Josif Brodski

W POLTORA POKOJU


dla L.K.

l. 
Półtora pokoju (jeśli takie określenie znaczy cokolwiek po angielsku), które 
zamieszkiwaliśmy we troje, wyłożone było parkietem i moja matka stanowczo 
sprzeciwiała się, by mężczyźni z jej rodziny, a szczególnie ja, chodzili po domu w 
skarpetkach. Nalegała, byśmy zawsze nosili buty lub kapcie. Strofując mnie, powoływała 
się na stary rosyjski przesąd. Powiadała, że to zły omen i sprowadza śmierć w rodzinie.
Możliwe oczywiście, że uważała to po prostu za przejaw braku manier, za zwyczajne 
złe wychowanie. Męskie nogi śmierdzą, a działo się to w epoce przeddezodorantowej. 
Myślę jednak, że łatwo się było pośliznąć na froterowanej podłodze i upaść, zwłaszcza 
chodząc w wełnianych skarpetkach. A dla osoby starej i kruchej, skutki takiego upadku 
mogłyby być fatalne. Związek podłogi z drzewem, ziemią, itp., rozciągał się w moim 
pojęciu na wszelką powierzchnię pod stopami naszych bliskich i dalekich krewnych 
mieszkających w tym samym mieście. Była to ta sama powierzchnia, niezależnie od 
dzielącej nas odległości. Nawet przeniesienie się na przeciwny brzeg rzeki, gdzie w 
późniejszych latach wynajmowałem mieszkanie czy pokój, nic nie rozwiązywało, bo w 
naszym mieście dużo jest rzek i kanałów. I choć niektóre bywają wystarczająco głębokie 
dla pełnomorskich statków, śmierć - myślałem - uzna je za płytkie, lub też, zgodnie ze 
swymi podziemnymi obyczajami, przekradnie się pod ich korytem.
Teraz moja matka i mój ojciec nie żyją. Stoję na wybrzeżu Atlantyku i bezmiar wody 
dzieli mnie od dwóch żyjących jeszcze ciotek i kuzynów. To prawdziwa przepaść, zdolna 
zmylić nawet śmierć. Teraz mogę do woli chodzić po domu w skarpetkach, gdyż nie mam 
na tym kontynencie krewnych. Jedyna śmierć, jaką zapewne mógłbym spowodować, to 
moja własna, ale wtedy doszłoby do pomieszania nadawcy z odbiorcą. Szanse takiej 
mieszanki są minimalne i na tym polega różnica między przesądami a elektroniką. A 
jednak, jeśli nie chodzę w skarpetkach po podłodze z kanadyjskiego klonu, to nie na 
skutek wyżej wymienionej pewności ani też z instynktu samozachowawczego. Nie robię 
tego, gdyż nie podobałoby się to mojej matce. Pragnę chyba zachować zwyczaje naszej 
rodziny, teraz, gdy tylko ja jeden pozostałem przy życiu


2. 
Było nas troje w tym naszym półtora pokoju: ojciec, matka i ja. Na owe czasy była to 
typowa rosyjska rodzina. A były to czasy powojenne i mało kto mógł sobie pozwolić na 
więcej niż jedno dziecko. Niektórych nawet nie było stać na ojca - obecnego lub żywego: 
wielki terror i wojna zebrały swoje żniwo w dużych miastach, a szczególnie w moim 
rodzinnym mieście. Powinniśmy więc uważać się za szczęściarzy, zwłaszcza że byliśmy 
Żydami. Wszyscy troje przeżyliśmy wojnę. (Mówię "wszyscy troje", bo ja również 
urodziłem się przed jej wybuchem, w 1940). Rodzicom moim udało się też przeżyć lata 
trzydzieste.
Przypuszczalnie uważali, że mieli szczęście, choć nigdy o tym nie mówili. W ogóle 
niewiele zajmowali się sobą, aż się zestarzeli i zaczęły dokuczać im różne dolegliwości. 
Nawet wtedy jednak nie mówili o sobie ani o śmierci w sposób wzbudzający przerażenie 
słuchacza lub litość. Zrzędzili po prostu lub utyskiwali nie zwracając się do nikogo 
konkretnego, ot, skarżąc się na swoje bolączki lub mówiąc o takim czy innym lekarstwie. 
Moja matka co najwyżej nadmieniała, wskazując na komplet naczyń z wykwintnej 
porcelany: " To będzie twoje, gdy się ożenisz, lub gdy. . . „  i tu urywała. Pamiętam też, 
jak kiedyś rozmawiała przez telefon z jakąś daleką znajomą, o której wiedziałem, że jest 
chora. Matka wyszła z budki telefonicznej na ulicę z nieznanym mi wyrazem oczu za 
rogową oprawą okularów. Pochyliłem się ku niej (byłem już dużo wyższy) i spytałem, co 
ta pani powiedziała. Patrząc niewidzącym wzrokiem przed siebie, matka odparła: " Wie, 
że umiera i płakała w słuchawkę". 
Przyjmowali wszystko jak zrządzenie losu: istniejący system, swoją niemoc, nędzę, 
krnąbrnego syna. Starali się nadrabiać wszelkie braki: w domu zawsze było coś do 
jedzenia i zawsze udawało im się przyrządzić jakiś posiłek. Wiązali jak mogli koniec z 
końcem i choć żyliśmy od wypłaty do wypłaty, odkładali parę rubli dla syna na kino, 
wycieczkę do muzeum, książki czy słodycze. Nakrycia stołowe, ubrania i pościel były 
zawsze uprane, wypolerowane, wyprasowane, zacerowane i wykrochmalone. Obrus był 
nieskazitelnie czysty i gładki, wiszący nad nim abażur odkurzony, a podłoga zamieciona i 
błyszcząca. Zadziwiające, że nigdy się nie nudzili. Owszem, bywali zmęczeni, ale nigdy 
znudzeni. Przeważnie kręcili się po mieszkaniu gotując, piorąc, krążąc między wspólną 
kuchnią a naszym półtora pokojem, z jakimś przedmiotem gospodarskim w ręku. Zasiadali 
oczywiście do posiłków, ale moją matkę pamiętam w pozycji siedzącej, przede wszystkim 
pochyloną nad maszyną do szycia na pedał marki Singer, łatającą ubrania, nicującą 
kołnierzyki starych koszul, przerabiającą lub cerującą stare płaszcze. Ojciec natomiast 
zasiadał na krześle lub za biurkiem tylko gdy czytał gazetę. Niekiedy wieczorem oglądali 
telewizję - film albo koncert w naszym odbiorniku z 1952 roku. Wtedy również siedzieli. 
Rok temu sąsiad znalazł mojego ojca, martwego, spoczywającego w takiej właśnie pozycji 
w naszym półtora pokoju.

3.
 	Przeżył swoją żonę o trzynaście miesięcy. Na siedemdziesiąt osiem lat jej życia i 
osiemdziesiąt jego, spędziłem z nimi jedynie trzydzieści dwa. Nie wiem prawie nic jak się 
poznali, nie wiem o ich zalotach ani nawet w którym roku się pobrali. Nie mam pojęcia 
jak żyli przez ostatnie jedenaście czy dwanaście lat, które spędzili beze mnie. Ponieważ 
nigdy się tego nie dowiem, wolę założyć, że ich tryb życia był niezmieniony, może nawet 
było im lżej beze mnie, zarówno w sensie finansowym, jak i dlatego, że nie musieli się 
obawiać mojego kolejnego aresztowania.
Nie mogłem jednak pomóc im na starość. Nie byłem przy nich, gdy umierali. Mówię 
o tym nie tyle z poczucia winy, co raczej z egoizmu dziecka, które naśladuje rodziców na 
wszystkich etapach życia; każde dziecko powtarza bowiem, w taki czy inny sposób, drogę 
życiową swoich rodziców. Powiedziałbym, że w gruncie rzeczy chcemy się od rodziców 
dowiedzieć czegoś o naszej własnej przyszłości, naszym starzeniu się i nauczyć się 
ostatniej lekcji - jak umierać. Uczymy się tego mimo woli, nieświadomie. "Czy ja też tak 
będę wyglądał na starość? Czy ta choroba sercowa -lub inna - jest dziedziczna?". Nie 
wiem i nigdy nie będę wiedział jak czuli się w ostatnich latach swego życia. Jak często 
zdejmowała ich bojaźń i czy przygotowali się na śmierć; kiedy odczuwali ulgę, a kiedy 
odzyskiwali nadzieję, że znowu będziemy wszyscy troje razem. "Synu - mówiła matka 
przez telefon - jedyne czego pragnę w życiu to zobaczyć cię. Tylko to mnie podtrzymuje". 
A po chwili: "Co robiłeś pięć minut temu, zanim zadzwoniłeś?" - "Prawdę mówiąc, 
zmywałem". " To bardzo dobrze. Zmywanie to świetne zajęcie. Czasami to wspaniała 
terapia".

4. 
Nasze półtora pokoju było częścią olbrzymiej amfilady zajmującej jedną trzecią 
bloku, po północnej stronie sześciopiętrowego gmachu, który stał u wylotu trzech 
przecznic i naprzeciwko placu. Budynek ten był jednym z tych olbrzymich tortów w tak 
zwanym mauretańskim stylu, znaczących koniec stulecia w Europie północnej. 
Zbudowany w 1903 - roku, w którym urodził się mój ojciec - stanowił architektoniczną 
sensację Petersburga i Achmatowa powiedziała mi kiedyś, że rodzice zabrali ją dorożką, 
by obejrzeć to cudo. W zachodniej części budynku, na wprost jednej z najsławniejszych 
ulic literatury rosyjskiej, Litejnego Prospektu, mieszkał niegdyś Aleksander Błok. Jeżeli 
chodzio o naszą amfiladę, to zajmowała ją para, która królowała na przedrewolucyjnej 
literackiej scenie rosyjskiej, a później nadawała intelektualny ton emigracji rosyjskiej w 
Paryżu w latach dwudziestych i trzydziestych: Dymitr Mereżkowski i Zinaida Gippius. I 
to właśnie z balkonu naszego półtora pokoju larwokształtna Zinka obrzucała obelgami 
marynarzy Rewolucji.
Po Październiku, zgodnie z polityką "ścieśniania" burżuazji, amfilada została 
podzielona i na każdy pokój przypadała jedna rodzina. Między pokojami wzniesiono 
ściany. Początkowo z dykty, później, z upływem lat, deski, cegły i sztukateria nadały tym 
podziałom rangę normy architektonicznej. Jeżeli przestrzeni przysługuje atrybut 
nieskończoności, to przejawia się on nie w jej rozwoju, lecz w redukcji. Chociażby 
dlatego, że ograniczanie przestrzeni okazuje się, zaskakująco, bardziej logiczne. Jest lepiej 
zorganizowane i posiada więcej nazw: cela, ustęp, grób. Przestrzenie mają tylko szeroki 
gest.
W ZSRR minimalną powierzchnią mieszkalną jest dziewięć metrów kwadratowych 
na osobę. Powinniśmy byli więc uważać się za szczęściarzy, gdyż na skutek nietypowości 
naszej części amfilady, nam trojgu przypadło czterdzieści metrów. Nadwyżka wynikała 
również z tego, że mieszkanie to otrzymaliśmy w wyniku zrzeczenia się dwóch 
oddzielnych pokoi zajmowanych przez moich rodziców przed ślubem. Trudno 
wytłumaczyć cudzoziemcowi czym jest to pojęcie wymiany. Ustawy o własności są 
wszędzie tajemnicze, ale niektóre są bardziej tajemnicze, szczególnie, gdy właścicielem 
jest państwo. (Pieniądze na przykład nie odgrywają żadnej roli, gdyż w państwie 
totalitarnym płace są mało zróżnicowane, inaczej mówiąc wszyscy są tak samo biedni). 
Nie można wykupić zamieszkiwanego lokalu, można co najwyżej mieć prawo do 
przestrzennego odpowiednika tego, co zajmowało się uprzednio. Dwie osoby postanawia-
jące zamieszkać razem mają prawo do sumy powierzchni lokali jakie zamieszkiwały 
przedtem. Zaś o tym, co się dostanie, decydują urzędnicy wydziału kwaterunkowego. 
Łapówki są nieskuteczne, gdyż hierarchia tych urzędników jest również tajemnicza, a ich 
pierwszym odruchem jest przyznać każdemu jak najmniej. Procedura zamiany mieszkania 
ciągnie się latami i można tylko liczyć na zmęczenie, to znaczy, że złamie się ich, uparcie 
odmawiając przyjęcia lokalu o powierzchni mniejszej od zajmowanej uprzednio.
Obok zwykłej arytmetyki, przy zamianie brane są pod uwagę najróżniejsze czynniki 
nie określone w przepisach, takie jak wiek, narodowość, rasa, zawód; płeć i wiek dziecka; 
pochodzenie społeczne i miejsce urodzenia, nie mówiąc 0 osobistym wrażeniu, jakie 
petent wywiera itp. Tylko urzędnicy wiedzą, jakie lokale są do dyspozycji, tylko oni 
wyrokują, co będzie stanowić odpowiednik powierzchni i mogą dodać lub ująć kilka 
metrów. A jak ważne jest te kilka metrów! Może się w nich zmieścić półka na książki, a 
nawet biurko.

5. 
Pomijając nadwyżkę trzynastu metrów, mieliśmy wielkie szczęście, gdyż otrzymane 
mieszkanie było niewielkie. To znaczy, nasza część amfilady obejmowała sześć pokoi 
podzielonych w ten sposób, że zajmowały je tylko cztery rodziny. Mieszkało tam 
zaledwie jedenaście osób z nami włącznie. Liczba lokatorów w takim wspólnym 
mieszkaniu nierzadko sięga setki, przeciętna liczba mieszkańców waha się między 25 a 
50. Nasze mieszkanie było stosunkowo mało zaludnione.
Oczywiście mieliśmy jedną wspólną ubikację, jedną łazienkę i jedną kuchnię. Ale 
kuchnia była dość obszerna, ubikacja całkiem przyzwoita i schludna. Jeśli idzie o 
łazienkę, to zgodnie z rosyjską normą higieny, jedenaście osób mogło zażywać kąpieli i 
prać, na ogół nie kolidując ze sobą. Pranie rozwieszało się w dwóch korytarzach 
łączących nasze pokoje z kuchnią i bieliznę sąsiadów znało się na pamięć.
Nasi współmieszkańcy byli dobrymi sąsiadami, zarówno pod względem osobistym jak 
i z uwagi na to, że wszyscy pracowali, a więc byli poza domem przez większą część dnia. 
Z wyjątkiem jednej osoby, nie donosili, a był to, jak na kolektywne mieszkanie, bardzo 
dobry wskaźnik. Ale nawet donosicielka, krępa, pozbawiona talii kobieta - chirurg w 
pobliskiej przychodni - udzielała czasami porad lekarskich i potrafiła zająć miejsce w 
kolejce, gdy coś przywieźli do spożywczego czy też popilnować zupy. Jak brzmi ten 
wiersz w „StarSplitter" Frosta? "Żyjąc z ludźmi, znaj sztukę przebaczania grzechów"? 
Obok wszystkich ohydnych aspektów takiej egzystencji, kolektywne mieszkanie 
posiada też być może pewne zalety. Obnaża życie do podstaw - niszczy wszelkie 
złudzenia na temat natury ludzkiej. Z natężenia smrodu można wywnioskować kto jest w 
ubikacji, wiadomo, co kto jadł zarówno na kolację jak i na śniadanie. Wie się, kto jakie 
odgłosy wydaje w łóżku i kiedy kobiety mają okres. Jest się często powiernikiem 
sąsiadów. To oni wzywają karetkę pogotowia w razie potrzeby. Jeśli mieszkasz samotnie, 
pewnego dnia sąsiad może znaleźć cię martwego na krześle i na odwrót.
A te docinki, porady lekarskie i kulinarne, nowiny, co dowieźli do tego czy innego 
sklepu, wymieniane we wspólnej kuchni, wieczorem, gdy żony gotują posiłki! Prawdziwa 
lekcja podstawowych praw życia; wystarczy nadstawić uszu i zerkać kątem oka. Jakież 
ciche dramaty rozgrywają się, gdy nagle ktoś do kogoś przestał się odzywać. Cóż za 
wspaniała szkoła mimiki! Jakąż głębię uczuć wyraża sztywny, nastroszony kręgosłup lub 
lodowaty profil! Jakie zapachy, aromaty i smrody unoszą się w powietrzu wokół żółtej 
stuwatowej łzy zwisającej z warkocza kabla. Jest coś plemiennego w życiu tej źle 
oświetlonej jaskini, coś pierwotnego lub, jak kto woli, ewolucyjnego. Garnki i patelnie 
tkwią nad kuchenkami gazowymi jak tam-tamy.

6. 
Wspominam to nie z nostalgii, lecz dlatego, że moja matka spędziła tam jedną 
czwartą swego życia. Ludzie mający rodziny rzadko jadają poza domem a w Rosji prawie 
nigdy. Nie pamiętam, żebym kiedykolwiek widział ją lub ojca w restauracji czy bodaj w 
kawiarni. Była najlepszą kucharką jaką znałem, może z wyjątkiem Chestera Kallmana, ale 
on miał przecież większy wybór składników. Głównie pamiętam ją w kuchni, opasaną 
fartuchem, z twarzą zaczerwienioną; okulary lekko zaparowane, przegania mnie, gdy 
usiłuję wykraść coś z garnka. Na jej górnej wardze lśnią kropelki potu; krótko 
przystrzyżone, siwe, lecz farbowane na rudo włosy są w nieładzie. "Zmykaj stąd! - 
krzyczy.- Co za niecierpliwość!” Już tego nie usłyszę .
Nie zobaczę też uchylających się drzwi (jak je otwierała, trzymając w obu rękach 
garnek lub dwie duże patelnie? Opierając naczynia o klamkę i naciskając ich ciężarem?) i 
matki wpływającej z naszym obiadem/kolacją/podwieczorkiem/deserem. Ojciec czytał 
wtedy przeważnie gazetę, ja nie odrywałem się od książki, chyba że mi kazano. A ona 
wiedziała, że jakakolwiek pomoc z naszej strony byłaby spóźniona i na pewno niezdarna. 
Mężczyźni w jej rodzinie raczej w i e d z i e l i co to jest uprzejmość, niż umieli ją 
stosować. Nawet jeśli byli głodni. "Znowu czytasz tego twojego Dos Passosa? - mówiła 
nakrywając do stołu - Kto przeczyta Turgieniewa?" "Czego się spodziewasz? - odzywał 
się na to ojciec składając gazetę - Przecież to wałkoń".

7.
 Jak to możliwe, że widzę siebie samego w tej scenie? A jednak widzę, równie 
wyraźnie jak ich oboje. I to także nie jest przejawem mojej nostalgii za młodością, 
ojczyzną. Nie. Bardziej prawdopodobne, że teraz, gdy umarli, widzę ich życie takim, jakie 
było wówczas, a wówczas stanowiłem jego cząstkę. Oni przecież pamiętaliby mnie takim, 
chyba że mają dar wszechwiedzy i obserwują mnie w chwili obecnej, siedzącego w 
kuchni uniwersyteckiego mieszkania, piszącego w niezrozumiałym dla nich języku, 
chociaż myślę, że teraz powinni być wszechjęzyczni. To ich jedyna szansa, aby zobaczyć 
mnie i Amerykę. Dla mnie to jedyna możliwość, by ujrzeć ich i nasz pokój.

8. 
Nasz sufit był na wysokości czterech metrów i zdobiła go ornamentacja gipsowa w 
tym samym mauretańskim stylu. W połączeniu ze szczelinami i zaciekami wokół 
pękniętych rur u sąsiada z góry, składała się na wysoce szczegółową mapę nieistniejącego 
mocarstwa czy archipelagu. W pokoju były trzy bardzo wysokie zwieńczone łukami okna, 
przez które widzielibyśmy wyłącznie liceum po drugiej stronie ulicy, gdyby nie to, że 
środkowe okno było zarazem drzwiami balkonowymi. Z tego balkonu mogliśmy 
obserwować ulicę na całej długości. Jej bezbłędną perspektywę, typową dla Petersburga, 
zamykał z jednej strony zarys kopuły cerkwi Świętego Panteleimona a, gdy patrzyło się w 
prawo, duży plac z katedrą Zbawiciela Jego Cesarskiej Mości Pułku Przemienienia 
Pańskiego.
Gdy sprowadziliśmy się do tego mauretańskiego cuda, była to już ulica Pestela - od 
imienia straconego przywódcy dekabrystów. Przedtem nazywała się Panteleimonowska, 
od cerkwi, która majaczyła na jej końcu. Tam zakręcała gwałtownie, obiegała cerkiew 
prowadząc do rzeki Fontanki i mostem Policyjnym na jej drugi brzeg, aż do Letniego 
Ogrodu. Kiedyś mieszkał tam Puszkin i w którymś z listów do żony napisał: "codziennie 
w szlafroku i domowych pantoflach idę przez most na przechadzkę po Letnim Ogrodzie. 
Cały Letni Ogród jest moim prywatnym parkiem".
Zdaje mi się, że mieszkał pod numerem 11. My pod 27, przy końcu ulicy, biegnącej 
do placu katedralnego. Ponieważ jednak nasz budynek stał na rogu słynnego Litejnego 
Prospektu, nasz adres pocztowy brzmiał: Litejny Prospekt 24 m 28. Tam dostawaliśmy 
pocztę i tak właśnie adresowałem listy do rodziców. Wspominam o tym nie dlatego, żeby 
to miało jakieś szczególne znaczenie, lecz  ponieważ moje pióro prawdopodobnie nigdy 
już nie napisze tego.

9.
 Nasze meble pasowały do zewnętrznego i wewnętrznego wystroju budynku. Były 
całe w giętkich liniach i podobnie monumentalne jak sztukateria fasady czy pilastry 
sterczące ze ścian, na których wiły się gipsowe wieńce jakichś geometrycznych owoców. 
Zewnątrz i wewnątrz budynek pomalowany był na kolor jasnobrązowy w odcieniu kakao 
z mlekiem. Nasze dwie katedropodobne komody były dębowe, politurowane na czarno, 
pochodziły jednak z tej samej epoki co budynek - z przełomu stulecia. Prawdopodobnie 
to właśnie sprawiło, że sąsiedzi od początku byli do nas dobrze nastawieni, choć było to 
u nich nieświadome. I zapewne z tego samego powodu po niecałym roku mieliśmy 
wrażenie, że mieszkaliśmy tam zawsze. Zdawało się, że komody nareszcie odnalazły swój 
dom, lub też na odwrót, i my także zrozumieliśmy, że jesteśmy zainstalowani na dobre, i 
że się stąd nigdy nie ruszymy.
Te trzymetrowej wysokości, dwupiętrowe komody (aby je ruszyć z miejsca należało 
zdjąć gzymsowe wieko z korpusu o słoniowatych nogach) zawierały niemal cały dobytek 
nagromadzony w ciągu lat przez naszą rodzinę. Spełniały rolę, jaka zwykle jest udziałem 
strychu lub piwnicy. Rozmaite aparaty fotograficzne mojego ojca, sprzęt do wywoływania 
negatywów i robienia odbitek, zdjęcia, talerze, porcelana, bielizna, obrusy, pudła z 
butami (dla niego już za małymi, dla mnie jeszcze za dużymi), narzędzia, baterie, jego 
stary mundur marynarski, lornetka, albumy rodzinne, pożółkłe pisma ilustrowane, kape-
lusze i szale mojej matki, srebrne brzytwy z Solingen, przepalone flesze, jego 
odznaczenia wojskowe, jej barwne kimona, ich wzajemna korespondencja, lorgnon, 
wachlarze i inne pamiątki - wszystko to schowane było w czeluściach tych komód, a gdy 
otworzyło się szufladę, unosił się zapach naftaliny, starej skóry i kurzu. Na okapie dolnej 
części, niby na gzymsie kominka, stały dwie kryształowe karafki z likierem i porcelanowa 
figurka przedstawiająca dwóch podochoconych chińskich rybaków wyciągających sieci z 
połowem. Mama odkurzała je dwa razy na tydzień.
Z perspektywy czasu zaczyna mi się wydawać, że zawartość tych komód można by 
porównać do naszej wspólnej podświadomości, choć wówczas taka myśl nie przyszłaby 
mi do głowy. W każdym razie wszystkie te przedmioty stanowiły część świadomości 
moich rodziców. Były one symbolami ich pamięci - miejsc i czasów przeważnie 
poprzedzających moje istnienie: ich wspólnej i oddzielnej przeszłości, ich młodości i 
dzieciństwa, innej epoki, niemal innego stulecia. Korzystając z tej samej perspektywy 
czasu dodam: - ich wolności, ponieważ urodzili się i wyrośli wolni, przed tym, co 
bezmyślna hołota nazywa Rewolucją, a co dla nich i dla wielu pokoleń oznaczało 
zniewolenie.

10.
 Piszę to po angielsku ponieważ chcę im ofiarować pewien margines wolności - 
margines, którego szerokość zależy od liczby osób jakie zechcą to przeczytać. Chcę, aby 
Maria Volpert i Aleksander Brodski stali się realni w „obcych normach świadomości"1. 
Chcę, by angielskie czasowniki opisywały ich ruchy. Nie przywróci to ich do życia, ale 
angielska gramatyka może przynajmniej okazać się lepszą drogą z kominów państwowego 
krematorium, niż rosyjska. Pisanie o nich po rosyjsku byłoby tylko przedłużeniem ich 
niewoli, redukowaniem ich do znikomości i mechanicznym unicestwieniem. Wiem, że nie 
należy stawiać znaku równości między państwem a językiem, ale to właśnie po rosyjsku 
dwojgu starym ludziom wlokącym się po niezliczonych państwowych urzędach i 
ministerstwach w nadziei otrzymania pozwolenia na wyjazd za granicę w celu 
odwiedzenia jedynego syna, powtarzano bez przerwy, przez całe dwanaście lat, że 
państwo uważa taką wizytę za "bezcelową". Nie ulega w każdym razie wątpliwości, że 
powtarzalność tego stwierdzenia wskazuje na pewną zażyłość między państwem a 
językiem rosyjskim. Poza tym, nawet gdybym napisał to wszystko po rosyjsku, słowa te 
nie ujrzałyby światła dziennego pod rosyjskim niebem. Kto by je więc przeczytał? 
Garstka emigrantów, których rodzice albo nie żyją, albo umrą w podobnych 
okolicznościach? Ci znają tę historię aż za dobrze. Wiedzą, co to znaczy nie uzyskać 
pozwolenia na zobaczenie swoich matek lub ojców na łożu śmierci; znają ciszę, jaka 
zapada po złożeniu podania o specjalną wizę na pogrzeb członka rodziny. A potem jest 
już za późno, człowiek odkłada słuchawkę, wychodzi w obce popołudnie i czuje coś, na 
co nie ma słów w żadnym języku i czego nie wyrazi żaden lament. . . Cóż mógłbym im 
powiedzieć? W jaki sposób pocieszyć? Żaden kraj nie doprowadził sztuki niszczenia dusz 
swoich obywateli do takiej perfekcji jak Rosja i żaden człowiek pióra nie zdoła tego 
naprawić. Nie, temu zadaniu sprostać może tylko Wszechmogący, po to właśnie ma tak 
dużo czasu. Niech więc angielski przygarnie moich zmarłych. Po rosyjsku gotów jestem 
czytać, pisać wiersze czy listy. Lecz dla Marii Volpert i Aleksandra Brodskiego angielski 
stanowi lepsze pozory życia pozagrobowego, może jedynego, jakie istnieje dla nich poza 
moją własną osobą. Jeżeli zaś o mnie chodzi, to pisanie tego w tym właśnie języku jest jak 
owo zmywanie naczyń terapeutyczne.

11.
 Mój ojciec był dziennikarzem, ściślej, fotoreporterem piszącym również artykuły. 
Ponieważ pisywał przeważnie do małych dzienników, których i tak nikt nie czytał, 
większość artykułów zaczynał słowami: "Ciężkie sztormowe chmury wiszą nad 
Bałtykiem..." - ufny, że pogoda w naszych stronach potwierdzi trafność i aktualność tego 
wstępu. Ukończył dwa wydziały: geografii na Uniwersytecie Leningradzkim i Szkołę 
Czerwonego Dziennikarstwa. Zapisał się na ten drugi fakultet, gdy dano mu do 
zrozumienia, że jako Żyd, syn właściciela drukarni i bezpartyjny nie ma co liczyć na 
wyjazdy, szczególnie zagraniczne.
Dziennikarstwo (w pewnym stopniu) i wojna (w znacznej mierze) pozwoliły mu to 
nadrobić. Przemierzył jedną szóstą powierzchni Ziemi (standardowe określenie wielkości 
ZSRR) i sporo wody. Przydzielono go do marynarki, wojna zaczęła się dla niego w 1940 
w Finlandii, a skończyła w 1948 w Chinach, dokąd wysłano go wraz z kilkoma 
doradcami wojskowymi, aby pomagał Mao w jego przedsięwzięciu. Stamtąd pochodzili ci 
podochoceni porcelanowi rybacy i serwisy, które matka przeznaczyła dla mnie, gdy się 
ożenię. Eskortował konwoje aliantów na Morzu Barentsa, bronił i stracił Sewastopol na 
Morzu Czarnym, a gdy jego torpedowiec został zatopiony, dołączył do ówczesnej 
morskiej piechoty. Podczas oblężenia Leningradu wysłano go na front; brał udział w 
przerwaniu blokady. Zrobił najlepsze zdjęcia oblężonego miasta jakie widziałem. (Myślę, 
że ten epizod wojny był dlań najważniejszy, gdyż rozegrał się tak blisko rodziny i domu. 
A jednak, znajdując się w pobliżu, stracił swój dom i jedyną siostrę: w wyniku 
bombardowania i głodu). Potem wysłano go powtórnie na Morze Czarne, znalazł się na 
niesławnej Małej Ziemi 2. i został tam na pewien czas. Gdy front posuwał się na Zachód, 
wylądował z pierwszym oddziałem torpedowców w Rumunii i był nawet krótko 
wojskowym gubernatorem Konstancy. "Wyzwoliliśmy Rumunię", przechwalał się 
niekiedy i wspominał swoje spotkania z królem Michałem. To był jedyny król, jakiego 
kiedykolwiek widział; Mao, Czang Kaj-szeka, nie mówiąc o Stalinie, uważał za 
parweniuszy.

12.
 Jakiekolwiek interesy robił w Chinach, faktem jest, że nasza mała spiżarnia, nasze 
komody i nasze ściany wybitnie na tym skorzystały. Wszystkie dzieła sztuki znajdujące 
się w naszym posiadaniu były pochodzenia chińskiego: wycinanki w korku i akwaforty, 
samurajskie szable, małe jedwabne parawany. Podochoceni rybacy byli ostatni z wesołej 
gromadki porcelanowych figurek, lalek i pingwinów w kapeluszach, która stopniowo 
wykruszyła się padając ofiarą niezdarnych gestów lub konieczności prezentów 
urodzinowych dla różnych krewnych. Szable trzeba było złożyć do depozytu - 
wzbogaciły zbiory państwa jako potencjalna broń, której posiadanie nie przysługiwało 
normalnemu obywatelowi. Była to, przy bliższym zastanowieniu, rozważna decyzja, jeśli 
uwzględnić najścia policji, jakie ściągnąłem na nasze półtora pokoju. Jeśli natomiast idzie 
o porcelanę, niezwykle wykwintną nawet na moje niewprawne oko, matka nie chciała 
słyszeć bodaj o jednym, ślicznym spodeczku na n a s z y m stole. "To nie dla oferm", 
tłumaczyła nam cierpliwie. "A wy jesteście ofermy. Bardzo niechlujne ofermy” . Zresztą, 
naczynia jakich używaliśmy były wystarczająco eleganckie, i odporniejsze.
Pamiętam pewien ciemny, zimny listopadowy wieczór 1948 w małym pokoju o 
powierzchni 16 metrów kwadratowych, który zamieszkiwałem z matką w czasie wojny i 
bezpośrednio po niej. Tego wieczoru ojciec wrócił z Chin. Pamiętam dzwonek do drzwi. 
Matka i ja pędzimy do słabo oświetlonego korytarza, nagle pociemniałego od mundurów 
marynarskich. Mój ojciec, jego przyjaciel i kolega kapitan F. M. oraz kilku wojskowych 
wchodzi taszcząc trzy olbrzymie kufry pełne chińskich łupów z wymalowanymi 
gigantycznymi niby ośmiornice chińskimi literami. A później kapitan F. M. i ja siedzimy 
przy stole, podczas gdy ojciec rozpakowuje kufry, matka, na wysokich obcasach i w 
żółto-różowej krepdeszynowej sukience, klaszcze w ręce i wykrzykuje Ach! oh 
wunderbar! Wykrzykuje po niemiecku, języku jej łotewskiego dzieciństwa i ówczesnego 
zajęcia - była wtedy tłumaczką w obozie dla niemieckich jeńców. Kapitan F. M., wysoki, 
prosty jak drut mężczyzna w granatowym rozpiętym mundurze, nalewa sobie z karafki 
robiąc do mnie oko jak do dorosłego. Paski o klamrach ozdobionych kotwicami i 
rewolwery w futerałach leżą na parapecie okna. Matka aż oniemiała na widok kimona. 
Wojna się skończyła, jest pokój, jestem za mały, żeby odmrugnąć.

13.
Teraz jestem dokładnie w tym samym wieku co ojciec owego listopadowego 
wieczora. Mam 45 lat i widzę tę scenę z nienaturalną ostrością, choć wszyscy jej 
uczestnicy, z wyjątkiem mnie, nie żyją. Widzę ją tak wyraźnie, że mogę odmrugnąć 
kapitanowi F. M. ... Czy tak miało być? Czy w tym odmrugnięciu z czterdziestoletnim 
opóźnieniem tkwi znaczenie, które wymyka mi się? Czy na tym właśnie polega sens 
życia? Jeśli nie, to skąd ta ostrość widzenia? Po co? Nasuwa mi się tylko jedna 
odpowiedź - aby ta chwila trwała, aby nie została zapomniana, gdy wszyscy aktorzy, 
włącznie ze mną, znikną. Aby łatwiej było pojąć jej znaczenie - nadejścia pokoju. Dla 
jednej rodziny. A przy okazji, by pokazać czym s ą chwile. Niechby to był tylko powrót 
ojca, otwarcie kufra. Stąd ta hipnotyzująca ostrość. A może dlatego, że będąc synem 
fotografa wywołuję po prostu w pamięci film? Zdjęcie zrobione własnymi oczami 
dokładnie czterdzieści lat temu. Dlatego wtedy nie mogłem odmrugnąć.

14.
 Ojciec nosił mundur marynarski jeszcze przez jakieś dwa lata. Wtedy zaczęło się 
moje prawdziwe dzieciństwo. Kierował działem fotografii w Muzeum Marynarki, 
mieszczącym się w najpiękniejszym budynku miasta. A to znaczy - całego imperium. 
Dawniej była tam giełda. Była to znacznie bardziej grecka budowla niż jakikolwiek 
Partenon, a ponadto lepiej położona. Na czubku Wasiliewskiej wyspy, która wynurza się 
z Newy w jej najszerszym miejscu. 
W późne popołudnia, po szkole, szedłem przez miasto w stronę rzeki, przechodziłem 
przez most Pałacowy i biegłem do muzeum po ojca. Razem wracaliśmy do domu. 
Najbardziej lubiłem, gdy miał wieczorną zmianę, a muzeum było już zamknięte. 
Wynurzał się z długiego marmurowego korytarza w całej okazałości: na lewym ramieniu 
niebiesko-biało-niebieska przepaska oznaczająca oficera na służbie, z prawej strony pasa 
rewolwer w zwisającym futerale, czapka marynarska z lakierowanym daszkiem i 
pozłacaną "kapustą", zakrywająca łysinę. "Cześć kapitanie" - mówiłem, bo taki był jego 
stopień. Odpowiadał mi niewyraźnym uśmiechem, a ponieważ jego służba kończyła się 
dopiero godzinę później, pozwalał mi wałęsać się samotnie po muzeum. Jestem głęboko 
przekonany, że z wyjątkiem literatury ostatnich dwóch stuleci i może architektury dawnej 
stolicy, jedyną rzeczą, z jakiej Rosja może być dumna, jest historia jej marynarki. Nie z 
uwagi na spektakularne zwycięstwa, których było raczej niewiele, lecz z powodu 
szlachetności ducha jaką była natchniona. Może ktoś uzna to za manię lub fantazję, ale 
wydaje mi się, że to dzieło jedynego wizjonera wśród rosyjskich carów, Piotra Wielkiego, 
było skrzyżowaniem wyżej wspomnianej literatury z architekturą. Wzorowana na 
angielskiej marynarce, raczej dekoracyjna niż użytkowa, natchniona bardziej duchem 
odkrywczości niż ekspansji, skłonna raczej do bohaterskich gestów i poświęcenia, niż do 
przeżycia za wszelką cenę, ta marynarka była realizacją wizji bezbłędnego, niemal 
abstrakcyjnego porządku, wyłonionego z przestworzy oceanów i nie istniejącego nigdzie 
na rosyjskiej ziemi.
Dziecko jest przede wszystkim estetą - reaguje na wygląd, powierzchnie, kształty. 
Najbardziej chyba lubiłem gładko ogolonych admirałów, en face i z profilu, w złotych 
ramach, wynurzających się z lasu masztów okrętów-modeli, które tęskniły do naturalnej 
wielkości. W osiemnasto- i dziewiętnastowiecznych mundurach, z żabotami i stojącymi 
kołnierzykami, epoletami z frędzlami, przypominającymi łopiany, w perukach, przepasani 
szerokimi, niebieskimi wstęgami krzyżującymi się na piersi, wyglądali całkiem jak 
instrumenty doskonałego, abstrakcyjnego ideału, nie mniej precyzyjne niż astrolabia, 
kompasy i sekstansy w oprawach z brązu, błyszczące dokoła. W obliczaniu swojego 
miejsca pod gwiazdami odznaczały się mniejszym marginesem błędu niż ich 
zwierzchnicy! I można było tylko pragnąć, by sterowały również ludzkimi falami na 
ziemi, by podlegało się raczej zasadom ich trygonometrii, niż tandetnej planimetrii 
ideologów, by stanowiło się raczej część wizji, może złudzenia, aniżeli rzeczywistości. Do 
dziś dnia uważam, że sytuacja naszego kraju byłaby o niebo lepsza, gdyby za godło miał 
nie to obrzydliwe dwugłowe carskie ptaszysko czy też trącące masonerią sierp i młot, lecz 
banderę rosyjskiej marynarki - naszą chwalebną, niezrównanie piękną flagę św. Andrzeja: 
ukośny niebieski krzyż na dziewiczo białym tle.

15.
 Idąc z ojcem do domu, wstępowaliśmy do sklepów, by kupić jedzenie lub materiały 
fotograficzne (filmy, chemikalia czy papier) i zatrzymywaliśmy się przed wystawami. Gdy 
przechodziliśmy przez centrum miasta, opowiadał mi, co znajdowało się tu czy tam przed 
wojną albo przed rokiem 1917, lub dzieje tej czy innej fasady. Kto był architektem, kto 
właścicielem, kto lokatorem, co się z nimi stało i - jego zdaniem - dlaczego. Ten kapitan 
marynarki, mierzący metr osiemdziesiąt wzrostu, sporo wiedział o cywilnym życiu i 
powoli zacząłem uważać jego mundur za przebranie. Mówiąc precyzyjniej, wówczas 
zaczęło rodzić się w moim chłopięcym umyśle rozróżnienie między formą a treścią. 
Nasuwały je zarówno jego mundur jak to, co kryły fasady, które wskazywał. Ta 
rozbieżność stawała się oczywiście zaproszeniem do kłamstwa (nie żebym go 
potrzebował). Ale głębszą nauką, jaką z tego wyciągnąłem, była zasada, żeby zachować 
pozory, niezależnie od tego, co dzieje się wewnątrz.
W Rosji wojskowi rzadko noszą strój cywilny, nawet w domu. Częściowo jest to 
kwestia skąpej garderoby, ale główne znaczenie ma prestiż munduru, a więc pozycja 
społeczna. Szczególnie, gdy jest się oficerem. Nawet zdemobilizowani lub emeryci mają 
skłonność do obnoszenia tej czy innej części munduru. Bluza bez epoletów, wysokie 
buty, wojskowa czapka, płaszcz, wskazują otoczeniu (i przypominają im samym) ich 
rangę - na służbę wstępuje się bowiem raz na zawsze. Nasuwa mi to obraz duchownych 
protestanckich z tych okolic; w przypadku marynarzy, podobieństwo jest dodatkowo 
podkreślone białym kołnierzykiem.
Było ich pełno - plastikowych i bawełnianych - w górnej szufladzie komody. W kilka 
lat potem, gdy byłem w siódmej klasie i w szkołach wprowadzono mundurki, matka 
przycinała je i przyszywała do stojącego kołnierza mojego mysioszarego mundurka. On 
również był na wpół wojskowy: bluza, spodnie w tym samym kolorze, pas ze sprzączką i 
czapka z lakierowanym daszkiem. Im wcześniej zaczyna się myśleć o sobie jako o 
żołnierzu, tym lepiej dla systemu. Nie miałem nic przeciwko mundurkom, ale nie 
znosiłem ich koloru, przypominającego mundury piechoty lub co gorsza, policji. Nie było 
porównania z czarnym płaszczem mojego ojca z dwoma rzędami żółtych guzików jak 
nocna aleja. A gdy rozpinał go, ukazywała się granatowa bluza z kolejnym rzędem takich 
samych guzików - słabo oświetlona ulica wieczorem. "Ulica pośrodku alei"' - myślałem o 
ojcu" patrząc na niego z ukosa" w drodze z muzeum do domu.

16. 
Na moim tutejszym podwórku w South Hadley zjawiły się dwie wrony. Są całkiem 
spore, niemal wielkości kruków i widzę je pierwsze gdy przyjeżdżam lub wyjeżdżam z 
domu. Przybyły tu kolejno - pierwsza dwa lata temu" gdy umarła moja matka, druga w 
zeszłym roku, po śmierci ojca. A może to ja zwróciłem wtedy uwagę na ich obecność. 
Teraz zawsze przylatują i odlatują razem i jak na wrony są bardzo spokojne. Staram się 
nie patrzeć na nie a w każdym razie nie przyglądać się im. Jednak zauważyłem, że lubią 
przebywać w sosnowym lesie rozciągającym się za moim podwórkiem na zboczu wzgórza 
i opadającym ku łące rozpłaszczonej w małym wąwozie, na skraju którego leżą dwa 
kamienie. Unikam tego miejsca, bo spodziewam się spotkać je tam - dwie wrony w 
słońcu, przycupnięte na dwóch kamieniach. Nie starałem się też znaleźć ich gniazda. Są 
czarne, ale spostrzegłem, że wnętrze ich skrzydeł ma kolor wilgotnego popiołu. Nie 
widuję ich tylko podczas deszczu.

17.
 Ojciec został zdemobilizowany chyba w 1950, w myśl ustawy Politbiura, 
zabraniającej Żydom pełnić wysokie funkcje w wojsku. Jeśli się nie mylę, ustawę tę 
opracował Andrej Żdanow, sprawujący wówczas ideologiczną kontrolę nad wojskiem. 
Ojciec miał wtedy czterdzieści siedem lat i musiał niejako rozpocząć życie od początku. 
Postanowił wrócić do dziennikarstwa, do fotoreportaży. Żeby to robić, musiał być 
zatrudniony w czasopiśmie lub gazecie. Okazało się to nieproste. Lata pięćdziesiąte były 
dla Żydów złym okresem - toczyła się kampania przeciwko "wykorzenionym 
kosmopolitom". Potem" w 1953 miał miejsce Proces Lekarzy, który nie skończył się 
normalnym w takich przypadkach przelewem krwi tylko dlatego, że jego inicjator, 
towarzysz Stalin we własnej osobie, nagle wyzionął ducha. Ale na długo przedtem i przez 
pewien czas potem krążyły pogłoski o planowanych przez Politbiuro represjach 
przeciwko Żydom. Mówiło się o przesiedleniu wszystkich tych kreatur podpadających 
pod "punkt piąty" paszportów" do Birobidżanu we wschodniej Syberii, niedaleko granicy 
chińskiej. Istniał nawet list" podpisany przez najwybitniejszych przedstawicieli ,"punktu 
piątego"' - mistrzów szachowych, kompozytorów i pisarzy - zawierający prośbę do 
Komitetu Centralnego Partii i osobiście do towarzysza Stalina" aby pozwolono nam" 
Żydom, okupić ciężką pracą w odległych rejonach" wielką krzywdę jaką wyrządziliśmy 
Rosjanom. List ten miał ukazać się lada dzień w Prawdzie, dostarczając pretekstu dla 
deportowania nas. - wiadomość o śmierci Stalina.
W Prawdzie ukazało się jednak co innego – wiadomość o śmierci Stalina. 
Przygotowywaliśmy się już do podróży i nawet sprzedaliśmy pianino. (Nikt z naszej 
rodziny nie umiał na nim grać, mimo iż daleka krewna matki dawała mi lekcje - nie 
miałem za grosz talentu, jeszcze gorzej było z cierpliwością). W ówczesnej atmosferze" 
szansa, aby Żyd i bezpartyjny dostał zatrudnienie w wydawnictwie albo prasie" była 
minimalna. Ojciec wyruszył wobec tego w teren. 
Przez parę lat podróżował po całym kraju pracując na zlecenie Wszechzwiązkowej 
Wystawy Rolniczej w Moskwie. W ten sposób, od czasu do czasu" na naszym stole 
zdarzały się istne cuda - dwukilogramowy pomidor, albo krzyżówka jabłka i gruszki. 
Zarobki ojca były jednak mniej niż skromne i wszyscy troje przeżyliśmy dzięki pensji 
matki, urzędniczki w biurze rozwoju miasta. Były to dla nas lata chude i wtedy właśnie 
rodzice zaczęli podupadać na zdrowiu. Ojciec był jak zawsze towarzyski i często zabierał 
mnie do miasta, na spotkanie z kolegami z marynarki, którzy prowadzili yacht klub, 
pilnowali starych doków lub trenowali młodych chłopców. Miał sporo kolegów, którzy 
nieodmiennie cieszyli się na jego widok (nigdy nie spotkałem nikogo, kobiety czy 
mężczyzny, kto żywiłby do niego urazę). Jeden z nich, naczelny redaktor gazety 
lokalnego wydziału marynarki handlowej - Żyd o rosyjsko brzmiącym nazwisku - 
zatrudnił go w końcu. Dla tego pisma ojciec pracował w porcie leningradzkim aż do 
emerytury.
Chyba większą część życia spędził kręcąc się wśród statków, marynarzy, kapitanów, 
dźwigów i ładunków. ("Reporterzy, jak wilki, żyją ze swoich łap"', mawiał często). W tle 
zawsze była pomarszczona, cynkowa płachta wody, maszty, czarna metalowa masa rufy z 
białymi" pierwszymi lub ostatnimi literami macierzystego portu statku. Nosi! stale - 
oprócz zimy - czarną czapkę marynarską z lakierowanym daszkiem. Lubił być blisko 
wody, uwielbiał morze. W tym kraju jest to najbardziej zbliżone do wolności. Nawet 
widok morza niekiedy wystarcza, a on patrzał na nie i fotografował je przez większą część 
życia.

18.
 Każde dziecko, choć w różnym stopniu, łaknie dorosłości i nie może doczekać się, 
kiedy w końcu opuści dom - to gniazdo, to więzienie. Wyrwać się! Ku prawdziwemu 
życiu! Ku szerokiemu światu. Ku samodzielności.
To życzenie spełnia się w końcu. I przez jakiś czas istnieją tylko nowe horyzonty, 
absorbujące budowanie własnego gniazda, urządzanie własnej rzeczywistości.
Potem, pewnego dnia, gdy człowiek opanuje już nową rzeczywistość i osiągnie 
samodzielność, raptem przychodzi wiadomość, że stare gniazdo zniknęło, a ci, którym 
zawdzięcza życie, umarli.
Tego dnia czuje się jak skutek nagle pozbawiony przyczyny. Strata jest tak ogromna, 
że aż niezrozumiała. Umysł, spustoszony przez cios, doznaje skurczu, co jeszcze bardziej 
potęguje klęskę.
 	Pojmujemy, że młodzieńczą pogonią za samodzielnością, ucieczką z gniazda, 
uczyniliśmy je bezbronnym. Źle się stało, ale możemy obarczyć winą naturalny porządek 
rzeczy. 
Nie można jednak oskarżać natury o to, ze nasze własne osiągnięcia okazały się mniej 
warte niż opuszczone gniazdo; o to, że jeśli w naszym życiu było cokolwiek 
prawdziwego, był nim właśnie dom - uciskający, duszący - z którego za wszelką cenę 
chcieliśmy uciec. Był on bowiem zbudowany przez i n n y c h, przez tych, którzy 
powołali go do życia, a nie przez nas samych. Nazbyt dobrze znamy wartość naszej pracy 
i tylko jakby u ż y wam y danego nam życia. 
Człowiek wie jak sztuczne, zamierzone i zaplanowane jest wszystko co stworzył; 
jakie, koniec końców, jest prowizoryczne. A nawet jeśli trwa, może tego najwyżej użyć 
jako argumentu przy przechwalaniu się swoimi osiągnięciami. 
A przecież, mimo swych umiejętności, nigdy nie będzie w stanie odbudować tamtego 
prymitywnego, odpornego gniazda, w którym rozległ się jego pierwszy krzyk. Nie zdoła 
też wskrzesić tych, którzy go powołali do życia. Sam będąc skutkiem, nie może 
zrekonstruować swej przyczyny.

19.
 Naszym największym meblem - a raczej zajmującym najwięcej miejsca - było łóżko 
moich rodziców, któremu prawdopodobnie zawdzięczam życie. Była to olbrzymia 
konstrukcja, której rzeźbione kształty pasowały w pewien sposób do pozostałych mebli, 
choć były trochę bardziej nowoczesne. Powtarzał się motyw roślinny, ale jego wykonanie 
wahało się między secesją, a komercjalną wersją konstruktywizmu. To łóżko było 
przedmiotem szczególnej dumy mojej matki, ponieważ nabyła je bardzo tanio w 1935, 
jeszcze przed ślubem. Wtedy też upatrzyła u jakiegoś drugorzędnego stolarza toaletkę w 
podobnym stylu z trzema lustrami. Większość naszego życia obracała się wokół tego 
niskiego łoża. Najbardziej kluczowe dla naszej rodziny decyzje podejmowaliśmy 
zbierając się we troje nie wokół stołu, lecz na tej obszernej powierzchni, przy czym ja 
siadałem w nogach rodziców.
Jak na rosyjski standard, łóżko to było prawdziwym luksusem. Często myślałem, że 
właśnie ono skłoniło mojego ojca do ożenku: uwielbiał przesiadywać na nim. Czynił to 
nawet wtedy, gdy wdawał się z moją matką w najbardziej zajadłe sprzeczki, przeważnie 
dotyczące finansów (,,Postanowiłaś przepuścić wszystkie pieniądze w spożywczym!” - 
rozlega się jego oburzony głos zza pólek na książki dzielących moje ”pół” , od ich 
„pokoju”.  ,,Mam dosyć, dosyć, słyszysz, od trzydziestu lat znoszę twoje skąpstwo!" - 
odpowiada matka) - nawet wtedy ociągał się z opuszczeniem go, szczególnie rano. Wiele 
osób oferowało bardzo dobrą cenę za to łóżko, które prawdę powiedziawszy zajmowało 
zbyt dużo miejsca w naszym mieszkaniu. Rodzice jednak, bez względu na naszą 
niewypłacalność, nigdy nie brali tej możliwości pod uwagę. Łóżko było zbytkiem i 
podejrzewam, że właśnie dlatego tak je lubili.
Widzę ich śpiących. Są odwróceni do siebie plecami, a między nimi kłębią się zmięte 
koce. Pamiętam, jak czytali w nim, rozmawiali, brali lekarstwa, walczyli z tą czy inną 
chorobą. To łoże stanowiło ramy ich najspokojniejszych i najbardziej dramatycznych 
chwil. Było ich intymnym legowiskiem, ich ostatnią wyspą, ich azylem, którego nikt z 
wyjątkiem mnie nie mógł pogwałcić. Gdziekolwiek się ono teraz znajduje, tkwi jak 
próżnia w porządku świata, próżnia o wymiarach półtora metra na dwa. Było z 
jasnobrązowego, lśniącego klonu i nigdy nie skrzypiało.

20.
 Zamieszkiwana przeze mnie połowa połączona była z ich pokojem dwoma wielkimi, 
sięgającymi niemal sufitu łukami, które usiłowałem wypełnić rozmaitymi kombinacjami 
półek na książki i walizek, aby oddzielić się od rodziców i uzyskać pewien stopień 
odosobnienia. Można tylko mówić o względnym odosobnieniu, gdyż wysokość i 
szerokość tych łuków, plus ich mauretańska faktura u sufitu wykluczały możliwość 
całkowitej izolacji. Chyba że wypełniłoby się je cegłami lub wyłożyło drewnem. Ale to 
było niezgodne z przepisami, ponieważ w rezultacie mielibyśmy dwa pokoje zamiast 
półtora, do czego uprawniało nas rozporządzenie urzędu miejskiego. Pomijając częste 
inspekcje budynku przez administrację, sąsiedzi natychmiast poszliby ze skargą do 
odpowiednich władz, choćbyśmy mieli z nimi jak najlepsze stosunki.
Trzeba było wymyślić jakiś półśrodek i byłem tym pochłonięty począwszy od wieku 
lat piętnastu. Przestudiowałem wszelkie możliwe rozwiązania, w pewnym okresie brałem 
nawet pod uwagę możliwość wybudowania akwarium o wysokości czterech metrów z 
drzwiami pośrodku, prowadzącymi do ich pokoju. Nie muszę chyba nadmieniać, że 
realizacja tego planu architektonicznego przerastała moje siły. Jedyne, co mi pozostało, to 
dokładać półki z mojej strony i kotary u rodziców. Oczywiście nie podobało im się ani to 
rozwiązanie, ani sam problem.
Liczba dziewczyn i kolegów rosła wolniej niż książek, a poza tym książki były tam na 
stałe. Mieliśmy dwie dość wysokie szafy z lustrami w drzwiach i dzięki nim miałem 
przynajmniej część problemu z głowy. Wokół nich i nad nimi zainstalowałem półki, 
zostawiając wąski otwór, przez który rodzice mogli przecisnąć się do mnie. To 
rozwiązanie nie podobało się ojcu, gdyż w najdalszej części mojej połówki urządził 
ciemnię, gdzie wywoływał klisze i robił odbitki, będącą źródłem większości jego 
zarobków.
W tymże końcu mojej połowy były drzwi. Korzystałem z nich, gdy ojciec nie 
pracował w ciemni. "Nie chcę wam przeszkadzać" - mówiłem, ale w rzeczywistości 
chodziło mi o uniknięcie ich badawczego wzroku oraz konieczności przedstawienia im 
moich gości. Dla zatuszowania charakteru tych wizyt włączałem elektryczny gramofon i 
moi rodzice z czasem znienawidzili J. S. Bacha. Jeszcze później, gdy liczba książek i 
potrzeba odosobnienia dramatycznie wzrosły, dokonałem kolejnego podziału mojej 
części mieszkania przestawiając meble tak, by oddzielały moje łóżko i biurko od ciemni. 
Pomiędzy dwie szafy wcisnąłem trzecią, która stała bezużytecznie w korytarzu. Usunąłem 
z niej tylną ścianę, zostawiając na miejscu tylko drzwi. W rezultacie gość dostawał się do 
mojego Lebensraum przez dwie pary drzwi i kotarę. Pierwszymi drzwiami wchodziło się 
z korytarza do ciemni mojego ojca, tam należało odsunąć kotarę, a następnie otworzyć 
drzwi dawnej szafy. Na szafach ustawiłem wszystkie walizki jakie posiadaliśmy. Było ich 
bardzo dużo, ale do sufitu nie sięgały. W rezultacie tych przeróbek powstała barykada. 
Jednak za nią Gavroche czuł się bezpieczny a Marianna mogła obnażyć nie tylko pierś.

21. 
Nieprzychylny stosunek rodziców do tych zmian poprawił się nieco, gdy zza 
przepierzenia zaczął ich dochodzić stukot maszyny do pisania. Kotary tłumiły go, ale nie 
całkowicie. Maszyna z rosyjską czcionką stanowiła część chińskich zdobyczy ojca, choć 
nie spodziewał się zapewne, iż będzie używał jej syn. Postawiłem ją na moim biurku 
wciśniętym we wnękę powstałą po zamurowaniu drzwi łączących nasze półtora pokoju z 
resztą amfilady. Właśnie wtedy ów dodatkowy metr kwadratowy okazał się tak cenny! Po 
drugiej stronie sąsiedzi ustawili pianino. Półką na książki, która wsparta o biurko 
doskonale pasowała do wnęki, wzmocniłem dodatkowo moją stronę przeciwko gamom 
ich córki.
Po jednej stronie dwie szafy z lustrami i przejście między nimi, po drugiej wysokie 
zasłonięte kotarą okno i parapet wystający pół metra nad moim obszernym brązowym 
tapczanem, za mną łuk wypełniony aż do mauretańskiego wzorka półkami na książki, 
przed moim nosem biurko z Royal Underwoodem - to był mój Lebensraum. Matka 
sprzątała w nim, ojciec przechodził idąc do ciemni. Czasami on albo ona szukali 
schronienia po kolejnej sprzeczce w moim zniszczonym głębokim fotelu. Poza tym, te 
dziesięć metrów kwadratowych należało do mnie i było to najwspanialsze dziesięć 
metrów kwadratowych jakie kiedykolwiek znałem. Jeśli przestrzeń ma swój własny umysł 
i dokonuje własnych podziałów, to może niektóre z tych metrów kwadratowych również 
miło mnie wspominają. Szczególnie teraz, pod innymi stopami.

22.
 Jestem skłonny sądzić, że Rosjanie trudniej niż inni znoszą zerwanie więzów. 
Jesteśmy przecież bardzo osiadłym narodem, nawet bardziej niż inni ludzie kontynentu 
(Niemcy czy Francuzi), którzy częściej podróżują, bodaj z uwagi na to, że posiadają 
samochody i niemal nie napotykają granic. Dla nas mieszkanie jest na całe życie, miasto 
jest na całe życie i kraj jest na całe życie. Dlatego pojęcie stabilności jest silniejsze, 
podobnie jak poczucie straty. Ale przecież naród, w którym przez pół wieku prawie 
sześćdziesiąt milionów padło ofiarą mięsożernego państwa (wliczając dwadzieścia 
milionów zabitych w czasie wojny), z pewnością jest w stanie zrewidować swoje poczucie 
stabilności. Choćby dlatego, że straty te poniesiono dla zachowania status quo.
Tak więc, jeśli rozwodzę się nad tą rosyjską cechą, to niekoniecznie dla 
zadośćuczynienia potrzebom ojczyźnianej psychologii. Może ten potok słów ma 
dokładnie odwrotną przyczynę, a mianowicie sprzeczność między teraźniejszością a 
wspomnieniami. Przypuszczam, że pamięć odzwierciedla nie tylko naszą rzeczywistość, 
ale i utopijną myśl. Moje obecne realia nie mają żadnego związku ani nie stanowią 
odpowiednika tamtego półtora pokoju i jego dwojga lokatorów, dawniej za oceanem a 
teraz nieistniejących. Trudno o drastyczniejszy kontrast z tamtą rzeczywistością niż moja 
obecna sytuacja. To różnica między dwiema półkulami, między nocą a dniem, miastem a 
wsią, umarłymi a żywymi. Jedyne punkty styczności to moja własna osoba i maszyna do 
pisania. Innej marki i z inną czcionką.
Gdybym był przy moich rodzicach przez ostatnie dwanaście lat ich życia, gdybym 
był z nimi, gdy umierali, kontrast między nocą a dniem czy między ulicą w rosyjskim 
mieście a polną ścieżką amerykańską byłby mniej uderzający. Atak pamięci ustąpiłby 
wobec pokusy idealizacji. Zwyczajne zużycie stępiłoby moje zmysły na tyle, bym odebrał 
tragedię jako coś naturalnego i zapomniał o niej w naturalny sposób. Cóż jednak bardziej 
czczego niż roztrząsanie dawno podjętych decyzji; podobnie zaletą melodramatu jest, że 
uwaga zwraca się ku jego sztuczności. Biedni mają tendencję do robienia użytku ze 
wszystkiego. Ja robię użytek z mego poczucia winy.

23.
 Łatwo to uczucie opanować. W końcu każde dziecko czuje się winne wobec swoich 
rodziców, bo wie, że umrą przed nim. Więc by zmniejszyć poczucie winy wystarczy, żeby 
umarli śmiercią naturalną: w wyniku choroby, ze starości lub wskutek obu naraz. Czy 
jednak tego rodzaju rozgrzeszenie obejmuje śmierci niewolnika? Kogoś, kto urodził się 
wolny, ale tę wolność utracił?
Zawężam określenie niewolnika nie z powodów naukowych, ani też z ma-
łoduszności. Zgodzę się, że człowiek urodzony w niewoli ma o wolności wiedzę 
genetyczną lub intelektualną pochodzącą z lektur czy ze słyszenia. Ale przecież ta 
genetyczna tęsknota za wolnością, jak wszystkie tęsknoty, jest trochę niespójna. Nie jest 
bowiem wspomnieniem umysłu lub członków. Stąd okrucieństwo i bezcelowy gwałt tak 
wielu buntów. Stąd też ich porażki, a więc rządy tyranów. Takiemu niewolnikowi lub 
jego bliskim śmierć może wydać się wyzwoleniem. (" Wolny! Wolny! Nareszcie wolny!" - 
słynny okrzyk Martina Luthera Kinga).
Lecz człowiek, który urodził się wolny a umiera jako niewolnik? Czy abstrahując od 
kwestii wyznania - może przyjąć śmierć jako pociechę? Być może. Bardziej 
prawdopodobne, że uzna ją za ostatnią zniewagę, ostatnią, nieodwracalną kradzież jego 
wolności. Tak pomyślą jego dzieci lub krewni, i tym ona właśnie jest. Ostateczną 
kradzieżą.
Pamiętam, jak kiedyś matka poszła kupić bilet kolejowy na wyjazd do uzdrowiska na 
południu kraju. Po dwóch latach pracy w biurze rozwoju miasta otrzymała dwadzieścia 
jeden dni urlopu i wybierała się do sanatorium leczyć wątrobę (nigdy nie dowiedziała się, 
że to był rak). Po trzech godzinach stania w kolejce przed kasą, spostrzegła, że 
ukradziono jej pieniądze na bilet - czterysta rubli. Była niepocieszona. Wróciła do domu, 
stanęła w kuchni i płakała. Zaprowadziłem ją do naszego półtora pokoju. Położyła się na 
łóżku i dalej płakała. Pamiętam to dlatego, że nigdy nie płakała, tylko na pogrzebach.

24.
 W końcu wraz z ojcem skombinowaliśmy jakoś pieniądze i pojechała do sanatorium. 
Nie płakała jednak z powodu straconych pieniędzy... Łzy były nieczęste w naszej 
rodzinie, co w pewnym stopniu odnosi się do całej Rosji. "Zachowaj łzy na ważniejszą 
okazję", mówiła mi, gdy byłem mały. Obawiam się, że udało mi się to bardziej, niżby tego 
pragnęła.
Zapewne nie podobałoby się jej, że to opisuję. Ojcu oczywiście też nie. Był człowiekiem 
dumnym. Gdy miał stawić czoła czemuś ohydnemu lub straszliwemu, przybierał cierpki, 
ale jednocześnie wyzywający wyraz twarzy, jakby mówiąc do tego, o czym od samego 
początku wiedział, że jest silniejsze od niego: "tylko spróbuj" "Czegóż innego można 
spodziewać się po tej hołocie.?" - powiadał w 'takich okolicznościach i z tym 
powiedzeniem na ustach poddawał się.
Nie był to stoicyzm. W owych czasach, które wykluczały wszelkie przekonania czy 
skrupuły wymagając natomiast całkowitej uległości wobec losu, nie było miejsca na 
postawy czy filozofie nawet najbardziej minimalistyczne. (Tylko ci, co nie wrócili z 
obozów, mogli twierdzić, że się nie poddali. Ci, co wracali, byli równie ulegli jak reszta). 
Nie był to również cynizm. Było to po prostu usiłowanie, by nie ugiąć karku wobec 
skrajnej hańby, by mieć oczy otwarte. Dlatego łzy były niedopuszczalne.

25.
 Mężczyźni tamtego pokolenia mieli surowy kodeks wartości. Ich dzieciom, dużo 
bieglejszym w dokonywaniu transakcji z własnym sumieniem (czasami bardzo 
korzystnych), tamci mężczyźni często wydawali się prostakami. Jak wspomniałem, nie 
byli zbyt świadomi samych siebie. Nas, ich dzieci, wychowano - czy też wychowaliśmy 
się sami - w wierze w złożoność świata, w znaczenie niuansów, aluzji, szarych obszarów, 
psychologicznych aspektów tego czy tamtego. Teraz, osiągnąwszy ich ówczesny wiek, 
masę fizyczną i nosząc ubrania ich rozmiarów widzimy, że wszystko sprowadza się do 
"albo-albo", do zasady "tak lub nie". Przez całe niemal życie musieliśmy uczyć się tego, 
co oni wiedzieli od początku: że świat jest miejscem groźnym i nie zasługuje na nic 
lepszego. Zasada "tak lub nie" nieźle ogarnia całą złożoność, którą odkrywaliśmy i 
kultywowaliśmy z takim upodobaniem i dla której nieomal wyrzekliśmy się siły naszej 
woli.

26.
Gdyby moi rodzice szukali motta dla swojej egzystencji, mogliby zacytować kilka 
wersów z „Elegii północnych” Achmatowej:

Mnie jak rzece
Surowa epoka zmieniła bieg. 
Zamieniono mi życie. Innym nurtem
Obok innego życia popłynęło 
I oto nawet nie znam swoich brzegów .(3)


Nigdy nie opowiadali o swoim dzieciństwie, o rodzinach z jakich pochodzili, o 
swoich rodzicach i dziadkach. Wiem tylko, że jeden z dziadków (od strony matki), 
sprzedawał maszyny do szycia marki Singer w bałtyckich prowincjach imperium (Litwa, 
Łotwa, Polska), a drugi (od strony ojca) był właścicielem drukarni w Petersburgu. Ta 
powściągliwość była nie tyle związana z utratą pamięci, co z koniecznością ukrywania 
swego pochodzenia klasowego w owych ciężkich czasach - aby przetrwać. Ojciec był 
wspaniałym gawędziarzem, przerywał jednak natychmiast wspomnienia o licealnych 
wyczynach, gdy napotykał ostrzegawcze spojrzenie szarych oczu matki. Ona z kolei nie 
drgnęła nawet słysząc jakieś słowo francuskie na ulicy lub w ustach któregoś z moich 
przyjaciół, choć zastałem ją kiedyś z francuskim wydaniem moich wierszy. Nasze 
spojrzenia spotkały się. Bez słowa odłożyła książkę na półkę i wyszła z mojego 
Lebensraum.
Rzeka, która zmieniając bieg wpada do obcego, sztucznego ujścia. Czy jej zniknięcie 
w tym ujściu można przypisać naturalnym przyczynom? A jeśli tak, to co począć z jej 
nurtem? A co z potencjałem ludzkim, zmniejszonym i błędnie ukierunkowanym przez siły 
zewnętrzne? Kto ponosi odpowiedzialność za te zmiany? Zadając te pytania nie 
wykluczam, że to uszczuplone lub źle pokierowane życie może w czasie swojego trwania 
stworzyć inne życie - moje na przykład - które, gdyby nie właśnie owo ograniczenia, w 
ogóle by nie powstało i żadne pytania nie zostałyby sformułowane. Nie, jestem świadom 
rachunku prawdopodobieństwa. Nie chciałbym, by moi rodzice nigdy się byli nie 
spotkali. Zadaję te pytania właśnie dlatego, że jestem dopływem rzeki, której nurt 
zawrócono. Podejrzewam, że w końcu mówię sam do siebie.
Zapytuję więc sam siebie, kiedy i gdzie przejście od wolności do zniewolenia staje się 
nieodwracalne? Kiedy okazuje się do przyjęcia, szczególnie dla postronnego 
obserwatora? W jakim wieku utrata wolności jest najmniej dotkliwa? W jakim wieku 
najsłabiej zapisuje się w pamięci? W wieku lat dwudziestu? Piętnastu? Dziesięciu? 
Pięciu? W łonie matki? To retoryczne pytania, nieprawdaż? Niezupełnie. Rewolucjonista 
lub zdobywca powinien znać odpowiedź. Dżingis Chan znał ją. Po prostu ścinał 
wszystkich których głowa sięgała wyżej niż piasta koła u wozu. A więc w wieku lat 
pięciu. Ale 25 października 1917 mój ojciec miał lat czternaście, matka dwanaście. Ona 
znała już trochę francuski, on łacinę. 
Dlatego zadaję te pytania. Dlatego mówię do siebie.


27. 
W letnie wieczory nasze trzy wysokie okna były otwarte i powiew od rzeki usiłował 
zaznaczyć swoją obecność w tiulowych firankach. Rzeka była blisko, dziesięć minut 
spacerem. Nic nie było za daleko; ani Letni Ogród, ani Ermitaż czy Pole Marsowe. Ale 
moi rodzice nawet w młodości rzadko chodzili na przechadzki, razem czy osobno. Po 
całym dniu na nogach, ojciec nie palił się specjalnie, by znowu wyruszać na miasto. Jeśli 
idzie o matkę, to stanie w kolejkach po ośmiu godzinach pracy wywoływało ten sam 
skutek. Zresztą miała tysiące rzeczy do zrobienia w domu. Jeżeli wychodzili, to 
przeważnie na wizyty rodzinne - urodziny lub rocznicę ślubu, albo do kina; bardzo 
rzadko do teatru
Będąc blisko nich przez całe życie, nie zdawałem sobie sprawy, że się starzeli. Teraz, 
przebiegając pamięcią dziesięciolecia widzę matkę, jak obserwuje z balkonu postać swego 
męża powłóczącego nogami i mruczy do siebie: "Staruszek... jesteś już zupełnym 
staruszkiem". I słyszę ojca, jak mówi; "Chcesz mnie po prostu wpędzić do grobu". Tym 
kończyły się ich sprzeczki w latach sześćdziesiątych. Jeszcze dziesięć lat przedtem było 
trzaśnięcie drzwiami i jego oddalające się kroki. Goląc się widzę jego srebrnoszary zarost 
na mojej brodzie. 
Jeśli mój umysł skupia się teraz na obrazie rodziców jako ludzi starych, to zapewne 
dlatego, że pamięć najwierniej rejestruje ostatnie wrażenia. (Dodajmy do tego nasze 
przywiązanie do linearnej logiki, do zasady ewolucji a wynalazek fotografii okaże się 
nieunikniony). Ale wydaje mi się, że fakt, iż sam się zestarzałem, również odgrywa pewną 
rolę. Rzadko we śnie wraca dzieciństwo, to, że ma się, powiedzmy, dwanaście lat. Moje 
wyobrażenie przyszłości jest ukształtowane przez wzór ich życia. Byli moim napisem; 
„Sprawdzono, min nie ma" na pojutrze.

28.
 Jak większość mężczyzn, jestem bardziej podobny do ojca niż do matki. Jako 
dziecko spędzałem więcej czasu z nią - częściowo z powodu wojny, potem z uwagi na 
koczowniczy tryb życia, jaki zmuszony był prowadzić mój ojciec. Nauczyła mnie czytać 
w wieku lat czterech. Większość gestów, intonacji i odruchów odziedziczyłem zapewne 
po niej. Również większość przyzwyczajeń, włącznie z paleniem.
Jak na Rosjankę była raczej wysoka - metr sześćdziesiąt - jasnowłosa i przy kości. 
Miała zawsze krótko przystrzyżone szaroblond włosy i szare oczy. Ku jej zadowoleniu, 
odziedziczyłem jej prosty, niemal rzymski nos, a nie majestatycznie wygięty nos mojego 
ojca, jej zdaniem fascynujący. "Ach, ten dziób! " zaczynała, kontrapunktując swą mowę 
pauzami. " Takie dzioby - pauza - sprzedają w niebie - pauza - po sześć rubli sztuka". 
Choć przypominał profil Sforzy pędzla Piero della Francesca, dziób ten był wyraźnie ży-
dowski. Były powody, by cieszyć się, że go nie odziedziczyłem.
Mimo nazwiska panieńskiego (które zachowała po ślubie), swojemu wyglądowi 
zawdzięczała, że "piąty punkt" odgrywał w jej przypadku stosunkowo małą rolę. Była 
niewątpliwie bardzo atrakcyjna na północnoeuropejski, powiedziałbym, bałtycki sposób. 
Było to niejako błogosławieństwo, gdyż nie miała trudności ze znalezieniem pracy. Ale w 
rezultacie musiała pracować przez całe życie. Nie mogąc prawdopodobnie ukryć swego 
drobnomieszczańskiego pochodzenia, musiała pożegnać się z wszelką nadzieją na wyższe 
studia i całe życie spędziła w różnych biurach, jako sekretarka lub księgowa. Dopiero w 
czasie wojny uległo to zmianie i została tłumaczką w obozie dla niemieckich jeńców 
wojennych ze stopniem młodszego porucznika w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych. 
Gdy Niemcy podpisali kapitulację, zaproponowano jej awans i karierę w ministerstwie. 
Nie chcąc wstąpić do partii, odmówiła i wróciła do swoich wykresów i liczydeł. "Nie 
mam zamiaru salutować mojemu mężowi" powiedziała przełożonemu. ,,I nie chcę z szafy 
robić arsenału".

29. 
Nazywaliśmy ją "Marusia", "Mania", "Manieczka" (zdrobnienia jakich używał mój 
ojciec i jej siostry) oraz "Masia" i "Kicia", które były moim wynalazkiem. Z czasem te dwa 
ostatnie stały się bardziej popularne i nawet ojciec zaczął zwracać się do niej w ten 
sposób. Z wyjątkiem "Kici", wszystkie te formy były zdrobnieniem jej pierwszego imienia, 
Maria. Matkę przez pewien czas oburzało, gdy zwracano się do niej per "Kicia", jakby 
wołając na kotkę. "Nie waż się tak mnie nazywać! " - wykrzykiwała ze złością. ,,I w ogóle 
nie używaj tych swoich kocich słów. Skończy się na tym, że będziesz miał koci mózg!"
Dotyczyło to mojego upodobania w dzieciństwie, by wymawiać w koci sposób 
pewne słowa, które moim zdaniem prosiły się o to. "Mięso" było jednym z nich. Gdy 
miałem piętnaście lat, sporo było miauczenia w naszej rodzinie. Ojciec przyswoił sobie 
ten zwyczaj i zaczęliśmy zwracać się do siebie lub mówić o sobie "Kocisko" i "Kotek". 
"Miau" lub "mru-mru" czy też "miaumiau-mru-mru" służyły do wyrażania dużej części 
naszych uczuć; zgody, wątpliwości, obojętności, rezygnacji, wiary. Stopniowo moja 
matka zaczęła również to stosować, ale raczej ironicznie, dla zaznaczenia dystansu.
"Kicia" przylgnęło jednak do niej, Szczególnie na starość. Okrągła, zakutana w kilka 
szali ze swoją nadzwyczaj dobrotliwą, pogodną twarzą, wyglądała bardzo miło i łagodnie. 
Zdawało się, że lada chwila zamruczy. Zamiast tego zwracała się do mojego ojca; "Sasza, 
zapłaciłeś rachunek za światło?", albo nie zwracając się do nikogo w szczególności: " W 
tym tygodniu nasza kolej na sprzątanie mieszkania". Oznaczało to szorowanie podłóg w 
korytarzach i w kuchni, czyszczenie łazienki i klozetu. Nie zwracała się do nikogo w 
szczególności, gdyż wiedziała że sprzątanie przypadnie jej.

30. 
Nie mam pojęcia, jak sobie dawali radę przez ostatnie dwanaście lat z całą tą czarną 
robotą, zwłaszcza z szorowaniem. Mój wyjazd oznaczał oczywiście jedną osobę mniej do 
żywienia i mogli czasami pozwolić sobie na wynajęcie kogoś do tej pracy. Jednak znając 
ich dochody - dwie marne emerytury oraz charakter mojej matki, wątpię, by to czynili. 
Poza tym w mieszkaniach kolektywnych, takie praktyki są rzadkością. Wrodzony sadyzm 
sąsiadów domaga się zadośćuczynienia. Dopuszcza się pomoc krewnego, ale nie płatną. 
Choć z moją amerykańską pensją uniwersytecką stałem się bogaczem, nie chcieli nawet 
słyszeć o wymienianiu dolarów na ruble. Uważali oficjalny kurs za zdzierstwo, a kontakty 
z czarnym rynkiem budziły w nich odrazę i strach. Ten ostatni powód był może 
najważniejszy. Pamiętali przecież, jak w 1964, gdy dostałem pięcioletni wyrok, odebrano 
im emerytury i musieli ponownie szukać pracy. Wysyłałem im więc głównie ubrania i 
książki o sztuce. Wiedziałem, że te ostatnie osiągały bardzo wysokie ceny u bibliofilów. 
Cieszyli się odzieżą, szczególnie ojciec, który zawsze lubił dobrze się ubrać. Książki o 
sztuce natomiast zachowywali dla siebie. Aby oglądać je po wyszorowaniu w wieku lat 
siedemdziesięciu pięciu podłogi w kolektywnym mieszkaniu.

31.
 Czytali rozmaite książki, przy czym moja matka najbardziej lubiła rosyjskich 
klasyków. Ani ona, ani ojciec nie mieli wyrobionych gustów w dziedzinie literatury, 
muzyki czy sztuki, choć w młodości osobiście znali wielu pisarzy, kompozytorów i 
malarzy z Leningradu (Zoszczenkę, Zabołockiego, Szostakowicza, Petrov-Vodkina). Byli 
zwykłymi czytelnikami - ściślej wieczornymi czytelnikami - i regularnie odnawiali swoje 
karty biblioteczne. Wracając z pracy, matka zawsze miała w siatce z kapustą i kartoflami 
książkę z biblioteki - zawiniętą w gazetę, żeby się nie zabrudziła.
To ona wpłynęła na mnie, gdy miałem szesnaście lat i pracowałem w fabryce, żebym 
zapisał się do miejskiej biblioteki i chyba chodziło jej nie tylko o to, bym nie włóczył się 
wieczorami po ulicach. O ile mi wiadomo, chciała, bym został malarzem. W każdym razie 
pokoje i korytarze dawnego szpitala na prawym brzegu Fontanki były początkiem mojej 
zguby i pamiętam pierwszą książkę jaką wypożyczyłem za radą matki. Był to "Gulistan" 
perskiego poety Saadiego. Moja matka, jak się okazało, bardzo lubiła perską poezję. 
Następna książka o jaką poprosiłem, już z własnej inicjatywy, to "La Maison Tellier" 
Maupassanta.

32. 
Pamięć, podobnie jak sztuka, ma skłonność do selekcji i zamiłowanie do szczegółów. 
Choć ta uwaga odnośnie sztuki (szczególnie prozy), może się wydać niezasłużonym 
komplementem, dla pamięci powinna być obraźliwa. Obraza jest uzasadniona, gdyż 
pamięć zachowuje właśnie detale a nie cały obraz czy też jak kto woli, kluczowe sceny a 
nie całe przedstawienie. Przekonanie, że w jakiś sposób pamiętamy całość ze wszystkimi 
szczegółami - ta pewność, dzięki której ludzie kontynuują życie - jest bezpodstawne. 
Pamięć przypomina najbardziej nieuporządkowaną bibliotekę bez dzieł zebranych 
jakiegokolwiek autora.

33.
 Tak jak inni mierzą rozwój dziecka zaznaczając kreskami ołówka jego wzrost na 
kuchennej ścianie, tak mój ojciec rok rocznie na moje urodziny wyprowadzał mnie na 
balkon i robił zdjęcie. W tle był nieduży brukowany plac z katedrą Zbawiciela Jego 
Cesarskiej Mości Pułku Przemienienia Pańskiego. W czasie wojny jej kryptę 
przeznaczono na schron i podczas nalotów matka trzymała mnie tam w dużym pudle ze 
starymi kartkami zawierającymi prośby o cud. To jedyna rzecz jaką zawdzięczam 
kościołowi prawosławnemu i jest to związane z pamięcią.
Katedra, sześciopiętrowa klasycystyczna budowla otoczona sporym ogrodem pełnym 
dębów, lip i klonów, była terenem moich zabaw w latach powojennych. Pamiętam, jak 
matka mnie stamtąd zabierała (ona mnie ciągnie, ja się zapieram i wrzeszczę - alegoria 
nieporozumienia) i zaciągała do domu, do odrabiania lekcji. Równie wyraźnie widzę ją, 
mojego dziadka i ojca w jednej z wąskich alei ogrodu katedralnego, gdy starają się 
nauczyć mnie jazdy na dwukołowym rowerze (alegoria wspólnego celu lub ruchu). Na 
tylnej wschodniej ścianie katedry, za grubą szybą była duża ciemna ikona przedstawiająca 
Przemienienie- Chrystus zawieszony w powietrzu a pod nim grupa ludzi odchylonych do 
tyłu, w ekstazie. Nikt nie umiał wytłumaczyć mi znaczenia tego obrazu. Nawet teraz nie 
jestem pewien czy pojmuję je do końca. Na ikonie było sporo chmur i wiązały się one dla 
mnie z lokalnym klimatem.

34. 
Ogród otoczony był żelaznym ogrodzeniem, podtrzymywanym przez ustawione 
grupami, w regularnych odstępach, przewrócone armaty zdobyte przez żołnierzy Pułku 
Przemienienia na Brytyjczykach w czasie wojny krymskiej. Tworząc część dekoracji 
ogrodzenia, lufy armat (po trzy, osadzone w granitowym bloku) połączone były ciężkimi 
żeliwnymi łańcuchami, na których szalały dzieci, huśtając się, podniecone zarówno 
niebezpieczeństwem upadku na kolce znajdujące się poniżej, jak szczękaniem łańcucha. 
Oczywiście było to surowo zabronione i dozorcy pilnujący katedry przeganiali nas bez 
przerwy. Nie muszę chyba dodawać, że ogrodzenie było o wiele bardziej interesujące niż 
pachnące kadzidłem i dużo spokojniejsze wnętrze. " Widzisz?", pyta ojciec wskazując na 
ogniwa ciężkiego łańcucha - "co ci przypominają?". Jestem w drugiej klasie więc mówię: " 
Wyglądają jak ósemki". "Racja" - powiada ojciec. "A wiesz, czego ósemka jest 
symbolem?" - " Węża?" - "Prawie. To symbol nieskończoności". - "Co to jest 
nieskończoność? "O to lepiej zapytaj tam" - mówi ojciec z uśmiechem wskazując palcem 
katedrę.

35.
 To on, spotkawszy mnie w biały dzień na ulicy, gdy byłem na wagarach, poprosił o 
wyjaśnienie i kiedy powiedziałem, że boli mnie ząb, zaprowadził do przychodni 
dentystycznej, gdzie zapłaciłem za kłamstwo dwiema godzinami istnej męczarni. Ale to 
także on bronił mnie na zebraniu rady pedagogicznej, gdy chciano mnie wyrzucić za złe 
zachowanie. "Jak śmiecie! Przecież nosicie mundur naszej armii!" - "Marynarki, droga 
pani!" - odparł ojciec. - "A bronię go dlatego, że jestem jego ojcem. Nie ma w tym nic 
dziwnego. Nawet zwierzęta bronią swoje małe. Brehm mówi o tym". - "Brehm? Brehm? 
Ja, ja... zawiadomię komórkę partyjną waszej jednostki". I, rzecz jasna, uczyniła to.

36. 
"Na urodziny i na Nowy Rok powinieneś zawsze mieć na sobie coś zupełnie nowego. 
Chociażby skarpetki" - to głos matki. "Zawsze zjedz coś przed pójściem na spotkanie z 
kimś ważniejszym, szefem lub oficerem. W ten sposób będziesz miał pewną przewagę" - 
to mówi ojciec. "Jeżeli po wyjściu z domu musisz wrócić, bo czegoś zapomniałeś, spójrz 
w lustro przed wyjściem. Inaczej będziesz miał kłopoty" - to znów ona. "Nigdy nie myśl o 
tym, ile wydałeś. Myśl o tym, ile możesz zarobić" - to on. "Nie wychodź na miasto bez 
kurtki” ... „Niech sobie mówią, co chcą, dobrze, że jesteś rudy. Ja byłam brunetką, a do 
ciemnych łatwiej jest celować".
Słyszę te przestrogi i uwagi, ale to fragmenty, detale. Pamięć zdradza wszystkich, 
szczególnie tych, których znaliśmy najlepiej. To wspólniczka zapomnienia, sojuszniczka 
śmierci. To sieć z drobnym połowem, z której wypłynęła woda. Nie można użyć pamięci 
do wskrzeszenia kogokolwiek, nawet na papierze. Cóż się dzieje z tymi słynnymi 
milionami komórek w naszym mózgu? Cóż się dzieje z Pasternakowskim "Wielkim 
Bogiem miłości, Wielkim Bogiem szczegółów"? Jaką ilością szczegółów należy się 
zadowolić?

37.
 Widzę bardzo dokładnie ich najróżniejsze miny - ale to też są fragmenty, chwile. Są 
lepsze niż fotografie z ich uśmiechem nie do zniesienia, ale są tak samo przypadkowe i 
wymieszane. Czasami podejrzewam mój umysł o próbę stworzenia kumulatywnego 
ogólnego obrazu rodziców - znaku, formuły, rozpoznawalnego szkicu, bym się tym 
zadowolił. Myślę, że mógłbym i zdaję sobie świetnie sprawę, jak absurdalne są podstawy 
mojego oporu: tym fragmentom brak ciągłości. Nie należy tak wiele oczekiwać od 
pamięci, nie należy spodziewać się, że z filmu zrobionego w ciemności wyłonią się nowe 
obrazy. Oczywiście, że nie. Ale przecież można mieć pretensję do filmu zrobionego w 
biały
dzień czyjegoś życia o to że brak mu ram.

38. 
Prawdopodobnie chodzi o to, że nie powinno być ciągłości. Żadnej. Te wady pamięci 
są jedynie dowodem poddania się żywego organizmu prawom natury. Życie nie może być 
zachowane. Nikt poza faraonem nie chce zostać mumią. Załóżmy, że przedmioty 
wspomnień cechują się tym stopniem trzeźwości; to może pogodzić nas z zawodnością 
pamięci. Normalny człowiek nie spodziewa się, że wszystko będzie trwało. Nie spodziewa 
się ciągłości, nawet dla siebie lub swojego dzieła. Normalny człowiek nie pamięta, co jadł 
na śniadanie. Rzeczy rutynowe, powtarzające się, mają ulec zapomnieniu. Tak jest ze 
śniadaniem, tak jest też z tymi, których kochamy. Najlepiej przypisać to oszczędności 
mózgu.
Tych rozmyślnie zaoszczędzonych komórek mózgowych można użyć do za-
stanowienia się czy wady pamięci nie są aby jedynie głuchym głosem naszego 
podejrzenia, że wszyscy jesteśmy sobie nawzajem obcy, a nasze poczucie niezależności 
jest znacznie silniejsze niż poczucie jedności, a tym bardziej przyczynowości. Dziecko nie 
pamięta rodziców, bo wciąż posuwa się do przodu, zawsze nastawione na przyszłość. 
Ono zapewne także oszczędza swoich komórek mózgowych na przyszłość. "Krótsza 
pamięć, dłuższe życie" - powiada przysłowie. Można też powiedzieć: "dłuższa przyszłość, 
krótsza pamięć". To jeden ze sposobów na określenie naszych szans na długowieczność, 
na wskazanie patriarchy przyszłości. Nie trzeba jednak zapominać, że patriarchowie czy 
nie, niezależni czy związani, jesteśmy powtarzalni i Wielki Ktoś oszczędza na nas swoich 
komórek mózgowych.

39. 
Pomimo miernych wyników zagłębiam się w to nie z awersji do metafizyki, ani z 
odrazy dla przyszłości, zapewnionej mi przez zawodność mojej pamięci. Niewiele także 
mają z tym wspólnego złudzenia pisarza lub strach przed oskarżeniem o próbę 
konszachtów z prawami natury kosztem ojca i matki. Po prostu myślę, że naturalne prawa 
zaprzeczające ciągłości w imię zawodnej pamięci (lub podszywając się pod nią), służą 
interesom państwa. Jeśli o mnie chodzi, nie chcę przykładać do tego ręki.
To prawda, że dwanaście lat zawiedzionych, budzonych i znowu przekreślonych 
nadziei, które poprzez progi najróżniejszych biur i urzędów zaprowadziły starych ludzi 
do państwowego krematorium, jest powtarzalne nie tylko z uwagi na ich długość, lecz i 
na liczbę podobnych przypadków. Ale mniej mi zależy na chronieniu moich komórek 
mózgowych przed tą monotonią niż Najwyższemu zależy na oszczędzaniu Swoich. Moje 
są i tak zatrute. Poza tym pamiętanie nawet zwyczajnych detali, fragmentów, a 
szczególnie pamiętanie ich po angielsku nie leży w interesie państwa. Już to samo 
wystarczy mi jako bodziec.

40. 
Te dwie wrony robią się trochę bezczelne. Teraz siadają już na moim ganku i kręcą 
się na jego starych, drewnianych słupach. Są czarne jak smoła i choć staram się unikać 
spoglądania na nie, zauważyłem, że różnią się trochę rozmiarami. Jedna jest mniejsza od 
drugiej (moja matka sięgała ojcu do ramion). Mają jednak takie same dzioby. Nie jestem 
ornitologiem, ale wydaje mi się, że wrony żyją długo, kruki w każdym razie na pewno. 
Choć nie potrafię określić ich wieku, wydają mi się starym stadłem. Jakby na wycieczce. 
Nie chcę ich przepędzić, ani nie potrafię się z nimi w żaden sposób porozumieć. O ile mi 
wiadomo, wrony nie migrują. Mity mają podobno źródło w strachu i izolacji, a ja jestem 
zupełnie odizolowany. I zastanawiam się, ile rzeczy będzie mi jeszcze przypominało 
moich rodziców. Ale z gośćmi tego rodzaju, na co komu potrzebna jest dobra pamięć?

41. 
Jest oznaką zawodności pamięci, że przechowuje rzeczy przypadkowe. Na przykład 
nasz pierwszy - wtedy pięciocyfrowy - numer telefonu, jaki mieliśmy zaraz po wojnie: 
265-39. Pamiętam go zapewne dlatego, że zainstalowano nam telefon akurat, gdy 
przerabiałem w szkole tabliczkę mnożenia. Teraz jest mi zupełnie niepotrzebny. Tak 
samo bezużyteczny jest numer telefonu, który mieliśmy w półtora pokoju. Nie pamiętam 
go jednak, choć przez ostatnie dwanaście lat wykręcałem go niemal co tydzień. Listy nie 
dochodziły, więc umówiliśmy się, że będę dzwonił. Oczywiście łatwiej jest podsłuchać 
rozmowę telefoniczną niż skontrolować i doręczyć list. Ach, te cotygodniowe telefony do 
ZSRR! To były czasy dla międzymiastowej!
Niewiele mogliśmy powiedzieć sobie w tych rozmowach, musieliśmy być małomówni 
albo aluzyjni i eufemistyczni. Przeważnie mówiliśmy o pogodzie i o zdrowiu, żadnych 
nazwisk, sporo porad dietetycznych. Chodziło głównie o usłyszenie swoich głosów, o 
upewnienie się w ten prymitywny sposób o naszym istnieniu. Rozmowy te były 
przeważnie pozbawione treści i nic dziwnego, że nie pamiętam żadnych konkretnych 
rzeczy poza odpowiedzią ojca na trzeci dzień pobytu mojej matki w szpitalu. "Jak się ma 
Masia?", zapytałem. "Wiesz, Masi już nie ma", powiedział. To "wiesz" było powiedziane 
dlatego, że w tym przypadku też chciał posłużyć się eufemizmem.

42. 
Albo nagle pamięć narzuca mi obraz klucza: długi klucz z nierdzewnej stali, który 
uwierał, gdy był w kieszeni, natomiast łatwo mieścił się w matczynej torebce. Ten klucz 
otwierał nasze wysokie białe drzwi i nie rozumiem dlaczego wspominam go teraz, skoro 
to miejsce już nie istnieje. Wątpię, żeby był jakimś symbolem o znaczeniu erotycznym, bo 
mieliśmy trzy kopie tego klucza. Nie rozumiem również dlaczego pamiętam zmarszczki na 
czole i brodzie ojca lub czerwonawy, lekko rozogniony lewy policzek mojej matki 
(nazywała to "nerwicą wegetatywną"), bo ani te znaki, ani ich posiadacze już nie istnieją. 
Tylko ich głosy jakoś przeżyły w mojej świadomości. Zapewne dlatego, że mój własny 
głos jest ich mieszanką, tak jak moje rysy są mieszanką ich rysów. Reszta - ich ciało, ich 
ubrania, telefon, klucz, nasze rzeczy, meble - odeszło i nigdy nie zostanie odnalezione, 
tak jakby bomba spadła na nasze półtora pokoju. Nie neutronowa, bo ona zostawia 
przynajmniej nietknięte meble, ale bomba zegarowa, bomba czasu, która unicestwia 
nawet pamięć. Budynek stoi tak jak stał, ale miejsce jest doszczętnie ogołocone i nowi 
lokatorzy, nie, nowe oddziały okupują teren. Na tym właśnie polega bomba czasu. Bo to 
jest wojna czasu.

43.
 Lubili arie operowe, tenory i gwiazdy filmowe czasów swojej młodości. Malarstwo 
nie interesowało ich zbytnio, mieli pojęcie o sztuce "klasycznej", lubili rozwiązywać 
krzyżówki i byli zakłopotani i zaniepokojeni moimi próbami literackimi. Uważali, że 
postępuję niesłusznie, martwili się moją sytuacją, ale popierali mnie w miarę swoich 
możliwości, gdyż byłem ich dzieckiem. Później, gdy udało mi się tu i tam coś 
wydrukować, byli zadowoleni, a czasami nawet dumni; ale wiem, że gdybym okazał się 
zwyczajnym grafomanem i próby moje zakończyły się niepowodzeniem, ich stosunek do 
mnie byłby taki sam. Kochali mnie bardziej niż siebie samych i prawdopodobnie w ogóle 
by nie zrozumieli mojego poczucia winy w stosunku do nich. Najważniejsze, żeby był 
chleb na stole, czysta odzież i dobre zdrowie. To były dla nich synonimy miłości, i lepsze 
były one niż moje.
Jeśli chodzi o wojnę czasu, walczyli dzielnie. Wiedzieli, że bomba wybuchnie, ale 
nigdy nie zmienili taktyki. Dopóki żyli, krzątali się kupując i przynosząc jedzenie chorym 
znajomym i krewnym, rozdając ubrania, o ile mogli pieniądze i udzielając schronienia 
tym, którzy akurat znajdowali się w gorszej sytuacji. Tacy byli zawsze, odkąd ich 
pamiętam, i nie dlatego, że w głębi ducha wierzyli, iż jeśli oni są dobrzy dla innych, to 
gdzieś w górze będzie to odnotowane i ich także ludzie będą traktować w podobny 
sposób. Nie, to była naturalna i spontaniczna hojność ekstrawertyków, która może 
uwidoczniła się wyraźniej dla innych, gdy ja, główny przedmiot ich atencji, wyjechałem. I 
to być może w końcu pozwoli mi pogodzić się z zawodnością mojej pamięci. 
Ich chęć zobaczenia mnie przed śmiercią nie miała nic wspólnego z pragnieniem lub 
próbą uniknięcia skutków bomby czasu. Nie chcieli emigrować ani spędzić ostatnich lat 
życia w Ameryce. Czuli się za starzy na wszelkie zmiany i Ameryka była dla nich 
najwyżej nazwą miejsca, gdzie mogliby spotkać swego syna. Była realna tylko ze względu 
na ich wątpliwości czy znieśliby podróż, gdyby dostali pozwolenie na wyjazd. A przecież 
iluż sztuczek próbowało dwoje starych, słabych ludzi z tą hołotą, udzielającą pozwoleń! 
Matka ubiegała się o wizę samotnie, aby pokazać, że nie ma zamiaru uciec do Ameryki i 
że jej mąż zostanie jako zakładnik - gwarancja jej powrotu. Potem zamieniali się rolami. 
Potem przez pewien czas nie składali podania udając, że stracili ochotę, lub dając 
władzom do zrozumienia, że rezygnują w obliczu tego czy innego klimatu stosunków 
radziecko-amerykańskich. Potem prosili o pozwolenie na wyjazd do Stanów tylko na 
tydzień lub też do Finlandii czy Polski. Potem ona jechała do stolicy, by ubiegać się o 
widzenie z figurą, która uchodziła za prezydenta kraju, lub by kołatać do drzwi 
Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Spraw Wewnętrznych. Wszystko na próżno. System, 
od góry do dołu, nigdy nie popełnił najmniejszego błędu. Jako system może być z siebie 
dumny. Ale nieludzkość jest przecież najłatwiejsza do osiągnięcia. Tutaj Rosja nigdy nie 
musiała importować technologii. W gruncie rzeczy eksportując ją nareszcie mogłaby się 
wzbogacić.

44.
 Tak też czyni i to na coraz większą skalę. Można jednak znaleźć pewną pociechę lub 
wręcz nadzieję w fakcie, że nawet jeśli kod genetyczny nie śmieje się ostatni, to w każdym 
razie do niego należy ostatnie słowo. Jestem wdzięczny rodzicom nie tylko za to, że dali 
mi życie, ale też za to, że nie wychowali mnie na niewolnika. Starali się - chociażby dla 
ocalenia w rzeczywistości społecznej w jakiej się urodziłem - wychować mnie na 
posłusznego, lojalnego obywatela. Jeśli im się nie udało i przyszło im zapłacić tym, że ich 
oczu nie zamknął syn, lecz anonimowa ręka państwa, nie jest to dowodem ich niedbal-
stwa, lecz jakości ich genów. Mieszanka tych genów wyprodukowała ciało na tyle obce 
dla systemu, że musiał je odrzucić. Ale gdy się zastanowić, czegóż innego można 
spodziewać się było z połączenia jego i jej zdolności przetrwania?
Może brzmi to jak przechwałka. Trudno. Mieszanina ich genów warta jest pochwały, 
choćby dlatego, że okazała się państwoodporna. I odporna nie na zwykłe państwo, lecz - 
jak lubi się ono samo określać - na Pierwsze Socjalistyczne Państwo w Historii 
Ludzkości. Państwo nadzwyczaj biegłe w niszczeniu genów. Dlatego na jego rękach jest 
zawsze krew - z powodu eksperymentów w izolowaniu i paraliżowaniu komórek 
odpowiedzialnych za siłę woli. Tak więc, zważywszy na tę biegłość, jeśli dziś chce się 
założyć rodzinę, należy dowiedzieć się nie tylko o grupę krwi i posag partnera: trzeba 
zapytać o DNA. Być może z tego powodu niektórzy patrzą krzywym okiem na 
małżeństwa mieszane.
Mam dwa zdjęcia moich rodziców zrobione w czasie ich młodości, gdy mieli po 
dwadzieścia lat. On na pokładzie parowca: uśmiechnięta, beztroska twarz, w tle komin 
statku. Ona na stopniu wagonu, wdzięcznie machająca ręką w skórzanej rękawiczce, za 
nią guziki munduru konduktora. Jedno nie wie jeszcze o istnieniu drugiego. Oczywiście 
nie są mną. Zresztą nie sposób wyobrazić sobie kogoś istniejącego obiektywnie, fizycznie 
i poza twoją skórą, jako część „ale Mama i Tata/To nie dwie inne osoby", jak powiada 
Auden. I choć nie mogę przeżyć ich przeszłości, nawet jako możliwie najmniejsza część 
któregoś z nich, co zabroni mi teraz, gdy obiektywnie nie istnieją poza moją osobą, 
traktować siebie samego jako ich sumę, jako ich przyszłość? W ten sposób przynajmniej 
są równie wolni jak wtedy, gdy się urodzili.
Czy powinienem więc objąć siebie samego myśląc, że tulę moją matkę i mojego ojca? 
Czy powinienem traktować zawartość mojej czaszki jako to, co zostało po nich na ziemi? 
Prawdopodobnie. Jestem zapewne zdolny do takiego wyczynu solipsyzmu. Może zniosę 
nawet ich skurczenie się do rozmiaru mojej, mniejszej niż ich, duszy. Może się na to 
zdobędę. Czy mam wtedy zamiauczeć do siebie po powiedzeniu, ,Kicia "? I do którego z 
moich obecnych trzech pokoi mam pobiec, by to miauczenie było przekonujące?
Jestem nimi, oczywiście. Jestem teraz naszą rodziną. Ale ponieważ nikt nie zna 
przyszłości, wątpię, by czterdzieści pięć lat temu, w jakąś wrześniową noc 1939, przyszło 
im do głowy, że poczęli swoją własną ucieczkę. Pomyśleli najwyżej, że chcą mieć 
dziecko, założyć rodzinę. Młodzi, a ponadto urodzeni wolni, nie zdawali sobie sprawy, 
że w ich ojczyźnie państwo decyduje, jaką rodzinę będzie się miało i czy w ogóle. Gdy 
zdali sobie z tego sprawę, było już za późno na wszystko, z wyjątkiem nadziei. I tak było 
aż do śmierci: mieli nadzieję. Jako ludzie o zmyśle rodzinnym nie mogli robić nic innego, 
jak tylko mieć nadzieję, planować, próbować.

45. 
Dla ich dobra wolę myśleć, że nie żywili zbyt dużych nadziei. Może jedynie matka. 
Jeżeli tak było, wynikało to z jej dobroci i ojciec nigdy nie omieszkałby jej tego wytknąć. 
("Nic gorszego, Marusia - zwykł był mawiać - jak stosować własną miarę do innych"). 
Jeśli chodzi o niego, to pamiętam jak kiedyś szliśmy w słoneczne popołudnie przez Letni 
Ogród, miałem wtedy dwadzieścia, może dziewiętnaście lat. Zatrzymaliśmy się przed 
drewnianym pawilonem, w którym orkiestra dęta marynarki grała stare walce. Chciał 
sfotografować tę orkiestrę. Białe marmurowe posągi jaśniały tu i tam, poplamione cie-
niami na wzór lamparta czy zebry; ludzie przechadzali się po żwirowych ścieżkach, dzieci 
piszczały przy stawie, a my rozmawialiśmy o Niemcach i o wojnie. Patrząc na orkiestrę 
nagle zapytałem, jakie obozy koncentracyjne uważał za gorsze: hitlerowskie czy nasze. " 
Wolę być raczej spalony od razu na stosie, niż umierać powolną śmiercią i znajdować w 
tym jakiś sens" - odpowiedział i jął pstrykać zdjęcia.


1985
__________________________

1. w. H. Auden, "Memory of W. B. Yeats" (przyp. tłum.).

2. Przyczółek na Kaukazie Północnym, znany z zaciętych walk opisanych m.in. we 
wspomnieniach Breżniewa (przyp. tłum.).

3. „Requiem”. NOWa, Warszawa 1981. Tłum. Seweryn Pollak.

tłum. ANNA HUSARSKA