrysie oko 108 Tytanit 98,118, 210 Ullmannit 66 Uraninit 32,120,192,210 Uranofan 210 Uvit220 Uwarowit 198, 200, 234 Valentinit 62,100 Vanadynit (wanadynit) 178 Verdelit 220 Violan 224 Wanadynit (vanadynit) 14,178 Waryscyt180, 216 Wa»ellit 188, 228 Wezuwian 27, 200, 216 Whewellit 252 Wilkeit 174 Witheryt 142 Wiwianil 14, 180,182 Wolframit 25, 94, 114, 116, 152, 166 Wulfenil 166 Wurtzyt 46, 52 Xantyt 216 Zeolity 32, 222, 228, 236, 244, 246, 250 Zeuneryt 192 Zinnwaldyt 208, 232 Złoto rodzime 30, 48, 60, 62 Złoty beryl 218 Zoizyt 214 Żelazo rodzime 36 287 LEKSYKON PRZYRODNICZY to seria książek bogato ilustrowanych kolorowymi fotografiami i rysunkami. Każdy z tomików poświęcony jest grupie roślin, zwierząt lub okazów przyrody nieożywionej, reprezentowanej przez kilkaset gatunków. Seria obejmuje następujące tytuły: KI Drzewa KI Grzyby 1X1 Ptaki lądowe KI Minerały KI Ssaki KI Ptaki wodne n Motyle ? Zioła i owoce leśne n Ryby morskie n Skamieniałości n Gady i płazy n Ryby słodkowodne n Owady n Gwiazdy n Tereny wilgotne n Trawy n Życie i przeżycie Kolorowy, wyczerpujący, podręczny leksykon dla mitośników przyrody ¦ Szczegółowe opisy gatunków europejskich ptaków wodnych ¦ Kolorowe fotografie okazów wszystkich omawianych gatunków ¦ Rysunki ułatwiające rozpoznawanie ptaków ¦ Zwięzły wykład o budowie, zachowaniu, systematyce i środowiskach życia ptaków ¦ Wykaz polskich i łacińskich nazw gatunków Opisy 156 gatunków ptaków, 308 kolorowych fotografii, 236 rysunków ISBN 83-7129-937-0 Nr 1324