Neal Stephenson 
ZAMĘT 
Tom I. 
Cykl Barokowy 
Część Druga 
PRZEŁOŻYŁ WOJCIECH SZYPUŁA 
2006 Wydanie oryginalne 
Tytuł oryginału: 
The Confusion 
Data wydania: 
2004 
Wydanie polskie 
Data wydania: 
2006 
Ilustracja na okładce: 
Piotr Wyskok 
Projekt okładki: 
Jarosław Musiał 
Przełożył: 
Wojciech Szypuła 
Wydawca: 
Wydawnictwo MAG 
ul. Krypska 21 m. 63, 04-082 Warszawa 
tel./fax(0-22)813 47 43 
e-mail: kurz@mag.com.pl 
http://www.mag.com.pl 
ISBN 83-7480-025-9 
Wydanie elektroniczne 
Trident eBooks Dla Maurine PODZIĘKOWANIA 
Wielu ludziom należą się podziękowania za pomoc przy tworzeniu Cyklu Barokowego, 
którego kolejnym tomem jest Zamęt. Zainteresowanych odsyłam do podziękowań 
zamieszczonych w Żywym Srebrze, pierwszym tomie cyklu. OD AUTORA 
Zamęt składa się z dwóch powieści – Bonanza i Juncto, których akcja toczy się 
równolegle w latach 1689-1702. Zamiast rozdzielać je i przedstawiać po kolei (co zmusiłoby 
czytelnika do cofnięcia się w połowie książki do roku 1689), zrobiłem z nich przeplatankę, 
aby zsynchronizować rozwój wydarzeń. Ufam, że takie ich „przemieszanie” nie wywoła u 
Szanownego Czytelnika nadmiernego „zmieszania”. Gdy do ręki pióro wziąłem pierwszy raz, 
Aby pisać, wcale tego naonczas 
Nie wiedziałem jeszcze, że ta książka ma 
W ten powstanie sposób! Pisząc inną – ta, 
Zanim się spostrzegłem – rozpoczęta już1. 
– John Bunyan, Wędrówka pielgrzyma 
czyli autor tłumaczy się z napisania książki 
1 Przeł. J. Prower (przyp. tłum.). KSIĘGA CZWARTA 
BONANZA 
Tak wielka jest godność i doskonałość ludzkiej natury, tak żywe te cząstki 
niebiańskiego ognia, które przypadły jej w udziale, że należy nazwać podłymi i uznać 
za niegodnych miana człowieka tych, którzy przez swoje tchórzostwo, woląc nazywać 
je ostrożnością, lub przez lenistwo, w ich ustach stające się umiarem, bądź też 
wreszcie przez chciwość, której nadają miano oszczędności, rezygnują z wielkich i 
szlachetnych dokonań. 
– Giovanni Francesco Gemelli Carreri, Podróż dookoła świata Wybrzeże Berberii 
Październik 1689 
To nie było zwykłe przebudzenie: ogłuszający łoskot wybuchu wyrwał go przemocą z 
niezwykle długiego i zapętlonego snu. Mara się rozwiała, jej szczegóły rozpłynęły się we 
mgle niepamięci i pozostało po niej tylko niejasne wspomnienie długiego wiosłowania i 
skrobania, nie miał więc nic przeciwko temu, żeby się ocknąć. Zresztą nawet gdyby mu to 
przeszkadzało, zachował dość zdrowego rozsądku, by się z tym nie zdradzać i pokryć 
rozdrażnienie pewnym siebie, wesołym uśmiechem wagabundy – a to dlatego że takiego 
piekielnego hałasu jeszcze w życiu nie słyszał. Grzmot przywodził na myśl jakąś na wpół 
boską siłę, na którą nie wypada ani krzyczeć, ani – tym bardziej – się skarżyć. A już z 
pewnością nie tak od razu. 
Strzelały armaty. Nigdy przedtem nie słyszał ani tak ogromnych, ani tylu naraz. Całe 
baterie nabrzeżnej artylerii odpalano salwami; forteczne działa, rozstawione rzędem na 
murach, strzelały falą, jedno po drugim. Wyturlał się spod wywleczonego na piasek i 
obrośniętego pąklami kadłuba statku, gdzie najwyraźniej zapadł w popołudniową drzemkę, i 
dał się przyszpilić do ziemi bijącym z nieba promieniom bladego słońca. Na jego miejscu 
każdy rozsądny człowiek, zwłaszcza z doświadczeniem wojskowym, przeczołgałby się do 
pierwszego z brzegu dogodnego schronienia. Na plaży roiło się jednak od kosmatych łydek i 
obutych w sandały stóp. Tylko on jeden się wylegiwał. 
Leżąc na wznak, zmrużył oczy i spojrzał w górę, pod ubrudzony piaskiem skraj męskiej 
szaty – luźnej i ażurowej, otulającej ciało właściciela jak złota poświata, dzięki czemu 
leżącemu udało się spojrzeć wprost w ślepe oczko męskiego penisa, który został poddany 
intrygującej modyfikacji. 
Nie mógł wygrać tego pojedynku na spojrzenia. Przeturlał się pod górę, robiąc półtora 
obrotu, i rozeźlony dźwignął się z ziemi. Zapomniał jednak o krzywiźnie kadłuba i wyrżnął 
głową prosto w kolonię pąkli. Wrzasnął ile sił w płucach, ale nikt go nie usłyszał – nawet on 
sam. Zatkał sobie na próbę uszy i wydarł się wniebogłosy, lecz i tym razem dudnienie dział 
zagłuszyło wszelkie inne dźwięki. 
Nadszedł czas, żeby ogarnąć sytuację i ocenić perspektywy. Kadłub zasłaniał mu widok 
na ląd, widział więc tylko migoczące wody zatoki i kamienny falochron. Wszedł do morza, 
nie zwracając uwagi na zaciekawione spojrzenie mężczyzny z grzybkowato zakończonym 
wackiem, i stanąwszy po kolana w wodzie odwrócił się. Po tym, co w tym momencie 
zobaczył, nie pozostało mu nic innego, jak z impetem klapnąć na tyłek. 
W pobliżu brzegu z wód zatoki wystawały niezliczone skaliste wysepki. Na jednej z nich 
wznosiła się przysadzista okrągła twierdza, zbudowana (o ile mógł zaufać swojej architektonicznej wiedzy) wielkim nakładem sił i środków przez Hiszpanów trzęsących się ze 
strachu o swoje życie. Lęk ten najwyraźniej nie był bezpodstawny, skoro w tej chwili na 
murach powiewały zielone chorągwie ze srebrnymi półksiężycami. Fort jeżył się ustawionymi 
na trzech poziomach działami (chociaż należałoby raczej powiedzieć: składał się z 
ustawionych na trzech poziomach dział), każde z nich wyglądało i hałasowało jak 
sześćdziesięciofuntówka, co oznaczało, że miota kule wielkości arbuzów na odległość 
ładnych kilku mil. Warownię otulały kłęby prochowego dymu, od czasu do czasu 
przeszywane długimi jęzorami ognia. Ten widok przywodził na myśl burzę, którą siłą 
stłamszono i przemocą zamknięto w beczułce. 
Falochron z białego kamienia łączył fort ze stałym lądem. Na pierwszy rzut oka 
prezentował się imponująco: pionowa ściana o wysokości dobrych czterdziestu stóp wyrastała 
z wąskiego pasa podmokłej plaży, a z ziejących w niej otworów wyzierały nieprzeliczone 
olbrzymie armaty, strzelające tak szybko, jak tylko artylerzyści byli w stanie czyścić je 
wyciorami i ponownie ładować. 
Mężczyzna z niezwykłą kuśką (śniady, z intrygującą fryzurą, w szydełkowej czapeczce) 
podkasał szatę i brodząc w wodzie, zbliżył się, żeby sprawdzić, czy wszystko z nim w 
porządku – trzymał się bowiem oburącz za głowę, po części po to, by powstrzymać upływ 
krwi z ran zadanych przez pąkle, po części zaś z obawy, że hałas rozsadzi mu czaszkę. 
Tamten stanął nad nim, zajrzał mu w oczy i poruszył ustami. Minę miał poważną i zarazem 
lekko rozbawioną. 
Siedzący złapał obcego za rękę i dźwignął się na nogi. Obaj mieli dłonie tak stwardniałe, 
że mogliby w nie łapać wystrzelone z muszkietów kule. Knykcie albo jeszcze im krwawiły, 
albo właśnie pokryły się świeżymi strupami. 
Wstał, aby się przekonać, co jest celem kanonady i (cokolwiek nim było) jakim cudem 
jeszcze istnieje. W porcie znajdowała się flota złożona z trzech lub czterech tuzinów okrętów, 
które (jak można się było spodziewać) strzelały ze wszystkich dział jednocześnie. Tyle że 
jednostki wyglądające na holenderskie fregaty nie ostrzeliwały pogańskich galer, galery nie 
strzelały do fregat, a jedne i drugie nie brały bynajmniej na cel oślepiająco białych murów 
miasta. Na wszystkich okrętach, nawet tych zwodowanych w Europie, powiewały bandery z 
półksiężycem. 
W końcu wypatrzył pewien okręt, wyróżniający się tym, że ze wszystkich widocznych w 
zasięgu wzroku budowli i statków tylko on jeden nie pluł ogniem i dymem na wszystkie 
strony. 
Była to galera, do złudzenia przypominająca muzułmańskie, lecz ozdobiona z 
niezwykłym przepychem, aczkolwiek jej dekoracje mogłyby się spodobać chyba tylko 
bywalcowi burdeli gustującemu w tanich błyskotkach. Wszystkie elementy zbędne dla 
funkcjonowania okrętu były pozłacane i skrzyły się w słońcu, prześwitując nawet przez 
przewalające się nad wodą kłęby dymu. Galera miała łaciński osprzęt, lecz w tej chwili żagiel był zwinięty i napędzały ją wyłącznie wiosła. Mimo to poruszała się nader dostojnie. 
Złapał się na tym, że jak na zdrowego na umyśle wagabundę zbyt wiele uwagi poświęca 
ruchom wioseł i zanadto zachwyca się ich równymi pociągnięciami – co, naturalnie, 
prowokowało pytania: czy nadal jest wagabundą? I czy aby nie postradał rozumu? Jak przez 
mgłę przypominał sobie, że jakąś część swojego żałosnego żywota spędził w świecie 
chrześcijańskim i że omal nie zwariował po tym, jak złapał francuską chorobę, teraz jednak 
miał się całkiem nieźle – gdyby nie fakt, że nie wiedział, gdzie się znajduje, skąd się tu wziął i 
co się z nim ostatnio działo. Zresztą długość sięgającej mu do brzucha brody kazała 
kwestionować nawet znaczenie tego „ostatnio”. 
Choć wydawało się to niemożliwe, to palba jeszcze się wzmogła, osiągając największe 
natężenie w chwili, gdy pozłacana galera przybiła do niezbyt odległego kamiennego molo, 
wybiegającego daleko w głąb zatoki. A potem hałas niespodziewanie ucichł. 
– Na rany Chrystusa, co to...? – zaczął, lecz jego słowa zagłuszył dźwięk, który 
wprawdzie ustępował natężeniem kanonadzie setek dział, ale wysokością i przenikliwością 
skutecznie nadrabiał to niedociągnięcie. 
Wsłuchał się w ów harmider i ze zdumieniem odkrył pewne cechy łączące go z muzyką. 
Doszukał się rytmu, ale był on niezwykle złożony i burzliwy. Wychwycił również melodię, 
która jednak, zamiast przywodzić na myśl utwory cywilizowanych ludów, przypominała 
raczej wściekły jazgot irlandzkich piosenek, chociaż i te przewyższała piskliwością. 
Brakowało wszelkiej harmonii i słodkich brzmień, jakie zwykle kojarzą się ze słowem 
„muzyka”. Nic dziwnego: Turcy, Maurowie, czy kimkolwiek byli ci barbarzyńcy, mieli w 
głębokiej pogardzie flety, wiole, teorbany i inne przyrządy wytwarzające miłe dla ucha tony. 
Ich orkiestra składała się z bębnów, talerzy i potwornego mrowia wojennych obojów, 
wykutych z mosiądzu i zaopatrzonych w jazgoczące zgrzytliwie stroiki. Jej koncert do 
złudzenia przypominał odgłosy zbrojnego szturmu na dzwonnicę zamieszkaną przez stado 
szpaków. 
– Powinienem pokornie przeprosić wszystkich poznanych w życiu Szkotów! – zawołał. – 
Nie jest prawdą, że grają najpaskudniejszą muzykę na świecie! 
Jego towarzysz zastrzygł uchem, lecz niewiele usłyszał, a zrozumiał jeszcze mniej. 
Trzeba w tym miejscu wyjaśnić, że choć w zasadzie całe miasto kryło się za murem, 
jakiego nie powstydziłaby się żadna chrześcijańska metropolia, od strony morza straszyło 
falochronami, pomostami, działobitniami i skrawkami grząskich plaż. Każdy skrawek lądu 
zdolny utrzymać ciężar człowieka – na koniu bądź pieszo – był gęsto pokryty ludźmi w 
przepięknych, cudzoziemsko wyglądających mundurach. Inaczej mówiąc, zanosiło się na 
triumfalną paradę. I rzeczywiście, przy wtórze niezliczonych pokrzykiwań, kociej muzyki i 
kolejnych armatnich salw różni ważni Turcy (był już prawie pewien, że to Turcy) zaczęli 
wchodzić lub wjeżdżać konno przez ogromną bramę w potężnych murach i znikać w głębi 
miasta. Pierwszy jechał niewiarygodnie wspaniały i przerażający wojownik na czarnym rumaku. Towarzyszyło mu dwóch walących w kotły „muzyków”. 
Słuchając dudnienia bębnów, czuł nieprzepartą chęć zdzielenia grajków wiosłem przez 
łeb. 
– To aga, Jack – powiedział obrzezaniec. – Wódz janczarów. 
Imię „Jack” brzmiało znajomo, a z całą pewnością było użyteczne. Został więc Jackiem. 
Za doboszami jechał siwobrody mężczyzna, niewiele gorzej prezentujący się od agi, ale w 
przeciwieństwie do niego nie uzbrojony po zęby. 
– Pierwszy sekretarz – powiedział towarzysz Jacka. 
Dalej tłoczyło się kilkudziesięciu mniej znacznych oficerów („agabaszów”) w mniej lub 
bardziej przepysznych uniformach, a za nimi brnął tłum facetów w pięknych turbanach 
zdobionych pierwszorzędnymi strusimi piórami – czyli „bolukbaszów”, jak wyjaśnił Jackowi 
jego kompan. Było już oczywiste, że należy do ludzi niezmordowanych w swojej erudycji i 
próbach oświecania prostaczków w rodzaju Jacka. 
Jack miał ochotę wyjaśnić mu, że żadnego oświecenia nie chce ani nie potrzebuje, coś go 
jednak powstrzymało. Może dręczące przeświadczenie, że zna tego człowieka, i to nie od 
wczoraj? Gdyby rzeczywiście tak było, tamten mógł po prostu próbować zagaić rozmowę. A 
może przeważył fakt, że nie bardzo wiedział od czego zacząć. Zdawał sobie sprawę, że 
bolukbasza jest odpowiednikiem kapitana, agabasza to szarża o jeden stopień wyższa, aga zaś 
to turecki generał, nie miał jednak pojęcia skąd zna te wszystkie pogańskie słowa. Postanowił 
więc trzymać język za zębami, przynajmniej do czasu, aż oddziały odabaszów (poruczników) 
i wekilhardżów (kaprali) sformują szyk i dołączą do pochodu. Następni byli hodżowie, wśród 
nich hodża-solarz, hodża-celnik i hodża-probierca; wszyscy szli w ślad za naczelnym hodżą. 
Dalej szesnastu çavuşów z fantastycznie podkręconymi wąsami, w długich szmaragdowych 
szatach, przepasanych krwistymi szarfami, i białych skórzanych czepeczkach; nabrzeże drżało 
pod ich czerwonymi, podkutymi buciorami. Przeróżni kadiowie, mufti i imamowie też 
musieli swoje przemaszerować, na końcu zaś, z pokładu złotej galery zeszli przepysznie 
wystrojeni janczarzy. Za nimi podążał samotny człowiek zakutany w wielometrowy zwój 
kredowobiałej materii, którą mnóstwem złotych i wysadzanych klejnotami zapinek upięto w 
coś na kształt ubrania. Mimo tych starań szata zapewne i tak spłynęłaby na ziemię, gdyby 
mężczyzna nie jechał wierzchem – dosiadał białego ogiera o różowych ślepiach, tak gęsto 
obwieszonego srebrem i szlachetnymi kamieniami, że tylko cudem nie plątał się we własnych 
ozdobach. 
– Nowy pasza. Przyjechał z Konstantynopola. 
– A niech mnie... To dlatego tak strzelali? 
– Tradycja nakazuje powitać paszę salutem tysiąca pięciuset armat. 
– Jaka tradycja? Gdzie? 
– Tutaj. 
– To znaczy? – Wybacz, zapominam, że masz kłopoty z głową. Miasto, które wznosi się na tamtym 
wzgórzu, to Niezdobyty Bastion Islamu, Wieczna Strażnica w Walce z Niewiernymi, Bicz Na 
Chrześcijan, Postrach Mórz, Jarzmo Włoch i Hiszpanii, Pogromca Wysp. Morza słuchają jego 
praw, a cały świat jest mu poddany. 
– Długa ta nazwa... 
– Po angielsku to będzie Algier. 
– Muszę ci powiedzieć, że widywałem całe wojny toczone przez chrześcijan, na które 
szło mniej prochu, niż Algier zużył go na przywitanie się z paszą, więc może twoje słowa 
świadczą o czymś więcej niż zwykłej brawurze. Skoro o słowach mowa... Po jakiemu 
właściwie mówimy? 
– Ten język nazywa się franco lub sabir; to drugie słowo po hiszpańsku oznacza 
„wiedzieć”. Są w nim słowa prowansalskie, hiszpańskie i włoskie, są arabskie i tureckie. W 
twoim sabirze jest więcej francuszczyzny, Jack, w moim – hiszpańskiego. 
– Nie wmówisz mi, że jesteś Hiszpanem?! 
Rozmówca Jacka ukłonił się, nie zdejmując czapeczki. Długie loki opadły mu ze skroni i 
zadyndały w powietrzu. 
– Moseh de la Cruz, do usług. 
– Mojżesz od Krzyża?! A cóż to za nazwisko, do stu diabłów?! 
Moseh nie był ubawiony. 
– To długa historia, nawet według twoich standardów. I skomplikowana. Powiem tak: 
Półwysep Iberyjski to dla Żyda niewdzięczna ojczyzna. 
„Skąd się tu wziąłeś?” – chciał zapytać Jack, ale przerwał mu potężnie zbudowany Turek, 
który wygrażał im bykowcem, dając do zrozumienia, że zamiast stać po kolana w wodzie, 
mają wracać do roboty. Siesta była finis, pasza wjechał przez Beb do cité i trabajo nie mogła 
dłużej czekać. 
Trabajo polegała na zeskrobywaniu pąkli z kadłuba pobliskiej galery, wyciągniętej na 
brzeg i przewróconej kilem na bok. Jack, Moseh i kilkudziesięciu innych niewolników (nie 
dało się bowiem ukryć, że są niewolnikami) oskrobywało drewno topornymi żelaznymi 
narzędziami, Turek zaś przechadzał się wzdłuż okrętu i wymachiwał bykowcem. Z wysoka, 
zza miejskich murów dobiegały dźwięki przypominające przemieszczającą się kanonadę – 
pochód trwał. Chwała Bogu, że grzmot kotłów, jazgot obojów wojennych i zawodzenie trąb 
oblężniczych odbijały się od murów pod niebo. 
– Wydaje mi się, że naprawdę wyzdrowiałeś. 
– Nie wierz waszym alchemikom i chirurgom: na francuską chorobę nie ma lekarstwa. To 
po prostu chwilowa przerwa w majaczeniach, nic więcej. 
– Przeciwnie. Szanowani arabscy i żydowscy lekarze twierdzą, że ciało może się oczyścić 
z wyżej wzmiankowanej choroby, i to raz na zawsze, jeżeli pacjent będzie przez dłuższy czas 
gorączkował. – Nie czuję się zbyt dobrze, ale na pewno nie mam gorączki. 
– Parę tygodni temu kilkunastu z nas, ty także, zapadło na la suette anglaise. 
– Nie słyszałem o takiej chorobie... A przecież jestem Anglikiem. 
Moseh de la Cruz wzruszył ramionami – na ile było to możliwe w chwili, gdy 
zardzewiałą, wykrzywioną motyką starał się zedrzeć z kadłuba skupisko pąkli. 
– W tych okolicach to powszechna przypadłość. Wiosną ogarnęła całe dzielnice. 
– Może nasłuchały się za dużo muzyki... 
Kolejne wzruszenie ramion. 
– Nie ma z nią żartów. Nie jest może tak paskudna jak, na przykład, suchoty, tumory, 
influenca, lagwa, flegmona... 
– Dość! 
– W każdym razie zmogło cię, Jack, i byłeś tak rozpalony, że przez dwa tygodnie 
wszyscy tutsaklarowie w banyolarze opiekali nad twoją głową kebaby. W końcu któregoś 
ranka uznali cię za trupa, wynieśli z banyolaru i wrzucili na wóz. Nasz właściciel posłał mnie 
do Skarbca z poleceniem, aby hodża el-pencik tytuł własności do twojej osoby opatrzył 
adnotacją „zmarł”, co jest niezbędne dla uzyskania odszkodowania. Hodża el-pencik wiedział 
jednak o spodziewanym przybyciu nowego paszy i wolał nie ryzykować bałaganu w 
papierach. Gdyby podczas kontroli wyszły na jaw jakieś nieprawidłowości, groziłoby mu co 
najmniej bastinado. 
– Czy słusznie wnioskuję z twoich słów, że wyłudzanie odszkodowań jest powszechną 
praktyką wśród właścicieli niewolników? 
– Niektórzy z nich postępują wysoce nieetycznie – przyznał Moseh. – Hodża el-pencik 
wyraził życzenie, żebym zaprowadził go do banyolaru i pokazał mu twoje zwłoki. Wcześniej 
musiałem jednak odczekać długie godziny na dziedzińcu jego siedziby. Południe nastało i 
minęło, a hodża uciął sobie drzemkę pod limoną, zanim w końcu udaliśmy się do banyolaru. 
W tym czasie przewieziono cię na janczarski cmentarz. 
– Ale dlaczego?! Taki ze mnie janczar jak i z ciebie! 
– Cśśś! Tego się domyślałem, Jack. Spędziwszy kilka lat przykuty do wiosła obok ciebie, 
nasłuchałem się po uszy twoich autobiograficznych wynurzeń. Z początku wydawały mi się 
niedorzeczne i niewiarygodne, później zabawne, przynajmniej w pewnym sensie, lecz słysząc 
je po raz setny czy tysięczny... 
– Zamilcz. Bez wątpienia ty również nie jesteś pozbawiony wad, Mosehu de la Cruz, 
masz wszakże nade mną tę przewagę, że ich nie pamiętam. Ale ja chciałbym się dowiedzieć, 
dlaczego oni wzięli mnie za janczara? 
– Po pierwsze, kiedy cię pojmano, miałeś przy sobie janczarską szablę. 
– Zdobytą w wyniku rutynowego grabienia trupów. Na wojnie to normalne. 
– Po drugie, walczyłeś z takim zacięciem, że kompletnie przyćmiłeś nim brak 
umiejętności we władaniu bronią. – Próbowałem popełnić samobójstwo. W przeciwnym razie wykazałbym mniej zapału, a 
więcej kwalifikacji. 
– Po trzecie, nienaturalny stan twojego prącia uznano za oznakę absolutnej 
wstrzemięźliwości... 
– Co, siłą rzeczy, jest zgodne z prawdą. 
– ...zakładając przy tym, że sam się tak okaleczyłeś. 
– Akurat! To wcale nie było tak... 
– Oszczędź mi tego. – Moseh złapał się za głowę. 
– No tak, zapomniałem, że już o tym słyszałeś. 
– Po czwarte, na wierzchu dłoni masz wypaloną arabską cyfrę siedem. 
– Wyjaśnię ci: to litera V, piętno wagabundy. 
– Ale z boku wygląda jak siódemka. 
– I czyni mnie janczarem? 
– Kiedy nowy rekrut składa przysięgę i staje się yeni yoldash, czyli szeregowym, na 
wierzchniej stronie dłoni tatuuje mu się numer koszarowego baraku, w którym stacjonuje jego 
seffara. Dzięki temu wiadomo też, który bash yoldash za niego odpowiada. 
– Teraz rozumiem. Przypuszczali, że jestem z siódmej seffary w jakimś otomańskim 
garnizonie. 
– No właśnie. Było jednak oczywiste, że postradałeś zmysły i nadajesz się co najwyżej do 
wiosłowania, więc miałeś pozostać tutsaklarem aż do śmierci, albo do chwili, gdy ci wróci 
rozum. W tym pierwszym wypadku miałbyś prawo do janczarskiego pochówku. 
– A w drugim? 
– To się okaże. Wtedy w każdym razie myśleliśmy, że zachodzi wypadek pierwszy. 
Poszliśmy więc na wzgórze pod miastem, na cmentarz ocaków... 
– Czego? 
– Ocaków. To członkowie tureckiego zakonu janczarskiego, wzorowanego na 
Kawalerach Maltańskich. Algier należy do nich. Sami stanowią tu prawo. 
– Czy ten człowiek, który zaraz oćwiczy nas bykowcem, też jest z tego ocaku? 
– Nie. On jest na żołdzie kapitana galery, korsarza. W tutejszym społeczeństwie korsarze 
również stanowią osobną grupę. 
Po tym, jak Turek wymierzył im po kilka batów i poszedł łoić skórę innym skrobaczom, 
Jack poprosił Moseha, by ten kontynuował swoją opowieść. 
– Poszedłem z hodżą el-pencikiem i jego sługami na cmentarz. Ponure było to miejsce, 
Jack, z mnóstwem grobów, wyglądających jak połówki olbrzymich jaj i mających 
przypominać jurty rozbite na stepach Transoksanii, ziemi przodków, za którą Turkowie stale 
tęsknią. Muszę jednak powiedzieć, że nie rozumiem, kto chciałby mieszkać w wiosce 
przypominającej tamten cmentarz. Dobrą godzinę błąkaliśmy się wśród kamiennych jurt, 
szukając twoich zwłok. Słońce zachodziło i mieliśmy sobie dać z tym spokój, kiedy usłyszeliśmy przytłumiony, dudniący głos, zawodzący w obcej mowie jakąś pieśń albo 
przepowiednię. Hodża el-pencik od początku był podenerwowany, a przedłużający się spacer 
po cmentarzu natchnął go wizjami demonów, ifrytów i innych maszkar. Niewiele brakowało, 
żeby na dźwięk tego głosu, dobiegającego (jak się wkrótce okazało) z olbrzymiego 
mauzoleum pewnego zamordowanego agi, puścił się biegiem z powrotem do miasta. Służący 
też mieli ochotę czmychnąć. Ponieważ jednak był z nimi niewolnik, i to w dodatku Żyd, 
posłali go – czyli mnie – do mauzoleum, żeby zobaczyć, co się stanie. 
– I co się stało? 
– Znalazłem ciebie. Stałeś w samym środku tego makabrycznego, choć cudownie 
chłodnego grobowca, łomotałeś pięściami w pokrywę sarkofagu agi i powtarzałeś w kółko te 
same angielskie słowa. Nie rozumiałem ich, ale szły mniej więcej tak: „Bądźże człowiekiem. 
Przynieś mi kwaterkę dobrego bittera!”. 
– Rzeczywiście, musiało mi się pomieszać we łbie – mruknął Jack. – W tym klimacie 
znacznie lepszy byłby pilzneński lager. 
– Wciąż miałeś źle w głowie, to fakt, dostrzegłem jednak w tobie jakąś iskierkę, której nie 
widziałem od roku albo dwóch. Z pewnością nie zauważyłem jej odkąd sprzedano nas do 
Algieru. Domyśliłem się, że gorączka i lejący się z nieba żar, w którym przeleżałeś dobre 
kilka godzin, wypaliły dręczącą cię francuską chorobę. Od tamtej pory z każdym dniem 
trochę ci się poprawia. 
– Co powiedział hodża? 
– Wyszedłeś z grobowca nagi i czerwony od słońca jak ugotowany krab i Turcy wzięli cię 
z początku za jakąś odmianę ifryta. Powinieneś wiedzieć, że są z natury okrutnie przesądni, a 
najbardziej wobec Żydów. Wierzą, że władamy tajemnymi mocami, a kabaliści ostatnio 
walnie przyczyniają się do utrwalenia tych przekonań. W każdym razie sprawa szybko się 
wyjaśniła. Nasz właściciel dostał sto kijów w pięty, wymierzonych trzcinką grubości mojego 
kciuka. Rany polali mu octem. 
– Chryste... Już wolę bykowiec. 
– Podobno za miesiąc, może dwa stanie na nogi. A na razie przeczekujemy tu 
towarzyszące równonocy sztormy i, jak z pewnością zauważyłeś, czyścimy i konserwujemy 
naszą galerę. 
* * * 
Słuchając Moseha, Jack zerkał ukradkiem na innych niewolników. Wywodzili się z 
najróżniejszych krajów i kręgów kulturowych: czarni Afrykanie, Europejczycy, Żydzi, 
Hindusi, Azjaci; pochodzenia niektórych nie był pewien. Nie rozpoznał jednak wśród nich 
nikogo z załogi Bożych Ran. 
– Co się stało z Jewgienijem? Co z panem Footem? Że tak poetycko zapytam: czy właściciel odebrał za nich odszkodowanie? 
– Siedzą przykuci do wioseł na bakburcie. Jewgienij ciągnie za dwóch, a pan Foot wcale, 
są więc praktycznie nierozłączni – przynajmniej z punktu widzenia dowódcy okrętu, któremu 
zależy na sprawnym napędzie. 
– A więc żyją! 
– Żyją i mają się świetnie. Później się z nimi spotkamy. 
– Czemu nie ma ich tutaj? – żachnął się Jack. – Dlaczego nie skrobią pąkli, jak reszta? 
– Zimą w Algierze, kiedy statki nie zapuszczają się na morze, galernikom wolno 
pracować na własną rękę. Ba, wręcz się ich do tego zachęca. Właściciel dostaje obryw z ich 
zarobków. Do skrobania okrętów zostają tylko ci, którzy niczego nie potrafią. 
Jack, którego ta informacja nieszczególnie zachwyciła, zaatakował następne skupisko 
pąkli z takim animuszem, że omal nie rozszczepił kadłuba. Natychmiast też usłyszał 
reprymendę, i to nie ze strony Turka z pejczem, lecz od niskiego, korpulentnego rudzielca, 
który drapał poszycie po jego drugiej stronie. 
– Możesz sobie być wariatem albo go udawać, mnie nic do tego – wywarczał rudy, 
częściowo po angielsku, trochę po niderlandzku. – Ale statek zostaw w spokoju, bo wszyscy 
pójdziemy na dno! 
Jack był o głowę wyższy od Holendra i pomyślał, że mógłby ten fakt jakoś wykorzystać, 
wątpił jednak, by nadzorca łaskawym okiem zerknął na burdę, skoro już sama pogawędka 
gwarantowała chłostę. Poza tym za plecami kurdupla z marchewkową czupryną stał inny, 
całkiem spory drab, który teraz przyglądał się Jackowi z takim samym wyrazem twarzy, jak 
Holender: sceptycznym i lekko zniesmaczonym. Wyglądał na Chińczyka, tyle że nie z tych 
typowych małych, płaczliwych Chińczyków. Obaj wydali się Jackowi boleśnie znajomi. 
– Odpuść, mały. Nie jesteś ani właścicielem, ani kapitanem tej łajby. Grunt, żeby 
utrzymała się na wodzie. Mała ryska czy wgniecenie chyba jej nie zaszkodzą, co? 
Holender pokręcił z niedowierzaniem głową i wrócił do zmagań z pojedynczym pąkiem, 
który oddzielał od deski poszycia z precyzją godną chirurga wycinającego kamień z 
książęcego pęcherza. 
– Dziękuję, że nie zrobiłeś sceny – powiedział Moseh. – Przy wiośle na sterburcie musi 
panować zgoda. 
– To oni z nami wiosłują?! 
– Tak. Piąty jest w mieście. Zajmuje się swoimi sprawami. 
– No dobrze. Dlaczego to takie ważne, żeby ich nie drażnić? 
– Poza tym, że przez osiem miesięcy w roku siedzimy z nimi na jednej ciasnej ławeczce? 
– Tak. 
– Musimy ciągnąć równo, żeby dotrzymać kroku wiosłu na bakburcie. 
– A jeśli nie? 
– Galera zacznie... – Wiem, pływać w kółko. Ale co nas to obchodzi? 
– Tylko tyle, że wtedy ten bykowiec zedrze nam skórę z żeber. Potrzebujesz dalszych 
wyjaśnień? 
– Tego jednego sam się domyśliłem. 
– Wiosła są sparowane i wymagają równej obsady. W tej chwili wraz z ekipą z bakburty 
stanowimy spójny zespół dziesięciu niewolników. I sprzedano nas naszemu obecnemu 
właścicielowi w takim właśnie komplecie. Jeśli Jewgienij i jego kompani zaczną nas 
prześcigać, zostaniemy rozdzieleni i twoi przyjaciele trafią na inną galerę. Może nawet do 
innego miasta. 
– Dobrze im tak. 
– Że co? 
– Jak to co? Spójrz na nas. Stoimy na tej zasranej plaży, tak? Ja może jestem szurniętym 
wagabundą, ale ty mi wyglądasz na wykształconego Żyda, Holender był oficerem na 
żaglowcu, Bóg jeden wie, kim jest ten Chińczyk... 
– To Nippończyk, kształcony przez jezuitów. 
– Tym bardziej. 
– Co tym bardziej? Do czego zmierzasz? 
– Co takiego mają Jewgienij i pan Foot, czego nam brakuje? 
– Utworzyli coś na kształt przedsiębiorstwa, w którym Jewgienij jest pracownikiem, a pan 
Foot zarządcą. Trochę trudno wyjaśnić, czym się zajmują, ale z czasem na pewno zrozumiesz. 
Na razie musimy się trzymać razem. Cała dziesiątka! 
– A z jakiegoż to powodu tak bardzo zależy ci na tym, żeby nas nie rozdzielono? 
– Oglądając przez lata Morze Śródziemne zza wiosła, opracowywałem potajemnie, w 
głowie, wspaniały Plan – odparł Moseh de la Cruz. – Plan, który całej naszej dziesiątce 
przyniesie bogactwo i wolność, chociaż może niekoniecznie w tej akurat kolejności. 
– Czy elementem tego planu jest zbrojny bunt? Bo... 
Moseh przewrócił oczami. 
– No co? Próbuję sobie tylko wyobrazić, jaką rolę w jakimkolwiek planie mógłby mieć 
do odegrania ktoś taki jak ja. Zwłaszcza w planie, który nie jest dziełem obłąkanego szaleńca. 
– Często sam sobie zadawałem to pytanie. Aż do dziś. Bo muszę przyznać, że w 
niektórych wcześniejszych wersjach Planu przewidywałem wyrzucenie cię za burtę przy 
pierwszej nadarzającej się okazji. Dzisiaj jednak, kiedy tysiąc pięćset dział przemówiło z 
trzypiętrowych baterii Penon i nachmurzonych wieżyc kazby, w twojej głowie najwyraźniej 
rozprysły się ostatnie zapory i wróciłeś do zdrowych zmysłów... Przynajmniej w takim 
stopniu, w jakim to możliwe. Wobec czego, Jack, znajdzie się dla ciebie rola w moim Planie. 
– Zdradzisz mi jej sekret? 
– Będziesz naszym janczarem. 
– Przecież nie jestem... – Zaczekaj! Widzisz tego gościa zdrapującego pąkle? 
– Którego? Widzę chyba ze stu. 
– Tego wysokiego Araba z domieszką murzyńskiej krwi... Inaczej mówiąc: Egipcjanina. 
– Widzę. 
– To Nyazi z bakburty. 
– Janczar? 
– Nie, ale spędził wśród janczarów tyle czasu, że nauczy cię, jak takiego udawać. Dappa, 
tamten czarny, nauczy cię paru słów po turecku. A Gabriel, nippoński jezuita, jest 
doskonałym szermierzem. Migiem cię wyszkoli. 
– A właściwie to po co wam fałszywy janczar? 
– Lepszy byłby prawdziwy. – Moseh westchnął. – Ale jak się nie ma, co się lubi... 
– Nie odpowiedziałeś na moje pytanie. 
– Później ci wszystko wyjaśnię. Kiedy wszyscy się zbierzemy. 
Jack parsknął śmiechem. 
– Co to za przesłodzone dworskie eufemizmy? Co to znaczy: zbierzemy się? Chodzi ci o 
chwilę, kiedy zakują nas w żelazne obroże i wrzucą do jakiegoś zaszczurzonego lochu w 
kazbie? 
– Pomacaj się po szyi, Jack, i powiedz mi, czy nosiłeś ostatnio jakąś żelazną obrożę? 
– Właściwie... jak się tak zastanowić... Nie. 
– No, niedługo kończymy. Pójdziemy do miasta i znajdziemy pozostałych. 
– Tak po prostu? Jak wolni ludzie? – zdziwił się Jack i nie był w swoim zdumieniu 
osamotniony. 
Jednakże godzinę później z rozsianych po mieście wysokich, graniastych wież rozległo 
się dziwaczne zawodzenie, w kazbie wystrzelono z działa i niewolnicy jak jeden mąż zaczęli 
odkładać skrobaczki i parami lub trójkami rozchodzić się po plaży. Ci, których Moseh 
wskazał Jackowi jako spiskowców wtajemniczonych w jego wielki Plan, odczekali chwilę, aż 
cała siódemka będzie gotowa do wyjścia – Holender, van Hoek, nie chciał porzucać roboty w 
połowie. 
Moseh schylił się po porzucony przez kogoś toporek, zmarszczył brwi i starł wilgotny 
piasek z ostrza. Powiódł wzrokiem dookoła, szukając miejsca, gdzie mógłby go odłożyć, 
odruchowo podrzucając go w dłoni. Ponieważ prawie cały ciężar narzędzia był skupiony w 
obuchu, trzonek miotał się przy tym wściekle na wszystkie strony, ale Moseh za każdym 
razem łapał z niego bezbłędnie, gdy tylko siekierka zaczynała opadać. W końcu jego wzrok 
spoczął na jednym ze starych, wysuszonych pniaków, którymi po wbiciu w piasek podparto 
przechyloną na bok galerę. Wpatrując się w niego, podrzucił toporek jeszcze raz, drugi, trzeci, 
a potem nagle wziął zamach zza głowy, wystawił spomiędzy warg czubek języka, na ułamek 
sekundy znieruchomiał – i rzucił. Siekierka przeleciała kilka sążni w powietrzu, wykonując 
przy tym jeden leniwy obrót, i wbiła się rogiem ostrza w pień. Siódemka galerników wdrapała się do podstawy gigantycznych murów i skierowała ku 
bramie. Jack razem z resztą zagłębił się w tłum, ale cały czas odruchowo się garbił, w każdej 
chwili spodziewając się uderzenia bykowcem. Lecz cios nie spadł. Bliżej bramy wyprostował 
się, jak człowiek wolny, i wyczuł, że ich mała grupka skupia się wokół niego i Moseha: 
porywczy Holender, nippoński jezuita, czarny Afrykanin z włosami poskręcanymi w grube 
sznury, Egipcjanin imieniem Nyazi i Hiszpan w średnim wieku, który cierpiał na jakąś 
konwulsyjną przypadłość. Kiedy weszli w bramę, Hiszpan odwrócił się i krzyknął coś do 
stojących na straży janczarów. Jack nie zrozumiał całej jego przemowy, ale brzmiała mniej 
więcej tak: 
– Wiecie co, wy pogańskie ścierwa? Właśnie zawiązaliśmy tajny spisek! A wy idźcie 
dupczyć swoich chłoptasiów! 
W tych okolicznościach Jack raczej nie użyłby takich słów, ale Moseh i reszta wymienili 
z janczarami szerokie, porozumiewawcze uśmiechy i weszli do miasta – do Jaskini Zbójców, 
Gniazda Os, Postrachu Chrześcijaństwa, Cytadeli Wiary. 
* * * 
Główna ulica w Algierze była niezwykle szeroka, ale i tak panował na niej ścisk, gdyż 
mnóstwo Turków wyległo przed domy – siedzieli i palili tytoń w wielkich jak fontanny 
fajkach wodnych. Galernicy nie zabawili na niej długo. Moseh zanurkował w zwieńczone 
szpiczastym łukiem przejście – tak wąskie, że musiał przecisnąć się przez nie bokiem – i 
wprowadził ich do niewiele szerszego kamiennego korytarza bez dachu. Musieli iść gęsiego i 
rozpłaszczać się na ścianach, gdy trzeba było minąć się z kimś idącym z naprzeciwka. Jack 
miał wrażenie, że znaleźli się w zapomnianym korytarzu jakiejś antycznej budowli – z tą 
tylko różnicą, że zadarłszy głowę, widział skrawek nieba wyzierający ze szczeliny między 
kamiennymi ścianami, wznoszącymi się na dziesięć albo dwadzieścia metrów nad nimi. 
Drabiny i mostki łączyły dachy i tarasy, na których urządzono ogrody, tworząc z nich 
dyskretne miasteczko zawieszone wysoko nad ziemią. Czasem migały Jackowi spowite w 
czerń postaci, przemykające pomostami z jednej strony zaułka na drugą. Nie bardzo mógł się 
im lepiej przyjrzeć, były bowiem czarne i płochliwe jak nietoperze, ale wyglądało na to, że 
ubierają się podobnie jak Eliza, kiedy spotkał ją w wiedeńskim lochu. Poza tym – sądząc po 
sposobie poruszania się – musiały być kobietami. 
Na ulicy (o ile można było w ten sposób nazwać tę szczelinę między domami) nie było 
kobiet, za to mężczyźni występowali w zdumiewającej wręcz różnorodności. Najłatwiej 
rozpoznawało się janczarów z ocaku: niektórzy wyglądali wprawdzie na Greków lub 
Słowian, większość jednak miała azjatyckie rysy, a wszyscy bez wyjątku ubierali się z 
niezwykłym przepychem w workowate, marszczone spodnie przewiązane szarfami, z których 
zwisały najróżniejsze pistolety, szable, sztylety, sakiewki, woreczki z tytoniem, fajki, nawet zegarki kieszonkowe. Oprócz tego nosili luźne koszule i jedną lub więcej ozdobnych 
kamizeli, wykorzystywanych chyba w charakterze „gablotek”, na których prezentowano 
koronkowe wstążki, złote szpile i całe zwoje delikatnie haftowanych materii. Ubioru 
dopełniały szpiczaste pantofle i turban, a bywało, że i długi płaszcz. Tak właśnie prezentował 
się ocak, cieszący się na ulicach powszechnym szacunkiem, ale w Algierze nie brakowało i 
innych barwnych postaci. Przede wszystkim było wielu Maurów i Berberów, których 
przodkowie zamieszkiwali miasto, zanim Turkowie zaprowadzili w nim własne porządki. 
Nosili długie, jednoczęściowe płaszcze albo oplecione wokół ciała zawoje z wielu sążni 
materiału, utrzymywanych w pożądanej formie za pomocą sprytnie rozmieszczonych szpilek i 
przepasek. Nie zabrakło garstki odzianych na czarno Żydów i całkiem pokaźnej liczby 
Europejczyków, poubieranych w stroje będące najmodniejszymi w ich ojczyznach akurat w 
tym okresie, kiedy postanowili się sturczyć. 
Niektórzy biali prezentowali się równie a la mode jak młodzi galanci, którzy uporczywie 
naprzykrzali się Elizie w amsterdamskiej „Dziewicy” – ale trafiały się też stare pryki w 
purytańskich kapeluszach i okryciach z szerokimi krezami i wykładanymi białymi 
kołnierzami. 
– Boże święty! – wykrzyknął Jack na widok któregoś z tych staruszków. – Jak to 
możliwe, że my jesteśmy niewolnikami, a ten stary mól szanowanym obywatelem?! 
Pytaniem tym wprawił w zakłopotanie wszystkich poza sznurowłosym Afrykaninem, 
który roześmiał się głośno i pokręcił głową. 
– Zadawanie pewnych pytań bywa niebezpieczne – powiedział. – Wiem, co mówię. 
– Kim jesteś? I jak to możliwe, że mówisz po angielsku lepiej ode mnie? 
– Nazywam się Dappa i byłem, a właściwie nadal jestem lingwistą. 
– Nic mi to nie mówi – przyznał Jack. – Ponieważ jednak stanowimy bandę niewolników 
błąkających się bez celu po pogańskiej twierdzy, z przyjemnością wysłucham jakiegoś 
treściwego wyjaśnienia. 
– Wcale się nie błąkamy. Przeciwnie, podążamy najkrótszą drogą do celu. Lecz moja 
historia – w przeciwieństwie do twojej, Jack – jest prosta i jeszcze nieraz zdążę ci ją 
opowiedzieć. W skrócie: na afrykańskim wybrzeżu każdy port, w którym handluje się 
niewolnikami, potrzebuje lingwisty, czyli człowieka władającego wieloma językami. Jak w 
przeciwnym razie czarni handlarze niewolników, sprowadzający towar z głębi lądu, 
dobijaliby targu z kapitanami kotwiczących przy brzegu statków? Handlarze pochodzą z 
różnych krain i mówią różnymi językami. Tak jak i statki, przybywają z Anglii, Holandii, 
Francji, Portugalii, Arabii i diabli wiedzą skąd jeszcze – wszystko zależy od wyników 
różnych europejskich wojen, o których my, Afrykanie, dowiadujemy się dopiero, gdy w 
forcie u ujścia rzeki wciąga się nową flagę na maszt. 
– Nie musisz mi tego tłumaczyć. Walczyłem w niektórych z tych wojen. 
– Posłuchaj, Jack. Pochodzę z nadrzecznego miasta, które biali ludzie nazywają Nigrem. Łatwo się tam żyje – jedzenie rośnie na drzewach. Długo mógłbym się nad nim rozwodzić, 
ale się powstrzymam i powiem tylko, że był to raj na ziemi. A właściwie byłby, gdyby nie 
instytucja niewolnictwa, znana nam od wieków. Od pokoleń, jak daleko nasza starszyzna i 
kapłani sięgają pamięcią, Arabowie przypływali rzeką na ogromnych statkach i wymieniali 
tkaniny, złoto i inne towary na niewolników... 
– Skąd się brali ci niewolnicy, Dappa? 
– Dobre pytanie. Przed moim urodzeniem brali się głównie z okolic leżących w górze 
rzeki. Maszerowali kolumnami, skuci drewnianymi jarzmami. Niektórzy z mieszkańców 
miasta również popadali w niewolę, która była karą za niepłacenie długów i inne 
przestępstwa. 
– To wy tam macie szeryfów? I sędziów? 
– W moim rodzinnym mieście kapłani mieli znaczną władzę i pełnili wiele funkcji, które 
w twoim kraju przejęli szeryfowie i sędziowie. 
– Mówiąc o kapłanach, nie masz pewnie na myśli facetów w śmiesznych kapeluszach, 
bełkocących po łacinie... 
Dappa parsknął śmiechem. 
– Kiedy Arabowie albo katolicy chcieli nas nawracać, wysłuchiwaliśmy ich, a potem 
prosiliśmy grzecznie, żeby wsiedli z powrotem na statki i wrócili tam, skąd przypłynęli. Nie, 
Jack, w naszym mieście wyznawaliśmy naszą tradycyjną religię. Oszczędzę ci szczegółowego 
jej opisu, ale jedna rzecz jest ważna: mieliśmy słynną wyrocznię, czyli... 
– Wiem, co to jest. Słyszałem w teatrze. 
– Świetnie. W takim razie wystarczy, jak dodam, że ludzie przybywali do Nigru z bardzo 
daleka, by zadawać pytania kapłanom Aro, przedstawicielom wyroczni. Zatem do rzeczy. 
Mniej więcej w tym samym czasie, gdy jedni Portugalczycy przypływali nas nawracać, inni 
zaczęli kupować od nas niewolników, czyli właściwie nie robili nic niezwykłego, skoro 
Arabowie zajmowali się tym od wieków. Ale powoli, tak powoli, że nie wystarczało jednego 
życia, żeby to zauważyć, ceny rosły, a wizyty handlarzy stawały się coraz częstsze. 
Holendrzy, Anglicy i inni chcieli coraz więcej i więcej niewolników. Moje miasto bardzo się 
na tym handlu wzbogaciło; świątynie kapłanów Aro skrzyły się srebrem i złotem, karawany z 
góry rzeki wydłużały się i przybywały coraz częściej, ale popyt w dalszym ciągu przewyższał 
podaż. Pełniący rolę sędziów kapłani zaczęli orzekać karę niewolnictwa za najmniejsze 
wykroczenia, obejmując nią coraz więcej ludzi. Sami bogacili się i stawali coraz bardziej 
wyniośli, ulice przemierzali wyłącznie w pozłacanych lektykach. Niektórzy Afrykanie 
traktowali ich ekstrawagancję jako dowód na to, że są potężnymi wróżbitami i magami. I 
dlatego nie tylko puchły zastępy niewolników sprowadzanych do miasta, ale rosła także 
liczba pielgrzymów ściągających z całej delty Nigru z nadzieją na uzdrowienie lub uzyskanie 
odpowiedzi od wyroczni. 
– U chrześcijan to nic niezwykłego – stwierdził Jack. – Owszem, z tą wszakże różnicą, że kapłanom zabrakło w końcu przestępstw, a wraz z 
nimi niewolników. 
– Jak to zabrakło przestępstw? 
– W pewnym momencie zaczęli karać niewolnictwem każde przewinienie, a niewolników 
i tak było za mało. Orzekli więc, że każdy, kto stanie przed wyrocznią z jakimś głupim 
pytaniem, ma zostać pojmany przez świątynnych strażników i zakuty w kajdany. 
– Hmm... Jeżeli głupie pytania są w Afryce równie powszechne jak tam, skąd pochodzę, 
taka polityka musiała im przynieść całe rzesze niewolników! 
– Tak właśnie się stało. Ale pielgrzymi nadal ściągali do Nigru. 
– Byłeś jednym z nich? 
– Nie. Ja miałem szczęście, jestem synem jednego z kapłanów. Kiedy byłem mały, cały 
czas gadałem, gęba mi się nie zamykała. Postanowiono więc, że zostanę lingwistą. Dlatego 
też, gdy tylko zjawiał się w mieście jakiś Arab albo biały, zamieszkiwałem z nim i 
próbowałem nauczyć się jego języka. Tak samo było z misjonarzami – udawałem, że 
interesuje mnie ich religia, i poznawałem język. 
– Ale dlaczego zostałeś niewolnikiem? 
– Pewnego razu wybrałem się w dół rzeki, do Bonny, niewolniczego fortu u ujścia Nigru. 
Po drodze mijałem wiele miast i zdałem sobie sprawę, że to, w którym mieszkam, jest tylko 
jednym z wielu dostarczających niewolników. Hiszpański misjonarz – mój towarzysz podróży 
– wyjaśnił mi również, że Bonny jest zaledwie jednym z dziesiątek targów niewolników 
rozsianych po całym afrykańskim wybrzeżu. Wtedy to pierwszy raz dotarło do mnie, jakie są 
prawdziwe rozmiary handlu niewolnikami – i ogrom zła w nim tkwiącego. Ale ponieważ sam 
jesteś niewolnikiem, Jack, i nieraz dawałeś wyraz niezadowoleniu z takiego stanu rzeczy, nie 
muszę wchodzić w szczegóły. Zapytałem tego misjonarza, czym usprawiedliwić to zło, skoro 
europejska religia opiera się na miłości bliźniego. Odparł, że istotnie, ta sprawa jest 
kontrowersyjna i stanowi przedmiot gorących dyskusji w łonie Kościoła, ale ostatecznie 
zwycięża zawsze jeden argument: kiedy biali kupują niewolników od czarnych handlarzy, 
chrzczą ich, spełniając w ten sposób dobry uczynek dla ich nieśmiertelnych dusz, który z 
nawiązką wynagradza wszelkie zło wyrządzane ich doczesnym ciałom podczas reszty 
ziemskiego żywota. 
– Chcesz powiedzieć, że gdyby zniewolono afrykańskiego chrześcijanina, uczyniono by 
to wbrew woli Boga?! – wykrzyknąłem wtedy. 
– W rzeczy samej – przytaknął misjonarz. 
I tak oto ogarnęło mnie uczucie, które nazywacie ferworem; uwielbiam to słowo. W 
swoim ferworze wsiadłem na pierwszy statek płynący w górę rzeki. Tak się złożyło, że była 
to jednostka Królewskiej Kompanii Afrykańskiej, wioząca indyjskie tkaniny na wymianę za 
niewolników. U siebie w mieście poszedłem prosto do świątyni i... Jak wy to mówicie? 
Wepchnąłem się do kolejki pielgrzymów i stanąłem przed obliczem najwyższego kapłana Aro. Znałem go od zawsze; był dla mnie kimś w rodzaju wuja, nieraz jadaliśmy z jednej 
miski. Stanąłem przed nim, kiedy pysznił się na swoim złotym tronie, okryty lwią skórą i 
obwieszony grubymi wieńcami z kauri, i podekscytowany zapytałem: 
– Czy wiesz, że można w jednej chwili położyć kres temu całemu złu? Prawo Kościoła 
chrześcijańskiego stanowi, że człowiek ochrzczony nie może być niewolnikiem! 
– O co ci chodzi? – zdziwiła się wyrocznia. – A dokładniej, jak brzmi twoje pytanie? 
– Bardzo prosto – odparłem. – Co stoi na przeszkodzie, żeby ochrzcić wszystkich 
mieszkańców miasta, zwłaszcza że katolicy specjalizują się przecież w masowych chrztach? 
Więcej, dlaczego by nie ochrzcić wszystkich pielgrzymów i niewolników, którzy do nas 
przybywają? 
– I co odpowiedziała wyrocznia? – spytał Jack. 
– Kapłan wahał się nie dłużej niż mgnienie oka. Spojrzał na stojących obok niego 
czterech włóczników i skinął packą na muchy. Podbiegli i wykręcili mi ręce na plecy. 
– Co to ma znaczyć?! – zapytałem. – Co robisz, wuju?! 
– To już dwa... nie, trzy głupie pytania z rzędu – odparł. – Gdyby to było możliwe, 
stałbyś się niewolnikiem po trzykroć. 
– Mój Boże... – wyszeptałem, gdy zaczęła do mnie docierać groza sytuacji. – Naprawdę 
nie widzisz, jakie zło czynicie? Bonny i dziesiątki innych portów są wypełnione naszymi 
braćmi, którzy umierają z tęsknoty i chorób, zanim zdążą choćby wejść na pokład tych 
przeklętych statków niewolniczych! Za setki lat ich potomkowie będą prowadzić w obcych 
krainach życie tułaczy, rozgoryczeni zbrodnią, jakiej dokonano na ich przodkach. Jak 
możemy, jak ty, człowiek z pozoru przyzwoity, zdolny do okazywania miłości żonom i 
dzieciom, możesz dopuszczać się tak niewysłowionego okrucieństwa?! 
Na co wyrocznia odrzekła: 
– O proszę! To jest bardzo dobre pytanie! 
I kolejnym skinieniem packi odesłała mnie do lochu dla niewolników. Wróciłem do 
Bonny tym samym statkiem, który przewiózł mnie w górę rzeki, a mój wuj upiększył sobie 
dom nowym kawałkiem indyjskiej materii. 
Dappa roześmiał się w głos. Jego zęby błysnęły olśniewająco w szybko gęstniejącym 
półmroku algierskiego zaułka. Jack zachichotał uprzejmie. Inni galernicy najprawdopodobniej 
pierwszy raz słyszeli historię Dappy opowiedzianą po angielsku, ale rozpoznawali znajomy 
rytm i uśmiechali się w stosownych momentach. Hiszpan wybuchnął śmiechem. 
– Musisz być naprawdę durnym czarnuchem, żeby się z tego śmiać – powiedział. 
Dappa udał, że go nie słyszy. 
– Niezła historyjka – przyznał Jack – ale nie wyjaśnia jeszcze, skąd się tu wziąłeś. 
W odpowiedzi Dappa obciągnął poszarpaną koszulę i odsłonił prawą pierś. W półmroku 
Jack z trudem dostrzegł przecinające ją blizny. 
– Nie znam się na literach – przyznał. – W takim razie dwóch cię nauczę – odparł Dappa. Błyskawicznie, zanim Jack zdążył 
odskoczyć, złapał go za palec wskazujący. – To jest D – mówił dalej, wodząc opuszkiem 
palca Jacka po bliźnie. – Jak Diuk. Czyli książę. A to Y jak York. Naznaczyli mnie srebrnym 
żelazem do piętnowania, gdy tylko dotarliśmy do Bonny. 
– Nie chciałbym ci sprawiać dodatkowej przykrości, Dappa, ale ten gość jest teraz królem 
Anglii i... 
– Już nie – wtrącił Moseh. – Wilhelm Orański go przepędził. 
– No! – mruknął Jack. – Nareszcie jakaś dobra wiadomość. 
– Dalsze moje dzieje były już całkiem zwyczajne – ciągnął Dappa. – Sprzedawano mnie z 
fortu do fortu. Niewolnicy z Bonny nie są w cenie; ponieważ dorastamy w raju na ziemi, nie 
jesteśmy przyzwyczajeni do pracy na roli. Gdyby nie to, od razu trafiłbym do Brazylii albo na 
Karaiby. A tak skończyłem w ładowni portugalskiego żaglowca płynącego na Maderę, który 
piraci z Rabatu przechwycili tak samo, jak wcześniej twój statek. 
– Pospieszmy się – rzucił Moseh, zadzierając głowę. 
W zaułku noc zapadła już wiele godzin wcześniej, ale piętnaście metrów nad ich głowami 
czerwony blask zachodzącego słońca kładł się właśnie na szczytach murów. Przyspieszyli 
kroku, truchtem pokonali kilka następnych zakrętów i wybiegli na względnie szeroką uliczkę 
(Jack nie mógł już jednocześnie dotknąć ścian po obu jej stronach). Wszędzie walały się 
łupiny z cebuli i obierki z jarzyn, i Jack doszedł do wniosku, że wyszli na jakiś targ, chociaż 
stoły były puste, a wszystkie stragany pozamykane. Młody, ciemnowłosy – i dziwnie znajomy 
– mężczyzna najwyraźniej na nich czekał, bo natychmiast dołączył do grupy. Mówił w 
sabirze z akcentem, który po ostatniej paryskiej eskapadzie Jack zidentyfikował jako 
ormiański. 
Zanim jednak zdążył rozważyć implikacje tego faktu, wyszli na otwartą przestrzeń – jakiś 
plac miejski, słabo widoczny w zapadających ciemnościach. Na środku stała fontanna, a cały 
plac okalały pokaźne, ale niezbyt efektowne budynki. W jednym z nich płonęły pochodnie, a 
do środka próbowały dostać się setki ludzi – głównie niewolników, chociaż w tłumie nie 
brakowało też ocaków i normalnej algierskiej mieszanki Berberów, Żydów oraz chrześcijan. 
Kiedy podeszli do skraju ciżby, Moseh de la Cruz odsunął się i puścił przodem Hiszpana, 
który bluznął najgorszymi znanymi Jackowi obelgami (a także wieloma nieznanymi) i zaczął 
łokciami dźgać uzbrojonych po zęby Turków w żebra, deptać im po zadartych noskach 
pantofli i kopać po piszczelach, torując w ten sposób drogę do wejścia. Jack bał się, że sama 
bliskość Hiszpana wystarczy, żeby któraś szabla zdjęła mu głowę z karku, ale ofiary 
poszturchiwań i wyzwisk tylko uśmiechały się szeroko, rozpoznając sprawcę zamieszania i 
czerpiąc nieskrywaną przyjemność z obserwowania dalszego przebiegu jego napaści. 
Tymczasem Moseh i reszta galerników przeciskali się śladem Hiszpana, dzięki czemu 
błyskawicznie dotarli pod drzwi – ale wyglądało na to, że i tak się spóźnili. Tureccy strażnicy 
pokrzykiwali gniewnie na Moseha i pozostałych, wskazując niebo na zachodzie, które zdążyło przybrać barwę głębokiego, wpadającego w czerń granatu, niczym prześwietlany 
świecą porcelanowy spodek. Jeden z wartowników wyrżnął pięścią przechodzących Dappę i 
nippońskiego jezuitę, ale kiedy zamachnął się na Jacka, ten zręcznie uniknął ciosu. 
Moseh wspominał już wcześniej, że mieszkają w tak zwanym banyolarze i Jack doszedł 
do wniosku, że właśnie się w nim znaleźli. Weszli na dziedziniec obwiedziony galeriami 
piętrzącymi się jedna nad drugą na wysokość kilku pięter i podzielonymi na całą masę małych 
cel. Z wyglądu banyolar przypominał niektóre stare teatry przy Maid Lane, między 
mokradłami Southwark i brzegiem Tamizy, a najbardziej Różę, Nadzieję i Łabędzia. Główna 
różnica polegała na tym, że teatry w Bankside zatrudniały uzbrojonych ludzi, których zadanie 
polegało na niewpuszczaniu Jacka do środka, tutaj zaś próbowano wygarbować mu skórę za 
to, że nie dość wcześnie się w środku stawił. 
Nie był to, naturalnie, teatr, lecz dom dla niewolników. Jednakże galerie aż po najwyższe 
piętro, a także dach i dziedziniec, były pełne (przynajmniej w tym momencie) wolnych 
Algierczyków. Część placu obok stojącej na środku cysterny została odgrodzona sznurem, 
tworząc coś na kształt sceny lub ringu. W ziemię dookoła zatknięto tyle pochodni – i tak 
blisko siebie – że utworzyły nieprzerwaną kwadratową ramę wokół wydzielonego skrawka 
ziemi, zalewając go powodzią światła. 
Wszyscy Turcy, ściśnięci turban przy turbanie na galeriach, byli niezmiernie 
podekscytowani i hałasowali nie gorzej niż wagabundy. W chwilach wolnych od 
przepychania się i zawierania skomplikowanych zakładów śledzili ze skupieniem przebieg 
przygotowań toczących się w narożnikach ringu. Zdaniem Jacka istniały tylko dwie rzeczy na 
świecie zdolne tak bez reszty przyciągnąć uwagę tylu młodych mężczyzn – a ponieważ seks 
był dla janczarów zakazany, doszedł do wniosku, że zebrali się, by być świadkami jakiejś 
formy przemocy. 
Zbliżając się w ślad za Mosehem do jednego z narożników, ze zdumieniem – choć nie 
przesadnym – rozpoznał w stojącym w nim mężczyźnie Jewgienija, który był całkiem nagi, 
jeśli nie liczyć skórzanej przepaski i grubej warstwy oliwy na skórze, ujrzał też pana Foota w 
przepysznych czerwonych szatach, ze skórzaną sakiewką napęczniałą od (jak domyślał się 
Jack) monet. Nim jednak zdołał przepchnąć się bliżej i zacząć zadawać pytania, Jewgienij 
przyklęknął na prawe kolano. Gest ten, sam w sobie z pozoru nic nieznaczący, wywołał efekt 
podobny do tego, jaki mogłoby mieć rzucenie w tłum granatu – wszyscy odskoczyli wstecz, 
powiększając pustą przestrzeń wokół Jewgienija. Tłum na galeriach na chwilę ucichł, a potem 
eksplodował okrzykami: 
– Rus! Rus! Rus! 
Jewgienij rozłożył ramiona na całe dwa metry z hakiem i klasnął w dłonie, tuż nad 
ziemią, tak że nad gruntem uniósł się obłoczek kurzu. Powtórzył ten gest jeszcze dwukrotnie, 
a po trzecim klaśnięciu oparł prawą rękę o ziemię, wnętrzem dłoni do góry, po czym uniósł ją 
do ust, pocałował palce i dotknął czoła. W czasie tej małej ceremonii okrzyki „Rus! Rus!” rozbrzmiewały z nieco mniejszym natężeniem, potem jednak, gdy Jewgienij zerwał się na 
nogi i wpadł na ring, podniósł się taki wrzask, że Jackowi zaczęło dzwonić w uszach. 
Przypomniał sobie salut tysiąca pięciuset dział. Jewgienij stanął w rozkroku na środku placu i 
przybrał dziwnie nonszalancką pozę: oparł lewy łokieć w zagłębieniu prawej dłoni, na lewej 
ręce wsparł głowę i zastygł w takiej pozycji. 
Przez kilka minut nic się nie działo. Pochodnie płonęły z trzaskiem, pod nocnym niebem 
niosły się okrzyki tłumu, aż w końcu drugi wysmarowany tłuszczem mężczyzna zrobił to 
samo co przed chwilą Jewgienij i znieruchomiał obok niego w takiej samej pozycji. Był 
Murzynem o bardzo czarnej skórze, niższym od Jewgienija, ale masywniej zbudowanym. 
Wiwaty się wzmogły. Pan Foot, który tymczasem uzupełnił swój strój o ozdobną czapkę, 
wszedł na ring i wywrzeszczał jakieś ogłoszenie pod adresem zgromadzonej na galeriach 
publiki. Wziąwszy pod uwagę, że drąc się na całe gardło, obracał się wokół własnej osi, ci, 
którzy go nie usłyszeli, mogli przynajmniej obejrzeć jego migdałki. Po zakończeniu 
przemowy wymknął się z ognistego ringu, a Jewgienij z Murzynem stanęli naprzeciwko 
siebie. Chwycili się za ręce i spletli palce jak przepychające się dzieci, po czym najpierw 
odchylili głowy, a potem z całej siły zderzyli się twarzami, co zrobiło na Jacku pewne 
wrażenie. Kiedy wygięli się do tyłu jak żmije przed atakiem i zrobili to samo po raz drugi, był 
zafascynowany. A potem zrobili to jeszcze raz – i to nim wstrząsnęło. Przyszło mu na myśl, 
że będą się tak tłuc, aż jeden padnie bez zmysłów na ziemię, ale wtedy rozdzielili się i 
zataczając, odstąpili. Krew płynęła im po twarzach. 
Dopiero wtedy zabrali się do rzeczy – czyli do zapasów – jak należy. Pojedynek wyglądał 
tak samo jak wszystkie inne walki zapaśnicze, które Jack widział wcześniej, był tylko bardziej 
brudny. Tłuszcz z ciał szybko znalazł się na dłoniach walczących, musieli więc się cofnąć i 
natrzeć ręce piaskiem, a ten przy każdym zwarciu oblepiał im ciała. Po kilku chwilach obaj 
byli od stóp do głów pokryci mazią będącą mieszaniną krwi, potu, oliwy i algierskiego kurzu. 
Jewgienij stał w szerokim rozkroku, ale Murzyn też ugiął nogi, nie było więc mowy o tym, 
żeby któryś dał się przewrócić. Przełomowy moment nastąpił po paru minutach zmagań: 
Afrykanin chwycił Jewgienija za jądra i zacisnął na nich palce (co było niegłupim 
posunięciem), a przy tym spojrzał w twarz przeciwnika (to było pomysłem znacznie mniej 
szczęśliwym). Jewgienij przyjął atak z obojętnością mrożącą Jackowi krew w żyłach i 
poczęstował Murzyna kolejnym uderzeniem z byka, którego skutkiem była fontanna krwi i 
głośny trzask. Afrykanin puścił jego genitalia i złapał się oburącz za zmasakrowaną twarz, a 
wtedy Jewgienij bez trudu powalił go na ziemię i zakończył walkę. 
– Rus! Rus! Ruuus! – zawyli dostojnicy ocaku. 
Z filozoficznym wyrazem twarzy Jewgienij zrobił rundę honorową wokół ringu. Pan Foot 
szedł za nim, podstawiając otwartą sakiewkę Turkom, którzy wrzucali do niej pieniądze – 
głównie peso. Cała ta scena bardzo się Jackowi podobała, dopóki pełna sakiewka nie trafiła 
do rąk wielkiego jak góra Turka, siedzącego przy ringu w czymś na kształt lektyki i opierającego owinięte białym płótnem stopy na miękkiej otomanie. 
* * * 
– W Rosji należałem do tajnego stowarzyszenia, w którym nawzajem uczyliśmy się nie 
odczuwać bólu na torturach – rzucił później od niechcenia Jewgienij. 
Ta uwaga na dłuższą chwilę stłumiła rozmowę i Jack mógł spokojnie ocenić swoją 
sytuację. Po wielu pojedynkach pochodnie pogaszono, a Turcy i wolni Algierczycy rozeszli 
się do domów, zostawiając banyolar niewolnikom. Obsady obu wioseł, ze sterburty i z 
bakburty, zebrały się w komplecie na dachu, paląc fajki. Noc była ciemna, po niebie snuł się 
tylko ledwie widoczny rąbek księżyca, zawieszony, jak domyślał się Jack, gdzieś nad Saharą. 
Z tego też powodu niebo było wygwieżdżone jak nigdy. W ambrazurach kazby migotały 
pojedyncze światełka, ale poza tym dziesięciu wymienionych poniżej galerników było panami 
nocy: 
Wiosło na bakburcie 
JEWGIENIJ RASKOLNIK, znany jako „Rus” 
PAN FOOT, były właściciel „Bomby i kotwiczki” w Dunkierce, obecnie przedsiębiorca bez 
teki 
DAPPA, Murzyn-lingwista 
JERONIMO, wredny, choć szlachetnie urodzony Hiszpan 
NYAZI, handlarz wielbłądów z górnej części doliny Nilu 
Wiosło na sterburcie 
JACK „PÓŁKUŚKA” SHAFTOE, l’Emmerdeur, król wagabundów 
MOSEH DE LA CRUZ, Żyd z Wielkim Planem 
GABRIEL GOTO, jezuicki ksiądz z Nipponu 
OTTO VAN HOEK, żeglarz holenderski 
VREJ ESPHAHNIAN, najmłodszy z paryskich Esphahnianów – gdyż to właśnie on był 
spotkanym na targu Ormianinem2. 
– Milcząca wola rynku sprawiła, że jesteśmy niewolnikami w tym mieście – stwierdził 
Moseh de la Cruz. 
Dla Jacka słowa te zabrzmiały jak początek starannie wyćwiczonej i ogromnie długiej 
2 – Jak to możliwe?! – wykrzyknął Jack, który miał już wcześniej do czynienia z Esphahnianami. 
Inni galernicy tylko przewrócili oczami i zacisnęli zęby, dając mu w ten sposób do zrozumienia, że 
przypadki się nie zdarzają – nie wtedy, kiedy chodzi o Ormian – i że obecność Esphahniana przy jego wiośle z 
pewnością nie jest zbiegiem okoliczności. przemowy, nie omieszkał więc Mosehowi czym prędzej przerwać. 
– Też coś! – prychnął. – Jaki to rynek masz na myśli? 
Kiedy jednak powiódł wzrokiem po twarzach pozostałych, zorientował się, że w 
przeciwieństwie do niego nie okazują nawet cienia sceptycyzmu. 
– Rynek przyszłych okupów za tutsaklarów, a jakiż by inny? Handel odbywa się troje 
drzwi stąd, w tamtej uliczce. – Moseh wyciągnął rękę. – Każdy, kto ma gotówkę, może nabyć 
udziały w prawie własności do tutsaklara, czyli jeńca wojennego, licząc na to, że pewnego 
dnia jeniec ten zostanie wykupiony z niewoli, a wtedy udziałowcy podzielą się okupem, po 
odliczeniu nałożonych przez paszę podatków, ceł, opłat et caetera. Dla miasta to główne 
źródło dochodów i obcej waluty... 
– Dobrze, już rozumiem. Nie wiedziałem o tym wcześniej i podejrzewałem cię o 
konstruowanie jakiegoś mętnego porównania – odparł Jack. 
– Kiedy dziś przyglądałem się Jewgienijowi – ciągnął Moseh – pomyślałem sobie, że 
rynek jest swoistą niewidzialną ręką, która ściska nas za jądra... 
– Poczekaj, nie tak prędko! Czy to jakieś kabalistyczne przesądy? 
– Nie, Jack. Tym razem rzeczywiście uciekłem się do porównania. Niewidzialna ręka nie 
istnieje, choć mogłaby. 
– No dobrze. Mów dalej, z łaski swojej. 
– Prawa rynku sprawiają, że tutsaklarów, o których wiadomo, że mogą zostać wykupieni, 
i to za duże pieniądze, traktuje się lepiej... 
– A tacy jak my trafiają na galery – dokończył Jack. – Rozumiem też doskonale, dlaczego 
na tym rynku jestem nisko wyceniony, a niewidzialna ręka, o której wspomniałeś, ściska mnie 
boleśnie za jaja. Z innymi jest podobnie: pan Foot jest bankrutem, Jewgienij należy do jakiejś 
pochędożonej sekty, w której ludzie torturują się nawzajem, Dappa jest persona non grata 
wszędzie na południe od Sahary, rodzina Vreja Esphahniana cierpi na chroniczny brak 
funduszy. Senor Jeronimo posiada, być może, jakieś cudowne zalety, których dowodów na 
razie nie widziałem, ale z pewnością jest człowiekiem, za którego nikt, kto spędził z nim choć 
trochę czasu, nie wyłoży większych pieniędzy. Nie znam dziejów Nyaziego, ale mogę się 
domyślać, jak wyglądały. Gabriel zapuścił się na niewłaściwą półkulę naszego zasranego 
świata. To wszystko jest oczywiste. Ale van Hoek jest oficerem we flocie, a ty Żydem, i to 
chyba niegłupim. Dlaczego nikt was nie wykupił? 
– Moi rodzice zmarli na dżumę, która przetoczyła się przez Amsterdam, kiedy Cromwell 
ustanowił blokadę i uniemożliwił handel z zagranicą – wtrącił ze złością van Hoek. – Wielu 
uczciwych Holendrów straciło domy i zaczęło sypiać pod mostami, ryzykując zarażenie... 
– Wystarczy, kapitanie! Czy ja wyglądam na Krągłogłowego? To nie była moja wina! 
– Trafiłem do miejskiego sierocińca, gdzie wykarmiły mnie opłacane przez rząd mamki. 
Cnotliwi słudzy Kościoła reformowanego nauczyli mnie czytać i liczyć, niech ich Bóg 
błogosławi, ale i tak wyrosłem na krnąbrnego chłopaka. – To ci dopiero! – wykrzyknął Jack. – Kto by się tego spodziewał po małej holenderskiej 
sierocie z wrednym charakterkiem i rudymi kudłami? Nadal jednak uważam, że jakiś kapitan 
korsarzy znalazłby ci zajęcie bardziej wartościowe od zeskrobywania pąkli. 
– Kiedy miałem osiemnaście lat, mróz ściął kanały i zaroiło się na nich od żołnierzy króla 
Ludwika. Poruszali się na łyżwach, gwałcili wszystko, co się poruszało, i palili to, co ruszać 
się nie chciało. Republika Holenderska szykowała się do załadunku na statki i masowych 
przenosin do Azji. Żeglarze byli w cenie. Zwolniono mnie z więzienia i wcielono siłą do 
V.O.C.3 Podążyłem za uciekinierami na północ, na Texel, gdzie wydano mi skrzynię 
zawierającą ubrania, fajki, tytoń, Biblię i książkę zatytułowaną Bogobojny żeglarz. 
Dwadzieścia godzin później taszczyłem już worki z prochem na okręcie, który w kanale La 
Manche próbował uniknąć angielskich szrapneli. Na noszeniu worków i obsłudze pomp 
zszedł mi rok, po którym zostałem marynarzem. Trzy wyprawy do Indii i z powrotem zrobiły 
ze mnie oficera. 
– Pięknie! A dlaczego tutaj nie jesteś oficerem? 
– Kilkanaście lat żyłem w ustawicznym lęku przed piratami, aż w końcu ziściły się moje 
najgorsze koszmary i odebrano mi statek. Czasem można go zobaczyć tu, w porcie, jak 
kołysze się na kotwicy pod turecką banderą. Kiedy nadstawić ucha, to przy sprzyjającym 
wietrze słychać jęki niewolników, czekających w jego ładowni na wykupienie. 
– Wygląda na to, że nie przepadasz za piratami i procederem, który uprawiają. Jak 
przystało na uczciwego Holendra. 
– Van Hoek nie chciał się sturczyć, więc wiosłuje z nami – dodał Moseh. 
– No właśnie, Moseh, a jak to jest z tobą? Podobno wy, Żydzi, trzymacie się razem? 
– Jestem kryptożydem, i to nawet bardziej krypto – niż Żydem. Wychowałem się na 
równiku. U wybrzeży Afryki jest taka wyspa, Sao Tome, własność tego z europejskich 
krajów, który akurat przyśle flotę i każe ostrzelać ją z dział. A że przez wiele lat tylko 
Portugalczycy wiedzieli, gdzie się znajduje, należała do Portugalii. Moi przodkowie byli 
hiszpańskimi Żydami, ale dwieście lat temu, dokładnie w tym samym roku, kiedy odkryto 
Amerykę i nareszcie przegnano Maurów z Hiszpanii, królowa Izabela wyrzuciła z kraju 
wszystkich Żydów. Ci, którzy – z perspektywy czasu – okazali się najinteligentniejsi, wdziali 
pończochy Villa Diego, czyli, mówiąc prościej, wzięli nogi za pas, i osiedli w Amsterdamie. 
Moi antenaci zaś prześliznęli się przez granicę do Portugalii, ale tam też czekała na nich 
inkwizycja. Kiedy Alvaro de Caminha popłynął na Sao Tome jako jej nowy gubernator, 
zabrał ze sobą dwa tysiące żydowskich dzieci odebranych przez inkwizytorów rodzicom. Sao 
Tome miało w swoim rejonie monopol na handel niewolnikami. Alvaro de Caminha ochrzcił 
dwa tysiące małych Żydziątek i zaprzągł je do zarządzania tym interesem. Dzieci jednak 
potajemnie hołubiły wiarę ojców, za zamkniętymi drzwiami odprawiały na wpół zapomniane 
rytuały i mruczały pod nosem w łamanej hebrajszczyźnie, klękając przed ołtarzem, na którym 
3 Vereenigde Oostindische Compagnie, czyli Holenderska Kompania Wschodnioindyjska. wyłożono ciało i krew Chrystusa. To byli moi przodkowie. Niecałe pięćdziesiąt lat temu 
pojawili się Holendrzy i zajęli Sao Tome, co najprawdopodobniej ocaliło życie moim 
dziadkom, w tym bowiem okresie inkwizycja rozszalała się na dobre na wszystkich terenach 
podległych Hiszpanii i Portugalii. Zamiast więc dać się upiec żywcem w jakimś portugalskim 
auto da fé, rodzice mojego ojca przenieśli się do Nowego Amsterdamu i znaleźli zatrudnienie 
w Holenderskiej Kompanii Zachodnioindyjskiej, przy handlu niewolnikami. Na niczym 
innym się nie znali. Później flota księcia Yorku zajęła miasto w imieniu Anglii, ale zanim to 
się stało, mój ojciec dorósł i wziął sobie za żonę dziewczynę Manhatto... 
– Co to jest Manhatto, u licha? 
– Tamtejszy Indianin. 
– Tak mi się właśnie wydawało, że w twoim nosie i oczach jest jakieś je ne sais quoi... 
Twarz Moseha, oświetlona głównie poświatą emanującą z cybucha fajki, przybrała 
sentymentalny, nieobecny wyraz, przyprawiając Jacka o mdłości. Moseh rozpiął górny guzik 
koszuli i wyciągnął spod niej zawieszony na rzemyku na szyi przedmiot, najprawdopodobniej 
jakieś pogańskie rękodzieło. 
– W tym słabym świetle nie widać, jakie to czaczko – przyznał. – Ale trzeci koralik od 
brzegu, w czwartym rzędzie, taki brudnobiały, to jeden z tych paciorków, za które 
sześćdziesiąt lat temu Peter Minuit, Holender, kupił od Manhattów wyspę, na której 
mieszkali. Moja mamusia była wtedy małą Indianeczką. 
– Mój Boże, to prawdziwy skarb! Nie powinieneś się z nim rozstawać! 
– Przecież się nie rozstaję – mruknął Moseh, pierwszy raz okazując cień irytacji. – Każdy 
dureń to widzi. 
– Masz pojęcie, ile może być wart?! 
– Prawie nic, ale dla mnie jest bezcenny, bo dostałem go od mamusi. A wracając do 
tematu... Moi rodzice wdziali pończochy Villa Diego i wylądowali w Curaçao. Tam 
przyszedłem na świat. Mamusia umarła na ospę, papa na żółtą febrę. Nie miałem gdzie się 
podziać, więc dołączyłem do osiadłych tam kryptożydów i razem postanowiliśmy wyruszyć 
do Amsterdamu, gdzie nasi przodkowie powinni byli udać się dawno temu, i tam szukać 
szczęścia. Wykupiliśmy miejsca na pokładzie statku niewolniczego wiozącego cukier do 
Europy. Złapali nas korsarze z Rabatu i wszyscy trafiliśmy na galery, gdzie wiosłowaliśmy w 
rytm Hava Negila, jedynej znanej nam żydowskiej piosenki, słynącej zresztą z tego, że potrafi 
się do człowieka przyczepić i za nic nie chce mu dać spokoju. 
– Rozumiem – powiedział Jack. – Wierzę już teraz w to, co powiedziałeś wcześniej: że 
niewidzialna ręka rynku ściska nas za cojones tak samo, jak ten Nubijczyk chwycił 
Jewgienija. Domyślam się, że poradzisz nam teraz, abyśmy wzięli przykład z Rusa, 
zapomnieli o bólu i odnieśli wspaniały triumf duchowy. Albo dasz nam inną równie denną 
radę. Cokolwiek powiesz, ja i tak chętnie posłucham, bo lepsze to niż leżenie na pryczy w 
banyolarze i wsłuchiwanie się w antyfoniczne rzężenie galerników-suchotników. – Mój Plan z pewnością wyda ci się niedorzeczny, ale poczekaj, aż obecny tu Jeronimo 
przedstawi ci pewne zgoła niewiarygodne fakty. 
Moseh skinął na podrygującego nerwowo Hiszpana, który wstał i ukłonił mu się dwornie. 
* * * 
Próżność, która polega na tym, iż w nas samych wyobrażamy sobie fikcyjne 
uzdolnienia i możliwości, o których wiemy, że ich nie posiadamy, zdarza się 
najczęściej u młodych ludzi, którzy się karmią opowiadaniami prawdziwymi lub 
zmyślonymi o wspaniałych bohaterach; tę próżność często koryguje wiek i zajęcie się 
pracą. 
– Hobbes, Lewiatan4 
– Nazywam się Excellentissimo Domino Jeronimo Alejandro Penasco de Halcones 
Quinto, Marchioni de Azuaga et de Hornachos, Comiti de Llerena, Barcarotta et de Jerez de 
los Caballeros, Vicecomiti de Llera, Entrín Alto i Bajo, et de Cabeza del Buey, Baroni de 
Barrax, Baza, Nerva, Jadraque, Brazatortas, Gargantiel, et de Val de las Muertas, Domino 
Domus de Atalya, Ordinis Equestris Calatravae Beneficiario de la Fresneda. Jak z pewnością 
domyślacie się po moim nazwisku, pochodzę ze sławnego rodu caballeros, odwiecznych 
dzielnych żołnierzy chrześcijańskich i sławnych już w czasach Pieśni o Rolandzie 
pogromców Maurów. To jednak zupełnie inna historia, o wiele wspanialsza od mojej własnej. 
Po miejscu, w którym przyszedłem na świat, pozostały mi nieliczne mgliste i łzawe 
wspomnienia: był to zamek na skalnym urwisku w Sierra de Machado, zbudowany na ziemi, 
która nie miałaby żadnej wartości, gdyby nie fakt, że moi przodkowie zapłacili za nią własną 
krwią, cal po calu wydarłszy ją Maurom. Dzieckiem jeszcze byłem i dopiero zaczynałem 
wypowiadać pierwsze słowa, kiedy wywieziono mnie stamtąd w szczelnie zamkniętym 
czarnym powozie, zwieziono stromym wąwozem Gwadalkiwiru i oddano w ręce sióstr 
zakonnych, które wsadziły mnie na pokład cumującego w Sewilli galeonu. Potem nastąpił 
długi i przerażający rejs do Nowej Hiszpanii, z którego niewiele pamiętam i o którym jeszcze 
mniej opowiem, ale w końcu, kiedy zszedłem na ląd, stąpałem po srebrze. Statek przewiózł 
mnie, zakonnice i wielu innych Hiszpanów do Porto Belo. Jak wam zapewne wiadomo, port 
ten leży na karaibskim wybrzeżu Panamy, w najwęższym miejscu przesmyku, dokładnie 
naprzeciwko ulokowanego nad Pacyfikiem miasta Panama. Całe srebro ze słynnych 
peruwiańskich kopalń – nie licząc tego, które przeszmuglowane przez Andy spławia się Rio 
de la Plata do Argentyny – transportuje się drogą morską do Panamy. Stamtąd karawany 
mułów przewożą je do Porto Belo, gdzie jest ładowane na galeony wracające z nim do 
Hiszpanii. Nic więc dziwnego, że kiedy w Porto Belo oczekuje się przybycia galeonów – 
4 Cytaty z „Lewiatana” w przekładzie C. Znamierowskiego (przyp. tłum.). takich jak ten, na którym płynąłem – sztabki srebra leżą w porcie na ziemi, poukładane w 
pryzmy jak drewno na opał. Dlatego właśnie, kiedy wysiadłem z barki, która przewiozła mnie 
i siostrzyczki z galeonu na ląd, moje stopy od razu dotknęły srebra. Była to zaledwie 
zapowiedź późniejszych wydarzeń; a te – jeśli Bóg okaże się łaskawy – będą z kolei zaledwie 
marną zapowiedzią przygody, jaka czeka naszą dziesiątkę. 
– Z pewnością nie skłamię, Excellentissimo, mówiąc, że cała nasza dziewiątka zamienia 
się w słuch... – zaczął przyjaznym tonem Jack, ale Hiszpan nie dał mu dojść do słowa. 
– Zamknij dziób! Bo jak nie, to oberżnę kikut tej twojej syfiastej pyty i swoim 
dziewięciocalowym drągiem wepchnę ci go do gardła! 
Zanim Jack zdążył się sprzeciwić, Jeronimo jakby nigdy nic spokojnie kontynuował: 
– Niedługo zabawiłem w tym El Dorado, gdyż na nabrzeżu czekał już na nas wóz. 
Powoziły nim siostry z tego samego zakonu, tyle że miejscowe, Indias. Krętymi drogami 
wydostaliśmy się z dżungli, wjechaliśmy w góry Darien i dotarliśmy do klasztoru, który – jak 
wtedy myślałem – miał stać się dla mnie nowym domem. Podobieństwo klasztoru do mojego 
rodzinnego domu sprawiło, że oderwanie od rodziny wydało mi się jeszcze bardziej doloroso. 
Klasztor okazał się bowiem twierdzą zawieszoną na szczycie stromej skalnej ostrogi. Kiedy 
wiejący nad przesmykiem wiatr wciskał się w krzyżokształtne otwory strzelnicze w jego 
murach, jęczał i zawodził przenikliwie. Były to chyba jedyne dźwięki towarzyszące memu 
dorastaniu, w zakonie bowiem obowiązywały śluby milczenia. Zresztą, jak się wkrótce 
dowiedziałem, wszystkie Indias pochodziły z jednej górskiej doliny, w której chów wsobny 
osiągnął rozmiary niespotykane nawet w dynastii Habsburgów, i były głuche jak pień. Jedyne 
słowa, jakie słyszałem, padały z ust wozaków i pasterzy, dostarczających jedzenie do 
klasztoru, oraz z ust gości, korzystających – tak jak ja – z chrześcijańskiej gościnności 
siostrzyczek. W pokojach gościnnych stale przebywało co najmniej pół tuzina ludzi – 
mężczyzn i kobiet, którzy, sądząc po odzieniu i ekwipunku, musieli pochodzić ze 
szlachetnych rodów. Mimo że wyglądali całkiem zdrowo, zachowywali się dziwnie: niektórzy 
mówili bełkotliwie, inni milczeli jak zakonnice, jeszcze innych nieustannie dręczyły 
diabelskie wizje; nie brakło też wśród nich imbecylów, niebędących w stanie przypomnieć 
sobie, co wydarzyło się dosłownie przed kwadransem. Byli tam mężczyźni, kopnięci w głowę 
przez konia, i kobiety mające źrenice różnej wielkości. Niektórzy spędzali całe życie 
zamknięci w swoich celach, innych zakonnice przywiązywały do łóżek. Byłem 
niepodzielnym panem kwater gościnnych. 
Z czasem nauczyłem się czytać i pisać, i zacząłem korespondować z mamusią, która 
została w Hiszpanii. W jednym z listów przyznałem się, że nie rozumiem, dlaczego oddała 
mnie na wychowanie do tak dziwacznego miejsca. List zjechał ze skalnej ostrogi na wozie 
zaprzężonym w osła, przemierzył ocean w ładowni jednego z wiozących srebro galeonów i 
mniej więcej po ośmiu miesiącach dostałem odpowiedź. Mamusia wyjaśniła mi, że kiedy 
przyszedłem na świat, Bóg ofiarował mi rzadki dar: miałem bez cienia lęku wypowiadać na głos swoje myśli, a także przekonania, które inni potajemnie podzielali, lecz brakowało im 
odwagi, żeby je wyartykułować. Pisała, że zazwyczaj taka łaska spływa tylko na anioły i że w 
moim wypadku było to coś na kształt cudu. Niestety, w tym zepsutym, podupadłym świecie 
jest wielu nieoświeconych ludzi, nienawidzących i bojących się wszystkiego co anielskie, i z 
pewnością próbowaliby mnie uciemiężyć i wykorzystać. Dlatego moja najukochańsza 
mamusia, nie dbając o to, że kraje się jej serce, oddała mnie na wychowanie kobietom, które 
były tak blisko Boga jak nikt w Hiszpanii, a i tak nie mogły mnie usłyszeć. 
Usatysfakcjonowany – choć bynajmniej nie uszczęśliwiony – tym wyjaśnieniem, 
poświęciłem się bez reszty doskonaleniu mojego umysłu i ducha. Rozum doskonaliłem, 
czytając wiekowe księgi, które mamusia przysyłała mi z biblioteki rodzinnego zamku w 
Estremadurze. Opisywały wojny toczone przez naszych przodków z Saracenami podczas 
krucjat i rekonkwisty. Ducha zaś ćwiczyłem, studiując katechizm i – na żądanie sióstr – 
modląc się godzinę dziennie do pewnego świętego, przedstawionego na witrażu w bocznej 
kaplicy kościoła. Święty Étienne de la Tourette, bo tak się nazywał, miał następujące 
atrybuty: w prawej ręce trzymał igłę żaglomistrzowską i rzemień, którymi pewien baron 
zaszył mu usta, w lewej zaś żelazne cęgi, którymi biskup Metzu – później kanonizowany jako 
święty Absalom Spokojny – wyrwał mu język. Wtedy jednak znaczenie tych insygniów 
zupełnie do mnie nie docierało. 
Rozwój mojego ciała postępował znacznie wolniej, gdy pewnego dnia, mniej więcej w 
tym czasie, kiedy zmienił mi się głos, w klasztorze zjawił się nowy gość: wysoki, przystojny 
caballero z przypominającą trzecie oko dziurą w czole. Nazywał się Carlos Olancho Macho y 
Macho i był kapitanem żaglowca, słynnym w całej Hiszpanii z potyczek z bukanierami na 
Morzu Karaibskim, które – bez względu na to, co myślą o nim Anglicy – jest dla nas 
legowiskiem żmij, położonym na trasie ze srebrnych portów do Hiszpanii; korytarzem ognia, 
ołowianych kul i zakrwawionych kordelasów, przez który musi się prześliznąć każdy z 
naszych galeonów. Carlos Olancho Macho y Macho – mniej oficjalnie nazywany El 
Torbellino – usiekł wielu piratów; nie wystarczyłoby dwudziestu galeonów, żeby przewieźć 
całe srebro, które uchronił przed wpadnięciem w ręce protestantów. Lecz nieopodal 
Archipiélago de los Colorados, w starciu z piracką armadą kapitana Morgana, dostał kulę 
prosto między oczy. Od tamtej pory zrobił się okrutnie smętny i chimeryczny – do tego 
stopnia, że wszyscy wokół niego, a zwłaszcza jego przełożeni, żyli w wiecznym lęku o swoje 
życie. W dodatku był w stanie przelewać myśli na papier tylko kiedy pisał lewą ręką, wspak, 
obserwując pismo w lustrze, co w ogniu walki było potwornie niepraktyczne. W końcu 
niechętnie bo niechętnie, ale jednak dał się odesłać na emeryturę do klasztoru. Dzień w dzień 
klękał obok mnie w kaplicy i modlił się o wstawiennictwo do świętego Mikołaja 
Fryzyjskiego, którego przedstawiano z wikińskim toporem wbitym w sam środek tonsury. 
Ponoć po odniesieniu tej rany Mikołaj zaczął w cudowny sposób rozumieć mowę morskich 
ptaków. Następne kilka lat zawrę w jednym zdaniu: El Torbellino nauczył mnie wszystkiego, co 
wiedział o wojnie, oraz – jak przypuszczam – paru rzeczy, których nie wiedział i które 
zmyślił na poczekaniu. Dzięki temu romantyczne fantazje opiewane w starych księgach 
miałem już na wyciągnięcie ręki – chociaż wciąż nie mogłem ich pochwycić. Bez względu 
bowiem na biegłość we władaniu kordelasem, rapierem, sztyletem, pistoletem i muszkietem 
nadal mieszkałem w klasztorze w Darien. Kiedy wreszcie osiągnąłem pełnię wieku męskiego, 
zacząłem planować ucieczkę na wybrzeże. Miałem nadzieję zebrać jakąś piracką załogę, 
wsławić się na Karaibach łowami na bukanierów, a potem zaoferować swoje korsarskie usługi 
królowi Hiszpanii Carlosowi II. Myśli o królu stale zaprzątały mój umysł. Klękaliśmy z El 
Torbellinem przed wizerunkiem świętego Lemuela, mającego za atrybut kosz, w którym go 
obnoszono, i modliliśmy się o zdrowie Jego Wysokości. 
Tak się jednak złożyło, że zanim wyrwałem się z klasztornych murów i zacząłem szukać 
piratów, piraci znaleźli mnie. 
Nawet tacy durnie i nieuki jak wy wiedzą zapewne, że przed kilkunastoma laty kapitan 
Morgan wyruszył z Jamajki, prowadząc armadę, z którą złupił Porto Belo, a potem 
przemierzył przesmyk na czele licznej armii i spustoszył samą Panamę. Kiedy dokonywał się 
ten bestialski akt, wybraliśmy się z El Torbellinem w góry na polowanie. Chcieliśmy 
wytropić i upolować jednego z jaguarołaków, o których z takim przekonaniem opowiadają 
Indios... 
– Udało się wam? – wyrwało się Jackowi. 
– To inna historia – odparł Jeronimo z wyraźnym żalem i dziwną u niego 
powściągliwością. – Zapędziliśmy się daleko w głąb przesmyku i powrót zajął nam mnóstwo 
czasu, a to z powodu los parásitos, o których im mniej powiem, tym lepiej. Podczas naszej 
nieobecności flota Morgana napadła na Porto Belo, a straż przednia jego armii zaczęła się 
zapuszczać w głąb lądu, szukając najdogodniejszego przejścia na drugą stronę przesmyku. 
Jeden z takich oddziałów, liczący ze dwa tuziny morskich mętów, napatoczył się na klasztor i 
zdążył go w połowie złupić, kiedy dobiegł nas z El Torbellinem trzask rozbijanych witraży i 
krzyki bezczeszczonych siostrzyczek – jedyne dźwięki, jakie kiedykolwiek słyszałem z ich 
ust. 
Mieliśmy przy sobie wszelką możliwą broń niezbędną dwóm dżentelmenom na długim 
polowaniu na jaguarołaki w rojącej się od drapieżników, śmiertelnie niebezpiecznej dżungli 
Darien, działaliśmy z zaskoczenia, poza tym Bóg był po naszej stronie, a my byliśmy bardzo, 
ale to bardzo rozeźleni. Nawet te przewagi mogły jednak nie wystarczyć, zwłaszcza w 
wypadku mojej osoby, nie przeszedłem jeszcze bowiem chrztu bojowego. Przecież 
powszechnie znane są liczne historie młodych mężów z głowami pełnymi romantycznych 
legend i marzeń o chwalebnych bojach, którzy, znalazłszy się w ogniu prawdziwego starcia, 
w obliczu krwawego zamętu martwieją zupełnie albo rzucają broń i uciekają w popłochu. 
Okazało się jednak, że ja jestem inny. Wyskoczyliśmy z El Torbellinem z dżungli i spadliśmy na pijanych bukanierów jak dwa wściekłe jaguarołaki na stado owiec. Rzeź była 
okrutna. El Torbellino zabił więcej wrogów, co zrozumiałe, ale niejeden Inglés posmakował 
tego dnia mojej stali. Skrócę w tym miejscu tę nieprzyjemną opowieść i powiem tylko, że te z 
sióstr, które przeżyły napaść, całymi taczkami wywoziły do dżungli wnętrzności na żer dla 
kondorów. 
Zdawaliśmy sobie sprawę, że natknęliśmy się zaledwie na przednią straż większej armii, 
poświęciliśmy więc wszystkie siły na ufortyfikowanie klasztoru i nauczenie zakonnic 
obchodzenia się z muszkietami. Kiedy przybyły główne siły, czyli kilka setek opitych rumem 
szumowin, zgotowaliśmy im ciepłe, hiszpańskie powitanie i udekorowaliśmy dziedziniec 
kilkoma dziesiątkami ciał, zanim zdołali wedrzeć się do środka i wywiązała się walka wręcz. 
El Torbellino zginął przeszyty trzynastoma klingami, broniąc dostępu do lazaretu; ja 
walczyłem jeszcze przez jakiś czas, zniósłszy dzielnie cios kolbą muszkietu w szczękę. W 
końcu dowódca napastników wycofał swoich ludzi i zarządził przegrupowanie. Zanim zdążyli 
przypuścić kolejny szturm, który z pewnością skończyłby się moją śmiercią, przyszła 
wiadomość od kapitana Morgana o znalezieniu innego przejścia przez góry. Kapitan 
nakazywał przerwać oblężenie i ruszać w drogę. Dowódca dobrze wiedział, że złupienie 
bogatego miasta bronionego przez tchórzy zapowiada większe zyski i grozi mniejszymi 
niebezpieczeństwami niż próba zdobycia skromnego klasztoru bronionego wprawdzie przez 
jednego człowieka, ale za to takiego, który nie boi się chwalebnej śmierci. Piraci odstąpili. 
Porto Belo i Panama wpadły w ręce armii Morgana. Mimo to – a może właśnie dzięki 
temu – opowieść o tym, jak z El Torbellinem broniliśmy klasztoru, zrobiła furorę w Limie i 
Mexico City i obwołano mnie wielkim bohaterem, może wręcz jedynym całego tego epizodu 
wojennego, bo ci, którzy bronili Panamy, spisali się tak beznadziejnie, że w towarzystwie nie 
wypadało o nich wspominać. 
Ja jednak nie miałem o niczym pojęcia, ponieważ zmogły mnie rany i przeróżne 
tropikalne choroby, jakich nabawiłem się podczas polowania, a które dopiero teraz zaczynały 
w pełni się rozwijać. Postradałem zmysły – mimo obfitego puszczania krwi i iście 
wulkanicznych lewatyw, zarządzanych codziennie przez lekarzy przybyłych do klasztoru po 
zakończeniu opisanych przeze mnie walk. Wróciłem do zdrowia na pokładzie galeonu 
przemierzającego wody Bahía de Campeche i zbliżającego się do Vera Cruz, czyli – co nawet 
takie prymitywy jak wy z pewnością wiedzą – portu znajdującego się najbliżej Mexico City. 
Nie mogłem otworzyć ust. Jezuicki lekarz wyjaśnił mi, że uderzenie kolbą strzaskało mi 
żuchwę, i kazał ją ciasno obandażować w oczekiwaniu na zrośnięcie się kości. Wybito mi 
więc lewy górny siekacz, aby przez powstały w ten sposób otwór można było karmić mnie 
pastą z mleka i zmielonej kukurydzy, którą trzy razy dziennie wstrzykiwano mi do ust za 
pomocą przypominającego miech instrumentu. 
W swoim czasie wpłynęliśmy do zachodniego kanału w Vera Cruz, rzuciliśmy kotwicę u 
stóp zamkowych murów, przeczekaliśmy najpierw jedną burzę piaskową, potem drugą, i wreszcie zeszliśmy na ląd. Musieliśmy oganiać się od gzów, krążących nad nami całymi 
chmurami, i trzymać pistolety w pogotowiu na wypadek ataku aligatorów. Porozumieliśmy 
się z mieszkańcami – Murzynami i mulatami, trudniącymi się kradzieżą mułów – i 
załatwiliśmy sobie przejazd do Mexico City. Miasto składało się głównie z zabitych na 
głucho drewnianych szop. Jak nam wyjaśniono, należały do białych, którzy ściągali do niego, 
gdy nieopodal zamku formowała się armada mająca przewozić srebro, ale poza tym woleli 
spędzać czas na hacjendach w głębi lądu, będących pod każdym względem zdrowszymi. 
Jedynym skrawkiem Vera Cruz zasługującym na miano cywilizowanego jest plac, przy 
którym stoją kościoły i dom gubernatora. Tam też stacjonuje miejski garnizon. Kiedy jego 
dowódca dowiedział się o moim przybyciu, kazał artylerzystom oddać salwę z armat i z 
przyjemnością wypisał mi przepustkę na przejazd do stolicy. Wyjechaliśmy więc z Vera Cruz 
drogą prowadzącą w głąb kraju – skrzydła bramy były zablokowane w pozycji półotwartej 
przez ruchomą wydmę – i ruszyliśmy na zachód. Im mniej powiem o tym odcinku naszej 
podróży, tym lepiej. 
Mexico City jest całkowitym przeciwieństwem Vera Cruz – pod względem urody, 
wspaniałości i porządku. Wznosi się nad jeziorem, z którym łączy je pięć opatrzonych 
bramami grobli. Cała ziemia należy do Kościoła, jest to więc, siłą rzeczy, miasto niezwykle 
pobożne – do tego stopnia, że człowiek nienależący do żadnego zakonu właściwie nie ma się 
gdzie podziać. Jest tam ze dwadzieścia klasztorów żeńskich i jeszcze więcej męskich, a 
wszystkie zamożne. Tłumy criollos śpią na ulicach i dopuszczają się wszelkich możliwych 
gwałtów. Katedry nie można nazwać inaczej niż niewiarygodną. Przełożonym trzystu lub 
czterystu zatrudnionych w niej duchownych jest arcybiskup, osiągający dochody 
sześćdziesięciu tysięcy peso rocznie. Wspominam o tym, aby podkreślić, jak wielkie wrażenie 
zrobiło na mnie Mexico City. Gdyby nie sążnie płóciennego bandaża, którymi podwiązano mi 
szczękę, przez tydzień chodziłbym z rozdziawionymi ustami. 
Przez kilka dni oprowadzano mnie po mieście i podejmowano w najlepszych domach, w 
tym także w rezydencji wicekróla i jego małżonki, księżnej ze szlachetnego rodu, z wyglądu 
podobnej do konia, któremu odchylono wargi, żeby odsłonić i zbadać zęby. Nie mogłem, 
naturalnie, spożywać przepysznych dań, jakimi mnie podjęto, ale nauczyłem się pić wino 
przez słomkę. Nie mogłem również przemawiać, pisałem więc na kartkach przemówienia w 
staromodnym, heroicznym stylu przyswojonym z rodzinnych ksiąg. Spotykały się z bardzo 
życzliwym przyjęciem. 
Przechodzę do takiej części mojej opowieści, w której wydarzenia z wielu lat muszę 
streścić w kilku zdaniach. Domyślacie się pewnie, co się dalej działo: zdjęto mi wreszcie 
bandaże i przewieziono mnie do katedry, gdzie podczas uroczyście celebrowanej mszy 
świętej wicekról nadał mi tytuł szlachecki. Po zakończeniu ceremonii podszedł do nas 
arcybiskup z gratulacjami dla mnie, wicekróla i jego żony, którą wychwalał za urodę i 
cnotliwość. Odparłem tymi słowami: „Był to jeden z najohydniej szych przypadków lizusostwa, jaki widziałem w życiu. 
Ilekroć mój wzrok spoczywa na małżonce wicekróla, waham się, czy zafundować jej ostrego 
dupańca, o którym ewidentnie marzy, czy raczej wskoczyć jej na grzbiet i jeżdżąc po całym 
zócalo, strzelać na wiwat z pistoletów”. 
Wicekról zakuł mnie w kajdany i na długi czas zamknął w paskudnym miejscu, gdzie 
miałem chyba dokonać żywota. 
Listy wysłane z dworu wicekróla podążały Królewską Drogą do Vera Cruz, stamtąd – na 
pokładzie galeonów – trafiały do Hawany i dalej do Madrytu. W odpowiedzi z Europy 
przychodziły inne listy, najwyraźniej zawierające jakieś wyjaśnienia, bo ostatecznie udało się 
doprowadzić do ugody. Przeniesiono mnie do apartamentów, w których wróciłem do zdrowia, 
a następnie przewieziono do Vera Cruz, gdzie dostałem pod swoją komendę trzymasztowy 
żaglowiec z trzydziestoma dwoma działami i przyzwoitą załogą. Kazano mi wyruszyć na 
morze, polować na piratów i do czasu otrzymania innych rozkazów jak najrzadziej przybijać 
do brzegu. 
Mógłbym godzinami wyliczać tonaż zatopionych jednostek pirackich i cytować liczbę 
peso odzyskanych w imieniu króla i Kościoła. Dla mnie jednak największym zaszczytem był 
fakt, że wśród bukanierów zasłynąłem jako drugie wcielenie El Torbellina. Nadali mi 
przydomek El Desamparado, którego znaczenie wyłożę teraz wam, mętom bez pojęcia. Otóż 
„desamparado” to słowo święte dla wszystkich wyznawców Prawdziwej Wiary, ostatnie 
słowo, jakie padło z ust Pana Naszego, gdy umierał na krzyżu... 
– Ale co ono znaczy? – wtrącił Jack. – I dlaczego dali ci jeszcze jedno imię, skoro masz 
tyle własnych? 
– Oznacza „zapomnianego przez Boga”. Opowieści o mojej bitności i uwięzieniu w 
meksykańskich lochach poprzedziły mnie, więc chyba nawet taki tępak jak ty, Jack, któremu 
brakuje nie tylko piątej, ale i czwartej klepki, domyśli się, dlaczego przylgnęło do mnie to 
przezwisko. Ilekroć przypływałem do Hawany, witał mnie salut wielu dział, choć nigdy nie 
pozwolono mi tam zejść na ląd. Dwa lata temu huragan rozproszył okręty srebrnej floty 
krótko po wyjściu z portu w Hawanie. Posłano mnie do Cieśniny Florydzkiej, żebym 
pozbierał zabłąkane jednostki... 
– Zaczekaj no, El Desamparado. Czyżbyś zamierzał opowiedzieć nam bajeczkę o tym, że 
znasz, tylko ty jeden, miejsce zatopienia jakiegoś statku ze skarbami? Bo jeśli tak... 
– Nie, nie! – zawołał Hiszpan. – Mam coś lepszego! Wiele dni przeczesywaliśmy morze, 
aż w końcu między Kubą i Florydą znaleźliśmy mały stateczek, bryg o wyporności około 
siedemdziesięciu pięciu ton, uwięziony na płyciznach Muertos Cays. Sztormowa fala 
przeniosła go do zamkniętego basenu wśród piaszczystych łach; przy pierwszej próbie 
wydostania się z niego wpakowałby się na mieliznę. Rzuciliśmy kotwicę nieopodal, na 
głębszej wodzie, i spuściliśmy szalupy, żeby wysondować dno. W ten sposób odkryliśmy w 
mieliźnie przejście, przez które bryg mógłby się przecisnąć – pod warunkiem, że poczeka na przypływ i pozbędzie się części ładunku, aby zmniejszyć zanurzenie. Kapitan statku dziwnie 
niechętnie odniósł się do mojej propozycji, ale w końcu udało mi się go przekonać, że nie ma 
innego wyjścia. Przycumowaliśmy naszą szalupę do brygu i zapędziliśmy wszystkich 
majtków do przeładunku. Każdy żeglarz ci powie, że najszybszym sposobem na odciążenie 
okrętu jest wyniesienie z niego takich rzeczy, których jest niewiele, ale ważą najwięcej, czyli, 
zazwyczaj, broni. Dlatego właśnie zawiesiliśmy wielokrążki na rejach i jedna po drugiej 
wyciągnęliśmy armaty z pokładu działowego, opuściliśmy je do szalupy i przewieźliśmy na 
mój statek. Reszta marynarzy zajęła się wynoszeniem amunicji spod pokładu i wtedy właśnie 
odkryliśmy, że kule armatnie są zrobione nie z żelaza czy ołowiu, ale ze srebra. Schowki na 
amunicję były po brzegi wypełnione srebrnymi gąskami. 
– Gąskami?! – powtórzyli z niedowierzaniem niektórzy galernicy. 
Była to jedna z tych nielicznych sytuacji, w których Jack na coś się przydał. 
– El Desamparado nie ma na myśli ptaków z błoną między palcami, tylko nieregularne 
grudy srebra, wytwarzane w rafinerii przy kopalni przez wylewanie stopionej rudy do 
glinianych koryt – wyjaśnił. 
Kusiło go, żeby porozwodzić się w tym miejscu nad rafineriami, które zwiedzał w Harzu 
pod światłym przewodnictwem Enocha Roota, alchemika, ale jego towarzysze musieli już 
chyba słyszeć tę historię z jego ust. Przeszedł więc od razu do rzeczy, czyli – jak mniemał – 
do sedna opowieści Jeronima. 
– Gąski to taka robocza postać srebra. Trafiają później do pieca, gdzie się je przetapia, 
oczyszcza i przerabia na sztabki, a te następnie waży się i stempluje. Przy tej okazji król 
pobiera swój haracz... 
– W Nowej Hiszpanii dziesięcinę zabiera król, a jeden procent nadzorcy, probiercy i inne 
urzędasy – dodał Jeronimo. 
– Obecność gąsek na pokładzie brygu świadczyła niedwuznacznie, że próbuje się je 
przemycić do Hiszpanii. 
– Chociaż raz udało się naszemu wagabundzie powiedzieć coś z sensem. Nigdy byście się 
nie domyślili, kogo znaleźliśmy w najlepszej kajucie na statku: żonę wicekróla. Wybierała się 
właśnie do Madrytu na zakupy. Bynajmniej o mnie nie zapomniała. 
– Co jej powiedziałeś? 
– Wolę tego nie pamiętać. Wiedząc, że po powrocie do Mexico City, natychmiast opowie 
o wszystkim mężowi, czym prędzej napisałem do wicekróla list, w którym przedstawiłem 
całą sytuację, choć w oględnych słowach, na wypadek gdyby list miał trafić w niepowołane 
ręce. Zapewniłem go, że nie zdradzę sekretu jego żony, ponieważ jestem caballero, 
człowiekiem honoru, dyskretnym i godnym zaufania. Obiecałem, że moje usta na wieki 
pozostaną zamknięte. 
Na dachu banyolaru zapadło długie i nieco krępujące milczenie. 
– Kilka miesięcy później dostałem od tegoż wicekróla zaproszenie do siedziby gubernatora w Vera Cruz. Miałem się w niej stawić przy okazji najbliższej bytności w porcie i 
odebrać czekającą na mnie nagrodę. 
– Piękną obrożę z kutego żelaza? 
– Kulę pistoletową, która ozdobi ci tył głowy? 
– Ceremonialną szablę, podaną sztychem naprzód? 
– Nie mam pojęcia – odparł lekko zirytowany Jeronimo. – Nie dotarłem do rezydencji 
gobernadora. Powinniście wiedzieć, że zawinęliśmy do Vera Cruz, aby odebrać transport 
broni od pewnego znajomego kupca, mającego niezwykły dryg do przejmowania transportów 
królewskiego oręża, zanim trafiło do rąk żołnierzy króla. Postanowiłem wziąć paru ludzi i 
najpierw załatwić tę właśnie sprawę. Załadowaliśmy broń na dwa wypożyczone wozy i 
kazaliśmy woźnicom zawieźć się najkrótszą drogą do domu gubernatora; byliśmy już 
spóźnieni, nawet jak na standardy obowiązujące w Nowej Hiszpanii. Miałem na sobie moje 
najlepsze ubranie. Wjechaliśmy na główny plac Vera Cruz ze zgoła niespodziewanej strony: 
zamiast przybyć główną ulicą, przy której stały pozamykane na cztery spusty domy, 
przyjechaliśmy od strony magazynu handlarza bronią, znajdującego się na przeciwległym 
krańcu miasta. Pierwszym sygnałem, że coś jest nie w porządku, były niezliczone smużki 
dymu wijące się pod niebo z różnych kryjówek rozrzuconych wokół placu... 
– Lonty wolnopalne! – stwierdził Jack. 
– Pistolety mieliśmy cały czas naładowane i gotowe do strzału, rzecz jasna; byliśmy 
przecież w Vera Cruz. Teraz zaś, ostrzeżeni, zdążyliśmy jeszcze sięgnąć po muszkiety i 
wyłamać wieka paru skrzyń z granatami. Muszkieterzy otworzyli ogień, ale strzelali bez ładu 
i składu. Rzuciliśmy się z kordelasami, żeby wyciąć ich w pień, zanim zdążą ponownie 
załadować broń. I rzeczywiście, wycięliśmy. Jakież jednak było nasze zdumienie, gdy 
okazało się, że mamy do czynienia z Hiszpanami z miejscowego garnizonu! Wtedy kule 
posypały się na nas już ze wszystkich stron. Okna domu gubernatora, kościołów i klasztorów 
przy placu zmieniły się w otwory strzelnicze. To była emboscada! 
– Czy żołnierze byli we wszystkich tych budynkach?! – wykrzyknął z niedowierzaniem 
pan Foot, jak zwykle bezgranicznie wstrząśnięty. 
– Tak nam się z początku wydawało. Kiedy jednak odpowiedzieliśmy ogniem z 
muszkietów i rzuciliśmy granaty, z okien powypadały na plac osmalone i rozczłonkowane 
ciała mnichów i pomniejszych urzędników rządowych. My zaś zachowaliśmy się jak durnie i 
zjechaliśmy wozami z placu prosto w główną ulicę. Deski, którymi były zabite okna i drzwi 
żałosnych chałup pobudowanych przez ludzi wicekróla, pospadały nagle na ziemię i rozpętała 
się prawdziwa bitwa. Bo właśnie tam, na tej ulicy, czekali na nas w zasadzce. Przewróciliśmy 
oba wozy i schowaliśmy się za nimi jak za barykadą; zastrzeliliśmy konie i zrobiliśmy z nich 
wały obronne; walczyliśmy zaciekle o każdy dom, każdy próg. Posłałem gońca na okręt i 
kazałem ostrzelać miasto z armat. Zamek odpowiedział kanonadą ze swoich dział. Przy takiej 
przewadze wroga nie mielibyśmy szans, gdyby nie to, że domy zapalały się od kul armatnich, a wiatr niósł pożogę wzdłuż ulicy jak po usypanej z prochu ścieżce. Wiele ciał legło tego dnia 
w kurzu Vera Cruz. Spłonęło ponad pół miasta. Na własne oczy widziałem, jak mój okręt 
idzie na dno. Wymknąłem się z Vera Cruz z dwoma tylko ludźmi i razem uciekaliśmy wzdłuż 
wybrzeża; jednego z nich pożarł aligator, drugi zmarł na febrę. W końcu dotarłem do 
niewielkiego portu i opłaciłem przejazd na Jamajkę, do matecznika angielskich złodziei i 
jedynego miejsca na całych Karaibach, gdzie mogłem liczyć na bezpieczne schronienie. Tam 
dowiedziałem się, że wkrótce po katastrofalnym pożarze pirat nazwiskiem Lorenuillo de 
Petiguavas zajął, złupił i zrównał z ziemią to, co zostało z Vera Cruz. Mówiło się, że miasto 
trzeba będzie budować od nowa. Wsiadłem na statek płynący do Hiszpanii, żeby wrócić do 
naszej rodowej posiadłości w Estremadurze, ale kiedy Gibraltar znalazł się już prawie w 
zasięgu naszego wzroku, wypatrzyli nas berberyjscy korsarze, et caetera, et caetera, et 
caetera. 
– Niesamowita historia – przyznał po chwili Jack.- Ale nawet najlepsza gawęda na 
świecie nie zastąpi Planu. 
– To już moja działka – powiedział Moseh de la Cruz. – Plan jest prawie gotowy. Ma 
jeszcze tylko jedną, może dwie dziury, które być może właśnie ty pomożesz mi załatać. KSIĘGA PIĄTA 
JUNCTO 
Handel światowy, zwłaszcza w obecnej postaci, to niezmierzony ocean komercji, 
niezbadany i nieznany jak morza, na których jest prowadzony. Równie trudno jest 
podążać za kupcem w interesach, jak przemierzać labirynt, nie znając drogi 
prowadzącej do wyjścia. 
– Daniel Defoe, Opisanie handlu angielskiego Dundalk, Irlandia 
6 września 1689 
Sierżant Bob Shaftoe 
Do Elizy, hrabiny de la Zeur 
Dundalk, Irlandia 
6 września 1689 
Pani, 
dyktuję te słowa prezbiteriańskiemu skrybie, który przybył za naszymi oddziałami z 
okolic Belfastu, gdzie zeszliśmy na ląd, i zainstalował się w chałupie nieopodal obozu w 
Dundalk. Wyciągnięcie z tego faktu wniosków w kwestii tego, o których sprawach będę 
mówił wprost, a które pominę, pozostawiam tobie, Pani. 
Kolejka żołnierzy zaczyna się za moim lewym ramieniem, biegnie do drzwi i ciągnie się 
daleko za próg. Większość z nich przewyższam stopniem, mógłbym więc – gdybym tylko 
chciał – zawracać głowę skrybie przez cały dzień. Zacznę jednak od spraw najważniejszych i 
od razu przejdę do interesów, aby inni mogli przesłać pozdrowienia matkom i kochankom, 
które zostawili w Anglii. 
Pani list z piętnastego czerwca dotarł do mnie tuż przed tym zaokrętowaniem na statek do 
Belfastu. Odczytał mi go płynący z nami kapelan. Dobrze się stało, że poznałem Panią i 
doceniłem w Hadze, w przeciwnym razie zlekceważyłbym treść listu, biorąc ją za zwykłą 
babską paplaninę. Używa Pani języka o wiele bardziej wyrafinowanego niż ten, do jakiego 
człowiek przywyka na pokładzie transportowca; chłopaki rozdziawiały gęby ze zdumienia, że 
to właśnie ja jestem adresatem takich ślicznych słówek. Zyskałem sobie reputację człowieka 
bywałego w świecie i ustosunkowanego. 
Wysłuchawszy niektórych fraz po raz trzeci i czwarty, zrozumiałem, że wdała się Pani w 
zatarg z francuskim hrabią nazwiskiem d’Avaux, dysponującym taką wiedzą na Pani temat, 
która daje mu nad Panią władzę. Rewolucja w Londynie sprawiła, że niespodziewanie został 
odwołany do Francji. Następnie trafił do Brestu, najodleglejszego z francuskich portów, i 
znalazł się na jednym statku z samym Jakubem Stewartem, znanym niegdyś jako Jakub II, z 
łaski Bożej król etc. Stamtąd pożeglowali do Bantry, sławnej irlandzkiej metropolii. Pisze też 
Pani, że zebrali armię Francuzów, irlandzkich katolików i jakobitów (jak teraz nazywa się 
angielskich zwolenników Jakuba) i na dobre osiedli w Dublinie. 
Jest Pani zbyt dworna, by powiedzieć wprost, co ma na myśli, przez co dokładne 
znaczenie Pani słów było dla mnie niejasne i wciąż takim pozostaje. Biorąc pod uwagę, że 
stacjonowałem w Londynie – i że właśnie tam skierowała Pani swój list – nie mogła Pani przewidzieć, że zostanie mi on odczytany podczas rejsu do Irlandii; chyba że jest Pani tak 
sprytna i tak doskonale poinformowana, że i to przewidziała. Byłażby to zawoalowana prośba 
o moją pomoc? Wątpię. Jakiej bowiem pomocy mógłbym Pani udzielić w tej materii? 
Mój brat Jack z pewnością wspominał Ci, Pani, że począł dwóch synów z korpulentną 
irlandzką dziewuchą, Mary Dolores Partry. Kiedy Mary umarła, chłopcy wychowywali się w 
jej rodzinie. Poczyniłem pewne kroki mające na celu zapoznanie się z nimi i udzielenie im – 
w miarę moich skromnych możliwości – wszelkiej możliwej pomocy. Zwerbowałem, na 
przykład, paru ich stryjów i kuzynów do naszego regimentu. Ja sam, wiodąc żywot żołnierza, 
nie bardzo nadawałem się na stryja. Tymczasem chłopcy, którzy nie dość, że odziedziczyli po 
ojcu skłonność do przekory, to jeszcze zostali wychowani przez Irlandczyków, szanują mnie 
tym bardziej, im bardziej ja ich zaniedbuję. 
W ubiegłym roku Kuba Stuart, jeszcze jako król, powziął paskudne podejrzenia wobec 
swoich angielskich żołnierzy i sprowadziwszy Irlandczyków, nakazał im stłumić naszą 
rewolucję (którą zresztą przedstawiał jako „powstanie”). Przeciętni Anglicy wyobrażali ich 
sobie jako krzyżowców, wysokich na dziesięć stóp, dzierżących w dłoniach bagnety 
ociekające angielską krwią, dowodzonych przez jezuitów i podległych bezpośrednio 
Rzymowi – a przy tym dzikich i barbarzyńskich jak prawdziwi Irlandczycy. 
Mój prezbiteriański skryba łypie na mnie spode łba; nie podoba mu się, że z nich kpię. 
Jego rodacy często czuli się oblężeni w różnych zakątkach Ulsteru przez takich jak... Mój 
panie, proszę, z łaski swojej, zapisać to dokładnie tak, jak powiedziałem. 
W owym czasie życie Irlandczyka w Anglii stało się jeszcze trudniejsze niż zwykle, toteż 
wszyscy krewni Mary Dolores, nie wyłączając jej dwóch synów, załadowali się na pierwszy z 
brzegu statek płynący do Irlandii. Tak się złożyło, że zeszli z niego na ląd w Dublinie – czyli 
po niewłaściwej stronie wyspy, bo słynący z doskonałych żeglarzy ród Partry pochodzi z 
Connaught. Co nie zmienia faktu, że w mieście tym spodobało im się bardziej, niżby się 
mogli byli spodziewać. Dwa pokolenia Partrych wychowały się w Londynie i zdążyły 
przywyknąć do miejskiego życia, Dublin zaś przez ten czas rozrósł się trzykrotnie. I tak oto 
Dublin i rodzina Partrych dopasowali się do siebie nawzajem. 
Ledwie zdążyli się na dobre rozgościć, zjawił się Jakub ze swoją dworską menażerią. 
Jego francuscy generałowie płacili szczerym złotem każdemu, kto zgodził się wstąpić do 
jakobickiego wojska; przeczesywali podmokłą wyspę, werbowali bosonogą biedotę z 
moczarów i nazywali ją armią. Proszę sobie wyobrazić ich zachwyt, kiedy natknęli się na 
synów Jacka, służących w gwardii i umiejących strzelać z muszkietów, a nawet biorących 
udział w najprawdziwszych bitwach! Dlatego też moi młodzi bratankowie zostali nie tyle 
zwerbowani do armii, ile raczej powitani w niej z szeroko otwartymi ramionami i z miejsca 
awansowani na sierżantów. Zakwaterowano ich w Dublinie w domach protestanckiej drobnej 
szlachty, która zdążyła tymczasem czmychnąć do Ameryki. 
I tak oto znaleźliśmy się z Partrymi po przeciwnych stronach linii frontu, będącego zresztą w tej chwili frontem bardzo sennym. Jeżeli wszyscy trzej przeżyjemy, zapraszają mnie 
na ciemne piwo oraz długie, niezwykłe gawędy o Dublinie pod rządami jakobitów i o pewnej 
rodzinie z Connaught, która na dobre się w tym mieście zadomowiła. 
Latem pewna część tej dziwacznej francusko-irlandzkiej armii przypuściła szturm na 
leżące w Ulsterze miasteczka Derry i Enniskillen. Kierująca Jakubem żądza odnoszenia 
triumfów w imię papieża przewyższa jego inteligencję tak bardzo, że nie sposób wyrazić tego 
słowami. Dlatego też dwukrotnie opuszczał bez uprzedzenia Dublin i z całym orszakiem 
pędził na północ, do Ulsteru, w nadziei zatknięcia flagi krzyżowców na ruinach jednego czy 
dwóch prezbiteriańskich kościołów. Fatalne drogi i brak mostów spowalniały triumfalne 
pochody, zresztą brak entuzjazmu oblężonych Szkotów do kapitulacji prawdopodobnie i tak 
zniechęciłby króla do szybszego marszu. 
Mój skryba, który pęcznieje właśnie z dumy i pociąga nosem ze wzruszenia, doda 
zapewne w tym miejscu parę wierszy od siebie, żeby opisać męstwo obrońców owych dwóch 
mieścin. 
Kiedy d’Avaux – niemający innego wyjścia, jak towarzyszyć Jakubowi w jego 
eskapadach – wrócił, czekała go niezbyt miła nowina: dwaj przedsiębiorczy dublińczycy 
(opisywani przez świadków jako jasnowłosi chłopcy) weszli do jego domu przez okno na 
piętrze, wdrapawszy się uprzednio po rynnie i winorośli, i ukradli wszystko, co miało 
jakąkolwiek wartość, oraz kilka przedmiotów, które były całkowicie bezużyteczne dla 
każdego poza samym hrabią. 
Pozostawię, Pani, Twoim domysłom kwestię ewentualnego związku między tym 
wydarzeniem i listem, jaki wysłałem do moich dublińskich bratanków kilka tygodni 
wcześniej. Opisałem w nim postać hrabiego d’Avaux i napomknąłem, że jego rezydencja 
znajduje się po przeciwnej stronie placu niż dom, w którym byli zakwaterowani. 
Niedługo potem, pewnej nocy, dostarczono mi dokumenty, spisane – jak zapewniają mnie 
uczeni w piśmie mężowie – w języku francuskim. Nie umiem wprawdzie czytać, ale 
rozpoznaję niektóre słowa i zdaje się, że mignęło mi wśród nich Twoje imię, Pani. Załączam 
owe dokumenty do niniejszego listu. 
Podczas naszego pamiętnego spotkania w Hadze wyraziła Pani współczucie dla mnie i 
zrozumienie dla mojego problemu: moja ukochana, panna Abigail Frome, trafiła do niewoli i 
stała się własnością hrabiego Upnor. Powątpiewała Pani wtedy, czy kiedykolwiek do czegoś 
się Pani przydam. Być może czas przewartościować swój osąd. 
Próbowałem załatwić sprawę osobiście w dniu rewolucji, ale los pokrzyżował mi szyki. 
Gdyby interesowały Panią szczegóły tej historii, hrabia Upnor z pewnością je Pani przytoczy. 
Na tym kończę. Odpowiedź proszę kierować na moje nazwisko do Dundalk. Stacjonują tu 
regimenty angielskie, holenderskie, hugenockie, ulsterskie, duńskie i brandenburskie. 
Odrobinę ożywienia wprowadza garstka niereformowalnych fanatyków, których ojcowie 
przybyli do Irlandii pod wodzą Cromwella i podbili wyspę, a jako wynagrodzenie za ten trud otrzymali nadziały irlandzkiej ziemi. Potem Irlandczycy odzyskali tę ziemię, więc 
rozgorączkowani nonkonformiści są niepocieszeni i nie mogą się zdecydować, czy przystać 
do nas i odzyskać swoją własność, czy raczej popłynąć do Ameryki i tam zająć się nowymi 
podbojami. Będą mieli dobre osiem lub dziewięć miesięcy na podjęcie decyzji, ponieważ 
marszałkowi Schombergowi – generałowi dowodzącemu armią króla Wilhelma – brakuje 
determinacji i zamierza przesiedzieć w Dundalk całą zimę. Dlatego też tu właśnie będę w 
najbliższym czasie uchwytny, o ile nie umrę z głodu, chorób lub nudy. 
Pani wierny i posłuszny sługa, 
Bob Shaftoe 
Dunkierka, rezydencja markiza d’Ozoir 
21 października 1689 
Bonaventure Rossignol był ekscentryczny nawet jak na kryptografa, ale chyba najbardziej 
uderzająca była w nim skłonność do wpadania galopem do miasta w chwilach kiedy najmniej 
się go spodziewano – i zarazem najbardziej potrzebowano. Zrobił to przed trzynastoma 
miesiącami, wiedząc (wiedział bowiem wszystko), że Eliza znalazła się nad Mozą w 
niebezpieczeństwie. Czteromiesięczne dziecko, które teraz trzymała na rękach, było 
najlepszym dowodem namiętności, jaka ich połączyła. 
Teraz zjawił się ponownie – z rozwianym włosem, zbryzgany błotem i śmierdzący 
koniem w stopniu niewłaściwym i zgoła niedorzecznym dla członka dworu królewskiego – 
Eliza zaś poczuła się tak, jakby usiadła znienacka w kałuży ciepłego miodu. Przymknęła 
oczy, wzięła głęboki wdech, powoli wypuściła powietrze ustami – i oddała swoje brzemię w 
ręce Rossignola. 
– Mademoiselle... Do tej chwili uważałem pani ostatni list za szczytowe osiągnięcie w 
sztuce flirtu – powiedział kryptograf. – Widzę jednak, że był zaledwie wstępem do cudownej 
udręki Trzech Paczuszek. 
Rossignol miał oczy czarne jak węgielki. Był chudy niczym szpicruta, wśród dam dworu 
miał opinię nieatrakcyjnego i fatalnie wyglądał w dworskich strojach – ale teraz, opatulony w 
długi, podobny do sutanny płaszcz, z policzkami zaróżowionymi od morskiej bryzy, wydawał 
się Elizie całkiem przystojny. Spojrzenie czarnych oczu prześliznęło się po zakutanym w koce 
maleństwie, które mu wcisnęła, i przeskoczyło na stolik, gdzie leżał pakunek zawinięty w 
nadpleśniałe płótno namiotowe i przewiązany przędzą. Na koniec spoczęło na chwilę na 
Elizie – zerkała na niego przez ramię – i zsunęło się w dół, aż do jej tyłeczka. 
– Kiedy poprzednio przybyłeś mi w takim pośpiechu na ratunek, musiałeś się zająć tylko 
jedną paczuszką. Było to proste zadanie, z którego wywiązałeś się jak na mężczyznę przystało. – Jej wzrok spoczął na zawiniątku w rękach Rossignola, które beknęło, wypluło mu 
na rękaw odrobinę gruzłowatego mleka, zakasłało i zaczęło płakać. – Starzejemy się i liczba 
paczuszek rośnie – dodała. – Wszyscy musimy być żonglerami. 
Rossignol, z obojętnością godną naturalisty, patrzył, jak kleiste dziecięce wymiociny 
wolno spływają jedną z fałd płaszcza. Syn zakwilił, ojciec skrzywił się i odwrócił głowę. W 
tej samej chwili drzwi w przeciwległej ścianie otworzyły się z impetem i do pokoju 
wparowała jakaś kobieta, gulgocząc uspokajająco do dziecka. Na widok obcego mężczyzny 
stanęła jak wryta i spojrzała na Elizę. 
– Proszę, mademoiselle – powiedział Rossignol, wyciągając do niej ręce. 
Nigdy wcześniej nie widział jej i nie miał pojęcia, kim jest, ale nie musiał być 
królewskim kryptografem, żeby się zorientować w sytuacji. Eliza, uwięziona w Dunkierce 
bez grosza przy duszy, zdołała nie tylko wprowadzić się do opuszczonego château, ale także 
zatrzymać przy sobie co najmniej jedną kompetentną, wierną i zaufaną służącą. 
Nicole – bo tak miała na imię – nie drgnęła nawet, dopóki Eliza nie skinęła głową. 
Dopiero wtedy podeszła do Rossignola, patrząc na niego wilkiem, i zabrała mu zawiniątko. 
Kryptograf odpowiedział poważnym ukłonem. Nicole nie doszła nawet do drzwi, kiedy malec 
przestał już płakać, a gdy znalazła się na korytarzu, dobiegło stamtąd zachwycone 
westchnienie dziecka. 
Rossignol już zdążył o nim zapomnieć. Liczba paczuszek zmniejszyła się do dwóch, on 
jednak był na tyle dobrze wychowany, żeby nie zwracać niepotrzebnie uwagi na pakunek na 
stoliku, chociaż wiedział, że zawiera wykradzioną korespondencję dyplomatyczną. 
Skoncentrował się wyłącznie na Elizie. 
Ona zaś – przyzwyczajona do tego, że mężczyźni się jej przyglądają – nie miała nic 
przeciwko temu. Zamyśliła się. Rossignol nie żywił wobec dziecka żadnych uczuć; nie 
zamierzał być jego ojcem, co zresztą jej nie dziwiło. Ba, tak nawet było łatwiej. Interesowało 
go w niej tylko to, co znajdowało się na obu końcach jej kręgosłupa (trudno powiedzieć, którą 
końcówkę uważał za bardziej atrakcyjną), nie zaś duchowe zalety. A już z całą pewnością nie 
jej potomstwo. 
Ludwik XIV, król Francji, dla wygody uczynił Elizę hrabiną. Pośród innych przywilejów 
związanych z nową pozycją zyskała także prawo wstępu do Salonu Diany w królewskiej 
rezydencji w Wersalu. Tam zaś zwróciła uwagę na tego znudzonego samotnika, który 
nieustannie wodził za nią wzrokiem. Ona też się nudziła, i to nie mniej od niego, wkrótce zaś 
okazało się, że przyczyna ich nudy jest identyczna: oboje doskonale zdawali sobie sprawę z 
szans powodzenia w salonowych grach i nie widzieli powodu, żeby ryzykować w nich jakieś 
pieniądze. Jednakże same rozmowy o stawkach i szansach, a także o możliwości 
systematycznego wygrywania w owych rozgrywkach, okazały się niezmiernie wciągające. 
Niemądrze – a z pewnością nieuprzejmie – byłoby prowadzić takie dysputy tuż przy 
stolikach, toteż Eliza z Rossignolem spacerowali po ogrodach, gdzie od gier karcianych szybko przeszli do poważniejszych tematów, czyli dzieł Leibniza, Huygensa i innych 
naturalistów. Siedzące przy oknach plotkarki nie omieszkały zwrócić na nich uwagi, ale – 
jako pustogłowe dziewki, nieodróżniające mody od dobrego smaku – uważały Rossignola za 
niewartego zachodu i nie rozumiały, że jest geniuszem, na którym po prostu nie poznali się 
europejscy mędrcy. 
Tymczasem Rossignol z nie mniejszym zainteresowaniem przyglądał się Elizie, chociaż 
ta dopiero znacznie później zdała sobie z tego sprawę. Większość listów, które pisała do 
Leibniza i które on przesyłał jej w odpowiedzi, przechodziła przez biurko Rossignola, członka 
cabinet noir, instytucji powołanej do otwierania i przeglądania korespondencji zagranicznej. 
Zauważył, że jej listy są niezwykle długie i wypełnione aż do przesady bezbarwnymi opisami 
fryzur i dworskiej mody. Kiedy przechadzał się z nią po wersalskich ogrodach, chciał się w 
istocie przekonać, czy naprawdę jest tak głupiutka, jak sugerowała jej korespondencja. 
Odpowiedź brzmiała: nie, nie jest. Znała się na matematyce, metafizyce i filozofii naturalnej. 
To wystarczyło, żeby wrócił do rodzinnego château w Juvisy i złamał szyfr steganograficzny, 
którego używała w korespondencji z Leibnizem. Mógł ją wtedy zniszczyć albo przynajmniej 
poważnie jej zaszkodzić, ale nie miał na to ochoty. Już wtedy połączyła ich bowiem 
wzajemna fascynacja, która została skonsumowana przed trzynastoma miesiącami. 
Sprawy ułożyłyby się nieskończenie prościej, gdyby od pierwszego wejrzenia zakochał 
się w dziecku i zaproponował Elizie, żeby razem uciekli za granicę. To jednak okazało się 
niemożliwe z tak wielu różnych powodów, że liczenie na podobny cud byłoby zwykłą stratą 
czasu. No cóż (pomyślała Eliza), gdyby wszyscy ludzie kochali się i pożądali nawzajem, 
świat byłby miejscem szczęśliwszym, ale znacznie mniej interesującym. A dla kogoś takiego 
jak ona zwyczajnie zabrakłoby w nim miejsca. Spędziwszy kilka tygodni w Dunkierce, miała 
okazję jak nigdy w życiu poćwiczyć sztukę zadowalania się nawet drobnymi darami losu. 
Dziecko nie będzie miało troskliwego ojca? Trudno. Nicole, dawna dziwka zwerbowana w 
jednym z portowych burdeli, obdarzyła dziecko taką miłością, jakiej Bonaventure Rossignol 
nie wykrzesałby z siebie do końca życia. 
– Dawno pana nie widziałam – powiedziała w końcu Eliza. 
– Kryptograf na służbie Jego Wysokości króla Francji ma swoje obowiązki – odparł 
Rossignol. Wcale z niej nie kpił; po prostu stwierdzał fakt. – Stawia mu się pewne 
wymagania. Ale kiedy ostatnio wpakowała się pani w tarapaty, rok temu... 
– Pozwoli pan, monsieur, że go poprawię: to był ostatni raz, o którym pan wie. 
– C’est juste. Wtedy nad Renem zanosiło się na wojnę i miałem wiarygodny pretekst, aby 
udać się w tamte okolice. A znalazłszy panią, mademoiselle, w niezwykle trudnej sytuacji, 
przedsięwziąłem stosowne kroki, by pani pomóc. 
– Czyli zapłodnił mnie pan? 
– To był akt namiętności. Także z pani strony, nasz flirt bowiem trwał od dawna. 
Podziałał zresztą na pani korzyść, ba, może wręcz uratował pani życie. Zaraz następnego dnia uwiodła pani Étienne’a d’Arcachon. 
– Pozwoliłam mu wierzyć, że to on mnie uwodzi. 
– W rzeczy samej. Tout le monde o tym wiedział. Kiedy zjawiła się pani ciężarna w 
Hadze, wszyscy, nie wyłączając le Roi i Étienne’a, zakładali, że to potomek d’Arcachonów. 
Kiedy chłopiec urodził się zdrowy, uznano panią za wyjątkowo rzadki okaz, kobietę zdolną 
urodzić dziedzica Lavardaców pozbawionego powszechnie znanych rodowych defektów. 
Dołożyłem starań, aby ten mit rozpowszechnić wszelkimi dostępnymi kanałami. 
– Ma pan na myśli kradzież mojego dziennika, rozszyfrowanie go i podarowanie królowi? 
– Nie. Po trzykroć nie. Wykradł go pan hrabia d’Avaux, a właściwie byłby to zrobił, 
gdybym nie pognał do Hagi na złamanie karku i go nie przekabacił. Ja nie tyle go 
rozszyfrowałem, co raczej stworzyłem jego fikcyjną wersję. Ponieważ zaś ja sam i wszystko, 
co robię, jesteśmy własnością króla, nie podarowałem go Jego Wysokości, lecz tylko 
zwróciłem nań jego uwagę. 
– Nie mógł pan zwrócić królewskiej uwagi w innym kierunku? 
– Ależ, mademoiselle... Wiele powszechnie szanowanych osobistości widziało cię 
wykonującą zadanie, które nie mogło być niczym innym jak misją szpiegowską. D’Avaux i 
jego sługi robili, co mogli – a mogą niemało – by unurzać pani dobre imię w błocie. 
Odwrócenie uwagi króla nie przyniosłoby ci, pani, żadnych korzyści. Dlatego też 
sprokurowałem opis pani poczynań, który w porównaniu z doniesieniami d’Avaux wyglądał 
zgoła niewinnie. Podważał jego pretensje, a przy okazji umacniał powszechne przekonanie, 
że ojcem dziecka jest Étienne de Lavardac d’Arcachon. Nie próbowałem cię rehabilitować, 
pani, gdyż to wymagałoby cudu; starałem się tylko ograniczyć straty. Bałem się, że mogą 
przysłać kogoś, by panią zgładził, albo przynajmniej porwał i wywiózł do Francji. 
Zawstydzony Rossignol zawiesił głos, widząc, że zagalopował się i popełnił faux pas. 
– Eee... 
– Tak, monsieur? 
– Nie wszystko przewidziałem. 
– Czy to dlatego dotarcie tutaj zabrało panu tak dużo czasu? 
– Tłumaczyłem ci, pani, że królewski kryptograf ma pewne obowiązki. Zajęty nimi nie 
mogłem odwiedzić cię w Dunkierce. Przybyłem najszybciej jak mogłem. 
– Przybył pan natychmiast, gdy w moim liście znalazła się pochwalna wzmianka na temat 
porucznika Barta. Wzbudziła pańską zazdrość. 
– Ach tak?! Więc przyznaje się pani? 
– Do niczego nie muszę się przyznawać, monsieur. Porucznik Bart jest człowiekiem 
niezwykłym, tak jak to opisałam. Każdy mężczyzna przy zdrowych zmysłach powinien być o 
niego zazdrosny. 
– Pogubiłem się trochę... 
– Biedny Bon-bon! – Proszę sobie nie kpić. I proszę nie używać tego niedorzecznego przezwiska w stosunku 
do mojej osoby. 
– To może powie mi pan, z łaski swojej, w czym też pogubił się najlepszy kryptograf 
świata? 
– Najpierw pisze pani o nim jak o korsarzu, bukanierze, który wziął panią siłą... 
– Zajął statek, na którym płynęłam. Proszę się liczyć ze słowami! 
– ...potem zaś, chcąc wzbudzić we mnie zazdrość, przedstawia go pani jako morskiego 
rycerza bez skazy. 
– Wyjaśnię to panu, nie ma tu bowiem żadnej sprzeczności. Proszę jednak wpierw zdjąć 
płaszcz i się rozgościć. 
– Doceniam dwuznaczność pani słów – stwierdził cierpko Rossignol. – Zanim wszakże 
nadmiernie się rozgoszczę, proszę mi powiedzieć, mademoiselle, co właściwie robi pani w 
rezydencji markiza d’Ozoir? Bo przecież w niej się właśnie znajdujemy, jeśli wierzyć 
herbowi na bramie. 
– Rozszyfrował pan herb bezbłędnie, monsieur. Ale proszę się nie obawiać, państwa 
d’Ozoir nie ma w domu. Mieszkam tu tylko ja i moja służba. 
– Wydawało mi się, że jest pani na statku, w niewoli, bez żadnej służby... Czy napisała 
pani tak tylko po to, by tym szybciej mnie tu zwabić? 
Eliza zacisnęła dłoń na nadgarstku Rossignola i wyciągnęła go za drzwi. Rozmawiali w 
sieni połączonej bezpośrednim przejściem ze stajnią, teraz zaś przeszli korytarzem do 
saloniku, a z niego do sporej bawialni z ogromnymi oknami wychodzącymi na port. 
W przeszłości nazwa „Dunkierka” była zapewne bardziej adekwatna do wyglądu 
miasteczka. Pochodziła od „Dune-church”, czyli „kościół na wydmie”, i bez trudu można 
było sobie wyobrazić, że kilkaset lat wcześniej na wybrzeżu znajdowała się tylko samotna 
wydma z kościołem zbudowanym na szczycie (lub tuż obok) i nienazwany strumyk, 
wpadający w tym miejscu do morza nawet nie z powodu siły grawitacji, co raczej przez 
nieuwagę. Surowy, wydmowo-kościelno-strumykowy krajobraz z biegiem lat komplikował 
się coraz bardziej – przybywało szop, domów, doków i pomostów skromnej rybackoprzemytniczej 
osady – ale nigdy nie dał się do końca zamaskować. W ostatnich latach, kiedy 
doceniono strategiczne położenie portu, Francja z Anglią wydzierały go sobie nawzajem, 
dopóki – co było nieuniknione – Ludwik XIV nie zajął go na dobre i nie zaczął przerabiać na 
base navale, chociaż przypominało to trochę instalowanie dział i wieszanie pancernych płyt 
na rybackim kutrze. Widziana od strony Anglii Dunkierka wyglądała groźnie: wzdłuż brzegu 
ciągnął się masywny, usypany z gruzu wał, od którego miały się odbijać armatnie kule, a 
wszędzie tam, gdzie piasek mógł udźwignąć ciężar umocnień, wyrosły fortyfikacje i baterie 
dział. Od wewnątrz zaś – czyli z punktu widzenia Elizy i monsieur Bonaventure Rossignola – 
przypominała niewinną portową mieścinę, którą wtłoczono w mury więzienia. Albo którą 
obudowano więzieniem. Krótko mówiąc, z całą pewnością nie było to miejsce, gdzie szlachetnie urodzony 
dżentelmen postawiłby wspaniałe château, a dostojna dama zaplanowała rozległy, wonny 
ogród. Wydmy mogły się jeżyć wieżami strażniczymi i bateriami moździerzy, ale żaden 
wielki maréchal nie nadałby im groźnej powagi, budując wśród nich potężną twierdzę. 
Markiz i markiza d’Ozoir mieli dość oleju w głowie, by zdawać sobie z tego sprawę, i dlatego 
zadowolili się nabyciem posiadłości w samym środku miasteczka, w sąsiedztwie portu, a 
rezydencję rozbudowywali raczej wzwyż niż wszerz. Z zewnątrz dom nadal wyglądał jak 
zwyczajna budowla normańska, na wpół drewniana, na wpół murowana, ale ktoś, kto 
zobaczyłby tylko wnętrza (odnowione w stylu barokowym, przynajmniej W przybliżeniu – w 
stopniu, w jakim to było możliwe bez użycia kamienia), nigdy by się tego nie domyślił. Wiele 
drewna, farby i czasu poświęcono na wyprodukowanie kolumn i pilastrów, kasetonów i 
balustrad, które z powodzeniem udawały rzymskie marmury, dopóki nie podeszło się bliżej i 
nie postukało w nie palcem. Rossignol umiał się znaleźć i powstrzymał się od stukania. 
Zamiast tego skupił się na tym, co chciała mu pokazać Eliza – na widoku z okna. 
Z tego miejsca widzieli prawie cały basen portowy, pogłębiony przez pogłębiarki i 
pocięty w istny labirynt groblami, pirsami, falochronami, molami et caetera. Kanciasty mur 
obronny przesłaniał widok za nim. Eliza nie musiała wyjaśniać gościowi, że port nadal jest 
częściowo wykorzystywany przez zwyczajnych morskich podróżników, którzy mieszkali w 
Dunkierce od wieków, i że tylko jego część objęła we władanie królewska flota wojenna – 
wystarczył rzut oka, żeby samemu wyciągnąć takie wnioski. 
Odczekała, aż Rossignol napatrzy się na port, i powiedziała: 
– Jak to się stało, że tu trafiłam? No tak... Kiedy doszłam do siebie po porodzie... – 
Urwała w pół zdania. Uśmiechnęła się. – Idiotyczne wyrażenie. Będę po tym dochodzić do 
siebie aż do samej śmierci. 
Rossignol udał, że jej nie słyszy, więc lekko zarumieniona mówiła dalej: 
– Wzięłam się za likwidację wszystkich krótkoterminowych inwestycji na 
amsterdamskiej giełdzie. W czasie wojny nie dałabym rady zarządzać nimi zza morza. Poszło 
to szybko, a efektem załatwienia sprawy była wdzięczna kupka złotych monet, szlachetnych 
kamieni, pospolitej biżuterii oraz weksli, w większości płatnych w Londynie, częściowo zaś 
w Lipsku. 
– No tak... – Rossignol najwyraźniej połączył w myślach jakieś fakty. – Te lipskie dała 
pani księżniczce Eleonorze5. 
– Jak zwykle wie pan o wszystkim. 
– Kiedy zjawiła się w Berlinie z pieniędzmi, rozeszły się plotki. Musiałaś być niezwykle 
hojna, mademoiselle. 
– Zapłaciłam za przejazd holenderskim statkiem, który miał zabrać mnie i innych 
5 Księżniczka Eleonora Saxe-Eisenach – zubożała wdowa i matka, która wraz z sześcioletnią córeczką, 
Wilhelminą Karoliną, księżniczką Brandenburgii-Ansbach, zaprzyjaźniła się w Hadze z Elizą. pasażerów z Hoek van Holland i zawieźć do Londynu. To było na początku września. Silne 
wiatry z północnego wschodu pokrzyżowały nam plany i uniemożliwiły rejs do Anglii, 
spychając nas nieustępliwie w głąb cieśniny Dover. Żeby nie przedłużać tej nużąco 
marynarskiej opowieści, powiem krótko: niedaleko Dunkierki przechwycił nas... voila! 
Eliza wskazała ręką najpiękniejszy okręt w porcie, z przecudnie rzeźbioną i grubo 
pozłacaną rufą. 
– Porucznik Jean Bart – wycedził Rossignol. 
– Nasz kapitan od razu się poddał i ludzie Barta po prostu wkroczyli na pokład. Obeszło 
się bez walki. Przeczesali statek i zabrali wartościowe przedmioty. Straciłam wszystko. Sam 
statek stał się oczywiście własnością Barta. Widać go tam, w porcie, gdyby chciało się panu 
rzucić okiem, monsieur, ale uprzedzam, że nie wygląda imponująco. 
– Ładnie powiedziane – przyznał Rossignol, wypatrzywszy maleńki stateczek wśród 
okrętów. – Ale dlaczego, na litość boską, porucznik Bart zakotwiczył go tak blisko swojego 
okrętu flagowego?! Wygląda to tak, jakby osioł dzielił boks w stajni z cheval de bataille. 
– Odpowiedź jest prosta: to wrodzona rycerskość porucznika. 
– Jak mam to rozumieć? 
– Odkąd się poddaliśmy, przez całą podróż do Dunkierki na pokładzie statku płynął z 
nami jeden z podoficerów Barta, żeby mieć na wszystko baczenie. Zaniepokoiłam się, 
widząc, że wdaje się w długie pogawędki z jednym z pasażerów – belgijskim dżentelmenem, 
który zaokrętował się dosłownie w ostatniej chwili, kiedy już kierowaliśmy się w stronę 
falochronu w Hoek. Od tamtej pory nieustannie mi się przyglądał, ale nie tak, jak czyni to 
większość mężczyzn... 
– Szpieg – stwierdził Rossignol. – W służbie d’Avaux. 
Trudno było powiedzieć, czy się tego domyśla, czy po prostu wie, bo czytał listy 
wysyłane przez tego człowieka. 
– Tego się domyślałam. I dopóki byłam przekonana, że płynę do Londynu, w ogóle się 
nim nie przejmowałam, bo w Anglii byłby bezsilny. Jednakże w pewnym momencie zaczęło 
się zanosić się na to, że wkrótce trafimy do Dunkierki, gdzie każdy będzie zdany tylko na 
siebie. Nie miałam pojęcia, jaką sztuczkę zastosuje, kiedy zejdziemy na ląd. Po przybiciu do 
brzegu w Dunkierce wszystkim pasażerom pozwolono zejść na ląd, oprócz mnie. 
Przetrzymywano mnie przez kilka godzin w niewoli, a między naszym statkiem i okrętem 
flagowym Jeana Barta trwała intensywna wymiana informacji. Nie wiem, czy zdaje pan sobie 
z tego sprawę, Bon-bon, ale w duszy każdego pirata i korsarza drzemie księgowy, chociaż 
niektórzy powiedzieliby pewnie, że jest odwrotnie. Wynika to z faktu, że zarabiają na życie 
łupieniem statków, a to robota pospieszna, chaotyczna i nieuporządkowana. Zdarza się, że 
jeden pirat znajduje szczęśliwą króliczą łapkę, a drugi, tuż obok, wyciąga jakiejś damie zza 
dekoltu szmaragd wielkości kurzego jaja. Żeby co rusz nie wybuchały bójki, wszystkie łupy 
trzeba zebrać do wspólnej puli, a następnie starannie posortować, wycenić, zsumować i podzielić według jasnych, nienaruszalnych reguł. Dlatego właśnie po angielsku piractwo 
bywa eufemistycznie nazywane księgowaniem”. W tym akurat wypadku skutek był taki, że 
każdy z ludzi Barta miał pewne pojęcie o wartości łupów i o tym, co komu zrabowano. 
Wiedzieli więc i to, że złoto znalezione w mojej skrzynce i zerwana ze mnie biżuteria są 
warte dziesięć razy więcej niż przedmioty znalezione przy wszystkich innych pasażerach 
razem wziętych. Nie chcę się przechwalać, ale gdybym w tym miejscu nie podkreśliła 
wartości mojej fortuny, dalsza opowieść nie miałaby sensu. 
Rossignol się skrzywił, z czego Eliza wywnioskowała, że znał wartość znalezionego przy 
niej skarbu. 
– Nie przejęłam się stratą. Arystokratka, którą udaję, nie powinna przejmować się czymś 
tak przyziemnym jak pieniądze. Zresztą kiedy ludzie Barta zabrali mi biżuterię, nie 
przestałam przecież być sobą. Jednakże z biegiem czasu myśl o straconym majątku coraz 
częściej zaprzątała moje myśli. Było tego dość, żeby kupić sobie angielski tytuł hrabiowski. I 
tylko jedno ratowało mnie przed popadnięciem w obłęd: błękitnooki skarb, który tuliłam w 
ramionach. 
Celowo nie użyła słów „nasze dziecko”, miała bowiem wrażenie, że Rossignol tylko by 
się zniecierpliwił. 
– W końcu sprowadzono mnie do szalupy i przewieziono na okręt flagowy. Porucznik 
Bart powitał mnie na pokładzie. Chyba spodziewał się jakiejś starszej wdowy, bo wyraźnie 
był wstrząśnięty moim widokiem. 
– To nie wstrząs – zaoponował Rossignol. – To zupełnie inna reakcja. Byłaś jej 
świadkiem tysiące razy, pani, ale do końca życia jej nie zrozumiesz. 
– Mniejsza z tym. Kiedy pan Bart otrząsnął się z owego tajemniczego stanu, zabrał mnie 
do swojej kajuty na rufie, o tam. Kazał podać kawę. Był... 
– Bardzo proszę, mademoiselle, niech mi pani oszczędzi rozczulania się nad 
porucznikiem. Dość się naczytałem miłych słówek na jego temat w liście, który sprawił, że w 
drodze do Dunkierki zajeździłem pięć koni. 
– Jak pan sobie życzy. W każdym razie nie chodziło o zwykłą żądzę. 
– Nie wątpię, że chciał, abyś tak właśnie myślała, pani. 
– No dobrze. Przejdę może dalej i pokrótce opiszę moją obecną sytuację. We Francji 
jestem hrabiną tylko dlatego, że le Roi mnie uszlachcił. Po prostu pewnego dnia oznajmił, 
wstając z łóżka, że od dziś jestem hrabiną de la Zeur, bo tak śmiesznie nazywa się po 
francusku moja rodzinna wyspa. 
– Nie wiem, czy zdajesz sobie z tego sprawę, pani, ale w ten sposób król odnowił – nie 
wprost, ale jednak – stare pretensje Burbonów do Qwghlm, które jego radcy wyłowili z 
jakichś prawniczych odmętów. I tak jak zbudował base navale tutaj, na południe od Anglii, 
chciałby stworzyć drugą na Qwghlm, po przeciwnej stronie wyspy. Wyniesienie cię do 
godności szlacheckiej, mademoiselle, mogło cię zdumieć, ale stanowi tylko element szeroko zakrojonego planu. 
– Niczego innego nie spodziewałam się po Jego Wysokości. Bez względu jednak na to, 
czym się kierował, odpłaciłam mu, szpiegując jego wojska i składając raporty Wilhelmowi 
Orańskiemu. Le Roi miał więc powody, by trochę się na mnie zezłościć. 
Rossignol prychnął. 
– Wszystko to jednak zrobiłam, ciesząc się opieką bratowej Ludwika, której ziemie 
najechał i po dziś dzień okupuje. 
– Nie okupuje ich, pani, lecz zaprowadza na nich ład. 
– Sprzeciw odnotowany. Ale do rzeczy. Wilhelm Orański potajemnie uczynił mnie 
księżną, chociaż ten tytuł przypomina trochę weksel wystawiony przez holenderski ród 
królewski i płatny wyłącznie w Londynie. 
Handlowa metafora zbiła z tropu i chyba nieco zaniepokoiła Rossignola. 
– We Francji nikt go nie uznaje – wyjaśniła Eliza. – Francuzi uważają Jakuba Stewarta za 
prawowitego władcę Anglii, więc w ich oczach Wilhelm nie ma prawa mianować nowych 
księżnych. Zresztą nawet gdyby uznali w Wilhelmie króla, podważyliby jego roszczenia do 
Qwghlm. Ale w tej chwili najważniejsze jest to, że porucznik Bart nie miał o tym wszystkim 
pojęcia, a przekazanie mu owych informacji wymagało czasu, musiałam bowiem uczynić to 
dyplomatycznie. Kiedy wszystko usłyszał, przetrawił i postanowił zabrać głos, każde zdanie 
wypowiadał z wręcz niezwykłą ostrożnością. Przypominał pilota, prowadzącego statek przez 
port, po którym dryfują dziesiątki branderów. Co kilka słów zawieszał głos, jakby sondował 
dno albo próbował wyczuć nawet najlżejszą zmianę wiatru. 
– A może po prostu nie jest zbyt bystry? – podsunął Rossignol. 
– Sam pan to oceni, ponieważ niedługo się spotkacie. A dla mojej sytuacji i tak nie ma to 
żadnego znaczenia. Powiem wprost: majątek odebrany mi przez ludzi Barta to szczere złoto, 
żywa gotówka, jak mówią niektórzy, za którą można w dowolnym miejscu na świecie kupić 
dowolne towary lub usługi, niezwykle pożądana po obu stronach Kanału. Zwłaszcza teraz, 
gdy trwa wojna. Mieszkając tak blisko Amsterdamu, rzadko miałam do czynienia z żywą 
gotówką i zupełnie zapomniałam o jej wartości. Jak panu wiadomo, Bon-bon, Ludwik XIV 
kazał ostatnio przetopić wszystkie srebrne sprzęty ze swoich Grands Appartments. Upłynnił – 
dosłownie – półtora miliona livres tournoises aktywów, aby opłacić nową, tworzoną właśnie 
armię. Kiedy pierwszy raz o tym usłyszałam, machnęłam ręką, biorąc wyczyn króla za kaprys 
owocujący zmianą wystroju wnętrz, dziś jednak traktuję ją o wiele poważniej. W ostatnich 
dziesięcioleciach francuska arystokracja zgromadziła niewiarygodne zapasy kruszców, 
prawdopodobnie w oczekiwaniu na dzień śmierci Ludwika. Marzy im się, że w oparciu o ten 
majątek odzyskają dawną władzę. 
Rossignol pokiwał głową. 
– A król, przetapiając meble, chciał im dać przykład. Na razie mało kto poszedł w jego 
ślady. – Moje aktywa, w najpłynniejszej z możliwych postaci, zostały w całości zajęte przez 
Jeana Barta, korsarza z licencją na łupienie holenderskich i angielskich statków, i poleceniem, 
aby zyski z tego procederu przekazywał koronie francuskiej. Gdybym była Holenderką lub 
Angielką, francuski skarbiec dawno pochłonąłby moje pieniądze, udostępniając je 
contrôleurowi-général, hrabiemu de Pontchartrain, który mógłby z nimi zrobić, co zechce. Ze 
względu jednak na fakt, że mogę być francuską hrabiną, złoto trafiło do depozytu. 
– Bali się, że złożysz skargę, mademoiselle, na złodziei. Przecież francuski korsarz nie 
może okradać francuskiej hrabiny, prawda? Pani niejasny status prawny utrudniłby 
rozwikłanie sporu. Muszę przyznać, że te pospiesznie wymieniane listy były niezwykle 
zabawne. 
– Cieszę się, że dobrze się pan bawił, Bon-bon. Ja jednak nabrałam Wątpliwości. 
Dlaczego nie miałabym po prostu upomnieć się o swoje prawa i zażądać zwrotu pieniędzy? 
– Doskonałe pytanie. Zadaje je sobie połowa Wersalu. 
– Odpowiedź brzmi: bo oni tylko na to czekali. Tak bardzo, że gdybym stawiła opór, 
zwróciliby się przeciwko mnie, okrzyknęli zagranicznym szpiegiem i zdrajczynią, pozbawili 
wszelkich praw, wtrącili do Bastylii i wtedy spokojnie zabrali pieniądze. Gdyby je wydali na 
wojsko, mogliby ocalić tysiące francuskich istnień. Ile jest warta jedna podrabiana hrabina w 
porównaniu z tysiącami Francuzów? 
– Hmm... Rozumiem zatem, że porucznik Bart dał pani szansę wykazania się sprytem, 
mademoiselle. 
– Nie odważył się powiedzieć tego wprost, ale chciał, żebym wiedziała, że mam wybór. 
Mały Herkules, który nie zawahałby się posłać na dno okrętu z setką ludzi na pokładzie, 
gdyby byli wrogami Francji, nie chciał patrzeć, jak skuta kajdanami trafiam do Bastylii. 
– Zrobiłaś, pani, to czego po tobie oczekiwał. 
– Powiedziałam, że pieniądze są, naturalnie, przeznaczone dla Francji. Że to dlatego 
zadałam sobie tyle trudu, żeby przeszmuglować je z Amsterdamu. Czy mogłabym zachować 
się inaczej w chwili, gdy le Roi przetapia własne meble, by ratować poddanych i bronić ich 
praw? 
– Z pewnością poprawiło to Bartowi humor. 
– Tak bardzo, że żadne słowa tego nie opiszą. Był tak oszołomiony, że pozwoliłam mu się 
pocałować w oba policzki, co uczynił z wielkim élan. Powiało przy tym delikatnie wodą 
kolońską. 
Rossignol odwrócił się od Elizy, żeby nie dostrzegła wyrazu jego twarzy. 
– W głębi duszy wciąż snułam fantazje o tym, że najdalej za kilka godzin wsiądę na 
statek do Dover – ciągnęła Eliza. – Bez grosza przy duszy, ale wolna. Ale nie, nie wypuścili 
mnie. Jean Bart z nieskrywanym żalem poinformował mnie, że jestem podejrzana o 
szpiegostwo na rzecz Wilhelma Orańskiego. 
– D’Avaux wykonał swój ruch – stwierdził Rossignol. – Tego się właśnie domyśliłam z sygnałów i półsłówek porucznika Barta. Powiedział mi, 
że moim oskarżycielem jest pewna bardzo wpływowa osoba zamieszkała w Dublinie, która 
kazała mnie aresztować pod zarzutem szpiegostwa, do czasu, aż przybędzie do Dunkierki. 
– Kiedy to było? 
– Dwa tygodnie temu. 
– D’Avaux lada chwila może się tu zjawić! 
– Oto jego statek. – Eliza wskazała Rossignolowi zacumowany w porcie okręt francuskiej 
marynarki wojennej. – Patrzyłam właśnie, jak opływa falochron, kiedy na ulicy pojawiłeś się 
ty, panie. 
– Czyli właśnie przybył... Nie mamy czasu do stracenia. Proszę mi pokrótce opowiedzieć, 
jak to się stało, że zamieszkałaś w tym domu, mademoiselle. Na razie skończyło się na tym, 
że byłaś uwięziona na statku. 
– Już wcześniej zajmowałam jedną z kabin, więc dla wygody postanowiono mnie w niej 
zostawić. Bart kazał zacumować statek tam, gdzie go pan widzi. Wolał go mieć na oku, 
żebym nie padła łupem lubieżnych francuskich żeglarzy i żebym nie uciekła. Zebrał garść 
kobiet w tawernach i burdelach i zakwaterował je na pokładzie; miały palić w piecu w 
kambuzie, gotować wodę i tak dalej. Po paru tygodniach nauczyłam się odróżniać dobre od 
złych i tych drugich się pozbyłam. Nicole, poznał ją pan przed chwilą, okazała się najlepsza. 
Posłałam do Hagi po kobietę imieniem Brigitte, która była tam moją wierną dwórką. I 
zaczęłam dostawać listy z Wersalu. 
– Wiem. 
– Jako że już je pan czytał, nie ma sensu przytaczać ich treści. Może pamięta pan list pani 
markizy d’Ozoir z zaproszeniem... nie, z żądaniem, abym rozgościła się w jej rezydencji w 
Dunkierce? 
– Może mi pani łaskawie przypomnieć, co panią łączy z państwem d’Ozoir? 
– Zanim zostałam hrabiną, potrzebowałam pretekstu uzasadniającego moją obecność w 
Wersalu. D’Avaux, który przecież mnie tam ulokował, przeznaczył mi posadę guwernantki 
córki państwa d’Ozoir. Kiedy poniewierali się między Dunkierką i Wersalem, błąkałam się 
razem z nimi. Dzięki temu mogłam bez przeszkód zaglądać do Holandii, kiedy wymagały 
tego interesy. 
– Za pozwoleniem, mademoiselle... Brzmi to cokolwiek niedorzecznie. 
– Istotnie. Państwo d’Ozoir zdawali sobie zresztą z tego sprawę, ale ponieważ dobrze 
traktowałam ich córkę, połączyła nas swoista lojalność. Tak oto wprowadziłam się tutaj. 
– A służba? Skąd się wzięła? 
– Przyjechała Brigitte i przywiozła ze sobą jeszcze jedną porządną dziewkę. 
– Widziałem też mężczyzn... 
– Bart przydzielił mi dwóch „wartowników”, swoich ulubionych żeglarzy, za starych na 
to, by rzucać haki abordażowe i huśtać się na linach. – Rzeczywiście, wyglądali na takich. Mogę zadać niedelikatne pytanie, mademoiselle? 
Czym płaci pani służbie, skoro – zgodnie z tym, co pani powiedziała – nie ma pani ani 
jednego su żywej gotówki? 
– Rozsądne pytanie. Odpowiedzią na nie jest mój status hrabiny i donatorki francuskiego 
skarbu. Porucznik Bart rozsupłał sakiewkę i pożyczył mi pieniądze. 
-W porządku. Trochę to niestosowne, ale nie miała pani wyboru. Spróbujemy jakoś temu 
zaradzić. Ale jeżeli mam pani pomóc, muszę zrozumieć jeszcze jedno: obecność w pani 
pokoju paczki z listami z Irlandii. 
– Po dwóch tygodniach mojego pobytu na statku adresowana do mnie poczta zaczęła 
nadrabiać zaległości. Pewnego dnia otrzymałam tę paczuszkę, zaszytą w płótno namiotowe i 
nadaną z Belfastu. Okazało się, że zawiera listy skradzione w Dublinie z biurka hrabiego 
d’Avaux, w tym liczne dokumenty zawierające francuskie tajemnice państwowe. 
– Wiedząc, że d’Avaux zamierza oskarżyć panią o szpiegostwo, postanowiła pani 
wzmocnić swoją pozycję przetargową. 
– Właśnie. 
– Pięknie. Mógłbym je gdzieś tutaj przejrzeć? 
W tym momencie Eliza poczuła – choć za skarby świata by się z tym nie zdradziła – 
gwałtowny przypływ życzliwości dla Rossignola. W świecie pełnym mężczyzn, którzy 
marzyli tylko o tym, żeby zaciągnąć ją do łóżka, pociechę przynosiła jej świadomość, że jest 
jeden taki, który (jeśli tylko dać mu szansę) woli przekopać się przez stos kradzionych listów. 
– Brigitte, taka barczysta Holenderka, zaprowadzi pana do biblioteki. A ja będę zerkała na 
port. Przypuszczam, że tą szalupą, przy kei, płynie pan d’Avaux. 
– Płynie tutaj? 
– Nie. Na okręt flagowy porucznika Barta. 
– Świetnie. Potrzebuję trochę czasu. 
* * * 
Eliza przeniosła się na piętro, w którym ustawiono umieszczoną na trójnogu lunetę. 
Patrzyła, jak porucznik Bart przyjmuje d’Avaux w swojej kajucie. Kabina kapitańska 
zajmowała całą szerokość kasztelu rufowego, a oświetlał ją rząd wbudowanych w tylną ścianę 
okien, zakrzywiających się z obu stron, niczym gigantyczny złoty zwój owinięty wokół 
pawęży, i tworzących małe wieżyczki, z których Jean Bart mógł wyglądać na boki. Niebo 
było bezchmurne, promienie popołudniowego słońca bez przeszkód wpadały do środka. 
Spotkanie przebiegało następująco: punkt pierwszy – dworskie ukłony i 
niezobowiązująca wymiana powitań. Punkt drugi – chwila milczenia, przeznaczona na 
przyjęcie wygodniejszych póz na stojąco (ze względu na niedawne wyczyny Jean Bart 
cierpiał piekielne męki przy każdej próbie przyjęcia pozycji siedzącej, d’Avaux zaś, dżentelmen w każdym calu, stanowczo odrzucał propozycje wybrania sobie krzesła lub 
fotela). Punkt trzeci – długa i (Eliza nie miała co do tego wątpliwości) niezwykle interesująca 
opowieść porucznika Barta, ilustrowana zamaszystymi gestami. W postawie d’Avaux powoli 
zaczynało się odbijać zniecierpliwienie. Punkt czwarty – przesłuchanie Barta przez d’Avaux, 
podczas którego porucznik wziął do ręki księgę rachunkową i wyliczył z niej kilka pozycji 
(zapewne przedstawiał właśnie accompt wszystkich kosztowności odebranych Elizie). Punkt 
piąty – d’Avaux poczerwieniał, zerwał się na równe nogi i przez dłuższy czas intensywnie 
poruszał żuchwą. Bart, z początku zaskoczony, po chwili trochę się rozluźnił, ale zaraz potem 
zesztywniał, przybierając pozę urażoną i gniewną. Punkt szósty – obaj mężczyźni podeszli do 
okna i spojrzeli na Elizę (tak to przynajmniej wyglądało widziane przez lunetę, bo w 
rzeczywistości nie mogli jej zobaczyć). Punkt siódmy – przywołano służących, którzy podali 
obu rozmówcom płaszcze i kapelusze. 
Na ten sygnał Eliza wezwała Brigitte, Nicole i resztę skromnej służby i zaczęła się 
ubierać. Pożyczyła sobie suknię z garderoby markizy. Suknia była zeszłoroczna, lecz 
d’Avaux spędził ostatni rok w Dublinie, więc w jego oczach powinna wyglądać całkiem 
modnie. Była też za duża, ale po serii sprytnych marszczeń i podpięć z tyłu prezentowała się 
całkiem znośnie, przynajmniej dopóki Eliza nie próbowała w niej wstać. A nie miała zamiaru 
wstawać dla d’Avaux. Usadowiła się – trochę sztywno – w fotelu w Grand Salon i wdała w 
dysputę sotto voce z Bonaventure Rossignolem. Przebycie drogi dzielącej port od rezydencji 
markiza zajęło Bartowi i d’Avaux dosłownie parę minut i teraz czekali na spotkanie w 
sąsiedniej komnacie. Znajdowali się tak blisko, że Eliza wyraźnie słyszała stukot butów Barta 
i pociąganie nosem d’Avaux (w drodze z Dublina nabawił się kataru). 
Rossignol zdążył już przejrzeć wykradzione listy. Część z nich oddał Elizie, która 
rozłożyła je sobie na kolanach, udając pogrążoną w lekturze. Resztę schował, przynajmniej 
chwilowo, i oddalił się w głąb domu, żeby d’Avaux go nie zobaczył. Chwilę później Eliza 
poleciła wprowadzić gościa. Meble w salonie ustawiono w ten sposób, że ona siedziała tyłem 
do okna, a słońce świeciło d’Avaux z boku w twarz. 
– Jego Wysokość wezwał mnie do swojego château w Wersalu, bym zrelacjonował mu 
przebieg kampanii, w której Jego Wysokość król Anglii usiłuje wyrwać Irlandię z rąk 
uzurpatora – zaczął d’Avaux, gdy uporali się ze wstępnymi uprzejmościami. – Pod Belfastem 
Książę Orański wystawił przeciwko nam niejakiego marszałka Schomberga, który albo jest 
nieśmiały, albo leniwy, albo jedno i drugie. W każdym razie w tym roku nic już nie zrobi. 
– Chrypi pan – zauważyła Eliza. – To przez katar? Czy może za dużo pan ostatnio 
krzyczał? 
– Nie boję się podnosić głosu na osoby niższej rangi. Ale w pani obecności, 
mademoiselle, będę zachowywał się właściwie. 
– Czy to znaczy, że nie zamierza mnie pan wsadzić do worka pełnego kotów i zawiesić 
nad ogniskiem? Eliza przewróciła stronicę listu, w którym d’Avaux sugerował adresatowi, że taka właśnie 
byłaby najwłaściwsza kara dla szpiegów. 
– Mademoiselle... Jestem wstrząśnięty ponad wszelkie wyobrażenie faktem, że pospołu z 
Irlandczykami uknuła pani włamanie do mojego domu. Wiele mógłbym pani wybaczyć, ale 
naruszenie świętych granic ambasadorskiej rezydencji, czy w ogóle domu arystokraty, 
połączone z kradzieżą, każe mi się zastanawiać, czy przypadkiem pani nie przeceniłem. 
Wydawało mi się, że z powodzeniem będzie pani mogła udawać hrabinę, tymczasem 
zachowała się pani jak plebejuszka. 
– Różnice, o których pan mówi, dzielące arystokratów od plebejuszy, i to, co godne, od 
tego, co pospolite, są dla mnie równie wydumane i niezrozumiałe, jak dla pana byłyby 
podziały kastowe wśród Hindusów – odparła Eliza. 
– Właśnie ta irracjonalność i dowolność decydują o ich perfekcji. Gdyby zwyczaje 
szlachetnie urodzonych miały sens, każdy mógłby je zgłębić i stać się arystokratą. Ponieważ 
jednak są niespójne i bezsensowne, a w dodatku stale się zmieniają, jedynym sposobem na ich 
przyswojenie jest dorastanie wśród nich, wchłonięcie ich przez skórę. Dzięki temu stają się 
monetą, której nie sposób podrobić. 
– Jak złoto? 
– Prawie. Złoto wszędzie jest złotem, identycznym, obojętnym. Kiedy jednak mincerz 
wybije w złotym krążku pompatyczne słowa i królewski profil, krążek nabiera dodatkowej 
wartości. Ta wartość to królewski zysk z mennic, ale bierze się ona tylko stąd, że ludzie w nią 
wierzą. To takie zbiorowe złudzenie. Pani, mademoiselle, przybyła do mnie jako pusty złoty 
krążek... 
– Pan zaś próbował odbić na mnie stempel szlachectwa, by podnieść moją wartość... 
– Tymczasem... – D’Avaux wskazał na list. – Kradzież demaskuje panią jako falsyfikat. 
– A jak pan sądzi, co jest gorsze: być szpiegiem Wilhelma Orańskiego czy fałszywą 
hrabiną? 
– Z pewnością to drugie, mademoiselle. Szpiegować może dziś każdy. Wierność swojej 
klasie, która jest jak rodzina, jest znacznie ważniejsza od wierności krajowi. 
– Po drugiej stronie tej oto cieśniny mieszka wielu ludzi, którzy hołdują poglądom wprost 
przeciwnym. 
– Pani jednak znajduje się po tej stronie, mademoiselle. I zostanie tu na dłużej. 
– W jakim charakterze? 
– To zależy od pani. Jeżeli zamierza się pani upierać przy swoich prostackich manierach, 
czeka panią los prostaczki. Nie mogę pani zesłać na galery, chociaż sprawiłoby mi to 
niekłamaną przyjemność, ale mogę sprawić, że będzie pani wiodła żałosny żywot w którymś 
z zakładów pracy przymusowej. Dziesięć albo dwadzieścia lat patroszenia ryb powinno na 
nowo rozbudzić w pani szacunek dla wszystkiego co szlachetne. Gdyby jednak pani niedawne 
zachowanie było tylko chwilową aberracją, wywołaną – być może – dramatem połogu, mógłbym panią ponownie ulokować w Wersalu, w podobnym charakterze jak poprzednio. 
Kiedy zniknęła pani z St. Cloud, wszyscy przypuszczali, że zaszła pani w ciążę i udała się na 
odludzie, by w tajemnicy urodzić dziecko i komuś je oddać. Minął rok, sprawa została 
załatwiona... Wszyscy wyczekują pani powrotu. 
– Myli się pan, monsieur. Sprawa wcale nie została załatwiona. Nie oddałam dziecka. 
– Adoptowała pani heretycką sierotę z Palatynatu – wyjaśnił cierpliwie nachmurzony 
d’Avaux. – I chce pani, by ktoś wychował chłopca w Prawdziwej Wierze. 
– Ktoś? Mam być tylko widzem? 
– Jako że nie jest pani jego matką, trudno wyobrazić sobie inną możliwość. Na świecie 
żyje mnóstwo sierot; Kościół w swoim miłosierdziu wybudował dla nich liczne sierocińce. 
Niektóre z nich znajdują się w odległych zakątkach Alp, inne zaś dzieli od Wersalu zaledwie 
kilka minut spaceru. 
W ten sposób d’Avaux przedstawił jej prawdziwą stawkę w tej grze: mogła skończyć w 
więzieniu i patroszyć ryby albo wrócić do Wersalu jako hrabina. A od synka mogło ją dzielić 
tysiąc mil – albo tysiąc metrów. 
Tak przynajmniej miała sobie pomyśleć. Ale Eliza, choć sama stroniła od hazardu, 
rozumiała jego zasady. Wiedziała, co to blef, i zdawała sobie sprawę, że czasem oznacza po 
prostu słabą kartę. 
* * * 
Jako człowiek światowy i oczytany Bonaventure Rossignol dobrze wiedział, że w 
niektórych obcych krajach – a także w jego własnym, w pewnych klasach społecznych i 
wspólnotach religijnych – mężczyzna nie musi cały czas obnosić się z długim, ostrym 
narzędziem do kłucia i cięcia, które przy pierwszej nadarzającej się okazji powinien 
wyszarpnąć z pochwy i zatopić w ciele innego mężczyzny. Wiedział o tym i teoretycznie to 
rozumiał, ale jednak nie do końca. No bo weźmy taką sytuację jak obecnie: dwóch obcych 
sobie mężczyzn znajdowało się w jednym domu z Elizą. Żaden z nich nie wiedział, gdzie 
dokładnie przebywa ten drugi ani jakie ma zamiary. Ktoś mógłby powiedzieć, że sytuacja ta – 
i tak już wielce niepewna – po dodaniu broni białej stanie się jeszcze bardziej wybuchowa, 
nie należy więc tej broni dodawać. Ale Rossignol uważał, że użycie oręża byłoby jak 
najbardziej pożądane i pozwoliło ujawnić konflikt, który w innych krajach lub kulturach tliłby 
się niezauważony. 
Przekradał się – trudno to inaczej nazwać – z pokoju do pokoju, starając się uniknąć 
wykrycia przez d’Avaux. Kręta, poplątana ścieżka zaprowadziła go do ponurego korytarza, 
najwyraźniej pominiętego przy odnawianiu rezydencji – niepomalowane drewno w niczym 
nie przypominało marmuru, a wszędzie było pełno portretów i rodzinnych pamiątek państwa 
d’Ozoir; niektóre wisiały na ścianach, inne zaś stały oparte o różne przedmioty zdolne utrzymać ich ciężar. Jeśli bowiem oznaką klasy i dobrego smaku było ozdabianie murów 
domostwa obrazami, to przecież nieskończenie większym wyrafinowaniem wykazywał się 
ten, kto sterty bezdomnych dzieł sztuki ustawiał pod ścianami i upychał za krzesłami! W tej 
właśnie galerii poczuł woń wody kolońskiej. Oparł lewą dłoń na pochwie rapiera (broni, która 
wyszła już z mody, ale jego ojciec, Antoine Rossignol, poprzedni kryptograf królewski, 
nauczył go władać tym właśnie konkretnym egzemplarzem, więc wyszedłby na durnia, 
próbując nauczyć się fechtunku jakąś małą szpadą) i wysunął go na cal czy dwa; chciał mieć 
pewność, że w chwili, gdy okaże się potrzebny, da się łatwo wyjąć. Przyspieszył też kroku, 
dając do zrozumienia, że czuje się pewnie i swobodnie. Ukradkowe przemykanie po 
korytarzach dowodziłoby bowiem złych intencji i mogło sprowokować atak wyprzedzający. 
Tupiąc więc donośnie, szedł przez galerię i błądził wzrokiem po krzesłach, popiersiach, 
stosach obrazów, zwojach dywanów i innych zawalidrogach, aby o nic się nie potknąć, gdyby 
przyszło mu wdać się w walkę. Z przodu, z lewej strony do galerii dochodził pod kątem 
prostym podobny korytarz; człowiek pachnący wodą kolońską w nim właśnie się znajdował. 
Rossignol zwolnił, skręcił w lewo i cal po calu, bokiem, zaczął się wysuwać zza zakrętu, 
wypatrując intruza. Poruszał się jak krab, wysuwając zza załomu najpierw prawy bark i prawą 
rękę, co miało tę zaletę, że mógł w każdej chwili dobyć rapiera i zaatakować, podczas gdy 
reszta jego ciała byłaby osłonięta przed ewentualnym praworęcznym kontratakiem. Niestety, 
jego potencjalny przeciwnik przewidział ten manewr – przeszedł na drugą stronę korytarza i 
stanął plecami do Rossignola, udając, że podziwia wiszący na ścianie landszaft. W ten sposób 
usunął się spod niewygodnego narożnika, jego prawa ręka znalazła się najbliżej Rossignola, a 
obróciwszy lekko głowę, mógł kątem oka śledzić jego ruchy. Skrzyżował ramiona na piersi i 
ujął prawy łokieć w lewą dłoń. Dzięki temu prawa ręka spoczęła albo na samej rękojeści 
wiszącego mu u pasa kordelasa, albo tuż obok niej. Poza, którą przyjął, była nienaturalna i 
wymuszona, ale starannie przemyślana, w ułamku sekundy mógł dobyć broni, odwrócić się i 
ciąć na odlew przez środek skrzyżowania korytarzy. Mieli więc impas. 
I to, trzeba przyznać, absurdalny. Rossignol od lat nikogo nie zabił. Jean Bart (bo to on 
musiał być intruzem) zabijał pewnie częściej, ale nie w domach bogatych ludzi. Gdyby miało 
dojść do pojedynku, obaj mieliby dość przyzwoitości, by stoczyć go na zewnątrz. Mimo że 
przecież się nie znali, ostrożność nie mogła nikomu zaszkodzić, zwłaszcza jeśli ograniczała 
się do przybrania takiej czy innej pozy i zachowania bezpiecznego dystansu. Nie wymagała 
nawet udziału świadomości – Rossignol myślami był przy tym, co wyczytał w listach 
d’Avaux, Bart zaś (jak domyślał się kryptograf) myślał o tym, że chętnie bzyknąłby Elizę. 
Planowanie i wykonywanie manewrów obronnych przychodziło im naturalnie i odruchowo. 
Bart był ubrany jak większość oficerów marynarki – czyli na dobrą sprawę tak samo jak 
większość cywilów: spodnie, kamizelka, perski płaszcz, peruka i trójgraniasty kapelusz. 
Odcień stroju (z wyraźną niebieską dominantą), ozdoby (obrębienia, lamówki, epolety, 
mankiety) i dobór piór eksplodujących z fałd kapelusza zdradzały szarżę porucznika. Nie był wysoki, a Rossignol poniewczasie zauważył, że nie jest również przesadnie szczupły (krój 
munduru, który trochę to maskował, w pierwszej chwili go zwiódł). Wedle standardów 
północnej Francji Bart miał śniadą skórę. Pochodził ponoć z nader pospolitego rodu – jego 
przodkowie mieli od niepamiętnych czasów łowić ryby i trudnić się piractwem w okolicach 
Dunkierki. Jeśli istotnie tak było, w żyłach Barta mogła płynąć potwornie skundlona krew. 
Ludzie niscy, krępi i wątpliwego pochodzenia często przywiązują nadmierną wagę do 
swojego wyglądu, i porucznik nie był wyjątkiem. Nosił wzorowaną na królewskiej 
grzywopodobną perukę (trochę już wyszła z mody, ale nie bardziej niż rapier Rossignola) i 
niedorzeczne małe wąsiki, niczym dwa przecinki przylepione do górnej wargi, które musiały 
mu zajmować dobrą godzinę podczas porannej toalety. Rossignola drażnił nadmiar koronek i 
żelastwa (sprzączek i guzików) w stroju porucznika, ale trzeba przyznać, że wedle 
standardów wersalskich nikt nie wziąłby go jeszcze za dandysa. Królewski kryptograf usilnie 
starał się zignorować ubiór i zapach intruza, próbując w zamian skupić się na fakcie, że 
stojący przed nim człowiek całkiem niedawno uciekł z angielskiego więzienia, ukradł małą 
łódź wiosłową i w pojedynkę przypłynął nią do Francji. 
Bart zakołysał się na palcach, zrobił pół obrotu i spojrzał Rossignolowi w oczy. Prawą 
rękę nadal trzymał w poprzek tułowia. Spojrzał na lewe biodro kryptografa, dostrzegł rapier i 
przeniósł wzrok na jego lewą dłoń, oczekując sztyletu lub zapowiedzi sięgnięcia po takowy. 
Gdyby Rossignol miał na sobie grand habit, spotkanie mogłoby potoczyć się inaczej, ale 
zdając sobie sprawę, że wygląda raczej jak pospolity rozbójnik, postanowił się odezwać. 
– Poruczniku... Proszę wybaczyć, że panu przeszkodziłem. 
Powodowany rozsądkiem zatrzymał się poza zasięgiem cięcia kordelasem, teraz zaś, 
jakby na potwierdzenie swoich pokojowych zamiarów, cofnął się jeszcze o krok, przez co 
Bart znalazł się poza zasięgiem rapiera, nawet gdyby Rossignol spróbował nagłego wypadu. 
Widząc to, porucznik odwrócił się do niego przodem, odsłonił prawą dłoń i uniósł ją lekko, 
krzyżując ręce na piersi. 
– Nie miałem jeszcze przyjemności poznać pana osobiście – ciągnął Rossignol. – 
Słusznie zastanawia się pan, kim jestem i co robię w tym domu. Nazywam się Bonaventure 
Rossignol. Przyjechałem tu z mojej rodowej rezydencji w Juvisy, by ofiarować swoje usługi 
hrabinie de la Zeur, ona zaś uczyniła mi honor, pozwalając przekroczyć próg swojego domu i 
spędzić w nim kilka godzin. Innymi słowy, spotkał mnie zaszczyt bycia gościem hrabiny, o 
czym z pewnością by pana poinformowała, gdyby tylko pan zapytał. Proszę jednak, żeby nie 
robił pan tego w obecności hrabiego d’Avaux, gdyż jest to kwestia... 
– Złożona – podpowiedział Jean Bart. – Złożona, delikatna i niebezpieczna. 
Gwałtownie rozłożył ręce; Rossignol aż podskoczył, ale dłonie porucznika podążały w 
jego kierunku, oddalając się od broni. Kryptograf również cofnął ręce znad rękojeści, głowic, 
jelców et caetera. Ba, nawet przelotnie odsłonił dłonie. 
– Porucznik Jean Bart – powiedział Bart. Zrobił krok w przód i wszedł w zasięg rapiera. W odpowiedzi na ten gest dobrej woli 
Rossignol wyciągnął ręce przed siebie, jeszcze bardziej odsłonił wnętrza dłoni i wśliznął się 
w zasięg kordelasa. Niczym dwaj ludzie błądzący po omacku w gęstych oparach dymu 
natrafili na siebie wyciągniętymi ramionami i uścisnęli sobie dłonie – oburącz, tak na wszelki 
wypadek. 
– Przyznam, że jestem rozczarowany, ale bynajmniej nie zaskoczony faktem, że 
szlachetny dżentelmen przygalopował z Paryża, aby oddać się w służbę tej damy. Prawdę 
powiedziawszy, zaczynałem się już zastanawiać, kiedy wreszcie pojawi się ktoś taki jak pan. 
Bart przypuścił szturm z trzech stron jednocześnie – przyznawał, że interesuje się Elizą, 
uznawał pierwszeństwo Rossignola w tej kwestii i delikatnie wsadzał mu szpilę, że tak długo 
trzeba było na niego czekać. Kryptograf usiłował pospiesznie rozbroić ten mały granat, 
dopóki bezpiecznie trzymali się za ręce. 
– Dama, o której mowa, wyraziła się w bardzo podobny sposób – odparł oschle. 
– Ha! Nie wątpię. 
– Dokładam wszelkich starań, aby zaspokoić jej oczekiwania. Kiedy jednak zawodzę, nie 
pozostaje mi nic innego, jak zdać się na jej miłosierdzie. 
– Cieszę się, że pana spotkałem! – wykrzyknął Bart, najwyraźniej szczerze, i puścił dłonie 
Rossignola. Odskoczyli od siebie, ale przynajmniej przestali nerwowo zerkać sobie nawzajem 
na ręce. – To co, musimy poczekać, prawda? Pan na nią, ja na d’Avaux. Ma pan nade mną 
przewagę. 
– Nie wiem, czy to pana pocieszy, ale jestem przekonany, że hrabia nie zabawi w 
Dunkierce dłużej niż to konieczne. 
– To musi być wspaniałe uczucie, posiadać tak rozległą wiedzę – powiedział Bart, dając 
do zrozumienia, że wie, w jaki sposób Bonaventure Rossignol zarabia na życie. 
– Przykro mi to mówić, ale większość znanych mi faktów jest zgoła nieciekawa. 
– Zgoda, ale ich znajomość pozwala panu lepiej rozumieć świat i daje wielką władzę. 
Spójrzmy na przykład na ten obraz. – Stwardniałą od odcisków dłonią Bart wskazał landszaft, 
który studiował przed chwilą z udawanym zainteresowaniem. Przedstawiał łagodnie 
pofalowaną okolicę, wioskę i kościół, widziane z dworskiego ogrodu. Na pierwszym planie 
dzieci bawiły się z pieskiem. – Co oznacza? Kim są ci ludzie? Skąd się tam wzięli? – Pokazał 
inny obraz, przedstawiający mroczną, górzystą krainę. – Jakie znaczenie mają te wszystkie 
wojny i oblężenia dla państwa d’Ozoir? 
Uwaga była o tyle słuszna, że sielankowe krajobrazy należały do rzadkości. W galerii 
dominowały masakry, męczeńskie zgony osób świeckich i duchownych oraz schematycznie 
przedstawiane bitwy. 
– Wybaczy pan, poruczniku, ale biorąc pod uwagę pozycję markiza d’Ozoir w marynarce 
wojennej, dziwię się, że tak mało wie pan o jego rodzinie. 
– Ach, monsieur... Pan jest dworskim dżentelmenem, ja zaś zwykłym wilkiem morskim. Jednakże hrabina de la Zeur uświadomiła mi, że jeżeli mam kiedyś awansować powyżej 
stopnia porucznika, muszę być bardziej wyczulony na tego rodzaju zagadnienia. 
– Wobec tego, skoro i tak jesteśmy skazani na czekanie na lepszych od nas, pozwoli pan, 
że zrobię coś, co z pewnością ucieszyłoby hrabinę. Opowiem panu historyjkę, która połączy 
w całość wszystkie te obrazy, pamiątkowe tablice i popiersia. 
– Byłbym panu wielce zobowiązany, monsieur. 
– Doprawdy, nie ma za co. Ale po kolei. Nawet jeśli jest pan głuchy jak pień na kwestie 
polityczne, musi pan chyba wiedzieć, że markiz d’Ozoir jest nieślubnym synem diuka 
d’Arcachon. 
– To żadna tajemnica – zgodził się Bart. 
– Ponieważ nie może dziedziczyć nazwiska ani majątku ojca, w drodze eliminacji 
dochodzimy do wniosku, że wszystkie te obrazy i inne cuda są własnością rodziny... 
– Pani markizy d’Ozoir. I tu właśnie potrzebuję oświecenia, gdyż o jej rodzie nic mi nie 
wiadomo. 
– Połączyły się w nim dwie bardzo różne rodziny. 
– Ach tak... Jedna z nich mieszka na wsi, gdzieś na północy – domyślił się Bart, ruchem 
głowy wskazując pierwszy landszaft. 
– De Crépy. Drobna szlachta. Niezbyt wpływowi, średnio zamożni, bardzo płodni. 
– Druga rodzina musi w takim razie pochodzić z Alp. – Porucznik przeniósł wzrok na 
mroczniejszy i bardziej dramatyczny krajobraz. 
– De Gex. Ród ubogi i coraz słabszy. Zatwardziali katolicy, zamieszkali nieopodal 
Genewy, w okolicy zdominowanej przez hugenotów. 
– Rzeczywiście, dwa bardzo odmienne rody. Jak doszło do ich połączenia? 
– De Crépy związali się – najpierw bliskością zamieszkania, potem hołdem lennym, a na 
koniec także małżeństwem – z rodem de Guise. Gwizjuszów. 
– Mhm... Obiło mi się o uszy, że Gwizjusze to ważny ród, jakoś tam skłócony z 
Burbonami, ale gdyby był pan łaskaw odświeżyć moją pamięć... 
– Z przyjemnością, poruczniku. Półtora wieku temu pewien hrabia de Guise tak bardzo 
zasłużył się w którejś bitwie, że król nadał mu tytuł diuka. Wielu jego adiutantów, giermków, 
służących, kochanek, kapitanów i lokajów wywodziło się z linii de Crépy. Niektórzy z nich 
zasmakowali w przygodach i zaczęli snuć coraz ambitniejsze plany. Można by powiedzieć, że 
przywiązali się do masztu domu Gwizjuszów, co okazało się niegłupim pomysłem. Dobrze na 
tym wychodzili, przynajmniej do chwili, gdy sto jeden lat temu dwaj najwyżsi rangą 
członkowie rodu – diuk Henryk Gwizjusz i kardynał Ludwik Gwizjusz – zostali zamordowani 
przez króla lub jego popleczników. Musieli zginąć, gdyż stali się bardziej wpływowi niż sam 
monarcha. 
Rossignol zawiesił głos i obaj spojrzeli na kolejny, dość krwawy obraz. 
– Jak mogło do tego dojść? Jakim cudem jeden ród zyskał taką władzę? – W dzisiejszych czasach, kiedy le Roi ma tak silną pozycję, trudno to sobie wyobrazić, 
nieprawdaż? Trzeba zatem panu wiedzieć, że władza, która tak bardzo była nie w smak 
królowi, opierała się w znacznej mierze na wpływach Ligi Świętej, zwanej też Ligą 
Katolicką. Liga narodziła się po reformacji, gdy księża i szlachta z miast i miasteczek 
rozrzuconych po całej Francji stwierdzili, że zewsząd otaczają ich hugenoci. Postanowili więc 
sprzymierzyć się, bronić swojej wiary przed heretykami i ograniczyć rozprzestrzenianie się 
bluźnierstwa. 
– I w tym momencie na scenie pojawia się rodzina de Gex. Mam rację? 
– Właśnie miałem o nich mówić. Słusznie przypuszcza pan, że de Gexowie to dokładnie 
tacy ludzie, jacy zakładali wtedy lokalne kapituły Ligi. Gwizjusze połączyli te rozproszone 
grupki w całość, tworząc z nich spójny, ogólnonarodowy ruch. Po zabójstwie Henryka i 
Ludwika pozbawiona przywództwa Liga zbuntowała się przeciwko królowi, który wkrótce 
też zginął z ręki mordercy. Na wiele lat w kraju zapanował chaos. Nowy król, hugenot 
Henryk IV, nawrócił się na katolicyzm i zaprowadził ład, ale uczynił to głównie kosztem 
ultrakatolików i z korzyścią dla hugenotów – tak przynajmniej uważali katoliccy ortodoksi, 
włącznie z tym, który w roku tysiąc sześćset dziesiątym zabił Henryka. Chwała rodu de Crépy 
w tym okresie przygasła, niektórzy jego członkowie zginęli, inni wrócili na ziemie przodków 
na północy kraju i przepadli w burżuazyjnej niepamięci, jeszcze inni rozjechali się po 
zagranicy. Grupka de Crépych wylądowała dość daleko od domu, w części Francji 
przylegającej do Jeziora Genewskiego. Dla katolickich wojowników było to w owych czasach 
miejsce najgorsze z możliwych. Albo najlepsze, to zależy. Naprzeciwko, po drugiej stronie 
jeziora, mieli Genewę, czyli prawdziwe gniazdo hugenockich os, rojących się nieustannie i 
właśnie stamtąd wyruszających nawracać katolików w całej Francji. Nic więc dziwnego, że 
katolicy w tym rejonie pałali wiarą żarliwszą niż gdzie indziej – pierwsi tworzyli oddziały 
Ligi Świętej i pierwsi ślubowali wierność Gwizjuszom, a po śmierci Henryka i Ludwika byli 
najbardziej wojowniczy. Nie zgładzili Henryka IV tylko dlatego, że nie udało im się go 
znaleźć. Najbardziej wpływowy arystokrata w tym rejonie, Louis de Gex, zgromadził wokół 
siebie małą, obszarpaną, ale zajadłą koterię podobnie myślących ludzi, którzy po wygnaniu z 
innych pays ściągali do niego z całej Francji. 
– Wśród nich nie zabrakło zapewne de Crépych. 
– Istotnie. I to jest odpowiedź na pytanie, dlaczego przenieśli się stąd... tutaj. – Rossignol 
wskazał obrazy, które przed chwilą oglądali. – Przybysze byli płodni i majętni, de Gexowie 
zaś nieliczni i ubodzy. 
– Przypuszczam, że większość okolicznych mieszkańców z głową do interesów przeszła 
na kalwinizm... – Bart zadumał się. 
Rossignol odpowiedział karcącym spojrzeniem i reprymendą: 
– Ależ, poruczniku! Zaczynam rozumieć, dlaczego hrabina de la Zeur uznała za wskazane 
nauczyć pana podstaw dyplomacji! Porucznik wzruszył ramionami. 
– Ale taka jest prawda, monsieur. Wszyscy najlepsi kupcy w Dunkierce byli hugenotami, 
a po osiemdziesiątym piątym... 
– Właśnie dlatego, że to prawda, nie należy jej wygłaszać bez ogródek. 
– Dobrze, monsieur. Ślubuję nie powiedzieć już ani słowa prawdy do końca naszej 
rozmowy. Proszę kontynuować, z łaski swojej. 
Chwilę trwało, zanim Rossignol opanował nerwy i zebrał myśli. Podszedł do opartego o 
ścianę pliku portretów i zaczął je przeglądać. Przedstawiały mężczyzn, kobiety, dzieci i całe 
rodziny w strojach sprzed trzech pokoleń. 
– Kiedy wojny religijne wreszcie się skończyły, oba rody, z braku lepszego zajęcia, 
wzięły się za płodzenie dzieci. Pokolenie później te dzieci zaczęły się między sobą żenić i 
wychodzić za mąż. Mogę pomylić jakieś szczegóły, ale jeśli pamięć mnie nie myli, szło to 
tak: Francis, potomek rodu de Gex, około roku tysiąc sześćset czterdziestego ożenił się z 
niejaką Marguerite Diane de Crépy. Przez jakiś czas rodziła mu jedno dziecko po drugim, 
potem nastało dwanaście lat przerwy, po czym nieoczekiwanie znów zaszła w ciążę. Wydała 
na świat syna, Édouarda, lecz kilka godzin później zmarła. Ojciec przyjął syna jako dar od 
Wszechmogącego, a śmierć żony potraktował jako złożoną Mu ofiarę. Doszedł do wniosku, 
że w tym wieku nie nadaje się do wychowywania dzieci, i oddał syna do jezuickiej szkoły w 
Lyonie. Édouard okazał się małym geniuszem i w niezwykle młodym wieku wstąpił do 
Towarzystwa Jezusowego. Obecnie jest spowiednikiem samej madame de Maintenon. 
Rossignol znalazł portret młodego, szczupłego mężczyzny w jezuickiej sutannie, który 
zerkał z płótna wilkiem w taki sposób, jakby widział Rossignola i Barta w ciemnym korytarzu 
i wcale nie był zadowolony z tego widoku. 
– Słyszałem o nim – przyznał Bart i małymi kroczkami odsunął się z pola widzenia 
jezuity. 
Rossignol wygrzebał tymczasem inny, starszy portret, przedstawiający pulchną kobietę w 
niebieskiej sukni. 
– Siostra Francisa de Gex, Louise Anne, wyszła za mąż za Alexandre’a Louisa de Crépy. 
Mieli dwóch synów, którzy umarli na ospę, i dwie córki, które przeżyły epidemię. – Znalazł w 
stosie obrazów gwasz przedstawiający dwie dziewczyny niedawno wyrosłe z wieku 
dojrzewania. Starsza była ładniejsza od siostry, która zerkała ponad jej ramieniem, jakby 
próbowała się za nią schować. – Starsza, Anne-Marie, przeżyła ospę bez skazy i wyszła za 
znacznie starszego od niej hrabiego d’Oyonnax; była jego drugą lub trzecią żoną. Oyonnax 
był arystokratą średniej rangi, ale nawet tak niewybitna pozycja społeczna poważnie 
nadwyrężyła jego umysł i fundusze. Jego ziemie rodowe ciągnęły się wzdłuż skraju Franche- 
Comté. 
– Nawet ja o tym słyszałem. 
– Naprawdę? Zdumiewa mnie pan, poruczniku, bo to przecież posiadłość kompletnie odcięta od morza. 
Niewiele brakowało, a żart Rossignola uszedłby uwagi Barta, tym bardziej że królewski 
kryptograf nie był krynicą dowcipnych bon motów. Niezręczne milczenie trwało kilka 
sekund, ale w końcu porucznik zorientował się w sytuacji, uśmiechnął i skinął głową. 
– O ten skrawek lądu francuscy królowie od wieków wojują z Habsburgami, nieprawdaż? 
Jak dwaj śmiertelni wrogowie uwięzieni w jednej szalupie i walczący o jedyny na pokładzie 
sztylet. 
– Analogia, choć marynistycznej natury, całkiem trafna – przyznał Rossignol. – Za 
panowania Ludwika XIII, któremu mój ojciec miał zaszczyt służyć jako kryptograf, Oyonnax 
pozwolił królewskim wojskom używać swoich ziem jako bazy do wypadów na Franche- 
Comté, których król dokonywał regularnie. W zamian za tę przysługę otrzymał tytuł 
hrabiowski i już jako hrabia poślubił młodziutką Anne-Marie de Crépy. Nieco później 
podobną uprzejmość wyświadczył Ludwikowi XIV. Król przyłączył całe Franche-Comté do 
Francji, a Oyonnaxa z wdzięczności mianował diukiem. Diuk d’Oyonnax z żoną 
przeprowadzili się do Wersalu, tam jednak cieszył się swoją nową rolą bardzo krótko – po 
kilku miesiącach małżonka go otruła. 
– Ależ, monsieur! I pan mówi, że to ja zachowuję się niedyplomatycznie? 
Rossignol wzruszył ramionami. 
– Wiem, że to okrutne słowa, ale taka jest prawda. Wszyscy wtedy używali trucizny. W 
każdym razie wszyscy czciciele szatana. 
– Teraz znów mam wrażenie, że mnie pan nabiera. 
– Nie musi mi pan wierzyć, czasem sam sobie nie wierzę. De Maintenon skutecznie 
położyła kres takim praktykom. Pomagał jej w tym ojciec Édouard de Gex, raczej nie wiedząc 
o tym, że jego cousine była jedną z przywódczyń heretyków. 
– Dość! Nie chcę o niej więcej słyszeć! Co się stało z młodszą siostrą? 
– Charlotte Adelaide de Crépy wyszła z ospy oszpecona bliznami, które bardzo się stara 
zamaskować perukami, makijażem i tak dalej. Wydanie jej za mąż było o wiele trudniejsze, 
ale też jej historia jest przez to bardziej interesująca. 
– Świetnie! Chętnie posłucham, tym bardziej że hrabia i hrabina najwyraźniej nie 
zamierzają kończyć spotkania. 
– Z pewnością słyszał pan o rodzie de Lavardac. Można by powiedzieć, że to taka 
młodsza gałąź Burbonów. Nie wiem, czy miał pan nieszczęście widzieć ich portrety, ale 
gdyby tak było, zorientowałby się pan, że na przestrzeni wieków ich krew została mocno 
rozwodniona krwią Habsburgów. Większość ich ziem rodowych leży na południu, często 
zawierali więc taktyczne małżeństwa z właścicielami terenów z drugiej strony Pirenejów. 
Przez cały okres kłopotów z Gwizjuszami pozostali absolutnie lojalni wobec Burbonów. 
– Czyli zmieniali wyznanie razem z królem! – wykrzyknął porucznik Bart, siląc się na 
dowcip. Rossignol tylko spojrzał na niego spode łba. 
– Dla de Lavardaców to nie jest temat do żartów. Padali z tego powodu ofiarami 
zamachów i innych szykan. Wie pan zapewne lepiej ode mnie, że połączył ich trwały, 
rodzinny związek z francuską marynarką wojenną, przechodzący w rodzie z ojca na syna. 
Obecny książę, Louis-François de Lavardac, diuk d’Arcachon, jest – podobnie jak wcześniej 
jego ojciec – admirałem francuskiej floty. Zajmował to stanowisko już wtedy, gdy Colbert 
przekształcał maleńką flotyllę przeżartych przez robactwo łupinek w potężną dziś marynarkę 
Francji. 
– Sto czterdzieści okrętów liniowych – wyrecytował z dumą Bart. – Plus ogromna liczba 
fregat i galer. 
– Diuk też dobrze na tym wyszedł, powiększając zarówno swój majątek, jak i zakres 
wpływów. Jego synem i dziedzicem jest, naturalnie, Étienne de Lavardac d’Arcachon. 
Rossignol nie musiał dodawać tego, w co wszyscy – Włącznie z porucznikiem – wierzyli: 
że to właśnie Étienne jest ojcem dziecka Elizy. 
– Widziałem go tylko raz, z daleka – przyznał Bart. – Wygląda na znacznie młodszego 
niż jego przyrodni brat. 
Wskazał nowy obraz, przedstawiający właścicieli domu, w którym się znajdowali – 
markiza i markizę d’Ozoir. 
– Diuk był gołowąsem, kiedy spłodził tego oto pana z jedną z dam do towarzystwa. 
Nazywała się Eauze, więc bękarta wychowano jako Claude’a Eauze. Przez pewien czas 
szukał szczęścia w Indiach, później zaś dorobił się na handlu niewolnikami takiej fortuny, że 
– zapożyczywszy się dodatkowo u ojca – w siedemdziesiątym czwartym kupił sobie tytuł 
szlachecki; sprzedawano je wtedy za bezcen, bo król potrzebował pieniędzy na wojnę z 
Holendrami. W ten sposób Claude stał się markizem d’Ozoir, co chyba miało być grą słów, 
biorąc pod uwagę, że do tej pory nazywał się Eauze. Zaledwie rok przed nabyciem 
szlachectwa pojął za żonę właśnie Charlotte Adelaide de Crépy, młodszą siostrę księżnej 
d’Oyonnax. 
– Nie mógł sobie znaleźć kogoś o wyższym statusie? 
– Ależ mógł, mógł, naturalnie! Tyle że pewną rolę odegrał w całej sprawie dodatkowy 
czynnik, który pan przeoczył. 
– Mianowicie? 
– On ją naprawdę kocha. 
– Mon Dieu! Nie wiedziałem! 
– A jeśli nie kocha, to z pewnością zdaje sobie sprawę, że tworzą skuteczny i stabilny 
związek, a jest zbyt przebiegły na to, żeby coś w nim zepsuć. Mają córkę. W zeszłym roku 
nasza przyjaciółka była przez pewien czas jej guwernantką. 
– Dopóki król pewnego dnia nie obudził się i nie przypomniał sobie, że jest hrabiną. 
– Miejmy nadzieję, że nadal nią będzie, kiedy d’Avaux z nią skończy. * * * 
– Przykro mi, że Irlandczycy włamali się do pańskiego domu, wykradli dokumenty i 
sprzedali je na wolnym rynku – zaczęła Eliza. – Musi się pan czuć nader niezręcznie, kiedy 
wszyscy wiedzą, że pańska prywatna korespondencja i spisane pańską ręką brudnopisy 
przyszłych traktatów można kupić za drinka od kuchennej dziewki w dunkierskiej piwiarni. 
– Słucham?! Nic mi o tym nie wiadomo! 
D’Avaux poczerwieniał tak błyskawicznie, jakby ktoś chlusnął mu w twarz kuflem krwi. 
– Dwa tygodnie spędził pan na morzu. Nie mógł pan o tym wiedzieć. Dlatego teraz panu 
mówię, monsieur. 
– Słyszałem tylko, że te dokumenty trafiły w pani ręce, mademoiselle, i że to pani jest za 
wszystko odpowiedzialna! 
– Nie ma znaczenia, co pan słyszał. Liczą się fakty. Pozwoli więc pan, monsieur, że go z 
nimi zapoznam. Złodzieje przysłali dokumenty do Dunkierki, to prawda. Może nawet 
marzyło im się, że to ja je od nich odkupię, ja jednak wolałam nie zniżać się do tak haniebnej 
transakcji. – Czy w takim razie zechcesz mi, pani, wyjaśnić, jak to się stało, że część tychże 
dokumentów trzymasz w tej chwili na kolanach?! 
– Jest takie powiedzenie: złodzieje nie znają honoru. Kiedy niegodziwcy przekonali się, 
że jestem nieugięta w mojej odmowie, zaczęli szukać innych kupców. Podzielili paczkę na 
mniejsze pakiety i różnymi kanałami wystawili je na sprzedaż. Sprawę dodatkowo 
komplikował fakt, ie chyba pokłócili się między sobą... Prawdę mówiąc, nie znam 
szczegółów. Kiedy stało się oczywiste, że dokumenty rozpraszają się z wolna po okolicy, 
zaczęłam w miarę możliwości je skupować. Te, które tu widzisz, panie, to wszystko, co na 
razie udało mi się zdobyć. 
D’Avaux zaniemówił. Nie mogąc znaleźć żadnych uprzejmych słów, mamrotał tylko pod 
nosem i kręcił głową. 
– Z pewnością jest pan zafrasowany i rozgoryczony, ale ja cieszę się, ie mogłam choć w 
części spłacić zaciągnięty u pana dług wdzięczności, odzyskując niektóre z pańskich listów... 
– Chce mi je pani oddać? 
– W miarę możliwości... – Eliza wzruszyła ramionami. – Odzyskanie reszty zajmie wiele 
tygodni, jeśli nie miesięcy. 
D’Avaux milczał. 
– Wróćmy jeszcze do pańskich niedawnych spekulacji na temat mojej przyszłości – 
ciągnęła Eliza. – Muszę przyznać, że pańskie pomysły w tej kwestii są bardzo wyszukane, 
powiedziałabym: wręcz barokowe. Niektóre brzmiałyby niesmacznie w uszach każdej 
przyzwoitej osoby, udam więc, że ich nie słyszałam. Widzę doskonale, że stracił pan 
pokładane we mnie zaufanie, monsieur. Wiem również, że musi się pan kierować honorem. Proszę jechać do Wersalu; nie będę mogła dotrzymać panu kroku, mam dziecko, dom pod 
opieką, a w dodatku jestem zajęta skupowaniem pańskich dokumentów. Proszę przedstawić 
całą sprawę królowi, poinformować go, że nie jestem żadną arystokratką, lecz prostaczką, 
która nie zasługuje na godne traktowanie. Zdziwi się, słysząc takie słowa, ponieważ uważa 
mnie za hrabinę z dziedzicznym tytułem. Przyjaźnię się z jego Watową, a niedawno 
pożyczyłam mu z własnych pieniędzy ponad milion livres tournoises. Pan jednak słynie z 
daru przekonywania, co udowodnił na placówce w Hadze, gdzie tak skutecznie ukrócił 
ambicje tego pozera, Wilhelma Orańskiego. 
To był prawdziwy cios poniżej pasa. D’Avaux na dobre zaniemówił – nie tyle nawet z 
bólu, co z dziwnej mieszaniny zdumienia i podziwu. 
– Może pan przekonać króla do wszystkiego, monsieur – ciągnęła tymczasem Eliza. – 
Zwłaszcza że ma pan w ręku mocne dowody, czyli... Co to było? Jakiś dziennik? 
– Tak, mademoiselle. Pani dziennik. 
– Kto jest w posiadaniu tej książki? 
– To nie książka, jak pani doskonale wie, lecz haftowana powłoczka. – D’Avaux znów 
zaczął się rumienić. 
– Słucham? Powłoczka? 
– Tak. 
– Nawiasem mówiąc, po angielsku nazywa się ją poszewką. Ale proszę mi powiedzieć, 
czy w ten skandal są zamieszane jeszcze inne elementy bielizny pościelowej? 
– Nic mi o tym nie wiadomo. 
– Może firanki? Chodniki? Ręczniki? 
– Nie, mademoiselle. 
– Kto zatem ma teraz tę... powłoczkę? 
– Pani, mademoiselle. 
– Takie rzeczy są nieporęczne i szybko wychodzą z mody. Przed wyjazdem z Hagi 
większość wyposażenia domu sprzedałam, a resztę, w tym także powłoczki, spaliłam. 
– Urzędnik z ambasady francuskiej w Hadze sporządził jej kopię, mademoiselle, i 
przekazał ją monsieur Rossignolowi. 
– Po czym zmarł na ospę – dodała Eliza. Wymyśliła kłamstewko na poczekaniu, wiedząc, 
że d’Avaux straci co najmniej miesiąc, by je sprawdzić. 
– Za to monsieur Rossignol ma się dobrze i cieszy się bezgranicznym zaufaniem króla. 
– A pan, monsieur? Czy panu także król ufa? 
– Słucham? 
– Monsieur Rossignol przekazał swój raport królowi, ale nie wysłał panu kopii. To 
ciekawe. A mnich? Co z mnichem? 
– Jakim mnichem? 
– Qwghlmianinem z Dublina, któremu monsieur Rossignol przesłał odszyfrowany tekst do przetłumaczenia. 
– Jest pani świetnie poinformowana, mademoiselle. 
– Nie wiem, czy jestem poinformowana świetnie, czy kiepsko. Po prostu staram się panu 
pomóc. 
– W jaki sposób? 
– W Wersalu czeka pana trudna rozmowa, sam na sam z królem. W skarbcu, strzeżonym 
jak oko w głowie, ma w tej chwili fortunę w twardej walucie, którą całkiem niedawno tam 
złożyłam. A pan, monsieur, będzie chciał mu wmówić, że jestem plebejuszką i zdrajczynią, 
opisując raport, którego nie widział pan na oczy, dotyczący nieistniejącej już powłoczki i 
zawierający ponoć zaszyfrowaną wiadomość po qwghlmiańsku, którą odczytać potrafi tylko 
trójpalcy mnich z Irlandii. 
– To się okaże. Za to rozmowa z ojcem Édouardem de Gex powinna być prosta, łatwa i 
przyjemna. 
– A skąd wziął się w tym wszystkim Édouard de Gex? 
– Jako spowiednik pani de Maintenon jest najbardziej wpływowym z wersalskich 
jezuitów. Kiedy w Wersalu ktoś... – d’Avaux uniósł znacząco brew – ...zachowuje się 
nieodpowiednio, madame de Maintenon skarży się na niego ojcu de Gex, który donosi o 
wszystkim spowiednikowi oskarżonego. Dzięki temu przy najbliższej spowiedzi winowajca 
dowiaduje się o niezadowoleniu królowej. Tak, mademoiselle, może się pani śmiać – nie pani 
jedna zresztą – ale to daje ojcu de Gex wielką władzę. Problem bowiem polega na tym, że 
kiedy dworzanin klęka w konfesjonale i wysłuchuje połajanki z ust księdza, nie ma pojęcia, 
czy jego prawdziwym krytykiem jest w tej sytuacji królowa, król, czy de Gex. 
– Co zatem wyzna pan de Gexowi na spowiedzi? Że miał pan nieczyste myśli, patrząc na 
hrabinę de la Zeur? 
– Nie spotkamy się w konfesjonale, lecz w jakimś salon. Temat rozmowy będzie zaś 
następujący: gdzie się ma chować ta mała sierotka? A właśnie... Jak ma na imię? 
– Mówię na niego Jean. 
– Ale jakie imię dostał na chrzcie? Bo przecież został ochrzczony, prawda? 
– Byłam bardzo zajęta. Zostanie ochrzczony tu, w Dunkierce, w kościele Świętego 
Eligiusza. Niedługo. 
– Kiedy dokładnie? Ktoś z pani talentem do rachunków nie powinien chyba mieć kłopotu 
z tak prostym wyliczeniem... 
– Za trzy dni. 
– Ojciec de Gex z pewnością będzie pod wrażeniem tej demonstracji pobożności. 
Rozumiem, że chłopca ochrzci jezuita? 
– Ależ, monsieur, do głowy by mi nie przyszło, żeby zdać się w tej kwestii na jansenistę! 
– Świetnie. Z niecierpliwością będę wyczekiwał chwili, gdy przywiezie pani małego 
chrześcijanina do Wersalu. – Jest pan pewien, że będę tam mile widziana, monsieur? 
– Pourquoi non? Modlę się tylko, żeby i mnie czekało tam przyjazne powitanie. 
– Pourquoi non, monsieur? 
– Z mojego domu w Dublinie zginęły pewne ważne dokumenty. 
– Są panu pilnie potrzebne? 
– Nie, ale prędzej czy później... 
– Z całą pewnością później. Dublin jest daleko stąd. Śledztwo się ślimaczy. 
W ten sposób Eliza dała d’Avaux do zrozumienia, że nie zobaczy swoich bezcennych 
papierów, jeśli nie wystawi jej w Wersalu korzystnego świadectwa. 
– Przykro mi, że zadręczam panią tak banalnymi sprawami. Mogłoby się nimi turbować 
pospólstwo, lecz dla nas są one bez znaczenia. 
– Nie dajmy się zatem skłócić. 
* * * 
Zgodnie z przewidywaniami Bonaventure Rossignola d’Avaux nie zabawił długo nad 
morzem – zanim następnego ranka zapiał kur, był już w drodze do Paryża. 
Królewski kryptograf został w Dunkierce jeszcze dwa dni, a trzeciego wstał z łóżka i 
wyjechał z miasta równie dyskretnie, jak wcześniej się w nim pojawił. Jeszcze przed 
południem musiał napotkać na trakcie karetę markiza d’Ozoir, ponieważ tuż przed tym, jak 
zegary wybiły południe, Eliza – ubierając się do kościoła – usłyszała szczęk otwieranych wrót 
od strony stajni. Podeszła do okna. Zaprzężony w cztery konie powóz wtoczył się właśnie na 
dziedziniec. 
Herb na drzwiach pojazdu był taki sam jak na bramie posiadłości – tak w każdym razie 
przypuszczała, bo do weryfikacji tej tezy potrzebowałaby lupy, herolda, masy czasu i 
cierpliwości, których w tej chwili nie miała. W herbie Charlotte Adelaide połączono barwy 
rodów de Gex i de Crépy. Kiedy następnie tworzono zeń godło d’Ozoir, na podzielonej tarczy 
przybyły nowe pola z barwami domu de Lavardac d’Arcachon, usiane liliami i czarnymi 
głowami w żelaznych obrożach i przecięte na skos bastardzim znakiem. 
Najważniejszy w tym wszystkim był fakt, że wrócił właściciel rezydencji. Kiedy wysiadał 
z powozu, dzwony w starej, samotnej wieży w głębi ulicy wybiły południe. Eliza spóźniła się 
do kościoła, co było fatalne, gdyż w tym szczególnym dniu msza nie mogła rozpocząć się bez 
niej i jej dziecka. Posłała na dół służącą, by ta wyjaśniła sytuację i złożyła przeprosiny 
markizowi, po czym wraz z synkiem i resztą służby wymknęła się jednymi drzwiami w tej 
samej chwili, gdy Claude Eauze drugimi wszedł do domu. Markiz zachował się prawdziwie 
po rycersku – bezzwłocznie kazał zawrócić powóz i posłał go w ślad za nią. Dunkierka była 
jednak małym miastem i zanim turkoczący pojazd dogonił Elizę, ta stanęła już w bramie 
kościoła. Ba, gdyby nie fakt, że zatrzymała się, by obejrzeć z daleka kościół Świętego Eligiusza i chwilę pomyśleć, spokojnie uciekłaby karecie. 
Lubiła ten kościół – z wyglądu późnogotycki i stary, w rzeczywistości zbudowany 
całkiem niedawno. Kilkadziesiąt lat wcześniej Hiszpanie, spierający się z Francją o 
zwierzchnictwo nad Flandrią, zrównali starą świątynię z ziemią. Została po niej tylko 
dzwonnica i jeśli można było wnioskować cokolwiek z jej wyglądu, Hiszpanie bardzo się 
Dunkierce przysłużyli. Nowy kościół miał nad wejściem olbrzymią rozetę, wypełnioną 
delikatnym kamiennym wzorem i przywodzącą na myśl ozdobę na pudle lutni. Eliza zawsze 
chętnie przystawała, żeby z podziwem się jej przyjrzeć – i teraz też, przycisnąwszy dziecko 
do piersi, stanęła i zachwyciła się kamiennym ornamentem. Oczami wyobraźni ujrzała 
nierealną zgoła scenę, w której Rossignol stał obok niej, razem wchodzili do kościoła, aby 
wziąć w nim ślub, a następnie szli do portu, wsiadali na statek i płynęli do Londynu albo 
Amsterdamu, by na wygnaniu wychowywać dziecko. 
Z rozmarzenia wytrąciło ją pospieszne przybycie hałaśliwej karety markiza d’Ozoir, która 
pasowała do tej wyimaginowanej sielanki jak muszkiet do sceny miłosnej. Chcąc uniknąć 
dalszej straty czasu, spowodowanej wymianą uprzejmości z markizem na schodach, Eliza 
pospiesznie wbiegła do kościoła. 
Sklepienie nawy wspierało się na kolumnach, tworzących wokół ołtarza półkole, co 
upodabniało (w oczach Elizy) prezbiterium do gigantycznej ptasiej klatki – klatki, do której 
została zagnana nie tylko przez przybycie klekoczącego i turkoczącego powozu, lecz także 
przez inne niespodziewane a przerażające wydarzenia. Nie miała dokąd uciec. Była w 
potrzasku. Najlepiej zrobi, jeśli wskoczy na drążek, przygładzi piórka i trochę się rozejrzy. 
Markiz wśliznął się do środka, sam, i zajął miejsce w swojej rodzinnej ławce. Zerknęła na 
niego, on – dyskretnie – zerknął na nią. Jean Bart śledził wzrokiem, jak na siebie patrzą. Wraz 
z garstką służących i znajomych przybyłych na chrzest uczestniczyli w siadaniu, wstawaniu, 
klękaniu, mamrotaniu i gestykulacji składających się na mszę. Jean-Jacques okazał się 
jednym z tych dzieci, u których zamoczenie w wodzie nie wywołuje histerycznych protestów, 
lecz zadziwienie i ciekawość. Ojciec chrzestny był z niego ogromnie dumny, natomiast Eliza 
wyczytała z tej reakcji zapowiedź wielu długich, niesfornych lat. Jezuita nakreślił mu oliwą 
krzyż na czole, nazwał go kapłanem i prorokiem, i powiedział, że będzie nosił imiona Jean- 
Jacques: Jean po Jeanie Barcie, ojcu chrzestnym, Jacques po innym znajomym Elizy, który 
nie mógł uczestniczyć w ceremonii, ponieważ albo już nie żył, albo postradał rozum i siedział 
na galerniczej ławce, przykuty do wiosła. Ani słowem nie wspomniano o prawdziwym ojcu 
dziecka. Prawdę powiedziawszy, niewiele też mówiło się o matce, ponieważ wedle oficjalnej 
wersji Jean-Jacques był sierotą, którą Eliza ocaliła z jakiejś rzezi w Palatynacie i wzięła pod 
opiekę. 
Markiz – który, jak nagle sobie uświadomiła Eliza, był człowiekiem o imponującej 
posturze, wysokim i przystojnym w nieco nieprzyzwoity sposób – przekrzykując dobiegający 
z dzwonnicy radosny łoskot, uparł się, żeby w jego rezydencji zorganizować małą uroczystość. Nielicznym, starannie dobranym gościom podano produkty miejscowych 
winiarni, sadów i gorzelni. Kiedy kilka godzin później Jean Bart wracał do siebie, halsował 
po ulicy jak zmagający się z przeciwnym wiatrem okręt. 
Hrabina de la Zeur i markiz d’Ozoir obserwowali go z okna tego samego pokoju, w 
którym przed trzema dniami Eliza przyjęła pana d’Avaux. Łączyła ich nić porozumienia, co 
przyprawiało Elizę o gęsią skórkę, ilekroć uświadamiała sobie dawne zaangażowanie markiza 
w handel niewolnikami. Jean-Jacquesa markiz traktował z wujowską pobłażliwością, co 
właściwie nie powinno dziwić, jeśli wziąć pod uwagę podobne okoliczności narodzin obu 
panów6. 
Rozmowa, jaką odbyli po odejściu Jeana Barta i odprawieniu służby, wyglądałaby 
zupełnie inaczej, gdyby oboje odziedziczyli swoje szlacheckie tytuły. Ponieważ jednak tak nie 
było, nie mieli żadnych złudzeń wobec siebie nawzajem, mogli rozmawiać swobodnie i 
szczerze. Mimo to już po paru minutach Eliza doszła do wniosku, że pretensjonalne, ostrożne 
wymiany zdań też mają swoje dobre strony. 
– Wiele nas łączy – zagaił markiz. To miał być komplement! – Nobilitację zawdzięczamy 
temu, że jesteśmy przydatni królowi. Gdybym był ślubnym synem Lavardaców, mógłbym co 
najwyżej siedzieć w Wersalu i czekać na śmierć. A tak, ponieważ jestem bękartem, 
zwiedziłem Indie i Afrykę, zapuściłem się na Bałtyk, dotarłem do Rosji i we wszystkich tych 
miejscach zajmowałem się handlem. Handlem! A mimo to ludzie wcale nie wytykają mnie 
palcami. 
Wyjaśnił następnie, dlaczego, jego zdaniem, Eliza jest z królewskiego punktu widzenia 
użyteczna – chodziło oczywiście o finanse i jej bliskie związki z Amsterdamem i Londynem, 
które pokrótce przedstawił. Była to cecha niezwykła u francuskiej szlachcianki. Ci nieliczni 
arystokraci, którzy naprawdę rozumieli działanie i doceniali znaczenie giełdy, udawali 
niewiedzę, żeby nie wzięto ich za prostaków. Wypowiedzi Elizy brzmiały dla przeciętnego 
dworzanina równie niezrozumiale, jak proroctwa delfickiej wyroczni. Za to markiz udawał, że 
rozumie więcej, niż w rzeczywistości pojmował. Eliza była w jego oczach jedną z drobnych 
commerçants, na co niedwuznacznie wskazywała następująca jego prośba: 
– Czy byłaby pani łaskawa dostarczyć mi trochę drewna? 
– Czego, monsieur? 
– Drewna. 
– Po co panu drewno? 
– Zdaje sobie pani chyba sprawę z tego, że w tej chwili jesteśmy w stanie wojny w 
zasadzie ze wszystkimi możliwymi wrogami? – spytał rozbawiony markiz. 
– Proszę spytać contrôleura-général, czy hrabina de la Zeur o tym wie. 
– Touche. Ale powiedz mi, pani, co widzisz, kiedy wyglądasz przez to okno? 
6 Markiz przypuszczał bowiem, że ojcem dziecka jest jego przyrodni brat Étienne. Gdyby rzeczywiście tak 
było, mały Jean-Jacques byłby – tak jak on sam – nieślubnym potomkiem rodu de Lavardac. – Nowiutkie fortyfikacje. Musiały kosztować fortunę. 
– Bliżej. 
– Wodę. 
– Bliżej. 
– Okręty. 
– Jeszcze bliżej. 
– Drewno, leżące na brzegu w stosach jak usypane z ziemi szańce. 
– Z pewnością wie pani o moich rodzinnych związkach z marynarką wojenną. 
– Tout le monde wie, że pański ojciec jest admirałem francuskiej floty, która za jego 
kadencji niepomiernie się rozrosła. 
– Kadencji w pięknym mundurze, upływającej na chrzczeniu okrętów, słuchaniu salutów 
z dwudziestu jeden dział i urządzaniu wystawnych uczt. Tak, to prawda. Ale tout le monde 
nie zapomniał również, że to zasługa Colberta. A wiedziała pani o tym, że poza admiralstwem 
mój ojciec piastował także stanowisko sekretarza stanu do spraw marynarki? W 
sześćdziesiątym dziewiątym sprzedał tę posadę Colbertowi, za całkiem okrągłą sumkę. Czy 
chciał ją sprzedać? Czy potrzebował pieniędzy? Nie. Wiedział jednak, że Colbert, zwykły 
plebejusz, dostał na to fundusze od samego króla. A królowi się nie odmawia. 
– Pański ojciec został odwołany ze stanowiska – zauważyła Eliza. 
– W nad wyraz uprzejmy sposób. I za sowitym odszkodowaniem. Stał się podwładnym 
Colberta, gdyż, jak wiadomo, admirał podlega sekretarzowi stanu do spraw marynarki. 
– Kiedy tak pan stawia sprawę, dochodzę do wniosku, że to musiał być dla diuka ciekawy 
okres. 
– Cieszę się, że w tym czasie wiodłem w Indiach żywot wagabundy. Mieszkałem w 
Szachdźahanabadzie, ale nawet tam prawie słyszałem jego krzyki. W każdym razie dobrze 
mu zapłacono za tę degradację, on zaś dorobił się fortuny na zainicjowanym przez Colberta 
programie budowy nowych okrętów. Kiedy skarb państwa wykłada taką masę pieniędzy na 
wojsko, ci, którzy mają do nich dostęp, mogą się obłowić na tysiące sposobów. Wiem, co 
mówię, mademoiselle. 
Markiz powiódł wzrokiem po salonie, który, jak większość rzeczy w Dunkierce, był 
nieduży, za to urządzony z wielkim przepychem. 
– Pan został nobilitowany w siedemdziesiątym czwartym – odezwała się Eliza. – I 
również zasłużył się dla rozbudowy floty. 
– Zawsze chętnie służę mojemu królowi. 
– Boże, chroń króla. Podzielam, rzecz jasna, pańską gotowość do służby królowi. Mówił 
pan coś o drewnie, zdaje się... 
– No tak, naturalnie. Trwa wojna. Na razie nie stoczyliśmy zbyt wielu bitew morskich, 
największa była potyczka w Zatoce Bantry, kiedy przewoziliśmy wojsko do Irlandii. Poza 
tym dzielnie spisuje się pani przyjaciel, Jean Bart. Ale czekają nas walne bitwy. Potrzebujemy więcej okrętów. Potrzebujemy drewna. 
– Francja ma szczęście cieszyć się ogromną powierzchnią i rozległymi lasami – 
zauważyła Eliza. 
– Istotnie, mademoiselle... – Markiz przeniósł wzrok na widok za oknem, na porośnięte 
karłowatymi krzewami wydmy, tu i ówdzie ustępujące miejsca kanciastym umocnieniom 
skrywającym baterie moździerzy. – Tu jednak nie widzę żadnych lasów. 
– Rzeczywiście. Ta okolica przypomina raczej Holandię lub Irlandię. Ale zdaje pan sobie 
sprawę, że w głębi lądu ciągną się lasy, przez które jedzie się tygodniami. 
– Jeśli chce się pani przydać królowi, mademoiselle, proszę dostarczyć mi drewno. 
– Czy le Roi nie byłby równie zadowolony, gdyby dostawy trafiały do Hawru? Albo do 
Nantes? W przeciwieństwie do Dunkierki leżą przy ujściach dużych rzek, którymi można by 
spławić drewno. 
– Czemu nie? Tam też mamy stocznie. 
W tym momencie Eliza powinna była się zastanowić, dlaczego w położonej tak 
niedogodnie Dunkierce w ogóle jest jakaś stocznia, ale spędziwszy w miasteczku wiele 
nudnych tygodni tak się ucieszyła, że wreszcie będzie miała jakieś zajęcie, że ten paradoks 
zupełnie jej nie zdziwił. 
– Drewno kosztuje – powiedziała. – A ja oddałam cały swój majątek. 
Markiz d’Ozoir parsknął śmiechem. 
– Oddała go pani do skarbu francuskiego państwa! A będzie pani skupować drewno w 
imieniu króla. Wyślę listy do Place au Change w Lyonie; wszyscy będą wiedzieli, że sam 
contrôleur-général jest poręczycielem pani kredytu. Proszę porozmawiać z monsieur 
Castanem. To on nadzoruje wypłaty dla ludzi, którzy mają zaszczyt pożyczać pieniądze i 
sprzedawać towar królowi Francji. 
– Sugeruje pan, że mam udać się do Lyonu? 
– To sprawa najwyższej wagi, mademoiselle. Mój powóz jest do pani dyspozycji. Zmiana 
klimatu dobrze pani zrobi. Nie ma dla mnie znaczenia, czy drewno trafi tutaj, do Hawru, czy 
do Nantes. Ale my spotkamy się w Dunkierce za sześć tygodni od dzisiaj. KSIĘGA CZWARTA 
BONANZA 
Mieszkali nad brzegiem morza, a ponieważ byli ludem chciwym, gwałtownym, 
okrutnym i władczym, wyzbytym wszelkiej pilności i sumienności, stali się rabusiami 
w sposób równie naturalny, jak ludzie leniwi stają się żebrakami. Gardzili wszelką 
pracą, ponieważ jednak wychowali się w duchu łupiestwa i rabunku, to gdy nie mogli 
już dłużej najeżdżać urodzajnych równin Walencji, Granady i Andaluzji, wzięli się za 
rozbój na morzu. Zaczęli budować statki – czy raczej zabierać statki innym – i łupić 
wybrzeże. Wychodzili na ląd po zmroku, wyciągali zaskoczonych nieszczęśników z 
łóżek i sprzedawali ich w niewolę. 
– Daniel Defoe, Opisanie handlu angielskiego Sala tronowa paszy 
Kazba, Algier 
Październik 1689 
– O, przeszlachetna posadzko, doskonalsza niźli wszystkie chodniki, niźli sklepienia i 
dachy pospolitych budynków, wyświadczasz mi zaszczyt, kiedy pozwalasz musnąć się ustami 
– powiedział Moseh de la Cruz dziwnie przytłumionym głosem. Wcale nie żartował. 
Pasza Algieru, tak jak wszyscy jego agowie i hodżowie, musiał się pochylić i nadstawić 
ucha, żeby zrozumieć sabir Moseha. Tak przynajmniej przypuszczał Jack, słysząc szelest 
jedwabi i wyczuwając intensywny aromat perfum. On sam oczywiście widział tylko kilka cali 
ozdobnej marmurowej podłogi. 
– Okazałaś mi niewyobrażalną łaskawość, pozwalając pełzać po sobie, lecz mimo to 
muszę cię prosić o jeszcze jedną przysługę. Kiedy następnym razem będziesz miała honor 
zetknąć się z podeszwą pantofla paszy, poproś pokornie ów wspomniany wyżej element 
garderoby, by przekazał swemu właścicielowi, co następuje... 
W tym miejscu Moseh przytoczył w skrócie historię Jeronima. Naturalnie, sam El 
Desamparado nie brał udziału w audiencji. Tylko Dappa i Vrej znajdowali się w pobliżu 
Jacka, z twarzami – tak jak on – wtulonymi w marmur. 
Moseh umilkł i nad ich głowami rozległ się inny głos. Przemawiał po turecku, ale ktoś 
tłumaczył jego słowa na sabir. 
– Podeszwo naszego pantofla, przekaż marmurowej posadzce, że mamy pełną 
świadomość istnienia hiszpańskiej srebrnej floty i z chęcią byśmy nią zawładnęli, gdybyśmy 
tylko dysponowali środkami pozwalającymi zaatakować dziesiątki ciężkozbrojnych okrętów 
przemierzających Atlantyk. 
Turecki właściciel Moseha, Jacka i pozostałych aż się skulił na te słowa. Klęczał za 
plecami galerników; była to pozycja nie tylko właściwa ze względu na jego status, lecz także 
niezwykle wygodna dla człowieka, który wciąż miał niewiele skóry na stopach. Nie czekając 
na koniec tłumaczenia, zabeczał coś po turecku, ale Vrej Esphahnian odważnie wszedł mu w 
słowo: 
– O, wspaniała i doskonała podłogo, powiadom, z łaski swojej, podeszwę paszowskiego 
pantofla, że Ormianie z Hawany, z którymi niedawno wymieniliśmy listy, twierdzą, że 
wicekról, jeden z bohaterów tej opowieści, kończy właśnie swoją kadencję w Meksyku. 
Wiosną, przy dobrej pogodzie, uda się na swoim brygu w podróż na drugą stronę Atlantyku. 
– Można przy tym domniemywać, że arsenał brygu będzie wypełniony nie kulami 
armatnimi, lecz gąskami srebra i innymi łupami – dodał Moseh. – Pantoflu... – rzekł pasza – uświadom posadzkę, że statek wicekróla żeglujący w asyście 
hiszpańskich okrętów przypomina smaczny kąsek zawieszony w rozwartej paszczy 
krokodyla. 
Moseh odetchnął głęboko. 
– Cierpliwa, przecudowna podłogo! Bez reszty oddana służbie paszy, powstrzymujesz 
jego dywany przed spadnięciem do piwnicy, wątpliwym jest jednak, byś pochłonięta swoimi 
obowiązkami znalazła czas na tak nudne i zgoła niegodne zajęcie, jak śledzenie wyników 
długoterminowych pomiarów batymetrycznych przy ujściu Gwadalkiwiru. Co innego 
przykuci do wioseł pół-Żydzi, ci mają aż nadto czasu na kontemplowanie podobnych kwestii. 
Pozwól zatem, że poproszę cię jeszcze o chwilę cierpliwości i poinformuję, że w miejscu, 
gdzie Gwadalkiwir uchodzi do Zatoki Kadyksu, znajduje się przykryta wodą piaszczysta 
łacha. Wyładowane srebrem galeony przechodzą nad nią w porze przypływu i wpływają w 
głąb rzecznego koryta, by rzucić kotwicę w porcie Sanlúcar de Barrameda, zwanym również 
Bonanzą, albo, przemierzywszy pięćdziesiąt mil w górę Gwadalkiwiru, zacumować w 
Sewilli. Te dwa miasta od niepamiętnych czasów są głównymi przystaniami srebrnej floty, 
nic więc dziwnego, że właśnie w Bonanzie wicekról, rozpoczynając panowanie, położył 
kamień węgielny pod pałac, do którego miały trafić owoce jego nieustających, plugawych, 
zachłannych rabunków. Od tamtej pory budowa trwała bez chwili przerwy i pałac jest już 
gotowy, ale przez ten czas Hiszpanie zaczęli wodować większe galeony, Allach zaś w swej 
nieskończonej mądrości sprawił, że mielizna, o której mówiłem, rozrosła się i wypiętrzyła 
bliżej powierzchni. Z tego powodu srebrna flota od trzech lat nie zapuszcza się już w głąb 
Gwadalkiwiru, lecz cumuje kilka mil dalej, w cudownie głębokiej Zatoce Kadyksu. 
– Pantoflu, rzeknij posadzce, iż rozumiemy już, że kiedy latem przyszłego roku srebrna 
flota zawinie do Kadyksu, wyładowany skarbami bryg wyniosłego, po trzykroć przeklętego 
byłego wicekróla będzie musiał się od niej odłączyć i samotnie pożeglować wzdłuż brzegu do 
Bonanzy Nie zapomnij jednak poinformować jej, że posłanie galer na drugą stronę Zatoki 
Kadyksu i przypuszczenie szturmu na bryg w zapiaszczonym ujściu Gwadalkiwiru byłoby z 
naszej strony równie nierozsądne, jak zaatakowanie go na pełnym morzu. 
– Posadzko lśniąca i najtrwalsza z trwałych, ocierająca się o świętość i nieskończenie 
odległa od przyziemności świata niewiernych, trudno byłoby wymagać, abyś niepotrzebnie 
zaprzątała sobie myśli bezużytecznymi ochłapami wiedzy, które mnie plączą się po głowie. 
Na przykład faktem, że choć wojenne galery z Dar al-Islam są nad wyraz niemile widziane w 
rzeczonej zatoce, galery handlowe całkiem często ją odwiedzają. Okręty pierwszego rodzaju 
są bowiem od dziobu po rufę wypełnione janczarami zbrojnymi w szable, sztylety, pistolety i 
garłacze, te drugie zaś zasiedlają głównie przykuci do wioseł nieszczęśnicy, którzy nie 
wzbudzają nijakich podejrzeń w przesądnych umysłach świniożerców. 
– Zważ, pantoflu, że z tego samego powodu są bezużyteczni jako broń ofensywna. 
– Z tego też powodu, mozaiko bez skazy, mogą użyć podstępu tam, gdzie siła mogłaby zawieść; mogą wpłynąć między inne statki, nie budząc popłochu. Gdyby w odpowiedniej 
chwili rozkuć ich z pęt; gdyby w skład ich okrutnej drużyny weszli pohańbieni i pragnący 
odzyskać honor janczarzy, jezuiccy samuraje, miotający oszczepy zapaśnicy, szaleni 
caballeros i podobne indywidua; gdyby jeszcze tak się fortunnie złożyło, że jeden z nich 
znałby rzeczony bryg na wylot, wówczas, o posadzko, przejęcie skarbu wicekróla w imię 
Prawdziwej Wiary nie przysporzyłoby wielkich trudności. 
– Co byłoby dalej, pantoflu? Jeśli bowiem dobrze rozumiemy istotę uprawianego przez 
wicekróla przemytniczego procederu, skarb miałby postać srebrnych gąsek, które są 
nieczyste, jak dla nas świnie, i źle widziane w eleganckim towarzystwie. Monetą tego 
królestwa, tak jak i całego świata, jest peso. 
– O, posadzko... Wielu podróżników stąpało po tobie i całowało cię wielu uczonych 
mężów. Być może od niektórych z nich słyszałaś, że źródłem światowego srebra jest Nowa 
Hiszpania, a jego odbiorcą Daleki Wschód. Jeśli wierzyć legendom, całe srebro trafia na dwór 
Wielkiego Mogoła w Szachdźahanabadzie i do Zakazanego Miasta w Pekinie. I tak jak 
wszystkie statki na morzu czerpią siłę napędową z jednego wiatru, tak wszystkie 
przedsiębiorstwa i kompanie handlowe w Europie i Imperium Osmańskim czerpią moc z tego 
stałego przepływu srebra. Dlatego też najlepiej jest wymieniać srebro na towar jak najdalej na 
wschodzie, aby ograniczyć liczbę płatnych pośredników. Statek, którego użyliby galernicy, to 
półgalera, czyli galeota. Nie do pomyślenia jest, aby galeotą opłynąć Afrykę i zawinąć do 
mogolskiego portu w Suracie, dlatego na wschodzie może się zapuścić najdalej do Kairu. 
Nastąpiła wymiana zdań po turecku między paszą i właścicielem niewolników, która 
dopiero po dłuższej chwili doczekała się przekładu na sabir: 
– Pantoflu... Doszły nas plotki, jakoby banda galerników zamierzała wdać się w walkę z 
Hiszpanami u ujścia Gwadalkiwiru, pod Bonanzą. Byłby to czyn desperacki, ale z pewnością 
zwiększyłby szanse na quid pro quo, jak mawiają jezuici. 
– Szlachetna podłogo, wciąganie cię w dokładne wyliczenia uwłaczałoby twojej 
godności, lecz ja pospołu z moim ormiańskim towarzyszem dokonaliśmy w mozole 
szczegółowych rachunków. Kiedy kurz opadnie i galeota wróci z Kairu z ładunkiem kawy i 
innych skarbów Orientu, ich wartość – po odliczeniu wszystkich podatków, opłat, ceł, 
prowizji, bakszyszów, haraczy i udziałów – powinna wystarczyć na opłacenie żałośnie 
skromnego okupu za wszystkich dziesięciu zainteresowanych galerników. 
– Napisane jest w Świętym Koranie, pantoflu: „Przetrzymywanie zakładników to grzech”. 
Jesteśmy więc nieskończenie zasmuceni faktem, że z przyczyn od nas niezależnych 
przetrzymujemy w banyolarach dziesiątki tysięcy takich zakładników. Plan, który nam 
przedstawiono, ma swoje zalety, lecz wszyscy ludzie są podatni na pokusy. Zwłaszcza 
chrześcijanie. Dlaczego zatem ci niewolnicy po rozkuciu z pęt nie mieliby zaatakować swoich 
nadzorców i uciec wypełnioną srebrem galeotą? 
– Masz całkowitą słuszność, mozaiko twarda i zimna, niemądrze byłoby pokładać zaufanie w zgrai niewolników. Gdyby czmychnęli na południe i zaryzykowali wejście w 
Cieśninę Gibraltarską, przechwyciłyby ich galery z Cytadeli Wiary i skazały na karę haka. 
Gdyby skierowali się najkrótszą drogą ku brzegowi, złapaliby ich Hiszpanie. Co jednak 
będzie, mogłaby spytać bystra posadzka, gdyby obrali kurs północny, opłynęli Półwysep 
Iberyjski i poszukali schronienia we Francji lub w Anglii? Celne pytanie, być może 
wskazujące poważną lukę w całym planie. Dzięki niech więc będą Allachowi, bo jest z nami 
jeszcze jeden niewolnik, który w tej chwili przyciska do ciebie wargi, a którego niefortunne 
przypadki losu nauczyły radzić sobie w takich sytuacjach. 
Niewiele brakowało, żeby Jack, bez reszty pochłonięty domysłami, czym też może być 
„kara haka”, przegapił sygnał Moseha. Na szczęście Dappa szturchnął go pod żebro i Jack 
rozpoczął wyćwiczoną przemowę, ubarwioną ozdobnikami, które na bieżąco przychodziły mu 
do głowy: 
– Słowa moje kieruję nawet nie do podłogi, lecz do kurzu tkwiącego między płytkami 
posadzki, dopóki bowiem nie odzyskam mojego janczarskiego honoru i stopnia, nie czuję się 
godzien przemawiać bezpośrednio do tej cudownej mozaiki. Mam wszakże nadzieję, że choć 
niektóre moje słowa dotrą do uszu jakiegoś mebla zajmującego w tej sali eksponowane 
stanowisko. 
Znaczące chrząknięcia Moseha i kolejne kuksańce Dappy przerywały wypowiedź i 
utrudniały Jackowi uchwycenie właściwego rytmu. 
– Popełniłem błąd niewybaczalny, dałem się wziąć do niewoli podczas oblężenia 
Wiednia, a później przez pewien czas tułałem się po krajach chrześcijańskich; moja historia 
jest długa, nie ma wyraźnego początku, środka ani zakończenia. Pozwól więc, przecudowny 
pyle w szczelinach posadzki, że ograniczę się do stwierdzenia, że zanim całkiem postradałem 
rozum i zmieniłem się w żałosny wrak człowieka, dowiedziałem się, że jest we Francji 
pewien diuk, który zanieczyszcza morze setkami nowiuteńkich, uzbrojonych po zęby statków 
niewiernych. Tenże diuk, ucztujący na najbrudniejszych podłogach świata, nie jest 
bynajmniej obcy korsarzom zamieszkałym w tym mieście; niewykluczone, że wręcz 
sponsoruje niektóre z ich galer. Jest również właścicielem białych, różanookich koni, tak 
bardzo pożądanych przez najszlachetniejsze sługi Allacha. Gdyby ów książę posłyszał 
zawczasu o naszym planie, mógłby bez trudu rozkazać swojej flocie, rojącej się w Zatoce 
Biskajskiej, aby miała oko na wybrzeże półwyspu (pozbawiona przyrządów nawigacyjnych 
galeota musiałaby stale mieć ląd w zasięgu wzroku) i zatrzymywała wszystkie jednostki, 
których opis pasowałby do opisu galeoty. 
Długa dyskusja po turecku, a potem: 
– Posłuchaj, pantoflu. Gdybyś napotkał na mojej posadzce najmniejszy choćby okruch 
kurzu, co uważam za mało prawdopodobne, gdyż moje domostwo utrzymywane jest w 
nieskazitelnej czystości, poinformuj go, że słyszałem o tym francuskim diuku. Nie należy do 
ludzi, którzy z czystej dobroci serca wzięliby udział w realizacji podobnego planu. – O, pyle z posadzki... A może drobino kurzu, którą wniosłem tu na rzęsach, rzeczonego 
diuka nie da się zgoła w naszym planie pominąć. Galeota potrzebowałaby bowiem eskorty w 
drodze do Kairu, by nie Wpaść w ręce piratów z Sardynii, Sycylii, Malty, Kalabrii i Rodos. 
Budząca grozę armada miasta, w którym się znajdujemy, ma inne zadania, lecz francuska 
flota i tak przemierza te wody, strzegąc marsylskich galer handlowych w drodze do i ze 
Smyrny i Aleksandrii... 
Pasza najwyraźniej dość już usłyszał, bo zaklaskał w dłonie i powiedział po turecku coś, 
co doprowadziło do wyproszenia galerników i ich właściciela z sali audiencyjnej na 
ośmiokątny dziedziniec kazby. Jack był tym zaniepokojony, dopóki nie zobaczył uśmiechu 
rozjaśniającego twarz właściciela, którego nubijscy niewolnicy pakowali właśnie do lektyki. 
Jack, Dappa, Vrej i Moseh wyszli niespiesznie przez bramę do miasta i przez przypadek 
zatrzymali się akurat pod rzędem dużych żelaznych haków, sterczących z zewnętrznej strony 
muru kazby, kilka metrów poniżej parapetu. Na kilku tkwiły pokaźnych rozmiarów kawałki 
czegoś, co wyglądało jak suszone na słońcu mięso, większość jednak była pusta. Nad jednym 
z nich zebrała się grupa janczarów, otaczając siedzącego na krawędzi muru mężczyznę. 
– Co pasza powiedział na końcu? – zapytał Jack Dappę. 
– Użył wielu słów, ale treść była krótka: Niech tak będzie. 
Dappa sporo się nawiosłował wśród Turków i świetnie poznał ich język, to dlatego 
zabrali go na audiencję. 
Twarz Moseha de la Cruz przybrała uduchowiony wyraz, jakby szykował się do 
odmówienia modlitwy. 
– W takim razie, gdy tylko pogoda się poprawi, ruszymy do Bonanzy. 
Nagle janczarzy zepchnęli siedzącego na murze człowieka. Przeleciał krótki dystans w 
powietrzu, nabrał szybkości i wtedy żelazny hak wbił mu się między pośladki i zatrzymał go 
gwałtownie. Mężczyzna wił się i wrzeszczał, ale czubek haka tkwił już głęboko w jego 
wnętrznościach i nie było mowy, żeby się z niego ześliznął. Mógł tylko bezradnie wisieć. 
Janczarzy odwrócili się i sobie poszli. 
Ale nie tylko z tego powodu Jack czuł się nieswojo, gdy razem z innymi schodził z kazby 
w głąb Algieru. Pamiętał, że pasza wygłosił kilka długich przemów po turecku, a w dodatku 
Dappa spoglądał na niego w sposób, który Jack dobrze znał – kiedy tak samo patrzyli na 
niego sir Winston Churchill i Eliza, nie wróżyło to zwykle nic dobrego. 
– Dobra – powiedział w końcu. – Mów. 
Dappa wzruszył ramionami. 
– Rozmowy paszy z doradcami zwykle dotyczyły kwestii praktycznych; znacznie bardziej 
interesowało go to, jak zrealizować plan, niż to, czy w ogóle go realizować. 
– To dla nas dobrze – stwierdził Jack. – Ale powiedz mi, czemu patrzysz na mnie 
wilkiem? 
– Kiedy wspomniałeś o tym paskudnym francuskim diuku, pasza natychmiast się zorientował, kogo masz na myśli. Wspomniał od niechcenia, że diuk zadręcza go ostatnio 
pytaniami o miejsce pobytu niejakiego Alego Zaybaka, angielskiego zbiega. 
– Ali Zaybak? To nie jest angielskie nazwisko. 
– Nie. To odwołanie do Opowieści z tysiąca i jednej nocy; chodzi o sławnego kairskiego 
złodziejaszka. Policja wielokrotnie próbowała go złapać, ale zawsze im się wymykał, niczym 
kropla rtęci, kiedy przycisnąć ją palcem. Zaybak po arabsku oznacza żywe srebro – stąd 
przydomek złodzieja. 
– Sympatyczna bajeczka. Ale Kair leży daleko od Anglii... 
Dappa przeniósł wzrok na mur kazby, gdzie skazaniec wił się na haku. 
– Udajesz głupiego, Jack. W niektórych systemach prawnych to wystarczy, żeby cię 
uznać za winnego, tak jakbyś złożył poświadczone zeznanie. 
– Może nie mylisz się co do Jacka, Dappa – wtrącił Moseh. – Ale ja naprawdę nie 
rozumiem, o co ci chodzi. 
– Jack jest w Paryżu sławną personą – odezwał się Vrej Esphahnian. – Mieszka tam 
pewien diuk, który ma mu za złe, że wpadł nieproszony na przyjęcie, udusił jednego z gości, 
odciął dłoń pierworodnemu diuka, i wszystko to zrobił w obecności Króla Słońce. 
– Może właśnie ten diuk słyszał o morskich przygodach Jacka – dodał Dappa. – I zaczął 
węszyć. 
– Ponieważ jestem zbłąkanym janczarem, który po ciężkim urazie głowy próbuje 
odzyskać pełnię władz umysłowych, nie mam pojęcia, o czym mówicie – rzekł Jack. – Jeśli 
jednak ma to nam pomóc, niech się wszyscy dowiedzą, że mamy pewne informacje na temat 
miejsca pobytu Alego Zaybaka. Byle tylko diuk d’Arcachon zechciał zainwestować w Plan. KSIĘGA PIĄTA 
JUNCTO Château Juvisy 
10 grudnia 1689 
Gdy kardynał Richelieu docenił, a Ludwik XIII nagrodził geniusz monsieur Antoine’a 
Rossignola, ten wybudował sobie niewielkie château. W późniejszych latach wynajął samego 
Le Nôtre’a, aby zajął się ogrodem i uporządkował teren posiadłości. Château stanęło w 
Juvisy, co było wyborem całkiem sensownym – dwór królewski znajdował się w Paryżu, a 
Juvisy leżało tuż obok. 
Kiedy syn Ludwika XIII przeprowadził się wraz z dworem do Wersalu, syn Antoine’a 
Rossignola (który odziedziczył po nim château, znajomość kryptografii i wszystkie 
obowiązki) znalazł się na wygnaniu. On sam wprawdzie nie ruszył się z miejsca, ale ośrodek 
władzy się od niego odsunął i Juvisy nagle zaczęło wyglądać jak placówka na odległych 
rubieżach państwa. Kto inny sprzedałby pewnie majątek, nie bacząc na stratę, i wybudował 
nowe château bliżej Wersalu, ale Bonaventure Rossignol z przyjemnością został na starych 
śmieciach. Charakter jego zajęcia nie wymagał od niego stałej obecności na dworze – 
przeciwnie – zwiększenie odległości dzielącej go od pałacu i wynikające zeń cisza i spokój 
sprawiły, że mógł pracować wydajniej niż przedtem. Le Roi zatwierdził decyzję młodszego 
Rossignola, odwiedzając go czasem w Juvisy. Małe, położone na odludziu i otoczone idealnie 
wypielęgnowanym ogrodem château jawiło się Elizie jako królestwo tajemnic, w którym 
Bon-bon był królem, a ona jego królową – albo przynajmniej konkubiną. 
Obwiedziony murem ogród nie przypominał wersalskiego dzieła Le Nôtre’a – był, co 
oczywiste, o wiele niniejszy – i stało w nim znacznie mniej posągów. Coś jednak je łączyło – 
oba prezentowały się doskonale, kiedy patrzyło się na nie z piętra château, a tak właśnie 
oglądała go w tej chwili Eliza. Sypialnia Bon-bona znajdowała się na samej górze, w 
środkowej części budynku, wystarczyło więc wstać z łóżka, przejść trzy kroki po lodowatej 
podłodze i stanąć w mansardowym oknie, by w dole ujrzeć ścieżkę będącą osią symetrii 
ogrodu. Rzecz jasna, obumarłe przed zimą rośliny przybrały brunatny kolor, ale ozdobnie 
wijące się żywopłoty nadal przyciągały uwagę i Eliza miała na czym zaczepić wzrok, 
odpowiadając na zadane przez Bon-bona pytanie. 
A pytał – w skrócie – co ona tu, do cholery, robi. Nie potrafiła wyjaśnić dlaczego, ale 
trochę ją tym zirytował. 
Przyjechała wieczorem, zmęczona i brudna. Chciała tylko położyć Jean-Jacquesa do snu, 
a potem paść na jakieś wolne łóżko i spać kilkadziesiąt lat bez przerwy. Tymczasem przez pół 
nocy kochała się z Bon-bonem, ale czuła się teraz bardziej żwawa i orzeźwiona, niż gdyby 
cały ten czas poświęciła na drzemkę. Może więc to nie zmęczenie jej wczoraj dokuczało, 
tylko zupełnie co innego? Bon-bon był na tyle dobrze wychowany, że wieczorem nie zadawał zbędnych pytań – 
niespodziewane pojawienie się Elizy i jej orszaku pod bramą posiadłości przyjął z wdziękiem 
i pogodą ducha. To jej się spodobało, a to, co robili później, podobało się jej jeszcze bardziej. 
Teraz jednak, gdy słońce wspięło się wysoko na niebo i ich organizmy oczyściły się z 
seksualnych żądz, nastał czas nudnych wyjaśnień. Jej umysł musiał – choć częściowo – się 
rozbudzić i Eliza wcale nie była tym zachwycona. Wpatrywała się w martwy ogród, wodziła 
wzrokiem po konturach żywopłotów i próbowała zapanować nad rozdrażnieniem. 
– Wspomniałaś w liście, pani, że zastanawiasz się, czy nie pojechać do Lyonu – podsunął 
Rossignol. – To było sześć tygodni temu. 
– Zgadza się. Podróż do Lyonu zajęła mi dziesięć dni. 
– Dziesięć dni! Przebyła ją pani pieszo?! 
– Sama dotarłabym na miejsce szybciej, ale podróżowałam z pięciomiesięcznym 
dzieckiem. Nasza karawana składała się z dwóch powozów i wozu bagażowego, a porucznik 
Bart i markiz d’Ozoir przydzielili nam konnych i pieszych strażników. 
– Nieporęczne to... – Rossignol się skrzywił. 
– Jak sam pan wie, najtrudniejsze było pierwsze dwadzieścia mil. 
– To prawda. Dunkierka praktycznie nie ma drogowego połączenia z resztą Francji. 
– Był pan kiedyś w Lyonie? 
– Przejazdem, po drodze do Marsylii. 
– Czy kiedy porównać go z Paryżem, nie wydaje się panu dziwnie bezbarwny i surowy? 
– Ależ, mademoiselle! Moim zdaniem Lyon wypada blado nawet w porównaniu z Hagą! 
Eliza nie roześmiała się, ale odwróciła na chwilę plecami do okna i spojrzała na 
Rossignola. Siedział na łóżku, wsparty na piramidzie poduszek, od pasa w górę nagi i 
wystawiony na chłodne powiewy. Spalał jedzenie jak kuźnia węgiel, a mimo to nie tył i nigdy 
nie marzł. 
– To dlatego że nie docenia pan handlu. Ja ogromnie się nim interesuję 
– No tak... Wiem o tym – przyznał Rossignol. – Wielki targ, na którym Północ handluje 
ze śródziemnomorskim Południem. Rzeczywiście, powinno to wyglądać ciekawie. Ale kiedy 
człowiek tam pojedzie, zastanie tylko magazyny, tkalnie i ogromne połacie pustej ziemi. 
– Jeżeli ograniczamy się do patrzenia, istotnie wygląda to niezbyt intrygująco. Aby 
docenić mechanikę handlu, należy włączyć się w procesy zachodzące w tych niepozornych 
magazynach. 
Wzrok Rossignola zbłądził w stronę leżących na nocnym stoliku papierów. Już żałował, 
że o to zapytał; pozostało mu mieć nadzieję, że Eliza szybko wyczerpie temat. 
Cofnęła się spod okna i zgarnęła dokumenty na podłogę. Przyklękła na łóżku i, 
przesuwając się bokiem, usiadła okrakiem na Rossignolu, przyciskając jego biodra do 
pościeli. 
– Sam pan zapytał – przypomniała mu. – A teraz nie tylko wysłucha pan mojej odpowiedzi, ale kiedy skończę, przyzna, że te wyjaśnienia były bardzo interesujące. 
– Zamieniam się w słuch, mademoiselle. 
– Wróćmy do Lyonu. Podejrzewam, że dwieście lat temu urządzano tam ogromne, 
wiejskie targi. Jak panu wiadomo, Lyon skolonizowali Florentyńczycy w nadziei zbicia 
fortuny na handlu z rozciągającą się na północy dziką krainą, zwaną Francją. Targ odbywa się 
tam do tej pory, cztery razy do roku, ale nie ma już tak sielankowego charakteru. Bardziej 
przypomina ten w Lipsku. 
– Nic mi to nie mówi. 
– Ludzie stoją na dziedzińcach faktorii handlowych, drą się na siebie i handlują towarami, 
których wcale tam nie ma. 
– A magazyny? 
– Głuptas z pana. Towarów nie ma w faktoriach, co nie znaczy, że nie ma ich w ogóle w 
Lyonie, bo przecież przed kupnem trzeba je pooglądać, a po transakcji, odebrać od 
sprzedawcy. Kiedy na ulicach robi się tłok, większość przechodniów stanowią commerçants, 
udający się do magazynów, aby obejrzeć transport jedwabiu, śledzi, fig, futer czy co ich tam 
interesuje. 
– Zaczynam już z wolna rozumieć to, co mnie ogromnie, jako dżentelmena, zdumiewało 
w Lyonie. 
– Wyda się to panu niewiarygodne, ale Lyon ma obroty wyższe niż Paryż. Widziany z 
perspektywy ulicy wydaje się opustoszały; można by tam umrzeć z głodu albo samotności. 
Dopiero kiedy człowiek wejdzie do któregoś z domów handlowych, odkrywa fascynujące 
wewnętrzne życie miasta. Widzi pan, Bon-bon, ludzie zwabieni do Lyonu perspektywą 
zarobku stworzyli – za okutymi żelazem drzwiami i zamkniętymi okiennicami – 
mikrokosmos złożony z namiastek światów, które porzucili w rodzinnej Genui, Antwerpii, 
Brugii, Genewie, Isfahanie, Augsburgu, Sztokholmie czy Neapolu, wszędzie, skąd pochodzą. 
Wchodząc do faktorii, człowiek czuje się tak, jakby przeniósł się do któregoś z tych miast. 
Proszę pomyśleć o Lyonie jak o handlowej stolicy Francji, a o okolicach Place au Change jak 
o dzielnicy dyplomatycznej, w której Żydzi, Ormianie, Holendrzy, Anglicy, Genueńczycy i 
inne nacje słynące ze smykałki do interesów pootwierały swoje ambasady, ojczyste enklawy 
na obcej ziemi. 
– Co pani tam robiła, mademoiselle? 
– Miałam kupić drewno dla markiza d’Ozoir. Potrzebowałam porady specjalisty. Po 
tygodniu dołączyli do mnie moi holenderscy wspólnicy: Samuel i Abraham de la Vega z 
kuzynem. Wiedząc, że de la Vegowie są w Londynie, przed opuszczeniem Dunkierki 
wysłałam im list, który zastał ich w Gravesend. Zmienili plany i skierowali się prosto do 
Dunkierki, przez którą przemknęli pięć dni po moim odjeździe. Po drodze zabrali jeszcze z 
Paryża swojego kuzyna, niejakiego Jacoba Golda, i we trójkę przyjechali do Lyonu, gdzie 
zamieszkali w domu znajomego hurtownika handlującego woskiem pszczelim sprowadzanym z państwa polsko-litewskiego. 
– No, teraz rozumiem, dlaczego to wszystko trwało aż sześć tygodni. Dziesięć dni 
czołgania się do Lyonu, tydzień oczekiwania na tych Żydów... 
– Ta zwłoka zupełnie mi nie przeszkadzała. I ja sama, i moja służba potrzebowaliśmy 
tego tygodnia, żeby otrząsnąć się po podróży i rozgościć w Lyonie. Markiz d’Ozoir był 
łaskaw uprzedzić o naszym przybyciu kogoś, kto był mu winien przysługę i ten właśnie 
człowiek ulokował nas w swoim pied-a-terre. Kiedy się urządziłyśmy, zaczęłam nawiązywać 
kontakty w tłumie odwiedzającym Place au Change. Wiedziałam, że bracia de la Vega, nie 
szczędząc sił i środków, przetrząsną cały rynek drewna w poszukiwaniu towaru najwyższej 
jakości dostępnego na najlepszych możliwych warunkach, ale ich wysiłki na nic by się zdały, 
gdybyśmy nie mogli za nie zapłacić gotówką pozyskaną ze spieniężenia królewskiego weksla. 
Trzeba też było znaleźć transport, wykupić ubezpieczenie ładunku i tak dalej. Tak że nawet 
gdyby de la Vegowie przyjechali do Lyonu razem ze mną, przez pierwsze kilka dni byliby 
bezrobotni. A konieczność karmienia małego Jean-Jacquesa przysparzała mi przeróżnych 
absurdalnych kłopotów. 
Niepotrzebnie o tym wspomniała – wzrok Rossignola ześliznął się z jej twarzy na lewą 
pierś. Wcześniej owinęła się prześcieradłem, ale zsunęło się z niej, gdy się siłowali. 
– Bracia zaprosili mnie do siebie, do magazynu z woskiem. 
Rossignol prychnął i przewrócił oczami. 
– Nie znając Lyonu, również uznałabym takie zaproszenie za niedorzeczne – przyznała 
Eliza. – Ale magazyn okazał się naprawdę przeuroczy. Zbudowano go na wschód od 
dzielnicy handlowej, na łące łagodnie opadającej w stronę Rodanu. Właściciele tego terenu 
mają więcej ziemi, niż to potrzebne, więc część wydzierżawili pobliskiej winnicy. Sezon już 
się skończył i winorośl nie prezentowała się szczególnie efektownie, ale pogodę mieliśmy 
śliczną, mogliśmy więc usiąść na tarasie wypełnionej woskiem kamiennej budowli i popijać 
rosyjską herbatę słodzoną litewskim miodem. Córki woskowego magnata zabawiały Jean- 
Jacquesa i śpiewały mu żydowskie pioseneczki w jidysz. Przyznałam się braciom de la Vega i 
Jacobowi Goldowi, że Lyon zrobił na mnie dziwne wrażenie. 
– Podpisuję się pod pani słowami, mademoiselle. 
– Tak, Bon-bon, ale to miasto wydaje się nam dziwne z różnych powodów. Proszę mnie 
wysłuchać, a wszystko stanie się jasne. 
– Co ci Żydzi na to? 
– Zgodzili się ze mną, ale byli okropnie małomówni. Ja zaś chciałam właśnie zmusić ich 
do mówienia. 
– I co? Jak zareagowali na pani gambit? 
– Jest pan nieznośny. 
* * * Samuel de la Vega miał dwadzieścia cztery lata i był najstarszym z mężczyzn, którzy 
zostali w magazynie; starsi od niego mieli ważniejsze zajęcia. Wzruszył ramionami. 
– Jesteśmy tu po to, żeby się uczyć – stwierdził. – Mów dalej. 
– Wydawało mi się, że przyjechaliście tu zarabiać – zauważyła Eliza. 
– W dłuższej perspektywie, owszem. Jak zawsze. Ale na razie nie wiadomo, czy 
zarobimy na tym drewnie, za to coś niecoś słyszeliśmy o Lyonie. Chętnie się dowiemy, co 
jest w nim takiego niezwykłego. 
Eliza parsknęła śmiechem. 
– Po co mam mówić dalej, skoro ty już wszystko powiedziałeś? Przyjechaliście do 
Lyonu, nie mając pewności, czy da się tu zarobić. Słyszeliście o nim tylko coś niecoś, czyli 
nie może być dla was zbyt ważny. Ot, po prostu was zaciekawił. Czy to samo powiedziałbyś o 
Antwerpii? 
– Wyjaśnię to. W mojej rodzinie zysk księgujemy dopiero wówczas, gdy w nasze ręce 
trafi weksel płatny w Amsterdamie lub, od niedawna, w Londynie, w dodatku wystawiony 
przez dom handlowy utrzymujący przyzwoite placówki w co najmniej jednym z tych dwu 
miast. Najlepiej w obu. 
– Krótko mówiąc, konkretny pieniądz. 
– Można to tak ująć. Po drodze do Lyonu Jacob opowiedział nam o systemie rozliczeń, 
który tu obowiązuje. 
Jacob Gold był tak podenerwowany, że Eliza uznała za konieczne uspokoić go jakimś 
niewinnym żartem. 
– Że też nie mogłam was podsłuchać! – zawołała. – Wczoraj przy kolacji u monsieur 
Castana mnie również uraczono opisem tego systemu. Gospodarz wyrażał się o nim tak 
pochlebnie, że zapytałam, dlaczego nie stosuje się go na całym świecie. 
Rozbawiła ich. 
– Co odpowiedział monsieur Castan? – zainteresował się Gold. 
– Że gdzie indziej, w chłodniejszych krajach, ludzie są podejrzliwi i nie znają się tak 
dobrze jak kupcy w Lyonie, których łączy niespotykana nigdzie indziej sieć zaufania i 
wzajemnych zależności. Że obcy handlarze są małostkowi, obrzydliwie dosłowni, mają 
obsesję na punkcie gotówki i nie uwierzą w zawarcie transakcji, dopóki na własne oczy nie 
zobaczą, jak gotówka zmienia właściciela. 
Rozmówcy Elizy odetchnęli z ulgą. Teraz wiedzieli przynajmniej tyle, że nie będą musieli 
osobiście przedstawiać jej wszystkich niewdzięcznych nowin. 
– A zatem wiesz już o tym, że rozliczenia w Lyonie polegają na zmianie zapisów w 
księgach. Człowiek siedzący przy banca zapisuje: „Signore Caponi jest mi winien dziesięć 
tysięcy ecu au soleil” – to lokalna waluta, nieznana poza Lyonem – i taki zapis jest dla niego 
równoważny posiadaniu monet w sejfie. Kiedy przy okazji następnej transakcji musi wypłacić signore Caponiemu na przykład piętnaście tysięcy ecu, wykreśla tamten wpis, a signore 
Caponi notuje sobie, że taki a taki człowiek jest mu winien pięć tysięcy ecu. I tak to działa. 
– Ale przecież czasem pieniądze muszą przechodzić z rąk do rąk! – upierał się Abraham, 
który słyszał już te wyjaśnienia, ale nadal nie bardzo mógł w nie uwierzyć. Miał czternaście 
lat. 
– Owszem, ale tylko drobne sumy – przyznał Jacob. – Kiedy wyczerpią się wszystkie 
możliwości uregulowania długów na papierze, lyońscy kupcy uciekają się do przekazywania 
pieniędzy między różnymi domami handlowymi. 
– Nie prościej byłoby po prostu posłużyć się gotówką? 
– Byłoby, gdyby ją mieli – wtrąciła Eliza. Żartowała, ale jej żart na dłuższą chwilę uciszył 
towarzystwo. 
– A nie mają? – zdziwił się Abraham. – Dlaczego? 
– Zależy, kogo zapytać. Jedni twierdzą, że jej nie potrzebują, bo system działa bez 
zarzutu. Inni mówią, że wszelka gotówka trafiająca do Lyonu jest natychmiast przemycana do 
Genewy. 
– Po co? 
– W Genewie są banki, które w zamian za nią wystawiają weksle płatne w Amsterdamie. 
Abraham wytrzeszczył oczy. 
– Czyli nie my jedni martwimy się, jak zarobić w Lyonie gotówkę! 
– Oczywiście, że nie! – odparł Samuel. – Rywalizujemy o nią ze wszystkimi tutejszymi 
kupcami, którzy nie podzielają powszechnego w Lyonie poglądu, że wpis w księdze 
rachunkowej jest równoważny prawdziwym pieniądzom. 
– Jakim trzeba być człowiekiem, żeby tak uważać? 
– Człowiekiem mieszkającym tu od dawna – odparł Jacob. – I wygodnie sobie z tych 
ksiąg żyjącym. 
– Ta metoda sprawdza się tylko dzięki temu, że ci ludzie znają się jak łyse konie i mają 
do siebie zaufanie – zauważyła Eliza. – Im to wystarcza, ale ktoś z zewnątrz, taki jak my, nie 
może przystąpić do Dépôt, jak nazywają ów system, i spieniężyć zysków. 
– Korzystają z niego właściciele domów w Lyonie, miejscowi ziemianie i służba – dodał 
Jacob. – Interes kwitnie, żyją sobie wygodnie, a brak gotówki odczuwają dopiero wtedy, gdy 
chcą się przeprowadzić. Tylko że ci, których nosi po kraju... 
– ...nie mieszkają w Lyonie i nie mogą być w Dépôt – dokończyła Eliza. 
– Moglibyśmy rozwodzić się nad tym cały dzień i zapętlić się jak Uroboros – stwierdził 
Samuel. – Dlatego skupmy się na faktach: jesteśmy w Lyonie, chcemy kupić drewno dla króla 
i nie mamy gotówki. Mamy za to kredyt u monsieur Castana, który jest wypłacalny, ponieważ 
mieszka w tym mieście i jest członkiem Dépôt. 
– Dziękuję, Samuelu – powiedziała Eliza. – Słusznie powiedziałeś: ludzie darzą monsieur 
Castana zaufaniem. Kiedy inny członek Dépôt pisze w swojej księdze „Pan Castan jest mi winien tyle i tyle ecu”, to tak jakby miał tę sumę w złocie. My musimy przemienić to „złoto” 
w drewno i wysłać je do Nantes. 
– Dzięki monsieur Wachsmannowi mamy już pewne pojęcie, dokąd się udać i gdzie 
szukać potencjalnych dostawców drewna – odezwał się Jacob, nawiązując do rozmowy z 
gospodarzem. – Ale jak dostarczyć tutaj pieniądze z królewskiego skarbca? 
– Musimy znaleźć takiego członka Dépôt, który zechce zapisać w księdze, że król jest mu 
winien określoną sumę – odparła Eliza. 
– Człowiek, który sprzeda nam towar, w dalszym ciągu nie dostanie pieniędzy, chyba że 
sam będzie należał do Dépôt – powiedział Samuel. – A jakoś wątpię, żeby ktoś przyjmował 
do niego drwali. 
– Czyli nic nie zarobimy – przypomniał jak zwykle czujny Abraham. 
Eliza dała mu prztyczka w nos, żeby się nie wtrącał. 
– To wszystko prawda. Mimo to wosk, jedwab i inne towary sprzedaje się w Lyonie w 
ogromnych ilościach, więc musi być jakiś sposób, żeby to zrobić! Tym bardziej że niektórzy 
dostają do ręki gotówkę, czego dowodem są potajemne transporty monet do Genewy. 
Posłali więc po monsieur Wachsmanna, spokojnego, szpakowatego sześćdziesięciolatka z 
Pomorza. Wyłuszczyli mu przyczynę swojego zatroskania i zapytali, w jaki sposób sprzedaje 
swoje towary, nie należąc do Dépôt. Wyjaśnił, że jest w dobrej komitywie z ważnym 
miejscowym biznesmenem, u którego ma stale otwarty rachunek. Jeśli saldo rachunku jest 
dodatnie, może wymienić zapisane na nim fundusze na to, czego potrzebuje. Zapewnił ich 
również, że w podobny sposób będzie traktowany w Lyonie każdy większy hurtownik 
drewna. 
– Nasz plan zaczyna się klarować – podsumował Samuel. – Wynegocjujemy z 
hurtownikiem warunki sprzedaży drewna, które zostanie wycenione w ecu au soleil, nie 
zważając na to, że jest to waluta całkowicie fikcyjna. Pójdziemy z tą transakcją do Dépôt i 
poprosimy, żeby ją zaksięgowali. W ten sposób nabędziemy drewno, ale dalej nie wiemy, jak 
na tym interesie zarobić. 
Monsieur Wachsmann wzruszył ramionami, jakby niespecjalnie interesowały go 
szczegóły przedsięwzięcia, ale jego posiadłość dowodziła, że na takim bezgotówkowym 
handlu całkiem ładnie się wzbogacił. 
– Jeśli chcecie, możecie przekazać pieniądze na mój rachunek. Ja zostanę waszym 
dłużnikiem, a fundusze włączymy do obrotu przy innych transakcjach z Dépôt; po jakimś 
czasie przyniosą one materialne zyski, w postaci, powiedzmy, baryłek miodu, które bez trudu 
upłynnicie w Amsterdamie. 
– Właśnie dlatego ktoś, kto się przeprowadzi do Lyonu, już tu zostaje – mruknął Jacob 
Gold, łącząc w tym krótkim komentarzu amsterdamski podziw dla lyońskiej praktyki 
handlowej z paryską pogardą dla lyońskiej kultury. 
Monsieur Wachsmann odpowiedział kolejnym wzruszeniem ramion i przeniósł wzrok na swoje château. 
– Mogło być gorzej. Macie państwo pojęcie, jak Szczecin wygląda o tej porze roku? 
– A może udałoby się przeszmuglować jakąś gotówkę do Genewy i dostać za nią weksel? 
– spytał Abraham. – Szybsze to i prostsze niż wiezienie miodu do Amsterdamu. 
– W Lyonie jest niewielka podaż gotówki – uprzedził monsieur Wachsmann. – 
Musielibyście państwo ograniczyć zysk, bo kurs wymiany będzie kiepski. Ale jeśli to jest dla 
państwa najważniejsze, dom Hacklhebera specjalizuje się w takich transakcjach. Znajdziecie 
ich pod Złotym Merkurym, naprzeciwko Place au Change. 
– Znam to nazwisko – wtrąciła Eliza. – Byłam w faktorii Hacklheberów w Lipsku. Sam 
Lothar rozbierał mnie wzrokiem. 
– Ja o nich nie słyszałem – przyznał Samuel. – Ale jeśli Lothar rozbierał cię wzrokiem, to 
nie może być całkiem głupi. 
– Specjalizują się w handlu metalami – odezwał się Jacob. – Tyle wiem. 
– Kiedy hiszpańskie kopalnie srebra dostały zadyszki i przestały nadążać z dostawami do 
Sewilli, lyońscy Genueńczycy zbankrutowali – powiedział monsieur Wachsmann. – Ich 
miejsce zajęli bankierzy z Genewy i innych miast. Mieli kontakty z kopalniami w Harzu i 
Srebrnych Górach, które przeżywały krótkotrwały rozkwit, zanim hiszpańskie srebro znów 
zalało rynek. W każdym razie jedna z tych bankierskich rodzin miała przedstawicielstwo w 
Lipsku. Zatrudnieni w nim członkowie rodu związali się z von Hacklheberami przez 
małżeństwo. Hacklheberowie z kolei poprzez tytuły własności kopalni mają związki z 
Fuggerami. Mówi się nawet, że wywodzą się od Rzymian... 
– A my od Adama – prychnął Abraham. 
– To prawda, tylko że u nich taka wyliczanka brzmi imponująco. – Monsieur Wachsmann 
nie tracił cierpliwości. – Nawiasem mówiąc, skoro jesteś już po bar micwie, chyba najwyższy 
czas przestać tak dociekliwie studiować Torę i zacząć nabierać ogłady towarzyskiej. A 
wracając do tematu, los sprzyjał lipskiej gałęzi rodu i wkrótce hacklheberski ogon zaczął 
merdać genewskim psem. Hacklheberów jest może niewielu, lecz cieszą się opinią 
nieprzeciętnie bystrych. Mają placówki w Lyonie, Kadyksie, Piacenzie, wszędzie tam gdzie 
są duże pieniądze. 
– A co właściwie robią? – zainteresował się Abraham. 
– Pożyczają pieniądze i rozliczają transakcje, jak wszystkie banki, ale ich prawdziwą 
specjalnością są właśnie takie manewry jak ten, o którym teraz rozmawiamy: transport 
pieniędzy do Genewy. Ostrzegałem państwa, że jeśli postanowicie w Lyonie wymienić 
zarobki na gotówkę, musicie się liczyć ze zmniejszeniem zysku. A nie zaciekawiło państwa, 
gdzie w takiej sytuacji podziewa się nadmiar gotówki? Odpowiedź brzmi: trafia do kufrów 
Lothara von Hacklhebera. 
Monsieur Wachsmann wstał i przeszedł się po tarasie tam i z powrotem. 
– Handluję woskiem – ciągnął. – Wiem, skąd się bierze, dokąd trafia i ile warte są jego różne odmiany dla różnych ludzi w różnych miejscach i różnym czasie’. Jestem dla wosku 
tym, kim Lothar von Hacklheber dla pieniądza. 
– W złocie czy w srebrze? 
– We wszystkich postaciach: dla metalu w gąskach, dla krążków, wybitych monet, 
papierowych weksli i walut rozliczeniowych w rodzaju naszego ecu au soleil. Przyznam, że 
dla mnie pieniądz jest obiektem tajemniczym, ale przed von Hacklheberem nie ma sekretów, 
jak wosk przede mną. Na to przynajmniej wygląda. Pieniądze topią się w jego rękach jak 
plastry wosku w wytapiarce i łączą w jednolitą masę. 
– Wobec tego spotkamy się z przedstawicielem von Hacklheberów w Lyonie – 
powiedziała Eliza. 
– Dobrze – zgodził się Samuel de la Vega. – Ale powiem wam, że gdyby mieli tu choć 
garść leżących luzem monet, w godzinę byłoby po sprawie. Owszem, ten ich system działa, 
ale Dépôt przypomina mi pewne alpejskie mieściny, w których ludzie zbyt długo żenili się 
między sobą. 
* * * 
– Następnego dnia – kontynuowała Eliza – poznałam Gerharda Manna, lyońskiego agenta 
von Hacklheberów. 
Dopiero teraz rozluźniła chwyt na jądrach Bonaventure Rossignola – okazało się bowiem, 
że jest to jedyny sposób, aby zmusić go do słuchania o ecu au soleil, Dépôt i tym podobnych. 
Jednakże na wzmiankę o Hacklheberze królewski kryptograf otrząsnął się i skoncentrował. 
– Lothar von Hacklheber – ciągnęła – nie należy do ludzi, którzy łaskawym okiem 
patrzyliby na pracownika spędzającego popołudnia na popijaniu kawy w kawiarni. 
– Domyślam się! 
– Zorganizował więc wszystko tak, żeby jego przedstawiciel miał więcej obowiązków, 
niż jest w stanie wykonać. I Mann musi dokonywać wyborów. Zawsze pędzi przez miasto na 
koniu, niczym kawaler; powozy są dla niego zbyt wolne. Zorganizowanie spotkania z nim 
było potwornie trudne, wymagało wymiany pół tuzina listów, aż w końcu zrobiłam coś 
najprostszego, czyli nie ruszałam się z pied-a-terre i czekałam, aż sam do mnie przyjdzie. 
Oczywiście przygalopował akurat w chwili, kiedy zaczynałam karmić Jean-Jacquesa. Zamiast 
więc odesłać z kwitkiem, kazałam go wprowadzić i posadziłam naprzeciwko siebie, za 
stołem, kiedy Jean-Jacques przypiął mi się do cycka. 
– To straszne! 
– To była próba, Bon-bon. Chciałam sprawdzić, czy będzie poruszony. 
– I był? 
– Udawał, że niczego nie zauważa. Nie było mu z tym łatwo. 
Rossignol aż się wzdrygnął. – O czym rozmawialiście? 
– O Lotharze von Hacklheberze. 
* * * 
– Poznała Go pani w Lipsku? – spytał Mann. 
– Spotkałam się z Nim, kiedy zaangażowałam się w pewien projekt wydobycia srebra w 
górach Harzu – wyjaśniła Eliza. – Podjął, jak zwykle, mądrą decyzję, postanowił nie 
inwestować w moją kopalnię. 
Eliza przedstawiła Mannowi swój pomysł, on zaś przez długą chwilę go rozważał. Z 
początku na jego twarzy malowało się zatroskanie, żeby nie powiedzieć: lęk, aż Eliza zaczęła 
podejrzewać, że nie chce wchodzić z nią w spółkę, ale boi się jej odmówić ze strachu przed 
tym, co powie On na widok jej rozżalonej miny. Był młodym człowiekiem (czego właściwie 
należało się spodziewać – inny nie podołałby takiej pracy) i dla Elizy było oczywiste, że 
został wysłany do Lyonu, żeby można było go sprawdzić, czy pęknie, czy jednak da sobie 
radę. Wtedy On zdecydowałby, gdzie go dalej wysłać. Miał niebieskie, trochę zbyt blisko 
siebie osadzone oczy i szerokie czoło, tak wyraziste, że z pojawiających się na nim 
zmarszczek i fałd Eliza czytała jego uczucia z równą łatwością jak spisane na pergaminie 
sonety. Był inteligentny, lecz brakowało mu zdecydowania. Przypuszczała, że pewnego dnia 
znajdzie się ktoś lepszy od niego, obdarzony silniejszą osobowością, i Mann skończy przy 
banca na piętrze Domu Złotego Merkurego w Lipsku, obserwując dziedziniec w 
umocowanym na kiju lusterku. Wreszcie rozluźnił się i zaczął przesiewać swój zasób słów w 
różnych językach, aby zwerbalizować myśli. 
– Byłoby... – zaczął i przeszedł na niemiecki, w którym Eliza wychwyciła tylko cząstkę 
sonder, czyli w tym wypadku „szczególny”, „wyjątkowy” lub „niezwykły”. W uprzejmy 
sposób usiłował dać jej do zrozumienia, że w grę wchodzi suma zbyt znikoma, by miał 
poświęcić jej więcej czasu. – Niemniej jednak nie należy zupełnie zaniedbywać takich 
transakcji. Bywa, że przypominają pierwszą cieniutką strużkę, przeciskającą się przez rysę w 
wale przeciwpowodziowym. Ilość wody, która wydostaje się na zewnątrz, jest w tym 
wypadku mniej ważna od koryta, które sobie żłobi. Wkrótce może nim popłynąć znacznie 
szersza rzeka. 
Teraz zaś mówił, że wiadomo mu o poparciu francuskiego rządu dla Elizy i że chętnie 
prowadziłby z nią interesy, zwłaszcza w tych trudnych czasach, gdy w obliczu wojny wydatki 
rządowe miały wzrosnąć. 
– Takie porównanie nie trafi do serc Holendrów – odparła Eliza, mając na myśli swoich 
wspólników, braci de la Vega. 
– Gdyby zależało pani na dobrym samopoczuciu Holendrów, nie brałaby się pani do 
takich interesów – zauważył Gerhard Mann. * * * 
– Wrodzony spryt pozwolił mu zakończyć spotkanie w taki sposób, że ani ja, ani On nie 
mogliśmy się na niego złościć – dodała Eliza. Znudziło się jej siedzenie na Bon-bonie, więc 
odsunęła się w tył i usiadła po turecku między jego rozłożonymi nogami. – Poinformowałam 
de la Vegów, że mamy już jak wyprowadzić gotówkę z Lyonu. Dosłownie w kilka godzin 
później zaczęli negocjować z hurtownikami drewna, a następnego dnia zawarli dwie 
transakcje: jedną na wysyłkę dębów ściętych w Massif Central, złożonych w stertę nad 
brzegiem Saony, o milę od miasta, drugą na dostawę drewna alpejskich drzew iglastych, 
czekającego na nabywcę u ujścia Saony do Rodanu. Jeśli pan chce, Bon-bon, mogę poświęcić 
następną godzinkę albo dwie na szczegółową relację z przebiegu negocjacji, w których poza 
nami uczestniczyli sprzedawcy drewna, monsieur Castan, inni członkowie Dépôt, Gerhard 
Mann oraz ubezpieczyciele i przewoźnicy. 
Rossignol mruknął pod nosem coś o la belle dame sans merci. 
– Jak pan sobie życzy – stwierdziła Eliza. – Rozmowy skończyły się tym, że w pewnych 
księgach handlowych pojawiły się pewne wpisy. Do Genewy wyruszył powóz pospieszny. W 
linii prostej Genewę od Lyonu dzieli siedemdziesiąt pięć mil, drogą znacznie więcej. W 
każdym razie Abraham dostał swój upragniony weksel. Prowizja okazała się wprawdzie 
minimalna i ledwie wystarczyła braciom na pokrycie kosztów, ale staliśmy się właścicielami 
całego drewna. I w tym momencie, a była to połowa listopada, uznaliśmy sprawę za 
zamkniętą – mieliśmy towar i załatwiliśmy transport. Przeciętny kupiec z Amsterdamu 
pomyślałby, że to wszystko, dla nich to nie nowina jednym ruchem pióra wysłać ładunek do 
Nagasaki, Nowego Jorku czy Batawii. My sami, podobnie jak nasze kłody, mieliśmy 
wyruszyć na północ – Jacob Gold wracał do Paryża, a ja jechałam do Dunkierki z de la 
Vegami, którzy zamierzali tam wsiąść na statek do Amsterdamu. Najszybciej byłoby 
wskoczyć do pożyczonego od markiza d’Ozoir powozu i pojechać traktem. Tylko że kareta 
była malutka i dla moich wspólników zabrakłoby w niej miejsca. Poza tym zrobiło się już 
zimno, a nam się nie spieszyło. Postanowiliśmy wysłać wozy do Orleanu, gdzie nasi woźnice 
mogliby wynająć konie lub większy powóz dla braci de la Vega. My w tym czasie mieliśmy 
popłynąć do tegoż miasta rzeką i dotrzeć na miejsce kilka dni później7. Zamierzaliśmy dostać 
się do Roanne i tam opłacić rejs z biegiem Loary do Orleanu, podróżując znacznie wygodniej 
7 W tej części Francji, o której mówiła Eliza, Sekwana i Loara płyną w odległości około pięćdziesięciu mil 
od siebie, równoległymi korytami, lecz w przeciwnych kierunkach. Saona wpada do Rodanu, przepływającego 
przez Marsylię, Loara zaś, płynąc na północ, dociera do Orleanu, tam skręca na zachód i – odpowiednio później 
– uchodzi do Atlantyku. Kilkanaście mil na północ od Lyonu przebiegał łącznik spinający obie te rzeki: droga, a 
właściwie cały pęk dróg i traktów przecinających wzgórza powyżej oddalonego o pięćdziesiąt mil miasteczka 
Roanne w górnym brzegu Loary. i przyjemniej niż drogą lądową. W Orleanie mieliśmy znaleźć nasze pojazdy i wierzchowce, 
pojechać do Paryża i dalej do Dunkierki. Loara, jak pan wie, płynie do Nantes, czyli 
marszruta, którą dla siebie zaplanowaliśmy, pokrywała się z trasą transportu drewna. To była 
dodatkowa zaleta naszego planu – mogliśmy mieć baczenie na królewskie kłody. Gdyby 
przytrafiło się jakieś nieszczęście, choć wydawało się to mało prawdopodobne, moglibyśmy 
od razu zareagować. 
– Za pozwoleniem, mademoiselle... – przerwał Elizie Rossignol. – Jak sama pani 
powiedziała, od tamtej pory minął prawie miesiąc. Co się w tym czasie wydarzyło? 
– Szczegółowa opowieść zajęłaby mi następny miesiąc. Jak pan wie, każdy pays 
wchodzący w skład la France rządzi niepodzielnie przebiegającym przezeń kawałkiem drogi 
albo rzeki i ma prawo do ściągania ceł, myt et caetera. Z pewnością wiadomo panu i o tym, 
że ludność tego kraju należy do rozmaitych cechów, korporacji i parafii, z których każda ma 
własne, specyficzne przywileje. 
– Nadawane przez króla – przytaknął Rossignol, jakby się obawiał, że Eliza za chwilę 
wyskoczy z jakimś niedyplomatycznym stwierdzeniem. 
Rzeczywiście, zamierzała to uczynić, ale w takim miejscu, w królestwie tajemnic, czuła 
się bezpiecznie. 
– Król nadaje te przywileje, by zachęcić ludzi do wstępowania do cechów i korporacji! W 
ten sposób umacnia swoją władzę, bo w każdej chwili może przywileje poszerzyć lub 
ograniczyć. 
– Co z tego? – prychnął Rossignol. 
– Po paru dniach Abraham zażartował, że nie powinniśmy byli ruszać w drogę bez 
szwadronu prawników. Ale to trywializowanie problemu, przecież każdy pays posiada własne 
prawa i tradycje i nie ma na świecie prawnika znającego je wszystkie. Dlatego należałoby 
raczej zatrzymywać się co parę mil i wynajmować nowych specjalistów. Zresztą 
wspomniałam na razie tylko o tworach administracyjnych mających oficjalne prawo utrudniać 
spław drewna rzeką, a to dopiero połowa przeszkód, jakie napotkaliśmy. Po rzekach krążą 
bowiem ludzie, którzy kiedyś byli piratami, lecz z czasem się zdegenerowali, stoczyli i 
zmienili w pospolitych bandziorów. Płaciliśmy im haracz, aż zabrakło nam gotówki, wtedy 
zaczęliśmy ich spłacać drewnem. Co wieczór zjawiała się gromada takich nieformalnych 
celników i uszczuplała nasz zapas kłód. Podejrzewaliśmy, że tak właśnie się dzieje, ale 
strażnicy, których wynajęliśmy, prawie się nie różnili od złodziei. Jedynym wiarygodnym 
wartownikiem był Jean-Jacques – budził mnie co dwie godziny przez całą noc, a wtedy ja 
siadałam na koi w kabinie i przez okno patrzyłam, jak miejscowi uciekają z kawałkami 
naszego ładunku. 
– Niemożliwe, żeby tam panował aż taki chaos! – zaprotestował Rossignol. 
– Owszem, istnieje mechanizm mający zapewnić porządek na szlakach wodnych i 
lądowych: wiekowe sądy, prévôtowie i bailli, którzy podlegają miejscowemu seigneurowi i – podobno – mają do dyspozycji bandy zbrojnych. Ale nigdy ich nie widzieliśmy, kiedy byli 
potrzebni. Gdybym co tydzień spławiała drewno rzeką, musiałabym dojść do porozumienia ze 
wszystkimi tymi seigneurami, chociaż trudno powiedzieć, czy poniosłabym przy tym straty 
większe, czy mniejsze niż przy pospolitym rabunku. Nasz spływ zaskoczył wielu lokalnych 
rzezimieszków, którzy z pewnością więcej by nam ukradli, gdybyśmy regularnie kursowali na 
tej trasie. W korycie Loary, zwłaszcza w jej górnym biegu, jest mnóstwo mielizn i omijanie 
ich wymaga przeróżnych sztuczek: raz trzeba opłacić pilota, kiedy indziej zapłacić 
młynarzowi, by szerzej otworzył spust młynówki, żeby niesione wezbraną wodą kłody 
przepłynęły nad łachą. Mogłabym tak opowiadać do wieczora, ale będę się streszczać. Z 
Orleanu, gdzie mieliśmy już dziesięć dni spóźnienia, Jacob Gold i ja popędziliśmy do Paryża i 
tam spieniężyliśmy weksel po okropnie niekorzystnym kursie. Jacob wrócił z pieniędzmi do 
Orleanu, pokrywając z nich wszystkie nieprzewidziane wydatki, a ja przyjechałam tutaj. 
Wkrótce wybieram się do Dunkierki na spotkanie z tym łotrem, który mnie w to wszystko 
wrobił, markizem d’Ozoir. Wyjaśnię mu, że po drodze wyparowała połowa drewna, cały 
zarobek i sześć tygodni naszego życia. 
Dunkierka, rezydencja markiza d’Ozoir 
13 grudnia 1689 
O ile Bonaventure Rossignol słuchając Elizy miotał się między nudą i niedowierzaniem, o 
tyle markiz d’Ozoir świetnie się bawił. Z początku była na niego po prostu wściekła. Kiedy 
zaczął się uśmiechać i prychać, nasiliły się w niej mordercze żądze i musiała na chwilę wyjść 
z pokoju pod pozorem zaopiekowania się Jean-Jacquesem. Mały, nie wiedzieć czemu, był w 
szampańskim nastroju – chwytał się za stópki i parskał śliną, nie wybiegał w myślach poza 
ściany pokoju, w którym akurat się znajdował, nie cofał się w przeszłość ani nie wychylał w 
przyszłość. Trochę się przy nim rozpogodziła. Zanim wróciła do salonu z widokiem na port, 
odzyskała spokój i pewność siebie, a cała sprawa z drewnem także zaczęła ją bawić. 
– Dlaczego wyznaczył mi pan tak niedorzeczną misję, monsieur? – zapytała. – Przecież 
musiał pan wiedzieć, jak to się potoczy. 
– Każdy, kto zna się na handlu drewnem, powie pani, że sprowadzenie francuskiego 
surowca do francuskich stoczni jest niemożliwe. Ponieważ wszyscy są o tym święcie 
przekonani, nikt nawet nie stara się tego zrobić. Ale skoro nikt nie próbuje, to skąd wiadomo, 
że cały czas jest to niewykonalne? Dlatego właśnie co kilka lat sprawdzam, jak jest naprawdę. 
Zlecam zakup i transport drewna jakiejś przedsiębiorczej osóbce, która nie wie, że to 
niemożliwe. Rozumiem, że się na mnie pani złości. Ale proszę spojrzeć na to z drugiej strony: 
gdyby się pani udało, dokonałaby pani wielkiego wyczynu. A tak... Z porażki wyniosła pani naukę, która zaprocentuje przy realizacji kolejnego etapu naszego planu. A ten, ręczę pani, nie 
jest bynajmniej niewykonalny. 
Markiz d’Ozoir wstał, podszedł do okna i spojrzeniem oraz gestem dał Elizie znak, by 
stanęła obok niego. Minął już okres, w którym spoglądając w dal ponad Kanałem, widziało 
się błękitne niebo nad Anglią. Wyglądając przez okno, ledwie widzieli portowy mur, deszcz 
bębnił o szyby jak drobny śrut. 
– Muszę przyznać, że Dunkierka bardzo się ostatnio zmieniła – powiedziała Eliza. – I nie 
chodzi mi tylko o pogodę. Mój wzrok przyciągają rzeczy, na które wcześniej nie zwracałam 
uwagi. Drewno w stoczni, skąd się tam wzięło? Nowe fortyfikacje, czym król za nie zapłacił? 
Wybudowali je robotnicy, a robotnikom płaci się gotówką, nie wekslami. 
Markiz chyba się zirytował, słysząc, jak rozmowa zbacza na temat umocnień. Pstryknął 
palcami, wskazując najbliższy odcinek wału obronnego. 
– To nic wielkiego. Ale skoro tak to panią interesuje, wyjaśnię: arystokraci dysponują 
sporą gotówką, bo mają w zwyczaju ją gromadzić. A le Roi zaczepia ich w Wersalu i zagaja 
tak: „Dlaczego wybrzeża pańskich ziem, monsieur, nie są lepiej ufortyfikowane? Proszę się 
tym zająć, to pański obowiązek”. Oczywiście królowi się nie odmawia, więc właściciel 
nadmorskiej posiadłości wysupłuje pieniądz z kiesy i stawia fort. W zamian może liczyć na 
wdzięczność króla, który zaprosi go na kolację, pozwoli mu podać sobie koszulę czy coś w 
tym guście. 
– I to wszystko? 
D’Ozoir się uśmiechnął. 
– Dostanie jeszcze notę od contrôleura-général, stwierdzającą, że skarb państwa jest mu 
winien taką a taką sumę pieniędzy. 
– Ach, więc tak to działa! Arystokraci wymieniają twardą gotówkę na miękki pieniądz, 
kruszec na wierzytelność francuskiego rządu. 
– Od strony technicznej tak to chyba właśnie wygląda. Ale taka wymiana oznacza 
zrzeczenie się władzy i utratę niezależności. Złoto można bowiem wydać wszędzie, na co się 
chce; użyteczność papieru, nawet jeśli ma on tę samą wartość nominalną, zależy od setek 
czynników, których większości nie zrozumie ktoś, kto nie mieszka w Wersalu. Poza tym to i 
tak nie ma sensu. 
– Jak to nie ma sensu? 
– Te wierzytelności są bezwartościowe. Dług nigdy nie zostanie spłacony. 
– Bezwartościowe?! Nigdy?! 
– No, może przesadzam. Powiem tak: człowiek, który ufortyfikował nasz port, zdaje 
sobie sprawę, że może już nigdy nie zobaczyć swoich pieniędzy. Nie martwi się tym jednak, 
gdyż były po prostu złotem zalegającym mu w piwnicy. W zamian za złote płytki uzyskał 
inną walutę, cenioną w Wersalu, na której bardziej mu zależy. 
– Mam pokusę dołączyć do pana w tym cynizmie, aby nie wyjść na idiotkę... – przyznała z namysłem Eliza. – Ale wierzytelność potwierdzona opieczętowanym dokumentem 
wystawionym przez contrôleura-général musi chyba mieć jakąś wartość. 
– Nie mówmy już o fortyfikacjach. Wybudował je niejaki hrabia... – Tu padło nazwisko, 
które Eliza usłyszała pierwszy raz w życiu. – Jeżeli naprawdę tak panią ciekawią, proszę 
zwrócić się do niego z dalszymi pytaniami. Na razie jednak nie wolno nam zaniedbywać 
sprawy znacznie ważniejszej, drewna dla królewskich stoczni. 
– W porządku. Widzę drewno w porcie – stwierdziła Eliza. – Skąd się tam wzięło? 
– Znad Bałtyku. Przywiózł je holenderski statek, wiosną, przed wypowiedzeniem wojny. 
– Stocznia w Dunkierce musi być zaopatrywana z morza, inaczej nie mogłaby istnieć. 
Czy słusznie zatem się domyślam, że przed wojną taki właśnie tryb dostarczania budulca był 
na porządku dziennym? 
– Przez dłuższy czas wcale nie. Kiedy około roku tysiąc sześćset siedemdziesiątego 
wróciłem z wojaży po Wschodzie, ojciec zagonił mnie do pracy w Kompanii Północnej w La 
Rochelle. Kompania była pomysłem Colberta, który usiłował zbudować francuską flotę z 
francuskiego drewna, ale natknął się na te same problemy co pani, mademoiselle. Compagnie 
du Nord miała skupować drewno w krajach nadbałtyckich i przewozić je – z konieczności – 
na statkach pływających pod holenderską banderą. 
– Dlaczego ulokował ją aż w La Rochelle? Dlaczego nie gdzieś bardziej na północy, w 
Hawrze albo Dunkierce? 
– Bo w La Rochelle mieszkali hugenoci – odparł markiz. – A to dzięki nim całe 
przedsięwzięcie mogło w ogóle funkcjonować. 
– Czym w takim razie pan się zajmował, monsieur, jeśli wolno zapytać? 
– Pływałem po północnych morzach. Patrzyłem. Uczyłem się. Przekazywałem informacje 
ojcu. Jego stanowisko w marynarce to właściwie synekura. Lecz wiedza na temat poczynań 
floty pozwala mu prowadzić inwestycje, które w innym wypadku zwyczajnie by go 
przerastały. 
Na twarzy Elizy musiało się chyba odmalować zdumienie, bo markiz dodał pospiesznie: 
– Jestem bękartem. 
– Wiedziałam, że jest bogaty, ale myślałam, że odziedziczył majątek. 
– To, co odziedziczył, z czasem wymienił na miękki pieniądz, w sposób, o którym przed 
chwilą rozmawialiśmy. Nie miał wyboru. W efekcie stracił suwerenność i stał się rencistą na 
utrzymaniu francuskiego rządu, co bardzo odpowiada le Roi. Chcąc zachować choć cień 
niezależności, musiał inwestować. Nie słyszała pani o jego inwestycjach, ponieważ 
koncentrował je raczej w basenie Morza Śródziemnego, głównie w Lewancie i północnej 
Afryce, podczas gdy pani uwaga, mademoiselle, skupia się raczej na północy i zachodzie 
kontynentu. – Markiz złapał Elizę za rękę i spojrzał jej w oczy. – I tak powinno zostać. 
Wróćmy do sprawy nadbałtyckiego drewna, błagam. 
– Dobrze. Mówił pan, że na początku lat siedemdziesiątych hugenoci sprowadzali je na holenderskich statkach. Potem wybuchła wojna z Holandią, prawda? 
– Tak. Dlatego miejsce statków holenderskich zajęły szwedzkie i angielskie. 
– Domyślam się, że ten układ funkcjonował bez zarzutu, dopóki cztery lata temu le Roi 
jednej połowy hugenotów nie wygnał z kraju, a drugiej nie wtrącił do więzienia. 
– W rzeczy samej. Od tamtej pory nie wiem, w co ręce włożyć, próbuję wykonywać 
robotę, za którą wcześniej odpowiadał cały hugenocki sztab. Udało mi się utrzymać ciągłość 
dostaw znad Bałtyku, ale drewno sączy się wąską strużką. Ledwie wystarcza, żeby łatać stare 
okręty i od czasu do czasu zbudować jakiś nowy. 
– Tymczasem Francja znalazła się w stanie wojny z dwiema największymi potęgami 
morskimi świata – zauważyła Eliza. – Popyt na drewno do budowy okrętów musi wzrosnąć, a 
ja i bracia de la Vega udowodniliśmy właśnie, że nie da się go sprowadzać z głębi Francji. 
Dlatego chciałby pan, abym pomogła panu odtworzyć biuro Compagnie du Nord tutaj, w 
Dunkierce. 
– Byłbym zaszczycony. 
– Zgoda. Zrobię to, ale najpierw musi mi pan odpowiedzieć na jedno pytanie. 
– Proszę pytać, mademoiselle. 
– Od kiedy pan to wszystko planuje? I czy rozmawiał pan o tej sprawie ze swoim 
przyrodnim bratem? 
W sąsiednim pokoju Jean-Jacques wykazał się wyczuciem czasu niewiarygodnym u 
sześciomiesięcznego brzdąca i wybuchnął płaczem. D’Ozoir zastrzygł uszami. 
– Mój przyrodni brat Étienne pragnie pani z innego powodu. 
– Wiem. Rodzę zdrowe dzieci. 
– Nie, mademoiselle. Jest pani głupia, jeśli naprawdę tak uważa. Młodych arystokratek 
zdolnych rodzić zdrowe niemowlęta mógłby mieć na pęczki. Kosztowałyby go zresztą o wiele 
mniej zachodu niż ty, pani. 
– Jaki inny powód może wchodzić w grę? 
– Inny niż pani uroda? Colbert. 
– Colbert nie żyje. 
– Ale żyje jego syn, markiz de Seignelay. Odziedziczył po ojcu stanowisko sekretarza 
stanu do spraw marynarki wojennej i jest zwierzchnikiem mojego ojca. Może pani sobie 
wyobrazić, co czuje mój ojciec, dziedziczny diuk i królewski kuzyn, widząc, jak zwykłego 
prostaka traktuje się z honorami godnymi najwyższego arystokraty? Co czuje, będąc 
podwładnym człowieka, którego ojciec był kupcem?! 
– To pewnie trudne – przyznała niezbyt współczującym tonem Eliza. 
– Diuk d’Arcachon i tak znosi to lepiej, niż ktoś inny mógłby na jego miejscu, ponieważ 
nie jest z natury arogantem. Jest elastyczny, potrafi się dostosować... 
Eliza weszła markizowi w słowo, widząc, że za chwilę straci panowanie nad sobą: 
– I w tym wypadku jego sposobem na dostosowanie się ma być ożenek fitienne’a z kobietą, która byłaby możliwie jak najbardziej podobna do Colberta. 
– Prostaczka, z pieniędzmi, szanowana przez króla – uzupełnił markiz. – A jeśli w 
dodatku miałaby być ładna i płodna, to czemu nie? Może się pani wydawać, mademoiselle, że 
jest pani w Wersalu dziwadłem. Że nie ma tam dla pani miejsca. Prawda jednak wygląda tak, 
że Wersal istnieje dopiero od siedmiu lat. Nie ma wiekowej tradycji. Stworzył go Colbert, 
plebejusz. Owszem, roi się w nim od arystokratów, ale myli się pani, sądząc, że dobrze się 
tam czują. Przeciwnie, to właśnie tacy ludzie jak pani są idealnymi wersalskimi dworzanami. 
To pani wszyscy będą zazdrościć, kiedy tam pani wróci i osiądzie na dobre. Mój ojciec czuje, 
że podupada, widzi, jak nasz ród traci majątek i wpływy. Rzuca więc rozpaczliwie linę, licząc 
na to, że ktoś na suchym, stabilnym lądzie złapie ją w locie i wyciągnie go na brzeg. To pani 
ma być tą osobą, mademoiselle. 
– Sporo oczekuje od kobiety bez grosza przy duszy, która jest w dodatku zajęta 
wychowywaniem dziecka. Mam nadzieję, że pański ojciec nie jest aż takim desperatem, jak to 
pan przedstawia, monsieur. 
– Jeszcze nie. Ale kiedy w nocy nie może spać, snuje plany mające w przyszłości 
uchronić jego i jego przodków od popadnięcia w desperację. 
– Jeśli mam panu uwierzyć, czeka mnie mnóstwo pracy. – Eliza odwróciła się od okna i 
przygładziła spódnicę. 
– Od czego chce pani zacząć, mademoiselle? 
– Chyba wyślę list do Anglii. 
– Do Anglii?! – wykrzyknął z udawanym oburzeniem markiz. – Przecież prowadzimy 
wojnę z Anglią! 
– To będzie krótki traktat naturalistyczny. A filozofia naturalna nie zna granic. 
– Chce pani napisać do przyjaciół z Towarzystwa Królewskiego, czy tak? 
– Tak. Myślałam o doktorze Waterhousie. Niedawno miał usuwany kamień z pęcherza. 
Na twarzy markiza odmalowało się to samo przerażenie połączone z fascynacją, jakie 
Eliza obserwowała na twarzach mężczyzn, ilekroć w rozmowie przewijał się temat litotomii. 
– Słyszałam, że przeżył i ma się dobrze – dodała. – Wraca do zdrowia. Może znajdzie 
chwilę, żeby odpowiedzieć na pytania znudzonej francuskiej hrabiny. 
– Być może – zgodził się markiz. – Nie rozumiem jednak, dlaczego pierwszym, co 
przychodzi pani na myśl, jest wysłanie listu do schorowanego londyńskiego naturalisty. 
– To pierwsze, lecz nie jedyne, co zrobię. Ale to akurat łatwo załatwić, kiedy mieszka się 
w Dunkierce. Chciałabym wdać się w dysputę na temat pieniędzy. Twardych i miękkich. 
– Czemu nie porozmawia pani z jakimś Hiszpanem? Oni wiedzą, jak robić pieniądze, 
które szanuje cały świat. 
– Właśnie dlatego, że angielska waluta jest taka żałosna, chcę o tym porozmawiać z 
Anglikiem – odparła Eliza. – Tutaj nikt by nie uwierzył, że po drugiej stronie Kanału 
przyjmuje się poczerniałe grudki metalu jako pieniądze, ale handel z Anglią kwitnie, a kraj się rozwija. Anglia przypomina mi taki przerośnięty Lyon, ubogi w gotówkę, ale zamożny w 
kredyty i prosperujący dzięki systemowi transakcji na papierze. 
– Podczas wojny tego pożałują. Król wysyła wojsko za granicę, gdzie nikt nie chce 
miękkiego pieniądza. Dlatego razem z armią musi posyłać gotówkę, za którą żołnierze kupią 
niezbędne zaopatrzenie. Jak zatem Anglia może wojować z Francją? 
– Ale przecież można odwrócić to pytanie: jak Francja może wojować z Anglią? Pan 
wybaczy, wasza waluta wcale nie jest taka silna, jak się panu wydaje. 
– Myśli pani, że ten doktor Waterhouse będzie znał odpowiedzi na takie pytania? 
– Nie. Mam jednak nadzieję, że wda się ze mną w dysputę, z której takie odpowiedzi się 
wyłonią. 
– Moim zdaniem tajemnica tkwi w handlu – stwierdził markiz. – Jak powiedział Colbert: 
„Handel jest źródłem zasobów pieniężnych, a te zasoby to żyły i ścięgna wojny”. Czego nasze 
kraje nie kupią za gotówkę, będą musiały zdobyć na drodze wymiany towarowej. 
– C’est juste, monsieur, ale proszę nie zapominać, że handluje się nie tylko materialnymi 
towarami, takimi jak wosk Wachsmanna, lecz także samym pieniądzem – w tym specjalizuje 
się na przykład Lothar von Hacklheber. To branża złożona i niepojęta, w sam raz temat do 
rozważań dla członków Towarzystwa Królewskiego. 
– Myślałem, że oni badają tylko motyle. 
– Niektórzy interesują się również bankami i pieniędzmi. I obawiam się, że dalece 
wyprzedzili naszych francuskich lepidopterologów. 
Przylądek Gris-Nez, Francja 
15 grudnia 1689 
Holenderski mistrz malujący ten krajobraz nie musiałby używać nadmiaru pigmentów, 
rozsmarowany na ławce bryzg mewiego guana wystarczyłby mu za całą paletę. Niebo było 
białe, tak jak i ziemia, gałęzie drzew czarne – poza miejscami, w których lepił się do nich 
śnieg. Pruski mur château miał białą barwę tynku, a przecinały go wiekowe dźwigary, 
przybrawszy od wilgoci kolor węgla drzewnego. Dach był wprawdzie kryty czerwoną 
dachówką, lecz ta zniknęła już prawie całkowicie pod warstwą śniegu; tylko w paru 
miejscach rozlewające się z wolna kałuże czerwieni zdradzały obecność pieców. Château nie 
należało do szczególnie efektownych – prostokątny dziedziniec wychodzący na Kanał, po 
jednej stronie stajnia, po drugiej dom służby, i skierowany wprost ku morzu dom, spinający 
zabudowania w całość. Teren przed posiadłością opadał stromo, toteż linii brzegowej nie było 
z domu widać. Dopiero w oddali rysowała się szara smuga słonej wody, rozpływająca się we 
wszechogarniającej bieli daleko przed wybrzeżem Dover. Kareta i zaprzężony w dwa konie wóz bagażowy czekały na dziedzińcu. Odziani w buty 
służący i zakutani w wilgotne wełniane pledy woźnice, przytupując, chodzili od jednego 
konia do drugiego, zdejmowali im z szyi puste worki po obroku i dociągali uprzęże. 
Masywnie zbudowana kobieta, z twarzą ledwie widoczną w tunelu czepka, wyszła z domu dla 
służby, otulając się ciaśniej grubym kocem. Oparła stopę na schodku przy drzwiach powozu, 
wybiła się z niej i rzuciła do środka; kareta najpierw przechyliła się, a potem zakołysała na 
resorach. Ze stajni wyszło dwóch mężczyzn. Wytrząsnęli czarne grudy z cybuchów fajek, 
naciągnęli grube rękawice i podeszli do koni. Kiedy dosiadali wierzchowców, pod 
rozchylonymi na moment płaszczami mignęły arsenały godne okrętów liniowych – małe 
armaty, sztylety i kordelasy. 
Otworzyły się frontowe drzwi domu i ze środka buchnęła fontanna kolorów – suknia z 
zielonego jedwabiu ozdobiona wstążkami i frędzlami w innych barwach, zaróżowiona twarz, 
błękitne oczy, blond włosy ufryzowane ozdobnymi spinkami i kolejnymi wstążkami. Kobieta 
odwróciła się, żeby pomachać komuś, kto został w domu – spódnica zawirowała przy tym 
fantazyjnie – po czym ruszyła na środek dziedzińca ze wzrokiem utkwionym w jedynej 
postaci, która na razie ani nie dosiadła konia, ani nie zajęła miejsca w pojeździe. Był to 
mężczyzna niski i krępy jak moździerz, w długim płaszczu i wysokich, poczerniałych od 
wilgoci butach. Kapelusz – olbrzymi, trójgraniasty, obszyty złotą plecionką i przyozdobiony 
strusimi piórami – spadł mu z głowy i leżał na śniegu niczym wyrzucony na piasek okręt 
flagowy. Siady butów i rowki wyryte w śniegu połami płaszcza i pochwą broni świadczyły o 
tym, że już dłuższy czas kręci się po podwórzu. W tej chwili wpatrywał się w zawiniątko, 
zawieszone w powietrzu na wysokości jego twarzy. 
Kobieta w zielonej sukni podniosła zapomniany kapelusz i potrząsnęła nim, wzbudzając 
małą zawieruchę śnieżnych płatków. 
Zawiniątko osiągnęło najwyższy punkt trajektorii, zawisło nieruchomo kilka stóp nad 
głową mężczyzny, po czym zaczęło ruchem przyspieszonym podążać ku ziemi. Mężczyzna 
nie od razu zareagował, dopiero po chwili podłożył pod nie ręce w rękawicach i spowolnił 
jego upadek, aby wyhamować je dosłownie o szerokość dłoni nad ziemią. Pochylił się nad 
nim jak grabarz nad wykopanym właśnie grobem. Z wnętrza zawiniątka dobył się wrzask, na 
dźwięk którego kobieta wyprężyła się jak struna. Wrzask okazał się jednak zaledwie wstępem 
do długiego, radosnego gulgotania. Słysząc to, odetchnęła z ulgą, ale natychmiast znów się 
spięła, widząc, jak mężczyzna bierze zamach i z głośnym okrzykiem podrzuca zawiniątko. 
W końcu udało jej się zwrócić na siebie jego uwagę w taki sposób, że nie zgubił przy tym 
zawiniątka. Nastąpiła wymiana: kapelusz za dziecko. Kobieta wsiadła do karety, oddawszy 
najpierw malucha drobnej kobiecie, siedzącej naprzeciwko tej większej. Mężczyzna – choć 
ubrany jak dżentelmen – wskoczył na zewnętrzną ławkę z tyłu pojazdu. Zwykle jechało na 
niej dwóch służących, była więc dostatecznie szeroka, by swobodnie pomieścić człowieka 
jego postury. Kolumna pojazdów i koni wyjechała na zmrożony trakt, wijący się po szczytach urwisk, i skręciła, przez co Kanał i Anglia znalazły się po jej prawej stronie, Francja zaś po 
lewej. 
Kilkaset metrów dalej kawalkada zatrzymała się, by kobieta w zielonej sukni mogła 
spokojnie rozejrzeć się po znajdujących się w pobliżu nowych fortyfikacjach, w tym wypadku 
baterii moździerzy. Wkrótce kolumna ruszyła dalej, w gąszczu końskich nóg i plątaninie 
wodzy rysujących się czernią na świeżym śniegu, który tłumił tętent kopyt. Zniknęła w 
śnieżycy, zostawiając ewentualnemu malarzowi białe płótno, a pisarzowi pustą stronicę. 
* * * 
– Jedno, co mają w Wersalu, to lekarze. 
Głos dobiegał z powozu, zza wstawionej w tylną ścianę kraty. 
– Nie brak ich również na naszych okrętach, pani. 
– Na okrętach to wy macie felczerów. Odwiedza ich pan od miesięcy i wciąż nie może 
usiąść! Ja mam na myśli prawdziwych lekarzy. 
– Prawdą jest, że balwierze specjalizują się w innych rejonach organizmu niż te, które 
mnie najbardziej interesują – przyznał mężczyzna na ławeczce. – Na szczęście są jeszcze 
metody naturalne. Napchałem do spodni śniegu. W pierwszej chwili przeżyłem wstrząs, nie 
mogłem tego znieść. Ale tylko na początku. 
Musiał chwilę odczekać. 
– Śmiejesz się, pani – ciągnął. – Nie masz jednak pojęcia, jak wielką ulgę mi to 
przyniosło, i to pod wieloma względami. Nie tylko bowiem zmniejsza ból i opuchliznę z tyłu, 
ale minimalizuje także podobne, choć bynajmniej nie niemiłe zjawisko z przodu, fenomen, na 
który uskarża się z pewnością wielu mężczyzn podróżujących dłuższy czas w pani 
towarzystwie. 
Dwie kobiety znów się roześmiały, trzeciej jednak nie było do śmiechu. 
– Podróż mniej się dłuży, kiedy człowiek może usiąść – stwierdziła. – Jedziemy do 
miejsca, w którym ceni się dowcip, pod warunkiem wszakże, że jest dyskretny, wyrafinowany 
i nie uraża kobiet pokroju madame de Maintenon. Pańskie marynarskie żarty byłyby 
niewybaczalnym faux pas i zniweczyły sens pańskiego przybycia do Wersalu. 
– A na czym ów sens polega, moja pani? Wezwałaś mnie, a ja posłusznie przybyłem. 
Myślałem, że mam zabawiać mojego chrześniaka, widzę jednak, że moje metody są pani nie 
w smak. Za kilka lat, kiedy Jean-Jacques nauczy się mówić, z pewnością opowie się po mojej 
stronie i zażyczy sobie, żeby go podrzucano. Tymczasem zaś wlokę się bez celu w ślad za 
panią. 
Mężczyzna zapatrzył się na morze. Kawalkada skręciła w głąb lądu i przedmiot jego 
pożądania szybko znikał w śnieżnej dali. Znajdowali się na suchym lądzie – ostatecznie i 
nieodwołalnie. – Wiecznie marudzi pan na temat swoich okrętów, poruczniku. Skarży się pan, że ma ich 
za mało, że te, które ma, powinny być większe albo w lepszym stanie... 
– Tym bardziej, pani, powinienem wyskoczyć z tego sprzecznego z naturą środka 
transportu i w te pędy wracać do Dunkierki! 
– Po co? Żeby własnoręcznie ulepić okręt ze śniegu? Nie potrzebujemy Jeana Barta w 
Dunkierce, lecz Jeana Barta w Wersalu. 
– Do czego ci się tam przydam, pani? Miałbym pilotować bączka na królewskim basenie? 
– Potrzebuje pan surowca i środków do budowy okrętów. Rywalizuje pan o nie z wieloma 
konkurentami, z których najgroźniejszym jest armia. Wie pan, dlaczego wojsko dostaje 
wszystko, czego mu trzeba? 
– A dostaje? Jestem wstrząśnięty. 
– Nie ma pan z armią kontaktu. Byłby pan wściekły, widząc, ile otrzymuje pieniędzy w 
porównaniu z marynarką. I ilu najlepszych ludzi. Weźmy na przykład Étienne’a de Lavardac. 
– Syna diuka d’Arcachon? 
– Proszę nie udawać niewiedzy, poruczniku. Wie pan, kim jest Étienne, tak jak wie pan o 
tym, że mnie miał. Przychodzi panu do głowy inny młody arystokrata równie silnie związany 
z marynarką? Pewnie nie. A co zrobił Étienne, kiedy wybuchła wojna? 
– Nie mam pojęcia. 
– Sformował regiment kawalerii i pogalopował na jego czele nad Ren. 
– A to niewdzięczny szczeniak! Wypłazuję go kordelasem! 
– Śmiało. A potem proszę koniecznie pojechać do Rzymu i wsadzić papieżowi patyk w 
oko – zasugerowała drobniejsza z dwóch służących. 
– Świetny pomysł, Nicole! – odparował Bart. – Zrobię to specjalnie dla ciebie! 
Dama w zieleni nie była ubawiona. 
– Wie pan, dlaczego Étienne zachował się w taki właśnie sposób? 
– Wiem tylko tyle, że ktoś powinien go nauczyć dobrych manier. 
– Przeciwnie. Manier to akurat można by go oduczyć. Powszechnie uważa się go za 
najlepiej wychowanego człowieka w całej Francji. 
– Ale przynajmniej raz się zapomniał. – Bart przycisnął twarz do kraty i spojrzał 
znacząco na Jean-Jacquesa, który siedział na kolanach matki z twarzą wtuloną w jej pierś. 
– Bynajmniej. Nawet kiedy mnie zapładniał, czynił to bardzo uprzejmie. Właśnie ze 
względu na taką ogładę i honor Étienne i inni młodzi dworzanie wyżej cenią armię niż 
marynarkę. 
– Hmm! 
– No, chociaż raz sprawiłam, że zapomniał pan języka w gębie, poruczniku. 
Wykorzystam tę rzadką okazję do kontynuowania moich wyjaśnień. W Wersalu każdy 
człowiek obnosi się ze swoją wiernością wobec króla, na dobrą sprawę od świtu do zmierzchu 
nie mówi się tam o niczym innym. W czasie pokoju królowi jest z tym bardzo przyjemnie, ale kiedy wybucha wojna, oczekuje, że ci sami ludzie dowiodą swej lojalności na linii frontu. Na 
polu bitwy kawaler przywdziewa błyszczącą zbroję, dosiada wspaniałego rumaka i wyzywa 
wroga na pojedynek. Najlepiej zrobić to na oczach wielu innych kawalerów, aby ci, którzy 
przeżyją i zbiorą się wieczorem w namiocie, zgadzali się w swoich relacjach. Na morzu 
wszystko wygląda inaczej. Nasz buńczuczny dandys siedzi na statku w tłumie pospolitych 
marynarzy, mieszka z nimi cały czas i nie może ani swobodnie się przemieszczać, ani spotkać 
z wrogiem sam na sam. Co innego rozkazać bandzie majtków: „Załadujcie działo i 
wystrzelcie mniej więcej w kierunku tego punkciku na horyzoncie!”, a co innego zaszarżować 
na Holendra na szańcu i ciąć go szablą przez kark. 
– Nie strzelamy do punkcików na horyzoncie – żachnął się Jean Bart. – Ale rozumiem, do 
czego zmierzasz, pani. 
– Pan i pańskie ostatnie osiągnięcia to chlubne wyjątki od tej reguły. Jeżeli uda nam się 
znaleźć medyka, który połata pański tyłek, aby mógł pan zasiąść do kolacji i pozabawiać 
damy dworu rozmową – najlepiej wyzbytą wulgaryzmów i sprośności – przełoży się to na 
zastrzyk finansów dla floty. 
– I przybędzie od tego dandysów do dekoracji moich okrętów? 
– Oni są wszędzie tam gdzie pieniądze, poruczniku. Takie są zasady tej gry. – Dama w 
zieleni zastukała w sufit powozu. – Gaetanie! Widzę chyba nową prochownię... Podjedźmy 
tam, chciałabym się jej przyjrzeć. 
– Jeżeli interesują panią wszystkie nowe fortyfikacje przybrzeżne, wygodniej byłoby 
oglądać je z pokładu statku – zauważył Jean Bart. 
– Nie mogłabym wtedy porozmawiać z miejscowymi intendants i posłuchać plotek. 
– To właśnie tym się pani zajmowała? 
– Owszem. 
– I czego się pani dowiedziała? 
– Że ciąg połączonych baterii moździerzowych, którego część widzieliśmy dziś rano, 
został sfinansowany z nisko oprocentowanej pożyczki, udzielonej królewskiemu skarbowi 
przez hrabiego d’Etaples, który w tym celu oddał do przetopienia dwunastowieczną złotą 
misę do ponczu. Wyremontował również drogę z Fruges do Faquembergues, aby wozy z 
amunicją mogły nią jeździć bez przeszkód nawet w okresie wiosennych roztopów. W zamian 
za to król doprowadził do bezterminowego zawieszenia toczącego się przeciwko hrabiemu 
procesu. Hrabia uczestniczył również w jednym z porannych przyjęć u króla. Pozwolono mu 
potrzymać świecę. 
– Nie mogę się doczekać chwili, w której się dowiem, jaka też historia wiąże się z tą 
prochownią! Może jakiś miejscowy dostojnik musiał spieniężyć odziedziczone po pradziadku 
i wysadzane rubinami cążki do paznokci, by opłacić budowę dachu? 
Nicole i duża kobieta w powozie z trudem stłumiły śmiech. 
– Kiedy w lecie bałtyckie drewno będzie się piętrzyć w stoczni w Dunkierce trzy razy wyżej, niż sięgasz głową, poruczniku, odechce się panu takich żartów – stwierdziła ta z 
kobiet, która nadal nie była ubawiona. 
* * * 
– Proszę o wybaczenie, mademoiselle, ale o ile mi wiadomo, dźwięków, które pani 
wydaje, tego „ju-huu! ju-huu!”, nie słyszano dotąd ani w królewskich stajniach, ani w ogóle 
nigdzie we Francji. Dla mieszkających w pobliżu ludzi, w szczególności dla mnie i mojego 
pana, są one pozbawione znaczenia, u koni zaś wywołują poważny niepokój. Dlatego proszę 
cię, pani, żebyś przeszła na francuski, jeśli nie chcesz wywołać powszechnej paniki. 
– To zwykłe qwghlmiańskie powitanie, monsieur. 
– Ach tak... 
Mężczyzna zaniemówił. Wersalskie stajnie nie słynęły z oślepiającego oświetlenia 
(zwłaszcza w grudniu), Eliza usłyszała jednak szmer aksamitów i szelest płócien, kiedy jej 
rozmówca zgiął się w ukłonie. Dygnęła, a jej strój wydał przy tym stosowne odgłosy. 
Odpowiedziało im skrobanie i chrobot – to mężczyzna poprawił perukę. Odchrząknęła. On 
krzyknął na kogoś, żeby przyniósł świecę, i dostał cały kandelabr. Ustawione w kształt litery 
V płomienie, przywodzące na myśl szwadron świetlików, podrygiwały i chybotały się na 
boki, rozświetlając powietrze gęste od końskich oddechów, naturalnego gazu i woni pudru do 
peruk. 
– Miałem zaszczyt być pani przedstawiony – powiedział mężczyzna. – W zeszłym, roku, 
nad Mozą, kiedy mój pan... 
– Z przyjemnością i wdzięcznością wspominam pańską gościnność, monsieur de Mayet. – 
Te słowa wywołały u de Mayeta krótki, gwałtowny ukłon. – Pamiętam również pośpiech, z 
jakim wprowadził mnie pan wówczas na spotkanie z monsieur de Lavardakiem... 
– Dziś również zaraz panią przyjmie, mademoiselle! – zapewnił Elizę de Mayet, ale 
dopiero, gdy drugi kandelabr kilkakrotnie przemierzył drogę dzielącą ich od boksu 
położonego głębiej w trzewiach stajni. – Pani pozwoli, tędy... Obok tej sterty gnoju. 
* * * 
– Doprawdy, monsieur, nikt nie dorównuje panu w pobożności. Przy panu nawet ojciec 
Édouard de Gex wydałby się bezbożnikiem. Oto bowiem w porze świąt Bożego Narodzenia, 
kiedy wszyscy wierni idą na mszę i słuchają homilii o Tym, który przyszedł na świat i spędził 
pierwsze dni życia w stajence, tylko Étienne de Lavardac d’Arcachon naprawdę mieszka w 
stajni i śpi na sianie. 
– Nie zgłaszam żadnych pretensji do bycia człowiekiem bogobojnym, mademoiselle. 
Czasem jednak zdarza mi się ocierać o cnotę mniejszą, a mianowicie uprzejmość. Przyniesiono Elizie krzesło. Usiadła, ale tylko dlatego, że zdawała sobie sprawę, że jej 
odmowa przyprawiłaby Étienne’a o palpitacje serca i odebrała mu mowę. On sam przykucnął 
na niskim stołku kowalskim. Podłoga stajni była wysypana świeżą słomą, a przynajmniej tak 
świeżą, jak to w grudniu możliwe. 
– Tak też mówiła mi księżna d’Arcachon, kiedy wczoraj dotarłam do La Dunette i 
stwierdziłam, że wyprowadził się pan nie tylko z domu, ale z całej posiadłości. 
– Chwała Bogu, doszły nas w porę wieści o pani przybyciu. 
– Wysyłając ten list, nie miałam zamiaru skazywać pana na wygnanie do królewskich 
stajni, monsieur. 
– Nie doszło do żadnego wygnania, mademoiselle. Można raczej powiedzieć, że dałem 
się tu zwabić perspektywą zapewnienia pani komfortowej gościny w La Dunette i 
podtrzymania pani reputacji. 
– Rozumiem to, monsieur, i jestem panu dozgonnie wdzięczna. Ponieważ jednak mam 
zamieszkać w domku na terenie posiadłości, którego nawet nie widać z głównego budynku, 
pańska matka uważa, że mógłby pan pozostać w domu. Będziemy na tyle daleko od siebie, że 
nawet najbardziej krytyczny obserwator nie dopatrzy się w tym nic niewłaściwego. Tak się 
składa, że w tej kwestii całkowicie zgadzam się z księżną. 
– Ale... mademoiselle... 
– Pańska matka tak stanowczo upiera się przy swoich poglądach, że urazi ją pan do 
żywego, obstając przy pozostaniu w stajni. Przynoszę panu tę wiadomość osobiście, żeby nie 
miał pan najmniejszych wątpliwości co do tego, jaki jest mój pogląd na tę sprawę. 
– Dobrze więc. – Étienne westchnął ciężko. – Nie chciałbym tylko, by powstało przy tym 
wrażenie, że ze stajni wygnały mnie warunki, jakie niektórzy mogliby uznać za mało 
komfortowe... – Zawiesił głos i spojrzał złowrogo na służących, którzy na swoje szczęście 
pochowali się w półmroku. – Niech wszyscy wiedzą, że uciekłem stąd w panice, 
powodowany obawą, że matka uzna moje postępowanie za niedoskonałe. 
Służba musiała chyba przyjąć jego słowa jako dosłowne polecenie, bo nagle stosy siana 
dosłownie eksplodowały służącymi w liberii, zagrzebanymi w nich, żeby nie marznąć. Rzucili 
się do otwierania dwuskrzydłowych wrót, wpuszczając do środka kłujące w oczy fanfary 
błękitnego zimowego światła, padającego na pozłacaną karocę i rząd pochowanych w 
boksach wozów z bagażami. Étienne d’Arcachon osłonił oczy dłonią. 
– Oślepia mnie nie światło, którego mógłbym nie zauważyć, lecz blask pani urody, zbyt 
silny, zda się, by zwykły śmiertelnik mógł go oglądać. 
Eliza również przysłoniła oczy, żeby Étienne nie zobaczył, jak wznosi je ku niebu. 
– Dziękuję, monsieur. 
– Proszę mi powiedzieć, mademoiselle, co się stało z sierotą uratowaną przez panią ponoć 
z rąk heretyków? 
– Jest w La Dunette. Poznaje potencjalną mamkę. * * * 
Kreśląc zawijasy i linie proste, pióro poruszało się po stronicy w powolnym, lecz 
nieustępliwym rytmie, w przybliżeniu mierzonym trzema krokami w przód i dwoma wstecz, 
aż w końcu znieruchomiało w kropce – maleńkiej kałuży własnego atramentu. Louis 
Phélypéaux, pierwszy hrabia de Pontchartrain, uniósł je nad papier i przez chwilę trzymał 
nieruchomo, jakby zbierając siły, zanim cisnął nim z powrotem w sam środek zdania: na 
paluszkach przemykało po kolejnych i, cięło na odlew wszystkie t i x, potknęło się na 
umlaucie – i zaraz przyspieszyło, wpadając w slalom akcentów akutowych i gravis, kręcąc 
piruety cédille’i i wycinając złowieszczo ostre krzywe cyrkumfleksów. Przywodziło na myśl 
mistrza szermierki, który jedną serią cięć i zastaw eliminuje dwudziestu przeciwników. Z 
ogromną ostrożnością hrabia podniósł rękę, by nie zamoczyć koronkowego mankietu w 
atramencie. Koronki rozdęły się, chwytając powietrze, po czym opadły na dłoń, 
pozostawiając odsłonięte tylko zaciśnięte na piórze czubki palców. Z otchłannych, 
eliptycznych nozdrzy Pontchartraina buchnęły dwie strugi pary. Jeszcze raz przeczytał 
dokument. Eliza zdała sobie sprawę, że wstrzymuje oddech, i tchnęła własnym obłokiem 
pary. Suknia opięła ciaśniej talię, zmniejszając jednocześnie nacisk na krtań. Z piersi Elizy 
pociekło mleko, przewidziała to jednak i wcześniej owinęła je bawełną; dziewicy, która 
adoptowała sierotę, naprawdę nie powinno się to przydarzyć. Pachniała jak mleczarnia, ale w 
komnacie panował taki ziąb, że czuło się tylko woń kurzu i lodu. 
– Niech pani z łaski swojej zerknie, czy nie popełniłem jakiejś omyłki. 
Hrabia wyjął lewą dłoń z ciepłej przystani między udami i odwrócił stronicę o sto 
osiemdziesiąt stopni. Eliza podeszła bliżej, starając się nie popychać przed sobą zbyt silnej 
fali mlecznego zapachu. Oparła dłonie na marmurowym blacie i natychmiast je cofnęła – 
kamień wysysał ciepło z jej ciała. Miała zmęczone ręce – idąc korytarzami pałacu musiała 
podtrzymywać suknię i grube, zimowe halki w górze, by nie wlokły się po zaścielających 
posadzki ludzkich odchodach; większość z nich zamarzła wprawdzie, ale nie wszystkie, a w 
półmroku pałacowych galerii nie zawsze w porę dostrzegała unoszące się znad tych 
świeższych smużki pary. 
Te korytarze i odchodzące od nich apartamenty, wielokrotnie dzielone na coraz mniejsze 
klitki, to był prawdziwy Wersal. Skrzydło, w którym hrabia de Pontchartrain, contrôleurgénéral, 
miał swoją kancelarię, to był Wersal taki, jakim być powinien – przestronne pokoje, 
liczne duże okna i czyste podłogi. Hrabia siedział zwrócony plecami do wychodzącego na 
ogród łukowato zwieńczonego okna. Chude kostki w cienkich jedwabnych pończochach 
trzymał skrzyżowane i pocierał nimi o siebie jak dwoma patykami, którymi chce się skrzesać 
ogień. Słońce świeciło mu w plecy i cień peruki, godny alpejskiego masywu, kładł się na stole 
i dokumencie, w którym wymieniono sumę odebraną Elizie przez korsarzy Jeana Barta (słownie, nie cyframi) oraz zastrzeżono, że pożycza ją skarbowi państwa. Suma była tak 
ogromna, że wypisanie jej w całości zajęło pełne trzy linijki tekstu; hrabia musiał w tym 
czasie aż dwukrotnie maczać pióro w atramencie. Wyglądała prawie jak cała księga w Biblii. 
Na jej widok Elizie przypomniały się wszystkie dawne transakcje, poznani przy tej okazji 
ludzie, bezsenne noce, którymi zapłaciła za ten majątek. Wspomnienia – w tej chwili 
bezużyteczne i niepożądane – same z niej wypływały. Wylewało się z niej mleko, zbliżał się 
comiesięczny okres przeciekania, od pewnego czasu oddawała luźne stolce, teraz jeszcze 
chciało jej się sikać, a gdyby tylko zaczęła się nad sobą użalać, z oczu z pewnością 
pociekłyby jej łzy. Przeszło jej przez myśl, żeby sprowadzić Jeana Barta z salonu, w którym 
zabawiał towarzystwo korsarskimi opowieściami, połączyć jego marynarski umysł z umysłem 
gorseciarza i kazać im wspólnie obmyślić strój – system fiszbinów, koronek, sznurówek i 
uszczelnień – obejmujący całe ciało, wraz z głową, i przytrzymujący na swoich miejscach 
niepożądane płyny i wspomnienia. 
Na razie jednak nie wchodziło to w grę. Czuła na twarzy ciepło słońca... A może 
spojrzenia contrôleura-général? 
– Suma się zgadza – oznajmiła. 
Zmęczonymi, przemarzniętymi rękami uniosła sukienkę i halki za plecami, po czym 
wycofała się do miejsca, w którym cień skrył jej twarz. 
– Świetnie – odparł hrabia łagodnym tonem, niczym współczujący lekarz. 
Spojrzał na asystenta od kilku minut dyskretnie przesuwającego się coraz bliżej kominka 
umiejscowionego pod przeciwległą ścianą. Zamoczył pióro w atramencie, przytknął je do 
papieru i wykonał nim serię ewolucji wymagających ruchów całego ramienia. U dołu strony 
pojawił się rozległy labirynt słowa PONTCHARTRAIN. Asystent złożył kontrasygnatę na 
dokumencie. 
Hrabia wstał. 
– Miałem nadzieję, że dołączy pani do mnie przy przekąsce, gdy... – Znów zerknął na 
asystenta, który tymczasem zajął jego miejsce przy stole i zajął się tygielkami z woskiem, 
wstążkami, pieczęciami oraz resztą wyposażenia niezbędnego w takich sytuacjach. 
– Chętnie zjem choćby i kamień, jeśli przy okazji znajdę się w pobliżu kominka. 
Hrabia podał hrabinie ramię i razem przemieścili się w pobliże pogańskiego arcydzieła 
uchodzącego w tej komnacie za kominek. Stały przed nim dwa fotele z podłokietnikami – 
takie same, dla podkreślenia równego statusu gospodarza i gościa. Pontchartrain rozsiadł się 
w jednym z nich, własnymi rękami podniósł z podłogi polano i dołożył je do ognia; jak na 
hrabiego był to gest cokolwiek niecodzienny i najpewniej stanowił zakodowany sygnał dla 
Elizy, że contrôleur-général nie zamierza nalegać na przestrzeganie niuansów etykiety. 
Otrzepał ręce i wypolerował je koronkową chusteczką. Służąca podeszła do kominka na 
zlodowaciałych, pozbawionych czucia stopach, wysunęła dłonie z rękawów i nalała obojgu 
kawy. Buchnęły obłoki pary. – Dużo pan wypisuje takich dokumentów? – spytała Eliza, ruchem głowy wskazując stół, 
na którym rozpoczynała się właśnie pierwsza faza procesu pieczętowania. 
– Rzadko na takie sumy, a już nigdy dla tak uroczych kredytodawców, pani. Ale muszę 
przyznać, że wiele szanowanych osobistości poszło za przykładem króla i pożyczyło 
skarbowi państwa zbywające im aktywa, by mogły pracować dla dobra kraju. 
– Z pewnością ucieszy pana wiadomość, że aktywa te istotnie ciężko pracują. Widać to 
nad brzegami Kanału. Angielski statek, który odważy się zapuścić w okolice francuskiego 
brzegu, napotka liczne nowe armaty, fortyfikacje i prochownie, połączone doskonałymi 
drogami, będącymi w czasach, gdy Jego Wysokość przyłączał te ziemie do Francji, 
podmokłymi traktami dla krów. 
– Rzeczywiście ogromnie się cieszę! – wykrzyknął hrabia. 
Siateczka zmarszczek otoczyła jego oczy, kiedy się uśmiechnął i zaczął kołysać w fotelu. 
Eliza ze zdumieniem stwierdziła, że jego zachowanie jest całkiem szczere, i zaraz się 
zdziwiła, skąd u niej to zdumienie. Hrabia tymczasem spojrzał na nią, nie dostrzegł w jej 
twarzy zrozumienia i nagle spoważniał. 
– Proszę o wybaczenie, jeśli jestem... niestosownie powściągliwa – powiedziała. – Podróż 
mnie zmęczyła, a teraz, kiedy dotarłam na miejsce, jest tyle spraw do załatwienia! 
– Już niedługo będzie po wszystkim i będzie się pani mogła cieszyć życiem. Powinna 
pani odpocząć. Wieczorne przyjęcie u księżnej d’Arcachon... 
– Rzeczywiście, muszę się oszczędzać, jeśli nie chcę zasnąć podczas kolacji. 
– Mam nadzieję, że kiedy wypocznie pani po podróży, będziemy mieli więcej okazji do 
rozmowy. Jak pani wiadomo, jestem nowicjuszem na stanowisku contrôleura-général. Rzecz 
jasna, ucieszyłem się z nominacji, a dziś, po kilku miesiącach, muszę przyznać, że jest to 
posada znacznie bardziej interesująca, niż sądziłem. 
– Wszyscy uważają, że jest interesująca. Zwłaszcza pod względem finansowym. 
– To oczywiste, ale nie to miałem na myśli. 
– Naturalnie, monsieur. Jest pan przecież człowiekiem inteligentnym, który nie 
potrzebuje podniet materialnych. Między innymi dlatego wybór Jego Wysokości padł właśnie 
na pana. A pozycja contrôleura-général może być interesująca z przyczyn natury 
intelektualnej. 
– W rzeczy samej. Pani zaś jest jedną z nielicznych osób w Wersalu, które to docenią. 
– Stąd pańskie pragnienie kontynuowania naszych rozmów. Doskonale to rozumiem. 
Pontchartrain przymknął powieki i leciuteńko skłonił głowę. Gdy otworzył oczy – duże i 
o sympatycznym wyrazie – uśmiechnął się do Elizy. 
– Zna pan Bonaventure Rossignola? 
Uśmiech zadrżał. 
– Słyszałem o nim, pani, ale... 
– On też jest wyjątkiem wśród dworzan. – Chyba nawet tu nie mieszka, prawda? 
– Mieszka w Juvisy, ale jutro będzie w La Dunette. Pan również, jak mniemam? 
– Księżna zaszczyciła nas zaproszeniem. Za skarby świata nie przegapiłbym takiej okazji. 
– Proszę mnie tam odszukać. Przedstawię pana monsieur Rossignolowi i założymy nowy 
salon, skupiający ludzi, których łączy zamiłowanie do liczb, nie do pieniędzy. 
* * * 
– No, nareszcie jest nasza przyzwoitka! 
– Przyzwoitka?! 
– Naturalnie, monsieur Rossignol. Księżna będzie nam towarzyszyć. Inaczej, co by ludzie 
powiedzieli? O proszę, jest też hrabia de Pontchartrain! Chciałam was sobie przedstawić. 
To nazwisko sprawiło, że Rossignol natychmiast się odwrócił, a przynajmniej taki miał 
zamiar. Był jednak unieruchomiony peruką spływającą mu kaskadą na ramiona i narzuconym 
na nią grubym wełnianym kocem – oba te rekwizyty wspólnie wykluczały niezależne od 
tułowia ruchy głowy. Wstał więc, wywołując serię miniaturowych lawin – tak długo siedzieli 
już z Elizą w odkrytych saniach, że na kolanach utworzyły im się śnieżne zaspy. Kiedy, 
drepcząc w miejscu, obracał się, by spojrzeć w stronę wejścia do ogrodu przy La Dunette, 
przypominał Elizie maczugę balansującą na sztorc na dłoni żonglera. Pod względem 
fizycznym byli do siebie bardzo podobni z Pontchartrainem, o ile jednak hrabia miał oczy 
ciepłe i brązowe, to oczy Rossignola były gorące i czarne, przy czym ich żar nie miał nic 
wspólnego z namiętnością, chyba że z namiętnością do pracy. 
Zagrane na flecie arpedżio – fragment menueta – dobiegło zza uchylonych na moment 
drzwi. Pontchartrain wyszedł z domu, zadarł głowę i zamrugał, oślepiony padającym 
śniegiem. Odwrócił się do gospodyni, która trzymała się z tyłu i z wyraźną pogardą dla 
protokołu ponaglała go gestami, by szedł przodem. Kiedy sięgnęła po szal i narzuciła go na 
perukę, na moment rozkwitła wokół niej chmura czerwonego jedwabiu. Palcami 
zesztywniałymi z zimna, reumatyzmu i nadmiaru tłuszczu zawiązała węzeł pod brodą i 
wyszła do ściętego mrozem ogrodu z większą ostrożnością, niż to było konieczne. Żwirowe 
ścieżki w pobliżu château zostały odśnieżone. Sanie czekały kawałek dalej, na dróżce 
prowadzącej w głąb parku myśliwskiego. Goście podpłynęli falą do drzwi i okien, aby 
pożegnać się z księżną, jakby udawała się na wyprawę co najmniej do Surinamu, a nie na 
piętnastominutową przejażdżkę po terenie własnej posiadłości. 
Rossignol wykonał obrót w drugą stronę i spojrzał na Elizę. Nie było sensu siadać – i tak 
z chwilą przybycia hrabiego i księżnej musiałby znów wstać. 
– Monsieur Rossignol – odezwała się Eliza. – Nawet dziecko wie, że sokiem z limony 
albo rozwodnionym mlekiem można pisać jak atramentem sympatycznym. Wystarczy potem 
przyżec taką stronicę nad rozpalonymi węglami, by odczytać wiadomość. Kiedy się pan tak we mnie wpatruje, można by pomyśleć, że na mojej twarzy wypisano coś mlekiem, a pan 
zamierza wypalić słowa żarem swojego spojrzenia. Proszę wszakże nie zapominać, że przy tej 
metodzie wypadki nie należą do rzadkości. Cały papier może spłonąć. 
– Nic nie poradzę na to, jakim stworzył mnie Bóg. 
– To prawda, lecz mimo to proszę zapamiętać moje słowa. Hrabia d’Avaux i ojciec 
Édouard de Gex tak często posyłają mi takie spojrzenia, że powinnam mieć oparzenia na 
czole. A z pańskiej strony wolałabym doznawać ciepła, nie zaś żarliwego zainteresowania. 
– Pani ze mną flirtuje. To oczywiste. 
– Flirt zwyczajowo jest mniej lub bardziej oczywisty, monsieur, ale to jeszcze nie powód, 
żeby mówić o tym na głos. 
– Zaprasza mnie pani na sannę, dając do zrozumienia, że będziemy sami. „Wcale nie 
będzie tak zimno, Bon-bon. Ale ja i tak zamarznę na śmierć, jeśli nie będę miała z kim 
przykryć się kocem”. Czekamy i czekamy, aż w końcu okazuje się, że będę dzielił koc z 
hrabią lub starą wdową. Ot, małe studium okrucieństwa. Mam z nimi do czynienia na co 
dzień, czytając listy miłosne innych ludzi. Rozumiem to, pani jednak musiałaby być nader 
niemądra, myśląc, że stosując tak dziecinne zagrywki, zyska nade mną jakąś władzę. 
Eliza wybuchnęła śmiechem. 
– Do głowy by mi to nie przyszło. – Rzuciła się w przód, obróciła i usiadła obok 
Rossignola, który nie ukrywał zaskoczenia. – Co w tym złego? – spytała. – Przecież mamy 
przyzwoitkę. 
– Flirt z panią, jeśli nawet nie przyniesie efektu, i tak jest lepszy niż bezczynność. Muszę 
przyznać, że od czasu naszej przygody poświęca mi pani bardzo mało uwagi. Przypuszczalnie 
dlatego, że znalazła się pani wtedy w tarapatach, z których nie mogła się samodzielnie 
wykaraskać, i zaciągnęła u mnie dług. A teraz to panią drażni. 
– O drażnieniu sobie jeszcze porozmawiamy. – Eliza zatrzepotała ciężkimi od śniegu 
rzęsami i poklepała ławeczkę obok siebie. 
– Muszę się przywitać z hrabią i... 
Rossignol nie dokończył zdania, bo chwyciła go od tyłu za spodnie i pociągnęła mocno w 
dół. Chciała go tylko posadzić przy sobie, tymczasem – ku swemu przerażeniu – omal go nie 
roz-spodniowała; gdyby błyskawicznie nie przysiadł, roznegliżowałaby go do kolan. Niczym 
wywijający muletą matador zarzuciła mu koc na podołek, aby ukryć jego nagość przed 
księżną i hrabią, którzy – zaniepokojeni nagłym poruszeniem – spojrzeli w ich stronę. 
– Musi pan trochę przybrać na wadze – syknęła Eliza. – Przy takich chudych biodrach 
pasek jest bezużyteczny! 
– Ależ, mademoiselle, muszę wstać przed hrabią i... 
– I starą wdową, tak? Tak ją pan nazwał? Nie jest wdową. Jej mąż żyje, ma się świetnie i 
dogląda królewskich interesów na dalekim południu. Proszę się o nic nie martwić, ja to 
załatwię. – Oparła się o jego ramię i zawołała: – Księżno, hrabio...! Monsieur Rossignol jest zakłopotany, gdyż chciałby wstać i przywitać się z państwem, a ja mu na to nie pozwalam. 
Jego ciało, choć szczupłe, wydziela tyle ciepła co piecyk węglowy. Tylko ten żar trzyma mnie 
jeszcze przy życiu. 
– Nie musi pan wstawać! – pospieszyła z zapewnieniem księżna d’Arcachon. – Monsieur, 
jest pan taki sam jak mój syn: obu was kiedyś zgubi nadmiar uprzejmości. 
Podeszła do sań. Zaraz przybiegło trzech stajennych i zaczęli pomagać Pontchartrainowi, 
który asystował zajmującej miejsce księżnej. Była postawną kobietą i kiedy opadła na ławkę 
naprzeciw Elizy i Rossignola, płozy odkleiły się od śniegu, sanie drgnęły i przesunęły się o 
kilka cali. Wszyscy troje pasażerowie krzyknęli głośno: księżna wyrażała w ten sposób swoje 
zaniepokojenie, Eliza była rozbawiona, a Bonaventure Rossignol poczuł, jak Eliza pod kocem 
wsuwa mu rękę w spodnie i zaciska dłoń na jego członku jak na linie ratunkowej. Chwilę 
później hrabia zajął miejsce obok księżnej. Konie – para niemal identycznych albinosów – 
szarpnęły się gwałtownie i ruszyły z kopyta, tak były przemarznięte i zniecierpliwione. 
Dopiero kiedy woźnica posłał im nieuprzejmą wiązankę, zadowoliły się kłusem. Pasażerowie 
pomachali zgromadzonym w domu i przecierającym okna chusteczkami tłumom. Eliza 
machała tylko jedną ręką – Rossignol, który w pierwszej chwili dramatycznie się skurczył, 
teraz urósł i zesztywniał tak błyskawicznie, że zaczęła się niepokoić o jego zdrowie. Wił się i 
zerkał na nią spode łba, dopóki nie uświadomił sobie, że sytuacja jest absolutnie 
beznadziejna, potem już tylko siedział nieruchomo i słuchał księżnej. Albo udawał, że słucha. 
Księżna d’Arcachon była osobą stateczną, obyczajną i niezwykle popularną, żywym 
wcieleniem tradycyjnej cnoty Lavardaców – prostej, szczerej wierności królowi i Kościołowi, 
w tej właśnie kolejności i bez śladu intryganckich zapędów. Innymi słowy, była dokładnie 
taką osobistością, jaką powinien być każdy dziedziczny arystokrata, przez co zaliczała się 
jednocześnie do królewskich aktywów i pasywów. Wspierając ślepo króla i dokonując zawsze 
właściwych wyborów, uczyniła z Lavardaców ostoję monarszej władzy. Ponieważ jednak na 
każdym kroku emanowała prawdziwym szlachectwem, mimowolnie potwierdzała ideę 
dziedzicznej arystokracji, obdarzonej wielką władzą i biorącej na swoje barki ciężar ogromnej 
odpowiedzialności. Nowo przybyli – nie wyłączając Elizy – wyglądali przy niej jak niezbyt 
zręczni oszuści i parweniusze. Siedząc w książęcych saniach i pieszcząc zdecydowanym 
ruchem wzwiedziony członek królewskiego kryptografa, Eliza musiała jej oddać 
sprawiedliwość, chociaż tylko w duchu. I musiała się zadowolić tym, co ma, a w tej chwili 
miała tylko garść pełną Rossignola i dosłownie kilka monet. 
Sanie żwawo sunęły przygotowanym zawczasu traktem. Wkrótce wyjechali z 
wypielęgnowanego ogrodu wprost w skupisko budynków, które sprytny architekt krajobrazu 
skutecznie ukrył przed wzrokiem mieszkańców La Dunette. Woń gnoju zalatująca ze stajni 
Louisa-François de Lavardac d’Arcachon ustąpiła miejsca lawendowym powiewom 
buchającym z szopy o trzech ścianach. W środku służący mieszał coś w kadzi zawieszonej 
nad ogromnym, dymiącym ogniskiem. – Produkujecie tu własne mydło, pani? – spytała Eliza. – Cudowny zapach! 
– Ależ naturalnie, mademoiselle! – Księżna była najwyraźniej zdumiona, że Eliza uznała 
kwestię mydła za wartą wzmianki. – Powinna je pani wypróbować – dodała po chwili. 
– I tak już nadużywam twojej gościnności, pani. W Paryżu nie brakuje przecież 
perfumerii i mydlarni. Chętnie tam pojadę i... 
– Och, nie! – wykrzyknęła księżna. – Nie powinna pani kupować mydła w Paryżu, od 
obcych! Zwłaszcza dla tej małej sierotki! 
– Jak pani zapewne wiadomo, Jean-Jacques trafił pod opiekę jezuitów, którzy z 
pewnością sami produkują mydło... 
– Jeszcze tego by brakowało, żeby go nie produkowali! Ale na pewno zanosi mu pani 
czasem jakieś ubranka, prawda? Proszę prać je tutaj, w moim mydle. 
Eliza, choć było jej to całkowicie obojętne, chętnie przystała na tę prośbę. Krótki moment 
zawahania z jej strony był wywołany tylko i wyłącznie zaskoczeniem, a księżna upierała się 
przy swoim. 
– Tak – zawtórował jej hrabia de Pontchartrain. – Powinna pani używać mydła księżnej. 
– Właśnie! – przytaknął z zapałem Rossignol, po którym należało się spodziewać, że 
przez pewien czas będzie się ograniczał do wypowiedzi jednowyrazowych. 
– Z wdzięcznością przyjmuję pani propozycję, madame – odparła Eliza. 
– Moje praczki nie noszą rękawiczek! – żachnęła się księżna, jakby ktoś ośmielił się to 
kwestionować. 
Rozmowa się urwała. Wyjechali spomiędzy zabudowań i okrążyli padok, po którym przy 
lepszej pogodzie biegały książęce konie używane do polowań. Zagłębili się w park 
myśliwski, nagi i kościsty w świetle zimowego zmierzchu. Pontchartrain otworzył zasłony 
dwóch lamp powozowych zawieszonych z boku nad ławkami i przez mroczny las 
przemieszczali się zamknięci w kuli światła. Po chwili znaleźli się pod kamiennym murem 
przecinającym las na dwoje; znajdowała się w nim otwarta brama, strzeżona – przynajmniej 
teoretycznie – przez tuzin muszkieterów, skupionych teraz wokół ogniska. Mur miał 
dwadzieścia sześć mil długości; brama była jedną z dwudziestu dwóch, które weń 
wbudowano. Przejechali przez nią i znaleźli się w Grand Parc, czyli na królewskich ziemiach 
myśliwskich. 
Księżna, pożałowawszy chyba poruszania kwestii mydła, nagle się rozpogodziła. 
– Mademoiselle hrabina de la Zeur zapowiedziała, że chce zainicjować w La Dunette 
nowy salon! Przyznałam się jej, że nie mam pojęcia, jak to się robi, bo jestem tylko 
podstarzałą głupiutką kwoką, a nie kobietą światłą i rozmiłowaną w uczonych dysputach. 
Zapewniła mnie jednak, że wystarczy zaprosić kilku bystrych mężczyzn, takich jak monsieur 
Rossignol czy hrabia de Pontchartrain, a reszta pójdzie jak z płatka. Tak po prostu! 
Pontchartrain się uśmiechnął. 
– Chce pani, madame, abyśmy z monsieur Rossignolem uwierzyli, że kiedy dwie takie damy jak pani i hrabina spotykają się na osobności, nie mają nic lepszego do roboty niż 
plotkować na nasz temat? 
Księżną na moment zamurowało, ale zaraz zapiała z zachwytu. 
– Monsieur! Pan się ze mną przekomarza! 
Eliza wyjątkowo mocno ścisnęła Rossignola, który drgnął nerwowo. 
– Na razie nic nie idzie jak z płatka, ponieważ monsieur Rossignol jest dziwnie milczący 
– zauważyła księżna, popełniając rzadkie u niej faux pas. Powinna przecież zdawać sobie 
sprawę, że wytykanie milczka palcami nie jest najlepszym sposobem wciągnięcia go w 
rozmowę. 
– Zanim państwo do nas dołączyliście, wspomniał mi, że zmaga się z niezwykle 
skomplikowanym szyfrem, którego diuk Sabaudii używa w korespondencji ze swoimi 
zwolennikami z północy kraju – wyjaśniła Eliza. – Dlatego monsieur Rossignol jest trochę 
nieobecny duchem, jakby był w innym świecie. 
– Wprost przeciwnie – zaprotestował Rossignol. – Mogę swobodnie prowadzić 
konwersację, dopóki nie każecie mi państwo wyciągać w pamięci pierwiastków 
kwadratowych i robić innych sztuczek. 
– Nie wiem, co to znaczy, ale brzmi przerażająco uczenie! – stwierdziła księżna. 
– Nikt nie będzie pana prosił o takie cuda – zapewnił Rossignola Pontchartrain. – 
Jednakże któregoś dnia, kiedy będzie pan mniej zajęty, być może w salon hrabiny, chciałbym 
z panem porozmawiać o tym, czym się zajmuję. Możliwe, że słyszał pan, monsieur, że 
Colbert zapłacił kiedyś niemieckiemu uczonemu o nazwisku Leibniz za stworzenie machiny 
liczącej; chciał jej użyć do zarządzania finansami króla. Leibniz w końcu dostarczył mu 
żądane urządzenie, jednak od tamtej pory zajmuje się innymi sprawami, a w dodatku ostatnio 
służy na hanowerskim dworze, stał się więc wrogiem Francji. Chodzi mi wszakże o zacny 
precedens: zaprzężenie geniuszu matematycznego do pracy w królestwie finansów. 
– To rzeczywiście interesujące – przyznał Rossignol. – Przy królu nie mam jednak chwili 
wytchnienia od szyfrów. 
– Do czego właściwie pan zmierza? – zapytała hrabiego Eliza. 
– To, co teraz państwu powiem, jest ścisłą tajemnicą – odparł Pontchartrain. – Nie może 
wyjść poza te sanie. 
– Proszę się nie obawiać, monseigneur – uspokoił go Rossignol. – Czyż może być coś 
bardziej niedorzecznego od podejrzeń, że któreś z nas jest szpiegiem? 
W nagrodę poczuł, jak cztery ostre paznokcie zaciskają mu się na mosznie. 
– W tym wypadku martwią mnie nie tyle zagraniczni szpiedzy, ile raczej nasi miejscowi 
spekulanci. 
– W takim razie pański sekret jest z nami jeszcze bezpieczniejszy – zapewniła hrabiego 
Eliza. – Nie mam czym spekulować. 
– Zamierzam zgromadzić w skarbcu wszystkie złote i srebrne monety – oświadczył Pontchartrain. 
– Wszystkie?! Z całego kraju? – zdziwiła się księżna. 
– Z całego kraju, madame. Wybijemy nowe srebrne i złote louis i zastąpimy nimi stare. 
– Ale na Boga, po cóż to robić?! 
– Nowe pieniądze będą miały większą wartość, madame. 
– Bo będą zawierały więcej srebra albo złota, tak? – spytała Eliza. 
Pontchartrain uśmiechnął się cierpliwie. 
– Nie, mademoiselle. Zawierając dokładnie tyle samo srebra lub złota co te, których dziś 
używamy, będą po prostu więcej warte. Aby dostać, powiedzmy, dziewięć nowych luidorów, 
trzeba będzie zapłacić skarbowi państwa dziesięć starych. 
– Jak chce pan sprawić, by ta sama moneta z dnia na dzień zyskała na wartości? 
– A jak to możliwe, że dziś są warte tyle, ile są? – Hrabia rozłożył ręce, jakby zamierzał 
łapać w nie płatki śniegu. – Wartość monet jest określana królewskim dekretem. Wyda się 
nowy dekret, będzie nowa wartość. 
– To rozumiem, ale pańskie słowa brzmią jak zapowiedź stworzenia czegoś z niczego. 
Jak opis perpetuum mobile. Takie przedsięwzięcie musi mieć jakieś reperkusje, nawet jeśli w 
tej chwili ich nie przewidujemy. 
– To niewykluczone – przyznał Pontchartrain. – Nie wiem jednak, gdzie i co dokładnie 
się wydarzy. Proszę zrozumieć, król zażądał ode mnie podwojenia dochodów skarbu, bo 
potrzebuje pieniędzy na prowadzenie wojny. Podwojenia! Z istniejących ceł i taks nic się już 
nie da wycisnąć, dlatego muszę szukać nowych sposobów. 
– Zaczynam rozumieć, dlaczego szuka pan rady najsławniejszych francuskich savants – 
powiedziała księżna. 
Wszyscy spojrzeli na Rossignola, który nagle wparł stopy w podłogę i gwałtownie zadarł 
głowę. Przez długą chwilę wpatrywał się spod półprzymkniętych powiek w ciemnobłękitne 
niebo, wstrzymując oddech. W końcu wypuścił powietrze z płuc i zaczerpnął świeży, 
lodowaty haust. 
– Mam wrażenie, że monsieur Rossignol doznał nagłego matematycznego olśnienia – 
stwierdził półgłosem Pontchartrain. – Mówi się, że genialna idea objawiła się Kartezjuszowi 
na podobieństwo religijnej wizji. Do tej pory nie wierzyłem, że to możliwe, gdyż sam pomysł 
wydawał mi się bluźnierczy, lecz twarz monsieur Rossignola w chwili, gdy udało mu się 
złamać ten szyfr, do złudzenia przypominała twarz świętego, któremu Duch Święty zsyła 
błogość epifanii. 
– Czy to znaczy, że w salon również będziemy świadkami takich scen? – zaciekawiła się 
księżna, spoglądając z powątpiewaniem na Rossignola. 
– Niezbyt często – zapewniła ją Eliza. – Zmieńmy jednak temat i dajmy monsieur 
Rossignolowi chwilę na spokojne zebranie myśli. Porozmawiajmy o... koniach! 
– O koniach? – O tych konkretnych koniach. – Eliza skinieniem głowy wskazała zaprzężoną do sań 
parę albinosów. 
Ona i Rossignol siedzieli przodem do kierunku jazdy, księżna i hrabia musieli się więc 
obrócić, by zobaczyć, co ma na myśli. Wykorzystała tę chwilę, by wytrzeć rękę o kalesony 
Rossignola i wyjąć ją spod koca. Kryptograf słabym gestem podciągnął spodnie. 
– Podobają się pani? – zapytała księżna. – Louis-François jest z nich ogromnie dumny. 
– Do tej pory widywałam je tylko z daleka i myślałam, że to zwykłe siwki. Ale widzę już, 
że się myliłam. To albinosy, prawda? 
– Nie rozumiem tej różnicy – przyznała księżna. – Ale Louis-François tak je właśnie 
nazywa. Proszę poczekać, aż wróci z południa, jeszcze się pani tyle o nich nasłucha, 
mademoiselle, że będzie pani miała dość! 
– Często się tu spotyka takie konie? 
Eliza nie doczekała się odpowiedzi, bo przerwał im – o dziwo! – jeździec dosiadający 
kolejnego albinosa; Étienne de Lavardac d’Arcachon wyjechał im z château na spotkanie. 
– Jestem niepocieszony, że muszę państwu przerwać – zaczął, kiedy przywitał się ze 
wszystkimi w stosownym do ich rangi porządku (kolejno: z księżną, Pontchartrainem, Elizą, 
końmi, matematykiem i woźnicą). – Pod twoją nieobecność, matko, pełnię honory 
gospodarza, robię więc wszystko, by zadowolić naszych gości. A tak się składa, że jednym z 
nich jest sam król Francji... 
– Tak? Kiedy le Roi przyjechał? 
– Zaraz po waszym odjeździe, matko. 
– To się nazywa pech. Czego życzy sobie Jego Wysokość i reszta gości? 
– Chcą obejrzeć przedstawienie. Możemy zaczynać w każdej chwili. 
* * * 
Połowę sali balowej w La Dunette zajmował kanał La Manche. Fale z papier-mâché, 
schlapane gipsową pianą i umocowane mimośrodowo na obracających się wałach (dzięki 
czemu tworzyły mniej lub bardziej przekonujące złudzenie wściekłej kipieli), ustawiono w 
kilku równoległych, ruchomych, niezależnych rzędach, biegnących w głąb sali i wznoszących 
się coraz wyżej, aby wszyscy widzowie mogli podziwiać całą szerokość „Kanału” – od 
„Dunkierki” (kontur fortyfikacji z przodu sceny) po „Dover” (białe klify i zielone łąki w 
głębi). Z lewej strony znajdowała się zagródka z przygrywającymi na wiolach muzykami, z 
prawej królewska loża, w której Ludwik XIV, król Francji, zasiadał na złotym tronie. Obok 
siedziała markiza de Maintenon, a sądząc po stroju obojga można by pomyśleć, że przybyli 
raczej na pogrzeb niż na bożonarodzeniową uroczystość. Za ich plecami stłoczył się 
królewski orszak. Na przodzie, tak blisko, że mógłby oprzeć dłoń na ramieniu markizy de 
Maintenon, znajdował się ojciec Édouard de Gex; w ten sposób twórcom tego przedstawienia dawano do zrozumienia, że lepiej zrobią, oszczędzając widzom frywolnych scen. Nie dlatego 
żeby księżnej d’Arcachon coś podobnego mogło w ogóle przyjść do głowy – przedstawienie 
jednak przygotowali wynajęci artyści i komedianci, a po takich wszystkiego można się było 
spodziewać. 
Przedstawienie nosiło tytuł La Métamorphose. Główną postacią i honorowym gościem w 
jednej osobie był niejaki Jean Bart, porucznik marynarki, który mniej więcej tak samo umiał 
się znaleźć na scenie, jak przeciętny komediant na okręcie w ogniu walki. Na szczęście rzecz 
całą osnuto wokół jego osoby i jej braków aktorskich. Pierwsza scena rozgrywała się na plaży 
w Dunkierce: siedząca na skale syrena przyglądała się Bartowi i jego ludziom (tancerzom 
przebranym za korsarzy), którzy uczestniczyli w zaimprowizowanej mszy świętej. Potem 
ksiądz zszedł ze sceny, a Jean Bart poprowadził marynarzy na fregatę (mającą wprawdzie 
rozmiary szalupy, ale sprytnie przyozdobioną sterczącymi na wszystkie strony masztami i 
rejami, dodatkowo obwieszonymi banderami z motywem lilii). Fregata wypłynęła na 
podskakujące fale kanału La Manche i skierowała się w stronę Anglii. Syrena, samotna na 
skraju sceny po prawej stronie, zaśpiewała arię o swojej miłosnej tęsknocie, zakochała się 
bowiem bez pamięci w przystojnym poruczniku. (W pierwotnej wersji przedstawienia nie 
było żadnej mszy, a Jean Bart leżał w dezabilu na plaży, karmiony przez syrenę winogronami, 
ale księżna porozmawiała z aktorami i naprawiła to niedopatrzenie). 
Z fal wynurzył się Neptun i wdał się w duet z syreną, czyli swoją córką, pytając, co ją tak 
przygnębiło. Usłyszawszy odpowiedź, rozzłościł się na Jeana Barta i poprzysiągł się na nim 
zemścić w tradycyjnym boskim stylu, czyli poddając go nieprzyjemnej metamorfozie. 
W następnej scenie fregata porucznika toczyła walkę z większym od niej okrętem 
angielskim; było mnóstwo huśtania się na linach i udawanej szermierki, w czym Bart wprost 
celował. Zanim jednak dane mu było założyć sobie na głowę wawrzyn zwycięzcy, pojawił się 
Neptun. Skinął trójzębem, zagrzmiały kotły i Bart zmienił się w kota (czyli nałożył dyskretnie 
maskę, korzystając z tego, że bóg morza całkowicie przykuł uwagę widzów). Ponieważ koty 
nie mogą wydawać rozkazów i nie przepadają za wodą, na fregacie zapanował chaos i ludzie 
porucznika dostali się do angielskiej niewoli. 
Akcja przeniosła się teraz w górę sceny, na angielski brzeg, gdzie francuscy marynarze, 
osadzeni w więzieniu w Plymouth, spoglądali przez zakratowane okna na Kanał i wzdychali – 
przez dłuższy czas – z tęsknoty za Francją. Był to zdecydowanie najnudniejszy fragment 
przedstawienia (hrabiny z przyjemnością wykorzystały ten czas do przypudrowania nosków), 
a skończył się tym, że syrena usłyszała lamenty żeglarzy. Znalazłszy Bogu ducha winnych 
francuskich korsarzy w angielskim więzieniu, ubłagała ojca, by zdjął zły Czar z Jeana Barta – 
co też Neptun uczynił, choć niechętnie i dopiero po tym, jak porucznik, w swojej 
drobniejszej, kociej postaci prześliznął się pomiędzy prętami w oknie celi i przemknął na 
plażę. Tam, już jako człowiek, zepchnął bączek na wodę i powiosłował do Francji. 
Kiedy kilka miesięcy wcześniej naprawdę dokonał tej sztuki, przeprawa zajęła mu pięćdziesiąt dwie godziny. Teraz ściśnięto ją do mniej więcej kwadransa, a upływ dwóch dni, 
dwóch nocy i czterech godzin zasugerowano następująco: Apollo – w złotym rydwanie 
podwieszonym na drutach do biegnącej pod sufitem szyny – pojawił się nisko, na wschodzie 
(z lewej strony), przemierzył łukiem przestrzeń nad sceną, cały czas śpiewając, i zaszedł na 
zachodzie (z prawej). W tej samej chwili jego siostra Diana (w srebrnym pojeździe) 
wynurzyła się z lewej strony. Kiedy zniknęła na zachodzie, Apollo znów pojawił się po 
stronie wschodniej (po zachodzie słońca jego rydwan wypięto z szyny, wyprowadzono 
tylnym wyjściem z château i pospiesznie przeniesiono na miejsce świtu) i prześpiewał cały 
drugi dzień wioślarskiej epopei Barta. A potem Diana odśpiewała swoją partię podczas 
drugiej nocy. Przez pierwszy dzień i noc bogowie natrząsali się z żałosnej postaci na morzu, 
nie mogli uwierzyć, że znalazł się człowiek tak durny (albo tak pyszny), by myśleć o 
przepłynięciu bączkiem z Plymouth do Francji. Drugiego dnia zaśpiewali inaczej, i to 
dosłownie – zdumieni faktem, że Jean Bart nadal żyje i nieustępliwie wiosłuje, zaczęli go 
wychwalać i dopingować. 
Przeprawa zakończyła się o świcie dnia trzeciego: Diana zachodziła z prawej strony, 
Apollo wschodził z lewej, a Jean Bart (na środku) rozpaczliwym wysiłkiem pokonywał 
ostatnią milę dzielącą go od brzegu i wolności. Apollo z Dianą zaśpiewali w duecie, dodając 
mu otuchy, aż w końcu Neptun (który chyba miał dość tej kociej muzyki) wyskoczył ponad 
fale, zaśpiewał dodatkową zwrotkę o tym, jakim to wspaniałym facetem jest Jean Bart, po 
czym wzniósł trójząb i rozkazał morskim falom bezpiecznie odstawić bohatera na brzeg. Tak 
też się stało, a rolę fal odegrało czterech tancerzy pomalowanych na niebiesko i 
przystrojonych w białe niczym piana czepki. 
Nawet taka publiczność, do której zaliczali się przecież najbardziej zblazowani i cyniczni 
ludzie na świecie, nie mogła nie uronić łzy, kiedy Jean Bart, zataczając się, wyszedł na plażę, 
gdzie wszystko się zaczęło. Zagrzmiała patriotyczna muzyka. Zanim jednak widzowie 
nagrodzili aktorów owacją, spod sklepienia zjechał jeszcze jeden bóg, cały w złocie, z 
piorunem w dłoni i wieńcem laurowym na skroniach: tak, tak, to był Jowisz we własnej 
osobie, lecz opatrzony pozbawionymi gustu francuskimi ozdóbkami, które miały zeń uczynić 
hybrydę Francji i króla bogów, a właściwie zasugerować, że nie ma między nimi żadnej 
różnicy. Oszołomieni Apollo, Diana i Neptun skłonili mu się z szacunkiem; Jean Bart zgiął 
się w wersalskim ukłonie. Jowisz przybył ogłosić swój werdykt, który stanowił, że porucznik 
rzeczywiście zasłużył na metamorfozę, zupełnie jednak odmienną od przemiany w kota. 
Wyciągnął rękę, w której spoczywała zawinięta w złoty papier paczuszka ozdobiona wieńcem 
laurowym. Merkury wziął ją od niego, wykonał krótkie, żwawe solo taneczne i oddał 
zawiniątko Bartowi, włożywszy mu przedtem wieniec na głowę. Porucznik otworzył 
paczuszkę, z której wypadła bela czerwieni. Podniósł ją i odwinął płaszcz i spodnie – 
czerwony mundur kapitana francuskiej marynarki wojennej. 
Takielunek podtrzymujący na firmamencie przeróżnych bogów i boginie zaczął skrzypieć i trzeszczeć, zabierając znad sceny olimpijskie postaci, aż w końcu na środku został sam Jean 
Bart, nagrodzony przez gości owacją. Tuląc mundur do piersi, odwrócił się w stronę króla i 
pokłonił nisko. Spadł mu przy tym wieniec z głowy, ale porucznik złapał go w locie, nim 
liście wawrzynu dotknęły podłogi. Z piersi widzów wyrwało się zgodne „Och...”, a wiedziony 
nagłym impulsem Bart wyprostował się i rzucił wieniec Ludwikowi XIV, który bezbłędnie go 
chwycił. Cała sala westchnęła teraz „Ach...”. Król – bynajmniej niezmieszany – uniósł 
wieniec do ust i pocałował go, wzbudzając tym entuzjazm zgromadzonej w Wersalu 
arystokracji. Przez tę jedną chwilę wszystko we Francji było po prostu doskonałe. 
* * * 
Wiele jeszcze się działo podczas przyjęcia, ale przedstawienie przyćmiło późniejsze 
wydarzenia. Kapitan Jean Bart niezwłocznie przebrał się w nowy uniform i przetańczył całą 
noc, prosząc do tańca wszystkie zaproszone damy. Pierwszy raz w życiu Eliza była 
oszołomiona konkurencją ze strony innych kobiet. Jeśli miała zatańczyć z kapitanem, musiała 
czekać, aż on ją poprosi, w tym celu zaś musiał się znajdować w zasięgu jej wzroku lub 
przynajmniej słuchu. Tymczasem po zakończeniu każdego tańca mężczyznę w czerwieni 
natychmiast otaczał szaniec pięknych sukni z jedwabi i aksamitów, kiedy dziewczęta – w 
większości wyższe od Barta – tłoczyły się wokół niego, licząc na to, że wpadną mu w oko. 
Drobniutka Eliza była w tej rywalizacji bez szans, tym bardziej że jako gospodyni miała 
pewne obowiązki. Księżna pozwoliła jej dopisać kilka nazwisk do listy gości. Eliza zaprosiła 
czterech mniej znacznych dworzan z żonami. Wszyscy oni wywodzili się z drobnej szlachty z 
północy Francji, wszyscy też pożyczyli pieniądze skarbowi państwa i pobudowali fortyfikacje 
nad Kanałem. Zrobili to właśnie po to, by zapraszano ich na takie przyjęcia, a teraz ich plany 
się ziściły. Oczekiwali jednak od Elizy, że zajmie się takimi szczegółami jak prezentacje. 
Każdy z tej czwórki był niedawno na audiencji u Pontchartraina i otrzymał od niego podobne 
jak Eliza pokwitowanie pożyczki, choć wystawione na mniejszą sumę – i teraz wyobrażali 
sobie, że upoważnia ich to do przebywania przez cały wieczór w towarzystwie contrôleuragénéral 
i uczestniczenia na równych z nim prawach we wszystkich konwersacjach. Chcąc 
przypochlebić się hrabiemu, Eliza musiała tropić natrętów po całym château i porywać ich 
pod pierwszym lepszym pretekstem, gdy tylko zaczynali się naprzykrzać lepszym od siebie. 
Samo to zadanie wypełniłoby jej wieczór bez reszty, tymczasem oczekiwano po niej również 
co najmniej dwóch tańców z Étiennem – była przecież oficjalnie jego dziewczyną. Po tym 
zaś, jak w saniach zrobiła dobrze Rossignolowi, z nim również wypadało zatańczyć. 
Tańczył jak prawdziwy kryptograf – perfekcyjnie, ale bez cienia ekspresji. 
– Nie zrozumiała pani kwestii dotyczącej mydła – stwierdził. 
– Aż tak to było widać, monsieur? Proszę mi ją zatem objaśnić. 
– Jak pani sądzi, skąd dziesięć lat temu, kiedy na dworze zapanowała moda na trucicielstwo, wszyscy ci ambitni dworzanie brali arszenik? Przecież nie mogli sami go 
wyprodukować, bo w sprawach praktycznych są bezradni jak dzieci. Nie kupowali go 
również od alchemików, którzy stylizują się na świętych mężów. A kto poza alchemikami ma 
dostęp do moździerzy, tłuczków, kadzi, retort i egzotycznych ingrediencji? 
– Mydlarze! – wykrzyknęła Eliza i poczuła, że się rumieni. 
– Niektóre praczki nosiły wówczas rękawiczki, ponieważ panie wysyłały je do Paryża po 
mydło z dużą zawartością arszeniku. W tym mydle prały następnie ubrania męża, a on 
wchłaniał truciznę przez skórę. Dlatego kiedy księżna każe produkować mydło w swojej 
posiadłości, nie chodzi jej wyłącznie o kultywowanie dziwacznej tradycji. Ona po prostu 
troszczy się o życie swoje i tych, których kocha. Kiedy proponowała pani, mademoiselle, 
swoje mydło i możliwość korzystania z jej pralni, ta oferta miała dwojakie znaczenie. Po 
pierwsze, ona naprawdę panią lubi. A po drugie, obawia się, że ktoś mógłby pani źle życzyć. 
Eliza zaniemówiła. Zerknęła ponad ramieniem Rossignola w poszukiwaniu d’Avaux, i nie 
znalazłszy go, zmusiła partnera do piruetu, żeby obejrzeć drugą połowę sali. 
– Pani wybaczy, że pytam, ale które z nas właściwie prowadzi? – zdziwił się Rossignol. – 
I kogo pani szuka? Czy rzeczywiście jest ktoś, kto może pani źle życzyć? Proszę nie 
przeceniać swoich przeczuć, to powszechny błąd w sztuce kryptograficznej. 
– A pan wie, kto... 
– Gdybym wiedział, nie omieszkałbym pani tego niezwłocznie powiedzieć, chociażby po 
to, żeby zachować nadzieję na jeszcze jakąś sannę w przyszłości. Nie, mademoiselle, nie mam 
pojęcia, kogo księżna może się obawiać. 
– Przepraszam... – rozległ się czyjś głos za plecami Elizy. – Pozwolicie państwo, że się 
wtrącę? 
– Jesteśmy zajęci! – warknęła Eliza, której mężczyźni naprzykrzali się przez cały 
wieczór. 
Rossignol zatrzymał się, puścił ją, cofnął się o krok i ukłonił. Obróciła się na pięcie i 
stanęła oko w oko z Ludwikiem XIV, który właśnie łaskawym spojrzeniem dziękował 
Rossignolowi za ukłon. Uwielbiał swojego kryptografa. 
– Nie wątpię, mademoiselle – odparł król Francji. – Kiedy dwoje moich 
najinteligentniejszych poddanych coś sobie szepcze, to z pewnością są zajęci. Ale macie takie 
poważne miny, że to aż wstyd, doprawdy. Powinniście świętować! 
Nie wiedzieć kiedy i jak chwycił Elizę za rękę i porwał ją do tańca, ona zaś drugi raz w 
ciągu minuty nie mogła wyjąkać ani słowa. 
– Jestem pani ogromnie wdzięczny – zagaił Ludwik XIV. 
– Ależ, Wasza Wysokość, przecież... 
– Nikt pani nie mówił, że z królem nie wypada się sprzeczać, mademoiselle? 
– Proszę o wybaczenie, Wasza Wysokość... 
– Monsieur Rossignol poinformował mnie, że jesienią ubiegłego roku wyświadczyła pani przysługę mojej bratowej – ciągnął król. – A może nie jej, tylko księciu orańskiemu... To nie 
jest do końca jasne. 
W tej chwili zdarzyło się coś, czego Eliza doświadczyła zaledwie kilka razy w życiu – 
straciła przytomność. No, prawie. Podobnie się czuła, kiedy Berberowie porwali ją z matką z 
qwghlmiańskiej plaży i zawlekli do szalupy. Potem, kilka lat później, przydarzyło się jej to w 
porcie w Algierze, kiedy za białego rumaka sprzedano ją sułtanowi Konstantynopola, 
rozdzielając z matką bez szansy na pożegnanie. Trzeci raz zasłabła w podziemiach pałacu 
cesarskiego w Wiedniu, kiedy razem z innymi odaliskami czekała w kolejce na śmiertelny 
cios szabli. Wtedy nie osunęła się na ziemię i teraz też utrzymała się na nogach, chociaż 
pewnie by jej się to nie udało, gdyby Ludwik XIV, który był mężczyzną solidnej postury, 
silnym i zręcznym, nie podtrzymywał jej mocno w talii. 
– Proszę się ocknąć – mówił, i to, jak się domyślała, nie pierwszy raz. – No, widzę po 
pani twarzy, że dochodzi pani do siebie. Skąd ten lęk? Ktoś pani groził? Proszę mi 
powiedzieć. 
– Nikt konkretny, Wasza Wysokość. Książę orański... 
– Tak? Co takiego zrobił? 
– Nie powiem, co zrobił. Ale zagroził mi, że jeśli nie zgodzę się dla niego szpiegować, 
wsadzi mnie na statek do Nagasaki, żeby marynarze mieli uciechę. 
– Ach tak... Trzeba było mnie o tym bezzwłocznie poinformować. 
– Właśnie to jest prawdziwym źródłem mojego lęku, fakt, że nie zdobyłam się na 
szczerość wobec Waszej Wysokości. Niestety, nie jestem bez winy. 
– Wiem. Ale proszę mi powiedzieć, mademoiselle, co popycha panią do takich decyzji? 
Czego pani naprawdę chce? 
– Chcę znaleźć człowieka, który mnie skrzywdził, i go zabić. 
Prawdę powiedziawszy, od tak dawna już o tym nie myślała, że po zwerbalizowaniu cała 
ta idea jej samej wydała się dziwna. Powiedziała to jednak z pełnym przekonaniem – i 
spodobało jej się brzmienie tych słów. 
– Niektóre pani dokonania sprawiły mi ogromną przyjemność – przyznał król. – 
Inscenizacja upadku Batawii. Pożyczka. Sprowadzenie Jeana Barta do Wersalu. Przysługi 
wyświadczone Compagnie du Nord. Inne, takie jak szpiegostwo, mniej mi się podobają, ale 
teraz przynajmniej lepiej panią rozumiem. Cieszę się, że porozmawialiśmy. 
Eliza zamrugała, rozejrzała się po sali i zdała sobie sprawę, że muzyka ucichła, a 
spojrzenia wszystkich gości spoczęły na niej i królu. 
– Dziękuję, mademoiselle – dodał Ludwik XIV i ukłonił się. 
Dygnęła w odpowiedzi. 
– Wasza Wysokość... – zaczęła, ale już zniknął, wchłonięty przez ruchomy dwór, czyli 
ławicę ściśniętych talii i natapirowanych peruk. 
Przeszła w róg komnaty, żeby napić się kawy i spokojnie pomyśleć. Za nią też podążał mały tłumek – jej prywatny dwór, złożony z adoratorów i drobnych arystokratów. Nie można 
powiedzieć, żeby ich ignorowała, ponieważ na dobrą sprawę w ogóle ich nie zauważała. 
Co się właściwie stało? Przydałby się jakiś protokolant, który teraz odczytałby jej 
stenogram z rozmowy. 
Mimowolnie wprowadziła króla w błąd. 
– Podoba się pani przyjęcie? 
To był ojciec Édouard de Gex. 
– Owszem, ojcze, chociaż muszę przyznać, że tęsknię za moją małą sierotką. Przez ten 
czas, który spędziliśmy razem, malec skradł mi serce. 
– W takim razie może pani odzyskać choć cząstkę, kiedy tylko przyjdzie pani ochota nas 
odwiedzić. Monsieur d’Avaux dołożył wszelkich starań, aby zapewnić chłopcu wygodne 
lokum. Spodziewał się, że będzie pani chciała często się z nim widywać. 
– Jestem ogromnie wdzięczna hrabiemu. 
– Tak jak my wszyscy. Mały Jean-Jacques to wspaniały chłopiec, zaglądam do niego w 
każdej wolnej chwili. Mam nadzieję dokończyć dzieło rozpoczęte przez panią i 
kontynuowane przez d’Avaux. 
– Czyli... Co dokładnie? 
– Uchroniła pani chłopca przed śmiercią cielesną – na wojnie, i duchową, bo tym właśnie 
grozi kontakt z heretyckimi doktrynami. D’Avaux ulokował go w najlepszym sierocińcu w 
całej Francji, pod opieką Towarzystwa Jezusowego. Naturalną koleją rzeczy należałoby 
chłopca wychować na jezuitę. 
– Ach, rozumiem... – odparła półprzytomnie Eliza. – Żeby Lavardac przypadkiem nie 
zaczął się rozmnażać, bo skomplikuje i tak już poplątane kwestie dynastyczne. 
– Słucham?! 
– Przepraszam, nie jestem sobą. 
– Mam nadzieję! 
De Gex poczerwieniał, co świetnie robiło jego twarzy – śniadej, opatrzonej pokaźnym 
nosem i wydatnymi kośćmi jarzmowymi, i mającej poważne zadatki na to, by stać się 
naprawdę przystojną. Najczęściej jednak był blady jak płótno; za dużo czasu spędzał w 
konfesjonałach, słuchając o sekretnych grzeszkach dworzan. Nieoczekiwany ślad różu na 
policzkach dodawał mu wiele uroku. 
– Proszę mi wybaczyć. Jeszcze się nie otrząsnęłam. Tańczyłam z królem! 
– To zrozumiałe, pani. Kiedy jednak dojdzie już pani do siebie i zacznie trzeźwo myśleć, 
moja kuzynka chciałaby odnowić znajomość z panią. 
Jezuita skierował ogniste spojrzenie w stronę księżnej d’Oyonnax, robiącej właśnie 
piękne oczy do jakiegoś młodego, nieszczęsnego wicehrabiego, który nie miał zielonego 
pojęcia, w co się pakuje. 
De Gex zostawił Elizę samą. Powiedziała królowi prawdę. 
Tego dnia, kiedy wymieniono ją na wierzchowca albinosa i załadowano na pokład galery 
płynącej do Konstantynopola, obiecała sobie, że pewnego dnia odszuka człowieka, który 
zniewolił ją i mamusię, i go zabije. Wcześniej zdradziła się z tym zamiarem tylko Jackowi 
Shaftoe, teraz zaś, nie wiedzieć czemu, wypaliła to królowi prosto w twarz, szczerze, z 
przekonaniem, bo naprawdę w to wierzyła. A on, widząc wyraz oczu Elizy, nie mógł jej nie 
uwierzyć. 
– Jutro czeka mnie mnóstwo pracy, mademoiselle. Dzięki pani. 
Pontchartrain uśmiechał się do niej dobrodusznie. 
– Czemuż to, monsieur? 
– Opowieść o bohaterskich czynach Jeana Barta tak bardzo wzruszyła króla, że kazał mi 
uruchomić dodatkowe fundusze dla marynarki wojennej i Compagnie du Nord. Jutro mam mu 
asystować przy wstawaniu z łóżka, wtedy dopracujemy szczegóły. 
– W takim razie nie zatrzymuję pana, monsieur. 
– Dobranoc, mademoiselle. 
Król myślał, że miała na myśli Wilhelma Orańskiego. 
Rzeczywiście, wspomniała coś o Wilhelmie – że też nie miała stenogramu! – a zaraz 
potem zmieniła temat i powiedziała, że chce znaleźć i zabić człowieka, który wyrządził jej 
krzywdę. Król złożył te dwie prawdy w całość i otrzymał fałsz, doszedł bowiem do wniosku, 
że jej upragnionym celem jest zamordowanie Wilhelma Orańskiego! Że szpiegowała na jego 
zlecenie tylko po to, żeby się do niego zbliżyć! 
Okręciła się na pięcie. Chciała znaleźć króla, zwrócić na siebie jego uwagę, wszystko 
wyjaśnić, ale stanęła twarzą w twarz z mężczyzną w czerwieni. Jean Bart, wykorzystując 
swoje korsarskie umiejętności, przerąbał się przez tłum wielbicielek i przebił do niej. 
– Mademoiselle... – powiedział. – Księżna zapowiedziała ostatni taniec. Czy mógłbym 
dostąpić tego zaszczytu? 
Eliza niedbałym gestem podniosła rękę. Bart ujął jej dłoń. 
– W innych okolicznościach ustąpiłbym pierwszeństwa Étienne’owi d’Arcachon – 
wyjaśnił, na wypadek gdyby Eliza nabrała wątpliwości. – Ale on jest w tej chwili przed 
domem. Żegna się z królem. 
– Król odjeżdża? 
– Już jest w powozie, mademoiselle. 
– Ojej... A ja chciałam mu coś powiedzieć. 
– Tak jak wszyscy Francuzi! – Zaczęli tańczyć. Bart nie krył rozbawienia. – Przecież 
tańczyła już pani z Jego Wysokością. Tu, w tej komnacie, są kobiety, które podczas czarnej 
mszy złożyły w ofierze własne dzieci, żeby tylko doczekać się choć jednego spojrzenia, 
usłyszeć choć słowo z ust króla. Powinna się pani cieszyć... 
– Nie chcę o tym słuchać. Nie podoba mi się, że w ogóle wspomina pan o takich potwornościach. Za dużo pan wypił, kapitanie. 
– Pani ma rację, ja zaś się mylę. Ale wynagrodzę to pani. Tak się składa, że za kilka 
godzin spotkam się z królem, zostałem zaproszony na poranną audiencję, której król udziela z 
łoża. Mamy rozmawiać o dofinansowaniu floty. Czy chciałaby pani, żebym coś przekazał 
Jego Wysokości? 
Co miała powiedzieć? Nie mogła wymagać od kapitana Barta, żeby powiedział do króla: 
„Wcale nie chcę zabić Wilhelma Orańskiego”. Kwestia: „Nie wiem dokładnie, kogo chcę 
zabić” również nie nadawała się na poranną audiencję. 
– To bardzo miła propozycja. Wybaczam panu. I tak się zastanawiam, czy podczas tych 
porannych spotkań król dużo mówi? 
– Skąd miałbym wiedzieć? Możemy o tym porozmawiać jutro. A dlaczego pani pyta? 
– Dzieli się ploteczkami? Opowiada dykteryjki? Jestem ciekawa. Bo widzi pan, 
powiedziałam mu przed chwilą coś, co – jeżeli się rozejdzie – może sprawić, że stanę się w 
Anglii osobą nader niepopularną. 
– Phi! – Jean Bart przewrócił oczami, zbywając w ten sposób kwestię Anglii. 
– Gdyby jednak był pan łaskaw zapytać o coś w moim imieniu... 
– Co takiego panią interesuje? 
– Nazwisko lekarza znającego się na tych rejonach. 
Zsunęła dłoń o kilka cali i z najwyższą ostrożnością poklepała kapitana, który kwiknął i 
podskoczył z bólu, rozdziawiając usta w bezgłośnym krzyku. Eliza cofnęła się, ze strachu 
wstrzymując oddech, ale grymas na twarzy Barta płynnie zmienił się w uśmiech, kiedy 
doskoczył do niej i porwał ją z powrotem do tańca. Zażartował sobie z niej. 
– Byłem już u odpowiedniego specjalisty. 
– To dobrze. – Eliza nie mogła się powstrzymać od śmiechu. – Bo zanim wróci pan do 
domu, chciałabym zobaczyć, jak pan siedzi. 
– Pięćdziesiąt dwie godziny wiosłowania zrobiły swoje, nie da się ukryć. Ale medyk 
potraktował mój zadek najróżniejszymi okładami, dokonał na nim zabiegów, o których nie 
godzi się wspominać, i wszystko pięknie się goi. A to... – Kapitan Bart strząsnął pyłek z 
epoletu nowiutkiego czerwonego płaszcza. – To jest najlepszy opatrunek! 
– Ach, gdyby tak wszystkie rany dało się uleczyć, zmieniając strój! 
– Przecież kobiety sądzą, że to możliwe, nieprawdaż? 
– Czasem na pewno tak się zachowują, kapitanie. Może po prostu nie trafiłam jeszcze na 
właściwą sukienkę. 
– W takim razie proszę jutro pójść na zakupy! 
– Świetny pomysł, kapitanie, na razie jednak nie mam pieniędzy. A ponieważ nie ma ich 
nigdzie we Francji, musi pan wyruszyć na morze i zdobyć dla mnie trochę złota. 
– Załatwione! W końcu jestem pani coś winien. 
– Proszę o tym jutro nie zapomnieć, kapitanie. List Daniela Waterhouse’a do Elizy 
Styczeń-luty 1690 
Mademoiselle de la Zeur, 
dziękuję za list z grudnia ‘89. Przepłynięcie przez Kanał zajęło mu sporo czasu i obawiam 
się, że z tym listem będzie podobnie. Wzruszyła mnie Pani troska, rozbawiła zaś opowieść o 
zakupie drewna. Nie doceniałem przedtem, ile szczęścia ma pod tym względem Anglia – jeśli 
potrzebujemy drewna w Londynie, wystarczy wyjałowić jakiś kawałek Szkocji albo Irlandii, 
gdzie wciąż jeszcze widuje się nieliczne drzewa. 
Chciałbym wspomóc Panią w zamiarze zrozumienia istoty pieniądza, chociażby po to, by 
samemu lepiej ją pojąć, lecz – niestety – jestem bezużyteczny. Odkąd pamiętam, angielski 
pieniądz był beznadziejny; kiedy coś jest tak fatalne, trudno nawet zauważyć, że jakość tego 
czegoś się pogarsza, ale ostatnio, choć trudno w to uwierzyć, właśnie to obserwujemy. Po 
wycięciu kamienia spędziłem kilka miesięcy przykuty do łóżka, nie musiałem więc 
wychodzić z domu i robić zakupów. Kiedy zaś wróciły mi siły i wypuściłem się na 
londyńskie ulice, stwierdziłem, że jest gorzej, niż było. Możliwe, że długotrwała choroba, 
podczas której nie musiałem targować się o codzienne zakupy, sprawiła, że spadły mi klapki z 
oczu i dotarła do mnie cała niedorzeczność sytuacji. 
Mam otwarte rachunki w kilku kawiarniach i pubach, a także w jednym lokalu przy mojej 
ulicy, gdzie sprzedają butelkowane ale. Dzięki temu w drobnych transakcjach obchodzę się 
bez żmudnej i irytującej procedury przekazywania gotówki z ręki do ręki. Osoby spędzające 
poza domem więcej czasu ode mnie skupiają się w stowarzyszeniach nazywanych „klubami”, 
co ułatwia im zakup na kredyt jedzenia, picia, tabaki, tytoniu et caetera. Kiedy któraś z nich 
jakimś cudem znajdzie się w posiadaniu monet, które naprawdę wyglądają jak monety, 
natychmiast pędzi uregulować najpilniejsze długi. Ten kulawy system jakoś funkcjonuje, a 
ludzie i tak nie mają pomysłu na lepszy. 
Mamy tu teraz wigów i torysów, czyli, w gruncie rzeczy, Krągłogłowych i Kawalerów, 
tylko w nowych szatkach i lżej uzbrojonych. Torysi czerpią pieniądze z faktu posiadania 
ziemi. Upraszczając sprawę, można by powiedzieć, że Francję zamieszkują sami torysi, 
ponieważ w ostatecznym rozrachunku źródłem ich majątku jest właśnie ziemia. Gdybyście 
nie wypędzili hugenotów, mielibyście też swoich wigów; zresztą podobno niektóre francuskie 
porty nad Atlantykiem są po trosze wigowskie. Ale, jak wspomniałem, byłoby to 
uproszczenie, i poczyniłem je tylko po to, by podkreślić dwie kwestie: kto rozumie działanie 
pieniądza we Francji, wie wszystko o naszych torysach; a kto wie, jak pieniądz funkcjonuje w 
Amsterdamie, zna na wylot naszych wigów. Towarzystwo Królewskie gaśnie, nie wiem nawet, czy przetrwa do przełomu wieków. 
Nie cieszy się już łaskami króla jak za czasów Karola II. Wtedy stanowiło siłę rewolucyjną 
(w nowym znaczeniu tego słowa), przełomową, odniosło jednak sukces tak wielki, że popadło 
w stereotypowość. Moi rówieśnicy nie znajdowali innego ujścia dla swoich pomysłów i 
poświęcali się bez reszty działalności w Towarzystwie, dziś takie same niespokojne duchy 
robią kariery w City albo szukają przygód za granicą, w koloniach. Tych, którzy należą do 
Towarzystwa, zalicza się zwykle do wigów. Naszym przewodniczącym jest markiz 
Ravenscar, wig bardzo wpływowy, niezmordowanie poszukujący praktycznych zastosowań 
dla naszej wiedzy i pomysłów. Niektóre z nich mają coś wspólnego z pieniędzmi, dochodami, 
bankami, akcjami i innymi przedmiotami, które Panią fascynują, ja jednak muszę przyznać, 
że w ogóle przestałem się nimi interesować. 
W zeszłym roku, po naszej rewolucji, Isaac Newton został wybrany do parlamentu. 
Wsławił się w Cambridge, kiedy postawił się poprzedniemu królowi, pragnącemu obsiać 
uniwersytet jezuitami. Od roku większość czasu spędza w Londynie, ku utrapieniu tych z nas, 
którym marzą się jego dalsze dokonania w duchu Principia Mathematica. Bardzo się do 
siebie zbliżyli z Pani przyjacielem Fatiem. Mieszkają razem. 
Post Scriptum – luty 1690 
Kiedy już napisałem powyższy list, ale jeszcze nie zdążyłem go wysłać, król Wilhelm i 
królowa Maria najpierw zawiesili, a potem rozwiązali parlament. Rozpisano nowe wybory, 
które wygrali torysi. Isaac Newton nie zasiada już w Izbie Gmin, lecz dzieli czas między 
Cambridge, gdzie mozoli się nad alchemią, i Londynem, gdzie z Fatiem czytają Traktat o 
świetle naszego znajomego, z którym dawniej siadywaliśmy przy jednym stole: Huygensa. 
Zmierzam do tego, że obecnie jestem dla Pani jeszcze bardziej bezużyteczny niż przed 
miesiącem – należę do słabnącego stowarzyszenia, związanego z partią, która utraciła władzę 
i nie ma pieniędzy, ponieważ nie ma ich nigdzie w całym królestwie. Najświatlejszy z 
naszych członków zajmuje się innymi sprawami. Oczekiwanie odpowiedzi na list tak 
wyprany z wszelkiej użytecznej treści byłoby z mojej strony przejawem arogancji, gdybym to 
jednak ja nie odpisał Tobie, Pani, świadczyłoby to o mojej bucie, pozostaję bowiem, jak 
zawsze, Pani uniżonym sługą. 
Daniel Waterhouse 
List Elizy do Daniela 
Kwiecień 1690 
NEWTON każe nam wierzyć, że czas jest odmierzany tykaniem boskiego zegara, że stateczny, niezmienny i absolutny stanowi miarę wszelkiego znaczącego ruchu. LEIBNIZ 
skłania się raczej ku przekonaniu, że czas jest niczym innym jak tylko zmianą wzajemnych 
relacji między obiektami; że to ruch, który obserwujemy, pozwala nam stwierdzić upływ 
czasu, a nie odwrotnie. Świat przyjął system NEWTONA z satysfakcją... nie, z podziwem, i ja 
również nie znajduję w nim żadnych usterek. A jednak system LEIBNIZA, choć na razie 
nieprzelany na papier, lepiej opisuje moje subiektywne postrzeganie czasu. Chcę przez to 
powiedzieć, że jesienią ubiegłego roku, kiedy ja sama i wszystko, co mnie otaczało, 
pozostawaliśmy w stałym ruchu, miałam wrażenie, że czas płynie szybko. Potem dotarłam do 
Wersalu i rozgościłam się w domku na terenie posiadłości La Dunette, na wzgórzu Satory nad 
Wersalem. Zanim uporządkowałam swoje sprawy i ułożyłam sobie stały rozkład zajęć, cztery 
miesiące minęły jak z bicza trzasł. 
Cel mojej grudniowej wizyty w Wersalu osiągnęłam jeszcze przed Bożym Narodzeniem i 
od tamtej pory zajmuję się wyłącznie drobiazgami. Powinnam chyba wrócić do Dunkierki, 
byłabym tam bardziej użyteczna, ale trzymają mnie w Wersalu więzy, które z upływem czasu 
stają się coraz silniejsze. Codziennie rano przejeżdżam konno przez wąski pas lasu na 
południe od Piéce d’eau des Suisses, dzielący ziemie Lavardaców od terenów królewskich. 
Droga prowadzi do starego przysiółka o nazwie Wersal, powoli rozrastającego się w 
prawdziwą wioskę. Odkąd osiem lat temu król przeniósł do Wersalu dwór, we wsi wyrósł 
kościół parafialny i przeróżne klasztory, męskie i żeńskie. W jednym z nich, w konwencie 
świętej Genowefy, mieszka moja mała „sierota”. Przy ładnej pogodzie zabieram chłopca na 
wędrówkę po królewskim warzywniku, czyli fragmencie ogrodów Wersalu sięgającym w sam 
środek wioski. Ponieważ warzywnik ma praktyczny cel – produkcję żywności – nie jest tak 
ozdobny ani modny jak tarasy na zachód od château, za to znajduje się w nim więcej rzeczy, 
które małe oczka mogą obejrzeć, a małe rączki chwycić. Zwłaszcza teraz, na wiosnę. 
Ogrodnicy większość czasu poświęcają naprawie drabinek i krat, po których za parę miesięcy 
zaczną się piąć groszek i fasola. Sądząc po tym, z jakim zainteresowaniem Jean-Jacques 
przygląda się tym konstrukcjom, będzie po nich śmigał jak wiewiórka, zanim nauczy się 
dobrze chodzić. Czasem zapuszczamy się nawet dalej, do oranżerii, czyli ogromnej 
zadaszonej galerii, z trzech stron okalającej prostokątny ogród, a od południa otwartej, dzięki 
czemu wyłożone kafelkami ściany chwytają ciepło zimowego słońca i gromadzą je w 
kamieniu. W drewnianych skrzynkach rosną tam malutkie drzewka pomarańczowe, czekając 
na lato, wtedy ogrodnicy wyniosą je na zewnątrz. Jean-Jacques jest zafascynowany zielonymi 
kulami, jakie można znaleźć w ich gęstym listowiu. 
Po spacerze odprowadzam go do konwentu na umówione spotkanie z mamką. Można by 
pomyśleć, że następnie kieruję się prosto do château i tam oddaję sprawom dworu. 
Najczęściej jednak zawracam konia i przez Bois de Satory wracam do La Dunette, gdzie 
czekają mnie najróżniejsze zajęcia – w początkowym okresie były to głównie sprawy natury 
finansowej, ostatnio coraz częściej mają charakter towarzyski. Ponieważ jednak La Dunette znajduje się nie dalej od królewskiego château niż pałac Trianon i inne części królewskich 
włości, wcale nie czuje się, jakbym wyjeżdżała z Wersalu, raczej jakbym zamieszkała w 
domku gościnnym na terenie posiadłości. Złudzenie to dodatkowo podkreśla architektura 
pałacyku – projektował go ten sam człowiek, co château króla. 
Posiadłość La Dunette leży na wzgórzu Satory, płaskowyżu ciągnącym się na południe od 
zalesionego skraju wzniesienia, skąd rozciąga się widok na Piéce d’eau des Suisses i jedno 
skrzydło królewskiego château. Las zasłania szczyt wzgórza przed wzrokiem delfina i jego 
małżonki, zamieszkujących południowe skrzydło pałacu, ale kiedy człowiek wyjdzie 
spomiędzy drzew, posiadłość de Lavardaców do złudzenia przypomina leżący poniżej – i 
znacznie większy – królewski ogród. Jest tak samo poprzecinana wysokimi, kamiennymi 
murami, w które tu i ówdzie powstawiano żelazne kraty. Mury kończą się ceglanymi 
domkami, mającymi chyba w założeniu przypominać wartownie, ale na mój gust pozostają 
bez jakiegokolwiek praktycznego zastosowania. Po prostu stoją tam gdzie stoją, bo dobrze 
wyglądają, jak ozdobne gałki na końcach poręczy. Na terenie majątku znajdują się cztery 
takie domki: dwa są niewykończone, w trzecim trwa wymiana dachu, a w czwartym 
mieszkam ja. Ledwie wystarcza miejsca dla mnie i mojej skromnej służby. Domek stoi na 
skraju lasu Satory, mogę więc wymykać się tylnym wyjściem i jeździć do Wersalu kiedy 
dusza zapragnie, nie zapuszczając się na wysypane żwirem ścieżki prowadzące do La 
Dunette. Często zresztą tak robię i uczestniczę w kolacjach i podwieczorkach wydawanych 
przez różne księżne i diuszesy. W ten sposób żyję sobie tu praktycznie niezależnie od de 
Lavardaców, ale raz w tygodniu jem w dworku kolację z Étiennem i księżną d’Arcachon. 
Diuka d’Arcachon nie poznałam osobiście. Kiedy poprzednio pełniłam w Wersalu rolę 
guwernantki, widywałam go czasem z daleka, w otoczeniu innych grubych ryb, lecz mój 
status nijak nie pozwalał mi nawiązać z nim bliższego kontaktu. Później, kiedy zostałam 
nobilitowana, diuk udał się w interesach „na południe”. Prawie cały zeszły rok spędził tu, w 
Wersalu, wtedy jednak ja byłam nieobecna, i zanim znów znalazłam się w grudniu w pałacu, 
diuk zdążył wrócić „na południe”. Miał przyjechać na święta, ale zatrzymały go obowiązki. 
Kilka razy w tygodniu księżna dostaje lity z Marsylii, skąd diuk dowodzi flotą 
śródziemnomorską, z Lyonu, gdzie spotyka się z królewskimi intendentami i kupuje żywność, 
proch et caetera, z Arcachon, gdzie zajmuje się sprawami rodzinnymi, lub z Brestu, gdzie 
nadzoruje wysyłkę ludzi i zaopatrzenia dla wojsk stacjonujących w Irlandii. Księżna od razu 
pisze odpowiedź, licząc na to, że list dotrze do jej męża, zanim ten zmieni miejsce pobytu. 
Korespondencja jest na tyle intensywna, że diuk wie już co nieco o mnie i o tym, czym się tu 
zajmuję, a czym nie, i ostatnio zaczął pisywać bezpośrednio do mnie. Wygląda na to, że 
Arcachonowie widzą mnie jeszcze w innej roli niż kochanka Étienne’a. Diuk zaangażował się 
ostatnio w jakąś poważną transakcję, która ma zostać zawarta pod koniec lata gdzieś na 
południu. Spodziewa się po niej pokaźnej sumy w gotówce. Ujawnienie szczegółów byłoby w 
najwyższym stopniu niedyskretne, jeśli jednak dobrze rozumiem ostatni list diuka, chciałby, żebym zajęła się szczegółami, czyli przewozem znacznej ilości kruszcu przez Lyon. 
Nareszcie będę miała jakieś zajęcie i spodziewam się, że czas znowu zwolni, gdy ja 
zacznę się szybciej poruszać i zmieniać relacje ze wszystkim, co mnie otacza. 
Eliza, hrabina de la Zeur 
La Dunette 
Połowa lipca 1690 
„La Dunette” oznacza po francusku „pokład rufówki”, czyli najwyższe miejsce na 
kasztelu rufowym, skąd kapitan widzi cały statek. Pomysł tej nazwy przyszedł do głowy 
Louisowi-François de Lavardac, diukowi d’Arcachon, dwanaście lat wcześniej, kiedy ze 
skraju wzgórza spoglądał między dwoma odartymi z liści drzewami na zamarznięte 
mokradło, które z czasem zmieniło się w Piéce d’eau des Suisses, i południową część placu, 
gdzie powstawała oszałamiająca budowla – przyszły pałac królewski Ludwika XIV. 
Królewskie budowy postępowały szybko – po części dlatego, że Ludwik miał do pomocy 
wojsko, a po części dlatego, że najmował do pracy wszystkich wykwalifikowanych 
inżynierów. Dlatego też La Dunette wciąż była pustym wzgórzem z intrygującą nazwą, kiedy 
le Roi oprowadzał już swojego kuzyna, diuka d’Arcachon, po pałacu. Zabawili dłużej w 
apartamentach królowej – długim szeregu sypialni, przedpokojów i salonów, ciągnącym się 
od Salonu Pokoju do królewskiej strażnicy w południowym skrzydle, na piętrze. Przeszli 
przez pokoje raz, drugi, trzeci, przystając przed każdym wysokim oknem, aby podziwiać 
widok na Parterre Sud, oranżerię i ciągnące się milę dalej stoki Bois de Satory. W końcu – 
gdy czas się dopełnił – diuk d’Arcachon dostrzegł to, co król chciał mu pokazać: wszelkie 
budynki postawione na szczycie lub pod szczytem wzgórza psułyby widok z okien królowej i 
wywoływały wrażenie, że de Lavardacowie zaglądają jej z góry do sypialni. I w ten sposób w 
paryskim Hôtel d’Arcachon poszły na podpałkę całe stosy architektonicznych planów i 
rysunków, diuk zaś wynajął sławnego Hardouin-Mansarta i wybłagał u niego zaprojektowanie 
château, które byłoby wspaniałe, lecz niewidoczne z królewskich okien. Mansart cofnął 
budowlę daleko od skraju wzniesienia, ograniczając w ten sposób widoki z samego château, 
wytyczył za to promenadę, obiegającą ogród z jednej strony i prowadzącą do ogrodowego 
pawilonu, przycupniętego skromnie na samym krańcu płaskowyżu i zamaskowanego 
winoroślą. Z tego miejsca roztaczała się wspaniała panorama. 
Przed podaniem kolacji diuk d’Arcachon wraz z małżonką zaprosili całe liczące 
dwadzieścia sześć osób towarzystwo na przechadzkę do pawilonu, gdzie chłonąc 
orzeźwiające podmuchy wiatru (dzień był ciepły), mogli podziwiać panoramę pałacu 
królewskiego w Wersalu, jego ogrodów, kanałów i oczek wodnych. Trudno było z tej odległości rozpoznać poszczególne osoby w ogrodach, a już zupełnie nie było mowy o tym, 
żeby usłyszeć, co mówią, ale większe grupy spacerowiczów były doskonale widoczne. W 
miasteczku, po drugiej stronie Place d’Armes, franciszkanie tańczyli wokół rozpalonego 
przed klasztorem ogniska; od czasu do czasu wiatr przynosił pojedyncze nuty ich pieśni. Przy 
Wielkim Kanale, długim na milę i wytyczającym oś symetrii wersalskiego ogrodu, również 
trwała jakaś uroczystość – z tej odległości widać było tylko kłębowisko peruk. Nawet stajenni 
przy Place d’Armes świętowali, ich ognisko przyciągnęło setki okolicznych mieszkańców: 
mieszczan, służby z Wersalu i pobliskich pałaców i wieśniaków, którzy, zwabieni widokiem 
dymu i dźwiękiem dzwonów, przyszli zobaczyć, co to za zamieszanie. Większość z nich nie 
miała zapewne pojęcia, kim jest Wilhelm Orański i dlaczego należy cieszyć się z jego 
śmierci, ale nie przeszkadzało im to uczestniczyć w żywiołowych obchodach tego faktu. 
Étienne d’Arcachon wzniósł kieliszek. Gwar w pawilonie przycichł. 
– Nie godzi się wznosić toastu za śmierć księcia orańskiego8, chociaż był perfidnym 
uzurpatorem, heretykiem i wrogiem Francji – zaczął. Ten niejednoznaczny wstęp wprawił 
gości (czekających w napięciu na toast) w ogromne zmieszanie. Zamarli na chwilę, co 
pozwoliło Étienne’owi wygramolić się z retorycznego dołka, jaki sam pod sobą wykopał. – 
Za to wychylić kielich za zwycięstwo Francuzów, wolnych Anglików i Irlandczyków w 
bitwie nad Boyne – to godne pochwały. 
Tak też zrobili. 
– Chyba tylko morska wiktoria, jako perfekcyjne uzupełnienie triumfu na lądzie, mogłaby 
jeszcze przydać splendoru takiemu dniowi jak dzisiejszy. I voila, Bóg wysłuchał naszych 
modłów. Francuska flota, którą mój ojciec, admirał, ma zaszczyt dowodzić, przepędziła 
Anglików i Holendrów spod Beachy Head i w tej chwili szachuje ich w ujściu Tamizy. 
Francja zwycięża na wszystkich frontach: na morzu, w Irlandii, we Flandrii i w Sabaudii. Za 
Francję! 
No, to był prawdziwy toast. Wszyscy wypili. Następne brzmiały: „Zdrowie króla!”, 
„Zdrowie króla Anglii!” (czyli Jakuba Stuarta) i „Zdrowie diuka!” – ten akurat diuk musiał 
pominąć, bo picie za własne zdrowie uważano za przejaw złego smaku. Służący rozproszyli 
się wśród gości, niosąc owinięte w ściereczki butle z winem i napełniając kieliszki. Diuk 
znów zabrał głos: 
– Za hrabinę de la Zeur, która zrobiła tak wiele, by dać flocie ścięgna! 
Na co Eliza poczuła się zobowiązana odpowiedzieć: 
– Za kapitana Jeana Barta, który, jak wieść niesie, znów wsławił się na Alcyonie u 
brzegów Beachy Head! 
Księżna, popatrując w stronę Wersalu przez przyrząd optyczny, wprowadziła nieco 
ożywienia w gronie gości, powiedziawszy: 
– Louisie-François, ci ludzie nad kanałem wcale nie świętują śmierci księcia Oranu. Oni 
8 Francuzi nie uznawali przecież roszczeń Wilhelma do angielskiego tronu. wznoszą toasty na twoją cześć! 
Podała mężowi złoto-srebrny kaduceusz (atrybut Merkurego, nosiciela informacji), 
opatrzony parą soczewek sprytnie osadzonych w oczach dwóch węży oplecionych wokół 
laski. Diuk podniósł go do oczu, jakby chciał ułatwić wężom zatopienie kłów w jego 
policzkach, przymrużył powieki i wytężył wzrok. Ale każdy, kto miał dobry wzrok, gołym 
okiem widział złote barki na mikroskopijnych falkach Wielkiego Kanału, podrygujące w 
zaimprowizowanej teatralnej wersji bitwy pod Beachy Head. Uczestniczący w przedstawieniu 
„żeglarze” pracowicie wiosłowali, a bryzgająca na wszystkie strony woda do złudzenia 
przypominała z tej odległości chmury prochowego dymu. Od czasu do czasu nad doliną Galie 
niczym huk muszkietowego wystrzału niósł się odgłos uderzenia intarsjowanym kością 
słoniową wiosłem o wodę albo trzask pękającego pozłacanego drąga. Wstawieni goście króla, 
zapewne zainspirowani wspomnieniem niedawnej wizyty Jeana Barta, skakali z łodzi na łódź, 
huśtali się na jedwabnych sznurach, jak piraci na takielunku, i spadali na brokatowe 
baldachimy, łamali wykonane z bukszpanu i kości słoniowej maszty namiotów, rozbijali 
meble. Sądząc po ich zachowaniu, musieli być królewskimi bękartami albo co najmniej 
książętami z monarszego rodu. Jedna z mniejszych łodzi wywróciła się do góry dnem. 
Rozmowy w altance przycichły, gdy wszyscy patrzyli, jak ratownicy płyną po rozbitków. 
Gruchnął śmiech i rozległy się żarty, kiedy wyciągano przemoczonych „marynarzy” na brzeg 
i czubkami szpad wyławiano podrygujące na falach peruki. 
– Piękny dzień – rzekł z westchnieniem diuk, wyglądający w admiralskim mundurze jak 
galeon na nóżkach. Mówił do żony, ale coś przyszło mu do głowy, bo dodał: – A jak Bóg da, 
będzie jeszcze piękniejszy, dla nas i dla Francji. – Przeniósł wzrok mniej więcej na Elizę. 
Ponieważ miał obfitą perukę, na której dodatkowo tkwił przekrzywiony admiralski 
kapelusz, wolał nie ruszać głową, o ile nie było to absolutnie konieczne. Tak skomplikowany 
manewr wymagał co najmniej tyle samo ostrożności i determinacji, co zwrot na 
trójmasztowcu. Eliza, zdając sobie z tego sprawę, zrobiła krok w bok i weszła w pole 
widzenia diuka. 
– Zupełnie nie pojmuję, czemu, mówiąc to, spogląda pan w moją stronę, monsieur. 
– Jeśli wszystko pójdzie po mojej myśli, Étienne złoży pani wkrótce propozycję, która 
wszystko wyjaśni. 
– Czy ma coś wspólnego z propozycją, o której wspomniał pan w liście? 
Na wzmiankę o liście diuk zareagował dość nerwowo, strzelając oczami na boki w 
obawie, że ktoś mógłby ich podsłuchać. Zaraz jednak wrócił spojrzeniem do Elizy, która 
uśmiechem dawała mu do zrozumienia, że zachowała dyskrecję. Podszedł do niej ostrożnie, 
na ugiętych nogach, krokiem afrykańskiej matrony balansującej na głowie koszem bananów. 
– Cóż za nieśmiałość! Propozycja Étienne’a będzie zupełnie innej natury, chociaż prawdą 
jest, że chciałbym, aby obie przyniosły owoce mniej więcej w tym samym czasie, na jesieni, 
powiedzmy... w październiku. Mam wtedy urodziny. Co pani na to? Eliza wzruszyła ramionami. 
– Jak mogę panu odpowiedzieć, monseigneur, jeśli nie znam szczegółów obu tych 
propozycji? 
– Już niedługo. Wie pani, chłopak jeszcze pod wieloma względami jest młody, a z 
pewnością nie za stary, żeby skorzystać z ojcowskiej rady, zwłaszcza w sprawach sercowych. 
Za dużo byłem w rozjazdach... Ale teraz wróciłem, przynajmniej na jakiś czas, więc z nim 
porozmawiam. Poprowadzę go. Wesprę. 
– Cieszę się, że zawitał pan do domu, choćby i przelotnie. Przyznam, że mam dziwne 
uczucie, jakbyśmy się już kiedyś spotkali. To pewnie przez to, że wszędzie stoją pańskie 
popiersia i wiszą portrety. Poza tym pańska przystojna twarz znalazła odbicie w rysach 
Étienne’a. 
Diuk tymczasem znalazł się tuż obok Elizy. Niedawno spryskał się wodą kolońską – 
lewantyńską, z silną cytrusową nutą – ale nawet ona nie była w stanie całkowicie 
zamaskować innego zapachu, który kojarzył się Elizie z gnijącym mięsem. Jakiś ptaszek albo 
mały ssak musiał niedawno wyzionąć ducha pod podłogą altanki i zaczął się rozkładać. 
– Wkrótce zasiądziemy do kolacji – powiedział diuk. – Mam mało czasu: muszę się 
spotkać z królem, z Radą, a potem jechać nad Kanał, gdzie powitam zwycięską flotę. Później 
zaś wracam na południe; wydałem już rozkaz kapitanowi mojego jachtu. Ale wcześniej 
musimy porozmawiać, pani i ja. Najlepiej chyba będzie po kolacji, w bibliotece. Goście 
udadzą się wtedy na przechadzkę po ogrodzie. 
– Będę zatem czekać w bibliotece, do usług. A pan wytłumaczy się ze wszystkich swoich 
tajemniczych kwestii. 
– Nie ze wszystkich, bynajmniej! – Diuk nie krył rozbawienia. – Tylko z tych, których 
wyjaśnienie jest niezbędne. To wystarczy. 
Eliza gwałtownym ruchem nadała swojej głowie nowy azymut. Jej wzrok padł na grupę 
gości, głównie mężczyzn, którzy wyszli z pawilonu i zebrali się na wysypanej żwirem 
ścieżce, żeby spokojnie zapalić. Zachowała się niegrzecznie, przerywając w ten sposób 
rozmowę z diukiem, ale nie mogła powstrzymać odruchu. Mimowolną reakcję wywołało u 
niej jedno głośno wymówione słowo – któryś z palaczy powiedział coś o une esclave, czyli 
niewolniku. A właściwie niewolnicy. Był to Louis Anglesey, hrabia Upnor, oficjalnie Anglik, 
choć tyle czasu spędził we Francji, że mową, strojem ani zachowaniem nie różnił się od 
francuskich arystokratów. Zabrał się w drogę z Jakubem Stuartem, który musiał opuścić 
Anglię po rewolucji, i stał się ważną personą na królewskim dworze na wygnaniu w St.- 
Germain-en-Laye. Eliza nie pierwszy raz spotykała się z nim na gruncie towarzyskim. 
W takim towarzystwie słowo esclave nie należało do rzadkości – wielu mieszkańców 
Wersalu żyło z handlu niewolnikami – najczęściej jednak używano go w rodzaju męskim i 
liczbie mnogiej na określenie statku wypełnionego po brzegi ładunkiem i zmierzającego na 
jakąś karaibską plantację. Rzadko słyszało się ten rzeczownik w formie żeńskiej, pojedynczej, i to właśnie przyciągnęło uwagę Elizy. 
Kątem oka zauważyła odwracający się ku niej biały owal kobiecej twarzy – jej reakcja 
była tak gwałtowna, że zwróciła uwagę. Powinna lepiej nad sobą panować. Zastanawiała się, 
kim jest ciekawska dama, ale nie chciała w oczywisty sposób się jej przyglądać. Zmusiła się 
więc do zachowania spokoju, notując w pamięci podstawowe fakty na temat obserwatoria. 
Wysoka. Suknia z różowego jedwabiu. 
Odwróciła się do diuka, gotowa przeprosić go za chwilę roztargnienia, ale on 
najwyraźniej uznał konwersację za skończoną i szykował się do rozmowy z kolejnym 
gościem. Pożegnał się więc uprzejmie i odpłynął. Eliza odprowadziła go wzrokiem, a kiedy 
mijał wysoką kobietę w różowych jedwabiach, przeniosła na nią wzrok i rozpoznała księżną 
d’Oyonnax. 
Ustaliwszy ten fakt, zwróciła się z powrotem w stronę Upnora i jego admiratorów. 
Jakub Stuart i jego francuscy doradcy wyobrażali sobie, że po odbiciu Irlandii przeniosą 
się stamtąd na Qwghlm, którego mogliby użyć jako szańca do wyprowadzenia inwazji na 
północne rubieże Anglii. To po części wyjaśniało popularność, jaką Eliza cieszyła się na 
dwóch dworach: francuskim w Wersalu i angielskim na wygnaniu w St.-Germain. Przez 
ostatnie pół roku naoglądała się więc i nasłuchała Upnora wystarczająco, by znać początek 
jego historii na pamięć, a zaczynała się ona od dnia, w którym hrabia uciekł z Anglii. 
Posłał służących przodem do zamku, by szykowali się do przeprawy na kontynent. Po 
zjawieniu się Upnora mieli natychmiast wsiąść razem z nim na statek do Francji, tymczasem 
jednak on został jeszcze na jakiś czas w Londynie (co ponoć było ogromnie ryzykowne), by 
dopilnować pewnych spraw niezmiernej wagi. Sprawy te były tak tajemnicze, że w większym 
towarzystwie hrabia nie bąknął o nich ani słowa, albo zatem miały jakiś związek z alchemią, 
albo Upnorowi zależało na tym, żeby jak najwięcej osób tak właśnie myślało. 
– Nie mogę dopuścić do tego, by pewnego rodzaju informacje dotarły do uszu uzurpatora 
i tych spośród jego pochlebców, którzy udają znajomość spraw wykraczających, w istocie, 
daleko poza ich możliwości pojmowania. 
Załatwiwszy w Londynie co miał do załatwienia, dosiadł konia (kochał konie, więc w tej 
części opowieści z upodobaniem przytaczał cały rodowód rumaka będącego istotą bardziej 
dystyngowaną od większości ludzi) i pogalopował do zamku Upnor w towarzystwie dwóch 
służących i kilku luzaków. Wyruszyli z Londynu o świcie i przez cały ranek gnali 
południowym brzegiem Tamizy, nie oszczędzając wierzchowców. Kiedy napotykali 
wpadający do Tamizy dopływ, kierowali się wraz z innymi jeźdźcami, pieszymi i wozami na 
most lub do brodu. 
Na środku jednego z takich mostów, z dala od cywilizacji, wypatrzyli samotnego jeźdźca, 
ubranego całkiem pospolicie, ale uzbrojonego po zęby. Było widać, że na kogoś czeka. 
Ludziom, którym hrabia najczęściej opowiadał tę historię, ostatni szczegół pozwalał 
natychmiast odpowiednio sklasyfikować opowieść, tak jak członek Towarzystwa Królewskiego mógłby sklasyfikować nową, nieznaną roślinę – należała do gatunku „Napad 
na trakcie”, cieszącego się we francuskich domach największą popularnością, ponieważ 
Francja, kraj ogromny, była siedliskiem nieprzeliczonego mrowia wagabundów i 
rozbójników. Arystokraci spotykający się w Wersalu musieli czasem udawać się w podróż do 
swoich rodowych posiadłości (i z powrotem), a że niebezpieczeństwa i komplikacje związane 
z tymi eskapadami były jednymi z nielicznych jednoczących ich doświadczeń, chętnie o nich 
opowiadali. Tak chętnie, że wszyscy mieli dość tych rozmów – tym bardziej jednak doceniali 
wszelkie nowinki i odstępstwa od sztampy. Historia Upnora miała dwa takie wyróżniki: 
działa się w Anglii i była wyhaftowana, jeśli można tak powiedzieć, na kanwie rewolucji. 
– Dobrze znałem ten odcinek traktu – mówił właśnie Upnor. – Kazałem więc jednemu ze 
służących, młodemu chłopakowi nazwiskiem Fenleigh, zjechać w boczną drogę, odchodzącą 
od głównej i prowadzącą do brodu półtorej mili powyżej mostu. – Koniuszkiem laski 
naszkicował w żwirze plan okolicy. – Razem z drugim służącym pojechaliśmy dalej traktem, 
wypatrując wspólników bandyty, którzy mogli się kryć w żywopłotach na podjeździe do 
mostu. Ale nikogo nie znaleźliśmy, jeździec był sam! 
Słuchacze byli zafascynowani, bo oto tradycyjna historia o rabusiu-wieśniaku 
zaskakiwała nieoczekiwanym zwrotem akcji – w normalnej sytuacji przydrożne krzaki 
powinny się aż roić od łotrzyków z pałkami. 
– Jeździec musiał zauważyć, że rozglądamy się na wszystkie strony, bo zawołał: „Proszę 
nie tracić czasu, mój panie, to nie ambuscado. Jestem sam, w przeciwieństwie do pana. I 
wyzywam pana na pojedynek. Moja klinga przeciwko pańskiej. Bez sekundantów”. I wyciąga 
z pochwy taki wiejski pałasz, paskudne narzędzie, w sam raz dla plebejusza; coś takiego 
mógłby wymyślić najgorszy prymityw, gdyby pozwolono mu nosić broń. Bardziej nadawał 
się do przycinania szczotek niż do walki. Klingę miał jednosieczną, jak kordelas. 
Oczywiście Upnor mówił po francusku. Wcielając się w bandytę, przemawiał z 
najbardziej pospolitym, prostackim akcentem, na jaki umiał się zdobyć. Przez minutę albo 
dwie rozwodził się nad żałosnym stanem konia łajdaka, nie dość, że nadającego się już tylko 
do rzeźni, to w dodatku wycieńczonego. 
Wśród angielsko-francuskiej szlachty Upnor uchodził za jednego z najlepszych 
fechmistrzów i za młodu niejednego przeciwnika zabił w pojedynku. Ostatnio walczył 
rzadziej, ponieważ tajemnica jego stylu i sukcesów polegała na szybkości ruchów i bystrości 
wzroku. Myśl o tym, że wiejski cham miałby czelność wyzwać hrabiego na pojedynek, nie 
mieściła się słuchającym go francuskim arystokratom w głowach. 
Upnor zaś miał dość rozumu, żeby opowiadać o tym z powagą i dystansem. 
– Byłem nade wszystko... oszołomiony. Odparłem: „Masz nade mną przewagę, mój 
panie. Może się przedstawisz? Dowiem się przynajmniej, dlaczego chcesz mnie zabić”. A on 
na to: „Nazywam się Bob Shaftoe”. 
Na te słowa słuchacze – jak zwykle – zamarli w milczeniu. – „Krewny Jacquesa?” zapytałem. 
To samo pytanie zadawali sobie słuchacze Upnora. 
– „Jestem jego bratem”, usłyszałem w odpowiedzi. Na co ja zaproponowałem: „Jedź ze 
mną do Francji, Bobie Shaftoe, a znajdę ci miejsce na galerze żeglującej po słonecznym 
Morzu Śródziemnym. Może tam się z bratem spotkacie!”. 
Publiczność uwielbiała ten kawałek. Wszyscy przecież słyszeli o Jacku Shaftoe, a 
właściwie o l’Emmerdeurze, bo tak go w tych stronach nazywano. Przydomek ten nie 
przewijał się już w rozmowach tak często jak kilka lat wcześniej, ponieważ o l’Emmerdeurze 
słuch wszelki zaginął po tym, jak wiosną tysiąc sześćset osiemdziesiątego piątego 
nieproszony wparował na przyjęcie w Hôtel d’Arcachon i na oczach króla urządził tam 
paskudną scenę. Szczegóły pomijano zwykle milczeniem, zwłaszcza w obecności członków 
rodziny de Lavardaców, z czego Eliza wnioskowała, że całe zdarzenie musiało być dla nich 
wszystkich wyjątkowo kłopotliwe. Ponieważ zaś większość dworzan miała świadomość 
związku łączącego Elizę z de Lavardacami, jej również oszczędzano opowieści o tamtej nocy 
i Eliza straciła już nadzieję, że kiedykolwiek pozna prawdę. Jack Shaftoe, dawniej dyżurne 
straszydło na francuskim dworze, człowiek, o którym najmniejsza wzmianka wywoływała 
dreszcz u arystokratów, z czasem stał się postacią na wpół legendarną i coraz szybciej 
popadał w zapomnienie. Od czasu do czasu pojawiał się jeszcze tylko jako bohater 
pikarejskiego roman. 
Co nie zmieniało faktu, że wypowiedzenie na głos nazwiska Shaftoe w La Dunette 
świadczyło o nieprzeciętnym tupecie Upnora. Ba, zakrawało wręcz na faux pas i mogło 
wyjaśniać, dlaczego diuk przerwał w pół słowa rozmowę z Elizą i postanowił się oddalić. 
Takie właśnie scysje prowadziły do pojedynków. Część słuchaczy nie potrafiła ukryć 
zdenerwowania, tym bardziej więc trzeba było hrabiemu przyznać, że wykonał zręczny 
manewr, sugerując, że Jack Shaftoe – o ile faktycznie jeszcze żył – był niewolnikiem na 
jednej z galer należących do diuka d’Arcachon. Eliza zaryzykowała rzut oka na diuka, który – 
choć czerwony jak piwonia – jednak uśmiechnął się do Upnora i zaszczycił go ledwie 
dostrzegalnym skinieniem głowy (gdyby było choć odrobinę głębsze, admiralski kapelusz 
znalazłby się w niebezpieczeństwie), na co hrabia odpowiedział ukłonem. Goście, jeszcze 
przed chwilą truchlejący na myśl o nieuniknionym pojedynku, wybuchnęli głośnym 
śmiechem. 
Upnor podjął przerwany wątek: 
– Na co Robert Shaftoe rzekł: „Od dawna się z Jackiem nie widujemy. Moja misja nie ma 
z nim nic wspólnego”. Zapytałem: „Dlaczego więc bronisz mi przejazdu przez most?”. A on 
odparł: „Ponieważ chcesz wywieźć z tego kraju coś, co do ciebie nie należy, mój panie”. 
Zdumiałem się. „Czyżbyś oskarżał mnie o kradzież?”, pytam. „Gorzej”, mówi on. 
„Utrzymujesz, że masz niewolnicę, Angielkę. Abigail Frome”. „I w tym twierdzeniu nie ma 
cienia przesady, Bobie Shaftoe”, powiedziałem. „Jestem jej właścicielem, tak jak ty jesteś właścicielem butów, które masz na nogach. Mam na to papiery. Podpisał je i opieczętował 
lord Jeffreys we własnej osobie”. A on mi na to w te słowa: „Jeffreys siedzi w Tower. Wasz 
król ucieka. A jeśli ty, panie, nie oddasz mi Abigail, trafisz prosto do grobu”. 
Goście słuchali Upnora jak zaczarowani, nie tylko dlatego, że opowiadał po prostu dobrą 
historię, lecz także dzięki temu, że umiał w niej połączyć na wpół zapomniane, ale wciąż 
budzące grozę nazwisko Jacka Shaftoe z niedawnymi niepokojami w Anglii. Francuską 
szlachtę fascynowała ujawniająca się od niedawna wśród Anglików skłonność do obcinania 
głów królom lub wypędzania ich za granicę. W dodatku Francuzi święcie wierzyli w 
ogólnoświatowy spisek Wilhelma Orańskiego, jego angielskich sprzymierzeńców i 
wszystkich wagabundów na świecie. 
Zaanonsowano już kolację i hrabia Upnor zdawał sobie sprawę, że musi się pospieszyć. 
Skrócił więc męki anegdocie i szybko ją uśmiercił, kiedy wraz ze słuchaczami ruszyli w 
stronę rezydencji. Wygłosił Bobowi Shaftoe coś na kształt kazania, przypominając mu, gdzie 
jego miejsce, i roztaczając przed nim wizję zalet i doskonałości systemu klasowego. Przez ten 
czas Fenleigh zdążył sforsować rzekę i zajść Boba Shaftoe od tyłu – galopował właśnie przez 
most i próbował przeszyć go rapierem. Bob w ostatniej chwili usłyszał go i sparował 
pchnięcie, tak jednak nieszczęśliwie, że Fenleigh trafił prosto w zad wymizerowanego konia 
Shaftoe. Koń stanął dęba. Bob, zajęty odpieraniem ataku Fenleigha, nie mógł uspokoić 
wierzchowca (także dlatego, że – choć Upnor nie powiedział tego wprost – prostak nie 
powinien przecież jeździć konno) i mimo że wygrał pojedynek (prawie obciął Fenleighowi 
prawą rękę powyżej łokcia), musiał spaść z siodła (co wymuskanym jeźdźcom w ogrodach La 
Dunette wydało się niezwykle zabawne). Wylądował zgrabnie „jak wór owsa” na kamiennej 
balustradzie mostu, a Upnor i jego towarzysz pędzili już w jego stronę z gotowymi do strzału 
pistoletami w rękach. Przerażony Shaftoe stracił równowagę i wpadł do rzeki i (w tym 
miejscu opowieść stała się podejrzanie mętna, ponieważ hrabia i słuchacze dotarli właśnie do 
jadalni i zajmowali wyznaczone miejsca przy długim stole) albo utonął, albo zginął od salwy 
Upnora, który potraktował walczącego z prądem zbója jak ruchomą tarczę strzelniczą. 
– Czymże jest rzeka, jeśli nie jeziorem, które rozlało się poza wyznaczone mu granice i za 
karę bezradnie stacza się w otchłań? 
* * * 
Kolacja, jak to kolacja. Ugotowane truchła, polane sosem, żeby nikt się nie domyślił, od 
jak dawna nie żyją. Garść młodych jarzyn – ponieważ jednak zima się przeciągnęła, niewiele 
warzyw zdążyło dojrzeć. Ciężkie, słodkie przysmaki sprowadzone przez diuka z Egiptu. 
Eliza, której przypadło miejsce naprzeciw księżnej d’Oyonnax, starała się na nią nie 
patrzeć. Księżna była kobietą w średnim wieku, mocno zbudowaną, ale nie otyłą. Nosiła 
sporo biżuterii, co w tych czasach było dosyć ryzykowne (powinna była ją zastawić i przekazać pieniądze na wojnę albo przynajmniej się z nią nie obnosić), ale czyniła to z 
wdziękiem, w czym z pewnością pomagały jej pokaźne gabaryty. Drażniła Elizę, działała jej 
na nerwy swoją obecnością, majątkiem, tym co zrobiła, ale najbardziej swoją pewnością 
siebie. Inne kobiety zazdrościły pewności siebie Elizie, tym bardziej więc była zaskoczona, 
obserwując u siebie analogiczną reakcję na księżną d’Oyonnax. 
– Jak się miewa pani mała sierotka? – spytała w którymś momencie księżna. 
Poruszenie tego tematu było z jej strony albo naiwne, albo bezczelne. Kilka osób 
zwróciło głowy w ich stronę, jak koty zaniepokojone niespodziewanym odgłosem. 
– Moja? – powtórzyła Eliza. – Nie myślę już o chłopcu w ten sposób. Teraz to dziecię 
Boga. No i nie jest już taki mały, ma roczek. Tak w każdym razie przypuszczamy, bo nie 
wiemy przecież kiedy dokładnie się urodził. Już chodzi. Opiekunki mają z nim utrapienie. 
Dobiegły ją chichoty paru świeżo upieczonych matek i ojców. Odpowiedź była 
przemyślana i sprytna – Eliza chciała się zabezpieczyć przed każdym możliwym atakiem ze 
strony księżnej, ale madame d’Oyonnax posłała jej tylko niezrozumiałe spojrzenie, jakby się 
niepomiernie zdziwiła, i zakończyła rozmowę. 
Do jadalni wszedł młody oficer – Eliza rozpoznała Pierre’a de Jonzaca, adiutanta diuka – 
z przesyłką dla przełożonego. Diuka ucieszył list, nudził się bowiem okrutnie. Sąsiedzi przy 
stole drwili z niego, że nic nie je, ale zamknął im usta wyjaśnieniem, że jest na specjalnej 
diecie („dobrze robi na trawienie”) i zjadł posiłek wcześniej. Złamał pieczęć, przebiegł list 
wzrokiem, uderzył otwartą dłonią w stół i długą chwilę trząsł się w napadzie tłumionego 
śmiechu. Kręcił przy tym głową, jakby za wszelką scenę chciał zaprzeczyć, że wydarzyło się 
coś zabawnego. 
– Co się stało? – zainteresowała się księżna d’Arcachon. 
– Doniesienia były nieprawdziwe – odparł diuk. – Franciszkanie będą musieli zgasić 
ognisko. Wilhelm Orański żyje. 
– Przecież z wiarygodnego źródła dowiedzieliśmy się, że kula armatnia strąciła go z 
siodła! – powiedział hrabia Upnor, który, jako ważna persona w armii Jakuba Stuarta, zawsze 
był najlepiej poinformowany. 
– To prawda. Ale nie zginął. 
– Jak to możliwe? 
Rejwach, jaki wybuchł przy stole na tę wieść, nie cichł przez następne dwadzieścia minut. 
Eliza złapała się na tym, że rozmyśla o Bobie Shaftoe, który – jeśli tylko przeżył zimę – z 
pewnością brał udział w bitwie nad Boyne. Kiedy przypadkiem podniosła wzrok, spojrzała 
prosto w zielone oczy księżnej d’Oyonnax, przyglądającej się jej z zaciekawieniem. 
* * * 
– Wracając do transakcji... – zagaił diuk, kiedy już udało mu się zapalić fajkę. Eliza z przyjemnością wciągnęła w nozdrza aromat dymu, bo odór padliny, który 
zaniepokoił ją w ogrodowym pawilonie, jakimś cudem podążył za nimi aż tu, do biblioteki. 
Miała chęć otworzyć na oścież drzwi do ogrodu i wpuścić do pokoju pachnące różami świeże 
powietrze, ale w ten sposób zniweczyłaby cały sens spotkania sam na sam z diukiem. 
– Chodzi o transport znacznej ilości srebra – ciągnął d’Arcachon. – Chciałbym, żeby 
pojechała pani do Lyonu i wszystko załatwiła. 
– Czy srebro naprawdę będzie w Lyonie, czy tylko... 
– Ależ tak. Zobaczy je pani na własne oczy. To nie jest jedna z tych manipulacji, w jakich 
specjalizuje się Dépôt. 
– Ale dlaczego akurat Lyon? Są lepsze miejsca. 
– Wiem o tym. Jednakże srebro zostanie dostarczone moim jachtem do Marsylii, a 
stamtąd do Lyonu jest bliziutko. Wystarczy popłynąć kawałek w górę Rodanu. 
– Rzeczywiście, to brzmi sensownie. Lepszego wyjścia nie widzę. Czy to będą monety? 
– Nie, mademoiselle. 
– Ach tak... Myślałam, że chodzi o peso. 
– Nie. Srebro będzie w gąskach. Porządny metal, chociaż nie w postaci pieniądza. 
– To brzmi coraz lepiej. Wolałby pan, żeby nie widziano, jak obraca pan surowym 
kruszcem. Interesuje pana weksel płatny w Paryżu. 
– Właśnie. O to mi chodzi. 
– Dobrze. Jest w Lyonie kilka domów handlowych mogących to załatwić. 
– To prawda, i w innych okolicznościach byłoby mi obojętne, który z nich się tym zajmie. 
Tym razem jednak zależy mi na tym, żeby to nie był dom Hacklheberów. Mam powody 
podejrzewać, że ten stary zwierz Lothar będzie na mnie wściekły, gdy transakcja dojdzie do 
skutku. – Diuk parsknął śmiechem. 
– Rozumiem... Czy słusznie wnoszę z tego stwierdzenia, że transakcja ma jakiś związek z 
piratami? – zapytała Eliza. 
D’Arcachon uznał pytanie za niezbyt mądre, ale był na tyle kulturalny, że odparł gładko: 
– Lothar z pewnością tak by to nazwał, aby usprawiedliwić ewentualną... zemstę. Na 
wojnie to jednak rzecz całkiem zwyczajna. Pani z pewnością nie widzi w niej nic 
niezwykłego, mademoiselle, biorąc pod uwagę pani zażyłą przyjaźń z Jeanem Bartem i fakt, 
że razem z markizem d’Ozoir wiernie wspieracie go w jego przedsięwzięciach. 
Diuk roześmiał się ponownie, pełną piersią, aż Eliza poczuła na twarzy jego oddech. Z 
lękiem wciągnęła go w nozdrza i poczuła w nim śmierć. Ale przypominał jej nie tylko o 
śmierci. 
– Pobladła pani. Coś się stało? 
– Duszno tu. 
– Wyjdźmy zatem do ogrodu! Nie mam nic więcej do powiedzenia, poza tym, że powinna 
się pani zjawić w Lyonie najpóźniej pod koniec sierpnia. – Spotkamy się tam? 
– Tego nie wiem. Ta transakcja ma jeszcze jeden aspekt, związany już nie z pieniędzmi, 
lecz z honorem mojej rodziny. Chodzi o zemstę. Pani to nie dotyczy, mademoiselle. Sam się 
muszę tym zająć, co chyba jest oczywiste. Inaczej nie miałoby to sensu. Dlatego nie mogę 
pani obiecać spotkania w Lyonie, ale czternastego października będę obchodził swoje 
urodziny w paryskim Hôtel d’Arcachon. Zapowiada się wielka uroczystość, już snuję jej 
plany. Sam król zaszczyci nas swoją obecnością. Tam się spotkamy, mademoiselle, a jeśli 
Étienne do tego czasu zrobi to, co mu dyktuje honor, będę mógł ogłosić wspaniałą nowinę! 
Diuk podał ramię Elizie, która wsparła się na nim, z trudem powstrzymując odrazę. 
– Z pewnością wszystko ułoży się po pańskiej myśli – stwierdziła. – Korzystając jednak z 
tego, że wychodzimy do ogrodu, chciałabym zmienić temat. Pozwoli pan, że porozmawiamy 
o koniach? 
– Konie! Co za wspaniała zmiana tematu! Uwielbiam konie. 
– Wiem o tym, a dowody tego widzę na każdym kroku odkąd tu przybyłam, czyli od 
siedmiu miesięcy. Prawie od razu zauważyłam, że ma pan w stajni albinosy. 
– W rzeczy samej, mademoiselle. 
– Pomyślałam sobie wtedy, że muszą się cieszyć ogromną popularnością wśród tutejszej 
arystokracji i że będę widywać je częściej – w stajniach króla i innych ważnych osobistości. 
Ale wcale tak się nie stało. 
– Mam nadzieję, że nie. Cały sens ich posiadania wynika stąd, że są rzadkie. Jedyne w 
swoim rodzaju. Wywodzą się od tureckich rumaków. 
– Mogę zapytać, od kogo je pan odkupił, monsieur? Czy gdzieś nieopodal mieszka 
hodowca, który ma dobre kontakty z Lewantem? 
– Owszem. Tenże hodowca ma w tej chwili zaszczyt przechadzać się z panią po ogrodzie. 
To ja sprowadziłem Paszę do Francji, jakiś czas temu, z Konstantynopola, przez Algier, 
dokonując po drodze całej serii niewiarygodnie skomplikowanych transakcji i wymian... 
– Paszę? 
– Ogiera, mademoiselle, rozpłodowego ogiera albinosa, który dał początek całej 
francuskiej linii. 
– To musiał być wspaniały koń... 
– Nadal jest. Żyje. 
– Naprawdę?! 
– Jest już wiekowy i rzadko wychodzi ze stajni, ale w ciepłe wieczory, takie jak 
dzisiejszy, zdarza mu się dreptać po padoku i rozprostowywać stare kości. 
– Kiedy go pan sprowadził, monsieur? 
– Kiedy? Niech no pomyślę... Będzie z dziesięć lat. 
– Jest pan pewien? 
– Nie, co ja wygaduję?! Czas tak szybko mija, że całkiem straciłem rachubę. Teraz, latem, mija jedenaście lat. 
– Dziękuję, że zechciał pan zaspokoić moją ciekawość i przespacerować się ze mną po 
swoim pięknym ogrodzie. – Eliza odwróciła lekko głowę, zanurzając nos w kwiecie róży i 
ukrywając wyraz twarzy przed diukiem. – Dalej przejdę się sama. Poczekam, aż rozjaśni mi 
się w głowie. Może odwiedzę Paszę. 
* * * 
Podobnie jak większość ludzi, Eliza przez całe życie znajdowała się blisko otwartego 
ognia. Gdziekolwiek była, zawsze w pobliżu coś się paliło – ogień pod kuchnią, świece, fajki 
nabite tytoniem albo bhangiem, kadzidła, pochodnie, latarnie... Oswojony płomień, w każdej 
chwili mogący zdziczeć. Eliza widziała zgliszcza po pożarach w Konstantynopolu, na 
węgierskiej wsi, która spłonęła doszczętnie, gdy Turcy ją szturmowali, a chrześcijanie bronili, 
i w Czechach, najeżonych starymi fortami i zamkami spalonymi w czasie wojny 
trzydziestoletniej. Przez długi czas nie widziała jednak na własne oczy, jak mała iskierka 
wybucha morderczą pożogą – do momentu, gdy kilka lat temu, w Amsterdamie, tłuszcza 
zwolenników księcia orańskiego zebrała się przed domem niejakiego pana Sluysa, świeżo 
zdemaskowanego zdrajcy Republiki Holenderskiej, powybijała okna i wrzuciła do środka 
pochodnie. Pan Sluys i jego domownicy chwilę wcześniej zdążyli opuścić dom, nie mieli 
jednak czasu pozabijać okien i drzwi deskami. Przez długą chwilę właściwie nic się nie 
działo. Tłum był coraz bardziej podekscytowany, wątłe migotanie pochodni leżących na 
ciemnych podłogach doprowadzało ludzi do szału. Wtedy jednak żółte słońce wzeszło w 
oknie pokoju na piętrze, gdzie jakaś kotara musiała zająć się ogniem. Fakt ten 
prawdopodobnie uratował życie kilkunastu ludziom w tłumie, którzy tak bardzo chcieli 
zrównać dom z ziemią, że byli gotowi wskoczyć do środka przez wybite okna i gołymi 
rękami rozszarpać go na kawałki. Przez następne kilka minut pożar przybierał na sile, 
ogarniając kolejne pomieszczenia – widok przyciągał wzrok, ale nie był niczym niezwykłym, 
a po jakimś czasie zaczynał wręcz nużyć. Jednakże w pewnej chwili ogień przekroczył 
niewidzialny próg i dosłownie eksplodował, przeobrażając się w potwora spętanego skorupą 
domu jak źle skrojonym ubraniem. Ze skowytem zassał powietrze, zerwał peruki i czapki z 
głów gapiów. Płonące belki wystrzeliły pod niebo jak meteory. Ogniste wiry powstawały, 
walczyły między sobą, splatały się i ginęły. Ziemia drżała. Rzeki stopionego ołowiu (w domu 
było pełno tego metalu) rozlewały się po ulicy i kreśliły ogniste sieci w szczelinach między 
brukowcami, gdzie stygły z wolna i bledły, zmieniając kolor od żółci, przez pomarańcz, do 
czerwieni. Wydawało się, że lada moment pożoga się rozprzestrzeni i pochłonie miasto, a 
zaraz potem całą Republikę Holenderską, ale wciśnięta między kamienne mury domów nie 
mogła rozlać się zbyt szeroko. Tyle że uwięziona wydawała się jeszcze straszniejsza, niż 
gdyby szalała na swobodzie – cały jej żar skupił się wśród ścian, zamiast rozproszyć się i ochłonąć. 
Łzy to twór wodnisty, więc pedantyczny uczony upierałby się zapewne, że z natury są 
całkowicie różne od ognia i nie mają nic, ale to nic wspólnego z tym żywiołem. Tymczasem 
Elizie na każdym kroku towarzyszył nie tylko ogień, ale też ludzki płacz. Dzieci wszędzie 
było pełno, a zawodziły przecież cały czas; dorośli lamentowali rzadziej, ale zdarzało im się, 
zwłaszcza kobietom. W algierskim banyolarze, w harimie pałacu Topkapi, w europejskich 
domach spędzała czas najczęściej w towarzystwie kobiet w różnym wieku i różnego stanu, i 
rzadko zdarzało się, żeby w ciągu dnia przynajmniej jedna z nich nie zaczynała pociągać 
nosem i ocierać łez bólu, złości, smutku albo szczęścia. Sama Eliza również pozwalała sobie 
uronić dyskretnie jedną czy dwie łezki, zwłaszcza od czasu przyjścia na świat Jean-Jacquesa. 
Tamte płacze przypominały jednak co najwyżej świece albo ogień rozpalony pod kuchnią – 
były elementami domowego życia, kontrolowanymi i niegodnymi wzmianki. 
Zdarzało jej się widywać lament zupełnie innej natury: dziki i wściekły, rozdzierający, z 
wyrywaniem włosów i rwaniem szat. Nigdy jednak nie przytrafiał się jej samej, więc na dobrą 
sprawę go nie rozumiała – przynajmniej do tego wieczoru, kiedy wyszła na padok na tyłach 
stajni diuka d’Arcachon, na wzgórzu Satory, i stanęła twarzą w pysk z Paszą, albinotycznym 
arabem, którego jedenaście lat wcześniej widziała w porcie w Algierze. Berberyjscy korsarze, 
którzy zapuścili się galerą w okolice Qwghlm Zewnętrznego, uprowadzili spacerujące po 
plaży Elizę i jej matkę. Wkrótce okazało się, że Berberowie działają na zlecenie kapitana 
jakiegoś chrześcijańskiego statku, ponieważ drogę do Algieru kobiety spędziły w mrocznej 
kabinie, molestowane przez białego, nieobrzezanego mężczyznę, żywiącego się zepsutymi 
rybami. W Algierze trafiły do banyolaru jako aktywa pewnego przedsiębiorstwa, o którym 
niewiele było wiadomo poza tym, że importuje różne towary (w tym niewolników) ze świata 
chrześcijańskiego, płacąc za nie jedwabiem, perfumami, stalą damasceńską, przysmakami, 
przyprawami i innymi cudami Wschodu. Kiedy Eliza wyrosła z wieku dziecięcego, sprzedano 
ją do Konstantynopola w zamian za tego właśnie ogiera. Chociaż, jeśli wierzyć diukowi, 
transakcja była o wiele bardziej złożona, co tylko potęgowało urazę – wychodziło bowiem na 
to, że Eliza sama w sobie nie była wystarczająco cenna, by zapłacić nią za konia. 
Poprzysięgła znaleźć śmierdziela z ciemnej kajuty i go zabić. Wziąwszy jednak pod uwagę, 
że świat chrześcijański był całkiem spory (w samej Francji żyło dwadzieścia milionów dusz), 
spodziewała się, że znalezienie łajdaka trochę potrwa. 
Nie spodziewała się, że pójdzie jej tak łatwo. Przecież po chrześcijańskiej Europie 
podróżowała dopiero od siedmiu lat! Wystarczyły dwa, żeby poznała pierwszego de 
Lavardaca, i kolejne trzy czy cztery, aby ujrzała – najpierw z daleka – diuka d’Arcachon we 
własnej osobie. Gdyby była bardziej uważna, może rozpoznałaby go od razu i rozprawiła się z 
nim dawno temu. 
A ona co? Wolała się przyjaźnić z naturalistami, stroić fochy i zarabiać pieniądze. I 
wszystko straciła. Dlatego właśnie płacz, który nią wstrząsnął, kiedy weszła na padok, zobaczyła Paszę i 
wszystko zrozumiała, tak się miał do skromnych codziennych lamentów, jak pożar w domu 
pana Sluysa do płomyka samotnej świecy. Wezbrał w niej tak szybko, że przez chwilę mogło 
się wydawać, że wyrwie się z oków jej ciała, połamie okoliczne źdźbła trawy, zaleje całe 
pastwisko słoną rosą, rzuci Paszę na wykrzywione reumatyzmem kolana, obali płoty, a 
drzewa przygną się i zajęczą jak udręczone lodowatą wichurą – i chyba nie byłoby to dla niej 
takie złe, bo na razie samopożerający się wir smutku, upokorzenia i złości nie mógł wyzwolić 
się z jej piersi i całą swą wściekłość wyładował na jej żebrach. Choć raz cieszyła się, że nosi 
gorset, bo bez niego szloch połamałby jej chyba kręgosłup. Wyła i trzeszczała jak płonący 
dom Sluysa; łzy cieknące po policzkach parzyły jak strugi roztopionego ołowiu. Miała 
szczęście, że większość gości znajduje się daleko od niej, w hałaśliwej grupie. Jedynym 
świadkiem jej rozpaczy był Pasza. Młodszy koń mógłby się spłoszyć, widząc metamorfozę 
hrabiny de la Zeur w prawdziwą furię. A Pasza tylko ustawił się bokiem, żeby mieć ją na oku, 
i zanurzył chrapy w zielonej trawce. 
– Nie mam pojęcia, co w panią wstąpiło, mademoiselle – rozległ się kobiecy głos. – 
Muszę jednak przyznać, że nie spotkałam się jeszcze z tak niezwykłą reakcją na widok konia. 
Księżna d’Oyonnax dobrze zaplanowała swoje wejście. Minutę wcześniej Eliza nie 
powstrzymałaby łez, nawet gdyby stanęli przed nią wszyscy zaproszeni przez diuka goście. Z 
czasem jednak początkowy wybuch przeszedł w długi, powolny, rwany szloch, który umilkł 
jak ucięty nożem, kiedy zdała sobie sprawę, że nie jest sama. 
Wyprostowała się, wzięła głęboki wdech, powoli wypuściła powietrze ustami – i dostała 
czkawki. Wiedziała, że jest cała czerwona i wygląda idiotycznie; że zachowuje się tak, jakby 
od pierwszego spotkania z Paszą nie postarzała się nawet o dzień, ani na ciele, ani na umyśle. 
Skrzywiła się na tę myśl – przecież tamtego dnia straciła matkę. A teraz nagle znalazła się w 
towarzystwie kobiety większej, starszej, bogatszej i silniejszej, która zmaterializowała się 
obok niej w równie niewytłumaczalny sposób, jak mamusia zniknęła przed jedenastu laty. To 
było niebezpieczne. 
– Proszę nic nie mówić – ciągnęła księżna d’Oyonnax. – Nie czuje się pani najlepiej, a ja 
nie chcę wiedzieć, dlaczego ten rumak ma na panią taki wpływ. Biorąc pod uwagę, do kogo 
należy, mogę się tylko domyślać, że i tak wolałaby pani nie ubierać tego w słowa. Szczegóły 
są zapewne okrutne, nieciekawe, a w tej chwili z pewnością nieistotne. Wszystko, co ważne 
na pani temat, mademoiselle, wyczytałam z pani twarzy przy kolacji i po jej zakończeniu. 
Fascynują panią opowieści o kobietach-niewolnicach. Sama też pani znalazła się w takiej 
sytuacji, ponieważ nie kocha pani Étienne’a d’Arcachon, lecz niedługo będzie zmuszona go 
poślubić. W dodatku nie cierpi pani jego ojca, diuka. Proszę nie silić się na zaprzeczenia. 
Musiałabym panią wyśmiać. 
Zawiesiła głos, jakby prowokując Elizę, ta jednak nic nie powiedziała. 
– Znam się na takich sprawach równie dobrze, jak monsieur Bonaventure Rossignol na szyfrach – ciągnęła księżna. – Myślałam, że moje tarapaty są jedyne w swoim rodzaju, dopóki 
nie przyjechałam do Wersalu. Szybko zrozumiałam, że nie ma sensu się męczyć, bo każdą 
sprawę można załatwić. Ludzie nie są wieczni, mademoiselle. A niektórzy i tak żyją za długo. 
– Wiem, do czego pani zmierza. 
Głos Elizy w pierwszej chwili jej samej wydał się dziwny, jakby należał do zupełnie innej 
osoby, która właśnie z wrzaskiem przyszła na świat, odrzucając skórę swojej poprzedniczki. 
Odchrząknęła i przełknęła ślinę. Zapiekło ją w gardle. Wzrok sam zbłądził w stronę mydlarni. 
– Nie wątpię – powiedziała księżna. 
– Cokolwiek pani powie, nie zmienię mojego postanowienia. 
– Ależ naturalnie, dumna dziewczyno! 
– Mój cel od lat jest niezmienny, natomiast jeśli chodzi o środki do jego osiągnięcia, 
chętnie słucham dobrych rad. Nie obchodzi mnie wprawdzie, co stanie się ze mną, ale wybór 
środków nazbyt oczywistych mógłby zaszkodzić malcowi w sierocińcu. 
– Powinna pani wiedzieć, że obraca się pani w najbardziej wyrafinowanych kręgach 
towarzyskich, jakie zna ten świat. Wszystko, na co przyjdzie nam ochota, można tu zrobić w 
sposób wysmakowany i subtelny, Ba, człowiek pani stanu zhańbiłby się, wybierając 
oczywistą drogę na skróty. 
– Chcę, żeby jedno było jasne: nie chodzi o sukcesję ani dziedziczenie. To kwestia 
honoru. 
– Spodziewałam się tego. Gardzi mną pani, widzę to w pani oczach. Zasługuję na 
pogardę, ponieważ uważa pani, że chodziło mi tylko o fortunę świętej pamięci męża. Pyta 
pani o radę, ale od razu zastrzega się, że jest lepsza ode mnie, bo ma czystsze motywy. Coś 
pani powiem, mademoiselle. Niewielu ludzi na świecie byłoby gotowych zabić dla pieniędzy. 
Bardzo niewielu. Tym bardziej więc niedorzecznością jest sądzić, że w Wersalu się od nich 
roi. Owszem, na dworze było sporo miłośników czarnych mszy, ale czy naprawdę sądzi pani, 
że wszyscy, jak jeden mąż, budzili się któregoś ranka i stwierdzali: „Od dziś będę czcił 
Księcia Ciemności i składał mu ofiary”? Oczywiście, nie. Wyglądało to raczej tak, że jakaś 
dziewczyna, desperacko poszukująca męża, żeby nie zesłano jej na resztę życia do jakiegoś 
klasztoru, dowiadywała się, że taka to a taka osoba zna się na miłosnych eliksirach. Odkładała 
więc pieniądze, a potem wymykała się do Paryża i kupowała magiczny proszek od jakiegoś 
szarlatana. Proszek, rzecz jasna, nie skutkował, ona jednak karmiła się złudzeniem, że 
zadziałał, w jej sercu rosła rozpaczliwa nadzieja i chęć sięgnięcia po coś mocniejszego. Może 
jakiś urok miłosny? I tak to szło, aż pewnego dnia dochodziło do tego, że wykradała z 
kościoła poświęconą hostię i zanosiła ją do piwnicy, gdzie nad nagim ciałem odprawiano 
czarną mszę. Jedno wielkie głupstwo, tyle że prowadzące do zła. Czy jednak dziewczyna 
miała zamiar czynić zło? Czy postrzegała siebie jako złą? Nie. Oczywiście, że nie. 
– No dobrze, to samotne serca szukające miłości mamy z głowy – stwierdziła Eliza. – A 
co z mężatkami, których małżonkowie nagle umierali? One też kierowały się miłością? – A pani? Nie słyszałam, by słówko „miłość” padło z pani ślicznych usteczek. Słyszałam 
natomiast coś o honorze, a to pozwala mi sądzić, że łączy nas więcej, niżby to pani chciała 
przyznać. Nie jest pani jedyną kobietą na świecie czułą na punkcie honoru i zdolną pomścić 
hańbę. Tout le monde wie, że Étienne de Lavardac panią uwiódł... 
– Myśli pani, że to o to chodzi? – prychnęła Eliza. – Nie dbam o to. 
– Szczerze mówiąc, nie obchodzi mnie, czemu chce pani skrócić swoje małżeństwo i 
przedłużyć wdowieństwo. 
– Nie miałam na myśli Étienne’a. 
– A kogo, diuka? Doskonale. Są gusta i guściki. Powinna jednak pani zrozumieć, że 
wyrafinowanie i pośpiech nie idą w parze. Jeżeli zależy pani na prędkiej śmierci diuka, proszę 
iść go zasztyletować. Teraz, zaraz. Ale jeśli woli pani patrzeć, jak diuk powoli umiera, a pani 
sierotka rośnie zdrowo, musi się pani uzbroić w cierpliwość. 
– Cierpliwości mam aż nadto – odparła Eliza. – Do czternastego października. KSIĘGA CZWARTA 
BONANZA 
Hiszpanie, choć narodem są opieszałym, a kolonie mieli tak bogate, tak rozległe i 
tak daleko się rozciągające, że mogły zaspokoić największą nawet chciwość, nie 
ustawali w podbojach, dopóki nie zabrakło im światów – albo przynajmniej kopalń 
srebra i złota – do odkrycia. 
– Daniel Defoe, Opisanie handlu angielskiego Zatoka Kadyksu 
5 sierpnia 1690 
Jack zerkał na wody zatoki przez otwór na wiosło. Przebijał wzrokiem grubą warstwę 
gorącego powietrza, widzianą z boku i leżącą na wodzie jak płynne szkło na powierzchni 
roztopionej cyny. Daleko od niego, na płaskim brzegu kłębiły się i drżały gigantyczne, 
bezkształtne białe duchy. Nie bardzo wiedział co o nich myśleć, dopóki galera nie zbliżyła się 
do brzegu, ślizgając się po wodzie jak karaluch po patelni. Dopiero wtedy stało się jasne, że 
wzdłuż całej zatoki ciągną się ulepione z piasku panwie solne. Sól, zgrabiona przez 
niewidzialnych z tej odległości robotników, tworzyła stożki, pagórki i zigguraty. Kiedy do 
galerników dotarło, co naprawdę widzą, pragnienie omal ich nie zabiło. Wiosłowali 
niezmordowanie przez wiele dni. 
Kadyks niczym kamienny majcher wrzynał się w wody zatoki. Pobudowane na skałach 
białe domy przypominały wyciągające się do nieba palce z górskiego kryształu. Przybili do 
kei stanowiącej przedłużenie miejskiego falochronu i uzupełnili zapas słodkiej wody – jej 
stały niedobór był jedną ze smyczy, na których korsarze trzymali galerników. Kapitan 
hiszpańskiego portu nie pozwolił im jednak za długo zabawić przy nabrzeżu, ponieważ (co 
dostrzegli, dopiero wpłynąwszy za cypel) zatoka leżąca w zgięciu kościstego ramienia miasta 
kryła flotyllę statków, którą Jack uznałby pewnie za imponującą, gdyby wcześniej nie widział 
Amsterdamu. Dominowały w niej duże, pękate statki z zadkami jak stodoły i szachownicami 
ambrazur na burtach. Jack nie widział jeszcze hiszpańskiego srebrnego galeonu w 
przyzwoitym stanie – kiedyś w okolicach Jamajki wypatrzył tylko wrak nadziany na rafę – ale 
nie miał problemu z rozpoznaniem takiej jednostki. 
– Na pewno nie przybyliśmy za wcześnie – stwierdził. – Pozostaje tylko pytanie, czy nie 
za późno? 
Spojrzeli po sobie z Mosehem de la Cruz, Vrejem Esphahnianem i Gabrielem Goto, jakby 
w poszukiwaniu odpowiedzi, ale na koniec ich wzrok i tak spoczął na Ottonie van Hoeku. 
– Czuję zapach świeżej bawełny – stwierdził Holender. Wstał i ponad nadburciem 
spojrzał w stronę miasta. – Cargadores przenoszą całe bele do magazynów Genueńczyków. 
Bawełna zajmuje dużo miejsca w ładowniach, dlatego pierwszą się ją rozładowuje. Z tego 
wniosek, że niedawno rzucili kotwicę. 
– Co nie zmienia faktu, że mogliśmy się spóźnić – zauważył ra.s, czyli kapitan, Nasr al- 
Ghuráb. – Skąd wiecie, że bryg wicekróla nie pożeglował od razu do Bonanzy? 
– To zależy... – odparł sceptycznie van Hoek. – Tylko niektóre z kotwiczących tu statków 
wyładowują bawełnę, większość stoi pełna i czeka. Inspekcja celna trwa. Co tam widać na 
sterburcie, caballero? Jeronimo popatrywał w stronę galeonów przez otwór po swojej stronie. 
– Do jednego z galeonów jest przywiązana barka z piękną banderą Jego Wysokości 
Szpetnego Imbecyla – odpowiedział, wymruczał pod nosem słowa modlitwy i przeżegnał się. 
Zawsze, kiedy usiłował powiedzieć „Carlos II, król Hiszpanii”, z jego ust dobywały się takie 
właśnie niezbyt pochlebne wyrażenia. – To pewnie łódź pijawek. 
– Czyli celników? – upewnił się Moseh. 
– Tak, ty krwiopijco, zdzierco i półkrwi morderco Chrystusa, to właśnie chciałem 
powiedzieć – odparł uprzejmie Jeronimo. – Wybacz, że nie wyraziłem się precyzyjniej. 
– Ale przecież bryg wicekróla nie musiałby poddać się kontroli celnej tu, w Kadyksie. 
Mógłby popłynąć do Sanlúcar de Barrameda i tam być pierwszy w kolejce. 
– Wicekról z całą pewnością załadował na te galeony także swoje prywatne łupy. Dlatego 
woli zaczekać, aż wszystkie formalności tu, w Kadyksie, zostaną załatwione. 
– No! – wykrzyknął van Hoek. – Widzę Calle Nueva! Cała jest przystrojona jedwabiem i 
strusimi piórami, jak na jarmarku. 
– A co to jest Calle Nueva? – zainteresował się Jack. – Ulica kupców bławatnych? 
– Nie, to miejscowa giełda. Połowa chrześcijańskich commerçants przechadza się nią i 
pęka z dumy w swoich francuskich strojach. Rok temu wysłali towary do Ameryki, dziś 
zebrali się tu, by odebrać zyski. 
– Widzę go – odezwał się Jeronimo. Lodowaty spokój w jego głosie trochę zaniepokoił 
Jacka. – Jest schowany za galeonem, ale widzę banderę wicekróla na maszcie. 
– Bryg? – spytało jednocześnie kilku członków Dziesiątki. 
– Tak, bryg. Opatrzność, która przez tyle lat waliła nas równo w dupę, tym razem w samą 
porę sprowadziła nas do Kadyksu. 
– Czyli grzmot, jaki wczoraj przetoczył się nad zatoką, to wcale nie była burza, tylko 
salwa na cześć wicekróla – domyślił się Moseh. – Napijmy się wody, potem sjesta, a potem 
ruszamy do Bonanzy. 
– Warto byłoby posłać kogoś do miasta – podsunął van Hoek. – Niech się pokręci po 
Domu Złotego Merkurego. 
Jackowi te słowa wydały się równie mało sensowne jak śpiew ptaków, ale poruszyły 
jakieś zapomniane wspomnienia. 
– W Lipsku też jest taki dom... – powiedział. – Należy do Hacklheberów. 
– Tak jak łososie ze wszystkich oceanów świata zbierają się w ujściach bystrych rzek, tak 
Hacklheberowie są wszędzie tam, gdzie przepływają duże ilości srebra i złota – wyjaśnił van 
Hoek. 
– A co nas obchodzi, co robią Hacklheberowie w Kadyksie? 
– Niewiele. Za to oni na pewno zainteresują się tym, co robimy my. 
– Gadacie po próżnicy – wtrącił Moseh. – I tak nie mamy na pokładzie ani jednego 
człowieka, wolnego czy niewolnika, który mógłby wejść do tego miasta. – Myślisz, że w Sanlúcar de Barrameda będzie inaczej? – spytał z powątpiewaniem van 
Hoek. 
– Spokojna głowa, kapitanie – odezwał się Jack. – Ja to załatwię. 
* * * 
Odczekali, aż upał zelżeje, i powiosłowali na północ, mając panwie solne od sterburty. 
Płynęli galeotą, półgalerą, napędzaną dwoma łacińskimi żaglami (które tego dnia nie na wiele 
im się zdały, wiatr bowiem był słaby i zmienny) i szesnastoma parami wioseł. Przy każdym 
wiośle siedziało dwóch galerników, czyli łącznie na pokładzie znajdowało się sześćdziesięciu 
czterech wioślarzy. Podobnie jak inne elementy Planu, liczebność załogi również była 
starannie przemyślana. Pełnowymiarowa berberyjska galera, z dwoma tuzinami ławek, 
pięcioma lub sześcioma ludźmi przy każdym wiośle i setką uzbrojonych po zęby korsarzy 
przy relingu szybko odczułaby na własnej skórze gniew hiszpańskiej floty. Naprawdę małe 
galery, brygantyny, miały z kolei trzykrotnie mniejszą załogę niż galeota przemierzająca w tej 
chwili wody Zatoki Kadyksu. Na tak małym statku nie było jednak sensu – przynajmniej z 
ekonomicznego punktu widzenia – utrzymywać galerników, toteż wioślarze powinni być 
ludźmi wolnymi. Mogli wtedy podpłynąć do większego statku z boku, chwycić w garść 
pistolety i kordelasy i przeobrazić się w korsarzy. Z tego też powodu brygantyna budziłaby 
większe podejrzenia niż (większa od niej) galeota. Postrzegano by ją jako ruchomą platformę 
abordażową dla trzech tuzinów rabusiów. Załoga galeoty (kiedy wykluczyć z niej przykutych 
do wioseł galerników) była znacznie mniejsza – w tym wypadku liczyła zaledwie ośmiu 
korsarzy, udających zwyczajnych kupców. 
Galeota przypominała trochę szuflę do prochu. Wioślarze mieli pod bosymi stopami luźne 
poszycie kryjące zęzę. Statek był odkryty na całej długości poza skrawkiem pokładu na rufie, 
która w sposób typowy dla takich konstrukcji zakrzywiała się wysoko ponad wodę. Gdyby 
więc spojrzeć na galeotę z góry, widziałoby się kilkudziesięciu nagich, skutych 
nieszczęśników i ładunek upakowany jak się dało pod ławkami i w ich pobliżu – zwinięte 
dywany, pęki skór, bele płótna, beczułki daktyli i oliwy. Obrotowe, pająkowate falkonety na 
dziobie i rufie, oba owinięte linami i prawie przywalone ładunkiem, dopełniały iluzji, że 
statek jest praktycznie bezbronny. Dopiero z bliska było widać, że wioślarze są w niezłej 
formie i dobrze odżywieni – najlepsi niewolnicy, jakich algierski rynek miał w ofercie. 
Dziesięciu inicjatorów Planu zajmowało skrajne miejsca, przy burtach, aby swobodnie 
wyglądać na zewnątrz. 
– Przy takiej flaucie będziemy musieli przynajmniej dobę czekać na bryg wicekróla – 
stwierdził Jack. 
– Sporo zależy od pływów – odparł van Hoek. – Dobrze by było, gdyby w nocy nastąpił 
porządny odpływ i cisza na morzu. Wtedy spokojnie uciekniemy na wiosłach, jeśli ktoś zechce nas gonić. O wschodzie słońca, kiedy zerwie się wiatr, dopadną nas, jeśli tylko 
będziemy w zasięgu wzroku... 
Van Hoek zaczął mamrotać pod nosem, rozważając tę i inne potencjalne komplikacje, 
które wydawały się niegodne wzmianki, gdy opracowywali Plan, teraz zaś upodabniały się do 
cieni o zmierzchu – ogromnych, niewyraźnych i przerażających. 
Złote jak płynny mosiądz popołudniowe światło wpadało przez otwory na wiosła w 
bakburcie. Galeota osiadła głębiej w wodzie i zaczęła dygotać w podrygach nurtu. Nie od 
razu to wyczuli (była to pierwsza większa rzeka, której ujście mijali od Gibraltaru, a 
właściwie od samego Algieru), ale Jack wkrótce na własnych plecach i ramionach odczuł, 
dlaczego pierwsi Maurowie, wpłynąwszy przed wiekami w koryto tej rzeki, nazwali ją al- 
Wadi al-Kabir, Wielką Rzeką. Jeronimo, który pierwszy poczuł szarpnięcie za wiosło, 
wystawił rękę przez otwór i nabrał w stuloną dłoń odrobinę wody. Przełknął, zakaszlał i 
rozpromienił się. 
– Słodka woda – oznajmił. – To Gwadalkiwir spływający z gór, gdzie osiedli moi 
przodkowie. 
Chwilę jeszcze ciągnął w tym duchu, a jego wiosło tkwiło przez ten czas nieruchomo – co 
oznaczało, że nie może poruszyć się żadne z wioseł na jego burcie. 
– Będę szczery – powiedział Jack, podnosząc głos. – Lepiej znam się na rynsztokach niż 
górskich strumieniach i jakoś nie wydaje mi się, że po to przepłynęliśmy taki szmat drogi, 
żeby teraz kręcić się w kółko w szczynach z Sewilli i Kordoby! 
Jeronimo wypiął pierś, gotowy wyzwać go na pojedynek, ale w tej samej chwili nerf du 
boeuf smagnął go na odlew przez łopatki – to nadzorca przypomniał im obu, że na razie wciąż 
są niewolnikami. Jackowi przyszło do głowy, że gdy tylko Jeronimo dostanie w swoje ręce 
broń, natychmiast wda się w jakąś bójkę. 
Następne kilka godzin boleśnie uświadomiło im ich nędzny status, gdy wiosłowali w górę 
rzeki, a promienie słońca jak szpony rozorywały im twarze. Van Hoek klął prawie bez 
przerwy. Jackowi przyszło do głowy, że nie ma chyba dla oficera większego upokorzenia, niż 
siedzieć tyłem i nie widzieć, dokąd się płynie. W końcu jednak wokół nich zaczęły pojawiać 
się pierwsze topy masztów i dał się słyszeć słodki szczęk łańcuchów kotwicznych w kluzach. 
Przygięli grzbiety i mocniej pociągnęli wiosłami. 
Nasr al-Ghuráb, ra.s, był kul oglari, czyli synem janczara i mieszkanki okolic Algieru. 
Znał sabir, ale mówił też całkiem znośnie po hiszpańsku i właśnie w tym drugim języku 
powiedział teraz: 
– Przyprowadzić zapasowych. 
Z zęzy wynurzyło się czterech przemoczonych wioślarzy, którzy zastąpili na ławkach 
Jacka, Moseha, Jeronima i van Hoeka. Wszystko odbyło się pod osłoną żagla, rozpostartego 
na pokładzie rzekomo w celu dokonania napraw – żaden ciekawski marynarz, obserwujący 
galeotę z rei czy topu masztu swojego statku, nie zauważyłby przebiegającego na niej procesu nobilitacji. Na wypadek, gdyby ktoś policzył już załogę, czterech korsarzy skryło się pod 
pokładem rufowym, gdzie mogli odsapnąć i się zdrzemnąć. Wyniesiono stamtąd wór starych 
ubrań, odebranych ludziom, którzy trafili do algierskiej niewoli, i czwórka świeżo 
uwolnionych galerników zaczęła w nich buszować jak dzieci bawiące się w przebieranki. 
– Jeżeli mamy być na pokładzie, potrzebne będą turbany – zauważył Jack. – Ja mam jasne 
włosy, van Hoek rude, a Moseh... 
Wszyscy spojrzeli z powątpiewaniem na Moseha. 
– Dajcie nóż – powiedział w końcu. – Obetnę pejsy. W końcu jestem kryptożydem. 
– Obyś odzyskał wolność, wzbogacił się, a pejsy tak ci odrosły, że będziesz je mógł 
utykać w cholewkach butów – odparł Jack. 
Ostatnią godzinę przed zachodem słońca spędzili na pokładzie rufowym, zakutani w 
algierskie szaty, z turbanami na głowach. Nad nimi, na południowym brzegu rzeki uchodzącej 
w tym miejscu do morza, wznosiło się Sanlúcar de Barrameda, niczym mniejsza i wątlejsza 
wersja Algieru. Było obwiedzione murem, a poniżej rozciągała się plaża z naniesionego przez 
rzekę piasku, na której rybacy naprawiali rozłożone sieci. Van Hoek obrzucił miasto 
przelotnym spojrzeniem, po czym zabrał ra.sowi lunetę, wspiął się na maszt i długo 
przepatrywał wodę – najwidoczniej próbował z prądów morskich wyczytać i zapamiętać 
położenie mielizny. Uwagę Moseha przykuły przedmieścia ciągnące się w górę rzeki, poza 
murami: Bonanza. Na pierwszy rzut oka składały się wyłącznie z okazałych, otoczonych 
murami willi. Spostrzegawczy Jeronimo zauważył na jednej z nich proporzec z herbem 
wicekróla – tak przynajmniej domyślili się ci, którzy usłyszeli tryskający z jego ust gejzer 
obelg. 
Jack z kolei szukał miejsca, w którym po zapadnięciu ciemności mogliby przybić do 
łodzią do brzegu. W szczelinach między murami posiadłości dostrzegł grzybne narośle 
wagabundzkich szałasów. Wspólnie wypatrzyli błotnisty, bezużyteczny skrawek brzegu, 
gdzie wagabundy schodziły po wodę. Jack na wszelki wypadek zapamiętał jego położenie, 
chociaż nikt nie wiedział, czy skorzystają z tej informacji po zmroku, gdy nurt zacznie ich 
spychać w dół rzeki. 
– Musielibyśmy być głupi, żeby za dnia pakować się na brzeg – stwierdził Jeronimo. – I 
żeby nocą tego nie zrobić. W dzisiejszych czasach zawijają do Sanlúcar de Barrameda tylko 
przemytnicy i handlarze trefnym towarem. Jeżeli nie spróbujemy sprzedać czegoś 
nielegalnego od razu w noc po rzuceniu kotwicy, będzie to wyglądało podejrzanie. 
– A gdyby ktoś nas zapytał... – zainteresował się Jack. – Co powinniśmy odpowiedzieć? 
Że czym dokładnie handlujemy? 
– Powiemy, że jesteśmy umówieni z pewnym hiszpańskim dżentelmenem, ale nie znamy 
jego prawdziwego nazwiska. 
– Hiszpańscy dżentelmeni są z natury niezwykle dumni ze swoich nazwisk. Co z niego za 
Hiszpan, jeśli nie chciał się przedstawić? – Właśnie taki, który w środku nocy spotyka się z heretyckimi szumowinami. Na wasze 
szczęście nie brakuje tu podobnych dżentelmenów. 
– Na tym szkunerze kręci się dziwnie dużo angielskich i holenderskich dostojników – 
zauważył van Hoek, skinieniem głowy wskazując szybki statek zacumowany kilkaset metrów 
dalej, w dole rzeki. 
– To szpiedzy – powiedział Jeronimo. 
– A co tu szpiegować? – zdziwił się Jack. 
– Gdyby Hiszpania rozładowała wszystkie te galeony w Kadyksie i zamknęła srebro w 
skarbcu, zamarłby handel w całym chrześcijańskim świecie – wyjaśnił Moseh. – Najdalej po 
roku zbankrutowałaby co druga kompania handlowa w Londynie i Amsterdamie. Wilhelm 
Orański prędzej wypowie wojnę Hiszpanii niż do tego dopuści. Szpiedzy, których jest pełno i 
tutaj, i w Kadyksie, mają go informować, czy w tym roku wojna będzie konieczna. 
– Ale dlaczego Hiszpanie mieliby chcieć gromadzić srebro? 
– Dlatego że Portugalczycy otworzyli w Brazylii nowe kopalnie złota, do których zwieźli 
całe tłumy świeżych niewolników, o czym najlepiej opowie ci Dappa. W ciągu najbliższych 
dziesięciu lat ilość złota na świecie wzrośnie niepomiernie, jego wartość zaś, w porównaniu z 
wartością srebra, spadnie. 
– Czyli srebro musi podrożeć... 
– I Hiszpanie mają powód, żeby nie wypuszczać go z rąk. 
Kiedy tak rozmawiali, noc zapadła nad Hiszpanią; światła pozapalały się w domach 
Sanlúcar de Barrameda i przepysznych willach Bonanzy, gdzie gotował się obiad. Jeronimo 
opowiedział im o dziwacznym hiszpańskim zwyczaju spożywania obiadów późnym 
wieczorem; uwzględnili ten fakt w Planie. W rytmicznym szumie fal wybiegających leniwie 
na plażę pod miastem nastąpiła subtelna zmiana – tak przynajmniej utrzymywał van Hoek, 
który po niderlandzku stwierdził, że „morze odbiega od lądu” i po drabince dla pilotów zszedł 
do opuszczonej na wodę maleńkiej łodzi wiosłowej. Tam otworzył kilderkin – niewielką 
beczułkę mieszczącą około osiemnastu galonów płynu – obciążył go kamieniami i osadził w 
środku kilka świec. Zapaliwszy je, puścił antałek na wody Gwadalkiwiru i przez dobrą 
godzinę śledził jego ruch na drodze do morza. Jack nie spuszczał wzroku z miejsca do 
lądowania, które z wolna ginęło w mroku, aż stało się obszarem czarnej pustki na tle 
odległych konstelacji latarni. 
Zrzucili turbany i szaty i przebrali się w europejskie ubrania, których w worku nie 
brakowało. Przesiadłszy się do łodzi, zaczęli wiosłować w poprzek nurtu; Jack kierował ich w 
upatrzone miejsce. Van Hoek dwukrotnie kazał im się zatrzymać na rzece i ołowianą sondą 
mierzył głębokość. Jeronimo przez całą drogę do brzegu obwiązywał sobie głowę i żuchwę 
długim pasem bawełny w taki sposób, żeby nie móc otworzyć ust, co było tym trudniejsze, że 
lubił przecież myśleć na głos. Myślenie w jego wypadku sprowadzało się do tworzenia 
kwiecistych aluzji do klasyków poezji, a to prędzej czy później wprowadzało słuchaczy w bezmyślne otępienie. Tym razem udawał Odyseusza, Estremadura miała być wyspą syren, a 
szmata, którą się okutał, przypominała mu sznur, którym Odyseusz przywiązał się do masztu. 
– Jeśli nasz plan jest równie nędzny jak twoje porównanie, już po nas – mruknął Jack, 
kiedy Jeronimo skończył się bandażować. 
Jednoczesne przybycie całej czwórki wywołałoby zamęt w obozowisku wagabundów – 
tak w każdym razie twierdził Jack, a pozostała dziewiątka mu uwierzyła. Wszedł więc do 
wody, gdy zatrzymali się kilka metrów od lądu, brodząc w niej, wyszedł na brzeg, po czym 
(uznawszy, że nikt go nie widzi i nie będzie mógł wyśmiać) padł na kolana i niczym 
konkwistador ucałował ziemię. 
Zamierzał zniknąć. Nigdy wcześniej nie dotarł w te okolice, ale słyszał o tym obozowisku 
– miało być niewielkie, lecz zamożne, i skupiać wagabundów lepszego rodzaju. Kilka dni 
drogi od Sanlúcar de Barrameda, na wybrzeżu znajdowało się rozległe wagabundzkie miasto 
przycupnięte pod murami Lizbony, a stamtąd dalsza droga na północ była już oczywista. 
Wyliczył sobie, że przed nastaniem zimy powinien dotrzeć do Amsterdamu, pod warunkiem, 
że nie będzie się oszczędzał. Przeprawa do Anglii nie nastręczała problemów, nawet kiedy 
Holandia i Anglia były w stanie wojny, tym łatwiejsza powinna być więc w chwili, gdy stały 
się właściwie jednym państwem. 
Od początku snuł taki właśnie potajemny plan. Poświęcił mu więcej uwagi niż 
niezliczonym permutacjom i odmianom Planu Moseha. Wystarczyło teraz, żeby wszedł w 
zarośla i poszedł sobie. Plan Moseha mógł w ten sposób wziąć w łeb albo nie, ale Jack uważał 
(w stopniu, w jakim w ogóle zwracał nań uwagę), że i tak nic by z niego nie wyszło. Plan 
wymagający współpracy takiego mnóstwa ludzi nie miał prawa wypalić. 
Tymczasem stopy wcale nie poniosły go w gąszcz. Kiedy po dłuższej chwili wstał z kolan 
i zaczął ostrożnie oddalać się w głąb lądu, co dwa kroki przystawał i nasłuchiwał poruszenia 
lub głośniejszych oddechów, zamiast popędzić przed siebie na złamanie karku. Zupełnie 
jakby polecenia wydawane przez mózg nogom były po drodze blokowane przez serce lub 
inne organy. Może sprawił to fakt, że wspólnicy w Planie okazali mu współczucie i lojalność, 
których zabrakło Elizie. A może powodem była woń obozowiska i widok pierwszych 
żałosnych, ohydnych wagabundów, przypominające mu, jak biedny i brudny jest w gruncie 
rzeczy świat chrześcijański. Poza tym był zwyczajnie ciekawy, czy Plan się powiedzie – tak 
jak widzowie płacący za to, żeby zobaczyć, czy szczuty niedźwiedź rozszarpie psy, czy 
odwrotnie. 
Ale najbardziej mąciło mu w głowie – lub rozjaśniało, bo to zależało od punktu widzenia 
– przekonanie, że diuk d’Arcachon jest jakoś zamieszany w całą sprawę. Było to oczywiste, 
kiedy prześledziło się ewolucję Planu w ciągu dziewięciu miesięcy, jakie upłynęły od 
przedstawienia go paszy. Dappa sporo się dowiedział, kryjąc się z tym, że zna turecki. 
Faktem było, że diuk – człowiek zamożny i niegodziwy, ale tylko jeden z wielu – 
właściwie nie powinien Jacka interesować. Tyle że Jack przed laty, oszołomiony wpływem Elizy, zaproponował, że go zabije. Była to najlepsza namiastka celu w życiu, jaką 
kiedykolwiek udało mu się znaleźć (zapewnienie bytu synom okazało się nudne i 
nieosiągalne), i wydała mu się całkiem atrakcyjna. D’Arcachon wykonał zaś miły gest, 
ślubując, że będzie go ścigał, choćby uciekł na skraj świata. Jack był nawet z tego trochę 
dumny; jego paryski przyjaciel, święty Jerzy, stwierdziłby zapewne, że zachowanie diuka jest 
„w dobrym guście”. W tej sytuacji naprawdę nie wypadało zaszywać się we wschodnim 
Londynie i żyć tam jak szczur w wiecznym strachu przed żywiącym mordercze zamiary 
d’Arcachonem. 
Kiedy razem z Bobem toczyli sfingowane pojedynki w kantynie stacjonującego w Dorset 
regimentu, nagradzano ich za polot i inwencję. Jeśli więc żołnierze rzucali chłopcom kawałki 
mięsa za to, że wykazali się ogładą, czemu świat nie miałby nagrodzić go teraz srebrem za tę 
samą cnotę? 
Przez dobry kwadrans od zejścia na ląd wahał się z podjęciem decyzji. W tym czasie 
ostrożnie przesuwał się tuż poza krawędzią kręgu światła rzucanego przez wagabundzkie 
ognisko, liczył mieszkańców, zgadywał ich nastroje i wytężając słuch, wyłapywał fragmenty 
rozmów. Nagle, nie dalej niż pięć metrów przed nim, podniosła się jakaś postać, przesłaniając 
mu ogień – wysoki mężczyzna z dziwnie zmumifikowaną głową i napiętą kuszą w rękach. To 
był Jeronimo, wysłany – zgodnie z Planem – zawczasu na ląd na wypadek, gdyby Jackowi 
przyszło do głowy skrewić. Miał go wtedy wytropić w lesie i przestrzelić mu serce. 
W ten sposób Jack uzyskał ostateczne potwierdzenie, że musi się jednak trzymać Planu. 
Nie dlatego że się bał – z łatwością mógłby uciec przed Jeronimem – lecz z czystego, taniego 
sentymentu. Największym marzeniem Jeronima było bowiem wrócić do Estremadury, a 
tymczasem był gotowy odwrócić się do niej plecami, kiedy znalazła się prawie w zasięgu 
wzroku, i (najprawdopodobniej) rzucić wyzwanie śmierci. Poza teatrem Jack nie widział 
jeszcze równie wzruszającej sceny. Łzy napłynęły mu do oczu. Podjął decyzję. 
Odsunął się od Jeronima, wszedł w krąg światła i – uspokoiwszy wpierw wagabundy – 
przedstawił się jako Irlandczyk, który wraz z garstką papistów został w Liverpoolu przemocą 
wcielony do załogi statku (wytłumaczenie tak racjonalne i rozsądne, że wręcz zatrącające o 
banał), ale przed wyruszeniem w rejs do Ameryki chciał jeszcze złożyć hołd Naszej Pani z 
Buenos Aires, patronce marynarzy, której kaplica znajdowała się w Sanlúcar de Barrameda 
(zdaniem Jeronima także i to wyjaśnienie brzmiało wiarygodnie). Zaproponował po garści 
reales każdemu, kto pomoże mu przemycić towarzyszy do miasta. Wagabundy 
entuzjastycznie przyjęły jego ofertę i po niespełna godzinie Jack, Moseh, van Hoek i 
Jeronimo (minus kusza) znaleźli się w obrębie murów miejskich. 
Jeronimo z van Hoekiem udali się do hałaśliwej, zadymionej dzielnicy nabrzeżnej, a Jack 
z Mosehem wybrali się na rekonesans w lepszej okolicy, położonej wyżej na stoku wzgórza. 
Ponieważ Moseh nie miał pomysłu na to, dokąd właściwie powinni się udać, przeszli tam i z 
powrotem kilkoma ulicami, zaglądając przez okna do wnętrz białych domów, aż zwolnili kroku przed budynkiem ozdobionym złotym posągiem Merkurego. Jack, któremu 
przypomniał się Lipsk, instynktownie zadarł głowę. Nie zobaczył lusterek na patykach, 
dostrzegł za to czerwony ognik cygara, który rozbłysnął jasno i rozpłynął się w chmurze 
dymu: ktoś był na dachu. Moseh również to zauważył. Złapał Jacka za łokieć i przyspieszyli 
kroku. Mijając jedno z okien, Jack zerknął do środka, gdzie mignęła mu niewyraźna wizja 
rodem z naznaczonych francuską chorobą koszmarów: łysa głowa osadzona na zwojach 
tłuszczu, zwieszająca się złowrogo nad stołem, przy którym jadło i rozmawiało kilku 
mężczyzn, w większości jasnowłosych. 
Kiedy oddalili się kawałek ulicą, Jack oznajmił: 
– Widziałem Lothara von Hacklhebera. Chyba że to był jego portret, zawieszony na 
ścianie nad stołem... Ale nie. Poruszał szczękami. Poza tym żaden malarz nie umiałby oddać 
tego łba jak armatnia kula i jego wściekłych oczu. 
– Wierzę ci – zapewnił go Moseh i ruszył w dół stoku. – Van Hoek najwidoczniej miał 
rację. Znajdźmy pozostałych. 
– Jaki był cel naszego rekonesansu? 
– Warto poznać ludzi, w których chcesz mieć śmiertelnych wrogów. A my właśnie ich 
poznaliśmy. 
– Lothar von Hacklheber? 
Moseh skinął głową. 
– Myślałem, że naszym wrogiem jest wicekról. 
– Poza granicami Hiszpanii wicekról nie ma ani krzty władzy. Co innego Lothar. 
– Ale co właściwie von Hacklheberowie mają z tym wszystkim wspólnego? 
– Wyobraź sobie, że mieszkasz w Paryżu i zatrudniasz nosiwodę, który powinien 
przychodzić raz dziennie. I czasem przychodzi, a czasem nie; czasem wiadra ma pełne, 
czasem na wpół puste. A ty masz duży dom i potrzebujesz wody przez cały czas, choćby w 
niewielkich ilościach. 
– Po to się buduje cysterny. 
– Hiszpania to właśnie taki duży dom. Wymaga stałego dopływu pieniądza, by kupować 
towary z zagranicy: rtęć z kopalń na Istrii albo zboże z północy. Tymczasem pieniądze 
przypływają raz w roku, kiedy srebrna flota rzuca kotwicę w Kadyksie albo, jak to do 
niedawna było, tutaj. Flota jest jak nosiwoda. Genueńskie i austriackie banki od stuleci 
służą... 
– Jako cysterny na pieniądze – przerwał Mosehowi Jack. – To rozumiem. 
– No właśnie. 
– Ale z takim nazwiskiem Lothar von Hacklheber raczej nie jest Genueńczykiem. 
– Mniej więcej sześćdziesiąt lat temu Hiszpania na pewien czas zbankrutowała. 
Genueńscy bankierzy nie dostawali należnych im kwot. To były ciężkie czasy. Doszło do 
wielu przejęć i małżeństw z rozsądku, centrum bankowości przeniosło się na północ. To takie skrócone wytłumaczenie, jak to się stało, że Hacklheberowie dorobili się pięknej rezydencji w 
Sanlúcar de Barrameda. Założę się zresztą, że drugą, jeszcze piękniejszą, mają w Kadyksie. 
– Ale Lothar jest tutaj, nie w Kadyksie. Co to oznacza? 
– Domyślam się, że zamierza odebrać dostawę srebrnych gąsek, które chcemy jutro 
ukraść, i zapłacić za nie wicekrólowi czymś innym. Może złotem? Dla człowieka, który chce 
szybko wydać pieniądze, złoto byłoby lepsze. 
Po kilkunastu minutach błąkania się po gorszych rejonach miasta, krycia się przed 
rzezimieszkami i uprzejmego odmawiania prostytutkom znaleźli van Hoeka i Jeronima, 
którzy wcielili się – odpowiednio – w holenderskiego commerçanta, planującego przemyt 
płótna do Ameryki (co byłoby niezgodne z prawem, ponieważ Holendrzy byli w Hiszpanii 
uważani za heretyków), oraz jego miejscowego wspólnika, któremu z jakiegoś powodu 
niedawno wyrwano język. Siedzieli w tawernie, pogrążeni w rozmowie z paskudnie 
wyglądającym Hiszpanem, mówiącym – o dziwo – nieźle po niderlandzku. Był to cargador 
metedoro, katolicki figurant protestanckich eksporterów. Jack i Moseh przeszli obok ich 
stolika, dając do zrozumienia, że są w pobliżu, i na wszelki wypadek zaczęli obserwować 
wejścia. Niewiele by im z tego przyszło, bo nadal byli nieuzbrojeni, ale mieli wrażenie, że 
będzie to w dobrym tonie. Czekali, aż van Hoek skończy rozmawiać z cargadorem. 
Rozmowa trochę się rwała, ponieważ Hiszpan dodatkowo grał w karty przy dwóch sąsiednich 
stolikach jednocześnie i przy obu przegrywał. Jack widział, że mają do czynienia z 
człowiekiem, który w obliczu hazardu traci głowę. Miał ochotę dołączyć do gry i trochę go 
oskubać, ale doszedł do wniosku, że na razie nie wypada mu tego robić. 
Nie dlatego że w przeszłości przyzwoitość nazbyt często kierowała jego poczynaniami, 
ale właśnie zaczynało do niego docierać, że odkąd zrezygnował z jedynej okazji do ucieczki, 
całe jego dalsze życie zależało od powodzenia Planu – Planu, który jeszcze przed godziną 
wykpiwał w duchu jako niewyobrażalnie skomplikowany i uzależniony od tego, czy mnóstwo 
różnych ludzi wykaże różnorakie rzadkie cnoty, takie jak spryt i odwaga, i w dodatku uczyni 
to we właściwym momencie. Inaczej mówiąc, taki plan mogli opracować tylko straceńcy i nie 
było sensu brać udziału w jego realizacji, dopóki człowiek miał jakikolwiek wybór. Do tej 
pory Jack pomagał spiskowcom tylko dlatego, że wiedział, że zdąży uciec z tonącego statku, 
zanim wydarzy się najgorsze. 
Ale jego wspólnicy w niczym nie przypominali Johna Cole’a9. Mosehowi, van Hoekowi i 
pozostałym o wiele bliżej było do Johna Churchilla10. 
Jack postanowił więc powstrzymać się od gry w karty. Zamiast tego zadowolił się kuflem 
cervezy – pierwszego alkoholu, jaki miał w ustach chyba od pięciu lat – i gapieniem się na 
9 Niebieski ptak ze wschodniego Londynu, który złożywszy Tamizie ofiarę z Dicka Shaftoe, ukradł kotwicę 
ze statku, tylko po to, by następnego dnia spić się do nieprzytomności i trafić w ręce strażników. 
10 Może nie najprzyjemniej spędzało się czas w jego towarzystwie, ale miał dryg do ostatecznego 
załatwiania różnych spraw. dziwki i szynkarki – pierwsze kobiety (nie licząc nietoperzopodobnych widm w Algierze), 
jakie widział od czasu rozstania z Elizą, którą po raz ostatni oglądał na wpół przesłoniętą 
rzuconym przez nią harpunem. 
Van Hoek wstał od stolika. Uśmiechał się. Chwilę później wszyscy czterej znaleźli się na 
prowadzącej do tawerny ulicy, biegnącej u podnóża murów miejskich od strony morza. Idąc 
nią, odnosiło się wrażenie, że marynarze od stuleci próbują obalić mur, strugami moczu 
żłobiąc w fundamentach tunele. 
– Załatwione – oznajmił van Hoek. – Uwierzył, że jutro, najdalej pojutrze przyjdzie mój 
towar. Statek, który go przywiezie, będzie chciał jak najszybciej pokonać mieliznę i 
dyskretnie pozbyć się ładunku. Twierdzi, że statki z północy cały czas tak robią. Podobno 
może przekupić żołnierzy, żeby w nocy dawali sygnały ogniem. 
Przeszli obok kapliczki Naszej Pani z Buenos Aires, która ich rozczarowała: ot, kawałek 
kamienia umieszczony w niedużej niszy. Opuścili miasto w taki sam sposób, w jaki wcześniej 
się do niego dostali, czyli przekradając się i rozdając drobne łapówki. Po godzinie byli z 
powrotem w Bonanzie, gdzie nacięciami na drzewach oznaczyli drogę z obozu wagabundów 
do bramy posiadłości wicekróla. Niebo nad Hiszpanią ledwo zaczynało rozpuszczać 
najbledsze gwiazdy, gdy wrócili na galeotę. Korsarze i reszta spiskowców nie wierzyli 
własnym oczom, widząc, że naprawdę przyszli z powrotem. Zdumienie przeszło w entuzjazm, 
kiedy uświadomili sobie, że Plan ma szanse powodzenia, a potem w ponurą nerwowość. 
Później wszyscy spróbowali się zdrzemnąć. Mało komu się udało. 
* * * 
Przed południem van Hoek zaczął wypuszczać z fajki kłęby dymu, które wiły się w 
słupach gorącego słonecznego światła i powoli sunęły w górę rzeki, dowodząc istnienia 
wiatru zbyt słabego, by Jack mógł go poczuć na skórze. Fakt ten ucieszył wszystkich 
(dowodził, że bryg może tego dnia przypłynąć z Kadyksu) poza van Hoekiem (który widział 
w nim zapowiedź zmiany pogody). Przez cały dzień Holender przechadzał się tam i z 
powrotem przejściem pomiędzy ławkami dla wioślarzy, niczym poganiacz niewolników, tyle 
że zamiast wymachiwać bykowcem, obracał w palcach fajkę i zerkał spode łba na niebo. 
Zdaniem Jacka zachowywał się niedorzecznie – po co tak się przejmować pogodą, która w 
gruncie rzeczy wcale się nie zmienia. Dopiero mijając się z van Hoekiem w przejściu, 
usłyszał, co ten mamrocze pod nosem, i zrozumiał, że wcale nie przeklina zmiennej aury, lecz 
przeciwnie, modli się, i to nie o powodzenie Planu, lecz w intencji swojej własnej 
nieśmiertelnej duszy. Wiele lat przesiedział na galerniczej ławce za to, że nie dał zrobić z 
siebie Turka. Spiskowcom udało się go przekonać do współpracy (podczas długich dysput na 
dachu banyolaru), dowodząc, że Plan nie ma nic wspólnego z piractwem, ponieważ 
przewożone przez wicekróla gąski i tak były kontrabandą, co z samego wicekróla czyniło kogoś na kształt lądowego korsarza. W końcu van Hoek przyjął ich argumenty – tak 
przynajmniej twierdził – lecz owego dnia modlił się tak żarliwie, jakby stanął w obliczu ognia 
piekielnego. 
Tymczasem na rufie i na zasłoniętych żaglami częściach pokładu trwały gorączkowe 
przygotowania. Niewolnicy pili, jedli i odpoczywali. Spiskowcy zajmowali się głównie 
rozpakowywaniem i porządkowaniem dziwnego ładunku. Korsarze wspinali się po linach i 
ozdabiali maszty i reje kolekcją jarmarcznych, krzykliwych proporców i wstążek. 
Prace te przerwano na krótko tylko wczesnym popołudniem, kiedy bryg wicekróla, 
przybrany własnym przepysznym zestawem flag, nadpłynął od strony Kadyksu. W pierwszej 
chwili Moseh i paru innych wpadli w panikę na myśl o tym, że bryg mógłby dotrzeć do 
wicekrólewskiego pałacu przed zmierzchem, gdzie zostałby rozładowany jeszcze tego 
samego dnia, na ich oczach. Statek oddał salwę z dział, poczekał na odpowiedź miejskiego 
garnizonu, zatrzymał się przed niesławną barra i posłał przodem szalupę, żeby wysondowała 
przejście. Potem odczekał jeszcze godzinę lub dwie, aż przypływ spiętrzy wodę, postawił 
więcej żagli i na fali przypływu wszedł w ujście rzeki. Van Hoek leżał na brzuchu na 
pokładzie wiosłowym, z lunetą wystawioną przez jeden z otworów, i wpatrywał się w bryg z 
tępą natarczywością kota podkradającego się do ofiary. 
A bryg posuwał się w górę rzeki w takim właśnie kocim tempie. Ledwie wpłynął w głąb 
ujścia, żagle mu zwiotczały. Jeszcze przez jakiś czas pełzł przed siebie, aż w końcu zwinięto 
wszystkie płótna i z otworów w burtach pod pokładem wynurzyły się długie wiosła. 
Marynarze pociągnęli mocno i bryg nierównymi skokami zaczął przemieszczać się w stronę 
Bonanzy, zmagając się z przeciwnie skierowanymi nurtem rzecznym i przypływem. 
Nasr al-Ghuráb miał dzięki temu aż nadto czasu, żeby podnieść kotwicę. Był to żmudny 
proces – ośmiu niewolników mozoliło się przy kabestanie, a wolni członkowie załogi 
przesuwali linkę okrężną po linie kotwicznej. Jednakże niedługo po tym, jak większy i 
wolniejszy bryg ich minął, galeota także ruszyła w górę rzeki i wkrótce zaczęła go doganiać. 
Kiedy znaleźli się w zasięgu głosu, pan Foot, ubrany w jedwabny kaftan koloru płomienia, 
wdrapał się na pokład rufowy, podniósł do ust mosiężną tubę i rozpoczął przemowę. Nikt by 
się nie domyślił, że ćwiczył ją od miesięcy. Mówił po hiszpańsku tak kiepsko, że Jeronimo 
(nagi, siedzący przy wiośle) aż się skrzywił z obrzydzenia. Jego słowa niosły tylko śladowy 
sens, ale pan Foot usiłował przekonać Hiszpanów na brygu wicekróla, że powinni koniecznie 
zainteresować się pierwszorzędnym towarem, który on, pan Foot, właściciel i kapitan galeoty, 
sprowadził ostatnio z Orientu, a zwłaszcza dywanami. Kazał nawet zawiesić jeden na rei, jak 
żagiel. 
Na pokładzie brygu doszło do rozłamu między pracownikami i kierownictwem – dla 
zwykłych marynarzy (przynajmniej tych niesiedzących przy wiosłach) widok galeoty i 
niedorzeczne przedstawienie w wykonaniu pana Foota były miłą rozrywką. Z topów, lin i rei 
zaczęli wywrzaskiwać obelgi pod jego adresem, usiłując go sprowokować. Za to oficerowie, których obowiązywały pewne zasady, nie byli ubawieni i pokrzykiwali na pana Foota, żeby 
nawet nie próbował zbliżyć się do brygu. Pan Foot przyłożył stuloną dłoń do ucha, udał, że 
nic nie rozumie, i kazał rozwieszać coraz to nowe i coraz bardziej jarmarczne dywany na 
wszystkich wolnych drzewcach. Przed wyruszeniem z Algieru odwiedzili najgorszych 
handlarzy dywanami i odkupili od nich cały najbardziej niechodliwy towar. 
Kiedy pióra wioseł obu jednostek dzieliło już tylko kilka sążni, hiszpański kapitan wyjął z 
pochwy kordelas i machnął nim w powietrzu, był to sygnał dla artylerzystów na forkasztelu, 
aby strzelili z falkonetu przed dziób galeoty. Na siedzących z przodu wioślarzy bryznęła 
przyjemnie chłodna woda. Pan Foot zrobił zdumioną minę (która w jego wypadku nie była 
niczym niezwykłym), wytrwał w niej przez pięć uderzeń serca, a następnie odwrócił się do 
sternika i zaczął rozpaczliwie wymachiwać rękami – co w połączeniu z ognistą tkaniną stroju 
upodabniało go do papugi z przyciętymi skrzydłami, uwięzionej w koszyku i ściganej przez 
węża. Galeota została z tyłu. Z brygu dobiegły wiwaty. 
Jack obejrzał się do tyłu i zobaczył schowanego pod pokładem rufowym van Hoeka, 
zajętego swoją pracą, czyli szkicowaniem takielunku brygu. Rysunki mogły się Jackowi 
przydać później, ponieważ o niektórych elementach Planu tylko słyszał, zamiast oglądać je na 
własne oczy. Kiedy zbliżali się do brygu, zauważył, że dwóch hiszpańskich oficerów 
siedzących na grotmarsie przygląda się galeocie przez lunety. Nawet gdyby galernicy nie 
wiedzieli, że bryg jest cały wyładowany srebrem, ten pokaz czujności wystarczyłby, żeby 
zdradzić Hiszpanów. Ale mimo wszelkich wysiłków oficerowie zobaczyli tylko 
kilkudziesięciu skutych chudzielców, nader skromną liczbę wolnych ludzi i ani śladu broni. A 
najważniejsze, że mogli sobie do woli obejrzeć galeotę i dobrze zapamiętać jej sylwetkę. 
Kiedy znów ją zobaczą, rozpoznają ją w mgnieniu oka. 
Na galeocie wybuchło zamieszanie – z pewnością wystarczające, by kapitan brygu 
doszedł do wniosku, że śmiertelnie wystraszył handlarzy dywanami – po czym olbrzymi 
bęben narzucił ostre tempo i wioślarze wzięli się do roboty. Galeota żwawo skoczyła w górę 
rzeki, zostawiając bryg za rufą. Mniej więcej pół godziny później bęben umilkł, galeota 
stanęła i znów rzuciła kotwicę, tym razem nieco powyżej miasta, gdzie Gwadalkiwir 
przesączał się przez zasolone mokradła. Uwolniony z łańcuchów Jack natychmiast wspiął się 
na maszt, skąd miał dogodny widok w dół rzeki i mógł swobodnie śledzić ostatni kwadrans 
kilkumiesięcznego rejsu brygu z Vera Cruz do Bonanzy. O zachodzie słońca bryg zacumował 
przy willi wicekróla. Radosne okrzyki i huk armatnich salutów niosły się daleko nad wodą. 
Od nabrzeża odbiła lichtuga, która wzięła na pokład wicekróla z małżonką i odstawiła ich do 
domu. 
Obserwujący nabrzeże przez lunetę Dappa poinformował ich wkrótce, że wystawiono na 
nim straż – około tuzina muszkieterów z falkonetem, żeby strzelać do wszystkiego, co 
znajdzie się w zasięgu broni i będzie się nadawało do odstrzelenia. Przed zmierzchem 
wyładowano z brygu tylko jedną pełną łódź bagażu, co oznaczało, że nic więcej nie zniknie z jego pokładu aż do świtu. 
– Widać coś w dole rzeki? – zapytał van Hoek. 
– Żagle – odparł Dappa. – Lśnią jak płonące węgle i oddalają się w stronę Sanlúcar i 
morza. To mały statek11 pod holenderską banderą. 
– Jutro wywiesi francuską – stwierdził van Hoek. – To z pewnością Météore, jacht 
Inwestora. 
Po zmroku spiskowcy mieli pełną swobodę poruszania się i nie musieli już nikogo 
udawać. Pozostałych niewolników rozdzielono sprawiedliwie między wiosła. Al-Ghuráb 
wręczył Jackowi podłużne, czarne zawiniątko, z którego ku zdumieniu obdarowanego 
wynurzyła się jego własna janczarska szabla. Miała nową pochwę, została naostrzona i 
wypolerowana, ale rozpoznał ją bezbłędnie po szczerbie, która oszpeciła klingę po starciu z 
Burą Bess pod Wiedniem. Najwidoczniej czas Jackowej niewoli przetrwały w skarbcu 
jakiegoś korsarza. 
Miał ogromną ochotę przytroczyć ją sobie do pasa, ale pociągnęłaby go tylko na dno, 
gdyby próbował z nią dopłynąć do brzegu. Zamiast tego użył jej do przecięcia lin 
kotwicznych galeoty. Gdyby chcieli jeszcze w przyszłości się zatrzymać, znaleźliby się z tego 
powodu w nader niewygodnej sytuacji, ale po wydarzeniach, których wkrótce się 
spodziewali, zatrzymywanie się gdziekolwiek w świecie chrześcijańskim graniczyłoby z 
samobójstwem. Nie mogli też pozwolić sobie na to, żeby teraz przez godzinę mocować się z 
linami i kabestanem. Jack zrobił więc swoje i oddał broń Jewgienijowi, pakującemu różne 
rzeczy do worka. 
W zimowym okresie sztormów niewolnicy z galeoty codziennie (przy sprzyjającej 
pogodzie) zasiadali na dwie godziny do wioseł i pływali po porcie w Algierze, żeby nauczyć 
się rytmicznej pracy wioseł bez wybijającego takt bębna. Dzięki temu teraz wynurzyli się z 
mokradeł bezszelestnie – tak w każdym razie wmawiał sobie Jack, przykucnąwszy na dziobie 
obok Dappy. Smarowali ciała mieszaniną wołowego łoju i sadzy. Wspomagana pierwszymi 
ruchami odpływu galeota rozwinęła świetną prędkość. Na oku, na wąskim jak drzazga topie 
grotmasztu, stał Vrej Esphahnian. Twierdził, że widzi smugi światła w zaroślach dzielących 
Sanlúcar de Barrameda od Bonanzy – były to setki (taką przynajmniej mieli nadzieję) 
wagabundów z pochodniami, przemierzających w ciemności ścieżki wytyczone poprzedniej 
nocy przez spiskowców. Schodzili się do posiadłości wicekróla, zwabieni pogłoskami o tym, 
że w dniu powrotu do Starego Świata miał ponoć rozdawać jałmużnę ubogim. 
– Widzisz gdzieś Météore? – zainteresował się van Hoek. 
– Na morzu, za mielizną, majaczy jakaś latarnia albo dwie... Trudno powiedzieć. 
– To bez znaczenia – wtrącił Moseh. – Ważne, że wyszedł w morze i został przed nocą 
odfajkowany przez kapitana portu. Jeśli senor cargador nie jest w sztok pijany, przechadza 
się teraz po blankach, wyłamuje palce, zamartwiając się losem ładunku z brygu, i dręczy 
11 „Statek” oznacza w tym kontekście dowolną trzymasztową jednostkę z rejowym ożaglowaniem. strażników. 
– Mamy jeszcze chwilę? – spytał Jack. – Cuchnę jak przypalone żeberka, które piekła 
moja droga matka. Chętnie bym się opłukał. 
– To chyba dobry moment – zgodził się van Hoek. 
– Nie zrozum mnie źle – odezwał się pan Foot. – Ale znów chciałbym ci życzyć 
szczęśliwej drogi. Dappie również. 
– Tym razem przyjmę te życzenia – odparł Jack. – Podobnie jak wszelkie inne 
błogosławieństwa, gdyby ktoś chciał mnie nimi obdarzyć. 
– Albo spotkamy się na brygu, albo wcale – dorzucił Dappa i razem wskoczyli do wody. 
Gdyby Jackowi nie brakowało piątej klepki i wpadłby na to, że pewnego dnia wplącze się 
w taki Plan, nigdy w życiu nie zdradziłby się przed kumplami od wiosła, że dorastał we 
wschodnim Londynie, dzięki czemu miał sporą wprawę w pływaniu po delcie rzeki i 
przemykaniu między zacumowanymi statkami, w nocy, z nożem w zębach. Ale cóż, stało się, 
i przez ostatnie kilka miesięcy, kiedy reszta spiskowców szlifowała szczegóły Planu i 
ćwiczyła inne jego elementy, on przypominał sobie swoje dawne umiejętności i starał się 
przekazać je Dappie. Afrykanin nie był wybitnym pływakiem, z tej prostej przyczyny, że w 
rzekach w jego ojczystym kraju roiło się od krokodyli i hipopotamów. Ale życie nauczyło go, 
że trzeba być elastycznym, czemu dał wyraz, mówiąc: 
– W życiu są gorsze rzeczy niż przemoczenie. Bierzmy się do roboty. 
Płynęli w dół Gwadalkiwiru, popychając przed sobą olbrzymią beczkę, wysmołowaną na 
czarno i obciążoną wrzuconym do środka grubym łańcuchem, tak że jej boki wystawały z 
wody tylko na szerokość dłoni. Była przykryta wołową skórą, napiętą jak membrana na 
bębnie, by woda nie dostała się do środka i całkiem jej nie zatopiła. Galeota tymczasem 
stanęła na środku koryta, walcząc z prądem, i zaczęła się obracać dziobem w górę rzeki. 
Zanim jednak wykonała chociaż połowę tego manewru, ciemność skryła ją przed wzrokiem 
Jacka i Dappy. 
Płynęli dalej, pieskiem, trzymając głowy nad wodą i co chwila sprawdzając dotykiem 
położenie beczki, którą – tak jak ich samych – odpływ unosił powoli w stronę morza. Gdyby 
zaczęła nabierać wody i tonąć, chcieli o tym wiedzieć jak najwcześniej, ponieważ byli do niej 
przywiązani krótkimi kawałkami sznurka, oplatającymi ich nadgarstki. Swoje położenie 
mogli ocenić tylko w jeden sposób: zerkając na światła Bonanzy, gdzie Hiszpanie, którzy 
wzbogacili się w Ameryce, zasiadali właśnie do kolacji. Jack nauczył się już rozpoznawać 
okna rezydencji wicekróla – tej nocy, na powitanie właściciela, zapalono świece we 
wszystkich świecznikach – ale największą satysfakcję sprawił mu fakt, że od strony lądu 
posiadłość była oblężona przez małą armię wagabundów. 
Niewiele brakowało, żeby przeoczyli bryg – zorientowali się w ostatniej chwili i musieli 
ostro się napracować, walcząc z prądem, aby nie dać się ponieść w dół ogromnej rzeki. Dzięki 
połączonym siłom nurtu i odpływu poruszali się znacznie szybciej, niż im się zdawało, i wpadli na linę kotwiczną na bakburcie brygu z takim impetem, że zostawiła na ich ciałach 
podłużne otarcia. Beczka, kołysząc się, przepłynęła jeszcze kawałek i zatrzymała się tuż przed 
dziobnicą statku tylko dzięki temu, że sznury łączyły ją z przegubami dłoni Jacka i Dappy. 
Niewiele brakowało, żeby to szarpnięcie oderwało ich obu od liny, której uczepili się jak para 
ślimaków. 
Jack zamknął oczy i ściskając linę ze wszystkich sił, przez kilka długich minut po prostu 
oddychał z ulgą, aż w końcu Dappa stracił cierpliwość i szturchnął go pod żebra. Dopiero 
wtedy puścił linę i zaczął płynąć pod prąd, przy każdym wymachu przesuwając się po kilka 
cali w poprzek rzeki, aż dotarł do drugiej liny kotwicznej. Wchodziła skosem do wody w 
odległości około trzech sążni od tej pierwszej, do której Dappa tymczasem przywiązał się 
sznurem, odwinąwszy go ze zwoju oplatającego talię. Kiedy Jack zrobił to samo ze swoją 
liną, miał wreszcie wolne ręce. Nic nie widział, ale domyślał się, że Dappa wyjął już swój 
sprzęt z beczki. I rzeczywiście, kiedy Jack pociągnął za swoją linkę, beczka przesunęła się w 
jego stronę; Dappa też napiął sznurek, żeby utrzymać ją w bezpiecznej odległości od 
dziobnicy brygu. 
Chwilę później Jack złapał krawędź beczki, sięgnął na oślep do środka i wśród zimnych, 
obłych ogniw łańcucha namacał końcówkę innego sznura. Wyciągnął ją i przymocował do 
liny kotwicznej za pomocą marynarskiego węzła, który umiał wiązać z zamkniętymi oczami. 
Zakładając, że Dappa zrobił to samo z drugim końcem, liny kotwiczne brygu zostały w ten 
sposób połączone luźnym kawałkiem konopnego sznura. W środku jego długości znajdowało 
się ucho, do którego przyczepiono jeden koniec łańcucha, nieco dłuższego niż głębokość 
rzeki w tym miejscu (którą znali z pomiarów van Hoeka) i ważącego dobre kilkaset funtów. 
Na zwojach łańcucha leżało jeszcze kilka drobiazgów, przede wszystkim dwa identyczne 
narzędzia, przypominające siekiery i owinięte pakułami, żeby nie dzwoniły i „nie pobudziły 
kaczek”, jak to z upodobaniem powtarzał van Hoek. Wyjął je oba i przewiesił sobie przez 
plecy (był zaopatrzony w plecione, bawełniane paski). Kiedy w środku został już tylko 
łańcuch, Jack przechylił lekko beczkę. Woda z Gwadalkiwiru chlapnęła do środka, a chwilę 
później ciężar łańcucha pociągnął beczkę na dno. Przywiązany do liny kotwicznej sznur 
natychmiast przejął ten ciężar; węzeł się zacisnął, ale nie puścił i nie zaczął się zsuwać. 
Przez chwilę Jack obawiał się, że przyjdzie im długo czekać na rozwój wydarzeń, ale albo 
stracili z Dappą więcej czasu niż przewidzieli, albo galeota się pospieszyła, bo niemal od razu 
usłyszeli dobiegające z góry rzeki wrzaski – dało się wyróżnić kilka głosów, wykrzykujących 
coś głównie po turecku, oraz w sabirze (żeby Hiszpanie na brygu też mogli cokolwiek 
zrozumieć): 
– Dryfujemy! Wstawać! Wleczemy kotwicę! Wioślarze na stanowiska! 
Wachta na brygu usłyszała rumor, po czym (całkiem sprytnie) uderzyła w dzwon 
pokładowy i zaczęła się wydzierać w żeglarskiej hiszpańszczyźnie. Jack wziął głęboki wdech 
i zanurkował. Przesuwając dłońmi po linie kotwicznej, zszedł pod wodę, aż poczuł bolesne kłucie w uszach, czyli na głębokość około dwóch sążni, a z całą pewnością głębiej niż sięgał 
kil dryfującej galeoty, i zaczął piłować linę nożem. Pracował po omacku, przesuwając jedną 
natłuszczoną dłonią po drugiej (użyteczna sztuczka, która pozwalała nie stracić przez 
przypadek palca). Ostrze syczało z entuzjazmem, przerzynając kolejne pasemka – jedno po 
drugim i tysiąc po tysiącu. 
Jedno z trzech grubych włókien pękło pod naporem noża i zaczęło się rozplatać; poczuł 
przy policzku, jak wiotczeje (przytrzymywał linę między brodą i ramieniem), dwa pozostałe 
napięły się z jękiem, przejmując całe obciążenie. Nie miał pojęcia, co dzieje się dwanaście 
stóp nad jego głową. Galeota musiała być coraz bliżej, ale na tej głębokości nie słyszało się 
żadnego dźwięku, który zdradzałby jej przybycie – do czasu gdy rozległ się stłumiony łomot, 
bardziej wyczuwalny niż słyszalny przez warstwę wody. Jack się wzdrygnął, sadząc, że 
doszło do zderzenia. Bąbelki powietrza popłynęły mu z nosa. Cały czas zaciskał mocno 
powieki i zaczynał już mieć zwidy – biedny Dick Shaftoe wynurzał się z fal Tamizy, 
ciągnięty za przywiązaną do kostki linkę. Czy tak się właśnie czuł w ostatnich chwilach 
życia? 
Jack nie mógł sobie pozwolić na takie myśli. Przypomniał więc sobie van Hoeka, który 
wiele tygodni wcześniej, na dachu banyolaru, mówił: 
– Kiedy będziemy dziesięć jardów od brygu, uderzę jeden raz w bęben. Tuż przed 
zderzeniem uderzę dwa razy. Usłyszycie to. Jeśli będziemy mieli szczęście, usłyszą również 
wagabundy na lądzie i narobią znacznie więcej hałasu... 
Piłował zaciekle linę, aż poczuł, jak drugie włókno rozplata się i strzępki rozpościerają się 
na boki niczym promienie słońca. Wyczuwał nad głową obecność kadłuba brygu – i nagle 
ogarnęła go panika, na myśl o tym, że taka niewzruszona zapora oddziela go od powierzchni i 
powietrza. W tej samej chwili usłyszał dwa uderzenia w bęben. Piłował ostatnie włókno liny 
kotwicznej, aż eksplodowało mu w dłoni jak zaczopowany muszkiet. Trzask pękającego 
sznura zginął w innym, o wiele głośniejszym dźwięku – zgrzytliwym, przeciągłym trzasku i 
łoskocie, przywodzącym na myśl olbrzyma rozgryzającego drzewa. Końcówka liny śmignęła 
w górę i smagnęła Jacka w ramię, ale nie owinęła mu się wokół szyi, jak w niezliczonych 
koszmarach sennych na przestrzeni ostatnich miesięcy. 
Coś twardego i gładkiego napierało mu na plecy... Deski z poszycia galeoty! Stracił 
orientację w przestrzeni. Ale łaty nachodziły na siebie jak gont i wystarczyło, że obmacał ich 
krawędzie, żeby wiedzieć, gdzie jest dół (i kil), a gdzie góra (i linia wodna). Zaczął płynąć, 
walcząc z własną wypornością, która usiłowała rozpłaszczyć go o kadłub, aż w końcu się 
wynurzył i łapczywie nabrał powietrza w płuca, dysząc jak pies. 
Słyszał rejwach i okrzyki przerażenia, ale obeszło się bez strzałów. To dobrze – zamiast 
dojść do wniosku, że zostali zaatakowani, oficerowie na brygu rozpoznali w załodze galeoty 
widzianych za dnia handlarzy dywanami. Krótko przed zderzeniem korsarze obwiesili galeotę 
latarniami, żeby zaspanym Hiszpanom wybiegającym spod pokładu i przecierającym oczy ukazał się uspokajający widok skutych wioślarzy, oraz członków załogi – wolnych 
wprawdzie, ale bezbronnych i niezorganizowanych. 
Galeota zdryfowała w dół rzeki, a właściwie to Jack został uniesiony nurtem. Odwrócił 
się, żeby widzieć bryg, na który spychał go prąd. Zbliżał się najbardziej przerażający moment 
w całym Planie. Dziób brygu wznosił się stromo nad wodą, żeby z łatwością sunąć po falach, 
ale z równą łatwością mógł się prześliznąć po płynącym wpław człowieku. Właśnie przesłonił 
gwiazdy. Gdyby Jackowi nie udało się na nim jakoś zaczepić, zostałby wepchnięty pod wodę 
i praktycznie przeciągnięty pod kilem, spod którego mógł – ale nie musiał – wynurzyć się po 
paru minutach, żywy lub martwy, ale na pewno obdarty żywcem ze skóry przez pancerz z 
pąkli, którymi bryg obrósł podczas długiego rejsu przez Atlantyk. 
Jego szansą na uratowanie się były dwa toporki abordażowe, które wcześniej wyjął z 
beczki z łańcuchem. Miały wydłużone trzonki i małe obuchy, zaopatrzone w sterczący z tyłu 
szpikulec, zakrzywiony jak dziób papugi. Zacisnął palce na jednym z nich, obrócił go w 
dłoni, żeby uderzyć dziobem, i zamachnął się do ciosu w poszycie. Tyle tylko, że w tej samej 
chwili reszta jego ciała, włącznie z głową, zanurzyła się pod wodę i dryfując na oślep, 
wyrżnął w kadłub twarzą i piersią. Pąkle weszły mu pod skórę jak haczyki na ryby, nurt wybił 
nogi spod ciała i przykleił go do poszycia pod linią wodną. Może nawet dziób toporka 
zahaczył o kadłub nad powierzchnią, ale nie wgryzł się w drewno i nie wytrzymał. Jack 
zsuwał się coraz niżej, pchany prądem, a pąkle rozorywały mu uda, brzuch, pierś i twarz. 
Stało się więc to, czego najbardziej się obawiał: przejście pod kilem. Nurt znów nim 
szarpnął. Niewiele brakowało, żeby wypuścił toporek z dłoni, ale to oznaczało, że o coś 
jednak zahaczył, może o krawędź narośli, a może o zasmołowaną szczelinę w kadłubie. 
Podciągnął się – hak wytrzymał chwilę, lecz zaraz zaczął puszczać. Nie dało się go tak 
obciążyć, żeby wystawić głowę nad wodę. Był jednak jeszcze drugi toporek, który w tej 
chwili wlókł się za Jackiem na zarzuconej na szyję pętli i obijał bez sensu o kadłub. Nie 
mając nic lepszego do roboty podczas tonięcia i skórowania żywcem, Jack macał na oślep 
wodę, aż w którymś momencie złapał trzonek toporka, przyciągnął go bliżej, walcząc z tym 
przeklętym nurtem, i wbił go w kadłub najwyżej i najmocniej jak mógł. Rozległ się 
przenikliwy trzask miażdżonych pąkli, a potem słodko zadudniło żelazo wgryzające się w 
drewno. Podciągnął się na obu rękach, wyrwał pierwszy toporek, uderzył nim, wbił go i 
wreszcie zdołał unieść twarz ponad spienione przed dziobem fale. Wciągnął do płuc 
powietrze zmieszane pół na pół z wodą, ale to wystarczyło – po dwóch kolejnych wściekłych 
ciosach toporków wynurzył się prawie do pasa. Owinął sobie bawełniane sznury wokół 
nadgarstków i przez następną minutę albo dwie wisiał na nich bezwładnie i po prostu 
oddychał. 
* * * 
Oddychanie wydało mu się nieskończenie piękniejsze i ważniejsze od wszelkich innych 
zachodzących w okolicy wydarzeń, lecz wkrótce urok nowości przeminął i Jackowi zaczęła 
wracać przytomność umysłu. Spróbował zorientować się w sytuacji. 
Światła widoczne wcześniej na brzegu zniknęły, co oznaczało, że bryg dryfuje zgodnie z 
planem. Najprawdopodobniej mijali właśnie skrawek ziemi niczyjej oddzielający Bonanzę od 
Sanlúcar de Barrameda. Mimo to dziób statku był cały czas zwrócony w górę rzeki, a obie 
liny kotwiczne pozostawały napięte pod ciężarem wleczonego po dnie łańcucha. Przeciętny 
marynarz, zaaferowany niedawnym zderzeniem z galeotą, mógł nie zauważyć dryfu. 
Na pokładzie – który był dla Jacka równie nieosiągalny jak drugi kontynent – pan Foot i 
jakiś Hiszpan (dowódca brygu, jak przypuszczał Jack) toczyli nieprzyjemną, kąśliwą dysputę. 
Oficerowi wydawało się chyba, że straszliwie upokarza pana Foota przed całą załogą, robiąc 
mu wykład o tym, jak prawidłowo cumuje się statki przy ujściu rzeki do morza. Pan Foot zaś, 
daleki od popadnięcia w zakłopotanie, starał się jak najbardziej przeciągnąć spór, udając, że 
rozumie prawie – lecz tylko prawie – wszystko, co tamten mu tłumaczy. Umiejętność 
niepojmowania nawet najprostszych stwierdzeń od lat doprowadzała do szału jego 
wspólników. Chociaż raz znalazła zastosowanie w praktyce. 
Tymczasem wioślarze z galeoty udawali kompletnie niegramotnych, bardzo, ale to bardzo 
powoli ustawiając statek w pozycji dogodnej do odbicia od brygu. Niestety, jakiś ozdobny 
element wysoko wyniesionej rufy galeoty zaplątał się w funkcjonalne elementy bukszprytu 
brygu, między innymi w delfiniak (drzewce sterczące pionowo w dół mniej więcej w połowie 
długości bukszprytu) i przechodzące przez niego watersztagi. Rozplątanie statków zajęło 
sporo czasu i przebiegało niezwykle hałaśliwie, co miało tę dobrą stronę, że całkiem 
niedaleko spiskowcy robili rzeczy, których odgłosy w innych okolicznościach obudziłyby 
umarłego. 
Bryg miał coś w rodzaju ślepej plamki (przynajmniej taką żywili nadzieję) w pobliżu 
dziobnicy. Dziobnica była niczym więcej jak po prostu przednią częścią kila – wynurzywszy 
się z wody biegła ukośnie do góry, podtrzymując galion, bukszpryt i reling na dziobie. 
Przeznaczeniem dziobu było zmaganie się z morzem i niesprzyjającą aurą, oszczędzono mu 
więc takich komplikacji, jak włazy czy ambrazury, które osłabiałyby jego konstrukcję i miały 
skłonność do przeciekania. Ponadto wznosił się stromo do góry i jego dolne partie były 
niewidoczne z pokładu – chcąc go obejrzeć, należało przejść na sam przód pokładu, uklęknąć 
przy relingu i wystawić głowę przez dziurę kloaczną (taką możliwość twórcy Planu uznali za 
mało prawdopodobną) albo wyczołgać się na bukszpryt, do sztaksli. Tej nocy nikt nie 
zamierzał ich rozwijać, ale ryzyko pozostało, ponieważ kilku członków załogi wyszło na 
bukszpryt, aby wyplątać go z ozdób galeoty. 
Na to jednak Jack nic nie mógł poradzić, wobec czego postanowił skupić się na sprawach 
dotyczących go bardziej bezpośrednio. Na dole zgromadził się prawdziwy tłum! Jewgienij, 
Gabriel i Nyazi zeskoczyli z galeoty tuż przed zderzeniem i bez wątpienia mieli więcej szczęścia z toporkami abordażowymi niż Jack – może dlatego, że przy pierwszej próbie ich 
użycia nie byli na wpół przytopieni. Spotkali się przy grubej, litej dziobnicy. Wyciągnęli z 
wody worki z bronią i narzędziami, które mieli poprzywiązywane do kostek, po czym 
owiniętymi materiałem młotkami wbili w dziobnicę gwoździe i zawiesili na nich pętelki ze 
sznurka, mające im posłużyć za stopnie. Jack wypuścił jeden toporek, machnął desperacko 
ręką i chwycił pustą pętelkę. Przez chwilę miotał się i chlapał rozpaczliwie, ale w końcu 
zdołał wsunąć w nią stopę. Nad głową majaczył mu ledwie widoczny Jewgienij, tak jak i on 
wysmarowany czarnym tłuszczem i stojący w następnej pętelce. Podał Jackowi rękę, 
wyciągnął go z wody i obaj przylgnęli do kadłuba tuż poniżej dziobnicy. Jewgienij pięć razy 
szturchnął Jacka w ramię, co miało oznaczać „Jest nas pięciu” – czyli po drugiej stronie 
Gabriel i Nyazi też już musieli wychynąć z wody, a i Dappie udało się uniknąć przeciągnięcia 
pod kilem. 
Nastąpiła godzina czegoś na kształt nudy. Naturalnie sytuacja sama w sobie nie była 
bynajmniej nudna, ale Jack mógł tylko trzymać się poszycia i czekać na zgubę lub ocalenie. 
Jewgienij wcisnął mu w ręce worek, w którym znajdowały się dwie pary spodni, pas i 
janczarska szabla. Galeota zdążyła się przez ten czas wyplątać z takielunku brygu i oddalić, 
odprowadzana huraganem przekleństw nadzwyczajnie zirytowanych Hiszpanów, którzy 
wreszcie zorientowali się, że dryfują i odpływ zniósł ich dobrą milę od rezydencji wicekróla. 
Sprawdzili liny kotwiczne – były napięte, ale niewystarczająco. Kiedy spróbowali podnieść 
kotwice, odkryli, że liny są połączone tajemniczą plecionką – dziełem Jacka i Dappy. Krzyki i 
tupot dudniły głucho w poszyciu, kiedy oficerowie zapędzili załogę pod pokład, do wioseł. 
Ledwie jednak zaczęli wiosłować pod prąd w szerokim ujściu Gwadalkiwiru, gdy galeota, 
która skradała się dotąd za brygiem, wystrzeliła z ciemności z prędkością, o jakiej pękaty i 
obrośnięty pąklami bryg mógł tylko pomarzyć, i doskoczyła do niego, jakby chciała go 
staranować. W ostatniej chwili odbiła na sterburtę (co Jack i pozostali spiskowcy uczepieni 
dziobnicy przyjęli z ulgą, gdyż niechybnie zostaliby zmiażdżeni), wciągnęła wiosła i 
prześliznęła się wzdłuż burty brygu, łamiąc połowę jego wioseł i porzucając go na pastwę 
losu jak ptaka z odstrzelonym skrzydłem. 
To już była otwarta napaść, pierwszy bezsporny dowód dla załogi brygu, że zostali 
zaatakowani przez piratów. Kapitan zareagował dokładnie tak, jak to przewidział van Hoek: 
kazał wystrzelić z działa, by dać sygnał straży obserwującej port z blanków Sanlúcar de 
Barrameda. 
Kłopot w tym, że pojedynczy strzał w środku nocy to komunikat dosyć niejednoznaczny i 
trudny do zinterpretowania, zwłaszcza kiedy jego rzeczywista treść jest tak niewiarygodna – 
oto bryg wiozący skarb wicekróla został napadnięty przez korsarską galerę w samym środku 
jednego z najważniejszych hiszpańskich portów. Na pojedynczy salut z brygu natychmiast 
odpowiedział inny statek, znajdujący się nieco dalej, na otwartym morzu, przy czym 
odpowiedzią był nie jeden strzał, lecz kilka. Był to Météore, statek pod holenderską banderą, który pojawił się w zatoce krótko przed zachodem słońca. Miejskie baterie artylerii 
odpowiedziały chaotyczną serią wystrzałów, a zrobiły to na prośbę cargadora metedoro, 
którego udało się przekonać, że Météore wiezie dla niego towar i nie chciałby rano ocknąć się 
na mieliźnie. 
Kiedy odpływ porwał kręcący się w kółko bryg wicekróla i przeniósł go ponad 
piaszczystą ławicą daleko w głąb Zatoki Kadyksu, nikt w mieście nie miał pojęcia, co się 
właściwie dzieje. 
Księżyc był tej nocy w kwadrze. Kiedy dryfowali po zatoce, Jack śledził jego pogoń za 
słońcem, które skryło się w morzu na zachodzie. Księżyc błyszczał od spodu jak kula srebra 
rozpalona z jednej strony w ogniu kuźni. Otulały go postrzępione kłaczki chmur, podkradając 
mu odrobinę światła. Zapowiadały nadciągającą znad oceanu zmianę pogody, co źle wróżyło 
spiskowcom – zanosiło się na to, że następnego dnia pościg złapie wiatr w żagle. 
Pierwsze podmuchy pojawiły się już tej nocy – znad Atlantyku powiało chłodem. 
Marynarze wrócili na pokład i zajęli stanowiska przy żaglach, gotowi w każdej chwili 
wciągnąć płótna na reje. Jack czuł przez skórę, że Hiszpanie odetchnęli z ulgą: dryf w dół 
rzeki, wśród kotwiczących przy brzegu statków i nad mielizną był niebezpieczny, ale teraz 
mieli sporo wody pod kilem i zaczynali łapać wiatr. Po krótkich przygotowaniach mogli 
postawić żagle, oddalić się od miasta, nie ryzykując wpadnięcia na mieliznę, i spokojnie 
doczekać świtu. 
Nie wiedzieli jednak o tym, że galeota, która potrzaskała im wiosła, zapuściła się w głąb 
zatoki, gdzie przeszła zdumiewającą przemianę. W przejściu między ławkami, na środku 
pokładu, leżał wcześniej wyjątkowo okazały dywan, zwinięty w rulon o długości blisko 
dziesięciu metrów. Dywan ten (jeśli nadal wszystko szło zgodnie z Planem) unosił się teraz 
gdzieś na wodach Zatoki Kadyksu, a zawartość rulonu – starannie wybrany pień jodły z 
lesistych stoków Atlasu, pozbawiony gałęzi, okorowany, wygładzony jak igła, okuty 
żelaznymi obręczami i zaopatrzony w żelazną głowicę z zadziorami – został przeniesiony na 
dziób statku i tam umocowany niczym bukszpryt, tyle że znajdujący się bliżej linii wodnej i 
wolny od plątaniny watersztagów. Żelazna głowica ślizgała się po falach z prędkością około 
dziesięciu węzłów, popychana pięćdziesięciotonową galeotą wprost na hiszpański srebrny 
bryg. 
Plan zakładał uderzenie w bryg w trzech czwartych jego długości, blisko rufy, gdzie 
znajdowało się jakby nieco mniej ciężkich dział. Pomysł ten miał jednak pewną wadę, 
mianowicie uniemożliwiał uczepionym dziobnicy i gotowym do abordażu spiskowcom 
zauważenie zbliżającej się galeoty (o ile w ogóle można było mówić o zauważaniu 
czegokolwiek w spłaszczającym widok, kredowobiałym blasku zachodzącego półksiężyca). 
Niemniej jednak wrzaski, jakie dobiegły w pewnym momencie od strony rufy, kazały im 
przypuszczać, że nadszedł wyczekiwany moment. Odczekali chwilę, wsłuchani w oddalający 
się tupot kroków, i wreszcie przerzucili kotwiczki na linach przez reling. Pociągnęli każdy za swoją linkę, upewniając się, że ostrza znalazły oparcie (chociaż nie wiedzieli ani w czym 
dokładnie, ani jak solidny będzie to materiał), szarpnęli kilka razy, wyplątali stopy z pętli i 
zawiśli w powietrzu. Ponieważ dziób rozkładał się nad ich głowami szeroko na boki, nagle 
znaleźli się całkiem daleko od kadłuba, kołysząc się nad wodą jak wahadła. 
Jack omal nie wypuścił liny z przemarzniętych i sztywnych rąk. Zsunął się kawałek, 
zanim udało mu się owinąć linę wokół nogi i ścisnąć ją kostkami i podudziami. Później 
wystarczyło już tylko wspiąć się po niej, co robił w życiu aż nazbyt często. Ze zdumieniem 
stwierdził, że pierwszy przetoczył się nad relingiem i poczuł pod stopami błogosławiony 
dotyk drewna. 
Stał na dziobie brygu i spoglądał w stronę rufy. Światło księżyca padało na statek 
poziomo; maszty, reje i nieliczni stojący na pokładzie ludzie wyglądali jak kolumny 
srebrnego blasku wyrastające z sadzawki nieprzeniknionej czerni. Przy rufie zrobiło się 
niewąskie zamieszanie. Aż podskoczył, słysząc nagłą palbę z kilku pistoletów i zaraz po niej 
znacznie bliższe stęknięcie. Odwrócił się i stanął nad Hiszpanem, który siedział na ławce ze 
spodniami opuszczonymi do kostek i wpatrywał się w niego wytrzeszczonymi oczami. Chciał 
wstać, gdy Jack po prostu skoczył na niego, wbijając mu bark w brzuch, żeby przypadkiem 
nie krzyknął. Wepchnął mężczyznę pośladkami w głąb otworu, na którym siedział, i 
zaklinował go w nim na dobre z kolanami sterczącymi w górę. Hiszpan wyrzucił przed siebie 
jedną rękę, jak kotwiczkę na linie, sięgając po leżącą na ławce starannie złożoną kurtkę, na 
której położył pistolet. Na to jednak janczarska szabla wyskoczyła z pochwy. Jack przytknął 
jej czubek do brzucha Hiszpana. 
– Ja go wezmę, senor – oznajmił i wolną ręką podniósł broń. 
Czterej jego towarzysze właśnie gramolili się przez reling. Wybrali najwłaściwszy 
moment – w tej samej chwili od strony rufy dobiegł potężny łoskot. Jedną z dobrych stron 
wieloletniej niewoli na galerze berberyjskich korsarzy był fakt, że Jack natychmiast rozpoznał 
ten odgłos: właśnie tak okuty żelazem taran przebijał kadłub europejskiego statku. Chwilę 
później brygiem tak zatrzęsło, że z trudem utrzymali się na nogach. 
Nyazi wszedł na pokład najbliżej rufy i dał się niepostrzeżenie podejść Hiszpanowi ze 
sztyletem w ręce. Pchnięcie było gwałtowne, ale trafiło w pustkę – Nyazi jakimś cudem 
wyczuł, co się święci, i w chwili ataku był już gdzie indziej, a potem nagle znów się pojawił. 
Zamachnął się kordelasem, ciął na odlew i tym jednym ciosem powalił przeciwnika. 
W następnej chwili Dappa, Gabriel, Jewgienij i Jack jednocześnie ruszyli naprzód, bez 
zbędnych dyskusji. Niektóre elementy Planu były skomplikowane, ale na pewno nie ten. Bryg 
miał dwa maszty. W połowie wysokości każdego z nich znajdowała się platforma nazywana 
„marsem”, na którą można było się wdrapać po pajęczynie lin. Fokmars był chwilowo pusty. 
Jack oddał pistolet Dappie, a ten zatknął go sobie za pas i zaczął się wspinać. Jewgienij 
ładował przyniesione na pokład własne pistolety (nie było sensu, żeby załadowane i z 
podsypką walały się w zatopionym worze na sprzęt). Jack i Gabriel ruszyli osobno w stronę rufy, wzdłuż – odpowiednio – bakburty i sterburty; Jack wywijał swoją szablą, a Gabriel miał 
w rękach dziwny, oburęczny miecz japońskiej produkcji, wypożyczony z gabloty z trofeami 
wojennymi pewnego kapitana korsarzy. Nie odcinali jednak głów, lecz fały – linki 
poprowadzone równolegle do siebie przez bloki i służące do podnoszenia rei, z których 
rozwijano żagle. 
Na koniec wdrapali się na grotmars, gdzie trzech Hiszpanów poniewczasie zorientowało 
się, że są oblężeni. Jeden z nich wyciągnął pistolet i wymierzył go w głowę Jacka, ale kula z 
broni Dappy (który strzelał z odległego o parę metrów fokmarsu) trafiła go w rękę. Zaraz 
potem Jewgienij strzelił do góry z pokładu, ale raczej spudłował, o ile w ogóle w kogoś 
celował. Dwaj niezranieni marynarze na grotmarsie stali jak skamieniali, nie rozumiejąc 
dlaczego ktoś ostrzeliwuje ich z pokładu ich własnego statku, i to chwilę po tym, jak inny 
okręt ich staranował, ale chyba lepiej się stało, że byli oszołomieni i niezdecydowani, niż 
gdyby mieli być ranni i rozwścieczeni. Jack z Gabrielem dotarli na grotmars prawie 
równocześnie. Rozbroili niezdecydowanych, grożąc im szablami, i zachęcili ich w możliwie 
najostrzejszych słowach do zejścia na pokład. Jewgienij rzucił im na górę dwa muszkiety, 
których nawet nie zdążył jeszcze załadować. 
Co i tak nie miało żadnego znaczenia. Stojący na pokładzie rufowym galeoty Jeronimo 
śledził poczynania Jacka i Gabriela. Teraz podniósł do ust tę samą tubę, której pan Foot użył 
zaledwie przed kilkoma godzinami, usiłując sprzedać wicekrólowi dywany, i wygłosił 
kwiecistą przemowę. Jack nie znał hiszpańskiego na tyle dobrze, żeby całą ją zrozumieć, ale 
wychwycił obowiązkowe odwołanie do Neptuna (pod którego jurysdykcją właśnie się 
znajdowali) i aluzję do Ulissesa (odpowiednika spiskowców), który wszedł do pewnej jaskini 
(chodziło o ujście Gwadalkiwiru), stwierdził, że mieszkają w niej cyklopi (wicekról i/lub jego 
bryg) i uciekł wyżej wzmiankowanym cyklopom, dźgając każdego w oko zaostrzonym kijem 
(tu nie było żadnej metafory, bo oni zrobili dokładnie to samo). Perora brzmiałaby kapitalnie, 
dobywając się jak grzmot z tuby i płynąc ponad falami, gdyby nie była przeplatana 
oszałamiającymi sekwencjami inwektyw, na dźwięk których marynarze cofali się od burt i 
żegnali znakiem krzyża. 
Jeronimo przedstawił się następnie jako El Desamparado, Który Wrócił Z Piekła (tak 
jakby mógł być kimś innym). Przypomniał kapitanowi brygu, że dryfuje po wodach Zatoki 
Kadyksu na niesprawnym statku z przetrzebioną załogą, uświadomił mu, że z marsów 
szachują marynarzy napastnicy uzbrojeni w muszkiety. A na wypadek, gdyby któryś z 
Hiszpanów nie przestraszył się jeszcze należycie, skłamał, że w wydrążonej głowicy tarana, 
która utkwiła głęboko w trzewiach brygu, nieopodal prochowni, znajduje się 
dziesięciofuntowy ładunek prochu, który może zostać w każdej chwili zdetonowany, przy 
czym decyzja o jego użyciu leży w gestii nie kogo innego, jak El Desamparado właśnie. 
Jack miał przywilej oglądać całe przedstawienie z ekskluzywnej prywatnej loży w głębi 
teatru. Widział zbiorowe westchnienie załogi brygu, gdy złowrogie przezwisko „El Desamparado” pierwszy raz padło z mosiężnej tuby. To był punkt zwrotny w tej potyczce – 
na wzmiankę o prochu pistolety i kordelasy zaklekotały o deski pokładu. Zdaniem Jacka 
kapitan miał ochotę powalczyć, podobnie jak może jeszcze ze dwóch oficerów, ale nie miało 
to znaczenia, bo załoga, wyczerpana rejsem przez Atlantyk, nie zamierzała płacić życiem za 
możliwość drobnego wzbogacenia się wicekróla, zwłaszcza kiedy tawerny i burdele Sanlúcar 
de Barrameda połyskiwały zachęcająco ciepłym światłem zaledwie dwie mile dalej. 
Sześciu Berberów, we wspaniałych szatach i turbanach, z szablami u pasa, weszło na 
pokład brygu w towarzystwie pozostałych spiskowców. Dwaj korsarze zostali na galeocie, 
gdzie spacerując między ławkami, z bykowcami i muszkietami w rękach, przypominali 
wioślarzom, że w dalszym ciągu są algierskimi niewolnikami. Załoga brygu została 
rozbrojona i spędzona w jedno miejsce na pokładzie rufówki. Korsarze i spiskowcy 
załadowali falkonety podwójnym ładunkiem kartaczy i wycelowali je w Hiszpanów. 
Oficerom skuto nogi i zamknięto wszystkich w tej samej kajucie pod strażą jednego z 
korsarzy. Pan Foot odwiedził ich i poczęstował gorącą czekoladą. Spiskowcy zgodnie uznali, 
że najlepszym sposobem na utrzymywanie dowódców w stanie bezradnego odrętwienia 
będzie zapoznanie ich z panem Footem, który miał ich zabawiać niezobowiązującą rozmową. 
Jeronimo zabrał Nasr al-Ghurába, Moseha, Jacka i Dappę pod pokład, do schowka na 
amunicję. Ściął gigantyczną kłódkę i otworzył właz. Jack spodziewał się ujrzeć w środku albo 
ołowiane kule armatnie, albo szczurze bobki, ponieważ życie nauczyło go oczekiwać 
rozczarowań na każdym kroku. Tymczasem zawartość schowka miała metaliczny poblask 
szlachetnego kruszcu. Żółty poblask. 
Przypomniało mu się, jak znalazł Elizę w lochach pod Wiedniem. 
– Złoto! – powiedział Dappa. 
– Nie, to tylko tak wygląda w tym świetle – upierał się Jeronimo, poruszając pochodnią 
na boki. – To srebrne gąski. 
– Jak na gąski mają zbyt regularny kształt – zauważył Jack. – To sztabki oczyszczonego 
metalu. 
– Sztabki czy nie, to na pewno srebro, bo w kopalniach Nowej Hiszpanii nie wydobywa 
się złota – upierał się El Desamparado. 
Jack doznał w tamtej chwili małego olśnienia związanego z osobą Excellentissimo 
Domino Jeronimo Alejandro Penasco de Halcones Quinto. Jeronimo miał w głowie gotową 
opowieść, tak samo niezmienną jak historie spisane w popleśniałych księgach jego przodków. 
Ta opowieść była jedyną rzeczą nadającą sens jego życiu i kończyła się tym, że znajdował 
ładunek srebrnych gąsek – tutaj, na tym brygu, w tym właśnie dniu. Jakakolwiek zmiana 
zakrawała na okrutną kpinę ze strony losu; znalezienie złota równało się nieznalezieniu 
niczego. 
Ale zarówno refleksje Jacka, jak i protesty caballero przerwał ostry szczęk: to ra.s wyjął 
z sakiewki monetę i spuścił ją na jedną ze sztabek. Zakręciła się i zabrzęczała metalicznie – krążek bieli na żółtej płycie. 
– To jest peso – powiedział Nasr al-Ghuráb. – Pokazuję wam, bo chyba zapomnieliście, 
jak wygląda srebro. To, na czym leży, to złoto. 
Przez długą chwilę nikt się nie odzywał. Nawet Jeronimo zapomniał języka w gębie. W 
końcu Moseh odchrząknął i powiedział: 
– My, Żydzi, nie mamy chyba stosownego słowa na określenie tego, co się stało. To 
dlatego, że nie spodziewamy się w życiu takiego fartu. Ale u chrześcijan nazywa się to chyba 
stanem łaski. 
– Dla mnie to cudza krwawica – stwierdził Dappa. 
– Jak zawsze – powiedział Jeronimo. 
– Mówiłeś nam kiedyś, dawno temu, że w kopalniach srebra w Guanajuato zatrudnia się 
wolnych ludzi – przypomniał mu Dappa. – Ale to jest złoto. Musi pochodzić z kopalń w 
Brazylii, w których pracują niewolnicy z Afryki. 
– Nie dalej jak pół godziny temu zastrzeliłeś hiszpańskiego żeglarza. Gdzie się wtedy 
podziały twoje skrupuły? 
Dappa posłał Jeronimowi mordercze spojrzenie. 
– Ustąpiły przed chęcią oszczędzenia przyjacielowi postrzału w twarz. 
– Plan nie przewidywał znalezienia złota zamiast srebra – powiedział Jeronimo. – Mamy 
trzynaście razy większą fortunę niż się spodziewaliśmy. Najprawdopodobniej skończy się to 
tym, że pozabijamy się nawzajem. Może jeszcze dziś. 
– Znów przemawia przez ciebie demon – zauważył Nasr al-Ghuráb. 
– Mój demon nigdy nie kłamie. 
– Możemy dalej realizować Plan, jakby to było srebro – zaproponował podenerwowany 
Moseh. 
– Albo wstrętni z was łgarze, albo kompletni durnie – odparł Jeronimo. – Nie ma sensu 
wracać do Kairu. To przecież oczywiste! 
– Przeciwnie, tym bardziej powinniśmy wrócić do Kairu. Inwestor będzie tam na nas 
czekał, żeby odebrać swoją działkę. 
– Inwestor we własnej osobie?! – spytał ostrym tonem Jack. – Czy tylko jego 
wysłannicy? 
– A co to za różnica? – zdziwił się Moseh, chociaż wymienił przy tym zaniepokojone 
spojrzenie z Dappą. 
– Słyszałem, jak jeden z oficerów paszy żartował, że Inwestor wybiera się do Kairu 
zapolować na Alego Zaybaka! – wtrącił ra.s, starając się rozładować napięcie. Próba się nie 
powiodła. Ra.s ogromnie się zdziwił, a Moseh omal nie stracił przytomności. 
– To nie nasza sprawa – burknął Jeronimo. – Niech sobie skurwiel ściga duchy choćby i 
do końca świata. Co nas obchodzi ten żabojad? 
– Odpowiedź jest prosta: trzyma nam nóż na gardle – wyjaśnił al-Ghuráb. – Co ty wygadujesz? – zdziwił się Jack. 
– Nie przysłał tu swojego jachtu tylko po to, żeby odwrócić uwagę Hiszpanów. Do tego 
wystarczyłaby pierwsza lepsza zapleśniała balia. 
– Turek ma rację – powiedział Dappa do Jacka po angielsku. – Jacht to po niderlandzku 
„myśliwy”, a ja muszę przyznać, że nie widziałem drugiego tak szybkiego statku jak Météore. 
Mógłby zataczać kółka wokół nas i bez przerwy strzelać salwami burtowymi. 
– Météore ma nas zgładzić, gdybyśmy próbowali jakichś sztuczek – zgodził się z nim 
Jack. – Ale skąd będzie wiedział, kiedy się nas pozbyć? 
– Zanim odpłyniemy, mamy zagrać na trąbce umówiony sygnał. Jeżeli tego nie zrobimy, 
albo jeśli zagramy niewłaściwy, o świcie Météore rzuci się na galeotę jak lwica na trzymane 
w skrzyni kurczęta – wyjaśnił Turek. – W podobny sposób mamy się kontaktować z 
algierskimi okrętami, które będą nas eskortować wzdłuż brzegów Berberii, i z francuskimi, 
– I domyślam się, że jesteś jedynym człowiekiem, który te sygnały zna – stwierdził 
– Hmm... Świat schodzi na psy – mruknął Jack. – Żeby francuski diuk nie mógł zaufać 
– Zastanawiam się, czy Inwestor od początku wiedział, że bryg będzie przewoził złoto – 
które poprowadzą nas przez wschodnią część Morza Śródziemnego. 
Dappa, rozbawiony słowami Turka. Dappę często bawiły dziwne rzeczy. 
takiej wesołej kompanii jak nasza? 
powiedział Dappa. 
– A ja się zastanawiam, czy będzie o tym wiedział jutro. – Jack spojrzał ra.sowi w oczy. 
Al-Ghuráb wyszczerzył zęby w uśmiechu. 
– Takiego sygnału nie przewidziano. 
Moseh zaklaskał w dłonie. 
– Wydaje mi się, że kapitan usiłuje nam zwrócić uwagę na fakt, że nawet jeśli niektórzy z 
nas... – zerknął na Jeronima – ...widzą w tym uśmiechu losu pretekst do intryg i szachrajstw, 
możemy w ogóle nie mieć okazji poknuć przeciw sobie nawzajem, pozdradzać się ani 
pozabijać, jeśli nie pospieszymy się z rozładunkiem brygu i nie siądziemy do wioseł. 
– To tylko odroczenie wyroku. – Jeronimo westchnął. Był oczywiste, że nieprędko 
odzyska dobry humor. – Zdrada na każdym kroku i krwawe jatki są nieuniknione. 
Sięgnął w dół, stęknął i dźwignął pierwszą z brzegu złotą sztabkę. 
– Jeden – powiedział Nasr al-Ghuráb. 
Jeronimo wszedł z mozołem na schody. 
Moseh zajął jego miejsce i oplótł palcami następną sztabkę. Ugiął kolana. Szarpnął. 
– Czuję się jakbym wiosłował. 
– Dwa. 
Dappa wahał się przez chwilę, a kiedy w końcu położył dłonie na sztabce, uczynił to 
ostrożnie, jakby miała go poparzyć. 
– Biali ludzie kłamią, mówiąc, że jesteśmy kanibalami – powiedział. – Ale ja właśnie się nim staję. 
– Trzy. 
– Nie smuć się, Dappa – pocieszył go Jack. – Pamiętaj, że w nocy mogłem uciec, ale 
wolałem posłuchać ducha przekory. 
– Do czego zmierzasz? – rzucił Dappa przez ramię. 
– Cztery – powiedział ra.s, kiedy Jack wziął swoją sztabkę. 
Jack wszedł na schody w ślad za Dappą. 
– Tylko ja jeden naprawdę miałem wybór. A bez względu na to, co mówią kalwiniści, 
żaden człowiek nie jest potępiony, dopóki sam nie skaże się na potępienie. Wy wszyscy 
jesteście jak zwierzęta w potrzasku, które próbują odgryźć sobie łapę. 
* * * 
W ucieczce naszej bezładnej, ścigani 
I dźgani Niebios bolesnym piorunem, 
W otchłań wpadliśmy, jakby do kryjówki, 
A piekło nam się ucieczką zdawało 
Od ran tych. Kiedy leżeliśmy skuci 
W ogniu jeziora, z pewnością tam było 
Gorzej12. 
– Milton, Raj utracony 
Godzinę przed świtem zostawili taran wbity w zad brygu i powiosłowali na otwarte 
morze. Jeden z korsarzy zagrał na sygnałówce pogańską melodię. Większość 
dotychczasowego ładunku i balastu wyrzucili za burtę, po czym przenieśli sztaby złota z 
brygu, podając je sobie z rąk do rąk przez cały pokład i zsuwając po desce na galeotę. W 
miarę upływu czasu bryza znad oceanu wzmagała się, aż przeszła w równy, mocny wiatr z 
zachodu. Brzask ukazał oczom galerników gigantyczny wał rozświetlonych na czerwono 
chmur, który zaczynał się gdzieś za zachodnim widnokręgiem i przesłaniał pół nieba. Na taki 
widok każdy marynarz miał ochotę czmychnąć do bezpiecznej przystani, nawet jeśli nie 
pływał na pozbawionym pokładu i kotwicy okręcie napędzanym wiosłami, uciekającym przed 
ludzką niesprawiedliwością i bożym gniewem. 
Od Cieśniny Gibraltarskiej dzieliło ich około siedemdziesięciu, może osiemdziesięciu 
mil. Przy bezwietrznej pogodzie pokonanie tego dystansu zajęłoby im ponad dzień, ale w tych 
okolicznościach mogli być na miejscu przed zmierzchem. 
Van Hoek nie martwił się chmurami, które znajdowały się w odległej o parę godzin 
przyszłości. Obserwował przewalające się dookoła fale, na których pojawiły się pierwsze 
12 Fragmenty Raju utraconego w przekładzie M. Słomczyńskiego (przyp. tłum.). białe czepki, gdy tylko wyszło słońce i wiatr przybrał na sile. 
– Będą robić około sześciu węzłów – orzekł, mając na myśli ścigające ich hiszpańskie 
okręty. – Ta ślicznotka więcej – dodał, skinieniem głowy wskazując odległy o kilka mil 
Météore. – Może z osiem. 
Wszyscy wiedzieli, że w obecnych okolicznościach, ze świeżo oskrobanym i 
nawoskowanym kadłubem, połączywszy siłę żagli i wioseł, galeota też powinna rozwijać 
prędkość około ośmiu węzłów. Inaczej mówiąc, mieli szansę uciec jachtowi i jeszcze tego 
samego dnia spróbować wyrwać się na wolność – trzeba by tylko pozbyć się korsarzy z 
pokładu. Ale wieczorem musieliby polegać na innych korsarzach, aby ci ochronili ich przed 
zemstą Hiszpanów. Postanowili więc trzymać się Planu. 
Pierwsze kilkanaście mil z Sanlúcar de Barrameda do Kadyksu niczym nie różniło się od 
przeciętnej porannej wycieczki albo ćwiczebnych rundek po algierskim porcie. Za to Météore, 
na którego maszcie powiewała już francuska bandera, rozwinął wszystkie posiadane żagle i 
ruszył w ślad za galeotą, trzymając się milę, najdalej dwie na zachód od niej. Trudno było 
powiedzieć, czy po prostu chce ją mieć na oku, czy też wypatruje okazji do abordażu, 
przejęcia ładunku i posłania ich z powrotem w kajdany – albo prosto na dno. Kiedy ich oczom 
ukazał się Kadyks, byli już nieźle wystraszeni i nie oszczędzali się przy wiosłach. Dwie 
fregaty wyszły z portu i strzeliły im przed dziób; wyglądało na to, że przez noc dotarli do 
miasta konni posłańcy z Bonanzy. 
Dzień rozpłynął się w przyprawiającej o mdłości panice i zmienił w powolną, 
rozciągniętą do granic możliwości agonię. Jack to wiosłował, czując na plecach uderzenia 
bykowca, to znów sam chłostał galerników po grzbietach. Stał nad ludźmi, których kochał, i 
widział w nich tylko bydło; zdzierał im batem skórę z pleców, żeby zmusić do niezauważalnie 
większego wysiłku, a potem oni robili to samo z nim. Nawet ra.s wiosłował razem z innymi i 
pozwalał się chłostać swoim własnym niewolnikom. Bykowce strzępiły się i pękały. Galeota 
zmieniła się w otwartą misę pełną krwi, włosów i strzępów skóry, niczym żywe ciało rozcięte 
wpół przez bezlitosnego anatoma – ławki przypominały żebra, wiosła palce, ludzie chrząstki, 
bęben bijące serce, bicze zaś rozszczepione żywcem nerwy, które wiły się i skręcały z 
trzaskiem w więżącym trzewia kadłubie. Tak wyglądał cały dzień, od pierwszej godziny do 
ostatniej. Wkrótce stał się zbyt przerażający, by ludzka wyobraźnia mogła go ogarnąć, i wlókł 
się bez przerwy przez całą wieczność – trwającą tylko jeden dzień, tak jak krótki koszmar 
senny zdaje się rozciągać na sto lat. Można by rzec, że ten dzień wypadł poza strumień czasu. 
Przestał być elementem historii, więc nie dało się o nim później opowiedzieć. 
Dopiero wieczorem znów stali się ludźmi. Nie mieli pojęcia, gdzie są. Z pewnością ubyło 
ich od czasu, gdy słońce wstało, a oni na dźwięk sygnałówki zanurzyli suche pióra wioseł w 
białej pianie. Nikt do końca nie wiedział, gdzie podziali się nieobecni. Jack jak przez mgłę 
pamiętał widok zakrwawionych ciał, spychanych wieloma dłońmi i osuwających się przez 
nadburcia do wody. Przypomniał sobie też chwilę, kiedy i jego próbowano wyrzucić za burtę, ale poniechano tego zamiaru, gdy zaczął się miotać rozpaczliwie po pokładzie. Zakładał, że 
pan Foot nie przeżył – dopóki nie usłyszał chrypliwego, urywanego oddechu, dobiegającego z 
mrocznych zakamarków pod pokładem rufowym, i nie znalazł tam pana Foota zakutanego w 
jakieś szmaty. Wszyscy spiskowcy przeżyli, a przynajmniej żadnego nie brakowało, bo 
kwestia „przeżycia” była wyjątkowo dyskusyjna. Ten dzień z pewnością zmienił ich nie do 
poznania. Kiedy Jack porównywał ich do złapanych w potrzask zwierząt, żartował, żeby 
zmniejszyć wyrzuty sumienia u Dappy. Tymczasem życie zmieniło jego żart w rzeczywistość. 
Nawet jeśli Moseh, Jeronimo i cała reszta byli na pokładzie i oddychali, ważna cząstka 
każdego z nich została wydarta i porzucona na morzu. Tej nocy nie przyszło mu jeszcze do 
głowy, że niektórzy mogli stać się przez to lepszymi ludźmi. 
Z ciemności spadały krople deszczu. Leżeli na brzuchach na ławkach, a woda obmywała 
im rany. Galeota wierzgała na spiętrzonym w piramidy morzu, napierającym na nią ze 
wszystkich stron. Obawiali się, że wpadną na jakąś mieliznę u brzegów Hiszpanii, ale van 
Hoek – kiedy już odzyskał mowę i skończył się modlić do Boga o wybaczenie i odkupienie – 
stwierdził, że jego zdaniem minęli na sterburcie Tarifę, lśniącą w popołudniowym słońcu. To 
by oznaczało, że wiatr popychał ich na środek Morza Śródziemnego, że po prawej stronie 
mieli kraj korsarzy i że przeszli do wspaniałej historii państwa hiszpańskiego. 
Okolice Malty 
Koniec sierpnia 1690 
– Prorok nie zstąpił jeszcze na ziemię, gdy mój klan hodował już wielbłądy wśród 
zielonych podnóży gór Nuba, w Kordofanie, nad brzegami Nilu Białego – mówił Nyazi. 
Galeota dryfowała leniwie przez cieśninę dzielącą Maltę od Sycylii. – Kiedy dorosną, 
pędzimy je w ogromnych karawanach do Omdurmanu, gdzie Biały Nil łączy się z Błękitnym. 
Tam wkraczamy na sobie tylko znane ścieżki, które raz prowadzą samym brzegiem rzeki, 
kiedy indziej znów zapuszczają się daleko w głąb Sahary, aż docieramy do chanu el-Chalili w 
Kairze. To największy na świecie wielbłądzi targ, chociaż handluje się tam też mnóstwem 
innych towarów. Wiadomo również, że czasem podążamy w górę Nilu Błękitnego i przez 
góry Gonder przechodzimy do Addis Abeby i innych, dalej leżących miast. Docieramy aż do 
morskich portów, skąd statki przewożą kość słoniową do Mokki. Nie mam takiego daru 
wymowy jak mój druh Jeronimo, opowiem więc pokrótce o jednej z takich wędrówek. Wielu 
ludzi w karawanie pochorowało się wtedy i pomarło. Uchodzimy za groźnych wojowników, 
ale wtedy byliśmy tak osłabieni, że na górskiej przełęczy pokonało nas plemię dzikusów, 
którzy nigdy nie słyszeli o Proroku. Albo słyszeli i zlekceważyli wieści o nim, co jest jeszcze 
gorsze. W każdym razie mieli taki obyczaj, że młody człowiek nie był naprawdę dorosły i nie mógł wziąć sobie żony, dopóki nie wykastrował wroga i nie przyniósł orchidei jego męskości 
szamanowi klanu. W ten sposób wszyscy mężczyźni z mojego klanu, którzy nie umarli na 
zarazę, zostali pozbawieni męskości. Wszyscy poza mną, ponieważ jechałem w straży tylnej i 
miałem wyśmienitego rumaka. Słysząc odgłosy walki, pogalopowałem do przodu, modląc się, 
by Allach zesłał mi śmierć w bitwie. Zanim jednak dotarłem na miejsce, szczęk broni ustąpił 
miejsca przeraźliwym jękom. Słyszałem krzyki trzebionych ludzi, ale też słowa brata, który – 
już po kastracji – wołał mnie po imieniu. „Nyazi!”, krzyczał. „Uciekaj! Spotkamy się w 
karawanseraju Abu Hashima! Od teraz to ty będziesz mężem naszych żon i ojcem naszych 
dzieci. Będziesz Ibrahimem swojego ludu”. 
Te słowa wtrąciły spiskowców w pełne szacunku milczenie – wszystkich poza Jackiem, 
który wyciągnął przed siebie ręce z dłońmi stulonymi na kształt szalek wagi, zachybotał nimi 
i jedną opuścił. 
– To lepsze niż dać sobie obciąć jajka – stwierdził. 
Nyazi wpadł w szał (a robił to świetnie) i rzucił się na Jacka prawie jak lampart. Jack 
upadł na zadek i przetoczył się na plecy, co okazało się bolesnym doświadczeniem, bo cały 
grzbiet miał pokryty jednym wielkim strupem. Zdołał wbić Nyaziemu kolana w żebra, pchnął 
z całej siły i przewrócił go na plecy. Nyazi wrzasnął tak samo jak przed chwilą Jack. Gabriel 
Goto i Jewgienij przyszpilili go do pokładu. Upłynęło ładne kilka minut, zanim się uspokoił. 
– Przyjmij moje przeprosiny – powiedział wtedy ze śmiertelną powagą. – Zapomniałem, 
że sam jesteś o wiele gorzej okaleczony. 
– Gorzej? – spytał Jack, leżąc na plecach. Zastanawiał się, jak wstać, nie masakrując 
sobie pleców jeszcze bardziej. – Jak to zmierzyłeś? 
Nyazi powtórzył jego gest z szalkami. 
– Moi rodacy nadal byli zdolni do aktu, tylko stracili na niego ochotę. Ty byś chciał, ale 
nie możesz. 
– Touche – mruknął pod nosem Jack. 
– Rozumiem teraz, że nie oskarżałeś mnie o tchórzostwo. Nie muszę więc cię zabić. 
– Zaprawdę, Nyazi, jesteś prawdziwym księciem wśród handlarzy wielbłądów. Nikt 
lepiej od ciebie nie nadaje się na Ibrahima swojego ludu. 
Nyazi westchnął ciężko. 
– Niestety, nie udało mi się zapłodnić ani jednej z moich czterdziestu żon. 
– Czterdziestu! – wykrzyknęło kilku spiskowców jednocześnie. 
– Kilka miałem już wcześniej. Następne nabyliśmy w drodze wymiany podczas karawany 
i odesłaliśmy do domu inną drogą. Kiedy doliczyć do tego małżonki świeżo upieczonych 
eunuchów, wyjdzie mniej więcej czterdzieści. Wszystkie czekają na mnie wśród zielonych 
wzgórz Nuby. – Nyazi zapatrzył się w dal. Na podbrzuszu wyrosła mu pokaźnych rozmiarów 
wypukłość. – Oszczędzałem się – przyznał. – Nie praktykowałem grzechu Onana, nawet 
kiedy ifryty i sukuby dręczyły mnie i kusiły po nocach. Gdybym przelał nasienie, zmniejszyłaby się moja żarliwość i osłabła determinacja. 
– Nie trafiłeś do karawanseraju Abu Hashima? 
– Przeciwnie. Od razu tam pojechałem i czekałem, aż moi nieszczęśni rodacy do mnie 
dołączą. Zdawałem sobie sprawę, że może to długo potrwać, gdyż ludzie okaleczeni w taki 
sposób ze zrozumiałych względów starają się unikać dłuższych przejażdżek na wielbłądach. 
Spędziłem w karawanseraju dwie noce, gdy znad górnego Białego Nilu przybyła karawana z 
ładunkiem kości słoniowej. Prowadzący ją Arabowie zauważyli, że umiem się obchodzić z 
wielbłądami, i zapytali, czy nie pomógłbym im przeprowadzić zwierząt aż do Omdurmanu, 
trzy dni drogi na północ. Zgodziłem się i zostawiłem u Abu Hashima wiadomość, że za 
niecały tydzień wrócę spotkać się z moimi braćmi. Tymczasem już pierwszej nocy po 
wyruszeniu z karawanseraju Arabowie rzucili się na mnie chmarą, zakuli w żelazną obrożę i 
zrobili ze mnie niewolnika. Znalazłszy się bliżej Omdurmanu, zajechaliśmy do pewnej oazy i 
zatrzymaliśmy się na noc nieopodal karawany, którą dowodził jakiś Turek. Rozpoczęły się 
tradycyjne w takich sytuacjach negocjacje – Arabowie zabrali ze sobą to, co chcieli sprzedać 
(głównie słoniowe kły), i złożyli na stertę w pół drogi między obozowiskami. Turkowie 
wyszli ze swoich namiotów, obejrzeli towar, sami też ułożyli stos swoich towarów na 
sprzedaż (mieli tytoń, tkaniny, żelazne gąski) i wycofali się do obozu. Takie podchody trwały 
dosyć długo, aż w końcu Arabowie dorzucili mnie do swojej sterty. Wtedy Turkowie przyszli 
i zabrali mnie razem z towarami, to samo zrobili ci przeklęci Arabowie i nasze drogi się 
rozeszły. Turkowie zawieźli mnie aż do Kairu, gdzie próbowałem im uciec, wiedząc, że pod 
koniec sierpnia moi ziomkowie odwiedzają chan el-Chalili. Pech chciał, że zostałem złapany. 
Wydał mnie inny niewolnik, za co zatłukłem go na śmierć wyłamaną nogą od taboretu. 
Turkowie zorientowali się, że w Kairze można się po mnie spodziewać samych kłopotów, i 
sprzedali mnie kapitanowi algierskich korsarzy, który właśnie przywiózł do portu ładunek 
jasnowłosych karmelitanek. 
– Zawsze chętnie słucham historii innych ludzi – powiedział Jack. – Zaczynam jednak 
zauważać pewną powtarzalność motywów w opowieściach niewolników, co każe mi zgodzić 
się (skoro już mowa o blondwłosych niewolnicach) z moją drogą Elizą, która krzywym okiem 
patrzyła na te praktyki. 
– Jeśli dobrze pamiętam twoje opowieści, również niepozbawione powtarzających się 
elementów, Eliza miała opory natury moralnej – zauważył Dappa. – Nie martwił jej fakt, że 
niewolnictwo owocuje nudnymi historiami. 
– Ja pewnie też obmyśliłbym jakieś wyrafinowane uzasadnienie dla swoich wątpliwości, 
gdybym cały wolny czas przeznaczał na kąpiele i wyszywaniu. 
– Nie sądziłem, że wiosłowanie stanowi dla twojego intelektu aż takie wyzwanie. 
– Dopóki la suette anglaise nie wyleczyła mnie z francuskiej choroby, w ogóle nie 
miałem intelektu. Kiedy będę wolny i bogaty, znajdę sto jeden powodów, dla których 
niewolnictwo jest złe. – Wystarczyłby jeden, byle dobry. 
Jack uznał, że czas zmienić temat, i odwrócił się do Vreja Esphahniana, który przykucnął 
obok, paląc zwitek hiszpańskiego tytoniu i przysłuchując się rozmowie. 
– Moja historia w porównaniu z waszymi jest po prostu banalna – powiedział 
Esphahnian. – Jak może pamiętacie, mój brat Artan rozesłał po świecie listy z pytaniem o 
możliwość sprzedania strusich piór. Z odpowiedzi na nie wywnioskował, że nasza skromnie 
żyjąca rodzina mogłaby wiele zyskać na otwarciu szlaku handlowego do Afryki Północnej – 
Wysłano mnie więc do Marsylii, abym się tym zajął. Przesiadając się z jednego małego 
stateczku na drugi, usiłowałem przepłynąć wzdłuż brzegów Hiszpanii aż do Gibraltaru, który 
uznałem za dobry punkt wypadowy do mojej misji. Nie wiedziałem tylko, że na wybrzeżu na 
południe od Walencji wprost roi się od piratów, Maurów, których przodkowie władali al- 
Andalus. Znają dyskretne zatoki i groźne mielizny jak... 
– Dobrze, wystarczy – przerwał mu Jack. – Przekonałeś mnie, że to faktycznie kolejna 
stereotypowa opowieść galernika. 
Podszedł do relingu i przeciągnął się. Bardzo ostrożnie. Podniósł pękaty bukłak i wlał 
sobie do ust strugę zleżałej wody, po czym wszedł na ławkę i zapatrzył się na skały Malty, 
którą mijali w odległości kilku mil na sterburcie. Dotarło do niego, że Malta jest malutką 
wysepką i warto ją popodziwiać, póki można. 
– Pytałem raczej o to, jak to się stało, że spotkaliśmy się przy jednym wiośle? 
– Niewytłumaczalne nurty niewolniczych rynków przywiodły mnie do Algieru. Mój 
właściciel odkrył, że umiem coś więcej niż tylko wiosłować i zatrudnił mnie jako rachmistrza 
na targu, gdzie korsarze sprzedają swoje łupy. Poprzedniej zimy poznałem Moseha, który 
wypytywał mnie o rynek przyszłych okupów za tutsaklarów. Porozmawialiśmy kilka razy i 
zacząłem ogarniać ogólne zarysy Planu. 
– Powiedział ci o Jeronimie i wicekrólu? 
– Nie. O tym usłyszałem wtedy co i wy. 
– Co zatem masz na myśli, mówiąc, że zacząłeś rozumieć Plan? 
– Pojąłem jego ogólną zasadę: niewolnicy, za których pojedynczo nikt nie zapłaciłby 
fortuny, mogą znacznie podnieść swoją wartość, jeśli mądrze dobiorą się w grupę. – Vrej 
zakołysał się na piętach, spojrzał w słońce, zmrużył oczy. – Trudno mi się wysłowić w tym 
barbarzyńskim sabirze, ale plan Moseha sprowadzał się do synergetycznego podniesienia 
wartości dodanych zróżnicowanych kompetencji źródłowych i przetworzenia ich w byt 
wirtualny, w którym całość jest czymś więcej niż sumą części składowych... 
Jack wytrzeszczył oczy. 
Vrej westchnął. 
– Po ormiańsku to brzmi pięknie. 
– Jak to się stało, że znalazłeś się na samym dnie rynku niewolniczego? Wiem, że twoja 
rodzina nie należy do najbogatszych, ale chyba nie poskąpiliby grosza, żeby wykupić cię z Algieru? 
Twarz Vreja stężała, jakby na szczycie maltańskich urwisk dostrzegł Gorgonę. Jack 
zorientował się, że podług ormiańskich standardów jego pytanie było nieuprzejme. 
– Mniejsza z tym – powiedział pojednawczo. – Masz rację, to bez znaczenia, dlaczego 
twoja rodzina nie mogła albo nie chciała zapłacić za ciebie okupu. – Widząc, że Vrej nie 
reaguje, dodał: – Więcej o to nie zapytam. 
– Dziękuję – wykrztusił Ormianin takim tonem, jakby ktoś zacisnął mu na gardle garotę. 
– Co nie zmienia faktu, że nasze spotkanie przy jednym wiośle zakrawa na cud. 
– Algier w zimie roi się od żałosnych niewolników, którzy chcą sobie wyśnić drogę do 
wolności – powiedział Vrej. Głos wciąż lekko mu drżał, ale w miarę jak się rozkręcał, gniew 
lub smutek, który go przed chwilą ogarnął, zaczął się z wolna ulatniać. – Z początku wziąłem 
Moseha za jednego z nich, ale kiedy jedna rozmowa prowadziła do drugiej, ta do następnej i 
tak dalej, zrozumiałem, że mam przed sobą człowieka inteligentnego, i doszedłem do 
wniosku, że warto związać z nim swój los. A kiedy usłyszałem, że ma nowego kumpla na 
ławce i że ten kumpel nazywa się Jack Shaftoe, uznałem to za znak od Boga. Jestem ci coś 
winien, Jack. 
– Ty? Mnie?! 
– Odkąd wyjechałeś z Paryża. W tamtą noc cała moja rodzina zaciągnęła u ciebie dług. 
Jeśli będzie trzeba, pojedziemy na koniec świata i sprzedamy własne dusze, byle tylko go 
spłacić. 
– Nie myślisz chyba o tych cholernych strusich piórach? 
– Powierzyłeś je nam, Jack. Zleciłeś nam ich sprzedaż w zamian za prowizję. 
– Przecież one są warte tyle co nic. To drobiazg. Nie możecie czuć się zobowiązani... 
– To kwestia zasad – przerwał Jackowi Vrej. – Opracowałem więc własny plan, równie 
złożony jak Plan Moseha, chociaż znacznie mniej interesujący. Oszczędzę ci szczegółów i 
powiem tylko, co z niego wynikło: trafiłem do twojego wiosła, Jack, i naprawdę zostałem do 
ciebie przykuty, chociaż żelazne okowy są niczym w porównaniu z więzami długu i 
obowiązku, które spętały nas tamtej nocy w Paryżu, w osiemdziesiątym piątym. 
– To niezwykle uprzejmie z twojej strony, ale jest tylko jedna rzecz na świecie, która 
przyprawia mnie o gorsze ciarki na plecach niż świadomość, że zaciągnąłem u kogoś dług: 
myśl o tym, że ktoś jest mi coś winien. Kiedy dotrzemy do Kairu, przyjmę od ciebie kilka 
funtów kawy ekstra albo coś w tym guście, jako wypłatę zysku ze sprzedaży tych piór, i 
będziemy mogli pójść każdy w swoją stronę. 
* * * 
Przemknąwszy na skrzydłach sztormu przez Cieśninę Gibraltarską, następne kilka dni 
spędzili uciekając przed burzą po Morzu Alborańskim, przedsionku Morza Śródziemnego. Kiedy się wypogodziło, pożeglowali na południowy wschód, kierując się ku szczytom Atlasu, 
aż na wysokości korsarskiego portu Mostaganem ujrzeli na horyzoncie wybrzeża Berberii. 
Nie zawinęli do Mostaganem z dwóch powodów – stracili kotwice, a Nasr al-Ghuráb miał 
chyba jednoznaczny zakaz kontaktów ze światem zewnętrznym, dopóki nie dotrze do portu 
przeznaczenia. Za to kilka mil za portem, w miejscu gdzie spływająca z północnych zboczy 
Atlasu rzeka uchodziła do morza, ra.s kazał wciągnąć na maszt pewną flagę. Niedługo potem 
z ukrytej zatoczki wynurzyła się brygantyna i zrównała z nimi, zachowując bezpieczny 
dystans – na zasięg strzału z łuku. Wymieniono jakieś tureckie okrzyki i spuszczono na wodę 
szalupę. Dappa z dwoma korsarzami popłynął nią na drugi statek i przywieźli beczułki 
słodkiej wody i prowiant. Brygantyna nie odstępowała ich na krok przez całą drogę do 
Algieru. Poruszali się wolno, bo nikt nie obsługiwał wioseł – nikt nie miał ochoty, większość 
nie była w stanie, a ra.s ich o to nie prosił. 
W Algierze zwyczajnych galerników przeniesiono do Penon, przysadzistej hiszpańskiej 
twierdzy na środku portu, gdzie zostali tymczasowo odosobnieni, aby nikomu nie opowiadali 
o tym, co widzieli. Spiskowcy zajęli się przepakowywaniem złotych sztab do drewnianych 
skrzynek i upychaniem ich sianem, żeby nie podzwaniały o siebie w transporcie. Dopiero 
kiedy skrzynki zostały bezpiecznie zamknięte i zabite gwoździami, na pokład 
przyprowadzono nowych, niczego nieświadomych wioślarzy. 
Trzeba też było sprowadzić nowy bęben, bo w dzień po ucieczce przed sztormem i 
Hiszpanami Jack Shaftoe uroczyście wyrzucił stary za burtę. Była to połówka sporej beczki z 
naciągniętą na krowią skórą, z której sierść wyszła tylko w tym miejscu, gdzie uderzały pałki. 
Białe i brązowe plamy upodabniały ją do nieopisanej mapy. Przez dłuższą chwilę kołysała się 
uparcie przy burcie galeoty, niczym mały świat porzucony na środku oceanu, dopóki Jack nie 
odepchnął jej wiosłem. Tymczasem Jeronimo uczcił tę chwilę na swój własny ceremonialny 
sposób – powiódł wzrokiem po krwawej jatce na pokładzie, po wyczerpanych i na wpół 
obdartych ze skóry galernikach, i powiedział: 
– Wszyscy jesteśmy teraz braćmi krwi. 
Miało to zapewne zabrzmieć jak sakramentalne błogosławieństwo, ale Jack nie mógł się 
opędzić od myśli, że przynależność do jednej rodziny z Jeronimem ma kilka poważnych wad. 
Zachował jednak to spostrzeżenie dla siebie, żeby nie psuć uroczystego nastroju. Jeronimo 
zaliczył do braci wszystkich galerników, także tych, którzy nie należeli do spisku, i obiecał, 
że swoją część łupu przeznaczy na wykupienie ich z niewoli. Ci, którzy go rozumieli, tylko 
przewrócili oczami. W miarę upływu czasu jego obietnice mnożyły się jak grzyby po 
jesiennym deszczu. W pewnej chwili zaplanował już nawet zakup (lub budowę) 
trzymasztowego żaglowca, obsadzenie go wyzwoleńcami i rejs na poszukiwanie nieznanej 
szczęśliwej krainy. Kiedy jednak, posuwając się pomalutku po mapie, zbliżyli się do Algieru, 
ogarnęło go przygnębienie i wrócił do swoich proroczych wizji rzezi w Egipcie – albo nawet 
prędzej, już na Malcie. W towarzystwie drugiej, ciężkozbrojnej galeoty opuścili Algier, mając nadzieję, że już 
tam nie wrócą. Pożeglowali raźno na wschód, mijając kolejne korsarskie porty, przecięli 
wylot Zatoki Tunisu i znaleźli się przy Ras el Tib, kamiennym ostrzu wymierzonym jak 
szabla prosto w znajdującą się sto mil dalej na północny wschód Sycylię. Tam wysadzili na 
ląd większość wioślarzy, zostawiając sobie tylko tuzin, wciągnęli żagle i wpłynęli na głębokie 
wody. Od czasu nocnej ucieczki z Bonanzy pierwszy raz stracili ląd z oczu. Ra.s natychmiast 
kazał zdjąć turecką banderę i wciągnąć na jej miejsce francuską. 
* * * 
W takim przebraniu – o ile zmianę bandery można nazwać przebraniem – przepływali 
następnie pod działami przeróżnych średniowiecznych fortec, pobudowanych przez rozmaite 
tajemne sekty papistowskich rycerzy na urwiskach i skałach spoglądających ponad cieśniną 
na północ. Nikt do nich nie strzelał, ale dopiero kilka godzin później, kiedy okrążyli cypel 
wyspy i zajrzeli w głąb głównego portu, zrozumieli przyczyn? tego spokoju. Pod białymi 
ścianami i ukwieconymi tarasami Valletty, na kotwicy kołysała się ogromna francuska flota – 
nie tylko statki handlowe, chociaż był takich co najmniej tuzin, ale także okręty wojenne: trzy 
fregaty pełniące rolę nawodnych baterii artyleryjskich i całe stado taktycznych galer. 
Nie zabrakło również Météore, jak słusznie zauważył van Hoek. Najwidoczniej przeszedł 
przez Cieśninę Gibraltarską i skierował się prosto na Maltę, gdzie dołączył do reszty floty i 
spokojnie czekał na galeotę. Jack przez pożyczoną lunetę obejrzał dokładnie jacht i rozpoznał 
nową flagę powiewającą na bezanmaszcie: przedstawiała herb, który ostatnio widział w 
postaci płaskorzeźby na nadprożu Hôtel d’Arcachon w Paryżu. 
– Wszędzie poznałbym to połączenie lilii i głów Negrów – stwierdził. – Inwestor we 
własnej osobie jest na Malcie. 
– Musiał tu przypłynąć z Marsylii – domyślił się van Hoek. 
– Tak mi się właśnie zdawało, że zaleciało zgniłą rybą – mruknął Jack. 
Galeota została dostrzeżona i rozpoznana w mgnieniu oka i chwilę później Météore 
spuścił na wodę szalupę. Wiosłowało w niej sześciu marynarzy, a wiozła francuskiego 
oficera, który wdrapał się po drabince na pokład galeoty i przeprowadził błyskawiczną 
inspekcję – w sam raz, żeby stwierdzić, że statek jest solidny, a załoga zdyscyplinowana. 
Wręczył ra.sowi zapieczętowany list i wrócił na swój okręt. 
– Ciekawe, czemu po prostu nie wejdą na pokład – zastanawiał się Jewgienij, który oparty 
o reling wodził wzrokiem po zebranej w porcie flocie. 
– Z tego samego powodu, dla którego pasza nie kazał tego zrobić w porcie w Algierze – 
odparł Moseh. 
– Diuk jest żywotnie zainteresowany tym korsarskim miastem – zauważył Jack. – Woli 
nie psuć sobie stosunków z paszą, a tym właśnie skończyłoby się naruszenie postanowień Planu. 
– Spodziewałem się dokładniejszej inspekcji – przyznał pan Foot i objął się ramionami, 
jakby przeszedł go dreszcz. Zerknął niepewnie na skrzynkę ze złotem. 
– Wie, że mamy coś, co znajdowało się na brygu wicekróla. Wie również, że jest to 
zdobycz wystarczająco cenna, abyśmy ryzykowali życie, kręcąc się przez parę godzin w 
okolicach Sanlúcar de Barrameda i przeładowując ją na galeotę. Gdybyśmy nic nie znaleźli, 
zmylibyśmy się od razu. To wystarczy za całą inspekcję. 
– Ale czy wie, co to jest? – spytał pan Foot. 
Znajdowali się w zasięgu głosu swoich nielicznych galerników, musiał więc zachować 
dyskrecję. 
– Wykluczone – stwierdził stanowczo Jack. – Słyszał tylko nasz grany na trąbce sygnał, 
ustalony z wyprzedzeniem, a wątpię, żeby umówili się na sygnał oznaczający „trzynaście”. 
Słowo „trzynaście” było czymś w rodzaju szyfru, oznaczającego „dwanaście, albo nawet i 
trzynaście razy więcej pieniędzy niż się spodziewaliśmy”. 
– Wiemy jednak, że algierski pasza rozesłał statki szybsze od naszego do wszystkich 
portów w całym Lewancie, prosząc kapitanów, aby zabronili nam wstępu. 
– Wszystkich poza jednym – poprawił pana Foota Jewgienij. 
– Nie mamy pewności, że nie dał znać na Maltę. Mógł powiedzieć o trzynastce. 
Zbliżył się do nich rozleniwiony Dappa. 
– Zapomnieliście zadać nad wyraz intrygujące pytanie. Mianowicie: czy pasza wie? 
Pan Foot aż się zatrząsł z niedowierzania. Jewgienij nie posiadał się z podziwu. 
– To chyba oczywiste! – stwierdził pan Foot. 
– Zauważyliście, że zawsze, kiedy ra.s rozmawia z kimś, kto nie wie o trzynastce, stara 
się jak może, żebym był przy tej rozmowie obecny? – spytał Dappa. 
– A tylko ty jeden z nas mówisz po turecku – zauważył Jewgienij. 
– Myślicie, że al-Ghuráb przemilczał sprawę trzynastki? – spytał Jack. 
Jewgienij: 
– Albo chce, żebyśmy tak myśleli. 
Dappa: 
– Powiedziałbym raczej, że chce, żebyśmy o tym wiedzieli. 
Pan Foot: 
– Po co miałby to robić? 
Dappa: 
– Kiedy Jeronimo wygłosił swoją przemowę o braterstwie krwi i wszyscy wznosili oczy 
ku niebu, ja przypadkiem zerknąłem na Nasr al-Ghurába. Mrugał intensywnie, żeby nie 
uronić łzy. 
Pan Foot: 
– No patrzcie państwo... To niesamowite! Jack: 
– Caballero, dżentelmenowi w każdym calu, trudno było przyznać się do czegoś, co 
wszyscy od dawna przeczuwaliśmy: że znaleźliśmy nasze naturalne i prawowite miejsce na 
świecie, właśnie tutaj, wśród szumowin i zgliszcz tego świata. Być może ra.sa wzruszył patos 
tej sceny. 
Dappa: 
– Ra.s jest berberyjskim korsarzem. Tacy jak on dla rozrywki biorą Hiszpanów do 
niewoli. Ja osobiście przypuszczam, że chce się z nami sprzymierzyć. 
Pan Foot: 
– To czemu nie przyjdzie i tego nie powie? 
Dappa: 
– Może już powiedział, tylko nie słuchaliśmy. 
Jewgienij: 
– Jeśli taki jest jego plan, wszystko zależy od tego, co się wydarzy tutaj, na Malcie. Może 
czeka na właściwą chwilę, żeby się ujawnić. 
Jack: 
– W takim razie wszystko zależy od listu, który przyniósł ten Francuz... A skoro już o tym 
mowa, chyba opóźniamy uroczystość. 
Nasr al-Ghuráb cofnął się w cień pokładu rufowego wraz z pozostałymi spiskowcami, 
którzy niecierpliwie zerkali na rozmawiających. Kiedy wszyscy się zebrali, ra.s puścił list w 
koło, żeby wszyscy mogli obejrzeć zalepiający go bryzg czerwonego wosku. Jack stwierdził, 
że pieczęć jest nienaruszona. Trochę się spodziewał, że zobaczy na niej odciśnięty herb diuka 
d’Arcachon, ale zamiast tego przedstawiała jakieś marynarskie insygnia. 
– Nie umiem czytać – uprzedził. 
List wrócił do ra.sa, który złamał pieczęć i go rozwinął. 
– Rzymskie litery – poskarżył się i oddał list Mosehowi. 
– To po francusku – stwierdził Moseh i podał zwój Vrejowi Esphahnianowi. 
– Nie po francusku, tylko po łacinie – powiedział ten, przekazując list Gabrielowi Goto, 
który przełożył im jego treść. Jeronimo zerkał mu przez ramię, kręcąc głową i na przemian 
krzywiąc się lub potakując, w zależności od wyniku starań jezuity. 
– Zaczyna od opisu cierpienia i smutku, jaki zapanował w domach wicekróla i 
Hacklheberów nazajutrz po naszej przygodzie – zaczął Gabriel. Mówił w sabirze z dziwnym 
akcentem, a w dodatku Jeronimo prawie go zagłuszył, zaśmiewając się do rozpuku ze 
szczegółów, które tamten upiększył. Gabriel odczekał, aż caballero się uspokoi, i czytał dalej: 
– Zapewnia nas o swojej przyjaźni i pisze, żebyśmy nie martwili się tym, że we wszystkich 
chrześcijańskich portach roi się już od szpiegów i zabójców, którzy mają chrapkę na pokaźną 
nagrodę, jaką za nasze głowy wyznaczył Lothar von Hacklheber. 
Kilku spiskowców spojrzało nerwowo w stronę portu w Valetcie, jakby sprawdzali, czy muszkiety – albo armaty – doniosą na taką odległość. 
– Chce nas przestraszyć! – prychnął Jewgienij. 
– To tylko formalność – odezwał się Jack. – Taka... Jak to się mówi? 
– Introdukcja – podsunął Moseh. 
– Pisze też – czytał Gabriel – że dostał wiadomość od paszy, z której wynika, że wszystko 
poszło dokładnie zgodnie z Planem. 
– Czyżby?! – Zaniepokojony Moseh spojrzał badawczo na twarz al-Ghurába, który tylko 
wzruszył ramionami, ale nie spuścił wzroku. 
– Nie widzi więc powodu, by teraz Plan porzucać. Zgodnie z umową wypożyczy nam 
cztery tuziny galerników, żebyśmy nadążyli za flotą podczas rejsu do Aleksandrii. Za kilka 
godzin jakaś mniejsza jednostka przywiezie nam prowiant, a tymczasem jacht przyśle szalupę 
po ra.sa i najwyższego stopniem janczara. Mają razem wybrać wioślarzy. 
Wszyscy zaczęli mówić jednocześnie i chwilę trwało, zanim udało się wszystkie te 
wypowiedzi przekuć w jedną rozmowę. Moseh osiągnął to, uderzając w nowy bęben, którego 
dźwięk uciszył dyskutantów – byli przyzwyczajeni słuchać tego dudnienia, a poza tym 
przypomniało im, że nadal są niewolnikami zapisanymi w księgach rachunkowych hodży elpencika 
w algierskim skarbcu. 
Moseh: 
– Jeżeli Inwestor dopiero w Kairze dowie się o trzynastce, zażąda wyjaśnień, czemu nie 
powiedzieliśmy mu wcześniej! – Niechętne spojrzenie posłane ra.sowi. – Domyśli się, że 
chcieliśmy go okpić, ale zabrakło nam odwagi. 
Van Hoek: 
– A co nas obchodzi, co ten drań sobie o nas pomyśli? Przecież i tak w przyszłości nie 
zamierzamy już mieć z nim do czynienia. 
Vrej: 
– To krótkowzroczna polityka. Francja ma w Egipcie ogromne wpływy. Zwłaszcza w 
Aleksandrii. Inwestor może nam jeszcze poważnie zaszkodzić. 
Jack: 
– A kto powiedział, że w ogóle dowie się o trzynastce? 
Jeronimo się roześmiał. Był zachwycony. 
– Zaczyna się! 
Moseh: 
– Spodziewa się zapłaty w srebrnych gąskach, których nie mamy, Jack. 
Jack: 
– Po co mu w ogóle płacić? 
Van Hoek, z czarnym humorem: 
– Ra.s i tak już zataił prawdę. Ukrywając ją dalej, rolujemy Inwestora z dwunastu 
trzynastych należnego mu zysku. Skąd więc skrupuły dotyczące tej jednej trzynastej? Moseh: 
– Zgadzam się, że powinniśmy go wydymać albo dokumentnie, albo wcale. Sugeruję 
jednak, abyśmy działali otwarcie. Jeżeli będziemy się trzymać Planu i oddamy Inwestorowi 
należną mu część, będziemy wolni i bogaci. 
Jeronimo: 
– Chyba że to on postanowi nas wydymać. 
Moseh: 
– Jest to równie prawdopodobne w tej chwili, jak było od samego początku! 
Jack: 
– Czyli bardzo. 
Jewgienij: 
– Nie możemy w tej chwili powiedzieć Inwestorowi o trzynastce, bo zarzuci nam, że 
próbowaliśmy ją ukryć i go oszkapić. Wykorzysta pretekst i przejmie galeotę. 
Van Hoek: 
– Jewgienij to inteligentny człowiek. 
Jack: 
– Istotnie. Czyta w duszy Inwestora jak w książce. 
Moseh ścisnął głowę dłońmi, masując bezwłose skronie, z których dawniej zwisały mu 
pejsy. Podenerwowanemu Vrejowi Esphahnianowi chyba zbierało się na wymioty. Jeronimo 
znów zaczął krakać, ale nikt go już nie słuchał. W końcu odezwał się Dappa: 
– W tej chwili i w tym miejscu jesteśmy najsłabsi. Nie pora na ujawnianie sekretów. 
Wyglądało na to, że wyraził myśli wszystkich spiskowców. 
– Dobrze – stwierdził Moseh. – Powiemy mu w Egipcie. Oby tak się ucieszył 
nieoczekiwaną fortuną, że puści w niepamięć wcześniejsze oszustwo. – Westchnął ciężko. – 
A wracając do tej drugiej sprawy: dlaczego chce, żeby i ra.s, i dowódca janczarów popłynęli 
obejrzeć niewolników? 
– To formalność – odparł ra.s. – Standard. Dziwne by było, gdyby zrobił inaczej13. 
– Nie zapominajcie, że rozmawiamy o francuskim diuku – odezwał się Vrej. – Za skarby 
świata nie odstąpi od protokołu. 
– Tylko jeden z nas może udawać janczara – powiedział Jack. – Popłynę z ra.sem. Dajcie 
mi turban i całą resztę. 
* * * 
– Nawet gdyby diuk spojrzał mi prosto w twarz, wątpię, żeby mnie rozpoznał – stwierdził 
Jack. – Kiedy byłem u niego w domu, prawie cały czas miałem zasłoniętą twarz; tylko dlatego 
wziął mnie omyłkowo za Leroya. Dopiero na sam koniec spadła mi chusta... 
13 Na pirackich galerach było regułą, że ra.s dowodził statkiem, aga zaś janczarami. – Jeśli twoja opowieść zawiera choć cień prawdy, był to moment niezwykle dramatyczny 
– zauważył ostrożnie Dappa. – Znacznie bardziej niż wszystkie przedstawienia teatralne 
razem wzięte. 
– Do czego zmierzasz? 
– Możliwe, że w tak niezwykłej chwili twoja twarz wryła się na zawsze w pamięć diuka. 
– No mam nadzieję! 
– Nie, Jack – wtrącił półgłosem Moseh. – Wolałbyś nie. 
Tylko Moseh, Dappa i Vrej wiedzieli o tym, że Inwestor od paru lat przeczesuje 
wszystkie bagniska, wadi i rafy basenu Morza Śródziemnego w poszukiwaniu człowieka 
znanego muzułmanom jako Ali Zaybak. Moseh i Dappa towarzyszyli Jackowi, wyłamując 
nerwowo palce, gdy wybierał strój, z worka z ubraniami, Vrej zaś niczym się nie przejął. 
– Jack miał wtedy długie włosy i zarost – wyjaśnił. – Był też grubszy. Dziś jest wygolony 
na łyso na głowie i twarzy, chudy, ogorzały, w dodatku ma turban. Wątpię, żeby ktoś go 
rozpoznał, przynajmniej dopóki nie zdejmie spodni. 
– A po co niby miałbym je zdejmować?! – zaperzył się Jack. 
* * * 
Przypłynęła szalupa. Jack z ra.sem zeszli do niej po drabince. Dappa płynął z nimi jako 
tłumacz, uznali bowiem zgodnie, że źle byłoby dać komuś poznać, że Jack zna wagabundzką 
francuszczyznę. Ostatecznie udali się nie na Météore, lecz w taki zakątek portu, w którym 
przy długim kamiennym molo cumowało co najmniej pół tuzina francuskich galer wojennych. 
Dwóch bosych francuskich rekrutów przycumowało szalupę. Był odpływ. Jack, Nasr al- 
Ghuráb i Dappa musieli kolejno wspiąć się po drabince na prażone słońcem molo, gdzie 
czekał już na nich ten sam oficer, który przywiózł list; był szczupły, miał zadarty nos i 
przodozgryz. Ukłonił się lekko i przywitał gości, nie okazując im przy tym ani krzty 
szacunku. Adiutant dokonał prezentacji. Oficer nazywał się Pierre de Jonzac. 
– Powiedz monsieur de Jonzacowi, że ma najmniejsze dziurki w nosie, jakie świat widział 
– powiedział Jack, przywołując najwulgarniejsze znane sobie sabirskie słownictwo. – Co 
pewnie służy mu doskonale w kontaktach z przełożonym. 
– Aga, dowódca janczarów, pozdrawia cię, panie, jak wojownik wojownika – 
przetłumaczył swobodnie Dappa. 
– Powiedz, że jestem mu wdzięczny za to, że wziął na siebie odpowiedzialność za 
dostarczenie nas wraz z naszym ładunkiem do Egiptu – odezwał się ra.s. 
Padły francuskie słowa. Pierre de Jonzac zesztywniał, jego źrenice się rozszerzyły i 
jednocześnie ścisnęły mu się nozdrza. 
– Niewiele rozumie, ale ma wielki żal – rzucił półgębkiem Dappa. 
– Jeżeli nie poświęcimy teraz dość czasu na wybranie najlepszych niewolników, zostaniemy w tyle za konwojem, a nasz ładunek wpadnie w ręce piratów z Holandii albo 
Kalabrii... – zaczął ra.s. 
– Ładunek, o którym nic nie wiemy – dodał Jack. 
– Ale który diuk chyba wysoko sobie ceni – dokończył Dappa, doskonale widząc, do 
czego zmierza ta rozmowa. Kiedy przetłumaczył wszystko na francuski, Pierre de Jonzac 
zrobił taką minę, jakby chciał ich wychłostać. Po chwili jednak zmienił zdanie. 
Okręcił się na pięcie i poprowadził ich po molo. Kadłuby francuskich galer były płytkie 
jak ranne pantofle, wąskie jak noże i w rezultacie kompletnie niewidoczne z kei. Miały po 
dwa maszty i dwa kasztele – dziobowy i rufowy, dzięki czemu działa i żołnierze piechoty 
morskiej mogli ostrzeliwać wroga z góry. Kasztele – ozdobne, złocone i malowane zgodnie z 
najnowszą barokową modą – zdawały się unosić w powietrzu po obu stronach molo, kołysząc 
się łagodnie. Cała scena emanowała dziwnym spokojem, dopóki nie podeszli w ślad za 
Jonzakiem do skraju molo i spojrzeli z góry na jedną z galer: cuchnącą drewnianą bruzdę na 
wodzie, w której tłoczyły się setki nagich mężczyzn skutych w pasie i kostkach po pięciu. 
Większość drzemała, ale gdy tylko u góry mignęły im twarze ludzi, ci, którzy nie spali, 
głośnymi przekleństwami pobudzili resztę. I wszyscy zaczęli wrzeszczeć. 
– Ty, w szmacie na łbie! Złaź tu! Powiosłujesz! 
– Ładną masz dupę, czarnuchu! Chodź, pochyl się, to ją sobie obejrzymy! 
– Dokąd chcesz dziś powiosłować? 
– Zabierzcie mnie stąd! Ci przy moim wiośle chrapią! 
– Zabierzcie go! Ciągle się modli! 
I tak dalej. Darli się ile sił w płucach, potrząsali łańcuchami i tupali w deski pokładu, 
który dudnił jak bęben. 
– Je vous en prie! – powiedział Pierre de Jonzac i wyciągnął rękę. 
Kiedy okazało się, że powinni wziąć po kilku niewolników z każdej galery, szybko 
wykształcił się rytuał: schodzili po trapie z molo na kasztel rufowy i negocjowali z kapitanem, 
który, uprzedzony o ich wizycie, od razu podsuwał im paru starannie wybranych wioślarzy – 
najżałośniejszych suchotników. Nasr al-Ghuráb poszturchiwał ich, zaglądał im w zęby, 
obmacywał kolana i drwił z nich. Na ten sygnał zaczynały się targi. Używając Dappy w 
charakterze tłumacza, al-Ghuráb musiał po kolei odrzucać wszystkich galériens, poczynając 
od najbardziej cherlawego. Zsyłano delikwenta z powrotem w kipiel przykutych do ławek 
wagabundów, szmuglerów, kieszonkowców, dezerterów, dusicieli, jeńców wojennych i 
hugenotów, po czym wybierano jego następcę. Spiskowcy znów musieli wdawać się w targi, 
znosić dalsze wrogie spojrzenia, wysłuchiwać wyzwisk, kłamstw i wymijających odpowiedzi 
podoficerów zwanych comités, bezpośrednich przełożonych wioślarzy, oraz nadzorować 
żmudną procedurę naprzemiennego zakuwania w łańcuchy i rozkuwania z nich. Szalupa 
mogła przewieźć najwyżej dziesięciu niewolników na raz, musiała więc wykonać pięć 
kursów. Al-Ghuráb zamierzał zmęczyć Francuza, nie spiesząc się i starannie wybierając 
wioślarzy, ale w miarę upływu czasu stawało się coraz bardziej oczywiste, że działa on na 
korzyść kapitanów galer, spokojnie wylegujących się w kajutach, i Pierre’a de Jonzaca, który 
na molo pod parasolem popijał szampana, kiedy Jack, Dappa i al-Ghuráb chodzili w tę i z 
powrotem po trapach, wdychali zapach brudnych ciał i wysłuchiwali obelg galériens. Wybrali 
najwyżej dwie szalupy niewolników w znośnym stanie, nim zaczęli się rozpraszać; potem 
zależało im już tylko na tym, żeby dotrwać do wieczora, zachowując chociaż pozory 
godności. Jack niejednego galérien przeprowadził przejściem między ławkami; niektórych 
musiał ponaglać kuksańcami przez całą długość stupięćdziesięciostopowego okrętu, zanim 
udawało się ich wyładować. Wszyscy zostający na galerze czuli się zobowiązani powiedzieć 
coś na pożegnanie temu, który ich opuszczał: 
– Oby mahometanie walili cię równie często, jak ty jęczałeś o żonie i dzieciach 
zostawionych w Tuluzie! 
– Napisz do nas z Algieru! Podobno mają tam ładną pogodę! 
– Żegnaj, Jean-Baptiste! Bóg z tobą! 
– Powiedz korsarzom, żeby nas nie taranowali! Ja nic do nich nie mam! 
Podczas ostatniej takiej przechadzki Jacka – stojącego w przejściu między ławkami i 
czekającego, aż ra.s porozumie się z comité – oślepiło na chwilę złote światło. Zamrugał. 
Światło zgasło. I znów błysnęło; było jasne jak słońce, ale miało źródło gdzieś blisko, na 
galerze. Za trzecim razem osłonił oczy ręką, zmrużył powieki, spojrzał z ukosa – i 
zorientował się, że blask pochodzi ze środka ławki na sterburcie, blisko dziobu. Ruszył w 
tamtą stronę, wywołując poruszenie wśród galériens, którzy, zauważywszy zajączka 
pełgającego mu po twarzy, wyli z uciechy i bębnili w ławki. 
Zanim dotarł na przód pokładu wiosłowego, stracił światełko z oczu – ale w tej samej 
chwili oślepił go kolejny błysk, który zresztą zaraz przygasł i rozpłynął się w wielobocznym 
odłamku szarego szkła, trzymanym przez jednego z wioślarzy. Jack domyślił się już, że to 
lusterko – lusterka należały do tych nielicznych przedmiotów, które świeżo wcieleni do załogi 
galernicy mogli zatrzymać przy sobie. A były przydatne: wystawiając je przez otwór na 
wiosło lub podnosząc nad głowę, można było dostrzec rzeczy, które inaczej uszłyby uwagi 
właściciela. Ale trzeba było mieć niewąski tupet, żeby zabawiać się w taki sposób kosztem 
wolnego człowieka. To groziło konfiskatą lusterka. 
Jack spojrzał w oczy bezczelnego nieszczęśnika tak sobie z nim poczynającego – i 
natychmiast rozpoznał monsieur Arlanca, hugenota. Ostatni raz widział go we francuskiej 
stajni zagrzebanego po szyję w gnoju. 
Otworzył usta, na co monsieur Arlanc przytknął palec do warg i ledwo dostrzegalnie 
pokręcił głową. Przewrócił oczami, prowadząc spojrzenie Jacka za burtę, ponad czarnymi, 
wzburzonymi wodami portu, mniej więcej w kierunku Sycylii. Wzrok Jacka przetoczył się 
bezwładnie po porcie jak armatnia kula po rozkołysanym pokładzie okrętu, która w pewnym momencie wpada w jakieś zagłębienie i nieruchomieje. U wejścia do portu zobaczył jakąś 
pogańską półgalerę, co chwila przesłanianą odblaskiem światła całkiem podobnego do 
pochodzącego ze zwierciadełka należącego do monsieur Arlanca. 
To była galeota Jacka i spiskowców. 
W pierwszej chwili pomyślał, że nowi niewolnicy wszczęli bunt na pokładzie i jego 
kompani wzywają pomocy. Błyski nie pochodziły jednak z pokładu rufowego, gdzie w razie 
buntu spiskowcy broniliby się do krwi ostatniej, ale z dołu, z punktu położonego mniej więcej 
w połowie długości statku. Z jednego z otworów na wiosła. Pewnie któryś z nowych 
galériens, bezpiecznie przykuty do swojej nowej ławki, nadawał sygnały... Tylko do kogo? 
Odwrócił się i spojrzał na molo, które znajdowało się teraz w głębokim cieniu 
maltańskich urwisk i zamków. Osłoniwszy dłonią oczy, dostrzegł pełzający po molo krążek 
słabego, sinego światła. Lusterko tkwiło w drżącej dłoni na rozchybotanym statku, w dodatku 
dość daleko od brzegu, toteż zajączek często uciekał pod niebo albo nurkował w wodzie, ale 
za każdym razem wracał, powoli przesuwał się wzdłuż pomostu i zawsze w tym samym 
miejscu wystrzeliwał pionowo do góry. Za którymś razem Jack przeniósł wzrok na szczyt 
molo i zobaczył siedzącego przy stoliku Pierre’a de Jonzaca, który w jednej ręce trzymał 
pióro i spoglądał na morze. Odblaski rozświetlały jego twarz widmową poświatą. Po każdym 
spuszczał głowę (peruka się poruszała) i coś zapisywał (pióro drgało). 
– Pan zapewne uważa, monsieur, że wszystko jest kwestią predestynacji i wydarzenia tak 
właśnie miały się potoczyć – powiedział Jack. – Ja jednak wolę myśleć, że przyłożył pan do 
nich rękę i zasłużył sobie tym na moją wdzięczność. 
– Nie ma czasu na pogawędki – odparł Arlanc. – Ludzie, których wam dali, są bardzo 
niebezpieczni. To mordercy, spiskowcy, fanatycy, łupieżcy piekarń, gwałciciele i 
zdeprawowani ślusarze. 
– Wolałbym hugenotów... – Jack obrzucił wzrokiem pozostałą czwórkę przy wiośle 
Arlanca. Ich szef, siedzący przy samym przejściu, był Turkiem. 
– Szlachetny zamiar, Jack, ale nie jest jego przeznaczeniem spełnić się. Nie zgodzą się. 
To nie należy do ich planu. 
– A co na to Bóg? On nie ma swoich planów? 
– Wiem tylko, że zachował mnie przy życiu, abym mógł ci pokazać to, co pokazałem – 
powiedział monsieur Arlanc, zerkając na de Jonzaca zamrożonego w bezruchu następnym 
bladym błyskiem. – W ten sposób odpłaciłem ci za dobroć okazaną mi w stajni. A tak w 
ogóle... Co ty tu właściwie robisz, do licha?! 
– To długa historia. – Jack cofnął się o krok, bo Al-Ghuráb, który wybrał właśnie 
ostatniego wioślarza, wołał go do siebie. – Wytłumaczę ci wszystko w Egipcie. 
Monsieur Arlanc uśmiechnął się jak święty na mękach i pokręcił głową. 
– Ta galera nie dopłynie do Egiptu. A moje śmiertelne ciało, jak widzisz, stanowi z nią 
jedność. Poklepał się po łańcuchu opinającym mu brzuch. 
– To ma być żart? Spójrz, jaką Francuzi mają tu armadę. Nic nam nie grozi. 
Arlanc przymknął oczy, nie przestając się uśmiechać. 
– Jeżeli zobaczysz banderę holenderską, angielską, albo, nie daj Boże, obie naraz, pędź do 
Afryki i nie zatrzymuj się, dopóki nie wryjesz się dziobnicą w brzeg. 
– A potem co? Pieszo przez Saharę? 
– To i tak łatwiejsze niż rejs, w który jutro wyruszymy. Niech Bóg błogosławi ciebie i 
twoich synów. 
– Ciebie i twoich również. Do zobaczenia pod Sfinksem. 
Jack przebiegł środkiem galery. Tym razem wioślarze go nie zaczepiali, siedzieli 
poważni, trochę otępiali, jakby się domyślali, czego dotyczyła jego rozmowa z monsieur 
Arlankiem. 
* * * 
Trasa z Malty do Aleksandrii biegła prosto jak strzelił i miała tysiąc mil długości. 
Holendrzy dopadli ich w pół drogi, pięć dni od wyjścia w morze, gdzieś na południe od Krety. 
Jack przypuszczał, że gdyby był Bogiem i obserwował bitwę z nieba, miałaby może jakieś 
pozory sensu: napaść holenderskich okrętów, stateczne manewry Francuzów i przemykające 
zygzakami galery połączyłyby się w spójny obraz i przestały przypominać ciąg osobnych, 
przerażających wypadków. Jack był jednak tylko punkcikiem na galeocie, najwyraźniej zbyt 
małej, żeby ktoś chciał ją zaatakować – albo jej bronić. Rozumieli teraz, dlaczego Inwestor 
nie chciał przenosić ładunku na żaden okręt liniowy – liczył się z tym, że co najmniej połowa 
jego floty pójdzie na dno. 
Za każdym razem, kiedy salwa burtowa Holendra trafiała francuską fregatę, z jej 
przeciwległej burty tryskała w powietrze chmura koziołkujących desek, potrzaskanych rei i 
innych ważnych odłamków, wyrzynając w wodzie długą na sto metrów bruzdę. Po kilku 
takich zdarzeniach do znieruchomiałego okrętu podpływała galera i odholowywała go z pola 
walki, trochę jak służący, który, drobiąc kroczki, przemyka po parkiecie wśród roztańczonych 
par i odprowadza na bok otyłego, wstawionego markiza. 
Galeota zaś kręciła się po morzu bez celu, niczym zagubione jagnię szukające matki w 
stadzie właśnie rozszarpywanym przez wilki. Van Hoek przez cały dzień nie schodził z 
grotmarsu, dopingując Holendrów i od czasu do czasu objaśniając sytuację – technicznym i 
niezrozumiałym żargonem, przez co jego wyjaśnienia były kompletnie bezużyteczne – 
kompanom na pokładzie. Spiskowcy zebrali się zresztą na samym początku bitwy, żeby 
przedyskutować kwestię natychmiastowego poddania się Holendrom, ale doszli do wniosku, 
że taki plan ma zbyt wiele luk. W najlepszym razie oznaczałby oddanie całego złota, a poza 
tym mało który ze spiskowców podzielał cechujące van Hoeka zamiłowanie do wszystkiego, co holenderskie. 
Galera, na której monsieur Arlanc siedział przykuty do wiosła, przetrwała większą część 
bitwy bez poważniejszych uszkodzeń – dopóki (jak relacjonował van Hoek) nie kazano jej 
staranować pewnego holenderskiego okrętu. Zmierzając w jego kierunku, dostała się w ogień 
dział innych holenderskich jednostek. W jej kasztelu rufowym eksplodowała chyba bomba, 
wzniecając pożar, który po chwili doprowadził do eksplozji w prochowni i dosłownie rozłupał 
jej rufę na dwoje. Niedługo potem dziób galery uniósł się ku niebu, a umocowany na nim 
taran nieuchronnie przyjmował coraz bardziej pionową pozycję, niby wskazówka 
olbrzymiego zegara. Galériens zajmujący miejsca bliżej dzioba – wśród nich zapewne 
monsieur Arlanc – wypuścili z rąk wiosła i chwycili się ławek. Nie wszyscy jednak potrafili 
utrzymać swój ciężar, przez co stająca dęba galera była obwieszona niewolnikami na 
łańcuchach jak stragan handlarza ryb suszonymi pstrągami na sznurku. 
– Popłyńmy tam – zaproponował Jack. – Nie będzie bardziej niebezpiecznie niż tutaj, a 
wypada to zrobić. 
Na twarzach spiskowców odmalowało się szczere przerażenie. Vrej Esphahnian otworzył 
nawet usta, żeby zaprotestować, ale w tej samej chwili – jakby na potwierdzenie słuszności 
słów Jacka – dwa metry nad ich głowami przeleciała olbrzymia kula armatnia, ucinając dalsze 
dywagacje. Nasr al-Ghuráb przesunął ster i ruszyli w stronę tonącej galery. 
Jack zszedł tymczasem między wioślarzy, poprosiwszy uprzednio Jewgienija o 
przyniesienie solidnego młota i kowadła. 
W noc przed wyruszeniem z Malty, kiedy większość żeglarzy zeszła na ląd, aby zabawić 
się i/lub przyjąć komunię świętą, a oficerowie uczestniczyli w uroczystych kolacjach, 
dziesiątka spiskowców uzbroiła się w garłacze i przeszła między ławkami galery, rozkuwając 
po dwóch niewolników naraz i dokładnie ich przeszukując. Przetrząsali ich turbany, zawoje 
na głowach i przepaski biodrowe; rozwierali im szczęki i rozchylali pośladki, przeczesywali 
lub golili włosy. Jeronimo trochę się burzył, zwłaszcza odkąd usłyszał, że to „żabojadheretyk” 
ostrzegł ich przed niebezpieczeństwem, ale ucichł natychmiast, gdy z odbytu 
Gerarda, przysadzistego galérien w średnim wieku, wyjęli zestaw doskonałych wytrychów. 
Nie odezwał się też, patrząc, jak niewiarygodnie różnorodne przedmioty pojawiają się niczym 
za sprawą magii w przeróżnych otworach w ciałach i elementach odzieży galerników. 
– Nic mnie już nie zdziwi – stwierdził w którymś momencie. – Nawet kiedy któremuś 
wyjmiecie granat z nosa. 
W końcu znaleźli lusterko, a zaraz potem następne, potwierdzając w ten sposób 
prawdziwość relacji Jacka. Nyazi, który popadł w niezwykłą u niego zadumę, powiedział: 
– Honor nakazywałby natychmiast posłać Inwestora do wszystkich diabłów, razem ze 
wszystkimi członkami jego klanu, których zdołają dosięgnąć nasze sztylety. 
Za to El Desamparado wpadł w gniew, który udało się ukoić dopiero po godzinie 
wywrzaskiwania obelg, spacerów po galerze i ostrego wymachiwania nerf du boeuf. Galériens byli pod wrażeniem nie tylko jego biegłości we władaniu biczem, ale także 
czynionych przez niego rozlicznych aluzji do klasyki literackiej14. Jeronimo w furii 
prezentował się nie mniej imponująco od francuskiego comité. Chyba tylko dziwaczne uwagi, 
które padały z jego ust, gdy się uspokajał, kazały wioślarzom podejrzewać, że jest szaleńcem, 
przerażały ich i odbierały im mowę. 
Skończyło się na tym, że francuskie kłódki, spinające więzy niewolników po wejściu na 
pokład, trafiły do zęzy, a łańcuchy zostały rozgrzane do czerwoności w przenośnym koszu z 
węglami i skute młotem tak, że zamknęły się na stałe – na wypadek gdyby jakieś jeszcze 
wytrychy uszły uwagi rewidujących. 
Właśnie teraz, kiedy galeota płynęła po morzu wśród zgliszcz francuskiej flotylli, a nad 
głowami załogi fruwały chmury kartaczy i dymiące łańcuchy, Jack wyłowił z zęzy jedną z 
kłódek. Jewgienij kilkoma soczystymi uderzeniami strzaskał ogniwo w łańcuchu Gerarda. 
Jack wyłowił właściwy klucz z dużego kółka, które przekazali mu Francuzi, i otworzył 
kłódkę, po czym wraz z Jewgienijem, Gerardem i Gabrielem Goto wsiedli do szalupy i 
przewiosłowali ostatnie parę metrów dzielące ich od powoli tonącej galery. 
Setki skutych nieszczęśników zniknęły już pod wodą; nad powierzchnią pozostały ich 
jeszcze może ze dwie dwudziestki. Ławka, do której monsieur Arlanc i jego czterej 
towarzysze byli przypięci wspólnym łańcuchem – i z której zwieszali się przez ostatni 
kwadrans – znajdowała się dosłownie dwa metry powyżej lustra wody. Każda fala 
ochlapywała im nogi. Jack wdrapał się na tę ławkę, trzymając jeden koniec łańcucha, którym 
Gerard był opleciony w pasie, i spiął go kłódką z łańcuchem monsieur Arlanca. Wyrzucił 
klucz i na wszelki wypadek zmiażdżył kłódkę młotem, żeby nie dało się jej otworzyć. 
Wzrok Gerarda prześliznął się po łańcuchu oplatającym monsieur Arlanca i jego czterech 
kompanów i zatrzymał na końcu ławki, gdzie ogniwo łańcucha było przypięte kłódką do ucha 
z litego żelaza. 
Jack wskoczył z powrotem do szalupy, rzucił Gerardowi odebrane mu wcześniej 
wytrychy i wypchnął go za burtę, mówiąc: 
– Masz szansę odkupić swoje winy. 
Oczywiście cała ta scena była znacznie bogatsza i bardziej złożona i kiedy Jack później ją 
relacjonował, nie szczędził słuchaczom spodziewanych ozdobników: znalazło się miejsce na 
histeryczny bełkot jednych galériens i pobożne modlitwy innych; na silne dłonie, które 
wynurzały się z wody, chwytały za nadburcia szalupy i znikały, odcięte mieczem Gabriela; na 
oficerów i żołnierzy piechoty morskiej, uczepionych forkasztelu galery i błagających o 
zabranie ich na pokład galeoty, a kiedy to się nie udało – próbujących wedrzeć się nań siłą; na 
14 Galeota była w nich Argo, spiskowcy – Argonautami zmierzającymi do Orientu po Złote Runo, a 
zdradzieckich niewolników Jeronimo porównał do Aresa, który wpadł w ręce Aloadów i został na trzynaście 
miesięcy uwięziony w naczyniu z brązu. – Milcząca wola rynku sprawiła, że jesteśmy niewolnikami w tym 
mieście – stwierdził Moseh de la Cruz. bohaterską obronę galeoty, którą dowodzili Jeronimo, Nyazi i van Hoek; na przewalające się 
nad ich głowami chmury prochowego dymu; na widoczne pod wodą ciała potopionych 
galériens – niewyraźne, blade, ponawlekane na łańcuchy jak perły na sznur, po pięć. 
Ale w ogniu wydarzeń Jack nie zwracał uwagi na całą tę ambience, nie mniej od Gerarda 
koncentrując się na kwestii łańcucha i spinającej go kłódki. W chwili, gdy tonąca galera 
wciągała Gerarda pod wodę, kłódka nadal była zamknięta i zaczynał dochodzić do wniosku, 
że jego plan wziął w łeb. Turek, który siedział na skraju ławki, przy przejściu, zniknął z 
okrzykiem „Allach Akbar!” na ustach; człowiek, który zajmował miejsce tuż obok monsieur 
Arlanca, zdążył jeszcze powiedzieć „Ojcze, w Twoje ręce składam ducha mego”. Aż nadeszła 
chwila, w której twarz Arlanca zaczęła znikać w dolinach kolejnych fal – wtedy jednak 
wynurzyły się z otchłani dwie głowy, najpierw Gerarda, zaraz potem Turka. Wspinali się po 
ławkach osuwającej się w toń galery jak po drabinie. Gerard znalazł sobie bezpieczne 
stanowisko, odwrócił się, zważył w dłoni otwartą kłódkę, zamachnął się nią i rzucił, celując w 
głowę Jacka. Jack uchylił się i roześmiał. 
– Masz swoje odkupienie, Angliku! – zawył Gerard. Płakał ze złości. 
* * * 
Skierowali się wprost do ujścia Nilu. Za dnia żeglowali, nocą siadali do wioseł. Co parę 
godzin widywali niedobitki francuskiej floty, rozproszone teraz w promieniu pięćdziesięciu 
mil. Kilka razy mignął im Météore z utrąconym bezanmasztem. Nadawał sygnały lusterkiem. 
– Dwa błyski, i potem trzy – powiedział Nasr al-Ghuráb. 
– Według Planu oznacza to, że mamy skrócić rejs i zawinąć do Aleksandrii zamiast do 
Abu Qir – odparł Moseh. 
Al-Ghuráb przewrócił oczami. 
– Równie dobrze moglibyśmy popłynąć prosto do Marsylii. W El Iskandariyi Francuzi 
mają chyba większą władzę niż Turcy. 
– Jeśli Inwestor chce nas wydymać, nie ma sensu mu się podstawiać – prychnął Jeronimo. 
– W takim razie popłyńmy do Kairu – zaproponował ra.s. – Będzie mu trochę trudniej. 
– Wolę Kair od Aleksandrii – wtrącił Jack. – Ale to nie znaczy, że za nim przepadam. To 
pułapka. Ślepy zaułek. 
– Wcale nie! – odparł Dappa. – Moglibyśmy popłynąć w górę Nilu, aż do Etiopii! 
Nyazi, który w żarcie Dappy dostrzegł aluzję do wątpliwej gościnności swojego ludu, 
zadeklarował, że jest gotów do końca życia spać na klepisku, jeśli w ten sposób będzie mógł 
zapewnić spiskowcom nocleg w wygodnych łóżkach – pod warunkiem, że dotrą do podnóży 
Nuby. 
– Kiedy nasz wybór padł na Kair, kierowaliśmy się tym, że płynąc po Morzu 
Śródziemnym, nie da się dotrzeć dużo dalej na wschód – przypomniał wszystkim Moseh. – Dlatego nasz ładunek powinien osiągnąć najwyższą wartość właśnie tam, we wspaniałym 
ponoć chanie el-Chalili, w sercu prastarej metropolii, nazywanej czasem Matką Świata. I to 
się nie zmieniło. 
– Ale kiedy tam wpłyniemy, nie wydostaniemy się z powrotem – zauważył van Hoek. – 
Wystarczy, że Inwestor zablokuje ujścia Nilu w Rosetcie i Damietcie i będziemy ugotowani. 
– Nie zapominajcie, że w tej części basenu Morza Śródziemnego niepodzielnie rządzą 
Turcy – odparł ra.s. – Kontrolują wszystkie porty. Są na morzu szybsze statki od naszego i na 
pewno zostali już uprzedzeni, że jeśli gdzieś pojawi się galeota z załogą złożoną głównie z 
niewiernych, którzy wyglądają tak i tak, należy ją bezzwłocznie przechwycić, a załogantów 
zakuć w łańcuchy. Rejs do Kairu, wizyta w chanie el-Chalili i próba wymiany naszego 
ładunku na różne inne dobra to wcale nie najgorsze wyjście, jeśli weźmiemy pod uwagę, co 
innego może nas czekać... 
– Na przykład wydymanie przez Inwestora – podsunął Jeronimo. 
– Albo wtrącenie do lochu w jakimś zapyziałym lewantyńskim porcie – dodał Dappa. 
– Albo lądowanie w bezludnej okolicy i wędrówka w głąb Sahary z ładunkiem na 
grzbiecie – powiedział Vrej. 
– Ta Etiopia brzmi coraz lepiej – przyznał Dappa. 
– Podzielę się moimi żonami po równo z tymi spośród nas, którzy jeszcze mają penisy – 
zadeklarował Nyazi. – A Jack dostanie mojego najlepszego wielbłąda! 
– Nie lękaj się, Jack – rzekł monsieur Arlanc, biorąc go na stronę. – Znam w Kairze paru 
negociants. Pomogą ci sprzedać twoją część ładunku. Dostaniesz weksel płatny w 
Amsterdamie. 
Jack westchnął ciężko. 
– Wątpię, żeby ktokolwiek z nas spał w Kairze spokojnie. 
Nie odpowiedzieli więc na sygnały z jachtu Inwestora i korzystając z (nowo nabytej) 
przewagi szybkości, utrzymywali dzielący ich bezpieczny dystans. Nie próbowali jednak 
odskoczyć, wykorzystując mroki nocy, ponieważ uznali, że nie ma sensu drażnić Inwestora. 
Na sterburcie zaczęły się pojawiać otulone tumanami pyłu skrawki wyżynnego, suchego 
lądu. Woda przybrała lekko brunatny odcień, potem pojawiło się w niej błoto, patyki i słoma, 
które Nasr al-Ghuráb nazywał sudd. Twierdził, że Nil wymywa takie śmieci z głębi Egiptu, a 
ponieważ był sierpień, stan wody w rzece był najwyższy w całym roku. 
Któregoś dnia około południa dostrzegli wzgórze ze wznoszącą się na szczycie rzymską 
kolumną i miastem rozrzuconym u stóp. 
– Zupełnie jakby podziemne wstrząsy zburzyły miasto – zauważył Jack. 
Ra.s wyprowadził go z błędu, twierdząc, że Aleksandria zawsze tak wyglądała, i na 
dowód prawdziwości swoich słów wskazał miejskie fortyfikacje. Rzeczywiście, pośrodku 
portu, u nasady szerokiej grobli wznosił się kwadratowy kamienny zamek, w bardzo 
przyzwoitym stanie, zgoła nieuszkodzony. Dwa najszybsze francuskie okręty rzuciły już kotwicę w bezpiecznym cieniu jego armat. Przyglądając im się przez pożyczoną lunetę, Jack 
dostrzegł mężczyzn w perukach, wożonych szalupami i negocjujących z celnikami, którzy – 
podobnie jak w Algierze – ubierali się na czarno i byli Żydami. 
– Francuzi płacą trzy procent, inni dwadzieścia – odezwał się monsieur Arlanc. – 
Zapewne dzięki machinacjom waszego Inwestora i innych ważnych Francuzów. 
Od czasu uratowania z tonącej galery Arlanc pełnił rolę nieformalnego doradcy spisku. 
– Kiedy Turcy zobaczą, jak Holendrzy zmasakrowali francuską flotę, może zmienią tę 
politykę – powiedział van Hoek. 
– Chyba że diuk d’Arcachon przekupi ich galeotą pełną złotych sztabek – zauważył Jack. 
Większość francuskich jednostek, w tym także Météore, skierowała się prosto do portu w 
Aleksandrii. Nasr al-Ghuráb obrał jednak inny kurs, wzdłuż wybrzeża. Kazał wciągnąć na 
maszty wszystkie żagle i ostro pogonił galériens, dzięki czemu galeota rozwinęła zawrotną 
prędkość dziewięciu węzłów i po dwóch godzinach dotarła do zatoczki zwanej Abu Qir, skąd 
Aleksandria wciąż była doskonale widoczna przez rozfalowaną kurtynę gorącego powietrza i 
unoszącego się w nim pyłu. Z Aleksandrii roztaczał się równie dobry widok i nie ulegało 
wątpliwości, że któryś z francuskich oficerów śledził przez lunetę każde pociągnięcie wioseł 
na galeocie. 
W Abu Qir nie było miasta z prawdziwego zdarzenia, tylko mała wioska – kilka chat w 
otoczeniu pająkowatych rusztowań, na których arabscy rybacy suszyli ryby. Tuż obok 
znajdował się jednak krzepki turecki fort z mnóstwem dział, oraz izba celna z własnym molo 
cumowniczym. Moseh i Dappa popłynęli do niej szalupą, zostawiając ra.sowi i pozostałym 
delikatne zadanie przybicia galeotą do molo. Z izby celnej wyszedł im na spotkanie 
zarządzający nią Żyd. Za nim szli Moseh, Dappa i dwaj młodsi Żydzi, synowie zarządcy, 
niosący laski czerwonego wosku, kałamarze i inne niezbędne przybory. Żyd mówił coś do 
Moseha, posługując się udziwnionym hiszpańskim. Dwie godziny chodził po ładowni, 
pieczętując skrzynki, do których nawet nie zajrzał i od których nie zamierzał pobierać 
żadnych opłat. Wszystko to zostało zawczasu zorganizowane przez Turków na polecenie 
paszy, wykorzystującego swoje kontakty w Egipcie. Izba celna w Abu Qir była jedyną w 
całym Imperium Otomańskim – i zarazem na całym świecie – w której mogli to załatwić. 
Celnik nie omieszkał dać do zrozumienia wszystkim w zasięgu głosu, że ten układ 
bynajmniej go nie satysfakcjonuje, ale zrobił swoje i poszedł sobie, nie komplikując nikomu 
życia i nie domagając się bakszyszu ponad ten, jaki tak czy inaczej dostał – po zakończonej 
„inspekcji” Nasr al-Ghuráb wręczył mu sakiewkę pełną peso. 
Okazał się za to człowiekiem bardzo gościnnym i uparł się, żeby Moseh zjadł z nim 
kolację – rozsądnie domniemywając, że galeota pozostanie zacumowana przy molo przez całą 
noc. Rzeczywiście, tak byłoby najprościej, ale wysłany z Aleksandrii francuski slup 
wojskowy był już w połowie drogi do Abu Qir. Zachodzące słońce nadawało jego 
trójkątnemu żaglowi morelowy odcień. Wyglądał paskudnie. W dodatku, jeśli wierzyć celnikowi, doskonale utrzymana droga, zwana Traktem Kanopskim, łączyła Abu Qir z 
Aleksandrią; jeździec na dobrym koniu mógł ją przemierzyć w dwie godziny. Nie chcąc 
znaleźć się w potrzasku między slupem i hipotetycznym szwadronem francuskich 
rozbójników, Nasr al-Ghuráb godzinę przed zachodem słońca wydał rozkaz wyjścia w morze. 
W innych okolicznościach byłaby to decyzja nader niefortunna, ale teraz nurt wezbranego 
Nilu musiał odepchnąć ich od lądu, a jeśli wierzyć barometrowi, który van Hoek sporządził ze 
szklanej rurki i butelki rtęci, dobra pogoda miała się utrzymać jeszcze co najmniej przez cały 
następny dzień. Zdali się więc na łaskę fal i spędzili wśród nich niespokojną noc, raz po raz 
sondując dno, żeby nie wpaść na przemieszczające się mielizny w delcie Nilu. 
Kiedy poranny brzask padł na zmęczonych i rozdrażnionych spiskowców, znajdowali się 
na środku rozległej, półksiężycowatej zatoki, wciśniętej między wychodzący w głąb morza 
cypel Abu Qir na południowym zachodzie i olbrzymią łachę piasku dwadzieścia mil dalej. 
Zatoka nie miała wyraźnie zarysowanego brzegu – płynnie przechodziła w błotną równinę, 
która ciągnęła się wiele mil w głąb lądu, zanim zestalała się na tyle, żeby utrzymać ciężar 
drzew, pól i domów. Wyglądało na to, że przez całą noc dryfowali leniwie po orbicie wiru 
utworzonego przez nurt Nilu. Ra.s twierdził bowiem, że widoczna na północnym wschodzie 
łacha została naniesiona, ziarenko po ziarenku, przez zagrzebaną gdzieś w jej głębi odnogę 
rzeki przepływającą przez Rosettę. Kiedy bąbel słońca podniósł się wreszcie nad widnokrąg i 
zapłonął czerwienią w tumanach mącznego pyłu zwiewanego westchnieniami wiatru znad 
Sahary, w głębi płaskiej równiny zarysowały się kontury kopuł i minaretów. Rosetta. 
Szloch i lament dobiegające od strony dziobu zburzyły spokój poranka. Jack przeszedł na 
przód statku i znalazł tam Vreja Esphahniana, klęczącego na grubej belce, która dawniej 
podtrzymywała taran. Vrej też zajęty był swoistym taranowaniem – uderzał czołem o belkę i 
darł włosy z głowy, aż skóra spływała krwią. Nie słyszał, co się do niego mówi, Jack 
odczekał więc do chwili, kiedy mógł mieć pewność, że Ormianin nie rzuci się nagle do wody, 
po czym wrócił do reszty spiskowców, żeby omówić taktykę na najbliższe godziny. 
Gdy tylko rozjaśniło się na tyle, że było coś widać, zrobili zwrot na północ i zaczęli 
wypływać z zatoki. Rosetta (czy raczej Raszid, jak nazywał ją al-Ghuráb) znajdowała się tak 
blisko, że słyszeli zawodzenie muezinów obwieszczających nadejście świtu, ale ra.s uprzedził 
ich, że zanim wpłyną do miasta, muszą pokonać kilka mil, opłynąć północny cypel mielizny, 
znaleźć dogodną drogę w górę rzeki i stamtąd jeszcze godzinę lub dwie ostro wiosłować. 
Wkrótce znów ujrzeli francuski slup, który na noc też zapuścił się na głębsze wody, a 
teraz patrolował okolice Rosetty. Na szczęście dla spiskowców wiało z południowego 
zachodu i galeota mogła postawić wszystkie żagle, gnana wiatrem ominąć ujście Nilu w 
bezpiecznej odległości i pomknąć na wschód, jakby zamierzała wpłynąć w głąb rzeki sto mil 
dalej, w Damietcie, albo w ogóle uciec gdzie pieprz rośnie. Kapitan slupa nie miał innego 
wyjścia, jak rzucić się na tę przynętę i pogonić za nią z wiatrem. Kiedy slup zrównał się z 
galeotą i zmienił kurs, żeby przeciąć jej drogę, al-Ghuráb zrzucił żagle, zawrócił i kazał galernikom wiosłować. Pozbawiony wioseł slup też wykonał zwrot, ale musiał halsować pod 
wiatr i nie miał co marzyć o dotrzymaniu kroku galeocie. Od początku dzieliło je dobre pół 
mili i dystans ten zwiększał się, gdy galeota mknęła ku splątanym i zarośniętym mieliznom, 
jakie Nil naniósł w okolicach Rosetty. 
Te manewry zajęły im pół dnia i Vrej Esphahnian zdążył się przez ten czas uspokoić. 
Kiedy odzyskał mowę, Jack podał mu bukłak i kubek i posadził go na dziobie, gdzie – 
ponieważ płynęli pod wiatr – najmniej śmierdziało. 
– Przepraszam za tę chwilę słabości – wychrypiał Vrej. – Kiedy zobaczyłem Rosettę, 
przypomniały mi się opowieści ojca, który przepływał tędy z ładunkiem kawy. Przeprowadził 
statek przez niezliczone cieśniny i przewężenia, odnogi i kanały, przeszedł kontrolę celną w 
Rosetcie, spłynął w dół Nilu i nagle otworzyło się przed nim szerokie Morze Śródziemne: dla 
jednych symbol morskiej grozy i zwiastun wściekłych sztormów, dla niego zaś perspektywa 
wolności i wielkich szans. Pożeglował wprost do Marsylii i... 
– Wiem – przerwał Jack, znając ciąg dalszy tej opowieści nie gorzej od Vreja. – Pierwszy 
sprowadził kawę do Francji. Wybacz, że pohalsuję trochę pod wiatr twojej opowieści, ale 
twój brat twierdził, że ojciec nabył ten ładunek kawy w Mokce. 
Vrej, zdumiony: 
– Bo to prawda... W Mokce kawa z Etiopii spotyka się z hiszpańskim srebrem i 
indyjskimi korzeniami. 
– Widziałem mapy – powiedział z naciskiem Jack. – Mapy całego świata, w bibliotece w 
Hanowerze. Jeśli mnie pamięć nie myli, Mokka znajduje się nad Morzem Czerwonym. 
– Zgadza się. Nyazi może ci powiedzieć, że leży w Arabia Felix, po przeciwnej stronie 
morza niż Etiopia. 
– Co więcej, mam również wrażenie, że Morze Czerwone łączy się z tym oceanem, który 
ciągnie się na wschód aż do Hindustanu. 
Vrej nie odpowiedział. 
– Jeżeli prawdą jest, że Kair to ślepy zaułek i żaden statek nie może popłynąć stamtąd 
dalej na wschód, jak twój ojciec zdołał przeprowadzić swój statek z Mokki nad Morzem 
Czerwonym tutaj, do Rosetty?! 
Vrej zacisnął powieki i zaklął szpetnie pod nosem. 
– Jest jakieś przejście! – stwierdził Jack. 
Wstał, żeby obwieścić tę nowinę pozostałym, i w tej samej chwili kątem oka dostrzegł 
ruch ręki Vreja, bardzo delikatny, subtelny, ale taki, że każdy by go zauważył; wielu by się 
przed nim cofnęło, niektórzy dobyliby broni. Nie można było mieć wątpliwości, że Vrej sięga 
po sztylet, zatknięty za szarfę, którą przewiązał się w pasie. Jego dłoń drgnęła dosłownie na 
szerokość palca, zanim zdławił ten odruch i ją cofnął, ale Jack to zauważył. Zawahał się. 
Spojrzał Vrejowi w oczy, czerwone i podpuchnięte od płaczu. Zobaczył w nich (całkiem 
naturalny) smutek, rezygnację, ale ani śladu morderczej żądzy. – Tak trzymać, Vrej! – Poklepał Ormianina po ramieniu i zwołał spiskowców na naradę. 
* * * 
Łoskot kolby pistoletu o stare drewniane drzwi zburzył nocny spokój bazaru 
perukarskiego na suku w Rosetcie. Spomiędzy okiennic na piętrze wychyliła się głowa 
rozzłoszczonego mężczyzny, który jednak zaraz złagodniał, widząc, że dwóch z trzech gości 
to Turcy (na to przynajmniej wskazywał ich strój), trzeci zaś jest janczarem. Pobrzękujące w 
sakiewce peso do reszty poprawiły mu nastrój. Szczęknęły otwierane zasuwy i goście weszli 
do środka. 
Dom był czysty i schludny, ale pachniał tak, jakby zmiotki ze wszystkich balwierni w 
Imperium Osmańskim zgarnięto do mieszczącej się gdzieś w głębi komórki i pozwolono im 
spokojnie dojrzewać. Zaparzyła się herbata, podano tytoń. Po mniej więcej półgodzinie 
wstępnych uprzejmości goście złożyli gospodarzowi propozycję handlową, którą ten, 
otrząsnąwszy się z początkowego zdumienia, przyjął. Goniec został w te pędy wysłany na 
ulicę balwierzy. Czekając na jego powrót, perukarz pozapalał lampy i zaprezentował gościom 
swoje towary. Gotowe produkty obejmowały pokaźnych rozmiarów peruki osadzone na 
drewnianych, kanciastych niby-głowach, przeznaczone na eksport do Europy. Europejczykom 
wydały się jednak równie dziwaczne jak Arabom i Afrykanom, bo przez te lata, które spędzili 
przy wiosłach, moda się zmieniła i peruki z szerokich i płaskich stały się wysokie i wąskie. 
W głębi sklepu wystawiono na sprzedaż materiały i surowce do wyrobu peruk, i tu 
należało podjąć pewne decyzje i dokonać wyborów. Nawet najdelikatniejsze włosie 
berberyjskich koni było za szorstkie, żeby przydać się tej nocy. Były również dostępne drogie 
pukle delikatnych, lśniących włosów z Chin, miały jednak niewłaściwy kolor, a 
przefarbowanie ich zajęłoby zbyt wiele czasu. 
Zjawił się zaspany turecki balwierz, który od razu zaczął grzać wodę i ostrzyć brzytwy. 
Klienci zgodzili się w końcu na piaskowobrunatne kozie włosie, dostępne w umiarkowanej 
cenie. 
Cyrulik ogolił janczara do gołej skóry i za pomocą maczanych w spirytusie zwitków 
turkmeńskiej bawełny opalił mu delikatny puszek, pokrywający górną połowę policzków; 
wyglądało to dramatycznie, ale było całkowicie bezbolesne. Opłaconego balwierza odesłano 
do domu i do pracy przystąpił perukarz. Kawałek po kawałku smarował janczarowi skórę 
głowy gumą uzyskaną z żywicy sosnowej i przyklejał nań kępki koziej sierści. Dwie godziny 
później janczar okrutnie śmierdział żywicą i kozami, a wyglądał tak, jakby od lat się nie golił 
i nie strzygł. Kiedy rozebrał się do pasa, odsłaniając posiekane batogiem plecy, nikt już nie 
mógł go wziąć za janczara. Wyglądał jak wieloletni, wymizerowany galernik. 
* * * Pierre de Jonzac wrócił na brzeg Nilu godzinę po świcie, tak jak obiecywał lub groził. 
Sprowadził szwadron dragonów. Poprzedniego dnia przegalopowali przez całe nabrzeże i 
wstrzymali konie tuż przed tym, jak wparowały na trapy – zdyszani, spoceni i oskorupiali 
kurzem po wyścigu Traktem Kanopskim, na którym przez całą noc i dzień usiłowali 
dotrzymać kroku manewrującej w zatoce galeocie. 
Wykorzystując monsieur Arlanca jako tłumacza, Nasr al-Ghuráb pogratulował de 
Jonzacowi i jego żołnierzom doskonałej prezencji o tak wczesnej porze; było oczywiste, że 
służba z francuskiego konsulatu spędziła pół nocy na skrobaniu, szczotkowaniu, 
krochmaleniu i pucowaniu. Przeprosił za fatalnie kontrastowy widok, jaki przedstawiała w 
tym kontekście galeota i jej załoga. Część żeglarzy „zażywała cienia winorośli”, co było 
poetyckim sposobem powiedzenia, że poszli na bazar (osłonięty przed słońcem liściastym 
baldachimem) uzupełnić zapasy. Inni „popijali mokkę w pałacu paszy”, co de Jonzac 
potraktował (zgodnie z przewidywaniami) jako skrajnie niesubtelną metodę przekazania mu, 
że spiskowcy przebywają we wnętrzu kamiennej fortecy wybudowanej przez Turków dla 
nadzorowania rzecznego ruchu, gdzie nie szczędzą urzędnikom bakszyszu. Twierdza 
znajdowała się tak blisko portu, że rzucała całkiem dosłowny cień na okolice galeoty. 
Dziesiątki janczarów w paradnych mundurach zerkały z blanków na dół, profesjonalnym 
spojrzeniem taksując dragonów. Ra.s dawał de Jonzacowi do zrozumienia, że Rosetta bardzo 
się różni od Aleksandrii: tutaj też Francuzi mieli swoje przedstawicielstwo i trochę żołnierzy, 
ale (jak powiadano) nawet kiedy dorzucili do tego parę reales, mogli liczyć co najwyżej na 
filiżankę kawy. 
To spostrzeżenie było słuszne, ale nie zmieniało faktu, że al-Ghuráb na razie wyłącznie 
kłamał. Prawdziwym powodem, dla którego tylko kilku spiskowców było widać na pokładzie 
galeoty, był fakt, że czterej z nich (Dappa, Jeronimo, Nyazi i Vrej) przez całą noc galopowali 
na południe, nie oszczędzając koni i licząc na to, że w dwie doby pokonają dzielące ich od 
Kairu sto pięćdziesiąt mil. Piąty siedział przykuty do wiosła. 
– To bardzo humanitarne z pańskiej strony, że postanowił pan wczoraj uwolnić trzecią 
część wioślarzy – przyznał de Jonzac. – Niestety, tak się składa, że mój pan ma w nich 
udziały. Porozumiawszy się z naszymi licznymi i wysoko postawionymi tureckimi 
przyjaciółmi z tej oto fortecy, postanowiliśmy zebrać wszystkich niewolników i odesłać ich 
do Aleksandrii. 
– Mam nadzieję, że waszej flocie wystarczy ławek, żeby ich wszystkich usadzić – zadrwił 
van Hoek. 
De Jonzac poczerwieniał i nachmurzył się, ale udał, że nie słyszał słów Holendra. Mówił 
dalej: 
– Niektórzy bardzo chętnie z nami rozmawiali, nawet zanim pomiażdżyliśmy im palce 
śrubami. Wiemy już, że ukrywacie przed nami pewne informacje natury... metalurgicznej. W nocy, kiedy potrzebowali gotówki na opłacenie perukarza i wynajęcie koni, otworzyli 
jedną ze skrzynek i wyjęli z niej sztabkę złota, nie kryjąc się z tym przed niewolnikami, 
których następnie wypuścili. Liczyli na to, że tą drogą informacja o złocie dotrze do Pierre’a 
de Jonzaca. 
Ra.s wzruszył ramionami. 
– I co z tego? 
– Pchnąłem do Aleksandrii posłańca z wiadomością, że pewne liczby w naszym Planie 
należy od dziś mnożyć przez trzynaście. 
– Ach, gdybyż to rachunki były takie łatwe! Pański przełożony mógłby odsapnąć w 
jakiejś aleksandryjskiej willi, pan zaś udałby się do Kairu i naniósł poprawki w księgach. Ale 
to nie takie proste. Nasz przyjaciel w Bonanzie zdywersyfikował swój portfel znacznie ponad 
nasze oczekiwania, wykraczając poza tradycyjne metale. Czeka nas długie i żmudne 
szacowanie wartości skarbu. 
– To zwykła formalność. Proszę nie zapominać, że mój pan doskonale zna tajniki 
korsarskiego rzemiosła – prychnął de Jonzac. – Ma zaufanych taksatorów, których może tu 
przysłać... 
– Niech ich wyśle do Kairu, bo tam z kolei mieszkają nasi zaufani taksatorzy. Proszę też 
posłać po pańskiego przełożonego. Znaleźliśmy bowiem coś, czego wartość tylko on jeden 
będzie umiał należycie ocenić. 
De Jonzac uśmiechnął się lekko. 
– Mój pan jest bystrym człowiekiem. Zapewniam, że zawsze pozostawia wycenę 
specjalistom, przynajmniej dopóki nie chodzi o berberyjskie ogiery. 
– A angielskie wałachy? – spytał ra.s i skinął na Jewgienija i Gabriela Goto. 
Siedzący przy wiośle Jack zagrzechotał łańcuchami i podniósł wrzask po angielsku: 
– Przeklęci dranie! Sprzedajcie mnie żabojadowi! Przybłędy bez matek! Niech Bóg 
przeklnie was i wasze głowy! 
Jewgienij udał, że go nie słyszy, chwycił go od tyłu pod łokcie i podniósł z ławki, żeby de 
Jonzac mógł go sobie obejrzeć. Gabriel pociągnął w dół spodnie Jacka, które zatrzymały mu 
się dopiero na wysokości kolan. 
Na chwilę zrobiło się cicho. De Jonzac zauważył, jak jego dragonów przeszedł frisson. 
– Może to Ali Zaybak, a może jakiś inny biedny Anglik, który stanął za blisko ogniska – 
rzucił kąśliwie mis. – Poznaje pan Jacka Shaftoe? 
– Nie – przyznał de Jonzac. 
– A czy gdyby go pan rozpoznał, mógłby wyznaczyć cenę za jego głowę? 
– To może zrobić tylko mój pan. 
– W takim razie spotkamy się z panem i pańskim przełożonym w Kairze, za trzy dni. 
– Nie zdążymy! 
– Całe lata żyliśmy w niewoli – wtrącił Moseh, który do tej pory stał w milczeniu z założonymi na piersi rękoma. – Nawet trzy dni więcej to dla nas za dużo. 
* * * 
Tego samego dnia ruszyli na żaglach w górę rzeki. Główny kanał miał kilka sążni 
głębokości i około ćwierć mili szerokości – co oznaczało, że od francuskich dragonów przez 
cały czas dzieliła ich najwyżej ósma część mili, bo de Jonzac wysłał za nimi dwie pary 
żołnierzy, po jednej każdym brzegiem. 
Ledwie zniknęły im z oczu zabudowania Rosetty – ubogie, rozrzucone bez ładu i składu i 
pozbawione muru, który wytyczałby granice miasta – Jack został odciągnięty od ławki i 
obwieszony naszyjnikami, kajdanami i wszelkim żelastwem. Zaprowadzono go pod krótki 
pokład rufowy, gdzie Jewgienij przez kwadrans walił młotem w kowadło, szczękał 
łańcuchami i produkował inne dźwięki, które każdemu, kto je słyszał, dałyby jednoznacznie 
do zrozumienia, że galernik został bezpiecznie zakuty w okowy. Tymczasem Jack, z 
właściwym sobie zamiłowaniem do teatralnych scen, wył i klął na czym świat stoi, tak jakby 
Jewgienij na żywca okręcał mu ręce i nogi rozżarzonymi do czerwoności sztabami metalu. 
Istotnie, krzyczał z bólu, ale tylko dlatego, że garściami odrywał sobie z głowy kozią sierść. 
Na skórze pozostawały łuskowate strupy gumy sosnowej, których pozbył się dopiero w 
drodze skrobania i przemywania terpentyną i oliwą do lamp, zdzierając sobie przy okazji 
kilka warstw skóry od szyi wzwyż. Zawinął piekącą go głowę w turban, ubrał się, przypasał 
szablę i kiedy wyszedł na środek galery, w każdym calu wyglądał jak janczar. Przystanął, 
odwrócił się i zbluzgał po sabirsku wyimaginowanego galernika pod pokładem. 
Podczas tego przedstawienia nie odważył się spojrzeć widzom w oczy, ale van Hoek, 
który zerkał na dragonów sponad wiosła, poinformował go, że widzieli większą część 
spektaklu. Nie mieli zresztą za dużo czasu na podziwianie go. Nil był wezbrany, wypełniał 
całe koryto i co kawałek rozlewał się po okolicy, więc galeota nie musiała lawirować wśród 
mielizn, bez czego nie obeszłoby się w innej porze roku, lecz przy leniwym nurcie z łatwością 
rozwijała prędkość siedmiu węzłów, płynąc pod prąd. Jack spodziewał się znaleźć w Egipcie 
pustynię i wiedział, że gdzieś tam, daleko, rozciągają się piaski, co dało się poznać po 
okrywającej wszystko warstewce żółtego pyłu, ale z pokładu statku kraj wydawał się 
wilgotny i żyzny jak Holandia. I równie gęsto zamieszkany. Zawsze mieli w zasięgu wzroku 
przynajmniej parę ludzkich sadyb; kilka razy na godzinę mijali jakąś wioskę, a kilka razy w 
ciągu dnia spore miasteczko. Po obu stronach jak okiem sięgnąć ciągnęły się złote pola zbóż i 
ryżu oraz kręte, ciemnozielone linie – niezliczone szlaki wodne delty Nilu, zarośnięte przy 
brzegach, a czasem nawet na całej szerokości, sitowiem i trzciną sięgającymi dorosłemu 
człowiekowi ponad głowę. Palmy stały wzdłuż kanałów jak żołnierze w ordynku. Miasta 
kryły się w sadach figowych, cytrusowych i cynamonowych. 
Dla spiskowców była to malownicza sceneria, dla dragonów prawdziwy tor przeszkód. Zostawali z tyłu za galeotą, ilekroć musieli nadkładać drogi wokół zalanych pól, a potem 
nadrabiali stracony dystans, ścinając zakola rzeki. Mieli szczęście, że zabrali z Rosetty kilka 
luzaków i że Egipt, podobnie jak większość tureckiego imperium, był uporządkowanym 
krajem. Po jego drogach podróżowało się może nie tak przyjemnie jak po angielskich, ale 
łatwiej niż po francuskich, toteż w ciągu dnia dotrzymywali galeocie kroku. Moseh, Jack i 
reszta mogli być pewni, że czwórka, którą posłali przodem do Kairu, bez przeszkód dotrze na 
miejsce przeznaczenia. 
Wieczorem wiatr przestał wiać. Ra.s, woląc nie ryzykować, że wiosłując, wpakują się na 
mieliznę albo zabłądzą w jakieś starorzecze, po prostu zacumował galeotę do palmy i 
wyznaczył wachty. Dragoni pełnili rolę wysuniętych posterunków strażniczych – z pewnością 
nie chcieliby, żeby ładunek wpadł w ręce jakiegoś miejscowego Ali Baby i jego czterdziestu 
rozbójników. 
W południe drugiego dnia wiatr znowu osłabł i ra.s wysłał kilkunastu niewolników na 
brzeg, żeby ciągnęli galeotę na linach; po to właśnie byli potrzebni i dlatego nie wszystkich 
puszczono wolno w Rosetcie. Późnym popołudniem dotarli do miejsca, w którym Nil 
rozdzielał się na dwie potężne odnogi: jedną, którą właśnie przemierzyli, i drugą, kończącą 
się w Damietcie. Przed zmierzchem znów przywiązali statek do palm i odliczali wlokące się 
niemiłosiernie nocne godziny. Jack odsłużył wachtę tuż przed świtem, po czym wgramolił się 
do hamaka na pokładzie i zasnął pod gołym niebem. 
Kiedy się obudził, słońce wschodziło, galeota już płynęła, a na zachodzie rysowały się 
kontury gór o niezwykłych, regularnych kształtach. Usiadł, żeby lepiej się im przyjrzeć, i 
rozpoznał piramidy. Kiedy już się na nie napatrzył z rozdziawionymi ustami, co zajęło mu 
dłuższą chwilę, odwrócił się, spojrzał w tarczę wschodzącego słońca i ponad wodami Nilu 
ujrzał Matkę Świata. 
Równie dobrze mógłby próbować ogarnąć jednym spojrzeniem krzątaninę wszystkich 
mrówek w mrowisku, przeczytać na raz wszystkie słowa w książce albo poczuć całą 
wspaniałość gotyckiej katedry, stanąwszy zaledwie w jej progu. Jego umysł nie dorastał do 
wymagań stawianych przez Kair, toteż przez dłuższy czas koncentrował się na rzeczach 
drobnych i nieodległych, jak dziecko oglądające świat przez słomkę. Na szczęście, takich 
rzeczy nie brakowało. Nil pod Kairem rozlewał się chyba szerzej niż Dunaj pod Wiedniem. 
Na jego falach unosiło się mrowie łodzi wyładowanych ziarnem przywiezionym z Górnego 
Egiptu. Ich kapitanowie całymi tygodniami pokonywali katarakty i walczyli z krokodylami, i 
nie byli w nastroju do ustępowania z drogi niezdarnej galeocie. Zanim przedarli się na 
wschodni brzeg i bezpiecznie zacumowali galeotę, narobili sobie sporo wrogów. 
Prawie od razu wchłonęło ich stado wielbłądów, co nigdy nie jest miłe, a rzadko 
pożądane, zwłaszcza gdy ujeżdżają je lub prowadzą uzbrojeni mężczyźni. Jack myślał, że 
napadli ich nomadzi, dopóki nie zauważył, że wszyscy wyglądają jak Nyazi i wielu się 
uśmiecha. I wtedy usłyszał krzyk Jeronima: – Gdybym za każdą muchę, która po was łazi, bydlaki, dostał miedziaka, kupiłbym sobie 
całe imperium hiszpańskie! Cuchniecie gorzej niż Vera Cruz na wiosnę! Oblepia was więcej 
brudu, niż większość zwierząt wysrywa przez rok! Na pewno wyskoczyłyście uformowane i 
gotowe do życia z kupy gnoju, jak te muchy! Jack Shaftoe uśmiecha się do mnie, bo uważa, 
że ty, wielbłądzie, i ja pasujemy do siebie. Może później uczynię go twoją żoną? 
Wyprowadzisz go na pustynię i zrobisz z nim, co zechcesz. 
Dappa i Vrej byli czymś zajęci, za to po chwili Jack wypatrzył w tłumie Nyaziego, 
uradowanego ze spotkania z członkami swojego szczepu. Cieszył się, że nie musiał być 
świadkiem tego powitania. 
Nasr al-Ghuráb kazał rozkuć wszystkich galerników jednocześnie (jakieś dwie 
dwudziestki), poinformował ich, że mogą albo pójść sobie do Kairu i więcej nie wracać, albo 
dołączyć do spisku i pozostać w nim do końca – innego wyboru nie mieli. W mgnieniu oka 
prawie wszyscy ulotnili się bez śladu; zostało tylko czterech: nubijski eunuch, Hindus, Turek, 
kompan od wiosła monsieur Arlanca, oraz Irlandczyk nazwiskiem Padraig Tallow. Pierwsi 
trzej musieli dojść do wniosku, że bardziej opłaca im się związać ze spiskowcami, natomiast 
Padraig (tak przynajmniej podejrzewał Jack) chciał po prostu zobaczyć na własne oczy, jak 
cała rzecz się zakończy. Monsieur Arlancowi przedstawiono tę samą alternatywę. Jack nie 
posiadał się ze szczęścia, kiedy hugenot wybrał pozostanie w spisku. 
Zabrali się do przeładowywania skrzynek złota z galeoty na wielbłądy. Zajęło im to 
najwyżej pół godziny. Ra.s w towarzystwie Jeronima (który miał serdecznie dość 
wielbłądów), Turka, Nubijczyka i kilku pobratymców Nyaziego (którzy chcieli popłynąć 
sobie statkiem) rzucili cumy i spłynęli w dół rzeki, na odległą o kilka mil wysepkę, przy 
której handlowano łodziami. Karawana wielbłądów sformowała się i przygotowała do 
wyruszenia w drogę. 
* * * 
Niektórzy niewolnicy postawieni przed wyborem dalszej drogi w życiu zadawali 
dociekliwe pytania o naturę Planu. Najczęściej powtarzane brzmiało: 
– Czemu po prostu nie wyjedziecie z miasta ze skarbem? Dlaczego czekacie na tego 
waszego Inwestora, który przecież nie kryje się z tym, że chce was oszukać? 
Jack podzielał ich wątpliwości, ale w końcu nie mógł nie przyznać racji Mosehowi i Nasr 
al-Ghurábowi, kiedy skinieniem głowy wskazywali drugi brzeg Nilu i zbudowane na nim 
tureckie miasto El Giza. Były w nim kopulaste meczety, zielone ogrody, łaźnie i przybytki 
rozkoszy, ale nie zabrakło też lochów, wysokich murów zjeżonych żelaznymi hakami i 
Champs de Mars, na których tysiące janczarów ćwiczyły z muszkietami i lancami. Z 
pewnością znaleźliby się tam jacyś sędziowie i niektórzy przychyliliby ucha francuskiemu 
diukowi, gdyby się poskarżył, że okradła go banda niewolników. Dwaj zmordowani francuscy dragoni, którzy wpadli do miasta na półżywych koniach, 
kiedy trwał załadunek wielbłądów, i tak już dostatecznie zaalarmowali tureckie władze. Kiedy 
więc karawana zaczęła oddalać się od Nilu i zagłębiła w dwa tysiące czterysta kwartałów i 
dzielnic Kairu, jej tropem podążali nie tylko żebracy, wagabundy, obnośni kupcy, kurtyzany i 
ciekawscy chłopcy, ale przede wszystkim janczarzy. 
Można by nazwać Kair wspólnikiem we wszystkich poczynaniach jego mieszkańców. 
Był wystarczająco duży, żeby pochłonąć każdą armię; dostatecznie mądry, żeby zrozumieć 
każdy plan; dość stary, by przeżyć całe rasy, narody i religie. Nic nie działo się w nim bez 
jego zgody. Karawana Nyaziego – trzy tuziny koni i wielbłądów, uzbrojeni po zęby jeźdźcy i 
tony złota – nic w nim nie znaczyła. Sznur ludzi i zwierząt wielokrotnie rozrywał się na dwie, 
trzy i więcej części, przedzielany jeszcze dziwniejszymi pochodami, które wylewały się z 
wąskich przecznic i podążały w poprzek jego drogi – były to bandy zamaskowanych, 
lamentujących kobiet, kolumny derwiszów z bębnami, w wysokich, stożkowych czapach, 
zwłoki w zawojach, obnoszone na szczudłach, szwadrony janczarów w czerwieni i zieleni. Od 
czasu do czasu trafiali na çavuşa z sumiastym wąsem, w szmaragdowozielonej szacie do 
kostek, czapce z białej skóry i czerwonych butach. Wtedy każdego wielbłąda w karawanie 
zmuszało się do przyklęknięcia, a jeźdźcy zsiadali z siodeł i czekali, aż çavuş ich minie. 
Wagabundy wykorzystywały tę przerwę, by spryskać ich wodą różaną i zażądać za to 
pieniędzy. 
Nawet gdyby, schodząc z pokładu galeoty, Jack nie wiedział o tym, że Egipt jest 
najstarszym krajem na świecie, domyśliłby się tego po pierwszej godzinie żmudnej wędrówki 
po ulicach Kairu. Dawało się to poznać po twarzach ludzi przedstawiających sobą mieszankę 
wszystkich ras, o jakich w życiu słyszał (oraz paru takich, o których nie miał pojęcia, że 
istnieją). Każda twarz miała do opowiedzenia tyle historii, co galera pełna niewolników. 
Podobnie rzecz się miała z domami, zbudowanymi czasem z kamienia, czasem z drewna tak 
starego, że wyglądało jak skamieniałe, a najczęściej z cegieł, lepionych ręcznie, byle jak 
wypalonych i tak wiekowych, jakby formował je sam Mojżesz. Tyle samo starych domów 
burzono, ile budowało się nowych, co było naturalne, ponieważ cała dostępna przestrzeń 
została już zajęta i nie pozostało nic innego, jak przenosić materiał budowlany z miejsca na 
miejsce, tak jak kapryśny Nil na przemian nanosił i rozmywał piaszczyste łachy w delcie. 
Nawet piramidy były ponadgryzane w rogach, jakby mieszkańcy wykorzystywali je w 
charakterze kamieniołomów. 
Po wielu godzinach zagłębiania się w miasto dotarli do chanu el-Chalili – chaotycznego 
bazaru, który przewyższał rozmiarami większość europejskich miast. Nyazi kazał Jackowi 
zdjąć buty i zaprowadził go do starego meczetu, gdzie strome, spiralnie skręcone schody 
biegły wnętrzem klatki chłodnej i ciemnej jak naturalna jaskinia i wyprowadzały na dach, 
skąd mieli widok na panoramę całego miasta. Nilu nie było już z tej odległości widać, toteż 
Jack mógł podziwiać tylko setki płaskich, zapiaszczonych dachów, zawalonych beczkami, belami, zawiniątkami i kopczykami domowego śmiecia. Każdy dach znajdował się na innej 
wysokości i miało się wrażenie, że tym niższym grozi przysypanie. 
Kair przywodził na myśl dno rozległej jamy, z której mieszkańcy od tysięcy lat próbują 
wydostać się na wolność, a jedyną do niej drogą jest wykopywanie gliny, wykuwanie bloków 
wapienia, burzenie pustych domów i bezbronnych pomników przeszłości i spiętrzanie 
uzyskanego w ten sposób materiału wciąż wyżej i wyżej. To, kto aktualnie przewodzi temu 
wyścigowi, najłatwiej poznawało się po wysokości dachu jego domu. Przegrani nie tylko nie 
byli w stanie dotrzymać kroku sąsiadom, ale nawet oprzeć się unoszonemu wiatrem piaskowi, 
który starannie zasypywał wszystko, co nieruchome, i stopniowo przepadali bez śladu. Jack 
wyobraził sobie, że mógłby zejść do piwnicy dowolnego kairskiego domu i znaleźć pod 
spodem zasypany cały następny dom, pod nim kolejny, i tak dalej, przez całe mile w głąb. 
Nigdy dotąd sens wersu „Przyjdzie sądzić żywych i umarłych” nie był dlań tak oczywisty – 
tutaj, w biblijnej krainie istniały tylko te dwie kategorie, a rozróżnienie między nimi było 
jedynym liczącym się osądem. 
Cieszył się więc, że jest w el-Chalili, chyba najbardziej ożywionej części miasta. 
Karawana wiła się ulicami, na których sprzedawano wszelkie możliwe towary, od 
niewolników, przez masło, po żywe kobry, aż dotarła do miejsca leżącego, jak sobie 
wyobrażał, w samym środku metropolii: dziedziniec – albo może po prostu szerszy zaułek – 
miał kształt prostokąta, długość strzału z łuku, szerokość nieprzekraczającą pięciu metrów i 
był wciśnięty między trzy – i czteropiętrowe domy. Wąska otwarta przestrzeń u góry 
zapewniała dopływ światła na dół, lecz między parapetami budynków rozpięto jakąś 
przezroczystą materię – zapewne płachty namiotowe i płaty impregnowanego płótna, jak się 
domyślał. Podwórko miało więc lity dach, przepuszczający światło, ale uniemożliwiający 
podsłuchiwanie toczonych na nim rozmów. W okalających je budynkach panowała cisza jak 
nigdzie indziej w całym Kairze. Pachniały sianem. Pływające po Nilu statki zaopatrywały te 
stajnie w paszę dla koni i wielbłądów. 
– Tu się wszystko zaczęło – oznajmił Nyazi. – Tu zakiełkowało ziarno. 
– Co masz na myśli? – zaciekawił się Jack. 
– Sto pokoleń wstecz rozbili tu obóz ludzie tacy jak ja. – Nyazi tupnął sandałem w 
ziemię. – Zatrzymali się na jedną noc, z wielbłądami. Z czasem ich obozowisko zapuściło 
korzenie i zmieniło się w karawanseraj. Obrósł go bazar, chan el-Chalili, wokół którego z 
kolei wyrósł cały Kair. To są pozostałości tamtego karawanseraj u. Nadal przyjeżdżamy tu 
handlować wielbłądami. 
– To idealne miejsce na spotkanie z diukiem – wyjaśnił Moseh. – Plan od początku był 
doskonały. Jeśli Nyazi ma rację, od zarania dziejów nie było takiego dnia, żeby srebro i złoto 
nie przeszły tu z rąk do rąk. Istnienia chanu el-Chalili nie zadekretował żaden król, nie 
przepowiedziała żadna religia. Powstał samoistnie i trwa, nie oglądając się na wolę sułtana z 
Konstantynopola i Króla Słońce z Paryża. * * * 
Przyjaźń cnotą jest częściej spotykaną wśród złodziei aniżeli u innych ludzi. 
Kiedy ich kompani znajdą się w niebezpieczeństwie, ci najusilniej starają się im 
pomóc. 
– Pamiętniki prawego złoczyńcy Johna Halla 
Parter karawanseraju miał wysoko sklepiony sufit, żeby człowiek mógł wjechać do 
środka na wielbłądzie, nie schylając się i nie zdejmując turbanu. Tak też zrobili mężczyźni z 
klanu Nyaziego. Wieczorem wrócił Nasr al-Ghuráb ze swoimi ludźmi, oraz Dappą i Vrejem, 
których nie widzieli od Rosetty. 
– Kairskie ulice rozwidlają się, splatają i meandrują nie mniej niż niepojęty Nil, ale 
Vrejowi udało się znaleźć ormiańskiego sprzedawcę kawy, który urzęduje nie dalej niż pięć 
minut stąd i wie wszystko o drodze do Mokki – przyznał z nieskrywanym podziwem Dappa. 
– Trzeba spłynąć w dół rzeki aż do wielkiego rozwidlenia i skręcić w odnogę biegnącą do 
Damietty. Po kilku milach mija się wioskę na prawym brzegu, w której wąski kanał odchodzi 
na wschód od Nilu i biegnie aż do Morza Czerwonego. 
– Ależ tam musi być ruch! – wykrzyknął Moseh. 
– Wodzowie wiosek na brzegu kanału zazdrośnie go strzegą – powiedział Dappa. – 
Podobnie jak tureccy urzędnicy. 
– Z tego właśnie powodu Egipcjanie z sąsiednich okręgów sięgnęli po kilofy i łopaty i 
zaczęli wykopywać kanały pozwalające ominąć większe wsie i posterunki mytników – podjął 
przerwany wątek Vrej. – Ich wykopki wyglądają jak wypełnione stojącą wodą starorzecza 
albo zarośnięte trzciną kanały ściekowe, niektórych w ogóle nie widać. Wieśniacy z 
pewnością pilnują ich równie zazdrośnie jak tamci głównego szlaku. Nie uda nam się przebić 
do Morza Czerwonego, nie wkładając bakszyszu w ręce licznych chłopów. Obawiam się, że 
łączny koszt tego przedsięwzięcia byłby astronomiczny. 
– Mamy sporo złota – zauważył Jewgienij. 
– I będziemy uciekać przed ludźmi, którzy chcieliby nas zabić – dodał Jack. – W takiej 
sytuacji wydawanie pieniędzy mniej boli. 
– W dodatku wieśniakom też będzie zależało na tym, żeby ukryć przed Turkami fakt, że 
nas spotkali – zauważył Jeronimo. 
– Nie tak bardzo jak nam... – mruknął Moseh. – Ale może wystarczająco. 
– Dobrze – stwierdził Surendranath, hinduski niewolnik, który postanowił do nich 
przystać. – Pokazaliście niezwykłą mądrość, tworząc waszą batna. 
– Precz! – zawołał Jeronimo. – Wszyscy jesteśmy Ludźmi Księgi. Nie trzeba nam tu 
twojego bluźnierczego bełkotu! – Spokojnie, caballero – wtrącił Jack. – Z doświadczenia wiem, że indyjskie księgi też 
zawierają ciekawe treści. Co jeszcze możesz nam powiedzieć o batna, Surendranath? 
– Nauczyłem się tego słowa od angielskich kupców w Suracie – stropił się Hindus. – To 
skrótowiec od „Best Alternative To a Negotiated Agreement”, czyli „najlepszej alternatywy 
dla wynegocjowanej umowy”. 
Rozmowa na chwilę została zawieszona, gdy rozwinięcie skrótu przekładano na różne 
języki. 
– Nieważne, czy to określenie angielskie, czy hinduskie – powiedział Moseh. – Jest w 
nim mądrość. Nasz przyjaciel, banyan z urodzenia i wychowania, zdaje sobie sprawę, że 
ucieczka przez zalane pola i wadi do Morza Czerwonego to tylko plan zapasowy. 
Zabezpieczenie, nic więcej. – Mówiąc, celowo zaglądał w oczy tym spośród spiskowców, o 
których wiedział, że są najbardziej porywczy; zaczął od Jacka i na Jacku skończył. – Warto 
mieć batna, jak słusznie zauważył Surendranath, ale „wynegocjowana umowa” jest o wiele 
lepsza od „najlepszej alternatywy”. 
– Mosehu... – odezwał się Jack. – Przesiedziałeś obok mnie wiele lat. Wysłuchałeś 
wszystkich moich opowieści i wiesz, że jest tylko jedna osoba na świecie, którą kocham. 
Mimo tego, co mi uczyniła. – Podciągnął rękaw, odsłaniając ślad po harpunie. – Nie wątpisz 
chyba, że wolałbym choćby jutro wsiąść na statek do Europy niż uciekać na Morze Czerwone 
niczym jakiś biedny Żyd przed wiekami. Ale tak samo jak tamci Żydzi nie zamierzam dłużej 
być niewolnikiem. 
– W tej kwestii wszyscy jesteśmy zgodni – zauważył Dappa. 
– Ponieważ wybraliście mnie na negocjatora na ostatnim etapie naszych kontaktów z 
Inwestorem, muszę was o coś prosić. Jestem wagabundą. Nigdy nie przepadałem za 
pompatycznymi przysięgami i gadkami o honorze. Ale nasze wspólne przedsięwzięcie dawno 
wykroczyło poza ramy zwykłych wagabundzkich przygód i dlatego chcę, by każdy z was 
przysiągł na to, co dla niego najświętsze, że jutro będzie ze mną. Że bez względu na to, co się 
wydarzy podczas moich rozmów z diukiem – może popiszę się mądrością, a może zrobię z 
siebie durnia; może zachowam zimną krew, a może stracę nad sobą panowanie albo zsikam 
się w gacie; może duch przekory postanowi mnie odwiedzić, a może nie – chcę wiedzieć, że 
będziecie ze mną, pogodzicie się z moją decyzją i razem ocalimy życie albo razem zginiemy. 
Jack spodziewał się albo długiego, niezręcznego milczenia, albo wybuchu śmiechu. 
Tymczasem jego słowa jeszcze nie przebrzmiały i niosły się echem po wąskim dziedzińcu, 
gdy Gabriel Goto wyszarpnął miecz z pochwy. Nowi spiskowcy skulili się odruchowo, ale 
Gabriel płynnym ruchem obrócił broń w dłoni i podał ją Jackowi rękojeścią do przodu. W 
blasku ognia klinga zalśniła jak krystalicznie czysty strumień w świetle wschodzącego słońca. 
– Jestem samurajem – powiedział tylko. 
Padraig, barczysty Irlandczyk, wstał i splunął w ogień. 
– Mamy takie powiedzenie – odezwał się po angielsku. – Czy to prywatna bijatyka, czy można się przyłączyć? Ja się przyłączam i to ci powinno wystarczyć, ale jeśli chcesz, żebym 
na coś przysiągł, przysięgam na grób mojej matki w Kilmacthomas, nad morzem. I niech cię 
szlag, jeśli myślisz, że to mniej ważne od bycia samurajem. 
Moseh zdjął z szyi sznur paciorków, ucałował go i rzucił Jackowi. 
– Jeśli zawiodę, spal je. Niech dołączą do kurzu zaściełającego chan el-Chalili. 
– Podążałem za tobą, Jack, aby spłacić zaciągnięty przez moją rodzinę dług – powiedział 
Vrej. – I na nią właśnie przysięgam, że go spłacę. 
– Nie wierzę w przysięgi – oświadczył monsieur Arlanc. – Wierzę natomiast, że moim 
przeznaczeniem jest dopilnować, aby ta sprawa doczekała się godnego zakończenia. 
– Przysięgam na moją prawą rękę, że nigdy więcej nie dam się pojmać piratom – 
powiedział van Hoek. – A w oczach Boga Inwestor jest właśnie piratem, nikim innym. 
– Ależ, kapitanie, pan jest leworęczny! – zauważył Jack, próbując rozluźnić przyciężkawą 
atmosferę, która zaczynała mu dokuczać. 
– Jeśli przysięga ma mieć jakąś wagę, muszę zachować lewą rękę, silniejszą, żeby móc 
obciąć sobie prawą – odparł van Hoek. Nie był bynajmniej rozbawiony. Przeciwnie, 
przyrzeczenie wyzwoliło w nim taki przypływ gwałtownych emocji, jakiego jeszcze u niego 
nie widzieli. Dobył kordelasa, oparł na ławce prawą pięść z odgiętym małym palcem i ciął. 
Koniuszek palca spadł na ziemię. Van Hoek schował broń, podniósł odcięty skrawek i 
podniósł go do światła. – Masz swoją przysięgę! 
Wrzucił paliczek do ognia, osunął się na kolana i zemdlał. 
Zapanowało poruszenie. Niektórzy wyraźnie się zaniepokoili, nie wiedząc, czy i od nich 
oczekuje się, że sobie coś poobcinają, ale Nyazi wyciągnął z fałd szaty czerwony Koran. 
Stanął nad nim razem z Nasr al-Ghurábem i Turkiem z galery Arlanca, wypowiedzieli jakieś 
święte słowa po arabsku i ogłosili, że jeśli przeżyją, udadzą się na hadż. Jewgienij, 
Surendranath i Nubijczyk złożyli straszliwe przysięgi, klnąc się każdy na swoich bogów. Pan 
Foot, który z lekko urażoną miną przemykał po obrzeżach kręgu światła padającego z 
ogniska, oświadczył, że nie musi niczego obiecywać po tym, jak wymyślił „całe 
przedsięwzięcie” (miał zapewne na myśli pechową wyprawę po kauri sprzed lat), bo „nie 
wypada” okazywać towarzyszom niedoli niczego innego niż absolutna lojalność i że 
„dziwacznym”, „wstrząsającym”, „niegodnym” i „niewyobrażalnym” ze strony Jacka jest 
sugerować, że on, pan Foot, mógłby zachować się inaczej. 
– Przysięgam na mój kraj – powiedział Dappa. – Kraj wolnych ludzi, który na razie liczy 
około szesnastu obywateli i nie ma własnego terytorium. Ale innego kraju nie mam, więc na 
ten przysięgam. 
Jeronimo wystąpił naprzód, wyłamując palce w pobożnym geście, i zaczął coś mamrotać 
po łacinie, gdy nagle opętał go jego demon. 
– No żesz kurwa mać! – zawołał. – Przecież ja nawet nie wierzę w Boga! Przysięgam na 
was, wagabundy, czarnuchy, heretycy, żydki i wielbłądziarze. Na moich jedynych przyjaciół. * * * 
Diuk d’Arcachon zszedł z pokładu pozłacanej rzecznej barki i na białym koniu jechał w 
stronę chanu el-Chalili. Towarzyszyło mu dwóch zaufanych adiutantów, jeden lub dwóch 
tureckich urzędników i mieszany oddział wojska złożony z wypożyczonych janczarów i 
najlepszych dragonów. Za nimi z turkotem toczyły się masywne, puste wozy, jakich używano 
do przewożenia ociosanych kamiennych bloków. O tym wszystkim spiskowcy dowiedzieli się 
z półgodzinnym wyprzedzeniem – mali gońcy, śmigający po ulicach Kairu jak sirocco, 
błyskawicznie przynieśli wiadomość. 
Wszyscy jubilerzy w Kairze zostali albo wynajęci przez diuka, albo przynajmniej przez 
niego przekupieni, żeby nie pracowali dla spiskowców. W tej chwili czekali właśnie na niego 
pod jedną z bram chanu. Wiedzieli o tym wszyscy Żydzi w mieście, nie wyłączając Moseha. 
Płaskodenna barka o małym zanurzeniu czekała na kanale, który wił się przez pół miasta i 
w końcu dochodził do Nilu. Przebiegał w odległości zaledwie pół mili od karawanseraju, przy 
pewnej uliczce, której mieszkańcy tego dnia wnieśli krzesła do domów, pochowali fajki 
wodne, zagonili drób do kurników, pozamykali na głucho drzwi i pozatrzaskiwali okiennice, a 
wszystko z powodu plotek, które rozeszły się nocą. 
Zrobiło się późne popołudnie, zanim turkot i tętent orszaku Inwestora dobiegł na ciche 
podwórko, gdzie czekał Jack, skąpany w sączącym się z góry łagodnym blasku słońca. 
Wciągnął głęboko powietrze do płuc. Pachniało sianem, kurzem i wielbłądzim łajnem. 
Powinien trząść się ze strachu albo przynajmniej odczuwać podniecenie, ale czuł tylko 
wszechogarniający spokój. Podwórko leżało w samym środku Matki Świata. To od niej 
wszystko się zaczęło. Messe w Linzu, Dom Złotego Merkurego w Lipsku i Damplatz w 
Amsterdamie były jej młodymi, niesfornymi wnukami. W zaułku panowała martwa cisza, jak 
w oku cyklonu, chociaż wszędzie dookoła kłębił się wir płynnego srebra. Tutaj nie było 
diuków i wagabundów. Wszyscy byli równi, jak przed przyjściem na świat. 
Pozdrowienia i powitania z trudem przebijały się przez zgromadzone w stajniach góry 
siana – Jack nie potrafił nawet rozpoznać języka, w jakim je wymieniano. W końcu usłyszał 
klekot kopyt na kamieniu. Coraz bliższy. 
Oparł dłoń na rękojeści szabli i wyrecytował w myślach wiersz, którego nauczył się 
dawno temu, w Czechach, stojąc w zakolu strumienia: 
Miecz błyszczący – piękniejszej nie zna świat broni – 
Trucizną ocieka, nieprzyjaciół gromi. 
Krew gorącą spija i tnie bez litości, 
Z marmurowych sal zbiera kosztowności. 
– To on?! – zapytał ktoś po francusku. 
Jack zdał sobie sprawę, że ma zamknięte powieki. Otworzył oczy i zobaczył przed sobą 
mężczyznę na białym, różanookim cheval de bataille. Miał perfekcyjną perukę, zatknięty na 
jej szczycie admiralski kapelusz i cztery czarne placki przyklejone do bladej twarzy. Z 
niepokojem spoglądał na Jacka, który przestraszył się, że został rozpoznany, i omal nie 
sięgnął po jeden z zatkniętych za szarfę pistoletów. Na szczęście inny chevalier, jadący 
strzemię w strzemię z diukiem, po lewej, nachylił się w jego stronę i wyjaśnił: 
– Tak, wasza miłość, to jest aga. Dowódca janczarów. 
– Chyba pochodzi z Bałkanów – zauważył diuk, nawiązując do europejskiej karnacji 
Jacka. 
Drugi chevalier, jadący na prawo od diuka, chrząknął znacząco, kiedy monsieur Arlanc 
wyszedł ze stajni i stanął obok Jacka, z lewej strony. Najwyraźniej spiskowcy chcieli w ten 
sposób ostrzec diuka, że znajduje się wśród nich ktoś, kto zna francuski. Na prawo od Jacka 
stanął Moseh, wyrównując w ten sposób szanse: trzech na trzech. 
Chcąc zachować przewagę, Francuzi wyjechali na środek podwórza. Jack również ruszył 
naprzód i po chwili znalazł się nieprzyjemnie blisko diuka, który natychmiast ściągnął wodze 
i podniesioną ręką dał wszystkim znak, żeby się zatrzymali. De Jonzac i drugi chevalier 
natychmiast wstrzymali konie, chrapy zwierząt znalazły się akurat w okolicy siodła diuka. 
Jack natomiast zrobił jeszcze jeden krok w przód, potem następny, aż de Jonzac do połowy 
wysunął pistolet z olstra przy siodle. Drugi jeździec spiął konia, chcąc przeciąć Jackowi 
drogę. 
Za plecami jeźdźców dało się słyszeć odgłosy wydawane przez całkiem pokaźną gromadę 
janczarów i dragonów, rozpraszających się po karawanseraju. Chwilę później z okien na 
piętrach wychynęły lufy muszkietów. Rodacy Nyaziego zajęli pozycje za plecami Jacka po 
obu stronach dziedzińca. Końcówki wolnopalnych lontów żarzyły się w półmroku pod 
arkadami jak oczy demonów. Jack zatrzymał się nieco ponad dwa metry od gładkich chrap 
białego wierzchowca, ustawił się jednak w taki sposób, żeby jeździec, który wysunął się do 
przodu, zasłonił mu diuka. D’Arcachon powiedział coś sotto voce do chevaliera, na co ten 
wycofał konia i wrócił na stanowisko na prawej flance. 
– Rozumiem istotę waszego planu – powiedział diuk, darowując sobie wszelkie uprzejme 
wstępy. Prawdopodobnie chciał w ten sposób obrazić Jacka. – To samobójstwo. 
Jack udawał, że nie rozumie ani słowa, dopóki monsieur Arlanc nie przełożył słów diuka 
na sabir. 
– Musieliśmy stworzyć takie pozory – odparł wówczas. – Inaczej by się pan tu nie zjawił. 
Diuk uśmiechnął się blado, jakby właśnie usłyszał kiepski żart. 
– Rozumiem. To rodzaj tańca, albo raczej pojedynku, który musi się zacząć od pewnych 
formalności: ja próbuję cię przestraszyć, ty chcesz mi zaimponować. Ale przejdźmy do 
rzeczy. Pokażcie mi l’Emmerdeura! – Jest blisko. Najpierw jednak załatwmy ważniejszą sprawę: złoto. 
– Jestem człowiekiem honoru, nie niewolnikiem. Złoto nic dla mnie nie znaczy. Jeśli 
jednak wam tak na nim zależy, słucham. Co proponujecie? 
– Przede wszystkim proszę odesłać jubilerów. Nie mamy ani klejnotów, ani srebra. Tylko 
złoto. 
– Załatwione. 
– Karawanseraj, jak widać, jest duży i w tej chwili pełen siana. Zagrzebaliśmy w tym 
sianie sztabki. Wiemy, gdzie są. Wy nie. Kiedy dostaniemy dokumenty czyniące z nas 
wolnych ludzi i będziemy mogli ruszyć w drogę, traktem lub rzeką, z należnymi nam peso w 
kieszeniach, powiemy wam, gdzie znajdziecie złoto. 
– Niemożliwe, żeby to był wasz cały plan. Nie ma tu aż tyle siana, żebyśmy nie mogli 
was aresztować i spokojnie przeszukać karawanseraju. 
– Upychając złoto po stajniach, porozlewaliśmy na ziemię całkiem sporo oliwy – wyjaśnił 
Jack. – A dla pewności zakopaliśmy tu i ówdzie beczułki z prochem. 
Pierre de Jonzac wydał rozkaz podoficerowi dowodzącemu ludźmi w stajni. 
– Grozicie spaleniem karawanseraju – stwierdził diuk, jakby wszystko, co Jack powie, 
musiał sobie przekładać na bardziej zrozumiały język. 
– Złoto stopi się i spłynie do rynsztoka. Część uda się odzyskać, ale stracisz więcej, mój 
panie, niż gdybyś po prostu zapłacił nam należną część i nas uwolnił. 
Pieszy podoficer podbiegł do de Jonzaca i szepnął mu coś na ucho. Ten od razu przekazał 
wiadomość diukowi. 
– Świetnie – stwierdził diuk. 
– Słucham? 
– Moi ludzie znaleźli w stajni kałuże oliwy. Twoje ostrzeżenia się potwierdziły, a ja 
przyjmuję waszą propozycję. 
Diuk skinął na drugiego adiutanta, który wyjął z juków plik identycznie wyglądających 
dokumentów, opatrzonych oficjalnymi pieczęciami i wstążkami typowymi dla otomańskiej 
biurokracji. 
Jack odwrócił się w stronę podcieni, gdzie czekał Nasr al-Ghuráb. Ra.s wyszedł z cienia, 
odłożył broń i podszedł do adiutanta, który pokazał mu jeden z dokumentów. 
– Kasacja tytułu własności do niewolnika – powiedział. – Z wpisanym nazwiskiem 
Jeronima. Stwierdza, że jest wolnym człowiekiem. 
– Przeczytaj pozostałe. 
– Wróćmy do tej naprawdę ważnej sprawy – zaproponował diuk. – Tej, która sprowadza 
mnie tu z Aleksandrii. 
– Dappa – czytał na głos al-Ghuráb. – Nyazi. 
Zza pleców Francuzów wyjechał rozklekotany wózek. Jack spiął się, ale na wózku 
znajdowała się tylko pancerna skrzynka. – Wasze peso – wyjaśnił diuk, wyraźnie rozbawiony jego podenerwowaniem. 
– Jewgienij... – czytał dalej ra.s. – Gabriel Goto... 
– Załóżmy, że nieszczęśnik, którego pokazaliście de Jonzacowi w Aleksandrii, to 
naprawdę był L’Emmerdeur... Ile za niego chcecie? – spytał diuk. 
– Jako że odzyskaliśmy już wolność, również zachowamy się jak ludzie honoru. Albo 
weźmiecie go za darmo, albo nie weźmiecie wcale. 
– Wyzwolenie van Hoeka... I moje. 
Łaskawy uśmiech znów zagościł na twarzy diuka. 
– Wprost nie umiem wyrazić, jakie to ważne, żebyście mi go oddali. Bez l’Emmerdeura 
nie będzie żadnej transakcji. 
– Vrej Esphahnian... Padraig Tallow... pan Foot... 
– Przemawiasz odważnie – ciągnął tymczasem diuk – ale to nie zmienia faktu, że otaczają 
was moi dragoni, muszkieterzy i janczarzy. Złoto należy do mnie. Równie dobrze mogłoby 
już spoczywać w moim paryskim skarbcu. 
– Tu jest puste miejsce na wpisanie nazwiska. – Nasr al-Ghuráb pomachał ostatnim 
dokumentem. 
– Bo nie wiemy, jak on się nazywa – wyjaśnił Pierre de Jonzac, wskazując Jacka. 
– W paryskim skarbcu... – powtórzył Jack za diukiem. Przemawiał teraz bezpośrednio do 
niego, w najlepszej francuszczyźnie na jaką było go stać. – Domyślam się, że znajduje się on 
gdzieś w podziemiach sypialni w zachodnim skrzydle, gdzie stoi ten paskudny posąg z 
zielonego marmuru, przedstawiający Ludwiczka w tandetnym przebraniu Neptuna. 
Cisza, która zapadła po tych słowach, trwała niewiele krócej niż milczenie, jakie pewnej 
nocy, dawno temu, zapanowało w sali balowej Hôtel d’Arcachon. Ale trzeba było diukowi 
przyznać, że szybko się otrząsnął – co oznaczało, że albo już dawno przejrzał Jacka na wylot, 
albo był o wiele bardziej elastyczny, niż się to na pierwszy rzut oka wydawało. Adiutanci 
zgłupieli całkowicie. Diuk pchnął konia kolanami i spojrzał z góry na Jacka. Jack również 
podszedł bliżej, aż poczuł na twarzy oddech z końskich chrap. Ściągnął turban. 
– Warunki transakcji wcale nie muszą się zmienić, Jack – powiedział diuk. – Wystarczy 
jedno twoje słowo, a twoi kompani odejdą stąd wolni i bogaci. 
Jack stał bez ruchu i rozważał propozycję diuka, całkiem serio, przez minutę lub dwie. 
Konie parskały, wszędzie dookoła żarzyły się wolnopalne lonty. Wystarczyłby jeden gest z 
jego strony, by przyjaciele dostali wolność i pieniądze, na które zasłużyli. Wcześniej, w 
każdym innym okresie życia, wyśmiałby ten pomysł. Teraz jednak wydał mu się on dziwnie 
kuszący. 
Przynajmniej przez chwilę. 
– Przykro mi, diuku, ale się spóźniłeś – odparł w końcu. – O dzień. Wczoraj w nocy moi 
kamraci złożyli mi całe mnóstwo prawdziwych przysiąg, a ja zamierzam ich z nich rozliczyć. 
Inaczej nie wypada. Płynnym ruchem dobył szabli i zatopił ją aż po rękojeść w szyi białego konia, mierząc 
prosto w serce. Kiedy ostrze go dosięgło, potężny mięsień zacisnął się niczym pięść, a potem 
zwiotczał nagle, przepołowiony przez miecz błyszczący. 
Klinga wyszła z rany, zapoczątkowując fontannę krwi szeroką jak nadgarstek Jacka. Koń 
stanął dęba, wysadzane klejnotami ostrogi diuka przebiły powietrze. Jack odsunął się na bok, 
wolną ręką wyjął pistolet i strzelił w głowę adiutantowi, który wiózł dokumenty. 
Diuk cudem utrzymał się w siodle. Albinos zrobił dwa szybkie kroki do przodu i 
przewrócił się na bok, przyszpilając i (co było słychać) łamiąc jeźdźcowi nogę. 
Jack podniósł wzrok. Pierre de Jonzac mierzył do niego z pistoletu z odległości najwyżej 
dwóch metrów, ale Moseh już zaczął działać. Wysunął koniuszek języka spomiędzy warg. 
Toporek zafurkotał w powietrzu i utkwił w barku de Jonzaca. Oficer wypuścił broń, a chwilę 
później jego koń zwalił się na ziemię z przestrzelonym łbem. De Jonzac wylądował u stóp 
Jacka, który chwycił upuszczony przez niego pistolet, wycelował mu w głowę, po czym 
przesunął lufę w bok i wypalił w ziemię. 
– Moi ludzie pomyślą, że cię zabiłem, i nie będą na ciebie marnować kul – wyjaśnił. – 
Daruję ci życie, ale tylko w jednym celu. Masz wrócić do Paryża i powiedzieć tam, że to, 
czego za chwilę będziesz świadkiem, zrobiłem z miłości do kobiety. Jej nazwiska nie muszę 
wymieniać. Będzie wiedziała. Ja jestem Jack Shaftoe, Półkuśka, l’Emmerdeur, król 
wagabundów, Ali Zaybak. Żywe srebro. 
Mówiąc to, podszedł do diuka d’Arcachon, który wyczołgał się spod konia i leżał 
podparty na łokciu, bez kapelusza i peruki. Ostre odłamki kości przebiły mu zakrwawioną 
jedwabną pończochę. 
– Powinienem przedstawić ci listę grzechów, które popełniłeś, i wyjaśnić, dlaczego 
zasługujesz na śmierć – przyznał Jack. – Ale nie mamy czasu. Powiem tylko, że myślę teraz o 
matce i córce, które uprowadziłeś, pohańbiłeś i sprzedałeś w niewolę. 
Diuk przetrawił te słowa. Na jego twarzy odmalowało się zdumienie. 
– O których konkretnie? – zapytał. 
Ostrze janczarskiej szabli spadło jak grom i głowa Louisa-François de Lavardac, diuka 
d’Arcachon, potoczyła się po posadzce chanu el-Chalili w samym sercu Matki Świata. 
Saharyjski pył zaczął pokrywać szkliste soczewki jego oczu. 
* * * 
Nagle Jackowi wydało się, że rozszalała się ulewa, wszędzie dookoła eksplodowały małe 
fontanny ziemi – to dragoni, janczarzy albo jedni i drudzy naraz strzelali do niego z okien. 
Widząc, że zaszlachtował wszystkich trzech Francuzów na dziedzińcu, wyzbyli się 
skrupułów. Monsieur Arlanc i Nasr al-Ghuráb ulotnili się. Jack schował się w stajni, w której 
toczyła się dziwna bitwa. Żołnierze przeważali liczebnie nad spiskowcami i krewniakami Nyaziego, ci jednak mieli aż nadto czasu, żeby urządzić sobie wygodne stanowiska wśród 
stert siana, pochować się za korytami i porozpinać potykacze. Mogliby przez cały dzień 
trzymać Turków i Francuzów w szachu, gdyby nie pożar, który już ogarniał stajnię; mógł być 
wynikiem celowego podpalenia, ale najprawdopodobniej jego zarzewiem stał się ogień 
bluzgający z luf. Jack wskoczył do koryta, zmoczył się od stóp do głów i przez grad 
przypadkowo padających kul przemknął do miejsca, w którym Jewgienij, Padraig, Jeronimo, 
Gabriel Goto, nubijski eunuch i pobratymcy Nyaziego w rozpaczliwym pośpiechu 
wygrzebywali z siana złote sztabki i ładowali je na wozy. Do wozów były zaprzężone 
podenerwowane konie, którym narzucono na łby worki po owsie, żeby nie widziały płomieni, 
jednak ta tania sztuczka powoli traciła swoją skuteczność. A Jack rzutem oka ocenił, że 
wydobyli dopiero nieco ponad połowę złota. 
Moseh, Vrej i Surendranath, obdarzeni kupiecką pamięcią do liczb, zapamiętali położenie 
wszystkich sztabek i teraz pilnowali, żeby żadna nie została przeoczona. Do tej roboty 
najlepiej nadawali się ludzie spokojni, tyle że człowiek jest bardziej inteligentny od konia i 
dla uspokojenia go nie wystarczy worek na głowie. Przydałoby się raczej jakieś rzeczywiste 
zabezpieczenie przed ogniem, dymem, janczarami, dragonami i... Diuk wspomniał o czymś 
jeszcze. O czym? 
– Widzieliście gdzieś francuskich muszkieterów? – zapytał Jack, znalazłszy Nyaziego. 
Dopóki bronili się w stajni, to Nyazi był ich generałem. 
Rozmawiało się trochę łatwiej niż jeszcze przed paroma minutami. Dym uniemożliwiał 
użycie muszkietów, pożar zaś sprawił, że posiadanie prochu stało się wielce ryzykowne. 
Łoskot wystrzałów cichł z wolna i ustępował przed szczękiem ostrzy i pokrzykiwaniem ludzi, 
którzy usiłowali przerzucić na wroga brzemię własnego lęku. 
– Kto to są muszkieterzy? 
– Diuk mówił, że z nim przyszli – powiedział Jack. Nie odpowiedział bynajmniej na 
pytanie Nyaziego, ale też nie miał czasu na objaśnianie różnicy między dragonem i 
muszkieterem. 
Na tyłach stajni zagrał róg – był to sygnał, że wozy są gotowe do wyruszenia w drogę. 
Nyazi zaczął wykrzykiwać rozkazy pod adresem swoich rodaków, rozproszonych w 
zadymionej przestrzeni w sposób zrozumiały tylko dla niego. Próbowali wycofać się w stronę 
wozów w szyku, pod ostrzałem, co – jak wiedział Jack – było trudne nawet dla wyszkolonych 
żołnierzy walczących w idealnych warunkach. W efekcie odwrót był niemal równie 
chaotyczny jak natarcie janczarów, którzy przynajmniej w jednym miejscu przełamali szyk 
obronny i teraz prawie po omacku brnęli naprzód, krztusząc się i dławiąc, potykając o widły, 
zderzając z filarami i szarżując w kierunku, z którego dobiegał dźwięk rogu – właściwie nie 
dlatego, że spodziewali się tam znaleźć nieprzyjaciela i złoto, ale dlatego że ten, kto grał, 
musiał jakoś w ów róg zadąć, co dowodziło, że gdzieś tam z przodu jest świeże powietrze. 
Jack dotarł do miejsca, w którym ożywczy powiew rozrzedzał dym. Niewiele brakowało, żeby pchnięcie bagnetem z lewej strony, od tyłu, wymierzone w okolice nerek, przeszyło go 
na wylot. Wykonał piruet w prawo, dzięki czemu czubek ostrza rozdarł wprawdzie skórę i 
zahaczył o mięśnie, ale nie wszedł głębiej i chybił organów wewnętrznych. Kończąc obrót, 
ciął na odlew w głowę napastnika z bagnetem i w ten sposób starcie dobiegło końca, zanim 
zdążył zarejestrować, że się zaczęło. Zaraz jednak wdał się w prawdziwy szermierczy 
pojedynek z francuskim oficerem, który rapier miał wprawdzie lekki i cienki, ale wiedział, jak 
go używać. Jack zdawał sobie sprawę, że walcząc cięższą i bardziej nieporęczną bronią, 
powinien jak najszybciej zakończyć potyczkę – przy pierwszej, najdalej drugiej wymianie 
ciosów. W przeciwnym razie oficer mógłby trzymać go na dystans i dziurawić swoją klingą 
do woli, aż Jack wykrwawiłby się na śmierć. 
Niestety, pierwsze natarcie zupełnie mu nie wyszło, a drugie Francuz zgrabnie sparował, 
tyle że potknął się przy tym o leżące na ziemi widły i runął jak długi. Jack porwał widły i 
rzucił nimi jak trójzębem, nie czekając, aż przeciwnik wstanie. Nie wyrządziły Francuzowi 
krzywdy, ale zbijając je w bok, dragon odsłonił się na ułamek sekundy. Jack natychmiast 
wpadł w tę lukę i ciął z impetem. Francuz próbował się jeszcze zasłonić, lecz jego rapier – 
dobry do subtelnej szermierki i baletowych wypadów – nie mógł zatrzymać miecza 
błyszczącego. Janczarska klinga wytrąciła broń z dłoni oficera i rozcięła go na pół. 
Gdzieś z prawej strony dał się słyszeć jazgot wielu głosów, szczęk ostrzy i kwik koni. 
Jack rozpaczliwie próbował się tam przedostać, miał bowiem wrażenie, że został w stajni 
całkiem sam, w dodatku otoczony przez wrogów. 
W tej właśnie chwili eksplodowała jedna z napełnionych prochem beczułek – w każdym 
razie było to najprostsze wytłumaczenie potwornego grzmotu i huraganu klepek, kamieni, 
gwoździ, podków i kawałków ludzkich ciał, pojawiających się i znikających w dymie, a także 
następującego po nich skrzypienia i trzasku pękających belek stropowych. Uszy Jacka 
przestały działać. Leżał jednak z głową przyciśniętą do kamiennej posadzki, skąd wprost do 
jego mózgu docierał łoskot końskich kopyt, turkot i pisk okutych żelazem kół oraz – co 
bardzo przykre – hurgot złotych sztabek, które wysypały się z co najmniej jednego wozu, gdy 
spanikowane konie za szybko wzięły zakręt. Każda sztabka dźwięczała metalicznie, uderzając 
o bruk. 
Upadek na wznak pozwolił Jackowi odkryć nadzwyczaj użyteczną prawidłowość – tuż 
nad ziemią unosiła się warstwa świeżego powietrza. Ściągnął przemoczoną kurtkę, obwiązał 
nią sobie usta i nos i zaczął się czołgać na brzuchu przez labirynt trupów i stert siana, 
rozjaśniany światłem sączącym się przez wysoki kamienny łuk. Przepełzł na jego drugą 
stronę, na powietrze, i znalazł się w ogniu walki. 
Monsieur Arlanc rzucił mu w głowę kamykiem, żeby zwrócić na siebie uwagę, i zawołał 
go do bezpiecznej kryjówki za przewróconym wozem. Jack przez chwilę leżał wśród 
rozsypanego złota i po prostu oddychał, Arlanc zaś, czołgając się, zbierał sztabki i układał z 
nich coś na kształt szańca. Od czasu do czasu trafiała weń zabłąkana kula muszkietowa, ale większość pocisków przelatywała im nad głowami. 
Jack przetoczył się na brzuch i wyjrzał przez otwór strzelniczy, który sprytny hugenot 
zostawił w złotym murku. Zobaczył wielkie, obwisłe kapelusze francuskich muszkieterów. 
Ustawili się w kilku równoległych szeregach, kompletnie blokując ulicę prowadzącą do 
kanału, gdzie czekała barka. Na zmianę klękali, ładowali, wstawali, celowali i strzelali. Grad 
kul uniemożliwiał spiskowcom nie tylko frontalny atak, ale nawet wyściubienie nosa z 
kryjówek. Ta ludzka barykada znajdowała się w odległości około czterdziestu metrów, w 
odsłoniętym terenie, ale spisywała się znakomicie, ponieważ spiskowcy nie mieli już dość 
muszkietów, prochu i kul, żeby stawić jej opór. I mogła funkcjonować bez zarzutu, dopóki 
muszkieterom nie zabraknie amunicji. 
Tymczasem za plecami Jacka i spółki stajnia płonęła w najlepsze, a od czasu do czasu 
także eksplodowała, lecz sytuacja z pewnością nie była aż tak groźna, jak się wydawało, bo 
dawno byliby martwi. Między kolejnymi salwami z muszkietów dało się słyszeć rżenie koni i 
urywane porykiwania wielbłądów. Jack spojrzał w lewo: ludzie Nyaziego zajęli obwiedziony 
niskim murem placyk przed stajnią, kryjąc się za klęczącymi wielbłądami i leżącymi końmi. 
Wyglądało więc na to, że zostały im w rezerwie jakieś zwierzęta, które od biedy mogły 
zawlec wozy nad kanał – tylko najpierw trzeba było sprzątnąć te wozy sprzed nosa kompanii 
muszkieterów. 
– Musimy zajść drani z flanki – stwierdził. 
Było to spostrzeżenie dość oczywiste i inni z pewnością wcześniej doszli do tego samego 
wniosku, co wyjaśniało, dlaczego tak niewielu spiskowców zostało w pobliżu. Z lewej strony, 
za umocnionym placykiem, znajdował się ślepy zaułek – zamykający go wysoki, kamienny 
mur mógł dawniej stanowić część fortyfikacji miejskich, z czasem zmienił się jednak w 
podręczny kamieniołom. 
Jack zaczął więc czołgać się w prawo, wzdłuż złotych szańców i unieruchomionych 
wozów, aż wypatrzył uliczkę odchodzącą w bok od podwórza i ginącą w labiryncie chanu el- 
Chalili. U jej wylotu stał janczar, dwumetrową włócznią przyszpilony do drewnianych drzwi, 
co Jack uznał za świeżą oznakę pobytu Jewgienija w tych okolicach. Stojąca obok fajka 
wodna tryskała strugami brunatnej wody z licznych ran po kulach. 
Wśliznął się w uliczkę i zniknął muszkieterom z oczu. Natychmiast zerwał się na równe 
nogi i z impetem uderzył barkiem w pomalowane na zielono drewniane drzwi. Okazały się 
jednak mocniejsze niż sądził i solidnie zabarykadowane od środka. Tego samego należało się 
spodziewać po wszystkich drzwiach i oknach wychodzących na ten zaułek. Nie pozostało mu 
nic innego, jak pobiec przed siebie. 
Skręcił ostro i wypadł na maleńki placyk, jaki prędzej spodziewałby się znaleźć w Paryżu 
z ustawionym na środku naturalnych rozmiarów posągiem Leroya prowadzącego armię do 
szturmu przez Ren albo coś w tym guście. W Kairze w miejscu Leroya stał Jewgienij, w 
szerokim rozkroku, ze wzniesionymi rękami, w których ściskał szponton, najpewniej odebrany przed chwilą wrogowi. Kręcił nim młynka w tak obłąkańczym tempie, że wyglądem 
i wydawanymi odgłosami upodobnił się do monstrualnego kolibra. Trzech stojących wokół 
niego janczarów utrzymywało pełen szacunku dystans. Dwóch innych, którzy odważyli się 
podejść bliżej, leżało na wznak na ziemi, krwawiąc obficie z makabrycznych ran ciętych 
głowy. 
Jeden z trójki przyklęknął, próbując wśliznąć się pod szponton, lecz Rosjanin, który sam 
również obracał się powoli wokół własnej osi, przechylił płaszczyznę obrotu broni w taki 
sposób, że ostrze zerwało janczarowi czapkę; gdyby był choć o cal bliżej, zdarłoby mu skalp. 
Padł na brzuch i próbował odczołgać się rakiem, z konieczności dosyć powoli. 
Wszystko to Jack ogarnął jednym spojrzeniem, gdy tylko znalazł się na placyku. Od razu 
też przyszło mu do głowy, że pierwszy lepszy strzelec mógłby poważnie zagrozić 
Jewgienijowi, który byłby bezbronny wobec jego pocisków. Ledwie o tym pomyślał, gdy 
jeden ze stojących janczarów wycofał się w załom drzwi, wyciągnął zza pasa pistolet i zaczął 
go ładować. Jack podniósł kamień, duży jak pięść, i rzucił nim w janczara. Jewgienij 
zatrzymał szponton w pół obrotu, wziął potężny zamach i pchnięciem z góry na dół 
przyszpilił tego, który pełzał u jego stóp. Trzeci dostrzegł w tym swoją szansę i zebrał się do 
skoku na Jewgienija. Na ten widok z piersi Jacka wyrwał się przerażający okrzyk, każąc 
janczarowi przemyśleć obraną taktykę i na chwilę kompletnie pętając mu nogi. Janczar 
odwrócił się, starając się mieć na oku zachodzącego go z flanki Jewgienija, sparował 
wyimaginowany atak Jacka i wyprowadził własny, dosyć nieporadny. Jewgienij zdążył 
tymczasem rzucić szpontonem w miłośnika pistoletów, który wypuścił broń z ręki, gdy 
ciśnięty przez Jacka kamień trafił go w pierś (co było zrozumiałe), i osunął się na kolana, by 
ją podnieść (co już było błędem i miało tragiczne konsekwencje, gdyż stał się w ten sposób 
nieruchomym celem). 
Ten, który walczył z Jackiem, z rozmachem machnął szablą z boku na bok. Techniką 
może nie błysnął, ale sama zajadłość tego gestu wystarczyła, żeby powstrzymać Jacka i dać 
janczarowi szansę ucieczki. Jewgienij rzucił się za nim w pościg. 
Na placu schodziły się trzy uliczki. Pierwszą z nich przybiegł Jack. Biedny, roztrzęsiony 
janczar i Jewgienij pobiegli tą, która odchodziła na lewo od niej – i nią też musiał podążyć 
Jack, jeśli marzył o zajściu muszkieterów z boku. Schodziła łagodnie w dół, w stronę kanału, 
oddalając się od karawanseraju. Z prawej strony Jack miał ucho igielne, czyli bardzo wąskie 
łukowate przejście, w którym zmieściłby się człowiek, ale przez które wielbłąd z pewnością 
nie uciekłby ze stajni. Zajrzał w głąb łuku i stwierdził, że zaraz za nim uliczka rozszerza się, 
biegnie prosto na odcinku około dziesięciu metrów i dochodzi do bocznego wejścia 
karawanseraju, przez które szalejący w środku pożar z hukiem zasysał powietrze. Ośmiu, 
może dziesięciu francuskich żołnierzy wychynęło właśnie z kłębów dymu. Byli na tyle 
rozsądni, że pozbyli się muszkietów i prochownic, ale poza tym wyglądali jak nowi i chyba 
niczego im nie brakowało. Najwidoczniej udało im się uniknąć styczności z ogniem. Nagle przesłoniła ich sylwetka w długiej czarnej szacie – to Gabriel Goto wyszedł zza 
załomu drzwi, w którym się ukrył, i zastąpił żołnierzom drogę do ucha igielnego. Wydawało 
się, że jest bez broni, ale i tak Francuzi stanęli jak wryci, gdy podniósł rękę i powiedział coś w 
uroczystej łacinie. Jack nie był papistą, ale widział wystarczająco dużo bitew i ubogich 
domów, żeby rozpoznać sakrament ostatniego namaszczenia, udzielanego ludziom tuż przed 
śmiercią. 
Z przeciwnej strony – z uliczki, w której zniknął Jewgienij – dobiegły odgłosy strzałów. 
Jack odwrócił się i zobaczył nieco szerszy, kręty zaułek, prowadzący mniej więcej w to 
miejsce, gdzie muszkieterzy ustawili żywą barykadę. Dziesięć, może dwanaście metrów od 
wylotu, tam gdzie uliczka ostro skręcała, leżał trup. 
Jack ponownie się odwrócił. Gabriel Goto stał w modlitewnej pozie naprzeciw ucha 
igielnego i patrzył na zbliżających się Francuzów. Odczekał, aż będą go dzieliły od nich dwa 
metry, a wtedy wyciągnął spod płaszcza swój oburęczny miecz i płynnie ruszył do przodu, jak 
wąż prześlizgujący się po trawie, czubkiem ostrza kreśląc w powietrzu zawiły wzór. Kiedy się 
cofnął, Jack stwierdził, że pierwszy Francuz stracił głowę szyję i prawą rękę, odcięte jednym 
gładkim ciosem na skos. 
Widząc, że Gabriel Goto radzi sobie doskonale z obroną ucha igielnego, Jack pobiegł w 
drugą stronę, zwalniając dopiero przy leżących na ziemi zwłokach. Rozpoznał Turka z galery 
monsieur Arlanca, który został postrzelony z muszkietu w głowę – co w mniej delikatnych 
słowach należałoby wyrazić następująco: ołowiana kula o średnicy trzech czwartych cala, 
lecąca z prędkością kilkuset mil na godzinę, trafiła go między oczy i zrobiła mu z czaszki 
dymiący krater. Na ten widok Jack pomyślał, że warto by się rozejrzeć, i dobrze zrobił, bo na 
dachu pobliskiego domu dostrzegł francuskiego muszkietera, który właśnie do niego celował. 
Buchnął dym z panewki. Jack rzucił się w bok. Kula werżnęła się w narożnik domu, 
zbryzgała Jacka deszczem odłamków, ale nie wyrządziła mu większej krzywdy. Kiedy znów 
się wychylił, zobaczył, jak Nasr al-Ghuráb skrada się po tym samym dachu, a potem rzuca z 
nożem na muszkietera. Wystarczyło kilka sekund, żeby ra.s zwyciężył w tej walce, lecz w tej 
samej chwili trafiła go w nogę kula wystrzelona z muszkietu janczara zajmującego 
stanowisko na dachu po drugiej stronie ulicy. Al-Ghuráb złapał się za nogę i upadł, ze 
szczerym zdumieniem spoglądając na człowieka, który go postrzelił. Krzyknął coś po 
turecku. 
Jack zdążył tymczasem pobiec dalej, skręcić i znaleźć się na rozwidleniu. Lewa odnoga 
litery Y wychodziła na główną ulicę tuż przed stanowiskiem muszkieterów; gdyby tylko 
wystawił tam głowę, salwa zaraz by mu ją urwała. Prawy zaułek biegł natomiast za plecy 
żołnierzy, czyli nim właśnie prowadziła pożądana droga. Francuzi mieli jednak dość oleju w 
głowie, żeby zabarykadować ją przewróconym na bok wozem. Dwaj z nich natychmiast 
strzelili do Jacka, który nie zastanawiając się długo, zanurkował głową naprzód w biegnący 
środkiem uliczki rynsztok. Płynęła w nim tylko cieniutka strużka ścieków, a kamienne, zakrzywione (ulica zakręcała lekko w tym miejscu) ściany osłaniały go przed kulami. 
Przetoczył się na plecy i zobaczył, jak Nyazi, nie wiadomo skąd wziąwszy się na dachu, 
podrzyna gardło snajperowi, który zranił al-Ghurába. Zamiast jednak ruszyć dalej do szturmu, 
Nyazi padł na płask pod ostrzałem następnych janczarów. Jack nie znał wprawdzie ani 
tureckiego, ani arabskiego, ale umiał je odróżnić i zorientował się, że na górze znajduje się 
więcej ludzi mówiących po arabsku, a więc rodaków Nyaziego. Na dachach zanosiło się więc 
na wojnę wielbłądzich kupców z janczarami. 
Podparł się na łokciach i spojrzał w głąb ulicy. Jewgienij, Padraig i Nubijczyk pochowali 
się w zagłębieniach drzwi, chwilowo bezpieczni, ale niezdolni przybliżyć się choćby o cal do 
barykady muszkieterów. 
Wycofał się rynsztokiem, wijąc się jak piskorz, zszedł z linii strzału, a potem poderwał 
się z ziemi i pobiegł na przód stajni, gdzie utknęła karawana ze złotem, szachowana 
muszkietową kanonadą. Na dziedzińcu stajni Jeronimo siodłał właśnie araba i najwyraźniej 
do czegoś się szykował. 
Jack wydostał z jednego z wozów beczułkę prochu i gliniany dzban z oliwą i wrócił z tym 
ładunkiem na poprzednie stanowisko: najpierw czołgał się, popychając naczynia przed sobą, 
potem wstał, przycisnął beczułkę do piersi i popędził na złamanie karku. Rzut oka na 
skrzyżowanie w kształcie litery T potwierdził, że Gabriel Goto nadal ma zajęcie przy uchu 
igielnym; co kilka sekund części francuskich ciał z głuchym łoskotem spadały na ziemię. 
Japoński miecz kreślił w powietrzu barokowe figury, niczym pióro królewskiego kaligrafa. 
Jack zatrzymał się przy zwłokach Turka i wydłubał zalany woskiem korek z dzbana. 
Mniej więcej połowę oliwy wylał na beczkę z prochem – powoli, bez pośpiechu, tak żeby 
wsiąkła w suche drewno, zamiast po nim spłynąć. Pobiegł na róg na rozwidlenie i jeszcze raz 
zanurkował w rynsztoku – rynnie o kształcie litery „u” (pionowych ścianach i łagodnie 
zaokrąglonym dnie), dość szerokiej, żeby położona na bok beczułka zmieściła się w niej i 
prawie nie wystawała ponad poziom gruntu. Okute żelaznymi obręczami denka beczułki 
toczyły się po wnętrzu rynny jak koła wozu po bruku. 
Popychając przed sobą beczkę, Jack cal po calu posuwał się naprzód, dopóki nie ściągnął 
na siebie ognia z barykady, od której w tym momencie dzieliło go niespełna dziesięć metrów. 
W panice szturchnął beczułkę po raz ostatni i wycofał się w bezpieczniejsze miejsce. 
Zamierzał wylać resztę oliwy do rynsztoka, gdzie spełniłaby rolę ciekłego lontu, ale w tym 
momencie wydarzenia potoczyły się znacznie szybciej. 
Jewgienij wpadł na pomysł podpalenia barykady i sprokurował płonącą lancę z włóczni 
owiniętej naoliwioną szmatą. Jack patrzył, jak strzałem z pistoletu zapala ją, wychodzi na 
środek ulicy i natychmiast dostaje kulę w żebra. Jewgienij się zachwiał. Zrobił krok. Następna 
kula trafiła go w udo. Wyglądało jednak na to, że podług rosyjskich standardów żadna z tych 
ran nie zasługuje na miano bolesnej, bo niezrażony nimi Jewgienij zważył w dłoni ognisty 
harpun, zmierzył wzrokiem odległość, podkuśtykał trzy kroki na zdrowej nodze i rzucił włócznią, celując w beczkę z prochem. Pocisk z muszkietu ugodził go w lewy nadgarstek i 
okręcił w miejscu. Jewgienij runął na ziemię jak ścięty dąb. W tej samej chwili Jack wyturlał 
się z rynsztoka i stwierdził, że stoi na środku rozwidlenia plecami do barykady. 
Błysnęło oślepiające światło. Gabriel Goto rzucił długi cień. Szedł uliczką, znacząc bruk 
strugą krwi ściekającej ze skraju czarnego płaszcza. Wyglądało na to, że nie został nawet 
draśnięty. 
Kiedy Jack się odwrócił, luźne deski fruwały po całej okolicy, a uliczką toczyły się 
osamotnione koła od wozu. Z prawego odgałęzienia Y, gdzie przed chwilą znajdowała się 
barykada, zostały dymiące zgliszcza. Nasr al-Ghuráb podczołgał się do skraju dachu, wlokąc 
poharataną nogę, wyciągnął z pochwy kordelas, przełożył zdrową nogę przez krawędź i z 
okrzykiem „Allach Akbar!” spadł na głowy dwóch muszkieterów. Jednego zmiażdżył, 
drugiego przepołowił. 
Jack dostrzegł jakieś poruszenie w drugim, lewym odgałęzieniu Y, które nie odgrywało 
większej roli w bitwie, ponieważ prowadziło wprost pod lufy muszkietów. Nagle jednak 
pojawił się w nim samotny jeździec na arabie: Excellentissimo Domino Jeronimo Alejandro 
Penasco de Halcones Quinto w jednoosobowej szarży. Dobrze wybrał moment ataku – żaden 
muszkieter nie miał gotowej do strzału broni – i niewiele brakowało, żeby niedraśnięty dopadł 
przeciwnika, kiedy jednak z okrzykiem „Za Estremadurę!” pokonywał ostatnie metry, z 
pleców wytrysnął mu krwawy gejzer; najprawdopodobniej któryś z oficerów postrzelił go z 
pistoletu. Koń również został ranny i osunął się na kolana. Inny jeździec zostałby już 
wysadzony z siodła, ale Jeronimo był chyba przygotowany na tę ewentualność, bo spadając z 
grzbietu wierzchowca, wybił się z obu nóg, wtulił głowę w ramiona, spadł na bark, 
przekoziołkował i w płynnej sekwencji ruchów wstał, po czym dobył rapiera i zatopił go w 
ciele oficera, który strzelał. 
– I co ty na to? El Torbellino kazał mi to ćwiczyć tak długo, aż zacząłem szczać krwią. A 
potem jeszcze trochę. Ale się nauczyłem! – Jeronimo wyszarpnął rapier i ciął zachodzącego 
go z boku Francuza w poprzek gardła. – Zaraz się nauczycie, że wykrwawiający się na śmierć 
Hiszpan z Estremadury walczy lepiej niż Francuzik w pełni sił! Sądzę, że zostało mi najwyżej 
sześćdziesiąt sekund życia, które... – wbił klingę następnemu muszkieterowi w szyję – 
...przeznaczę na zabicie tuzina z was. Na razie mam czterech... – Błysnął trzymanym w 
drugiej ręce sztyletem i dźgnął uciekającego Francuza w plecy. – Pięciu! 
Wtedy jednak otoczyło go kilku muszkieterów, którzy zrozumieli, że mogą się go pozbyć, 
tylko zadając mu śmierć. Bagnety przeszyły ciało Jeronima. 
– Jewgienij! – zawołał Jack. Rosjanin leżał dwa metry od niego. Miał zamknięte oczy, 
jakby spał. – Zaraz wrócimy z wozem i cię zabierzemy! 
Jack, Padraig, Nubijczyk i Gabriel Goto ruszyli tyralierą na barykadę i bez trudu przedarli 
się przez jej resztki. Padraig zaczął okładać ocalałych muszkieterów kosturem, a tych, którzy 
mieli dość, rewidował w poszukiwaniu lepszej broni. Krewni Nyaziego, którzy pobili na dachu janczarów, prowadzili natarcie od góry. 
Znaleźli się na tyłach formacji muszkieterów blokujących wcześniej główną ulicę. Na 
pierwszy rzut oka trudno było stwierdzić, czy El Desamparado rzeczywiście wyciął ich pełen 
tuzin, wydawało się jednak oczywiste, że więcej ich nie zgładzi. Ci, którzy ocaleli, miotali się 
bez ładu i składu, zapomniawszy o szyku, więc Jack i jego towarzysze strzelili do nich ze 
wszystkich naładowanych pistoletów, jakie mieli przy sobie, po czym rzucili się na nich z 
szablami. Ci, którzy przeżyli także i tę napaść, potykając się o ciała El Desamparado i jego 
ofiar, wycofywali się w lewą odnogę Y, gdzie ludzie z klanu Nyaziego zrzucali im na głowy 
kamienie i strzelali do nich z muszkietów. 
Nareszcie można było wyprowadzić konie z podwórka przed stajnią i zaprząc je do 
wozów ze złotem, chociaż dragoni, janczarzy i muszkieterzy wcale nie przestali im się 
naprzykrzać. W dodatku w okolicy zaroiło się od kairskich złodziejaszków – zbijali się w 
gromadki na zakrętach i przy drzwiach, ukryci w żarłocznych cieniach późnego popołudnia, i 
tylko od czasu do czasu wynurzali się na światło w nadziei znalezienia złota. Mimo to po 
kwadransie spiskowcom udało się odjechać spod stajni, która zmieniła się przez ten czas w 
prawdziwy ognisty kocioł, prowadząc cztery z pierwotnych sześciu wozów ze złotem. 
Jack z Gabrielem jechali ostatnim z nich, głównie po to, by pełnić rolę ariergardy, ale 
przy okazji mieli do załatwienia jeszcze jedną sprawę. Kiedy zbliżyli się do wylotu uliczki, w 
której eksplodowała barykada, ściągnęli wodze i pobiegli po Jewgienija. 
Żarzące się i dymiące zgliszcza zasłały pół ulicy, toteż miejsce, w którym leżał, znaleźli 
dopiero kiedy niewiele brakowało, żeby go rozdeptali – ale zastali tam tylko kałużę krwi. 
Spływała między brukowce, szukając drogi do rynsztoka i obrysowując ich kontury wąskimi 
kreskami czerwieni. Jewgienij zniknął. Została po nim odstrzelona lewa dłoń i kilka 
topornych liter, skreślonych krwią na bruku. Chwiejny krwawy trop prowadził do stajni, gdzie 
znikał w tumanach kurzu i dymu. 
– Co tu jest napisane? – spytał Jack. 
– „Dłuższą drogą. Naokoło” – przeczytał Gabriel. 
– Ale co to znaczy, do diabła?! 
– Konkretnie? Nie wiem. A bardziej ogólnie? Sugeruje, że podąży inną drogą. 
– Jezuickie gadanie. 
– Poszedł tam. – Gabriel wskazał karawanseraj. – A my musimy wracać tam. – Pokazał 
na wóz. 
– Tym bardziej że jesteśmy tam potrzebni – zauważył Jack i puścił się biegiem. 
Wóz otoczyła już hałastra złodziei, wagabundów, janczarów i francuskich żołnierzy. 
Widok Jacka i Gabriela z zakrwawionymi klingami w rękach przepłoszył większość z nich, 
ale rabusie lepiej uzbrojeni i bardziej zdeterminowani byli tuż-tuż. Jack z Gabrielem i 
kilkoma ludźmi Nyaziego przeturkotali dzielące ich od kanału pół mili w asyście ludzkiego 
stada, które niczym wilcza sfora deptało im po piętach, choć trzymało się w bezpiecznej odległości. 
W miejscu, gdzie ulica przylegała do kanału, czekali już pan Foot, Vrej, Surendranath i 
van Hoek, którzy też wyglądali, jakby los nie szczędził im w tym dniu przygód. Z molo na 
pokład barki przerzucili grubą platformę, tworząc trap, po którym trzy pozostałe wozy 
przemknęły z głuchym dudnieniem, rozsypując część ładunku na pokład. 
Z boku stał niepozorny, zaprzężony w wielbłąda wóz z sianem. Kiedy mijał go pojazd 
Jacka i Gabriela, trzasnął bat i wielbłąd szarpnął wóz na środek ulicy. Nic już nie mogło 
powstrzymać wozu ze złotem przed wjechaniem na trap, toteż Jack zeskoczył w biegu i 
odwrócił się, spodziewając się kolejnego ataku. Zanim jednak odzyskał równowagę, wóz z 
sianem zatrzymał się na środku ulicy, przecinając drogę pościgowi. Woźnica (Nyazi!) z 
pomocnikiem (Mosehem!) zeskoczyli i zablokowali koła klockami. Sterta siana poruszyła się 
jak żywa i prawie w całości spadła na ziemię, odsłaniając podłużny czarny przedmiot 
(działo!) i klęczącego przy nim czarnego człowieka (Dappę!). 
Można powiedzieć, że nie była to wielka niespodzianka, bo przecież taki właśnie mieli 
plan – cały dzień zszedł im na próbach zakupu tej cholernej armaty. Ale jednak o pewnym 
zaskoczeniu można by mówić, ponieważ działo miało czekać w porcie, obok barki, 
załadowane, wycelowane i gotowe do strzału. Tymczasem ledwie zdążyło dotrzeć na miejsce. 
W samą porę, pomyślał Jack. Oby było naładowane. 
Jednakże Dappa, zamiast wetknąć pochodnię w zapał, zaczął buszować w dźwięczącym 
metalicznie bałaganie, który miał pod nogami, od czasu do czasu zerkając w głąb ulicy, by – 
najpierw – policzyć, a zaraz potem już tylko oszacować liczbę uzbrojonych, wrzeszczących 
ludzi pędzących w jego kierunku. 
– Nigdy tego nie robiłem – wyjaśnił, wyłowiwszy ze złomowiska długi, zardzewiały pręt. 
– Ale ludzie znający się na rzeczy wszystko mi wytłumaczyli. 
– Specjaliści, którzy poprzegrywali bitwy morskie i trafili na galery? – domyślił się Jack. 
Dappa odgarnął siano z tylnej części działa i wetknął pręt w zapał. 
– Pomóżcie ładować złoto! – krzyknął Jack do Moseha i Nyaziego, po czym zwrócił się 
do Dappy z sugestią: – Na litość boską, daruj sobie czyszczenie zapału! 
– Byłbyś łaskaw wyjąć szpunt? – poprosił w odpowiedzi Dappa. 
Jack przemknął na czworakach na tył wozu, odwrócił się plecami do nadciągającej 
tłuszczy (co nie przyszło mu łatwo) i wyszarpnął z lufy działa okrągłą drewnianą zatyczkę. 
Wystrzelona z pistoletu kula wytrąciła mu ją z ręki. 
Strzała przeszyła rękaw – ale najwyraźniej nie samą rękę – Dappy, który w zadumie 
oglądał szuflę na długim trzonku. 
– Widzę, że bardzo się wam dzisiaj spieszy – stwierdził. – Pominiemy więc zwyczajową 
procedurę czyszczenia lufy. 
Mówiąc to, zanurzył szuflę w pojemniku z jakąś chrzęszczącą materią, niewidocznym dla 
stojącego obok wozu Jacka. Kiedy ją podniósł, była pełna gruboziarnistego prochu strzelniczego. Balansując nią w jednej ręce, do drugiej wziął miedziane mieszadło i zgarnął 
kopiastą nadwyżkę. Z największą ostrożnością, aby nie uronić ani ziarenka, odwrócił szuflę w 
dłoni i wsunął ją do lufy działa – najpierw powoli, a potem, przekładając ręce na trzonku, 
coraz szybciej, aż cały uchwyt zniknął w głębi lufy. Wtedy obrócił szuflę o sto osiemdziesiąt 
stopni, wysypując proch, i delikatnie zaczął ją wyciągać. 
Do tej pory Jack był rozdarty między pilnowaniem, żeby Dappa zrobił wszystko jak 
należy, i naturalną obawą przed tym, co nieuchronnie nadciągało. Nazwanie biegnących na 
czele napastników „formacją nieregularną” byłoby stanowczo niezasłużonym komplementem 
dla ich dyscypliny, motywacji, uzbrojenia i wyglądu – byli to zwykli złodzieje, chciwi gapie, 
przedstawiciele mikromniejszości etnicznych i garstka janczarów, którzy na widok złota 
porzucili służbę. Większość z nich zniechęciła się na widok działa, ale szybko rozeszła się 
wieść, że dopiero trwa proces jego ładowania. Przez ten czas plutony Francuzów sprawiły 
szyki i w ordynku ruszyły nad kanał, wyczesując ulicę do czysta w podobny sposób, jak 
wycior oczyściłby lufę, gdyby Dappa nie postanowił pominąć tego etapu. Rozochocona 
hołota wyłaziła z kryjówek, mieszając się z tą mniej rozochoconą, którą tłok francuskiej 
piechoty rozsmarowywał na ścianach domów i wszyscy razem utworzyli... 
– Alpine galériens opowiadali mi, że strzałem z działa można wywołać lawinę – 
powiedział Dappa. Ściągnął koszulę, zwinął ją ciasno i wepchnął do lufy, do której zaraz 
zaczął garściami pakować pociski. Na koniec dorzucił turban i wziął do ręki stempel z długą 
rękojeścią. – Ciekaw jestem, czy nam uda się w ten sposób lawinę powstrzymać. 
Uwolnione spod turbanu długie loki opadły mu na twarz, gdy wychylił się i wsadził 
stempel do lufy. 
– Nie wyjmuj go już – poradził mu Jack. – Na taki zasięg podziała jak oszczep. 
Więcej dobrych rad dla Dappy nie miał. Odwrócił się do niego plecami i wolno ruszył na 
spotkanie tłumu. Wypatrzył bowiem na czele dwóch harcowników wymachujących szablami, 
którzy mogli dotrzeć do działa na tyle szybko, że zakłóciliby przebieg końcówki rytuału. 
– Gdzie też się podziała prochownica? – zastanawiał się tymczasem Dappa. 
Jack zrobił unik w lewo, aby przekonać hashishina po prawej, że ma wolną drogę do 
Dappy, a kiedy ten próbował go minąć w pełnym biegu, podstawił mu nogę. Moseh wszedł w 
uliczkę od strony kanału. W ręce trzymał nowy toporek abordażowy, pomału wysuwał 
koniuszek języka spomiędzy warg i brał na cel mężczyznę, który właśnie wyrżnął twarzą o 
bruk. Zaraz po nim zjawili się Nyazi i Gabriel Goto, których rozwój sytuacji na brzegu 
interesował znacznie bardziej niż załadunek barki. 
Ostrze cięło z lewej. Jack odbił je płazem szabli. Postukiwanie, które słyszał za plecami, 
sugerowało, że Dappa znalazł wreszcie prochownicę i sypie proch w otwór zapałowy. 
– Ma ktoś ogień? – usłyszał jeszcze. 
Gardą szabli wyrżnął przeciwnika w podbródek i wyszarpnął mu zza pasa naładowany 
pistolet. Z półobrotu rzucił pistolet Dappie, od którego dzieliło go jakieś pięć metrów. Mógł przy tym zginąć, bo odwrócił się plecami do przeciwnika, ten jednak wykazał się zdrowym 
rozsądkiem i przezornie rzucił się na ziemię. 
Jack zrobił to samo i kiedy spojrzał w górę ulicy, zobaczył, że w ich ślady poszła 
większość zebranych na niej ludzi. Tylko nieliczni pomyleńcy dalej biegli. Poderwał się z 
ziemi, zszedł z linii strzału armaty i cofnął się za wóz. Otoczyli go Nyazi, Moseh i Gabriel 
Goto. 
Nastąpił mały klincz. Pomijając szurniętych hashishinów, nikt na ulicy nie ważył się 
drgnąć, dopóki Dappa trzymał ich na muszce. Czekali, aż strzeli – wtedy byłby już bezbronny 
i mogliby się na niego rzucić. Muszkietowe kule wystrzelone z głębi ulicy świsnęły im nad 
głowami. Dappa przykucnął, ale się nie cofnął. 
Przynajmniej zyskali w ten sposób trochę czasu. 
– Wszyscy na pokład! – wrzasnął van Hoek, co prawda trochę za późno, barka bowiem 
zdążyła już rzucić cumy i odległość dzieląca ją od molo zaczynała się powiększać. 
– Teraz! – zawołał Dappa. 
Jack, Nyazi, Goto i Moseh rzucili się biegiem w stronę barki. Dappa został. Francuscy 
żołnierze podnieśli się z ziemi i zaczęli biec. Dappa odwiódł kurek pistoletu, przyłożył go 
panewką do zagłębienia z prochem okalającego zapał działa i pociągnął za spust. Trysnęły 
iskry, które – jak chowające się w chmurach gwiazdy – zniknęły w obłoczku dymu. Działo 
plunęło długim na dwa sążnie jęzorem ognia. Stempel, kilka funtów kartaczy i połowa 
ubrania Dappy pofrunęły nad ulicą. Zamieszanie, jakie wybuchło chwilę później, świadczyło 
o tym, że strzał nie był przesadnie skuteczny, ale zanim tłum zagarnął armatę, Dappa już biegł 
po molo ile sił w nogach. Skoczył, odbił się od nadburcia barki i wpadł do Nilu. Nie zdążył 
się jednak nawet dobrze zamoczyć, kiedy kompani podali mu wiosła i wciągnęli go na pokład 
– i wszyscy padli na deski. Francuzi oddali salwę mniej więcej w ich kierunku, ale tylko 
jedną, bo barka zaraz zniknęła im z oczu. 
– Co się stało? – spytał van Hoek. 
– Oddział muszkieterów odciął nam drogę ucieczki – odparł Jack. 
– A to ciekawostka... 
– Jeronimo i obaj Turcy nie żyją. 
– Ra.s też? 
– Przecież mówię: nie żyje. Teraz ty jesteś naszym kapitanem. 
– Co z Jewgienijem? 
– Odczołgał się gdzieś, żeby spokojnie umrzeć. Chyba nie chciał być dla nas ciężarem. 
– Przykre wieści. – Van Hoek ścisnął obandażowaną dłoń. 
– Ciekawe, że obaj Turcy zginęli – zauważył przysłuchujący się rozmowie Vrej 
Esphahnian. – Jestem prawie pewien, że któryś z nich był zdrajcą. Przypuszczam, że algierski 
pasza od początku tak to wszystko zaplanował, żeby wykiwać Inwestora. 
– Ra.s bardzo się zdziwił, kiedy janczar do niego strzelił – przyznał Jack. – To było ukartowane. Zaczęli od zabicia zdrajcy, żeby się nie wygadał. 
Z położonej w górze rzeki Gizy wyruszyła już turecka galera, ale nie miała wielkich szans 
na doścignięcie ich, ponieważ Nil nigdy, nawet w sierpniu, nie był przesadnie szeroki, a teraz 
na całej jego szerokości tłoczyło się mrowie ociężałych barek z ziarnem. 
Noc zastała ich w pobliżu głównego rozwidlenia Nilu. Skręcili w stronę Rosetty, żeby 
zgubić pościg, wyszli w morze, lawirując wąskimi kanałami, przecięli deltę w poprzek i 
przebili się pod Damiettę, pokonawszy kilka mil zalanych pól, gdzie musieli odpychać się 
drągami od dna. Przed wschodem słońca złożyli maszty, pochowali wszystko, co wystawało 
wyżej niż sześć stóp nad linię wodną i zniknęli wśród wysokich trzcin porastających 
wschodnie mokradła. 
Pod wieczór spotkali się z małą karawaną ludzi Nyaziego, przeładowali na wielbłądy 
część złota, a Nyazi i Nubijczyk pożegnali się ze spiskowcami i ruszyli na południe; było 
widać, że Nyazi już cieszy się na myśl o spotkaniu ze swoimi czterdziestoma żonami, 
Nubijczyk zaś ufał, że dane mu będzie wrócić do kraju, z którego został uprowadzony. 
Dalej na wschód popłynęli Jack, pan Foot, Dappa, monsieur Arlanc, Padraig Tallow, Vrej 
Esphahnian, Surendranath i Gabriel Goto; van Hoek był ich kapitanem, a Moseha wybrali na 
swojego proroka. Czuł się w tej roli nieswojo, dopóki któregoś dnia, po długim błądzeniu i 
wielu mało istotnych przygodach, nie dotarli do miejsca, w którym trzciny się rozchyliły i ich 
oczom ukazało się coś, co musiało być Morzem Czerwonym. Wtedy to Moseh wyszedł na 
dziób i wygłosił parę uroczystych zdań w na wpół zapomnianej hebrajszczyźnie, na co Jack 
odparł: 
– Zanim sprawisz, że wody Morza Czerwonego rozstąpią się przed nami, przypomnę ci, 
że płyniemy łodzią i możliwość przejścia suchą nogą po dnie nic nam nie da. 
Van Hoek kazał postawić maszty i wciągnąć żagle. Obrali kurs na Mokkę, do Orientu. 
Byli wolni. KSIĘGA PIĄTA 
JUNCTO Eliza do Leibniza 
Koniec września 1690 
Doktorze, 
zatrzymałam się na kilka dni w Juvisy, miasteczku na lewym brzegu Sekwany, na 
południe od Paryża. Monsieur Rossignol ma tutaj château. To naturalny przystanek, kiedy 
jedzie się do stolicy z południa. Blisko miesiąc spędziłam w Lyonie, dokąd zaprowadziły 
mnie interesy, i właśnie wracam na Île-de-France. Juvisy to takie swoiste rozstaje dróg: 
można stąd albo spłynąć rzeką do Paryża, albo udać się lądem na zachód, do Wersalu. Stajnie 
i służba monsieur Rossignola są do mojej dyspozycji, dzięki czemu mój skromny orszak, 
nieliczna służba i konie mogą wypocząć, czekając, aż podejmę decyzję co dalej. Jean-Jacques 
jest w Wersalu, a ponieważ nie widziałam go od wyjazdu do Lyonu, serce każe mi go 
odwiedzić. Jednakże wiem, że w Paryżu czeka mnie mnóstwo pracy, i rozum dyktuje mi 
udanie się raczej w tamtą stronę. Jadę więc do Paryża. 
Kiedy się dziś rano obudziłam, w domu panował dziwny spokój. Narzuciłam koc na 
ramiona i podeszłam do okna, za którym ujrzałam groteskowy widok. Przez noc cały ogród 
został usłany wstrętnymi kopczykami mokrej słomy. To ogrodnicy, przeczuwając niezwykły 
o tej porze roku spadek temperatury, do późnej nocy owijali słomą co mniejsze i bardziej 
delikatne roślinki, tak jak opiekunka otula dziecko kołderką. Ziemia okryła się srebrem. 
Większe rośliny, wśród nich róże, przemarzły całkowicie. Sadzawki przy fontannach zeszklił 
lód, a posągi powlekły się patyną szronu, która uwydatniła ich mięśnie i powłóczyste szaty. 
Wszędzie panowała cisza jak na cmentarzu, gdyż ogrodnicy, strawiwszy pół nocy na budowie 
słomianych bastionów przeciw zimnu, spali do późna. 
Wyglądało to naprawdę pięknie, zwłaszcza gdy słońce wychynęło zza wzgórz nad 
Sekwaną i oblało cały ten szron i lód brzoskwiniową poświatą. Co nie zmienia faktu, że taki 
wrześniowy szturm mrozu na Francję to potworność, równie rzadka jak przelot komety albo 
narodziny dwugłowego dziecka. Wiosna się w tym roku spóźniła i tylko w długiej, ciepłej 
jesieni pokładano nadzieje na przyzwoite zbiory. Choć doceniłam piękno ściętych mrozem 
róż, mam świadomość, że ten sam los spotkał zboża, jabłka, winorośl i warzywa w całym 
kraju. Powiadomiłam służbę, że wyjeżdżamy z samego rana, i zabawiłam w sypialni monsieur 
Rossignola tylko tyle, ile potrzebowałam na pamiętne pożegnanie. W tej chwili – co zapewne 
widać po moim fatalnym charakterze pisma – znajduję się w powozie, który lewym brzegiem 
Sekwany zmierza do Paryża. 
Gdyby podobna rzecz zdarzyła się podczas mojego pierwszego pobytu w Wersalu, nie 
mogłabym usiedzieć spokojnie na miejscu. Taki przedwczesny mróz musiał solidnie 
wstrząsnąć rynkiem towarowym i wychodziłabym ze skóry, żeby jak najszybciej przekazywać instrukcje do Amsterdamu. Teraz zaś obowiązki mam poważniejsze, lecz mniej 
naglące. Pieniądz nieustannie przepływa przez królestwo, wzbiera i opada, a jego drogi są 
niezbadane. Można by chyba pokusić się o naciąganą analogię z Paryżem jako sercem i 
Lyonem w roli płuc, ale mniejsza o to. Najważniejsze, że ten system nie działa, a pieniądze 
nie płyną, dopóki człowiek nie zmusi ich do pracy. A ja właśnie stałam się taką osobą. Z 
początku pracowałam głównie dla Compagnie du Nord, która sprowadza nadbałtyckie drewno 
do Dunkierki. W ten sposób lepiej, niżbym chciała, poznałam mechanizm pozwalający le Roi 
finansować wojnę. Niedawno zostałam również wciągnięta w pewien plan diuka d’Arcachon. 
Jego szczegóły pozostają dla mnie niejasne. Ale to właśnie z powodu tego planu musiałam 
udać się do Lyonu w sierpniu, i to w towarzystwie samego diuka. Zamieszkałam w jego pieda-
terre, on zaś udał się w dalszą drogę do Marsylii, gdzie zamierzał wsiąść na swój jacht i 
ruszyć na południe. 
Właśnie mijamy uniwersytet. Pędzimy na złamanie karku. Ulice są puste, miasto wygląda 
jak pogrążone w żałobie po utraconych zbiorach. Wszystko ściął mróz, tylko my się 
poruszamy, żeby nie zamarznąć. Wkrótce przejedziemy na drugi brzeg rzeki i dotrzemy pod 
hôtel particulier Arcachonów, a ja nie przeszłam jeszcze do rzeczy. Piszę więc szybko: 
§ Czego dowiedział się Pan od Zofii na temat Liselotte, czy raczej, jak się ją tu nazywa, 
Madame? Dwa lata temu byłyśmy sobie bardzo bliskie, chociaż trwało to zaledwie parę 
tygodni. Na pierwsze jej skinienie byłam nawet gotowa wskoczyć jej do łóżka, ale wbrew 
licznym żarliwym plotkom do niczego nie doszło. Potrzebowała mnie jako szpiega, nie 
kochanki. Odkąd wróciłam do Wersalu, nie miałam z nią kontaktu. 
To samotna kobieta. Jej mąż, brat króla, jest homoseksualistą, ona zaś lesbijką. To jeszcze 
nie najgorzej. O ile jednak Monsieur może mieć tylu kochanków, ilu zechce, o tyle Madame 
musi szukać miłości ukradkiem. Monsieur jej nie pożąda, ale i tak jest o nią zazdrosny. 
Prześladuje jej kochanki i odsyła na wieś. 
Jeśli wierzyć dworskim plotkom, Madame zbliżyła się w ostatnich latach do delfiny. Co 
nie znaczy, że zostały kochankami – delfina miała romans ze swoją pochodzącą z Piemontu 
pokojówką i była jej ponoć wierna. Ale ponieważ swój do swego ciągnie, Madame, delfina, 
pokojówka i inne kobiety o podobnych skłonnościach utworzyły małą koteryjkę skupioną 
wokół prywatnego saloniku delfiny, tuż obok jej osobliwej biblioteczki, znajdującej się na 
parterze południowego skrzydła. 
Dowiedziałam się o tym już dawno, ale nie widziałam saloniku na własne oczy. Byłam 
wówczas zatrudniona w charakterze guwernantki siostrzenicy księżnej d’Oyonnax, jednej z 
dam dworu delfiny. Sama księżna w żadnym wypadku nie należała do tego wąskiego kręgu 
clitoristes – nie ulega bowiem wątpliwości, że jest wrażliwa na urok młodych mężczyzn. 
Wiedziała jednak o jego istnieniu i regularnie bywała w saloniku, usługując tym kobietom, 
uczestnicząc w ich porannych i wieczornych spotkaniach, i tak dalej. 
Z pewnością słyszał Pan, doktorze, że kilka miesięcy temu delfina nieoczekiwanie zmarła. Kiedy ktoś tutaj nagle odchodzi z tego świata, naturalną koleją rzeczy podejrzewa się, 
że doszło do ciemnych machinacji, zwłaszcza gdy zmarły jest blisko związany z księżną 
d’Oyonnax. Przez całe lato wszyscy spodziewali się, że delfin ożeni się z Oyonnax i uczyni ją 
następną królową Francji. On jednak potajemnie poślubił swą byłą kochankę, damę dworu 
przyrodniego brata. To dopiero mezalians! 
Wszystko się pogmatwało. Ci, którzy wciąż podejrzewają księżną o otrucie delfiny, z 
konieczności snują coraz bardziej fantastyczne domysły – na przykład taki, że zawarła z 
delfinem potajemny układ, w myśl którego ma zostać małżonką księcia krwi, &c, &c. 
Ja osobiście sądzę, że księżna nie zamordowała delfiny, chociaż nie mam złudzeń co do 
jej zasad moralnych. Jest za sprytna na to, żeby posunąć się do czegoś tak oczywistego, a w 
dodatku po śmierci delfiny straciła bardzo prestiżową pozycję: nie jest już dwórką przyszłej 
królowej. Mogę się jednak tylko domyślać, co się dzieje w głowie nieszczęsnej Liselotte, 
której najbardziej intymny krąg towarzyski właśnie się rozpadł, a ona sama straciła 
bezpieczną przystań w Wersalu. Niewykluczone, że Oyonnax tylko czeka na to, żeby dać się 
wciągnąć w powstałą teraz próżnię. Zastanawiam się, czy Madame pisuje o tym do Zofii. 
Mogłabym o to zapytać monsieur Rossignola, który czyta jej wszystkie listy, ale nie chcę 
nadużywać wpływów, jakie daje mi pozycja jego kochanki. Jeszcze nie teraz. 
§ Skoro mowa o Rossignolu: 
Mrozy skróciły wprawdzie mój pobyt w Château Juvisy, lecz przed wyjazdem zdążyłam 
zwrócić uwagę na książki leżące w bibliotece na stoliku. Były spisane w dziwnym alfabecie, 
który jak przez mgłę pamiętałam z pobytu w Konstantynopolu, chociaż nie potrafiłam go 
dokładnie umiejscowić. Kiedy zapytałam o nie monsieur Rossignola, wyjaśnił mi, że 
napisano je po ormiańsku. Wydało mi się to zabawne, gdyż dotąd sądziłam, że nie musi 
szukać tak daleko, by i tak mieć ręce pełne roboty z szyframi francuskimi, hiszpańskimi, 
łacińskimi, niemieckimi itp. Okazało się, że diuk d’Arcachon przed wyjazdem do Marsylii 
zwrócił się do Cabinet Noir z niezwykłą prośbą: chciał mianowicie, by ze szczególną troską 
analizowali listy wysyłane z hiszpańskiej mieściny Sanlúcar de Barrameda w pierwszym 
tygodniu sierpnia. Członkowie Cabinet Noir chętnie przychylili się do jego życzenia, 
wiedząc, że listy z tej części kontynentu docierają do Francji nader rzadko i najczęściej 
przybierają postać prostackich wynurzeń stęsknionych za domem marynarzy. 
O dziwo, wkrótce na biurko monsieur Rossignola trafił list nadany w Sanlúcar de 
Barrameda około piątego sierpnia. Wyglądał dziwnie pogańsko, jakby spisano go i 
zapieczętowano w jakimś mahometańskim kraju, a potem bezceremonialnie przewieziono 
morzem do Sanlúcar. Był napisany po ormiańsku i adresowany do ormiańskiej rodziny w 
Paryżu. W Bastylii. 
Był to niezwykły, wręcz uderzający zbieg okoliczności, ale nawet ja szybko bym o nim 
zapomniała, gdyby nie fakt, że szóstego dnia sierpnia u wybrzeży Hiszpanii nieopodal 
Sanlúcar de Barrameda doszło do niezwykłego aktu piractwa. Być może słyszał Pan o tym, doktorze, że banda berberyjskich korsarzy przebranych za galerników wdarła się na pokład 
statku, który niedawno wrócił z Nowej Hiszpanii, i uciekła z ładunkiem srebra. Jestem 
przekonana, że diuk d’Arcachon maczał w tym palce. 
[ciąg dalszy pisany później, czytelniejszym charakterem pisma] 
Przybyliśmy do paryskiej rezydencji de Lavardaców, Hôtel d’Arcachon. Jak Pan widzi, 
siedzę i piszę przy biurku z prawdziwego zdarzenia. 
Wracając do sprawy tego ormiańskiego listu: 
Wiem, że interesuje się Pan, doktorze, różnymi dziwnymi systemami pisma i że zarządza 
potężną biblioteką. Jeżeli znajdzie się w niej coś na temat języka ormiańskiego, zachęcam do 
nawiązania korespondencji z monsieur Rossignolem, który, choć jest szczerze zafascynowany 
listem, niewiele może z nim zrobić. Kazał jednemu ze skrybów starannie go skopiować, po 
czym zapieczętował oryginał i zaczął szukać adresatów, aby im go doręczyć. Jeżeli żyją, 
może postanowią odpisać, a wtedy przechwyci ich list i znów spróbuje przeniknąć naturę 
szyfru, którym – być może – się posługują. 
§ A jeśli już mówimy o listach, ten muszę wysłać jeszcze dziś, więc od razu poruszę 
pewną sprawę. Chodzi o bankiera Zofii, Lothara von Hacklhebera. Widziałam go ostatnio w 
Lyonie. Nie chciałam się z nim spotkać, ale trudno mi było tego uniknąć. Oboje zostaliśmy 
zaproszeni na kolację do domu pewnego prominentnego członka Dépôt. Z różnych powodów 
nie mogłam odmówić; przypuszczam, że to właśnie Lothar wszystko ukartował. 
Nie chcę przedłużać tej historii, więc od razu opowiem o tym, czego dowiedziałam się 
znacznie później. Wydałam bowiem polecenie swoim woźnicom i służbie, by czekając na 
mnie w stajni w towarzystwie służących Lothara, spróbowali się od nich jak najwięcej 
dowiedzieć. Było już bowiem oczywiste, że Lothar robi wywiad na mój temat, i uznałam, że 
taka wymiana będzie uczciwa. Wiedziałam, że jego koniuszowie i woźnice nie mogą 
wiedzieć, co naprawdę myśli i robi, ale powinni się przynajmniej orientować gdzie i kiedy 
wyjeżdża. 
W ten sposób dowiedziałam się, że w lipcu wyjechał z Lipska w obstawie najemników, 
prowadząc potężną karawanę do Kadyksu, gdzie załatwiał interesy. Później przeniósł się do 
leżącego dalej na wybrzeżu Sanlúcar de Barrameda, gdzie z kolei spodziewał się zawarcia 
jakiejś bardzo ważnej transakcji w pierwszych dniach sierpnia. Ale coś poszło nie tak, jak 
powinno. Lothar wpadł w szał i narobił strasznego zamieszania, rozsyłając gońców i 
szpiegów na wszystkie strony, a po kilku dniach kazał przeprowadzić całą karawanę do 
Arcachon. Taka podróż lądem to szmat drogi, w dodatku niełatwy, ale zrobiono, co kazał, on 
sam zaś udał się na miejsce wynajętą barką i kiedy karawana pod koniec sierpnia dotarła do 
Arcachon, już na nią czekał. Od razu też obwieścił, że mają natychmiast wyruszać do 
Marsylii. Co też zrobili, chociaż przypłacili to życiem paru koni i jednego człowieka. Niestety, przybyli na miejsce kilka dni za późno. Na co się spóźnili – tego już moi 
informatorzy nie wiedzieli. W każdym razie karawana wycofała się wzdłuż Rodanu do 
Lyonu, gdzie Lothar czuje się znacznie pewniej. Ja oczywiście też byłam w Lyonie; diuk 
zostawił mnie tam już tydzień wcześniej. Nietrudno się więc było domyślić, że człowiekiem, 
którego Lothar bezskutecznie usiłował złapać w Marsylii, był właśnie d’Arcachon. Kiedy mu 
się to nie udało, postanowił zaczekać w Lyonie na jego powrót... Kusiło mnie, żeby dodać 
„jak pająk w sieci” albo inne tego typu wyrażenie, ale to przecież absurd, jeśli wziąć pod 
uwagę, że Lothar jest zwykłym cudzoziemskim baronem, i to z kraju, z którym toczymy 
wojnę, a diuk wysokiej rangi arystokratą i jednym z najbardziej wpływowych ludzi w całej 
Francji. Wstrzymałam więc pióro, gdyż niedorzecznym wydało mi się porównywanie 
tajemniczego obcokrajowca, choćby i barona, do pająka, a diuka d’Arcachon do muchy. 
Niemniej jednak w kontaktach osobistych Lothar prezentuje się znacznie bardziej imponująco 
od diuka. W domu Huygensa miałam okazję oglądać pająka przez szkło powiększające i 
muszę przyznać, że Lothar ze swoim okrągłym brzuchem i makabrycznie dziobatą twarzą 
przypomina go do złudzenia, jak nikt inny. Miał w sobie coś z pająka także wtedy, gdy 
górował nad wszystkimi przy stole. Można było pomyśleć, że połowa gości ma na szyjach 
pętle z jedwabnego powrozu, których końce zbiegają się w jego umazanej atramentem garści; 
kiedy chciał uzyskać od kogoś odpowiedź, wystarczyło szarpnąć za sznur. Nonsensowna była 
jego determinacja, kiedy usilnie próbował wyciągnąć ode mnie dokładną datę powrotu diuka 
z rejsu po Morzu Śródziemnym. Ilekroć go zbywałam, wycofywał się, przemykał w nowe 
miejsce i atakował z innej strony. Naprawdę miałam wrażenie, że zmagam się z ośmionogim 
monstrum. Musiałam użyć całej swojej przebiegłości, aby z niczym się nie zdradzić, nie 
stoczyć się w żadną z jego słownych pułapek. A byłam zmęczona, gdyż dzień zszedł mi na 
spotkaniu z konkurentem Lothara i ustalaniu nader zawiłych warunków pewnej transakcji. 
Idąc na kolację, w swojej naiwności spodziewałam się niezobowiązującej pogawędki, a 
trafiłam wprost na przesłuchanie prowadzone przez upartego, bezlitosnego człowieka, który z 
czujnością jezuickiego inkwizytora wychwytywał najlżejsze wahania i najdrobniejsze 
sprzeczności w moich odpowiedziach. Dobrze się stało, że poszłam tam sama. Gdyby przybył 
ze mną jakiś dżentelmen, honor nakazywałby mu wyzwać Lothara na pojedynek. Niewiele 
brakowało, żeby uczynił to nasz gospodarz, tak bardzo był wstrząśnięty tym, jak jeden z gości 
psuje jego proszoną kolację. Przypuszczam jednak, że to także był rodzaj komunikatu, który 
Lothar próbował przekazać mnie, a przeze mnie diukowi: był tak rozwścieczony tym, co 
wydarzyło się w Sanlúcar de Barrameda, że znalazł się w stanie wojny, w którym przestają 
obowiązywać zwykłe standardy zachowania. 
Lęka się Pan pewnie, doktorze, że zażądam od Lothara oficjalnych przeprosin, a Pana 
wybrałam sobie na posłańca. Ale nie, nie zrobię tego, ponieważ, jak już wspomniałam, 
wydaje mi się oczywiste, że Lothar ani myśli za cokolwiek przepraszać. Nie wiem, co mu 
zabrał diuk d’Arcachon, ale jest to więcej warte niż reputacja i honor. Swoim zachowaniem przy kolacji dał to niedwuznacznie do zrozumienia. Z pewnością wieść o tym rozeszła się już 
po całym Dépôt. Bankierzy, z którymi się kontaktowałam, stracili cierpliwość i nagle zerwali 
wszelkie negocjacje ze mną – wszyscy poza jednym Genueńczykiem, który ma opinię 
twardego partnera w interesach. Zażyczył sobie pokaźnego obrywu za „pokrycie kosztów 
dodatkowego zabezpieczenia” i uparł się, żeby wprowadzić do umowy pewien niezwykły 
zapis: mianowicie jest gotów przyjąć zapłatę wyłącznie w srebrze, nie w złocie. 
Obawiam się, że kompletnie nie udało mi się zwieść Lothara. Jak długo zatrzyma się pani 
w Lyonie, mademoiselle? Nie mam jeszcze ustalonych planów, mein Herr. Ale jeśli się nie 
mylę, czternastego października wybiera się pani na przyjęcie w Hôtel d’Arcachon? Skąd pan 
o tym wie, mein Herr? To, skąd ja o tym wiem, nie powinno pani interesować, mademoiselle, 
ale chyba można to nazwać ustalonym planem, nieprawdaż? Nieuczciwie jest zatem twierdzić, 
tak jak pani przed chwilą to uczyniła, że nie ma żadnych planów. Chyba się nie mylę? 
I tak dalej. Lothar wiedział znacznie więcej niż powinien; musi mieć szpiegów w Wersalu 
albo w Paryżu. Za każdym razem, kiedy ujawniał jakąś cząstkę pozyskanych przez nich 
informacji, odbierałam to jak cios pięścią w brzuch. Zanim kolacja dobiegła końca, wiedział 
już z pewnością, że w pierwszej połowie października diuk będzie przejazdem w Lyonie. 
Przypuszczam, że teraz czeka tam na niego. Zawiadomiłam – wszystkimi dostępnymi mi 
kanałami – władze floty w Marsylii. Mają ostrzec diuka, żeby po powrocie miał się na 
baczności. 
Powinien zatem być całkowicie bezpieczny – bo jakąż to władzę może mieć jeden 
saksoński baron w Lyonie? Ale Lothar jest tak pewny siebie, że nie mogę się uspokoić. 
Dopiero później, podczas trzeciej rundy negocjacji z genueńskim bankierem, zaczęłam 
pomału pojmować motywy kierujące Lotharem i zrozumiałam, skąd tyle wie. Ten bankier, po 
długiej dyskusji o przewagach srebra nad złotem, wzniósł oczy ku niebu i mruknął coś 
lekceważąco o alchemii. 
Podczas tamtej strasznej kolacji Lothar więcej niż raz wypowiadał się pobłażliwie o 
diuku, twierdząc, że ten „nie ma zielonego pojęcia, w co się pakuje”. 
Na tej – przyznaję – wątłej podstawie, jaką stanowią te dwie uwagi, oparłam hipotezę 
(również niepewną), że statek złupiony nieopodal Sanlúcar de Barrameda przewoził ładunek 
niezwykle ważny dla ludzi, którzy pokładają wielkie nadzieje w alchemii (Lothar też się do 
nich zalicza). Wygląda na to, że diuk d’Arcachon porozumiał się ze swoimi tureckimi 
przyjaciółmi i wspólnie ten ładunek ukradli, chociaż mogą sobie nawet nie zdawać sprawy z 
tego, czym jest. W każdym razie całe środowisko alchemiczne jest poruszone. To by 
wyjaśniało, skąd Lothar tyle wie o wydarzeniach zachodzących w Wersalu i Paryżu – w obu 
tych miejscach nie brakuje członków bractwa ezoterycznego. Niewykluczone, że to właśnie 
oni przekazują mu informacje. 
W Lipsku, doktorze, w Domu Złotego Merkurego, widziałam, jak stał Pan na tarasie obok 
Lothara. Jest tajemnicą poliszynela, że Lothar jest bankierem Zofii i Ernesta Augusta, Pańskich mecenasów. Co może mi Pan o nim powiedzieć? Jakie motywy nim kierują? 
Większość alchemików to tępaki i dyletanci, ale jeśli moja hipoteza jest słuszna, Lothar 
traktuje alchemię nadzwyczaj poważnie. 
To wszystko na dziś. Służba zgromadziła się już w sześciu szeregach pod drzwiami tej 
komnaty. Czekają, aż skończę, żeby wyżebrać u mnie taką czy inną decyzję związaną z 
planowanym na czternastego balem. Do tego czasu będę wręcz niedorzecznie zajęta, więc nie 
odezwę się, dopóki nie będzie po wszystkim. A wtedy wszystko się zmieni. Wieczorem 
czternastego października należy się spodziewać wielu dramatycznych zmian. Więcej nie 
mogę na razie zdradzić. Niech mi Pan życzy szczęścia, doktorze. 
Eliza 
Leibniz do Elizy 
Początek października 1690 
Mademoiselle, 
proszę przyjąć moje przeprosiny w imieniu wszystkich niemieckich baronów. 
Opowiadałem już Pani o tym, jak w wieku pięciu lat, po śmierci ojca, trafiłem do tej 
biblioteki i rozpocząłem samodzielną edukację. Moi nauczyciele z Nikolaischule tak się 
zaniepokoili, że przekonali moją matkę, by zabroniła mi wstępu do biblioteki. Kiedy 
dowiedział się o tym pewien miejscowy arystokrata, złożył matce wizytę i w słowach 
niezwykle dystyngowanych, lecz zarazem poważnych i stanowczych wyjaśnił jej, że w tym 
wypadku nauczyciele się mylili. I biblioteka znów stanęła przede mną otworem. 
Tym arystokratą był Egon von Hacklheber. Musiało się to wydarzyć w roku 1651 albo 
1652 – data zatarła mi się w pamięci. Zapamiętałem go jako siwowłosego dżentelmena, kogoś 
w rodzaju dawno zaginionego wuja-wędrowca, który większość życia spędził w Czechach, 
ale około roku 1630 pojawił się w Lipsku. Można się domyślać, że przygnała go tam 
zawierucha, dziś nazywana wojną trzydziestoletnią, która wówczas wydawała się po prostu 
niemającą końca falą bezmyślnego okrucieństwa. 
Niedługo po umożliwieniu mi wstępu do biblioteki Egon wyruszył na zachód. 
Spodziewano się, że ta podróż zajmie mu kilka miesięcy i zakończy się w Anglii, ale na 
trakcie w Harzu został napadnięty i zamordowany przez pospolitych rabusiów. Zanim go 
odnaleziono, został po nim szkielet, objedzony do czysta przez kruki, choć nadal odziany w 
strzępy płaszcza. 
Lothar urodził się w 1630 roku jako trzeci syn w tej rodzinie. Żaden z małych von 
Hacklheberów nie chodził do szkoły: wychowywali się w domu i mieli prywatnych 
nauczycieli – albo specjalnie do tego wynajętych guwernerów, albo członków rodu, którzy mieli odpowiednią wiedzę i byli gotowi się nią podzielić. Egon von Hacklheber, światowiec i 
nieprzeciętny erudyta, poświęcał godzinę lub dwie dziennie na edukację chłopców. Lothar 
okazał się jego najzdolniejszym uczniem – był najmłodszy i musiał najciężej pracować, aby 
dorównać starszym braciom. 
Policzyła już Pani zapewne, że kiedy Egon wyruszył w swoją ostatnią podróż, Lothar 
miał dwadzieścia kilka lat. Przez ten czas czarne chmury zebrały się nad von Hacklheberami: 
ospa przeorała Lipsk, zabrała dwóch starszych chłopców i oszpeciła Lothara, jedynego 
dziedzica. Do dziś to po nim widać. Śmierć wuja Egona tylko pogłębiła jego rozpacz. 
Dopiero znacznie później – żeby nie powiedzieć „ostatnio” – zdałem sobie sprawę, że 
Lothar ma dosyć specyficzną wizję tego, co się „naprawdę” wydarzyło. Uważa, że Egon był 
alchemikiem. Ba, że posiadał tak wielką moc i wiedzę, że potrafił leczyć najpoważniejsze 
choroby, a nawet wskrzeszać z martwych! Ale z jakiegoś powodu nie uratował braci Lothara, 
których przecież kochał jak własnych synów. Wyjechał z Lipska ze złamanym sercem i nie 
miał zamiaru wracać. Jego śmierć w górach Harzu mogła być samobójstwem albo – jeśli 
przyjąć ekscentryczny punkt widzenia Lothara – została sfingowana, by ukryć jego sprzeczną 
z naturą długowieczność. 
Moim zdaniem Lothar po śmierci braci i wuja postradał zmysły. Czy nam się to podoba, 
czy nie, żarliwie wierzy w alchemię i wyobraża sobie, że gdyby Egon został był w Lipsku 
kilka lat dłużej, objawiłby mu sekret Stworzenia. Sam od trzydziestu lat na własną rękę 
próbuje przeniknąć tę tajemnicę. 
Co się zaś tyczy księżnej d’Oyonnax, jej zła sława... 
– Powiedziałam przecież, żeby mi nie przeszkadzano. 
– Proszę o wybaczenie, mademoiselle – odparła wysoka Holenderka całkiem znośną 
francuszczyzną. – Przyszła księżna d’Oyonnax. Mówi, że musi się z panią zobaczyć. 
– Rozumiem, Brigitte. Wybaczam ci, bo to wyjątkowo trudny przypadek. Natychmiast się 
z nią spotkam. List może poczekać. 
– Za pozwoleniem, mademoiselle... Będzie musiał poczekać aż do jutra. Za parę godzin 
przyjeżdżają goście, a my nawet nie zaczęłyśmy pani czesać. 
– Dobrze. W takim razie odłożę go do jutra. 
– Dokąd mam poprosić księżną? 
– Do Petit Salon. Chyba że... 
– Księżna d’Arcachon zabawia tam swoją cousine, tę dużą. 
– Zatem do biblioteki. 
– W bibliotece monsieur Rossignol głowi się nad jakimiś tajemniczymi dokumentami, 
mademoiselle. 
Eliza westchnęła ciężko. 
– Powiedz mi w takim razie, Brigitte, czy jest w Hôtel d’Arcachon jakiś wolny pokój, w którym nie zbieraliby się już przedwcześnie przybyli goście? 
– Może... kaplica? 
– Doskonale! Będę tam za minutę. A, Brigitte, jeszcze jedno... 
– Słucham, pani? 
– Są jakieś wieści o diuku? 
– Nic nowego, odkąd ostatni raz pani pytała, mademoiselle. 
* * * 
– Szóstego października jacht diuka d’Arcachon widziano niedaleko Marsylii. Flagami 
sygnałowymi dał znak, że powóz z szybkim zaprzęgiem ma czekać w porcie, gotowy do 
natychmiastowego wyruszenia w drogę. Tyle wiemy od gońca, którego pchnięto na północ 
zaraz po wypatrzeniu statku przez lunetę, z najwyższej wieży w Marsylii – powiedziała Eliza. 
– Wiadomość dotarła do nas dziś rano. Można domniemywać, że le duc we własnej osobie 
przybędzie z zaledwie kilkugodzinnym opóźnieniem, nie należy jednak się spodziewać, żeby 
ktoś z nas wiedział coś więcej o jego losie. 
– Hrabia de Pontchartrain będzie zawiedziony – stwierdziła zamyślona księżna 
d’Oyonnax. 
Skinęła na pazia, który ukłonił się, wycofał tyłem, obrócił na pięcie i uciekł. Eliza, 
hrabina de la Zeur, i Marie-Adelaide de Crépy, księżna d’Oyonnax, zostały same w prywatnej 
kaplicy de Lavardaców. Księżna, która niczego nie pozostawiała przypadkowi, na wszelki 
wypadek zajrzała jeszcze do stojącego w głębi pomieszczenia konfesjonału i upewniła się, że 
jest pusty. 
Kaplica znajdowała się w kącie posiadłości. Z przodu, od strony ołtarza, i z jednego boku 
biegły publiczne drogi. W tejże bocznej ścianie znajdowały się liczne witraże, wąskie i 
wysokie, żeby schwytać choć trochę światła z nieba. Pod nimi mieściły się małe, podnoszone 
okna, zwykle zamknięte na głucho, by zagłuszyć dobiegające z zewnątrz odgłosy i stłumić 
nieprzyjemne wonie. Teraz księżna otworzyła dwa z nich. Powiało chłodem, ale nie miało to 
wielkiego znaczenia, biorąc pod uwagę tonaż odzieży, jaką obie damy miały na sobie. Razem 
z zimnem do środka wdarły się przeróżne dźwięki. Eliza domyślała się, że mają stanowić 
dodatkowe zabezpieczenie na wypadek, gdyby ktoś chciał podsłuchać rozmowę zza 
zamkniętych drzwi. Jeżeli Oyonnax naprawdę martwiła się możliwością podsłuchu, w kaplicy 
musiała czuć się doskonale. Wnętrze było pozbawione wszelkich sprzętów, nawet ławek, a 
księżna dawno zdążyła sprawdzić, czy nikt nie przykucnął za niskim ołtarzem. Kaplica była o 
setki lat starsza od pozostałych zabudowań, niemodnie gotycka, mroczna i ponura. Pewnie 
dawno by ją zburzono i zastąpiono czymś bardziej barokowym, gdyby nie witraże i ołtarz 
(bezcenne, jak powiadano) oraz kość z lewego śródstopia świętego Ludwika, którą w złotym 
relikwiarzu wmurowano w ścianę. – Pontchartrain przysłał dziś już trzech gońców, dopominając się o najświeższe 
wiadomości – powiedziała Eliza. – Nie wiedziałam jednak że skontaktował się także z tobą, 
moja pani. 
– Jego ciekawość w tej kwestii jest zapewne odzwierciedleniem ciekawości króla. 
– Nie dziwię się, że król chce wiedzieć, gdzie się podziewa admirał jego floty, ale czy nie 
byłoby stosowniej zapytać o to sekretarza stanu do spraw marynarki wojennej? 
Księżna przystanęła przy jednym z otwartych okienek i przymknęła je tak, że upodobniło 
się do poziomej szczeliny strzelniczej, przez którą mogła wyjrzeć na ulicę. Odwróciła się 
jednak do Elizy, zmrużyła oczy i powiedziała: 
– Przykro mi. Myślałam, że już o tym wiesz, pani. Monsieur markiz de Seignelay ma 
raka. Jest w ciężkim stanie. Nie może wywiązywać się z obowiązków wobec floty i króla. 
– W takim razie to zrozumiałe, że król się niepokoi. Podobno książę Marlborough 
wylądował w Irlandii ze znacznymi siłami. 
– Ma pani nieaktualne informacje. Marlborough zdążył już zająć Cork, a Kinsale może 
paść w każdej chwili. Tymczasem schorowany de Seignelay nie jest w stanie pracować, a 
d’Arcachon przepadł gdzieś na południu, wdając się w prywatne przygody. 
Z podwórka na tyłach kaplicy dobiegł stłumiony damski chichot – księżna d’Arcachon z 
przyjaciółkami. To dopiero była ciekawostka. Kilka kroków od kaplicy najdostojniejsze 
francuskie damy stroiły się, perfumowały i plotkowały w oczekiwaniu na przyjęcie 
urodzinowe diuka. Tuż za granicami posiadłości Arcachonów Francja szykowała się do 
przetrwania dziewięciu miesięcy głodu po tym, jak mróz zniszczył plony. W lodowatej 
Irlandii siły francusko-irlandzkie padały ofiarą Marlborougha. Sekretarza stanu do spraw 
marynarki wojennej zżerał rak. Eliza doszła do wniosku, że mroczne, zimne, puste wnętrze, 
ozdobione licznymi podobiznami dręczonego i krzyżowanego Pana Naszego, nie jest wcale 
najgorszym miejscem na spotkanie z Oyonnax. Księżna z pewnością czuła się tu jak w swoim 
żywiole, czego nie dałoby się powiedzieć o pozłacanej, zdobionej koronkami bawialni. 
– Może się okazać, że zabicie diuka w ogóle nie będzie konieczne – stwierdziła. – 
Niewykluczone, że król panią wyręczy. 
– Proszę nie mówić o tym w ten sposób, z łaski swojej! 
– To tylko spostrzeżenie. 
– Le duc zaplanował dzisiejszą uroczystość w lecie, kiedy wszystko szło zgodnie z jego 
planem. Wiem, co sobie wtedy myślał: król potrzebuje pieniędzy na wojnę? Więc mu je dam! 
– Broni go pani? 
– Po prostu uważam, że warto wiedzieć, co się dzieje w głowie wroga. 
– A czy le duc wie, co się dzieje w pani głowie, mademoiselle? 
– Nie, z pewnością nie. Nie widzi we mnie wroga. 
– A kto widzi? 
– Słucham? – Ktoś na pewno chce przeniknąć pani myśli. Jest pani obserwowana. 
– Wiem o tym doskonale. Monsieur Rossignol... 
– No tak, królewski argus... On wie wszystko. 
– Zwrócił uwagę, że moje nazwisko przewija się ostatnio coraz częściej w listach 
dworzan, którzy uważają się za alchemików. 
– A dlaczegóż to alchemicy mieliby mieć na panią oko? 
– To chyba ma związek z wyprawą diuka d’Arcachon na południe. Chyba że to pani była 
niedyskretna, księżno. 
Oyonnax parsknęła śmiechem. 
– Obracamy się wśród zupełnie różnych alchemików. Nawet gdybym była niedyskretna, a 
zapewniam panią, że nie jestem, trudno sobie wyobrazić, żeby truciciel, który warzy swoje 
dekokty w jakiejś paryskiej piwnicy, miał kontakt ze szlachetnie urodzonym adeptem Sztuki, 
takim jak Upnor czy de Gex. 
– Nie wiedziałam, że ojciec Édouard też jest alchemikiem! 
– Ależ oczywiście, że jest. Ba, mój świątobliwy kuzyn stanowi doskonałą ilustrację 
moich słów. Wyobraża sobie pani, żeby ktoś taki miał konszachty z satanistami? 
– Nie wyobrażam sobie nawet, żebym ja sama mogła je mieć. 
– I nie ma ich pani, mademoiselle. 
– To kim pani właściwie jest, jeśli wolno spytać? 
Oyonnax dziwnie dziewczęcym gestem zasłoniła usta dłonią w rękawiczce, tłumiąc 
śmiech. 
– Wciąż nic pani nie rozumie. Wersal jest jak to okno. – Zamaszystym gestem wskazała 
witraż. – Piękny, lecz kruchy i delikatny. – Otworzyła znajdujące się pod spodem okno, 
odsłaniając widok na ulicę. Tragarz chrustu o wyglądzie dzikusa z puszczy zrzucił swoje 
brzemię na ziemię i wdał się w bójkę z młodym wagabundą, urażonym, że tragarz wpadł na 
dziwkę, którą właśnie prowadził w cichy zaułek. Człowiek oślepiony przez ospę przykucnął 
pod murem, aby wydalić krwawą maź. – Piękna pozłota, a pod nią morze rozpaczy. Kiedy 
zrozpaczeni ludzie zawiodą się na Bogu, zaczynają szukać gdzie indziej. Ci słynni sataniści, 
którzy tak przerażają Maintenon, nie rozpoznaliby Księcia Ciemności, nawet gdyby 
pozwolono im zstąpić do piekła i potrzymać świecę na porannym spotkaniu z poddanymi! 
Niczym się nie różnią od szarlatanów z Pont-Neuf. Nie da się wyżyć z przycinania ludziom 
paznokci, bo klienci nie są dostatecznie zdesperowani, można natomiast zarobić na 
wyrywaniu zębów. Miała pani kiedyś zepsuty ząb, mademoiselle? 
– Wiem, że to boli. 
– Na dworze pełno jest ludzi cierpiących w duchu i sercu ból nie mniejszy od tych, 
którym psują się zęby. A ci, którzy z nich żyją, niczym się nie różnią od wyrwizębów. Nawet 
atrybuty szatana przypominają felczerskie szczypce; to najlepszy dowód na to, że ci ludzie 
mają odpowiedni sprzęt, aby zajmować się swoją pracą i zadowalać klientów. – Co za czarnowidztwo! Czy ty w ogóle w coś wierzysz, pani? 
Oyonnax zamknęła okno. Ponure obrazy zniknęły. 
– Wierzę w piękno, w piękno Wersalu i w króla, który je stworzył. Wierzę w pani urodę, 
mademoiselle, i w swoją. Otaczający nas mrok może wedrzeć się do środka, tak jak ci ludzie 
mogliby wrzucić kamienie do kaplicy, tłukąc to okno. Tymczasem witraż od stuleci trwa 
nietknięty. Nikt nie rzucił w niego kamieniem. 
– Dlaczego? 
– Dlatego że w świecie utrzymuje się równowaga sił, którą można dostrzec tylko stale się 
na niej koncentrując, a zachować tylko poprzez... 
– Poprzez nieustanne subtelne machinacje ludzi takich jak ty, pani. – Spojrzenie 
zielonych oczu księżnej powiedziało Elizie, że się nie myli. – Czy to dlatego przystała pani do 
mnie, kiedy postanowiłam się zemścić na diuku? 
– Z całą pewnością nie zrobiłam tego z sympatii do pani! Ani ze współczucia. Nie wiem i 
nie chcę wiedzieć, dlaczego tak bardzo go pani nienawidzi, ale łatwo się tego domyślić, kiedy 
się pani posłucha. Gdyby le duc był wielkim francuskim bohaterem, takim jak na przykład 
Jean Bart, powinnam otruć panią, zamiast pomagać pani otruć jego. Ale diuk jest nędznym 
tchórzem, który znika na całe miesiące, kiedy jest najbardziej potrzebny. Le Roi pokazał 
wielką mądrość, czyniąc go podwładnym markiza de Seignelay. Teraz jednak de Seignelay 
jest umierający. D’Arcachon z pewnością będzie chciał odzyskać dawne wpływy, a to byłaby 
katastrofa dla floty i całej Francji. 
– Wyręcza pani króla, tak? 
– Powiedzmy, że wypełniam jego wolę. 
Księżna d’Oyonnax wyjęła zza pasa jasnozielony cylinder, niewiele większy od 
dziecięcego palca, i położyła go na odzianej w rękawiczkę dłoni. Stała w pewnej odległości 
od Elizy, która chcąc nie chcąc musiała do niej podejść – i zrobiła to, mimo ciarek, które 
prześliznęły się jej po plecach i głowie niczym bryźnięcie płonącej oliwy. Ręce trzymała 
złożone na brzuchu – głównie po to, żeby jej nie marzły, ale przy okazji miała blisko do 
sztyletu, który przywykła nosić za przepaską sukni. Właściwie to dziwne, że właśnie teraz o 
nim pomyślała – ale też po księżnej należało się spodziewać absolutnie wszystkiego. Nie 
chciała być bezbronna, gdyby Oyonnax rzuciła jej czymś w twarz albo próbowała ją ukłuć 
zatrutą igłą. 
– Nawet sobie pani nie wyobraża, jakie to będzie łatwe w porównaniu z przeciętną próbą 
otrucia – powiedziała księżna od niechcenia, jakby chciała uspokoić Elizę, która podeszła na 
tyle blisko, że wyraźnie widziała zielony przedmiot: była to maleńka nefrytowa fiolka, 
opleciona srebrnymi paskami, ze srebrnym korkiem zawieszonym na delikatnym łańcuszku. 
W sam raz na perfumy. – Radzę nie smarować się tym za uszami. 
– Wchłania się przez skórę? 
– Nie, ale paskudnie śmierdzi. – W takim razie le duc na pewno wyczuje ją w winie. 
– W winie może by wyczuł. W jedzeniu nigdy. Zna pani jego specyficzne gusta? 
– Lepiej niżbym chciała. 
– Właśnie to miałam na myśli, mówiąc, że będzie łatwo. W normalnych warunkach 
trucizna podawana doustnie musi być pozbawiona smaku, ale takie substancje rzadko mają 
dostateczną moc. Ta, którą mam tutaj, jest równie skuteczna jak obrzydliwa, ale diuk nie ma 
szansy się zorientować, że dodano mu jej do dania z zepsutej ryby. Musi się pani tylko dostać 
do prywatnej kuchni, w której będzie przygotowywany jego ohydny posiłek. To nazbyt łatwe, 
ale i tak o wiele łatwiejsze od tego, przez co musi przejść większość ludzi. 
– Większość trucicieli, chciała pani powiedzieć... 
Oyonnax nie zareagowała na tę kąśliwą uwagę. Może nawet jej nie zrozumiała. 
-Albo ją pani bierze, albo nie – powiedziała. – Nie będę tu tak stać. 
Eliza wyciągnęła rękę po fiolkę. Księżna natychmiast zamknęła dłoń na jej dłoni i 
przykryła ją dla pewności drugą ręką. Zaciśnięta na fiolce pięść Elizy zniknęła w oburęcznym 
uścisku. Eliza wpatrywała się weń, nie mając najmniejszej ochoty podnosić wzroku na twarz 
Oyonnax, która nagle znalazła się tak blisko. Kiedy jednak księżna długo nie rozluźniała 
chwytu, nie pozostało jej nic innego, jak zerknąć jej w oczy. Wytrzymała jej spojrzenie tylko 
przez chwilę, lecz księżnej musiało to wystarczyć, gdyż na jej twarzy odmalowało się 
zadowolenie (z czego? Eliza nie miała pojęcia). Ścisnęła jeszcze raz piąstkę Elizy, pchnęła ją 
jej na pierś i puściła. 
– Stało się – powiedziała. – Zrobi to pani dziś wieczorem, tak? 
– Nie zdążę. Muszę się jeszcze przygotować do przyjęcia. 
– Ale niedługo? 
– Dla mnie to i tak będzie za późno. 
– Ludzie zaczną mówić różne rzeczy. Proszę nie zwracać na nich uwagi i zachować 
cierpliwość. Nie chodzi o to, że ten czy tamten uzna panią za morderczynię, nawet jeśli 
będzie w stanie tego dowieść. Najważniejsze, czy wystarczy mu godności, by wystąpić z 
takim oskarżeniem. 
* * * 
Następne godziny były kruche i porozrywane. Hrabia de Pontchartrain, a później także 
król, bezustannie słali gońców z pytaniami o miejsce pobytu diuka d’Arcachon. Nie wiedzieć 
czemu, wszyscy ci posłańcy chcieli rozmawiać z Elizą, tak jakby wiedziała coś, o czym nie 
miała pojęcia księżna d’Arcachon. Nie ułatwiało jej to przygotowań do przyjęcia; musiała się 
uczesać i ubrać, opędzając się od dociekliwych posłańców, których ranga wzrastała wraz ze 
zbliżaniem się wieczoru. W końcu, krótko przed zachodem słońca na dziedziniec wtoczyła się 
kareta. – Alleluja! – zawołała Eliza. 
Nie mogła podbiec do okna, gdyż dwóch fryzjerów wplatało jej we włosy przedłużające 
je warkocze. Ktoś inny ją w tym wyręczył – i wszystkich rozczarował, donosząc, że to 
przybył tylko Étienne d’Arcachon. 
– Nada się – stwierdziła Eliza. – Teraz to jemu będą się naprzykrzać, nie mnie. 
Wkrótce jednak rozniosła się wieść, że Étienne wezwał na pomoc kawalerię, i to 
dosłownie – puścił jeźdźców z dowodzonego przez siebie regimentu, na najlepszych koniach, 
na wszystkie drogi, którymi jego ojciec mógł jechać z Marsylii na północ, z poleceniem, aby 
na widok charakterystycznego białego powozu diuka natychmiast wracali do Hôtel 
d’Arcachon. W ten sposób wszyscy zostaliby uprzedzeni o jego przybyciu z choć 
kilkuminutowym wyprzedzeniem – co miało ogromne znaczenie dla Étienne’a, 
najuprzejmiejszego człowieka we Francji. Było przecież nie do pomyślenia, żeby król 
zaszczycił swoją obecnością przyjęcie urodzinowe diuka tylko po to, by przybyły później 
gość honorowy zupełnie go przyćmił. A tak król mógł spokojnie wypoczywać w królewskim 
Palais de Louvre, odległym zaledwie o kilka minut konnej jazdy, i wyruszyć w drogę do 
Hôtel d’Arcachon (znajdującym się w Marais, nieopodal Pont d’Arcole) dopiero na wieść o 
zbliżaniu się diuka. 
Posłańcy dali więc spokój Elizie, za to Étienne d’Arcachon zaczął się dopominać u niej o 
prywatną audiencję. Podobnie zresztą jak hrabia d’Avaux i ojciec Édouard de Gex. Kazała 
fryzjerom się pospieszyć i zapomnieć o ostatniej kondygnacji zikkuratu z naprzemiennie 
plecionych warkoczy, który piętrzył się nad jej czołem. 
* * * 
– Pozwól, mademoiselle, że pierwszy wyrażę zachwyt twoją urodą... 
– Wolałabym, żeby zszedł mi pan z drogi niż obrzucał mnie pochlebstwami, panie hrabio 
– powiedziała Eliza, przechodząc obok d’Avaux. – Udaję się do kaplicy na spotkanie z 
Étiennem d’Arcachon. 
– Odprowadzę panią – oznajmił d’Avaux. 
Eliza wyminęła go w takim pędzie, że jej suknie owinęły mu się wokół szabli i kostek, i 
niewiele brakowało, żeby się przewrócił. Miał jednak więcej zimnej krwi niż dowolnych 
dziesięciu innych francuskich dyplomatów, toteż natychmiast stanął u jej boku, spokojny i 
opanowany jak zabalsamowany trup. 
Przemknęli galerią, lawirując w tłumie służących objuczonych tacami z jedzeniem i 
ozdobami sali balowej, którzy na widok hrabiego i hrabiny kryli się między pilastrami i 
wciskali w nisze w ścianach. 
– Popełniłbym grzech zaniedbania, nie wyrażając swojego zatroskania tym, jak ostatnio 
dobiera sobie pani towarzystwo. – Że co?! Kogo ma pan na myśli? De Lavardaców? Pontchartraina? A może monsieur 
Rossignola? 
– Właśnie dlatego, że regularnie widuje się panią w towarzystwie tak znamienitych 
osobistości, powinna się pani zastanowić, czy warto utrzymywać kontakty z takimi osobami 
jak księżna d’Oyonnax. 
Wolną ręką Eliza sięgnęła do przepaski, przerażona, że nefrytowa fiolka mogłaby się 
stamtąd wyśliznąć, rozbić o posadzkę i wypełnić galerię smrodem równie ohydnym, jak 
zamiary jej właścicielki. Gest był tak oczywisty, że nie uszedłby uwagi d’Avaux, gdyby 
hrabia patrzył w jej stronę – w tej chwili był jednak odwrócony. 
– Może to się panu nie podobać, monsieur, ale księżna jest nieodłącznym elementem 
dworu. Nie mogę jej nie zauważać. 
– Co innego ją zauważać, a co innego spotykać się z nią sam na sam, co zrobiła pani 
trzykrotnie w ostatnich dwóch miesiącach... 
– Kto mi to liczy, monsieur? 
– Wszyscy. Do tego właśnie zmierzam. Choćby była pani nieskalana jak śnieg... 
– Jest pan niegrzeczny w swoim sarkazmie. 
– Cała nasza rozmowa jest niegrzeczna, przez to, że prowadzimy ją w takim pośpiechu. 
Zmierzałem do tego, że może być pani doskonała jak sama de Maintenon. Jeśli jednak diuk 
d’Arcachon umrze... 
– Jak może pan tak mówić?! I to właśnie dziś, kiedy ma urodziny?! 
– Rok mniej do śmierci, mademoiselle. Nawet jeśli odejdzie z tego świata w sposób zgoła 
niewinny, na przykład spadając z konia albo idąc na dno wraz z tonącym statkiem, to jeśli 
będzie się pani zadawać z Oyonnax i umawiać z nią na schadzki, ludzie powiedzą, że maczała 
pani w tym palce. 
– Każdy może oskarżyć. Mało komu wystarczy godności, by jego oskarżenie miało 
rzeczywistą wagę. 
– Tak powiedziała pani Oyonnax? 
Elizę zamurowało, d’Avaux mówił więc dalej: 
– Ja urodziłem się hrabią. Pani została nobilitowana później. Jestem jednym z tych 
nielicznych, którzy mogą panią oskarżyć. 
– Jest pan naprawdę wstrętny. 
– Oskarżałem panią już wcześniej, mademoiselle, kiedy szpiegowała pani dla księcia 
orańskiego, ale wyłgała się ze wszystkiego, twierdząc, że robiła to dla dobra Madame. No i 
zapłaciła pani okup. Teraz jest pani sama i bez pieniędzy. Nie wiem dokładnie, kogo chce 
pani otruć: diuka, Étienne’a, a może obu. Kusi mnie, żeby poczekać, pozwolić pani popełnić 
tę zbrodnię, a potem panią zniszczyć. Muszę przyznać, że widok pani osoby przykutej 
łańcuchem do ściany w Bastylii sprawiłby mi ogromną przyjemność. Nie mogę jednak 
dopuścić do tego, by dla zaspokojenia moich prostych zachcianek ginęli francuscy diukowie. Dlatego ostrzegam panią, mademoiselle. Proszę... 
– Proszę mnie zabić – zabrzmiał przed nimi czyjś głos. 
D’Avaux i Eliza, nadal idący pod ramię, zdążyli już wejść do kaplicy przez wiekowe, 
dwuskrzydłowe drzwi na tyłach budynku. Wnętrze tak bardzo się zmieniło, że w pierwszej 
chwili Eliza uznała, że się pomylili. Wieczorem przez okna nie sączyło się światło słońca, za 
to w dziesiątkach srebrnych kandelabrów płonęło mnóstwo świec. Ich blask odbijał się w 
wypolerowanych oparciach pozłacanych krzeseł, które zamiast ławek ustawiono w rzędach na 
posadzce... Nie, nie na posadzce, na pokrywającym ją perskim dywanie. Ołtarz przykryto 
białym brokatem haftowanym złotą nicią, chociaż trudno było to docenić, ponieważ cała 
przednia część kaplicy stała się wonną dżunglą białych kwiatów. Zdziwiona Eliza pomyślała 
zrazu: A te skąd się tu wzięły o tej porze roku? Ale odpowiedź była oczywista: Z dusznej 
oranżerii jakiegoś arystokraty. 
Étienne de Lavardac d’Arcachon, w kompletnym mundurze pułkownika kawalerii, leżał 
na dywanie u stóp ołtarza niczym model pozujący artyście. Przed nim, na kobiercu, leżały 
dwa przedmioty: sztylet z falistym ostrzem i złota obrączka. 
D’Avaux tak gwałtownie znieruchomiał, że w duszy Elizy zapaliła się iskierka nadziei: 
atak serca! Zaraz jednak puścił jej rękę i zaczął się wycofywać. 
Étienne nie zamierzał na to pozwolić. Zerwał się na równe nogi. 
– Proszę zaczekać, panie hrabio. Pańska obecność to szczęśliwe zrządzenie losu. Byłoby 
to bowiem nad wyraz niestosowne, gdybym spotkał się z hrabiną bez przyzwoitki. Zresztą, 
kiedy leżałem tu, czekając na nią, dręczyło mnie to bardziej, niż jestem w stanie wyrazić 
słowami. 
– Do usług, monseigneur – odparł d’Avaux, patrząc spode łba, jak młody Arcachon 
zwinnie osuwa się na ziemię i przybiera poprzednią pozę. 
– Proszę mnie zabić, mademoiselle! 
– Jak to, monsieur? 
– Nie zniosę dłużej tej męki. Proszę skrócić moje tortury, wziąć do ręki ten ozdobny 
sztylet i zatopić go w mej piersi! 
– Nie zamierzam pana zabijać, monsieur de Lavardac – odparła Eliza, posyłając d’Avaux 
jadowite spojrzenie. Hrabia był jednak tak wstrząśnięty, że niczego nie zauważył. 
-Wobec tego jest tylko jeden sposób zakończenia moich męczarni. Na to jednak nie 
śmiem liczyć. 
Wzrok Étienne’a padł na złotą obrączkę. 
– Pańskie słowa są fascynujące... – przyznała Eliza. – Lecz także nieco mętne. 
Ostrożnie szła przejściem między krzesłami w jego stronę. D’Avaux, który znalazł się w 
potrzasku, stał na baczność za jej plecami. 
– Nie śmiem mówić wprost, pani. Ty jesteś istotą tak doskonałą, ja zaś tak pospolitym 
wagabundą, że samo ubranie mojego marzenia w słowa byłoby niewybaczalną nieuprzejmością. 
– Mam kilka uwag. Po pierwsze, przesadnie mnie pan komplementuje, ale wybaczam to 
panu. Po drugie, znam się trochę na wagabundach i pan, monsieur, z pewnością się do nich 
nie zalicza. Po trzecie, jeżeli wyrażenie pańskich myśli wymaga nieuprzejmości, proszę się 
nie krępować. Biorąc bowiem pod uwagę to, o co najprawdopodobniej chce pan prosić... 
Drzwi kaplicy otworzyły się z impetem i do środka wparował oficer z regimentu 
Étienne’a, ale w mniej strojnym mundurze. Zamarł w pół kroku i zbielał jak świeżo zerwana 
orchidea. Nie był w stanie wykrztusić słowa. 
Wszyscy i tak wiedzieli, co powie. Eliza była pierwsza: 
– Monsieur...? Ma pan wieści o diuku? 
– Proszę o wybaczenie, mademoiselle... Tak. Za pozwoleniem... Widziano jego powóz, 
zmierza tutaj z ogromną prędkością. Będzie za godzinę. 
– Czy wysłaliście już gońca do Palais du Louvre? – zainteresował się Étienne. 
– Zgodnie z pańskim rozkazem, monsieur. 
– Doskonale. Może pan odejść. 
Oficer nie posiadał się ze szczęścia. Powiódł jeszcze dokoła wzrokiem, ukłonił się i 
wycofał. Kiedy wychodził tyłem przez drzwi, zderzył się z kimś, kto w tej samej chwili 
próbował wejść do środka. W półmroku nastąpiła wymiana żałosnych przeprosin i do kaplicy 
wśliznęła się postać w długiej szacie z kapturem – wypisz, wymaluj Kostucha, tyle że bez 
kosy. Odrzuciła kaptur, odsłaniając bladą twarz, ciemne oczy i wypielęgnowany zarost ojca 
Édouarda de Gex. Sądząc z wyrazu jego twarzy, był najbardziej ze wszystkich zaskoczony 
(żeby nie powiedzieć: zaniepokojony) tym, co zobaczył. 
– Czy to zostało ukartowane? – spytała Eliza. 
– Otrzymałem anonimowy list z prośbą o pospieszne przygotowanie się do dyskretnej 
ceremonii udzielenia ślubu – odparł de Gex. – Ale... 
– Niech młody Arcachon zacznie mówić jak człowiek albo schowa ten nóż, bo inaczej 
zamiast ślubu udzielisz mu ostatniego namaszczenia, ojcze. A co się tyczy pośpiechu... No 
taaak... Kobiecie należy jednak dać więcej czasu. 
Po tych słowach Eliza wybiegła z kaplicy. 
– Pani! Pani, zaczekaj! – wołał de Gex, biegnąc za nią przez galerię. 
Ona jednak nie miała najmniejszego zamiaru dać się ponownie zaciągnąć przed ołtarz, 
toteż udawała, że go nie słyszy, dopóki nie oddalili się od kaplicy i nie znaleźli w bardziej 
uczęszczanej części rezydencji. De Gex zrównał się z nią. 
– Pani! 
– Nie wrócę tam. 
– Nie zamierzam pani przekonywać do powrotu, ale to właśnie z panią chciałem się 
zobaczyć. Szukaliśmy pani razem z monsieur Rossignolem; powiedziano nam, że udała się 
pani do kaplicy. Nie chciałem przeszkadzać... – W niczym nie przeszkodziłeś, ojcze. Po co spotkałeś się z monsieur Rossignolem? 
– Ma nowe wiadomości od Esphahnianów. 
– Od kogo? 
– Od Ormian. Proszę, niech pani pójdzie ze mną. Błagam. To ważne. 
* * * 
Ojciec Édouard de Gex prowadził Elizę do biblioteki najszybciej jak mógł, co oznaczało, 
że cały czas wysforowywał się naprzód. Najkrótsza droga prowadziła przez wielką salę 
balową Hôtel d’Arcachon, gdzie de Gex zawahał się i zwolnił kroku. Kiedy Eliza odwróciła 
się do niego, gapił się w sufit. Było to całkiem zrozumiałe, ponieważ de Lavardacowie 
wynajęli samego Le Bruna, aby ozdobił strop swoim malowidłem, które dopiero niedawno 
zostało ukończone. Gigantyczny obraz przedstawiał Apollina (etatowego dublera Ludwika 
XIV) w otoczeniu Cnót, który zajmował środek planu, i kryjące się po ciemnych kątach 
Przywary. Cnót było za mało, by wypełnić całą wolną przestrzeń, toteż artysta dorzucił do 
kompletu Muzy, które w pieśniach, poezji et caetera wychwalały wielkość Cnót. Na 
obrzeżach obrazu zwykli ludzie (dworzanie z jednej strony, wieśniacy z drugiej, dalej 
żołnierze, na końcu księża) słuchali z zachwytem i patrzyli w uniesieniu na Muzy zajęte 
komplementowaniem Cnót, obracając się przy tym plecami do stłoczonych po kątach Przywar 
i generalnie nimi gardząc. Uważny obserwator mógł dostrzec pomieszczone na malowidle 
ciekawostki: żołnierza ulegającego Tchórzostwu, księdza przegrywającego z Obżarstwem, 
dworzanina zwyciężonego przez Żądzę i chłopa, nad którym górę brało Lenistwo. 
I dlatego wszyscy, którzy przekraczali próg sali, od razu patrzyli w sufit – ale twarz ojca 
de Gex przybrała naprawdę niezwykły wyraz. Zamiast zachłysnąć się wspaniałością dzieła, 
miał taką minę, jakby się bał, że sklepienie za chwilę runie mu na głowę. 
W końcu przeniósł wzrok na Elizę. 
– Czy wie pani, co tu nastąpiło, mademoiselle? 
– Gruntowne odnowienie sali balowej, które pochłonęło fortunę i dopiero niedawno się 
zakończyło. 
– A wie pani dlaczego? 
– Le Brun ma huk roboty w Wersalu. Jest wolny dopiero, kiedy le Roi wyrusza na wojnę. 
Dlatego dopiero po wybuchu wojny prace w sali mogły ruszyć z miejsca. 
– Nie o to mi chodziło. Czy wie pani, dlaczego ją odnowiono? 
– Sądząc po efekcie końcowym, podejrzewam de Maintenon. 
– De Maintenon?! 
Reakcja ojca de Gex nie pozostawiała cienia wątpliwości: Eliza nie miała racji. 
– Owszem – przytaknęła. – Przyjechała tu w osiemdziesiątym piątym, prawda? Wtedy 
właśnie rozpoczęto prace remontowe... W dodatku temat malowidła jest taki typowo Maintenonowski. 
– Korelacja to jeszcze nie związek przyczynowo-skutkowy. Salę trzeba było odnowić po 
katastrofie, która wtedy nastąpiła. 
Nagle de Gex chyba sobie przypomniał, że powinni się pospieszyć, i ruszył w stronę 
biblioteki. Eliza dreptała tuż za nim, trzymając się nieco z boku. 
– Zatem wie pani, co tu się wydarzyło...? – Jezuita obejrzał się na nią przez ramię. 
– Coś bardzo wstydliwego. Do tego stopnia, że nikt mi nie chce powiedzieć, co 
dokładnie. 
– Aha... Chodźmy więc do biblioteki. 
Przeszli przez próg i znaleźli się w kolejnej galerii. 
– Mówił ojciec coś o tym, że poproszono go o pospieszne przygotowanie się do 
udzielenia ślubu... 
– Dostałem taki liścik, najprawdopodobniej od pani narzeczonego. Ale mniejsza z tym, 
najwyraźniej żyje złudzeniami. 
– To trochę smutne – przyznała Eliza. Przypomniały jej się ustawione w kaplicy krzesła, 
na których nikt nie usiądzie, i bezcenne kwiaty, których nikt nie zobaczy ani nie powącha 
przed wyrzuceniem na śmietnik. – Może planował uprowadzenie mnie, ale przez wrodzoną 
uprzejmość chciał to załatwić w taki sposób, aby rzecz całą usankcjonować majestatem 
rodziny i Kościoła. 
– To sprawa między wami dwojgiem, moja pani – odparł nieco oschle de Gex, otwierając 
przed nią drzwi biblioteki. – Proszę, mademoiselle. 
* * * 
– Pomyślałem, że zainteresuje to panią z kilku względów – powiedział Bonaventure 
Rossignol. 
Siedział zwrócony plecami do łukowato zwieńczonego okna, z którego roztaczał się 
widok na rozświetlony pochodniami dziedziniec Hôtel d’Arcachon. Eliza z najwyższym 
zdumieniem spostrzegła wirujące w powietrzu płatki śniegu; zima zapowiadała się tak 
bezlitosna i nieokiełznana, że równie dobrze mogliby mieszkać w Sztokholmie. 
Przed Rossignolem stał szeroki stół, zawalony listami, książkami i notatkami; wiele z 
nich napisano ormiańskim alfabetem. 
– Wspominałem już pani o tym, że Cabinet Noir przechwycił niezwykły list, wysłany w 
pierwszych dniach sierpnia z Sanlúcar de Barrameda i zaadresowany do rodziny 
Esphahnianów, którzy mieli ponoć mieszkać w Bastylii. 
– Nie wymienił pan tej rodziny z nazwiska – odparła Eliza. – Ale to nie ma wielkiego 
znaczenia, zwłaszcza że nazwisko zapewne i tak jest fałszywe... 
– Dlaczego tak pani uważa? – zainteresował się de Gex. – Esphahnian znaczy po prostu „z Isfahanu”. W Isfahanie mieszka wielu Ormian. To tak 
jakby ojciec postanowił osiąść wśród Turków i przyjął nazwisko „Édouard Frank”. 
Rossignol pokiwał głową. 
– Zgadzam się, najprawdopodobniej nie jest to ich prawdziwe nazwisko, ale z braku 
innego będziemy się nim posługiwać. Popytałem o nich trochę i dowiedziałem się, że istotnie 
pewna ormiańska rodzina trafiła do Bastylii w tysiąc sześćset osiemdziesiątym piątym roku i 
rezydowała tam przez mniej więcej rok: matka z liczną gromadą synów. Jeden z nich tam 
właśnie zmarł. Kobietę zwolniono pierwszą, potem dopiero synów; niektórzy trafili prosto do 
więzienia dla dłużników. Odnalezienie ich wszystkich trochę trwało, zwłaszcza że przez ten 
czas następni poumierali i trudno było mi ustalić, który z braci jest najstarszy. Ale w końcu 
znalazłem Artana Esphahniana: mieszka niedaleko stąd, w pożałowania godnej entresol. 
Kazałem dostarczyć mu list z Sanlúcar. Po kilku dniach nadał list do Kairu, adresowany do 
niejakiego Vreja Esphahniana. Kazałem zrobić sobie kopię, a oryginał posłałem w dalszą 
drogę. Nie wiedziałem wtedy jeszcze, kim jest ów Vrej. Podobnie jak pani, mademoiselle, 
uważałem, że użycie nazwiska Esphahnian jest nic nieznaczącym wybiegiem, a może wręcz 
nośnikiem ukrytej informacji. Gdyby moje podejrzenia się potwierdziły, ci dwaj mogliby 
nawet nie być spokrewnieni. Nic więcej się nie wydarzyło – aż do wczoraj, kiedy do Artana 
przyszedł list z Rosetty u ujścia Nilu, skreślony, uwaga, uwaga... tym samym charakterem 
pisma, co ten wysłany z Sanlúcar de Barrameda! To mi dało do myślenia, ponieważ 
przełożyłem ten pierwszy list na francuski i nie było w nim żadnej wzmianki o Egipcie, za to 
mnóstwo rodzinnych dykteryjek. Człowiek, który go pisał – dziś wiem, że był nim 
najprawdopodobniej Vrej Esphahnian – długo nie miał kontaktu z Artanem. Nie wspomniał o 
tym, co robi w pobliżu Sanlúcar ani dokąd dalej się udaje, tymczasem Artan, otrzymawszy ten 
list, skądś wiedział, że odpowiedź ma wysłać do Kairu. I niewiele później Vrej zabawił w 
Rosetcie, czyli po drodze do Kairu, na tyle długo, żeby zdążyć wysłać kolejny banalny liścik. 
– Stąd wniosek, że w listach są zawarte zaszyfrowane informacje – dodała Eliza, która 
spędziła dostatecznie dużo czasu wśród naturalistów, aby rozpoznać, kiedy jeden z nich 
konstruuje hipotezę. – Gratuluję biegłości kryptograficznej. Nie rozumiem tylko, dlaczego to 
takie ważne, żebym akurat ja się o tym wszystkim dowiedziała? 
Rossignol nie zamierzał chyba odpowiadać, bo tylko spojrzał bez słowa na księdza – 
Eliza zaś od razu domyśliła się, że sprawa musi być delikatna. Tylko de Gex, ulubiony kapłan 
de Maintenon, mógł mówić o pewnych rzeczach bez ogródek. Znajdowali się w miejscu, w 
którym odpowiedzią na zniewagę najczęściej bywało pchnięcie rapierem. 
– Kochamy i podziwiamy ród de Lavardac – zaczął. – Obawiamy się wszakże, że diuk 
d’Arcachon, kierując się najszlachetniejszymi motywami i wykazując nieprzeciętną 
pomysłowość i siłę woli, popełnił jednak błąd. Chcielibyśmy pomóc mu go naprawić, zanim 
znajdzie się w kłopotliwej sytuacji. Najlepiej byłoby mu zaradzić już dziś, zanim 
konsekwencje omyłki diuka zaczną zataczać szersze kręgi. A wyłuszczenie całej sprawy księżnej d’Arcachon albo Étienne’owi mogłoby przynieść mniejsze korzyści, niż 
przedstawienie jej właśnie pani, mademoiselle. 
– No dobrze. Czy ten błąd ma coś wspólnego z alchemią? 
Wahanie. Ułamek sekundy. I potem: 
– W rzeczy samej, mademoiselle. Diuk wziął udział w akcie piractwa, co, jak pani 
wiadomo, na wojnie nie jest niczym niezwykłym ani hańbiącym. Z przykrością muszę jednak 
stwierdzić, że został wprowadzony w błąd przez ludzi, którymi kierowała albo niewiedza, 
albo złośliwość. Diuk spodziewał się, że jego łupem padną gąski srebra, tymczasem w 
ładowni wrogiego statku znaleziono złoto. I to nie byle jakie złoto, ale obdarzone cudownymi, 
żeby nie powiedzieć: „boskimi” właściwościami. 
– Rozumiem... I domyślam się, że bractwo ezoteryczne jest żywotnie zainteresowane 
przejęciem tego ładunku? 
– Nie tyle przejęciem, co wzięciem go pod opiekę. Taki kruszec nie powinien trafić w 
niepowołane ręce, bo może się w nich stać narzędziem szatana. 
– Hmm... Czy te niepowołane ręce mogłyby należeć do Lothara von Hacklhebera? 
– Nie, mademoiselle. Lothar bywa trudny w kontaktach, ale wiadomo, gdzie go szukać i 
można się z nim porozumieć. Co innego statek pełen wagabundów, zagubiony gdzieś na 
Morzu Śródziemnym i zdążający do Egiptu. To są niepowołane ręce. 
– Proszę się nie turbować, ojcze. Złoto, którego szukacie, powinno wypłynąć na brzeg 
razem z diukiem; zamierzał je wyładować w Lyonie, gdzie miało trafić do skarbca pewnego 
bankiera, dla którego będzie najzwyklejszym złotem. Z przyjemnością podam panom jego 
nazwisko. Nadnaturalne właściwości kruszcu nie interesowałyby go nawet gdyby zdawał 
sobie z nich sprawę. Domyślam się, że chętnie wymieni ten skarb na równą lub większą ilość 
zwyczajnego złota. 
– Bylibyśmy pani dozgonnie wdzięczni... 
– Puszczę ten dług w niepamięć, jeśli powiecie mi, panowie, jedną rzecz. 
– Proszę pytać. 
– Bastylia jest więzieniem dla wrogów królestwa. Za co Esphahnianowie tam trafili? 
– Podejrzewano, że mają związek z tym, co wydarzyło się tutaj w osiemdziesiątym 
piątym. 
– No tak, widzę, że ostatnia w całej Francji poznaję prawdę. Co się tutaj wydarzyło w 
roku tysiąc sześćset osiemdziesiątym piątym?! 
– Słyszała pani zapewne, z ust służby lub innych pospolitych ludzi, opowieści o 
człowieku zwanym l’Emmerdeur. Proszę o wybaczenie, mademoiselle; sam ten epitet jest tak 
wulgarny, że wzdragam się, wypowiadając go na głos. 
– Obiło mi się o uszy – przyznała Eliza, ledwie słysząc własne słowa, zagłuszone przez 
donośne bum, bum, bum jej serca. – Podobno zjawił się nieproszony na jakimś wspaniałym 
balu w Paryżu i urządził tam krwawą jatkę... – To było tutaj. 
– W tym domu?! 
– W tym domu. Odciął Étienne’owi dłoń i całkowicie zdewastował salę balową. 
– Jakim cudem samotny wagabunda, otoczony przez uzbrojonych i mających ogromną 
przewagę liczebną arystokratów, zdołał zniszczyć salę balową w rezydencji diuka? 
– Mniejsza o to. Najgorsze, że wszystko to wydarzyło się na oczach króla. Straszny 
wstyd. 
– Wyobrażam sobie! 
– Król wagabundów, bo za takiego się podawał, uciekł. Porucznikowi policji udało się 
ustalić, że mieszka niedaleko stąd, jedno piętro nad Esphahnianami. Zaprzyjaźnił się z nimi i 
wciągnął ich w swoje knowania, ale ponieważ on sam zniknął, zemsta dosięgła samych 
Esphahnianów. Wtrącono ich do Bastylii. Stracili majątek, podupadli na zdrowiu, dziś 
niedobitki prowadzą w Paryżu żywot żebraków. 
Z podwórza dobiegł klekot końskich kopyt i chrobotanie żelaznych obręczy kół na bruku. 
Wszyscy wyjrzeli przez okno: biała kareta diuka d’Arcachon, przypominająca olbrzymią 
muszlę niesioną na spienionej fali przyboju, zaprzężona w sześć niedobranych, wyczerpanych 
koni, wtoczyła się na dziedziniec. Przemknęła pod oknem biblioteki, zniknęła im z oczu i 
zajechała pod wejście do sali balowej. 
Hałas jednak wcale nie ucichł, lecz jeszcze się nasilił, bo oto w bramę posiadłości 
wjechała awangarda złożona ze szwajcarskich najemników, za nią szwadron oficerów z 
arystokratycznych rodów, a na końcu pozłacana karoca Ludwika XIV, która rozświetliła 
dziedziniec niczym słoneczny rydwan Apollina. 
* * * 
Étienne’owi, gdziekolwiek był (a był najprawdopodobniej obok drzwi sali balowej), 
kamień musiał spaść z serca, gdyż w ciągu tych kilku chwil rozstrzygnęło się wiele trapiących 
go kwestii. Ojciec wrócił do domu. Skończą się kłopotliwe pytania, gdzie podziewa się 
admirał floty, kiedy jest potrzebny krajowi. Ponadto, co było nie mniej istotne, przyjęcie 
miało już swojego gościa honorowego i zaproszeni nie rozejdą się rozczarowani do domów. 
A najważniejsze, że przybył także król, i to jako ostatni. 
Z Elizą sprawa wyglądała dokładnie odwrotnie – miała tyle zmartwień jednocześnie, że 
prawie się gubiła w ich gąszczu. Lawirując między służącymi i dworzanami w drodze do sali 
balowej, zostawiła ojca de Gex i Rossignola daleko w tyle. 
Nienawidziła się za fiolkę trucizny zatkniętą za szarfę w pasie. Głupia. Głupia! Nawet nie 
będzie mogła jej użyć, nie ściągając na siebie odwetu ze strony d’Avaux. Trucizna była gorzej 
niż nieprzydatna – Elizie nie przyszło wcześniej do głowy, że przez cały wieczór będzie 
musiała ją mieć przy sobie. Nie mogła schować jej do szuflady, żeby nie dostała się w niewłaściwe ręce – przez przypadek albo wskutek czyjegoś wścibstwa. Nosiła ją dopiero od 
paru godzin, ale chętnie zamieniłaby się na naręcze chrustu. Fiolka paliła ją w brzuch i Eliza 
nabawiła się już nerwowego nawyku poklepywania jej co chwila. Najgorsze zaś było to, że w 
zamian za takie bezużyteczne brzemię zaciągnęła jakiś bliżej niesprecyzowany dług u 
księżnej d’Oyonnax. 
Wszelkie potencjalne szkody, jakie mogła wyrządzić jej trucizna, blakły jednak wobec 
tych, jakich mogła przysporzyć jej wiedza o dokonaniach Jacka Shaftoe w tym domu... ba, 
dokładnie w tej komnacie (ponieważ właśnie weszła do sali balowej) pięć lat wcześniej. 
Kiedy przed chwilą powozy diuka i le Roi wjechały na dziedziniec, wybiegła z biblioteki, 
zanim de Gex czy Rossignol zdążyli podać jej ramię. Musiała przez chwilę pobyć sama, 
spokojnie pomyśleć, przypomnieć sobie wszystko, co się wydarzyło, odkąd w tysiąc sześćset 
osiemdziesiątym trzecim roku spotkała pod Wiedniem Jacka, i zadać sobie pytanie: kto mógł 
powiązać jej osobę z l’Emmerdeurem? 
Leibniz wiedział, co ich łączyło, ale był człowiekiem dyskretnym. To samo odnosiło się 
do Enocha Roota. W Lipsku i okolicach sporo ludzi widziało ich razem, ale żadne z nich nie 
byłoby dla francuskiego arystokraty wiarygodnym źródłem informacji. Najbardziej 
wpływowym człowiekiem, który mógł ich skojarzyć – na myśl o nim gorąco uderzyło jej do 
twarzy jak para z kotła, gdy uchylić mu pokrywkę – był Lothar von Hacklheber: widział ich z 
balkonu Domu Złotego Merkurego w Lipsku, ale Jack udawał wtedy jej służącego i tragarza i 
wydawało się mało prawdopodobne, żeby nawet ktoś taki jak Lothar powiązał go z osobą 
l’Emmerdeura. 
Stamtąd udali się do Amsterdamu, gdzie widywali ich różni Holendrzy. Tyle że oni 
również nie mieli powodów podejrzewać, że kręcący się przy niej łotrzyk to legendarny król 
wagabundów. Niedługo potem Jack wyjechał do Paryża i dopiero wtedy stał się naprawdę 
sławny. Wjechał do tej sali na koniu, zepsuł diukowi d’Arcachon przyjęcie, czmychnął z 
Paryża i na koniec wrócił do Amsterdamu, gdzie odszukał Elizę w jej ulubionej kawiarni. 
Przesiedzieli razem całą godzinę – zakończoną nieprzyjemną sceną pod Wieżą Śledziową, 
której szczegółów nie miała ochoty przywoływać z pamięci. Jack, przyszły handlarz 
niewolników, wyruszał w rejs, z którego nie miał szans wrócić. A teraz, oczywiście, od lat już 
nie żył, ale nie to było najważniejsze. Pytanie brzmiało: czy ktoś widział ich razem przez tę 
godzinę w Amsterdamie? 
Odpowiedź: naturalnie. Przekonała się przecież później, że dwóch agentów d’Avaux cały 
czas ją śledziło. D’Avaux! Właśnie patrzył na nią wilkiem z drugiego końca sali, tak jakby 
czytanie w jej myślach przychodziło mu równie łatwo, jak Rossignolowi łamanie szyfrów. 
Wilhelm Orański osobiście zabił obu szpiegów, ale d’Avaux nadal żył. I wiedział. 
Powóz diuka tkwił nieruchomo na dziedzińcu niczym jajo w kamiennym sarkofagu. Jeden 
z lokajów zajrzał przez otwarte drzwi pojazdu, wsunął głowę i pół tułowia do środka i zapalił 
świece. Od czasu do czasu poruszał ręką, jakby potrząsał śpiącym pasażerem, nie mogąc go dobudzić. Czekający na diuka goście – blisko setka arystokratów – cieszyli się z tej zwłoki, 
ponieważ mieli dość czasu, żeby ustawić się w długi szereg powitalny, który falował i wił się 
po całej sali. Służący rozwinęli tymczasem dywan na ścieżce prowadzącej do wejścia, by 
diuk, a potem król zamiast po śniegu stąpali po czerwonej wełnie. Gwardia honorowa 
uformowała szpaler wzdłuż szkarłatnej drogi: kawalerzyści z regimentu Étienne’a po jednej 
stronie, piechota morska po drugiej. Sam Étienne stanął tuż za progiem, przy drzwiach, 
podając ramię matce. 
Wreszcie coś się zaczęło dziać. Kawalerzyści i żołnierze piechoty morskiej wyjęli – 
odpowiednio – szable i kordelasy i wznieśli je nad głowy, tworząc szpiczasty stalowy łuk 
ponad dywanem. Étienne ruchem głowy dał znak dwójce służących, którzy otworzyli na 
oścież dwuskrzydłowe drzwi, wpuszczając do sali zimne powietrze wraz z kłębem śniegu. 
Skrzywił się i cofnął o pół kroku; jego matka skuliła się lekko i wolną ręką przytrzymała 
koronkowe nakrycie głowy. Z białej karety wynurzały się właśnie schlapane błotem pośladki 
lokaja, podrygujące i kiwające się na boki, jakby ich właściciel pomagał wysiąść pasażerowi, 
który bardzo tej pomocy potrzebował. 
Eliza miała coraz lepszy widok na rozgrywającą się na dziedzińcu scenę, znajdowała się 
bowiem coraz bliżej wejścia, popychana towarzyskim odpowiednikiem perystaltyki. Nawet 
diukowie i księżne rozstępowali się przed nią, widząc w niej honorowego członka rodu 
Lavardaców. Zamiast wpuścić ją do powitalnej kolejki, nalegali, żeby podeszła jak najbliżej 
drzwi. W końcu znalazła się w miejscu, z którego roztaczał się doskonały widok na to, co 
wyszło z karety. 
Nie był to diuk. Określenie „nieszczęśnik” narzucało się samo – człowiek ten ledwie 
trzymał się na nogach, a jeśli miał perukę, to albo ją zgubił, albo zapomniał zabrać z powozu. 
Włosy – krótkie, ciemne i przerzedzone – błyszczały od potu i łoju, twarz miał tak bladą, że 
przybrała zielonkawy odcień. Nie był w stanie iść o własnych siłach, ale za skarby świata nie 
chciał wypuścić z rąk swojego nieporęcznego bagażu – okutej metalem skrzynki, z obu 
końców opatrzonej uchwytami. Jeden z lokajów podpierał go z prawej strony, dzięki czemu 
nieszczęśnik mógł swobodnie zacisnąć lewą dłoń na jednym uchwycie skrzynki. Drugi lokaj 
złapał drugi uchwyt tuż przed tym, jak skrzynka wypadła z drzwi powozu na ziemię. W ten 
sposób uformowali trzyosobową tyralierę – lokaj, nieszczęśnik, lokaj – chwiejnym krokiem 
ruszyli po czerwonym dywanie. 
Eliza stała na tyle blisko drzwi, że usłyszała, jak Étienne zwraca się do matki: 
– Czy to nie Pierre de Jonzac? 
Natychmiast rozpoznała przybysza. Jego brudny i podarty strój był dawniej mundurem 
oficera floty wojennej. Kiedy w wyobraźni umyła biedaka, pozszywała na nim ubranie, 
dorzuciła mu trzydzieści funtów ciała, kilka kwaterek krwi i przyzwoitą perukę, rzeczywiście 
zaczął przypominać monsieur de Jonzaca. 
Na ten widok w jej głowie zrodziła się teoria tłumacząca, co się właściwie dzieje. Teoria była błędna, ale niewiele się różniła od hipotez wysnuwanych przez innych gości, które miały 
kierować ich zachowaniem, dopóki nie poznają więcej faktów. Zgodnie z nią diuk 
d’Arcachon nie wysiadł z karety, ponieważ chciał najpierw odświeżyć się przed kolacją, i 
posłał przodem swojego adiutanta, Pierre’a de Jonzaca, ze skrzynią pełną skarbów zdobytych 
w dzielnej, sprawiedliwej walce na Morzu Śródziemnym i przeznaczonych na prezent dla 
króla Francji. Elizie przyszło nawet do głowy, że diuk, zgarnąwszy niespodziewanie 
zaczarowane złoto, zamiast pokaźnej masy srebrnych gąsek, przegalopował, nie zatrzymując 
się, przez Lyon i przywiózł zdobycz prosto do Paryża. Było to posunięcie ryzykowne, ale też 
fantastycznie brawurowe i niewiele brakowało, by poczuła szczery podziw dla diuka. 
Odwróciła się i dostrzegła stojącego nieopodal ojca de Gex, który musiał snuć podobne 
rozważania jak ona, bo nie spuszczał oka ze skrzynki. Za to ktoś stojący obok niego 
wpatrywał się natarczywie w Elizę. Przeniosła wzrok wyżej i nadziała się na nieprzeniknione 
spojrzenie Louisa Angleseya, hrabiego Upnor. 
De Jonzac, lokaje i skrzynka pokonali dwie trzecie dystansu dzielącego ich od drzwi. Im 
bardziej zbliżali się do światła, tym żałośniej wyglądali. Lokaje stali na ławeczce z tyłu 
powozu przez cały ostatni tydzień i nawet twarze mieli pokryte warstwą drogowego błota, 
pod którym policzki poczerwieniały im z zimna – za to de Jonzac był cały bladopopielaty. 
Jego wargi stały się prawie niewidoczne, przybrawszy ten sam odcień co okalające je ciało, i 
cały czas się poruszały, jakby usiłował coś powiedzieć. Jeśli jednak dobywał się z nich jakiś 
dźwięk, Eliza nie słyszała go z tej odległości. Étienne powitał de Jonzaca, ale nie doczekał się 
nie tylko odpowiedzi, ale w ogóle żadnej reakcji. Razem z księżną usunął się z drogi, aby 
niezgrabny pochód zmieścił się w drzwiach. Eliza nie miała już wątpliwości, że stało się coś 
strasznego, lecz większość gości nadal funkcjonowała w oparciu o swoje błędne teorie – nie 
wyłączając biednego Étienne’a, który przez skórę czuł, że coś nie tu gra, etykieta jednak nie 
pozwalała mu wypaść z roli. Odwrócił się w stronę białej karety, aby powitać ojca, który 
powinien lada chwila z niej wysiąść, ale przez otwarte drzwi było widać, że pojazd jest pusty. 
Stajenny zatrzasnął je i klepnął w nie dwa razy, dając sygnał woźnicy. Ten strzelił z bata i 
zmusił półżywe konie do ostatniego wysiłku i króciutkiej przejażdżki do stajni. 
– Ojcze Édouardzie! – Eliza podniosła głos, żeby zagłuszyć narastający wśród gości 
szmer zaskoczenia. – Proszę się zająć monsieur de Jonzakiem. Jest ciężko ranny. 
Jej nos podpowiadał, że się nie pomyliła – kiedy powłóczący nogami de Jonzac i lokaje 
minęli ją, poczuła snujący się za nimi odór gnijącego mięsa. De Jonzac miał gangrenę. 
Lokaje, na wpół obłąkani z wyczerpania, szukali tylko jakiegoś dogodnego miejsca, żeby 
położyć go na ziemi – tymczasem trafili prosto na dworski bal. Byli skonfundowani i 
kompletnie zagubieni. 
De Gex też to poczuł, bo żwawo wysunął się do przodu i zastąpił im drogę. 
– Puśćcie go – powiedział. – Tak, ostrożnie. Połóżcie go... – Do majordomusa: – 
Monsieur! Proszę przynieść koce i jakąś sofę albo coś, co posłuży za nosze. Niech ktoś wezwie chirurga. – Do de Jonzaca, leżącego na wypolerowanej posadzce, z głową opartą na 
jego dłoni: – Co pan mówi? Nie słyszę, monsieur. Proszę oszczędzać siły. To może poczekać. 
De Gex tak zgrabnie ogarnął sytuację, że Eliza postanowiła poinformować Étienne’a 
(któremu ruchoma ściana dworzan przesłoniła księdza i de Jonzaca) o rozwoju sytuacji. 
Wciąż stał przy drzwiach, sparaliżowany nierozwiązywalnym paradoksem natury etykietalnej 
– ledwie bowiem biały powóz diuka usunął się z podjazdu, na jego miejsce wturkotała złota 
karoca króla i właśnie otwierały się jej drzwi. Ludzie w królewskim orszaku nie wiedzieli 
jeszcze, że w Hôtel d’Arcachon coś się stało. Teraz zaś było za późno, żeby im o tym 
powiedzieć, ponieważ Ludwik XIV zszedł już na dywan i podał rękę markizie de Maintenon. 
Eliza okręciła się na pięcie i zawołała: 
– Król! 
To było to jedno jedyne słowo, które mogło rozproszyć tłum otaczający de Jonzaca i de 
Gexa. Ludzka fala cofnęła się i ponownie zwarła szyki, omijając szerokim łukiem leżącego na 
podłodze żołnierza i dwie znajdujące się najbliżej osoby: de Gexa, pochylającego się nad nim 
na klęczkach, i Upnora, pospiesznie otwierającego zasuwki zamykające skrzynię, za każdym 
razem znajdującego kolejne czekające na otwarcie. 
Król ogarnął to wszystko jednym spojrzeniem, gdy tłum cofnął się przed nim jak szron 
przed słońcem. Był jedynym człowiekiem w Hôtel d’Arcachon, który miał prawo 
zachowywać się normalnie, ponieważ w obecności króla nie wypadało zauważać nikogo 
innego. Stąd, na przykład, nienaturalna poza Étienne’a d’Arcachon, który stał sztywno 
zwrócony plecami do rozgrywającej się sceny, jakby nic się tam nie działo. Za to król nie 
odrywał wzroku od de Jonzaca. Wyprzedził de Maintenon o pół kroku, szepnął jej coś na 
ucho i z największą uprzejmością odłączył się od niej. Mijając Étienne’a i księżną przywitał 
ich krótkimi „monsieur” i „madame”, po czym wszedł do sali balowej. Ściągnął z ramion 
pelerynę i płynnym ruchem okrył nią drżącego de Jonzaca, wyprostował się i znieruchomiał z 
jedną nogą wysuniętą w przód, lekko zadartym paluchem i głową nachyloną w stronę rannego 
poddanego. 
– Co on mówi? – zapytał ojca de Gex. 
– Za pozwoleniem, Wasza Wysokość... – odparł jezuita. Już od dłuższego czasu próbował 
gestem uciszyć tłum, ale dopiero po przybyciu króla w sali zrobiło się cicho jak makiem 
zasiał. De Gex pochylił się nad de Jonzakiem, aż wargi tego drugiego połaskotały go w ucho, 
i powtarzał na głos kolejne słowa. 
– To... czego za chwilę będziesz... świadkiem... zrobiłem z miłości do kobiety. Jej 
nazwiska... nie muszę wymieniać... Będzie... wiedziała... Ja jestem Jack Shaftoe, Półkuśka, 
L’Emmerdeur, król wagabundów, Ali Zaybak. Żywe srebro. 
– Co on wygaduje, na litość boską? – zdziwił się król. – Czego będziemy świadkiem? 
Dobrze, że przynajmniej on coś powiedział, bo wszyscy poza tym dosłownie zmartwiali 
na dźwięk zakazanego nazwiska rozbrzmiewającego właśnie tu, w tych murach! Upnor przez cały czas majstrował przy skrzynce; zachował się może trochę niestosowne, 
ale przecież był tylko Anglikiem – w każdym razie teraz nareszcie udało mu się otworzyć 
pojemnik. Z głuchym łoskotem odrzucił wieko i w swojej żądzy dorwania się do skarbu 
prawie wsadził głowę do środka. Sekundę później odskoczył z obrzydzeniem, jakby rzuciła 
się na niego kobra. Z jego piersi dobył się przeciągły, nieartykułowany wrzask. Stojący 
najbliżej dworzanie zawtórowali mu i odwrócili wzrok. 
– Damy i osoby o słabszych nerwach zechcą łaskawie nie patrzeć – powiedział król, 
cofnąwszy się o kilka kroków. 
Étienne de Lavardac, księżna d’Arcachon, księżna d’Oyonnax, hrabia d’Avaux i parę 
innych osób podeszło bliżej i zajrzało do skrzynki. De Gex, który znajdował się najbliżej, 
wyciągnął nad nią prawą rękę i nakreślił w powietrzu znak krzyża. Zamamrotał po łacinie, a 
potem wstał i wyjął ze środka odciętą ludzką głowę. 
– Louis-François de Lavardac, diuk d’Arcachon, wrócił do domu – obwieścił, trzymając 
ją za włosy. – Niech spoczywa w pokoju. 
* * * 
Nie można powiedzieć, żeby w tym momencie Eliza myślała jakoś szczególnie trzeźwo, 
ale i tak była osobą najbardziej opanowaną ze wszystkich zebranych w sali ludzi, może z 
wyłączeniem świętej pamięci diuka. Jej kłopoty bynajmniej się nie skończyły – przez ostatnie 
trzy minuty wręcz ich przybyło – ale dwóch rzeczy była absolutnie pewna. Po pierwsze, diuk 
d’Arcachon nie żył i jej życiowa misja została zakończona. Po drugie, Jack Shaftoe żył, 
odkupił swoje winy i kochał ją. Najlepsze zaś było to, że kochał ją z tak wielkiego oddalenia, 
a to czyniło jego miłość przyjemnie niekłopotliwą. Dlatego też, nie bacząc na krzyczących i 
mdlejących gości, pomału przemieszczała się w stronę księżnej d’Oyonnax, która niewiele 
ustępowała jej opanowaniem – ba, wydawała się wręcz rozbawiona. Eliza wyłowiła zza 
przepaski zieloną fiolkę, podeszła do księżnej z boku, złapała ją za rękę i drugą ręką wcisnęła 
jej truciznę w dłoń. Palce Oyonnax zacisnęły się odruchowo, zanim zorientowała się, co 
właściwie trzyma. Eliza pozbyła się brzemienia. 
Jej uwagę – nie tylko jej zresztą, bo prawie wszyscy patrzyli teraz w tę stronę – przykuł 
d’Avaux, który podszedł do króla i uzyskał pozwolenie zabrania głosu. Aż dziw, że w ogóle o 
nie poprosił, bo był tak rozwścieczony, że niewiele brakowało, by piana wystąpiła mu na usta. 
Cały czas zerkał na Elizę, która doszła do wniosku, że chyba warto będzie podejść bliżej i 
posłuchać, co powie. 
– Wasza Wysokość! – zaczął d’Avaux. – Sprawca tej okrutnej zbrodni jest wprawdzie 
daleko stąd, ale jej praprzyczyna i inspirator znajduje się znacznie bliżej, prawie na 
wyciągnięcie rapiera Waszej Wysokości. Wasza Wysokość może natychmiast wymierzyć 
sprawiedliwość, gdyż kobietą, w której imieniu l’Emmerdeur dopuścił się morderstwa, jest... Podniósł dłoń z wyprostowanym palcem wskazującym, tak jak człowiek biorący udział w 
pojedynku podnosi pistolet na chwilę przed tym, gdy wyceluje go w przeciwnika. Nie 
odrywał wzroku od Elizy. Morderczy palec zaczął się powoli obniżać, mierząc w jej serce. 
Złapała go jednak w pół drogi, kiedy ciągle jeszcze wskazywał postaci na pięknym suficie Le 
Bruna, i wyłamała go gwałtownie, aż d’Avaux syknął przez zęby i, siłą rzeczy, nie dokończył 
zdania. 
– Merci beaucoup, monsieur – wyszeptała i wykręciła piruet, który ustawił ją twarzą w 
twarz z królem, przy okazji odsyłając d’Avaux na drugi plan. Dłoń trzymała z tyłu, na 
wysokości krzyża, ściskając palec hrabiego. Cały manewr wyglądał tak (taką przynajmniej 
miała nadzieję), że postronny obserwator, wciąż wstrząśnięty widokiem oberżniętej głowy 
jubilata, mógłby pomyśleć, że d’Avaux podał jej uprzejmie rękę, a ona z wdzięcznością ją 
przyjęła. – Za pozwoleniem, Wasza Wysokość... Ponoć etykieta daje pierwszeństwo damom 
przed dżentelmenami. Czy mam rację? 
– Całkowitą, mademoiselle – odparł król. 
– Powiadam Waszej Wysokości, to była... – zaczął znów d’Avaux, ale król uciszył go 
wzrokiem, a Eliza podkreśliła monarszy komunikat, wywierając dodatkowy nacisk na palec 
hrabiego. 
– Mówi się również, że prawo niebieskie przedkłada miłość ponad nienawiść i pokój nad 
wojnę. Czy i to jest prawdą? 
– Pourquoi non, mademoiselle? 
– Wobec tego jako dama, która staje przed Waszą Wysokością w miłosnej misji, proszę o 
udzielenie mi pierwszeństwa przed tym oto dżentelmenem, moim drogim przyjacielem i 
mentorem, hrabią d’Avaux, którego zaczerwieniona i wykrzywiona złością twarz sugeruje 
niedwuznacznie, że jest posłańcem okrutnej zemsty. 
– Wieczorne nowiny są dziś tak przerażające, że przyznanie pani pierwszeństwa przed 
monsieur d’Avaux nie sprawi mi może przyjemności, ale z pewnością pozwoli choć na chwilę 
zapomnieć o nieprzyjemnościach, pod warunkiem wszakże, że sprawa, która sprowadza 
hrabiego, nie jest nazbyt pilnej natury. 
– W żadnym razie, Wasza Wysokość. Zresztą to, co zamierzam powiedzieć, za kilka 
minut będzie dla Waszej Wysokości nie mniej użyteczne niż w tej chwili. – D’Avaux zdołał 
wreszcie wyszarpnąć palec z uścisku Elizy i cofnął się o krok. – Proszę, posłuchajmy hrabiny 
de la Zeur. 
– Wasza Wysokość – zaczęła Eliza. – Opłakuję diuka. Mam nadzieję, że w życiu 
wiecznym otrzyma zasłużoną nagrodę, i modlę się, by l’Emmerdeura też spotkało to, na co 
zasługuje. Nie mogę jednak dać – i nie dam – temu samozwańczemu królowi wagabundów 
dodatkowej satysfakcji z wprowadzenia zamętu w domostwie Waszej Wysokości, czyli La 
France. Dlatego też, niepomna targających mną żalu i smutku, proszę Waszą Wysokość, aby 
pozwolił mi przyjąć dzisiejsze oświadczyny Étienne’a de Lavardac, nowego diuka d’Arcachon. 
– Weź go za męża, pani – odparł król. – Masz na to moje królewskie błogosławieństwo. 
Eliza wzdrygnęła się, słysząc wszędzie wokół siebie niespodziewany hałas. W innych 
okolicznościach natychmiast by go rozpoznała, ale teraz, po tym wszystkim, co się tu 
wydarzyło, musiała się rozejrzeć i zweryfikować wzrokiem to, o czym donosił jej słuch: 
goście bili brawo. Nie urządzili jej, rzecz jasna, hucznej owacji – połowa płakała jak bobry, 
większość dam wybiegła, księżna d’Arcachon straciła przytomność i została wyniesiona z 
komnaty, a zdezorientowany narzeczony Elizy trwał na stanowisku tylko dlatego, że ktoś 
musiał przecież przywitać markizę de Maintenon. Pozostali nagrodzili jej słowa 
spontanicznymi oklaskami. Nie zapomnieli o odciętej głowie diuka – to raczej mało 
prawdopodobne – ale byli poruszeni tym, w jak mistrzowski sposób został rozwiany nastrój 
grozy i makabry. Oklaski stanowiły wyraz ich oporu i przekory. Zrozumiawszy to, dygnęła 
słabo. U jej boku jak spod ziemi wyrósł Étienne (któremu ktoś musiał już opisać sytuację). 
Wziął ją za rękę. Oklaski się wzmogły, ale tylko na chwilę, bo zaraz zostały zastąpione 
znacznie bardziej stosownymi odgłosami szlochania, płaczu i modlitw. Elizie mignął jeździec, 
który z fantazją zawrócił konia na dziedzińcu i pogalopował do Paryża. Był to hrabia Upnor. 
Przeniosła wzrok na króla, który przemówił w te słowa: 
– Ojcze Édouardzie, przybyliśmy tutaj na małą uroczystość, lecz w taką noc jak ta jedyną 
stosowną ceremonią jest msza święta. 
– Naturalnie, mój panie. 
– Będziemy obecni na mszy pogrzebowej diuka d’Arcachon, po której nastąpi ślub 
nowego diuka z hrabiną de la Zeur. 
– Dobrze, mój panie. Tak się składa, że rodowa kaplica jest już przygotowana na 
uroczysty ślub. Może odprawimy mszę żałobną tutaj, gdzie mamy więcej miejsca, a następnie 
przeniesiemy się do kaplicy? 
Król Ludwik XIV skinął lekko głową i odwrócił się do d’Avaux, który pokornie czekał na 
swoją kolej. 
– Panie hrabio? Chciał pan chyba wypowiedzieć się na temat tożsamości kobiety będącej 
inspiratorką morderstwa mojego kuzyna... 
– Za pozwoleniem, Wasza Wysokość... Interpretując oświadczenie l’Emmerdeura 
dosłownie, nieuchronnie popadniemy w banał. Jestem przekonany, że chciał po prostu 
zaimponować jakiejś poznanej w Paryżu dziwce. – D’Avaux nie mógł się pohamować i na 
ułamek sekundy przeniósł wzrok na Elizę, zaraz jednak z powrotem spojrzał na króla. – 
Miałem na myśli stwierdzenie bardziej ogólnej natury, dotyczące wszystkich wrogów Francji 
i motywów, jakie nimi kierują. 
Cofnął się, odwrócił i zamaszystym gestem wskazał narożnik plafonu, gdzie Pandora 
właśnie otwierała swoją puszkę (gdyby się zastanowić, scena ta przypominała trochę 
otwieranie skrzyni, które nastąpiło całkiem niedawno na podłodze sali balowej), aby wypuścić z niej chmarę demonicznych Przywar. Miała przypominać (o czym wszyscy 
doskonale wiedzieli) Marię, angielską królową-uzurpatorkę. Pierwsza z jej puszki wyskoczyła 
zielonooka Zazdrość, w której postaci Le Brun sportretował Zofię z Hanoweru. To właśnie na 
nią d’Avaux zwrócił teraz uwagę króla. 
– Oto, Wasza Wysokość, ukochana nie tylko l’Emmerdeura, który w gruncie rzeczy jest 
przecież nikim, lecz także wszystkich Anglików i Holendrów. To zazdrość popycha ich do 
takich rycerskich zachowań. 
– Ma pan jak zwykle bystre oko, monsieur – odparł król. – Z prawdziwą przyjemnością 
zaliczam pana w poczet moich poddanych. 
D’Avaux pokłonił się w pas, Eliza zaś doszła do wniosku, że tak niewiarygodny 
komplement z ust le Roi z nawiązką wynagrodził mu porażkę, jaką właśnie poniósł, i 
związane z nią uczucie frustracji. Aż zaczęła się zastanawiać: czy król o wszystkim wie? 
– Hrabia d’Avaux jak zwykle mądrze mówi – ciągnął tymczasem monarcha. – Z jego 
słów jasno wynika, że jeśli chcemy napsuć krwi wielbicielom Zazdrości, powinniśmy cieszyć 
się wszystkim co piękne w naszym królestwie. Pogrzebami czcimy wspaniałość tego co 
przemija, ślubami – tego co dopiero nadejdzie. Niech się tak stanie. 
I tak się stało. 
Większość gości po pogrzebie rozjechała się do domów, ale tych, którzy zostali, 
wystarczyło, by zapełnić kaplicę w czasie ślubu. Zaraz potem odbyła się druga msza żałobna 
– księżna d’Arcachon nie potrafiła dojść do siebie po tym, jak zobaczyła wyciąganą ze 
skrzyni głowę męża. To, co goście wzięli za chwilowe omdlenie, było w rzeczywistości 
wylewem krwi do mózgu. Zanim przenieśli ją do sypialni, połowę ciała miała już 
sparaliżowaną. W ciągu kilku następnych godzin paraliż ogarnął resztę księżnej, aż w końcu 
jej serce przestało bić. Kiedy więc młodożeńcy około północy wyszli przez drzwi Hôtel 
d’Arcachon i wsiedli do pożyczonej karety (biała muszla na kołach była nie tylko brudna i 
ohydna, ale także zepsuta), oboje rodzice Étienne’a nie żyli i czekali już tylko na 
przewiezienie na poświęcony cmentarz w La Dunette. Étienne został diukiem, a Eliza księżną 
d’Arcachon. 
Młoda para skonsumowała swój związek pod licznymi kocami w powozie, w drodze do 
Wersalu, a do La Dunette dotarła w najciemniejszej i najzimniejszej porze przedświtu. Świeże 
ślady kopyt na przyprószonych śniegiem żwirowych dróżkach La Dunette dowodziły, że po 
zakończeniu śnieżycy nie oni pierwsi tu przyjechali. W château czekali już obudzeni i ubrani 
służący z zaczerwienionymi oczami. Najstarsza pokojówka wzięła Elizę na stronę i 
poinformowała ją, że powinna natychmiast udać się do konwentu świętej Genowefy, skąd 
przyszły przerażające wieści. Eliza, nie czekając końca niezbędnych przygotowań do drogi, 
dosiadła pierwszego z brzegu wierzchowca – albinotycznej klaczy – i na oklep pognała do 
klasztoru pełnego zapłakanych i rozmodlonych sióstr. Pobiegła prosto do sypialni małego 
Jean-Jacquesa. Wiedziała, co w niej zastanie; wielokrotnie widywała tę scenę we śnie, jak każdy rodzic – wybite okno, zerwane kotary, ślady ubłoconych butów na parapecie, puste 
łóżeczko. Zniknęły koce, co przyniosło jej pewną pociechę, ponieważ sugerowało, że 
gdziekolwiek Jean-Jacques się znajduje, przynajmniej nie zamarza na śmierć. W łóżeczku 
znalazła liścik adresowany do hrabiny de la Zeur – ten, kto go pisał, nie wiedział jeszcze o jej 
nowej randze i tytule. Liścik brzmiał następująco: 
Fräulein! 
Pani i Pański wagabunda macie coś, co do mnie należy. Ja mam coś, co należy do 
Pani. 
L. 
Schloß Wolfenbüttel, Dolna Saksonia 
Grudzień 1690 
Istotnie, wydawać by się mogło, że ten sprowadzony z Genui blok marmuru w niczym by 
się nie zmienił, gdyby zostawić go na swoim miejscu, a to dlatego że nasze zmysły skłaniają 
się ku powierzchownym sądom, ale przede wszystkim z tego powodu, że związek całego 
wszechświata z tworzącymi go częściami składowymi wyglądałby zupełnie inaczej, i to od 
zarania dziejów, gdyby choć jeden element funkcjonował w nim inaczej niż obecnie. 
– Leibniz. 
Oficjalna prezentacja odbyła się na tle ogromnego kominka, w którym można by spalić 
małą wioskę. Od mniej więcej pół godziny Nicolas Fatio de Duilliers i Gottfried Wilhelm 
Leibniz skradali się ku sobie jak przyciągani napiętą, niewidzialną nicią, przeciągniętą przez 
pogrążony w rozmowach tłum Freiherren i Freifrauen. Kiedy wreszcie znaleźli się w 
odległości umożliwiającej powitanie, przeszli na francuski i rozpoczęli swobodną 
konwersację o inwolutach, ewolutach i krzywych radialnych. Leibniz gładko przeszedł od 
nich do instruktażu na temat nowego pojęcia, którym zabawia się w wolnym czasie, a 
mianowicie „krzywych równoległych”. Zilustrował je, czubkiem buta kreśląc niewidzialne 
linie na podłodze. Pomniejszych saksońskich arystokratów, którzy na nie nastąpili, uprzejmie 
poprosił o odsunięcie się, by umożliwić Fatiowi narysowanie własnych prostych i krzywych. 
Na koniec udało mu się w jednym gramatycznie poprawnym zdaniu nawiązać do Apoloniusza 
z Pergi, liścia Kartezjusza oraz ślimaka Pascala. 
Ściany komnaty były ozdobione malowidłami o niewiarygodnie optymistycznej 
wymowie, długimi na dwa, trzy sążnie i przedstawiającymi siewców, żeńców i zbieraczy 
pokłosia zajętych swoją pracą na złoconych słońcem polach. Padało na nie migotliwe światło 
ognia płonącego w brązowych koszach, trzymanych na głowach przez nagich, muskularnych Murzynów, również odlanych z brązu i ustawionych na dziesięciotonowych postumentach w 
narożnikach sali. 
Fatio spojrzał znacząco na zegarek. 
– Słońce wzeszło... niecałe dwie godziny temu, prawda? Biorąc pod uwagę szerokość 
geograficzną, zostały nam jeszcze, powiedzmy, dwie godziny światła dziennego. 
– Nieco więcej, mój panie – odparł Leibniz. 
Mrugnął, chociaż trudno byłoby powiedzieć, czy puścił oko, czy po prostu drobinka 
popiołu wpadła mu pod powiekę, i dalsze słowa stały się zbędne. Odwrócili się plecami do 
ognia, by wchłonąć ostatnią porcję ciepła, po czym zgodnym krokiem ruszyli ku wyjściu, po 
omacku szukając ukrytych w półmroku i dymie drzwi. 
Oślepiło ich silne, błękitne światło. Opatrzona mnóstwem okien galeria, pełniąca nie 
tylko rolę łącznika między poszczególnymi częściami budowli, lecz także pierwszej linii 
obrony przeciw niewdzięcznej pogodzie, biegła dookoła całego Schloßu. Poziome promienie 
ciężkiego, zimowego słońca rykoszetowały na zmrożonym śniegu okrywającym martwe 
ogrody i napełniały korytarze lodowatym blaskiem. Oburzony służący zamknął drzwi do sali, 
by nie uronić ani odrobiny ciepła, a Leibniz i Fatio ruszyli przez galerię żwawym krokiem, 
niewiele tylko wolniejszym od biegu. Mieli wrażenie, że mróz rozpuszcza im pończochy i 
powinni tym intensywniej poruszać kolanami i łydkami. 
– Ciekawy ród – zagaił Fatio. – Słychać ich, ale nie widać. 
– Wrastają w szczeliny pozostawione między innymi rodzinami – przyznał Leibniz. – 
Hanowerski tłumek bardziej by się panu spodobał. 
– Są naprawdę niewiarygodnie płodni. Królowa Zimy rozsiewa swoje potomstwo po całej 
Europie, a Zofia wcześniej czy później urodziła prawie wszystkich. 
– Wżeniła się w tamtych. – Leibniz zerknął przez ramię za siebie. 
– Czy to w ten sposób został pan jej bibliotekarzem? 
– Osobistym doradcą. 
– Proszę przyjąć moje przeprosiny! I zarazem gratulacje. – Fatio zwolnił kroku i sięgnął 
ręką do kapelusza, jakby zamierzał się ukłonić, ale Leibniz złapał go pod łokieć i ponaglił. 
– Nie ma pan za co przepraszać, to świeża sprawa. W skrócie: rodzina książęca, 
zamieszkująca ten Schloß od pokoleń, mniej więcej w okresie wojny trzydziestoletniej 
rzeczywiście spłodziła masę potomstwa, być może dlatego, że oblężeni przez Duńczyków, 
Szwedów i Bóg wie kogo jeszcze nie mieli nic lepszego do roboty jak pieprzyć się na potęgę. 
Na przestrzeni ośmiu lat przyszło na świat czterech braci – i wszyscy przeżyli! 
– Prawdziwa katastrofa! 
– W rzeczy samej. W latach pięćdziesiątych malcy rozpierzchli się po całym świecie 
chrześcijańskim, starając się spożytkować nienaturalny nadmiar dziewic nagromadzony przez 
długie lata wojny. Wszystkim marzyła się Zofia. Jeden był za gruby, ale przede wszystkim 
był katolikiem. Drugi okazał się pijakiem i impotentem. O syfilisie trzeciego krążyły legendy. Za to czwarty, najmłodszy, Ernest August, był jak książę z bajki: chodzący ideał. I Zofia 
wyszła za niego za mąż. 
– Jak to się stało, doktorze, że najmłodszy syn najlepiej się urządził? Doszli do narożnika 
Schloßu i skręcili w następną nieskończoną galerię. 
– W roku sześćdziesiątym piątym pijaczyna zmarł. Ernesta Augusta i Jerzego Wilhelma 
nie było wtedy w domu, bo podróżowali po Europie i używali życia. Tak więc Jan Fryderyk... 
– W drodze eliminacji wnioskuję, że to on był otyłym katolikiem? 
– Tak. Zawłaszczył księstwo i powołał armię, która miała go bronić. Zanim wieści o coup 
de main dotarły do weneckiego burdelu, w którym mieściła się kwatera główna Ernesta 
Augusta i Jerzego Wilhelma, był to fait accompli. Później, jak na dobrych braci przystało, 
dogadali się. Janowi Fryderykowi przypadła główna nagroda, czyli tytuł księcia Hanoweru. 
Jerzy Wilhelm został księciem Celle. Ernest August, mimo że protestant, pozostał biskupem 
Osnabrück. Pociotki przeróżne trafiły tutaj, do Wolfenbüttel; właśnie miał pan okazję je 
poznać. Ernest August i Zofia postanowili stworzyć prawdziwy Parnas w swoim małym 
dominium, królestwo Rozumu... 
– I, naturalnie, pomyśleli o panu. 
– To nie takie proste. Jan Fryderyk przymierzał się do realizacji podobnego zamysłu w 
Hanowerze. 
– To musiał być wspaniały czas dla uczonych. 
– Istotnie, mogliśmy się cenić. A Jan Fryderyk miał więcej pieniędzy i ogromną 
bibliotekę. 
– No tak, teraz sobie przypominam. Huygens twierdził, że kiedy nauczył pana 
wszystkiego, co wiedział o matematyce, czyli gdzieś na początku lat siedemdziesiątych, był 
pan zmuszony wyjechać z Paryża i podjąć pracę na jakimś zimnym pustkowiu. – Fatio 
znaczącym skinieniem głowy wskazał za okno. 
– W Hanowerze – poprawił go Leibniz. – Chociaż różnica niewielka. Nie odróżniłby go 
pan od Wolfenbüttel. 
Weszli do holu, w którym najwięcej miejsca zajmowały przerażająco masywne schody. 
– Musiało wtedy umrzeć sporo ludzi – stwierdził w zadumie Fatio. – Skoro Ernest August 
został księciem Hanoweru... 
– Jan Fryderyk zmarł w siedemdziesiątym dziewiątym. Jerzy Wilhelm nadal żyje. A 
Ernest August został księciem za sprawą takiego czy innego kruczka w umowie, którą bracia 
zawarli między sobą... Oszczędzę panu szczegółów. 
– I w ten sposób Zofii udało się połączyć swój Parnas z Parnasem Jana Fryderyka, w 
którym pan był perłą w koronie. 
– Naprawdę nazbyt mi pan pochlebia. 
– Ale dlaczego spotykamy się właśnie tutaj? Spodziewałem się znaleźć pana w 
Hanowerze. – Biblioteka! 
Leibniz wyprzedził swojego rozmówcę i z impetem rzucił się na potężne drzwi. Dał się 
słyszeć trzask i metaliczny brzęk – to lód kruszył się na zawiasach i sypał na ziemię – aż w 
końcu drzwi stanęły otworem i oczom Fatia ukazało się kilkaset metrów pokrytego śniegiem 
terenu, na którym wznosiła się mroczna niczym góra sylwetka powstającej budowli. 
– Porównywanie jej z tym, co Wren buduje w Kolegium Trójcy Świętej, byłoby nie fair – 
stwierdził z uśmiechem Leibniz. – Tamto to zaledwie ozdóbka. Nie mam nic przeciw 
ozdóbkom, ale moja biblioteka będzie narzędziem. Machiną Wiedzy. 
– Machiną? – Fatio, mimo że solidnie obuty, bardzo ostrożnie wyskoczył w śnieg w ślad 
za Leibnizem, który, nie dbając o stan swoich butów, ciężkim krokiem brnął przez zaspy. 
– Sposób, w jaki wykorzystujemy wiedzę, wznosi się na coraz wyższe poziomy abstrakcji 
w miarę jak doskonalimy naszą cywilizację i zbliżamy się do boskiego rozumu – stwierdził 
Leibniz tak niedbałym tonem, jakby rozmawiali o pogodzie. – Adam ponazywał zwierzęta. 
To oznacza, że od przypadkowej obserwacji pojedynczych okazów przeszedł do wyróżnienia 
gatunków i wymyślenia dla nich abstrakcyjnych nazw. Stworzył, można by rzec, pewien 
specyficzny kod. Prawdę mówiąc, gdyby tego nie zrobił, zadanie Noego byłoby 
niewykonalne. Później rozwinęło się pismo: słowa mówione przekształcono w ciągi znaków. 
Tak narodziły się fundamenty Prawa; właśnie w ten sposób Bóg objawił swoje zamiary 
człowiekowi. Spisano Księgę. Po niej przyszły inne książki. W Aleksandrii zebrano wiele 
książek w jednym miejscu i powstała pierwsza biblioteka. W mniej odległej przeszłości 
pojawił się wynalazek Gutenberga: róg obfitości, z którego książki wysypują się na 
specjalistyczne bazary we Frankfurcie i Lipsku. Tamtejsi kupcy pozostają głusi na moje 
propozycje. Na świecie jest zbyt dużo książek, by ktokolwiek był w stanie ogarnąć je 
wszystkie umysłem. A co robi człowiek, panie Fatio, kiedy stanie przed wyzwaniem 
przekraczającym fizyczne możliwości jego ciała? 
– Zniewala zwierzę albo tworzy narzędzie. Zwierzęta byłyby w bibliotece bezużyteczne, 
więc... 
– Więc potrzebujemy narzędzia. Oto i ono! – Leibniz na krótką chwilę wyjął ręce z 
kieszeni płaszcza i wskazał majaczącą nad nimi stertę kamieni takim gestem, jakby szuflą 
przerzucał je z miejsca na miejsce. – Z pewnością domyśla się pan, że do niedawna była tu 
stajnia15. Przyznaję, że mizerny to zaczątek biblioteki i przedstawienie go w Towarzystwie 
Królewskim albo dowolnym wersalskim salon z pewnością zostanie przywitane wybuchami 
śmiechu... 
– Wprost przeciwnie, doktorze! Gdy tylko się z panem pożegnam, udam się prosto do 
Hagi, gdzie wrócę do przerwanych badań, które prowadzę wspólnie z panem Huygensem. 
15 W tym kontekście chodzi o stajnię kawaleryjską, czyli pokaźnych rozmiarów budowlę usytuowaną w 
pobliżu pałacu, służącą jako dom mieszkalny i siedziba dowództwa oddziału wojska – w odróżnieniu od zwykłej 
szopy, która ma tylko dać koniom schronienie przed deszczem. Minie przynajmniej rok, zanim będę mógł przedstawić Towarzystwu jakąkolwiek sprawę. A 
budowa biblioteki Wrena ślimaczy się z braku funduszy. 
– No dobrze – mruknął Leibniz i przez zbite z paru desek tymczasowe drzwi wprowadził 
Fatia do stajni. 
Pomieszczenie było nieogrzewane, ale przynajmniej wiatr nie chłostał tu ich twarzy, a 
stopy przestały się nurzać w śniegu. Fundamenty i ściany parteru zbudowano z ogromnych, 
nieociosanych kamiennych bloków, wyżej cała konstrukcja była drewniana – choć na razie, w 
szkieletowej postaci, wyglądała mniej solidnie niż okalające ją rusztowanie dla robotników. 
Zdumiony Fatio spuścił wzrok na stojące na środku podłogi stoły. 
– W przyszłości wyrzuci się stąd te toporne warsztaty, a ich miejsce zajmą lśniące biurka 
dla naukowców, oświetlone światłem wpadającym przez piękną, przeszkloną kopułę. 
Leibniz zadarł głowę, aż mu się przekrzywiła peruka, i wyprostowanym palcem przebił 
obłok pary spowijający jego słowa. 
– Świetnie pomyślane, doktorze. Brak światła to odwieczny problem wielu bibliotek. 
Czasem mam ochotę podpalić jedną stronę książki, by rzucić światło na następną. 
– To tylko jedno z zastosowań reguły. 
– Jakiej reguły? 
– Jak mówiłem, próbuję tu zbudować narzędzie. – Leibniz westchnął. Z ust buchnął mu 
słup pary. – Machinę. 
Na stołach stały przeróżne instrumenty, porzucone w takich konfiguracjach, że 
zasługiwały na miano prawdziwych, ściętych mrozem martwych natur. Mniej więcej połowę 
blatów zajmowały przedmioty związane z budową (plany biblioteki przyciśnięte kamieniami i 
odłamkami drewna, pióra w zamarzniętych kałamarzach, na wpół zapełnione księgi 
rachunkowe, belki w imadłach, tonące w strużynach), drugą połowę zaś świadectwa tego, co 
akurat interesowało doktora. Fatio zatrzymał się przy stole, na którym leżały kamienie, ale nie 
takie zwyczajne: zauważył, że w każdym kamieniu odciśnięty jest jakiś owad, szkielet liścia, 
ryby lub ssaka. Niektóre z nich wyglądały zupełnie obco. 
– Co... 
– Na razie odłożyłem na bok Dynamikę i pracuję nad inną książką, Proto-gaja. O jej 
treści można wnosić z tytułu. Ale dość tych dygresji. – Leibniz ostrożnie posuwał się po 
zawalonej sprzętami podłodze, aż przystanął przed gigantycznym meblem. – Trzeba panu 
wiedzieć, panie Fatio, że nie ja pierwszy wpadłem na pomysł zbudowania Machiny Wiedzy. 
Fatio zamknął powieki (tylko w ten sposób mógł pozbyć się nieziemskich szkieletów 
sprzed oczu), cofnął się od stołu i klucząc wśród sprzętów, dołączył do gospodarza. 
– Oto Bücherrad16! – oznajmił Leibniz. 
Widziany z boku Bücherrad był sześciokątny i niewiele niższy od Fatia. Obszedłszy go 
od przodu Fatio stwierdził, że między heksagonalnymi płytami umieszczonymi na dwóch 
16 Koło Książek. końcach urządzenia biegnie sześć masywnych półek o długości dwóch sążni każda. Cała 
konstrukcja mogła się obracać wokół podłużnej osi, a kiedy się tak kręciła, każda z 
niezależnie zawieszonych półek obracała się w przeciwnym kierunku, trzymając poziom i nie 
pozwalając spaść ustawionym na niej książkom. Kiedy Fatio obejrzał z bliska drugi koniec 
Bücherradu, zobaczył kierujący nim mechanizm: wycięte z twardego drewna zębatki obracały 
się wokół centralnie umieszczonej osi jak ptolemeuszowskie epicykle. 
Dopiero teraz zwrócił uwagę na same książki – intrygujące woluminy in folio, pisane 
ręcznie, jednym charakterem pisma, po łacinie. 
– Napisał je osobiście niejaki książę August, przodek tych, których właśnie miał pan 
okazję poznać. Dożył później starości, a zmarł jakieś dwadzieścia pięć lat temu. To w 
większości jego księgozbiór. 
Fatio pochylił się nad jedną ze stronic, zapisaną tekstem podzielonym na akapity, z 
których każdy był poprzedzony tytułem i długą rzymską liczbą. 
– To tylko opis książki – domyślił się. 
– Proces abstrahowania trwa – odparł Leibniz. – Książę August nie był w stanie 
spamiętać całej zawartości swojej biblioteki, więc zaczął tworzyć katalogi. Kiedy nazbyt 
liczne katalogi stały się nieporęczne, kazał cieślom zbudować Bücherrady, które miały 
ułatwić gromadzenie i używanie katalogów. 
– Niezwykle pomysłowe rozwiązanie... 
– Owszem. I ma już sześćdziesiąt lat. Kiedy dokona się stosownych obliczeń, tak jak ja to 
zrobiłem, łatwo można wykazać, że utrzymanie katalogów opisujących wszystkie książki na 
świecie wymagałoby tylu Bücherradów, że potrzebowalibyśmy następnych Bücherradradów, 
żeby je obsługiwać, i jednego nadrzędnego Bücherrad-rad-radu, w którym wszystkie 
by się pomieściły... 
– Język niemiecki ma swoje zalety – przyznał dyplomatycznie Fatio. 
– I tak dalej, bez końca! Nie wystarczyłoby cieśli, żeby wycinać koła zębate. Potrzebna 
jest nowa idea Machiny Wiedzy. 
– Nie będę ukrywał, doktorze, że przestałem za panem nadążać. 
– Proszę spojrzeć, każda książka jest opisana numerem. Numery te – przypadkowe, 
pozbawione sensu – tworzą pewien kod, tak jak nazwy nadawane zwierzętom przez Adama. 
Książę August był wychowankiem starej szkoły i użył w swoim kodzie rzymskich cyfr, przez 
co wygląda on jeszcze bardziej tajemniczo. 
Leibniz odciągnął Fatia ze środka pomieszczenia pod jedną ze ścian, przesłoniętą 
grubymi i wysokimi barykadami, na które ktoś narzucił płócienne płachty. Ściągnął jedną z 
takich płacht i oczom gościa ukazał się stos książek. Były ich tysiące, identycznie 
oprawionych w świńską skórę (podobnie jak wielu bibliofilów, książę August kupował 
książki w postaci luźnych stronic, które następnie kazał oprawiać swoim własnym 
introligatorom). Najnowsze oprawy (czyli liczące mniej niż, powiedzmy, pół wieku) zachowały biały kolor, starsze zmieniły odcień na kremowy, beżowy, jasno – lub 
ciemnobrązowy oraz smoliście czarny; wiele z nich nosiło ślady dawno zapomnianych 
bliskich kontaktów świni z pałką świniopasa. Na grzbietach – ręką księcia Augusta, która 
zaczynała wyglądać dla Fatia znajomo – wypisano tytuły i długie ciągi rzymskich cyfr. 
– Teraz leżą na stosie, w przyszłości staną na półkach, ale to bez znaczenia – powiedział 
Leibniz. – Jak znaleźć to, czego szukamy? 
– Mam wrażenie, że to pytanie w stylu sokratejskim. 
– Na które może pan odpowiedzieć w stylu dowolnie wybranym, monsieur Fatio. Byle 
tylko pan odpowiedział. 
– Chyba szukałbym po numerze. Pod warunkiem, że książki byłyby ułożone według 
numerów. 
– Powiedzmy, że by były. Ale liczby wskazują tylko porządek, w jakim książę nabył lub 
skatalogował woluminy. Nie mówią nic o ich zawartości. 
– Można je ponumerować od nowa. 
– Według jakiego systemu? Po nazwiskach autorów? 
– Chyba lepsza byłaby jakaś odmiana języka filozoficznego Wilkinsa. Każdy możliwy 
temat miałby swój własny, niepowtarzalny numer. Należałoby wypisać te numery na 
grzbietach i ustawić książki według nich. Wtedy wystarczyłoby udać się do odpowiedniej 
części biblioteki, by znaleźć wszystkie pozycje na interesujący nas temat. 
– No dobrze. Przypuśćmy, że badam prace Arystotelesa. Czyli interesuje mnie temat 
„Arystoteles”. Czy wszystkie książki jego autorstwa znajdę obok siebie? Czy raczej te 
dotyczące geometrii będą w jednym miejscu, a traktaty fizyczne w innym? 
– To rzeczywiście komplikuje sprawę. 
Leibniz stanął przed pustym regałem i przesunął palcem wzdłuż jednej z półek. 
– Półkę można przyrównać do osi kartezjańskiego układu współrzędnych. Pozycja książki 
na półce jest związana z numerem – ale tylko z jednym! Tak jak oś, półka jest 
jednowymiarowa. W geometrii analitycznej możemy skrzyżować dwie lub trzy osie pod 
kątem prostym i stworzyć przestrzeń wielowymiarową. Z półkami tak się nie da. Problem 
bibliotekarza polega na tym, że książki są wielowymiarowe, jeśli chodzi o tematykę, a muszą 
się zmieścić na jednowymiarowych półkach. 
– Zaczynam rozumieć, doktorze. Powiem więcej: czuję się jak Simplicio z dialogów 
Galileusza. Pozwoli pan więc, że odegram tę rolę do końca, i zapytam, jak zamierza pan 
rozwiązać ów problem. 
– To prawdziwy pokaz gry aktorskiej. Proszę więc posłuchać: przypuśćmy, że liczbę trzy 
przypiszemy Arystotelesowi, a liczbę cztery – żółwiom, i że przyjdzie nam zdecydować, 
gdzie umieścić książkę Arystotelesa traktującą o żółwiach. Mnożąc trzy przez cztery, 
uzyskujemy dwanaście i książka trafia na pozycję dwunastą. 
– Wspaniałe! Na drodze prostego mnożenia połączył pan kilka tematów i opisał je jedną liczbą, tak jakby zrzutował pan przestrzeń wielowymiarową na oś. 
– Cieszę się, że podoba się panu moja propozycja, panie Fatio, ale to jeszcze nie koniec. 
Przypuśćmy, że liczbę dwa przypiszemy Platonowi, a liczbę sześć – drzewom. Załóżmy też, 
że trafi nam w ręce książka Platona na temat drzew. Gdzie ją postawimy? 
– Dwa razy sześć daje dwanaście. Obok książki Arystotelesa o żółwiach. 
– Właśnie. Naukowiec szukający pierwszej z nich może przez przypadek trafić na tę 
drugą, czyli mamy ewidentny błąd systemu katalogowania. 
– Pozwoli pan, że ponownie wcielę się w Simplicio: czy i to zagadnienie udało się panu 
rozwiązać, doktorze? 
– Mam następującą propozycję kodowania. – Leibniz sięgnął za regał i wyciągnął stamtąd 
płytkę z narysowaną kredą taką oto tabelą, dowodząc tym samym, że cała dotychczasowa 
rozmowa była starannie zaplanowaną demonstracją: 
2 Platon 
3 Arystoteles 
5 Drzewa 
7 Żółwie 
2 x 5 = 10 Platon o drzewach 
3 x 7 = 21 Arystoteles o żółwiach 
2 x 7 = 14 Platon o żółwiach 
3 x 5 = 15 Arystoteles o drzewach 
[etc.] 
– Dwa, trzy, pięć, siedem... Liczby pierwsze – stwierdził Fatio po krótkiej chwili 
zastanowienia. – Numery na półkach to liczby złożone, iloczyny liczb pierwszych. 
Wyśmienicie, doktorze! Wprowadzając tę drobną poprawkę, czyli przypisując różnym 
tematom liczby pierwsze, a nie kolejne liczby naturalne, rozwiązał pan problem. Numer 
książki na półce uzyskuje się, mnożąc przez siebie liczby odpowiadające poruszanym w niej 
tematom. I nie będzie dwóch takich samych numerów. 
– To prawdziwa przyjemność wyłożyć tę ideę komuś, kto w lot ją pojmuje. Huygens i 
bracia Bernoulli wypowiadali się o panu w samych superlatywach, panie Fatio. Teraz widzę, 
że mieli rację. 
– Pochlebia mi pan, wymieniając moje nazwisko jednym tchem z ich nazwiskami, ale 
skoro jest pan tak uprzejmy, może zaspokoi pan moją ciekawość i odpowie na jedno pytanie? 
– To będzie dla mnie zaszczyt. 
– Ma pan doskonały pomysł na to, jak stworzyć bibliotekę. Iloczyn liczb pierwszych 
opisujących tematy poruszane w książce bezbłędnie wskaże jej pozycję w księgozbiorze. 
Nawet kiedy zrobią się z tego liczby kilkucyfrowe, nie będą stanowiły większej przeszkody. Poza tym powszechnie wiadome jest, że skonstruował pan maszynę mnożącą, będącą, jak 
widzę, zaledwie trybikiem w wielkiej Machinie Wiedzy, którą zamierza pan zbudować. 
– Istotnie, wiele je łączy. Można je traktować jak dwa aspekty mojej Ars Combinatorica. 
O co chciał pan zapytać? 
– Obawiam się, że pańską bibliotekę, kiedy już powstanie, trudno będzie zrozumieć. 
Zwrócił się pan o pomoc do Wiednia, do cesarza, prawda? 
– Mojego projektu nie da się zrealizować bez solidnego państwowego mecenatu – odparł 
mętnie Leibniz. 
– Rozumiem. Może nawiązał pan kontakt z jakimś majętnym księciem. W każdym razie 
jedno jest oczywiste: projekt Machiny Wiedzy to kolosalne przedsięwzięcie. 
– Zgromadzenie odpowiednich środków cały czas pozostaje problemem. – Leibniz znów 
wolał wypowiedzieć się ostrożnie. 
– Myślę, że się panu powiedzie, doktorze Leibniz. Pewnego dnia tytaniczna Machina 
Wiedzy powstanie w Berlinie, Wiedniu albo nawet w Moskwie. Ciągnące się całymi milami 
półki będą się uginać pod ciężarem książek skatalogowanych według pańskiego systemu. 
Obawiam się jednak, że szybko zabłądziłbym w tak przepastnym wnętrzu. Wyobraźmy sobie, 
że spoglądam na półkę i widzę liczbę, która ma osiem, dziewięć cyfr. Wiem, że jest to liczba 
złożona, iloczyn dwóch lub więcej liczb pierwszych. Jednakże wiadomo, że rozkład liczby 
złożonej na czynniki pierwsze jest zadaniem skomplikowanym i czasochłonnym. Innymi 
słowy, rozwiązanie to cechuje interesująca asymetria: dla twórcy biblioteki jej struktura i 
organizacja są przejrzyste jak szkło, ale samotny gość znajdzie w niej tylko mroczny labirynt 
nieprzeniknionych liczb. 
– Nie przeczę – odparł bez chwili wahania Leibniz. – Dostrzegam w tym jednak piękno, 
odbicie struktury wszechświata. Często sam bywam takim samotnym gościem. 
– To niezwykłe... Dla mnie jest pan stwórcą, który stoi z ręką na Bücherradzie i wszystko 
ogarnia rozumem. 
– Powiem panu coś o sobie. Mój ojciec, człek uczony, był właścicielem jednej z 
największych lipskich bibliotek. Zmarł, kiedy byłem dzieckiem, toteż zostały mi po nim tylko 
chaotycznie przemieszane dziecinne wrażenia. Łączyły nas uczucia, zabrakło jednak 
jakiegokolwiek racjonalnego związku. Chyba podobnie można by opisać to, co łączy mnie 
lub pana z Bogiem. 
W tym miejscu Leibniz przytoczył opowieść o tym, jak na pewien czas zakazano mu 
wstępu do biblioteki i jak później znów pozwolono mu ją odwiedzać. 
-Wszedłem więc do biblioteki, która pozostawała zamknięta od śmierci ojca. Ciągle 
unosił się w niej jego zapach. Może się to wydać dziwne, że mówię akurat o zapachu, ale 
wtedy był to dla mnie jedyny wyczuwalny związek z ojcem. Książki, spisane w łacinie i grece 
– a więc językach mi nieznanych – traktowały o sprawach, o których nie miałem pojęcia, i 
były ustawione na półkach według szyfru, który dla mojego ojca musiał być oczywisty, dla mnie jednak był nieprzenikniony i takim by pozostał nawet gdyby ktoś mógł mi go wtedy 
objaśnić. W końcu, panie Fatio, ogarnąłem zawartość biblioteki. Musiałem w tym celu poznać 
łacinę i grekę i przeczytać wszystkie książki. Dopiero potem mogłem dokonać rzeczy 
najtrudniejszej, czyli zrozumieć zasady, według których ojciec posortował księgozbiór. 
– Nie przejmuje się pan zatem losem mojego hipotetycznego uczonego, zagubionego w 
trzewiach pańskiej Machiny Wiedzy. Ale proszę mi powiedzieć, doktorze Leibniz, ilu ludzi, 
ciśniętych w sam środek księgozbioru spisanego w nieznanych im językach, umiałoby 
dokonać sztuki, której pan dokonał? 
– To nie jest retoryczne pytanie, ponieważ sytuacja nie jest bynajmniej czysto 
hipotetyczna – przyznał Leibniz. – Każdy człowiek, przychodząc na świat, jest jak dziecko, 
któremu ktoś dał klucz do nieskończonej biblioteki, pełnej ksiąg zapisanych różnymi szyframi 
i ułożonych według pewnej reguły, o której z początku wiemy tylko tyle, że istnieje; w 
bibliotece jak delikatny aromat unosi się duch niepozwalający nam zapomnieć, że jest ona 
dziełem naszego Ojca. Co zresztą nic nam nie daje, poza przypominaniem, w chwilach 
rozpaczy, że w tym wszystkim jest jednak jakaś logika, którą raz udało się zrozumieć i którą 
można zrozumieć ponownie. 
– A jeśli tylko boski umysł jest w stanie ją ogarnąć? Jeśli dla znalezienia interesujących 
nas informacji będziemy musieli rozkładać dwudziestocyfrowe liczby na czynniki pierwsze? 
Co wtedy? 
– Starajmy się zrozumieć tyle, ile możemy, i sięgać tak daleko, jak potrafimy, budując w 
tym celu maszyny. Niech to nam wystarczy. I tak zajmie nam to sporo czasu. Nie dokonamy 
wszystkich niezbędnych obliczeń, dopóki z każdego atomu we wszechświecie nie uczynimy 
trybiku w machinie arytmetycznej. To Bóg... 
– Mam wrażenie, doktorze, że niebezpiecznie zbliża się pan do słów mogących 
zaprowadzić pana prosto na stos. Ja zaś tymczasem kostnieję z zimna. Czy dałoby się znaleźć 
jakieś miejsce, w którym panowałaby równowaga między tymi dwiema skrajnościami? 
* * * 
Na polecenie doktora do zewnętrznej ściany stajni doklejono obszerną szopę, gdzie 
trzymał najważniejsze narzędzia i dokumenty. W kącie pomieszczenia stał czarny piec, 
wielkością i kształtem przypominający biblijną wieżę Babel. Kiedy przyszli, był ledwie 
ciepły, ale Leibniz zdecydowanym szarpnięciem go otworzył, wrzucił do środka dwa kubiki 
drewna i z łoskotem zatrzasnął drzwiczki. Chwilę później poczuli puknięcia w uszach, gdy 
żelazna wieża zaczęła zasysać powietrze z pomieszczenia. Z jej środka dobył się złowrogi 
rumor i świst, i Leibniz z Fatiem do końca rozmowy przyglądali się jej z niepokojem i 
odsuwali ostrożnie, szukając miejsca, w którym (parafrazując Fatia) spłonięcie żywcem było 
równie prawdopodobne jak zamarznięcie na śmierć – przy czym strefa ta okazała się zdumiewająco wąska. Kiedy Leibniz znów zaczął grzebać przy wydającym nieziemskie jęki 
piecu, Fatio cofnął się o krok i jego wzrok padł na kartkę papieru, pierwszą z kilku 
wystających z jakiejś książki. U góry strony widniało kilka linijek zapisanych przez Leibniza 
drukowanymi literami: 
DOKTORZE, 
OSTATNIE WYDARZENIA W SALI BALOWEJ HÔTEL D’ARCACHON 
MIAŁY TAK DRAMATYCZNĄ NATURĘ, ŻE Z PEWNOŚCIĄ SŁYSZAŁ PAN 
JUŻ O NICH Z PRZERÓŻNYCH ŹRÓDEŁ. MIMO WSZYSTKO PRZEDSTAWIĘ 
TU PANU MOJĄ ICH WERSJĘ... 
Dalszy ciąg znikał między stronicami książki, oprawionej w drogą, czerwoną skórę z 
łacińskimi i chińskimi złoceniami. 
– Jest jakaś szansa na herbatę? – spytał Fatio, dostrzegłszy imbryczek przycupnięty na 
jednym ze stopni rozżarzonego zigguratu. 
Leibniz ukrył twarz w zgięciu łokcia, ostrożnie zbliżył się do pieca, wziął pogrzebacz i w 
wypadzie godnym mistrza fechtunku sięgnął po imbryk, aby sprawdzić, czy jest w nim woda. 
Fatio odgiął tymczasem górną kartkę sterczącą z książki i odsłonił list napisany na innym 
papierze i innym charakterem pisma... List od Elizy! 
Do G. W. Leibniza, od Elizy, Panny Młodej 
Doktorze, 
z pewnością ciekawi Pana, jak wyglądała suknia, w której wzięłam ślub. Stanik z 
tureckiej jedwabnej mory był obszyty tysiącem drobnych pereł z Bandar-Kongo nad 
Zatoką Perską... 
Leibniz przez chwilę szukał czegoś w szufladzie, aż w końcu wygrzebał z niej czarny 
kloc wielkości książki in folio, ozdobiony pojedynczym chińskim znakiem, i odłamał rożek. 
– Herbata z karawany – wyjaśnił. – W przeciwieństwie do tych waszych angielskich i 
holenderskich herbat, które przewozi się luzem na statkach, ta przybywa do nas lądem, przez 
Rosję. Milion wysuszonych liści, sprasowanych w blok. 
Fatio nie wykazał aż takiego zainteresowania herbatą, na jakie liczył Leibniz, toteż doktor 
spróbował innego gambitu: 
– Dostałem niedawno list od Huygensa. Pisał, że przyjechał pan do niego z Londynu. 
– Razem z monsieur Newtonem poświęciliśmy cały marzec na studiowanie Traktatu o 
świetle pana Huygensa. Tak nas zafascynował, że postanowiliśmy na rok podzielić nasze siły. 
Ja pobieram nauki u Huygensa, a... – A Newton mozoli się nad alchemią. 
– Nad alchemią, teologią, filozofią... Może to pan nazwać, jak pan chce – odparł chłodno 
Fatio. – W każdym razie jest o krok od odkrycia, które przyćmi Principia. 
– Czyżby to odkrycie miało coś wspólnego ze złotem? 
Fatio, zwykle prędki do odpowiedzi, tym razem zwlekał dłuższą chwilę. 
– Pańskie pytanie jest nieprecyzyjne – odparł w końcu. – Złoto skupia na sobie uwagę 
alchemików, tak jak komety intrygują astronomów. Niektórzy ludzie, zwłaszcza ci o bardziej 
pospolitych umysłach, są jednak skłonni przypuszczać, że złoto interesuje alchemików 
wyłącznie z tego samego powodu co bankierów. 
– C’est juste. Chociaż mamy niedaleko stąd pewnego kłopotliwego bankiera, ceniącego 
sobie złoto i w sensie monetarnym, i alchemicznym. 
Leibniz, który do tej chwili był wręcz ucieleśnieniem pogody ducha, nagle oklapł, 
wypowiadając te słowa, jakby przypomniały mu o czymś niewesołym. Przeniósł wzrok na 
cudzoziemską księgę w czerwonej skórze. Zmiana tematu podziałała na niego tak, jak na 
ogień działa rzucenie garści piasku. Fatio znów nie spieszył się z odpowiedzią, przyglądając 
mu się badawczo. 
– Chyba wiem, kogo ma pan na myśli – stwierdził wreszcie. 
– Bardzo ciekawa sprawa. Może słyszał pan te same plotki co ja? Jeśli je dobrze 
rozumiem, furorę robi ostatnio przekonanie, że istnieje transport złota (nie wiadomo wszakże, 
gdzie dokładnie się znajduje) posiadającego pewne właściwości czyniące je w oczach 
alchemików cenniejszym niż zwykłe złoto. Wydawałoby się, że kto jak kto, ale bankier 
powinien lepiej znać się na rzeczy! 
– Jeśli twierdzi pan, że złoto jest zawsze tylko złotem, myli się pan. 
– Wydawało mi się, że filozofia naturalna udowodniła przynajmniej tyle. 
– Ha! Niektórzy powiedzieliby, że dowiodła czegoś wręcz przeciwnego! 
– Może w Londynie albo Paryżu czytał pan jakieś nowe prace, które do mnie jeszcze nie 
dotarły? 
– Szczerze mówiąc, doktorze, miałem na myśli Principia Isaaca. 
– Czytałem je – stwierdził oschle Leibniz. – Nie przypominam sobie, żeby wspominał w 
nich o złocie. 
– Mimo to oczywistym jest, że dwie planety o tych samych rozmiarach i składzie mogą 
wykreślać na niebie różne trajektorie, w zależności od ich odległości od Słońca. 
– Naturalnie. Siła jest odwrotnie proporcjonalna do kwadratu odległości. 
– Skoro same planety są identyczne, czym wytłumaczyć różnicę trajektorii? Nie sposób 
tego zrobić, dopóki do obserwowanego układu nie włączy się Słońca i nie uwzględni ich 
wzajemnego położenia. 
– Monsieur Fatio... Fundamentem mojej filozofii jest identyczność tego, co 
nierozróżnialne. Inaczej mówiąc: jeżeli A nie da się odróżnić od B, to A i B są tożsame. W sytuacji przez pana opisanej planet nie da się rozróżnić, co oznacza, że powinny być 
identyczne i poruszać się po takiej samej trajektorii. Ponieważ jednak w oczywisty sposób nie 
są identyczne, gdyż ich trajektorie się różnią, to musi być możliwe ich rozróżnienie. Newton 
przypisuje im różne położenie w przestrzeni i zakłada, że przestrzeń tę wypełnia tajemnicza 
obecność, która tłumaczy działanie prawa odwrotnej proporcjonalności. Czyli rozróżnia 
planety, odwołując się do jakiejś tajemniczej zewnętrznej cechy przestrzeni... 
– Mówi pan jak Huygens! – burknął zirytowany Fatio. – Niepotrzebnie wyjeżdżałem z 
Hagi. 
– Przepraszam, że moja skłonność do zgadzania się z Huygensem sprawia panu 
przykrość. 
– Możecie się panowie zgadzać do woli, ale dlaczego nie chcecie się zgodzić z Isaakiem? 
Nie potraficie dostrzec, jak wspaniałe dzieło stworzył? 
– Dostrzec to potrafi każdy rozumny człowiek. I prawie każdy jest tak oślepiony 
perfekcją tego dzieła, że nie dostrzega jego wad. Tacy jak my, zdolni wytknąć mu 
niedoskonałości, są nieliczni. 
– Łatwo tak narzekać. 
– Bynajmniej. Narzekanie prowadzi bowiem do takich dyskusji jak ta. 
– Jeżeli nie potrafi pan przedstawić teorii, która łatałaby te domniemane dziury, powinien 
– Cały czas pracuję nad moją teorią, monsieur Fatio, ale może upłynąć jeszcze sporo 
– A jakaż to teoria pozwoli panu rozróżnić te dwie planety bez odwoływania się do ich 
pan chyba powstrzymać się od krytykowania Principiów. 
czasu, zanim będzie można na jej podstawie budować sprawdzalne hipotezy. 
położenia w przestrzeni absolutnej? 
* * * 
Te słowa doprowadziły do śnieżnego interludium na świeżym powietrzu. Doktor Leibniz, 
pod czujnym okiem Fatia, nagarnął dwie garście śniegu i zaczął lepić z nich kulę. 
– Proszę się nie obawiać, monsieur Fatio, nie rzucę nią w pana. Proszę ulepić jeszcze 
dwie, wielkości mniej więcej melona i jak najbardziej podobne do siebie. 
Fatio przyjął prośbę Leibniza bez entuzjazmu, ale mimo to ukucnął i zaczął toczyć dwie 
kule, co parę kroków przystając, aby wygładzić nierówne brzegi. 
– W tych warunkach, czyli o zmierzchu, kiedy lepię je zdrętwiałymi rękami, bardziej 
podobne nie będą! – zawołał do Leibniza, który kawałek dalej mocował się z kulą ważącą 
więcej niż on sam. Nie doczekawszy się odpowiedzi, dodał: – Schowam się i rozgrzeję trochę 
ręce, jeśli nie ma pan nic przeciwko temu. 
Ledwie jednak przekroczył próg biura Leibniza, dłonie miał już wystarczająco rozgrzane, 
żeby zrobić kilka rzeczy. Zaczął od ponownego obejrzenia kartek powtykanych w chińską księgę. List od Elizy był niezwykle długi i składał się wyłącznie z próżnego trajkotania o tym, 
co kto miał na sobie. Na nim jednak leżał drugi dokument, zaadresowany do doktora – i 
skreślony jego charakterem pisma. Tajemnicza sprawa. Może księga była jakąś wskazówką? 
Nosiła tytuł I Ching. Widział ją już kiedyś w bibliotece Kolegium Greshama, kiedy Daniel 
Waterhouse nad nią zasnął. Plik papierów stanowił zakładkę na stronie rozpoczynającej 
rozdział 54. Kwei Mei: Panna Młoda, który zawierał masę bełkotu i okultystycznych bzdur. 
Odłożył papiery na miejsce i stanął przy jedynym maleńkim oknie szopy Leibniz oparł się 
właśnie plecami o gigantyczną śnieżną kulę i próbował ją przetoczyć, zapierając się nogami o 
ziemię. Fatio przeszedł się jeszcze raz po wnętrzu szopy, kartkując wszystkie większe stosy 
papierów, jakie wpadły mu w oko – a było ich kilka: listy od Huygensa, Arnaulda, braci 
Bernoullich, świętej pamięci Spinozy, Daniela Waterhouse’a i wszystkich innych chrześcijan, 
którzy mieli choć kapkę oleju w głowie. Listy od Elizy tworzyły jedną z największych stert. 
Kciukiem i palcem wskazującym chwycił pół tuzina stronic w połowie wysokości stosu, 
wyszarpnął je, złożył i schował do kieszeni na piersi. 
Wyszedł na dwór. 
– Rozgrzały się panu ręce, monsieur Fatio? 
– Aż za bardzo, doktorze. 
Leibniz ustawił trzy kule – swoją olbrzymią i dwie nierozróżnialne – na placu między 
stajnią, Schloßem i pobliskim arsenałem. Trójkąt, który wytyczały, nie miał żadnych cech 
szczególnych: nie był ani równoboczny, ani nawet równoramienny. 
– Czy nie tak właśnie umarł sir Francis Bacon? 
– I Kartezjusz – dodał z uśmiechem Leibniz. – Zamarzł w Szwecji. Ale jeśli nazwiska 
Fatia i Leibniza znajdą się w annałach historii obok Bacona i Kartezjusza, będzie można 
powiedzieć, że dobrze przeżyliśmy życie. Niech pan podejdzie z łaski swojej, do tamtej kuli i 
powie mi, co widzi. 
Leibniz wskazał małą kulę, leżącą kilka kroków przed Fatiem. 
– Widzę plac, Schloß, arsenał i przyszłą bibliotekę. Widzę też pana, doktorze, stojącego 
obok dużej kuli śnieżnej, tam z prawej, niedaleko, drugą małą kulkę. 
– Proszę opisać teraz widok z miejsca, gdzie leży druga z pańskich kul. 
Chwilę później Fatio zameldował: 
– Widzę to samo. 
– Dokładnie to samo? 
– Są, rzecz jasna, pewne drobne różnice. Teraz pan i duża kula znajdujecie się po mojej 
prawej stronie i mam do was bliżej niż poprzednio, mała kula zaś leży na lewo ode mnie. 
Leibniz porzucił swoje stanowisko i ciężkim krokiem ruszył w stronę Fatia. 
– Newton powiedziałby, że to wewnętrzna rzeczywistość placu pozwala rozróżnić kule. 
Ja jednak twierdzę, że plan wcale nie jest potrzebny! Proszę o nim zapomnieć i skupić się na 
postrzeganiu kul. – Na postrzeganiu kul? 
– Sam pan powiedział, że stojąc w tamtym miejscu miał pan dużą kulę daleko z lewej 
strony, a małą z prawej. Teraz dużą widzi pan po prawej stronie, i to blisko, małą zaś po 
lewej. Mimo więc, że kule są identyczne, kiedy bierzemy pod uwagę ich cechy zewnętrzne – 
rozmiar, kształt i wagę, wystarczy rozważyć ich własności wewnętrzne, czyli to, w jaki 
sposób wzajemnie się postrzegają, aby je rozróżnić! Co więcej, da się je rozróżnić bez 
szukania oparcia w ustalonej, absolutnej przestrzeni. 
Obaj zaczęli w milczeniu brnąć przez śnieg z w stronę Schloßu, który w pogłębiającym 
się zmierzchu prezentował się złudnie ciepło i zachęcająco. 
– Przyznaje pan każdemu obiektowi we wszechświecie prawo do percepcji – odezwał się 
Fatio. – I do rejestrowania swoich doznań. 
– Zapuszczając się na drogę dzielenia obiektów na coraz mniejsze i mniejsze cząstki, 
trzeba mieć świadomość tego, że w którymś momencie przyjdzie nam się zatrzymać, unieść 
głowę i stwierdzić: oto najmniejsza cząstka rzeczywistości, a oto jej właściwości, stanowiące 
podstawę wszelkich zjawisk. Niektórzy utrzymują, że te najmniejsze drobinki można 
przyrównać do kul bilardowych, które oddziałują ze sobą poprzez zderzenia. 
– To właśnie chciałem powiedzieć. Czy może być coś prostszego? Niepodzielna drobina 
materii. Oto najrozsądniejsza definicja atomu. 
– Nie mogę się z panem zgodzić. Materia to rzecz skomplikowana, tym bardziej 
skomplikowane są zderzenia między jej cząstkami. Proszę pomyśleć: jeżeli atomy są 
nieskończenie małe, czy prawdopodobieństwo ich zderzenia nie jest zerowe? 
– Celna uwaga, ale jakoś nie wydaje mi się, by prostszym założeniem było wyposażenie 
atomów w zdolność percepcji i myślenia. 
– Percepcja i myślenie to cechy duszy. Zamiast twierdzić, że podstawowym budulcem 
wszechświata są drobinki twardej materii zawieszone w pustce przenikanej tajemniczymi 
polami, równie dobrze można założyć, że wszechświat składa się z dusz. 
– To, jak planeta postrzega słońce i inne planety, w niewyjaśniony sposób wymusza na 
niej dokładnie takie zachowanie, jakby była zatopiona w takim właśnie „tajemniczym polu”. 
– Wiem, że to niełatwe wyjaśnienie, monsieur Fatio, ale na dłuższą metę lepsze. 
– W ten sposób robimy z fizyki zakrojony na szeroką skalę proces rejestracji danych. 
Każdy obiekt we wszechświecie różni się od każdego innego niepowtarzalnością swojego 
postrzegania wszystkich innych obiektów. 
– Jeżeli poświęci pan tej sprawie dostatecznie dużo namysłu, dojdzie pan do wniosku, że 
inaczej nie da się ich rozróżnić. 
– Ale to tak jakby każdy atom czy cząstka... 
– Ja nazywam je monadami. 
– Dobrze. Jakby każda monada była małą Machiną Wiedzy, takim Bücherrad-rad-radrad... 
radem. Leibniz uśmiechnął się lekko. 
– Tryby kręcą się w niej ze zgrzytem jak w pańskiej maszynie arytmetycznej i sama 
decyduje, co robić – ciągnął Fatio. – Znał pan Spinozę, prawda? 
– Tak. – Leibniz podniósł dłoń w ostrzegawczy geście. – Ale proszę go do tego nie 
mieszać. 
– Pozwoli pan, że cofnę się do początku naszej dyskusji, doktorze. Mam wrażenie, że 
pańska teoria dopuszcza możliwość, przed którą sam się pan niedawno wzdragał: mianowicie 
że dwie grudy złota mogą się jednak od siebie różnić. 
– Każde dwie grudy złota są różne, ale tylko dlatego, że znajdując się w różnych 
miejscach, różnie postrzegają rzeczywistość. Obawiam się natomiast, że pan chciałby 
przypisywać jakieś mistyczne własności jednym grudom, odmawiając ich zarazem innym. 
– Dlaczego się pan tego obawia? 
– Bo wtedy następnym krokiem będzie stopienie złota, próba wyekstrahowania tego 
mistycyzmu i zamknięcia go w buteleczce. 
Fatio westchnął. 
– Prawdę mówiąc, nie ma łatwych teorii. 
– Zgadzam się. 
– Dlaczego w takim razie nie chce pan tego przyznać? Dlaczego z takim uporem odrzuca 
Leibniz zatrzymał się przed schodami prowadzącymi do Schloßu, jakby wolał zamarznąć 
– Zadaje pan pytanie przebrane w szatki rozumu, aby nadać mu niewinny wygląd. Może 
– Nawet jeśli podejrzewa pan, że nie jestem niewinny, proszę mi uwierzyć, kiedy mówię, 
– Rozmawialiśmy o tym z Isaakiem dawno temu, kiedy obaj byliśmy młodzi i sprawy 
– Dziwne... Poza Danielem Waterhousem jest pan jedynym człowiekiem, który, mówiąc 
pan system Newtona, skoro pański jest równie kontrowersyjny? 
niż kontynuować dyskusję w miejscu, gdzie ktoś mógłby ją podsłuchać. 
jest naprawdę niewinne, a może nie. 
że moja konfuzja jest całkowicie szczera. 
miały się zupełnie inaczej. 
o nim, używa jego imienia. 
Niepewność malująca się na twarzy Leibniza przeobraziła się w szczere niedowierzanie. 
– A jak pan się do niego zwraca, kiedy jesteście sami w waszym londyńskim domu?! 
– Racja, doktorze. Jest nas łącznie trzech, którzy tak dobrze go znamy. 
– To niezwykle sprytne stwierdzenie! – wykrzyknął Leibniz z nieskrywanym podziwem. 
– Przywodzi na myśl jedwabny sznur, zawinięty i związany w pętlę. Mogę pana za nie 
pochwalić, ale nie włożę w pętlę stopy. I będę panu wdzięczny, jeśli oszczędzi pan stąpnięcia 
w nią Danielowi Waterhouse’owi. 
Fatio poczerwieniał. 
– Nie zależy mi na pańskiej stopie, doktorze, lecz na zrozumieniu istoty tego, co zaszło między panem i Isaakiem. 
– Chciałby pan wiedzieć, czy ma pan rywala. 
Fatio nie odpowiedział. 
– Odpowiedź brzmi: nie. 
– To dobrze. 
– Pan nie ma rywala, Fatio. Ma go Isaac Newton. 
Irlandia 
1690-l691 
Król Wilhelm nie przepadał za założycielem królewskiej straży Black Torrent Guards 
(Johnem Churchillem), toteż ukarał jej żołnierzy zesłaniem na blisko dwuletnie wygnanie w 
Irlandii. Przez ten czas Bob Shaftoe dużo się o tej wyspie nauczył – na przykład tego, że 
zwyczajowo dzieli się ją na cztery części, czyli królestwa, księstwa, hrabstwa lub baronie, w 
zależności od tego, z kim człowiek rozmawiał i jak ów rozmówca zapatrywał się na 
prawdziwą naturę i znaczenie irlandzkiej historii. Jedna z tych części nazywała się 
Connaught, pozostałe zaś Ulster, Leinster i Munster. 
Bob usłyszał o Connaught na początku, ale zobaczył je na końcu – ale przynajmniej od 
razu wydawało mu się, że coś o nim wie. Przez trzynaście lat nasłuchał się o nim dość od 
swoich bratanków i innych ziomków świętej pamięci Mary Dolores, w większości noszących 
nazwisko Partry. 
Do niedawna klan Partrych wraz z trzodą, bydłem, gromadą swobodnie biegającego 
drobiu i jedną zagubioną owieczką gnieździł się w prowizorycznym szałasie w Rotherhithe, 
mniej więcej milę w dół Tamizy od londyńskiej Tower, po przeciwnej stronie rzeki niż 
Wapping. Teague Partry – jeden z trzech Partrych, którzy w takim czy innym okresie służyli 
w Black Torrent Guards – często zgłaszał się na ochotnika do służby na wieży Develin, w 
południowo-wschodnim narożniku twierdzy, mimo że to stanowisko było najbardziej 
wystawione na ataki paskudnej aury znad rzeki i reszta żołnierzy szczerze go nie znosiła. 
Twierdził, że zimne i mokre wiatry przypominają mu Connaught, a poza tym z Develin sięgał 
wzrokiem aż do Rotherhithe i miał oko na czworonożne rodzinne aktywa. Rozpływał się w 
zachwytach nad Connaught przy każdej możliwej okazji, i robił to tak przekonująco, że 
połowa regimentu była gotowa się tam przeprowadzić. Bob traktował jego słowa z rezerwą, 
wiedząc, że Teague w życiu nie oddalił się bardziej niż na pięć mil od Mostu Londyńskiego i 
po prostu powtarzał to, co usłyszał od rodziców. Bob wysnuł również (i to bardzo szybko) 
wniosek, którego znajomość bardzo by Partrym pomogła, taki mianowicie, że Irlandia nie jest 
miejscem na mapie, lecz stanem duchowym. Po rewolucji Partry wyrżnęli cały żywy inwentarz, zdezerterowali z regimentu, zebrali 
wszystkie pieniądze, jakie tylko mogli, i uciekli do Dublina. Parę miesięcy później Bob trafił 
do Belfastu razem z resztą oddziału i holenderskim pułkownikiem, którego przydzielono im 
jako dowódcę. Król Wilhelm nie ufał Johnowi Churchillowi nawet kiedy miał go pod ręką, za 
murami Londynu. Tym bardziej nie mógł oddać pod komendę Marlborougha (ani żadnego 
innego angielskiego dowódcy) elitarnego oddziału wojska w Irlandii, zwłaszcza kiedy 
poprzedni przełożony Churchilla, Jakub, rezydował kilka marszów na południe od Belfastu, w 
Dublinie. Dlatego właśnie królewscy Black Torrent Guards udali się do Irlandii pod wodzą 
niejakiego pułkownika de Zwolle – i pod jego dowództwem przeputali na wyspie dwie zimy. 
Przy najbliższym spotkaniu z Churchillem Bob miał szczery zamiar pocieszyć go, że nic nie 
stracił. 
Z miejsca, w którym zeszli na ląd, pomaszerowali kawałek na południe i przezimowali w 
obozie Dundalk, nieopodal granicy dzielącej część Irlandii zwaną Ulsterem od tej zwanej 
Leinsterem. Liczący początkowo ośmiuset sześciu żołnierzy regiment stracił trzydziestu jeden 
zabitych i trzydziestu dwóch ciężko rannych, których trzeba było odesłać na emeryturę; poza 
tym kilkuset ludzi pochorowało się, ale z czasem wróciło do zdrowia. Większość strat była 
wynikiem głodu i chorób, paru padło ofiarą bójek i wypadków. Nikt nie zginął w walce, bo 
żadnych walk nie było. Statystykę mieli znakomitą. 
Stacjonowali nieopodal holenderskiego regimentu pod dowództwem człowieka, z którym 
pułkownik de Zwolle znał się od dawna z bib i polowań. Holendrzy prawie nie chorowali, 
chociaż ziąb i głód doskwierał im tak samo jak Anglikom. Utrzymywali w obozie taką 
czystość, że niektórzy żołnierze z regimentu Boba, pałający umiarkowanym zamiłowaniem 
do higieny, nazywali go „klasztorem”. Kiedy jednak zaczęli umierać po kilku dziennie, 
postanowili posłuchać marudzenia de Zwolle’a i wziąć przykład z sąsiadów. Liczba chorych 
wkrótce znacząco spadła, chociaż nie można było oczywiście wykluczyć zwykłego zbiegu 
okoliczności. Kiedy na wiosnę sprawdzono stan osobowy regimentu, okazało się, że ponieśli 
znacznie mniejsze straty niż inne angielskie oddziały. 
W czerwcu tysiąc sześćset dziewięćdziesiątego roku Wilhelm Orański przybył w końcu 
do Ulsteru z prawdziwie królewskim orszakiem, czyli na czele trzystu okrętów i 
piętnastotysięcznej armii, z setkami tysięcy funtów szterlingów w kieszeni, tłumem książąt i 
biskupów oraz całą masą holenderskiej artylerii. Pomaszerował na południe, zatrzymał się w 
Dundalk na krótką chwilę, niezbędną do zebrania zimujących tam oddziałów, po czym na 
czele trzydziestu sześciu tysięcy ludzi wkroczył do Leinsteru. Ruszył prosto na Dublin, gdzie 
Jakub Stuart zorganizował obrady swojego zbuntowanego parlamentu. 
Król Wilhelm mieszkał w drewnianym domu zaprojektowanym przez niejakiego 
Christophera Wrena – tego samego faceta, który w Londynie budował właśnie nową katedrę 
świętego Pawła. Dom został tak sprytnie zaprojektowany, że dało się go złożyć w parę minut, 
przewieźć na wozach i postawić z powrotem tam, gdzie Wilhelm postanowił zorganizować stanowisko dowodzenia. Najczęściej kazał go stawiać w samym środku obozu, co było 
niezwykłe jak na króla na wojnie i przysparzało mu popularności wśród żołnierzy. 
Jakub od półtora roku rwał się do bitki. Wyruszył z Dublina na północ na czele 
dwudziestu pięciu tysięcy żołnierzy i po krótkich manewrach wstępnych zajął pozycję na 
południowym brzegu rzeki zwanej Boyne. 
Następnego dnia Wilhelm osobiście prowadził rekonesans na północnym brzegu, 
szukając brodu, gdy jakobicka kula armatnia trafiła go w ramię i strąciła z konia. Jakobici 
zobaczyli, co się stało, i widzieli, jak podekscytowani protestanci unoszą znad rzeki jakiś 
obiekt o królewskich kształtach. Nie widzieli za to, siedząc na drugim brzegu Boyne, że kula 
poszła rykoszetem, wcześniej wytraciła większość energii i chociaż trafiła Wilhelma w bark, 
nie wyrządziła mu wielkiej szkody. Wysnuli więc całkiem rozsądny wniosek, że Wilhelm 
Uzurpator nie żyje, i taki właśnie komunikat przekazali w górę służbowej hierarchii. 
Dzień później Wilhelm poprowadził pozorowane natarcie przez Boyne niedaleko miejsca, 
w którym został trafiony. Odczekał, aż Jakub sprowadzi w tę okolicę główne siły, po czym 
sforsował rzekę w zupełnie innym rejonie, rzucając do ataku swoich ulubieńców i najlepszych 
żołnierzy, czyli holenderską Błękitną Gwardię. Zaraz za nimi ruszyli Black Torrent Guards – 
na taką fuchę nie mieliby co liczyć, służąc pod rozkazami Marlborougha, ale de Zwolle przez 
całą zimę upajał przełożonych brandy i słał listy do Londynu, co najprawdopodobniej 
tłumaczyło, jakim cudem Bobowi i jego kompanom trafiła się pierwszorzędna okazja po 
temu, by dać sobie poucinać łby w jakimś nadrzecznym bagnisku. Udało im się jednak 
sforsować Boyne, sformować szyk na południowym brzegu i przetrzymać kilka szarż 
jakobickiej kawalerii, co nie było wcale łatwe. Walczyli na oczach samego króla Wilhelma, 
który urządził sobie na północnym brzegu dogodny punkt obserwacyjny, aby śledzić 
poczynania swoich ukochanych Błękitnych. 
Kapitan kompanii Boba zginął na samym początku i Bob do wieczora musiał dowodzić 
sześćdziesięcioma ludźmi – co nie miało wielkiego znaczenia. Bez względu na to, czy kapitan 
żył, czy nie, Bob musiał po prostu przekonać swoich żołnierzy, że będą bezpieczniejsi, 
trzymając się razem i tworząc oddział, niż gdyby cisnęli muszkiety na ziemię i skoczyli do 
wody. Z pewnością nie w głowie mu była reputacja regimentu na dworze królewskim. 
Bo gdyby o niej pomyślał, może jednak kazałby swoim ludziom pójść w rozsypkę. 
Wieczorem król przyjechał do ich obozu, żeby powiedzieć, za jakich świetnych gości ich 
uważa. Armia irlandzka po prostu zniknęła, a jedynym śladem po niej nad brzegami Boyne 
były tysiące pik i muszkietów, porzuconych przez jakobitów. Wojsko Wilhelma wygramoliło 
się z doliny rzeki i rozproszyło po zdeptanych łąkach między osadą Donore i wsią Duleek – 
miejscami, które jak magiczna kraina elfów istniały tylko w opowieściach Irlandczyków, bo 
na jawie nie sposób było ich znaleźć. Po drodze żołnierze zbierali broń, przyciskając do piersi 
zjeżone żelastwem naręcza, i ciskali je na ziemię tam, gdzie postanowili rozbić obozowisko. 
Ponieważ tabory nie nadążyły za głównymi siłami, spędzili noc pod gołym niebem, a że nigdzie w okolicy nie było drzew, w ogniskach spłonęły zdobyczne piki i muszkiety. Nie było 
sensu ich gromadzić, jako broń bowiem do niczego się nie nadawały; Bob nie miał co do tego 
wątpliwości, a odmienne zdanie wyrażali tylko ci, którzy upierali się, że Irlandczycy porzucili 
je z tchórzostwa. Bob widział pistolety z zamkami bez krzemieni, muszkiety z 
rozszczepionymi lufami, piki dające się złamać na kolanie. 
W każdym razie parę godzin po zmroku odwiedził ich król. Brodząc przez rzekę, dostał 
ataku astmy i wciąż świszczał żałośnie – i chyba cierpiał przy tym wskutek obrażeń zadanych 
przez zbłąkaną kulę armatnią, bo mówił bardzo krótkimi zdaniami. Siedział po damsku na 
umęczonym koniu. Przemówił po niderlandzku do de Zwolle’a, a potem po angielsku do 
kapitanów i Boba, ale na nich nie patrzył. Niewiele brakowało, żeby zasnął w siodle, a oczami 
wciąż wodził za płomieniami ognisk. 
Treść jego wystąpienia była zaś w skrócie taka, że z takimi żołnierzami, jak Black Torrent 
Guards mógłby zawojować nie tylko Irlandię, ale także Flandrię i przebić się aż do Paryża. 
Bob do późna siedział przy ognisku, które z wolna rozpływało się w rozżarzoną do 
czerwoności plątaninę muszkietowych luf, i rozważał długofalowe implikacje królewskich 
pochwał. Wnioski były niepokojące – chociaż, z drugiej strony, przy okazji inwazji na 
Francję mógłby mieć szansę odszukania panny Abigail Frome. 
Rankiem pozostawili za sobą łąkę owrzodzoną dymiącymi kopcami poczerniałego 
żelastwa i pomaszerowali do Dublina. Jakub Stuart zdążył już uciec do Francji. Protestanci 
bezkarnie łupili katolickie domy. Bob zapuścił się w okolicę, w której powinni się lepiej 
zachowywać (gdyby w ogóle tam dotarli) i znalazł Teague’a Partry’ego siedzącego na 
stołeczku, palącego glinianą fajkę i z powagą wodzącego wzrokiem za tyłeczkami mleczarek, 
jakby nic wielkiego się ostatnio nie wydarzyło. Tylko prawą połowę twarzy miał czerwoną 
jak po poparzeniu i dziobatą od świeżych ranek, promieniujących ze wspólnego ośrodka. 
Teague postawił mu piwo (akurat była jego kolej) i opowiedział o tym, jak w pierwszej 
kolejności spanikowały zagraniczne oddziały jazdy w służbie Jakuba. Drogę ucieczki 
odcinała im irlandzka piechota. Kawalerzyści otworzyli więc ogień do piechurów. Teague 
wytłumaczył Bobowi, że Irlandczycy są całkiem bitni, pod warunkiem wszakże, że nie 
masakruje ich cudzoziemska konnica, która powinna być po ich stronie, i że (tu wskazał na 
swoją twarz) wyposaży się ich w muszkiety miotające kule na wroga, a nie eksplodujące im w 
rękach. Bob nie mógł nie przyznać mu racji. 
Następnie większa część armii Wilhelma przemaszerowała przez wyspę na zachód i z 
Leinsteru wkroczyła do leżącego na południu królestwa Munsteru. Obiegła Limerick, które 
jako jedno z niewielu irlandzkich miast miało fortyfikacje z prawdziwego zdarzenia i mogło 
posłużyć jako pole prawdziwej bitwy. Tyle że Irlandczykom prawdziwa bitwa wcale się nie 
uśmiechała. Holenderskie armaty Wilhelma wybiły dziurę w miejskich murach; Bob wpadł 
do środka na czele swojej kompanii i dostał w łeb butelką ciśniętą z kupy gruzu przez 
wiedźmę w kornecie, wrzeszczącą coś po irlandzku. Bob, który nie wiedział nic ani o swoim ojcu, ani o dziadku ze strony matki, od dawna zadręczał się podejrzeniem, że w jego żyłach 
płynie domieszka – może nawet całkiem pokaźna – irlandzkiej krwi. Kiedy leżał 
nieprzytomny na gruzach pozostałych z murów obronnych Limerick, przyśnił mu się dziwny 
sen, w którym zakonnica z butelką odgrywała kluczową rolę. Chodziło w nim z grubsza o to, 
że była ciotką jego matki albo kimś w tym rodzaju i zrzędziła straszliwie, wypominając mu 
wszelkie zło, jakiego się w życiu dopuścił. 
Czaszkę miał lekko wgniecioną, za to niewiele brakowało, żeby cios butelką zdarł mu 
całą skórę z głowy: felczer, który przyszywał ją Bobowi, radził mu jak najszybciej zapuścić 
włosy. 
– I na miłość boską, znajdzie sobie żonę, człowieku, zanim całkiem wyłysiejesz! – dodał. 
– Bo inaczej dzieci będą przed tobą uciekały. 
Próbował po prostu dodać Bobowi otuchy, ten jednak odburknął, że już znalazł tę jedyną i 
blizny na czerepie są najmniejszym z jego zmartwień. 
Roztargniony król pozwolił w końcu hrabiemu Marlborough przypłynąć do Irlandii, do 
Munsteru właśnie. Marlborough bez pomocy Black Torrent Guards zajął Cork i Kinsale, po 
czym wrócił do domu i miło spędził zimę w Londynie, podczas gdy Bob z całym regimentem 
obozowali pod Limerick, opędzając się od rzadkich wycieczek irlandzkiej kawalerii i 
prowadząc ustawiczną – choć niezbyt intensywną – wojnę podjazdową z bandami 
uzbrojonych wieśniaków uważających się za „rozbójników”. 
Rozbójnicy ci mieli nawet sprawną broń palną i nauczyli się ją w mgnieniu oka rozkładać 
na części. Zamki trzymali po kieszeniach, lufy czopowali i chowali w mokradłach i 
strumykach, kolby upychali w stertach chrustu oraz wszędzie tam, gdzie kawałek drewna 
mógł ujść uwagi obserwatora. Dzięki temu grupa półnagich wycinaczy torfu albo idących na 
mszę chłopów mogła na dany słowem lub gestem znak rozproszyć się po pustkowiu, a 
godzinę później zebrać ponownie, już jako banda zbrojnych maruderów. 
Z tego właśnie powodu na całej wyspie niewiele było miejsc (poza Ulsterem), gdzie 
Anglicy mogliby czuć się bezpiecznie w grupie mniejszej niż kompania piechoty. Jedną z 
takich bezpiecznych enklaw był południowy brzeg Shannon tuż poniżej Limerick. W miarę 
jak zima przemijała, a włosy na głowie odrastały, Bob siadywał pod samotnym drzewem nad 
rzeką i w zadumie palił fajkę. Czytać nie umiał. Chodzenie na dziwki mu się znudziło. 
Opowieści, żarty i piosenki swoich ludzi słyszał tyle razy, że miał ich serdecznie dość. Kiedy 
się napił, czuł się chory. Gra w karty nie miała sensu. Bob cierpiał na brak zajęć, którymi 
mógłby wypełnić wolny czas. 
Siedział więc pod drzewem zadumy i gapił się na szeroką w tym miejscu Shannon. 
Podobnie jak wszystkie rzeki na Wyspach Brytyjskich, miała długie ujście, którym statki 
wpływały z morza do portu (w tym wypadku do Limerick) zbudowanego w miejscu, gdzie 
stawała się na tyle wąska, że dało się przez nią przerzucić most. Rozdzielała Munster od 
Connaught, toteż patrząc na drugi brzeg, Bob mógł podziwiać legendarną krainę, o której Partry wypowiadali się z takim entuzjazmem. Z tego punktu widzenia Connaught niczym się 
nie różniło od reszty Irlandii – ale co on tam wiedział... 
Kiedy król Wilhelm przed bitwą nad Boyne stanął na czele armii, przyprowadził również 
posiłki mające zastąpić chorych i zmarłych w czasie zimy. Nie byli to ludzie, o jakich Bob 
marzył, udało mu się natomiast zwerbować paru angielskich protestantów, którzy Anglii nie 
widzieli na oczy. Wychowali się na irlandzkich farmach, zabranych katolikom przez ich 
ojców i dziadków, żołnierzy Cromwella. Późniejsze rewolucje skazały ich jednak na los 
wagabundów, wyjątkowo strutych, niegodziwych i buszujących po całym Eire w 
poszukiwaniu okazji do stosowania zorganizowanej przemocy. Bob wiedział, jak z takimi 
rozmawiać, rozesłali więc wici wśród swoich, zaczęli ściągać do Black Torrent Guards i stale 
ich przybywało. 
Po bitwie nad Boyne protestancki kupiec wełniany z Dublina (wzbogacił się na 
obowiązującym Irlandczyków zakazie sprzedaży wełny za granicę inaczej niż za 
pośrednictwem Anglii) przeznaczył część swojego łupu na zakup mundurów i broni dla 
nowych rekrutów, którzy sformowali osobną kompanię. I w ten sposób Black Torrent Guards 
stali się przerośniętym regimentem, obejmującym czternaście kompanii zamiast trzynastu i 
liczącym ośmiuset sześćdziesięciu ośmiu ludzi. 
Kiedy któregoś dnia Bob stanął pod swoim drzewem zadumy i obejrzał się przez ramię, 
stwierdził, że idą za nim Tom Allgreave i Oliver Good, dwaj fanatycy zwerbowani jesienią w 
Dundalk. W tej chwili znajdowali się ćwierć mili za jego plecami i co chwila zmieniali się na 
prowadzeniu, jakby na przemian się ponaglali. Obaj mieli przypasane klingi pochodzące ze 
zbioru kradzionej i znalezionej broni, który ów kupiec wełniany sprezentował czternastej 
kompanii. 
Podarowanie długich ostrzy takim dzieciakom mogło być niebezpieczne, ale chłopcy 
zdawali sobie z tego sprawę – a na pewno zdali sobie po zimie, poraniwszy się w serii 
symulowanych, w założeniu, pojedynków. Zanim podeszli dość blisko, żeby dało się z nimi 
porozmawiać, Bob wiedział już, co ich sprowadza: chcieli, żeby uczył ich fechtunku. 
Szermierka uchodziła powszechnie za rozrywkę zniewieściałych dworzan, bezsensowną, 
bezużyteczną i niemodną manierę, czyli – krótko mówiąc – zbędną umiejętność, ale wśród 
prostych ludzi, zwłaszcza starszych, pamiętających Cromwella, biegłość we władaniu 
pałaszem nadal była w cenie. Tom i Oliver musieli skądś usłyszeć, że Bob zna się na rzeczy. 
Jako niereformowalni purytanie przez całą zimę nudzili się śmiertelnie, ponieważ ze 
względów religijnych nie mogli pić, grać w karty ani chodzić na dziwki, a przecież nie można 
od rana do nocy tylko się modlić. Nie dało się ćwiczyć strzelania, bo proch i kule podlegały 
ścisłemu racjonowaniu. Trudno więc było powiedzieć, czy chłopcy zainteresowali się 
fechtunkiem dlatego, że im na tym zależało, czy tylko dlatego, że naprawdę nie mieli nic 
innego do roboty. 
Było to jednak bez znaczenia, ponieważ Bob również nie miał lepszego zajęcia. Kiedy więc Tom i Oliver zbliżyli się do drzewa zadumy na odległość rzutu podkową, wytrząsnął 
popiół z fajki, wstał i wyciągnął pałasz z pochwy. Purytanów przeszedł dreszcz. 
– Trzeba się ustawiać bokiem – powiedział Bob. – W ten sposób trudniej was trafić, a 
ręka z bronią znajduje się bliżej przeciwnika. – Podniósł klingę pionowo do góry i przytknął 
gardę do nosa. – To taki rodzaj salutu, ale nie dajcie się zwieść: nie ma nic wspólnego z 
dandysowską afektacją. To ostrzeżenie: „Zamierzam się z tobą pojedynkować, więc nie stój 
tak i nie czekaj, aż cię trafię, tylko albo się broń, albo uciekaj”. 
Tom i Oliver mało nie postradali życia, dobywając broni, po czym omal nie pozabijali się 
nawzajem, próbując zasalutować. 
– Oliverze, to, co trzymasz w ręce, to rapier. Lepiej znam się na władaniu pałaszem, ale 
spróbujemy sobie poradzić z tym, co los nam zesłał. 
W ten sposób Bob dokonał otwarcia akademii fechtunku na południowym brzegu 
Shannon, która szybko zyskała ogromną popularność, po czym równie szybko skurczyła się 
do liczącej pół tuzina garstki tych naprawdę zainteresowanych. Mniej więcej po miesiącu 
dołączył do nich monsieur LaMotte, hugenocki kapitan jazdy, który zwrócił na nich uwagę 
przejeżdżając nieopodal. Po mistrzowsku władał szablą kawaleryjską, podobną do pałasza, ale 
że miał również pojęcie o walce rapierem, mógł wreszcie oświecić Olivera w kwestii 
posługiwania się i tą bronią. Oficerowie kawalerii (a więc szacowne persony) nie bratali się 
zwykle w ten sposób z pospolitymi piechociarzami, ale hugenoci bywali naprawdę dziwaczni. 
Wielu z nich pochodziło z prostych kupieckich rodzin, wygnanych z Francji po tym, jak 
nadmiernie wzbogaciły się na handlu. Ci, którzy trafili do Irlandii, mogli się zemścić na 
Francuzach, zdradzając dzikim anglo-irlandzkim purytanom wszystkie sztuczki i manewry 
obronne europejskiej arystokracji. 
* * * 
Dziadek Olivera Gooda przez kilkanaście lat mieszkał na farmie położonej gdzieś między 
Athlone i Tullamore, w Leinsterze, całkiem jednak niedaleko granicy z Connaught, czyli – dla 
protestantów – kresu wszelkiej cywilizacji. Prawo własności ziemi nabył, wypędzając z niej 
jej katolickich mieszkańców i właścicieli, rodzinę Ferbane’ów, którzy pognali swoje bydło 
brodem na drugi brzeg Shannon i przepadli bez wieści. Na swoje usprawiedliwienie (gdyby 
go potrzebował) mógł powiedzieć, że ci sami Ferbane’owie wzięli udział w buncie w roku 
tysiąc sześćset czterdziestym pierwszym i poszerzyli swoją farmę kosztem mieszkających po 
sąsiedzku protestantów, którzy przybyli z Anglii za panowania Elżbiety. Ale 
usprawiedliwienie to straciło na ważności, gdy pewnego dnia przed domem zameldowała mu 
się banda obszarpańców utrzymujących, że są potomkami i prawowitymi spadkobiercami 
tych właśnie elżbietańskich protestantów. Od tej pory, kiedy ktoś ośmielił się kwestionować 
jego prawo do ziemi, dziadek Olivera stwierdzał, że to jego zdobycz wojenna, na którą ma stosowny papier. 
On i jego dzieci pracowali na roli jak tylko protestanci potrafią na niej pracować. 
Wprowadzili wiele ulepszeń w gospodarstwie, z których większość była niezauważalna, a 
żadne nie dało szybkich efektów. Nie rozstawali się z bronią i często rozjeżdżali się po 
okolicy, by zapolować na „chuligański element”. Nigdy więcej nie spotkali tamtych 
purytańskich obdartusów i całkiem by o nich zapomnieli, gdyby nie nazwisko pojawiające się 
od czasu do czasu na różnych nagrobkach: Crackington. 
Kiedy Karol II dokonał restauracji monarchii, okazało się, że Crackingtonowie jakimś 
cudem wrócili do Anglii i zaczęli jak namolne pasożyty naprzykrzać się swoim krewnym, aż 
ci udali się do nowego parlamentu (wraz z tysiącami anglo-irlandzkich właścicieli ziemskich 
wywłaszczonych przez żołnierzy Cromwella) i zażądali wygnania fanatyków z Irlandii. 
Ponieważ jednym z pierwszych posunięć nowego króla było zatknięcie głowy Cromwella na 
pice, wyglądało na to, że ich żądania mają całkiem realną szansę realizacji, ale doczekali się 
tylko częściowej sprawiedliwości – jednych cromwellowskich osadników wykopano z ich 
ziemi, innych nie. Goodowie zachowali swój majątek dzięki jakiemuś niewyjaśnionemu 
zbiegowi politycznych okoliczności w Westminsterze. 
Nie mogli już jednak swobodnie praktykować swojej religii, przez co wreszcie porzucili 
Irlandię, a połowa udała się na wygnanie aż do Massachusetts. Crackingtonowie wrócili, 
objęli farmę w posiadanie razem ze wszystkimi wprowadzonymi przez Goodów ulepszeniami 
i zaczęło im się świetnie powodzić. Ba, opłacili nawet renowację miejscowego kościoła 
anglikańskiego, służącego Goodom za stodołę. Stało się to niedługo po narodzinach Olivera 
Gooda, któremu zostały tylko mętne, zniekształcone wspomnienia po majątku, jaki zamierzał 
pewnego dnia odzyskać. 
Jakub II został królem i przywrócił katolicyzm w Irlandii, a Crackingtonowie obudzili się 
pewnego dnia i odkryli dziury w ogrodzeniach, którymi dzikie bydło z Connaught przelazło 
na ich pastwiska. Bydła pilnowali rudowłosi chłopi, nieznający angielskiego i uzbrojeni we 
francuskie muszkiety. Nie dało się ich przekonać, żeby sobie poszli, bo nowy, katolicki rząd 
w Dublinie skonfiskował angielskim ziemianom broń. Niedługo potem Crackingtonowie 
doszli do wniosku, że najrozsądniej będzie się ulotnić i nie wracać, dopóki jakiś sędzia nie 
zatwierdzi ich prawa do ziemi – a właściwie praw do ziem, gdyż w tym okresie na farmę 
składało się już dobre pół tuzina połączonych ze sobą pól i łąk, z których każde miało równie 
skomplikowaną historię. Okazało się, że Ferbane’owie od pięciuset lat toczyli z sąsiadami 
spory graniczne; niektórzy z nich byli intruzami, a najazdy Wikingów zepchnęły ich jeszcze 
bardziej w głąb lądu. 
Skończyło się w każdym razie na tym, że Crackingtonowie spakowali cały ruchomy 
dobytek, złapali parę koni (większość Ferbane’owie przegnali na cztery wiatry) i wyruszyli do 
Dublina, gdzie mieli dom. Po drodze zostali napadnięci przez rozbójników, ale kiedy sprawa 
wydawała się przegrana, uratowała ich protestancka milicja, która przypuściła hałaśliwy, dostojny szturm i pognała precz napastników. Patriarcha rodu Crackingtonów bez końca 
dziękował obdartym protestantom i obiecał, że wypłaci im nagrodę w złotych gwineach, gdy 
tylko przyślą do Dublina swojego przedstawiciela. 
– Nazywam się Crackington – powiedział. – W Dublinie każdy... – to mówiąc miał na 
myśli każdego angielskiego anglikanina – wskaże wam drogę do mojego domu. 
– Powiedział pan: Crackington? – zapytał jeden z członków milicji. – Ja nazywam się 
Good. Zna mnie pan? 
Po tej wymianie zdań na głowy Crackingtonów spadły różne nieprzyjemności, o których 
Oliver nie chciał opowiadać. Trudno było stwierdzić, czy ktoś z nich dotarł w ogóle do 
Dublina, ale jeśli nawet tak, zastali dom złupiony i, co gorsza, zamieszkany przez katolików. 
Sens anegdoty polegał na tym, że Ulster, Leinster i Munster przypominały taką właśnie 
wielką farmę między Athlone i Tullamore. 
Anglia była podzielona na kawałki i każdy miał jasno określonego właściciela. Można by 
ją przyrównać do ceglanego muru, w którym każda cegła jest odrębną całością, oddzieloną od 
reszty wyraźną granicą białej zaprawy. Irlandia przypominała raczej ścianę wylepioną gliną. 
Każde nowe pokolenie przybywało z własnym szaflikiem i narzucało nową warstwę gliny na 
poprzednie. Glina natychmiast twardniała i zaczynała się kruszyć. Irlandia nie była po prostu 
obciążona pretensjami do ziemi – Irlandia stała się sumą tych pretensji. 
W Connaught sytuacja wyglądała inaczej – ponoć dlatego, że nie poddało się naporowi 
Anglików. Borykało się jednak z własnymi problemami: ci Irlandczycy, którym nie w smak 
były angielskie podboje, uciekali do Connaught i gnieździli się na ziemiach jego odwiecznych 
mieszkańców. 
* * * 
Ćwiczenia szermiercze trwały znacznie dłużej, niżby tego chcieli ich uczestnicy. Wiosną 
tysiąc sześćset dziewięćdziesiątego pierwszego nikomu nie spieszyło się do wznowienia 
wojny. Głównodowodzącym sił angielskich w Irlandii Wilhelm mianował następnego 
Holendra, barona Godarda de Ginkela. Oczywistym było, że Ginkel zamierza zająć 
Connaught, do którego przystępu broniła Shannon oraz ufortyfikowane Limerick, Athlone i 
Sligo. Irlandzcy kopacze pod nadzorem francuskich inżynierów przez całą zimę sypali szańce 
wokół miast. Ginkel potrzebował więc łodzi i pontonów do sforsowania rzeki oraz armat do 
zburzenia umocnień. A to musiało kosztować. Parlament i tak miał niewiele pieniędzy i nie 
palił się do oddania ich holenderskiemu królowi, którego miał już szczerze dość. Do końca 
maja nic się nie wydarzyło i Bob z towarzyszami doszli do wniosku, że na dobre przepadli w 
Irlandii. Mieli na zawsze tu ugrzęznąć i stać się aktorami w nowych rodzinnych epopejach 
typu Ferbane-Crackington-Good. 
Trzeba przyznać, że Ludwik XIV nie robił nic, aby rozwiać ich złudzenie, że zniknęli z mapy chrześcijańskiego świata. Batalia nad Boyne była kluczowym starciem w kampanii 
irlandzkiej – tak przynajmniej, jeśli wierzyć słowom Elizy, uważała Europa, nie dlatego 
bynajmniej, że była to jakaś walna bitwa, ale dlatego, że naprzeciwko siebie po dwóch 
stronach rzeki stanęli dwaj królowie, po czym jeden z nich ją sforsował, a drugi odwrócił się 
do niej plecami, uciekł i zatrzymał dopiero we Francji. 
Podczas bitwy, od której Black Torrent Guards wywodzili swoją nazwę, ich dowódca, 
Feversham, spał – zresztą nawet w tych chwilach, kiedy był przytomny, do niczego się nie 
nadawał z powodu poważnych obrażeń głowy. Naprawdę dowodził John Churchill, a walczyli 
Bob i inni piechociarze. A i tak wszystkie pochwały za zwycięstwo spłynęły na Fevershama. 
Dlaczego? Dlatego, jak przypuszczał Bob, że w takiej wersji historia brzmiała najlepiej, a 
ludzie nie potrafią zrozumieć skomplikowanych spraw inaczej niż poprzez opowiadane o nich 
historie. Podobnie rzecz się miała z wojną o Irlandię, którą przestali się interesować, gdy 
królowie zeszli ze sceny. 
Nic więc dziwnego, że przez cały kwiecień Bob miał popsuty humor. Dziewiątego maja 
w ujściu Shannon pojawił się rój żagli. Ćwiczenia zostały przerwane i uczniowie prowadzonej 
przez Boba akademii fechtunku zebrali się w milczeniu w cieniu drzewa zadumy, patrząc, jak 
francuska flotylla posuwa się w górę rzeki do Limerick. Witały ją maleńkie, hałaśliwe grupki 
gapiów zebranych po stronie Connaught i salwa z dział na murach miasta. Wszyscy, nie tylko 
Bob, zauważyli, że flota odpowiedziała na salut z animuszem (miała spory zapas prochu), za 
to gapie zareagowali ze znacznie mniejszym entuzjazmem (okręty wiozły zaopatrzenie, nie 
posiłki). 
Monsieur LaMotte wyjął z luków lunetę, wspiął się na drzewo i na bieżąco relacjonował: 
– Widzę proporzec marszałka polowego. Ten duży okręt, trzeci od lewej... To na jego 
pokładzie płynie nowy francuski dowódca... – Nagle westchnął ciężko, wysapując całe 
powietrze z płuc, i przez długą chwilę milczał, nie dlatego, że nie miał nic do powiedzenia, 
ale z tej prostej przyczyny, że należał do ludzi, którzy nie lubią zabierać głosu, dopóki nie 
zapanują nad wzburzonymi emocjami. – Rzeźnik Sabaudii – powiedział po francusku do 
stojącego pod drzewem drugiego hugenota. 
– De Catinat? 
– Nie, ten drugi. 
– De Gex? 
– Marszałek polowy, nie ksiądz. 
– Aha... – Hugenot podbiegł do konia, wskoczył na siodło i oddalił się galopem. 
LaMotte przeszedł na angielski: 
– Rozpoznałem herb nowego dowódcy Francuzów. Nazywa się St. Ruth. To nikt ważny. 
Zwycięstwo mamy w kieszeni. 
Ludzie znów zaczęli rozmawiać, ktoś się roześmiał. LaMotte zszedł z drzewa z taką miną, 
jakby marszałek St. Ruth przeciągnął mu matkę pod kilem swojego okrętu flagowego. Podał lunetę Bobowi, bez słowa dosiadł konia i siedząc sztywno w siodle, pogalopował przed 
siebie. 
Bob ucieszył się z pożyczonej lunety, ponieważ jeden z mniejszych okrętów wydał mu się 
dziwnie znajomy, ale gołym okiem nie był w stanie rozpoznać powiewającej na bezanmaszcie 
bandery. Pomajstrował przy lunecie, zogniskował ją, oparł o pień drzewa i wreszcie 
wypatrzył herb, którego szukał. St. Ruth przywiózł ze sobą dwóch generałów. Jednym z nich 
był hrabia Upnor. 
* * * 
W czasie tej leniwej wiosny Bobowi zdarzało się podziwiać cuda natury: widział motyla 
mozolnie wykluwającego się z kokonu i kwiat jabłoni rozkwitający z lepkiego zielonego 
pąka. Te dwa akty rozwoju miały wiele wspólnego nie tylko ze sobą, ale też z przemianą, jaka 
zaszła w jego duszy w ciągu następnych paru godzin. Zachowanie hugenockich jeźdźców 
stało się dlań modelem i źródłem inspiracji – nie dlatego że na co dzień brakowało mu 
jednego czy drugiego, ale po pobycie w Irlandii czuł się sprasowany i poskładany na czworo 
w suchej, sztywnej skorupie, która zarazem chroniła go i pętała. To samo zresztą dotyczyło 
pozostałych żołnierzy. Dopiero wiadomość o przybyciu St. Rutha wywołała dreszcz emocji w 
obozie hugenotów i obudziła ich do życia. Bob nie miał pojęcia, kim jest St. Ruth i co zrobił 
w Sabaudii, ale też nie miało to żadnego znaczenia: liczyło się tylko to, że hugenoci nagle 
poczuli, że sami tworzą historię. Nie była to może królewska opowieść, nie zanosiło się na to, 
żeby ktoś miał ją spisać, ale dla nich była doskonała. 
Kiedy przed laty Bob ogłuchł na jedno ucho, doszedł do wniosku, że za często obcuje z 
bronią palną. Jednakże pewnego dnia felczer wsadził mu do ucha maleńki haczyk i wyciągnął 
ze środka stwardniałą jak drewno grudę brunatnego wosku – i nagle Bob znów zaczął słyszeć, 
tak wyraźnie, że dźwięki prawie sprawiały mu ból; wszystko, co się wokół niego działo, 
odbierał tak wyraziście, że przez cały następny dzień miał kłopoty z utrzymaniem równowagi. 
Dziewiątego maja tysiąc sześćset dziewięćdziesiątego pierwszego roku wszystkie jego zmysły 
doznały podobnego ożywienia, płuca wypełniły się powietrzem pierwszy raz od czasu, gdy 
brodził przez Boyne, a jakobickie kule wygryzały mu kawałki kapelusza. 
W ciągu następnych dwóch tygodni zwinęli obóz, zebrali się spod Limerick i mając 
słońce w plecy, pomaszerowali do leżącego w głębi wyspy Mullingar, gdzie zbierała się cała 
armia Wilhelma. Kilka dni po ich przybyciu z Dublina zaczęły ściągać wozy, w kłębach 
kurzu i hałasu wioząc sprowadzone z Londynu olbrzymie działa i moździerze. 
Ósmego czerwca wyruszyli do Ballymore, bez wysiłku zajęli tamtejszy mały garnizon i 
wzięli do niewoli jeden z najlepszych irlandzkich regimentów, bez wyraźnego powodu 
porzucony na łaskę losu pośrodku pustego kraju. 
Dziewiętnastego czerwca stanęli pod Athlone, siedzącym okrakiem na Shannon i złożonym z części angielskiej po stronie Leinsteru (którą jakobici natychmiast opuścili) i 
irlandzkiej po stronie Connaught (do której zwolennicy Jakuba się wycofali i której przez dwa 
tygodnie z niepokojącą zaciekłością bronili). Wysłano zwiadowców na drugi brzeg rzeki; 
większość z nich nie wróciła, a ci, którym się udało, przynieśli wieści: generał St. Ruth 
obozował z wojskiem na zachód od miasta, tuż poza zasięgiem holenderskich armat Ginkela. 
Bitwa pod Athlone była nieskomplikowana i krwawa – artyleria Ginkela przez dziesięć 
dni zasypywała przeciwnika gradem bomb i pocisków moździerzowych oraz kulami 
armatnimi wystrzeliwanymi z częstotliwością jednej na minutę, co doprowadziło do 
całkowitego zniszczenia irlandzkiej części miasta. Przez ten czas piechota próbowała raz za 
razem przedrzeć się przez kamienny most, łączący połówki Athlone. Był to jedyny sposób na 
przedostanie się na drugi brzeg Shannon – i wszyscy o tym wiedzieli. Irlandczycy zniszczyli 
jedno przęsło mostu, które trzeba było następnie łatać drewnem. Saperzy Ginkela 
przychodzili nocą na most i chronieni piekielnym artyleryjskim ogniem osłonowym usiłowali 
przerzucać belki na drugą stronę wyrwy, podczas gdy irlandzcy snajperzy, pochowani w 
ruinach Athlone, dziurawili ich muszkietowymi kulami. Potem Irlandczycy z nie mniejszą 
brawurą zapuszczali się na most i albo podpalali ułożoną przez saperów konstrukcję, albo 
zrzucali belki w nurt rzeki. 
Irlandczycy wygrali potyczkę o most, ale przegrali bitwę o Athlone, kiedy trzydziestego 
czerwca dwa tysiące ludzi Ginkela sforsowały Shannon w bród i wdarły się do miasta. 
W ten sposób St. Ruth stracił miasto i wszystkich żołnierzy zamkniętych w jego murach. 
Zadziałała żelazna reguła kontynentalnych wojen oblężniczych, stanowiąca, że miasto, które 
się podda, może liczyć na łagodne traktowanie, ale wszelki opór jest karany rzezią. Bob 
martwił się więc głównie tym, że dowództwo każe mu wkroczyć do Athlone i mordować; 
większym lękiem napawała go tylko ewentualność, że ofiary mogłyby pochodzić z kompanii 
piechoty pana McCarthy’ego, należącej do regimentu barona Youghala. Pan McCarthy był 
dublińskim świecarzem, który wydał wszystkie swoje pieniądze na żołd i wyposażenie dla 
kompanii piechoty i sam stanął na jej czele. Po drodze do Athlone zwerbował Teague’a 
Partry’ego, a ten z kolei ściągnął do oddziału paru dalszych krewnych Boba. Synowie Jacka 
Shaftoe – bratankowie Boba – zasmakowali w wojskowym życiu tak jak Jack i Bob, kiedy 
byli w ich wieku. Nie mógł wykluczyć tego, że z czasem nie zostali muszkieterami, a więc i 
tego, że podczas uprzątania Athlone przyjdzie mu ścinać im głowy. Niejednemu człowiekowi 
taki dylemat spędzałby sen z powiek – Bob, na szczęście tak jak to miał w zwyczaju, 
wyobraził sobie i przewidział wszystko, co najgorsze, i obmyślił całą strategię działania na 
wypadek takiego obrotu spraw. Zamierzał przeprosić, ogłosić się Irlandczykiem (to akurat 
zapowiadało się łatwo, skoro Irlandia była tylko stanem ducha), przeżegnać i razem z 
Partrymi uciec w głąb Connaught. Znalazł sobie nawet coś na kształt wytłumaczenia: 
oświadczyłby, że wiedźma, która w Limerick zdzieliła go butelką przez łeb, była jego dawno 
zaginioną cioteczną babką. Plan ten miał dodatkową zaletę – pozwoliłby mu się zbliżyć do Upnora. Po przegranej jakobitów wstąpiłby do irlandzkiego regimentu najemników i popłynął 
wojować na kontynencie. Gdyby wtedy zdezerterował w odpowiedniej chwili i we 
właściwym miejscu, mógłby po prostu piechotą pójść po Abigail. 
Im dłużej rozważał ten plan, tym atrakcyjniejszy mu się on wydawał i tym bardziej 
fantastycznymi opatrywał go ozdobnikami. Przechodząc przez na wpół zburzony most do 
irlandzkiej części Athlone, nie mógł się doczekać, kiedy znajdzie niedobitki kompanii pana 
McCarthy’ego i będzie mógł im się poddać. 
Nie chodziło mu tylko o to, by znaleźć ich zwłoki i patrzeć, jak duńscy jeźdźcy, którzy 
cofnęli się w rozwoju i upodobnili do swoich wikińskich przodków, polują na nich na ulicach. 
Tak więc nieskończenie wąska granica dzieliła jego najgorętsze nadzieje od 
najkoszmarniejszych lęków. 
W Athlone znalazł tylko martwych i umierających Irlandczyków, pogrzebanych pod 
osypującymi się stertami gruzu. Na szczęście znaczna część cywilów w porę uciekła z miasta. 
Duńscy kawalerzyści z entuzjazmem wycięli w pień nieliczny irlandzki garnizon, któremu 
nieopodal mostu zablokowali drogę ucieczki. Większość żołnierzy St. Rutha nie oglądała 
jednak walki z bliska, bo spokojnie siedziała w obozie. 
Ginkel przez następne kilka dni przeprawiał się z wojskiem przez Shannon, dzięki czemu 
St. Ruth mógł bez pośpiechu zorganizować składny odwrót w głąb Connaught – albo nawet, 
gdyby chciał, aż do portu w Galway. 
Tym sposobem Bob znalazł się w sławnej krainie Connaught, chociaż niezupełnie – ten 
fragment prowincji łączył się przez most z Leinsterem i resztą wyspy, przez co zła część 
Irlandii wywierała swój niszczycielski wpływ na dobrą. Dobrze, że miasto otaczał mur 
powstrzymujący rozprzestrzenianie się zarazy. Samo Athlone było jak wrzód, ale ropa nie 
rozlewała się poza jego obręb. 
Dopiero po wymarszu przez zachodnią bramę mieli wkroczyć do prawdziwego 
Connaught, które Teague Partry opiewał w pieśniach podczas długich, paskudnych wacht na 
wieży Develin. 
* * * 
– Jest niedziela, dwunasty lipca tysiąc sześćset dziewięćdziesiątego pierwszego roku – 
podsunął kapitan Barnes, potrząsając ramieniem Boba. – Tabory już są. Czeka nas długi 
marsz. 
Bladoróżowe światło połyskiwało na płaszczu rosy pokrywającym okoliczne zimne 
kamienie. Bob musiał wytężyć całą siłę woli, żeby nie przymknąć oczu i znów nie zasnąć. 
Nadal stacjonowali w Athlone, w na wpół zrujnowanym magazynie wełny, do którego od 
mostu droga prowadziła pod górkę. Na tej właśnie drodze zgrzytały teraz koła wozów 
ciągniętych przez setki cierpliwych kopyt, wybijających na kamieniach usypiający capstrzyk. Armia Ginkela wyszła z miasta poprzedniego dnia, im zaś kazano czekać na jadące z 
Dublina tabory, które mieli bezpiecznie przeprowadzić przez most. Teraz powinni dogonić 
główne siły i, gdyby się okazało, że te główne siły akurat gdzieś maszerują, przejść z nimi 
następny odcinek. 
Kiedy ktoś próbował zabić Boba i jego ludzi (co w gruncie rzeczy wcale nie zdarzało się 
tak często), troska o ich życie wysuwała się na czoło hierarchii jego zmartwień, ale poza tym 
stale myślał o jedzeniu. Stąpając ostrożnie między śpiącymi, podszedł do miejsca, z którego 
mógł wyjrzeć na dwór przez dziurę po kuli armatniej: na dziedzińcu pomarańczowy płomień 
pieścił tyłeczek Czarnej Betty, zdobycznego kompanijnego kotła. Gotowała się w nim breja, 
w której od czasu do czasu migały kawałki baraniny, a na wierzchu utrzymywała się calowej 
grubości warstwa tłuszczu. Przy innej pogodzie Czarna Betty buchałaby parą, tego ranka była 
jednak stłamszona kłębami nadciągającej z zachodu mgły, najwyraźniej przyciąganej 
niewyraźną obietnicą różu majaczącą nad Leinsterem. Jeśli więc nawet jakaś para unosiła się 
nad brzuchem Betty, była jak pierdnięcie na wietrze. 
Zanim Bob po omacku dobrnął do dzbanka z kawą i poparzył dłonie i wargi o cynowy 
kubek najlepszej mokki, różowa poświata, która go wcześniej powitała, została wchłonięta 
przez mgłę. Kiedy zaczął szturchnięciami budzić swoich ludzi, byli święcie przekonani, że 
jest północ, a nie świt, wbrew temu, przy czym się upierał. 
Connaught nie zamierzał łatwo odsłaniać swoich sekretów. Kiedy regiment sposobił się 
do wymarszu, kierując się rozbrzmiewającymi we mgle tradycyjnie paskudnymi wrzaskami 
sierżantów, mgła zaczęła emanować intensywnym sinym blaskiem, światłem pozbawionym 
nie tylko ciepła, ale nawet barw, które mogłyby się człowiekowi kojarzyć z ciepłem. Na 
zawalonych gruzem ulicach żołnierze albo wpadali na siebie nawzajem, albo długo stali w 
jednym miejscu bez żadnej widocznej przyczyny, aż w końcu zmaterializowała się przed nimi 
brama miejska i zrozumieli, że regiment z trudem przeciska się przez to przewężenie. W 
końcu wyszli z Athlone, zostawiwszy niepogrzebanych poległych muchom – bo tylko muchy 
mogły dosięgnąć tych, którzy leżeli w piwnicach zwalonych domów. 
Droga natychmiast zaczęła się na potęgę rozwidlać. Kolejne odnogi prowadziły do 
Roscommon, Tuam, Athleag i Killimor; Bob odprowadzał je tęsknym wzrokiem, ale przy 
każdym skrzyżowaniu czekali konni oficerowie, pilnując, aby wojsko i tabory nie pobłądziły 
we mgle. 
Maszerowali bitym traktem do Galway. Cały przebieg operacji sugerował 
niedwuznacznie, że zapowiada się mozolna wędrówka, a jej jedynym celem będzie przebycie 
kawałka drogi, natomiast o prawdziwej wojnie należy zapomnieć. Tak przynajmniej sądził 
Bob, dopóki przed południem (pory dnia domyślał się z koloru mgły, która nabrała 
żółtawego, metalicznego połysku, jak fałszywa gwinea) nie usłyszał odległej palby 
muszkietów. 
Z pewnością nie strzelał jego regiment, więc najprawdopodobniej w strzelaninę zamieszany był jakiś inny batalion armii Ginkela, to zaś oznaczało, że Ginkel donikąd nie 
maszerował – oddalił się po prostu na dzień drogi od miasta i rozbił obóz. A wystrzały 
tłumaczyły, dlaczego tak postąpił: St. Ruth wycofał się z Athlone na zaledwie kilka mil. 
Dołączyli do innej kolumny, przeszli razem może z milę i sforsowali rzekę w miejscu 
zwanym Ballinasloe. Sznur ludzi i zwierząt natychmiast rozplótł się i postrzępił; zapanował 
chaos, gdy każde włókienko próbowało obrać własny kurs. Lada moment mogli wpakować 
się na tylną straż armii St. Rutha. Zaczęli formować szyk bojowy. 
Z lewa na prawo i z prawa na lewo przemykali samotni jeźdźcy z brandenburskich, 
duńskich, hugenockich i holenderskich regimentów, obarczeni niezwykle odpowiedzialnym 
zadaniem znalezienia krańców szyku. Masy żołnierzy parły naprzód, od czasu do czasu 
wchodząc sobie w drogę, ale coraz częściej poruszając się po równoległych trajektoriach. Z 
lewej strony mgła świeciła trochę jaśniej, co zdawało się sugerować, że idą na zachód. Lewe 
kolano bolało Boba bardziej niż prawe: szli w dół stoku i teren po prawej, od strony drogi do 
Ballinasloe, się wznosił. 
Z początku jedynym śladem po armii jakobitów byli irlandzcy wisielcy na przydrożnych 
drzewach, prawdopodobnie ukarani w ten sposób za dezercję. Dopiero nieco dalej natknęli się 
na zabitego konia z irlandzkiego regimentu kawalerii Patricka Sarsfielda; truchło było jeszcze 
ciepłe i parujące, a leżało pośrodku pola czy może po prostu kawałka wzruszonej ziemi. 
Każdy skrawek ziemi w Irlandii nosił ślady obecności zdesperowanych żołnierzy, 
przekopujących ją rękami w poszukiwaniu ziemniaków, które uszły uwagi innych, odrobinę 
mniej zdesperowanych. Koń złamał nogę na dziurze, w której jeden z poszukiwaczy znalazł 
prawdziwy skarb. Jeździec dobił zwierzę strzałem z pistoletu i pokuśtykał dalej w całkiem 
porządnych francuskich butach. Bob szedł tropem butów, a jego ludzie jego śladem, do 
chwili, aż z mgły wyłonił się holenderski oficer na koniu (jeden z adiutantów de Zwolle’a), 
rozkazując im zakończyć pościg i sformować szereg. Właściwie dobrze się stało, teren 
bowiem stawał się coraz bardziej podmokły i nieuchronnie zmierzali w stronę bagna. 
Kiedy zrzucili bagaże na ziemię i zamęt związany z marszem został częściowo 
opanowany, Bob stwierdził, że słyszy dźwięki dobiegające z bardzo daleka. Z początku był 
święcie przekonany, że rozbili obóz dosłownie o rzut kamieniem od stanowisk nieprzyjaciela, 
ale hałas przypływał i odpływał wraz z leniwymi zawirowaniami mgły. Wreszcie Bob doszedł 
do wniosku, że to dziwna konsystencja powietrza płata mu figle. Miał kolejny dowód na to, 
że Connaught jest ojczyzną psotnych elfów. 
Starając się nie myśleć o dziwacznych złudach, wsłuchując się cierpliwie we mgłę i – 
nade wszystko – błogosławiąc w duchu felczera, który wygarnął mu wosk z ucha, Bob 
wypalił trzy fajki i doszedł do następujących wniosków: że naprzeciwko niego rozciągają się 
mokradła, i to znacznie szerzej, niż mu się z początku wydawało, bo od brzegu do brzegu 
musiały mierzyć dobre pół mili; że trzęsawisko jest podlane wodą raczej stojącą niż bieżącą; 
że jest obsadzone przez nieprzyjaciela, ale w niezbyt dużej sile – nie była to pozycja, której St. Ruth zamierzał bronić do upadłego, tylko przeszkoda mająca spowolnić natarcie 
protestanckich legionów; że dalej teren się podnosi, i to w paru miejscach na tyle wysoko, że 
stanowią one dogodne punkty obserwacyjne z widokiem na całe pole bitwy; że tam właśnie 
schroniła się większość jakobitów, którzy kilofami i łopatami przerzucali względnie suchą 
ziemię (narzędzia wgryzały się tępo w ziemię, zamiast chlupotać i mlaskać). Kiedy w końcu 
zerwał się lekki wiatr, dało się słyszeć łopotanie namiotowych płacht. Jakobici nie zwinęli 
namiotów, nie zamierzali się na razie dalej cofać. Na północy i południu – czyli na skrzydłach 
– stanowiska zajęła kawaleria, więc drogą eliminacji Bob doszedł do wniosku, że piechota 
zajmuje środek szyku. 
Irlandzka piechota nie miała pojęcia o walce w formacjach pikinierskich, przez co była 
bezbronna wobec szarży konnicy. St. Ruth musiał więc ulokować ją na takiej pozycji, gdzie 
nie groził jej atak jazdy. Wynikało z tego jasno, że trzęsawisko musi stanowić poważną 
przeszkodę, skoro St. Ruth traktował je jak gwarancję bezpieczeństwa piechoty. Rzeźnik 
Sabaudi, jak nazywali go hugenoci, uznał jednak, że należy wystawić kawalerię na 
skrzydłach, aby wróg nie mógł oflankować i zmiażdżyć piechoty – tam musiały więc istnieć 
dogodne przejścia na drugą stronę bagna. 
W tej części frontu (na prawym, północnym skrzydle armii Ginkela) panował spokój i 
ład. Na flance lewej, południowej, która mogła się znajdować nawet dwie mile dalej, armia 
miała wyraźne kłopoty ze sformowaniem szyku, ponieważ stale była narażona na szybkie 
wypady żołnierzy nieprzyjaciela – najprawdopodobniej przedsiębiorczej i 
rozentuzjazmowanej kawalerii Sarsfielda. Od czasu do czasu rozlegała się tam kanonada, 
która przechodziła w znaczące pokasływania szykujących się do walki armii, ale nie 
przeradzała się w bitwę z prawdziwego zdarzenia. 
Ponieważ była niedziela, Francuzi i Irlandczycy kolejno uczestniczyli we mszy świętej. 
Bob namierzył dwóch lub trzech księży przemierzających jakobickie szyki i zatrzymujących 
się od czasu do czasu, by wygłosić wojownicze kazanie i udzielić skróconej wersji 
sakramentu eucharystii. Znał tylko un peu de français i odrobinę irlandzkiego, ale po 
kilkukrotnym wysłuchaniu tych samych homilii i synchronicznych wiwatów wiernych 
wyrobił sobie całkiem niezłe pojęcie o treści tych przemów. 
Wiatr powiał silniej i mgła w końcu zaczęła się rozpraszać. 
Przeszedł kawałek w lewo i zamienił parę słów z Greerem, sierżantem czternastej 
kompanii. Potem przespacerował się w prawo, gdzie odkrył regiment angielskiej kawalerii i 
porozmawiał z jednym z jego sierżantów. Powoli zaczynał rozumieć, gdzie rozlokowali się 
Black Torrent Guards. W armii Ginkela – podobnie jak u St. Rutha – piechota znalazła się w 
środku szyku, skrzydeł zaś broniła jazda. Regiment Boba wylądował najdalej na prawo ze 
wszystkich oddziałów pieszych, a jego kompania była z kolei najdalej wysunięta na prawo w 
całym regimencie. Od miejsca na północ od drogi, które zajmowali, dalej ciągnął się już tylko 
las końskich nóg. Mgła zrzedła na tyle, że zaczął rozróżniać kolory mundurów swojego regimentu z 
odległości strzału z muszkietu. Mignęły mu nieco powyżej linii, na której ustawili się 
żołnierze, a kiedy dotarł na miejsce, właśnie kończyła się narada – pułkownik de Zwolle 
poczęstował dowódców kompanii brandy, wydał rozkazy, a oni zaczęli się rozchodzić. Bob 
zrobił w tył zwrot i zrównał się z wracającym do kompanii kapitanem Barnesem. 
– Ne pas faire de quartier – powiedział. – Tak mówią księża po drugiej stronie bagien. 
Kapitan Barnes był absolwentem Oxfordu. 
– Po Athlone należało się tego spodziewać – odparł. 
– Czy nasze rozkazy będą takie same? Żadnych jeńców? 
– Sierżancie, cały regiment śmieje się z pańskiej niechęci do zabijania Irlandczyków. 
Proszę nie robić mi większego wstydu i nie zgrywać siostry miłosierdzia. 
Kapitan Barnes przyszedł na świat jako piąty syn w średnio poważanej bristolskiej 
rodzinie. Był bystry. Miał zostać pastorem, ale rozczarował rodzinę i wybrał karierę oficera 
piechoty. Nie miał jeszcze dwudziestu pięciu lat i wciąż wyglądał jak dobrze zapowiadający 
się przyszły kapłan. Lubił dowodzić wojskiem w bitwie i robił to zdumiewająco dobrze, 
przynajmniej dopóki mógł stosować klasyczną taktykę i manewry w starciu z podobnie 
funkcjonującym przeciwnikiem – słowa te mogą wprawdzie brzmieć jak słabo złagodzona 
krytyka, faktem pozostawało jednak, że mało który dowódca potrafił aż tyle. Dopiero kiedy 
sytuacja wymagała od kapitana reakcji niestandardowej, nieujętej w podręcznikach sztuki 
wojennej, zaczynał się wahać i podejmować błędne decyzje. W takich chwilach z 
konieczności musiał się odwoływać do innych reguł – najchętniej do takich, które wykładano 
w kościele. Był przy tym wystarczająco inteligentny, by zdawać sobie sprawę, że na wojnie to 
idiotyzm. 
– Potrzebny jest panu sierżant-brutal, który zrobi z wrogiem porządek, kiedy pan będzie 
załamywał ręce i odżegnywał się od jego barbarzyńskich metod – stwierdził Bob. – Znajdzie 
pan kogoś takiego w innym, pospolitszym regimencie, nie w Black Torrent Guards. Nasz 
oddział sformował Churchill... 
– Dla pana: „hrabia Marlborough”! 
– Dla mnie akurat po prostu John, ale mniejsza z tym. Najważniejsze, że ma dziwny gust, 
jeśli chodzi o sierżantów. I chociaż de Zwolle go zastąpił, pan i tak jest skazany na mnie. 
Chyba że chce pan awansować kogoś innego... 
– Pan mi w zupełności wystarczy, sierżancie Shaftoe. 
W końcu mgła podniosła się na tyle, że przestała ograniczać zasięg wzroku, i tylko 
obiekty położone w dużej odległości otaczała świetlista aura, zjeżona mieniącymi się 
igiełkami. To, co zobaczyli, potwierdzało wysnute na słuch wnioski Boba. Po drugiej stronie 
mokradła wznosił się pagórek o przedpolu gęsto posiekanym okopami, pełnymi irlandzkich 
muszkieterów w szarych płaszczach. Mieli porządne, francuskie muszkiety, nie taki chłam, 
jaki po bitwie nad Boyne poszedł na opał. Daleko na południu szyk jakobitów zakrzywiał się, okalając podstawę wzgórza, i znikał wśród drzew, tym samym ginąc Bobowi z oczu. Na 
wprost rozciągała się najpaskudniejsza część trzęsawiska; trzy wypełnione wodą rowy 
krzyżowały się i splatały w samym jego środku. Trakt z Athlone do Galway biegł kilkaset 
kroków na prawo od Boba, przecinając bagnisko najpierw mostem, a potem długą, prostą jak 
strzała groblą. 
Angielsko-hugenocka kawaleria skupiła się w pobliżu traktu. Bobowi mignęły proporce 
kilku różnych regimentów, co sugerowało, że sformowano w tym miejscu całą dywizję jazdy 
z generałem dywizji na czele – najprawdopodobniej był nim hugenot Henri de Massue, który, 
choć miał już nigdy nie wrócić do Francji, nie rozstawał się z francuskim tytułem markiza 
Ruvigny. Należał do trójki generałów przysłanych wiosną przez króla Wilhelma do Irlandii – 
mieli zastąpić tych, którzy drażnili go swoją biernością. Drugim był Szkot Hugh MacKay, 
dowódca dywizji piechoty stojącej na skraju bagna i chwilowo będącej dywizją Boba. 
Most i grobla znajdowały się w zasięgu krótkiego skoku naprzód, co budziło naturalne 
wątpliwości, dlaczego kawaleria jeszcze nie dokonała takiego wypadu. Odpowiedź na to 
pytanie czekała pół mili dalej, gdzie nad zachodnim skrajem grobli wznosił się stary zamek, a 
właściwie ruina zamku: cztery omszałe kamienne ściany, z ulokowanymi w rogach 
kopczykami imitującymi baszty. Tyle że na blankach jeżyła się szczecina muszkietowych luf, 
a okalająca zamek wioska była jednym wielkim szańcem. Z podzamcza na zachód prowadziło 
kilka rozchodzących się promieniście dróg; rozlokowały się tam dalsze jakobickie regimenty, 
gotowe w każdej chwili runąć na żołnierzy, którzy przedarliby się przez groblę i znaleźli w 
przyzamkowej strefie śmierci. 
Bob stracił nierozsądnie dużo czasu na wypatrywaniu irlandzkich proporców i próbach 
zlokalizowania regimentu barona Youghala. Chciał sobie wyrobić jakieś pojęcie o miejscu 
pobytu oddziału świecarza McCarthy’ego i kompanii Partrych. Nie widział ich jednak za 
dobrze, gdyż większość żołnierzy okopała się po drugiej stronie mokradeł, na stoku wzgórza 
dwie mile od miejsca, w którym stał. W dodatku Irlandczycy nie mieli wcale jakichś 
szczególnie dużych ani pięknych proporców. 
– Znakomita pozycja – przyznał z podziwem. – Lepiej być nie mogło. Lepiej dla 
Irlandczyków, oczywiście. 
Kapitan Barnes spojrzał na niego spode łba, ale zaraz złagodniał, widząc, że Bob tylko 
stwierdza fakt i oddaje wrogowi należny szacunek. 
– Dziś będziemy dragonami, przynajmniej do czasu otrzymania innych rozkazów. 
– Gdzie nasze konie? 
– Musimy je sobie wyobrazić. 
– Wyimaginowane wierzchowce są sporo wolniejsze od tych normalnych. 
– Nie musimy na nie wsiadać. Dragoni mają tylko podjechać do wroga, później powinni 
zsiąść z koni i walczyć pieszo – przypomniał Bobowi Barnes. – My przyszliśmy tu pieszo, to 
prawda, ale było, minęło. Musimy udawać, że właśnie zeskoczyliśmy z siodeł. – To dlatego ulokowali nas tutaj, ramię w ramię z jazdą. Mamy dać jej wsparcie – 
domyślił się Bob, patrząc kapitanowi w oczy. 
Barnes nie zaprzeczył. Bob odwrócił wzrok od części placu podległej generałowi 
MacKayowi – czyli bagna pośrodku – i spojrzał tam, gdzie dowodził generał Ruvigny: na 
drogę, groblę i wieś. Na pierwszy rzut oka zdawało się, że ludzi tego drugiego czeka 
trudniejsze zadanie, ale Bob poczuł niewytłumaczalną ulgę na myśl o tym, że nie będzie 
musiał wypędzać tysięcy Irlandczyków z labiryntu wyciętych w torfie okopów. 
– Rozumiem, że mamy ruszyć traktem – dodał, szacując liczbę wojska na murach i w 
ufortyfikowanej wiosce. 
– Lepsze to niż szturm przez bagno – zauważył Barnes. 
– Od szturmu przez bagno wszystko jest lepsze, kapitanie. Kiedy dostanę kulę, wolę 
umrzeć ze słońcem w oczach niż z błotem w płucach. 
* * * 
Bob, zazwyczaj walczący w najgorszej kipieli, tym razem miał rzadką i niezwykłą okazję 
obserwować przebieg bitwy z daleka, niczym generał – a to dlatego, że kawaleria, do której 
zostali przypisani, przez pierwsze kilka godzin nic nie robiła. Żaden generał przy zdrowych 
zmysłach nie posłałby ludzi na tak bronioną groblę. Ba, już na samym początku większość 
jazdy Ruvigny’ego została odesłana na lewe skrzydło i traktu strzegły najwyżej dwa 
regimenty. Gdyby Black Torrent Guards byli prawdziwymi dragonami (to znaczy: gdyby 
mieli konie), zapewne też trafiliby na lewą flankę – a tak utknęli w najnudniejszej części 
placu boju. 
Na pozostałych odcinkach frontu armia Wilhelma ruszyła do ataku. Bob wprawdzie 
widział tylko nacierającą środkiem piechotę, ale słysząc tętent kopyt i obserwując ruchy 
irlandzkich konnych odwodów, domyślał się, że na drugim skrzydle trwa prawdziwa 
kawaleryjska bitwa. 
Piechota MacKaya strawiła kilka godzin na rozbijaniu się o szyk przeciwnika – chociaż 
chyba uczciwiej byłoby przyznać, że sprawę zawalił Ginkel, wydając w ogóle rozkaz do 
ataku. Irlandczycy wyryli w ziemi linie okopów połączone krytymi korytarzami. Ściany 
okopów miały nierówną wysokość, dzięki czemu ci, którzy się w nich znajdowali, byli 
osłonięci przed atakiem ze wschodu, a bezradni jak dzieci wobec ostrzału z przeciwnej, 
zachodniej strony. Kiedy więc ludzie MacKaya, brnąc w oblepiającym nogi błocku, wdzierali 
się do jednego okopu, stwierdzali, że nieprzyjaciel ulotnił się jak błędne ogniki i pojawił w 
następnym rowie, położonym wyżej, skąd mógł do woli zasypywać ich gradem 
muszkietowych kul. Niedobitki Anglików, które przedarły się przez wszystkie okopy i 
żywopłoty, bardziej przypominały zgraję uchodźców niż kawałek armii. Kiedy wreszcie na 
chwiejnych nogach wytoczyli się na odsłonięty teren u stóp wzgórza, naprzeciwko nich stanęli Irlandczycy w niemal paradnym szyku i runęli na nich z wrzaskiem, który doszedł do 
uszu Boba kilka sekund po tym, jak zaczęło się natarcie. Żołnierze MacKaya szybko stoczyli 
się z powrotem w okolice zajmowane przed godziną. Zanim udało się wśród nich 
zaprowadzić choćby namiastkę ładu i dyscypliny, Irlandczycy zdążyli zająć te same pozycje, 
na których zastała ich podnosząca się mgła – od pierwszego okopu do ostatniego. Pole bitwy 
niewiele się zmieniło – tyle tylko, że usłały je gęsto angielskie trupy. Dalej na południe 
wyglądało to podobnie, z tą tylko różnicą, że tam polegli Duńczycy, Holendrzy, hugenoci i 
heska piechota. 
Bob szanował wprawdzie Irlandczyków jako jednostki, ale ich oddziały zawsze stanowiły 
dlań źródło komicznej uciechy. Z tym większą fascynacją patrzył więc, jak ścigają po bagnie 
heskich szturmowców. Pierwszy raz za jego pamięci zdarzyło się, żeby irlandzka zajadłość i 
miłość do ojczyzny szły w parze z kompetencjami militarnymi. Stale jednak towarzyszył mu 
strach o Partrych i o to, co się za chwilę wydarzy, ponieważ, sądząc po odgłosach, na dalekim 
południu toczyła się najbardziej zajadła bitwa kawaleryjska, o jakiej w życiu słyszał. Wątpił, 
żeby Francuzi i Irlandczycy byli zdolni długo się opierać protestanckiej nawale, ale przełom 
nie następował. 
Tymczasem przez bagno przetoczyły się dwa kolejne szturmy, oba zakończone taką samą 
klęską jak pierwszy – Irlandczycy nie tylko zatrzymywali natarcie Anglików i raz za razem 
spychali ich wstecz, ale zdołali nawet zająć część ich pozycji i zaszpuntować co większe 
działa. 
– To gorzej niż pyrrusowe zwycięstwo – stwierdził kapitan Barnes. – To pyrrusowa 
porażka. 
Generał MacKay był mokry, zmarznięty i wściekły jak kot, który wpadł do beczki z 
deszczówką. Osobiście prowadził nieudane natarcia. Kiedy popołudnie z wolna przechodziło 
w wieczór, stopniowo przesuwał się coraz dalej na północ – było już bowiem oczywiste, że na 
środku nie da się przełamać obrony nieprzyjaciela, i pozostała mu tylko próba przedarcia się 
przez mokradło przy samej grobli. Dlatego też uzyskał pozwolenie od Ginkela na 
poprowadzenie bezrobotnych do tej pory Black Torrent Guards do czwartego szturmu, 
równolegle do traktu i nieco na południe od jego skraju. 
Atak zakończył się klęską, tak jak trzy poprzednie. Kompania Boba wyciągnęła wnioski z 
błędów poprzedników, dzięki czemu poniosła mniejsze straty, ale i tak nie miała szans – po 
części z powodu okopów, a po części przez grad kul, jaki posypał się na nich z murów zamku, 
gdy tylko znaleźli się w zasięgu strzału. Widok pokaźnej budowli, jaką był zamek Aughrim, 
znikającej w chmurze szarego dymu po salwie kilkuset muszkietów, działał na żołnierzy 
deprymująco. 
Wszyscy jednak byli zgodni, że gdyby mieli więcej ludzi, natarcie mogło się powieść. 
Bob porozmawiał z kapitanem Barnesem, który zawiadomił de Zwolle’a, który z kolei 
powiedział generałowi MacKayowi, że przed bitwą Bob widział proporce dwóch regimentów – na bagnach, przy grobli, w miejscu gdzie trakt wchodził do wioski – które następnie, 
podczas jednego z wcześniejszych szturmów, zostały oddelegowane na południe, bliżej 
środka szyku, i już nie wróciły na swoje pierwotne pozycje. Obrona podzamcza została więc 
osłabiona. 
MacKay przejechał wzdłuż szeregu, obejrzał sobie Black Torrent Guards i orzekł, że nie 
są nawet w połowie tak mokrzy, ubłoceni i wyczerpani jak żołnierze, którzy atakowali 
środkiem. Dla niego był to dowód, że północna część bagna wcale nie jest taka strasznie 
bagnista i że da się tamtędy przeprowadzić jazdę. Za MacKayem podążała zbieranina 
europejskich i angielskich kawalerzystów, niemających dotąd okazji wziąć udziału w 
walkach, byli więc czyści jak łza i niezdrowo podekscytowani. W pewnej chwili generał wdał 
się z nimi w dyskusję, zakończoną zawróceniem przezeń konia i skierowaniem go w galopie 
prosto w stronę zamku Aughrim, aby przekonać niedowiarków, że taka szarża jest możliwa. 
Koń przeskoczył nad murem odgradzającym mokradło i z impetem wbił się w błoto po 
drugiej stronie. MacKay przeleciał mu nad łbem i wyszedł z bagna jeszcze brudniejszy, 
bardziej mokry i bardziej rozwścieczony niż przedtem, ale większość jeźdźców mu uwierzyła 
– a tych, których nie udało mu się przekonać, zawstydził tak bardzo, że nie śmieli się 
odezwać. 
Black Torrent Guards mieli ruszyć najszybciej jak to możliwe w stronę zamku, dojść 
najdalej, jak się da, a potem zalec w błocie i strzelać do wystających nad blankami irlandzkich 
głów. W ten sposób powinni ograniczyć straty ponoszone przez nieliczną jazdę Ruvigny’ego, 
który zamierzał poprowadzić natarcie po grobli i tuż obok niej. Inne drogi natarcia zostały 
przed Ginkelem zamknięte, szwadrony Ruvigny’ego były ostatnimi świeżymi oddziałami, 
jakimi dysponował, a szturm przez groblę wydawał się jedyną szansą uniknięcia całkowitej 
klęski. 
Black Torrent Guards ruszyli więc przez bagno, by ściągnąć na siebie ostrzał z zamku, ale 
Irlandczycy chyba przejrzeli ten podstęp, bo postanowili oszczędzać proch i kule na 
kawalerię, która zresztą chwilę później z łoskotem przemknęła po grobli. Kiedy pierwsze 
oddziały mijały zamek, z murów rozległy się pojedyncze, nieśmiałe strzały. Kawalerzyści 
wpadli do wioski i stwierdzili, że – zgodnie z przewidywaniami Boba – jest praktycznie 
pozbawiona obrońców. 
Bob podniósł się z ziemi, przyklęknął na jedno kolano, biorąc na cel głowę Irlandczyka 
rysującą się na tle granatowego nieba – i został trafiony w pierś czymś, co w locie wydawało 
dziwny wizg. Wypuścił broń i padł na wznak. 
Kiedy się ocknął, kilku jego ludzi zdążyło mu już rozerwać kurtkę od munduru i właśnie 
oglądali ranę, która ziała w paskudnym miejscu: z lewej strony, tam, gdzie obojczyk łączył się 
z mostkiem. Mimo to Bob żył i wcale nie kaszlał krwią. Właściwie czuł się całkiem nieźle. 
Zajmował się nim niejaki Hamilton, chłop jak byk, słynący z niezdarności. Uklęknął 
Bobowi na ręce, żeby unieruchomić go w wygodnej pozycji, i z ciekawością podskubywał tkwiący w jego ciele twardy przedmiot. Bob, dla którego nie było to miłe doznanie, 
kilkakrotnie dał wyraz swojemu niezadowoleniu, ale w odpowiedzi usłyszał tylko: 
– Nie pierdol! 
Hamilton pochylił się nad nim i przytknął usta do rany. Zassał powietrze, wbił zęby i 
wyprostował się, trzymając w ustach coś żółtawego. Wypluł przedmiot na dłoń. 
– Piękny mosiężny guzik – stwierdził. – Trochę wgnieciony stemplem, ale się nada. 
Przyszyjesz go sobie zamiast tych, które ci właśnie oberwaliśmy. 
– Moglibyśmy strzelić nim z powrotem – zasugerował niejaki Roberts, który zawsze 
powtarzał wszystko to, co robił Hamilton, tylko trochę gorzej. Teraz, na przykład, klęczał 
Bobowi na drugiej ręce. – To znaczy, gdyby nam zabrakło amunicji. 
Bob wylegiwał się na plecach nie dłużej niż dziesięć minut, ale kiedy wstał, dookoła 
toczyła się zupełnie nowa bitwa. Cała jazda Ruvigny’ego przeprawiła się przez bagno, a 
groblą już nadciągały następne oddziały, sprowadzone z drugiej flanki, gdzie przez cały dzień 
nie mogły przełamać oporu wroga. Brama zamku Aughrim była otwarta na oścież, a zza 
murów dobiegały rozliczne wrzaski i pospiesznie klepane pacierze, gdy zdobywcy wycinali w 
pień nieszczęsny garnizon (patrz: Kontynentalne Reguły Wojen Oblężniczych). Szwadrony 
niebiorące udziału w masakrze rozstawiły się na obrzeżach wioski i szykowały do odparcia 
ataku rozlokowanych nieopodal francuskich i irlandzkich batalionów – ale atak nie nastąpił. 
Zatarły się jakieś tryby w machinie dowodzenia armii St. Rutha, rozkaz kontrofensywy albo 
w ogóle nie został wydany, albo nie dotarł gdzie trzeba, a generałowie nie mieli ochoty 
przejawiać w tej kwestii własnej inicjatywy. 
Bob owinął się mundurem i okrył ranę, która wprawdzie trochę krwawiła, ale nie 
wydawała syczących dźwięków ani nie sikała fontannami krwi. Przeszedł kawałek pod górę i 
wdrapał się na jeden z ziemnych szańców usypanych wokół Aughrimu. Po prawej stronie 
widział cofających się irlandzkich dragonów. W obecnej sytuacji odwrót był przejawem 
niewybaczalnej głupoty i musiał się dla nich źle skończyć, ale nie mieli o tym pojęcia. 
– Sierżancie! 
Spojrzał z góry na twarz kapitana Barnesa, przechodzącą właśnie przyspieszoną 
przemianę – ogromne podenerwowanie ustępowało na niej miejsca obezwładniającej uldze, 
ale chwilowo wyglądała cokolwiek komicznie. 
– Doniesiono mi, że został pan ciężko ranny! 
– Dostałem w pierś – przyznał ostrożnie Bob. – Muszkieter trafił mnie o, tutaj, z 
pięćdziesięciu metrów. 
Ruchem głowy wskazał narożnik zamku, z którego wystrzelono guzik. Żądni trofeów 
kawalerzyści odcinali właśnie powiewający tam francuski sztandar. 
– Powinien pan odpocząć – stwierdził kapitan. – Mamy obsadzić zamek. 
– Czy przygotowano już dla mnie sypialnię? 
– Niestety, w Aughrimie nie ma żadnych komnat, tylko cele bez dachu – odparł z powagą Barnes. – Ale możemy sprokurować łóżko ze skrzynek z amunicją. 
– Wydawało mi się, że obrońcy nie mają już amunicji. 
– Przeciwnie, znaleźliśmy tysiące kul. 
– To czemu ich nie używali? 
– Bo są odlane do angielskich muszkietów, których lufy mają minimalnie większą 
średnicę niż lufy muszkietów francuskich. 
– Ha! – mruknął z satysfakcją Hamilton, który przyplątał się w pobliże szańca i 
podsłuchał część rozmowy. – Zawsze twierdziłem, że mamy większe armaty niż Francuzi. 
Szeregowcy zarykiwali się ze śmiechu, ale sierżanci i kapitanowie – odpowiedzialni za 
zapewnienie żołnierzom odpowiedniej ilości amunicji – tylko kręcili z niesmakiem głowami, 
chociaż tym razem pech przytrafił się przeciwnikowi. 
Na południu szwadrony angielskiej i hugenockiej jazdy wrzynały się jak nóż w lukę 
między irlandzką piechotą i ogłupiałą kawalerią na tyłach. Zajmowały pozycje za plecami 
piechociarzy, szykując się do szarży i rzezi spanikowanego nieprzyjaciela. 
– Kapitanie Barnes... – odezwał się Bob. – Sam pan to powiedział. Mam ranę postrzałową 
piersi. Jestem ofiarą wojny, hors de combat, i inny sierżant powinien przejąć moje obowiązki. 
Na szczęście zadanie stojące przed pańską kompanią jest banalne. Dziś z pewnością nie 
będzie kontrataku na zamek. – Odwrócił się plecami do kapitana i zszedł z szańca, mrucząc 
pod nosem: – Nie będzie go również jutro, w tym miesiącu, roku ani stuleciu. 
* * * 
Bob wiedział, że kiedy Duńczycy i hugenoci wyroją się na polu bitwy jak stado szpaków 
szukających w ziemi larw, czerwony mundur Black Torrent Guards nie zagwarantuje mu 
bezpieczeństwa – po tej stronie mokradła każdy piechur będzie skazany na śmierć. Ponieważ 
Irlandczycy i Francuzi wyobrażali sobie, że są żołnierzami prawdziwego króla (Jakuba II), 
niektóre regimenty nosiły takie same czerwone uniformy i od Anglików odróżniały ich tylko 
ozdoby wetknięte za wstążkę kapelusza – poddani Wilhelma nosili zielone gałązki, żołnierze 
Jakuba skrawki białego papieru. Nawet przy dobrym oświetleniu niełatwo ich było rozróżnić. 
A w dodatku Bob i tak zgubił kapelusz w bagnie. 
Na szczęście bitwa dawno przeszła już w tę fazę, w której po placu boju błąkają się 
tabuny koni bez jeźdźców, instynktownie zbijając się w stadka i szukając zakątków, gdzie 
mogłyby spokojnie poskubać trawę. Ścigali je ludzie mający rozkaz je wyłapać. Bob zapuścił 
się na ziemię niczyją rozciągającą się między wioską i wycofującymi się z niej Irlandczykami 
i udawał, że wykonuje taki właśnie rozkaz. Koni była jednak liczba ograniczona, a on musiał 
o nie rywalizować z dwójką młodszych i żwawszych żołnierzy. Ponieważ jednak był od nich 
starszy i mądrzejszy, a także miał (tego dnia) więcej szczęścia, udało mu się chwilę odsapnąć, 
oparłszy się w kucki o mur, podczas gdy tamci dwaj naganiali mu osiodłanego wierzchowca. Wskoczył na mur, złapał wlokące się za koniem wodze i zarzucił mu nogę na grzbiet, zanim 
zwierzę w ogóle go zauważyło. Domyślał się, że wcześniej dosiadał go jeden z jeźdźców 
Ruvigny’ego, a kiedy spadł albo został zestrzelony z siodła, towarzyski koń podążył za 
szwadronem na drugi koniec grobli. W każdym razie był zadbany i zupełnie świeży. Bob 
skierował się na południe i płazem pałasza klepnął rumaka po zadzie. 
Wjechał w sam środek bitwy, kiedy ta jeszcze zasługiwała na takie miano – czyli zanim 
przerodziła się w rozpaczliwy odwrót i rzeź. Kawaleria Ruvigny’ego przełamała irlandzką 
flankę i mknęła na południe, trawersując stok pagórka. Po lewej stronie, nieco niżej, ciągnęły 
się okopy, w których stłoczyła się szaro umundurowana irlandzka piechota. Na prawo, u góry, 
znajdowały się białe namioty jakobickiego obozowiska. Przed nimi ciągnęła się wątła zapora 
w postaci cienkiego szyku jazdy: najwyżej trzy regimenty żołnierzy, wyglądających na 
angielskich katolików. 
Bob ruszył w ślad za protestanckim natarciem, szybko dogonił jeźdźców, wmieszał się 
między nich i znalazł na tyle blisko wroga, że rozróżniał pojedyncze twarze papistów, samych 
ważnych person. Patrzył, jakie myśli odbijają się na ich twarzach, kiedy szykowali się na 
przyjęcie szarży. Niektórzy, gotowi oddać życie za wiarę, czekali spokojnie, z zawziętymi 
minami – tych Bob szczerze podziwiał. Inni nie cofali się nie dlatego, że byli odważni, ale ze 
strachu, jak króliki, które zamierają bez ruchu, gdy nad głowami krąży im jastrząb. Jeszcze 
inni odwracali się na pięcie i uciekali. Za to trzech jeźdźców, cały czas trzymających się z 
tyłu, zawróciło i bez pośpiechu zaczęło oddalać się na południe. 
Bob dobrze wiedział, co się dzieje. Po pierwsze, zabierali proporzec regimentu (jeden z 
tej trójki był chorążym). Dzięki temu będą mogli go później zatknąć w dogodnym, wysoko 
położonym punkcie i czekać, aż rozproszeni żołnierze zbiorą się pod nim i znów sformują 
sprawny oddział. Bez tego skrawka materiału byliby nie lepsi od zagubionych wagabundów. 
Po drugie, zamierzali przenieść się na drugie skrzydło, gdzie Sarsfield prowadził główne siły 
jakobickiej kawalerii – i najwyraźniej świetnie sobie z tym radził. Za chwilę mieli wrócić, 
prowadząc odsiecz. 
Błyskawicznie wyprzedził ludzi Ruvigny’ego, którzy tymczasem wryli się w szyk 
katolików i wdali w potyczkę na szable i pistolety. Francuscy protestanci walczący po stronie 
króla Anglii skrzyżowali ostrza z angielskimi katolikami broniącymi króla Francji. Bob, 
którego te rozgrywki nie interesowały, przemknął przez tłum jak kula armatnia przez chmurę 
dymu i wypadł na odsłonięty teren, goniąc trójkę jeźdźców. 
Chorąży jechał najwolniej i powoli zostawał z tyłu. Bob prawie go dopadł, zanim tamten 
przypadkiem obejrzał się, wrzasnął przeraźliwie i spiął konia ostrogami. Dwaj oficerowie, 
wyprzedzający go o jakieś osiem długości końskiego ciała, obejrzeli się przez ramię i 
stwierdzili, że chorąży ma kłopoty – nie mógł się bronić, nie wypuszczając z rąk proporca. 
Bob pierwszy raz zobaczył ich twarze i w jednym z jeźdźców rozpoznał Upnora. 
Nastąpiła szybka wymiana zdań i Upnor szarpnięciem wodzy zawrócił wierzchowca w miejscu. Drugi oficer pomknął na złamanie karku, by jak najszybciej zawiadomić Sarsfielda. 
Bob – mając oko na wiele spraw jednocześnie – usłyszał głośny trzask i doszedł do wniosku, 
że ktoś strzelił z pistoletu. Jadący cztery długości konia przed nim chorąży zawahał się i 
zwolnił, a Bob stwierdził, że Upnor zniknął gdzieś bez śladu! 
Kątem oka zarejestrował, że błyskawicznie zbliża się do chorążego, który prawie stanął w 
miejscu, podczas gdy Bob nadal galopował. Nie pozostało mu nic innego, jak wystawić przed 
siebie pałasz. Ostrze natrafiło na jakąś przeszkodę i broń wyrwała mu się z ręki; niewiele 
brakowało, żeby zsunął się z siodła na zad konia, ale uratował go fakt, że wszystko to 
wydarzyło się tuż przed przecinającym im drogę zagłębieniem w stoku, którego dnem 
strumyk spływał wprost do bagna. Oba konie widziały, że zbliżają się do przeszkody, i z 
braku innych poleceń samorzutnie zwolniły. 
Bob odzyskał równowagę tuż przed rowem i parę razy potrząsnął dłonią; czuł się tak, 
jakby użądliła go pszczoła. Nie miał drugiej klingi, wyciągnął więc pistolet, o którym do tej 
pory w ogóle nie myślał, bo w galopie i tak do niczego by mu się nie przydał, teraz jednak 
stanął w miejscu – podobnie jak znieruchomiały cztery metry od niego chorąży. 
Proporzec zwieszał się z pełnowymiarowej piki, dzięki czemu mógł wznieść się nad 
kłębiącym się polem bitwy trzy razy wyżej, niż sięgała głowa mężczyzny. Jadąc, chorąży 
trzymał pikę prawie zupełnie poziomo, niczym kopię na rycerskim turnieju, w lewej ręce, 
prawą zaś ujmował wodze. Atakując, Bob wyprzedził go z lewej strony, więc chorąży 
odruchowo sparował pchnięcie pałasza piką. Pałasz wciął się w drzewce w jednej trzeciej 
jego długości, licząc od grotu, i utkwił w nim na dobre. 
Teraz chorąży postawił pikę do pionu, przez co pałasz znalazł się wysoko w powietrzu, 
poza zasięgiem Boba. Oparł ją o swoje ciało i żebra konia, żeby nie stracić równowagi, i 
drugą ręką wyciągnął pistolet. Był ślicznym angielskim chłopcem, mógł mieć najwyżej 
osiemnaście lat. Bob przestrzelił mu głowę. Stalowy kirys, skutecznie chroniący tułów 
chorążego, nie pozostawił Bobowi wyboru. Musiał celować w głowę. 
Zaczęło mżyć i wieczorne słońce zgasło jak zdmuchnięty płomień świecy, zostawiając po 
sobie tylko szary zmierzch. Bob, zwabiony bolesnym jękiem, spojrzał w głąb rowu i zobaczył 
miotającego się w nim konia Upnora. Miał złamaną nogę. Sam Upnor, niedraśnięty, gramolił 
się właśnie na górę. Trzask, który Bob słyszał wcześniej, musiał być trzaskiem pękającej 
kości. Wierzchowiec próbował zatrzymać się i odwrócić, ale wybrał do tego złe miejsce. 
Bob zdążył wypalić ze swojego jedynego pistoletu i nie miał teraz co marzyć, że zdąży go 
ponownie załadować. Chorąży w śmiertelnych drgawkach zacisnął palec na spuście swojej 
broni i strzelił w powietrze. Bob zsiadł z konia, podszedł na obolałych nogach do piki i 
przewrócił proporzec na ziemię. Zerknął na Upnora. Hrabia stanął nad koniem na skraju rowu 
i wyciągnął zza pasa dwa pistolety, po jednym w każdej ręce. Wycelował w wierzchowca. 
Pociągnął za spust. Krzemień skrzesał iskrę, ale broń nie wypaliła. Proch na panewce zamókł. 
Upnor obejrzał się na Boba, taksując go wzrokiem. Bob zaparł się nogą o pikę tuż obok miejsca, w którym tkwił pałasz, i tak długo ciągnął drzewce do góry, aż pękło. Podniósł swoją 
broń. Hrabia Upnor zerknął na nią i bez dalszego wahania wymierzył z drugiego pistoletu w 
głąb rowu, skracając koniowi męki. Potem odrzucił oba pistolety, odwrócił się do Boba i 
wyciągnął z pochwy rapier, którego jako tradycjonalista nie zamienił jeszcze na modną 
szpadę. 
– Sierżant Shaftoe... – powiedział. – Odkąd się ostatnio widzieliśmy, pański brat okrył się 
jeszcze większą niesławą. Bitwa pod Aughrim jest przegrana; prawdopodobnie nie ujrzę już 
następnego wschodu słońca. Mogę jednak podziękować Opatrzności, że dzięki jej wyrokom 
ten dzień nie będzie całkiem stracony, skoro poślę brata l’Emmerdeura do piekła. 
– A mnie się wydawało, że to ty jesteś zdany na moją łaskę – mruknął Bob. 
Upnor odrzucił pelerynę, odsłaniając błyszczący stalowy kirys, nałożony na lekką kolczą 
kamizelkę. 
– To nie po rycersku – zauważył Bob. 
– Przeciwnie. Klasy rycerskie tym się właśnie charakteryzują, że przywdziewają zbroje i 
oczyszczają kraj ze zbuntowanych wagabundów. Tak jak to w tej chwili robi wasza 
kawaleria. 
Upnor uśmiechnął się ironicznie i skinieniem głowy wskazał dolną część zbocza, gdzie 
jazda króla Wilhelma polowała na Irlandczyków, chcąc wybić ich jak najwięcej, nim 
zapadnie noc. Hrabia był człowiekiem wyrafinowanym, rozumiał ironię losu i chciał, aby i 
Bob ją docenił. 
– Dość tego gadania. – Bob zasalutował pałaszem. – Nie przyjechałem się tu z tobą 
zaprzyjaźniać. 
Opuścił broń w geście kończącym salut, aż furknęła w powietrzu. Upnor zrobił pół kroku 
w przód i uniósł rapier do zasłony, po czym demonstracyjnie przypomniał sobie o dobrych 
manierach i zamarkował ledwie zauważalną namiastkę salutu. Posługiwał się bronią tak 
zręcznie, że niuansami ruchów potrafił przekazać subtelne aluzje i odczucia, tak jak teraz 
okazywał sarkazm. 
Bob naparł, chcąc zepchnąć go do rowu i zaatakować z góry. 
– Chodzi o dziewczynę, prawda? – spytał Upnor. – Abigail, moja śliczna niewolnica... 
Całkiem o niej zapomniałem. 
– Wcale nie. 
– Posłuchaj no, czy tobie naprawdę się wydaje, że zabicie mnie ułatwi ci odzyskanie jej? 
– Niezupełnie. Abigail przejdzie na własność twoich spadkobierców, których również 
będę musiał pozabijać. 
To się Upnorowi wcale nie spodobało. 
– A więc zemsta! – skonkludował. Obrócił się na palcach stopy, przebiegł kilka metrów 
brzegiem rowu i przeskoczył na drugą stronę. – W takim razie będziesz musiał za mną gonić, 
a ja mam prawo wyboru miejsca pojedynku. Zapraszam, sierżancie! Bob cofnął się o kilka kroków dla nabrania rozpędu, ale zanim przygotował się do skoku, 
Upnor stanął na drugim brzegu rowu dokładnie naprzeciwko niego i wyciągnął przed siebie 
rękę z rapierem, gotowy nadziać Boba w locie na klingę. 
– Znów się zawahałeś! Drugi raz – rzucił pogardliwie. – Bo mogłeś mnie zabić, kiedy 
skakałem. 
Bob uznał, że nie zaszczyci go odpowiedzią. Przesunął się w bok, w górę stoku, wzdłuż 
rowu. Upnor naśladował jego ruchy, po czym obrócił głowę i z emfazą przytknął stuloną dłoń 
do ucha. 
– Co słyszę! Toż to chyba kawaleria Patricka Sarsfielda! 
– Dla mnie to brzmi jak tętent duńskich kopyt. 
Upnor wydał z siebie krótkie „ha, ha”, będące zgoła nieprzekonującą imitacją śmiechu. 
– Czemu bawisz się w gońca, mój panie? Dlaczego St. Ruth nie robi tego, co do niego 
należy? 
– Dlatego że kula armatnia urwała mu łeb. – Upnor wierzchem dłoni zasłonił usta, udając, 
że tłumi ziewnięcie. – Coś nudnawy ten pojedynek – poskarżył się. 
– Daj mi przejść na drugą stronę, a szybko przestaniesz się nudzić. 
– Widzisz, brakuje ci ikry. Francuz dawno by do mnie przeskoczył. Może pomogę ci, 
mówiąc, że posuwałem twoją słodką Abigail? 
– Tego się spodziewałem – odparł spokojnie Bob. 
– A ty... Ty nie? 
– Nie twoja sprawa. 
– Przeciwnie, moja. Abigail jest moją własnością. Pozbawiłem ją dziewictwa jednym 
rapierem, a ciebie rozprawiczę drugim, stalowym. Nie bądź taki skromny, sierżancie. Wiem, 
że nie pobaraszkowałeś sobie z Abigail. Ale może kiedyś... Tylko radzę wtedy założyć 
baranią kiszkę. Mam wrażenie, że albo ja sam, albo któryś z moich przyjaciół sprzedał 
dziewczynie paskudną chorobę towarzyską. 
Tym razem Bob przeskoczył przez rów. Upnor cofnął się na moment, dając mu spokojnie 
wylądować, ale natychmiast doskoczył do niego, wywijając rapierem w prawej ręce, a lewą 
sięgając po sztylet. 
– Nie patrz na broń, durniu – skarcił Boba. – Powinieneś patrzeć w oczy przeciwnika, tak 
jak Abigail patrzy w moje, kiedy robię jej dobrze. 
Bob uznał, że dość tego dobrego, i zamachnął się od lewej, żeby ciąć na odlew. Chciał 
sprawić wrażenie, że – przewidywalne – kpiny Upnora naprawdę go rozzłościły, więc z 
wściekłym rykiem rzucił się na niego i wyprowadził cios. 
Przez cały miesiąc ćwiczył ten manewr z monsieur LaMottem. Lekka klinga Upnora nie 
miała najmniejszych szans powstrzymać uderzenia znacznie masywniejszego pałasza, toteż 
hrabiemu nie pozostało nic innego, jak opuścić zasłonę i cofnąć się, aby klinga śmignęła mu 
przed nosem. Ponieważ jednak podczas wypadu Bob musiał się znaleźć w zasięgu pchnięcia sztyletem, Upnor cofnął prawą nogę (wysuniętą do tej pory w przód) i obrócił się na lewej, 
ustawiając się bokiem, aby Bob go minął. Uniósł przy tym lewą rękę, szykując się do wbicia 
mu ostrza pod żebra. 
Wszystko szło zgodnie z planem, ale do czasu, ponieważ Bob, zamiast przelecieć obok 
Upnora w pozycji stojącej, wybił się z obu nóg i zanurkował pod sztyletem przeciwnika. 
Cięcie na odlew wprowadziło całe jego ciało w półobrót od lewej do prawej, przez co, mijając 
Upnora, był zwrócony twarzą w stronę jego nóg. Lewa ręka – wyprostowana, gotowa do 
zamortyzowania upadku – i bark prześliznęły się pierwsze. Dalej szła głowa, prawa ręka i 
pałasz. Gdy tylko lewy łokieć zetknął się z torfem, Bob zakrzywił rękę, złapał Upnora za 
prawą nogę i szarpnął. 
Upnor bardzo potrzebował tej nogi – cofając się, chciał przenieść na nią ciężar ciała. 
Teraz jednak nie pozostało mu nic innego, jak się przewrócić. Bob zdążył tymczasem 
podkulić kolana. Upnor zdawał sobie sprawę, że upadek na brzuch to pewna śmierć, obrócił 
się więc, wylądował na zadku i przeturlał się na plecy, celując nogami prosto w niebo. Gdyby 
to była paryska Salle d’Armes, udałoby mu się może wykręcić salto w tył, wylądować na 
nogach i od razu skoczyć na Boba, ale w sztywnym stalowym kirysie graniczyłoby to z 
cudem. Dlatego nadeszła chwila, w której tyłek i nogi Upnora osiągnęły apogeum swojej 
trajektorii, a potem zaczęły opadać. Hrabia postanowił od razu poderwać się z ziemi: prawym 
łokciem odepchnął się od gruntu, a lewą ręką, uzbrojoną w sztylet, próbował szachować 
Boba. Bob, klęcząc na jednym kolanie, zdołał wyprowadzić uderzenie, którym zamierzał 
uciąć Upnorowi dłoń w nadgarstku – ale albo źle przymierzył, albo hrabia wykazał się 
nadludzkim refleksem, bo ostrze pałasza trafiło w rękojeść sztyletu tuż poniżej gardy, w 
miejscu gdzie zaciskały się na niej kciuk i palec wskazujący właściciela. Sztylet wyfrunął z 
dłoni Upnora, zafurkotał i zniknął we mgle i półmroku. 
Upnor odturlał się od Boba i wstał. Był wściekły. 
– Ty podstępny, zdradziecki łotrze! – wykrzyknął. – Coś mi się widzi, że Abigail wcale 
cię nie obchodzi! 
– Obchodzi mnie wystarczająco, żebym wygrał ten pojedynek. 
– Ćwiczyłeś z przeciwnikiem, który umie się posługiwać rapierem – stwierdził Upnor. – 
Powiedz mi, tę sztuczkę też ci pokazał? 
Bob lubił siadywać na łące i karmić ptaki chlebem. Kiedyś zdarzyło mu się dokarmiać w 
ten sposób stado liczące chyba z setkę gołębi, które, gdy z grubsza zorientowały się w 
regułach zabawy, otoczyły go kręgiem i cierpliwie czekały, aż rzuci kolejny kęs. Wkrótce 
jednak pojawił się wśród nich wróbel i zaczął wyłapywać wszystkie okruchy, mimo że był 
przecież sam jeden przeciw stu. Nawet kiedy Bob zwabił go na bok, a potem rzucił kąsek w 
przeciwną stronę, wróbel śmigał jak odblask światła z lusterka sygnalisty, przemykał między 
rozkolebanymi gołębiami i podkradał im chleb tuż spod rozwartych dziobów, które 
zatrzaskiwały się w pustce. Właśnie się przekonał, że w tej walce to on jest gołębiem, a Upnor wróblem. W jednej 
chwili był święcie przekonany, że zaraz obetnie hrabiemu nogę w kolanie, a w następnej 
hrabia znajdował się już zupełnie gdzie indziej, a czubek rapiera celował prosto w serce Boba. 
Rozpaczliwym ruchem lewej ręki zbił ostrze w bok, dzięki czemu weszło mu w brzuch pod 
żebrami z prawej strony i wyszło plecami. Padając, zamłócił bezradnie ręką i natrafił na gardę 
rapiera – plecionkę srebrzystych pałąków. Zacisnął na niej dłoń, aby uniemożliwić Upnorowi 
wyciągnięcie broni z rany i dźganie go do woli, gdy będzie leżał bezradnie na ziemi. Upadł na 
plecy, poprzedzony tą częścią klingi, która przeszyła go na wylot, i leżał przyszpilony do 
ziemi jak Jezus do krzyża. Upnor, który nie wypuścił rękojeści, został pociągnięty w przód i 
stanął nad nim, spoglądając mu z bliska w oczy. 
– Płuco? – zagadnął. 
– Wątroba – odparł Bob. – Inaczej nie mógłbym tego zrobić. 
Wziął wdech i splunął Upnorowi w twarz, ale z jego ust dobył się tylko bezsilny bryzg 
drobnych kropelek. 
– Paskudna rana – orzekł Upnor. – Będzie się paprać. Chętnie skróciłbym twoje męki, 
gdybyś zechciał, z łaski swojej, puścić mój rapier. – Podniósł wzrok, nasłuchując tętentu 
kopyt. Polowanie na piechotę trwało. – Sarsfield – stwierdził. – Kończmy, muszę do nich 
dołączyć. 
Bob przekręcił głowę w bok, żeby nie patrzeć na Upnora, i jego wzrok przyciągnęła 
niezwykła sylwetka rysująca się na tle ciemniejącego nieba ponad wzgórzem: całkiem 
niedaleko jakiś człowiek w szarym mundurze stał nad okopem na słupie... Nie, nie stał, 
poruszał się – rozwiany, brudny kucyk powiewał mu za plecami jak ozdobne wstążki na 
wojennym proporcu. Irlandzki żołnierz skakał o tyczce nad okopami. Przychodził z pomocą 
Upnorowi, swojemu angielskiemu dowódcy. Na pewno miał jakiś sztylet czy nóż, w sam raz, 
żeby dobić Boba. 
– Kiedy trafisz w zaświaty, powiedz aniołom i demonom, że wiemy wszystko o waszym 
haniebnym spisku – powiedział Upnor. – I że, tak czy inaczej, zdobędziemy złoto Salomona! 
– Co ty wygadujesz, do wszystkich diabłów?! 
Upnor nie odpowiedział, tylko odgiął zaciśnięte na gardzie palce Boba, poczynając od 
małego. Zaparł się nogą o brzuch leżącego i wyszarpnął ostrze z rany. 
– Już ty dobrze wiesz! – odparł z oburzeniem. – A teraz dupa w troki i rób, co kazałem! 
Wymierzył śmiertelne pchnięcie w serce Boba. Bob zasłonił się rękami, próbując zbić 
ostrze w bok, gdy nagle jakiś spory przedmiot przeciął niebo, uderzył w gardę rapiera, 
zmiażdżył pałąki i wytrącił go Upnorowi z rąk. 
Upnor zatoczył się i lewą dłonią chwycił prawą, pokaleczoną. Bob ujrzał przysadzistą 
postać w ubłoconym i obszarpanym szarym mundurze, ściskającą w rękach ośmiostopowy 
kawałek piki, który sam wcześniej odłamał z proporca. Podparł się na łokciu i usiadł. Teague 
Partry przyglądał mu się spokojnym wzrokiem. Miał głowę jak kanciasty kamień i ciemne włosy mocno ściągnięte z tyłu, chociaż podczas walki część kosmyków wyśliznęła się spod 
opaski i pozlepiała błotem. Jego szaroniebieskie oczy były osadzone bardzo blisko siebie, co 
dodatkowo potęgowało intensywność spojrzenia. 
– Co ty sobie wyobrażasz, Bob, że kim jesteś? Bohaterem jakiejś zakichanej książki? Nie 
widzisz, że ten pan ma zbroję, a na szermierce zna się tak, jak ty nigdy nie będziesz się znał? 
– Teraz widzę to doskonale. 
Upnor zdążył przez ten czas podnieść rapier. Trzymał go w lewej ręce i bokiem, jak krab, 
zbliżał się do Teague’a. 
– Uważaj, Teague, lewą ręką walczy nie gorzej od prawej... 
– Bob! Ty go jednocześnie nie doceniasz i przeceniasz. Trzeba się z nim liczyć jako 
szermierzem, to jasne jak słońce. Ale w szerszej perspektywie to zwykły neptek, który po 
omacku wymachuje pogrzebaczem. 
Upnor podszedł na mniej więcej osiem stóp do Teague’a, który podrzucił trzymany w 
rękach drąg, chwycił go oburącz przy końcu i machnął nim, zataczając w poziomie szeroki 
łuk. Wyrżnął Upnora w bok i wgniótł mu blachy. Hrabia próbował złapać za koniec drąga, 
kiedy ten przelatywał na wysokości jego twarzy, ale wgryzający się w bok kirys krępował mu 
ruchy. Teague chwycił kij w połowie długości, podniósł go nad głowę i wykonał serię 
szybkich pchnięć, od czasu do czasu przerywanych potężnymi uderzeniami z zamachu. 
Każdemu takiemu ciosowi towarzyszył metaliczny brzęk i krzyk Upnora, dobiegające z 
drugiego końca drąga. Teague nie szczędził przy tym Bobowi luźnych uwag i komentarzy: 
– Masz obowiązki, Bob. Nie przystoi ci taka naiwność, nie na wojnie. Przynosisz mi 
wstyd przed chłopakami! Jeżeli będziesz się stosował do reguł, przegrasz, Bob, przerżniesz 
jak nic! Z takimi ludźmi jak ten nie można się bawić w dworską szermierkę. Bierze się kawał 
kija i tłucze gnoja tak długo, aż wyzionie ducha. O tak! Kapujecie, chłopaki? 
– Jasna sprawa, wuju – zabrzmiały unisono dwa głosy. 
Bob przeniósł wzrok na drugą stronę rowu i zobaczył dwóch jasnowłosych chłopców. 
Każdy prowadził konia. Jeden z nich – Jimmy, tak na oko – trzymał wodze wierzchowca, na 
którym jechał Bob, drugi zaś – w drodze eliminacji Bob ustalił, że jest nim Danny – pilnował 
konia chorążego. 
– No, zrobione – stęknął Teague. – A teraz szoruj na drugą stronę rowu i zabieraj się stąd 
razem z chłopakami. 
– Przebił mi wątrobę. 
– Tym bardziej powinieneś przestać zbijać bąki! Albo się zaraz wykrwawisz, albo za parę 
tygodni będziesz zdrowy jak koń. W żywym ciele wątroba potrafi się pięknie regenerować. 
Wiem, co mówię; jestem Irlandczykiem. 
Bob oparł się na rękach, podciągnął nogi i skulił się w kucki. Słyszał, jak krew kapie na 
ziemię – ale tylko kapie, zamiast płynąć równym strumieniem albo (co byłoby jeszcze gorsze) 
tryskać rytmiczną fontanną. Gdyby zobaczył szeregowca z taką raną, pomyślałby, że chłopak przeżyje, jeśli tylko jakąś szmatą zatamuje krwawienie. Upnor miał rację: jeśli rana miała 
okazać się śmiertelna, to tylko dlatego, że mogła się źle goić. 
– Nie każę ci iść. Wsiądź na jednego konia, chłopaki we dwóch pojadą na drugim. 
– A ty? 
– Ja nie jadę, Bob. Wracam na bagna. Zabiorę muszkiet któremuś z zabitych dziś 
Anglików i idę na polowanie. – Teague spojrzał na mokradła i wciągnął powietrze w nozdrza. 
– No, zmiataj stąd. Nie ma czasu do stracenia. 
– Postawię w Londynie pomnik – obiecał Bob. Wstał z wysiłkiem. Nie zemdlał. 
– Mnie? Nie pozwolą ci! 
– Upnorowi. – Bob na chwiejnych nogach przeszedł nad zmasakrowanym ciałem 
hrabiego. Kopniakiem strącił rapier do strumienia. – Będzie miał piękny pomnik. Przedstawię 
go w takiej pozie jak tu leży i opatrzę inskrypcją: „Pamięci Louisa Angleseya, hrabiego 
Upnor, najlepszego szermierza w Anglii, zatłuczonego kijem przez Irlandczyka”. 
Teague przetrawił jego słowa i skinął głową. 
– W Connaught. 
– W Connaught – zgodził się Bob. 
Zmierzył wzrokiem rów, który wydał mu się nagle szeroki jak Shannon. Po drugiej 
stronie czekali chłopcy, synowie Jacka, a teraz jego – bo biorąc pod uwagę zaistniałe 
okoliczności, prawdopodobnie nie będzie miał innych dzieci. 
Kiedy Bob zebrał się do skoku, Teague dał mu jeszcze kopniaka na rozpęd. Zanim się 
pozbierał po niezdarnym i bolesnym lądowaniu na drugim brzegu i odwrócił, żeby mu 
podziękować, Teague Partry zniknął. 
– Milton, Raj utracony 
Stóg siana, St.-Malo, Francja 
Umysł jest dla siebie 
Siedzibą, może sam w sobie przemienić 
Piekło w Niebiosa, a Niebiosa w piekło. 
– Tak się właśnie roznosi syfilis, przez takich jak ja, co to skaczą z kwiatka na kwiatek. 
– Ależ, Bob! Nikt chyba nigdy nie powiedział mi nic równie romantycznego! 
– Nie wiem, czego się spodziewałaś, parząc się ze starym sierżantem na sianie. 
– Chodź, zasznuruj mnie. 
– Możesz odgarnąć włosy? O, właśnie tak... 
– ... – Ciężka robota, co? 
– Nie marudź. 
– Nie marudzę. Po prostu mogliśmy tego z ciebie nie zdejmować. 
– Tak jak pończoch. W ogóle mogliśmy to zrobić na stojąco, a ty mogłeś nie zdejmować 
butów i spodni. Ale jeżeli ma mi to sprawiać przyjemność, Bob, potrzebuję odrobiny 
zapomnienia, wolności, którą można osiągnąć, tylko pozbywając się ubrania. 
– Nie za luźno? 
– Nie, dobrze... Z tego samego powodu zbędne były twoje rozważania na temat syfilisu i 
sposobów jego rozprzestrzeniania się. 
– Ja go nie mam. Od lat się z nikim nie bzykałem. 
– Ja też nie, jedno i drugie. 
– Jak to? Mówiłaś przecież, że masz półrocznego synka... 
– Tak było, kiedy się ostatnio widzieliśmy. Teraz ma już siedem miesięcy. 
– Mniejsza z tym. Jak możesz mówić, że od miesięcy się nie bzykałaś? 
– Seks z moim mężem się nie liczy. 
– Wydaje mi się, że to poważne przeoczenie. 
– Wydawałoby ci się inaczej, gdybyś miał okazję uprawiać seks z Étiennem de Lavardac, 
diukiem d’Arcachon. 
– Nie miałem, madame. 
– A może po prostu zapomniałeś? Nieważne. Ostatnio znów mi to zrobił. 
– Ostatnio... Ach, rozumiem. Masz na myśli, że w okolicach narodzin numeru drugiego 
była przerwa, a teraz diuk stara się o numer trzeci... 
– Dla niego są, odpowiednio, numerem pierwszym i drugim. Pierwszy, jako bękart, jest 
zerem. Nie istnieje. 
– Czy ten bękart przyszedł na świat mniej więcej w tym czasie, kiedy ja płynąłem do 
Dundalk, a ty utknęłaś w Dunkierce? 
– Tak. Czemu pytasz? 
– Tak tylko, dla odświeżenia pamięci. Nie ma powodu się tak spinać... Psiakrew! 
Poluzował się. Trzeba będzie sznurować od początku. 
– Nie ma potrzeby. Bierz się do roboty i zapinaj stanik. 
– Chyba się trochę podarł. 
– Dam go do zszycia. Pospiesz się, nie chcę, żeby nas ktoś przyłapał. 
– Nie ma obaw, przecież jestem goły. 
– To ma być zaleta? 
– Dopóki się nie odezwę, nikt się nie domyśli, że nie jestem francuskim arystokratą. 
Ktokolwiek nas zobaczy, ucieknie w panice. 
– Zwłaszcza jak zobaczy twoje blizny. Są imponujące. 
– Nie mówiłabyś tak, gdybyś wiedziała, ile bólu się z nimi wiąże, jaka słabość i bezradność, miesiące ociekania ropą, niewiedza, czy przeżyjesz następną godzinę, czy zaraz 
umrzesz... 
– Nie zapominaj, że urodziłam dwoje dzieci. 
– Touche. A właśnie, wracając do tematu... 
– Jakiego tematu? 
– Bękarta. Rzadko o nim mówisz. 
– Może należałoby z tego wnosić, że nie mam ochoty o nim mówić? 
– Pytałem przez grzeczność, tak między nami rodzicami... 
– Jak się miewają synowie Jacka? 
– Jimmy i Danny są synami pułku, tak jak kiedyś ich ojciec i stryj. Jeśli sprawują się, jak 
należy – co jest mało prawdopodobne – w tej chwili obierają ziemniaki w naszym obozie pod 
Cherbourgiem. 
– Wiedzą, że jesteś szpiegiem Marlborougha? 
– Cóż za nieuprzejme pytanie, księżno! Sam nie jestem pewien, czy nim jestem; jeszcze 
się nie zdecydowałem. I nie wysłałem mu żadnych informacji. 
– Jeżeli już postanowisz coś mu wysłać, możesz to zrobić przeze mnie. 
– Jeżeli. 
– Na pewno. Szykuje się chyba inwazja na Anglię? 
– Kiedy na wiosnę Irlandczycy i Francuzi maszerują na czubek półwyspu Cotentin i 
rozbijają tam wielki obóz wojskowy, trudno nie mieć takich skojarzeń, prawda? 
– Nie pozwolisz, żeby doszło do inwazji. Prędzej czy później zawiadomisz 
Marlborougha. 
– Marlborough popadł w niełaskę. On i jego żona-intrygantka narazili się Wilhelmowi i 
Marii. Musiał powyprzedawać swoje urzędy. Jest teraz nikim. 
– Istotnie, wszystkie wersalskie salon o tym mówią. Jeżeli jednak Francja najedzie 
Anglię, Marlborough gwałtownie wróci do łask i stanie na czele wojska. A ty natychmiast do 
– Skoro jesteś taka pewna swoich racji, uznam, że znasz odpowiedzi na te wszystkie 
– Błędne podejrzenie. Raz szpiegowałam na rzecz Anglii, teraz robię to wyłącznie dla 
– Ach tak... Czyli gdybyśmy mieli wrócić na tamten brzeg Kanału, chciałabyś o tym 
– Mówisz „z osobistych względów” w taki sposób, jakbym była jedyną osobą na świecie, 
niego popędzisz. 
pytania, i odwrócę je. Czy diuk d’Arcachon podejrzewa, że jesteś szpiegiem? 
siebie samej. 
wiedzieć z osobistych względów? 
która może mieć jakieś „osobiste względy”. 
– Świetnie, świetnie... Strasznie dużo tych guzików, prawda? 
– Kiedy dziesięć minut temu je rozpinałeś, nie przeszkadzały ci tak bardzo. 
– Za pozwoleniem, madame, z pewną dumą podkreślę, że to było dwadzieścia minut. Dziesięć minut, też coś! Czyżbym aż tak się spieszył? 
– Może to ja się pospieszyłam. 
– Hmm... Cóż za niezwykły obrót rzeczy. Przecież to on powinien być popędliwy i 
samolubny, a jej powinno zależeć na przeciągnięciu sprawy. 
– Przeciągnęłam, sierżancie, i to całkiem konkretnie, szukając objawów francuskiej 
choroby. Było co przeciągnąć, nie powiem... 
– Zmieniasz temat i próbujesz odwrócić moją uwagę pochlebstwami... Ale takie 
metodyczne oględziny mojego wacusia to tylko kolejny dowód na to, że transakcja, którą 
zawarliśmy, ma czysto biznesowy charakter, prawda? 
– Taaak... Mam szczerą nadzieję, że numer trzeci, wedle twoich rachunków, bądź drugi, 
w rachubie Étienne’a, urodzi się jako pół-Shaftoe zamiast pół-Lavardac, dzięki czemu będzie 
zdrowszy, przystojniejszy i bardziej bystry niż numer dwa/jeden, Panie, miej litość nad jego 
serduszkiem. 
– Jestem... Jestem... wstrząśnięty! 
– Czemuż to? Walczyłeś przecież na wojnie i widziałeś, do czego są zdolni mężczyźni. 
– To nic wielkiego, kiedy pomyśleć, do czego są zdolne kobiety. 
– Strasznie marudzisz. Niemożliwe, żebyś mówił poważnie. Zgadzam się, są na świecie 
okrutne kobiety, ale ja się do nich nie zaliczam. 
– Czyżby? Żeby tak wykorzystać mężczyznę... Mam nic nie wiedzieć o własnym 
dziecku?! 
– Dlaczego nie zadawał pan takich dociekliwych pytań wcześniej, zanim mnie pan 
zerżnął w stogu siana, sierżancie Shaftoe? Nie zdawał pan sobie sprawy, że seks może 
owocować dziećmi? 
– Dobrze już, dobrze... To nie dlatego jestem taki poruszony. 
– A dlaczego? 
– Wiem, że wcale za mną nie przepadasz, więc nie jestem rozczarowany. 
– Tak jak ja wiem, że i ty za mną nie przepadasz. 
– Oczywiście. Chociaż muszę przyznać, że jesteś milutka. 
– Tak jak i ty, Bob, na swój sposób. 
– Przypuszczałem jednak, że poszłaś ze mną tylko dlatego, że nie mogłaś pójść z 
Jackiem. 
– Tak jak ty kochasz się ze mną, bo nie możesz z Abigail? 
– W rzeczy samej, madame. Nigdy jednak nie przyszło mi do głowy, że chodzi ci przede 
wszystkim o spłodzenie dziecka... Co jest nie tak z numerem drugim/pierwszym? 
– Lucien wygląda, jeśli można tak powiedzieć, trochę dziwnie. To normalne wśród 
Lavardaców. Poza tym jest apatyczny i słabo rośnie. 
– A numer pierwszy/zero? 
– To najpiękniejsze dziecko na świecie: bystre, szczęśliwe, pełne życia, promienne. – Jak się nazywa? 
– Na chrzcie dostał Jean-Jacques. 
– Domyślam się, skąd ten „Jacques”. 
– A Jean jest po Jeanie Barcie. 
– Dałaś pierworodnemu imiona pirata i wagabundy? 
– Nie bądź taki wyniosły. Przecież jeden z nich to twój brat. 
– Czemu tak wyraźnie zaznaczyłaś, że „na chrzcie dostał Jean-Jacques”? 
– Bo na co dzień nazywa się Johann. 
– Jak to? 
– Johann. Johann von Hacklheber. 
– Niezwykłe nazwisko jak na nieślubne dziecko francuskiej księżnej. 
– Chłopiec od blisko osiemnastu miesięcy... przebywa w Lipsku. Kiedy tam trafił, nie 
miał jeszcze półtora roku. Przyjaciele, którzy mieszkają w tamtych stronach, donoszą mi, że 
znany jest tam jako Johann von Hacklheber. 
– To „von” to oznaka szlachectwa, prawda? Tak jak tutaj „de”. Mam rację? 
– Całkowitą. Mieszka w domu niemieckiego barona. 
– Nie znam się na europejskiej arystokracji, wydaje mi się jednak, że to raczej 
niecodzienny układ. 
– Nawet nie wiesz, jak bardzo. 
– Nie wiem, czy jesteś tego świadoma, madame, ale twoja twarz i oczy płoną teraz 
prawdziwym ogniem, trochę jak podczas uprawiania seksu... ale tylko trochę. 
– To po prostu inna forma pożądania. 
– Chciałabyś, żeby wrócił. Nie podoba ci się obecna sytuacja... Jezu Chryste! 
– Dalej, mów. 
– Odebrano ci go?! 
– Tak. 
– Mój Boże... Dlaczego?! 
– Mniejsza o to. Zamierzam dopaść człowieka, który zabrał mi syna, i... 
– Odebrać dziecko, jak się domyślam? 
– ... 
– Widząc tę minę, dochodzę do wniosku, że chyba lepiej będzie się nie domyślać. 
– Powiem ci, co jest najgorsze w krzywdzie, jaka spotkała mnie osiemnaście miesięcy 
temu. 
– Zamieniam się w słuch. 
– W wyobraźni doszukujesz się zapewne podobieństw i paraleli między tym, co spotkało 
twoją Abigail, i tym, co stało się z moim Jean-Jacquesem. Daruj je sobie. Abigail jest 
więźniem, niewolnicą, przetrzymywaną wbrew jej woli i wykorzystywaną. A mój chłopczyk 
nie. Lepiej mu się żyje jako Johannowi w Lipsku niż jako Jean-Jacquesowi w Wersalu. Ci, którzy uprowadzili Abigail, to idioci, ludzie ograniczeni, pozbawieni wyobraźni. Dręcząc ją, 
dręczą ciebie, ale ty przynajmniej wiesz co robić. Musisz podążyć ścieżką znaną z tysięcy 
mitów i legend, drogą prawego gniewu i zemsty, prowadzącą do ocalenia. Lothar von 
Hacklheber dopuścił się rzeczy po stokroć okrutniejszej: uszczęśliwił mojego synka. Gdyby 
udało mi się jakimś cudem dostać do Lipska i go wykraść, biedny dzieciak byłby przerażony 
– być może nie bez racji, bo wróciwszy z nim do Francji, nie miałabym innego wyjścia, jak 
oddać go do jakiegoś kościelnego sierocińca pod Wersalem, gdzie pod czujnym okiem 
siostrzyczek wyrósłby na jezuickiego księdza. 
– Ufff... Cieszę się, madame, że nie było mnie w pobliżu, kiedy pierwszy raz to do ciebie 
dotarło... 
– ... 
– Czemu tak na mnie patrzysz? Zaczynam się bać, że może powinienem się ubrać... a 
najlepiej także uzbroić! 
– ... 
– Dopiero teraz zaczynasz rozumieć?! 
– Umysł nie wchłonie za jednym zamachem idei, która jest zbyt potworna. Będzie ją 
zwracał i przeżuwał wielokrotnie, jak krowa trawę, zanim wreszcie ją połknie. Ja się z tą 
myślą zmagam od ponad roku. Od uprowadzenia Jean-Jacquesa upłynęło kilka tygodni, zanim 
udało mi się ustalić miejsce jego pobytu. Nim zdążyłam obmyślić plan ratunku, choćby i 
najbardziej niedorzeczny, zaszłam w ciążę. Dopiero teraz, kiedy Lucien przyszedł na świat, a 
ja doszłam do siebie po porodzie, mogę wrócić do sprawy Jean-Jacquesa – tylko że na ten 
powrót jest już za późno. No i proszę, załatwione. Przełknęłam to. 
– W porządku. Przewidziałem to. Oprzyj głowę na mojej piersi, madame. Obejmę cię, 
żebyś nie osunęła się na ziemię. Płacz, ile chcesz. Trzymam cię. Nikt nas nie widzi, nigdzie 
nam się nie spieszy. 
– ... 
– ... 
– ... 
– Ale skoro już o tym wspomniałaś, pani, muszę przyznać, że w porównaniu z twoim 
nieszczęściem uprowadzenie i zgwałcenie mojej ukochanej przez chorego na syfilis hrabiego 
nie wygląda najgorzej. 
– Nie wiem, czy z pańskich słów nie przebija sarkazm. 
– Ja też nie wiem, madame. Naprawdę. Ale powiedz mi jedno: skoro nie możesz 
odzyskać chłopca, nie czyniąc mu przykrości, co właściwie zamierzasz? 
– Zawahałam się, rozważając tę kwestię, ale moje wahanie tylko pogorszyło sprawę. 
Wkrótce zacznę działać. 
– Jaki masz cel? 
– W taki czy inny sposób chciałabym nadepnąć na gardło Lotharowi von Hacklheberowi i zobaczyć jego wpatrzony we mnie bezradny wzrok. 
– Pięknie. Pięknie! Powiem tylko, że ostatnim człowiekiem, który mnie tak przygwoździł, 
był hrabia Upnor i... 
– W kwestii przewidywania przyszłych wydarzeń znacząco góruję nad świętej pamięci 
Upnorem i zamierzam tak rzecz całą zorganizować, aby żaden Irlandczyk nie zatłukł mnie 
kijem na śmierć. 
– Chyba że tak. To dobra nowina. 
– Proszę mi opowiedzieć o przygotowaniach pod Cherbourgiem, sierżancie Shaftoe. Bez 
względu na to, czy zamierza pan poinformować o nich Marlborougha, czy nie. 
– Dobrze. Ale do czego przydadzą ci się te informacje w knowaniach przeciw... Już nic 
nie mówię, bo patrzysz na mnie wilkiem. 
– Z takim przekonaniem wypowiadasz się o moich knowaniach, jakbym była jakąś 
żałosną postacią z włoskiej opery, której machinacje i intrygi wypełniają cały wolny czas. 
Tymczasem, gdybyś mógł za mną trochę pojeździć, zobaczyłbyś zmęczoną matkę, podążającą 
za mężem z Wersalu do St.-Malo, karmiącą piersią, od czasu do czasu wydającą przyjęcie, a 
raz albo dwa razy do roku rżnącą się w powozie z kryptografem albo w stogu siana z 
sierżantem. 
– W jaki sposób ma ci to przybliżyć chwilę, kiedy nadepniesz Lotharowi na gardło? Nie, 
nieważne. I tak bym tego nie zrozumiał. 
– No to znalazłeś się w doborowym towarzystwie. Jeśli wszystko załatwię jak należy, 
Lothar też tego nie zrozumie. 
Château d’Arcachon, St.-Malo, Francja 
11 kwietnia 1692 
– Anglicy obmyślili niezwykły sposób obrony kraju przed zbrojnym najazdem – 
powiedział hrabia de Pontchartrain, francuski contrôleur-général, oraz, od niedawna, 
sekretarz stanu do spraw marynarki wojennej. – Taki mianowicie, że nie mają pieniędzy. 
To intrygujące zagajenie było skierowane do Elizy, której Pontchartrain patrzył prosto w 
oczy, ale nie tylko oni dwoje uczestniczyli w tej rozmowie. W sumie pięcioro ludzi zasiadało 
przy stoliku do bazety w Petit Salon: oprócz Elizy i Pontchartraina byli to rozdający karty 
Étienne d’Arcachon, madame de Bearsul – młodziutka żona kapitana fregaty, i pochodzący z 
wybrzeża kawaler d’Erquy Dwoje ostatnich było, rzecz jasna, niepowtarzalnymi 
duszyczkami, bezcennymi w oczach Boga, obdarzonymi mnóstwem mniej lub bardziej 
interesujących zalet, wad, ciekawych cech et caetera, ale Eliza z trudem odróżniała ich od 
całej masy innych graczy przy karcianych stołach w jej Petit Salon, miłośników bilardu i tryktraka w jej Grand Salon, zapaleńców grających w bule na jej mokrym od deszczu 
trawniku, oraz muzykantów brzdąkających na jej klawesynie. 
Wiosną roku tysiąc sześćset dziewięćdziesiątego drugiego roku w St.-Malo gromadziły 
się siły inwazyjne. Nikt nie miał wątpliwości, że wyruszą ostatecznie z Cherbourga, skąd do 
Anglii było dwa razy bliżej niż z St.-Malo, ale w położonym na wąskim cyplu Cherbourgu nie 
znalazłoby się dość miejsca dla wszystkich żołnierzy i okrętów, którzy przez długie tygodnie 
zbierali się i formowali armię. Żołnierze – dziesięć tysięcy Francuzów i drugie tyle 
ewakuowanych z Limerick Irlandczyków – byli z natury mniej mobilni niż okręty, toteż w 
okolicy Cherbourga mieli pierwszeństwo w dostępie do ziemi, jedzenia, paliwa, dziwek i 
innych niezbędnych na wojnie dóbr. Okręty floty Kanału La Manche oraz galery floty 
śródziemnomorskiej, które niedawno przepłynęły pomiędzy Słupami Herkulesa i dotarły na 
północ, aby wziąć udział w inwazji, z konieczności zostały więc rozlokowane w pobliskich 
portach, przede wszystkim w Hawrze i St.-Malo. Z tych dwóch Hawr leżał dwukrotnie bliżej 
Paryża i był znacznie łatwiej dostępny, gdyż ze stolicą łączyła go Sekwana. Dlatego też 
liczniejsze i bardziej eleganckie przyjęcia z pewnością odbywały się w tym samym czasie 
właśnie w Hawrze i jego okolicach. Natomiast St.-Malo na dobrą sprawę w ogóle nie było 
połączone z resztą Francji. Rezolutny piechur w rodzaju sierżanta Boba Shaftoe mógł tam 
dotrzeć, ale przeciętny człowiek raczej nie powinien się w taką podróż wybierać. Do St.-Malo 
przybywało się morzem. Rodzina de Lavardac z dawien dawna miała tam swoje château, 
którego front wznosił się nad portem, a na tyłach znajdowały się farmy i doskonały potagerie. 
Kiedy ród de Lavardac zyskiwał na znaczeniu, rezydencja w St.-Malo wyrosła na najbardziej 
okazały gmach w całym porcie. Poprzedni diuk uwielbiał tu przyjeżdżać, spacerować po 
tarasie i przez złotą lunetę oglądać swoją prywatną flotę. Eliza sporo o tym miejscu słyszała, 
ale ponieważ większość życia małżeńskiego spędziła w La Dunette, rezydencję w St.-Malo 
zobaczyła na własne oczy dopiero przed miesiącem. Z miejsca się w niej zakochała i 
najchętniej nie opuszczałaby jej przez okrągły rok. 
Zaskakujące odwiedziny Boba Shaftoe – przechodzącego wraz z regimentem irlandzkich 
najemników przez St.-Malo w drodze z zimowiska w Breście do Cherbourga – umiliły jej 
pierwszy tydzień pobytu nad morzem. Jego następna wizyta – w drodze powrotnej – 
pozwoliła jej odświeżyć rdzewiejące talenty intryganckie, ponieważ francuska księżna, w 
dodatku karmiąca matka, nijak nie mogła w przyzwoity sposób uzasadnić spotykania się z 
angielskim sierżantem i domniemanym szpiegiem, który był do tego bratem najbardziej 
poszukiwanego przestępcy w całym świecie chrześcijańskim. 
Eliza, Étienne, mały Lucien i zastępy służby zjawili się w St.-Malo dwa tygodnie przed 
przybyciem floty śródziemnomorskiej. Później z Brestu, Lorient i St.-Nazaire przypłynęły 
okręty liniowe. Każda jednostka miała swoich oficerów, nierzadko wywodzących się z 
arystokratycznych rodów, toteż le duc i la duchesse d’Arcachon mieli przeogromne 
zobowiązania natury towarzyskiej. Inna księżna zareagowałaby na nie z podobnym entuzjazmem, jak generał na wybuch wojny albo architekt na zamówienie na budowę katedry, 
ale Eliza przerzuciła ciężar pracy na kobiety naprawdę to lubiące (po poprzedniej księżnej 
d’Arcachon odziedziczyła pokaźny kontyngent służby), zatrzymując sobie garstkę zaufanych 
pomocników – Brigitte, Nicole i dwóch emerytowanych korsarzy, których Jean Bart oddał do 
jej dyspozycji. Karierowiczów, ściągających do niej masowo odkąd wyszła za mąż za 
Étienne’a, zaprzęgła do pracy przy organizacji przyjęć. Dzięki temu mieli stałe zajęcie i – 
choć nie do końca ich to uszczęśliwiało – odczuwali emocje, które byli skłonni omyłkowo 
brać za szczęście. 
A ona musiała się tylko ubrać, pokazać, zapamiętać parę nazwisk i prowadzić 
konwersację. Kiedy odczuwała nadmierną nudę, usprawiedliwiała się płaczącym Lucienem i 
wymykała do prywatnych apartamentów w drugim skrzydle château. 
Dlatego też jedyny względnie nowy element w jej obecnej sytuacji – czyli kiedy siedziała 
przy stole do bazety i patrzyła, jak jej mąż rozdaje karty gnuśnym arystokratom – stanowił 
fakt, że człowiek siedzący naprzeciwko niej był personą o wprost gigantycznych wpływach. 
Na każdym innym przyjęciu, jakie Arcachonowie wydawali w ostatnich tygodniach, miejsce 
to zajmowałby kapitan któregoś z okrętów liniowych, płaszczący się i usłużny wobec 
przełożonego, admirała francuskiej floty (który to tytuł Étienne odziedziczył po ojcu). Tym 
razem jednak to Pontchartrain był przy stole najwyższy rangą, przynajmniej oficjalnie. 
Étienne nie miał jednak obowiązku się przed nim korzyć, gdyż niezwykle wysoki status obu 
dżentelmenów stawiał ich prawie na równym poziomie. Pontchartrain zjawił się bez 
uprzedzenia – rankiem jacht z Cherbourga wszedł do portu i wysadził go na brzeg. Przy 
kolacji hrabia przez cały czas próbował spojrzeć Elizie w oczy, i to wcale nie dlatego, że miał 
ochotę na flirt. Zaprosiła go więc, aby towarzyszył jej i Étienne’owi przy bazecie, po czym, 
by powstrzymać mężczyzn od sięgnięcia po rapiery, a kobiety po truciznę w walce o 
pozostałe wolne miejsca przy stoliku, wybrała madame de Bearsul i kawalera d’Erquy tylko 
dlatego, że byli nikim i nie powinni specjalnie utrudniać konwersacji. Tak w każdym razie to 
sobie wyobrażała, bo w rzeczywistości każde z nich okazało się (o czym już była mowa) 
całkowicie niezawisłą jednostką, obdarzoną wolną wolą i inteligencją i mającą własne plany. 
D’Erquy słyszał na przykład, że Eliza skupuje złe wierzytelności drobnych arystokratów, 
takich jak on, którzy w swojej naiwności pożyczyli pieniądze państwu. De Bearsul miała z 
kolei nadzieję na stanowisko w służbie jakiejś poważanej dworskiej osobistości. Dla 
Pontchartraina, niemal codziennie widującego się z królem Francji, ci dwoje byli jak mrówki 
albo wszy, toteż gdzieś tak po piątej rundce bazety utkwił wzrok w Elizie i wygłosił tę 
ciekawą uwagę o Anglikach i ich braku gotówki. 
Bazeta była prostą grą – dlatego właśnie Eliza ją wybrała. Każdy gracz dostawał 
trzynaście odsłoniętych kart i stawiał pieniądze na jedną, kilka lub wszystkie. Krupier 
zaczynał następnie wyciągać karty na przemian z wierzchu i spodu talii, przegrywając lub 
wygrywając zakłady, w których obstawiono karty tej samej wartości. W miarę upływu czasu stawki potrafiły wzrosnąć nawet sześćdziesięciokrotnie. Krupier miał masę roboty. Étienne 
musiał przypiąć sobie protezę przystosowaną do rozdawania – stuloną dłoń z palcami na 
sprężynach, zdolną utrzymać talię kart. Gracze mogli być bardziej lub mniej zajęci, w 
zależności od tego, na ile kart postawili. Eliza i Pontchartrain obstawiali symbolicznie, dając 
do zrozumienia, że bardziej niż hazard interesuje ich rozmowa. D’Erquy i de Bearsul bardziej 
zaangażowali się w grę i ich piski, jęki, zduszone przekleństwa, nagłe wybuchy śmiechu et 
caetera stanowiły nierówne, głośne tło dla konwersacji pozostałej dwójki. 
– Moi angielscy przyjaciele od lat uskarżają się na ten brak pieniądza – przytaknęła Eliza. 
– Zwłaszcza po tym, jak wybuchła wojna. Ale tylko pan, monsieur, wykazał się taką 
przenikliwością, by dostrzec w tym strategię obronną. 
– W tym właśnie problem. Ja sam dopiero niedawno się na nich poznałem. Kiedy planuje 
się inwazję, w naturalny sposób uwzględnia się w tych planach wypłacanie żołdu. Jest to 
element kampanii równie ważny jak uzbrojenie, wykarmienie i zakwaterowanie armii, jeśli 
nie ważniejszy, bo opłacani żołnierze mogą sami o siebie zadbać, gdy zabraknie im amunicji, 
jedzenia albo dachu nad głową. Ale trzeba im płacić w miejscowej walucie, czyli pieniądzach 
podbijanego kraju. W hiszpańskich Niderlandach to łatwe... 
– Bo są hiszpańskie – weszła Pontchartrainowi w słowo Eliza. – I można wypłacać żołd w 
peso... 
– A peso są dostępne na całym świecie. Ale angielskich pensów nie uświadczysz poza 
Anglią. Podobno bije się je... 
– W Londynie, w Tower. Tak słyszałam. Ale dlaczego mówi pan „podobno”? 
Pontchartrain rozłożył ręce. 
– Bo nikt ich nigdy nie widział. Wychodzą z mennicy i znikają. 
– Ale czy nie jest przypadkiem tak, że każdy może przynieść srebro do Tower i kazać 
zrobić z niego pensy? 
Pontchartrain zrobił zdziwioną minę, potem na jego twarz wypłynął uśmiech i wreszcie 
hrabia zaczął się śmiać. Uderzył otwartą dłonią w stół z takim impetem, że wyłożone na 
kartach monety podskoczyły i zabrzęczały. U tak dostojnego człowieka był to rzadki pokaz 
emocji. Gra na chwilę zamarła. 
– Monsieur! – odezwał się Étienne. – To dla nas zaszczyt i przywilej sprawić, że na 
chwilę zapomina pan o swoich troskach. 
Odpowiedzią był następny wybuch śmiechu. 
– Pańska żona mówi właśnie o moich troskach – odparł w końcu Pontchartrain. – I chyba 
ma dla mnie jakąś bezczelną propozycję. 
Étienne poróżowiał na twarzy. 
– Mam nadzieję, że nie aż tak bezczelną, by wprawić naszych gości w zakłopotanie... 
– O nie, mój panie, ta propozycja ma wprawić w zakłopotanie Anglików! 
– W takim razie nie widzę przeszkód. – Proszę mówić dalej, madame, jeśli łaska... 
– Zgoda, ale proszę o wybaczenie, gdyż będę tylko snuła domysły. 
– Z góry wybaczam. 
– Jacht, którym pan przypłynął, ma zdumiewająco silną straż. Domyślam się, że jest 
wyładowany pieniędzmi mającymi przepłynąć przez Kanał razem z siłami inwazyjnymi i 
zostać wypłaconymi w charakterze żołdu irlandzkim i francuskim żołnierzom w czasie 
kampanii angielskiej. 
Pontchartrain uśmiechnął się lekko i pokręcił głową. 
– To tyle, jeśli chodzi o moje próby dochowania tajemnicy. O niektórych ludziach mówi 
się, że mają nosa do pieniędzy, ale pani, madame, naprawdę potrafi zwęszyć srebro z 
odległości mili. 
– Proszę sobie nie żartować, monsieur. Sam pan powiedział, że takie są wymogi 
zagranicznych kampanii. 
Nie wiedzieć czemu Eliza zerknęła w tym momencie na d’Erquy’ego – i natychmiast tego 
pożałowała. Nieszczęsny kawaler siedział jak skamieniały. Z najwyższym trudem 
powstrzymała się od parsknięcia śmiechem. Przetopił, biedaczysko, pamiątkowy rodzinny 
półmisek i sprezentował kruszec królowi, licząc na to, że w zamian będzie czasem zapraszany 
do Wersalu. Wypłata odsetek najpierw się odwlekała, potem procent okazał się zaniżony, a 
ostatnio strużka pieniędzy całkiem wyschła. Człowiek, który decydował o ich wypłacaniu 
(bądź niewypłacaniu) siedział na wy’ ciągnięcie ręki od kawalera d’Erquy i właśnie przyznał 
się do tego, że przypłynął do St.-Malo jachtem wiozącym srebrny skarb i kotwiczącym w tej 
chwili kilkaset metrów od rezydencji Arcachonów. Jedno słowo, jeden ruch pióra 
Pontchartraina umożliwiłyby zwrot pożyczki albo przynajmniej spłatę odsetek, i to nie w 
postaci papierowej obietnicy wypłaty, lecz w czystym srebrze. D’Erquy nie był w stanie 
myśleć o niczym innym, ale nie mógł nic powiedzieć, gdyż w ten sposób naruszyłby zasady 
towarzyskie. Etykieta ubezwłasnowolniła go równie skutecznie jak żelazna obroża 
niewolnika. Mógł tylko patrzeć i słuchać. 
– Zatem nie brakuje panu srebra – ciągnęła Eliza. – Świetnie. Musi je pan przewieźć na 
drugą stronę Kanału. To bardzo ryzykowne. W historii wojskowości najczęściej przytaczaną 
przestrogą są dzieje konwojów wiozących pieniądze dla żołnierzy na linii frontu, które 
wpadają w zasadzkę i znikają bez śladu, co ma fatalne skutki dla przebiegu kampanii. 
– Czytujemy te same książki – przyznał Pontchartrain. – Mimo to kiedy zimą układaliśmy 
plany tej operacji, bardziej wczułem się chyba w rolę sekretarza stanu do spraw marynarki niż 
contrôleura-général. Chcę przez to powiedzieć, że większą wagę przykładałem do 
przygotowań natury militarnej niż do towarzyszących im problemów finansowych. Dopiero 
kiedy wczoraj dotarłem do Cherbourga i mogłem w pełni docenić rozmach inwazji, 
zrozumiałem, jak trudno będzie dostarczyć żołd do Anglii. Wysłanie go statkiem, tak po 
prostu, zakrawałoby na szaleństwo. Myślałem o tym, żeby podzielić ładunek na części, zatrudnić przemytników wina i soli, i kazać im przewieźć srebro do odludnych kornwalijskich 
portów. 
– Ryzyko zostałoby w ten sposób pomniejszone, ale trudności tylko by się spiętrzyły. 
Zresztą nawet gdyby ten plan się powiódł, nie załatwiłby najtrudniejszej sprawy: jeżeli 
miejscowy, w tym wypadku angielski, rynek nie zechce przyjąć srebra, żołnierze uznają, że 
nie zostali opłaceni. 
– Chcielibyśmy zapłacić im srebrnymi angielskimi pensami, to oczywiste, ale może się 
okazać, że będą skazani na francuskie pieniądze. 
– Przypomina mi się nasza rozmowa w saniach, w La Dunette, przed dwoma laty – 
stwierdziła Eliza. Czujny wyraz twarzy Pontchartraina dowodził, że trafiła w dziesiątkę. 
Madame de Bearsul spojrzała podejrzliwie na Najuprzejmiejszego Człowieka We Francji, 
który w tej właśnie chwili zabrał głos: 
– Przepraszam, że państwu przeszkadzam, ale w imieniu tych naszych gości, którzy nie 
uczestniczyli w owej przejażdżce saniami, prosiłbym o... 
– Mam na myśli wymianę pieniędzy – wyjaśniła Eliza. – Skarb państwa zebrał wszystkie 
stare monety i w zamian za nie wydał nowe. Królewski dekret stanowił, że nowe monety mają 
tę samą wartość co ich poprzedniczki, więc my, mieszkańcy Francji, nie zauważyliśmy 
różnicy, chociaż zawierały mniej srebra i złota. 
– Księżna, a wówczas jeszcze hrabina, zwróciła mi uwagę, że wymiana pieniędzy może 
mieć nieprzewidziane konsekwencje – dodał Pontchartrain. 
– Zanim pan hrabia zacznie się oskarżać, pierwsza pospieszę mu z obroną – 
zapowiedziała Eliza. – Poczytując to sobie zresztą za zaszczyt. Operacja ta miała wiele 
pozytywnych skutków: przede wszystkim pozwoliła sfinansować wojnę. 
– Co nie zmienia faktu, że wtedy okazałaś się, madame, prawdziwą Kasandrą. 
Rzeczywiście, niektórych konsekwencji nie przewidziałem. Na przykład tego, że francuskie 
pieniądze będą miały niższą wartość na angielskich rynkach. 
– Nie myślał pan o tym, aby bić nową monetę, specjalnie na inwazję? – spytał d’Erquy. 
– Myślałem i o tym, i o użyciu peso. Zanim jednak sięgniemy po takie rozwiązania, 
chętnie posłucham, co nasza gospodyni może nam powiedzieć o angielskiej mennicy. 
– Chciałam tylko zwrócić pańską uwagę, monsieur, na fakt, że istnieje już mechanizm 
pozwalający bezpiecznie przetransportować francuskie srebro do Londynu, wybić z niego 
porządne angielskie monety i oddać je w ręce zaufanych ludzi. 
– Co to za mechanizm? – zaciekawił się d’Erquy, podejrzewając, że Eliza sobie z nich 
żartuje. 
– Główny węzeł łączący Francję z międzynarodowym rynkiem pieniężnym nie znajduje 
się w St.-Malo ani nawet w Paryżu, lecz daleko na południu, w Lyonie. Królewskim 
kredytodawcą jest, naturalnie, monsieur Samuel Bernard, który ściśle współpracuje z 
monsieur Castanem. Znam Castana, to jeden z filarów Dépôt. Może przekazać pieniądze jednemu z dużych domów bankierskich mających oddziały w Lyonie i otrzymać w zamian 
weksle wystawione na francuskich agentów, którzy przewieźliby je do Londynu przed 
rozpoczęciem inwazji. Przedstawiliby je londyńskim bankierom na długo przed upływem 
terminu płatności, a ci poczyniliby wszelkie niezbędne przygotowania do tego, by w dniu 
wypłaty mieć pod ręką stosowną ilość gotówki; może musieliby w tym celu sprowadzić 
srebro z Amsterdamu lub Antwerpii i w Tower bić z niego monety, ale to już ich zmartwienie 
i ich ryzyko. Nasi agenci odebraliby gotówkę, którą następnie wystarczyłoby przewieźć na 
front i wypłacić naszym żołnierzom. 
Prawie od początku tej przemowy madame de Bearsul siedziała z otwartymi ustami, tak 
jakby łatwiej chłonęła trudne terminy i pojęcia właśnie przez usta niż przez uszy. W miarę jak 
Eliza wykładała swoją ideę, podobny wyraz przybierały twarze innych słuchaczy, także tych 
przy sąsiednich stolikach. Kiedy doszła do kończącej wypowiedź frazy „wypłacić naszym 
żołnierzom”, goście zaczęli zerkać po sobie. Zanim ktokolwiek zdążył zabrać głos, Eliza – z 
nieudawanym i niezwykłym u niej zapałem gospodyni podejmującej znudzonych francuskich 
arystokratów – zerwała się od stolika (zmuszając Étienne’a, Pontchąrtraina i d’Erquy’ego do 
wstania) i zaproponowała nową rozrywkę: 
– Zrobimy teraz małe przedstawienie – obwieściła. – Proszę siadać. Proszę usiąść i nie 
wstawać! 
Kazała służbie przynieść pióra, atrament i papier. 
– Ależ, Elizo... – zafrasował się Étienne. – Jak dżentelmen ma siedzieć w obecności 
damy, która stoi? 
– Odpowiedź jest prosta. W tym przedstawieniu nie jestem damą, lecz bogiem – 
Merkurym, olimpijskim posłańcem, patronem handlu. Wyobraź sobie, że mam skrzydełka 
przy kostkach. 
Sama wzmianka o kostkach zaparła Étienne’owi dech w piersi; kilka par oczu zerknęło 
nerwowo w jego stronę, Eliza zaś mówiła dalej: 
– Monsieur de Pontchartrain, proszę usiąść. Pan jest naszym wybawcą, contrôleuremgénéral. 
– To dla mnie łatwa rola, Merkury. 
Pontchartrain ukłonił się lekko i usiadł. 
Kiedy najważniejszy człowiek w pokoju usiadł, wszyscy chętnie wzięli z niego przykład. 
– Najpierw zabawimy się w Weksel, do czego będą potrzebne cztery osoby plus Merkury 
– zapowiedziała Eliza. – Później znajdziemy rolę dla pozostałych państwa – dodała, widząc, 
jak do ich stolika zbliża się grupka zaciekawionych gapiów. – Ten stolik to będzie Lyon. 
– Merkury...? Już trudno mi w to uwierzyć – zastrzegł się Pontchartrain. – Contrôleurgénéral 
nie bywa w Lyonie. 
– Zaraz się tym zajmiemy. Na razie proszę pozostać na swoim miejscu, monsieur. 
Naprzeciwko pana zasiada Étienne, czyli Lothar Bankier. – Dlaczego mam się tak niedorzecznie nazywać? – poskarżył się Étienne. 
– Wśród bankierów to doskonałe imię. Lothar jest Ditta di Borsa w Lyonie, Brugii i wielu 
innych miastach. 
– To znaczy, że cieszy się nieposzlakowaną opinią u innych bankierów – wyjaśnił 
Pontchartrain. 
– No dobrze – zgodził się Étienne. – Skoro ma taką reputację, jak pan mówi, przyjmę tę 
rolę. 
Usiadł naprzeciwko Pontchartraina. 
– Pan ma pieniądze, monsieur – oznajmiła Eliza i jedną ręką niczym grabkami zgarnęła 
stertę monet, podsuwając je Pontchartrainowi pod nos. – I chce je przetransportować tutaj! – 
Przez dwuskrzydłowe drzwi przeszła do Grand Salon i stanęła przy stole z porzuconą planszą 
do tryktraka. – Madame de Bearsul, pani będzie kupcem i bankierem w Londynie, czyli przy 
tym stoliku. 
Madame de Bearsul przyszła do Londynu, krzywiąc się, rumieniąc i wyłamując palce, aż 
Eliza miała ochotę dać jej w twarz. 
– Ależ, madame, ja się nie znam na tych profesjach. 
– Oczywiście że nie, pochodzi pani ze szlachetnego rodu. Ale jeśli królowie mogą w 
przedstawieniach grać wagabundów, pani może być bankierem, signore Punchineliem. To jest 
pani kasa pancerna. 
Merkury zatrzasnął pudełko z planszą do tryktraka, więżąc w nim piony i kostki, i 
wręczył je madame de Bearsul, która po pokazowym przylizywaniu włosów i wygładzaniu 
spódnic wreszcie zasiadła w Londynie. Kawaler d’Erquy, przewidując następne nominacje ze 
strony Elizy, również przeszedł do Grand Salon i podsunął jej krzesło. 
– Pan będzie Pierrem Dubois, Francuzem w Londynie. 
– O ja nieszczęśliwy! – D’Erquy złapał się za głowę, ku powszechnej uciesze widzów. – 
Czy to konieczne? 
– Tak, konieczne. Ale proszę na razie nie siadać, ponieważ nie zawarł pan jeszcze 
znajomości z signore Punchineliem. Na razie krąży pan po mieście jak zbłąkana dusza, 
szukając przyzwoitego bochenka chleba. Wszyscy na miejsca! 
Eliza wróciła do Petit Salon, gdzie na stoliku reprezentującym Lyon pojawiły się już 
pióra, atrament i papier. 
– Pan, contrôleur-général, będzie łaskaw dać swoje srebro, czyli srebro będące 
własnością Francji, Lotharowi Bankierowi. 
– Monsieur, s’il vous plaît – powiedział Pontchartrain i pchnął stos monet na drugą stronę 
stołu. 
– Merci beaucoup, monsieur – odparł niepewnym tonem Étienne. 
– Panu contrôleurowi-général należy się coś więcej niż uprzejme słówka! Proszę napisać 
na kartce sumę, nazwę Londres i czas, powiedzmy... Pięć minut od teraz. Étienne posłusznie napisał, co mu kazano, i dodał „pół do czwartej”, ponieważ stojący w 
kącie zegar wskazywał dwadzieścia pięć minut po trzeciej. 
– Proszę to dać contrôleurowi-général – poleciła mu Eliza. – A teraz pan, contrôleurgénéral, 
wpisze na odwrocie adres: monsieur Pierre Dubois, Londyn. Pan zaś, Lotharze, musi 
jeszcze wypisać avisa adresowane do signore Punchinella w Londynie i zawierające tę samą 
informację co weksel. 
– Weksel? 
– Dokument, który wręczył pan contrôleurowi-général, to właśnie weksel. 
Pontchartrain zaadresował weksel. Merkury wyrwał mu go z ręki, w podskokach 
przemknął przez pokój i dał go „Pierre’owi Dubois”, który, stojąc w progu, w zadumie śledził 
rozwój wydarzeń. Potem bóg wrócił do „Lothara”, wypisującego ze zbędnym namaszczeniem 
avisa. Merkury wyszarpnął mu je spod pióra. 
– Na Boga, nawet nie skończyłem przeprosin! 
– Powinien się pan bardziej wczuć w rolę Lothara. On na pewno by się tak nie 
rozpisywał. – Merkury wyprowadził avisa z pokoju i dostarczył je „signore Punchinello”. – W 
rzeczywistości zarówno weksel, jak i avisa sporządza się w dwóch lub trzech egzemplarzach i 
wysyła dwóch albo trzech kurierów, ale my ograniczymy się do jednego, żeby nie 
komplikować przedstawienia. Signore Punchinello martwił się, że nie wie, jak zagrać swoją 
rolę, więc teraz go uspokoję: wystarczy umieć czytać i znać charakter pisma Lothara. Umie 
pani? I zna? (Prawidłowa odpowiedź brzmi: Tak, Merkury). 
– Tak, Merkury. 
– Monsieur Dubois, domyśla się pan chyba, co dalej? 
„Pierre Dubois” przysiadł się londyńskiego stolika. Zajął miejsce naprzeciwko „signore 
Punchinella” i pokazał mu weksel. 
– Teraz, signore Punchinello, trzeba porównać to, co napisano na wekslu monsieur 
Dubois, z zapisem w avisa – wyjaśniła Eliza. 
– Brzmią tak samo – stwierdził „Punchinello”. 
– Czy zostały skreślone tym samym charakterem pisma? 
– Identycznym, Merkury. Nie do odróżnienia. 
– Która jest godzina? 
– Zegar wskazuje dwadzieścia osiem minut po trzeciej. 
– Proszę w takim razie wziąć weksel do ręki, napisać na nim „Akcept” i podpisać się. 
Madame de Bearsul zrobiła, co jej kazano, po czym, wczuwając się w rolę, otworzyła 
pudełko z tryktrakiem i zaczęła odliczać piony. 
– Jeszcze nie! – powstrzymał ją Merkury. – Proszę przeliczyć pieniądze i upewnić się, że 
ich wystarczy, ale jako rzetelny bankier nie wypłaci ich pani panu Dubois przed terminem 
płatności. 
Zaledwie kilka sekund później zegar zadzwonił dwa razy, wybijając pół do czwartej. Piony do tryktraka zostały wyłożone na stół i przepchnięte wprost do rąk oczekującego na nie 
„Pierre’a Dubois”. 
– voila!- obwieścił Merkury słuchaczom, których zebrała się przez ten czas dobrze ponad 
dwudziestka. – Oto szczęśliwe zakończenie pierwszego aktu naszego przedstawienia. 
Monsieur contrôleur-général przesłał srebro z Lyonu do Londynu, nie ponosząc żadnego 
ryzyka, a po drodze bez najmniejszego wysiłku wymienił je na angielskie pensy! Wszystko 
dzięki odwołaniu się do nadnaturalnych mocy Merkurego. 
Eliza dygnęła leciutko i przez chwilę pławiła się w cieple oklasków. 
ANTRAKT. 
– Jako francuski contrôleur-général wiem, czym jest weksel, madame – powiedział 
półgębkiem Pontchartrain, zepchnąwszy Elizę w cichy kąt. Był wyraźnie rozdrażniony. 
– Znam pański tytuł i zakres pańskiej władzy, monsieur. 
– Jeśli więc ma pani jeszcze coś do powiedzenia na temat mennicy, chętnie posłucham... 
– W swoim czasie, monsieur! 
Madame de Bearsul urządzała właśnie w „Londynie” scenę; trzeba przyznać, że złościć 
się potrafiła jak mało kto. 
– Oddałam pieniądze monsieur Dubois w zamian za... Za co?! 
– W zamian za weksel wypisany ręką bankiera, który jest Ditta di Borsa. To dokument 
nie gorszy od pieniędzy. 
– Ale to nie są prawdziwe pieniądze! 
– Signore Punchinello, może je pan wymienić na pieniądze w dowolnym biurze 
przedsiębiorstwa Lothara. 
– Tylko że Lothar jest w Lyonie, a ja w Londynie. 
– Prawdę powiedziawszy, Lothar mieszka w Lipsku, ale to nieistotne, ponieważ ma swoje 
biuro w Londynie. Po tym, jak Uzurpator zajął tron, wielu bankierów z Amsterdamu 
przeniosło się na drugą stronę Kanału... 
– Zaraz! Najpierw Lothar był w Lyonie, potem w Lipsku, Amsterdamie, a teraz jest w 
Londynie? 
– To bez znaczenia, bo Merkury regularnie odwiedza te wszystkie miasta. – Eliza 
wetknęła rękę w zalatującą alkoholem gromadę młodych mężczyzn, wydobyła z niej młodego 
Lavardaca i posadziła go przy stole do tryktraka. – Oto faktor Lothara urzędujący w 
Londynie. 
Wyciągnęła drugiego młodzieńca, który podśmiewał się z poprzednika, i kazała mu 
stanąć w przejściu między salonami, nazywając je „Amsterdamem”. 
– Zgłaszam sprzeciw! (Proszę mi wybaczyć, że przemawiam tak bezpośrednio, ale gram 
przecież nieokrzesanego saksońskiego barona) – odezwał się mąż Elizy. 
– Świetnie ci idzie, najdroższy – zapewniła go Eliza. – Czego dotyczy twój sprzeciw? 
– Jeśli moi ludzie w Amsterdamie i Londynie nie są arystokratami, a o ile się nie mylę, tak właśnie sprawy się mają... 
– Istotnie, nie są, Étienne. 
– Skoro nie mają własnych środków do życia, należałoby... – Étienne znów lekko 
pokraśniał. – Czy naprawdę muszę... Przykro mi, ale... – Zaciął się i dopiero zachęcające 
spojrzenia Elizy i Pontchartraina pomogły mu kontynuować rozpoczętą kwestię. – 
Powinienem im... no... zapłacić... – Prawie połknął to wstydliwe słowo. – Nie wiem, żeby 
mogli sobie... kupić... coś do jedzenia i tak dalej... No bo chyba tak zdobywają jedzenie, 
prawda? Nie sądzę, żeby mieli własne gospodarstwa, skoro mieszkają w miastach. 
– Tak, musisz im zapłacić – oznajmiła Eliza głośno i wyraźnie. 
Étienne skrzywił się. 
– Jakoś to wszystko wydaje mi się niewarte zachodu z mojej strony – przyznał. – 
Przyjmuję srebro w jednym miejscu, wysyłam weksel i avisa za granicę, a wszystko po to, 
żeby na koniec oddać srebro do rąk signore Punchinella. 
Powiódł niepewnym wzrokiem po twarzach gości, sondując ich nastroje. Z powagą kiwali 
głowami, jakby diuk d’Arcachon trafił w sedno sprawy. A potem spojrzenia wszystkich 
spoczęły na Elizie. 
– Możesz zatrzymać część pieniędzy – odparła. 
Wszystkim zaparło dech w piersi, jakby szarpnięciem zerwała woal skrywający 
szczerozłoty posąg. 
– To zmienia postać rzeczy! – wykrzyknął Étienne. 
– Suma wypłacona Pierre’owi Dubois w Londynie była nieco mniejsza od tej, jaką u pana 
zdeponowałem, monsieur – wyjaśnił Pontchartrain i odwrócił się do Elizy. – Ale ja, madame, 
mieszkam w Paryżu. 
Eliza podeszła do stojącego w rogu pozłacanego klawesynu i poklepała pudło. 
Pontchartrain wyjechał z Lyonu, zasiadł przy instrumencie i – aby się odprężyć i zapewnić 
podkład muzyczny drugiemu aktowi przedstawienia – zaczął grać arię Rameau. Eliza skinęła 
na pewnego hrabiego, człowieka w średnim wieku, ubranego w mundur kapitana galery, który 
jeszcze przed chwilą grał z przyjacielem w bilard. 
– Pan będzie monsieur Samuelem Bernardem, kredytodawcą le Roi. 
– Mam grać Żyda?! – Hrabia był przerażony. 
Pontchartrain podniósł ręce znad klawiatury. 
– To znakomity człowiek. Król wyraża się o nim z największym szacunkiem – powiedział 
i wrócił do gry. 
– Lyon opustoszał – zauważył Étienne. 
– Bynajmniej. Jest tam monsieur Castan, stary confrere pana Bernarda. Eliza zaciągnęła 
niedawnego partnera hrabiego od bilardu na fotel wygrzany przez Pontchartraina. 
W pokoju zrobiło się dosyć głośno. Kapitan grający Samuela Bernarda przygarbił się, 
zaczął przewracać oczami, zerkać pożądliwie na kobiety i głaskać się po koziej bródce. W „amsterdamskim” i „londyńskim” tłumie, złożonym głównie z młodych ludzi, zapanowała 
pewna nerwowość – wszyscy zawierali ze wszystkimi jakieś nieautoryzowane transakcje. 
– Przynieście smalec – zaordynowała Eliza. 
– Smalec, madame? 
– Tak, smalec! Z kuchni! I pustą paterę na owoce albo coś w tym rodzaju. Migiem! – 
Służący wybiegli. – Wszyscy na miejsca! Zaczynamy akt drugi. Hrabio Pontchartrain, proszę 
grać dalej. To piękna muzyka i świetnie pasuje do naszej sztuki. 
Część gości, którym nie przydzielono żadnych ról, zaczęła nawet tańczyć w rytm 
klawesynowej melodii, dzięki czemu „Paryż” automatycznie stał się stolicą piękna, kultury i 
romantycznej miłości. 
– Do usług, madame – odparł Pontchartrain. 
– Jestem Merkury. A pan ma smalec. 
– Smalec, Merkury? – Pontchartrain rozejrzał się z zaciekawieniem, nie przestając grać. 
– Rzadko go pan widuje, naturalnie, i nigdy go nie dotyka. Pourquoi non, jest pan 
przecież członkiem Conseil d’en-Haut, zaufanym doradcą le Roi Soleil. Ale wie pan, że ma 
smalec. 
– Skąd, Merkury? 
– Szepnęłam to panu na ucho. Ma pan tysiąc kuchni, w których cały czas się go wytapia. 
Proszę wezwać do siebie monsieur Bernarda i mu o tym powiedzieć. 
Monsieur Bernarda nie trzeba było wcale wzywać. Podkuśtykał, podpierając się kijem 
bilardowym jak laską (coraz bardziej wczuwał się w rolę Żyda), i nachylił nad 
Pontchartrainem. Zatarł ręce. 
– Monsieur Bernard? Mam smalec. 
– Nie wątpię, monseigneur. 
– Chciałbym, żeby... hmm... Sto porcji smalcu zostało przetransferowane szybko i 
bezpiecznie do Londynu, do monsieur Dubois. 
– Chwileczkę! – wtrącił się Merkury. – Nie zna pan jeszcze tożsamości remitenta. 
– Rozumiem. Proszę wystawić weksel na jednego z moich agentów. 
– Załatwione, mój panie – odparł „Bernard” i zerknął z ukosa na Elizę, oczekując 
podpowiedzi. 
– Proszę powiadomić swojego przyjaciela. 
– Nic nie dostanę?! 
– Ależ, monsieur! Ma pan słowo contrôleura-général Francji! Czego chcieć więcej? 
– Tak tylko pytam. – Niepocieszony „Bernard” bokiem, jak krab, przemknął do 
znajdującego się w Petit Salon „Lyonu”, gdzie czekał na niego partner od bilardu. – Mon 
vieux, bonjour. Hrabia Pontchartrain ma smalec i chciałby, żeby sto porcji trafiło do Londynu. 
– Dobrze – powiedział „Castan”, usłyszawszy wygłoszoną sotto voce podpowiedz 
Merkurego. – Lotharze, prześlij naszemu człowiekowi w Londynie sto porcji smalcu, a ja dam ci sto dziesięć. 
– Na Boga! Gdzie ten smalec w ogóle jest?! – wykrzyknął zdezorientowany Étienne. W 
pierwszej odsłonie dostał przynajmniej prawdziwe srebro. 
– Nie mam go ze sobą – przyznał „Castan”, który szybciej od Étienne’a chwytał, do 
czego to wszystko zmierza. – Ale mój przyjaciel monsieur Bernard rozmawiał z hrabią 
Pontchartrainem, który od samego Merkurego dowiedział się, że smalcu jest mnóstwo, 
dlatego biorąc na świadków wszystkich obecnych tu porządnych lyończyków... 
– Nazywamy ich le Dépôt – wtrąciła Eliza, wskazując kilka zebranych przy stoliku osób. 
– ...obiecuję wypłacić na pańskie żądanie sto dziesięć porcji smalcu. 
– W porządku – zgodził się „Lothar”, znalazłszy aprobatę u Elizy. 
Trochę czasu zeszło na przygotowaniu stosownych dokumentów. Eliza podzieliła 
tymczasem przyniesioną z kuchni grudę smalcu na dwie nierówne części. Mniejszą wyłożyła 
na paterę, zaniosła do Grand Salon i postawiła na złoconym kredensie obok stołu do 
tryktraka, czym wzbudziła zainteresowanie madame de Bearsul. 
– Proszę podzielić to na pół, potem połówki znów na pół i tak dalej, aż uzyska pani 
trzydzieści dwie porcje – polecił „Merkury” i czmychnął, zanim de Bearsul zdążyła się 
skrzywić. 
Misę z większą częścią smalcu włożyła w ręce młodego bankiera z, Amsterdamu”. 
Trzech młodszych gości – w wieku od ośmiu do dwunastu lat – błyskawicznie zebrało się 
przy kredensie, przewróciło paterę i zaczęło się mazać dzielonym smalcem. 
– Świetnie – pochwaliła ich Eliza. – Jesteście angielską mennicą, a to jest Tower. – 
Widząc ich nadmierny entuzjazm, dodała na wszelki wypadek: – Nie przesadźcie, potrzebuję 
tylko około trzydziestu porcji. 
– Myśleliśmy, że stu! – stwierdził najstarszy z maluchów. 
– Sto też byłoby dobrze, ale w Londynie nie mają tyle smalcu. 
Tymczasem w Lyonie papierkowa robota dobiegła końca, przy czym pojawił się jeden 
nowy element: „Lothar” wystawił weksel nie na „Dubois”, tylko na „Castana”, z którym 
siedział przy jednym stole. „Castan” obrócił papier i napisał na odwrocie, że przekazuje go 
monsieur Dubois. Termin płatności upływał za kwadrans. „Castan” wręczył go „Dubois” na 
peryferiach „Lyonu” o godzinie czwartej dwanaście. „Dubois”, który udał się do „Londynu” 
okrężną drogą, z postojem na kieliszek koniaku, dotarł na miejsce o czwartej czternaście i 
wręczył weksel „Punchinellowi”. Ten – tak jak poprzednio – porównał weksel z wisa i 
spojrzał na zegarek. De Bearsul miała właśnie napisać „Akcept” i złożyć podpis na 
dokumencie, gdy wiecznie czujny Merkury powstrzymał jej dłoń. 
– Chwileczkę! Proszę się zastanowić. Waży się pani płynność finansowa, pani 
wypłacalność. Ile ma pani smalcu? 
„Punchinello” zerknął na „Tower”, gdzie porcje smalcu ułożono w ośmiu rządkach po 
cztery. – Te do pani nie należą – stwierdził Merkury, przełożył smalec łyżką na paterę i wręczył 
naczynie kuzynowi Lavardaców, który grał rolę londyńskiego faktora Lothara. 
Madame de Bearsul zaczynała chwytać ideę zabawy. 
– Ale będą mi potrzebne. – Zwróciła się do faktora: – Mam notę pańskiego wuja, w której 
stwierdza, że jest mi pan winien sto porcji. 
– Nie mam tyle! – zaprotestował młody bankier. 
– I tu Merkury jak zwykle przychodzi wam w sukurs – ogłosiła Eliza. – Czy ktoś jeszcze 
w Londynie ma smalec? 
– Ja – zabrzmiał młodzieńczy głos z sąsiedniego pokoju. – Całą michę. 
– Ale pan nie jest w Londynie! – skarcił młodzieńca „Merkury” i spojrzał znacząco na 
rezydującego w „Londynie” krewniaka Lavardaców. 
– Kuzynie! – zawołał ten. – Chodź do mnie. Potrzebuję naszej rodzinnej fortuny. 
Młody człowiek przetoczył się z miską smalcu przez próg, a wtedy, na dany przez Elizę 
znak, dwóch sześcioletnich brzdąców wyskoczyło z kryjówki w kącie i zaczęło okładać go 
drewnianymi mieczykami po nogach. 
– Auć! – wrzasnął napadnięty. 
– To atak piratów na Morzu Północnym! – wyjaśniła Eliza. 
Misa ze smalcem zasłaniała właścicielowi widok, przez co nie bardzo wiedział, gdzie 
znajdują się mali bukanierzy. Dał się kilka razy przegonić dookoła Brytanii, a kiedy wreszcie 
(o czwartej dwadzieścia) przybił do lądu, miał poważny przechył na sterburtę. Odwrócił misę 
do góry dnem i wyładował jej zawartość w Tower. 
– Pospieszcie się! – ponagliła gości Eliza. – Termin zapłaty weksla upływa za pięć minut! 
Rzeczywiście, niewiele brakowało, ale ponieważ wszyscy się sprężyli, to przy wydatnej 
pomocy Merkurego o czwartej dwadzieścia trzy mincerze wydali sto porcji smalcu faktorowi 
Lothara, który z triumfalną miną postawił je przed signore Punchinellem, a ten z odrazą 
pchnął je w ramiona „Pierre’a Dubois”. Była czwarta dwadzieścia siedem. Wszyscy – 
aktorzy, widzowie i służba – zaczęli klaskać i wiwatować, myśląc, że przedstawienie dobiegło 
końca. W świętowaniu nie uczestniczyli tylko kawaler d’Erquy, mając ręce zajęte miską ze 
smalcem, oraz dwaj sześcioletni piraci, którzy – niezadowoleni z dotychczasowej porcji 
szermierki i awanturnictwa – zaczęli go okładać pod kolanami i po ścięgnach Achillesa, jakby 
chcieli mu je rozszarpać tępymi mieczykami. 
– Jeszcze jedno, Merkury – dodał d’Erquy. – Pytam serio: jak przewieźć pieniądze z 
Londynu na front? Jeśli choć połowa plotek na temat Anglii jest prawdziwa, roi się tam od 
wyrzutków, wagabundów, rabusiów i wszelkiej maści bandytów. 
– Bez obawy. Wystarczy poczekać kilka dni i front sam do pana przyjdzie; Irlandczycy i 
Francuzi w paradnym szyku zapukają do pańskich drzwi przy Strandzie i poproszą o żołd. 
Przez pokój przetoczyła się fala patriotycznych okrzyków, a goście zgotowali Elizie 
owację na stojąco. Z tłumu poleciały nawet bukiety kwiatów. – Pozwólcie państwo, że jeszcze na chwilę wcielę się w rolę nieokrzesanego barona... – 
odezwał się Étienne, który porzucił placówkę w „Lyonie”, aby obserwować finał 
przedstawienia. – Dlaczego, na litość boską, angielska mennica miałaby bić monety, które są 
potrzebne do opłacenia inwazji na Anglię?! 
Zapadła taka cisza, że Étienne poczuł się nieswojo i zaczął już układać długie i 
wyczerpujące przeprosiny, ale Eliza nie zamierzała dać mu okazji do ich wygłoszenia. 
– Nie znacie Anglii! Ale ja ją znam, bo jestem Merkurym. W Anglii działają frakcje 
polityczne. W tej chwili rządzą tam torysi, którzy szczerze nienawidzą Uzurpatora, wcale się 
z tym nie kryją i najchętniej pozbyliby się go z kraju. Ba, nasze plany inwazyjne opierają się 
wręcz na założeniu, że angielska flota wojenna nie będzie niepokoić naszych okrętów w 
Kanale i że angielskie pospólstwo, podobnie jak większość wojska, z radością zrzuci 
holenderskie jarzmo i powita irlandzkich i francuskich wyzwolicieli z otwartymi ramionami. 
Jeżeli godzimy się na takie założenia, mamy chyba prawo przypuszczać, że zarządzający 
mennicą torysi zgodzą się wybić parę monet dla Hacklhebera... 
– Albo innego banku, z którym postanowimy nawiązać współpracę – wtrącił 
Pontchartrain. 
– ...nie zadając niewygodnych pytań o przeznaczenie tychże. 
– No tak... – powiedział Étienne. – Teraz wszystko widzę tak wyraźnie, jakby mi ktoś 
namalował obraz. 
Twarze gości przybrały nieobecny wyraz, jak gdyby wszyscy jednocześnie zapatrzyli się 
na to samo malowidło, które miał przed oczami diuk d’Arcachon. 
Były jednak wyjątki. „Samuel Bernard” najwyraźniej nie umiał (albo nie chciał) rozstać 
się z postacią Żyda-intryganta, która ściągnęła nań powszechną uwagę i stała się źródłem 
wielu żartów. Nie opuszczał Petit Salon. Miotał się między „Paryżem” i „Lyonem”, 
wymachując laską i dopytując się, kiedy wreszcie zobaczy choć część tego smalcu, o którym 
hrabia de Pontchartrain opowiadał z takim przekonaniem. „Castan”, jego kompan od bilardu, 
finansów oraz (obecnie) kieliszka (bo niedawno udało im się przechwycić karafkę jakiegoś 
brązowego płynu), również coraz głośniej gardłował. 
– O co im chodzi? – zdziwił się Étienne. 
– Nie martw się, Lotharze – uspokoiła go Eliza. – Dostaniesz swoje pieniądze. 
Brwi Étienne’a ściągnęły się w zadumie. 
– Rzeczywiście... Całkiem o tym zapomniałem! Ja też nie widziałem pieniędzy! Czy to o 
to ci dwaj tak się awanturują? 
Pontchartrain spojrzał porozumiewawczo na Elizę i wtrącił pojednawczo: 
– Ci dwaj odkryli właśnie zjawisko zwane ryzykiem utraty płynności. 
– Brzmi przerażająco! 
– Ale proszę się nie martwić. To ułuda. We Francji nie mamy takich upiorów. 
– Całe szczęście! – Diuk d’Arcachon odetchnął z ulgą. – Już zaczynałem się niepokoić, a przecież nawet nie jestem bankierem! 
Eliza do Lothara von Hacklhebera 
12 kwietnia 1692 
Mein Herr, 
PYCHA jest słabością, której kobiety ulegają równie łatwo jak mężczyźni, a nie jest 
wykluczone, że ja jestem na nią podatna bardziej od innych kobiet. PYCHA, podobnie jak 
inne przywary, arogancko walczy o miejsce zajmowane w ludzkim sercu i zazdrości miejsca 
Cnotom, które nieustannie usiłuje zdeptać lub przegnać. 
Kiedy przed osiemnastoma miesiącami wpadłam do sypialni małego Johanna i zastałam 
w niej puste łóżeczko, w mojej duszy wybuchła wojna. Po jednej stronie stanęła cnota 
Miłości, naturalnej miłości matki do dziecka. Naprzeciw niej wyrosła Pycha: urażona, 
skrzywdzona, upokorzona. Nie chodziło tylko o to, że przegrałam. Najgorsza była 
świadomość, że byłam w tym czasie na uroczystej kolacji, zamiast siedzieć w domu i pełnić 
obowiązki matki. Dlatego też Pysze deptał po piętach Wstyd. Ich połączone legiony 
zaszarżowały i zmiażdżyły wątłe siły Miłości. Wszystko, co od tamtej pory zrobiłam, mając 
na względzie Johanna, dyktowała mi Pycha. Rady Miłości słyszałam rzadko, a kiedy już 
udawało jej się z czymś przebić, celowo ją ignorowałam. 
Nikt jednak nie zna praw rządzących przypływami uczuć. Ostatnie osiemnaście miesięcy 
wiele zmieniło. Urodziłam drugiego synka i przekonałam się, że porywcza Pycha znacznie 
łatwiej zdobywa nowe ziemie, niż potem je okupuje. Miłość w dyskretnych wypadach 
odzyskała stracone terytorium i zdobyła nowe. Można by powiedzieć, że ten list jest 
dowodem zwycięstwa Miłości w wojnie z Pychą; pozostaje tylko ustalić warunki kapitulacji. 
Te warunki to Pan, naturalnie, podyktował; wyłożył je z podziwu godną klarownością w 
liściku, który znalazłam w łóżeczku Johanna. Żąda Pan zwrotu złota, które w sierpniu 1690 
roku skradziono u brzegów Bonanzy i które, w powszechnym przekonaniu, wpadło w ręce 
bandy złodziei i piratów dowodzonej przez łotra nazwiskiem Jack Shaftoe. Podejrzewa Pan, 
że mam coś wspólnego z tą kradzieżą i że wiem, gdzie można Jacka znaleźć. 
Szczerze mówiąc, nic nie wiem o samej kradzieży i nie mam pojęcia, gdzie podziewa się 
Jack. Jest to jednak odpowiedź podyktowana pychą i wcale nie przybliża mnie do spotkania z 
ukochanym synkiem. Miłość kazałaby raczej dać Panu to, czego Pan chce; uciszyć Pański 
gniew i ukoić ból. Do tego czasu pozostanę Pańską pokorną i posłuszną sługą. 
Dlatego, mimo że nie mogę zwrócić Panu złota i nie wiem, gdzie jest Jack, nie będę już 
dłużej się skarżyć, lecz zrobię, co w mojej mocy, aby Panu zadośćuczynić. 
Jeśli chodzi o miejsce pobytu Jacka Shaftoe: nikt go nie zna, ale ojciec Édouard de Gex i monsieur Bonaventure Rossignol opracowali plan, który pozwoli je ustalić. Jeden z członków 
tej pirackiej brygady pisuje czasem listy do rodziny we Francji. Monsieur Rossignol 
przechwytuje je i czyta, lecz, niestety, nie potrafi odcyfrować całej ich treści, są bowiem 
pisane szyfrem, którego nie udało mu się złamać. Kopiuje je więc na własny użytek, a 
oryginały odsyła adresatom, handlarzom kawy, do niedawna wiodącym w Paryżu żywot 
żebraków – dopóki nie odkryła ich księżna d’Oyonnax. Madame d’Oyonnax, jak zapewne 
Panu wiadomo, jest cousine de Gexa. Zaczęła serwować wyłącznie ich kawę w swoim salon i 
wkrótce sama de Maintenon przy porannej toalecie poprosiła o podanie kawy właśnie tej 
marki. Niewiele później handlarze otworzyli w wiosce Wersal kawiarenkę, gdzie nie tylko 
obsługują regularnych klientów, ale także dostarczają ziarno kawowe do królewskiego 
château i innych posiadłości, których w okolicy nie brakuje. 
Bez wątpienia jest to robota ojca de Gex – dzięki temu posunięciu rodzina, dotychczas 
rozproszona po paryskich więzieniach i przytułkach, zebrała się w całość i zamieszkała w 
jednym domu w Wersalu, gdzie Cabinet Noir ma ją na oku. Jak już wspomniałam, monsieur 
Rossignol oddaje im listy pisane przez krewniaka z bandy Jacka Shaftoe, licząc na to, że 
odpowiadając na nie, z czymś się zdradzą. Na razie nie uzyskał żadnych istotnych informacji, 
bo rodzina nie odpisuje – prawdopodobnie dlatego, że nie zna adresu, na który mogłaby 
wysyłać listy. Wygląda na to, że statek l’Emmerdeura i jego kompanów krąży po Morzu 
Czerwonym i Zatoce Perskiej, toteż przesłanie nań listu z Paryża ma równie małe szanse 
powodzenia, jak ustrzelenie gza z moździerza oblężniczego. Nie zmienia to faktu, że plan 
monsieur Rossignola i ojca de Gex, mający na celu wytropienie Jacka, jest rozsądny i prędzej 
czy później musi przynieść spodziewane owoce. Pierwsza się o nich dowiem i przekażę Panu 
te informacje. 
A co się tyczy złota... Ponieważ nie mogę zaspokoić Pańskich żądań w tej materii, 
postanowiłam wynagrodzić Panu ten uszczerbek – na ile to możliwe – w inny sposób. Zdaję 
sobie sprawę, że złoto skradzione z Bonanzy ma szczególne właściwości, których utraty nie 
powetuje Panu żadna ilość zwyczajnych kruszców. Jednakże do czasu złapania złodziei mogę 
Panu powetować stratę tylko w jeden sposób. Niedługo po urodzeniu Johanna straciłam cały 
osobisty majątek, nie mam więc pieniędzy, które mogłabym Panu posłać. Fortuną mojej 
nowej rodziny, Lavardaców, oczywiście nie mogę rozporządzać. Mieszkam w ich 
rezydencjach, ale ich nie sprzedam; jadam z rodowych sreber, ale nie mogę kazać ich 
przetopić. Za to dzięki pozycji, jaką zajmuję, mam niezrównany wgląd w finanse 
francuskiego rządu i rządzące nimi mechanizmy. Często zdarza mi się zdobywać informacje, 
z których człowiek na Pańskim stanowisku mógłby czerpać spore zyski, nie ponosząc 
wielkich kosztów ani ryzyka. Jako zaliczkę na poczet spłaty złota z Bonanzy, które 
zamierzam Panu oddać w całości, gdy tylko będzie to możliwe, oferuję Panu teraz taką 
właśnie informację, pierwszą w naszej – mam nadzieję – długiej i owocnej współpracy. 
Pański agent w Lyonie, Gerhard Mann, wprowadzi Pana w szczegóły, ja ograniczę się więc do wstępu. 
Francuski rząd chce przewieźć srebro do Anglii, aby wypłacić żołd irlandzkim i 
francuskim żołnierzom, którzy pod koniec maja dokonają inwazji z rejonu Cherbourga. 
Zamierzano po prostu wysłać kruszec statkiem, dopóki nie przekonałam kogo trzeba, że lepiej 
będzie skorzystać z istniejących kanałów handlowych, czyli wystawić w Lyonie weksel w 
oparciu o kredyt monsieur Castana (gwarantowany, ma się rozumieć, przez państwo), płatny 
w srebrnej monecie w Londynie. Należałoby wyznaczyć termin wypłaty na przełom maja i 
czerwca, i wydać weksel na okaziciela, ponieważ tożsamość remitenta na razie jest nieznana, 
a poza tym – z oczywistych powodów – musi pozostać tajna. 
Ponieważ sprawa załatwiana jest na ostatnią chwilę, a w dodatku trwa wojna, może Pan w 
tej sytuacji zażądać całkiem wysokiej prowizji, sama transakcja zaś jest praktycznie 
pozbawiona ryzyka. Być może roześmieje się Pan, czytając te słowa. No bo jak to możliwe, 
że wysłanie srebra do ogarniętej wojną Anglii ma nie być ryzykowne? Otóż do inwazji 
najprawdopodobniej w ogóle nie dojdzie, a jeśli nawet, to i tak będzie skazana na klęskę. Plan 
najazdu opiera się na założeniu, że angielskie pospólstwo z otwartymi ramionami przyjmie 
Irlandczyków i Francuzów, którzy przyjdą osadzić katolika na angielskim tronie. Co za 
niedorzeczne przypuszczenie! Dysponuje Pan doskonałymi źródłami informacji, które z 
pewnością potwierdzą moje słowa. W tej chwili najbardziej prawdopodobną wydaje się 
sytuacja, w której wydany w Lyonie weksel w ogóle nie dotrze do Londynu, transakcja 
zostanie anulowana, Pan zaś zatrzyma prowizję i otrzyma zwrot kosztów. W najgorszym razie 
weksel zostanie przedstawiony do wypłaty, ale to z kolei będzie dla rodziny Hacklheberów 
zwykła, rutynowa transakcja, wyjątkowa tylko ze względu na pokaźną sumę. 
Zrobiłam co w mojej mocy, aby przekonać hrabiego Pontchartraina, monsieur Bernarda i 
monsieur Castana do wyboru Domu Hacklheberów jako banku obsługującego tę transakcję. 
Dali mi do zrozumienia, że aprobują mój pomysł, ale, jak Panu doskonale wiadomo, w 
Lyonie jest silna konkurencja, a ja nie mogę ich zmusić, by udali się z tą sprawą właśnie do 
Pana. Postaram się dyskretnie działać na Pańską korzyść, chyba że w liście zwrotnym 
stanowczo mi Pan tego zakaże. 
W zamian proszę tylko o drobnostkę: niech mi Pan okaże większą łaskawość niż 
dotychczas, pozwoli złożyć krótką wizytę w Lipsku (jeśli tylko uda mi się jakoś tam dostać) i 
zobaczyć się z małym Johannem – nawet w towarzystwie jego opiekunki, jeśli uzna Pan to za 
konieczne. 
Pozostaję, mein Herr, Pańską pokorną i posłuszną sługą. 
Eliza, księżna d’Arcachon, hrabina de la Zeur 
Eliza do Wilhelma III, króla Anglii 
Eliza, księżna Qwghlm, księżna Arcachon 
12 kwietnia 1692 
Wasza Wysokość, 
z pewnością ze stu różnych ust słyszał już Wasza Wysokość o tym, że na półwyspie 
Cotentin gromadzi się armia inwazyjna gotowa do najazdu na kraj Waszej Wysokości; może 
także o tym, że okręty mają wyruszyć z Cherbourga w trzecim lub czwartym tygodniu maja. 
Nie będę zatem tracić czasu na roztrząsanie tych kwestii. Piszę te słowa nie jako angielski 
szpieg, lecz jako obrończyni Francji. Inwazję trzeba za wszelką cenę powstrzymać. Jej plan 
jest katastrofalnie idiotyczny. Jej klęska ani nie poprawi stanu bezpieczeństwa Anglii 
(ponieważ najazd i tak jest skazany na klęskę), ani nie przyniesie Anglii chwały (ponieważ 
cały pomysł jest poroniony). Nie wiem, jak to możliwe, ale Francuzi wmówili sobie, że cała 
Anglia marzy o pozbyciu się Waszej Wysokości; że w angielskiej armii wprost roi się od 
jakobitów, którzy tylko czekają na sygnał, aby poprzysiąc wierność Jakubowi Stuartowi; że 
królewska marynarka wojenna nie zainterweniuje, kiedy francuska flota wypłynie na wody 
Kanału; że angielskie wojsko pójdzie w rozsypkę, nie niepokojeni przez nikogo Irlandczycy i 
Francuzi zdobędą przyczółek w Wesseksie, a tubylcy powitają ich kwiatami. Może to 
wszystko prawda, mnie jednak założenia te wydają się absurdalne. Przypuszczam, że 
działający we Francji angielscy szpiedzy i emisariusze udają wrogość wobec Waszej 
Wysokości i sączą w uszy swoich francuskich odpowiedników uwodzicielskie i pochlebne 
bzdury o tym, jak to cała Anglia wyczekuje jakobickiej rebelii. Jeśli mam rację, ich podstęp 
okazał się aż nazbyt skuteczny. Pewni siebie Francuzi ułożyli plany, obmyślili manewry i 
sformułowali postanowienia, które pokornej i posłusznej słudze Waszej Wysokości wydają 
się czystym obłędem. 
Błagam, aby Wasza Wysokość napisał list lub wysłał emisariusza do Ludwika XIV, 
powiedział mu, że wie o planowanej inwazji, i dał jasno do zrozumienia, że przedsięwzięcie 
nie ma szans powodzenia. Jeżeli koniecznie chce poświęcić francuskich żołnierzy i 
marynarzy na Polach Marsowych, niech lepiej przygotuje uczciwą, honorową bitwę. Nie 
zniosłabym myśli, że mieliby się potopić w imię takiego głupstwa. 
PS Wysyłam trzy egzemplarze tego listu, trzema różnymi statkami przemytniczymi. 
Jeżeli otrzyma Wasza Wysokość więcej niż jeden, proszę wybaczyć mi moje natręctwo, 
jednakże jest to dla mnie sprawa wielkiej wagi. 
Eliza do kawalera d’Erquy 
13 kwietnia 1692 
Monsieur, 
dziękuję za pomoc w wysłaniu listów do Anglii. Nie udałoby mi się nawiązać stosownych 
znajomości bez pomocy kogoś takiego jak Pan, Bretończyka z krwi i kości, który zatoczki i 
wysepki Golfe de St.-Malo zna jak własną kieszeń. Proszę mi wybaczyć, że roześmiałam się 
na widok Pańskiej miny. Zachował się Pan bardzo rozsądnie i ze wszech miar stosownie, 
otwierając i przeglądając listy przed wysłaniem ich na drugi brzeg Kanału – nie wiedział Pan 
przecież, co mogą zawierać. Wielokrotnie zdarzało się, że kobieta – pełna najlepszych chęci, 
lecz niezbyt mądra – dawała się oszukać łotrowi mniej dobrodusznemu i bardziej 
przebiegłemu od niej i przemycała szkodliwe pisma. Bynajmniej się na Pana nie złoszczę, 
monsieur; przeciwnie: jestem Panu wdzięczna za to, że obejrzał listy przed oddaniem ich w 
ręce przemytników. Tym bardziej proszę więc o wybaczenie, że wybuchłam śmiechem, 
widząc wyraz Pańskiej twarzy, kiedy obracał Pan kolejne stronice zapisane niezrozumiałym 
bełkotem. Z pewnością domyślił się Pan już, że param się handlem akcjami na giełdach w 
Londynie i Amsterdamie. A ponieważ Francja jest teraz w stanie wojny z Anglią i Holandią, 
trudno mi kontaktować się z moimi agentami w sposób wypracowany w czasach pokoju. I 
właśnie dlatego zawracałam Panu głowę wysłaniem tych listów. Taka korespondencja jest 
jednak dosyć specyficzna; zawiera głównie liczby i finansowy żargon. Nie powinien się Pan 
dziwić, że nic z nich nie zrozumiał. 
Pozwoli Pan, że korzystając z okazji, przejdę teraz do interesów. Powinien Pan wiedzieć, 
że zasoby, jakimi dysponuję, są ograniczone i – w większości – niezbyt płynne. Za to 
większość aktywów rodziny Lavardaców w sposób naturalny generuje dochody: z farm, na 
ten przykład, spływa dzierżawa, która trafia do naszego rodowego skarbca. Rozliczne wydatki 
drenują tenże skarbiec, ale przy dobrym zarządzaniu rodzinnymi sprawami od czasu do czasu 
udaje się uzyskać pewną nadwyżkę finansową. W takiej sytuacji to ja odpowiadam za jej 
produktywne wykorzystanie. Codziennie mam wiele okazji do zainwestowania pieniędzy. 
Pozostaje mi tylko w rozsądny sposób rozdzielać dostępny kapitał między te okazje. 
Plotki, jakie najwyraźniej do Pana dotarły, są prawdziwe – istotnie, zdarzało mi się 
odkupywać wierzytelności od osób, które pożyczyły pieniądze skarbowi państwa i uznały 
wypłacane im z tego tytułu odsetki za niewystarczające. Podobnie jak wszystkie inne uczciwe 
transakcje, także i taki kontrakt musi być korzystny dla obu stron. Pierwotny kredytodawca 
(w tym wypadku Pan nim jest, monsieur) dostaje do ręki żywą gotówkę zamiast świstka 
papieru z podpisem contrôleura-général i obietnicą wypłaty odsetków. Nieco trudniej 
wyjaśnić naturę korzyści, jaką ja czerpię z takiej transakcji, ale proszę mi wierzyć, że 
wyświadczam królowi przysługę. Kiedy gromadzę znaczną liczbę takich pożyczek i tworzę z 
nich jeden instrument finansowy, dokumentujący pokaźny dług skarbu państwa, mogę wprowadzić odrobinę ładu i porządku w materii, która w przeciwnym razie niezwykle by się 
skomplikowała. Dzięki temu można znacznie łatwiej i o wiele skuteczniej zarządzać 
finansami całej Francji. 
W tym momencie muszę poruszyć niezręczną, wręcz odpychającą kwestię warunków 
wykupu. Chodzi przede wszystkim o ustalenie dyskonta przy zbyciu Pańskiej wierzytelności 
– czyli ile livres tournoises otrzyma Pan dziś od kupca za sto livres tournoises pierwotnej 
sumy pożyczki. To całkiem naturalne, że tego rodzaju dywagacje wszystkich szlachetnie 
urodzonych ludzi napawają odrazą. Powinniśmy się więc cieszyć, że możemy się w tej 
materii zdać na bezstronny osąd rynku. Gdyby był Pan jedynym człowiekiem we Francji 
usiłującym sprzedać taką wierzytelność, musielibyśmy wypracować warunki transakcji od 
zera, nie odwołując się do przyjętych form i nie dysponując żadnymi precedensami; 
wywiązałaby się długa i nieciekawa dyskusja, której każde słowo byłoby poniżające dla nas, 
przedstawicieli francuskiej arystokracji. Tak się jednak składa, że mamy setki precedensów, i 
to z całkiem niedawnej przeszłości; sama skupiłam już osiemdziesiąt sześć wierzytelności, a 
w tej chwili jest Pan jednym z siedmiu chętnych, którzy złożyli mi podobną propozycję. Przy 
tak dużej liczbie transakcji cena sama się pojawia, znikąd, jakby za sprawą czarów. Stąd 
wiem, że cena za sto livres tournoises wierzytelności francuskiego rządu trzy lata temu 
wynosiła osiemdziesiąt jeden livres tournoises, przed dwoma laty spadła do sześćdziesięciu 
pięciu, rok temu utrzymywała się na stabilnym poziomie czterdziestu, a dziś spadła do 
dwudziestu jeden. Czyli za każde sto, które pożyczył Pan skarbowi państwa, dziś zapłacę 
dwadzieścia jeden. Jutro cena może wzrosnąć (w takim wypadku korzystniej dla Pana byłoby 
przetrzymać wierzytelność i sprzedać ją później) – ale równie dobrze może spaść (wtedy 
warto byłoby się pozbyć wierzytelności już dzisiaj). Jest mi niezmiernie przykro, ale nie 
jestem w stanie nic Panu doradzić w tej kwestii. 
Moim doradcą prawnym w Wersalu jest monsieur Ladon. Uprzedziłam go, że może się 
Pan z nim skontaktować w tej sprawie. Jest świetnym specjalistą od tego rodzaju transakcji – 
jak wspomniałam, przeprowadził ich już ponad osiemdziesiąt. Jeżeli zdecyduje się Pan 
działać, monsieur Ladon przygotuje wszelkie stosowne dokumenty. 
Na zakończenie jeszcze raz dziękuję za pomoc w wysłaniu listów do Anglii. Niedługo 
będę zapewne wysyłać kolejne – ale po tym, jak wskazał mi Pan drogę i przedstawił mnie 
właściwym ludziom, moi służący (są wśród nich starzy marynarze z okolic Dunkierki) sami 
sobie z tym poradzą. 
Eliza, księżna d’Arcachon 
Café Esphahan, rue de l’Orangerie, Wersal 
26 kwietnia 1692 – Spodziewała się pani zobaczyć kogoś innego? Proszę się nie przejmować, madame. Ja 
również. 
W taki właśnie sposób Samuel Bernard przedstawił się Elizie, wykrzykując te słowa 
przez całą kawiarnię, zanim jeszcze podszedł do stolika. Umawiając się z nim w kawiarni 
zamiast w saloniku w château, Eliza o kilka dni skróciła obowiązkowe podchody i procedurę 
przesyłania zaproszeń, ale Bernard, najwyraźniej nieusatysfakcjonowany zbyt wolnym 
tempem rozwoju znajomości, trzema zdaniami rozprawił się z półgodzinnym persyflażem 
prezentacji i zanim dosiadł się do stolika, wstęp mieli za sobą. Szedł tak stanowczym 
krokiem, jakby zamierzał ją aresztować. Ludzie odwracali się w jego stronę, nieruchomieli i 
natychmiast spuszczali wzrok, a ci, którzy koniecznie chcieli się na coś pogapić, gapili się 
przez okno na jego powóz i pilnujący go szwadron muszkieterów. 
Chwycił dłoń Elizy jak ciśniętą mu w twarz rękawicę. Wysunął jedną nogę do przodu, 
zapewniając sobie solidne podparcie, ukłonił się nisko, złożył na knykciach Elizy krótki, 
suchy pocałunek i cały zalśnił – a to dlatego, że w ciemny materiał kamizelki miał wplecione 
złote nici. 
– Sądziła pani, że jestem Żydem – dodał i usiadł. 
– A pan sądził, że kim ja jestem, monsieur? 
– Proszę nie żartować! Przecież zna pani odpowiedź. Proszę pomyśleć. Pomogę pani. 
Dlaczego spodziewała się pani Żyda? 
– Bo wszyscy tak mówią. 
– Dlaczego tak mówią? 
– Bo są w błędzie. 
– Kiedy zazwyczaj dobrze poinformowane osoby tkwią w błędnym przekonaniu, to chyba 
tego właśnie chcą, nie uważa pani? 
– To chyba logiczne wytłumaczenie... 
– Dlaczego jednak ludzie mieliby chcieć być w błędzie co do mojej lub pani osoby? 
– Monsieur Bernard, dawno już nie uczestniczyłam w tak błyskotliwej konwersacji. 
Proszę mi dać chwilę wytchnienia. Może coś pan zamówi? Nie dlatego, że potrzebuje pan 
dodatkowej stymulacji... 
– Kawę proszę! – zawołał Bernard do młodego Ormianina. 
Chłopak miał turecki strój i wąsik jak puszek na skórce brzoskwini. Zbliżał się do stolika 
ostrożnie, ponaglany złowrogimi spojrzeniami i dyskretnymi pstryknięciami właściciela 
kawiarni, Christophera Esphahniana, a powstrzymywany obawą, jaką budził w nim Bernard. 
Teraz z wyraźną ulgą popędził na zaplecze, rad, że przyjął zamówienie. 
Bernard rozejrzał się po lokalu. 
– Prawie jak w Amsterdamie – powiedział. 
– W ustach finansisty to pochlebstwo – odparła Eliza. – Wydaje mi się jednak, że wystrój wnętrza ma sugerować, że jesteśmy w Turcji. 
Bernard prychnął. 
– I co, w pani przypadku to działa? 
– Nie, ponieważ widziałam amsterdamskie kawiarnie i podzielam pańską opinię. 
– Nie wspomina pani o tym, że była w Turcji. 
– A powinnam? Może inni mnie w tym wyręczają? 
– I wracamy do tematu... – Bernard się uśmiechnął. – Ludzie mówią o mnie, że jestem 
Żydem, a o pani, że jest pani odaliską i szpiegiem Wielkiego Turka... 
– Tak mówią?! 
– Owszem. A co? 
Najprzyjemniejsze u Bernarda było to, że nawet kiedy powiedział coś niemiłego, 
błyskawicznie zmieniał temat. Eliza doszła do wniosku, że lepiej będzie dotrzymać mu w tym 
kroku niż drążyć niewygodną dla niej kwestię Wielkiego Turka. 
– Jedyne, co nas łączy, monsieur, to szczególne zamiłowanie do finansów. 
Bernard dał po sobie poznać, że nie uznaje tej próby za satysfakcjonującą. Miał wydatny, 
francuski nos o skomplikowanym konturze, blisko osadzone oczy i wąskie, uniesione kąciki 
ust, które upodabniały jego wargi do łuku refleksyjnego. Na twarzy Bernarda malowała się 
albo frustracja, albo ogromne skupienie – a może jedno i drugie jednocześnie. Chciał jej coś 
przekazać. 
– Dlaczego noszę złotogłów? Czy to dandysowska próżność? Nie! Ubieram się 
elegancko, ale nie jestem modnisiem. Dlaczego więc to robię? Dlatego że chcę, by strój mi o 
czymś przypominał. 
– Myślałam, że ma przypominać innym, nie panu... 
– Że jestem najbogatszym człowiekiem we Francji? To chciała pani powiedzieć? 
– Nie, ale tak właśnie pomyślałam. 
– Kolejna plotka, taka jak ta, że jestem Żydem. Nie, madame. Noszę się tak, ponieważ 
taki był mój fach. 
– Powiedział pan: fach?! 
– Pochodzę z hugenockiej rodziny. Ochrzczono mnie w protestanckim kościele w 
Charenton, który dziś już nie istnieje, bo kilka lat temu zburzyła go katolicka tłuszcza. Mój 
dziadek był nadwornym portrecistą, ojciec – miniaturzystą i grawerem. Mnie jednak Bóg 
poskąpił talentów artystycznych i poszedłem do terminu u handlarza złotogłowiem. 
– Przepracował pan cały przewidziany okres nauki, monsieur? 
– Pourquoi non, madame? Zarówno wtedy, jak i teraz dotrzymuję zobowiązań. Mój pełny 
métier brzmi: maître mercier grossiste pour draps d’or, d’argent, et de soie de Paris. 
– Chyba nareszcie zaczynam rozumieć, do czego pan zmierza, monsieur Bernard. Łączy 
nas to, że jesteśmy obcy. 
– Nasza obecność w tym miejscu nie ma sensu! – Bernard rozłożył teatralnym gestem ręce i uniósł brwi w grymasie najwyższego zdumienia, bezbłędnie naśladując pewien rodzaj 
dworzanina. – Dla tych ludzi – (Bernard jednym gestem ogarnął całą rue de l’Orangerie) – 
jesteśmy tym, czym meteory, komety i plamy na słońcu dla astronomów: potwornymi 
anomaliami, złowrogimi omenami niepożądanych zmian, dowodem, że coś się psuje w 
doskonałym, zbudowanym ponoć Boską ręką systemie. 
– Podobnie wypowiadał się markiz d’Ozoir... 
Bernard nie zamierzał wysłuchiwać tak niedorzecznego zdania do końca. Prychnął i 
przewrócił oczami. 
– Też coś! A co on może o nas wiedzieć?! Jest synem diuka! Perfekcyjną ilustracją moich 
słów! Zgoda, to bękart, na swój sposób całkiem przedsiębiorczy, ale poza tym to typowy 
przedstawiciel ustalonego porządku. 
Eliza uznała, że chwilowo najbezpieczniej będzie nie zabierać głosu, gdyż jej rozmówca 
sprowadził ją na manowce, zupełnie jakby próbował ją wciągnąć – ją, księżną! – w jakiś 
rodzaj rebelii. Bernard zauważył zaniepokojenie Elizy i opadł na oparcie krzesła. 
Obuty w miękkie pantofle ormiański chłopak prześliznął się bezszelestnie po posadzce, 
niosąc na jarmarcznie ozdobnej tacy maleńki dzbanek z kawą w srebrnym, plecionym 
uchwycie. Eliza wyjrzała przez okno, czekając, aż Bernard nacieszy się pierwszymi łykami. 
Jego strażnicy obstawili już całą Café Esphahan, ale za ich kordonem, po przeciwnej stronie 
rue de l’Orangerie, widać było dużą, prostokątną parcelę, z trzech stron ujętą w ramy 
zwieńczonego galerią muru oporowego, podtrzymującego południowe skrzydło królewskiego 
pałacu. Ogród był otwarty od południa, dzięki czemu zimą chwytał i kumulował mizerne 
ciepło słońca. Królewskie drzewka pomarańczowe, zamieszkujące przenośne skrzynki z 
ziemią, wygrzewały się jeszcze na galerii – ostatnie noce były pogodne i zimne – a w 
ogrodzie prym wiodły palmy. To właśnie ich rozwiane pióropusze, a nie niby-turecki wystrój 
kawiarni, przywodziły Elizie na myśl obwiedzione murem ogrody pałacu Topkapi. 
Bernard trochę się uspokoił. 
– Bez obawy, madame, obaj z ojcem przeszliśmy na katolicyzm, kiedy król odwołał edykt 
nantejski. A pani wyszła za mąż za diuka z dziedzicznym tytułem. 
– Nie rozumiem, co ma wspólnego jedno z drugim. 
– Można powiedzieć, że moje nawrócenie i pani małżeństwo były sakramentami, które 
przyjęliśmy, by pokazać, że poddajemy się porządkowi panującemu w tym kraju – temu 
samemu porządkowi, który podważamy, wykazując, jak to pani celnie nazwała, szczególne 
zamiłowanie do finansów. 
– Nie jestem pewna, czy mogę się z panem zgodzić, monsieur. 
Bernard udał, że nie słyszy nieśmiałego protestu Elizy. 
– Prędzej czy później król mnie nobilituje, zostanę jakimś hrabią czy kimś takim i ludzie 
zaczną udawać, że zapomnieli o moim czeladnictwie. Proszę jednak nie dać się zwieść 
pozorom. Ja i pani jesteśmy w ich oczach równie arystokratyczni, francuscy i katoliccy jak on! – Machnął gwałtownie ręką, jakby ciskał sztylet, celując w malowidło na suficie, 
przedstawiające olbrzymiego, półnagiego, muskularnego hashishina o skórze koloru ochry, z 
sumiastymi wąsami i w czerwonym turbanie, biorącego zamach szablą. – Właśnie dlatego 
nazywają mnie Żydem; równie dobrze mógłbym być dla nich potworem nie do opisania. 
– Korzystając z tego, że zostaliśmy tu tylko my, nieopisane monstra... – zagaiła Eliza, i 
miała rację, większość gości bowiem pospiesznie się ulotniła. – Czy moglibyśmy... 
– Naturalnie. – Bernard zamrugał dwa razy. – Policzmy. Do inwazji szykuje się około 
dwudziestu tysięcy szeregowych żołnierzy. Każdy dostaje pięć sol dziennie, co razem daje 
pięć tysięcy livres. Sierżantów jest w przybliżeniu dziesięć razy mniej, ale każdy otrzymuje 
podwójną stawkę. Razem tysiąc livres. Porucznicy dostają jednego livre dziennie, 
kapitanowie dwa i pół. Kiedy uwzględni się wszystkich dragonów, kawalerzystów et caetera, 
dostajemy osiem tysięcy dziennie... 
– Powiedzmy: dziesięć, aby uwzględnić dodatkowe wydatki. 
– C’est juste. Po co w takim razie potrzebuje pani w Londynie aż pół miliona? 
– Ależ, monsieur, Anglia jest wprawdzie mniejsza od Francji, ale znacznie większa niż 
skrawki niderlandzkiej ziemi, o które batalia trwała miesiącami. Albo latami. 
– Miasta, o których pani mówi, są silnie ufortyfikowane. Anglia nie. 
– Celna uwaga. Ale miejsce lądowania w Devon dzieli od Londynu znaczna odległość. 
Wilhelm Orański maszerował do stolicy półtora miesiąca. 
– W porządku. Zgadzam się, że żołd dla całej armii za pięćdziesiąt dni wyniesie pół 
miliona livres. Dlaczego jednak chce pani, żeby wszystkie monety, co do pensa, wybić 
zawczasu w Londynie? Przecież jeżeli kampania wyjdzie poza etap zdobycia przyczółka, 
będzie można spokojnie wysłać pieniądze na statkach. 
– Może tak, a może nie, monsieur. Dowiedziałam się o tej jednej szansie i staram się ją 
jak najlepiej wykorzystać. A pan niepotrzebnie komplikuje całą sprawę. Poproszono mnie o 
radę w kwestii wypłacenia żołdu. Zgadzamy się, że pół miliona livres to rozsądne, co 
najwyżej odrobinę przesadzone oszacowanie niezbędnej sumy. Nie jest to wcale suma zbyt 
wielka, aby przesłać ją normalnymi kanałami handlowymi. Proszę o tyle pieniędzy, ile moim 
zdaniem będzie potrzebne. Jeżeli połowa monet zostanie wybita w Londynie, uznam, że 
przedsięwzięcie zakończyło się sukcesem. 
– Sprawa się komplikuje, gdy Lyon ma pośredniczyć w transakcji. Dla Dépôt to pokaźny 
kąsek, trudny do przełknięcia. Gdybyśmy mogli przepuścić pieniądze przez publiczny, 
otwarty rynek, na którym działają normalne banki... 
– Monsieur Bernard, proszę mnie nie kusić. Chętnie przesiedziałabym tu z panem cały 
ranek i popołudnie, sącząc kawę i dyskutując o specyfice Lyonu i Dépôt. Niewykluczone, że 
nasze poglądy są w tym względzie zbieżne. Fakty jednak są inne: Lyon to stary, tradycyjny 
łącznik Francji ze światowym systemem finansowym i właśnie dlatego tamtędy muszą przejść 
pieniądze. Może się to wydawać dziwaczne i niezręczne, ale na szczęście są w Lyonie domy bankierskie, takie jak Hacklheberowie, mające swobodny dostęp do publicznych rynków 
finansowych w innych miastach. 
– Rozumiem to wszystko, madame, ale Dépôt ma ograniczone możliwości. Francja 
prowadzi wojnę na kilku frontach jednocześnie. Oczekiwania wobec skarbu państwa są 
ogromne. 
– Widziałam to srebro na własne oczy, w ładowni jachtu hrabiego de Pontchartrain w St.- 
Malo. Chodzi tylko o to, żeby w inny, bezpieczniejszy sposób przetransportować je do Anglii. 
– Nie wątpię, madame. Kłopot w tym, że w czasie wojny pokusa, by wykorzystać kruszec 
gdzie indziej i wydać go dwa razy, będzie silniejsza niż zwykle. 
– Zaczynam rozumieć, czemu dworscy dandysi za panem nie przepadają. Zachowuje się 
pan nad wyraz nieuprzejmie, sugerując, że monsieur Pontchartrain mógłby zrobić coś takiego. 
– Ani słowem nie zająknąłem się na temat tego szlachetnego człowieka. Wcale nie jest w 
tej sprawie najważniejszy, ponieważ, o ile mi wiadomo, nie jest jeszcze królem Francji. 
– Ależ z pana impertynent! 
– Bynajmniej. Król to król. Jeśli chce, może wydawać swoje pieniądze po dwa albo i trzy 
razy, a żaden Francuz nie powie mu złego słowa. Tylko Dépôt może mieć na ten temat inne 
zdanie. 
– Przypuśćmy, że poprosilibyśmy Dépôt, aby dostosował się do tych nowych, złożonych 
okoliczności. Gdyby okazało się, że nie może spełnić naszych żądań, Francja musiałaby się 
postarać o całkiem nowy system bankowy. Czy nie byłoby to dobre dla kraju – i dla pana 
osobiście, monsieur? 
– Dla mnie pewnie tak. Dla pani również. Ale Francja mogłaby przeżyć poważny wstrząs. 
– Nie znam się na tym. Jestem jak gosposia, która przyszła na targ po rzepę. Jeżeli pójdę 
do mojego stałego sprzedawcy, a on zażąda wygórowanej ceny za rzepę marnej jakości, 
znajdę innego. 
– Dobrze. Jeszcze dziś udam się do Lyonu na spotkanie z monsieur Castanem. Mógłbym 
przekazać mu pani propozycję dla Dépôt i przekonalibyśmy się, czy wystarczy im rzepy. 
– Monsieur... Co robi w pańskiej wypowiedzi słowo „mógłbym”? Nie wygląda mi pan na 
człowieka skłonnego do flirtu. 
– Ma pani dom w St.-Malo. 
– Istotnie. 
– Ponoć bardzo go pani lubi, bardziej niż La Dunette. – Bernard spojrzał mniej więcej w 
tę stronę, gdzie znajdowało się La Dunette, dosłownie kilka strzałów z muszkietu w górę 
wzgórza od rue de l’Orangerie, ale i tak zobaczył tam tylko kolejne kolorowe malowidło 
przedstawiające dzikich Turków w akcji. 
– Panu też by się tam spodobało. W St.-Malo rządzi handel. 
– Rozumiem. Czy nie tam właśnie zawijają statki Compagnie des Indes? A może mam złe 
informacje? – Zawija tam wiele statków, ale jeśli to Indie interesują pana w sposób szczególny, 
możemy porozmawiać właśnie o nich. 
– A pani nie interesują, madame? Ma pani pojęcie, jakie zyski czerpią z handlu z Indiami 
V.O.C. i angielska Kompania Wschodnioindyjska? 
– Naturalnie, monsieur. Są wręcz przysłowiowe, podobnie jak stałe upadki i odradzanie 
się Compagnie des Indes. Proszę tylko zapytać markiza d’Ozoir... 
– Wszyscy znają tę historię. Mnie bardziej interesuje przyszłość. 
– Doprawdy, bezczelny z pana flirciarz, monsieur Bernard. Nie zdołam dłużej hamować 
swojej ciekawości: co pan sobie myśli? 
– Nie wiem. 
– Bzdura! 
– Przeciwnie, szczera prawda. Wiem tylko tyle, że patrzę na Compagnie des Indes i nic 
nie widzę. Nic się nie dzieje, a coś dziać się powinno. To intrygujące. 
– Zwietrzył pan okazję. 
– Tak jak i pani. 
– Ma pan na myśli srebro w Londynie? 
– Teraz to pani ze mną flirtuje. Mogę to załatwić. Zostałem powtórnie ochrzczony jako 
katolik, ale nie przeszkodziło mi to podtrzymać kontaktów z hugenotami, którzy woleli 
opuścić kraj, rozjechali się po miastach takich jak Londyn i świetnie sobie tam radzą. Pani 
wie o tym najlepiej, wkroczyła pani w powstałą po ich odejściu lukę w Compagnie du Nord i 
kupuje od nich drewno w Szwecji i Rostocku. Tak, mogę się zająć – i zajmę się – transferem 
srebra. Nie będzie to jednak transakcja specjalnie zyskowna ani przesadnie wygodna. Kredyt 
monsieur Castana w Dépôt zostanie na pewien czas przekroczony; będę musiał wywrzeć na 
niego nacisk. Poza tym nie cierpię robić interesów z Lotharem. 
– Jak mogę się panu odwdzięczyć za to, że robi pan sobie tyle zachodu? 
– Proszę zainteresować się bliżej dziwną sprawą Compagnie des Indes w odległym St.- 
Malo. Ufam, że nie ma pani w niej udziałów? 
– Ani jednego, monsieur. Zajmuję się wyłącznie Compagnie du Nord. 
– Doskonale. Mogę zatem liczyć na to, że podzieli się pani ze mną refleksjami na temat 
tej drugiej kompanii? 
– Z przyjemnością poruszę ten temat w rozmowie z panem, monsieur. 
– Cieszę się. – Bernard wstał. – Ruszam więc do Lyonu. Au revoir. 
– Bon voyage. 
Samuel Bernard opuścił Café Esphahan równie szybko jak przedtem wszedł do środka. 
Jego pozłacane krzesło nie zdążyło jeszcze ostygnąć, gdy zasiadł w nim Bonaventure 
Rossignol. 
– Zdarzało mi się widywać królów podróżujących z mniejszą eskortą – zauważyła Eliza. 
Właśnie skończyli z Rossignolem oglądać scenę odjazdu Bernarda spod kawiarni – rue de l’Orangerie najpierw ruszyła kareta, za nią karawana pomniejszych pojazdów, straże, luzaki, 
na końcu zaś koniuszowie et caetera. 
– Większość królów ma mniej powodów do obaw – odparł Rossignol. 
– Tak? Nie wiedziałam, że monsieur Bernard ma tylu wrogów. 
– Nie takich jak król – konkretnych, źle mu życzących, zdolnych i chętnych mu 
zaszkodzić. Ale od czasu do czasu niektórych Francuzów ogarnia szał, który załagodzić może 
tylko powieszony albo spalony żywcem finansista. A najlepiej dwóch. 
– Przed czymś takim właśnie próbował mnie ostrzec. Muszę jednak przyznać, że 
szwadron muszkieterów przemawia do mnie znacznie bardziej niż słowa. 
– Ciekawe... – Rossignol spojrzał na Elizę. – Wiem o tym, że jesteś żoną diuka, dzielisz z 
nim łoże i rodzisz mu dzieci, ale nie jestem ani trochę zazdrosny. Za to, kiedy widzę, jak 
rozmawiasz z tym Bernardem... 
– Zapomnij. Nie wiesz, co mówisz. 
– Jak to, nie wiem, co mówię? Może i jestem matematykiem, ale widzę, kiedy coś iskrzy 
między mężczyzną i kobietą! 
– To prawda. Nie jesteś jednak commerçantem i nie masz zielonego pojęcia, co łączy 
takich ludzi jak ja i Bernard. Ale nie przejmuj się. Gdybyś był commerçantem, nie 
pociągałbyś mnie. Tak jak Bernard mnie nie pociąga. 
– Dałbym sobie głowę uciąć, że flirtowaliście. 
– Bo tak było, tylko że stosunki, do których ten flirt prowadzi, nie są natury seksualnej. 
– Nic już nie rozumiem... Igrasz ze mną. 
– Posłuchaj, Bon-bon. Zrobimy przegląd. Kogo z Niemców wybrałam sobie na 
przyjaciela? 
– Leibniza. 
– Który jest... 
– Matematykiem. 
– W Holandii? 
– Huygens... matematyk. 
– W Anglii? 
– Daniel Waterhouse. Naturalista. 
– We Francji? 
– ... 
– No, Bon-bon? Kiedy pierwszy raz przybyłam do Wersalu, zapraszano mnie na kolacje 
na dworze, uganiały się za mną tłumy napalonych diuków, a ja wybrałam... Kogo? 
– Matematyka. 
– A jak się ten matematyk nazywa? – Eliza przyłożyła stuloną dłoń do ucha. 
– Bonaventure Rossignol – odparł Bonaventure Rossignol, strzelając oczami na boki, czy 
nikt nie podsłuchuje. – Dobrze. Kiedy wpadłam w tarapaty pod St.-Diziers, kto pierwszy się o tym dowiedział? 
– Człowiek, który czyta wszystkie listy. Bonaventure Rossignol. 
– Kto pospieszył mi na pomoc, przejechał pół Francji, udał się ze mną na północ do 
Nijmegen i wsadził mnie na barkę? 
– Bonaven... 
– Zaczekaj. To piękne i dostojne imię, ale ja wolę go nazywać Bon-bonem. 
– Niech będzie. To był Bon-bon. 
– Kto się ze mną kochał nad Mozą? 
– Étienne de Lavardac. 
– Kto jeszcze? 
– Bon-bon. 
– Kto pomógł mi opracować plan wykaraskania się z kłopotów? 
– Bon-bon. 
– Kto pomagał mi zacierać ślady, fałszował dokumenty, okłamywał króla i hrabiego 
d’Avaux? 
– Bon-bon. 
– Kto jest ojcem mojego pierworodnego? 
– Nie mam pojęcia. 
– Tylko dlatego, że nie chciałeś na niego spojrzeć, kiedy miałeś po temu okazję. Ale 
powiem ci: Jean-Jacques jest bardzo podobny do Bon-bona, nie ma w nim śladu skażonej 
krwi Lavardaców. To ty jesteś jego ojcem. 
– Do czego zmierzasz? 
– Tylko do tego, że to niedorzeczne z twojej strony być zazdrosnym o Samuela Bernarda. 
Jakiekolwiek interesy byśmy prowadzili, i tak będą niczym w porównaniu z przygodą, jaką 
my przeżyliśmy, i z synem, którego mamy. 
Bon-bon przeniósł wzrok na obraz wspaniałego meczetu o wielu kopułach, zdobiący 
ścianę za plecami Elizy. 
– Przypominasz mi o rzeczach, o których wolałbym zapomnieć. Mogłem lepiej się spisać. 
– Bzdura! 
– Mogłem całkowicie oczyścić cię z oskarżeń o szpiegostwo. 
– Patrząc z perspektywy czasu, możliwe, że masz rację. Ale i tak uważam, że dobrze się 
stało. 
– Czyżby? Wyszłaś za człowieka, którego nie kochasz, a Jean-Jacquesa uprowadził 
pomylony saksoński bankier! 
– To nie koniec tej historii, Bon-bon. Spotkaliśmy się tutaj po to, żeby napisać następny 
jej rozdział. 
– Tak... Wybrałaś ciekawe miejsce. – Rossignol pochylił się nad stołem i tak bardzo 
zniżył głos, że Eliza prawie musiała dotknąć czołem jego czoła, żeby słyszeć, co dalej mówi: – Od dwóch lat czytam całą korespondencję tych ludzi, a nigdy nie widziałem ich twarzy. I z 
całą pewnością nie piłem ich kawy. 
– Smakuje ci? 
– Jest lepsza od przeciętnej lury, to jasne, ale bez przesady. Nie byłaby taka modna, 
gdybyście z księżną d’Oyonnax nie wychwalały jej bez przerwy pod niebiosa. 
– Sam widzisz, że dla kryptografii zrobię wszystko. – Eliza uśmiechnęła się i rozłożyła 
szeroko ręce, jakby zachęcając Rossignola do rozkoszowania się wspaniałością Café 
Esphahan. – Dowiedziałeś się ostatnio czegoś interesującego? 
– To nie czas ani miejsce, żeby o tym mówić! Ale nie. Byłem zajęty czytaniem twojej 
korespondencji. 
– Ciekawa? 
– Aż za bardzo. Do Lothara piszesz „Inwazja na Anglię na pewno nie dojdzie do skutku”, 
a do jakiegoś financiera w Lyonie „Inwazja nastąpi lada dzień! Musimy opłacić wojsko!”. 
– Nie znasz nawet połowy prawdy. 
– Martwię się, że znów wpakujesz się w kłopoty i będę musiał galopować w tę i z 
powrotem, fałszować dokumenty, okłamywać różnych ważnych ludzi... – Widząc, jak Eliza 
zaczyna wykrzywiać usta w podkówkę, Rossignol dodał pospiesznie: – Co chętnie uczynię. 
Uważam jednak, że tylko cudem wybaczono ci poprzednie szpiegowanie i kłamstwa. Za 
recydywę... 
– Kompletnie nic nie rozumiesz. Nie było żadnego wybaczenia, tylko transakcja 
handlowa. Poza tym nie uszło mi to płazem, jak ci się wydaje, bo zapłaciłam cenę tak 
straszliwą, że wątpię, abyś był w stanie ją sobie wyobrazić. Tobie się pewnie wydaje, że po 
prostu znów zamierzam dać nura w morze intryg, w którym od dwóch lat (dla ciebie to były 
bardzo spokojne lata, Bon-bon) nie pływałam, ale ja mam wrażenie, że przez cały ten czas się 
w nim topiłam i dopiero teraz udało mi się wystawić głowę nad wodę, nabrać tchu i rozejrzeć. 
I nie popuszczę, będę walczyć i drapać pazurami, aż wyczołgam się na brzeg. 
– Nigdy ci się to nie uda – odparł Rossignol. – Ale jeśli taka twoja natura, drap do woli. A 
właśnie, plecy mi się już zagoiły po ostatnim razie... 
– Zaplanowałam na dziś jeszcze trzy spotkania, ale może udałoby się wcisnąć i czwarte. – 
Eliza podała Rossignolowi pakiet listów. – Moja poczta. Chciałam ją wysłać, ale pomyślałam, 
że przecież mogę wręczyć ją bezpośrednio Bon-bonowi. 
– Odszyfruję je, czekając na czwarte z twoich spotkań. To listy, które do ciebie przyszły. 
– Rossignol również dał jej paczuszkę. 
– Dziękuję, Bon-bon. Jest tam coś ciekawego? 
– W porównaniu z tym, co czytam na co dzień? Madame, nawet sobie pani nie wyobraża. 
Daniel Waterhouse do Elizy 
Daniel Waterhouse 
19 kwietnia 1692 
Otrzymałem właśnie niedawno wysłany przez Panią list z prośbą o pilne informacje na 
temat mennicy i zarządzających nią ludzi. Zupełnie nie rozumiem, dlaczego interesują Panią 
akurat takie sprawy i skąd ten pośpiech, ale muszę powiedzieć, że zwróciła się Pani do 
niewłaściwej osoby – tą właściwą jest markiz Ravenscar. Pozwoliłem sobie przekazać mu te 
pytania. Może być Pani całkowicie spokojna o jego dyskrecję. Mam nadzieję, że miewa się 
Pani dobrze, gdyż jak zwykle pozostaję uniżonym... et caetera. 
Roger Comstock, markiz Ravenscar, do Elizy 
20 kwietnia 1692 
LIST do Jej Miłości ELIZY, księżnej Arcachon i (choć tytuł ten nie jest we Francji 
uznawany) Qwghlm 
Madame, 
z największą pokorą składam Ci, Pani, tę ofiarę i szczerze proszę, aby Wasza Miłość 
uznała ją za satysfakcjonującą odpowiedź na pytania, które niedawno przekazał mi mój 
przyjaciel i kolega po fachu, członek TK, doktor Daniel Waterhouse. 
USPRAWIEDLIWIENIE 
Olimpu dwór piękniejszego nie znał oblicza niż 
Twarz Heleny. Boginie na jej widok wpadały w 
ZAZDROŚĆ, która, choć na Ziemi drobną jest przywarą, 
Z wysokości, gdzie wszystko większej wagi nabiera, 
Wprowadziła zamęt okrutny na tym łez padole. 
Płynęły floty, ścierali się bogowie, miasta upadały. 
Za Helenę herosi umierali. 
Sława ELIZY na skrzydłach plotki do brzegów 
Albionu dotarła. Francuscy pochlebcy, oniemiali chyba, 
Musieli dotychczas ukrywać jej urodę. 
Lecz tak jak światło w szczelinę najmniejszą się wciśnie 
I przez zasłonę prześwieca, tak i uroda ELIZY, Dłużej nieskrywana, spłoszyła boginie. 
A ludzie roztrzęsieni podnoszą wzrok, 
Ciesząc się, że nie muszą grać w jej Iliadzie. 
PANI, 
przyzwyczajona do widoku przewspaniałego pałacu w Wersalu, niewiele znajdzie Pani w 
Londynie miejsc godnych uwagi. Z pewnością nie będzie takim mój nowy dom przy Red 
Lyon Square, który na razie jest ledwie stertą kamieni i drewnianych belek. Jedynym 
powodem do chwały jest jego twórca, architekt doktor Daniel Waterhouse, sekretarz 
Towarzystwa Królewskiego, który jako człek pilny i sumienny regularnie odwiedza posesję, 
aby mierzyć, kreślić i szkicować. Dziś przypadkiem go tam spotkałem. Poczęstowawszy go 
trunkiem, dowiedziałem się, że jego skrzynka na listy została zaszczycona przybyciem 
wiadomości od niezrównanej księżnej Arcachon i Qwghlm, będącej przedmiotem 
zainteresowania pewnych ważnych osobistości w naszym kraju. Niektórzy twierdzą, że jej 
uroda przewyższa zalety jej umysłu; inni utrzymują, że jest wprost przeciwnie. Ja sam nie 
czuję się władny wydać osądu w tej sprawie – wprawdzie Pani list do doktora Waterhouse’a 
wprawił mnie w oszołomienie i zachwyt nad Pani mądrością, ale śmiem przypuszczać, że 
gdybym dostąpił zaszczytu spotkania Pani osobiście, byłbym olśniony jej urodą. Pozwolę 
sobie zatem odłożyć na bok tę kwestię, której z braku stosownych danych (choć, zapewniam, 
nie z braku ciekawości) chwilowo nie mogę rozstrzygnąć, i skupię się na pytaniu, które w 
liście zadała Pani doktorowi Waterhouse’owi, a mianowicie: kto kieruje londyńską mennicą 
w Tower i czy rozsądnym będzie przypuszczenie, że człowiek ten jest dobrym torysem? 
Odpowiedzi są następujące: szefem mennicy jest sir Thomas Neale, a przypuszczenie 
takie byłoby całkiem rozsądne – lecz BŁĘDNE. Rozsądne, ponieważ (o czym z pewnością 
Pani wiadomo) od wyborów w roku ‘90 nasz rząd jest pod silnym wpływem torysów. Błędne, 
gdyż mówimy o Anglii, gdzie o urzędach i przywilejach nie decyduje ROZSĄDEK, lecz 
TRADYCJA – zawsze tak robiliśmy, więc nadal tak robimy. I sir Thomas Neale kieruje 
mennicą nie dlatego, że jest torysem (jeśli już ma sprecyzowany pogląd na jakąś sprawę, jest 
to pogląd wigowski; jeśli można powiedzieć, że ma przyjaciół, przyjaciele ci są wigami), ale 
dlatego, że Jakub II wyznaczył go na to stanowisko zaraz po powrocie na tron w lutym ‘85. 
Wcześniej sir Thomas Neale był szambelanem-odźwiernym na dworze Karola II. Obowiązki 
szambelana-odźwiernego są niejasne i nie przekładają się jednoznacznie na język i zwyczaje 
La France. Oficjalnie szambelan-odźwierny opiekuje się królewskimi meblami – ale że te 
rzadko się zmieniają, obowiązki niezbyt go angażują i może poświęcać większość swojej 
energii sprzętom mniejszej wagi: kościom do gry i kartom. Bez względu na to, jakie 
niedoskonałości charakteru można przypisać sir Thomasowi, nawet najbardziej zajadli jego 
krytycy przyznają, że rzadko trafia się tak właściwy człowiek na właściwym stanowisku, jak 
sir Thomas Neale w roli królewskiego krupiera. Kierowanie mennicą wydaje się zajęciem zgoła odmiennej natury, toteż co bardziej 
sceptyczni krytycy mogliby się upierać, że wymaga innego rodzaju człowieka. Wygląda 
jednak na to, że Jakubowi II nikt takiego argumentu nie przedstawił – a jeśli nawet, to Jego 
Wysokość najwyraźniej go nie zrozumiał. Niektórzy dostrzegali w tej nominacji kolejny 
dowód (jakby było ich mało) na to, że pewna wstydliwa przypadłość źle wpływa na królewski 
mózg. Ci z nas, którzy łaskawiej oceniają poczynania innych ludzi, skłonni są widzieć w owej 
decyzji cień zdrowego rozsądku: przyćmiony umysł Jakuba II połączył sir Thomasa Neale’a z 
kośćmi i kartami, które w sposób naturalny kojarzą się z pieniędzmi – i w ten sposób sir 
Thomas stał się najwłaściwszym człowiekiem do bicia nowych monet. Q.E.D. 
Znam dobrze sir Thomasa, który ogromnie zabiega o utrzymanie ze mną poprawnych 
stosunków, odkąd wpadł na pomysł, że jestem potencjalnym dostawcą kapitału. Pani też 
mogłaby nawiązać z nim regularny kontakt, a nawet zacząć go widywać przed swoim domem 
po kilka razy w tygodniu – wystarczyłoby dać mu do zrozumienia, że dysponuje Pani 
zbędnym kapitałem, którego właścicielowi marzy się jakieś wielkie przedsięwzięcie. 
Niektórzy hommes d’affaires przenoszą się do świata handlu z marynarki, inni – z domeny 
nauki; sir Thomas trafił tam ze świata hazardu, i to nie drobnego, w którym stawia się i 
wygrywa pensy, lecz z hazardu na iście królewską skalę. I kiedy inny commerçant mógłby 
przedstawić rejs statkiem jako przykładową metaforę transakcji handlowej, dla sir Thomasa 
wszystkie tego rodzaju przedsięwzięcia są jak rzuty kośćmi. Armator starałby się pomniejszyć 
ryzyko i zmaksymalizować zysk, uszczelniając porządnie kadłub statku, wynajmując 
solidnych marynarzy, nie rozstając się z barometrem et caetera. Dla sir Thomasa dobrze 
zarządzane przedsiębiorstwo to sfałszowane kości i znaczone karty; im większe oszustwo, 
tym lepiej. I właśnie dlatego nie chcę się go pozbyć z grona moich przyjaciół. Nie 
powierzyłbym mu ani pensa, nie zainwestowałbym w jego pomysły, ale bawi mnie ogromnie, 
kiedy wykłada mi ich naturę. Jest to dla mnie rozrywka nie gorsza od lektury pikarejskich 
powieści. 
Mógłbym nadmienić mimochodem, że zrównanie hazardu z zarabianiem pieniędzy, jakie 
dokonało się w głowie Jakuba II, nie było wcale – wbrew początkowym osądom – objawem 
syfilitycznego obłędu. W okresie wymuszonego marazmu po wyborach w roku ‘90 miałem 
okazję rozważyć różne sposoby dostarczenia funduszy rządowi, który spodziewa się 
wydatków wojennych. Zastanawiamy się nad zorganizowaniem wielkiej narodowej loterii. 
Szczegółowe wyjaśnienia byłyby niezbyt interesujące, a podkreślanie przydatności sir 
Thomasa do realizacji takiego projektu uwłaczałoby Pani intelektowi. Spotykamy się 
regularnie z matematykami z Towarzystwa Królewskiego, badając statystyczne zawiłości 
takiego pomysłu. 
Podsumowując, powiem tak: jeżeli chce Pani bić u nas srebrne monety w ramach 
przedsięwzięcia, którego szczegółów nie chcę i nie muszę znać; jeżeli przedsięwzięcie to 
miałoby przynieść korzyść torysom (mam nadzieję, że tak się nie stanie, ale to nie moja sprawa); jeżeli wreszcie wyobraża sobie Pani, że rząd torysów ma władzę nad mennicą, przez 
co jej i Pani interesy w naturalny sposób byłyby zbieżne – jest Pani w błędzie. Z 
przyjemnością donoszę, że mennicę mocno trzyma w garści wig – co jednak wcale nie musi 
pokrzyżować Pani planów. Jeśli bowiem dobrze czytam między wierszami, wystarczy Pani 
zaufany, a może nawet uległy współpracownik. Thomas Neale może być takim właśnie 
człowiekiem, jeśli rozważyć przedstawioną przeze mnie jego charakterystykę i stosownie go 
podejść. 
Mam nadzieję, że powyższe stanowi wyczerpującą odpowiedź na pytanie, z którym 
zwróciła się Pani do doktora Waterhouse’a. Jeżeli nie jest Pani zadowolona z moich 
wyjaśnień, albo – Boże uchowaj! – poczuła się nimi urażona, proszę, z łaski swojej, 
powiadomić mnie o tym fakcie, abym miał szansę zadośćuczynienia. To dla mnie ogromny 
zaszczyt i niekłamana przyjemność, być Pani uniżonym i posłusznym sługą. 
RAVENSCAR 
PS Jeżeli chce Pani bić angielską monetę po to, aby opłacić francusko-irlandzką armię, 
która w trzecim tygodniu maja zamierza wyruszyć z okolic Cherbourga i najechać Anglię, 
gratuluję przemyślności. Przewiezienie pieniędzy z mennicy na front będzie jednak ambitnym 
zadaniem logistycznym i dlatego mam dla Pani pewną propozycję. Jeżeli flota inwazyjna 
admirała Tourville’a nie zostanie zatopiona przez brytyjskie okręty i przepłynie przez Kanał, 
a papistowskie legiony zdobędą przyczółek na angielskiej ziemi i nie zostaną zmiecione do 
morza przez brytyjską armię ani rozszarpane przez wściekły tłum angielskich chłopów, 
osobiście przewiozę Pani pieniądze z Tower na front, pens po pensie, we własnym tyłku, i 
złożę je we wskazanym przez Panią miejscu, z którego łatwo je będzie odebrać. 
Leibniz do Elizy 
21 kwietnia 1692 
Elizo, 
prosiła mnie Pani – choć niektórzy powiedzieliby, że poleciła – abym pilnie nasłuchiwał 
wieści z Lipska dotyczących Lothara von Hacklhebera oraz, w szczególności, Jean-Jacquesa 
(czy też, jak go tu nazywają, Johanna). Fakt, że Lothar słyszał o łączącej nas znajomości, nie 
ułatwia mi zadania. Muszę poza tym przyznać, że jestem rozdarty między prośbą, aby dać 
Pani to, o co prosisz, a niechęcią do przekazywania informacji, które muszą otworzyć starą 
ranę, zadaną Pani przez Lothara. 
Postanowiłem nie jechać do Lipska, ale wczoraj Lipsk przyjechał do mnie, do Hanoweru. 
Słyszała Pani zapewne o tym, że moi mecenasi, Ernest August i Zofia, do niedawna cieszący się tytułami księcia i księżnej Hanoweru, od jakiegoś czasu zabiegali w Wiedniu o 
wyniesienie do godności elektorów. Francja, sprzeciwiająca się temu, szachowała ich 
politycznymi manewrami, których nieciekawe szczegóły zapełniłyby niejedną książkę. Nie 
będę się jednak rozdrabniał i ograniczę się do faktów. Wojna, a zwłaszcza ostatnie 
wydarzenia na froncie sabaudzkim, wprawiła cesarza w taki nastrój, że zrobi wszystko, aby 
napsuć krwi Ludwikowi XIV. Dlatego też Ernest August i Zofia od dwóch tygodni są 
elektorami Hanoweru, czyli zajmują pozycje o włos tylko niższe od króla i królowej. W ten 
sposób uruchomiony został ciąg zdarzeń, ruchów, przesunięć et caetera, o których dworzanie 
z Leine Strasse będą plotkować latami. Niektóre z konsekwencji tego wydarzenia mają, rzecz 
jasna, charakter finansowy, toteż bankierzy z całego cesarstwa odwiedzają Zofię i Ernesta 
Augusta, składają im gratulacje i proponują swoje usługi nowemu elektoratowi. Byłoby to dla 
mnie mniej więcej tak samo zajmujące, jak dla nich fizyka, gdyby nie fakt, że jednym z gości 
był Lothar. Elektorska para zaprosiła go na kolację do położonego pod Hanowerem pałacu 
Herrenhausen. Szambelan odpowiedzialny za przygotowanie listy gości dopisał mnie do niej. 
Z jego punktu widzenia było to posunięcie całkowicie logiczne: pochodzę przecież z Lipska, 
a moją rodzinę łączą silne więzy z rodem Hacklheberów. Nie mógł wiedzieć o mojej 
znajomości z Panią ani zdawać sobie sprawy z niezręcznej kwestii Jean-Jacquesa. Ba, Zofia 
jest osobą tak cywilizowaną i wywiera tak zbawiennie cywilizujący wpływ na Ernesta 
Augusta, że do głowy by im nie przyszło, że któryś z ich gości może być zamieszany w coś 
tak ohydnego jak porwanie dziecka! Tym sposobem, nie mając żadnych złych zamiarów, 
zaprosili mnie i Lothara na kolację i w dodatku posadzili nas naprzeciw siebie. 
Nie umiem opisać słowami, jakie to uczucie, siedzieć vis-a-vis takiego człowieka przez 
cały posiłek; mógłbym spróbować, ale obawiam się, że na długie tygodnie straciłaby Pani 
apetyt. Ograniczę się więc do streszczenia naszej rozmowy, która w przeważającej mierze 
dotyczyła wojny i była w miarę interesująca. Ponieważ jednak Pani słyszy pewnie o wojnie na 
co dzień, przejdę do spraw dotyczących Pani osobiście. 
Proszę pamiętać, że Lothar przybył do Hanoweru w jednym tylko celu: chciał zabłysnąć 
przed Zofią i Ernestem, oczarować ich swoim intelektem oraz dalekowzrocznością i popisać 
się rozległymi kontaktami na świecie. Dlatego też w którymś momencie, wypiwszy stosowną 
ilość trunków, zaryzykował przepowiedzenie losów wiosennej kampanii. Cóż bowiem może 
być lepszego dla bankiera, który chce zaimponować potencjalnemu klientowi, niż trafna 
wróżba? 
Obwieścił więc, że Francja dozna wkrótce upokarzającej klęski na północnym zachodzie 
kontynentu; użył słowa Fehlschlag, które trudno przełożyć, ale oznacza w przybliżeniu 
nieudaną próbę albo poronienie. I dał niedwuznacznie do zrozumienia, że do klęski dojdzie na 
angielskiej ziemi. 
Na Zofii takie popisy nie robią, rzecz jasna, wrażenia. 
– Skoro jest pan tak pewien swoich przewidywań, baronie von Hacklheber, dlaczego nie inwestuje pan swoich pieniędzy w sposób, który dyktują? – spytała. – Wiadomo przecież, że 
dużo pan mówi, ale jeszcze więcej ma. 
Wszyscy się roześmiali, nawet Lothar. Odczekał, aż goście się uspokoją, i oznajmił, że 
wkrótce dokona stosownej inwestycji: zamierza rozporządzić aktywami swojego banku w 
sposób, który przyniesie mu zysk, jeżeli Fehlschlag rzeczywiście nastąpi. Dla podkreślenia 
wagi swoich słów obiecał, że przekaże określoną sumę na wskazany przez Zofię cel 
dobroczynny. Pieniądze mają pochodzić albo z zarobku na tej transakcji, albo – gdyby jednak 
się nie powiodła – z jego własnej kieszeni. 
Kiedy Zofia zaciekawiła się, skąd ma tak pewne informacje, spojrzał na mnie i odparł, że 
zna we Francji ludzi dysponujących znacznym majątkiem i władzą, którzy w przeszłości 
weszli mu w drogę, ale ostatnio przywołał ich do porządku – w tym miejscu użył zwrotu bei 
Fuß! czyli „Do nogi!”, jak psi treser. Teraz już Pani rozumie, dlaczego tak niechętnie 
pośredniczę w przekazaniu tej informacji? Nawet ci z gości, którzy nie wiedzieli co Lothar 
ma na myśli, byli zdegustowani jego wystąpieniem. 
Oto i moje wieści, które przesyłam zgodnie z Pani życzeniem. Powiem szczerze: tęsknię 
za czasami, w których nasze listy koncentrowały się na filozofii naturalnej. Może w jakiejś 
szczęśliwszej przyszłości uda nam się do niej wrócić. A na razie mam zaszczyt pozostać... et 
caetera. 
Leibniz 
PS Pytała Pani również o swą nową przyjaciółkę, księżnę Eleonorę i jej córkę, 
księżniczkę Karolinę. Spotkałem je w Berlinie. Mała Karolina rzeczywiście jest tak urocza, 
jak to Pani pisała. I niezwykle inteligentna. Eleonora zaręczyła się z saksońskim elektorem, 
który wygląda jak straszydło rodem z baśni i ma kochankę, która prezentuje się ponoć jeszcze 
gorzej. Gdyby chciała Pani do nich napisać, najlepiej będzie chyba słać listy na dwór 
elektorski w Dreźnie. 
Eliza do Samuela de la Vegi 
5 maja 1692 
Oto przykład francuskiego dziwactwa: nazywa się tu Żydami ludzi, którzy z żydostwem 
nie mają nic wspólnego. To długa historia, którą opiszę bardziej szczegółowo jeśli jeszcze 
kiedyś się spotkamy, ale przypomniała mi Amsterdam, gdzie mieszkają Żydzi, którzy 
naprawdę są Żydami! To znacznie bardziej logiczny układ. 
Nie dlatego jednak piszę do Ciebie. Od dobrych paru lat nie śledzę amsterdamskiego 
rynku towarowego, gdyż daleki Wersal stanowi kiepski punkt obserwacyjny. Ostatnio zainteresowałam się jednak srebrem. Szczegóły nie są istotne; najważniejsze, że muszę 
wiedzieć o wszystkich wahaniach rynku srebra w pierwszej połowie czerwca. Nie mam już 
takich źródeł informacji jak dawniej, przez co czuję się trochę jak mała dziewczynka z nosem 
przyciśniętym do szyby: muszę zgadywać rynkowe trendy, obserwując większych i lepiej 
poinformowanych graczy. 
Dom Hacklheberów nie jest zapewne największym z nich, ale za to chyba ma najlepsze 
informacje z rynku kruszców. Postanowiłam więc właśnie na nich zwrócić szczególną uwagę. 
Bardzo znaczącym sygnałem byłoby na przykład wyprowadzenie przez nich dużej ilości 
srebra (rzędu kilku ton) z magazynu w Amsterdamie. Wiesz, gdzie ten magazyn się znajduje. 
Jeśli moje domysły okażą się słuszne, srebro zostanie przeniesione prosto na statek cumujący 
na Ijsselmeer. 
Czy mógłbyś zlecić komuś obserwację magazynu Hacklheberów? Z czasem będę mogła 
dokładniej określić moment transferu srebra. Chciałabym poznać nazwę statku, na który trafi 
srebro, oraz szczegółowy opis jego takielunku, tak żeby dało się go z daleka rozpoznać. 
Potrzebna mi też będzie informacja o dacie i czasie podniesienia kotwicy w Amsterdamie. 
W zbliżających się tygodniach będę sporo podróżować, nie ma więc sensu, żebyś 
próbował zgadywać miejsce mojego pobytu. Dlatego najlepiej będzie, jeśli wieści 
przeznaczone dla mnie będziesz kierował do Dunkierki, na ręce mojego przyjaciela Jeana 
Barta. Kapitan Bart jest człowiekiem ze wszech miar godnym zaufania, nie musisz więc 
szyfrować listów (zresztą i tak nie miałbyś na to czasu). Na szybkim przekazywaniu 
wiadomości znasz się lepiej ode mnie, więc w tej kwestii nie zamierzam strzępić sobie języka. 
Domyślam się jednak, że będziesz wysyłał konnych posłańców z Amsterdamu do 
Scheveningen, gdzie będą się przesiadać na szybkie łodzie płynące do Dunkierki. Powinieneś 
spokojnie z tym zdążać, gdybyś jednak miał kłopoty z wynajęciem łodzi, daj znać kapitanowi 
Bartowi. 
Mam nadzieję, że dysponując tymi informacjami, będziesz mógł sam dokonać 
stosownych ruchów i zyskownych inwestycji na rynku srebra. Gdyby wszakże w ostatecznym 
rozrachunku okazało się, że więcej wydałeś niż zarobiłeś, daj mi znać do St.-Malo. 
Zapewniam Cię, że nie zostaniesz odprawiony z kwitkiem. 
Eliza 
Eliza do markiza Ravenscar 
15 maja 1692 
List Waszej Miłości zawstydziłby wszystkich francuskich pochlebców. Czuję się jednak 
zobowiązana poinformować Pana, że po drodze musiał wpaść w ręce jakiegoś psotnika, który dołączył nader nieuprzejme post scriptum. 
Bardzo to łaskawe z Pana strony, że zechciał odpowiedzieć na wszystkie moje niemądre 
pytania dotyczące mennicy. Jak z pewnością się Pan domyśla, szykuję się do transakcji, która 
przyniesie mi zysk wyłącznie wówczas, gdy pod koniec maja cena srebra wzrośnie. Mam 
tylko nadzieję – ba, wręcz modlę się o to! – aby przez ten czas nie wykupiono całego srebra w 
Londynie. Mówię to Waszej Miłości w zaufaniu, nie chcę bowiem, aby człowiek, który tak 
dalece mi pomógł, poniósł jakieś szkody w wyniku planowanych przeze mnie działań. Proszę 
zatem mieć świadomość, że z końcem maja warto by mieć w Londynie sporą ilość srebra. 
Niech Pan również pamięta o tym, aby zakupów dokonywać dyskretnie i nie wywołać na 
rynku paniki, która wyśrubowałaby cenę do niedorzecznej wysokości. Jeśli bowiem ludzie 
zorientują się, że markiz Ravenscar wyprzedaje złoto i skupuje srebro, dojdą do wniosku, że 
zna jakąś tajemnicę i popędzą na Threadneedle, aby wziąć z niego przykład. Przyznaję, że 
mógłby Pan sporo zyskać na takiej bańce spekulacyjnej, sprzedając kruszec po osiągnięciu 
przez niego najwyższej ceny (czyli najpóźniej w połowie czerwca), ale taki manewr 
wprowadziłby chaos w poczynania obecnego rządu. Nie wątpię zaś, że tego wolałby Wasza 
Miłość uniknąć, nawet jeśli jest wigiem, a w rządzie dominują torysi. 
Eliza 
Eliza do Samuela Bernarda 
18 maja 1692 
Monsieur Bernard, 
płynę z St.-Malo do Cherbourga na pokładzie jachtu mojego męża. Z Cherbourga wyślę 
ten list w dalszą drogę do Hawru, z nadzieją, że wkrótce odbierze go Pan w Paryżu, sama zaś 
zabawię tam nieco dłużej, do chwili rozpoczęcia inwazji. 
Rankiem w St.-Malo odebrałam Pańską wiadomość z 12 maja. Wiem, że ma Pan weksle 
w kieszeni i czeka na instrukcje, na kogo mają być indosowane. Inaczej mówiąc, prosi Pan o 
podanie nazwisk agentów, którzy zostaną wysłani na drugą stronę Kanału i przedstawią 
weksle do wykupienia w Londynie. Z przykrością informuję, że nazwisk tych jeszcze nie 
znam, chociaż mam pewne podejrzenia, kim będą ci ludzie. Zresztą nawet gdybym je znała, 
wahałabym się z podaniem ich w liście nadanym w czasie wojny. Szpiedzy nieprzyjaciela są 
wszędzie; możemy sobie tylko wyobrazić, jaką katastrofą skończyłoby się ewentualne 
zdemaskowanie naszych agentów. Większość z nich to Anglicy, którzy potajemnie 
dochowują wierności Jakubowi Stuartowi. Gdyby złapano ich w Anglii z naszymi wekslami 
w kieszeni, zostaliby oskarżeni o zdradę stanu i skazani na uduszenie, wywleczenie 
wnętrzności i poćwiartowanie w Tyburn. Najbezpieczniej byłoby indosować weksle na zaufanego pośrednika zamieszkałego tutaj, 
w Cherbourgu, który do czasu zakończenia inwazji nie wychyli nosa poza Francję. Mógłby 
przetrzymać weksle do ostatniej chwili i indosować je na poszczególnych agentów tuż przed 
ich przeprawą przez Kanał. Dzięki temu tożsamość naszych ludzi pozostanie do końca 
bezpieczna. 
Rolę takiego pośrednika mogliby pełnić różni ludzie, ostatnio bowiem nie brakuje w 
Cherbourgu szanowanych obywateli. Niestety, wszyscy oni zajęci są innymi, ważniejszymi 
sprawami. Ja jednak nie mam nic lepszego do roboty niż wyglądać przez okno kajuty na rufie 
jachtu i śledzić przygotowania do inwazji. Może to dziwnie zabrzmi, ale jestem chyba 
najbezpieczniejszą kandydatką do tej roli, gdyż nie ma absolutnie żadnej możliwości, abym 
przepłynęła przez Kanał i wpadła w ręce nieprzyjaciela. Ten fakt powinien ogromnie ucieszyć 
agentów, których nazwiska wpiszę na odwrocie weksli, zanim wyruszą w swoją 
niebezpieczną misję. Dlatego – jeśli nie ma Pan nic przeciw temu – proszę indosować weksle 
na mnie i przesłać mi je do Cherbourga. 
Nie wiem, w jaki sposób Lothar przesyła swoje avisa do Londynu, ale przypuszczam, że 
jego kanały działają szybciej od naszych i jego angielscy płatnicy będą już czekać na naszych 
ludzi. 
Eliza 
PS Nie mogę się doczekać, kiedy wrócimy do przerwanej w St.-Malo rozmowy. Kupcy z 
Compagnie des Indes, na co dzień rozbijający się po mieście jakby było ich własnością, 
zostali zastąpieni i zdeklasowani przez kapitanów i admirałów naszej floty inwazyjnej, którzy 
rozpaczliwie chcieliby z kimś porozmawiać – z kimkolwiek i na dowolny temat, także o 
stanie naszego handlu z Indiami. Moja głowa ma kłopot z pomieszczeniem wszystkich 
informacji, zdobywanych przeze mnie w ten sposób i dla mnie bezużytecznych. Po inwazji 
musimy znów się spotkać w Café Esphahan, wtedy powiem Panu wszystko, co wiem. 
Samuel Bernard do Elizy 
23 maja 1692 
Pani hrabino, 
załączam pięć weksli na sumę stu tysięcy livres tournoises każdy, indosowanych – 
tymczasowo – na Pani nazwisko, a wystawionych na skarb państwa reprezentowany przez 
hrabiego de Pontchartrain. Gdyby się z nim Pani spotkała, proszę mu z łaski swojej uprzejmie 
przypomnieć, że łańcuch kredytowy składa się w tej chwili z niżej podpisanego, mojego 
przyjaciela monsieur Castana oraz różnych zamieszkałych w Lyonie członków Dépôt. Dobrze się stało, że udałem się do Lyonu, ponieważ ostatecznie musiałem osobiście 
wziąć udział w negocjacjach z Lotharem. On również był w Lyonie, ale ani razu się nie 
spotkaliśmy – we wszystkich rozmowach pośredniczył jego faktor, Gerhard Mann. 
Monsieur Castan jest sprytny i uparty, ale kiedy postawić go w obliczu zadania, które go 
przerasta, nie sprawdza się najlepiej. Szybko traci głowę i się irytuje. Tym razem nastąpiło to 
już w początkowej fazie rozmów z Hacklheberami, ja zaś nie od razu zrozumiałem przyczynę. 
Lothar uważa, że inwazja nie dojdzie do skutku – a jeśli nawet, zostanie rozbita w kilka 
godzin od rozpoczęcia. Gdyby miał rację, nasze negocjacje w kwestii weksli byłyby 
przejawem dziwnej hipokryzji. Chodziło przecież o to, żeby zapłacić walczącym w Anglii 
żołnierzom. Dlatego ustalaliśmy takie warunki, żebyśmy mogli – my, czyli Francja – odebrać 
w Anglii srebrną monetę, a Lothar mógł na tym zarobić. W tym sensie dostałem to, co 
chcieliśmy, czyli całkowicie legalne weksle, które w tej chwili trzyma Pani w dłoni. 
Zrozumiałem jednak w końcu, że prawdziwym celem Lothara była realizacja ogromnych 
zysków przy minimalnym ryzyku poprzez wyrażenie gotowości dostarczenia srebra dla 
inwazji, która nigdy nie dojdzie do skutku. Inaczej mówiąc, sprzedawał nam ubezpieczenie na 
wypadek, gdyby inwazja jednak się udała. Tego podtekstu nie zrozumiał monsieur Castan, 
który zupełnie się pogubił w sprzecznych (na pozór) żądaniach Hacklheberów. 
Z początku chcieliśmy, aby terminy wykupu kolejnych weksli przypadały w 
tygodniowych odstępach – czyli zakładaliśmy, że krótko po rozpoczęciu inwazji nasi agenci 
w Londynie będą przedstawiać weksle do zapłacenia mniej więcej raz w tygodniu przez pięć 
kolejnych tygodni, a przez ten czas nasza armia będzie przebijać się z południa kraju do 
stolicy. Przypuszczaliśmy, że Lotharowi takie rozwiązanie będzie najbardziej pasowało, 
ponieważ pozwoli mu rozłożyć transakcję w czasie oraz uprościć kwestie logistyczne 
transportu srebra i bicia monet. Wtedy myśleliśmy jeszcze naiwnie, że Lothar traktuje 
wykupienie weksli jako szansę zarobku. Dopiero później, jak wspomniałem, dotarło do mnie, 
że perspektywa zrealizowania transakcji jest dla niego ryzykiem, które za wszelką cenę stara 
się ograniczyć. Nie spodobał mu się więc pomysł rozłożenia płatności w czasie, ponieważ 
ryzykowałby przez blisko dwa miesiące, że przyjdzie mu wypłacić srebro nieznanym ludziom 
w Londynie. Teoretyczny termin zapłaty pierwszego weksla przypadałby mniej więcej dwa 
tygodnie po wystawieniu go w Lyonie, czyli w połowie maja; ostatni weksel byłby płatny aż 
do połowy lipca. W interesie Lothara leżało więc ograniczenie naszej swobody w odbiorze 
pieniędzy poprzez ustalenie terminów zapłaty wszystkich weksli w krótkim okresie po 
spodziewanym rozpoczęciu inwazji. Gdyby operacja wojskowa przebiegła zgodnie z planem i 
nasza armia uchwyciłaby na terytorium Anglii solidny przyczółek, mielibyśmy zaledwie kilka 
dni na przedstawienie weksli do zapłaty w Londynie i odbiór całego srebra jednocześnie. 
Transakcja przybrała więc formę „wszystko albo nic”, przy czym kwestia tego, czy 
„wszystko”, czy „nic” rozstrzygnęłaby się bardzo szybko. Prawdę mówiąc, Lothar najchętniej 
wystawiłby jeden weksel na całe pół miliona livres zamiast dzielić tę sumę na mniejsze porcje, mnie jednak wydało się to zbyt ryzykowne i przekonałem go do zmiany zdania. Stąd 
pięć osobnych weksli. Cztery z nich mają ten sam czterdziestopięciodniowy termin płatności, 
piąty jest płatny w ciągu trzydziestu dni. Wszystkie pięć Lothar wystawił osobiście, gdyż 
tylko on jest władny wystawiać papiery opiewające na tak wysokie sumy. Wypisał je w 
Lyonie szóstego dnia maja roku pańskiego tysiąc sześćset dziewięćdziesiątego drugiego. 
Poczta z Lyonu do Londynu idzie zwykle około dwóch tygodni, można by więc przedstawić 
je do zapłaty około 20 maja (według francuskiego kalendarza). Weksel trzydziestodniowy jest 
płatny do 5 czerwca, pozostałe – do 20 czerwca. 
W interesie płatnika (faktora Lothara w Londynie) leży, aby remitent (człowiek, na 
którego indosuje Pani weksle) przedstawił weksle do wykupienia na długo przed upływem ich 
terminu ważności – płatnik ma wtedy więcej czasu na przygotowanie gotówki. Szczególnie 
istotne jest to w tej właśnie sytuacji, gdy Lothar może czekać z zakupem i transportem srebra 
na przedłożenie weksli w Londynie. 
Nie ma sensu przedstawiać weksli do wykupienia, dopóki inwazja nie dojdzie do skutku, 
co powinno nastąpić najpóźniej w ostatnim dniu maja. Weksel trzydziestodniowy będzie 
wówczas płatny niemal od razu, co oznacza, że Lothar będzie musiał w Londynie mieć pod 
ręką srebro warte sto tysięcy livres. Dzięki temu pierwszą ratę żołdu wypłacimy armii tuż po 
wylądowaniu w Anglii. Cztery pozostałe weksle, jak wspomniałem, są płatne do 20 czerwca. 
W naszym dobrze pojętym interesie leży przedstawienie ich do wypłaty razem z tym 
trzydziestodniowym – Lothar będzie miał wtedy dwa do trzech tygodni na to, by sprowadzić 
do Tower brakujące srebro o wartości czterystu tysięcy livres i wybić z niego monety. 
W brytyjskiej walucie będzie to około dwudziestu tysięcy funtów szterlingów, co 
przekłada się na dwa dni pracy dla londyńskiej mennicy. Z tego wynika, że faktor Lothara 
musi przed siedemnastym czerwca dostarczyć do Tower trzy tony kruszcu. Nawet dla 
człowieka o takich możliwościach jak Lothar będzie to ambitne zadanie, dlatego nie 
zapomniał opatrzyć czterdziestopięciodniowych weksli zastrzeżeniem, że muszą zostać 
przedstawione do wykupienia w Domu Złotego Merkurego przy ‘Change Alley w Londynie 
najpóźniej piętnaście dni przed upływem terminu wypłaty – czyli do północy piątego 
czerwca. 
Przypomnę Pani w tym miejscu, że Anglicy posługują się kalendarzem, który reszta 
cywilizowanego świata dawno już porzuciła. Spóźnia się on o dziesięć dni w stosunku do 
naszego i z każdym ruchem zegarowego wahadła zostaje coraz bardziej w tyle. Daty w moim 
liście podaję według nowej, francuskiej rachuby; proszę odjąć dziesięć dni, aby uzyskać ich 
angielskie odpowiedniki. 
Pod każdym innym względem transakcja jest całkiem zwyczajna, oczywista i nie powinna 
stanowić problemu dla Pani i jej podwładnych. Poczytuję sobie za zaszczyt fakt, że mogłem 
być w tej sprawie pomocny Francji. Również niecierpliwie oczekuję spotkania z Panią w Café 
Esphahan, gdy tumult związany z inwazją przycichnie. Pani pokorny... et caetera. 
Samuel Bernard 
Kajuta Météore, nieopodal Cherbourga, Francja 
2 czerwca 1692 
Od trzech dni Météore kołysał się na kotwicy. Poruszany przypływami i odpływami 
morza zataczał leniwe kręgi jak cień gnomonu na tarczy zegara słonecznego. Eliza mieszkała 
w głównej kabinie na rufie; na okręcie liniowym albo statku handlowym byłaby to prywatna 
kajuta kapitana. Tylną jej ścianę tworzyły okna biegnące przez całą szerokość kadłuba. Kiedy 
wypełniała je panorama Cherbourga, oznaczało to, że od strony Kanału nadciąga przypływ i 
spycha uwiązany na cumie Météore w kierunku wschodnio-południowo-wschodnim. Kiedy 
następował odpływ i jacht odwracał się w drugą stronę, Eliza powinna móc podziwiać widok 
morza, ale od trzech dni widziała tam tylko mgłę: bezkształtny, mroczny opar, w którym z 
wolna rozpływały się wszystkie jej wypieszczone plany. Od czasu do czasu dobiegał z niego 
głośny huk – to strzelcy zabłąkanych statków strzelali do ciemnych plam wydających 
podejrzane odgłosy – ale najczęściej mgła była źródłem kakofonicznej muzyki: dźwięków 
marynarskich trąbek i gwizdków, łoskotu bębnów, angielskich, niderlandzkich i francuskich 
krzyków, szczęku łańcuchów podnoszących lub wypuszczających kotwice (w zależności od 
tego, czy kapitanowie za mniej ryzykowne uznali dryfowanie z pływem, czy pozostanie w 
miejscu). 
Dwie floty – nadciągająca z zachodu francuska, licząca czterdzieści pięć okrętów, 
dowodzona przez admirała de Tourville, oraz płynąca ze wschodu holendersko-angielska w 
sile dziewięćdziesięciu dziewięciu jednostek pod dowództwem admirała Russella – 
dwudziestego dziewiątego maja zderzyły się na oczach wszystkich mieszkańców Cherbourga. 
Rozpoczęła się bitwa. De Tourville wdarł się śmiało w sam środek szyku okrętów Russella, 
przy czym tak kompletnie zapomniał o niebezpieczeństwie flankowania, że sam się 
oflankował. Stojąc na grotmarsie Météore i obserwując rozwój wydarzeń przez lunetę, Eliza 
miała wrażenie, że prawie czyta admirałowi w myślach: de Tourville był święcie przekonany, 
że największymi okrętami zgrupowanymi w środku nieprzyjacielskiego szyku dowodzą 
jakobici, którzy tylko czekają aż się do nich zbliży, aby ściągnąć bandery i zastąpić je 
barwami Stuartów. Oni jednak woleli otworzyć do niego ogień i walka rozgorzała na dobre. 
W imieniu Jeana Barta Eliza prowadziła ostatnio w wersalskich salonach kampanię, 
mającą przekonać młodych dworzan, że służba w marynarce jest równie chwalebna jak w 
armii i w niczym jej nie ustępuje. Mało który chwycił tę przynętę, ale przez tę jedną cudowną 
godzinę u wybrzeży Cherbourga toczyła się taka bitwa, że gdyby Wersal mógł być jej świadkiem, armia lądowa na długie lata straciłaby wszelkie szanse zwabienia nowych 
rekrutów. Eliza już nigdy nie musiałaby uciekać się do słów, aby opisać wspaniałość 
morskich zmagań – wszystko było widać jak na dłoni: Soleil Royal, okręt flagowy de 
Tourville’a, wyposażony w setkę dział był najpiękniejszy ze wszystkich jednostek, jakie 
pływały po morzach i oceanach, gdyż w ostatnich latach francuscy cieśle nie tylko zrównali 
się kunsztem z Holendrami, ale wręcz ich prześcignęli; Britannia, okręt flagowy Russella, 
również nosił sto dział na pokładzie. Ścigały się jak dwa walczące koguty. Nie było chwili 
wytchnienia, żaden z dowódców nie starał się obserwować bitwy z oddalenia, nie próbował 
skomplikowanych manewrów i kontrmanewrów w szyku, nie unikał walki i nie przerzucał jej 
ciężaru na barki oficerów dowodzących mniejszymi jednostkami. Soleil Royal i Britannia 
runęły na siebie jak dwóch średniowiecznych rycerzy w turniejowych szrankach, w pełnym 
pędzie, dając z siebie wszystko. Wkrótce okaleczyły się nawzajem – i dopiero wtedy de 
Tourville zdał sobie sprawę, że żaden z angielskich okrętów nie przejdzie na jego stronę. To 
zaś oznaczało, że przeciwnik ma ponad dwukrotną przewagę liczebną. Na wpół zdruzgotany 
Soleil Royal wciągnął nowe chorągiewki sygnałowe. Francuska flota przerwała natarcie i 
dokonała składnego odwrotu; wdała się w walkę z dwukrotnie liczniejszym wrogiem, 
unieszkodliwiła jego okręt flagowy i wycofała się, nie ponosząc strat. Co ważniejsze 
(zwłaszcza dla Elizy) – dwadzieścia tysięcy Irlandczyków i Francuzów, zgromadzonych pod 
Cherbourgiem głównie w okolicach La Hougue, dziesięć do piętnastu mil od miasta, nadal 
znajdowało się na bezpiecznej terra firma. Jakub Stuart, który kiedyś był królem Anglii i 
wyobrażał sobie, że nadal nim jest, przybył ze swojego niby-dworu w St.-Germain, stanął na 
czele inwazji i pewnie gdzieś z niedaleka śledził przebieg morskiej bitwy. Właśnie dostał 
solidny kopniak od życia, które mu takich kopniaków nie szczędziło: żaden z brytyjskich 
okrętów – jego okrętów! – nie wykazał choćby cienia ochoty na to, aby stanąć po jego stronie. 
Chyba nawet on musiał sobie wtedy zdać sprawę, że żadnej inwazji nie będzie. 
Eliza nie była aż tak nierozsądna, by powiedzieć, że ten dzień ułożył się idealnie. 
Jakkolwiek by patrzeć, na kłębiących się pod Cherbourgiem okrętach znajdowali się żywi 
ludzie, a każdy obłok dymu oznaczał wystrzeloną kulę żelaza, która odbierała życie i 
odrywała członki. Nie zatopiono jednak ani jednego okrętu, pomysł inwazji został zarzucony, 
a plan Elizy funkcjonował z precyzją godną mechanizmu zegarowego. 
Nagle wiatr ucichł i złotawa, metaliczna mgiełka, od rana unosząca się nad wodą, 
zgęstniała w mgłę z prawdziwego zdarzenia. Opadła na Kanał jak kurtyna z szarego aksamitu 
kończąca pierwszy akt opery, w czym właściwie nie byłoby nic złego, gdyby nie zaległa nad 
wodą na dobre, uniemożliwiając wystawienie aktów drugiego, trzeciego, czwartego i piątego. 
Słychać było tylko sporadyczne, przypadkowe grzmoty, gdy okręty dryfowały w tę i z 
powrotem, strzelając do widm. Do końca dwudziestego dziewiątego maja – mgła. 
Trzydziestego – mgła. Trzydziestego pierwszego – mgła. Pierwszego czerwca – mgła! Co 
odważniejsi marynarze przybijali czasem szalupami do brzegu, po omacku znajdowali drogę do Cherbourga i przynosili wieści. Okazało się na przykład, że niektóre z jednostek 
francuskich (zacumowanych) i angielskich (dryfujących) splątały się już drugiego dnia w 
gęstych jak mleko oparach. Żeglarze rzucili się na wroga z kordelasami w rękach i walki 
trwały, dopóki przypływ nie rozdzielił okrętów – ale w gruncie rzeczy niewiele się działo. 
Pierwszego dnia Eliza żałowała, że cały Wersal nie może podziwiać pojedynku okrętów 
flagowych, za to potem dosłownie co godzinę dziękowała Opatrzności, że nie ma w 
Cherbourgu żadnych dworzan, którzy mogliby oglądać tę parodię morskiej bitwy, czy raczej 
(to było najgorsze) jej nie oglądać. Nie zazdrościła Étienne’owi i Pontchartrainowi, którzy 
wkrótce mieli spotkać się z królem i poprosić go o dodatkowe pieniądze na flotę. Nie miała 
pojęcia, co im król odpowie, słynął bowiem z uprzejmości, ale dobrze wiedziała, co sobie 
pomyśli: Dlaczego mam wyskrobywać resztki z królewskiego skarbca i finansować budowę 
drewnianych balii, na których ludzie będą tylko zderzali się we mgle? 
Słońce zaszło za wał mgły i Eliza prawie porzuciła nadzieję realizacji planu. 
– Jeżeli jutro zobaczę jak wschodzi – powiedziała sobie – może jeszcze się uda. Jeśli nie, 
wysiłki ostatnich dwóch miesięcy pójdą na marne i będę musiała zaczynać wszystko od 
początku. 
Kiedy o brzasku wpatrywała się w horyzont na wschodzie, po trochu liczyła na to, że 
znów zobaczy tam gęstą zasłonę mgły – wtedy jej plan nieodwołalnie ległby w gruzach. Tak 
byłoby prościej. Tymczasem jej oczom ukazał się słoneczny dysk, jasny i wyrazisty jak 
miedziana moneta wśród popiołów. 
Zamknęła oczy. W jednym zdaniu przywołała szatana i Ojca Niebieskiego (na wypadek, 
gdyby któryś z nich słuchał), po czym zamknęła okiennice trzech okien w kajucie; resztę 
zostawiła otwartą. Z porannym przypływem Météore okręcił się na kotwicy i zwrócił złoconą 
rufą ku miastu. Ci, którzy czekali na jej sygnał, nie mogli go przeoczyć. 
Zaczęła się pakować. Na pierwszy ogień poszło pięć weksli, dla ochrony przed wilgocią 
zawiniętych w natłuszczoną skórę. Zrolowany koc. Szale. Grzebień. Szpilki, spinki i wstążki 
do włosów. Srebrne monety, głównie peso, posiekane na klinowate kawałki, które musiałyby 
wzbudzić zdumienie Anglików. 
Dachy Cherbourga lśniły, ale nie odbitym światłem słońca, lecz – zdawałoby się – 
wewnętrznym ogniem, jak wyjęte z paleniska rozżarzone grudki żelaza. W oddali rozległ się 
grzmot, odpowiedział mu drugi, a potem rozeszła się cała fala podobnych odgłosów. 
Ktoś zapukał do drzwi. Niewiele brakowało, żeby Eliza dosłownie wyskoczyła ze skóry, 
wyobraziła sobie bowiem, że to garść zbłąkanych szrapneli dosięgła Météore. Upuściła torbę, 
kopnęła ją pod łóżko i otworzyła zapadkę na drzwiach. W progu stanęła Brigitte. 
– Monsieur d’Ascot przyszedł z wizytą, pani. 
– Wcześnie... 
– Ale już tu jest. 
– Daj mi chwilę. Doprowadzę się do porządku. – Mam pani pomóc? 
– Nie trzeba. Wcale nie zamierzam się doprowadzać do porządku. Każę mu czekać, bo 
mam taką władzę i wiem, że on tego oczekuje. Poza tym trzeba go ukarać za to, że tak się 
pospieszył. 
* * * 
– Proszę mi wybaczyć, madame, że niepokoję panią z samego rana – powiedział 
Wilhelm, wicehrabia Ascot, tak nędzną francuszczyzną, jakby zaczął się jej uczyć, czekając 
aż Eliza go przyjmie. Pomyślała o tym, żeby kazać mu przejść na angielski, ale mógłby się 
obrazić. – Poproszono mnie, abym na bieżąco informował panią o przebiegu inwazji. 
To oznaczało kilka spraw jednocześnie. Po pierwsze: mimo przybycia Jakuba Stuarta, w 
armii pozostał jeszcze ktoś na tyle kompetentny, żeby dopilnować przekazywania wiadomości 
w obrębie całej hierarchii dowódczej. Po drugie: Ascot musiał być jednym z agentów, którzy 
mieli przewieźć weksle do Londynu. Po trzecie: tego dnia nic ciekawego się nie wydarzy, 
gdyby bowiem Ascot i pozostała czwórka mieli wyruszyć w drogę, przyszliby do Elizy o 
świcie, a do tej pory rozproszyliby się już po Kanale w osobnych łodziach, każdy z jednym 
wekslem w kieszeni. 
– Mamy coraz mniej czasu – odparła. – Najdalej za trzy dni trzeba przedstawić weksle do 
zapłaty. Jeżeli dziś ich nie wyślemy do Londynu, równie dobrze mogę je od razu podrzeć. 
– Wiem, madame. Król i Rada też zdają sobie z tego sprawę. – Ascot miał na myśli 
Jakuba Stuarta i jego klakierów. Jakby dla podkreślenia swoich słów, spojrzał przez okno w 
stronę Cherbourga. Gdzieś tam, na jednej z kościelnych wież czekali sygnaliści z 
chorągiewkami, gotowi przekazać wiadomości z dowództwa w la Hougue. – Mgła się 
podnosi! – oznajmił z entuzjazmem. – Kiedy przed chwilą przechadzałem się po pokładzie, 
mogłem sięgnąć wzrokiem na milę lub nawet dwie w głąb Kanału. 
– I co pan tam zobaczył, monsieur? 
– Łodzie, madame. 
– Pod żaglami? Czy... 
– Nie, wiatru jeszcze nie ma. To szalupy; marynarze ostro wiosłują. Niektóre holują 
uszkodzony okręt. Duży okręt. 
– Myśli pan, że to może być Soleil Royal? 
– Niewykluczone, madame. Chyba że... – Ascot się uśmiechnął. – Chyba że to szczątki 
Britannii. 
Na te słowa Eliza zapałała do Ascota dziwną antypatią. Był przecież Anglikiem. Wysilał 
się, żeby powiedzieć to, czego – jak zgadywał – ona się po nim spodziewa, ale jego 
zgadywanki były żałosne. Zniechęcenie odebrało jej głos, Ascot zaś skwapliwie wykorzystał 
tę okazję. – Od marynarzy będzie się można czegoś dowiedzieć, madame – dodał. – Przywiozą 
informacje, od których król Anglii uzależnia swoje dalsze decyzje. 
Eliza pokiwała głową, jakby się z nim zgadzała, ale myślała zupełnie co innego: 
Chyba nawet syfilityk nie może być aż takim idiotą, aby dalej liczyć na sukces inwazji, 
oraz: 
Jeśli jej szybko nie odwoła, będę miała poważne kłopoty. 
Odruchowo zerknęła na okna i trzy zamknięte okiennice. Widać je było z Cherbourga od 
co najmniej pół godziny. W ruch poszły mechanizmy, nad którymi nie miała już żadnej 
władzy. 
Od dłuższej chwili dało się słyszeć krzyki z pokładu – na statku nikogo nie mogło to 
dziwić, zwłaszcza gdy do portu zbliżały się szalupy wiozące nowiny z Kanału, toteż Eliza nie 
zwracała na te pokrzykiwania uwagi. Teraz jednak rozległ się głośny plusk: człowiek – albo 
inny obiekt wielkości człowieka – wpadł do wody. 
– Pozwoli pani, że się zainteresuję... – zaczął Ascot. 
– Ależ tak! Proszę iść! – powiedziała Eliza po angielsku. Zaskoczony Ascot, który zdążył 
już otworzyć drzwi kajuty, stanął w progu i również przeszedł na angielski: 
– Nie mam pojęcia, co się mogło stać... Co takiego... 
Razem wyszli przez drzwi i znaleźli się w ciemnej, zagraconej przestrzeni pod pokładem 
rufówki. Po następnych paru krokach wyszli na główny pokład Météore, skąd rozciągał się 
doskonały widok w przód – czyli w kierunku wyjścia z portu i otwartych wód Kanału. Ascot 
miał rację: do Cherbourga zbliżało się dużo szalup; aż za dużo, stwierdziła podejrzliwie Eliza 
– bo iluż szalup potrzeba, aby przewieźć parę nowin? W rzednącej mgle nad Kanałem mieniły 
się jasne plamy, to słońce wyławiało z oparu prostokąty żagli chwytające wzmagającą się 
bryzę. 
Zgodnie z tym, co mówił Ascot, jeden okręt (i to duży) znajdował się znacznie bliżej niż 
reszta, przy czym był nie tyle holowany przez szalupy, co raczej bezwładnie spychany falą 
przypływu w głąb portu. Promień słońca cudem przebił mgłę i padł prosto na okręt – tak 
przynajmniej pomyślała Eliza, widząc go kątem oka, ale kiedy spojrzała na wprost, 
stwierdziła, że źródło światła znajduje się na kadłubie. To, co zostało z Soleil Royal, płonęło. 
Następny plusk zwrócił jej uwagę. I jeszcze jeden. Nie sposób było dłużej nie zauważać, 
że marynarze skaczą do wody. Niektórych żeglarzy widziała po raz pierwszy w życiu. A 
sądząc z ich ciekawskich spojrzeń, oni po raz pierwszy widzieli z bliska Météore. 
Jakiś człowiek właśnie przeskoczył nad relingiem, wykręcił salto w powietrzu i 
wylądował na pokładzie. To nie mogło się dziać naprawdę. Za burtą przecież nic nie było! 
Równie dobrze mógłby wskoczyć do domu przez okno na piętrze! 
– A niech mnie! – zawołał Ascot, wciąż tkwiący w fazie angielskiej. – A niech mnie! 
Nowo przybyły odwrócił się do niego i odparł w te słowa: 
– Ty w dupę jebany jakobicki zdrajco. Mówiąc, podniósł rękę, a kiedy skończył mówić, z głowy Ascota została różowa miazga. 
Intruz trzymał w dłoni garłacz. 
Eliza cofnęła się w półmrok pod pokładem rufówki i zaczęła otwierać po kolei drzwi 
prowadzące do kajut Brigitte, Nicole i pokojówki. 
– Do mojej kabiny. Migiem! Żadnych pytań! 
Zgromadziły się w przestronnej kajucie na rufie – cztery kobiety. Brigitte miała ochotę 
zabarykadować drzwi jakimś masywnym meblem, ale na statku pomysł ten miał niewielkie 
szanse powodzenia, ponieważ wszystkie cięższe sprzęty były przyśrubowane do podłogi. 
Udało im się przesunąć pod drzwi tylko kilka skrzyń, krzesło i materac. Eliza ponaglała 
dziewczęta i zachęcała je do większego wysiłku, chociaż zdawała sobie sprawę, że nie ma to 
wielkiego sensu. Wystarczyło wyjrzeć przez okno, aby przekonać się, że Météore się porusza. 
Anglicy przecięli linę kotwiczną, przywiązali ją do szalupy albo dwóch i holowali jacht w 
głąb Kanału. Ale lepiej było zająć głowy służących budowaniem barykady, niż pozwolić im 
zastanawiać się nad tym, co się dzieje. 
Jakiś nad wyraz niepokojący hałas sprawił, że powietrze zawibrowało, a śniadania 
zakołysały im się w żołądkach. Eliza podeszła do okna. Jedna z nabrzeżnych baterii w 
Cherbourgu utonęła w chmurze prochowego dymu: artylerzyści otworzyli ogień. Domyślała 
się, że chcieli zatopić Soleil Royal zanim zdryfuje na kotwicowisko i podpali inne statki albo 
sam eksploduje. Tak też powiedziała swoim towarzyszkom; na szczęście nie były dość bystre, 
żeby zapytać, kiedy te same działa ostrzelają Météore. 
Z początku angielscy marynarze dali im spokój – co miało sens, jeśli, jak się domyślała, 
chcieli po prostu uprowadzić statek. Odkąd jednak Météore ruszył (niespiesznie) w drogę, 
zaczęli dobijać się do kajuty. Poszły w ruch znalezione w skrzyniach z narzędziami młoty i 
łomy. Ze ściany (!) przy wejściu zaczęły się sypać drzazgi – zamiast bez sensu marnować siły 
na wyważanie zabarykadowanych drzwi, Anglicy zamierzali po prostu przebić się przez 
gródź. 
Hałas był taki, że Eliza prawie przegapiła pojawienie się w kabinie potężnie 
zbudowanego jednorękiego mężczyzny – ale tylko prawie: kiedy rozhuśtany na końcu liny 
wybił okno i wpadł do środka, odłamek szkła zaciął ją w ucho. Pokojówka musiała zauważyć 
przybysza już wcześniej, bo zaczęła krzyczeć na ułamek sekundy przed jego wtargnięciem. 
Darła się zresztą jeszcze dłuższą chwilę po tym wydarzeniu – wystarczająco długo, żeby 
intruz zdążył chwycić ją wpół, podnieść w powietrze i wyrzucić za okno. Jej krzyk ucichł 
dopiero gdy zderzyła się z wodą, ale po chwili znów rozbrzmiał, lekko stłumiony i 
gulgoczący. Olbrzym miał ogromne jasnoniebieskie oczy i wyglądał na zdezorientowanego: 
tyle miał naraz do ogarnięcia, tyle do zrobienia... Rozejrzał się i sprawnie porachował 
kobiety, których jeszcze nie wyrzucił z kabiny (trzy). Odwrócił się do rozbitego okna, 
częściowo zablokowanego kawałkami szkła, odłamkami drewna i resztkami pakuł, które 
pospołu nieco mu utrudniły defenestrację pokojówki. Wzruszył ramionami. Jedna z jego rąk wydłużyła się trzykrotnie, była bowiem odcięta poniżej łokcia, a w miejscu przedramienia 
tkwił cep z trzech kawałków jakiegoś ciemnego, twardego drewna, okutych żelazem i 
połączonych krótkimi łańcuchami. Rzutem oka ocenił odległość dzielącą go od okna i 
wszczął sekwencję dziwnych ruchów, będących połączeniem dreszczy i wzruszania 
ramieniem, które przenosiły się wzdłuż cepa, aż jego najdalszy segment wyfurkotał przez 
okno jak wystrzelony z armaty kawałek łańcucha. To uderzenie i kilka kopniaków wybiło w 
ścianie zgrabny, prostokątny otwór, przez który intruz chwilę później wyrzucił wrzeszczącą 
Nicole. 
Zanim zdążył przejść do następnego etapu miotania kobietami, przerwało mu bezczelne 
wtargnięcie męskiego ramienia do kabiny. Angielscy marynarze wybili w ścianie dziurę i 
jeden z nich wsadził do środka rękę, ciekaw, co też uda mu się złapać. Pierwszą pozycję 
zajmowała mosiężna zasuwka na drzwiach. 
Chudy, klekocący cep – dziwacznie układający się ciąg zabójczych sekwencji – śmignął 
w powietrzu i trafił obcą rękę w okolicy łokcia. Rozległ się paskudny chrzęst i ręka zniknęła, 
a jednoręki cisnął w pozostałą po niej lukę sztylet, który nie wiadomo skąd pojawił się w jego 
dłoni. 
– Zastrzelcie go! – krzyknął ktoś z drugiej strony grodzi. 
Brigitte przytomnie przewróciła materac, oparty do tej pory o drzwi, i zasłoniła nim 
dziurę w ścianie. Kiedy intruzi odpychali go od otworu, pod własnym ciężarem opadał z 
powrotem. Gdyby Eliza miała czas na refleksję, mogłaby wynieść z tego faktu nauczkę, że 
czasem miękka osłona jest lepsza od twardej. 
Podeszła do wybitego okna. W dole na falach kołysała się łódź wiosłowa, z której lina 
biegła do góry, do kotwiczki uwięzłej w takielunku bezanmasztu Météore. To wyjaśniało, w 
jaki sposób jednoręki dostał się na pokład, chociaż biorąc pod uwagę jego jednoręczność, 
musiał chyba użyć jakiegoś przemyślnego systemu bloków. W obecnej sytuacji Eliza nie 
bardzo mogła poświęcić temu zagadnieniu więcej uwagi. 
Dwie wcześniej wyrzucone dziewczyny unosiły się na wodzie jak kwiaty lilii, ponieważ 
kiedy spadały, powietrze wydęło ich spódnice. Wkrótce materiał musiał nasiąknąć, oklapnąć i 
pociągnąć je na dno, ale zdążyły się już złapać nadburcia łodzi i wyglądało na to, że 
chwilowo nic im nie grozi. Czego zresztą Eliza miała prawo się po nich spodziewać; w końcu 
były jej służącymi. Zanotowała sobie w pamięci, żeby w przyszłości zadawać potencjalnym 
pracownicom takie właśnie pytanie: Jesteś na jachcie swojej pani i przygotowujecie się do jej 
petit levée, kiedy statek zostaje uprowadzony przez angielskich piratów. Holują go na pełne 
morze pod ostrzałem lądowej artylerii, a ty, zabarykadowana w kabinie, oczekujesz losu 
gorszego od śmierci, gdy nagle przez okno wpada do środka tajemniczy jednoręki olbrzym i 
przez to samo okno wyrzuca cię do wody. Co robisz? a) miotasz się bez sensu, aż 
zachłyśniesz się wodą i utoniesz, b) krzyczysz ile sił w płucach i czekasz, aż ktoś cię uratuje, 
c) podpływasz pieskiem do najbliższego unoszącego się na wodzie obiektu, chwytasz się go i spokojnie czekasz, aż twoja pani wyciągnie cię z tarapatów. 
Już jakiś czas temu zaczęła podejrzewać, że jednorękiego zesłał im sam Bóg, a teraz była 
tego pewna. Podkasała spódnicę, wsunęła nogę pod łóżko, zahaczyła czubkiem pantofla o 
uchwyt torby i przyciągnęła ją do siebie. Wzięła ją do ręki. Stanęła przy oknie, próbując 
wyrównać oddech i wyczuć rytm kołysania statku. Wyrzuciła za okno torbę, która 
wylądowała w samym środku łodzi. Odwróciła się plecami do okna. Ceporęki patrzył na 
Brigitte w taki sposób, jakby chciał powiedzieć „Teraz wyrzucę panią, mademoiselle”, ona 
jednak wyraźnie nie miała ochoty na ten zaszczyt. Właśnie próbował objąć ją w talii 
(sztucznym zwężeniu tułowia, które Brigitte zawdzięczała wyłącznie naciskowi fiszbinów i 
sznurówek), ale niewielu było mężczyzn dostatecznie dużych, silnych i nierozważnych, by ją 
podnieść i nią rzucić, kiedy nie miała na to ochoty. Intruz, dopóki miał obie ręce, należał do 
tych nielicznych wyjątków – teraz zaś znalazł w Brigitte godnego przeciwnika, przynajmniej 
dopóki nie zamierzał obić jej cepem do nieprzytomności. Na co się nie zanosiło. Czuł 
wprawdzie pokusę, żeby jej przyłożyć, ale Eliza wyraźnie widziała malującą się w jego 
oczach łagodność i czułość. Tak oto wywiązała się w kabinie niezręczna, hałaśliwa i zaciekła 
szarpanina, w której na równi ucierpiały sprzęty i godność osobista przeciwników. 
– Brigitte! – zawołała Eliza, wykorzystując moment, w którym mężczyzna potknął się o 
cep i powoli zbierał się z podłogi. Brigitte podniosła na nią zapalczywy wzrok. Eliza 
przykucnęła na ramie okna. – Możesz z nim flirtować do woli. Możesz nawet zawlec go do 
łóżka, nic mnie to nie obchodzi. Ja wychodzę. Czekam na dole. 
I zniknęła Brigitte z oczu. 
Nie zdołała powstrzymać się od krzyku, chociaż bardzo się starała, za to kiedy wpadła do 
wody, zatkało ją z zimna. Zaraz jednak zaczęła płynąć w stronę małej łódki. Sił dodawało jej 
zarówno wspomnienie planowanego pytania na rozmowie wstępnej, jak i obawa, że Brigitte i 
monsieur Ceporęki mogą w każdej chwili spaść jej na głowę. Głośny plusk za plecami 
upewnił ją, że podjęła właściwą decyzję. 
Wciągnięcie czterech przemoczonych kobiet do mikroskopijnej łódeczki nie było 
zadaniem prostym. Ceporęki natychmiast po wpadnięciu do wody wyczarował skądś następny 
ostry przedmiot i odciął linę łączącą łódkę z Météore, dzieląca je odległość zaczęła się 
błyskawicznie powiększać. Eliza tylko raz obejrzała się na skradziony jej jacht. Zobaczyła 
Anglików przy relingu i w oknach kabiny na rufie (kiedy wreszcie przebili się przez 
prowizoryczną barykadę Brigitte). Jeden z nich popisał się wyjątkowym brakiem ogłady i 
wycelował z pistoletu do Ceporękiego. Wtedy jednak gdzieś niedaleko huknęło, coś wizgnęło 
Elizie nad głową i wygryzło kawał relingu. Anglicy odskoczyli, niektórzy padli na pokład, a 
Eliza podążyła wzrokiem za zdumionym spojrzeniem Ceporękiego i odkryła pędzący w ich 
stronę stateczek pod pełnymi żaglami. 
Nie była wielką entuzjastką marynistyki i miała zwyczaj gwałtownie kończyć każdą 
konwersację, w której mężczyzna zaczynał gadać po marynarsku. Widziała jednak, że statek, który się zbliża, ma około dwudziestu pięciu metrów długości. Nie miał pawęży ani 
nadbudówki, miał za to dwa maszty i lugrowe ożaglowanie. W Holandii nazwano by go 
galjoot. Był to w każdym razie statek handlowy do żeglugi przybrzeżnej, w sam raz nadający 
się do przepłynięcia przez Kanał i z pewnością uzbrojony w co najmniej jeden falkonet. 
Strzelił do porywaczy głównie na pokaz; mała przemytnicza łajba nie miałaby szans z 
Météore, gdyby ten postawił żagle i miał porządną załogę. Na razie jednak galjoot ukąsił 
boleśnie i Anglicy musieli się poważnie zastanowić, czy chcą stać na widoku i jak gdyby 
nigdy nic strzelać sobie do ludzi za burtą. Eliza wypatrzyła galjoot już chwilę wcześniej i w 
duchu liczyła, że jest to statek, który sama wynajęła – a teraz mogła być tego pewna. Nie 
próbował ścigać Météore, lecz wpłynął między niego a łódź i wypuścił wiatr z żagli. Arbalete 
(bo taką nazwę miał wypisaną na dziobie) zbliżył się do nich z dziwną mieszaniną wrogości i 
uprzejmości: załoga rzuciła wprawdzie liny, które damy mogły złapać w locie lub wygarnąć z 
wody, ale nie przeszkodziło jej to trzymać nabitych muszkietów w pogotowiu. Po porannych 
wydarzeniach wiedzieli tylko tyle, że być może przyjdzie im odebrać anonimowego pasażera 
z okolic Météore. Wszystko poza tym – najazd angielskich szalup, przybycie płonącego Soleil 
Royal, Ceporęki i jego łódka – było dla nich zaskoczeniem. Eliza już zaczynała się szykować 
w duchu na nieuniknioną renegocjację umowy zawartej z kapitanem Arbalete. Fakt, że 
stateczek zapuścił się tak blisko Météore i odważył się go ostrzelać, zawdzięczała chyba tylko 
obecności człowieka stojącego pośrodku pokładu z muszkietem w garści. Był nim Bob 
Shaftoe. 
– Wszystko w porządku, sierżancie. Nie, nie znam go. To chyba niemowa, ale ma dobre 
zamiary. Jedyne, co można mu zarzucić, to bezceremonialność, jaka w Wersalu byłaby źle 
widziana. 
– Widziałem, jak kręcił się po nabrzeżu – powiedział Bob. – Szpiegował Météore. 
– Teraz, kiedy pan o tym wspomniał, przypominam sobie, że też go widziałam. Ponieważ 
jednak brakuje mi pańskiej przenikliwości, sierżancie, nie umiałabym powiedzieć, czy 
szpiegował, czy tylko zaspokajał swoją ciekawość. 
– Może piękne księżniczki są bardziej od poharatanych sierżantów przyzwyczajone do 
tego, że ktoś gapi się na nie godzinami. Dla mnie to było szpiegowanie. 
– Może pan mieć rację, sierżancie. Nie zmienia to jednak faktu, że przed chwilą bardzo 
się przydał całej łodzi kobiet. 
– Zabieramy tylko panią czy cały ładunek? – zapytał z niedowierzaniem monsieur 
Rigaud, kapitan Arbalete. 
Zanim się odezwał, bez reszty pochłaniał go widok widma (które jako kapitana statku 
przerażało go bardziej niż zwykłego szczura lądowego) Soleil Royal, dryfującego obok nich, 
buchającego ogniem ze stu ambrazur jednocześnie. Zaczynał wreszcie wierzyć, że Anglicy 
przed podłożeniem ognia opróżnili prochownię okrętu, z czego wynikało, że chcieli, aby palił 
się długo i wrył w pamięć mieszkańcom Cherbourga, zamiast po prostu eksplodować. Jeśli Rigaud miał rację, zagrożenie dla Arbalete minęło, gdyż okręt flagowy de Tourville’a 
bezpowrotnie ich minął. Teraz mógł się skoncentrować na zagrożeniu tylko odrobinę mniej 
poważnym, czyli najeździe pasażerów płci żeńskiej. 
– Tylko mnie – odparła Eliza i rzuciła mu torbę. 
Pozostałe kobiety nie spodziewały się takiego obrotu sytuacji, rozległy się więc okrzyki 
zdumienia i szloch. Eliza zastanawiała się przez chwilę, czy nie wyłuszczyć im całej sprawy – 
mamusia musi popłynąć do Anglii i ukraść trzy tony srebra – ale tylko wyciągnęła ręce nad 
głowę (łódź ocierała się o burtę Arbalete). Jedną z nich złapał Bob, drugą ujął jeden z 
francuskich żeglarzy. Nagle Eliza stała się nieważka i została przeniesiona na pokład Arbalete 
jak bela jedwabiu. 
– Brigitte, skarbie... – zawołała. – Mam nadzieję, że pewnego dnia wybaczysz mi, że 
wtłoczyłam cię w rolę galérienne, ale musicie przybić do brzegu, zanim sprawy przybiorą zły 
obrót, a ten człowiek, obawiam się... 
– Wiem, pływałby w kółko. Też mi to przyszło do głowy, moja pani. 
– Mamy naładowane falkonety, przypilnujemy, żebyście bezpiecznie dotarli na brzeg – 
zaproponował monsieur Rigaud. Wyraźnie mu ulżyło, gdy zobaczył, że łódź z kobietami 
oddala się od jego statku. 
– Proszę pchnąć posłańca do Dunkierki, do kapitana Barta – powiedziała Eliza. 
– Z jaką wiadomością, madame? 
– Że jednak wszystko się odbędzie zgodnie z planem. 
* * * 
– Amputacje zawsze są ryzykowne – zauważył Bob Shaftoe parę godzin później. Od 
dłuższej chwili miał minę, którą Eliza potraktowała jako ostrzeżenie, że właśnie się zamyślił i 
gdy tylko przyjdzie mu ochota coś powiedzieć, wyskoczy z jakimś makabrycznym 
komentarzem. – Człowiek za wszelką cenę chciałby zachować łokieć albo kolano. Dodatkowe 
możliwości gestykulacji są nie do przecenienia. Przy amputacji ręki traci się dłoń, a wraz z 
nią możliwość dotykania, chwytania, pieszczenia, ale zostaje łokieć, oraz ścięgna, które nim 
poruszają. Cep zamiast ręki... Ma potencjał. Nie czuje, nie chwyta, ale pozwala działać. 
Taaak, przytwierdzenie cepa do kikuta to świetny pomysł. 
– Przypomnij mi, to cię w wolnej chwili zapytam, co myślisz o wypruwaniu flaków – 
powiedziała Eliza i zaraz tego pożałowała, bo już robiło jej się niedobrze. Wypłynęli na wody 
Kanału, wiatr się wzmógł i stała obok Boba ubrana w płaszcz z kapturem i zakutana w koce 
jak kobieta z jakiegoś pustynnego kraju. Bardzo zimnego pustynnego kraju. 
Bob przymrużył powieki i spojrzał na nią. 
– Dużo o tym myślałem dziś rano, ale nie wszystkimi myślami dzielę się z tobą. 
Nawiązywał do scen, których byli świadkami, opływając na Arbalete cypel półwyspu Cotentin – kikut ręki, którą Francja wyciągała w kierunku Anglii. Przez pierwszą godzinę 
rejsu rozciągała się przed nimi panorama Cherbourga i wód na północ od miasta, które 
odsłaniały się stopniowo, gdy słońce rozpuszczało ostatnie kłaczki czterodniowej mgły. W 
Kanale czekała większa część angielsko-holenderskiej floty. Spalenie Soleil Royal i atak 
szalup na port w Cherbourgu były tylko elementami większej operacji, której idea stawała się 
tym bardziej oczywista, im bardziej oddalali się od teatru działań. Anglicy i Holendrzy 
oddzielili kilka francuskich okrętów od reszty floty, po czym poświęcili się niewdzięcznemu 
zadaniu zatapiania ich – starali się tak naszpikować je kulami, żeby poszły na dno albo stały 
się niezdolne do żeglugi, zanim schronią się pod opiekę lądowych baterii artyleryjskich. 
Kiedy Cherbourg znikał pasażerom Arbalete z oczu, sprawa wydawała się załatwiona: jeśli 
nawet szczątki francuskiej floty doczłapią jakimś cudem do portu, nigdy więcej nie wyjdą w 
morze. Niedługo potem Arbalete opłynął cypel Barfleur i przed dziobem rozpostarła się 
olbrzymia zatoka, długa na piętnaście mil i szeroka na pięć, wciśnięta jak odcisk kciuka we 
wschodnie wybrzeże Cotentinu. Właśnie tam, w zacisznym załomie półwyspu, zgromadziła 
się większość transportowców floty inwazyjnej w oczekiwaniu na żołnierzy i zaopatrzenie z 
rozległych obozów w rejonie La Hougue. I w tejże zatoce, jak się okazało, schronił się 
admirał de Tourville z dwoma tuzinami ocalałych okrętów. Kiedy mgła się podniosła, główne 
siły angielsko-holenderskie zebrały się u wybrzeży La Hougue i właśnie szykowały się do 
zadania de Tourville’owi decydującego ciosu. Ponieważ zaś obszar kotwicowiska znajdował 
się w zasięgu dział lądowych, marynarzom nie pozostało nic innego, jak znów przesiąść się 
do szalup i zaatakować. Inaczej mówiąc, to, co rankiem spotkało Météore, stanowiło 
zapowiedź losu, jaki czekał teraz całą francuską flotę. Eliza nie znała się na taktyce bitew 
morskich, ale logika całego przedsięwzięcia nie mogłaby być klarowniejsza, choćby wyłożył 
ją jej sam Leibniz. Ze względu na zagrożenie ostrzałem z baterii nabrzeżnych, Anglicy 
musieli się trzymać w określonej odległości od brzegu. De Tourville nie mógł wyprowadzić w 
morze resztek floty, tym bardziej że wróg miał w tej chwili trzy-, jeśli nie czterokrotną 
przewagę liczebną. Między wrogimi flotami rozciągał się więc obszar wody niczyjej, na 
którym wkrótce zaroiło się od angielskich i holenderskich szalup. Francuzi, pozbawieni w 
wąskiej przestrzeni możliwości manewru czy choćby podniesienia kotwicy, mogli tylko 
wylec na pokłady okrętów i czekać na próbę abordażu. 
Arbalete, przemytniczy stateczek, którym w tej sytuacji pies z kulawą nogą by się nie 
zainteresował, skierował się prosto na północ, prześliznął między dwoma ociężałymi 
angielskimi liniowcami i pomknął do Portsmouth. Zanim zatoka pod La Hougue zniknęła 
pasażerom z oczu, dostrzegli w niej pierwszą iskierkę ognia, bezskutecznie goniącą własny 
słup dymu: zaczęło się palenie francuskiej floty. Nie pozostało im nic innego jak odwrócić się 
plecami do tej sceny i uciekać. Mniej szczęścia, jak wiedziała Eliza, miał Jakub Stuart, 
zamieszkujący królewski namiot na wzgórzu wznoszącym się nad La Hougue: on musiał na 
to patrzeć. Gardziła nim, z niechęcią myślała o czasach jego panowania, ale w takiej chwili nie mogła mu nie współczuć: najpierw, w czasach Republiki, musiał uciekać z Anglii w 
damskim przebraniu; drugi raz wygnano go (z rozbitym nosem) podczas Wspaniałej 
Rewolucji; przegrał bitwę nad Boyne; przepędzono go z Irlandii; a teraz jeszcze to. Oddawała 
się właśnie takim przyjemnym rozmyślaniom, kiedy Bob Shaftoe ni z tego, ni z owego 
postanowił się z nią podzielić przemyśleniami na temat kikutów. Co nawet nieźle oddawało 
nastrój na pokładzie zmierzającego do Anglii Arbalete. 
* * * 
– Widziałem w życiu wielu mężczyzn, nawet zbyt wielu, namieszkałem się w obozach 
wagabundów i wojskowych koszarach – powiedział Bob. – Nie można wykluczyć, że moja 
przeciążona pamięć płata mi figle. Mimo to nadal twierdzę, że gdzieś go już spotkałem. 
– Ceporękiego? Mówiłeś, że widziałeś go w Cherbourgu, jak się gapił czy szpiegował... 
– Zgadza się, ale już wtedy wydał mi się znajomy. 
– Jeżeli to mnie szpiegował w Cherbourgu, może wcześniej robił to w St.-Malo, a ty go 
tam zauważyłeś – zasugerowała Eliza. 
Natychmiast pożałowała, że poruszyła ten temat. Żołądek podchodził jej do gardła. 
Spędziła na dziobie więcej czasu niż wszyscy inni razem wzięci, a Bob nic nie mówił, tylko 
spoglądał na nią znacząco. Było późne popołudnie. Słońce ześlizgiwało się po 
północnozachodnim niebie, rzucając złotą poświatę na twarz Boba i zmieniając Anglię w 
gruzowisko ciemnych brył. 
– Pomyślałem, że może tam wrócę. 
– Do Normandii? Jutro? A dostałeś urlop z regimentu? Bo jeśli nie, to cię wychłoszczą 
albo coś w tym guście... 
– Znalazłem pretekst i dostałem urlop. Jeszcze nie jest za późno. 
– Ale kiedy cię tak słucham, mam wrażenie, że się wahasz. 
– Im bliżej Anglii jesteśmy, tym bardziej mi się to podoba. Do Francji popłynąłem z 
różnych powodów, ale na próżno. 
– Miałeś nadzieję spotkać się z Abigail. 
– Owszem. A zamiast tego na prawie pół roku utknąłem w Breście, potem na trzy 
miesiące w Cherbourgu... Służąc we Francji, wcale nie zbliżyłem się do Paryża. Równie 
dobrze mógłbym stacjonować w Londynie. Zresztą kto wie, gdzie nas teraz wyślą? 
– Jeżeli plotki, jakie słyszałam, okażą się prawdziwe, latem szykują się ciężkie walki w 
hiszpańskich Niderlandach. Namur jest już pewnie oblężony. Tam też pewnie należałoby 
szukać hrabiego Sheerness... 
– A więc i Abigail. Jeśli hrabia zamierza tam spędzić całe lato, na pewno zabrał ze sobą 
służbę. Dobrze. Jeżeli chcę dotrzeć w te rejony, najlepiej będzie wrócić do Black Torrent 
Guards i dać się wysłać do Niderlandów na koszt króla Wilhelma. – Nie wydaje ci się, że ktoś zauważył twoją dziewięciomiesięczną nieobecność? Dopiero 
ci skórę wygarbują! 
– Szpiegowałem w obozie wroga na zlecenie hrabiego Marlborough – odparował Bob, 
chociaż wyraz jego twarzy i ton głosu zdradzały, że dopiero w tej chwili przyszło mu to do 
głowy. 
– Hrabiemu Marlborough odebrano wszystkie urzędy, a stopień pułkownika i godność 
dowódcy Black Torrent Guards wykupił pewnie jakiś torysowski najemnik. 
– Kredy dziewięć miesięcy temu zaczynałem szpiegowską misję, sprawy miały się 
inaczej. 
– Mimo to pomysł wydaje mi się ryzykowny. 
Eliza chciała jak najszybciej zakończyć rozmowę, zanim zacznie jej się kolejna rewolucja 
w brzuchu. 
– Wobec tego najpierw wysonduję Marlborougha, a dopiero potem wrócę do oddziału. 
Ach, przecież jedziesz do Londynu! Nie wiem, czy byłabyś skłonna przekazać mu list ode 
mnie... 
– Biorąc pod uwagę, że nie umiesz czytać ani pisać, musiałabym ten list również napisać, 
prawda? 
Eliza odwróciła się plecami do Boba, rozglądając się za dogodnym szpigatem; miała 
wrażenie, że nie zdąży przejść na dziób, na którym w dodatku siedział rozśpiewany francuski 
marynarz i bez pośpiechu srał prosto do wody. 
– Z wdzięcznością przyjmuję twoją propozycję – odparł Bob. – Nie mam pojęcia, jak się 
wysłowić, pisząc do hrabiego. Czy byłabyś zatem skłonna także ułożyć ów list? 
– Po prostu porozmawiam z tym hrabią. 
Eliza opadła na czworaki. Niestety, to, co chwilę później dobyło się z jej ust, nijak nie 
nadawało się do przekazania hrabiemu, ale Bob z wrodzoną dyskrecją powstrzymał się od 
zwrócenia jej na to uwagi. 
Londyn 
– Hobbes, Lewiatan 
4 czerwca (nowego stylu) / 25 maja (starego stylu) 
Gdzie zaś ludzie budują na fałszywych podstawach, tam tym szybciej wszystko 
rozpada się w gruzy, im więcej się buduje. 
Eliza denerwowała się i zadręczała tym, że jest spóźniona i niepozbierana, dopóki nie 
wyjrzała przez okno powozu i zobaczyła w dole zdławionej masą statków Tamizy. Przez chwilę nie wierzyła własnym oczom, tak dziwny był to widok – aż uświadomiła sobie, że 
jedzie Mostem Londyńskim i mija właśnie jedną z luk przeciwpożarowych, z których 
rozpościerała się panorama rzeki. Widok Tamizy wywołał u niej intrygującą zmianę nastroju. 
Niedawno minęło południe dnia, który we Francji i większości świata chrześcijańskiego był 
czwartym czerwca, w Anglii zaś – dwudziestym piątym maja. Obojętne jednak, na który 
kalendarz by się zdecydować, weksel był ważny do wieczora dnia następnego – czyli udało 
jej się dotrzeć do Londynu z ponad dwudziestoczterogodzinnym zapasem. A przecież od 
tygodnia – od dnia, w którym de Tourville zaatakował Russella i wszystko spowiła mgła – 
żyła w przeświadczeniu, że jest spóźniona i całe przedsięwzięcie weźmie w łeb. Od tamtego 
czasu aż do tej chwili Londyn wydawał jej się nieskończenie odległy i nieosiągalny. Teraz, 
kiedy się w nim znalazła, nie mogła się nadziwić, czym się tak zamartwiała. Londyn był 
przecież dużym miastem i ludzie cały czas do niego przybywali, o czym najlepiej świadczył 
las masztów nad The Pool. Może przeceniała jego niedostępność, mając w pamięci to, ile 
zachodu kosztowała ją przed trzema laty ucieczka z Londynu, zakończona wpadnięciem w 
ręce Jeana Barta. 
Zanim przestała snuć te rozmyślania, most się skończył i znalazła się w City. 
Rozdrażnione konie wlokły karetę w górę Fish Street, a poirytowany woźnica strzelał im z 
bata tuż nad uchem. Eliza zdała sobie sprawę, że nie podała mu żadnego adresu, tylko kazała 
się zawieźć do Londynu. Nie wiedziała, gdzie dokładnie chce jechać – ale on najwyraźniej 
wiedział. Chwilę później skręcił w lewo, w szczelinę między nowymi (ceglanymi, 
zbudowanymi po Wielkim Pożarze i mającymi płaskie fronty) domami. Szczelina rozszerzyła 
się i przeistoczyła w skomplikowaną plątaninę wnęk i otworów, przywodzącą na myśl ciąg 
krowich żołądków. Okalała od tyłu jakieś gmaszysko, które zarazem wyglądało jak kościół, i 
jednocześnie wcale go nie przypominało. Zmęczona podróżą Eliza uświadomiła sobie nagle, 
że trafiła do kraju, gdzie jest obecnych więcej niż jeden Kościół i doszła do wniosku, że 
objeżdża zbór kwakrów albo innej sekty. Ostatecznie, po trwających jakiś czas manewrach 
polegających na zakręcaniu, zawracaniu i przeciskaniu się, zajechali pod szyld 
przedstawiający łeb apatycznego konia kasztanowej maści. Drzwi się otworzyły i ze środka 
jak z procy wyskoczył portier. Przez chwilę walczył z lokajem o przywilej wyrwania z 
zawiasów drzwi karety – widniał bowiem na nich herb markiza Ravenscar, a Ravenscar, jak 
domyślała się Eliza, musiał być cenionym bywalcem gospody „Pod kasztanem”, „Pod starym 
wałachem” czy jak tam ją nazywali... 
– Witam „Pod Starą Szkapą”, pani – powiedział Roger Comstock, markiz Ravenscar. 
Stanął w progu i ukłonił się tak nisko, jak mógł sobie na to pozwolić mężczyzna w jego 
wieku, nie ryzykując naciągnięcia ścięgna ani stoczenia się peruki do rynsztoka. Eliza zdążyła 
tymczasem wystawić przez drzwiczki głowę i ramiona; najchętniej nie pokazywałaby 
publicznie niczego więcej, po tym, jak przed paroma dniami straciła kontakt ze swoją 
garderobą. Wypadało poświęcić całą uwagę Ravenscarowi, ale nie zdołała się powstrzymać od rozglądania po „Starej Szkapie”. 
– Nie, madame, zmysły pani nie zwiodły. Tu jest dokładnie tak paskudnie, ciasno i 
brudno, jak się tego pani obawiała. Żadne przeprosiny z mojej strony pani nie ugłaskają, ale 
kazałem panią tu przywieźć, ponieważ wygodnie mi się w tym miejscu na panią czekało. A 
poza tym... Proszę spojrzeć: jesteśmy o krok od tajemnic i cudów giełdy. 
Eliza podążyła wzrokiem za spojrzeniem markiza, który patrzył teraz w głąb uliczki. 
Zaułek ciągnął się (niewiele się zmieniając) mniej więcej przez odcinek rzutu kamieniem, po 
czym eksplodował i przechodził w ulicę z prawdziwego zdarzenia, na której tłoczyła się 
niewiarygodna liczba eleganckich, spieszących dokądś facetów. Natychmiast się 
zorientowała, co ma przed sobą. Gdyby miała wersalski makijaż, skruszyłby się teraz i opadł 
na ziemię jak lód z rozgrzanego dachu – ponieważ jej twarz zrobiła coś, na co nigdy sobie w 
Wersalu nie pozwalała: rozciągnęła się w uśmiechu od ucha do ucha. Z taką właśnie miną 
spojrzała na Ravenscara, który mało nie zemdlał z zachwytu. 
– Mój panie, nie ma w Londynie drugiego miejsca, w którym tak bardzo chciałabym się 
znaleźć, jak na giełdzie właśnie. W obecnym zaś stanie doskonale pasuję do „Starej Szkapy”, 
więc... 
Ravenscar zaniemówił. Podbiegł, drobiąc kroczki, ku barokowym schodkom, które lokaje 
przystawili do drzwiczek powozu. Schodki miały pomóc Elizie wysiąść z pojazdu, gdyby się 
upierała przy wysiadaniu, ale markiz rzucił się naprzód i dosłownie zastawił jej drogę całym 
ciałem. 
– Nie śmiałbym zaprosić księżnej do takiego lokalu! Miałem nadzieję, że dama pozwoli 
mi łaskawie dołączyć do siebie w powozie, którym udalibyśmy się do miejsca bardziej 
godnego zaszczytu, jakim jest jej obecność. 
– To przecież pański powóz, monsieur... 
– Przeciwnie, madame, należy do pani tak długo, jak długo zechce pani zabawić na naszej 
wyspie. A ja przez ten czas będę pani pokornym sługą. 
– Proszę wsiadać do tej przeklętej karety. I spuścić zasłonki. Światło mnie drażni. 
Ravenscar posłuchał Elizy. Powóz ruszył. 
– Jak widzę, mój woźnica znalazł panią w Portsmouth... 
– Sami go znaleźliśmy. Kapitan naszego statku odmówił wpłynięcia do Portsmouth lub 
innych przyzwoitych portów. Uparł się rzucić kotwicę w jednej z sobie tylko znanych 
ukrytych zatoczek. Tam wynajęliśmy powóz. 
Ravenscar rozejrzał się po wnętrzu pojazdu, jakby kogoś szukał. 
– My? 
– Towarzyszył mi pewien Anglik. 
– Jakaś ważna persona? 
– Raczej użyteczna. Uparł się, że odwiedzi swojego dawnego dowódcę. W Portsmouth 
zaczął o niego rozpytywać. Dowódca nazywa się Churchill. Ravenscar się skrzywił. 
– Hrabia Marlborough został zapuszkowany – stwierdził. – Siedzi w Tower. 
– Teraz może mi to pan powiedzieć, ale wcześniej byłam odcięta od świata i o tym nie 
słyszałam. W przeciwnym razie byłabym ostrzegła mojego towarzysza, aby nie wymawiał 
głośno tego nazwiska. 
– Zakuli go w żelaza, prawda? 
– Tak. Domyślam się, że Marlboroughowi zarzuca się, że szpiegował dla Jakuba... 
– Zarzuty są tak niedorzeczne, że wzdragam się przed powtórzeniem ci ich, madame. 
Niestety, większość mieszkańców tego kraju tym chętniej wierzy oskarżeniom, im bardziej są 
wydumane. Nie wiem, kto aresztował pani Anglika w Portsmouth, ale... 
– Ale ten ktoś był jednym z takich właśnie ludzi. Widząc intruza, który przed chwilą 
przypłynął z Cherbourga i wypytuje o Marlborougha, założył najgorsze. 
– Powiesili go już? 
– Nie, i prędko nie powieszą, dzięki temu, że akurat wtedy zjawił się pański powóz. Ja 
byłam dla nich obcą dziewką w mokrej kiecce, ale kiedy na scenie pojawił się ten piękny 
pojazd, z pańskim herbem na drzwiach, a pański woźnica zaczął te swoje „la ducbesse” to, 
„księżna” tamto... 
– Wszystko się zmieniło. 
– Wszystko się zmieniło, a ja zdołałam przekonać dowódców straży, że powieszenie 
mojego towarzysza mogłoby im zaszkodzić. Teraz, skoro już przybyłam do Londynu, 
spotkam się z Marlboroughem. 
– Wielu by chciało, w Tower czeka długa kolejka karet. Ma pani wyższy status od 
większości ich właścicieli, powinno się więc pani udać przedostać od razu na początek, ale 
czy mógłbym najpierw... 
– Tak? 
Objeżdżali właśnie obwiedziony trójkątem ulic Cornhill, Threadneedle i Bishopsgate 
dwudziestoakrowy obszar, na którym znajdowało się więcej pieniędzy, niż na całym 
pozostałym terytorium Wysp Brytyjskich. Właściwie należało ich podziwiać, że chociaż 
rozmawiali już od dłuższej chwili, ten temat jeszcze w konwersacji nie wypłynął. 
– Wiem, że to z mojej strony okrutnie nieprzyzwoite, poruszać tę kwestię, ale jestem 
obecnie w posiadaniu znacznej ilości srebra – ciągnął Ravenscar. – Bardzo znacznej. Podobno 
srebro jest o wiele więcej warte dziś, niż było przed trzema tygodniami, kiedy je kupiłem. 
Gdyby jednak rozeszły się wieści, na przykład z Portsmouth, że francuska inwazja nie dojdzie 
do skutku... 
– Srebro gwałtownie by potaniało. Wiem o tym. A inwazji nie będzie. 
Miednica Ravenscara oderwała się od ławeczki powozu, jakby ktoś pchnął go nożem w 
nerkę. Jego głos przeskoczył w wyższe rejestry: 
– Gdybyśmy mogli zatem złożyć krótką wizytę pewnemu dżentelmenowi, zanim rozpowszechni pani tę nowinę... 
– Nie zamierzam jej rozpowszechniać, sama wkrótce się rozniesie – odparła Eliza, czym 
nieszczególnie pocieszyła Ravenscara. – Zanim jednak pan zacznie ją rozgłaszać, 
wyprzedając całe swoje srebro, mam do załatwienia pewną transakcję z Hacklheberami. Wie 
pan, gdzie mają swoją siedzibę, monsieur? 
– Hacklheberowie? To nora, dziura, gołębnik... Jeśli potrzeba pani kieszonkowego, mogę 
panią skierować do banca samego sir Richarda Apthorpa, który z przyjemnością skredytuje... 
– Bardzo to uprzejme z pana strony. – Eliza sięgnęła do swojej biedatorby i wygrzebała z 
niej zwitek brudnych skórek. – Ale wolałabym pobrać kieszonkowe z mojego banku, którym 
jest właśnie Dom Hacklheberów. 
– Dobrze. – Markiz Ravenscar zabębnił rączką laski w sufit. – ‘Change Alley! Do Złotego 
Merkurego! 
* * * 
– Przyznaję, że podglądałem przez okno – powiedział markiz Ravenscar. – Wyłącznie ze 
względu na troskę o pani bezpieczeństwo. Zresztą odczekałem najpierw pół godziny. Potem 
jednak wydało mi się, że transakcja dziwnie się przeciąga. 
Eliza właśnie wróciła do powozu i nie zdążyła jeszcze przygładzić spódnic. W Domu 
Złotego Merkurego spędziła godzinę i dwadzieścia minut. Ravenscar zniecierpliwił się po 
dziesięciu minutach, po dwudziestu zaczął dostawać apopleksji, po siedemdziesięciu dwóch 
miał za sobą całe spektrum stanów emocjonalnych znanych śmiertelnikom oraz kilka takich, 
które na co dzień są dostępne wyłącznie aniołom i diabłom. Teraz był wyczerpany. Wyżęty. I 
odrobinę wystraszony, że Eliza ma w planach jeszcze jakieś sprawunki. 
– Tak, mój panie? 
– Ten człowiek... No, dziwnie wyglądał. Jakby coś go spłoszyło. Ale może to tylko moja 
wyobraźnia. 
– Uwaga na palce! 
Ostrzegawczy okrzyk wydali jednocześnie Eliza i jeden z lokajów, który wniósł za nią po 
schodkach skrzynkę i właśnie wpychał ją do powozu. Ciężar okazał się ponad jego siły i 
skrzynia z łoskotem runęła na podłogę. Powóz zatrząsł się i długą chwilę kołysał na resorach. 
Jeden z koni głośnym rżeniem wyraził dezaprobatę. 
– Gdzie położyć resztę, madame? – spytał służący. 
– To tego jest więcej?! – zaniepokoił się Ravenscar. 
– Tak, jeszcze dziesięć. 
– A co zrobimy... przepraszam, co pani zrobi z taką ilością... Dziesięć?! Proszę mi 
powiedzieć, że to miedź. 
Eliza palcem u nogi uniosła wieko skrzyni. W środku znajdowała się taka masa świeżo wybitych srebrnych pensów, jakiej markiz Ravenscar zgromadzonej w jednym miejscu nie 
widział od lat. Zareagował w jedyny stosowny sposób: absolutnym milczeniem. Tymczasem 
woźnica odpowiedział lokajowi w zastępstwie markiza: 
– Na pewno nie ładuj ich do środka. Zawieszenie nie wytrzyma. 
Starał się uspokoić zmęczone konie, które wyczuły, że kareta nagle zwiększyła ciężar. 
Następny trzask i chrzęst dało się słyszeć z półki na tylnej ścianie pojazdu (przód powozu od 
razu dźwignął się do góry), a kolejny dobiegł z dachu. Dach zaczął się zresztą zapadać do 
środka i wydawać ostrzegawcze trzaski. 
– Zawołajcie dorożkę! – polecił markiz i spojrzał pytająco na Elizę. 
– Co zrobię? – powtórzyła. 
– No właśnie. 
– Pewnie je sprzedam w tym samym czasie, kiedy pan będzie sprzedawał swoje. To z 
pewnością większa suma niż kieszonkowe, jakie będzie mi potrzebne podczas pobytu w 
pańskim pięknym mieście. Chociaż z chęcią wybiorę się później na West End, na... Jak to się 
teraz mówi? 
– Przypuszczam, że słowo, którego pani szuka, to „zakupy”, madame. 
– Właśnie, na zakupy. Pieniądze są oczywiście własnością króla Francji, ale król jest 
dżentelmenem i na pewno nie pożałuje mi paru funtów szterlingów na nową sukienkę. 
– Ja też bym nie pożałował, gdybym tylko miał okazję. Le Roi, rzecz jasna, ma 
pierwszeństwo, nie neguję tego. – Ravenscar z wysiłkiem przełknął ślinę. – Co za niezwykły 
zbieg okoliczności... 
– Co ma pan na myśli, monsieur? 
Z tyłu dobiegły ich następne metaliczne dźwięki: służący ładowali kolejne skrzynki do 
wezwanej dorożki. Hałas musiał okrutnie rozpraszać Ravenscara. Markiz z najwyższym 
trudem składał zdania. 
– Po drodze do pięknych sklepów na West Endzie będziemy mijać banca Apthorpa... 
– Rozumiem. Chciałby pan wprowadzić swoje srebro na rynek. Ale jeszcze nie teraz. 
– Jeszcze nie?! 
– Proszę sobie wyobrazić, że jest pan kapitanem okrętu, który z naładowanymi działami 
wpływa w sam środek bitwy. Jest gotowy do salwy burtowej, ale jeśli zanadto się z nią 
pospieszy, kule zamiast sięgnąć celu wzburzą tylko wodę, a on wyjdzie na durnia. Co gorsza, 
nie zdąży w porę ponownie naładować armat. I taką właśnie sytuację mamy w tej chwili. 
Ravenscar nie wyglądał na przekonanego. 
– Po naszym listownym flircie, który sprawił mi wiele radości, byłabym zawiedziona, 
odkrywając po przybyciu do Londynu, że ma pan skłonność do przedwczesnych erupcji. 
– Doprawdy, madame... Nie wiem, jakim językiem rozmawiają damy we Francji, ale u 
nas, w Anglii... 
– Niech pan da spokój. To była tylko figura retoryczna, nic więcej. – Za pozwoleniem, źle ją pani dobrała. Nie zdaje sobie pani sprawy z tego, o jaką stawkę 
toczy się gra! 
– Doskonale znam stawkę – odparła Eliza. 
Na zewnątrz coś się zaczęło dziać: z Domu Hacklheberów wyszedł mężczyzna w 
podróżnym stroju i zamachał na dorożkę. Dorożek w okolicy nie brakowało, jakby już 
rozeszła się wieść, że przy ‘Change Alley pieniądze lecą z nieba. Chwilę później już jechał. 
– Czy to jeden z tych krzyczących Niemców? – zainteresował się Ravenscar. 
Eliza spojrzała mu w oczy. 
– Słyszał ich pan aż tutaj? 
Odwróciła się do okna. 
– Słychać ich było aż w Walii, madame. O czym rozmawiali? 
Eliza skinęła palcem, a potem pokiwała głową, jakby chciała powiedzieć „Tak, ty!”. Po 
chwili w oknie powozu pojawiła się twarz dorożkarza. W rękach trzymał kapelusz. 
– Jedź za tym Niemcem. Wsiądzie na statek. Poczekaj, aż statek zniknie ci z oczu, a 
potem jedź do... Jak się nazywa ta pańska jaskinia zła? 
– „Pod Starą Szkapą”. 
– Jedź do „Starej Szkapy” i zostaw wiadomość dla markiza. 
Nie patrząc do skrzyni, Eliza zgarnęła garść monet i wsypała je dorożkarzowi do 
kapelusza. 
– Się robi, paniusiu! 
– Pojedzie pewnie do promu w Gravesend, ale może się okazać, że będziesz musiał 
jechać za nim aż do Ipswich – dodała, jakby tłumacząc się z pokaźnej zapłaty. Sądząc po tym, 
że Ravenscar omal nie połknął własnego języka, mocno przepłaciła. 
Dorożkarz zniknął tak błyskawicznie, jakby wystrzelono go z moździerza. Eliza 
odwróciła się do markiza. 
– Pytał pan, co wykrzykiwali Niemcy? 
– Tak. Bałem się, że będę musiał wparować do środka i ich pozabijać. – Ravenscar 
poklepał pochwę z bronią. 
– Zadawali mi impertynenckie pytania dotyczące tego, co zamierzam zrobić z taką masą 
– A pani powiedziała im... 
– Udałam szlachetne wahanie i niezrozumienie języków innych niż podniosła wersalska 
– Rozumiem. Czyli są przekonani, że inwazja się rozpoczęła. 
– Nie umiem przeniknąć ich myśli, mój panie. Zresztą nawet gdybym umiała, nie 
srebra. 
francuszczyzna. 
miałabym na to ochoty. 
– Wysłali gońca na kontynent. Wspomniała pani o Ipswich, co znaczy, że ma popłynąć do 
Holandii. Po co? Eliza wzruszyła ramionami. 
– Chyba po to, żeby sprowadzić resztę. 
– Resztę Niemców?! 
– Nie, resztę srebra. Pozostałe cztery piąte. 
Ktoś, kto obserwowałby powóz z zewnątrz, zauważyłby z pewnością, jak chwieje się i 
chybocze. Jakiś kataklizm układu nerwowego wywołał u markiza skurcz wszystkich mięśni 
jednocześnie, i długą chwilę zajęło mu odzyskanie władzy nad własnym ciałem. Kiedy 
ponownie się odezwał, przemawiał z pozycji półleżącej: 
– A co pani zrobi z taką masą srebra, do diaska?! 
– Najprawdopodobniej wykupię za nie weksle płatne we Francji. 
– Czyli tam, skąd je pani przywiozła. Po co tyle zachodu? 
– Teraz to pan zaczyna zadawać impertynenckie pytania. Najważniejsze, że 
Hacklheberowie uwierzyli w rozpoczęcie inwazji. W tej chwili skupują zapewne całe 
dostępne w Londynie srebro, dzięki czemu wszyscy uwierzą w inwazję i będą trwać w tym 
przekonaniu do czasu pojawienia się informacji, które by temu przeczyły. Pańskie srebro 
zyskuje na wartości. 
– Prawdę mówiąc, niepokoi mnie jeszcze jedno: dlaczego siedzimy tu, na środku ulicy, 
mając w garści srebrną fortunę, zamiast zamknąć ją gdzieś, gdzie strzegłyby jej mury, zamki i 
muszkiety? 
– Jak pan sobie życzy, monsieur. Gdzie będzie najbezpieczniej? 
– Do Tower! – zawołał Ravenscar. 
Powóz drgnął i ruszył, wzbudzając dźwięczące lawiny srebra we wszystkich skrzyniach. 
– Ach... – westchnęła z zadowoleniem Eliza. – Murów i muszkietów z pewnością tam nie 
braknie. A ja będę miała okazję spotkać się z hrabią Marlborough. 
– Jestem tu po to, aby panią zadowolić, madame. 
Kolegium Greshama 
– Daniel Defoe, Opisanie handlu angielskiego 
10/20 czerwca 1692 
Nawet Salomon nie miał dość złota, aby ozdobić swoją świątynię. Potrzebowałby 
cudu. 
– Moją radość ze spotkania z monsieur Fatiem przewyższa tylko zadowolenie z tego, w 
jakim towarzystwie się obraca! 
Komplement był wymuszony, ale na nic lepszego Eliza nie potrafiła się zdobyć, widząc wchodzących do biblioteki Fatia i mężczyznę o długich, siwych włosach, który nie mógł być 
nikim innym jak Isaakiem Newtonem. 
Ranek wypadł wyjątkowo niezręcznie pod względem towarzyskim, nawet jak na 
standardy obowiązujące wśród naukowców. Eliza od dwóch tygodni przebywała w Londynie. 
Pierwsze kilka dni zajął jej zakup ubrań, znalezienie noclegu i wymiotowanie – nie było już 
bowiem żadnych wątpliwości, że jest brzemienna. Później rozesłała liściki do kilku 
londyńskich znajomych. Większość z nich odpowiedziała najdalej następnego dnia, ale 
odpowiedź od Fatia przyszła dopiero tego ranka: wsunięto ją pod drzwi pokoju Elizy, kiedy 
akurat kucała nad nocnikiem. Biorąc pod uwagę długą zwłokę, miała prawo oczekiwać listu o 
perfekcyjnej kompozycji, dopieszczonej wersji ostatecznej, wypracowanej wcześniej w wielu 
brudnopisach. Tymczasem notkę skreślono w pośpiechu na kartce wyrwanej z notesu, a jej 
autor prosił Elizę o jak najszybsze przybycie do Kolegium Greshama. Tak też zrobiła, mimo 
że przysporzyło jej to pewnych kłopotów i niewygód, ale potem przyszło jej czekać godzinę 
w bibliotece. W końcu zjawił się Fatio, zaczerwieniony i rozchełstany, jakby właśnie 
przygalopował konno z jakiegoś pola bitwy. No i przyprowadził siwowłosego dżentelmena. 
Przez chwilę stał nieruchomo, rozważając zawiłości etykiety, aż w końcu przypomniał 
sobie o dobrych manierach, ukłonił się i przemówił po francusku: 
– Pani... Często... Ba, codziennie! wracam pamięcią do naszej przygody w Scheveningen. 
To chyba daje pewne pojęcie o tym, jak bardzo się cieszę z tego spotkania. – Było widać, że 
wstęp ma przećwiczony: mówił zbyt szybko, aby słowa zabrzmiały szczerze, ale sytuacja, 
jakkolwiek by patrzeć, była dość złożona. Zanim Eliza zdążyła zareagować, Fatio odsunął się 
na bok i wyciągniętą ręką wskazał swojego towarzysza. – To jest Isaac Newton. – Przeszedł 
na angielski. – Isaacu, mam zaszczyt przedstawić ci Elizę de Lavardac, księżną Arcachon i 
Qwghlm. 
Mówiąc, Fatio nie odrywał wzroku od twarzy Elizy. Patrzył na nią również wtedy, gdy 
wymieniała z Isaakiem dygnięcia, ukłony i zwyczajowe uprzejmości. 
Eliza lubiła Fatia, ale teraz przypomniało jej się, dlaczego zawsze czuła się przy nim 
nieswojo. Nicolas Fatio de Duilliers nigdy nie przestawał być aktorem we włoskiej operze, 
którą stale wystawiano w jego głowie. Scena w bibliotece Kolegium Greshama miała się 
rozegrać według ustalonego schematu. Księżna, wezwana bez uprzedzenia tajemniczym 
liścikiem, przez godzinę niecierpliwi się i stroi fochy. Napięcie narasta. Ale kiedy księżna ma 
właśnie eksplodować, Fatio przybywa i ratuje sytuację; otoczony nimbem nadludzkich 
wysiłków zapobiega katastrofie i zmienia ją w triumf, sprowadzając Mistrza we własnej 
osobie. W pewnym sensie wyszło to nawet dość dramatycznie, ale Eliza skutecznie 
zamaskowała swoje prawdziwe uczucia – wyłącznie dlatego, że Fatio wpatrywał się w nią jak 
wygłodniały żebrak w zamkniętą ostrygę. 
Newton został sprowadzony do biblioteki siłą – to było oczywiste – ale kiedy już 
zobaczył Elizę, kiedy stała się dla niego fizycznym konkretem, jego niechęć do niej ulotniła się bez śladu. Potem musiał sobie już tylko przypomnieć, po co Fatio zabrał go ze sobą. 
Usiedli przy stole, jak studenci, wszyscy troje na takich samych krzesłach, nie zważając 
na różnice statusu. Newton utkwił wzrok w skazie wypalonej na blacie i przez dłuższą chwilę 
zbierał myśli. Eliza i Fatio rozmawiali o drobiazgach, zerkając na niego kątem oka, do chwili, 
gdy przeniósł wzrok na pobliskie okno, a wyraz jego twarzy zasugerował, że jest gotów 
zrzucić z serca jakieś brzemię. Fatio przerwał konwersację w pół zdania i odwrócił się do 
niego. 
– Zaufam Nicolasowi – zaczął Newton. – Bardzo ceni sobie pani spryt i erudycję, nie 
będę więc podpierał się półprawdami, owijał w bawełnę ani przedstawiał nudnych wyjaśnień, 
tak jak mógłbym to zrobić w rozmowie z innymi księżnymi. 
– Postaram się nie zawieść pańskiego szacunku i potwierdzić wagę komplementów Fatia. 
Chyba na coś takiego czekał Newton, bo skinął głową i prawie się uśmiechnął. 
– Opowiem pani o alchemii i wyjaśnię bez zbędnych ozdobników, dlaczego ją szanuję. Z 
pewnością podejrzewa pani, że coś nie tak jest z moją głową, skoro poświęcam alchemii tyle 
czasu i uwagi; jest pani tego zdania, ponieważ wszyscy alchemicy, z którymi dotąd pani 
rozmawiała, to szarlatani albo naiwniacy, którzy dali się nabrać szarlatanom. Nie zdziwię się, 
jeśli ma pani nie najlepsze mniemanie o Sztuce i jej adeptach. Przyjaźni się pani z Danielem 
Waterhousem, który nie przepada za alchemią, a czas, który jej poświęcam, uważa za 
stracony dla filozofii naturalnej. Słyszała pani o tym, że w siedemdziesiątym siódmym 
posunął się nawet do podpalenia mojego laboratorium? Wybaczyłem mu to. Mógł jednak 
słowem lub gestem dać ci, pani, do zrozumienia, co o tym wszystkim myśli. Jest pani również 
przyjaciółką Leibniza. Cóż... Sporo jest ludzi, którzy usiłują mnie przekonać, że Leibniz jest 
moim przeciwnikiem. Ja tak nie uważam. – Przy tych słowach spojrzenie Newtona zbłądziło 
w stronę Fatia, który poczerwieniał i spuścił wzrok. – Ja twierdzę, że iloczyn masy i 
prędkości zostaje zachowany; Leibniz utrzymuje, że zachowaniu podlega iloczyn masy i 
kwadratu prędkości. Wygląda na to, że obaj mamy rację i stosując obie te zasady 
jednocześnie można by rozwinąć dziedzinę wiedzy zwaną, jak chce tego Leibniz, 
„dynamiką”, w przybliżeniu stanowiącą sumę naszych przemyśleń. Trudno więc zarzucić 
Leibnizowi, żeby w tym względzie odrzucił moje nauki. On je rozwinął. Podobnie jak nie 
odrzucił Principiów, lecz rozbudował je o coś, czego w sposób oczywisty w nich zabrakło, a 
mianowicie o wyliczenie miejsc i przyczyn działania Sił. W tej kwestii jesteśmy z Leibnizem 
jak dwaj towarzysze broni. Ja również chciałbym rozwikłać zagadkę Sił, zarówno tych 
działających na odległość, łączących ciążące ku sobie ciała, jak i tych oddziałujących między 
ciałami podczas zderzenia. Albo takich jak tutaj. 
Newton wyciągnął przed siebie rękę z dłonią zwróconą do góry. W pierwszej chwili Eliza 
pomyślała, że chce zwrócić jej uwagę na okno w ścianie nad stołem, on jednak poruszał przez 
chwilę dłonią w powietrzu, jakby usiłował złapać ćmę, aż w pewnym momencie ją zatrzymał. 
Jego białą jak pergamin dłoń przecięła malutka tęcza, rzucana przez jakąś nieregularność w okiennym szkle. Eliza przyjrzała się jej z bliska. Wielobarwna plama była nieruchoma jak 
żyroskop, chociaż dłoń Newtona drżała. Takiego złudzenia optycznego nie wyczarowałby 
żaden z kapryśnych wersalskich malarzy. 
Zareagowała odruchowo: wyciągnęła ręce, podłożyła stulone dłonie pod dłoń Newtona i 
unieruchomiła ją w uścisku. 
– Źle się pan czuje – powiedziała. – To nie jest drżenie rąk miłośnika kawy, tylko 
człowieka wstrząsanego gorączką. 
Ale dłoń Newtona była zimna. 
– Skoro już o tym mowa... Wszyscy jesteśmy chorzy. Nawet gdyby nas zabrała jakaś 
zaraza, te małe, kolorowe widma ślizgałyby się po całym pokoju aż do końca świata, obojętne 
na to, czy znajdą się jakieś żywe ręce, które chciałyby je złapać. Nasze ciało zatrzymuje 
światło. Owszem, ciało jest słabe, ale duch drzemie w nim silny. Kiedy poświęcimy się 
rozważaniom nad tym, co przechwyciły nasze narządy zmysłów, nasz umysł staje się 
mądrzejszy, a duch krzepnie, mimo że ciało cały czas podlega rozkładowi. Nie mam gorączki, 
droga pani. – Newton cofnął rękę i ścisnął podłokietnik krzesła, żeby powstrzymać jej 
drżenie. Mała tęcza wpadła w podstawione dłonie Elizy. – Jestem jednak śmiertelny i chętnie 
zrobię wszystko, co w mojej mocy, aby w przeznaczonym mi czasie odkryć sekret Siły. 
Proszę spojrzeć: chwyta pani w ręce światło, które przemierzyło sto milionów mil dzielące 
nas od Słońca. Eter nijak go nie zmienił. Przechodząc przez atmosferę, uległo nieznacznej 
deformacji. A potem, przenikając ćwierćcalową płytkę szkła okiennego, załamało się i 
rozszczepiło na kolorowe pasma. To zjawisko zwyczajne, tak powszednie, że go nie 
zauważamy, ale wystarczy się nad nim chwilę zastanowić, by nas zadziwiło. Światło 
pokonuje sto milionów mil i nie ugina się pod wpływem przyciągania Słońca, które przecież 
jest dostatecznie silne, aby utrzymać na orbicie potężnego Jowisza, znajdującego się o wiele 
dalej. Czyż nie wpływa na nie również grawitacja Ziemi, Księżyca ani innych planet? A 
mimo to światło wydaje się przez nią nietknięte. Tymczasem w odłamku szkła tkwi zaklęta 
jakaś Siła, która bez wysiłku zakrzywia je i rozszczepia. Można by je porównać do 
wystrzelonej z niewyobrażalnie potężnego działa kuli armatniej, która z nieskończoną 
prędkością przenika przez kolejne szańce i reduty jakby były utkane z cienia, a potem natrafia 
na piórko trzymane ręką dziecka, odbija się od niego i rozpryskuje na kawałki. Co takiego 
kryje się w zwykłej szybie, że ma taką moc, a zarazem nie ma żadnego wpływu na mnie ani 
na panią? Albo inny przykład: proszę pomyśleć o działaniu kwasów, zdolnych rozpuścić 
kamień, który trwał od stworzenia świata nietknięty przez czas i żywioły. Co to jest? Co 
potrafi unicestwić stworzony ręką Boga kamień, dźwigający ciężar egipskiej piramidy? Co 
powstrzymuje ogień? Co odbija kule muszkietów? W kwasach musi drzemać potężna siła, 
jeśli zdolna jest niszczyć kamienie. Czy to naprawdę nie do pomyślenia, żeby miała podobną 
– albo wręcz taką samą – naturę, jak siła zakrzywiająca światło w szkle? Czy nie są to 
pytania, jakie powinni sobie zadawać ludzie mieniący się naturalistami? – Ach, gdybyż tak inni adepci alchemii umieli równie precyzyjnie formułować pytania! – 
Eliza westchnęła. – I równie zrozumiale. 
– Tradycja Sztuki jest wiekowa i niezwykła; alchemicy, kiedy już coś mówią, posługują 
się mętnymi porównaniami. Ja tego nie zmienię. Mogę co najwyżej kontynuować Dzieło i 
doprowadzić je do końca, odsłaniając to, co przez stulecia było niewidoczne. I właśnie w 
związku z tym Dziełem chciałbym powiedzieć pani coś na temat złota, które Jack Shaftoe 
ukradł z Bonanzy. 
Zwrot w rozmowie był tak niespodziewany, że Eliza klapnęła ciężko na oparcie krzesła, 
jak szmaciana lalka wrzucona do pudełka. Fatio odwrócił się ku niej i wpatrywał w nią 
łapczywie. Newton był chyba lekko ubawiony jej zaskoczeniem. 
– Nie wiem, jaki był pani udział w tej sprawie. Nie mam ani odpowiedniego stanowiska, 
ani ochoty, żeby dociekać prawdy, ale wielu członków ezoterycznego bractwa przypuszcza, 
że pani coś wie. Dopóki to się nie zmieni, lepiej dla pani będzie, jeśli wyjaśnię, dlaczego 
alchemikom tak zależy na tym złocie. A może pani to już wie? 
– Wiem, a właściwie podejrzewam, tylko tyle, ile wywnioskowałam ze słów i czynów 
pewnych ludzi, którzy go poszukują. Uważają, że ma nadnaturalne właściwości, co czyni je 
cenniejszym od zwykłego złota. 
– Doprawdy, nie wiem, co miałoby oznaczać słowo „nadnaturalne” – powiedział w 
zamyśleniu Newton. – Ale w tym, co pani mówi, jest trochę racji. 
– Chciałabym mieć jej więcej niż trochę. Proszę mnie oświecić. 
– Ojcem duchowym wszystkich alchemików był Salomon Mądry, budowniczy świątyni 
jerozolimskiej. Kiedy jako młody człowiek został osadzony na królewskim tronie, obawiał 
się, że nie podoła czekającym go zadaniom i po tysiąckroć składał całopalne ofiary Panu. I 
Pan przyszedł do niego we śnie i powiedział: „Proś, a będzie ci dane”. Salomon nie poprosił o 
bogactwo ani władzę, lecz o rozumne serce. Pan ogromnie uradował się prośbą Salomona. 
Obdarzył go mądrością i rzekł: „Otom ci dał serce mądre i rozumne, tak, iż żaden równy tobie 
nie był przed tobą, ani po tobie powstanie równy tobie”17. Pierwsza Księga Królewska, 
rozdział trzeci, wers dwunasty. W ten sposób imię Salomona stało się synonimem mądrości, 
sophii. Jak nazywamy tych, którzy kochają mądrość? Filozofami. Ja też jestem filozofem i 
choć mądrością nie mogę się równać z Salomonem – na co jasno wskazuje zacytowany 
przeze mnie werset: żaden człowiek urodzony po Salomonie nie dorówna mu mądrością – 
mogę starać się odsłonić to, co dziś jest ukryte, a kiedyś, w zbudowanej przez Salomona 
świątyni, było na widoku. Biblia mówi też, że Pan obdarzył Salomona bogactwem, chociaż 
ten wcale o nie nie prosił. Miał więc złoto i rozumne serce, dzięki któremu tajemnice materii, 
takie jak sekrety szkła i kwasów, o których przed chwilą mówiłem, nie mogły długo ukrywać 
się przed jego wzrokiem. Dokonania współczesnych alchemików, takich jak ja, są z 
pewnością tylko toporną namiastką Wielkiego Dzieła, jakiego podjął się Salomon, budując 
17 Cytaty z Biblii podane za Biblią Gdańską (przyp. tłum.). świątynię. Od tysięcy lat alchemicy usiłują na nowo odkryć to, co zostało zapomniane, gdy 
Salomon dokonał żywota w Jerozolimie. Większość ich prób spełzła na niczym, ale ci 
najwięksi – Hermes Trismegistos, Michał Sędziwój, Czarny Mnich, Didier, Arthepius – doszli 
do podobnych lub nawet identycznych wniosków w kwestii istoty procesu, który pozwoli 
odtworzyć Wielkie Dzieło. Jestem bardzo blisko... 
Newton pierwszy raz od kilku minut zawahał się, zawiesił głos i oderwał wzrok od Elizy. 
Lekkim skinieniem głowy i cieniem uśmiechu dał do zrozumienia, że nie zapomniał o 
Nicolasie. 
– Jesteśmy bardzo blisko dokonania tego odkrycia. Podobno Principia Mathematica 
cieszą się wśród niektórych uczonych świetną opinią. Ale powiadam pani: staną się zaledwie 
przypisem do mojego następnego dzieła, jeżeli tylko uda nam się zrobić jeszcze jeden krok 
naprzód. Próbka złota, które Salomon otrzymał w darze od Pana, ogromnie by nam w tym 
pomogła. 
– Teraz rozumiem... – powiedziała Eliza. – Pan i inni alchemicy uważacie, że złoto, które 
Jack Shaftoe i jego piraci skradli u brzegów Bonanzy, to część skarbu króla Salomona, cudem 
zachowana przez wieki. I w jakiś sposób różni się od złota, które sprowadzeni przez 
Portugalczyków niewolnicy wydobywają w Brazylii... 
– Teoria dzielących je różnic jest tak złożona, że nie chcielibyśmy nią pani zanudzać, 
zwłaszcza jeśli uważa pani alchemię za stek bzdur – wtrącił Fatio. – W skrócie chodzi w niej 
o to, w jaki sposób cząstki złota, jego atomy, łączą się ze sobą, tworząc sieć, te sieci łączą się 
dalej w sieci et caetera, oraz co znajduje się lub może znajdować w lukach w takiej 
strukturze. Złoto Salomona wyglądem nie różni się od zwykłego, ale jest od niego cięższe. 
Nawet ktoś, kto nie ma pojęcia o Sztuce, może je rozróżnić: wystarczy zważyć próbkę i 
wyznaczyć jej ciężar właściwy. Jakiś czas temu znaczną ilość takiego właśnie cięższego złota 
znaleziono w Meksyku. Dawny wicekról tego kraju sprowadził je do Europy, aby sprzedać 
Lotharowi von Hacklheberowi, lecz... 
– Wiem, co było dalej. Jak się panom wydaje, skąd złoto króla Salomona wzięło się w 
Nowej Hiszpanii? 
– Istnieją legendy, według których Salomon nie umarł, lecz odszedł na wschód – odparł 
Newton. – Można w nie wierzyć albo nie. Faktem jest, że wicekról był w posiadaniu złota 
cięższego niż zwykłe. 
– Skąd ta pewność? 
– Lothar von Hacklheber posłał za ocean aż trzech swoich probierców, aby rozwiać 
wszelkie wątpliwości. 
– No tak... Nie dziwię się już, że tak się wściekł, kiedy Jack sprzątnął mu złoto sprzed 
nosa. 
– Pozwoli pani, że zapytam, czy Jack Shaftoe odzywał się ostatnio do pani? 
– Półtora roku temu przysłał mi prezent, który jednak zepsuł się w transporcie i musiał zostać zakopany w ziemi. Mogę pana zapewnić, panie Newton, że zarówno ja sama, jak i 
część moich francuskich znajomych dokładamy wszelkich starań, aby ustalić miejsce pobytu 
Jacka. Graniczy to jednak z niemożliwością, gdyż zajęty handlem Jack przemierza całą 
Arabię wzdłuż i w poprzek. Kiedy tylko dowiem się czegoś konkretnego... 
Eliza zawiesiła głos, gdyż coś wytrąciło ją z rytmu przemowy. Nie słowa, ponieważ Fatio 
i Newton milczeli, lecz raczej wyraz ich twarzy i podekscytowane spojrzenia, jakie 
wymienili. Zwłaszcza Newton sprawiał wrażenie tak zaaferowanego, że nie był w stanie 
zabrać głosu. 
Fatio, który pierwszy się zorientował, że milczenie nieprzyjemnie się przedłuża, wyjaśnił: 
– Byłoby to straszne nieporozumienie, gdyby piraci, nieświadomi prawdziwej natury 
łupu, wybili ze złota Salomona monety i je wydali. Wtedy bowiem złoto rozproszyłoby się po 
świecie, zostałoby przetopione, zmieszane ze zwykłym i byłoby nie odzyskania. 
Spojrzał z zapałem na Newtona – i zmartwiał. Zerwał się z miejsca i uklęknął przy 
przyjacielu, który drżącą dłonią zasłonił oczy i miotał się niespokojnie na krześle. Pot 
wystąpił mu na czoło, żyłka na skroni pulsowała w tempie dwa albo trzy razy szybszym od 
pulsu Elizy. Można było odnieść wrażenie, że ze wszystkich sił powstrzymuje się od 
wpadnięcia w szał – i chwilowo wychodzi z tej walki zwycięsko, chociaż z trudem. Z 
pewnością nie mógł się na razie skupić na niczym innym. 
Eliza pomyślałaby, że to atak serca, gdyby nie Fatio, który klęczał przy Newtonie i 
gładził go spokojnie po ręce, jakby nie pierwszy raz był świadkiem takiej sceny. Wstała. 
– Mam wezwać lekarza? 
– Ja jestem jego lekarzem. 
Dziwna to była odpowiedź jak na matematyka, ale może Fatio czytał dużo książek 
medycznych. 
Zmuszanie pacjenta i lekarza do wstania i oficjalnych pożegnań wydało jej się niezbyt 
rozsądne. Dygnęła i wyszła z biblioteki. 
* * * 
Pół godziny później była już w Domu Złotego Merkurego. W kancelarii zebrał się tłum 
angielskich prawników, nigdzie za to nie widziała skrzyń zawierających trzy tony srebra, 
których miała pełne prawo oczekiwać. Co więcej, adwokaci mieli przewagę liczebną nad 
swoimi klientami – czterema bankierami, zapewne Niemcami. Trzech z nich poznała już 
wcześniej, kiedy wstąpiła tu z markizem Ravenscar i przedstawiła weksle do wypłaty. 
Czwartego, najstarszego, widziała po raz pierwszy w życiu. Domyślała się, że przybył z 
Amsterdamu. 
– To faktoria handlowa czy galeria sztuki? – spytała, także po to, aby przerwać milczenie, 
które ją powitało. – Spodziewałam się tu zastać sięgające sufitu kopce srebrnych monet, a widzę martwą naturę, jakiej nie powstydziliby się holenderscy mistrzowie w szczytowej 
formie. 
Jej słowa niespecjalnie rozbawiły zebranych – może dlatego, że scena rzeczywiście do 
złudzenia przypominała zbiorowy portret. W kancelarii, w której z trudem pomieściłby się 
sklepik z ciastkami, stały dwa ciężkie biurka – bancas – oraz przeróżne regały, na których 
przechowywano księgi i zrolowane dokumenty. Okuta żelazem skrzynka na podłodze służyła 
za podręczny składzik gotówki, ale na co dzień nie obracano w tym miejscu pokaźniejszymi 
sumami. Naprawdę duże kwoty przechodziły albo przez któregoś z większych londyńskich 
złotników, albo przez bank Apthorpa. Wąskie drzwi w głębi prowadziły na schody, które 
natychmiast zawracały, a potem biegły na skos przez sam środek kancelarii, wycinając 
czwartą część jej kubatury. Na tych właśnie schodach przed dwoma tygodniami stały skrzynki 
z pierwszą ratą płatnej w srebrze kwoty. Teraz schody były puste, tylko na pierwszym stopniu 
jak na podium stał starszy bankier i spode łba obserwował wnętrze londyńskiego oddziału 
Domu Hacklheberów. Był korpulentny i zajmował całą szerokość schodów, więc kiedy tak 
stał tuż za wąziutkimi drzwiami, miało się wrażenie, że ktoś wcisnął go do stojącej pionowo 
trumny i zostawił otwarte wieko. Obwisłe policzki miał wydęte jak worki z mąką, przez co 
przy górnej wardze – szerokiej, białej i gładkiej jak urwiska w Dover – rysowały mu się dwie 
głębokie, pionowe bruzdy. 
Nawet gdyby Eliza nie poznała wcześniej londyńskiego faktora i jego dwóch 
pomocników, bez trudu wyłowiłaby ich z tłumu, gdyż wszyscy trzej przybrali dokładnie taką 
samą pozę: plecami do starego bankiera, przygarbieni, znieruchomiali w pół wzruszenia 
ramion, jakby błękitnymi oczami powoli wiercił im dziury w plecach. 
Sądząc po wieku, sylwetkach i jakości peruk piątki prawników, dwóch z nich było 
pełnoprawnymi adwokatami, a trzech pozostałych kancelistami. Adwokaci stali ramię w 
ramię z klientami, kanceliści zaś wciskali się niczym pakuły w szczeliny pod schodami i 
między bancas, które nawet w przybliżeniu nie miały kształtu człowieka. Eliza cieszyła się, 
że poranne mdłości ustąpiły, ponieważ w przeciwnym razie zmieszane wonie kawy, tabaki, 
zepsutych zębów, niemytych ciał i aromat wody kolońskiej, mający zamaskować wszystkie 
poprzednie, wygnałby ją natychmiast na ‘Change Alley, gdzie dostałaby ataku jak, nie 
przymierzając, Isaac Newton. A tak po prostu miała dodatkową motywację, aby rozmowa 
była jak najkrótsza i jak najbardziej treściwa. 
– Tylu tu dżentelmenów, że na srebro zabrakło miejsca – stwierdziła. – Czy słusznie 
domniemywam, że zostało dostarczone do mennicy, gdzie już bije się z niego monety? 
– Pani... – odezwał się faktor takim tonem, jakby czytał przygotowany uprzednio list. – 
Dwa tygodnie, jakie upłynęły, odkąd przedłożyłaś w naszym biurze weksle do wykupienia, 
obfitowały w wydarzenia. Pozwoli pani, że je pokrótce streszczę. Przyjechała pani w okresie, 
kiedy wszyscy wyczekiwali wieści o rozpoczynającej się francuskiej inwazji; cena srebra była 
wysoka, samego srebra zaś było jak na lekarstwo. Przedstawiła pani pięć weksli. Jednemu z nich właśnie upływał termin zapłaty, więc bezzwłocznie wypłaciliśmy gotówkę. Cztery 
pozostałe były płatne do dnia dziesiątego czerwca według angielskiego kalendarza, czyli do 
dziś. Ponieważ w Londynie zabrakło srebra, posłaliśmy pilnie wiadomość do naszej faktorii w 
Amsterdamie. Niespełna dwanaście godzin po jej odebraniu na Ijsselmeer wypłynął statek 
wyładowany ilością srebra wystarczającą do uregulowania należności z czterech 
niezapłaconych weksli. W normalnej sytuacji dotarłby do Londynu i zameldował się na 
przystani przy Tower wystarczająco wcześnie, aby mennica zdążyła wybić monety z 
przywiezionego przezeń kruszcu na długo przed terminem płatności weksla. Niestety, w 
drodze przez Kanał La Manche statek został zaatakowany przez okręty pod francuską banderą 
i wraz z ładunkiem trafił do Dunkierki, gdzie pozostaje do dnia dzisiejszego. Ponieważ 
rabunku dokonały okręty pod banderą fleur-de-lis, nasi holenderscy ubezpieczyciele uznali tę 
napaść za popełnioną przez wroga w czasie wojny i, jako taką, nieobjętą ubezpieczeniem. 
Krótko mówiąc: ładunek przepadł. 
– Nie próbowaliście panowie kupić srebra na miejscowym rynku? Podaż musi przecież 
być ogromna, odkąd wszystkim wiadomo, że inwazja nie dojdzie do skutku. Słyszałam, że 
markiz Ravenscar już dwa tygodnie temu sprzedał swoje zapasy kruszcu. 
– Wieść o pirackim napadzie dopiero wczoraj dotarła do mojego klienta – odparł 
adwokat, mężczyzna o kociej budowie i ruchach, niewiele wyższy od Elizy. – Przez ten krótki 
czas mój klient dokładał wszelkich starań, co chyba zrozumiałe, aby nabyć srebro tu, w 
Londynie. Kłopot w tym, że możliwość dokonywania przez niego takich zakupów jest 
ograniczona wiarygodnością tego Domu, i to nie rzeczywistą, lecz domniemaną, taką, jak 
postrzegają ją inni bankierzy w City... 
W tym miejscu odruchowo przeniósł wzrok za okno: na ulicy powoli zbierali się 
wspomniani bankierzy lub ich posłańcy. 
– Która to wiarygodność mocno ucierpiała – dokończyła Eliza głosem zdumionego 
dziecka, jakby ta konkluzja dopiero przed chwilą przyszła jej do głowy. – Przez tych piratów, 
ubezpieczycieli i tak dalej. 
– Mój klient nie skomentuje pani domysłów, ja jednak ośmielę się zwrócić uwagę natury 
leksykograficznej. Powiedziała pani: „piraci”. Pirat nikomu nie podlega. W tym wypadku 
właściwszym byłoby słowo „korsarz”. Wie pani, na czym polega różnica? 
– No... Tak... Korsarz pływa pod banderą takiego czy innego kraju, przez co na dobrą 
sprawę wchodzi w skład jego floty wojennej. 
– Pani doskonałe zrozumienie tej różnicy może się wiązać z faktem, że jest pani żoną 
admirała francuskiej floty, przełożonego kapitana Jeana Barta, który skonfiskował srebro 
mojego klienta. 
– Co za niepoprawny człowiek! Wie pan, że trzy lata temu ten łotr okradł mnie ze 
wszystkich pieniędzy?! Zostałam bez grosza przy duszy! Tym bardziej cieszę się, że Dom 
Hacklheberów poniósł o wiele mniejsze straty. – To się jeszcze okaże. Na majątek damy składa się zawartość jej szkatułki z biżuterią, o 
bogactwie domu bankierskiego decyduje przede wszystkim jego wiarygodność. Straty 
bezpośrednie, takie jak skradziony ładunek srebra, to nic wielkiego; może nawet uda się go 
odzyskać. Ale kiedy jakaś ważna persona knuje wyrafinowany spisek, mający na celu 
zniszczenie dobrego imienia domu bankierskiego... 
– To by rzeczywiście było okropne, proszę pana! – wykrzyknęła Eliza. Jej rozmówcy nie 
byli chyba przygotowani na taką reakcję, bo odebrało im mowę. – Chociaż, za pozwoleniem, 
myli się pan, twierdząc, że majątek damy ogranicza się do jej szkatułki. Znacznie cenniejszy 
jest honor, który jest dla niej tym, czym wiarygodność dla banku. To, co trzy lata temu 
straciłam na rzecz Jeana Barta, nic dla mnie nie znaczy. Znacznie dotkliwszą stratą byłaby 
skaza na moim dobrym imieniu, gdyby pewni ludzie, czy to źle mi życzący, czy też 
zwyczajnie niedoinformowani, zaczęli rozsiewać plotki, że celowo oszukałam uczciwy 
niemiecki bank! Czy pański klient się ze mną zgadza? 
– Eee... Mój klient nie zna angielskiego tak dobrze jak ja i ty, pani. Zanim w jego imieniu 
odpowiem, czy zgadza się z pani stwierdzeniem, będę musiał porozmawiać z nim na 
osobności i poprosić o przełożenie pani słów na niemiecki. Ale proszę mówić dalej. Proszę 
też przyjąć do wiadomości, że dotychczasowe stwierdzenia moje i mojego klienta, w części 
ani w całości, nie mogą i nie powinny być traktowane jako sugestie, że ja lub mój klient 
pośrednio lub bezpośrednio zarzucamy pani udział w oszustwie. 
– To ogromnie pocieszające. Zresztą właśnie po to przybyłam tu dziś w takim pośpiechu, 
aby powstrzymać rozprzestrzenianie się złośliwych plotek. 
– Tak? 
– Ależ naturalnie! Doszły mnie słuchy, że Dom Hacklheberów ucierpiał wskutek 
pechowego zbiegu okoliczności. A Lothar von Hacklheber ma opinię człowieka mściwego i 
bezwzględnego. Przyszło mi do głowy, że może próbować złagodzić cios zadany jego 
reputacji, przenosząc impet uderzenia na mnie. Byłoby to wielce nieuczciwe, biorąc pod 
uwagę, że doskonale zdawał sobie sprawę z ryzyka i zawarł tę transakcję z własnej i 
nieprzymuszonej woli, na warunkach, które sam dyktował. Ale mniejsza z tym. Teraz liczy 
się tylko fakt, że jestem tu, w Londynie, sama, bezbronna, a moim jedynym majątkiem jest 
tytuł księżnej Qwghlm nadany przez króla Wilhelma. 
– Znamy pani tytuły, angielskie i francuskie. Wiemy również, czemu zawdzięcza pani 
nobilitację. 
– Przybyłam tu z propozycją polubownego załatwienia sprawy. 
– Jak brzmi ta propozycja? 
– Cel, na który srebro miało pójść, przestał istnieć. Ale weksle zostały przedstawione do 
zapłaty i przyjęte, w związku z czym należność musi zostać uregulowana przed północą, jeśli 
Domowi Hacklheberów zależy na dobrej reputacji. Proponuję więc zmienić formę płatności. 
Francja chwilowo nie potrzebuje srebra, za to stale brakuje jej drewna; zwłaszcza teraz, gdy pod Cherbourgiem i La Hougue spłonęła większość jej floty. Budulec na okręty kupuje nad 
Bałtykiem za pośrednictwem Compagnie du Nord, która utrzymuje kontakty z siecią 
hugenockich kupców na północy kontynentu. Ci sami kupcy mają swoje faktorie w Londynie, 
nieopodal. Tak się złożyło, że jadąc do państwa, spotkałam monsieur Duranda, londyńskiego 
faktora jednego z hugenockich koncernów. – Eliza pomachała przez okno. Drzwi się 
otworzyły i ostatni skrawek wolnej przestrzeni w Domu Złotego Merkurego zajął siwowłosy 
mężczyzna z wielkim nosem i bez peruki. – Oto monsieur Durand z firmy Durand et fils, 
Londyn, Sztokholm, Rostock, Ryga. Wyjaśniłam mu, o co chodzi, chociaż podobnie jak 
prawie cała ‘Change Alley już wcześniej słyszał, co się wydarzyło. Zapewnił mnie, w 
niezwykle wyrafinowanej francuszczyźnie, że dzięki licznym kontaktom i długoletniemu 
doświadczeniu w handlu z północą Europy nabrał do Hacklheberów zaufania, którego nie 
podważy odosobniony piracki napad. Dlatego gotów jest zorganizować wysyłkę drewna dla 
Compagnie du Nord, a w zamian przyjąć moje cztery weksle. Inaczej mówiąc, bazując na 
wiarygodności waszego domu, skredytuje ten zakup, nie żądając od razu gotówki. 
Zobowiązania Domu Hacklheberów wygasną o północy, niczyja opinia nie ucierpi, Lothar 
von Hacklheber będzie jutro Ditta di Borsa tak samo, jak jest nim dzisiaj, a chwilowe 
wahnięcie reputacji, które doprowadziło do pospiesznego zatrudnienia tak licznego grona 
przedstawicieli prawniczej profesji, zostanie zapamiętane – o ile w ogóle ktoś zechce o nim 
pamiętać – jako krótkotrwały napad irracjonalnej paniki, jaki może się przytrafić każdemu, na 
każdym rynku. 
Całą tę wypowiedź należało teraz przełożyć otyłemu Niemcowi stojącemu przy drzwiach 
w głębi kancelarii. Z jego wieku, zachowania i szacunku, jakim wszyscy go darzyli, Eliza 
wnosiła, że musi podlegać bezpośrednio Lotharowi. Było oczywiste, że słabo zna angielski, 
co do tej pory chyba bardziej mu pomagało niż przeszkadzało, bo spokojnie mógł 
obserwować zmiany nastrojów w pokoju, śledzić pojedynek charakterów i szacować rozkład 
sił. Kiedy Eliza weszła do kancelarii, panował w niej nastrój jak w oblężonej reducie. 
Zaskoczyła udręczonych obrońców tym, że zamiast wykorzystać przewagę i ich zmiażdżyć, 
wskazała im drogę ucieczki. Zdumienie zmieniło się w ulgę, gdy na scenę wkroczył monsieur 
Durand. Stary bankier obserwował te przemiany, nie rozumiejąc szczegółów, a im bardziej 
odprężali się jego podwładni, tym bardziej robił się podejrzliwy. Teraz mieli mu sprzedać 
propozycję (po niemiecku), ale on wcale nie miał ochoty na kupno. 
– Czy mamy rozumieć – zaczął londyński faktor Hacklheberów, tłumacząc słowa starego 
Niemca – że oprócz stu tysięcy livres w srebrze, które już pani dostarczyliśmy, La France ma 
otrzymać również srebro warte czterysta tysięcy livres przetrzymywane w Dunkierce jako łup 
wojenny, oraz warte czterysta tysięcy livres nadbałtyckie drewno, a zapłatą za wszystko będą 
tylko francuskie obligacje państwowe, płatne w Lyonie i warte pięćset tysięcy livres? 
– Radziłabym nie podnosić głosu – odparła Eliza. – Dźwięk niesie się na ulicę, a na 
‘Change Alley kręci się masa ludzi z City, którzy słyszeli pogłoski o bankructwie Hacklheberów. Kiedy stąd wyjdę, wezmą mnie na spytki jak inkwizytorzy heretyka. Zapytają, 
czy Hacklheberowie wywiązali się ze swoich zobowiązań. A ja, dzięki hojnej ofercie 
monsieur Duranda, będę mogła odpowiedzieć twierdząco. – Eliza odwróciła się bokiem do 
drzwi i położyła na zasuwce dłoń w rękawiczce. W kancelarii pociemniało: to tłum na 
zewnątrz, widząc jej gest, naparł na okna i przesłonił światło. – Przyznam, że pogubiłam się w 
pańskiej wyliczance: czterysta tysięcy livres tu, czterysta tysięcy tam... Jestem zwykłą panią 
domu, nie mam głowy do liczb. 
Poruszyła nadgarstkiem. Zasuwka szczęknęła całkiem podobnie do naciąganego kurka 
pistoletu. Z głębi kancelarii dobiegła ją wezbrana fala niemczyzny. Nie wszystko zrozumiała, 
ale w pewnym momencie adwokat odwrócił się do niej i powiedział: 
– Mój klient z radością przyjmuje pani propozycję i czeka na ustalenie szczegółów 
umowy. 
– Proszę je ustalić z monsieur Durandem. Ja się przewietrzę. 
– I...? 
– I powiem całemu City, że Dom Hacklheberów jest, jak zwykle, Ditta di Borsa. 
* * * 
– Co krzyknęłaś, wychodząc? – zapytał Bob Shaftoe. – Na progu, kiedy się odwróciłaś... 
To było po francusku, nie zrozumiałem. 
– Nic ważnego. Po prostu uprzejme pożegnanie. Pogratulowałam temu starszemu 
jegomościowi tego, jak sprawnie poprowadził transakcję, i wyraziłam nadzieję na dalszą 
współpracę w przyszłości. 
– Co on na to? 
– Nic. Po prostu popatrzył mi w oczy. Powiedziałabym, że przepełniały go ciepłe uczucia. 
– Mówiłaś wcześniej, w St.-Malo, kiedy... – zaczął Bob, ale pogubił się we własnych 
myślach i spuścił wzrok na brzuch Elizy. 
– Kiedy byliśmy razem. 
– Właśnie. Powiedziałaś wtedy, że chcesz postawić nogę na gardle Lothara. Wydawało 
mi się, że właśnie zrobiłaś tak jak chciałaś. Ale go wypuściłaś! 
– Nie. Wcale nie. Nie zapominaj, że każda transakcja ma dwa końce. To tylko jeden z 
nich. 
– No dobrze, postaram się pamiętać, ale i tak tego nie rozumiem. 
– Lothar też nie. 
– Wracasz do Francji? 
– Tak, do Dunkierki. Przywitam się z kapitanem Bartem i poinformuję markiza d’Ozoir, 
że dostanie swoje drewno. A co będzie z tobą, sierżancie? 
– Na razie tu zostanę. Udało mi się odwiedzić pana Churchilla w Tower. Długo już tam nie posiedzi, zapamiętaj moje słowa. 
– Wszczęte przeciwko niemu dochodzenie zmieniło się w farsę, która jest może i 
zabawna dla Anglików, ale zaczyna ich już nużyć. 
– Tymczasem Ludwik we własnej osobie oblega Namur, prawda? I ludzie zaczynają się 
dopytywać, dlaczego król Wilhelm, używając żałosnego pretekstu, trzyma naszego 
najlepszego dowódcę w więzieniu, kiedy po drugiej stronie Kanału trwa wielka kampania. 
Nie, moja pani, gdybym wrócił do Normandii, musiałbym się gęsto tłumaczyć; kto wie, czy 
nie chcieliby mnie powiesić za dezercję. Mój irlandzki regiment pomaszerował Bóg wie 
dokąd, może nawet skończyć na południu, na froncie sabaudzkim, milion mil od miejsca, do 
którego chciałem trafić. Za to już niedługo Churchill stanie na czele armii i poprowadzi ją do 
Flandrii, a ja popłynę razem z nim. Spotkamy się z Francuzami na jakimś wąskim spłachetku 
ziemi, a wtedy wśród proporców wypatrzę barwy hrabiego Sheerness... 
– I co? 
– Coś wymyślę, żeby też postawić mu but na gardle, a wtedy porozmawiamy sobie o 
Abigail. 
– Próbowałeś już tego z jego bratem, poprzednim właścicielem Abigail. On cię omal nie 
zabił, a dziewczyny nie odzyskałeś. 
– Nie twierdzę, że to najlepszy plan, ale przynajmniej mój własny. Będę miał zajęcie. 
– Nie mógłbyś po prostu odkupić Abigail od Sheernessa? 
– Ludzie zaczęliby zadawać pytania. A co cię tak obchodzi jakaś angielska niewolnica? 
– To moja sprawa. 
– A Abigail, moja. 
– Myślisz, że by się z tym zgodziła? Może wolałaby plan, który zwiększałby szanse 
odzyskania przez nią wolności? 
Bob trochę się po tych słowach nachmurzył i chwilę walczył ze sobą, ale w końcu 
parsknął śmiechem. 
– Po co ja tu mielę ozorem, skoro ty i tak pójdziesz i zrobisz to, co będziesz chciała, bez 
względu na to, co powiem? Płyń do Dunkierki. Ale jeśli moje życzenia mają dla ciebie jakąś 
wagę, zajmij się sobą zamiast mną. Coś mi się wydaje, że jesteś ostatnio wrażliwsza niż 
zwykle. To wszystko. 
– Zawsze jestem wrażliwa, ale mężczyźni zauważają to tylko wtedy, kiedy im pasuje. 
Bob znów zachichotał, czym dodatkowo sprowokował Elizę. 
– Bądźmy ze sobą szczerzy. Tu nasze drogi się rozchodzą: ty wybierasz się do Tower w 
odwiedziny do swojego przełożonego, ja idę nad Tamizę szukać transportu do Dunkierki. 
Doszli do rozdroża, przy którym Grace Church zmieniała nazwę na Fish Street i 
nurkowała w dół, prosto na most. Great Eastcheap dochodziła do skrzyżowania z prawej 
strony, zmieniała się w Little Eastcheap i wiła dalej w stronę Tower. Kawałek niżej, z 
zabudowań wyrastała samotna, potężna kolumna, niczym ogromny palec rzucający cień na całą ulicę. Znajdowali się w pobliżu miejsca, gdzie ćwierć wieku wcześniej wybuchł Wielki 
Pożar, a przed sobą mieli pomnik, który wystawili mu Wren z Hookiem. 
– Kiedy mówisz o szczerości, wiem, że muszę być gotowy na najgorsze – powiedział 
Bob, opierając się o ścianę domu. 
– Widziałeś, jak wymiotuję. Podejrzewasz, że jestem w ciąży. To przypuszczenie bardzo 
podziałało ci na wyobraźnię, bo wiesz, że Abigail, zarażona przez Upnora syfilisem, może ci 
nie urodzić dzieci, nawet jeśli wyrwiesz ją ze szponów hrabiego Sheerness. Nie myślisz już o 
mnie „Eliza – kobieta, którą od czasu do czasu posuwam”, tylko „Eliza – przyszła matka 
mojego jedynego dziecka”. To zaburzyło twój zdrowy rozsądek i sprawiło, że snujesz 
nierealistyczne plany wyzwolenia Abigail. Powinieneś zatem wiedzieć, że płód mógł być 
dziełem twoim, mojego męża lub innego mężczyzny, ale przedwczoraj w nocy poroniłam. 
Dzieciątko jest teraz wśród aniołków. Zdołam jeszcze urodzić mężowi zdrowego dziedzica, 
ale przed ponownym zajściem w ciążę chcę wrócić do Francji. Może uwiodę Jeana Barta, 
może markiza d’Ozoir, a może przypadkowego żeglarza, który na ulicy wpadnie mi w oko. W 
każdym razie porzuć wszelką nadzieję na to, że twoje potomstwo będzie pochodziło stąd... – 
Eliza położyła dłoń na brzuchu. – Mam dość roli tej trzeciej w życiu Boba Shaftoe i Abigail 
Frome, dość roli eliksiru z maku, kojącego twój ból i prowadzącego do obmyślania planów, 
które ani tobie, ani jej nie przyniosą nic dobrego. Nie wiem, może Abigail na ciebie czeka, ja 
na pewno nie. Idź, zajmij się swoimi sprawami. 
Zniknęła Bobowi z oczu, zanim jej słowa na dobre dosięgły jego serca: była niska i 
szybka, więc rozpłynęła się w tłumie na Fish Street jak kryształek cukru we wrzącej wodzie. 
Bob się nie ruszał; cieszył się oparciem, jakie dawał mu ceglany mur za plecami – do czasu, 
aż właściciel kamienicy, ubezpieczyciel, wystawił głowę przez okno i posłał mu spojrzenie, 
jakie dżentelmeni posyłają wagabundom, kiedy chcą im dać do zrozumienia, że czas zmienić 
miejsce pobytu. A Bob miał iście żołnierski dryg do ruszania w drogę, kiedy zupełnie nie miał 
na to ochoty. Odepchnął się od ściany, skręcił za róg i ruszył Little Eastcheap w stronę Tower, 
gdzie jego kapitan czekał z nowymi rozkazami.