LEKSYKON CHORÓB WIEKU DZIECIĘCEGO J Birgit Brand-Horsting LEKSYKON CHORÓB WIEKU DZIECIĘCEGO objawy leczenie pierwsza pomoc Z niemieckiego przełożyła lek. med. Maria Kaczorowska KK KLUB DU CIEBIE Tytuł oryginału: LEXIKON KINDERKRANKHEITEN Redaktor prowadzący: Renata Duczyńska-Surmacz Projekt okładki: Agnieszka Skriabin Zdjęcia na okładce: Bohdan M. Ruciński Zdjęcia w książce: Imagesource ss. 6, 10, 28, 30, Brand-Hórsting, Birgit - pozostałe Redakq'a: Natalia Wiśniewska Korekta: Jadwiga Kosmulska Copyright © 2004 by Rowohlt Verlag GmbH Copyright © for the Polish translation by Bauer-Weltbild Media Sp. z o.o., Sp. K., Warszawa 2005 Bauer-Weltbild Media Sp. z o.o., Sp. K. Klub dla Ciebie Warszawa 2005 www.kdc.pl Pięćset trzydziesta siódma publikacja Klubu dla Ciebie ISBN 978-83-7404-274-1 Skład i łamanie: Laguna Druk i oprawa: Zakład Poligraficzno-Wydawniczy POZKAL ul. Cegielna 10/12 88-104 Inowrocław Warn dedykuję tę książkę: Kalie, Rick i Robun Spis treści WPROWADZENIE Wstęp..................................... 13 Co dla dziecka oznacza zdrowie i choroba?............... 14 Dziecko w szpitalu............................. 17 Kiedy dziecko musi brać leki....................... 22 CHOROBY OD A DO Z Alergie.................................... 31 Choroby dróg oddechowych........................ 36 Astma oskrzelowa............................ 36 Katar (nieżyt nosa)............................ 37 Pseudokrup................................ 38 Zapalenie nagłośni............................ 38 Zapalenie oskrzeli............................ 40 Zapalenie oskrzeli obturacyjne..................... 41 Zapalenie płuc.............................. 43 Choroby gardła, nosa i uszu........................ 44 Zapalenie migdałków (angina)..................... 44 Zapalenie ucha środkowego....................... 45 Powiększenie migdałka gardłowego................... 46 Choroby narządu ruchu.......................... 48 Stopy końsko-szpotawe......................... 48 Wrodzona dysplazja stawu biodrowego................ 49 Złamania kości i opatrunki gipsowe.................. 50 Choroby nerek, dróg moczowych, narządów płciowych......... 53 Skręt jądra................................ 53 Stulejka.................................. 54 Wnętrostwo................................ 55 Zakażenie dróg moczowych....................... 55 Zapalenie napletka i prącia....................... 56 Zapalenie pochwy............................ 57 Choroby oczu................................ 59 Zapalenie spojówek........................... 59 Choroby skóry................................ 61 Atopowe zapalenie skóry........................ 61 Wyprzenie................................. 66 Zakażenia grzybicze jamy ustnej (pleśniawki) i rejonu pieluszkowego............................. 68 Choroby serca i układu krążenia..................... 69 Hipotonia (Niedociśnienie tętnicze).................. 69 Nadciśnienie tętnicze........................... 70 Niewydolność serca............................ 73 Choroby układu nerwowego........................ 74 Drgawki czynnościowe.......................... 74 Drgawki gorączkowe........................... 75 Padaczka (epilepsja)........................... 76 Uraz czaszkowo-mózgowy/wstrząśnienie mózgu............ 78 Choroby układu pokarmowego...................... 79 Biegunka ................................. 79 Choroba Crohna............................. 82 Choroba trzewna (celiakia)....................... 84 Przepuklina pachwinowa......................... 85 Robaczyce................................. 86 Wrzodziejące zapalenie jelita grubego................. 86 Wymioty.................................. 87 Wzdęcia („kolka niemowlęca")..................... 88 Zapalenie wyrostka robaczkowego................... 92 Zaparcia.................................. 93 Zwężenie odźwiernika.......................... 96 Choroby zakaźne .............................. 98 Co to jest zakażenie?........................... 98 Borelioza z Lyme............................. 99 Choroby zakaźne, którym można zapobiegać za pomocą szczepień ochronnych............................... 101 Gorączka trzydniowa........................... 101 8 Mononukleoza zakaźna......................... 110 Ospa wietrzna............................... 111 Opryszczkowe zapalenie jamy ustnej.................. 112 Płonica................................... 114 Robaczyce................................. 115 Rumień zakaźny............................. 118 Kleszczowe zapalenie mózgu...................... 119 Wszawica................................. 120 Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych................ 122 Gorączka................................... 124 Pierwsza pomoc............................... 132 Duszność ................................. 132 Oparzenia chemiczne.......................... 136 Oparzenia termiczne........................... 138 Rany.................................... 139 Reanimacja................................ 141 Wstrząs .................................. 141 Zatrucia.................................. 143 Zęby ..................................... 147 Zapobieganie chorobom zębów..................... 147 Ząbkowanie................................ 152 Indeks......................................155 O autorce....................................159 Wprowadzenie Wstęp Chore dziecko ma zawsze chorych rodziców! To zdanie bardzo dobrze pasuje do sytuacji rodziców, których dziecko jest chore. Nawet niegroźna choroba martwi. Patrzeć, jak własne dziecko ma bóle i cierpi, jest dla rodziców trudne do zniesienia. W czasie mojej długoletniej pracy zawodowej niejednokrotnie powtarzałam rodzicom: „Najgorsza jest bezradność i to, że człowiek nie może w żaden sposób pomóc". Celem tej książki jest zredukowanie tej bezradności do minimum. Książka objaśnia w zrozumiały sposób najczęstsze choroby dzieci, opisuje objawy, na podstawie których można je rozpoznać. Ponadto przytacza sposoby, które mogą pomóc złagodzić dolegliwości chorobowe. Wszystkie przedstawione metody są uznane w pielęgnacji i opiece nad chorymi dziećmi. Wspomagają one terapię zaleconą przez lekarza. Dzięki nim rodzice mogą brać aktywny udział w leczeniu i przyczyniać się do powrotu dziecka do zdrowia. W tym miejscu chcę jednak podkreślić, że książka ta nie może zastąpić wizyty u lekarza. Nie próbujmy leczenia na własną rękę! Możemy przez to bardziej zaszkodzić dziecku, niż mu pomóc. Mam nadzieję, że oddaję w Państwa ręce cenny poradnik. Jednocześnie życzę wszystkim czytelnikom i ich dzieciom dużo zdrowia, tak by nie musieli Państwo zbyt często sięgać po tę książkę. Birgit Brand-Hórsting 13 Co dla dziecka oznacza zdrowie i choroba? Oba te pojęcia, zdrowie i choroba, nie mogą być traktowane jak klasyczne przeciwieństwa, ponieważ przejście z jednego stanu w drugi jest płynne. ZDROWIE CHOROBA Nie ma ogólnie przyjętej definicji; wiele różnych czynników wpływa na nasze subiektywne poczucie zdrowia. • Nasze subiektywne odczucia: są ludzie, którzy nawet nieznacznie podwyższoną temperaturę ciała (38-38,5°C) znoszą bardzo źle i mają poczucie ciężkiej choroby, inni natomiast mogą być we względnie dobrej formie, mając wysoką gorączkę (40°C). • Aspekty religijne i kulturowe: choroba może być postrzegana jako kara za określone zachowania, za prowadzenie niemoralnego trybu życia i przez co przybiera charakter czegoś nieuchronnego. • Badania medyczne: jeszcze przed 50 laty choroby takie, jak płonica (szkarlatyna), porażenie dziecięce lub tężec, wzbudzały strach, 14 ponieważ często przebiegały bardzo ciężko, a nawet prowadziły do zgonu. Obecnie przestały już budzić lęk, ponieważ dzięki skutecznym szczepionkom choroby te prawie wcale już nie występują lub łatwo poddają się leczeniu. Za to boimy się teraz innych chorób, takich jak AIDS, alergie czy rak. • Standard życia: warunki zewnętrzne, w których żyje człowiek, kształtują jego rozumienie zdrowia i choroby. Schorzenia, które jeszcze w wielu krajach na świecie oznaczają pewną śmierć lub kalectwo (np. tężec, porażenie dziecięce) w Polsce nie występują już wcale, ponieważ od lat stosujemy na szeroką skalę szczepienia ochronne lub możemy je skutecznie leczyć, bez poważniejszych powikłań. Za to choroby cywilizacyjne szerzące się w społeczeństwie dobrobytu (np. alergie, choroby układu sercowo-naczyniowego, cukrzyca) odgrywają w krajach słabo rozwiniętych niewielką rolę. Nasze dzieci zapatrują się na chorobę zupełnie inaczej. Bycie chorym oznacza dla nich przede wszystkim różne ograniczenia: leżenie w łóżku, mało ruchu, zakazy w odniesieniu do jedzenia, a także czasami ból. Poza tym dziecko cierpi dlatego, że choroba ogranicza jego samodzielność. Niekiedy nie może zrobić samo tego, czego już się nauczyło i co dobrze opanowało. Czynniki, które wpływają na nasze pojmowanie zdrowia i choroby 15 Pewne trudności sprawia też fakt, że nie jest jeszcze w stanie zrozumieć, że choroba ma charakter przemijający. Szczególnie małe dzieci mają specyficzne poczucie czasu: nie istnieje dla nich wczoraj czy jutro, jest tylko tu i teraz. Dlatego nie może ich pocieszyć myśl, że wkrótce poczują się lepiej. W dziecięcym pojmowaniu choroby ważną rolę odgrywa też zdolność do rozumienia zależności i powiązań. Im mniejsze dziecko, tym mniej rozumie istotę choroby. Dla niemowlęcia najważniejsze są bóle i złe samopoczucie. Dziecko nie potrafi ocenić, gdzie tkwi przyczyna jego złego samopoczucia, co je wręcz obezwładnia i przytłacza. Małe i młodsze dzieci w wieku szkolnym miewają przeróżne wyobrażenia na temat znaczenia chorób, widzą w nich często karę za niegrzeczne czy nieodpowiednie zachowanie. Traktowanie choroby jako sprawiedliwej kary może jednak wpłynąć niekorzystnie na proces zdrowienia, gdyż powoduje utratę cennej energii. Zabiegi chirurgiczne mogą u dzieci wywoływać fantazje na temat ich okaleczenia czy zniekształcenia. Rozległość operacji nie ma tu dla dziecka żadnego znaczenia, ponieważ nie jest ono w stanie właściwie ocenić danego zabiegu. Poza tymi nieprzyjemnymi doświadczeniami u większości dzieci choroba jest źródłem pozytywnych zjawisk towarzyszących. Chore dziecko staje się ośrodkiem zainteresowania całej rodziny i ma przywileje, z których może korzystać wyłącznie w fazie choroby. Korzyści mogą być różnorakie: dostaje swoje ulubione dania, może spać w łóżku razem z rodzicami, może oglądać dłużej telewizję lub czasami dostaje małe prezenty na pocieszenie. Takie pozytywne aspekty choroby mogą stanowić dla zdrowego rodzeństwa tak wielką pokusę, że chciałoby też być chore. Nasz starszy syn musiał spędzić święta wielkanocne w szpitalu, ponieważ miał usuwane migdałki podniebienne; na pociechę dostał od zająca wielkanocnego duży prezent, zamek rycerski, jakiego na ogół nie daje się przy takiej okazji. Od tego czasu nasz młodszy syn chce też koniecznie położyć się do szpitala, ponieważ tam dostaje się zamek rycerski. Dziecko w szpitalu Czasami pobyt w szpitalu jest niezbędny. To miejsce jest dla dziecka pomieszczeniem z różnymi niezrozumiałymi procedurami i zabiegami. Ich sensu dziecko nie jest w stanie zrozumieć oraz napawają go lękiem. Oto kilka wypowiedzi dzieci na temat szpitala: „duży, ciemny, zimny pokój, w którym trzeba być samemu i w którym śmiesznie stuka (rentgen)". „Dużo pań i panów ubranych na biało". „Jest się często kłutym i to boli". „Dają jedzenie, które wcale nie smakuje". „Trzeba łykać obrzydliwe lekarstwa". „W nocy przychodzi pielęgniarka i nie daje spać". „Ma się bardzo silne bóle". „Ma się rurkę w żyle lub w głowie, przez którą lekarstwo płynie do krwi". „Jestem sam, bez mamy i taty". „Moje rodzeństwo może być w domu, z mamą i tatą". „Czasami ludzie w białym ubraniu mówią takie śmieszne rzeczy, których zupełnie nie rozumiem. Niektóre dzieci są bardzo, bardzo chore". Niektóre z tych wypowiedzi odpowiadają rzeczywistości i, niestety, nie można tego zmienić. Niektóre wrażenia można jednak zrelatywizo-wać, jeśli dziecku wszystko się dokładnie i przystępnie wyjaśni, w sposób odpowiedni do jego wieku. Małe dzieci cierpią głównie z powodu rozłąki z bliskimi. „Im młodsze dziecko, tym mniej potrafi zrozumieć zabiegi medyczne, a jego niepewność i lęk są większe. Dlatego: im mniejsze dziecko, tym bardziej potrzebuje obecności rodziców, która daje mu poczucie bezpieczeństwa, ochrony i bliskości. Gdyby ten w pełni uzasadniony postulat był konsekwentnie realizowany, na oddziały, zwłaszcza noworodkowe i niemowlęce, trzeba by 17 przyjmować wszystkich rodziców. Niestety, tak nie jest. Zwłaszcza co do młodszych dzieci często zakłada się, że radzą sobie one całkiem dobrze bez rodziców. A przecież wiadomo, że wczesne odłączenie dziecka od matki może wpłynąć niekorzystnie na rozwój więzi. Poza tym dla karmiącej matki odebranie jej dziecka stanowi przeszkodę właściwie nie do pokonania i prowadzi do zaniku pokarmu. Kiedy więc twoje maleńkie dziecko, noworodek lub niemowlę musi być hospitalizowane nalegaj, byś mogła być przy nim dzień i noc, a więc byś mogła być przyjęta razem z nim. Odnosi się to również do nieco starszych dzieci, w wieku przedszkolnym. Pobyt w szpitalu jednego z rodziców bardzo ułatwia sytuację. Obecnie istnieje wiele możliwości zakwaterowania rodziców w szpitalu (patrz tabela na str. 19). Każda z opisanych możliwości ma swoje wady i zalety. Optymalnie byłoby dla każdego dziecka wybierać indywidualnie najlepsze rozwiązanie, jednak w większości klinik nie jest to możliwe ze względów organizacyjnych i lokalowych. Pomimo wszystkich wad i trudności nie możemy się zniechęcać i powinniśmy jak najwięcej czasu spędzać ze swoim dzieckiem w szpitalu. Pokrywanie kosztów pobytu rodziców w szpitalu regulowane jest bardzo różnie. W przypadku wskazań medycznych koszty pokrywane są w całości przez Kasę Chorych, w pozostałych przypadkach musimy ponosić je choćby częściowo, płacić za zakwaterowanie i wyżywienie. Dowiedz się o to, najlepiej jeszcze przed przyjęciem do szpitala lub zaraz po przyjęciu, u swojego lekarza pediatry i w swojej Kasie Chorych. Aby pokazać Państwu, co znaczy dla wszystkich przyjęcie opiekuna do szpitala, przedstawiłam najpierw sytuację twojego dziecka, a następnie twoją własną. Potem, dla lepszego zrozumienia tego problemu, przedstawiłam pokrótce, co przyjęcie do szpitala jednego z rodziców oznacza dla personelu medycznego. Sytuacja dziecka Dziecko żyje w ścisłej symbiozie ze swoimi rodzicami, a zwłaszcza z matką. Im mniejsze dziecko, tym bardziej zależne od rodziców, tym większa jest jego potrzeba bliskości i konieczność realizacji poczucia 18 Możliwości zakwaterowania Wady i zalety Na oddziale istnieją specjalne sale dla matek z dziećmi, gdzie z reguły przebywa tylko jedno dziecko, z matką lub ojcem. Taka forma zakwaterowania jest najlepsza dla dzieci z ostrą chorobą o ciężkim przebiegu. Matka lub ojciec są przez całą dobę w bliskim kontakcie, więc istnieje przynajmniej teoretycznie możliwość niezakłóconego, intensywnego bycia razem. Wady polegają na tym, że rodzice szybko się izolują i czują osamotnieni, ponieważ nie mają prawie żadnego kontaktu z innymi rodzicami na oddziale; poza tym personel medyczny wykazuje skłonność do ograniczania kontaktów z dzieckiem i jego rodzicami do minimum. I Rodzice śpią na rozkładanych łóżkach w sali chorych. Na jednej sali jest więcej dzieci i w związku z tym też więcej matek lub ojców. Taka forma zakwaterowania zapewnia kontakt z innymi dziećmi i ich rodzicami. Może to pozytywnie wpływać na proces zdrowienia. Wadąjest niekiedy duża ciasnota i brak miejsca w pokoju, co może być dla wszystkich (dzieci, rodziców, a zwłaszcza dla personelu pielęgniarskiego) bardzo stresujące, szczególnie w nocy. Nocna zmiana musi niekiedy przechodzić przez leżanki rodziców, żeby dojść do łóżka dziecka. Wszyscy w pokoju mają często zaburzany rytm snu, co może wpływać niekorzystnie na samopoczucie i proces zdrowienia dzieci. I Rodzice są w dzień ze swoimi dziećmi, jednak noc spędzają w specjalnych apartamentach dla rodziców w bezpośrednim sąsiedztwie kliniki i są tam zawsze dostępni. To rozwiązanie jest szczególnie korzystne dla pacjentów przebywających długo w szpitalu i starszych dzieci. Ponieważ rodzice wieczorem opuszczają oddział, zarówno oni, jak i ich dzieci mają możliwość wycofania się i posiadania choć chwili dla siebie. Może to mieć szczególnie dobroczynne działanie w przypadku bardzo obciążającego fizycznie i/lub psychicznie stosunku rodzice-dziecko. 19 bezpieczeństwa. Rodzice symbolizują troskę o komfort fizyczny i chronią przed nieznanym, przed nową sytuacją budzącą lęk. Kiedy twoje dziecko zachoruje, zwiększa się jego potrzeba ochrony i poczucia bezpieczeństwa. Potrzebuje cię, żeby wytrzymać ból, pokonać lęk, znieść rozłąkę z rodziną. Nikt nie może mu dać tyle ufności i pociechy co rodzic. Sytuacja rodziców Rodzice chorego dziecka sami są też przez to chorzy. Boją się i martwią o swoje dziecko. Jednocześnie wielu rodziców robi sobie wyrzuty i obarcza się winą za chorobę dziecka. Zapewne na początku będzie ci trudno odnaleźć się w szpitalu. Rozkład zajęć szpitalnych i plan dnia są nieznane, nie masz na nie wpływu. Powoduje to wystąpienie napięcia, które dodatkowo zwiększa twoją niepewność. W zespole pomocników musisz dopiero zdefiniować swoją rolę rodzica. Nie jesteś już sama odpowiedzialna za swoje dziecko i musisz przyjąć do wiadomości, że część twoich zadań będzie przejęta przez innych. Im cięższa choroba dziecka, tym mniejsze jest pole do działania dla rodzica. Może to spowodować, że w szpitalu będziesz się czuła zupełnie bezradna i niepotrzebna. Nie trać jednak wiary we własne siły i pamiętaj, że to właśnie ty jesteś prawdziwym ekspertem do spraw twojego dziecka, gdyż nikt inny nie zna go tak dobrze jak ty, i to ty znasz wszystkie jego cechy szczególne i zwyczaje, i możesz przewidzieć i ocenić jego reakcje. Decyzja jednego z rodziców o pobycie wraz z dzieckiem w szpitalu może mieć niekiedy poważne konsekwencje dla rodziny. Być może musisz poprosić pracodawcę o urlop, jeśli wykorzystałaś już dni przysługujące ci na opiekę nad chorym dzieckiem. Rodzeństwo chorego dziecka musi zamieszkać przez pewien czas u przyjaciół lub u dziadków, co często powoduje wyrzuty sumienia u rodziców, ponieważ boją się, że zdrowe dzieci mogą się przez to czuć zaniedbane i opuszczone. Obciążenia finansowe związane z pobytem w szpitalu mogą być niekiedy tak bardzo wysokie, że wiele rodzin po prostu na to nie stać. 20 Sytuacja personelu pielęgniarskiego Pobyt rodzica na oddziale szpitalnym wraz z dzieckiem sprawia, że personel pielęgniarski musi troszczyć się nie tylko o dziecko, lecz musi mieć też na uwadze dorosłych. Personel pielęgniarski musi zaakceptować fakt, iż rodzice są ekspertami w zakresie swoich dzieci i pamiętać, że nie powinien ingerować w sprawy wychowania. Poza tym czasami trudno ocenić, czego się można po rodzicach spodziewać. Nie można, by nie pogłębiać ich poczucia bezradności i odsuwać od pomocy. Warto zaangażować rodziców w pielęgnację dziecka, jednak tę niemedyczną. Tak więc np. wszystkie zabiegi, które sprawiają dziecku ból, powinny być wykonywane wyłącznie przez pielęgniarki: z jednej strony nie wolno dopuszczać do sytuacji, w której rodzic musiałby własnemu dziecku sprawiać ból, z drugiej zaś nie wolno dopuszczać do tego, by dziecko mogło stracić zaufanie do swoich rodziców. Bo jak, zwłaszcza małe dziecko, miałoby zrozumieć, dlaczego mama lub tata w tej już i tak trudnej sytuacji sprawiają mu dodatkowy ból? Znalezienie właściwych proporcji i złotego środka między zbytnim nadzorem i krępowaniem samodzielności rodziców a ich przeciążaniem wymaga od personelu pielęgniarskiego wysokiego poziomu ludzkiej wyrozumiałości i delikatności. Inne ważne zadanie personelu pielęgniarskiego polega na tym, by zadbać o to, aby matka lub ojciec i dziecko nie izolowali się. Mogłoby to spowodować utratę ważnych informacji, potrzebnych dla powodzenia terapii. Dlatego też personel pielęgniarski powinien być stale dostępny dla rodziców. Musi okazywać gotowość do rozmowy i wyraźnie sygnalizować zainteresowanie dzieckiem. Jeśli rodzicom i pielęgniarkom uda się odnaleźć swoje role w pielęgnacji chorego dziecka, będą mogli optymalnie wspierać jego zdrowienie. Wtedy dla wszystkich zainteresowanych osób przyjęcie do szpitala razem z chorym dzieckiem jego rodziców będzie pozytywnym i jedynym właściwym rozwiązaniem. Kiedy dziecko musi brać leki Według prawa, leki są to substancje lub preparaty złożone, które stosowane u ludzi lub zwierząt mają na celu: • leczyć choroby, spowodować ustąpienie lub złagodzenie dolegliwości wywołanych przez choroby, zapobiegać im lub rozpoznać, • poznać funkcje organizmu, • zastąpić płyny ustrojowe lub substancje biologicznie czynne, • zwalczać drobnoustroje chorobotwórcze i • wywierać wpływ na stan somatyczny (fizyczny) i psychiczny. Obowiązujące zasady: • Dzieci nie powinno się leczyć na własną rękę. • Leki trzeba podawać w zaleconej dawce i w ustalonych odstępach czasu. Szczególnie antybiotyki muszą być podawane odpowiednio długo, gdyż w przeciwnym razie bakterie mogą się na niego uodpornić i jeśli później ponownie zastosuje się ten sam antybiotyk, to nie będzie on już działał. W leczeniu różnych chorób stosuje się leki występujące w różnych postaciach: Aerozole z dozownikiem, czyli inhalatory ciśnieniowe z dozownikiem stosowane są przede wszystkim do podawania wziewnych preparatów kortyzonu. Aerozol z dozownikiem posiada wentyl, który uwalnia 22 dokładnie odmierzoną dawkę leku. Zalety tej formy podawania leku polegają na tym, że nie wymaga ona podłączenia do prądu elektrycznego, a sama inhalacja trwa bardzo krótko. Jako wadę należy wymienić to, że przy niewłaściwym stosowaniu duża część leku nie wnika do dróg oddechowych, lecz pozostaje w jamie ustnej i gardle, zostaje połknięta i przez przewód pokarmowy może przeniknąć do krwi. Może to spowodować wystąpienie działań niepożądanych. Dlatego aerozole z dozownikiem stosowane są, szczególnie u małych dzieci, przy użyciu tak zwanej komory przedłużającej lub przystawki objętościowej. Należy przy tym postępować w następujący sposób: • założyć komorę przedłużającą • aerozol z dozownikiem mocno wstrząsnąć • połączyć aerozol z komorą przedłużającą • maskę przyłożyć ściśle do ust i nosa lub ustnik położyć na języku i dokładnie objąć wargami • komorę przedłużającą trzymać poziomo i uwolnić lek, naciskając dozownik • oddychać tyle razy, ile podano w instrukcji obsługi • jeśli zalecono kilka dawek leku, pomiędzy poszczególnymi uciś-nięciami dozownika robić ok. jednominutowe przerwy W aerozolach z dozownikiem zawarte są silnie działające leki, podając je, musisz stosować się ściśle do zaleceń lekarza. Czopki wprowadza się do odbytu. Uważaj, żeby czopek wprowadzić dostatecznie głęboko, gdyż inaczej istnieje ryzyko, że dziecko zaciśnie pośladki i wypchnie go z powrotem, lub że zbyt płytko założony czopek spowoduje pieczenie błony śluzowej. Wiele dzieci nie lubi czopków. Jeśli twoje dziecko należy do nich, dowiedz się, czy zalecone lekarstwo jest też dostępne w postaci syropu. Jeśli podanie czopka jest konieczne (np. gdy dziecko wymiotuje), przed wprowadzeniem do odbytu trzeba go albo zwilżyć, albo trochę natłuścić, wtedy łatwiej wślizgnie się do pupy, a cały zabieg nie będzie dla dziecka aż tak bardzo nieprzyjemny. Inhalacje umożliwiają wprowadzenie leku bezpośrednio do dróg oddechowych, a więc z pominięciem układu pokarmowego. Zaletą jest 23 szybszy początek działania i mniejsze dawki leku. W czasie inhalacji za pomocą kompresora powietrze jest sprężane i tłoczone przez bardzo cienką dyszę. Roztwór do inhalacji rozrywany jest na drobne kropelki i miesza się ze strumieniem powietrza, przez co powstaje aerozol. Inhalować można przez ustnik lub przez maskę twarzową. Technikę inhalacji przez ustnik mogą opanować dzieci w wieku około 5-6 lat. Inhalacja przez ustnik: • Ustnik musi leżeć na języku, dziecko musi go szczelnie obejmować wargami. • Włącz aparat. • Pod koniec wdechu dziecko powinno na chwilę wstrzymać powietrze, a potem zrobić wydech. • Inhalować trzeba dotąd, dokąd nie zużyje się całego roztworu z pojemnika, tzn. od 10 do 15 minut. • Jeśli twój aparat ma przełącznik do pracy przerywanej, można go wcisnąć tylko w czasie wdechu. Inhalacja przez maskę twarzową: • Przystaw maskę jak najbliżej twarzy dziecka. • Zwróć uwagę, by maska nie przylegała ściśle do twarzy, gdyż wtedy wydychane powietrze nie mogłoby się wydostać spod maski. • Stosując tę technikę, dziecko musi również inhalować dotąd, dokąd nie zużyje całego roztworu. Szczególnie u dzieci z przewlekłymi chorobami układu oddechowego motywacja do regularnych inhalacji jest trudna. Spróbuj osłodzić swojemu dziecku ten czas, dotrzymując mu towarzystwa, czytając bajkę lub słuchając razem z nim kasety. Z reguły powinno się inhalować przed posiłkami, gdyż ewentualny odruch kaszlowy może spowodować wymioty. Jeśli musisz jeszcze wykonać inne zabiegi (oklepywanie lub gimnastyka oddechowa), powinnaś przeprowadzić je po inhalacji, ponieważ wtedy ich skuteczność będzie większa. Po inhalacji wszystkie części aparatu trzeba dokładnie oczyścić i wysuszyć. Poza tym powinnaś wszystkie elementy inhalatora raz dziennie wygotować (sposób sterylizacji należy sprawdzić w dołączonej 24 szybszy początek działania i mniejsze dawki leku. W czasie inhalacji za pomocą kompresora powietrze jest sprężane i tłoczone przez bardzo cienką dyszę. Roztwór do inhalacji rozrywany jest na drobne kropelki i miesza się ze strumieniem powietrza, przez co powstaje aerozol. Inhalować można przez ustnik lub przez maskę twarzową. Technikę inhalacji przez ustnik mogą opanować dzieci w wieku około 5-6 lat. Inhalacja przez ustnik: • Ustnik musi leżeć na języku, dziecko musi go szczelnie obejmować wargami. • Włącz aparat. • Pod koniec wdechu dziecko powinno na chwilę wstrzymać powietrze, a potem zrobić wydech. • Inhalować trzeba dotąd, dokąd nie zużyje się całego roztworu z pojemnika, tzn. od 10 do 15 minut. • Jeśli twój aparat ma przełącznik do pracy przerywanej, można go wcisnąć tylko w czasie wdechu. Inhalacja przez maskę twarzową: • Przystaw maskę jak najbliżej twarzy dziecka. • Zwróć uwagę, by maska nie przylegała ściśle do twarzy, gdyż wtedy wydychane powietrze nie mogłoby się wydostać spod maski. • Stosując tę technikę, dziecko musi również inhalować dotąd, dokąd nie zużyje całego roztworu. Szczególnie u dzieci z przewlekłymi chorobami układu oddechowego motywacja do regularnych inhalacji jest trudna. Spróbuj osłodzić swojemu dziecku ten czas, dotrzymując mu towarzystwa, czytając bajkę lub słuchając razem z nim kasety. Z reguły powinno się inhalować przed posiłkami, gdyż ewentualny odruch kaszlowy może spowodować wymioty. Jeśli musisz jeszcze wykonać inne zabiegi (oklepywanie lub gimnastyka oddechowa), powinnaś przeprowadzić je po inhalacji, ponieważ wtedy ich skuteczność będzie większa. Po inhalacji wszystkie części aparatu trzeba dokładnie oczyścić i wysuszyć. Poza tym powinnaś wszystkie elementy inhalatora raz dziennie wygotować (sposób sterylizacji należy sprawdzić w dołączonej 24 przez producenta instrukcji użytkowania - przyp. tłum.). Zapobiega to osiedlaniu się w wilgotnym środowisku bakterii, które podczas następnych inhalacji mogłyby wraz z wdychanym powietrzem wniknąć do organizmu i spowodować zakażenie dróg oddechowych. Krople zalecane są często, w bardzo niewielkich ilościach. Podaje się je albo w czystej postaci, albo z niewielką ilością płynu. Podając krople, również musisz przestrzegać ściśle zaleceń lekarza lub informacji na temat dawkowania dołączonej do opakowania. Zaleconą ilość leku odmierzaj zawsze na łyżeczkę, nigdy nie podawaj bezpośrednio z buteleczki do buzi dziecka. Krople padają zwykle bardzo nieregularnie (najpierw wcale, a potem kilka na raz), przez co istnieje ryzyko przedawkowania. Krople są często nieprzyjemne w smaku; jeśli stan zdrowia dziecka na to pozwala, podaj mu trochę płynu do przepłukania buzi. Krople do nosa zawierają składniki, które mogą mieć poważne działania niepożądane. Dlatego trzeba podawać je tylko w uzasadnionych przypadkach. Krople do nosa o działaniu przeciwobrzękowym, podawane często lub zbyt długo, prowadzą do zgrubienia błony śluzowej nosa, powodując stałe uczucie zatkanego nosa. Natomiast działań ubocznych pozbawiony jest czysty roztwór soli kuchennej, który upłynnia wydzielinę błony śluzowej nosa i poprawia oddychanie przez nos. Krople do nosa dostępne są w postaci aerozolu lub kropli. Aerozol jest łatwiejszy w dawkowaniu i równomiernie rozprowadza się w nosie. Jeśli musisz podawać krople za pomocą pipety, uważaj, by nabierać do pipety tylko niewielką ilość leku i wpuszczać do każdego nozdrza tylko po jednej kropli. W tym celu powinnaś odchylić głowę dziecka nieco do tyłu. Krople (lub maści) do oczu zakrapia się (lub nanosi) do dolnego worka spojówkowego po uprzednim oczyszczeniu oka. W tym celu poproś, by dziecko spojrzało do góry i odciągnij dolną powiekę lekko do dołu. W to miejsce podaje się krople lub maść. Należy uważać, żeby nie dotknąć oka buteleczką lub tubką z maścią, gdyż mogłoby to doprowadzić do uszkodzenia oka i zanieczyszczenia leku. Bardzo małe dzieci często nie współpracują przy tym zabiegu, ponieważ odczuwają 25 strach przed tym, że coś wpada im do oka i nie potrafią pokonać tego lęku. W tej sytuacji nie pozostaje nic innego jak rozszerzenie szpary powiekowej dwoma palcami i zakropienie oka. Im pewniej działasz, tym krócej trwa cała procedura. Pamiętaj, że po podaniu kropli do oczu może dojść do przemijającego pogorszenia widzenia. Krople do uszu, podawane do zewnętrznego przewodu słuchowego, powinny dotrzeć aż do błony bębenkowej. Najłatwiej tego dokonać układając dziecko na boku i pociągając małżowinę uszną nieco do góry i jednocześnie do tyłu. Po wpuszczeniu kropli dziecko powinno leżeć na tym boku jeszcze przez kilka minut, zanim, o ile to konieczne, poda mu się krople do drugiego ucha. Maści i kremy mogą zawierać bardzo aktywne substancje i dlatego powinny być stosowane tylko w ograniczonym zakresie. Dotyczy to zarówno czasu trwania leczenia, jak i powierzchni, na którą są stosowane. Przeczytaj uważnie ulotkę załączoną do opakowania: niektóre maści trzeba lekko wmasowywać, inne trzeba nakładać cienką warstwą. Syropy należy dawkować za pomocą załączonej łyżeczki z miarką. W przypadku mniejszych ilości celowe jest odmierzanie ich strzykawką. Lek nabrany do strzykawki możesz podać kroplami bezpośrednio do buzi dziecka. Ta metoda nadaje się szczególnie dla dzieci, które wzbraniają się przed przyjmowaniem lekarstw. W ten sposób można być pewnym, że większość lekarstwa rzeczywiście trafi do buzi. W razie problemów spytaj lekarza, czy mógłby zaopatrzyć cię w strzykawkę. Większość syropów po rozpieczętowaniu opakowania należy przechowywać w lodówce. Tabletki podawane niemowlętom i małym dzieciom trzeba zazwyczaj rozdrabniać i rozpuszczać w płynie, gdyż najczęściej dzieci nie potrafią ich połknąć. Zapoznaj się z ulotką informacyjną załączoną do opakowania, gdyż niektóre tabletki (np. tabletki powlekane, kapsułki) tracą skuteczność po rozpuszczeniu. Choroby od A do Z W następnych rozdziałach zostały przedstawione wszystkie najczęstsze choroby występujące u dzieci. Książka ta nie jest poradnikiem, który pozwoliłby Państwu leczyć samodzielnie swoje chore dziecko. Ma ona na celu raczej przybliżenie czytelnikowi istoty chorób, tyk by można było lepiej zrozumieć, na co dziecko jest chore. Książka ta zawiera wskazówki i porady jak wspomagać leczenie zaordynowane przez lekarza pediatrę, by móc aktywnie przyczynić się do powrotu dziecka do zdrowia. Aby ułatwić czytelnikowi odszukanie interesujących go informacji, choroby poszczególnych narządów i układów omówiono w porządku alfabetycznym. Podrozdziały również zostały usystematyzowane według alfabetu. J Alergie Do rozwoju alergii dochodzi pod wpływem „ciała obcego" (pyłków, leków, zarodników grzybów i innych), które wnikają do organizmu. Organizm reaguje, wytwarzając przeciwciała przeciwko temu ciału obcemu (alergenowi). W tym przypadku jednak wytwarzanie przeciwciał nie chroni przed ciałem obcym, lecz powoduje, że przez tę reakcję organizm staje się szczególnie wrażliwy na daną substancję, przy czym przy pierwszym kontakcie z nią nie obserwuje się jeszcze żadnych objawów. Przy ponownym kontakcie z alergenem organizm reaguje nadmiernie, co może powodować bardzo różne objawy. Alergeny dzielimy na cztery główne grupy: 1. Alergeny, które są wdychane, czyli wnikają do organizmu przez drogi oddechowe (wziewne): pyłki, sierść zwierząt, roztocza kurzu domowego, zarodniki grzybów pleśniowych. 2. Alergeny kontaktowe: nikiel, kosmetyki, środki do pielęgnacji ciała, proszki do prania, środki czystości. 3. Alergeny owadów: reakcja na użądlenia pszczół, os, ukłucia komarów i inne. 4. Alergeny pokarmowe: mleko krowie, ryby, orzechy, truskawki, jaja to produkty spożywcze, które stosunkowo często wywołują reakcje alergiczne. W zasadzie każdy produkt spożywczy może działać jak alergen. Do tej grupy można też zaliczyć alergie na określone leki. 31 Kiedy doszło już do reakcji alergicznej, organizm reaguje na kontakt z danym alergenem przez długi czas, a niekiedy przez całe życie. Co mogę zaobserwować u dziecka? Objawy alergii mogą być bardzo różne, jak różne są alergeny. Alergeny wziewne prowadzą do wystąpienia następujących objawów: • łzawienie, zaczerwienienie i swędzenie oczu, czasami bardzo nasilone, • katar z obfitym wyciekiem wodnistej wydzieliny z nosa, kichanie, swędzenie nosa, • czasami uporczywy kaszel, który nie reaguje na zwykłe środki przeciwkaszlowe i leki zmniejszające lepkość wydzieliny oskrzeli (leki mukolityczne, czyli zwiększające płynność śluzu oskrzelowego). Alergeny kontaktowe wywołują u dziecka następujące objawy: • skóra w miejscu kontaktu z alergenem jest zaczerwieniona, ewentualnie pokryta krostami, • zajęte obszary skóry silnie swędzą, co sprawia, że dziecko często drapie się niekiedy tak mocno, że rani skórę. Alergeny owadów wywołują u dziecka następujące objawy: • wkrótce po użądleniu pojawia się bardzo silne zaczerwienie i obrzęk skóry w miejscu użądlenia, • silny obrzęk dużych partii skóry (np. obrzęk okolicy oczu), • czasami duszności. Alergeny pokarmowe wywołują u dziecka następujące objawy: • wymioty i biegunka, • reakcje skórne (wysypka na skórze), • w przypadku silnie wyrażonej reakcji alergicznej są trudności z oddychaniem. 32 Jak pomóc dziecku? Niestety, alergii nie da się leczyć przyczynowo. Często trudno jest zidentyfikować alergen, który powoduje wystąpienie objawów choroby. Kiedy uda się ustalić, co wywołuje alergię, należy w miarę możliwości unikać kontaktu z daną substancją. W przypadku niektórych alergenów jest to całkiem łatwe, w przypadku innych niekiedy wręcz niemożliwe. Alergia na pyłki: • W „niebezpiecznym" okresie ograniczamy pobyt dziecka na dworze do minimum. Należy zwracać uwagę na komunikaty na temat stężenia pyłków w powietrzu podawanych w radiu lub telewizji (patrz tabela na str. 34). • Poza krótkim okresem wietrzenia okna w pokoju dziecka powinny być zamknięte. • Aby usunąć jak najwięcej pyłków myjemy wieczorem dziecko pod prysznicem. Nie zapomnijmy o umyciu włosów. • Najlepiej używajmy odkurzacza ze specjalnym systemem filtrów. Alergia pokarmowa: • Produkty spożywcze, które stosunkowo rzadko goszczą na naszym stole (orzechy, truskawki), można łatwo wykreślić z jadłospisu. • Jeśli twoje dziecko ma alergię na mleko krowie lub jaja, powinnaś zasięgnąć porady dietetyka w zakresie produktów alternatywnych i ich źródeł, a także możliwości ich zakupu. • Wytłumacz dziecku, czym grozi mu zjedzenie pokarmu zawierającego alergeny. • Poinformuj rodziców kolegów i koleżanek twojego dziecko o „zakazanych" produktach spożywczych. Roztocza kurzu domowego: To maleńkie pajęczaki, niewidoczne gołym okiem. Żywią się zniszczonym ludzkim naskórkiem, lubią ciepłe i wilgotne środowisko. Substancją wywołującą alergię (alergenem) nie są same roztocza, lecz ich odchody. Zawierające białko cząsteczki odchodów roztoczy rozpadają się i mieszają z kurzem, który unosi się w powietrzu i podczas wdechu wnika do dróg oddechowych. W ten sposób alergen dostaje się do organizmu. 33 Styczeń Luty Marzec Kwiecień Rośliny kwitnące najwcześniej leszczyna olcha brzoza buk dąb Czerwiec Lipiec Sierpień Wrzesień Rośliny kwitnące latem trawy Rośliny kwitnące późnym latem babka lancetowata bylica pospolita ^ Często wywołujące alergię Rzadko wywołujące alergię Roztocza żyją najchętniej w materacach i pościeli, lecz do ulubionych miejsc ich pobytu należą też dywany i pluszowe zabawki. W pościeli znajdują się ogromne ilości roztoczy, w przypadku uczulenia na kurz domowy zaleca się w pierwszej kolejności dokładne sprzątanie sypialni. W aptece można kupić testy sprawdzające stężenie roztoczy w mieszkaniu. Aby zredukować liczbę roztoczy w sypialni, zastosuj się do następujących rad: • Używajmy pościeli antyalergicznej (materace, poduszki, kołdry). • Na materac zakładajmy specjalny pokrowiec. • Pościel i powłoczki pierzmy regularnie (1 x w tygodniu). Aby zniszczyć roztocza, pościel trzeba prać co najmniej przez godzinę w temperaturze 60 °C (ewentualnie można dodawać do prania specjalne środki czyszczące dostępne w aptece). • Usuńmy dywany z sypialni. Lepsza jest gładka podłoga (parkiet, laminat, terakota), którą można regularnie myć. • Usuńmy z sypialni kolekcję pluszaków. • Jeśli dziecko musi zasypiać w towarzystwie przytulanki, wybierzmy zabawkę, która wytrzyma temperaturę 60°C i pierzmy ją również raz w tygodniu. • Wietrzmy sypialnię dziecka regularnie i postarajmy się, by było w niej chłodno i sucho, a więc by panowały warunki niesprzyjające roztoczom. Choroby dróg oddechowych Astma oskrzelowa Dla astmy oskrzelowej typowe są nawracające trudności w oddychaniu spowodowane zwężeniem dróg oddechowych. Duszność jest wynikiem skurczu oskrzeli, obrzęku błony śluzowej i zmian w zakresie produkcji śluzu. Poza tym błona śluzowa reaguje szczególnie silnie na określone bodźce (stres, dym papierosowy, infekcje). Astma oskrzelowa jest chorobą przewlekłą. Co mogę zaobserwować u dziecka? Objawy astmy oskrzelowej są podobne do objawów ciężkiego ob-turacyjnego zapalenia oskrzeli, przy czym duszność w ostrym napadzie astmy może być groźna dla życia. Jak pomóc dziecku? Rodzice dzieci chorych na astmę powinni sporo wiedzieć na temat tej choroby. Najlepiej, jeśli razem z dzieckiem wezmą udział w odpowiednim szkoleniu. Tam dowiedzą się wszystkiego o objawach tej choroby oraz poznają pomocne techniki oddechowe. Poza tym nauczą się, jak mogą pomóc dziecku w przypadku wystąpienia ostrego napadu astmy. Pomocne mogą być również regularne pobyty w uzdrowiskach. Infor- 36 macji na temat możliwości leczenia w sanatoriach uzyskamy u pediatry lub w kasie chorych. Patrz też rozdział „obturacyjne zapalenie oskrzeli" oraz „pierwsza pomoc, duszność". Katar (nieżyt nosa) Katar jest chorobą wywołaną przez wirusy. Błona śluzowa jest obrzęknięta i produkuje duże ilości wodnistej wydzieliny. Utrudnia to oddychanie przez nos. Często dochodzi do wtórnego zakażenia przez bakterie. Objawia się to zmianą wyglądu wydzieliny: staje się ona gęsta, żółta lub zielona. Niestety, na katar mogą chorować nawet noworodki i niemowlęta. Katar dla maleńkiego dziecka nie jest wprawdzie niebezpieczny, jest jednak dla wszystkich bardzo nieprzyjemny. Co mogę zaobserwować u dziecka? • Nos jest zatkany i produkuje duże ilości wydzieliny. • Główny problem u niemowląt polega na tym, że nie potrafią one oddychać przez usta. Zatkanie nosa przez obrzęk błony śluzowej i wydzielinę sprawia, że dziecko jest bardzo niezadowolone, zaczyna płakać, bo nie może swobodnie oddychać. • Problem ten jest szczególnie widoczny, kiedy dziecko próbuje pić. Jak pomóc dziecku? Lekarz pediatra może przepisać odpowiednie do wieku dziecka krople do nosa zmniejszające obrzęk błony śluzowej nosa. Krople można podawać wyłącznie zgodnie z zleceniami lekarza, ponieważ przedawkowanie uszkadza błonę śluzową nosa. • Poza tym spróbujmy zapuszczać dziecku do nosa sterylny 0,9% (fizjologiczny) roztwór soli kuchennej. Można go kupić w aptece. Powoduje on upłynnienie wydzieliny, dzięki czemu łatwiej można oczyścić nos. 37 • Jeśli dziecko jest jeszcze bardzo małe i karmisz je nadal piersią, można mu kilka razy dziennie zapuszczać do nosa po jednej do dwóch kropli pokarmu. Pokarm kobiecy zawiera również substancje o działaniu przeciwzapalnym, wpływa to korzystnie na proces zdrowienia. • Jeśli dziecko potrafi już wydmuchiwać nos, powinnaś je regularnie do tego zachęcać i pomagać mu w tym. Wycierając dziecku nos, pamiętaj, że zawsze trzeba zamykać jeden przewód nosowy, tzn. dziecko musi wydmuchiwać każdą dziurkę osobno. Pseudokrup Pojęciem pseudokrup określa się ostre zmiany zapalne w krtani, poniżej strun głosowych. Towarzyszy im duży obrzęk błony śluzowej, a przez to częściowe przemieszczenie dróg oddechowych. Choroba ta występuje u małych dzieci, często w przebiegu infekcji wirusowej. W miarę wzrastania warunki anatomiczne zmieniają się i dlatego u starszych dzieci błona śluzowa w tym obszarze wykazuje mniejszą gotowość reagowania na zakażenie silnym obrzękiem. Niektóre dzieci wykazują szczególną skłonność do pseudokrupu. Zapalenie nagłośni Choroba ta dotyczy krtani. Wymaga koniecznie rozpoznania i odróżnienia od zespołu krupu (patrz wyżej). W obrzęku nagłośni może dojść bardzo szybko do sytuacji zagrażającej życiu dziecka. Choroba wywołana jest najczęściej przez bakterię Haemophilus influenzae typu B. Ponieważ prawie wszystkie dzieci są szczepione przeciwko tej bakterii, choroba ta występuje znacznie rzadziej niż zespół krupu. W różnicowaniu powinna pomóc tabela na str. 39. Jeśli zauważymy u dziecka objawy zapalenia nagłośni, natychmiast wezwijmy lekarza (telefon komórkowy 112, pogotowie ratunkowe 999). Nie zaglądajmy dziecku do gardła. Badanie to może przeprowadzić tylko lekarz, który w razie potrzeby będzie mógł zastosować sztuczne oddychanie. 38 Objawy Pseudokrup Zapalenie nagłośni Głos ochrypły zduszony Kaszel szczekający zwykle nie ma Gorączka lekka 39-40°C Ślinienie bardzo niewielkie bardzo silne Zaburzenia połykania nie ma najczęściej Obrzęk gardła niewielki najczęściej duży Ogólne zakażenie często najczęściej nie ma Początek powolny nagły Wiek teoretycznie 1.-7., najczęściej 3. rok życia 2.-6. rok życia Pora roku zwłaszcza jesień cały rok Pora dnia zwłaszcza wieczorem i w nocy cały dzień Nawroty choroby często rzadko Co mogę zaobserwować u dziecka? • W czasie infekcji wirusowej (kaszel, katar, być może też gorączka) dziecko zaczyna, najczęściej wieczorem lub w nocy, kaszleć w charakterystyczny sposób przypominający szczekanie psa. • W czasie wdechu słychać szorstki, świszczący dźwięk (stridor). • Dziecko ma coraz większą duszność, sprawia wrażenie wylęknionego, wpada w panikę. • Jego głos jest zachrypnięty. 39 Jak pomóc dziecku? • Objawy są tak drastyczne, że, szczególnie przy pierwszym napadzie, będziesz bardzo zaniepokojona. Niezwłocznie zadzwoń, wybierając numer w telefonie komórkowym 112 lub numer pogotowia ratunkowego 999. • Zachowajmy spokój i spróbujmy uspokoić dziecko. Strach i niepewność tylko zwiększą panikę i nasilą duszność dziecka. • Dziecko potrzebuje chłodnego, świeżego powietrza. W miesiącach jesiennych i zimowych wyjdź z nim na dwór. Otwórzmy lodówkę lub zamrażarkę i pozwólmy, by dziecko oddychało zimnym powietrzem. • Jeśli to dobrze znosi, dawajmy mu zimne napoje do popijania. • Jest bardzo ważne, by dziecko nie denerwowało się. Często takie postępowanie wystarcza, by przerwać napad pseudo-krupu. W ciężkich przypadkach dziecko wymaga przyjęcia do szpitala. Tam dziecko dostanie leki na uspokojenie, ewentualnie kortyzon oraz otrzyma inhalacje z leku zawierającego adrenalinę. Leki tego rodzaju powodują zwężenie naczyń w błonach śluzowych, a przez to przyczyniają się do zmniejszenia obrzęku. Stan dzieci zwykle szybko poprawia się, jednak szorstki, świszczący dźwięk w czasie wdechu (stridor) może być słyszalny jeszcze przez kilka dni. Zapalenie oskrzeli Zapalenie oskrzeli wywołane jest najczęściej, bo aż w 90%, przez wirusy. Zmiany zapalne dotyczą dróg oddechowych na całej ich długości; często zajęta jest również tchawica, czasem oskrzeliki. Zapaleniu oskrzeli towarzyszy zwykle zakażenie nosa i gardła. Jest ono jedną z najczęstszych chorób występujących u dzieci. Co mogę zaobserwować u dziecka? • Początkowo kaszel jest suchy, potem robi się wilgotny, produktywny (tzn. z odkrztuszaniem wydzieliny). 40 • Dziecko może mieć gorączkę, może nie mieć apetytu ani chęci do zabawy. • Niektóre dzieci czują się całkiem dobrze. Jak pomóc dziecku? Dziecko będzie dostawać leki, które zmniejszają lepkość śluzu i ułatwiają jego odkrztuszanie. • W każdym przypadku zadbajmy, by dziecko przebywało w czystej, niezadymionej atmosferze! Z zasady dzieci powinny wzrastać w otoczeniu wolnym od dymu papierosowego, a w razie choroby dróg oddechowych jest to bezwzględnie konieczne. • Podawajmy dziecku dużo płynów do picia, gdyż to wspomaga upłynnianie wydzieliny błony śluzowej oskrzeli. • Wychodźmy z dzieckiem często na świeże powietrze. Zapalenie oskrzeli obturacyjne W obturacyjnym zapaleniu oskrzeli stanowi zapalnemu towarzyszy wyraźny obrzęk błony śluzowej oskrzeli, co prowadzi do zwężenia dróg oddechowych i duszności. Obturacyjne zapalenie oskrzeli bywa często nazywane spastycznym, czyli skurczowym zapaleniem oskrzeli, jednak nazwa ta nie jest odpowiednia, ponieważ w tej chorobie nie występuje skurcz oskrzeli. Zwężenie dróg oddechowych wynika z obrzęku błony śluzowej oskrzeli i utrudnia wydech. Jak ciężko jest wydychać powietrze przez zwężone drogi oddechowe można się stosunkowo łatwo przekonać. Wyjmij z dhigopisu wkład i spróbuj wdychać i wydychać powietrze przez pustą obsadkę dhigopisu. Zobaczysz, że z wdechem nie będziesz miała większych problemów, natomiast wydech będzie wymagał ogromnego wysiłku. Trzeba się liczyć z tym, że około 20% przypadków nawracającego obturacyjnego zapalenia oskrzeli przejdzie w astmę. Dlatego trzeba koniecznie podjąć stosowne działania zapobiegawcze: 41 J zapewnijmy dziecku czyste otoczenie, bez dymu, zrezygnujmy z posiadania zwierząt domowych, zmniejszmy ilość roślin doniczkowych i suchych (pleśnie), zmniejszmy ilość źródeł kurzu (poduszki z pierza, materace z włókien naturalnych, dywany, wykładziny dywanowe). Co mogę zaobserwować u dziecka? • W obstrukcyjnym zapaleniu oskrzeli dziecko również kaszle. • W czasie wydechu słychać buczące, jęczące dźwięki (świsty i furczenia). Są one spowodowane przepływającym powietrzem, które z wysiłkiem wydostaje się z płuc przez zwężone oskrzela. • Duszność powoduje, że dzieci czują się często naprawdę chore. • Czasami dziecko może mieć niewielką gorączkę. Jak pomóc dziecku? Lekarz pediatra przepisze najpierw dziecku leki mukolityczne, które upłynnią gęstą wydzielinę oskrzeli. Poza tym pomocne jest podawanie odpowiednich kropli, które ułatwią oddychanie przez nos, tak aby do chorych płuc docierało oczyszczone, ogrzane i nawilżone powietrze (zadanie nosa). Niekiedy konieczne bywa zastosowanie jeszcze innych leków (antybiotyki). • Pilnujmy, by dziecko leżało w łóżku lub dajmy mu jakieś spokojne zajęcie. • Nie denerwujmy się, zapewnijmy dziecku atmosferę spokoju i spokojne otoczenie. • Wyjdźmy z dzieckiem na świeże powietrze i zadbajmy o dostateczną wilgotność powietrza w mieszkaniu, szczególnie w sypialni (ostrożnie w przypadku alergii na kurz domowy, patrz str. 33. • Jeśli dziecko ma wyraźną duszność, ułóżmy je do spania wysoko, z uniesionym tułowiem. U małych dzieci można całe łóżko ustawić pod kątem, u starszych dzieci włóż pod materac klin. 42 Jeśli dziecko to zaakceptuje, można podłożyć mu pod ramiona wałek (z pieluszki, małego ręcznika). Spowoduje to rozciągnięcie i rozszerzenie klatki piersiowej. Inhalacje z 0,9% roztworu soli kuchennej lub leku rozluźniającego wydzielinę oskrzelową przyniosą twemu dziecku ulgę. Spytajmy lekarza, farmaceuty w aptece lub znajomych o sprzęt do inhalacji (patrz str. 22). (Uwaga: sprzęt do inhalacji musi być utrzymany w idealnym stanie, musi być czysty, gdyż inaczej może przynieść więcej szkody niż pożytku.) Podawajmy dziecku dużo płynów do picia. Podawajmy mu często małe posiłki. Dotyczy to szczególnie małych dzieci i niemowląt, gdyż jedzenie bywa dla nich często bardzo męczące. Zapalenie płuc W zapaleniu płuc dochodzi do zapalenia tkanki płucnej. Przyczyną tej choroby może być wiele różnych drobnoustrojów (wirusy, bakterie, grzyby). Co mogę zaobserwować u dziecka? Objawy zapalenia płuc są podobne do ciężkiego zapalenia oskrzeli. Poza kaszlem, gorączką i poczuciem choroby dołączają się często zaburzenia oddychania. • Będziemy obserwować u dziecka przyspieszony oddech i czasami duszność. J Jak pomóc dziecku? W zależności od drobnoustroju wywołującego chorobę lekarz zaleci, poza lekami rozrzedzającymi śluz (mukolitycznymi), również antybiotyk. W przypadku stwierdzenia zapalenia płuc u noworodków i małych niemowląt często konieczne jest przyjęcie chorego dziecka do szpitala. U dzieci leczonych w domu można zastosować metody opisane w rozdziale o obturacyjnym zapaleniu oskrzeli. Jeśli dziecko to zaakceptuje, można podłożyć mu pod ramiona wałek (z pieluszki, małego ręcznika). Spowoduje to rozciągnięcie i rozszerzenie klatki piersiowej. Inhalacje z 0,9% roztworu soli kuchennej lub leku rozluźniającego wydzielinę oskrzelową przyniosą twemu dziecku ulgę. Spytajmy lekarza, farmaceuty w aptece lub znajomych o sprzęt do inhalacji (patrz str. 22). (Uwaga: sprzęt do inhalacji musi być utrzymany w idealnym stanie, musi być czysty, gdyż inaczej może przynieść więcej szkody niż pożytku.) Podawajmy dziecku dużo prynów do picia. Podawajmy mu często małe posiłki. Dotyczy to szczególnie małych dzieci i niemowląt, gdyż jedzenie bywa dla nich często bardzo męczące. Zapalenie płuc W zapaleniu płuc dochodzi do zapalenia tkanki płucnej. Przyczyną tej choroby może być wiele różnych drobnoustrojów (wirusy, bakterie, grzyby). Co mogę zaobserwować u dziecka? Objawy zapalenia płuc są podobne do ciężkiego zapalenia oskrzeli. Poza kaszlem, gorączką i poczuciem choroby dołączają się często zaburzenia oddychania. • Będziemy obserwować u dziecka przyspieszony oddech i czasami duszność. Jak pomóc dziecku? W zależności od drobnoustroju wywołującego chorobę lekarz zaleci, poza lekami rozrzedzającymi śluz (mukolitycznymi), również antybiotyk. W przypadku stwierdzenia zapalenia płuc u noworodków i małych niemowląt często konieczne jest przyjęcie chorego dziecka do szpitala. U dzieci leczonych w domu można zastosować metody opisane w rozdziale o obturacyjnym zapaleniu oskrzeli. Choroby gardła, nosa i uszu Powiększenie migdałka gardłowego Powiększenie migdałka gardłowego występuje często i prowadzi do przemieszczenia trąbki słuchowej, a przez to do pogorszenia upowiet-rznienia ucha środkowego. W następstwie tego rozwija się zapalenie ucha środkowego. Dochodzi do zmian w obrębie błony śluzowej ucha środkowego, co powoduje zagęszczenie wydzieliny. Wydzielina staje się w końcu tak gęsta, że nie może odpłynąć. Co mogę zaobserwować u dziecka? • Bóle uszu, gdyż zastój wydzieliny powoduje uczucie ucisku i ból. • Wydaje się, że źle słyszy. Można to poznać w następujący sposób: - nie reaguje, gdy się do niego mówi, - na pytanie odpowiada nie na temat, - często prosi o powtórzenie tego, co się do niego mówi, - mówi bardzo głośno. • Powiększenie migdałków utrudnia oddychanie przez nos, tak więc śpiąc często chrapie. Jak pomóc dziecku? Najpierw lekarz pediatra lub laryngolog spróbuje zastosować klasyczne leki (antybiotyki, leki upłynniające wydzielinę, aerozol do nosa). 44 Jeśli to nie pomoże, być może trzeba będzie usunąć migdałki. Często w czasie operacji dokonuje się też nacięcia błony bębenkowej i wprowadza przez nie cienkie dreny (czasami na kilka miesięcy). Dreny mają służyć odprowadzaniu wydzieliny i upowietrznieniu ucha środkowego. • Dopóki dziecko ma dren w uchu trzeba pilnować, by w czasie kąpieli lub pływania woda nie dostała się do ucha, gdyż wtedy wniknęłaby bezpośrednio do ucha środkowego i mogłaby spowodować jego zapalenie. Dla ochrony ucha stosuje się specjalne zatyczki, które wkłada się do zewnętrznego przewodu słuchowego. • Zwracajmy uwagę, czy dren nie wysunął się z ucha; jeśli tak, czasami trzeba go będzie z powrotem wprowadzić na miejsce. • Dopóki dziecko gorzej słyszy, mówmy do niego głośno i wyraźnie. Zapalenie migdałków (angina) W czasie zakażenia w rejonie nosa i gardła (katar) u dzieci często zajęte są też migdałki podniebienne. Są one silnie zaczerwienione, obrzęknięte, czasami z widoczną ropną wydzieliną. Anginę mogą wywołać różne drobnoustroje. Co mogę zaobserwować u dziecka? • Zaczyna się skarżyć na bóle gardła i trudności w połykaniu. • Odczuwa ból głowy i bóle uszu, ponieważ ból promieniuje aż do uszu. • Z powodu bólów gardła wiele dzieci nie chce jeść. • Często występuje gorączka, niekiedy nawet bardzo wysoka. • Czasami dziecko zaczyna mówić niewyraźnie i daje się zauważyć nieprzyjemny zapach z ust. Jak pomóc dziecku? Stopień zaawansowania i przyczynę zapalenia gardła powinien ocenić lekarz. On też powinien zdecydować o ewentualnym zastosowaniu 45 antybiotyku. Dodatkowo może zalecić tabletki do ssania i płukanie jamy ustnej środkami o działaniu przeciwbólowym i odkażającym. • Możemy dawać dziecku bezcukrowe cukierki szałwiowe, a starszym dzieciom parzyć herbatkę szałwiową do płukania gardła. • Podajemy miękkie jedzenie, które dziecko będzie mogło łatwo przełknąć. Poza tym dziecko powinno dostawać dużo ciepłych napojów, aby gardło nie wysychało. • Możesz też zrobić ciepły okład na szyję. Wprawdzie metoda ta nie ma udowodnionego działania, jednak wiele dzieci ocenia ją jako przyjemną. Zapalenie ucha środkowego Zapalenie ucha środkowego występuje szczególnie często u niemowląt i małych dzieci. Najczęściej infekcja szerzy się drogą wstępującą z jamy gardła przez trąbkę słuchową do ucha środkowego. Tu występuje obrzęk błony śluzowej, któremu towarzyszy produkcja wydzieliny. Prowadzi to do wzrostu ciśnienia w uchu, co wywołuje ból. Co mogę zaobserwować u dziecka? • Skarży się na bóle uszu lub, kiedy jest jeszcze bardzo małe, często łapie się za ucho. • Ma gorączkę i nie chce jeść. • Jeśli dziecko jest jeszcze bardzo małe, może się zdarzyć, że wymiotuje lub skarży się na bóle brzucha. • Niekiedy wydaje się, że gorzej słyszy. Jak pomóc dziecku? Lekarz pediatra przepisze krople do nosa zmniejszające obrzęk błony śluzowej, które ułatwiają odpływ wydzieliny z ucha środkowego przez trąbkę słuchową do jamy gardła. Poza tym dziecko otrzyma lek, który 46 upłynnia wydzielinę i ułatwia jej odpływanie. W przypadku zakażenia bakteryjnego dziecko będzie musiało być leczone antybiotykiem. • Podawajmy leki ściśle z zaleceniami lekarza, zwłaszcza antybiotyk. • Dziecko powinno pić dużo płynów, aby ułatwić upłynnianie wydzieliny. • Podawajmy dziecku miękkie jedzenie, gdyż intensywne żucie powoduje dodatkowy ból. • Wiele dzieci lubi, gdy chore uszy mają ciepło. Jeśli to dziecku dobrze robi, załóż mu opaskę na czoło i uszy. Niektórzy rodzice dzieciom, które przebyły zapalenie ucha środkowego, zakładają zawsze czapkę lub opaskę. Jest to niepotrzebne, ponieważ zapalenie spowodowane jest przez drobnoustroje, a nie przez zimno. Choroby narządu ruchu Stopy końsko-szpotawe Co mogę zaobserwować u dziecka? • Stopy niemowlęcia od urodzenia są przywiedzione do środka, przybierając kształt sierpowaty. Przyczyną tego nieprawidłowego ustawienia stóp jest niewłaściwe ułożenie płodu w łonie matki. Stopy końsko-szpotawe 48 Jak pomóc dziecku? • Stosując odpowiedni masaż stóp, można bez trudu pokonać ten problem: za każdym razem kiedy przewijamy dziecko, masujemy mocno zewnętrzną krawędź grzbietu stopy i zewnętrzną stronę przejścia podeszwy w grzbiet stopy. Takie bodźce pozwolą skorygować sierpowate ustawienie stopy dziecka i ustawić stopę w osi prostej. • W razie poprawy stanu stóp spytaj lekarza sprawującego opiekę nad twoim dzieckiem, jak długo powinnaś kontynuować masaż. Wrodzona dysplazja stawu biodrowego W ramach pierwszych badań profilaktycznych wykonujemy badanie ultrasonograficzne stawów biodrowych dziecka. W czasie badania ocenia się, czy główka kości udowej i panewka kości biodrowej pasują do siebie, tzn. czy panewka właściwie obejmuje główkę kości udowej. U niektórych niemowląt proporcje między panewką a główką kości udowej są niewłaściwe, co spowodowane jest opóźnionym procesem dojrzewania stawu biodrowego. Co mogę zaobserwować u dziecka? Zewnętrzne objawy dysplazji stawu biodrowego są trudno zauważalne i występują bardzo późno: ubóstwo ruchowe w zakresie nóg, różnica w długości nóg, asymetria fałdów pośladkowych. Dopilnujmy, aby w ramach pierwszych badań profilaktycznych wykonano dziecku badanie ultrasonograficzne stawów biodrowych, gdyż tylko w ten sposób można z pewnością wykluczyć wrodzoną dysplazję stawu biodrowego. Jak pomóc dziecku? Najprostszym i najmniej szkodliwym sposobem osiągnięcia optymalnej dojrzałości stawu biodrowego jest „szerokie pieluszkowanie". Jeśli u dziecka lekarz zaleci tę metodę, możemy zastosować się do następujących wskazówek: 49 Przewijanie przy użyciu pieluszek jednorazowych: Używanie jednorazowych pieluszek jest jak najbardziej możliwe. Zaleca się dobrze dopasowane pieluszki. Trzeba ją dosyć mocno napiąć i podciągnąć w kroku do góry, co spowoduje szerokie rozstawienie nóg dziecka. Dodatkowo włóżmy w pieluchę ręcznik. Złożony wzdłuż mały ręcznik ma dobrą szerokość i zapewnia odpowiednią stabilność. Ręcznik można przymocować do śpioszków. Przewijanie przy użyciu pieluszek z materiału: Pierwszą pieluszkę składamy w trójkąt. Drugą najpierw w kwadrat, a następnie składamy wzdłuż, tak by powstał prostokąt. Kładziemy go w poprzek, jako wkładkę, na pierwszej pieluszce złożonej w trójkąt, tak by znalazł się między nogami dziecka. Do przygotowania takich wkładek używajmy najlepiej w miarę nowych pieluszek, ponieważ są one jeszcze dostatecznie grube. Obojętnie, jaką technikę przewijania stosujemy: ważne jest, by nogi dziecka były rzeczywiście szeroko rozstawione. Leczenie tego rodzaju jest bezbolesne i nie wpływa niekorzystnie na samopoczucie dziecka, ponieważ tylko w minimalnym stopniu ogranicza jego swobodę ruchów. W czasie następnego badania profilaktycznego należy ponownie skontrolować stopień dojrzałości stawów biodrowych. Po takiej kontroli lekarz sprawujący opiekę nad twoim dzieckiem powie ci, jak długo jeszcze powinnaś stosować „szerokie pieluszkowanie". Jeśli metoda nie jest wystarczająca, dziecko będzie pewnie musiało nosić specjalne spodenki rozporowe (rozpórkę), które zapewniają ustawienie kości tworzących stawy biodrowe pod optymalnym kątem. Konsekwentne szerokie pieluszkowanie, ewentualnie też noszenie rozporki, jest dla dziecka bardzo ważne, gdyż pozwala uniknąć ograniczenia jego dalszego rozwoju fizycznego. Złamania kości i opatrunki gipsowe Upadki są czymś zupełnie zwyczajnym w życiu małego dziecka, tak samo jak jedzenie czy picie. Właściwie nie ma dnia, żeby dziecko nie przewróciło się. Na szczęście większość upadków nie wyrządza dziecku krzywdy, tak więc wystarczy pocieszyć dziecko, trochę podmuchać lub 50 przykleić plaster i szybko zapomina się o całym zdarzeniu. Czasami jednak zdarza się, że dziecko przewraca się tak gwałtownie lub nieszczęśliwie, że na skutek upadku dochodzi do złamania kości. Co mogę zaobserwować u dziecka? • Po upadku ręka lub noga wykazuje nieprawidłowe ułożenie i ruchomość. • Dziecko skarży się na bardzo silne bóle; są one spowodowane pęknięciem okostnej. • Dodatkowo może wystąpić silny obrzęk w rejonie złamania. • W przypadku złamania żebra powstają bóle przy oddychaniu. Jak pomóc dziecku? • Nie należy poruszać zranionej okolicy. • Jeżeli lokalizacja złamania nie jest znana, wezwijmy pogotowie ratunkowe, by dziecko mogło być przewiezione do szpitala pod fachową opieką. Zostańmy przy dziecku do czasu przyjazdu karetki, dbajmy, by było mu ciepło i spróbujmy je pocieszyć. • W szpitalu, w znieczuleniu, złamana kość zostanie nastawiona i unieruchomiona, z reguły za pomocą opatrunku gipsowego. Dzieci z opatrunkiem gipsowym są zwykle stosunkowo szybko wypisywane do domu. • W domu sprawdzajmy regularnie palce dłoni lub stopy wystające z opatrunku gipsowego. Palce powinny być ciepłe, różowe, dziecko powinno móc nimi poruszać. Jeśli tak nie jest, trzeba niezwłocznie zgłosić się do lekarza, który musi sprawdzić, czy gips nie uciska na nerwy lub naczynia krwionośne. • Uważajmy, żeby w czasie zabiegów pielęgnacyjnych nie zamoczyć gipsu, gdyż mokry gips traci stabilność. Istnieją specjalne worki ochronne, które zakłada się na opatrunek gipsowy, co pozwala na mycie dziecka pod prysznicem. • W spoczynku lub w czasie snu złamaną kończynę trzeba trzymać do góry, by uniknąć zastoju krwi. 51 W miarę upływu czasu pod gipsem wystąpi silny świąd skóry. Pilnujmy, żeby dziecko nie używało różnych przedmiotów (drutów do robienia na drutach) do drapania się pod gipsem, ponieważ grozi to skaleczeniem. Skręćmy mocno ze sobą dwa lub trzy wyciory do fajki (ze sklepu z przyborami do prac ręcznych); dziecko może wsunąć je pod gips i złagodzić świąd. Po zdjęciu gipsu trzeba najpierw ostrożnie odbudować mięśnie. Zobaczymy, że po wygojonym złamaniu ręka lub noga jest nieco szczuplejsza niż zdrowa kończyna. Sprawdźmy, gdzie można zgłosić się z dzieckiem na gimnastykę leczniczą. Aby zapobiec zanikowi mięśni, zachęcajmy dziecko, by dwa-trzy razy napinało mięśnie na 1 do 5 sekund, a następnie je rozluźniało (ćwiczenia izometryczne). Powtarzajmy te ćwiczenia kilka razy dziennie; jednak najpierw dowiedzmy się, czy dziecko może wykonywać takie ćwiczenie. Choroby nerek, dróg moczowych, narządów płciowych Skręt jądra U chłopca jądra nie są dość dobrze umocowane w mosznie. Przy określonych ruchach może dojść do skręcenia jądra o 90,180 lub 360°. Powoduje to skręcenie i zaciśnięcie powrózka nasiennego i położonych w nich naczyń krwionośnych, co powoduje silne niedokrwienie jądra. Co mogę zaobserwować u dziecka? • Choroba zaczyna się zwykle ostrym, bardzo silnym bólem jądra. Szczególnie u noworodków i sporadycznie u starszych chłopców skręt jądra może przebiegać bezbólowo. • Moszna jest po stronie skręconego jądra zaczerwieniona i obrzęknięta. Jak pomóc dziecku? W przypadku wystąpienia opisanych powyżej objawów trzeba niezwłocznie udać się z synem do lekarza pediatry, a w nocy zgłosić się do pogotowia ratunkowego. Dziecko zostanie natychmiast skierowane i przewiezione do szpitala. W czasie operacji, którą wykonuje się nawet tylko przy podejrzeniu skrętu jądra, uwalnia się powrózek nasienny i mocuje oba jądra w mosznie. Czas, jaki upływa od wystąpienia skrętu jądra do jego skutecznego leczenia, powinien być bardzo krótki. Nie 53 wolno dopuścić do niedokrwienia jądra. Jeśli objawy utrzymują się dłużej niż 6 godzin, trzeba się liczyć z poważnym uszkodzeniem jądra i upośledzeniem płodności. Stulejka Stulejka (Phimosis) jest to wydłużenie lub zwężenie napletka prącia utrudniające lub uniemożliwiające odprowadzenie go poza żołądź. Do 3. roku życia istnieje fizjologiczna, a więc normalna stulejka, ponieważ początkowo żołądź i napletek są jeszcze ze sobą sklejone. Co mogę zaobserwować u dziecka? • Nie udaje się odprowadzić napletka. • Napletek bywa zaczerwieniony, a okolica genitaliów wydziela nieprzyjemny zapach. Jak pomóc dziecku? • Co najmniej do końca 3. roku życia nie należy dokonywać żadnych manipulacji na prąciu i napletku, gdyż mogłoby to spowodować małe pęknięcia w napletku. Pęknięcia mogłyby się goić z pozostawieniem blizn, które z kolei spowodowałyby wystąpienie prawdziwej stulejki. • Jeśli występuje zaczerwienienie lub stwierdzamy obecność wydzieliny, powinniśmy udać się do lekarza, by otrzymać odpowiednią maść i ewentualnie środek dodawany do kąpieli. Dopiero od 4. roku życia utrzymujące się zwężenie napletka powinno być leczone chirurgicznie. Wnętrostwo U prawie 5 % wszystkich noworodków płci męskiej stwierdza się brak jednego lub obu jąder w mosznie. W rzadkich przypadkach jądra nie 54 wykształciły się, najczęściej jednak leżą one w kanale pachwinowym, a nawet w jamie brzusznej, i nie zstąpiły jeszcze do moszny. Do końca 2. roku życia jądra muszą zstąpić do moszny. Jeśli to nie nastąpi, konieczny będzie zabieg operacyjny, gdyż wnętrostwo bywa przyczyną niepłodności. Zakażenie dróg moczowych Pod pojęciem zakażenia dróg moczowych rozumie się wszelkie choroby zapalne nerek i wyprowadzających dróg moczowych. • Zapalenie błony śluzowej cewki moczowej (Urethritis) • Zapalenie pęcherza moczowego (Cystitis) • Zapalenie miąższu nerek i miedniczek nerkowych (Pyelonephritis) Co mogę zaobserwować u dziecka? U niemowląt i małych dzieci • Gorączkuje. • Nie chce jeść, pije niechętnie. • Traci na wadze. • Wymiotuje i ma bladożółtawy kolor skóry. U starszych dzieci • Często chodzi do toalety, by oddać mocz. • Za każdym razem oddaje tylko niewielkie ilości moczu i skarży się przy tym na bóle. • Czasami ma gorączkę, jest osłabione i ogólnie czuje się źle. Jak pomóc dziecku? Jeśli u dziecka występują wyżej wymienione objawy, należy koniecznie udać się z nim do lekarza, który po badaniu moczu będzie mógł ustalić właściwe rozpoznanie. Zakażenie układu moczowego wymaga najczęś- 55 wykształciły się, najczęściej jednak leżą one w kanale pachwinowym, a nawet w jamie brzusznej, i nie zstąpiły jeszcze do moszny. Do końca 2. roku życia jądra muszą zstąpić do moszny. Jeśli to nie nastąpi, konieczny będzie zabieg operacyjny, gdyż wnętrostwo bywa przyczyną niepłodności. Zakażenie dróg moczowych Pod pojęciem zakażenia dróg moczowych rozumie się wszelkie choroby zapalne nerek i wyprowadzających dróg moczowych. • Zapalenie błony śluzowej cewki moczowej (Urethritis) • Zapalenie pęcherza moczowego (Cystitis) • Zapalenie miąższu nerek i miedniczek nerkowych (Pyelonephritis) Co mogę zaobserwować u dziecka? U niemowląt i małych dzieci • Gorączkuje. • Nie chce jeść, pije niechętnie. • Traci na wadze. • Wymiotuje i ma bladożółtawy kolor skóry. U starszych dzieci • Często chodzi do toalety, by oddać mocz. • Za każdym razem oddaje tylko niewielkie ilości moczu i skarży się przy tym na bóle. • Czasami ma gorączkę, jest osłabione i ogólnie czuje się źle. Jak pomóc dziecku? Jeśli u dziecka występują wyżej wymienione objawy, należy koniecznie udać się z nim do lekarza, który po badaniu moczu będzie mógł ustalić właściwe rozpoznanie. Zakażenie układu moczowego wymaga najczęś- 55 ciej zastosowania antybiotykoterapii, aby zapobiec szerzeniu się infekcji na nerki. • Dawajmy dziecku dużo płynów do picia, aby pobudzić wytwarzanie i wydalanie moczu i w ten sposób wypłukać jak najwięcej zarazków. • Zwłaszcza w nawracających zakażeniach układu moczowego trzeba porozmawiać z dziewczynką na temat higieny intymnej. Nauczmy, że podmywać i wycierać się powinna zawsze od przodu do tyłu, aby uniknąć zanieczyszczenia cewki moczowej i pochwy drobnoustrojami z okolicy odbytu. • Do higieny intymnej należy używać tylko płynów o obojętnym pH, gdyż inne środki mogłyby zniszczyć normalną florę bytującą na błonach śluzowych. Zniszczenie naturalnej flory bakteryjnej stwarza korzystne warunki dla rozwoju drobnoustrojów chorobotwórczych (grzybów). • Wychłodzenie zwiększa czasami skłonność do zakażenia układu moczowego. Zwracajmy więc uwagę na ubranie, pilnując, by było dostosowane do pogody. W chłodne dni dziecko nie powinno siadać na kamieniach lub murkach. Na basenie po pływaniu powinno zawsze zdejmować mokry strój kąpielowy. Zapalenie napletka i prącia Zapalenie żołędzi (Bałanitis) jest ropnym zapaleniem wywołanym przez bakterie zlokalizowane pomiędzy napletkiem a żołędzia prącia. Najczęściej występuje ono u małych dzieci. Co mogę zaobserwować u dziecka? • Pierwszym objawem choroby może być to, że twój synek ciągle łapie się za prącie lub mówi, że boli go „siusiak". • Żołądź i napletek są żywo czerwone i czasami lekko obrzęknięte. • Niekiedy widać wydzielinę w okolicy napletka, a synek skarży się na bóle przy oddawaniu moczu, kiedy mocz podrażni zmienioną zapalnie skórę. 56 Jak pomóc dziecku? • Lekarz pediatra przepisze dziecku maść, którą musimy starannie wcierać w żołądź i napletek. • Przed nałożeniem nowej maści usuńmy dokładnie całą wydzielinę i resztki starej maści. Najlepiej używajmy w tym celu jednorazowych chusteczek myjących, gdyż wydzielina ma charakter zapalny. • Nasiadówki z dodatkiem rumianku wspomagają leczenie i łagodzą bóle. Trzeba przy tym bezwzględnie uważać, by nie roznosić zarazków: pilnujmy - nawet jeśli to będzie trudne - by dziecko nie bawiło się wodą, w której siedzi. • Jeśli chłopiec skarży się na silne bóle przy oddawaniu moczu, można na czas siusiania wsadzić prącie do kubeczka z ciepłą wodą, o temperaturze ciała. Jest to wprawdzie trochę kłopotliwe, ale często przynosi prawdziwą ulgę. • Zakładajmy dziecku bawełnianą bieliznę, zmienianą co najmniej raz dziennie. Bieliznę pierzemy w temperaturze co najmniej 60°C, aby usunąć z niej wszelkie możliwe drobnoustroje. Polecane są cienkie wkładki higieniczne, które należy zmieniać po każdym skorzystaniu z toalety, aby zmniejszyć liczbę bakterii. Zapalenie pochwy Tak zwane Vulvoganitis jest to zapalenie pochwy i sromu. Zmiany zapalne mogą być wywołane przez bakterie, wirusy, grzyby, a także jaja pasożytów. J Co mogę zaobserwować u dziecka? • Upławy zostawiają ślady na bieliżnie. Upławy, w zależności od przyczyny, mogą być wodniste, białawe lub ropne. • Córka może się skarżyć na świąd. U bardzo małych dzieci choroba często objawia się niepokojem. • Okolica narządów płciowych jest silnie zaczerwieniona; występuje ból przy oddawaniu moczu. 57 Jak pomóc dziecku? Aby móc zastosować skuteczne leczenie, lekarz musi najpierw ustalić przyczynę zapalenia. • W zależności od przyczyny lekarz przepisze córce maść, którą trzeba starannie smarować zmienioną okolicę. • Przed zastosowaniem maści usuwamy wydzielinę i stare resztki maści. W tym celu używamy najlepiej jednorazowych chusteczek myjących, aby nie dopuścić do rozprzestrzeniania się zakażenia. • W razie nasilonego stanu zapalnego dziewczynka powinna mieć nasiadówki. Dopilnujmy, aby w czasie nasiadówki dziecko nie bawiło się wodą, gdyż mogłoby przenieść zarazki w inne okolice. • Zakładajmy dziecku bawełnianą bieliznę, zmienianą co najmniej raz dziennie. Bieliznę pierzemy w temperaturze co najmniej 60°C, aby usunąć z niej wszelkie możliwe drobnoustroje. Polecane są cienkie wkładki higieniczne, które należy zmieniać po każdym skorzystaniu z toalety, aby zmniejszyć liczbę bakterii. Choroby oczu Zapalenie spojówek Choroba ta polega na zapaleniu błony śluzowej wyścielającej tylną powierzchnię powiek i przednią powierzchnię gałki ocznej. Zapalenie spojówek może być wywołane przez bakterie, wirusy lub czynniki chemiczne i fizyczne. Co mogę zaobserwować u dziecka? • Silnie zaczerwienione oczy, czasami spuchnięte i swędzące. • Szczególnie po przebudzeniu powieki są sklejone wydzieliną. • Temperatura ciała czasami może być nieznacznie podwyższona. Jak pomóc dziecku? • Podawajmy dziecku regularnie krople do oczu lub maść. • Przed podaniem leku trzeba oczy dokładnie oczyścić, najlepiej jałowymi kompresami zwilżonymi 0,9% roztworem soli kuchennej. Przemywajmy oczy od zewnętrznego do wewnętrznego kąta oka. • Leki podajemy do dolnego worka spojówkowego. Dziecko powinno patrzeć wtedy do góry, a my odciągamy dolną powiekę trochę do dołu. Nie wolno dotykać buteleczką ani tubką do oka, aby nie 59 zranić dziecka ani nie zanieczyścić leku. Nie podawajmy leku prosto z lodówki, aby nie podrażnić oka niską temperaturą. • Jeśli dziecko ma nadwrażliwość na światło, zaciemnijmy lekko pokój. • Nie pozwólmy, by dziecko tarło chore oko lub nie przeniosło zarazków na zdrowe oko. • Jeśli zapalenie spojówek spowodowane jest przez czynniki zakaźne (drobnoustroje), trzeba dbać o higienę rąk, swoich i dziecka, aby nie zarazić innych członków rodziny: po każdym kontakcie z oczami ręce trzeba dokładnie umyć mydłem; do wytarcia rąk używaj najlepiej oddzielnego ręcznika, codziennie świeżego. Choroby skóry Atopowe zapalenie skóry Atopowe zapalenie skóry to inaczej wyprysk atopowy (nazwa obecnie nieużywana to świerzbiączka, Neurodermitis disseminata). Słowo atopia oznacza bardzo silną nadwrażliwość na określone czynniki środowiskowe. Wyprysk atopowy jest chorobą alergiczną skóry, której głównym objawem jest nasilony świąd i suchość skóry. Atopowe zapalenie skóry jest chorobą przewlekłą. Co mogę zaobserwować u dziecka? • Głównym, bardzo męczącym objawem jest silny świąd skóry. Dziecko drapie się intensywnie, zwłaszcza po twarzy, w zgięciach łokciowych i pod kolanami. Drapanie jest często tak silne, że dziecko przestaje dopiero wtedy, gdy rozdrapie skórę do krwi. Szczególnie często te „kryzysy swędzenia" występują w nocy, a także jako odpowiedź na stres. • Skóra jest bardzo sucha i łuszcząca, często widoczne są grudki, pęcherzyki i strupy. • W zajętych miejscach skóra jest często bardzo czerwona, reszta ciała jest szarawo-blada. • Szczególnie częste miejsca występowania: - twarz (skaza mleczna: na policzkach niemowlęcia; skóra przypomina przypalone resztki mleka) 61 J Choroby skóry Atopowe zapalenie skóry Atopowe zapalenie skóry to inaczej wyprysk atopowy (nazwa obecnie nieużywana to świerzbiączka, Neurodermitis disseminata). Słowo atopia oznacza bardzo silną nadwrażliwość na określone czynniki środowiskowe. Wyprysk atopowy jest chorobą alergiczną skóry, której głównym objawem jest nasilony świąd i suchość skóry. Atopowe zapalenie skóry jest chorobą przewlekłą. Co mogę zaobserwować u dziecka? • Głównym, bardzo męczącym objawem jest silny świąd skóry. Dziecko drapie się intensywnie, zwłaszcza po twarzy, w zgięciach łokciowych i pod kolanami. Drapanie jest często tak silne, że dziecko przestaje dopiero wtedy, gdy rozdrapie skórę do krwi. Szczególnie często te „kryzysy swędzenia" występują w nocy, a także jako odpowiedź na stres. • Skóra jest bardzo sucha i mszcząca, często widoczne są grudki, pęcherzyki i strupy. • W zajętych miejscach skóra jest często bardzo czerwona, reszta ciała jest szarawo-blada. • Szczególnie częste miejsca występowania: - twarz (skaza mleczna: na policzkach niemowlęcia; skóra przypomina przypalone resztki mleka) 61 J - owłosiona skóra głowy - zgięcia rąk i nóg - szyja - skóra wokół ust swędzenie drapanie ulga, odprężenie wsparcie ze strony bliskich uszkodzenie skóry utrata poczucia własnej wartości odrzucenie przez innych nowy bodziec wywołujący stres Skutki świądu W okresach zaostrzeń oraz w zaawansowanej fazie choroby może dojść do ograniczenia sprawności ruchowej, zwłaszcza kończyn. Czasami daje się zauważyć opóźnienie rozwoju dziecka. Przyczyną jest swędzenie skóry, które pochłania całą uwagę dziecka i zmniejsza zainteresowanie wszelkimi innymi aktywnościami. 62 Jak pomóc dziecku? Swędzenie wywiera bardzo silny wpływ na aktywność dziecka i na jego psychikę. Czasami dzieci nie potrafią skupić się na niczym innym niż próba złagodzenia świądu przez intensywne drapanie zmienionych miejsc. Świąd jest szczególnie silny w nocy, dzieci i ich rodzice cierpią na chroniczne niewyspanie i spowodowane tym rozdrażnienie, zaburzenia koncentracji, niezadowolenie, agresywność. Silne drapanie prowadzi do uszkodzenia skóry i przez to do pogorszenia wyglądu zewnętrznego. To z kolei powoduje odrzucenie przez środowisko, co szczególnie u starszych dzieci stanowi dodatkowy stres, wywołujący nowy kryzys i nasilający świąd. Postępowanie powinno mieć na celu złagodzenie swędzenia, a przez to poprawę stanu skóry. Pomocne są tu następujące działania: • Poświęcanie dziecku bardzo dużo uwagi, zwłaszcza w okresach, kiedy nie odczuwa swędzenia. Dzięki temu będzie wiedziało, że zawsze otrzyma wsparcie, nawet wtedy, kiedy się nie drapie. Wpływa to korzystnie na jego samopoczucie i zwiększa poczucie własnej wartości. • Możliwie często wzmacniajmy dziecko pozytywnie, by wesprzeć je w kształtowaniu własnej osobowości. • Znajdźmy odpowiednie dla dziecka lekkie zajęcie sportowe, które pozwoli mu rozładować stres. Wybierajmy dyscypliny sportu, które nie wymagają dużego wysiłku fizycznego, ponieważ pocenie się nasila świąd. • Bardzo pomocne dla dziecka i jego rodziców może być poznanie technik relaksacyjnych (np. trening autogenny). • Jeśli wystąpi świąd skóry, nie starajmy się za wszelką cenę nie dopuszczać do tego, by dziecko się drapało. Drapanie jest czasami jedynym sposobem, który pozwala dziecku znieść te męki. Leki doustne Lekarz pediatra przepisze dziecku leki z dwóch grup: przeciwhis-taminowe i kortykosteroidy. 63 Leki przeciwhistaminowe Paleta leków przeciwhistaminowych jest duża. Głównym zadaniem tych leków jest złagodzenie świądu skóry. Wiele leków z tej grupy wywiera jednak wpływ na ośrodkowy układ nerwowy, wywołując takie objawy, jak uczucie zmęczenia, a także, zwłaszcza u dzieci, znaczny niepokój. Podzielmy się swoimi obserwacjami z lekarzem, tak by mógł on wybrać dla dziecka optymalny lek. Kortykosteroidy Większość rodziców obawia się stosowania u dzieci kortykosteroidów. Zasięgnijmy informacji na temat zalet i wad tych leków, tak by w razie konieczności ich zastosowania móc przestrzegać odpowiednich środków ostrożności. Pielęgnacja ciała W ostrym rzucie choroby Nie należy wtedy smarować dziecka kryjącymi maściami natłuszczającymi, ponieważ upośledzają one chłodzenie skóry i mogą nasilać świąd. Zamiast tego stosujmy następujące substancje zgodnie z zaleceniami lekarza: • okłady z zimnej, czarnej herbaty • mocz dziecka lub maści, które zawierają mocznik • barwniki na sączące się zmiany skórne • kortykosteroidy stosowane miejscowo • leki przeciwhistaminowe stosowane miejscowo • maści dziegciowe Rozpoczęte leczenie należy konsekwentnie kontynuować, by umożliwić wygojenie się zmian skórnych. Sprawdziła się tak zwana próba stron: lewą połowę ciała smaruje się maścią A, prawą połowę maścią B. Po tygodniu można ocenić wyniki leczenia i odpowiednio kontynuować terapię. Leczenie przewlekłe Pomiędzy ostrymi rzutami choroby trzeba bardzo suchą skórę dziecka regularnie natłuszczać. W tym celu zaleca się stosowanie maści z lanoliną 64 lub preparatów zawierających olej z wiesiołka. Przy stosowaniu leków na skórę nie obowiązuje zasada: im więcej, tym lepiej. Przeciwnie. Zbyt gruba warstwa maści może utrudniać naturalne mechanizmy chłodzenia się skóry, powodować jej przegrzanie i nasilanie świądu. Dlatego, kiedy skóra dziecka jest sucha, smarujemy ją tylko cienką warstwą maści czy kremu. Sprawmy, by wcieranie kremu było dla dziecka czymś przyjemnym, a więc smarowanie łączymy z delikatnym głaskaniem. Takie postępowanie może bardzo korzystnie wpłynąć na samopoczucie dziecka. Zdania na temat mycia ciała są podzielone. Za codzienną kąpielą lub prysznicem przemawia to, że zabiegi te pozwalają zmyć resztki maści, złuszczony naskórek i zarazki. W ten sposób zmniejszają ryzyko infekcji. Przeciwko przemawia to, że mogą one wywoływać świąd: z jednej strony przez mechaniczne drażnienie skóry, z drugiej zaś przez usuwanie z powierzchni ciała cienkiej warstwy łoju, co dodatkowo wysusza skórę. Podejmując decyzję o sposobie pielęgnacji dziecka, powinniśmy kierować się przede wszystkim jego samopoczuciem. Jeśli po każdej kąpieli dziecko skarży się na uporczywe swędzenie skóry, trzeba kąpać je lub myć pod prysznicem w miarę możliwości jak najrzadziej. Z zasady myjemy dziecko w dość chłodnej wodzie, ponieważ jest ona lepiej tolerowana. Do kąpieli można dodawać nadmanganian potasu w ostrych fazach choroby i olejki do kąpieli zgodnie z zaleceniami lekarza. Do suszenia dziecka używamy bardzo miękkich ręczników - dotykamy nimi delikatnie, nie pocieramy, tak by ograniczyć uraz mechaniczny do minimum. Z tego samego powodu ubieramy i rozbieramy dziecko powoli. Ubranie powinno być miękkie, gładkie i chłodne, z takich materiałów, jak delikatna bawełna, jedwab lub wiskoza. Obcinamy paznokcie dziecka zawsze krótko, nadając im zaokrąglony kształt, bez ostrych kątów, co pozwoli zmniejszyć uszkodzenie skóry w czasie drapania. Żywienie Istnieje wiele różnych poglądów na temat żywienia dzieci z atopowym zapaleniem skóry: z jednej strony zaleca się rygorystyczne przestrzeganie diety z długą listą zakazanych produktów spożywczych, z drugiej zaś 65 odrzuca wszelkie diety eliminacyjne, gdyż stanowią one dla chorych dodatkowe ograniczenie i konieczność wielu wyrzeczeń. Badania wykazały, że jedynie u około 30% dzieci alergia spowodowana jest przez środki spożywcze. W takim przypadku należy zasięgnąć wyczerpującej i kompetentnej porady. Jeśli potem w porozumieniu z lekarzem i, w zależności od wieku, z dzieckiem zostaną podjęte określone decyzje terapeutyczne, powinniśmy je konsekwentnie realizować. Otoczenie dziecka Jeśli u dziecka jednoznacznie stwierdzono alergię na określone czynniki, próbujmy nie pozwalać na kontakt dziecka z alergenami. Może być to sierść zwierząt, pyłki, grzyby pleśniowe, roztocza kurzu domowego lub pierze. Czasami konieczne jest przeprowadzenie większych prac remontowych w mieszkaniu. Dowiedzmy się w swojej Kasie Chorych o możliwość wsparcia finansowego. Klimat w pokoju: większość chorych najlepiej znosi niskie temperatury i wilgotność powietrza między 40 a 70%. Wyprzenie Wyprzenia mogą być spowodowane przez różne czynniki: • pewne leki, np. antybiotyki • niektóre środki spożywcze (np. takie o dużej zawartości kwasów owocowych; dotyczy to też karmiących matek, które spożywają je w dużych ilościach) • biegunka • u niektórych dzieci: ząbkowanie Poza tymi przyczynami wyprzenia mogą być spowodowane po prostu przez częsty kontakt skóry z moczem, a zwłaszcza kałem, które drażnią delikatną skórę niemowlęcia. Szczególnie w pierwszych dniach życia, po podjęciu pracy przez układ trawienny, może się zdarzyć, że dziecko 66 będzie się bardzo często wypróżniać. Przez ten ciągły kontakt z kałem w rejonie pieluszkowym może dojść do zapalenia skóry (pieluszkowe zapalenie skóry). Co mogę zaobserwować u dziecka? • Pierwszym objawem jest zaczerwienienie skóry w rejonie pieluszkowym. • Ponadto dziecko bywa często niespokojne i więcej płacze, ponieważ boli go pupa. Jak pomóc dziecku? • Przewijamy dziecko częściej, najlepiej natychmiast po wypróżnieniu (oddaniu stolca). • Jeśli skóra jest bardzo zaczerwieniona, może być konieczne przewijanie dziecka również w nocy, nawet jeśli przesypia noc. • W ciągu dnia „wietrzenie" w ciepłym otoczeniu może wpłynąć korzystnie na skórę. Układamy dziecko z gołą pupą na nieprzemakalnym podłożu (np. na pieluszce jednorazowego użytku) lub wydłużamy jak najbardziej czas bez pieluszki przy przewijaniu. • Używamy kremu ochronnego przeciw odparzeniom, który szczególnie dobrze przylega do skóry i dzięki temu zapobiega bezpośredniemu kontaktowi skóry z kałem i moczem. • Pupę dziecka myjemy niezwykle delikatnie, ponieważ uszkodzona skóra bardzo boli. Wypróbujmy, czy dziecko toleruje raczej chusteczki z oliwką, czy mokre myjki. Zrezygnujmy z wszelkich innych preparatów myjących (lotiony oczyszczające, wilgotne chusteczki i in.), by uniknąć dodatkowego podrażnienia skóry. • Przy każdym przewijaniu oczyszczamy dokładnie skórę z resztek kału, nawet jeśli dziecko przy tym płacze. Pozostawienie resztek kału w rejonie pieluszkowym spowodowałoby nasilenie stanu zapalnego. Jeśli takie postępowanie nie pomoże, skontaktujmy się z lekarzem i poprośmy o specjalną maść na rany i ewentualnie też o leczniczy preparat do kąpieli. 67 J Zakażenia grzybicze jamy ustnej (pieśniawki) i rejonu pieluszkowego Zakażenie grzybicze w rejonie pieluszkowym i błony śluzowej jamy ustnej spowodowane przez drożdżaki (Candida albicans). Co mogę zaobserwować u dziecka? • Skóra w rejonie pieluszkowym jest silnie zaczerwieniona, z grudkami, łuszczy się. • Często zakażenie grzybicze skóry w rejonie pieluszkowym poprzedzone jest zakażeniem grzybiczym błon śluzowych jamy ustnej. Błona śluzowa jamy ustnej jest również zaczerwieniona, z małymi, białymi nalotami, których nie udaje się zetrzeć. • Szczególnie małe niemowlęta, które mają pieśniawki w jamie ustnej, chcą dużo pić. Jak pomóc dziecku? Lekarz pediatra przepisze specjalną maść i ewentualnie też roztwór do smarowania jamy ustnej. Leki te powinniśmy podawać ściśle według zaleceń. Przestrzegajmy odstępu czasowego między poszczególnymi dawkami leku, nawet jeśli zauważymy już poprawę w zakresie zmian na skórze lub na błonach śluzowych jamy ustnej. To ważne, by zwalczyć wszystkie drobnoustroje i by nie doszło do rozwoju lekooporności, tj. utraty wrażliwości drobnoustroju na lek. • Jeśli dziecko ma zakażenie grzybicze skóry w rejonie pieluszkowym, nie kąp go, by uniknąć przeniesienia drobnoustrojów na inne obszary skóry. • W przypadku grzybicy jamy ustnej zaleca się wygotowanie smoczka dwa razy dziennie. • Jeśli niemowlę ma kontakt z innymi małymi dziećmi, powinniśmy uważać, by dzieci w żadnym razie nie zamieniały smoczków czy zabawek. W przeciwnym razie mogłoby dojść do przeniesienia zarażenia na inne dzieci. Choroby serca i układu krążenia Hipotonia (Niedociśnienie tętnicze) Pod pojęciem hipotonii, czyli niedociśnienia tętniczego, rozumie się wartości ciśnienia tętniczego, które są wyraźnie niższe od wartości prawidłowych dla danej grupy wiekowej. Niedociśnienie występuje szczególnie często u dzieci w okresie dojrzewania. Co mogę zaobserwować u dziecka? • Bladość cery. • Bóle głowy i częste uczucie zmęczenia. • Zawroty głowy, szczególnie przy gwałtownym wstawaniu (pojawiają się „gwiazdki" w oczach przy szybkim wstawaniu). Może też przy tym dochodzić do krótkotrwałych zaburzeń świadomości. Jak pomóc dziecku? • Podawajmy kilka razy dziennie mniejsze posiłki. Po obfitym posiłku dziecko może czuć się osłabione, ponieważ większe ilości krwi kierowane są do narządów przewodu pokarmowego, by zapewnić sprawny proces trawienia. Ta pozorna utrata krwi powoduje u dziecka wystąpienie takich objawów, jak zmęczenie i osłabienie koncentracji. 69 Wskazany byłby sport, który wymaga głównie siły mięśniowej (np. pływanie, jazda na rowerze, piłka nożna). Dzięki zwiększonej pracy mięśni można uzyskać wzrost ciśnienia tętniczego. Spróbujmy przyzwyczaić dziecko do naprzemiennych ciepło-zim- nych natrysków lub regularnego chodzenia do sauny. Zmiana temperatury z wysokiej na niską powoduje, że naczynia krwionośne najpierw rozszerzają się, a potem obkurczają. Taki trening naczyń stabilizuje ciśnienie tętnicze. Przypominajmy dziecku, by unikało drugiego stania lub siedzenia. W ten sposób można uniknąć „uwięzienia" dużych objętości krwi w nisko położonych częściach ciała. Pozycję ciała trzeba zmieniać powoli i stopniowo, np. nie wstawać gwałtownie z pozycji kucznej, aby uniknąć omdlenia ortostatycz- nego (krótkiej utraty świadomości). Alkohol powoduje rozszerzenie naczyń krwionośnych i obniżenie ciśnienia tętniczego; dlatego należy go unikać. Nadciśnienie tętnicze Mierząc ciśnienie krwi, ustala się dwie wartości. Odzwierciedlają one ciśnienie panujące w tętnicach (które roznoszą po organizmie utleno-waną krew). Pierwsza wartość odpowiada ciśnieniu podczas skurczu mięśnia serca, który powoduje wyrzut krwi z serca do aorty (ciśnienie skurczowe). Druga wartość odpowiada ciśnieniu w okresie rozkurczu serca (ciśnienie rozkurczowe). Pod pojęciem nadciśnienia tętniczego rozumie się przekraczanie wartości ciśnienia rozkurczowego i/lub skurczowego powyżej górnej granicy normy dla danej grupy wiekowej. W tabeli na następnej stronie przedstawiono prawidłowe wartości ciśnienia tętniczego dla różnych grup wiekowych. Od 50 do 60% przypadków nadciśnienia tętniczego u dzieci i młodzieży ma charakter wtóry, czyli spowodowane jest inną chorobą podstawową. Przyczyny mogą być bardzo różne i wymagają dokładnej diagnostyki. Niepokojące jest to, że rośnie liczba przypadków nadciśnienia tętniczego u dzieci i młodzieży, które spowodowane jest głównie nieodpowiednim, niezdrowym stylem życia (tak zwane pierwotne nadciśnienie tętnicze stwierdza się u 40-50% chorych). 70 Wiek Ciśnienie skurczowe (mmHg) Ciśnienie rozkurczowe (mmHg) noworodki 60-80 35-50 niemowlęta (do ukończenia 1. roku życia) 90 60 małe dzieci 95 60 dzieci w wieku szkolnym 100 60 młodzież 110 70 Co mogę zaobserwować u dziecka? Przez długi czas choroba pozostaje niezauważona, ponieważ początkowo nie powoduje żadnych dolegliwości, chociaż może doprowadzić do poważnego uszkodzenia różnych narządów wewnętrznych. Do pierwszych widocznych sygnałów mogą należeć: • Dziecko skarży się, zwłaszcza rano, na bóle głowy. • Czasami może zgłaszać zaburzenia widzenia, np. zamazywanie się liter w czasie czytania. • Innym objawem mogłoby być napadowe kołatanie serca lub duszność. Jeśli zaobserwujemy objawy tego rodzaju, powinniśmy powiedzieć o tym lekarzowi pediatrze i poprosić o zmierzenie ciśnienia. J Jak pomóc dziecku? Jeśli zostanie stwierdzone nadciśnienie tętnicze, trzeba najpierw ustalić jego przyczynę i, o ile to możliwe, leczyć ją. Jeśli dziecko choruje na pierwotne nadciśnienie tętnicze, powinniśmy zwrócić uwagę na następujące aspekty: • Jeśli ma nadwagę, trzeba rozpocząć dietę. Nadmierna masa ciała prowadzi do tego, że większa ilość komórek musi być zaopatrywana w tlen i substancje odżywcze. W tym celu serce musi tłoczyć więcej 71 krwi. Próbuje tego dokonać, kurcząc się mocniej (zwiększa siłę skurczu). Powoduje to wzrost ciśnienie krwi w naczyniach. Zmniejszenie masy ciała działa więc również korzystnie na ciśnienie krwi. Razem z dzieckiem zapisujmy wszystko to, co dziecko zjada, by stwierdzić, na czym polegają błędy dietetyczne i z jakich produktów spożywczych można zrezygnować. • Starsze dzieci w wieku szkolnym powinny uświadomić sobie, że: nikotyna zwęża naczynia krwionośne, co zwiększa opór i podwyższa ciśnienie tętnicze. • Przygotowując posiłki, używajmy jak najmniej soli. Sól powoduje zatrzymywanie wody. Nadmiar wody prowadzi do zwiększenia objętości krwi krążącej i wzrostu ciśnienia tętniczego. • Zachęcajmy dziecko do regularnych zajęć sportowych, gdyż zbyt mało ruchu sprzyja rozwojowi czynnika ryzyka, jakim jest „nadwaga". Porozmawiajmy z lekarzem, by ustalić, jaki rodzaj sportu byłby dla twojego dziecka najlepszy. • Spróbujmy razem z dzieckiem wspólnie ustalić czynniki, które wywohiją u dziecka stres, i spróbujmy je wyeliminować. Stres poprzez wpływ na układ nerwowy podwyższa wartości ciśnienia tętniczego. Może dziecko będzie mogło przyswoić sobie techniki relaksacyjne. Nadciśnienie tętnicze może z czasem doprowadzić do poważnych powikłań, dlatego ważne jest, by jak najwcześniej rozpoznać i zwalczyć czynniki ryzyka tej choroby. Długotrwałe utrzymywanie się wysokich wartości ciśnienia tętniczego może być przyczyną następujących chorób: Zajęty narząd Możliwe uszkodzenie mózg zawat mózgu (udar niedokrwienny) krwawienie (udar krwotoczny) serce zawat serca, niewydolność serca nerki upośledzenie funkcji nerek (niewydolność nerek) krwawienia, zmiany w naczyniach siatkówki 72 Niewydolność serca Niewydolność serca nie jest odrębną chorobą, lecz stanowi objaw choroby serca. Charakteryzuje się ona upośledzeniem funkcji serca jako pompy i może być w różnym stopniu nasilona. Co mogę zaobserwować u dziecka? • Objawem najbardziej rzucającym się w oczy jest zabarwienie skóry dziecka: blade, ewentualnie lekko sine. U niektórych dzieci sine zabarwienie skóry (czasami też warg i paznokci) występuje tylko podczas wysiłku. • Innym widocznym objawem może być nadmierne pocenie się dziecka, występujące nawet podczas spokojnego leżenia (u niemowląt na przykład podczas picia). • Oddech bywa przyspieszony i czasami utrudniony, nawet w spoczynku. • Dziecko bardzo powoli przybiera na wadze. Niechętnie i mało pije. Wszystkie te objawy nie są mocno charakterystyczne i mogą wskazywać na obecność wielu innych chorób. Podzielmy się w każdym razie swoimi obserwacjami z lekarzem, który będzie mógł zlecić odpowiednie badania diagnostyczne. J Jak pomóc dziecku? W przypadku podejrzenia niewydolności serca trzeba najpierw określić stopień jej zaawansowania i przyczynę. W tym celu dziecko będzie zapewne musiało zostać skierowane do szpitala pediatrycznego, w którym znajduje się oddział kardiologiczny. Niektóre przyczyny niewydolności serca wymagają leczenia chirurgicznego, inne mogą być leczone tylko lekami. Otrzymamy też informacje, jak dalej postępować z dzieckiem, w zależności od stopnia zaawansowania niewydolności serca. Choroby układu nerwowego Drgawki czynnościowe Drgawki czynnościowe występują u około 4—5% wszystkich dzieci. U dzieci z taką skłonnością napad drgawek może być wywołany przez bodziec bólowy, złość lub strach. Co mogę zaobserwować u dziecka? • Wybuchy złości, dlatego że się uderzyło czy skaleczyło, i nagle wstrzymuje przy tym oddech. • Może zsinieć lub stracić przytomność. • Występuje prężenie ciała lub rytmiczne skurcze mięśni. • Po około 1 minucie skurcz ustępuje i dziecko znowu zaczyna oddychać. Często po takim zdarzeniu dziecko jest jeszcze przez pewien czas nieco oszołomione i blade. Jak pomóc dziecku? • Zachowajmy spokój! • Jeśli dziecko ma skłonność do takich napadów, spróbujmy zaraz potem, jak zacznie krzyczeć lub płakać, zwrócić się do niego i głośno powiedzieć, by nabrało powietrza. • Jeśli to nie pomaga, czekajmy, aż dziecko samo zacznie ponownie oddychać. 74 • Trzymajmy je za rękę i pocieszajmy, kiedy jest już po wszystkim. • Uważajmy, żeby dziecko nie wykorzystywało tych napadów jako metody osiągania swoich celów podczas próby sił i walki o władzę z rodzicami. Drgawki gorączkowe Drgawki gorączkowe mogą wystąpić w czasie chorób infekcyjnych przebiegających z wysoką gorączką. Częściej zdarzają się u chłopców, od 6. miesiąca do 5. roku życia. Gorączka przekracza zwykle 39 °C. Co mogę zaobserwować u dziecka? • Drgawki lub prężenia obejmujące całe ciało lub tylko jedną stronę ciała z kończynami włącznie. • Przestaje reagować, a czasami nawet traci przytomność. • Napad trwa zwykle 1-2 minuty, może jednak utrzymywać się przez 10 minut i dłużej. • Czasami obserwuje się zwrot gałek ocznych w jedną stronę i wyciek śliny z ust. • Często dziecko bezwiednie oddaje mocz. • Po napadzie dziecko zapada w głęboki sen. Jak pomóc dziecku? • Wybierz numer pogotowia ratunkowego, 999 lub 112. • Napad drgawek napawa rodziców lękiem. Pomimo to spróbujmy zachować spokój. • Podczas napadu trzeba uważać, by dziecko nie doznało urazu. Dziecko prawdopodobnie zostanie przyjęte do szpitala. Tam wyjaśni się, czy rzeczywiście były to drgawki gorączkowe. Wiele dzieci ma skłonność do reagowania na gorączkę drgawkami, dlatego zapewne 75 otrzymamy receptę na lek (Diazepam) w postaci mikrowlewki doodbyt-niczej. W razie ponownego wystąpienia drgawek podajemy dziecku ten lek doodbytniczo, podobnie jak czopek. Poza tym po pierwszym epizodzie drgawek gorączkowych trzeba dbać o to, by temperatura w czasie infekcji nie przekraczała 38°C (przeczytaj o sposobach obniżania gorączki, str. 130. Padaczka (epilepsja) Przyczyną padaczki jest zaburzenie funkcji mózgu i nerwów, które powoduje powstawanie i szerzenie się nieprawidłowych wyładowań w komórkach nerwowych w mózgu. Są drgawki, które występują w związku z określonymi sytuacjami (gorączka, brak snu) oraz takie, które występują w nieregularnych odstępach czasu bez uchwytnej przyczyny. Te ostatnie omówiono pod pojęciem zbiorczym padaczki (epilepsji). Co mogę zaobserwować u dziecka? Objawy padaczki mogą być bardzo różne. Poza typowymi napadami drgawek z upadkami, drgawkami, drżeniami lub prężeniami rąk i nóg bywają też napady, które przebiegają bardzo skąpoobjawowo. Jeśli zauważymy takie objawy, trzeba opowiedzieć o nich lekarzowi, który opiekuje się dzieckiem, by wykonać badanie czynności bioelektrycznej mózgu (EEG = elektroencefalografia). Badanie to pozwoli dokładniej określić, czy istnieje skłonność do napadów padaczkowych. • Dziecko od czasu do czasu nagle pada bez żadnej zewnętrznej przyczyny. Bywa, że w czasie napadu lub po nim chory ma zaburzenia świadomości. • Występują rytmiczne skurcze mięśni rąk, nóg lub twarzy, niezależne od woli dziecka. • Mogą również wystąpić niezależne od woli prężenia rąk i nóg. 76 • Chore dziecko przez pewien czas wydaje się być zupełnie nieobecne i nieruchomieje w trakcie wykonywania jakiejś czynności. Jak pomóc dziecku? Przy podejrzeniu padaczki dziecko będzie prawdopodobnie skierowane do szpitala, w którym mieści się specjalistyczny oddział (neurologiczny). Dzieci z padaczką muszą przyjmować leki. Celem leczenia jest zapobieganie kolejnym napadom, przy możliwie niewielkich działaniach niepożądanych. Niestety, nie zawsze udaje się to osiągnąć. Jeśli wasze dziecko choruje na padaczkę, trzeba wziąć pod uwagę następujące zagadnienia. • Otoczenie ciągle jeszcze reaguje silną irytacją na napad padaczkowy. Jednak nie powinniśmy zatajać ani ukrywać faktu, że dziecko jest chore, trzeba przystąpić do ofensywy: należy poinformować nauczycieli, koleżanki i kolegów swoich dzieci oraz ich rodziców, trenera sportowego itp. Opisać im, jak wygląda taki napad i jak należy się wtedy zachować. • Podczas napadu najważniejsza jest ochrona dziecka. Uważajmy, by nigdzie się nie uderzyło, jednak nie krępując jego rąk czy nóg. • Jeśli dziecku zalecono lek do stosowania doraźnego, dopilnujmy, by lek ten był zawsze dostępny i by potencjalny ratujący był w stanie podać dziecku ten lek. • Napady padaczkowe częściowo mogą być prowokowane przez czynniki zewnętrzne, powinniśmy zwracać uwagę, by dziecko miało dostateczną ilość snu. Niewyspanie może czasami spowodować napad. To samo dotyczy spożywania alkoholu. Szybka zmiana kontrastów jasno-ciemno lub migające światła, jakie czasami bywają na dyskotekach, może również wyzwolić napad padaczkowy. • W chorobie tej dziecku i tobie może pomóc nawiązanie kontaktu z grupą samopomocy. 77 Uraz czaszkowo-mózgowy/wstrząśnienie mózgu Wstrząśnienie mózgu jest to krótkie, przemijające zaburzenie funkcji mózgu spowodowane z reguły przez upadki, urazy, a także przez bicie dziecka. Co mogę zaobserwować u dziecka? • Po upadku na głowę dziecko jest oszołomione lub nieprzytomne. • Później mogą wystąpić nudności lub wymioty. • U większych dzieci może wystąpić luka pamięciowa, która obejmuje okres przed wypadkiem i sam wypadek. Jak pomóc dziecku? • W razie poważniejszego upadku, w czasie którego doszło do uderzenia w głowę, dziecko powinno być zbadane przez lekarza. Dotyczy to szczególnie bardzo małych dzieci, niemowląt i noworodków. A więc: każdy upadek, np. ze stołu do przewijania (według danych z pewnego szwedzkiego badania dotyczy to 57 % niemowląt), wymaga kontroli lekarskiej. Niebezpieczeństwo w takich urazach polega na tym, że mogło dojść do krwawienia do mózgu, co jest poważnym powikłaniem i wymaga szybkiego leczenia. • Kiedy poważny uraz mózgu zostanie wykluczony, postarajmy się, by dziecko przez kilka dni pozostawało w łóżku. Zmniejszy to ewentualne bóle głowy. • Ułóżmy dziecko z lekko uniesionym tułowiem, gdyż taka pozycja poprawia odpływ krwi żylnej z mózgu (patrz rycina na str. 142. Choroby układu pokarmowego Prawie wszystkie choroby układu pokarmowego przebiegają z bólami brzucha. Aby zmniejszyć napięcie powłok brzusznych i złagodzić przez to bóle brzucha, podłóżmy dziecku pod kolana gruby wałek z koca lub ręcznika. Biegunka O biegunce mówi się w przypadku zmniejszenia konsystencji stolca przy jednoczesnym zwiększeniu częstotliwości wypróżnień. Biegunka jest objawem wielu chorób. Przyczyną biegunki mogą być: • nietolerancja pokarmów • spożycie nieświeżych produktów spożywczych • różne zarazki: bakterie z rodzaju Salmonella, rotawirusy • działania niepożądane leków • choroby zapalne jelit, np. choroba Crohna, wrzodziejące zapalenie jelita grubego {Colitis ulcerosa) • czynniki psychiczne, jak lęk czy zdenerwowanie Zasadniczym problemem w przebiegu choroby biegunkowej jest utrata płynów ustrojowych (odwodnienie). Im mniejsze dziecko, tym większe ryzyko odwodnienia. Oznacza to, że biegunkę u noworodka lub niemowlęcia należy traktować poważnie i koniecznie porozumieć się w tej sprawie z lekarzem. 79 ¦¦ Co mogę zaobserwować u dziecka? • Ilość stolca jest znacznie większa niż zwykle, a wypróżnienia są wyraźnie częstsze. • Jednocześnie zmniejsza się spoistość (konsystencja) stolca. Stolce mogą być papkowate, a nawet wodniste. • Barwa stolca może być również zmieniona. Stolec jest często żółtawozielony. • Zapach stolca jest albo lekko kwaśny, albo nieprzyjemny, cuchnący. • Wzmożona czynność jelit (przyspieszona perystaltyka) może być przyczyną bólów brzucha. Powiedzmy koniecznie lekarzowi o wszystkich zmianach. Często dzieci mają nie tylko biegunkę, lecz i wymiotują. W przypadku biegunki i wymiotów, które powodują dużą utratę płynów, dziecko traci wyraźnie na wadze. Ułożenie zmniejszające bóle brzucha 80 Jak pomóc dziecku? Co jest ważne w żywieniu dziecka? • Przede wszystkim trzeba wyrównać utratę płynów. W przypadku ciężkiej choroby biegunkowej, szczególnie u bardzo małych dzieci, zaleca się specjalny roztwór (doustny płyn nawadniający), który oprócz płynu uzupełnia również utracone substancje mineralne (sód, potas, wapń). Dziecko będzie początkowo dostawać tylko roztwór nawadniający, potem można zacząć podawać pokarmy, w zależności od akceptacji dziecka i zaleceń lekarskich. Jedynym wyjątkiem są dzieci karmione piersią: te trzeba przez cały czas dalej karmić piersią. • U małych dzieci często pomagają proste zmiany dietetyczne. Ważne, by nie dawać dziecku mleka ani produktów mlecznych, gdyż uszkodzone jelito nie jest w stanie strawić zawartych w nich dużych ilości tłuszczu i białka. Odpowiednimi produktami spożywczymi jest białe pieczywo lub suchary bez masła, ewentualnie posmarowane cienką warstwą dżemu; ziemniaki, ryż lub makaron bez tłustych sosów; gotowana marchew, banany, tarte jabłka. Pomiędzy posiłkami można dać dziecku słone paluszki. • Do picia można podawać wodę, rozcieńczone soki owocowe lub herbatę. • Z reguły dzieci nie mają apetytu, dlatego podawajmy dużo małych posiłków. „Osładzajmy" dziecku jedzenie czytaniem bajek, karmieniem go, krojeniem chleba na malutkie kawałki. Pomimo niechęci do jedzenia ważne jest, by dziecko jednak coś jadło. Jeśli wyczuwamy z ust dziecka lekki zapach acetonu (przypominający zapach zmywacza do paznokci), to znak, że dziecko zjadło zbyt mało węglowodanów. Aceton powstaje w organizmie wtedy, gdy do wytwarzania energii zużywane są zapasy tłuszczu i spalanie musi się odbywać bez udziału węglowodanów. Wysoka zawartość acetonu we krwi może doprowadzić do wymiotów. Dlatego nie wolno dopuścić do takiego rozchwiania procesów metabolicznych. Dobrze jest zmienić jadłospis na dietę bezglutenową. Tylko w ciężkich przypadkach dziecko musi dostawać płyny infuzyjne (kroplówki) w szpitalu. O czym trzeba pamiętać przy zabiegach pielęgnacyjnych? • W ostrym okresie choroby nie należy kąpać dziecka, ponieważ w każdej infekcyjnej chorobie biegunkowej wywołujące ją zarazki mogą zostać przeniesione na inne części ciała, a także na innych członków rodziny. • Szczególnie ważna jest pielęgnacja pośladków, ponieważ częste wypróżnienia o zmienionym składzie stolca bardzo łatwo mogą szybko spowodować odparzenie skóry. Jeśli zauważymy u dziecka luźne stolce, smarujmy pośladki warstwą kremu ochronnego. Dość często sprawdzajmy zapach pieluszki i po każdym wypróżnieniu myjmy dokładnie pupę dziecka. Musimy starannie usuwać resztki stolca. U dziewczynki trzeba szczególnie dokładnie kontrolować okolicę krocza, między wargami sromowymi; u chłopca sprawdzajmy skórę pod moszną - nawet jeśli dziecko wyraźnie nie lubi tej procedury! Jeśli zaniedba się to, łatwo może dojść do uszkodzenia skóry i otwartych ran na pośladkach. Jeśli doszło już do uszkodzenia skóry na pupie, zabiegi pielęgnacyjne należy wykonywać bardzo delikatnie, gdyż skóra jest wówczas bardzo wrażliwa na ból. • W praktyce sprawdziło się delikatne, lecz dokładne oczyszczanie skóry przez wycieranie jej chusteczkami nasączonymi olejkiem. Potem trzeba skórę w okolicy odbytu posmarować warstwą kremu przeciwko odparzeniom. Jeśli pomimo takich zabiegów stan skóry nie poprawi się, lekarz powinien zalecić specjalny krem wspomagający gojenie ran. • Również u większego dziecka z biegunką warto jest profilaktycznie smarować pośladki kremem, ponieważ częste wypróżnienia i częste wycieranie pupy papierem toaletowym może podrażnić i uszkodzić skórę. Choroba Crohna Choroba Crohna (w Polsce nazywana chorobą Leśniowskiego-Croh-na) jest nieswoistym zapaleniem jelita. Zapalenie może obejmować cały przewód pokarmowy, od przełyku aż po odbytnicę. Przyczyna choroby nie jest znana. Zmiany zapalne goją się z tendencją do tworzenia blizn, które mogą powodować przewężenia przewodu pokar- 82 mowego. Innym powikłaniem jest skłonność do tworzenia się przetok: np. tworzy się wąska przetoka, kanał łączący jelito cienkie na przykład ze ścianą jamy brzusznej. Co mogę zaobserwować u dziecka? • Przewlekłą biegunkę. Często w stolcu widać domieszkę niewielkiej ilości krwi. • Poza tym występują kolkowe bóle brzucha. • Z powodu ciągłego braku apetytu i przewlekłej biegunki dziecko wyraźnie traci na wadze. Jak pomóc dziecku? Wiele dzieci z chorobą Crohna jest leczonych glikokortykosteroidami, sulfonamidami i lekami przeciwzapalnymi. Leki te mogą mieć czasami poważne działania niepożądane, powinniśmy zasięgnąć dokładnych informacji o możliwych działaniach ubocznych, żeby możliwie wcześnie je zauważyć. Dziecko musi przyjmować leki ściśle według zaleceń lekarza, o określonych godzinach. Dotyczy to szczególnie glikokortyko-steroidów i sulfonamidów; podając glikokortykosteroidy, trzeba naśladować typowy, fizjologiczny rytm dobowy uwalniania tych hormonów z nadnerczy. Sulfonamidy nie będą działać, jeśli zmieni się odstęp czasowy pomiędzy poszczególnymi dawkami leku lub dawkowanie. Istnieje wiele różnych zaleceń dietetycznych. O tym, jaka dieta będzie najlepsza dla twojego dziecka, powinien zdecydować lekarz. Choroba Crohna jest chorobą przewlekłą. Większość dzieci chorych na chorobę Crohna wymaga od czasu do czasu leczenia w szpitalu. Życie z przewlekłą chorobą jest dla każdego dziecka i całej rodziny trudne; trzeba się nauczyć żyć z chorobą, dlatego warto już wcześnie nawiązać kontakt z ludźmi z zewnątrz, którzy mogą służyć radą i pomocą. Istnieje wiele grup samopomocy, w których znajdziemy wsparcie. Porozmawiajmy ze swoim lekarzem lub poszukajmy w Internecie grupy, która działa w waszym pobliżu. 83 _ Choroba trzewna (celiakia) W celiakii błona śluzowa jelita cienkiego nie toleruje pewnej substancji występującej w ziarnach w wielu gatunkach zbóż (pszenica, jęczmień, żyto, orkisz i owies). Substancja ta to białko proste, gliadyna. Spożywanie gliadyny powoduje uszkodzenie błony śluzowej jelita cienkiego. Uszkodzenia te są odwracalne, tak więc po odstawieniu produktów zawierających gliadynę błona śluzowa jelita regeneruje się. Co mogę zaobserwować u dziecka? • Z powodu uszkodzenia błony śluzowej jelita cienkiego dzieci oddają bardzo duże ilości cuchnącego stolca o tłustym połysku. • Dziecko traci apetyt i chudnie. • Innym objawem, który zwraca uwagę otoczenia, jest zły humor i drażliwość dziecka. Poza tym dzieci z celiakią są często bardzo nieśmiałe, niechętnie nawiązują kontakt. Dotychczas nie znaleziono wytłumaczenia dla tego rodzaju zachowań. Jak pomóc dziecku? • Dziecko przez całe życie musi przestrzegać diety bezglutenowej (bez gliadyny), a więc nie wolno mu spożywać produktów spożywczych, które zawierają pszenicę, żyto, owies, jęczmień czy orkisz. Należą do nich m.in. makaron, chleb, ciasta, kasze, napoje ze słodem i piwo. • Trzeba przestawić się na produkty z kukurydzy, ryżu, prosa lub soi. W sklepach ze zdrową żywnością lub w niektórych dużych sklepach spożywczych można kupić mąkę bezglutenową i dietetyczne wyroby piekarnicze. • Dziecko może oczywiście jeść ziemniaki, jaja, mięso, warzywa i owoce, a także pić mleko. Niezwykle ważne jest, by dziecku podawać wyłącznie produkty bezglutenowe, gdyż spożywanie „niedozwolonych produktów spożywczych" może prowadzić do ciężkiego rzutu choroby. 84 Opieka nad dzieckiem z celiakią często bywa bardzo męcząca. Spróbujmy pomóc dziecku w nawiązywaniu kontaktów z rówieśnikami. Kiedy objawy somatyczne ustąpią, poprawi się też stan psychiczny dziecka. Przepuklina pachwinowa Jedną z najczęstszych chorób chirurgicznych wieku dziecięcego jest przepuklina pachwinowa. Występuje ona zarówno u chłopców, jak i u dziewczynek. W wewnętrznych warstwach ściany brzucha znajdują się otwory i kanały, w których przebiegają naczynia, nerwy lub nasienio-wody (u chłopców). Te otwory stanowią słabe miejsca; w przypadku predyspozycji lub (szczególnie u dorosłych) większego wysiłku fizycznego przez te otwory może uwypuklać się zawartość jamy brzusznej (części jelita). Co mogę zaobserwować u dziecka? • W miejscu przepukliny pojawia się nagle miękkie uwypuklenie. Jest ono widoczne przez cały czas lub tylko wtedy, gdy dziecko krzyczy lub kaszle. Jak pomóc dziecku? W przypadku zauważenia przepukliny pachwinowej należy niezwłocznie zgłosić się do lekarza, by zbadał dziecko i sprawdził, czy zawartość worka przepuklinowego daje się odprowadzić. Badanie to rozstrzyga o tym, czy dziecko musi być operowane w trybie pilnym. Jeśli istnieje możliwość odprowadzenia przepukliny z powrotem do jamy brzusznej, w szpitalu wyznaczą termin planowej operacji (w tym przypadku nie jest to stan nagły). Jeśli jelita nie udaje się odprowadzić z powrotem do jamy brzusznej, dziecko musi być natychmiast operowane. Wtedy bowiem istnieje niebezpieczeństwo, że w wyniku ucisku dojdzie do niedokrwienia jelita, 85 które znajduje się w worku przepuklinowym. Jeśli ucisk na jelito nie zostanie szybko usunięty i nie zostanie przywrócone prawidłowe ukrwie-nie, może dojść do poważnego uszkodzenia ściany jelita; czasami konieczne jest wówczas usunięcie fragmentu jelita (operacja w trybie pilnym). Robaczyce Patrz choroby zakaźne, strony 115-117. Wrzodziejące zapalenie jelita grubego Wrzodziejące zapalenie jelita grubego jest ciężką, przewlekłą chorobą zapalną jelita grubego. Zmiany umiejscowione są w dolnym odcinku jelita grubego i odcinkach położonych powyżej, mogą też obejmować jelito grube na całej długości. Przyczyna choroby pozostaje nieznana. Co mogę zaobserwować u dziecka? • Początkowo zwraca uwagę głównie nasilona biegunka. Poza tym może się zdarzyć, że zauważymy w stolcu dziecka krew lub śluz. Ich obecność spowodowana jest zmianami zapalnymi w jelicie. • Z powodu zapalenia dziecko ma silne bóle przy oddawaniu stolca. • Z reguły dzieci nie mają apetytu i szybko tracą na wadze. Jak pomóc dziecku? W leczeniu wrzodziejącego zapalenia jelita grubego podstawę stanowi przewlekła farmakoterapia. Zostało to omówione w rozdziale na temat choroby Crohna (str. 83). • Jeśli dziecko choruje na wrzodziejące zapalenie jelita grubego, warto jest nawiązać kontakt z grupą samopomocy. 86 • Dzieci często mają bardzo silne poczucie więzi z jednym z rodziców. Ta czasem zbyt intensywna więź rozluźnia się, gdy uzyska się znaczącą poprawę stanu dziecka lub wyleczenie. Dlatego takie właśnie zachowanie dziecka w ostrym okresie choroby traktuje się jako jeden z jej objawów. Wymioty Wymioty odróżnia się od wypluwania czy ulewania przez ilość zwróconego pokarmu. Przy wypluwaniu czy ulewaniu ilość pokarmu jest niewielka, a jego objętość odpowiada mniej więcej temu, co mieści się w buzi dziecka. Przy wymiotach dziecko zwraca większość spożytego pokarmu lub nawet cały posiłek. Przyczyny wymiotów mogą być bardzo różne i często są takie same jak przyczyny biegunki. Im mniejsze dziecko, tym wymioty są dla niego groźniejsze, ponieważ duża utrata płynów może szybko doprowadzić do poważnego odwodnienia organizmu dziecka. Dlatego jeśli niemowlę wymiotuje, zawsze powinien je zbadać lekarz. Co mogę zaobserwować u dziecka? • Dziecko jest spokojne i blade, nie ma apetytu. • Wymioty mogą być nagłe, bez objawów wstępnych, czyli ww. „zwiastunów". • Dziecko wymiotuje bezpośrednio po posiłku lub zupełnie niezależnie od przyjętych pokarmów. Jak pomóc dziecku? W razie nasilonych wymiotów lekarz może przepisać leki przeciwwymio-tne. (Uwaga: większość leków tego rodzaju powoduje uczucie zmęczenia). • Postawmy wiaderko w pobliżu dziecka. • Po wymiotach podajmy dziecku coś do wypłukania ust (np. herbatkę miętową), by pozbyło się nieprzyjemnego smaku. 87 Nie zostawiajmy wymiotującego dziecka samego; przytrzymajmy mu głowę, kładąc rękę na czole. Podawajmy dziecku do picia osłodzone płyny. Jeśli organizm nie dostaje cukru, dochodzi do zaburzeń metabolizmu, w wyniku czego powstają produkty przemiany materii (aceton), które z kolei mogą nasilać wymioty. Jeśli dajemy dziecku coś do jedzenia, pamiętajmy, że najlepiej zrobić to bezpośrednio po wymiotach, wtedy dziecko będzie najlepiej tolerować jedzenie. Przeczytajmy też porady zawarte w rozdziale o biegunce. Wzdęcia („kolka niemowlęca") Wzdęcia spowodowane są przez gazy jelitowe, które zalegają w jelicie i przez rozciąganie ściany jelita oraz przyspieszenie czynności ruchowej jelit (perystaltykę) powodują bóle brzucha. Stanowią one szczególny problem dla rodziców małych niemowląt i dlatego są często określane jako „kolka niemowlęca". Wyczerpane matki i ojcowie mówią o strasznych dniach, a zwłaszcza o strasznych godzinach wieczornych i nocnych, kiedy niemowlę zwijało się z powodu pozornych bólów brzucha i krzyczało z całych sił. Inni rodzice, których dzieci są już trochę większe, mogą najlepiej przedstawić cały repertuar sposobów zwalczania wzdęć: • masaż brzucha z użyciem olejku z kopru lub bez • wykluczenie wzdymających potraw z diety karmiącej matki • kąpiel niemowlęcia • w czasie pojenia robić często przerwy i zaczekać, by dziecko odbeknęło • herbatka koperkowa • herbatka wiatropędna (koper, anyż, kminek) • leki przeciwko wzdęciom • noszenie dziecka w różnych pozycjach • zmiana pokarmu u dzieci karmionych butelką • zabieranie dziecka na przejażdżkę samochodem, sadzanie go na piłce do skakania • i inne. 88 Na pytanie, czy to rzeczywiście pomogło, udzielają zawsze podobnych odpowiedzi: właściwie tak, lecz naprawdę to nic nie pomaga, najwięcej jednak noszenie dziecka. Dlatego nasuwa się pytanie: „Czy wszystkie te dzieci naprawdę mają wzdęcia?", czy zjawisko to jest po prostu czymś, co najlepiej pasuje jako wytłumaczenie zachowania niemowlęcia? Przecież wydaje się nieprawdopodobne, by tak dużo niemowląt nie tolerowało swojego pokarmu (mleka matki lub odpowiedniego sztucznego mleka). Gdyby tak było, na drodze ewolucji wykształciłaby się inna forma żywienia w okresie pierwszych kilku miesięcy życia. Poza tym przeciwko takiemu tłumaczeniu przemawia fakt, że zjawisko wzdęć nie jest znane w innych kręgach kulturowych. Z tego powodu temat „płaczące niemowlęta w pierwszych trzech miesiącach życia" zostanie teraz naświetlony z innej strony. Fenomen „płaczących niemowląt" • Wszystkie noworodki i niemowlęta płaczą. Przyczyny tego są różnorakie. Płacz niemowlęcia jest bardzo skuteczny, gdyż budzi zainteresowanie dorosłych, którzy bardzo chcą pomóc dziecku i uciszyć płacz. W ten sposób ta mała bezbronna istotka dysponuje bardzo skutecznym orężem. Poza płaczem, który ma na celu zaspokojenie potrzeb (jedzenie, pieszczoty, zmiana pieluszki), dziecko może też płakać pozornie bez powodu. Taki płacz może doprowadzić rodziców do rozpaczy, ponieważ nie wiedzą, jak pomóc dziecku. • Taki niespecyficzny płacz zmienia swój charakter w ciągu pierwszych trzech miesięcy. Po porodzie czas płaczu dziecka stopniowo wydłuża się z tygodnia na tydzień, aż osiąga szczyt około 6. tygodnia życia. Potem okresy płaczu stają się coraz krótsze. W wieku trzech miesięcy większość niemowląt płacze już znacznie mniej lub wcale. Takie normalne zmiany w zakresie płaczu odpowiadają dokładnie okresowi, który jest przyjmowany za okres występowania kolki niemowlęcej (trzy miesiące). • Dzienne okresy płaczu niemowlęcia są bardzo różne: niektóre niemowlęta płaczą do trzech razy dłużej niż inne. • Niespecyficzny płacz występuje szczególnie często w godzinach późnopopołudniowych i wczesnowieczornych, między godziną 17 a 21. 89 Zgodnie z wynikami współczesnych badań przyczyną takiego płaczu jest przejściowa niedojrzałość układu nerwowego noworodka. Ponieważ proces dojrzałości każdego niemowlęcia w chwili przyjścia na świat jest różny, dzieci reagują (w tym przypadku płaczą) różnie długo. Noworodki, które mają jeszcze bardzo niedojrzały układ nerwowy, nie potrafią obronić się przed nadmiarem bodźców zewnętrznych. Poza tym nie są jeszcze w stanie znaleźć swojego rytmu snu i czuwania, i nie dysponują jeszcze w tym okresie odpowiednimi środkami, by się samodzielnie uspokoić. Za taką „teorią niedojrzałości" przemawia to, że faza płaczu mija, kiedy dziecko dokona pierwszego znaczącego kroku rozwojowego. W wieku około 3. miesiąca życia niemowlę zaczyna interesować się swoim otoczeniem. Nie zajmuje się już wyłącznie sobą, lecz na przykład nawiązuje stabilny kontakt wzrokowy z innymi osobami i otwiera rączki, by chwytać różne przedmioty. Najwyraźniej w tym okresie proces rozwoju układu nerwowego niemowlęcia jest zakończony i dziecko jest już w stanie reagować na określone sytuacje. Na przykład nauczyło się już zasypiać, gdy jest zmęczone. Jeśli dziecko należy do niemowląt, które płaczą więcej niż inne dzieci, musimy zgłosić się do lekarza w celu wykluczenia organicznej przyczyny płaczu. Każdy przedłużający się płacz może być oczywiście sygnałem, że dziecko jest chore i ma bóle. Jeśli lekarz pediatra stwierdzi, że dziecko jest zdrowe, zapewne powie, że dziecko cierpi na „kolkę niemowlęcą". Udzieli wskazówek dotyczących postępowania w takim przypadku i być może przepisze też leki łagodzące wzdęcia brzucha. Podobnie jak wielu innych rodziców przekonacie się jednak, że tak naprawdę nic właściwie nie pomaga. Jak pomóc dziecku? Możesz zastosować się do poniższych wskazówek; pochodzą one od specjalistów i ekspertów zajmujących się tematem płaczących niemowląt. 90 Zwracajmy uwagę, by plan dnia był powtarzalny. Regularna zmiana faz snu, jedzenia i czuwania pomoże noworodkowi odnaleźć własny rytm dobowy. Dla małego dziecka okres czuwania od 1 do 1,5 godziny to bardzo długo. Próbujmy unikać przemęczenia. Układajmy dziecko w łóżeczku regularnie po 1-1,5 godzinie czuwania, nawet jeśli wydaje się być jeszcze bardzo żywe i wesołe, i pozwólmy mu zasnąć. • Wykorzystujmy fazy czuwania na zabawę z dzieckiem i pieszczoty. Ale i tu obowiązuje zasada: co za dużo, to niezdrowo! Nie musimy przedłużać programu zabawy. Znajdźmy najpierw kilka zabaw, na które dziecko reaguje pozytywnie, i powtarzajmy je regularnie. Niemowlęta i małe dzieci uwielbiają ciągle takie same rytuały, które rozpoznają i umożliwiają im orientację. • Nośmy często dziecko, przytulając je do siebie. Jeśli wasze niemowlę dużo płacze, warto zaopatrzyć się w nosidełko lub chustę do noszenia dziecka. Będzie ono wtedy mogło czuć bliskość matki, gdy ona będzie wykonywała różne prace. Nośmy dziecko zwłaszcza w okresach, kiedy nie płacze. Za braniem na ręce przemawia fakt, że w kręgach kulturowych, w których tradycyjnie dzieci się nosi przy sobie, nieznany jest „fenomen płaczących niemowląt". • Nauczmy się wykonywać uspokajający masaż: niemowlęta, które dużo płaczą, mają wielką potrzebę bliskiego kontaktu fizycznego. • Spróbujmy zapełnić krytyczne godziny wieczorne: zaplanujmy wtedy spacer lub, jeśli dziecko to lubi, przygotujmy mu kąpiel. Unikajmy wieczorem tego, co jest dodatkowym stresem, np. kolację przygotujmy już w południe. • Pomyśl też o sobie: Pozwól sobie pomóc. Matka nie musi robić wszystkiego sama, obowiązek codziennego spaceru może przejąć ojciec, babcia lub przyjaciółka. Wykorzystaj czas bez dziecka: rób coś, co cię odpręża, uprawiaj sport, weź ciepłą kąpiel, czytaj książkę lub oglądaj film. Obojętnie, co robisz, ciesz się tym, nie myśl o dziecku. Nie musisz mieć wyrzutów sumienia, bo zaspokajanie własnych potrzeb też jest ważne. Spokój, jaki zyskasz lub zachowasz dzięki takim chwilom odpoczynku, wpływa korzystnie na dziecko. Metody te zapewne nie zlikwidują całkowicie płaczu dziecka, jednak zauważysz wyraźną poprawę. Kiedy czasem jest ci naprawdę źle, może pocieszy cię myśl, że za trzy miesiące będzie dużo lepiej. 91 Jak pomóc dziecku z prawdziwym wzdęciem brzucha? Możesz podawać leki przepisane przez lekarza przeciwko wzdęciom. Poza tym możesz: • wykonać masaż brzucha (patrz masaż jelita, str. 195) z olejkiem koperkowym lub bez • nie podawać dziecku pokarmów wzdymających (kapusty, roślin strączkowych, cebuli, kiszonej kapusty, napojów gazowanych) • jeśli karmisz: nie spożywaj pokarmów wzdymających • podawać dziecku herbatę koperkową lub herbatkę wiatropędną (koper włoski, anyż, kminek) • robić wilgotne ciepłe okłady na brzuch Zapalenie wyrostka robaczkowego Ostre zapalenie wyrostka robaczkowego jest nieswoistym, bakteryjnym zapaleniem jelita ślepego. Ma gwałtowny przebieg i prawie zawsze wymaga leczenia chirurgicznego. Najgroźniejszym powikłaniem jest perforacja (przedziurawienie) wyrostka robaczkowego, które prowadzi do rozlania się zapalnej zawartości wyrostka do wolnej jamy brzusznej i rozwoju ciężkiego zapalenia. Choroba ta występuje szczególnie często u dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym, a także u młodych dorosłych. Co mogę zaobserwować u dziecka? • Często choroba rozpoczyna się nagle nudnościami i wymiotami. • Potem dziecko skarży się na nasilające się bóle brzucha, najpierw w okolicy pępka, później w prawym podbrzuszu. • Może wystąpić niewielka lub umiarkowana gorączka. Często obserwuje się wyraźną różnicę między temperaturą mierzoną pod pachą i w odbytnicy. 92 Jak pomóc dziecku? Jeśli dziecko ma opisane powyżej objawy ostrego zapalenia wyrostka robaczkowego powinniśmy niezwłocznie skontaktować się z lekarzem pediatrą lub pojechać do szpitala na ostry dyżur chirurgiczny. Tylko doświadczony chirurg dziecięcy może ustalić pewne rozpoznanie i wdrożyć konieczne leczenie: operacyjne usunięcie wyrostka robaczkowego. Po operacji dzieci najczęściej szybko wracają do zdrowia i już po kilku dniach mogą być wypisane do domu. Zaparcia Zaparcie jest to stan, w którym wypróżnienia następują rzadziej niż przeciętnie (tj. zamiast co 24 godziny, jeden raz na 2, 4, 6 dni - przyp. tłum.), ich konsystencja jest zmieniona (masy kałowe są zbite i twarde), a oddawanie stolca sprawia ból. Przewlekłe lub nawracające zaparcia wymagają badania, a lekarz powinien wyjaśnić ich przyczynę. Co mogę zaobserwować u dziecka? • Początkowo zwrócisz uwagę, że dziecko wypróżnia się co 2-3 dni. • Stolec jest bardzo twardy i z wyglądu przypomina zajęcze bobki. • Dziecko często skarży się na bóle brzucha i bóle przy oddawaniu stolca. • Poza tym dziecko będzie mało jeść, nie ma apetytu. Spowodowane jest to uczuciem pełności i ciężaru w brzuchu. Jak pomóc dziecku? Na początku dziecko zapewne otrzyma leki przeczyszczające. Bez względu na to, czy lekarz przepisze tabletki, czopki czy małe wlewki doodbytnicze, poza leczeniem farmakologicznym powinniśmy uwzględnić następujące zalecenia: 93 • Pilnujmy, by dziecko miało dostatecznie dużo czasu, by w spokoju się wypróżnić. Nie należy go ponaglać, tak by nie miało żadnych negatywnych skojarzeń czy przeżyć związanych z oddawaniem stolca. • Wysyłajmy dziecko do toalety codziennie o tej samej porze. Dzięki temu przyswoi sobie prawie odruchowe zachowanie. Rozważmy, jaka pora pasuje dziecku najbardziej. • U małych dzieci i niemowląt można stymulować odbyt za pomocą termometru. Wprowadzenie do odbytu termometru często stanowi bodziec do wypróżnienia. • Nie mów ciągle na temat wypróżnień. Mogłoby to spowodować, że dziecko próbowałoby wykorzystać swoją skłonność do zaparć do wymuszania różnych rzeczy i stawiania na swoim. Ważne uwagi dietetyczne Pożywienie dziecka powinno zawierać dużo substancji stymulujących wypróżnienia (tak zwanego błonnika pokarmowego). Zaleca się naturalne produkty z pełnego ziarna oraz dużo owoców i warzyw, szczególnie surowych. Poza tym można dawać dziecku produkty, które pęcznieją w jelicie i pobudzają przez to jego ruchy (perystaltykę): np. suszone owoce (morele, śliwki), siemię lniane lub otręby pszenne (w jogurcie lub muesli). Należy unikać: • bananów • dużych ilości produktów mącznych • czekolady (w tym również kremów czekoladowych do smarowania pieczywa i kakao!) • czarnej herbaty Ważne: w czasie dnia podawajmy dziecku dużo płynów do picia! Jak można pobudzić opróżnienie jelit? Ruch Aktywność fizyczna pobudza perystaltykę jelit. Wykorzystajmy ten fakt i wybierzmy takie zajęcia sportowe, które zapewnią dziecku dużo 94 ruchu i sprawią mu przyjemność. Niech codziennie biega, jeździ na rowerze, gra w piłkę, jeździ na łyżworolkach, gimnastykuje się na placu zabaw, skacze na trampolinie... Masaż jelita grubego Masaż jelita grubego to inny sposób, który może pobudzić pracę jelit od zewnątrz. Dziecko leży spokojnie na plecach. Rozpoczynamy masaż od prawego dolnego podbrzusza, masujemy prosto do góry, do prawego nadbrzusza, potem w lewą stronę, do lewego nadbrzusza, a następnie prosto w dół, do lewego podbrzusza. Masaż brzucha wzdłuż przebiegu jelita grubego wykonujemy kilka razy i powtarzamy go 3-4 razy dziennie. Czasami, aby zapewnić normalne, regularne wypróżnianie się dziecka, opisane metody trzeba stosować konsekwentnie przez dłuższy czas. J Przebieg jelita grubego 95 Zwężenie odźwiernika Zwężenie odźwiernika jest wrodzoną chorobą żołądka. Polega ona na zgrubieniu błony mięśniowej w okolicy odźwiernika, czyli końcowego odcinka żołądka łączącego go z początkową częścią dwunastnicy. Prowadzi to do zwężenia, które utrudnia przemieszczanie się pokarmu w tej okolicy. W następstwie zwężenia odźwiernika u dziecka w wieku 3.-4. tygodni pojawiają się charakterystyczne chlustające wymioty po posiłkach. Co mogę zaobserwować u dziecka? • Od około 6. tygodnia życia dziecko coraz więcej wymiotuje. Wymioty występują wkrótce po posiłkach. Dziecko wymiotuje „szerokim łukiem". • Wymiociny nigdy nie zawierają żółci (nie są żółtawozielone), jednak mogą mieć domieszkę krwi. • Pomimo wymiotów dziecko jest bardzo głodne i łapczywie wypija podawane posiłki. • Dziecko chudnie. • Wydala mało ciemno zabarwionego moczu. Jak pomóc dziecku? Jak zawsze, kiedy noworodek lub niemowlę wymiotuje, trzeba udać się z nim do lekarza pediatry. Jeśli lekarz rozpozna zwężenie odźwiernika, dziecko będzie zapewne musiało zostać przyjęte do szpitala i być operowane. To mały zabieg chirurgiczny, podczas którego lekarz natnie zbyt silnie rozwiniętą, przerośniętą warstwę mięśniową odźwiernika. Po operacji dzieci bardzo szybko wracają do formy i z reguły już po tygodniu mogą być wypisane do domu. Jeśli choroba nie jest tak bardzo rozwinięta, lekarz być może zaproponuje próbę leczenia zachowawczego, bez operacji. Wtedy powinniśmy stosować się do następujących zaleceń: Podawajmy dziecku często (8-10 razy dziennie) małe posiłki. Szczególnie korzystne jest, jeśli karmimy dziecko piersią, gdyż poza wszystkimi znanymi zaletami mleko matki jest rzadkie, przez co łatwiej może przedostać się przez zwężony odźwiernik. Jeśli karmimy dziecko gotowymi mieszankami mlecznymi, zwracajmy uwagę, by przygotowany pokarm był możliwie rzadki. Bezpośrednio po wymiotach dajmy dziecku coś do jedzenia i zapewnijmy mu po karmieniu spokój. Po karmieniu układamy dziecko najlepiej na prawym boku. Takie ułożenie, ze względu na kształt żołądka, powoduje lepszy przepływ pokarmu z żołądka przez odźwiernik do dwunastnicy. Ustawmy też górną część łóżka wyżej, tak by tułów dziecka był uniesiony i znajdował się wyżej niż nogi. Wspomaga to przesuwanie treści pokarmowej. Z powodu częstych wymiotów dziecko jest ciągle głodne, co może sprawić, że będzie niespokojne. Wszystkie czynności wokół dziecka powinny być wykonywane spokojnie, z opanowaniem i poświęcaniem dziecku dużo uwagi. Lekarz może też przepisać lek działający rozkurczowo na przeroś-niętą warstwę mięśniową odźwiernika, która wykazuje nadmierną kurczliwość. Podawajmy dziecku lek zgodnie z zaleceniami. Jeśli wszystkie te sposoby nie przyniosą wyraźnej poprawy, w każdym przypadku trzeba rozważyć, czy dziecko nie powinno być leczone chirurgicznie. Choroby zakaźne Co to jest zakażenie? Zakażenie jest warunkiem rozwoju choroby zakaźnej. To, według słownika medycznego, „wniknięcie i rozwój biologicznego czynnika chorobotwórczego (wirusów, bakterii, grzybów i in.) do ustroju człowieka lub zwierzęcia". Przebieg zakażenia warunkowany jest głównie przez właściwości drobnoustroju i zdolność do obrony (stanu układu odpornościowego) zakażonego osobnika. I tak choroba zakaźna może przebiegać bezobjawowo (zakażenie utajone), z łagodnymi objawami (zakażenie poronne) lub z wyraźnymi objawami choroby (zakażenie jawne). Istnieją różne drogi zakażenia, tzn. drogi, przez które zarazki wnikają ze źródła zakażenia do zakażanego organizmu. Najczęstszą jest droga homologiczna. Jest do droga przenoszenia się drobnoustrojów wśród organizmów ciepłokrwistych. Dużo rzadsze są zakażenia, które przenoszone są przez pośredniego gospodarza, na przykład owady (np. malaria). Homologiczne (np. z człowieka na człowieka) przenoszenie drobnoustrojów może odbywać się przez: drogi oddechowe przewód pokarmowy/środki spożywcze krew skórę drogi płciowe łożysko Poza tym wyróżnia się różne rodzaje szerzenia się zakażenia: 98 • Zakażenie kropelkowe przez drobne kropelki śliny lub śluzu wydalane przez chorego człowieka podczas mówienia, kaszlu czy kichania. • Zakażenie kontaktowe, przez bezpośrednią styczność z materiałem zakaźnym, np. krwią, ropą, kałem. Borelioza z Lyme Borelioza z Lyme jest najszerzej rozpowszechnioną chorobą przenoszoną przez kleszcze. Nawet 35% kleszczy może być zakażonych krętkami Borrelia burgdorferi (w Polsce dane o częstości występowania zakażenia wśród kleszczy wahają się od 0,77 do 58%, w zależności od regionu kraju, w którym przeprowadzono badania; w Polsce kleszcze występują nie tylko na terenach leśno-łąkowych, lecz pojawiają się także w rejonach miejskich - przyp. tłum.). Do zakażania dochodzi u 3 do 6% ukąszonych przez kleszcze, przy czym objawy choroby występują u 0,3 do 1,4% z nich. Okres wylęgania może być bardzo różny: od kilku dni do kilku tygodni dla okresu I, od kilku tygodni do kilku miesięcy dla okresu II, od kilku miesięcy do lat dla okresu III. Osoba zakażona przez kleszcza nigdy nie stanowi źródła zakażenia dla drugiego człowieka. Borelioza występuje na całym świecie. Zakażenia są najczęstsze od marca do października. Co mogę zaobserwować u dziecka? Okres I • W miejscu ukąszenia przez kleszcza po kilku dniach lub tygodniach widoczne jest ostro odgraniczone niebolesne zaczerwienienie. Rozprzestrzenia się ono odśrodkowo na kształt pierścienia, z widocznym przejaśnieniem w środku. • Poza tym u dziecka występują niecharakterystyczne objawy, jak bóle głowy, gorączka, zapalenie spojówek, powiększenie węzłów chłonnych. Okres II • W kilka tygodni do kilku miesięcy po ukąszeniu przez kleszcza dzieci skarżą się na piekące bóle w okolicy ukąszenia lub rozprzestrzeniającego się rumienią na skórze. 99 • Poza tym mogą wystąpić wiotkie niedowłady i zaburzenia czucia (u dzieci przeważnie izolowane porażenie nerwu twarzowego). • Oprócz tego mogą wystąpić objawy wskazujące na zapalenie opon mózgowych (wymioty, bóle głowy, przeczulica [nadwrażliwość na dotyk], sztywność karku). Okres III • Występują zmiany zapalne (obrzęk, ból, ograniczenie ruchomości) stawów; szczególnie często zajęty jest staw kolanowy. Jak pomóc dziecku? • Najlepiej jest nie dopuścić do pokąsania przez kleszcze. Spacerując po łąkach, zbierając grzyby lub jagody w lesie, dziecko powinno nosić długie spodnie, bluzę z długimi rękawami. Taki ubiór znacznie zmniejsza ryzyko kontaktu z kleszczem. Dodatkowo można zastosować środki odstraszające owady, np. Autan®, który przez pewien czas wykazuje również działanie przeciwkleszczowe. • Po potencjalnym kontakcie z kleszczami trzeba dziecko dokładnie obejrzeć, szczególnie miejsca u nasady włosów. • Jeśli znajdziemy kleszcza, trzeba go bezzwłocznie usunąć: chwytamy go szczypczykami lub pęsetką możliwie blisko główki i wyciągamy. (Najskuteczniejsze jest usuwanie kleszcza grubą igłą, jak usuwa się drzazgę. Ponadto istnieje możliwość usuwania kleszcza za pomocą sprzętu dopuszczonego do obrotu w Polsce o nazwie Aspiwenia. Jest to miniaturowa pompka ssąca. - przyp. tłum.) Nie wolno rozgnieść ciała kleszcza, gdyż mogłoby to spowodować wniknięcie większej ilości wnętrza kleszcza zakażonego krętkami z rodzaju borelia do organizmu człowieka. Z tego samego powodu nie wolno smarować kleszcza olejem czy klejem. • Dokładnie dezynfekujemy miejsce ugryzienia. • Obserwujemy to miejsce przez kilka tygodni (ewentualnie oznaczamy je flamastrem). Jeśli zauważymy pierwsze objawy okresu I, powinniśmy niezwłocznie udać się z dzieckiem do lekarza, który zaleci odpowiednią antybio tyko terapię. Leczenie może trwać 2-3 tygodnie. 100 Choroby zakaźne, którym można zapobiegać za pomocą szczepień ochronnych Choroby takie, jak odrą, nagminne porażenie dziecięce (choroba Heinego-Medina) lub tężec występują bardzo rzadko, ponieważ większość dzieci jest szczepiona. Dlatego choroby te zostały przedstawione tylko w skróconej formie w postaci tabeli na stronach 102-109. Gorączka trzydniowa Drobnoustroje wywołujące gorączkę trzydniową należą do grupy herpeswirusów. Choroba występuje prawie wyłącznie u dzieci w wieku od 6 miesięcy do 3 lat. Okres wylęgania wynosi 5 do 10 dni. Droga przenoszenia zakażenia nie jest znana, dlatego też nie wiadomo dokładnie, jak długo chore dzieci są zakaźne, czyli mogą zarażać inne dzieci. Co mogę zaobserwować u dziecka? • Najpierw dziecko ma bardzo wysoką gorączkę (40°C), bez innych objawów. • Gorączka utrzymuje się przez około 3 dni (czasami 4 do 6). • Potem gorączka gwałtownie spada. • Jednocześnie występuje bladoróżowa wysypka, szczególnie na klatce piersiowej, brzuchu i plecach, która trwa od kilku godzin do 2 dni. Wraz z pojawieniem się wysypki choroba kończy się. Jak pomóc dziecku? Głównym problemem jest złe samopoczucie i ograniczenie sprawności dziecka spowodowane wysoką gorączką. Przeczytaj odpowiedni rozdział na temat gorączki (str. 124-131). 101 Choroba Drobnoustrój Opis, objawy Błonica maczugowiec - choroba rozpoczyna się najczęściej bólami (dyfteryt) błonicy gardła, gorączką, dolegliwościami przy {Corynebacterium przełykaniu diphteriae) - później pojawia się chrypa - porażenie podniebienia miękkiego, szerzy się drogą powiększenie węzłów chłonnych kropelkową - szaro-białawe, mocno przylegające naloty na migdałkach i błonach śluzowych gardła Krztusiec Bordetella pertussis bakteria, która wytwarza wiele różnych toksyn (trucizn) zakażenie przenosi się na drodze kropelkowej podczas bliskiego kontaktu okres I (trwa 1-2 tygodnie): objawy grypopodobne, takie jak katar, kaszel, umiarkowana gorączka okres II (trwa 4-6 tygodni): występowanie napadowego kaszlu (kaszel staccato, przypominający pianie koguta), który rozpoczyna się serią krótkich, gwałtownych wydechów i kończy głębokim, świszczącym wdechem; pod koniec napadu kaszlu dzieci często wymiotują lub krztuszą się gęstym, przezroczystym śluzem; napady występują najczęściej w nocy, często prowokowane są przez czynniki zewnętrzne (stres, wysiłek) okres III (trwa 6-10 tygodni): stopniowe ustępowanie napadów; mogą rozwinąć się tiki kaszlowe (pomimo wyleczenia dzieci nadal kaszlą, by zwrócić na siebie uwagę rodziców) 102 Powikłania Okres wylęgania Zaraźliwość Szczepienie przesunięcie dróg 2-5, rzadko 8 dni u nieleczonych szczepienie przeciwko oddechowych, 2-4 tygodnie, błonicy łączy się ze zapalenie mięśnia u leczonych szczepieniem sercowego 2-4 dni przeciwko tężcowi, krztuścowi (szczepionka DTP) (w Polsce w 2. miesiącu życia, na przełomie 3. i 4. miesiąca życia, w 5. miesiącu żyda, w 16.-18. miesiącu życia); dawka przypominająca po 10 latach (w Polsce dawka przypominająca szczepienia przeciwko błonicy i tężcowi w 6., 14. i 19. roku życia) choroba może mieć 7-14 dni szczególnie pod od 9. tygodnia życia bardzo ciężki przebieg, koniec okresu trzy razy w pierwszym szczególnie wylęgania roku życia; dawkę u niemowląt (nagle i w dwóch przypominającą należy zgony) pierwszych podać w 12.-15. tygodniach miesiącu życia; choroby (łącznie około 3 tygodni); szczepienie antybiotykoterapia przypominające skraca okres w 9.-17. roku życia zaraźliwości do około 5 dni I 103 Choroba Drobnoustrój Opis, objawy Odra wirus odry - kaszel, katar i uczucie ogólnego rozbicia - gorączka i nadwrażliwość na światło zakażenie szerzy (światłowstręt) się drogą - w jamie ustnej: czerwonawe plamki na kropelkową podniebieniu i języczku nawet na pewną - na również zaczerwienionej błonie śluzowej odległość policzków: bardzo drobne białe punkciki (plamki Koplika) - po początkowym obniżeniu się gorączki ponowny wzrost temperatury do 40 °C - rozpoczynająca się za uszami plamista, początkowo bladoczerwona, potem żywoczerwona grudkowa wysypka, która stopniowo szerzy się na całe ciało (twarz, tułów, ręce, nogi); często tylko niewielkie obszary ciała nie są dotknięte wysypką która zaczyna znikać ok. 3. dnia Różyczka wirus różyczki - u nieszczepionych wysoka zapadalność na różyczkę zakażenie szerzy - 50% zakażeń w wieku dziecięcym przebiega się drogą bezobjawowo kropelkową - drobnoplamista, jasnoczerwona wysypka, początkowo na twarzy, potem szerzy się na tułów i kończyny (1-3 dni) - bóle gtowy - niewysoka gorączka - powiększenie węzłów chłonnych, zwłaszcza karkowych - łagodne objawy przeziębienia - niekiedy zapalenie spojówek 104 Powikłania Okres wylęgania Zaraźliwość Szczepienie zapalenie płuc, 10-14 dni 1-2 dni przed szczepienie skojarzone zapalenie ucha wystąpieniem ze szczepieniem środkowego, zapalenie pierwszych przeciwko różyczce mózgu ogólnych i śwince objawów choroby 1. szczepienie: 12.-15. do 4 dni po miesiąc życia wystąpieniu 2. szczepienie: 15.-23. objawów miesiąc życia skórnych (w Polsce dawkę przypominającą podaje się w 7. roku życia, u dzieci podejmujących naukę w szkole) u dzieci rzadko; 14-21 dni od 1 tygodnia szczepienie skojarzone u dorosłych: zapalenie przed do szczepionką przeciwko stawów, zapalenie 1 tygodnia po różyczce, odrze oskrzeli, zapalenie wystąpieniu i śwince (patrz odrą) ucha środkowego, wysypki zapalenie mózgu; zaleca się szczepienia ochronne, by zmniejszyć liczbę zachorowań na różyczkę u kobiet w ciąży, która może spowodować ciężkie powikłania u płodu (wady serca, wady gałki ocznej i głuchotę) 105 Choroba Drobnoustrój Opis, objawy Świnka wirus świnki jedno- lub dwustronne zapalenie ślinianek: - bolesne, czasami znaczne, obrzmienie ślinianek zakażenie szerzy - zajęte mogą być również inne gruczoły (trzustka, się drogą narządy płciowe) kropelkową - choroba występuje przez cały rok, szczególnie często zimą i wczesną wiosną Tężec bakteria Clostridium tetani (laseczka tężca) warunkiem zakażenia jest skaleczenie i zanieczyszczenie rany zarodnikami (przetrwalnikami) bakterii, które tą drogą wnikają do organizmu tężec uogólniony: - niewysoka gorączka - wzmożone napięcie mięśni szkieletowych (np. szczękościsk) - zajęte mogą być również mięśnie gardła, powodując zaburzenia połykania i kurcz krtani - kurcze mięśni są bardzo bolesne przy zachowanej pełnej świadomości chorego tężec noworodków: - tężec może wystąpić u noworodków, których matki nie mają wystarczającej ilości przeciwciał i u których w czasie porodu doszło do zanieczyszczenia pępowiny - niechęć do picia i kurcze mięśniowe tężec miejscowy: - tylko w grupach mięśniowych w okolicy wrót zakażenia (zranienia) 106 Powikłania Okres wylęgania Zaraźliwość Szczepienie zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i mózgu (meningoencephalitis), zapalenie trzustki u chłopców: zapalenie jąder, które może spowodować bezpłodność u dziewczynek: zapalenie jajników 16-18 dni 2 dni przed wystąpieniem objawów do 4 dni od początku choroby zaburzenia oddychania, które mogą spowodować zgon chorego 3 dni do 3 tygodni choroba nie przenosi się bezpośrednio z człowieka na człowieka szczepienie skojarzone ze szczepieniem przeciwko różyczce i odrze (patrz odrą) szczepienie skojarzone ze szczepionką przeciwko błonicy i krztuścowi 107 Choroba Drobnoustrój Opis, objawy Zapalenie krtani Haemophilus influenzae typu b zakażenie szerzy się drogą kropelkową i przez kontakt matę dzieci; zarazki powodują głównie zapalenie opon mózgowych i ostre zwężenie krtani (zapalenie krtani) powodujące ciężką duszność nie zalicza się do klasycznych chorób zakaźnych; patrz strona 38 Zapalenie wątroby typu B wirus zapalenia wątroby typu B (HBV); największym źródtem zakażenia jest krew osoby zakażonej (przetoczenie krwi itd.), lecz także nasienie i wydzielina pochwy zawierają drobnoustroje chorobotwórcze najczęstsza choroba zakaźna; według danych WHO (Światowej Organizacji Zdrowia) na wirusowe zapalenie wątroby typu B na całym świecie zachorowało około 2 miliardów ludzi, 350 milionów ma przewlekłe zakażenie HBV ostry okres choroby: - niespecyficzne objawy, takie jak brak apetytu, nudności, wymioty, bóle stawów - zażółcenie skóry, ciemne zabarwienie moczu, odbarwienie stolca - ogólne osłabienie i uczucie zmęczenia postać przewlekła: (u dzieci stanowi około 30-40% przypadków, u dorosłych 10%); - obraz choroby może przez wiele lat nie zmieniać się, może jednak prowadzić do postępującego niszczenia tkanki wątrobowej i marskości wątroby 108 lania Okres wylęgania Zaraźliwość Szczepienie _ _ _ szczepienie skojarzone ze szczepionką przeciwko błonicy, tężcowi, krztuścowi; konieczne są jednak 2 szczepienia przejście w postać 40-200 dni największa na szczepienie łącznie przewlekłą (średnio 60-90 krótko przed ze szczepieniem z niszczeniem miąższu dni) wystąpieniem przeciwko błonicy, wątroby pierwszych tężcowi, polio i Hib objawów choroby; może utrzymywać się bardzo długo 109 Mononukleoza zakaźna Mononukleoza zakaźna wywołana jest przez wirusa Epstein-Barra. Choruje głównie młodzież, szczególnie chłopcy. Okres wylęgania wynosi 4 do 14 dni. Nie wiadomo, przez jak długi okres dziecko może zarażać innych ludzi. Choroba szerzy się drogą kropelkową, przy bliskim kontakcie chorej osoby ze zdrową. Co mogę zaobserwować u dziecka? • U dziecka wystąpią początkowo niecharakterystyczne objawy, takie jak brak apetytu, zmęczenie, bóle głowy i niewysoka gorączka. • Potem występuje wyraźne powiększenie węzłów chłonnych. Zmiany są największe w zakresie węzłów chłonnych szyi. • Gorączka utrzymuje się, często jest wysoka przez kilka dni. • Do tego dołączają się bóle gardła i trudności w przełykaniu pokarmów (angina). • Najczęściej stwierdza się również powiększenie śledziony i wątroby oraz typowe zmiany w obrazie krwi (leukocytoza). Jak pomóc dziecku? Nie ma przyczynowego leczenia choroby. • Zwracajmy uwagę, by dziecko pozostawało w łóżku, ewentualnie bawiło się bardzo spokojnie (żadnych szaleństw). Wymyślajmy odpowiednie zajęcia: gry towarzyskie, układanie puzzli, budowanie z klocków, czytanie bajek, słuchanie kaset, oglądanie telewizji. • Dajemy dziecku chłodne i miękkie pokarmy, by oszczędzić mu niepotrzebnego bólu przy połykaniu. • W razie gorączki stosujemy sposoby obniżania temperatury (patrz str. 130). 110 Ospa wietrzna Ospa wietrzna należy do klasycznych chorób wieku dziecięcego. Wywołuje ją wirus, Vańcella zoster. Wskaźnik zapadalności na tę chorobę jest bardzo wysoki, zwykle pierwszy kontakt z wywołującym ją wirusem powoduje zachorowanie na ospę wietrzną. Stąd bierze się błędne przekonanie, że wirusy potrafią latać. W rzeczywistości zakażenie następuje drogą kropelkową lub przez bezpośredni kontakt z materiałem zakaźnym (zawartością pęcherzyków). Jeśli po przechorowaniu ospy wietrznej człowiek ponownie zetknie się z wywołującym ją wirusem, a siły obronne organizmu są osłabione, może dojść do nowego zakażenia. Choroba, do której wtedy dochodzi, to półpasiec. A więc uwaga: dziecko chore na ospę wietrzną może niekiedy spowodować u swoich rodziców wystąpienie półpaśca. I odwrotnie, chory z półpaścem może zarazić dziecko wirusem i spowodować, że zachoruje ono na ospę wietrzną. Po zarażeniu dziecka wirusem upływa zwykle 11 do 15 dni, rzadko nawet 4 tygodnie, do wystąpienia pierwszych objawów. Co mogę zaobserwować u dziecka? Pierwszym widocznym objawem są czerwonawe, swędzące plamki na skórze. W miejscu plamek wkrótce powstają grudki, a następnie pęcherzyki wypełnione wodnistą wydzieliną. Pęcherzyki łatwo pękają. Pęcherzyki przysychają i pokrywają się strupem. Po kilku dniach na skórze obecne są jednocześnie wykwity na wszystkich etapach rozwoju (plamki, grudki, pęcherzyki i strupy), powodujące silny świąd skóry. Najczęściej zmiany skórne występują początkowo na tułowiu (na brzuchu, klatce piersiowej i plecach). Potem szerzą się na twarz, skórę owłosioną głowy oraz ręce i nogi. Zmiany mogą wystąpić również w jamie ustnej, w nosie i gardle. Dziecko może mieć niezbyt wysoką gorączkę. 111 Jak długo dziecko może zarażać? Okres zaraźliwości rozpoczyna się na 1 do 2 dni przed wystąpieniem pęcherzyków. Ryzyko zarażenia innych osób utrzymuje się przez 6-7 dni od wystąpienia ostatniego rzutu zmian skórnych. W tym okresie dziecko nie powinno kontaktować się z dziećmi, które jeszcze nie chorowały na ospę wietrzną. Poza tym należy unikać kontaktowania się chorego dziecka z osobami, które mają osłabioną odporność (np. ludzie w podeszłym wieku lub osoby po lub w trakcie ciężkiej choroby) oraz z kobietami w ciąży. Jak pomóc dziecku? • Przede wszystkim trzeba złagodzić świąd. Po pierwsze jest on niezwykle męczący, po drugie prowadzi do rozdrapywania pęcherzyków, co może powodować małe blizny. • Lekarz pediatra przepisze dziecku lek, który należy nakładać na zmienione chorobowo miejsca na skórze. • Ubierajmy dziecko możliwie lekko, jednak tak, by nie marzło. Ciepło nasila świąd. • Można włożyć do myjki (lub zawinąć w ręczniczek) pojemnik z zimnym płynem schłodzony w lodówce, by chłodzić miejsca, które najbardziej swędzą. • Myjemy dziecko zimną wodą. Zachowajmy przy myciu szczególną ostrożność, by nie rozdrapać pęcherzyków. Dlatego też w ostrym okresie choroby nie należy dziecka kąpać w wannie ani myć pod prysznicem. • Czeszemy włosy bardzo ostrożnie, ponieważ we włosach mogą być pęcherzyki i strupy. • Jeśli zmiany występują także na błonach śluzowych jamy ustnej, zęby należy myć bardzo miękką szczoteczką, bez pasty do zębów. • Paznokcie dziecka obcinamy krótko, bez ostrych brzegów. Opryszczkowe zapalenie jamy ustnej Przyczyną opryszczkowego zapalenia jamy ustnej jest wirus opryszczki (wirus Herpes simplex). Wywołuje on nawracające wykwity pęcherzykowe 112 na wargach. Wirusy pozostają w komórkach nerwowych i w stanach obniżonej odporności organizmu, np. w czasie gorączki, miesiączki, w stanach stresu, a także po intensywnym nasłonecznieniu uczynniają się. Okres wylęgania wynosi 4 do 6 dni. Chorują prawie wyłącznie dzieci w wieku 1 do 5 lat. Co mogę zaobserwować u dziecka? • Dziecko najpierw trochę gorączkuje, czuje się źle. • Na całej powierzchni błony śluzowej jamy ustnej (języka, policzków, dziąseł, podniebienia, gardła) tworzą się wypełnione płynem białawe pęcherzyki na mocno zaczerwienionym podłożu. • Zmiany w jamie ustnej są bardzo bolesne. • Poza tym daje się zauważyć wzmożone wydzielanie śliny i nieprzyjemny, „zgniły" zapach z ust. Jak pomóc dziecku? Lekarz przepisze choremu dziecku leki łagodzące ból, którymi trzeba pędzlować zmiany w jamie ustnej, zwłaszcza przed posiłkami. W przypadku dużej ilości wykwitów dziecko otrzyma leki przeciwbólowe w postaci czopków lub syropu. • Podawajmy dziecku często małe porcje jedzenia. • Pożywienie powinno być płynne lub papkowate, co najwyżej letnie. Dziecko najlepiej toleruje chłodne i zimne potrawy. • Unikajmy podawania pokarmów kwaśnych i ostro przyprawionych, a także napojów gazowanych. • W czasie trwania choroby nie można myć zębów. Dlatego dawaj dziecku kilka razy dziennie zimną, czystą wodę do przepłukania ust. • Poświęcajmy dziecku dużo czasu, odwracając w ten sposób jego uwagę od bólu. Jak długo dziecko może zarażać? Choroba trwa 8 do 14 dni. W tym czasie dziecku nie wolno chodzić do szkoły czy do przedszkola. Nie powinno też stykać się z ludźmi 113 z obniżoną odpornością organizmu (noworodki, niemowlęta, kobiety w ciąży, ludzie w podeszłym wieku). Płonica Płonica (szkarlatyna) wywołana jest przez bakterie z rodzaju paciorkowców (Streptococcus pyogenes). Bakterie wywołujące płonicę wytwarzają różne toksyny (jady), można zachorować na nią kilka razy. Okres wylęgania wynosi 1 do 8, najczęściej jednak 2 do 4 dni. Paciorkowce dopiero po zarażeniu przez bakteriofagi (mikroorganizmy namnażające się wewnątrz komórki bakteryjnej) mogą wywołać płonicę z typową wysypką skórną. Paciorkowce wytwarzają różne rodzaje jadów (toksyn). Nabyta odporność dotyczy zawsze tylko jednego rodzaju toksyny. Powikłaniem płonicy może być: • zapalenie ucha środkowego • zapalenie płuc Późnym powikłaniem może być: • gorączka reumatyczna (wędrujące bóle stawów) z zajęciem mięśnia sercowego (zapalenie) Co mogę zaobserwować u dziecka? • Początkowo dziecko będzie się skarżyć na bóle przy przełykaniu. Migdałki są zaczerwienione i obrzęknięte. • Najczęściej występuje gorączka, często też wymioty. • Potem na skórze pojawia się drobnoplamista, czerwona wysypka. Jest ona marmurkowata i najobfitsza w pachwinach, na wewnętrznych powierzchniach ud i pod ramionami. • Błony śluzowe jamy ustnej są zmienione zapalnie, jaskrawo-czerwone. • Język jest początkowo pokryty szarobiałym nalotem. Po zdjęciu nalotu język jest również jaskrawoczerwony, a brodawki są wyraźnie widoczne, obrzęknięte. Język z wyglądu przypomina malinę. 114 Około 1 do 3 tygodni od początku choroby skóra zaczyna się łuszczyć. Łuszczenie skóry występuje najwyraźniej na dłoniach i stopach. Jak pomóc dziecku? Aby uniknąć powikłań, lekarz przepisze dziecku antybiotyk (penicylinę). Jak każdy antybiotyk lek ten musi być podawany odpowiednio długo (zwykle od 7 do 10 dni), aby nie doszło tylko do osłabienia bakterii, lecz by je całkowicie zniszczyć. W razie silnych dolegliwości przy przełykaniu dziecko dostanie tabletki do ssania o działaniu przeciwbólowym. • Podajemy dziecku miękkie jedzenie: kluski, kaszkę, puree ziemniaczane, zupy itp. • Większość dzieci woli chłodne posiłki i napoje (jogurt, lody). • Jeśli dziecko ma gorączkę, stosuj metody opisane na stronie 124. • Jeśli występuje łuszczenie skóry, pielęgnujemy skórę, stosując emulsje typu woda w oleju. Wprawdzie nie zapobiegnie to łuszczeniu, lecz nowa skóra będzie gładka, a smarując dziecko kremem, możesz dać mu dodatkową porcję głaskania. Jak długo dziecko może zarażać? Dziecko leczone penicyliną nie zaraża już po 24 godzinach od podania leku i nie musi już być izolowane. Najczęściej jednak dzieci powinny jeszcze 1 do 2 dni pozostawać w domu, by się jeszcze trochę oszczędzać. Jeśli dziecko nie otrzymuje antybiotyku, może zarażać przez ok. 2 do 3 tygodni. Robaczyce Jeśli zauważymy w stolcu dziecka jakieś domieszki, mogą to być pasożyty jelitowe lub ich fragmenty. Dokładne informacje na ten temat znajdziemy w tabeli na stronach 116-117. 115 Rodzaj Wielkość i wygląd Cykl rozwojowy pasożyta pasożyta Owsik ludzki - samce owsika są - jaja pasożyta trafiają do żywiciela {Oxyuris długości 2-5 mm, przez usta vermicularis) samice ok. 1 cm - larwy osiedlają się w jelicie cienkim, Owsica jest - samice owsika gdzie dojrzewają do dorosłych najczęstszą widoczne są na postaci pasożyta robaczycą powierzchni stolca - w nocy samice wypełzają z odbytnicy u dzieci jako małe, białe, i składają tam jaja nitkowate robaki - świąd i drapanie okolicy odbytu powoduje przeniesienie jaj pasożyta na palce i pod paznokcie, skąd mogą trafić do jamy ustnej i zostać ponownie połknięte Tasiemiec - może osiągać długość - surowe mięso wołowe może nieuzbrojony 30 metrów zawierać wągry (larwy tasiemca), (Taenia - jest białawo-żółty które wraz z pokarmem trafiają do saginała) i z wyglądu żołądka przypomina makaron - w jelicie cienkim z wągrów rozwijają wstążki się dojrzałe pasożyty - w stolcu można zobaczyć pojedyncze cztony tasiemca Glista ludzka - samce glisty mierzą - jaja glisty połykane są wraz (Ascaris 15-25 cm długości; z owocami i warzywami, które były lumbricoides) samice 20-40 cm nawożone fekaliami po połknięciu jaj inwazyjnych larwy uwalniają się w żołądku i jelicie cienkim, przenikają przez ścianę jelita do krwi i drogą krwionośną wędrują do płuc, wnikają do pęcherzyków płucnych, a stąd do oskrzeli i gardła, i ponownie dostają się do układu pokarmowego; tu osiągają dojrzałość; dorosła samica glisty produkuje około 200 000 jaj na dobę 116 Co mogę zaobserwować u dziecka? Jak pomóc dziecku? - silny świąd w okolicy odbytu - bardzo rzadko bóle brzucha - białe, nitkowate robaki w stolcu po zakończeniu leczenia zmienić bieliznę pościelową i osobistą oraz ręczniki, wygotować i wyprasować regularne mycie rąk na noc zakładajmy dziecku obcisłe majtki lub cienkie bawełniane rękawiczki, by zapobiec drapaniu utrata masy ciała chory wygląd bóle brzucha wilczy głód, czasami też mdłości człony tasiemca w stolcu kuracja lekami przeciwpasożytniczymi (lekami tasiemczobójczymi) wykluczenie z diety surowego mięsa wołowego (np, tatara, carpacchio) często nie ma żadnych dolegliwości czasami bóle brzucha pasożyty mogą być widoczne w stolcu przeprowadzić kurację lekami przeciwpasożytniczymi nie jeść niemytych owoców i warzyw, zwłaszcza prosto z pola czy pobocza drogi 117 Rumień zakaźny Jest to choroba wirusowa, która przebiega zwykle łagodnie. Okres wylęgania wynosi 6 do 14 dni. Najczęściej chorują dzieci w wieku szkolnym. Co mogę zaobserwować u dziecka? • Na twarzy widać intensywne zaczerwienienie skóry, zwłaszcza na policzkach i grzbiecie nosa. Rumień o takiej typowej lokalizacji przypomina kształtem motyla. • Później, na zewnętrznej powierzchni rąk i nóg oraz na pośladkach, można stwierdzić obecność wysypki rumieniowej w postaci pierścieni i girland. • Poza tym dziecko czuje się zwykle całkiem dobrze i nie ma gorączki. Jak pomóc dziecku? • Chory najczęściej nie wymaga intensywnej pielęgnacji. • Wysypka może utrzymywać się przez kilka tygodni i nasila się pod wpływem urazów (działanie promieni słonecznych, gorąca kąpiel). Dlatego należy unikać działania intensywnych bodźców na skórę. Jak długo dziecko może zarażać? Dziecko może zarażać inne osoby na długo przed wystąpieniem pierwszych objawów choroby. Zaraźliwość kończy się wraz z pojawieniem zmian skórnych. Rumień zakaźny może stanowić pewien problem dla kobiet w ciąży, ponieważ może powodować niekiedy ciężkie wady u płodu. Dlatego koniecznie powiadamiamy kobietę w ciąży, która miała kontakt z dzieckiem w okresie możliwej zaraźliwości o tym, że wasze dziecko ma rumień zakaźny, by mogła skontaktować się w tej sprawie z ginekologiem. 118 Kleszczowe zapalenie mózgu Kleszczowe zapalenie mózgu jest chorobą wirusową przenoszoną przez kleszcze. Zakażone kleszcze występują w rejonach podwyższonego ryzyka, w których około 1-5% kleszczy jest zarażonych tym wirusem. Co mogę zaobserwować u dziecka? Po spacerze w lesie na dziecku znajduje się jeden lub kilka kleszczy. Należy je niezwłocznie usunąć (patrz też borelioza z Lyme, str. 99) i obserwować miejsca ukąszenia. Po okresie wylęgania pojawiają się początkowo niecharakterys- tyczne objawy, takie jak gorączka, bóle głowy, bóle kończyn. Potem dziecko wydaje się być znowu zdrowe. W drugim okresie choroby dochodzi do zakażenia opon mózgowych i mózgu. Ciężkość zapalenia może być bardzo różna. Dziecko może się skarżyć na bóle głowy, wymioty, sztywność karku. Poza tym możliwe jest wystąpienie niedowładu rąk i nóg. Jak pomóc dziecku? Kiedy wasze dziecko jest chore na kleszczowe zapalenie mózgu, najprawdopodobniej będzie wymagało leczenia szpitalnego. Nie ma swoistego leczenia przeciwwirusowego. Stosuje się jedynie leczenie objawowe. Kleszczowe zapalenie mózgu o ciężkim przebiegu obserwuje się prawie wyłącznie u dorosłych. (W Polsce dostępne są szczepionki przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu. Wskazania do szczepienia ustala się indywidualnie. Dotyczą głównie dzieci odwiedzających tereny leśne, szczególnie na terenach endemicznych, jakimi w Polsce są Mazury, Podlasie, Białowieża, oraz dorosłych pracowników leśnych; przeciwciała przeciwko Borrelia stwierdzono u 23 % leśników z Podlasia i 36 % w Karkonoszach - przyp. tłum.). 119 Wszawica Nawet i dziś, w czasach postępu higieny, dzieci miewają czasem we włosach wszy. Bywa, że rodzice muszą uporać się z tym nieprzyjemnym problemem najpóźniej kiedy dziecko zaczyna chodzić do przedszkola lub szkoły. Istnieją wszy, które bytują na ludziach i takie, które bytu-ją na zwierzętach. Wszy są specyficzne dla danego gatunku, to znaczy, że wszy zwierzęce mogą wprawdzie przedostać się na człowieka, lecz nie żywią się krwią ludzką. Wszy pasożytujące na człowieku dzieli się na trzy grupy: Gnidy Wesz Jak wszy się rozmnażają? Wszy głowowe żyją na owłosionej głowie. Wszy odzieżowe gnieżdżą się w fałdach i szwach ubrań i opuszczają je tylko, by ssać krew. Wszy łonowe bytują na skórze porośniętej krótkimi włosami, głównie w okolicy łonowej, a także pod pachami i w brwiach. Zapłodnione samice wszy głowowej przytwierdzają do włosa za pomocą nierozpuszczalnej w wodzie wydzieliny od 3 do 4 białawych jaj (gnidy) dziennie, a w ciągu całego życia samica przykleja do włosów 120 około 60 jaj. W optymalnej dla gnid temperaturze, od 29 do 31 °C po około 8 dniach z jaj wylęgają się larwy. Po 15-16 dniach wszy są już dorosłe i dojrzałe do zapłodnienia. Dorosła wesz wysysa krew z gospodarza co 3-4 godziny. Wszy głowowe przenoszą się najczęściej bezpośrednio z człowieka na człowieka, na przykład kiedy dzieci w zabawie dotykają się głowami. Rzadziej można przenieść wszy przez przedmioty (grzebienie lub czapki). Wszy lubią szczególnie dzieci i młodzież z długimi włosami, dlatego szczególnie często występują u dziewczynek. Co mogę zaobserwować u dziecka? • Najbardziej rzucającym się w oczy objawem jest nasilony świąd skóry na głowie. Prawdopodobnie jest on wywołany przez kontakt skóry z wydzieliną gruczołów ślinowych wszy. • Na włosach można dostrzec gnidy, a na skórze głowy wszy. Gnidy można znaleźć najczęściej na karku i na skroniach. Jak pomóc dziecku? • W każdym przypadku powinno się przeprowadzić kurację środkiem owadobójczym przepisanym przez lekarza pediatrę. Przestrzegajmy zasad użycia opisanych w informacji o leku dołączonej do opakowania. W przypadku niektórych środków konieczne jest powtórzenie całej procedury po kilku dniach, aby zabić wszystkie larwy, które się w tym czasie wylęgły. • Dodatkowo można spłukać włosy dziecka letnią wodą z octem (jedna część 6-procentowego octu na dwie części wody). 121 Gęsty grzebień Czeszemy włosy bardzo gęstym grzebieniem, aby usunąć martwe gnidy; takie gęste grzebienie można kupić w aptece lub w drogerii. Po zabiegu zmieniamy ręczniki, bieliznę pościelową i pierzemy w jak najwyższej temperaturze. Pluszowe zabawki również pierzemy. Te, których nie można wyprać, powinny przebywać przez jeden dzień w temperaturze -10 do -15°C (w zamrażarce). Inną metodą jest przechowywanie przedmiotów, których nie można wyprać, przez 3 do 4 tygodni w zamkniętym worku plastikowym w możliwie ciepłym miejscu (np. koło pieca grzewczego). Skontroluj, a w razie potrzeby - lecz pozostałych członków rodziny. Dziecko może pójść do przedszkola lub szkoły dopiero wtedy, gdy lekarz potwierdzi, że minęło już niebezpieczeństwo rozprzestrzenienia się choroby. Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych Poza opisanym powyżej zapaleniem spowodowanym przez kleszcze zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych może być wywołane jeszcze przez inne czynniki chorobotwórcze (bakterie, wirusy, grzyby). W okresach epidemii, o których donosi się od czasu do czasu, na zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych chorują przede wszystkim starsze dzieci w wieku szkolnym i młodzież. Co mogę zaobserwować u dziecka? • Zapewne dziecko będzie się początkowo skarżyć na bóle głowy i nudności. Czasami może wymiotować. • Wiele z nich ma nadwrażliwość na dotyk. • Przychylanie głowy do klatki piersiowej powoduje silne bóle (sztywność karku). • W późniejszym okresie choroby stwierdza się zaburzenia świadomości, tzn. dziecko staje się nadmiernie senne lub ma zaburzenia orientacji. 122 Jak pomóc dziecku? W razie wystąpienia powyższych objawów konieczna jest niezwłoczna konsultacja lekarska. Jeśli lekarz również podejrzewa zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, skie-__________________________ ruje dziecko do szpitala. Aby |2-ł mieć pewność rozpoznania, trzeba zbadać płyn mózgo- wo-rdzeniowy. W tym celu wprowadza się igłę do kana- łu rdzeniowego w odcinku lędźwiowym kręgosłupa i po- biera trochę płynu mózgo- wo-rdzeniowego. Aby lekarz ĘĘbk mógł pewnie i bezpiecznie wykonać punkcję lędźwiową, jak dziecko musi być przez chwi- lę unieruchomione w pozycji Jk i pokazanej na sąsiedniej ilus- tracji. Tylko w ten sposób mm można pobrać płyn mózgo- wo-rdzeniowy do badania, które pozwoli określić nasi- lenie stanu zapalnego i do- starczyć informacji o praw- dopodobnej przyczynie za- palenia opon mózgowo- -rdzeniowych. Po uzyskaniu wyników można wdrożyć od- powiednie leczenie, zawsze w warunkach szpitalnych, w zależności od drobno- ustroju, w scisiej izolacji oq innych chorych. Ułożenie dziecka do punkcji lędźwiowej 123 Gorączka Co to jest gorączka? Gorączka nie jest samodzielną chorobą, lecz objawem wielu różnych chorób. Może wystąpić prawie we wszystkich chorobach omówionych w tej książce. Podczas gorączki dochodzi do zmiany „nastawienia" docelowej temperatury w mózgu. Innymi słowy: w wyspecjalizowanej strukturze mózgu (w tzw. ośrodku termoregulacji) zmagazynowana jest informacja o normalnej temperaturze ciała, która u człowieka wynosi od 36 do 37,4°C. Określone czynniki (np. bakterie czy wirusy) powodują przestawienie tej wartości na 38°C, a czasem nawet na 40°C. W tej sytuacji nasz organizm uruchamia mechanizmy, które powodują wzrost temperatury ciała do tych wartości. Należą do nich: zwężenie naczyń krwionośnych, by zmniejszyć utratę ciepła, i zwiększona praca mięśni (dreszcze), by wytworzyć dodatkowe ciepło. Wysokość gorączki nie świadczy o samopoczuciu dziecka. Są dzieci, które bardzo łatwo reagują gorączką, inne gorączkują bardzo rzadko. Niektóre dzieci już przy minimalnej lub niewielkiej gorączce czują się bardzo źle. Są również dzieci, po których nie widać nawet wysokiej gorączki. W przeciwieństwie do prawdziwej gorączki temperatura ciała może być też podwyższona z innych powodów. Temperatura ciała może wzrosnąć na przykład w czasie bardzo wysokiej temperatury panującej na zewnątrz, w czasie upałów lub podczas dużego wysiłku fizycznego. Nasila to jeszcze ciepłe ubranie i zbyt mała podaż płynów. W takich przypadkach nie dochodzi jednak do przestawienia docelowej temperatury w ośrodku termoregulacji w mózgu, lecz jedynie do dysproporcji między produkcją ciepła a jego oddawaniem. Temperatura ciała spada, gdy usunie się tę dysproporcję. minimalna gorączka (stan podgorączkowy) niewielka gorączka umiarkowana gorączka wysoka gorączka bardzo wysoka gorączka 37,5-38°C 38,1-38,5°C 38,6-39°C 39,1-40°C powyżej 40 °C 124 Termometr cyfrowy przełącznik uruchomienia pomiaru soczewka stożka pomiarowego Jak najlepiej mierzyć temperaturę? Do pomiaru temperatury możesz używać różnych termometrów: Termometr cyfrowy: Temperatura mierzona jest elektronicznie. Wynik pomiaru można odczytać na małym ekraniku. Zalety: • Termometr nie łamie się i jest wodoodporny. • Pomiar następuje stosunkowo szybko. • Pod koniec pomiaru słyszalny jest sygnał dźwiękowy. • Niewysoka cena. • Można go używać też jako termometru kąpielowego. Termometr uszny Termometr rtęciowy: Klasyczny termometr składa się ze szklanej obudowy zakończonej zbiornikiem na rtęć, który połączony jest z bardzo cienką szklaną rurką umieszczoną we wnętrzu termometru. Gdy pomiar jest zakończony, słupek rtęci zatrzymuje się na określonej wysokości. Przed kolejnym użyciem należy strząsnąć rtęć z powrotem do zbiornika. Zalety: • Termometr rtęciowy jest tani. Wady: • Obudowa szklana nie jest trwała, może się stłuc. • W razie stłuczenia termometru uwalnia się trująca rtęć. • Pomiar trwa stosunkowo długo. 125 Termometr uszny lub czołowy Według zaleceń producenta termometry te należy przykładać na chwilę do czoła lub zewnętrznego przewodu słuchowego i już po kilku sekundach można odczytać wynik pomiaru. Zalety: • Pomiar temperatury trwa bardzo krótko. • Nie trzeba rozbierać dziecka ani przytrzymywać go na czas pomiaru. Wady: • Termometry tego rodzaju są drogie. • Wyniki pomiaru mogą być bardzo niedokładne. Miejsca i zasady pomiaru temperatury przedstawiono w tabeli na stronach 128-129. Unieruchomienie dziecka do pomiaru temperatury w odbytnicy Jak często mierzyć temperaturę? Nie ma tu jednoznacznych wytycznych; należy brać pod uwagę wiele różnych czynników. Po pierwsze i najważniejsze: na ile pewnie potrafimy ocenić temperaturę ciała dziecka na podstawie ciepłoty skóry? Ważnym warunkiem przy takiej ocenie jest to, by twoje ręce były ciepłe. Nie sprawdzajmy temperatury, dotykając tylko skóry na czole, lecz również na plecach, między łopatkami. Jeśli nie jesteśmy pewni, zmierzmy temperaturę jeszcze raz. Inny czynnik: reakcja dziecka. Jeśli podczas mierzenia temperatury dziecko bardzo się denerwuje, ograniczmy pomiary do absolutnego minimum. Poza tym ważne jest, by zwracać też uwagę na temperaturę ciała w nocy. Dlatego czasami powinniśmy nastawić sobie w nocy budzik, by skontrolować temperaturę. 126 Co mogę zaobserwować u dziecka? • Skóra dziecka jest gorąca. • Oczy są błyszczące. • Policzki lub cała twarz są zaczerwienione. • Dziecko nie ma apetytu, ma duże pragnienie. • Nie chce się bawić i jest bardzo zmęczone. Jak pomóc dziecku? Aby wyjaśnić przyczynę gorączki, dziecko powinno być zbadane przez lekarza, który też w razie potrzeby wdroży odpowiednie leczenie. Choremu dziecku można ulżyć w następujący sposób: • Dawajmy mu dużo chłodnego picia. Spróbujmy najpierw poić dziecko wodą mineralną lub niesłodzoną herbatą. Jeśli dziecko nie będzie chciało tego pić, spróbujmy podawać mu wodę z sokiem lub słodki napój niegazowany. • Nawet jeśli dziecko nie ma apetytu, podawajmy mu regularnie jedzenie. Podwyższona temperatura zwiększa zużycie kalorii. Próbujmy podawać dziecku małe porcje i jego ulubione dania. • Ubierajmy dziecko lekko i okrywajmy je lekko, jednak tak, by nie było mu zimno. • Przepocone ubranie zmieniajmy jak najszybciej, by uniknąć nieprzyjemnego uczucia chłodu na skórze dziecka. • Zorganizujmy dziecku spokojne zajęcia, np. rysowanie, czytanie, słuchanie kaset czy gry towarzyskie. O tym czy dziecku z gorączką robić kąpiel lub prysznic, dziecko powinno najlepiej samo zdecydować. Jeśli oprócz gorączki ma jeszcze bóle głowy czy kończyn, zapewne nie będzie miało ochoty na kąpiel czy prysznic. W przeciwnym razie nic nie stoi na przeszkodzie. Zwróćmy jednak uwagę, by dziecku nie było zimno i by porządnie wysuszyć mu włosy. 127 Miejsce pomiaru Sposób postępowania i specyfika Odpowiedni temperatury pomiaru oraz jego wady i zalety termometr ¦ dbytnica Czubek termometru wprowadza się • termometr ostrożnie do odbytnicy. W zależności od rtęciowy wieku nogi dziecka trzeba unieruchomić • termometr na czas pomiaru (patrz rycina na str. cyfrowy 127). Delikatne natłuszczenie lub zwilżenie czubka termometru ułatwia jego wprowadzenie. Niektóre dzieci nie lubią wsuwania termometru. Często mają złe doświadczenia z suchym termometrem. Konsekwentne natłuszczanie termometru może temu zapobiec. Małym dzieciom nie podoba się to, że na czas mierzenia temperatury są unieruchomione. Postarajmy się odwrócić uwagę dziecka, dając mu małą zabawkę lub śpiewając piosenkę. Większe dzieci czasami wstydzą się mierzenia temperatury w odbytnicy. Trzeba to uszanować i wybrać inną metodę pomiaru. W ustach pod Tę metodę można stosować dopiero językiem w wieku szkolnym, ponieważ pomiar trwa od 5 do 7 minut i u małych dzieci istnieje ryzyko, że rozgryzą termometr. Metoda ta nie jest dobra w przypadku, gdy dziecko ma kaszel lub duszność. Poza tym przez co najmniej 30 minut przed pomiarem dziecko nie powinno jeść ani pić bardzo ciepłych lub bardzo zimnych pokarmów czy napojów, ponieważ mogłoby to wpłynąć na zafałszowanie wyników. Temperatura mierzona w ustach jest o około 0,2 do 0,5°C niższa od temperatury mierzonej w odbytnicy. • termometr cyfrowy 128 Miejsce pomiaru Sposób postępowania i specyfika Odpowiedni temperatury pomiaru oraz jego wady i zalety termometr Pod pachą Metodę tę również można stosować dopiero u dzieci w wieku szkolnym, ponieważ termometr trzeba trzymać nieruchomo pod pachą przez 7 do 10 minut, czyli stosunkowo długo. Ważne jest, by pacha była sucha i by termometr dotykał do skóry. Temperatura mierzona w ustach jest o około 0,5°C niższa od temperatury mierzonej w odbytnicy. • termometr rtęciowy • termometr cyfrowy W uchu Czujnik temperatury wprowadza się do zewnętrznego przewodu słuchowego, tak by go uszczelnić. Po ok. 2 sekundach można odczytać wynik. Przewód słuchowy nie może być zanieczyszczony woszczyną, ponieważ mogłoby to zafałszować wynik. Metoda ta nie nadaje się dla dzieci chorych na zapalenie uszu. termometr uszny Na czole Termometr przykładajmy na chwilę do czoła dziecka. Już po sekundzie można odczytać wynik. 129 Jak obniżyć temperaturę? Ponieważ podwyższona temperatura ciała odgrywa ważną rolę w obronności organizmu, dlatego gorączkę trzeba obniżać dopiero od pewnej wysokości. Lekarz pediatra przepisze dla dziecka lek przeciw-gorączkowy w czopkach lub syropie (na przykład paracetamol lub ibuprofen). Najczęściej radzi się, by lek przeciwgorączkowy podawać dzieciom z temperaturą 39°C lub wyższą (wyjątek: dzieci ze skłonnością do drgawek gorączkowych, patrz str. 75). Stosujmy się do zaleceń lekarza i przestrzegajmy zasad dawkowania leku opisanego na ulotce załączonej do opakowania. W godzinę po podaniu leku przeciw-gorączkowego należy skontrolować temperaturę ciała, by ocenić działanie leku. Dziecko z okładami na łydkach Poza podawaniem leków gorączkę można też obniżyć, stosując zimne okłady (zawijanie) na łydki. Najważniejszym warunkiem jest to, by podudzia dziecka były ciepłe, gdyż w przeciwnym razie nie będą mogły oddawać ciepła. Poza tym dziecko musi zaakceptować tę metodę, a akceptują ją z reguły dopiero dzieci starsze (od ok. 3 roku życia). 130 Chcąc zrobić zawijanie łydek trzeba przygotować następujące rzeczy: • dwa ręczniki bawełniane lub frotte • nieprzemakalną podkładkę w celu zabezpieczenia łóżka • miskę z wodą; temperatura wody powinna być tylko o około 1°C niższa od temperatury ciała; zbyt zimna woda spowodowałaby zwężenie naczyń krwionośnych i zmniejszone oddawanie ciepła Podłóżmy ceratkę pod nogi dziecka. W żadnym razie nie wolno owijać nóg dziecka w nieprzemakalny materiał, gdyż spowodowałoby to zastój ciepła. Moczymy ręczniki w wodzie i wyżymamy je lekko, tylko tak, by woda nie kapała. Mokrymi ręcznikami owijamy lekko podudzia dziecka (patrz rycina na str. 130). Po około 8 minutach lub gdy ręczniki ogrzały się, musimy zmienić okłady. Po trzech zawijaniach powinniśmy skontrolować gorączkę. Temperatura dziecka powinna obniżyć się o około 1°C. Kiedy dziecko ma dreszcze? Dreszcze występują zawsze wtedy, gdy temperatura ciała wzrasta bardzo szybko. Jeśli dziecko ma dreszcze, drży na całym ciele, czasami też szczęka zębami. Dreszcze spowodowane są przez bardzo szybkie, nieskoordynowane skurcze włókien mięśniowych, które mają na celu wytworzenie ciepła i uzyskanie temperatury „nastawionej" przez ośrodek termoregulacji. Spróbujmy skrócić ten nieprzyjemny proces, ubierając dziecko ciepło i okrywając je. Możemy położyć się przy nim na pocieszenie i jako grzałka. Jeśli dziecko chce pić, podawajmy mu ciepłe napoje. Gorączkę trzeba skontrolować dopiero na końcu dreszczy, gdyż wtedy ciało osiągnęło maksymalną temperaturę. Pierwsza pomoc Duszność Duszność jest poważnym stanem, który u dzieci może wystąpić dość łatwo. Drogi oddechowe dziecka są stosunkowo wąskie i wrażliwe na działanie różnych bodźców. Częstą przyczyną duszności u dzieci jest zachłyśnięcie się ciałem obcym, astma oskrzelowa, pseudokrup lub użądlenie przez owady. Co mogę zaobserwować u dziecka? • Dziecko jest niespokojne, lękliwe. • Oddycha w sposób słyszalny (kaszel, świsty). • Oddech jest przyspieszony i płytki. • Skóra staje się blada lub sinawa. Jak pomóc dziecku? W przypadku duszności spowodowanej astmą oskrzelową lub pseudo-krupem postępujemy następująco: • Pierwsze przykazanie: zachowajmy spokój. Strach i panika udzielają się dziecku i pogarszają jego stan. 132 Pozycje ciała przy utrudnionym oddychaniu: Pozycja jeźdźca Pozycja woźnicy Pozycja siedząca z rękami opartymi na stole Pozycja siedząca z rękami opartymi z tyłu Jeśli dziecko z rozpoznaną astmą oskrzelową ma leki do stosowania doraźnego lub przebyło już napadową duszność spowodowaną pseudokrupem podajmy mu niezwłocznie zaleconą dawkę leku. Sadzamy dziecko tak, by miało uniesiony tułów. Odpowiednie pozycje ciała przedstawiono na rycinach. 133 • Oddychajmy spokojnie i mówimy, by dziecko oddychało równie spokojnie. • Wzywamy pogotowie ratunkowe! • Nie próbujmy badać tętna na szyi, gdyż może to doprowadzić do groźnych zaburzeń rytmu serca. Jeśli duszność spowodowana jest zachłyśnięciem (aspiracją) ciałem obcym, należy postępować następująco: • Tu również najważniejsze jest: zachować spokój! • Sprawdźmy, czy dziecko może wykaszleć ciało obce. Najczęściej jest to możliwe. • Jeśli w jamie ustnej i gardle dziecka jest jeszcze jakieś ciało obce, usuńmy je. • Wzywamy pogotowie ratunkowe! • Jeśli dziecko nie może nabrać powietrza, ułóżmy je pod kątem, z tułowiem pochylonym do dołu i poklepmy je kilka razy między łopatkami. Ułożenie głową do dołu i uderzenie między łopatkami 134 Jeśli dziecko nadal nie może zaczerpnąć powietrza, musimy zastosować sztuczne oddychanie (pięć razy), a potem ścisnąć klatkę piersiową dziecka ułożonego w pozycji z głową do dołu. W tym celu kładziemy dziecko płasko na plecach, z głową do dołu i odchylamy głowę lekko do tyłu (patrz rycina powyżej). Najlepiej połóżmy dziecko na desce (zdejmowany blat stołu, stolik, deska do prasowania) lekko podniesionej od strony stóp, tak by była pochylona pod kątem. Potem nabieramy powietrza i przykładamy szczelnie swoje usta do ust lub nosa dziecka. U niemowląt najlepiej obejmujemy szczelnie ustami jednocześnie usta i nos dziecka. Podczas oddychania usta-nos trzeba szczelnie zamknąć usta dziecka; podczas oddychania usta-usta trzeba zacisnąć nos dziecka, żeby uciekało jak najmniej powietrza. Potem wpuszczamy powietrze do płuc dziecka: pięć razy. Sprawdzamy, czy klatka piersiowa dziecka unosi się i opada. Aby ucisnąć klatkę piersiową dziecka, znajdźmy najpierw właściwy punkt ucisku: wyobraźmy sobie linię łączącą brodawki sutkowe, u niemowlęcia punkt ucisku znajduje się około jednej szerokości palca poniżej tej linii. U starszych dzieci znajdźmy dolny brzeg 135 mostka; punkt ucisku leży dwa palce poniżej. U niemowlęcia uciskamy klatkę piersiową dwoma palcami na głębokość dwóch centymetrów. U starszych dzieci kładziemy kłąb kciuka w punkcie ucisku i uciskamy klatkę piersiową na głębokość czterech centymetrów. Wykonujemy pięć ucisków. • Zanim przystąpimy do ponownej sztucznej wentylacji, sprawdzamy jamę ustną: być może w wyniku naszych działań ciało obce przemieściło się z dróg oddechowych do jamy ustnej. • Nawet jeśli udało się usunąć ciało obce z dróg oddechowych, powinniśmy niezwłocznie zgłosić się do lekarza, by zbadał dziecko pod kątem ewentualnych powikłań. • Jeśli nie uda się usunąć ciała obcego, musimy kontynuować opisane postępowanie, dopóki nie przyjedzie lekarz pogotowia ratunkowego. Jeśli duszność została wywołana przez użądlenie owada, zastosujmy się do poniższych wskazówek • Zachowajmy spokój. • O ile to możliwe dziecko powinno wypluć owada. • Wzywamy pogotowie ratunkowe. • Dajemy dziecku do ssania kostkę lodu i owijamy mu szyję zimnymi chusteczkami, aby zmniejszyć obrzęk. • Jeśli dziecko straci przytomność i przestanie oddychać, rozpoczynamy reanimację. Oparzenia chemiczne Często oparzenia chemiczne oraz zatrucia spowodowane są przez środki czystości używane w gospodarstwie domowym (środki do czyszczenia muszli klozetowych lub zmywarek), które wykazują silne działanie drażniące. W przypadku oparzenia chemicznego w wyniku działania kwasów lub ługu na białko dochodzi do zniszczenia skóry lub błony śluzowej. Oparzenia chemiczne często dotyczą skóry (rąk i okolicy ust), oczu i błon śluzowych (jamy ustnej i przełyku). 136 W każdym przypadku oparzenia chemicznego błon śluzowych wzywamy pogotowie ratunkowe, w razie oparzenia skóry lub oczu po pierwszym zaopatrzeniu rany czy oka trzeba zgłosić się do lekarza pediatry lub okulisty, by mogli wdrożyć optymalne leczenie. Oparzenie chemiczne skóry: • Usuwamy zabrudzone ubranie. • Myjemy skórę wodą (20-25°C ) przez około 15 minut. • Zakładamy na ranę jałowy opatrunek. • Udajemy się z dzieckiem do lekarza. Oparzenie chemiczne oczu: • Trzymamy oparzone oko dziecka otwarte i przepłukujemy je wodą przez co najmniej 15 minut. • Uważajmy, żeby woda z oparzonego oka nie dostawała się do zdrowego oka, by zapobiec jego podrażnieniu. • Udajemy się z dzieckiem do okulisty. Oparzenie chemiczne błon śluzowych: • Jeśli dziecko wypiło drażniącą substancję chemiczną, usuńmy z jamy ustnej jej resztki. • Dziecko powinno kilkakrotnie dokładnie wypłukać jamę ustną. • Jeśli zauważymy to bezpośrednio (5 do 10 minut) po wypadku, dajemy dziecku do wypicia szklankę wody (niegazowanej). Uwaga: Nie wolno tego robić, gdy dziecko wypiło środek do udrażniania zatkanych rur i zlewów, gdyż środki te pod wpływem wody uwalniają dużo ciepła! • Starajmy się nie dopuścić do tego, by dziecko wymiotowało. • W żadnym razie nie stosujmy żadnych „domowych środków" (mleka lub innych). • Jednocześnie wzywamy pogotowie ratunkowe. • Zachowajmy resztę połkniętej substancji i pokażmy ją lekarzowi pogotowia. 137 Oparzenia termiczne Oparzenie termiczne jest to uszkodzenie skóry spowodowane wysoką temperaturą. W przypadku rozległych oparzeń dużej powierzchni ciała, gdy skutki oparzenia nie ograniczają się do samej skóry, lecz dotyczą całego organizmu i powodują ciężkie objawy ogólne, mówi się o chorobie oparzeniowej. Oparzenie może być spowodowane gorącą wodą lub parą wodną. Stopień oparzenia zależy od: • rozległości oparzenia (każde oparzenie powyżej 1h powierzchni ciała zagraża życiu - przyp. tłum.) • głębokości oparzenia • wieku poszkodowanego/poszkodowanej Głębokość oparzenia dzieli się na cztery stopnie: • Oparzenie pierwszego stopnia: zaczerwienienie skóry, obrzęk, bolesność; skóra goi się bez pozostawienia blizn. • Oparzenie drugiego stopnia: obrzęk skóry, w skórze tworzą się pęcherze. Skóra może przybrać barwę szaro-białawą. Oparzona skóra jest bardzo bolesna. Optymalnie leczona może wygoić się bez pozostawienia blizn. • Oparzenie trzeciego stopnia: skóra jest szaro-żółtawa, nacieczona i twarda. W tak zmienionych obszarach skóry czucie bólu jest zniesione, ponieważ komórki nerwowe zostały uszkodzone. Objawy ogólne. W leczeniu stosuje się przeszczepy skóry. Gojenie następuje z pozostawieniem blizn. • Oparzenie czwartego stopnia: głębokie zniszczenie skóry, tkanki podskórnej, mięśni, niekiedy też kości. Objawy ogólne. Oparzenie powoduje zawsze zmiany w gospodarce wodnej, utratę z krwi substancji mineralnych (sodu, potasu, wapnia - tak zwanych elektrolitów). Zarówno dzieci, jak i starsi ludzie są bardzo wrażliwi na zmiany. Dlatego też oparzenie, zwłaszcza większych powierzchni ciała, może zagrażać ich życiu. 138 Pierwsza pomoc Jeśli dziecko się oparzy, schładzamy zmienione partie skóry zimną wodą (20-25°C) przez około 15 minut. Musimy przy tym uważać, szczególnie u bardzo małych dzieci, żeby nie wyziębić dziecka. Wcześniej trzeba zdjąć ubranie, ale tylko wtedy, gdy nie sprawia to problemu. Oznacza to, że nie wolno odrywać ubrania przyklejonego do rany! Jednocześnie ze schładzaniem oparzonej powierzchni wzywamy pogotowie ratunkowe (999 lub 112), które przewiezie dziecko do szpitala. Przy oparzeniach mniejszych powierzchni ranę powinien opatrzyć lekarz. Na czas transportu nałóżmy na zranione miejsce opatrunek z apteczki pierwszej pomocy. Tylko w sytuacji, gdy nie mamy właściwego materiału opatrunkowego, można użyć w tym celu czystej, gładkiej tkaniny (np. lnianego ręcznika lub bielizny pościelowej). Poza tym nie róbmy nic z oparzoną powierzchnią! Nie smarujmy jej maścią ani żadną inną substancją. Zostawmy zaopatrzenie rany specjalistom. W przypadku większych lub głębszych oparzeń dziecko będzie miało najpierw założone dojście do żyły, by można było rozpocząć skuteczne leczenie przeciwbólowe i uzupełniać płyny. Rany Jest wiele rodzajów ran, które dzieli się na: Otarcia Otarcia powstają, gdy dochodzi do uszkodzenia powierzchownej warstwy skóry (klasyczny przykład: upadek na asfaltową drogę powoduje otarcie na kolanach). Ten rodzaj ran występuje u małych dzieci bardzo często, szczególnie w miesiącach letnich, gdy dzieci noszą krótkie spodenki lub spódniczki. Otarcia są z reguły niegroźne, ponieważ uszkodzona jest tylko powierzchowna warstwa skóry. Pomimo to są bardzo bolesne, co spowodowane jest uszkodzeniem licznych zakończeń nerwowych. Najczęściej wystarczy zakryć ranę plastrem lub gazą. Małe rany, które prawie wcale nie krwawią, można zostawić bez opatrunku. Jednak dużo 139 dzieci chce mieć przyklejony plasterek, „na pocieszenie". Poza tym dziecko uważa, że pod plastrem rana się szybciej zagoi. W razie silnego zabrudzenia rany trzeba się udać do lekarza, który oczyści ranę. Rany szarpane i pęknięcia skóry Rany szarpane i pęknięcia skóry powstają w wyniku nagłego, gwałtownego zadziałania siły, zwłaszcza na miejsca, gdzie kości leżą stosunkowo blisko pod skórą (klasyczny przykład: uderzenie brodą o stopień schodów). Rany te mają zwykle małą powierzchnię, lecz są głębokie. Zakryjmy ranę opatrunkiem i zgłośmy się z dzieckiem do lekarza, który oceni, czy konieczne jest zaopatrzenie chirurgiczne (założenie szwów). Rany cięte Powstają w wyniku nieostrożnego obchodzenia się z nożami lub nożyczkami, ale też kawałkami szkła czy innymi przedmiotami o ostrych krawędziach. Zazwyczaj dochodzi do uszkodzenia głębszych warstw skóry, dlatego też rany cięte często mocno krwawią. Również i w tym przypadku trzeba założyć na ranę jałowy opatrunek i pojechać do lekarza. W przypadku bardzo obfitego krwawienia z rany może zachodzić konieczność założenia opatrunku uciskowego. W tym celu przyłóżmy do rany najlepiej jałowy opatrunek z gazy, obwiążmy go kilka razy bandażem, a następnie połóżmy na ranie elastyczną podkładkę (np. nierozpakowany opatrunek z gazy); wszystko to mocno owijamy. Obserwujmy skaleczoną część ciała: jeśli zauważymy, że sinieje, świadczy to o zastoju krwi i konieczności poluzowania opatrunku. Jeśli opatrunek przesiąkł krwią, można położyć następny opatrunek i przymocować bandażem lub przycisnąć ręką. Rany kąsane Nawet niegroźnie wyglądające rany kąsane muszą być opatrzone przez lekarza, ponieważ istnieje niezwykle duże ryzyko zakażenia. W każdym przypadku trzeba sprawdzić, kiedy było ostatnie szczepienie przeciwtężcowe. Dlatego też idąc do lekarza, weźmy ze sobą książeczkę zdrowia dziecka. Poza tym trzeba wyjaśnić, czy zwierzę, które pokąsało dziecko, ma objawy wścieklizny, gdyż w takim przypadku dziecko musi być leczone. 140 Amputacje W wyniku gwałtownego zadziałania dużej siły może dojść do obcięcia palców rąk lub stóp, uszu, rąk i nóg, do utraty zębów. Często odcięte kończyny można przyszyć, a wybite zęby wstawić. W tym celu trzeba najpierw zatamować krwawienie (patrz opatrunek uciskowy) i niezwłocznie wezwać pogotowie ratunkowe (tel. 999). Następnie zawińmy amputowaną część ciała w suchy, jałowy materiał opatrunkowy (np. z apteczki samochodowej), a następnie włóżmy ją do szczelnego plastikowego woreczka i zamknijmy go mocno. Szczelnie zamknięty woreczek zanurzmy w pojemniku (lub w innym woreczku) z zimną wodą i kostkami lodu. Uważajmy, by amputowana część ciała nie zamoczyła się, i przewieźmy ją razem z rannym dzieckiem do szpitala. Naklejmy na aparat telefoniczny pogotowie ratunkowe: 999 lub wprowadźmy w pamięć telefonu komórkowego: numer ratunkowy: 112, który funkcjonuje na terenie całej Polski. Reanimacja W książce nie omówiono szczegółowo wszystkich zabiegów reanimacyjnych, ponieważ mogą być one skutecznie stosowane tylko po ukończeniu specjalistycznych kursów pierwszej pomocy medycznej. Poza wiedzą teoretyczną niezbędne są ćwiczenia praktyczne. Dlatego też rodzice, wychowawcy i nauczyciele powinni uczęszczać na odpowiednie kursy, by systematycznie odświeżać swoją wiedzę na ten temat. Wstrząs Wstrząs jest nagłym załamaniem się funkcji układu krążenia, w następstwie czego dochodzi do niedokrwienia ważnych dla życia narządów wewnętrznych. Przyczyny wstrząsu mogą być różne: • gwałtowna utrata krwi • utrata dużych ilości płynów ustrojowych (np. przez nasilone wymioty i biegunkę) • silne bóle • zatrucia (zarówno truciznami, które wniknęły do organizmu z zewnątrz, jak i uwalnianymi w czasie ciężkich infekcji) • reakcje alergiczne 141 Ułożenie we wstrząsie Ułożenie z uniesioną I głową Stabilna pozycja boczna 142 Co mogę zaobserwować u dziecka? • Skóra jest bardzo blada. • Nogi i ręce są zimne. • Dziecku jest zimno. • Tętno jest słabo wyczuwalne, bardzo szybkie i płaskie. • Ciśnienie krwi jest bardzo niskie. • Dziecko może być nieprzytomne. Jak pomóc dziecku? • Jeśli to możliwe, usuńmy przyczynę wstrząsu (np. zatamujmy krwawienie). • Uspokójmy dziecko. • Jeśli dziecko jest przytomne i nie doznało urazu głowy, połóżmy je płasko na plecach z uniesionymi nogami (patrz rycina obok: Ułożenie we wstrząsie). Powoduje to, że cała krew spłynie do narządów życiowo ważnych. • W przypadku niejasnych urazów głowy, głowę trzeba ułożyć wysoko (patrz rycina obok: Ułożenie z uniesioną głową), aby nie doszło do wzrostu ciśnienia w czaszce. • Jeśli dziecko jest nieprzytomne, ułóżmy je w stabilnej pozycji bocznej (patrz rycina obok: Stabilna pozycja boczna). Ewentualnie można lekko unieść nogi dziecka do góry. • Przykryjmy dziecko, starajmy się, by się nie wyziębiło. • Jednocześnie wzywamy pogotowie ratunkowe. • Przez cały czas bądźmy przy dziecku i sprawdzajmy jego oddech, tętno i stan świadomości. Zatrucia Na zatrucia narażone są szczególnie małe dzieci, do 4. roku życia. Są one bardzo ciekawskie, chcą wszystkiego dotknąć i spróbować, jednak nie potrafią jeszcze przewidzieć konsekwencji swoich działań. Prowadzi to do tego, że dzieci często próbują substancji chemicznych stosowanych 143 w gospodarstwie domowym (środki czystości), alkoholu i papierosów, a także roślin, jagód i grzybów. Najważniejsze jest zapobieganie i niedopuszczanie do takich sytuacji: nie zostawiajmy więc żadnych niebezpiecznych substancji w zasięgu dziecka! Leki i wszelkie domowe chemikalia trzeba przechowywać w miejscu niedostępnym dla dziecka. Pomyślmy też o szamponie czy żelu pod prysznic w łazience. Nie wolno zostawiać alkoholu i papierosów w zasięgu rąk dziecka. Jak najwcześniej nauczmy dziecko, że niektórych xt&zt^ nie wolno brać do ust, ponieważ są niebezpieczne. Nie dawajmy dziecku do zabawy pustych pudełek po lekach lub pustych opakowań po kosmetykach. Dziecko powinno możliwie wcześnie przyswoić sobie, że jest to absolutne tabu, i że tylko rodzicom wolno ich używać. Jeśli jednak pomimo wszystkich środków ostrożności dziecko połknęło jakąś substancję trującą, przede wszystkim należy zachować spokój! Niewłaściwie udzielona pierwsza pomoc może przynieść odwrotny skutek i zamiast pomóc, zaszkodzić, czasem nawet bardziej niż samo zatrucie. Pierwszą reakcją powinno być: usunięcie z jamy ustnej dziecka wszelkich resztek trucizny. Potem niezwłocznie skontaktujmy się z ośrodkiem toksykologicznym (ośrodkiem ostrych zatruć) lub pogotowiem. Spróbujmy odpowiedzieć na następujące pytania: • Co dziecko wypiło lub zjadło? • Jak dużo tego wypiło lub zjadło? • Kiedy połknęło truciznę? • Czy dziecko ma objawy zatrucia? (Czy jest mu niedobrze? Czy wymiotowało? Czy nie ma zaburzeń świadomości?) • Ile waży dziecko? W ośrodku ostrych zatruć otrzymamy konkretne wskazówki, co mamy robić. Jednocześnie skontaktujmy się z pogotowiem ratunkowym (tel. 112 dla telefonów komórkowych lub 999). Nie prowokujmy wymiotów! Jeśli dziecko ma odruchy wymiotne, uważajmy, żeby nie zachłysnęło się wymiocinami. Podstawiamy dziecku do wymiotowania wiaderko lub miskę i zachowujemy wymiociny, aby pokazać je lekarzowi. 144 Ośrodki toksykologiczne w Polsce Gdańsk I Klinika Chorób Wewnętrznych i Ostrych Zatruć Instytut Chorób Wewnętrznych AM Ul. Dębinki 7, 80-211 Gdańsk Tel. „na ratunek" (58) 3492831 (33) Tel. 3016516 Kraków Klinika Toksykologii Collegium Medicum UJ Wojewódzki Szpital Specjalistyczny im. L. Rydigiera Os. Złotej Jesieni 1, 31-826 Kraków Tel. „na ratunek" (12) 4119999 Tel. (12) 6468706 Lublin Oddział Toksykologii Samodzielnego Publicznego Szpitala Wojewódzkiego im. Jana Bożego Ul. Biernackiego 9, 20-089 Lublin Tel. (81) 7402676, 7408983 Łódź Klinika Ostrych Zatruć Instytut Medycyny Pracy im. J. Nofera Ul. Św. Teresy 8, 90-950 Łódź Tel. „na ratunek" (42) 6579900 Tel. (42) 6314767 Poznań Szpital im. Raszei WCMP Oddział Toksykologii i Chorób Wewnętrznych im. dr Wandy Błeńskiej Ul. Mickiewicza 2, 60-833 Poznań Tel. „na ratunek" (61) 8476946 Tel. (61) 8481011, w.315, 341, 374 Rzeszów Oddział Intensywnej Terapii i Anestezjologii z Ośrodkiem Ostrych Zatruć Szpitala Wojewódzkiego nr 2 w Rzeszowie Ul. Lwowska 60, 35-301 Rzeszów Tel. „na ratunek" (17) 8664409 Tel. (17) 8664025 pitala 145 s onowiec Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego Szpital Kliniczny Klinika Chorób Zawodowych Regionalny Ośrodek Ostrych Zatruć Ul. Kościelna 13, 41-200 Sosnowiec Tel. „na ratunek" (32) 2661145 Tel. (32) 2661388, 2660885 w. 230 Tarnów II Oddziat Chorób Wewnętrznych i Ostrych Zatruć Szpital Wojewódzki im. Św. Łukasza Ul. Lwowska 178a, 33-100 Tarnów Tel. „na ratunek" (14) 6315409 Tel. (14) 6315496 Warszawa Wojewódzki Ośrodek Toksykologiczny Szpitala Praskiego III Oddział Chorób Wewnętrznych Al. Solidarności 67, 3-401 Warszawa Tel. „na ratunek" (22) 6190897 Tel. 6196654 Wrocław Oddział Ostrych Zatruć Dolnośląski Szpital Specjalistyczny im. T. Marciniaka Ul. Traugutta 116, 50-420 Wrocław Tel. „na ratunek" (71) 3433008 Tel. (71) 7890214 ^ Zęby Kiedy tylko u dziecka pojawi się pierwszy ząb, trzeba zacząć dbać o higienę jamy ustnej, by zapobiegać powstawaniu próchnicy. Zęby mleczne są ważne dla stałego uzębienia i prawidłowego zgryzu i dlatego wymagają starannej pielęgnacji. Zapobieganie chorobom zębów Dlaczego konsekwentna higiena jamy ustnej jest tak ważna? Higiena jamy ustnej jest konieczna, by zapobiegać uszkodzeniom zębów i aparatu utrzymującego ząb w zębodole. Najczęstszą chorobą zębów jest próchnica. Powoduje ona mniej lub bardziej nasilone bóle, może znacząco pogarszać ogólne samopoczucie człowieka i stać się zagrożeniem dla całego organizmu. Próchnica rozwija się w wyniku odkładania się na zębach osadu z resztek pokarmowych, składników śliny i bakterii (głównie Streptococcus mutans). Cukier zawarty w pokarmach jest trawiony przez bakterie. W wyniku rozkładu cukru powstają kwasy, które powodują rozmiękanie zęba, co z czasem prowadzi do zniszczenia szkliwa. Jeśli proces ten nie zostanie przerwany, dochodzi do zniszczenia zęba. Inną chorobą, której można uniknąć przez regularne mycie zębów, jest zapalenie dziąseł. Zapalenie dziąseł jest również powodowane 147 przez osad nazębny. Usuwanie ściśle przylegającego osadu nazębnego nie jest łatwe, szczególnie na granicy zęba i dziąsła. Zmienione zapalnie dziąsło jest zaczerwienione, obrzęknięte, bolesne i łatwo krwawi. Zaawansowane zapalenie dziąseł może spowodować zmiany w całym aparacie utrzymującym ząb w zębodole. Może dojść do oddzielenia się dziąsła od zęba i wytworzenia nieprawidłowej kieszonki dziąsłowej. Zęby wydają się wówczas dłuższe, ponieważ ich szyjki, które powinny być schowane pod dziąsłem, są obnażone. Dalszy postęp choroby prowadzi do zniszczenia kości szczęki i do wypadania zębów. Stan ten nosi nazwę zapalenia przyzębia (paradontitis). Czego potrzebujemy do optymalnej pielęgnacji jamy ustnej dziecka? Szczoteczka do zębów: Ważnym przyborem do mycia zębów jest szczoteczka. Każdy członek rodziny powinien mieć swoją własną szczoteczkę, co niestety nie dla wszystkich jest tak oczywiste. Wybierając szczoteczkę dla dziecka, zwróćmy uwagę, by włosie było miękkie i na końcach zaokrąglone, tak by nie skaleczyć dziąsła. Używajmy szczoteczki z małą główką i krótką, grubą rączką. Musimy zmieniać ją co 2-3 miesiące, a najpóźniej wtedy, gdy włosie zaczyna odstawać, gdyż może zranić dziąsło. Po użyciu dokładnie myjemy szczoteczkę i odstawiamy główką do góry. Dzięki temu wyschnie i będzie czysta. Pasta do zębów: W czasie pierwszych 18 miesięcy życia dziecko nie powinno używać pasty do zębów, ponieważ ją zlizuje i połyka. Dopóki dziecko dostaje fluorki w postaci tabletek (np. Zymafluor, D-Fluoretten), powinniśmy stosować pastę bez fluoru, aby uniknąć przedawkowania fluoru. Ponadto zwracajmy uwagę, by pasta do zębów nie była słodka. Po pierwsze, dziecko mogłoby taką pastę zjadać, a po drugie, trudno byłoby dziecku wytłumaczyć, że słodycze nie są dobre dla zębów, a przecież pasta też jest słodka. Po odstawieniu tabletek z fluorem trzeba zacząć używać specjalnej pasty do zębów dla dzieci, z dodatkiem fluoru, która nie jest słodka. 148 Zdania na temat, czy bardziej skuteczny jest fluor w postaci tabletek czy pasty do zębów, są podzielone. Porozmawiajmy o tym ze swoim dentystą. Czyszczenie przestrzeni międzyzębowych: Jeśli dziecko ma już wszystkie zęby mleczne, będzie potrzebny dodatkowy sprzęt do czyszczenia przestrzeni międzyzębowych. Używajmy do tego nici dentystycznej lub irygatora. Jak dbać o higienę jamy ustnej dziecka? Dopóki dziecko jest jeszcze malutkie i ma tylko kilka zębów mlecznych, szczotkujemy delikatnie jego ząbki rano i wieczorem bardzo miękką szczoteczką. Wystarczy, jeśli wyszczotkujemy każdy ząb kilka razy. Jeśli dziecko zupełnie nie akceptuje szczoteczki i nie daje jej sobie włożyć do ust, można pierwsze zęby mleczne przecierać czystą, wilgotną myjką. Jeśli dziecko jest już starsze i ma wszystkie zęby mleczne, uczmy je, krok po kroku, jak właściwie dbać o higienę jamy ustnej. Pracujmy nad tym, by dziecko przestrzegało następujących zasad: • Zęby myjemy trzy razy dziennie, po każdym głównym posiłku. Najlepiej, gdyby myło jeszcze dodatkowo, po zjedzeniu czegoś słodkiego. Jednak w praktyce jest to trudne. • Mycie zębów powinno trwać co najmniej 2-3 minuty. Spróbujmy nauczyć dziecko, jak długo to trwa, ustawiając kuchenną klepsydrę lub timer (minutnik). Lub podczas mycia zębów nastawmy płytę czy kasetę z piosenką dla dzieci, która trwa około trzech minut. Elektryczne szczoteczki do zębów z timerem dają sygnał po dwóch minutach. • Dziecko powinno nauczyć się pewnej systematyczności podczas mycia zębów, tak by rzeczywiście dokładnie wyczyściło wszystkie zęby (np. zaczynać od góry po prawej stronie do góry po lewej stronie, a następnie myć dół po prawej stronie i na końcu dół po lewej stronie). • Prawidłowa technika mycia zębów to „od czerwonego do białego", a więc „wymiatanie" od brzegu dziąsła do zęba. Powierzchnie 149 żucia zębów trzonowych dziecko może silnie czyścić, przesuwając szczoteczkę tam i z powrotem. Jeśli używa już pasty do zębów mlecznych, powinno po umyciu zębów dokładnie wypłukać usta. Zapewne ta część zabiegu spodoba się dziecku najbardziej. • U starszych dzieci (2 do 3 lat) można użyć elektrycznej szczoteczki do zębów. Zapewnia ona właściwą technikę mycia i zwykle ma bardzo małą główkę, którą można bez trudu dotrzeć do wszystkich zębów. Istnieją specjalne nakładki dla dzieci, które pasują do dostępnych na rynku modeli elektrycznych szczoteczek do zębów. • Jeśli sama myjesz dziecku zęby, stań najlepiej za jego plecami. Wtedy ruch twojej ręki będzie najbardziej zbliżony do ruchu, jaki wykonujesz myjąc swoje zęby, co pozwoli uniknąć urazów dziąseł. • Jeśli uzębienie mleczne dziecka jest już kompletne, powinnaś raz dziennie czyścić przestrzenie międzyzębowe. W tym celu utnij około 7-centymetrowy kawałek nici dentystycznej i napnij go mocno między swoimi palcami wskazującymi. Wprowadź nić płynnym ruchem wahadłowym między dwa zęby; unikaj gwałtownego ściągnięcia nici w dół. Wymaga to ćwiczeń i nabrania wprawy, szczególnie przy czyszczeniu zębów z tyłu. Łatwiej można umyć zęby dziecka za pomocą irygatora. Zwróćmy uwagę, by strumień wody nie był zbyt silny, gdyż mógłby uszkodzić dziąsło. Poza tym musimy uważać, żeby dziecko się nie zakrztusiło. Co mogę jeszcze zrobić dla zdrowia zębów? Poza higieną jamy ustnej dla zachowania zdrowych zębów istotne znaczenie mają jeszcze cztery czynniki: 1. Świadome odżywianie się Szczególnie słodkie produkty stanowią problem dla zębów; bakterie zużywają cukier, tworząc przy tym kwasy, które prowadzą do roz-miękania zęba. Dlatego po zjedzeniu słodyczy zęby trzeba starannie myć. Z tego też powodu dziecko powinno dostawać trzy do czterech głównych posiłków i nie jeść bez przerwy czegoś między tymi posiłkami. 150 Zwłaszcza po wieczornym myciu zębów nie powinno już nic jeść ani pić (oprócz wody), gdyż inaczej kwasy będą działały na zęby przez całą noc. Słodkie napoje mogą również bardzo uszkadzać zęby, szczególnie podawane w butelce, i przez smoczek, do ciągłego ssania. Jak najwcześniej nauczmy dziecko pić z normalnej filiżanki i jak najszybciej (po 1. roku życia) pozbądźmy się butelki i smoczka. Dawajmy dziecku odpowiednie do wieku stałe pokarmy, które wymagają żucia. To wzmacnia przyzębie i cały aparat utrzymujący ząb w zębodole. 2. Podawanie fluorków Nasza codzienna dieta zawiera około 0,1 do 0,5 miligrama fluorków. Korzystne jednak byłoby spożywanie 1 do 2 miligramów dziennie. Wzbogacanie wody pitnej w Niemczech nie jest możliwe z przyczyn politycznych. W krajach, w których stosuje się tę metodę, jak USA czy Szwajcaria, odnotowano drastyczny spadek próchnicy u dzieci. Dlatego celowe jest podawanie dzieciom fluorków w innej postaci. Substancja ta może wbudowywać się w zęby i wzmacniać je. Niemowlęta i małe dzieci dostają fluorki początkowo w postaci złożonych preparatów z witaminą D. Taki preparat otrzymuje dziecko w 1. roku życia lub przez pierwsze 18 miesięcy. Po tym czasie można zrezygnować z podawania witaminy D, ponieważ dziecko dostaje jej dostatecznie dużo w pożywieniu. Od tej chwili można zacząć podawać dziecku fluorki w tabletkach, które przepisze lekarz pediatra. Dorośli i dzieci od 6. roku życia nie wymagają przyjmowania fluorku w postaci tabletek. Powinni oni raz w tygodniu stosować na zęby żel z fluorem, a do codziennej pielęgnacji jamy ustnej używać pasty do zębów z fluorem. 3. Bez bakterii w jamie ustnej Badania wykazały, że w rozwoju próchnicy ważną rolę odgrywa określony rodzaj bakterii (Streptococcus mutans). Bakterii tych nie znaleziono w jamie ustnej małych niemowląt, które jeszcze nie mają zębów. Jama ustna twojego dziecka powinna być jak najdłużej wolna od tych bakterii. Możesz to osiągnąć, jeśli nie będziesz wkładać do swoich ust niczego, co dziecko bierze do ust. A więc: używaj zawsze oddzielnej łyżki dla dziecka i nie oblizuj smoczka, który gdzieś spadł. 151 4. Regularne wizyty kontrolne u dentysty Jeśli jeszcze do tego regularnie zgłaszasz się na kontrolne badania do dentysty, dziecko ma duże szansę zachować zdrowe uzębienie przez długi czas. Pierwsza kontrola wskazana jest gdy dziecko ma już wszystkie zęby mleczne. Ząbkowanie Pierwsze zęby wyrzynają się w wieku około 6 miesięcy. Poniższa tabela przedstawia orientacyjny wiek, w jakim wyrzynają się poszczególne zęby mleczne: środkowy siekacz boczny siekacz kieł 1, ząb trzonowy 2. ząb trzonowy Szczęka dolna (żuchwa) 6. miesiąc życia 10. miesiąc życia 16. miesiąc życia 12. miesiąc życia 22. miesiąc życia Szczęka górna 7. miesiąc życia 8. miesiąc życia 18. miesiąc życia 14. miesiąc życia 26. miesiąc życia Co mogę zaobserwować u dziecka? W czasie ząbkowania mogą wystąpić bardzo różne dolegliwości. Jeśli masz już zęby mądrości, zapewne pamiętasz, że ich wyrzynanie się bywało dosyć bolesne. Podobnie jest u ząbkujących dzieci. Reakcja dzieci może być bardzo różna. • Bywa, że dziecko ma wyraźnie wzmożone wydzielanie śliny. • Niektóre dzieci przy wyrzynaniu się każdego nowego zęba są naprawdę chore lub reagują niezadowoleniem i dużo płaczą. • Czasami dziecko może gorączkować. Nie wiadomo dokładnie, czy dziecko gorączkuje dlatego, że ząb się wyrzyna, czy też ząb wyrzyna się dlatego, że dziecko ma gorączkę. Za tą drugą teorią przemawia 152 fakt, że wzmożona przemiana materii spowodowana gorączką stymuluje wzrost zęba. Jak pomóc dziecku? • Zadbajmy o to, by dziecko mogło o coś pocierać dziąsła górnej lub dolnej szczęki. Istnieją różne rodzaje gryzaczków. Twarde kółka z tworzywa sztucznego często mają na swej powierzchni małe zgrubienia, które masują dziąsła, co łagodzi dolegliwości. • Można też stosować gryzaki wypełnione żelem, które należy najpierw schłodzić w lodówce. Nie należy wkładać ich do zamrażalnika, ponieważ bardzo niska temperatura mogłaby spowodować uszkodzenie błony śluzowej ust. Łagodne chłodzenie obkurcza naczynia krwionośne i ma działanie przeciwbólowe. • Próbujmy zająć czymś dziecko, poświęcając mu dużo uwagi. • Jeśli metody nie przynoszą spodziewanych rezultatów, można poprosić w aptece o odpowiedni środek homeopatyczny. W razie silnych ataków bólowych można smarować dziąsła maścią o działaniu przeciwbólowym. Indeks Aerozol z dozownikiem 22 Haemophilis influenzae typu b (Hib) Alergie 31-33 38, 108 Antybiotyki 43 Higiena jamy ustnej 148 Astma oskrzelowa 36, 41 Hipertonia 70-72 Atopowe zapalenie skóry 61 Hipotonia 69 Biegunka 32, 79 Inhalacje 24, 43 Błonica 102 Kaszel 32, 39, 40, 42 Borelioza z Lyme 99, 119 Katar 32, 36-38 Celiakia 84 Kleszczowe zapalenie mózgu 119 Choroba Crohna 82 Krople do nosa 25, 37, 45 Choroby dziąseł (paradontitis) 148 Krople do oczu 25, 59 Czopki 23, 113 Krople do uszu 26, 46 Dieta bezglutenowa 33, 81 Krztusiec 102 Dreszcze 75, 130 Masaż jelita 95 Drgawki czynnościowe 74 Migdałek gardłowy, powiększenie 45 Drgawki gorączkowe 75 Mononukleoza zakaźna 110 Duszność 32, 36, 39, 132-135 Nadciśnienie 70 Dysplazja stawu biodrowego 49 Niewydolność serca 73 Fluorki 148 Niskie ciśnienie 69 Gliadyna 114 Oddychanie 31, 33, 36, 37, 40, Gorączka 39, 44, 124 42, 44, 51 Gorączka trzydniowa 101 Odra 104 Grzybica jamy ustnej (pleśniawki) Oparzenia 136-139 i rejonu pieluszkowego 68 Opatrunek uciskowy 140 157 1 Aerozol z dozownikiem 22 Haemophilis influenzae typu b (Hib) Alergie 31-33 38, 108 Antybiotyki 43 Higiena jamy ustnej 148 Astma oskrzelowa 36, 41 Hipertonia 70-72 Atopowe zapalenie skóry 61 Hipotonia 69 Biegunka 32, 79 Inhalacje 24, 43 Błonica 102 Kaszel 32, 39, 40, 42 Borelioza z Lyme 99, 119 Katar 32, 36-38 Celiakia 84 Kleszczowe zapalenie mózgu 119 Choroba Crohna 82 Krople do nosa 25, 37, 45 Choroby dziąseł (paradontitis) 148 Krople do oczu 25, 59 Czopki 23, 113 Krople do uszu 26, 46 Dieta bezglutenowa 33, 81 Krztusiec 102 Dreszcze 75, 130 Masaż jelita 95 Drgawki czynnościowe 74 Migdałek gardłowy, powiększenie 45 Drgawki gorączkowe 75 Mononukleoza zakaźna 110 Duszność 32, 36, 39, 132-135 Nadciśnienie 70 Dysplazja stawu biodrowego 49 Niewydolność serca 73 Fluorki 148 Niskie ciśnienie 69 Gliadyna 114 Oddychanie 31, 33, 36, 37, 40, Gorączka 39, 44, 124 42, 44, 51 Gorączka trzydniowa 101 Odra 104 Grzybica jamy ustnej (pleśniawki) Oparzenia 136-139 i rejonu pieluszkowego 68 Opatrunek uciskowy 140 157 Opryszczkowe zapalenie jamy ustnej 112 Ospa wietrzna 111 Padaczka (epilepsia) 76 Pierwsza pomoc 46 „Płaczące niemowlęta" 89 Płonica (szkarlatyna) 114 Przemywanie oka 60 Przepuklina 85 Pseudokrup 38 Rany 139, 140 Reanimacja 141 Robaczyce 86, 115 Roztocze 35 Różyczka 104 Rumień zakaźny 118 Salmonella 79 Skręt jądra 53 Stopy końsko-szpotawe 48 Stulejka 54 Szpital, dziecko w 17-19 Świnka 106 Tężec 106 Uraz czaszkowo- -mózgowy/wstrząśnienie mózgu 78 Wnętrostwo 55 Wrzodziejące zapalenie jelita grubego 86 Wstrząs 141 Wszy 120 Wymioty 32, 80, 82 Wyprzenie 66 Wysokie ciśnienie 70 Wzdęcia 88 Zakażenie dróg moczowych 55 Zapalenie migdałków (angina) 44 Zapalenie nagłośni 38 Zapalenie napletka i prącia 56 Zapalenie opon mózgowych (meningitis) 122 Zapalenie oskrzeli, obturacyjne (spastyczne) 41 Zapalenie oskrzeli 40 Zapalenie płuc 43, 114 Zapalenie pochwy 57 Zapalenie spojówek 59 Zapalenie ucha środkowego 45, 114 Zapalenie wątroby typu B 38, 108 Zapalenie wyrostka robaczkowego 92 Zaparcia 93 Zatrucia 143 Zawijanie łydek 130 Ząbkowanie 152 Zęby, higiena jamy ustnej 147 Złamania kości z opatrunkiem gipsowym 50-52 Zwężenie odźwiernika 96 O autorce Birgit Brand-Hórsing, rocznik 1961, po wieloletniej praktyce zawodowej jako pielęgniarka pediatryczna ukończyła program kształcenia podyplomowego uprawniający do pracy jako nauczyciela zawodu w zakresie pielęgniarstwa. Pełniła tę funkcję przez wiele lat, będąc odpowiedzialną za teoretyczne i praktyczne przygotowanie przyszłych pielęgniarek i pielęgniarzy pediatrycznych. Na tych wszystkich doświadczeniach opiera się jej rozległa wiedza fachowa. Narodziny jej dwóch synów spowodowały zmianę aktywności zawodowej. Pani Brand-Hórsing uprawia obecnie wolny zawód; pracuje jako pisarka, autorka wielu publikacji na temat pielęgnacji dzieci (Das Kinderkrankenpflege Buch, Ferdinand Enke Verlag; So pflege ich mein Baby, Rowohlt Verlag). Poza tym pani Brand--Hórsing uczy w różnych placówkach służby zdrowia. Mieszka razem z rodziną w Karłsruhe.