Psychologia podręczna
       część piąta





   Krzysztof J. Szmidt







       Elementarz

     twórczego życia.



























       P.W.Z.N.

       "Print 6"

      Lublin 1995

Przedruku dokonano

z pozycji: "Elementarz

twórczego życia" wydanej

przez Wydawnictwo "Intra"

Warszawa 1993



Początek drogi 





"Praktykuje maszyna, człowiek tworzy."



Rollo May 





 Każda książka ma swoją historię, która na ogół zaczyna się wtedy, gdy 
autor postawi sobie jakieś ważne pytanie. Moje pytanie dotyczyło istoty 
twórczości, a więc metod i reguł postępowania, które umożliwiają ludziom 
twórcze osiągnięcia. Właśnie te reguły opisałem w książce. A poza tym 
zaproponowałem wiele praktycznych ćwiczeń pozwalających Czytelnikowi 
usprawnić twórcze umiejętności. Wykonanie tych ćwiczeń może się przydać 
osobom uprawiającym tak różne profesje jak nauczanie dzieci, prowadzenie 
domu, pisanie wierszy, czy kierowanie sklepem.

 Twórczość nie jest specjalnym darem otrzymanym od Boga, którym dysponu˝
ją wyłącznie artyści malarze, pisarze i kompozytorzy. Uważam ją za po˝
stawę, styl działania pokonujący rutynę, nawyki, schematy. Człowiek twó˝
rczy poszukuje oryginalnych rozwiązań, dąży do zmiany, jest ciekawski, 
pomysłowo łączy odległe skojarzenia.

 Twórczość to brak zgody na szarość, nudę i zastój. Podejście to świet˝
nie oddaje słynne zdanie amerykańskiego psychologa Abrahama H. Maslowa: 
"(...) pierwszorzędna zupa może być bardziej twórcza niż drugorzędny ob˝
raz, a ogólnie rzecz biorąc, gotowanie, rodzicielstwo, prowadzenie domu 
może być twórcze, podczas gdy poezja - przeciwnie - może być nietwór˝
cza." Nie trzeba być poetą, grajkiem, pisarzem czy naukowcem, by zasłu˝
żyć sobie na miano twórcy.

 Drogę ku twórczości rozpoczyna przypatrywanie się światu i zaciekawie˝
nie. To zachęcająca droga. Zapraszam do podróży!





Rozdział 1







Patrz - Pytaj - Słuchaj





"Wielki człowiek zachowuje umysł dziecka."



Meng-cy





 Pan Jerzy, jeden z najstarszych pracowników Instytutu, nie był zadowo˝
lony, gdy po 18 latach pracy musiał się przenieść wraz z całym zespołem 
do nowego budynku.

 Z trzema innymi kolegami musiał dzielić niewielki gabinet na piętrze 
pełnym urzędników i interesantów. Pan Jerzy, czuł się poirytowany, ile˝
kroć zasiadał przy nowym biurku. Patrzył na białe, świeżo pomalowane 
ściany i wciąż nasłuchiwał dobiegających zza nich głosów. Nie wiedział, 
dokładnie, co jest przyczyną tego podenerwowania.



 "Ciekawość to pierwszy stopień do piekła" mówi przysłowie. Nie lubię 
tej ludowej maksymy. Słyszymy ją nader często wtedy, gdy dociekamy przy˝
czyn problemów, gdy chcemy poznać coś, co nas żywo zainteresowało. Zna˝
cie zapewne trudności z udzieleniem dzieciom prostych odpowiedzi. Jak tu 
odpowiadać na takie chociażby pytanie, które zadał mi kiedyś mój cztero˝
letni syn Filip: "Dlaczego koło jest na okrągło?"

 Dorosły człowiek żyjący pod koniec XX wieku traci coraz bardziej zdol˝
ność dziwienia się, zaciekawienia. Nie potrafi już prowadzić refleksyj˝
nej obserwacji. Robią to za niego inni. Wystarczy włączyć telewizor, ra˝
dio lub video, wystarczy rozłożyć gazetę. Wszystko jest zaobserwowane, 
zdefiniowane, objaśnione. Wszystkie pytania już postawione. Inaczej 
dzieci. Do pewnego, niestety, coraz młodszego wieku są prawie nieustan˝
nie zdumione. Dziwi je zachód słońca i padający śnieg, działanie odku˝
rzacza i domofonu, wybory do sejmu i cieknąca z przeciętego palca krew. 
A ponieważ mała Kasia i mały Kubuś są zaciekawieni, więc pytają, pytają, 
pytają. Wraz z wiekiem i postępem w edukacji ta naturalna ciekawość i 
zdolność dziwienia się powoli, acz nieustannie zanika. I trzeba dopiero 
potężnego bodźca, by dorosła Katarzyna i dorosły Jakub podnieśli do góry 
brwi w wyrazie zaciekawienia. Tak jednak być nie musi!

 Nie musimy zaliczać się do tej większości, która trwa w zmysłowym i 
umysłowym odrętwieniu. Wystarczy świadomie patrzeć, pytać i słuchać. 
Osoba twórcza ma dużą wprawę w wykorzystywaniu zmysłów: wzroku, słuchu, 
dotyku, smaku i węchu. Niektóre profesje twórcze wymagają wręcz wybit˝
nych zdolności w tym zakresie. Malarz, który nie rozróżnia odcieni brą˝
zu, kucharz bez wrażliwości smaku, twórca kosmetyków nieczuły na zapachy 
czy muzyk nie potrafiący odróżnić forte od piano nigdy nie staną się ar˝
tystami. A aktor? A architekt? A taternik? Aby być twórczy, muszą uważ˝
nie patrzeć, cierpliwie słuchać i nieustannie pytać.



 Ćwiczenie 1

 Kolor zielony 

 Czy wiesz, że człowiek może rozróżnić i nazwać około 150 odcieni kolo˝
rów ? Brzmi to zaskakująco, ale tylko w pierwszej chwili. Możesz się 
przekonać czy sam to potrafisz. Wykonaj następujące zadanie» przypomnij 
sobie ile znasz określeń koloru zielonego. Zapisz je na kartce. Jeżeli 
wypisałeś więcej niż 10 określeń, możesz sobie pogratulować. Jeżeli 
mniej, zajrzyj na stronę 186.



 Ćwiczenie 2

 Kolorowy pokój

 Rozejrzyj się po swoim pokoju i po chwili zanotuj wszystkie kolory, ja˝
kie widzisz. Czy przypuszczałeś, że jest tu tyle kolorowych rzeczy? I że 
niektóre przedmioty widzisz jakby pierwszy raz, na nowo?



 O to właśnie chodzi. Twórczość to umiejętność nowego spojrzenia na sta˝
re rzeczy i zjawiska. Dobrze wyraził tę myśl jeden z krytyków mówiąc o 
pewnym artyście - mniejsza o nazwiska: "on widzi to, na co inni tylko 
patrzą". Ta "umiejętność widzenia" rzeczy i zjawisk w całym ich bogact˝
wie nazywana bywa przez psychologów twórczości wrażliwością na problemy 
lub umiejętnością dostrzegania problemów. Jest to zdolność dostrzegania 
luk, wad, braków, niedostatków w rzeczach lub znaczenia określonych zja˝
wisk i działań. Człowiek ma tym większą wrażliwość na problemy, im łat˝
wiej dostrzega je tam, gdzie inni nie widzą nawet powodu do refleksji.

 Zdolność ta leży u podstaw wielu wynalazków i ważnych odkryć. Pozwoliła 
ona Aleksandrowi Flemingowi odkryć działanie penicyliny, choć nie był on 
pierwszym, który je dostrzegł, przydała się Wilhelmowi Roentgenowi i To˝
maszowi Edisonowi. Inny twórca, Jakub Levy Moreno, w czasie obserwacji 
zabaw dziecięcych dostrzegł, że odgrywanie przez nie życiowych problemów 
daje terapeutycznie korzystne rezultaty. Spostrzeżenie to dało początek 
powszechnie stosowanej dzisiaj metodzie psychoterapeutycznej, edukacyj˝
nej i teatralnej zwanej psychodramą.

 Dostrzeżenie problemu jest pierwszym krokiem na drodze twórczego odkry˝
cia i to zarówno tego, który jest w stanie swą nowością zadziwić świat, 
jak i tego, który zadziwi tylko Ciebie.



 Ćwiczenie 3

 Szukamy wad

 Sprawdź swoją zdolność dostrzegania problemów. W ciągu pięciu minut wy˝
pisz na kartce wszelkie wady, jakie twoim zdaniem posiada zwyczajny, 
drewniany ołówek. Po wykonaniu tego zadania weź "na warsztat" elektrycz˝
ną wiertarkę do wiercenia otworów w ścianie.



 Jeżeli podoba Ci się to ćwiczenie, możesz rozszerzyć swe poszukiwania 
na przykład o wady w organizacji Twojej pracy, czy niedostatki, jakie 
widzisz w niedzielnym spędzaniu wolnego czasu.

 Znając wady można przystąpić do ich minimalizowania i eliminowania. 
Drewniany ołówek doczekał się automatycznego, metalowego brata, a trady˝
cyjna wiertarka - wielu, wielu sióstr, takich jak górskie wiertarki na 
baterie. Przy pomocy tych wiertarek alpiniści mocują różnymi sposobami 
haki, potem do haków, przy pomocy "karabinka", mocują linę, dzięki któ˝
rej mogą wspinać się wyżej i wyżej. Wszystko po to między innymi, by móc 
patrzeć na świat z innej perspektywy - perspektywy ptasiego lotu.

 Mam nadzieję, że wykonując ćwiczenia doświadczyłeś tego, co jest ich 
celem: uświadomiłeś sobie, że patrząc (na ołówek, wiertarkę, pokój) moż˝
na zobaczyć znacznie więcej niż do tej pory.

 Umiejętność dostrzegania problemów jest pokrewna zdolności, którą an˝
gielski filozof Colin Wilson nazwał zmysłem nowości. Człowiek nim obda˝
rzony potrafi zachwycić się każdym zachodem słońca, każdy kwiat może 
mieć dla niego urok zapierający dech w piersiach, nawet jeśli widział 
już tysiące zachodów i miliony kwiatów. "Dla takich ludzi - pisze Abra˝
ham H. Maslow - nawet doraźna codzienność, chwilowe sprawy życiowe mogą 
być pasjonujące, podniecające, zachwycające. Te intensywne odczucia nie 
trwają stale, pojawiają się od czasu do czasu, za to w najbardziej nieo˝
czekiwanych chwilach. Ktoś taki może przepłynąć promem rzekę dziesięć 
razy, a za jedenastym może silnie odczuć to samo piękno i podniecenie co 
wtedy, gdy podróżował promem po raz pierwszy (...). Jest prawdopodobne, 
że takie głęboko odczuwane bogactwo subiektywnych doświadczeń jest prze˝
jawem bliskich stosunków z konkretem i nowością (...)" (A. H. Maslow, 
"Motywacje i osobowość", Warszawa 1990, IW PAX, s. 229).Właśnie - z kon˝
kretem i nowością. Zanim powyższa uwaga zostanie rozwinięta, proszę o 
zapamiętanie pierwszej zasady twórczego myślenia i działania: patrz - 
pytaj - słuchaj.



 Kiedy pan Jerzy poznał zasadę "Patrz - Pytaj- Słuchaj", postanowił ją 
wykorzystać, by poradzić sobie z własnym niezadowoleniem z nowego miejs˝
ca pracy. Najpierw zaczął uważnie patrzeć. Oto co zobaczył:

- gabinet był zbyt mały dla czterech osób i czterech biurek

- białe ściany nie miały żadnych ozdób czy upiększeń

-jego biurko źle ustawiono w stosunku do okna

- w oknach brakowało firanek i zasłon

- krzesła były stare i zużyte.

 Potem pan Jerzy zaczął pytać:

- intendenta budynku o franki, zasłony i wygodne fotele

- kolegów o możliwość korzystania przez dwie osoby z jednego biurka i 
wyrzucenia dwóch zbędnych sprzętów

- sekretarkę o kwiaty doniczkowe i nowe krzesła

- własną żonę o to, czy mógłby zabrać do pracy stare reprodukcje obrazów 
i jeden ze ściennych zegarów.

 Przez cały czas pan Jerzy uważnie słuchał.

 I usłyszał:

- hałasy dobiegające z korytarza, ale tylko w godzinach od 10 do 15

- głosy współpracowników dobiegające zza drewnianego przepierzenia.

 W końcu pan Jerzy ustalił, że chce mieć dyżury po południu i przyniósł 
stare radio, które natychmiast włączał, gdy tylko zasiadał do biurka. 
Wchodząc do nowego budynku Instytutu, znów zaczął się uśmiechać.Rozdział 
2



Nie szufladkuj



 "Pojęcia zawsze pomijają coś niesłychanie ważnego, coś cennego, co 
znajduje się wyłącznie w rzeczywistości i co jest niepowtarzalnym kon˝
kretem."



Anthony de Mello





 Justyna studiuje na drugim roku psychologii. Gdy wróciła z letniego 
obozu terapeutycznego, jej 18-letni brat nie mógł się z nią dogadać. Gdy 
tylko zaczął zwierzać się z kłopotów i wątpliwości, Justyna natychmiast 
udzielała mu gotowej odpowiedzi. Zachowujesz się ucieczkowo, mówiła. 
Zbyt często stosujesz projekcję, brak ci wsparcia. Brat spoglądał zdu˝
miony, mruczał pod nosem jakieś nieuprzejme słowa i wychodził, zostawia˝
jąc Justynę oburzoną, ale i zaciekawioną. Czuła, że coś jest nie tak.

 Brak świeżości doświadczeń i niska wrażliwość na problemy są zwykle 
skutkiem procesów szufladkowania i etykietowania rzeczy, ludzi i zja˝
wisk. Jest to wynik zbyt pochopnego abstrahowania. Polega ono na wyróż˝
nianiu w rzeczach, zjawiskach czy procesach tylko pewnych ich cech i as˝
pektów, a pomijaniu innych. Abstrahować to wydobywać na pierwszy plan 
jedną cechę i bagatelizować inne.

 Zdolność abstrahowania przydatna jest przy tworzeniu definicji nauko˝
wych, dostrzeganiu podobieństw i różnic pomiędzy obserwowanymi faktami. 
Ma ona dużo wspólnego z powodzeniem w pracy biologa, matematyka czy fi˝
zyka. Dlaczego więc namawiam Cię, byś zbyt szybko nie klasyfikował, nie 
osądzał? Otóż pochopne klasyfikowanie, osądzanie, szufladkowanie blokuje 
dotarcie do sedna sprawy, a niekiedy uniemożliwia konkretne, jeszcze nie 
zwerbalizowane podstawowe doświadczenie, które mogłoby być źródłem ins˝
piracji. Chodzi o to, by nie stać się tym naukowcom ze znanego powiedze˝
nia: "Naukowiec widzi coś, ponieważ coś wie - artysta wie coś, ponieważ 
to widzi".

 Spójrzmy znów na dzieci, najlepiej w wieku przedszkolnym. Nie wiedzą, 
co to klasyfikacja i typologia, postrzegają świat w całym jego bogactwie 
i konkrecie. Jak to dziecko z pewnej anegdoty, które razem z ojcem pa˝
trzy na Atlantyk.

- Duży ten Atlantyk - stwierdza dziecko.

- Ano duży - odpowiada ojciec. - Po drugiej stronie jest Nowy Jork.

Dziecko długo wpatruje się w horyzont, potem mówi stanowczo:

- Nie widzę!

 Tak to z dziećmi już jest. Góra to dla nich stroma kupa jasnobrązowych 
skał z czubkiem pokrytym śniegiem i zalesionym zboczem, a nie - cytuję 
za słownikiem - "wznosząca się wysoko nad otaczającym terenem wyniosłość 
skorupy ziemskiej, powstała w wyniku działalności górotwórczej lub wul˝
kanicznej". Pompa to zimna, metalowa rura, z której leci woda, a nie 
"maszyna robocza do podnoszenia cieczy z niższego poziomu na wyższy". 
Przywołajmy znów opinię Abrahama H. Maslowa: "(...) większość tego, czym 
się zajmujemy, co postrzegamy, czego się uczymy, co zapamiętujemy i o 
czym myślimy, rzeczywiście odnosi się do statycznych abstrakcji oderwa˝
nych od rzeczywistości albo do konstrukcji teoretycznych, a nie do samej 
rzeczywistości".

 Oczywiście, trudno sobie wyobrazić życie bez abstrahowania, uogólnień 
i... poezji, która też jest pewną formą abstrakcji. Dobrze jest jednak, 
gdy ten etap "przerabiania danych" poprzedzony jest świeżym, nie uprze˝
dzonym i naturalnym poznawaniem tego, co wokół nas dzieje się i rozgry˝
wa.

 Przed nadaniem rzeczy nazwy lub symbolu i jej zaszufladkowaniem według 
gotowych wzorów, skoncentruj się na niepowtarzalności doświadczenia, 
które owa rzecz w Tobie wywołuje. Patrz na zachód słońca, na każdy 
kwiat, każdą górę z takim zachwytem i podziwem, jak gdyby był to pierw˝
szy zachód słońca, pierwszy kwiat lub góra, jakie kiedykolwiek widzia˝
łeś.

 Nie trzymaj się kurczowo złudnego poczucia kompetencji i wiedzy. Raczej 
stosuj twórczą zasadę: "Nie wiem - zobaczymy". Znaczy to że zachowując 
świeżość ocen otwieramy się na wszystko, co się wiąże z daną sytuacją i 
co może ją różnić od znanych nam wcześniej podobnych sytuacji. Uchronimy 
się w ten sposób od zbyt wczesnego osądu i zyskamy czas na pulsujące ży˝
ciem doświadczenie, które może być początkiem twórczego rozwiązania 
problemu.



 Początkujący doradcy, nauczyciele i terapeuci stawiają niekiedy niepod˝
ważalne diagnozy problemów klienta zanim jeszcze poznają jego imię. Za˝
miast patrzeć, pytać i słuchać, próbują "wcisnąć" problem lub nawet sa˝
mego klienta w ciasne ramy wyuczonej na studiach typologii. Podobne 
grzechy mają na sumieniu nauczyciele, którzy sprawiającego kłopoty Jasia 
określają krótko i bez wahania: "trudne dziecko", a ma to miejsce w 
trzecim dniu jego kariery szkolnej. I etykieta ta firmuje Jasia przez 
długie miesiące a nawet lata.

 Twórczość wymaga od nas czego innego, a mianowicie tego, by nie klasy˝
fikować zbyt wcześnie, nie szufladkować, a postępować w myśl zasady Nie 
wiem - zobaczymy.



 Justyna postanowiła traktować zwierzenia brata z pilną uwagą i bez na˝
tychmiastowych ocen, które podpowiadała jej świeżo opanowana wiedza. 
Przyrzekła sobie, że najpierw zamieni się cała w słuch, spojrzy na prob˝
lem brata jego oczyma, potraktuje każdy jego kłopot jakby był nowy i 
nieznany, a nade wszystko będzie się wystrzegać w rozmowie mądrych defi˝
nicji i pojęć. Już wkrótce ich rozmowy przeciągały się znów do późnej 
nocy. 





Rozdział 3







Trafiaj w sedno







"Pytania dojrzewają w ciszy."

Christoph Lindenberg





 Pani Ala, 35-letnia szczęśliwa żona i matka dwóch dorodnych synów, nie 
cierpiała Bożego Narodzenia i świątecznych przygotowań. Drażniły ją 
krzątające się jak w ukropie i zbyt ciekawskie sąsiadki, irytowałykolej˝
ki w sklepach i niepokoiła konieczność kupienia odpowiedniego prezentu 
dla matki męża. Teściowa jak zwykle szykowała Wigilię, której przebieg 
był doskonale znany pani Ali, bo niezmienny od wielu lat. Pani Ala była 
odpowiedzialna za obiad w drugi dzień świąt, kiedy to swą wizytę składa˝
ła teściowa. Po raz pierwszy od wielu lat pani Ala zaczęła zadawać sobie 
ważne pytania.



 "Dobrze sformułowany problem to problem w połowie rozwiązany" zwykł ma˝
wiać Charles Kettering, znakomity specjalista od rozwiązywania problemów 
wynalazczych w zakładach General Motors. Nie sposób się z nim nie zgo˝
dzić. Nietrafnie sformułowany problem utrudnia, pogarsza lub w ogóle od˝
dala rozwiązanie.

 We właściwym, to znaczy trafnym i stosownym do danej sytuacji "namie˝
rzeniu" problemu przeszkadza nam, oprócz braku wrażliwości, tak zwana 
zasada stałości. Człowiek znajdujący się pod jej wpływem postrzega oto˝
czenie jako pewną całość, która ma trwałą strukturę. Zjawiska przyrodni˝
cze i zachowanie się ludzi nie dziwią go, są bowiem w jego oczach natu˝
ralne, dobrze znane i pewne. Nie prowokują wobec tego żadnych ważnych 
pytań, które mogłyby spowodować twórczy niepokój, na przykład: "Czy woda 
w naszej rzece jest czysta?", "Dlaczego kolega z pracy nie zaprosił mnie 
do nowego mieszkania?" itp. Wyuczone reakcje nawykowe pozwalają zachować 
takiej osobie święty spokój, pozbawiają ją jednak przygód i poszukiwań.

 O tym, że właściwe uchwycenie problemu to rzecz skomplikowana dobrze 
wiedzą specjaliści od badań naukowych, wynalazcy, lekarze, terapeuci, 
nauczyciele. Wiele odkryć naukowych, wynalazków, dzieł sztuki i teorii a 
także metod działania wzięło się stąd, iż ktoś w pewnym momencie zadał 
sobie odpowiednie, trafne pytanie.

 Pytanie to definicja problemu. Zygmunt Freud zapytał, na czym polegają 
marzenia senne i jaka jest ich geneza, Jerzy Grotowski poszukiwał odpo˝
wiedzi na pytanie o jedność sztuk teatralnych i połączył psychodramę z 
teatrem. Trafnie sformułowany problem stał się początkiem legendarnego 
sukcesu McDonalds'a. Firma postawiła sobie pytanie o możliwości szybsze˝
go obsługiwania coraz to większej liczby klientów. Najpierw zaprojekto˝
wano wyrób końcowy, a dopiero potem zmieniono technologię i narzędzia 
pracy tak, aby każda frytka, każdy kawałek mięsa i każda bułka były ta˝
kie same. Na koniec wyszkolono personel: szybki, życzliwy oraz absolut˝
nie czysty. A trzeba pamiętać, że kioski z hamburgerami istniały w Sta˝
nach Zjednoczonych już od XIX wieku.



 Ćwiczenie 4

 Definicja problemu

 Przeczytaj uważnie poniższy opis a następnie spróbuj sformułować prob˝
lem, przed jakim stanęli kierowca i dwóch pasażerów. Zdefiniuj problem 
przy pomocy odpowiedniego, Twoim zdaniem najbardziej stosownego pytania 
lub - jeśli widzisz taką możliwość - odpowiednich pytań.

 Oto trudność: samochód złapał gumę w bezludnej leśnej okolicy. Okazało 
się, że w bagażniku jest koło zapasowe, jest klucz potrzebny do odkręce˝
nia koła, brak tylko lewarka potrzebnego do podniesienia samochodu przed 
zmianą koła. Czekanie na pomoc jest beznadziejne. Pasażerowie przypom˝
nieli sobie, że kilkanaście kilometrów wcześniej, w osadzie, przez którą 
przejeżdżali, mijali warsztat samochodowy.



 Być może Twoje pytania brzmią mniej więcej tak: "Kto ma pójść po lewa˝
rek?", "skąd zdobyć lewarek?", "jak zreperować samochód bez użycia lewa˝
rka?".

 Osoby, dzięki którym poznałem to ćwiczenie, a mianowicie doktor Aleksa˝
nder Nocuń i doktor Jerzy Szmagalski z Uniwersytetu Warszawskiego sądzą, 
iż najlepsze, czyli gwarantujące szybkie rozwiązanie problemu sformuło˝
wanie, winno mieć postać pytania: W jaki sposób podnieść samochód bez 
użycia lewarka? Jeśli tak zdefiniujemy problem, to następne nasze poczy˝
nania będą proste, konkretne i efektywne: możemy na przykład wykorzystać 
do podniesienia samochodu konar drzewa i zasady działania dźwigni.

 Spróbujmy wykonać jeszcze jedno podobne, choć trudniejsze ćwiczenie. 
Przeczytaj następny opis i sformułuj pytanie, będące definicją problemu, 
przed którym stanęła młoda nauczycielka.

 Oto trudność: W małej wiosce podhalańskiej nauczycielka zastała w swoim 
domu około godziny 23 ucznia III klasy, Staszka. Chłopiec ze łzami w 
oczach wyznał jej, że nie mógł odrobić w domu lekcji, ponieważ jego oj˝
ciec wrócił z pracy pijany i awanturuje się. Staszek postanowił odrobić 
lekcje u nauczycielki, choć musiał przejść ponad siedem kilometrów.

 Wśród uczestników prowadzonych przeze mnie treningów i warsztatów twór˝
czości dominowały w tym ćwiczeniu pytania typu: "Jak powiadomić matkę 
Staszka o jego pobycie u nauczycielki?", "Czy pozwolić Staszkowi odrobić 
lekcje, czy raczej odwieźć go do domu?", "Czy powiadomić policję?". Stu˝
denci pedagogiki i psychoterapeuci dodają zgodnie jeszcze jeden problem: 
"Co zrobić, żeby ojciec Staszka zaczął się leczyć w poradni przeciwalko˝
holowej?", choć tak naprawdę w opisie nie ma mowy o tym, że jest on al˝
koholikiem lub że nadużywa często alkoholu, a tylko, że wrócił pijany i 
awanturuje się.

 W moim przekonaniu właściwa definicja winna brzmieć mniej więcej tak: W 
jaki sposób powiadomić matkę Staszka o jego pobycie u mnie? (problem - 
przypominam - dotyczy nauczycielki). Gdyby nauczycielka zdecydowała się 
na takie postanowienie sprawy, jej działania miałyby konkretny, skutecz˝
ny charakter. Mogłaby powiadomić telefonicznie sąsiadów bądź zawiadomić 
policję o pobycie Staszka u niej i poprosić o interwencję w jego domu, 
mogłaby wynająć samochód i wrócić ze Staszkiem itd. itp.

 Nie zawsze działamy w tak prostych okolicznościach jak te, podane w 
opisach powyżej. Istotne jednak, by dzięki ćwiczeniom uświadomić sobie 
wagę wstępnego określenia problemu i sztuki stawiania pytań.

 Z pytaniami jest zresztą skomplikowana sprawa. Psycholog twórczości An˝
gelo Biondi wysoko sobie ceni pytanie "Dlaczego?" twierdząc, że jednost˝
ki twórcze "stale atakują swoje otoczenie pytaniami: co?, jak?, gdzie?, 
co zdarzy się, jeśli? i prawdopodobnie najważniejszym: dlaczego?". Inny 
wymiar ma to proste pytanie w kontaktach międzyludzkich. Wielu psychote˝
rapeutów sądzi, że z pytaniem "Dlaczego?" wiąże się kilka trudności. 
Pierwszy problem polega na tym, że pytania te prowadzą do poszukiwania 
pierwszej przyczyny, czynnika, którego poznanie wyjaśni tajemnicę ludz˝
kiego zachowania. Po drugie, zbyt łatwo na pytanie "Dlaczego?" odpowiada 
się "Ponieważ", a to z kolei powoduje usprawiedliwianie się, wymówki, 
wyjaśnianie i tłumaczenie. Trzecia trudność polegać może na tym, że py˝
tania "Dlaczego?" często skłaniają pytanego do opisu rzeczy w sposób po˝
zbawiony przeżycia i zrozumienia emocji. Po czwarte wreszcie, pytania 
"Dlaczego?" zwykle mają charakter oskarżający. Lepiej więc w rozmowach z 
przyjacielem czy znajomym używać pytań "Jak?" i "Co?". Zadając tego ro˝
dzaju pytania pomagamy drugiej osobie uświadomić sobie własne doświad˝
czenia i motywacje poczynań. Dobrze to widać w następujących rozmowach:



 Rozmowa z pytaniami "Dlaczego ?"

Osoba A: - Pobiłem się z Jackiem.

Osoba B: - Dlaczego to zrobiłeś?

Osoba A: - Bo mnie zezłościł.

Osoba B: - Dlaczego cię zezłościł?

Osoba A: - Zabrał mi zeszyt i wyrwał kartkę.

Osoba B: - Dlaczego to zrobił?

Osoba A » - A skąd ja mam wiedzieć?! (ze złością).



 Rozmowa z pytaniami "Jak ?" i "Co ?"

Osoba A: - Co mu zrobiłeś?

Osoba B: - Uderzyłem go w głowę i plecy.

Osoba A: - A co on ci takiego zrobił?

Osoba B: - Zabrał mi zeszyt i wyrwał kartkę.

Osoba A: - Jak na to zareagowałeś?

Osoba B: - Bardzo się zdenerwowałem, podbiegłem do niego i go uderzyłem.

Osoba A: - A on co na to?

Osoba B: - Zaczął płakać.

Osoba A: - I jak się teraz czujesz?

Osoba B: - Głupio mi i trochę żałuję, bo to mój najlepszy kolega.

Osoba A: - Co wobec tego zamierzasz zrobić ?

Osoba B: - Porozmawiam z nim i może wyjaśnimy sobie sprawę (z ulgą i uś˝
miechem).



 W takiej sytuacji pytania "Dlaczego?" nie przynoszą korzystnych rezul˝
tatów. Daleki jednak jestem od twierdzenia, że pytania takie należy od˝
łożyć do lamusa. W wynalazczych, technicznych, konstruktywnych sytua˝
cjach problemowych, postawienie pytania "Dlaczego?" może stać się począ˝
tkiem wielkiego, twórczego odkrycia lub wynalazku. Nie należy więc z 
niego rezygnować.

 Wiedza o sztuce stawiania pytań i trafnego definiowania problemów przy˝
daje się szczególnie w badaniach naukowych. Wydaje się, że i naukowcy - 
podobnie jak psychoterapeuci - faworyzują od jakiegoś czasu pytania 
"Jak?" i "Co?", zostawiając pytania "Dlaczego?" filozofom i teologom. 
Rozpatrzmy następujący przykład z pogranicza socjologii, psychologii i 
pedagogiki. Chcąc zbadać zjawisko przemocy stosowanej przez grupy mło˝
dzieżowe skinów, możemy postawić następujące główne pytanie problemowe: 
Dlaczego skini stosują przemoc? Ale możemy również zapytać inaczej:

- Jakie są przejawy (formy) przemocy stosowanej przez skinów?

- Co powoduje agresję skinów?

- Jak poszczególni członkowie grup skinów odnoszą się do przejawów prze˝
mocy?

- Co wpływa na udział poszczególnych osób w aktach przemocy?

- Jakie znaczenie ma przemoc w ideologii skinów?

- Co należy zrobić, aby zminimalizować agresywne zachowania skinów?

I tak dalej.

 Nie trzeba udowadniać wyższości tych drugich pytań nad pytaniem "Dla˝
czego?" w tej konkretnej sytuacji badawczej. Ale żeby nie było tak pros˝
to i jednoznacznie, trzeba zacytować zdanie wybitnego twórcy George ' a 
Bernarda Shawa: "Niektórzy ludzie widzą rzeczy takimi, jakie są i pyta˝
ją: dlaczego? Mnie marzą się rzeczy, jakich nigdy nie było i pytam: dla˝
czego nie?".

 Zdolność trafnego stawiania pytań, tak rzadka ostatnio wśród dydakty˝
ków, nie jest czymś wrodzonym czy właściwym tylko genialnym twórcom. 
Ćwiczona może wszędzie i zawsze przynieść interesujące efekty. Wystar˝
czy, że przed przystąpieniem do działania sprecyzujemy istotę problemu, 
przy pomocy pytań: "Jak?", "Co?", "Czy?", "W jaki sposób?" "Dlaczego?", 
a następnie wybierzemy najbardziej trafne określenie spośród kilku lub 
kilkunastu innych.

 Być może ten sposób podejścia do problemów doprowadzi Cię do ważnych, i 
odkrywczych pytań, które zapoczątkują osiągnięcia twórcze na skalę nie 
tylko lokalną lub rodzinną. Dawno, dawno temu pytanie: "Co to jest ja?" 
stało się początkiem wielkiej koncepcji filozoficznej Pascala. Nie tak 
dawno temu pytanie o możliwości zwiększenia produkcji doprowadziło Hen˝
ry'ego Forda do zainstalowania taśmy montażowej, która zrewolucjonizowa˝
ła przemysł motoryzacyjny. 20 lat temu cytowany tu już Abraham Maslow 
zadał pytanie: "Co to znaczy, jeśli człowiek czuje silny, świadomy im˝
puls wyprostowania krzywo wiszącego obrazu?". Psycholog ów poszukiwał 
konkretnych, rzeczywistych i doświadczalnych dowodów istnienia potrzeb 
estetycznych.

 A czy Ty, Szanowny Czytelniku, masz swoje pytanie?



 Pani Ala pyta siebie:

Co mnie najbardziej irytuje przed Wigilią?

- zakupy

- sprzątanie

- przygotowanie dań

- szykowanie prezentów

- kolacja wigilijna u teściowej

- kolejki w sklepach

- pytania koleżanek i sąsiadek o świąteczne porządki

- konieczność większych wydatków?

Co mnie męczy?

- zakupy

- sprzątanie

- przygotowanie dań

- szykowanie prezentów

- wigilia u teściowej

- kolejki w sklepach

- dociekliwość koleżanek i sąsiadek

- większe wydatki?

 Drogą eliminacji Pani Ala znalazła odpowiedź na te pytania, czyli zde˝
finiowała problem: najbardziej irytują ją i jednocześnie męczą trzy rze˝
czy - konieczność spędzenia świąt z teściową, świąteczne porządki i za˝
kupy. Po rozmowie z mężem i synami pani Ala postanawia, że tym razem 
spędzą święta w inny sposób - wyjadą na wczasy w góry. Była to jej odpo˝
wiedź na pytanie, JAK rozwiązać ten problem.





Rozdział 4







Puszczaj wodze wyobraźni





 "Tam, gdzie rzeczy stare i dobrze znajome nabierają cech nowości, tam 
właśnie czynna jest wyobraźnia."



John Dewey





 Pan Karol wprost uwielbiał rozwiązywać krzyżówki i rebusy, oglądać te˝
leturnieje i brać udział w różnych konkursach. Nade wszystko lubił rek˝
lamy telewizyjne. Niczego jednak pan Karol jeszcze nie wygrał, więc gdy 
dowiedział się, iż jedna z największych na świecie firm fotograficznych 
ogłosiła konkurs na najlepszy slogan reklamujący jej filmy, z zapałem 
przystąpił do pracy.

 Cywilizacja to efekt pracy wyobraźni. Maszyna parowa, film, psychoana˝
liza i lot na Księżyc to efekty indywidualnej lub grupowej pracy wyobra˝
źni. Poezja, symfonia i metody medytacji, własny wygląd zewnętrzny i su˝
kcesy zawodowe - to wszystko w pewnym sensie zależy od wyobraźni. To 
dzięki wyobraźni powstają nowe idee i projekty działania, tworzymy wyna˝
lazki i nowe cele dla ludzkiej aktywności.

 Trudno sobie wyobrazić (no właśnie!) twórczość bez wyobraźni. Podobnie 
trudno sobie wyobrazić rozwój ludzki bez oryginalnej pracy wyobraźni. 
Wyobraźnia jako dyspozycja psychiczna do wytwarzania obrazów w umyśle 
człowieka, które zwą się wyobrażeniami, fantazjami lub imaginacjami, ma 
ścisły związek ze zdolnościami twórczymi i kreatywnością.

 Fantazjowanie doprowadziło do powstania takich wytworów jak preludia 
Jana Sebastiana Bacha i zdobycia wszystkich ośmiotysięcznych szczytów 
przez Reinholda Messnera i Jerzego Kukuczkę. Dzięki wyobraźni można rów˝
nież doświadczyć zdarzeń, które nie każdemu są łatwo dostępne (na przy˝
kład lotu nad ziemią, górskiej wspinaczki itp.). Właśnie w wyobraźni 
człowiek wynagradza sobie niedostatki życia w rzeczywistym świecie.

 Wyobraźnia ma też drugą, ciemną stronę. Stanowi sferę, w której może 
wyczerpywać się życie danego człowieka. Ucieczka w wyobraźnię to mecha˝
nizm obronny przed twardymi wymogami życia, szarym dniem codziennym, 
własnymi niedostatkami i brakiem odwagi. Przesadne bujanie w obłokach 
nie tylko nie pomaga w twórczym radzeniu sobie z problemami, ale zamyka 
niejednego Dyzia Marzyciela w świecie urojeń, chorobliwych fantazji i 
myślenia życzeniowego.

 Dorosłego człowieka lubiącego sobie pofantazjować, poważni ludzie końca 
XX wieku traktują z lekkim pobłażaniem, podczas gdy dla pewnej kategorii 
wiekowej wymyśla się coraz to nowe sposoby wzmacniania i usprawniania 
wyobraźni. Opowiada się dzieciom - bo o nie tu chodzi - bajki, tworzy 
setki i tysiące konkursów i fantazyjnych filmów, zachęca do spontanicz˝
nego odgrywania mitycznych postaci i stworów. Do pewnego, rzecz jasna, 
wieku, powyżej którego chłopcu lub dziewczynce nie wypada tak się bawić 
i przebierać. Trochę później młodemu mężczyźnie i pannie na wydaniu "wy˝
obraźnia nie jest znów tak potrzebna" - twierdzą tradycyjnie nastawieni 
nauczyciele i rodzice. Nic bardziej mylnego! Gra wyobraźni potrzebna 
jest dorosłemu tak samo jak dziecku, a czasem nawet bardziej. I to nie 
tylko do projektowania nowych konstrukcji mostów i pisania nowel, ale 
także do planowania wakacji i pisania listów. Dorośli potrzebują wyobra˝
źni bardziej chyba niż wiedzy.

 Proces nauczania, zwłaszcza taki jaki obowiązuje w Polsce, prowadzi 
często do zaniku zdolności wyobrażania sobie czegokolwiek. Jedyne na co 
stać osoby poddane temu procesowi to tworzenie wyobrażeń naśladowczych, 
będących tylko odbiciem realnie przeżytych zdarzeń lub istniejących zja˝
wisk. Zbyt rzadko Jan Kowalski jest w stanie "wyprodukować" wyobrażenia 
twórcze - nowe, oryginalne, utworzone ze skojarzeń niepowszednich i nie˝
zwykłych, nie będące naśladowaniem.

 Jednym z głównych celów treningu twórczości jest przywracanie osobom 
dorosłym umiejętności tworzenia i wykorzystywania konstruktywnych, nie˝
banalnych wyobrażeń i fantazji. Innym celem jest minimalizowanie jednej 
z głównych przeszkód na drodze twórczości - sztywności myślenia. Zanim 
omówię tę barierę, proponuję kolejne ćwiczenie.



 Ćwiczenie 5

 Podział kwadratu

 Oto Twoje zadanie: spróbuj w ciągu pięciu minut znaleźć jak najwięcej 
sposobów podziału kwadratu na cztery, równe co do kształtu i powierzch˝
ni, części.

 Dosyć łatwo jest znaleźć cztery - pięć sposobów, trudniej natomiast wy˝
myślić zasadę, która daje ogromnie dużo rozwiązań. Tak, tak, to jest mo˝
żliwe, trzeba jedynie odwołać się do wyobraźni i wykroczyć poza rutyno˝
we, oczywiste i nasuwające się najłatwiej sposoby. Powodzenie w tym za˝
daniu zależy od tego, czy potrafimy zerwać ze sztywnością myślenia.

 I jeszcze jedno zadanie tego typu.



 Ćwiczenie 6

 Punkty Ponomariewa

 Należy przeprowadzić przez cztery punkty (leżące na wierzchołkach kwa˝
dratu) trzy linie proste nie odrywając ołówka od papieru tak, by ołówek 
wrócił do punktu wyjścia.

 Trudność w rozwiązaniu tego zadania wynika stąd, że większość prób kon˝
centruje się na kreśleniu przestrzeni ograniczonej tymi punktami.

 Sukces polega na wykroczeniu poza powierzchnię wyznaczoną przez cztery 
punkty. Prawda, że proste?



 Być może gdy wykonywałeś powyższe ćwiczenia coś hamowało lub wręcz 
uniemożliwiało Ci trafne rozwiązania. Bariera polega na tym, że z uporem 
stosowałeś wypróbowany, wielekroć sprawdzony sposób postępowania przy 
rozwiązywaniu całkowicie nowego problemu, mimo że sposób ten jest mało 
efektywny lub wręcz nieprzydatny. Sztywność myślenia,bo o tej barierze 
jest mowa, ma postać albo błędnego nastawienia, albo tak zwanej fiksacji 
funkcjonalnej. Błędne nastawienie to po prostu sztywne trzymanie się wy˝
branego sposobu rozwiązywania problemu, na przykład reklamowanie swoich 
wyrobów lub usług tylko poprzez ogłoszenia prasowe mimo widocznego braku 
przyrostu liczby klientów i dochodów. Fiksacja funkcjonalna zaś to nie˝
zdolność dostrzeżenia więcej niż jednej, podstawowej funkcji danego 
przedmiotu. Utrudnia ona użycie czegoś w odmienny od zwykłego sposób - 
nożyka jako śrubokrętu, odkurzacza jako rozpylacza do farb, wiertarki 
jako silnika do kosiarki itp.

 Przeciwieństwem sztywności myślenia, a więc błędnego nastawienia i fik˝
sacji funkcjonalnej, jest zdolność zwana giętkością myślenia. Jest ona 
bezpośrednio związana z interesującą nas w tym rozdziale wyobraźnią twó˝
rczą. Giętkość myślenia to zdolność wymyślania i umiejętność szybkiej 
zmiany kierunku poszukiwań. Mamy tym większą giętkość myślenia, im wię˝
cej różnorodnych pomysłów potrafimy wymyślić w określonym czasie. A po˝
mysły te podpowiada na ogół wyobraźnia. Im bogatsze skojarzenia nam pod˝
suwa, tym bardziej różnorodne, a więc bardziej giętkie wysuwamy pomysły. 
To jeden z głównych mechanizmów twórczości.

 Zdolność ta jest wręcz nieodzowna w pracy agenta reklamowego i pisarza, 
naukowca i menadżera, ale przydaje się też nauczycielowi, psychoterapeu˝
cie i kupcowi. Weźmy pod uwagę chociażby hasła i slogany reklamowe. Nie˝
które z nich to dowód bogatej wyobraźni, oryginalnego kojarzenia i gięt˝
kości procesów myślenia ich twórców. Czasem też dużega poczucia humoru. 
"Cukier krzepi", i "Lotem bliżej" Melchiora Wańkowicza to przykłady ta˝
kich twórczych haseł, żyjących w pamięci od wielu dziesięcioleci.

 W procesie twórczym grę wyobraźni można wzmacniać i usprawniać przy po˝
mocy licznych ćwiczeń. Technik pobudzających wyobraźnię jest coraz wię˝
cej, tworzą je specjaliści od kształcenia umiejętności twórczych, psy˝
choedukacji i terapii. Ćwiczenia wyobraźni stanowią również rdzeń tech˝
nik psychodramatycznych. Jedno z takich ćwiczeń pobudzających grę wyob˝
raźni proponuję w tym miejscu.



 Ćwiczenie 7

 Wyobraź sobie...

 Znajdź odosobnione pomieszczenie, w którym nikt nie będzie Ci przeszka˝
dzał. Połóż się wygodnie na kanapie lub dywanie w ulubionej pozycji i 
zamknij oczy. Posłuchaj odgłosów spoza pokoju. Spróbuj zidentyfikować 
źródło każdego dźwięku, aby wyraźnie "zobaczyć oczyma wyobraźni" co lub 
kto go wywołuje i jak jest wykonywany.

 Jeśli źródłem dźwięku jest jakaś osoba, wymyśl o niej wszystko, co po˝
trafisz: jak wygląda, co robi, skąd przybyła, dlaczego kojarzy się z 
dźwiękiem, gdzie żyje, jak może zarabiać na życie, jakich ma przyjaciół 
itd. Z chwilą, gdy poczujesz się zmęczony lub zabraknie Ci w miarę plas˝
tycznych wyobrażeń, otwórz oczy.



 Wiele osób wykonujących to ćwiczenie nie jest w stanie wyobrazić sobie 
bogatych i różnorodnych szczegółów dotyczących źródeł dźwięku, cech osób 
wywołujących te dźwięki. Wyobrażenia rodzą się w ich umyśle z trudem i 
nie odznaczają się właściwościami twórczymi - nie są nowe, oryginalne, 
pomysłowe, niekonwencjonalne. Ale kolejne zadanie z łatwością prowokuje 
ćwiczących do puszczenia wodzy wyobraźni. Może się ono przydać scenarzy˝
stom i pisarzom cierpiącym na zanik weny twórczej, może być również uży˝
teczne dla uczniów mających kłopoty z pisaniem interesujących wypraco˝
wań.



 Ćwiczenie 8

 Scenariusz muzyczny

 Przygotuj nagranie utworu muzycznego, najlepiej instrumentalnego, który 
ma wyraźnie określony klimat emocjonalny lub specyficzny charakter i 
trwa krótko, jakieś 10 minut. Połóż się wygodnie i zamknij oczy. Wyobraź 
sobie, że dźwięki, które słyszysz, są częścią ścieżki dźwiękowej filmu. 
Wyobraź sobie co się dzieje na ekranie. Gdy ucichnie muzyka, spróbuj za˝
pisać swoje wyobrażenia.

 Ćwiczenie możesz powtórzyć wykorzystując muzykę o zróżnicowanym charak˝
terze - najpierw klasyczną, a później elektroniczną lub jazzową. Muzyka 
żywo pobudzi Twoją wyobraźnię i umożliwi powstanie skojarzeń, o które 
nigdy byś siebie nie podejrzewał.



 W powyższym ćwiczeniu postępujemy nietypowo, ponieważ tworzymy scena˝
riusz do skomponowanej już muzyki. Sytuacja typowa wygląda inaczej: sce˝
narzysta pisze scenariusz, potem reżyser kręci według niego film, na ko˝
ńcu kompozytor tworzy muzykę zgodną z powstałym obrazem i... kaprysami 
reżysera. Zrywanie z powszechnie stosowanym schematem działania to właś˝
nie istota twórczości, tym bardziej wtedy, gdy schemat dotyczy jakiejś 
wąsko pojętej dziedziny twórczości jak film czy literatura.

 Następne zadanie, do którego wykonania Cię zapraszam, również jest nie˝
typowe, choć znane są przypadki zbiorowej twórczości scenariuszowej i 
zgodnego współdziałania spółek autorskich.

 Ćwiczenie 9

 Scenariusz grupowy

 Zaproś do ćwiczenia dwóch członków rodziny lub dwóch przyjaciół. Zada˝
niem waszej trzyosobowej spółki będzie napisanie scenariusza do wybrane˝
go utworu muzycznego. Będziecie jednak postępować nietypowo: w czasie 
słuchania danego utworu każdy z was pisze na przemian tylko po jednym 
zdaniu, starając się utworzyć sensowną, spójną całość. Tak więc jedno 
zdanie piszesz Ty, drugie Twój mąż, trzecie - córka itd. Postarajcie się 
zakończyć pisanie z chwilą zakończenia muzyki. Do ćwiczenia wybierz na˝
granie mające odpowiednią atmosferę i klimat, najlepiej trwające 15-20 
minut.



 Zadanie to wywołuje w czasie grupowego treningu twórczości wiele rado˝
ści i śmiechu, zmusza uczestników do dostosowania własnych wyobrażeń do 
wyobrażeń innych osób, jest także dla wielu ćwiczących próbą sił - ale 
sił twórczych. Bywa również przyczyną zaskoczenia i odkryć. Dla lepszego 
zobrazowania przytoczę tu scenariusze grupowe, które powstały podczas 
moich treningów do muzyki zespołu King Crimson. Efekt w postaci gotowego 
scenariusza i jego walorów estetycznych był tylko jednym, wcale nie naj˝
ważniejszym w tym zadaniu, aspektem procesu twórczego. Dodatkowym eleme˝
ntem było wspólne dla wszystkich zespołów pierwsze zdanie, od którego 
zaczynał się scenariusz. Zobaczmy, co poszczególne spółki autorskie so˝
bie wyobraziły. Przypominam, że każde zdanie miało innego autora.

 Pełen obaw zaczął iść w głąb dżungli. Znał dobrze te opowieści o du˝
chach przodków i różnych stworach, które czają się w zaroślach. Nagle 
usłyszał dziwne, nieznane mu dotąd dźwięki. Oho! -pomyślał - zaczyna 
się. Dookoła było ciemno, gdzieniegdzie tylko świeciły jakieś oczy. Po˝
woli z dżungli zaczęła wyłaniać się postać wielka jak słoń, o paszczy 
krokodyla i prężności lamparta -popatrzyła na niego wielkimi, poważnymi 
oczyma. Czuł jak rośnie w nim strach i przerażenie. To koniec - pomyś˝
lał. Nie, nie - trzeba coś zrobić! Uśmiechnął się z zadowoleniem na twa˝
rzy śmiało spojrzał w stronę pobliskich krzewów, prosto w oczy dzikiego 
zwierzęcia. Teraz dopiero spostrzegł, że w wielkich smutnych oczach po˝
twora błyszczą ciężkie, duże łzy. Po chwili nieruchomego trwania w miej˝
scu zdecydował się wyciągnąć rękę w kierunku smutnego zwierzęcia. Współ˝
czuję ci - powiedział - ale nic nie mogę dla ciebie zrobić. Spieszę się 
jak zwykle. Biedne zwierzę spojrzało na niego błagalnie, jakby prosząc o 
coś. Wysunęło ogromny jęzor i polizało go po wyciągniętej dłoni. Czuł, 
że dotyk jest szorstki, a zarazem ciepły. No, no spokojnie - poślinisz 
mnie. Zauważył, że zwierzę odsunęło się od niego i wskazuje jakąś drogę, 
którą chciałoby go poprowadzić.



 Pełen obaw zaczął iść w głąb dżungli. Było gorąco i duszno, koszula 
przylgnęła mu do ciała. Krople potu spływały po jego nieogolonej twarzy 
- dopalał się ostatni Camel. Odrzucił daleko od siebie żółte pudełko z 
wielbłądem, ostatni raz zaciągnął się mocno. Poczuł w ustach mdlący, 
słodki smak. Jak nigdy dotąd poczuł rozrywający jego mięśnie lęk: co wy˝
brać, na co się zdecydować? Bounty czy lodowy Snickers? Niepewnie sięg˝
nął do kieszeni - zostały tylko Mentosy. Nie, nie, to niemożliwe, prze˝
cież był jeszcze jeden! Musi być! Zaczął gorączkowo szukać, a czas upły˝
wał. Zastanowił się: spokojnie, spokojnie, spokojnie! Na moment zastygł 
w bezruchu, wiatr rozwiewał jego włosy roznosząc zapach Wash and go. Zza 
zwisających lian ujrzał to, na co czekał całe swoje życie. Wymarzony, 
wyśniony obraz, cud prosto z raju. Nieśmiało podszedł kilka kroków bli˝
żej i delikatnie dotknął... Renault Clio! Wsiadł do środka i włączył ra˝
dio, obok znalazła się nagle piękna dziewczyna. Obsypał ją kwiatami. Od˝
jechali do miasta. Dziewczyna szeptała pod nosem: City man - marka praw˝
dziwego mężczyzny.



 Oto tylko dwa scenariusze, powstałe w dwóch różnych grupach pod wpływem 
tej samej ilustracji muzycznej. Mimo widocznych w poszczególnych zda˝
niach różnic skojarzeń, powstały w miarę spójne, logiczne opowiadania. 
Drugi scenariusz to przykład tworzenia przez grupę wyobrażeń naśladow˝
czych, odtwórczych, będących kalką popularnych reklam telewizyjnych, od 
których trudno było się członkom grupy uwolnić. Tak to już jest z lanso˝
wanymi systematycznie, powtarzanymi uporczywie i wymyślonymi przez spe˝
cjalistów od programowania podświadomości sloganami hasłami i filmami 
reklamowymi, że niezależnie od naszej woli wpływają na naszą wyobraźnię 
i kształtują poglądy na wiele spraw. Czy tego chcemy, czy nie - jesteśmy 
w pewnym sensie niewolnikami czyjejś wyobraźni, chyba że nie oglądamy 
telewizji, nie słuchamy radia i nie czytamy gazet.

 Angielski twórca dramy jako metody wychowania twórczego dzieci i mło˝
dzieży Brian Way, który swoją koncepcję oparł na technikach pobudzania i 
wykorzystywania wyobraźni pisze: "Rozwój wyobraźni wymaga stałej możli˝
wości ćwiczenia się w używaniu swoich własnych zdolności wyobrażenio˝
wych. Jest czymś odmiennym od uczenia się postrzegania produktów wyobra˝
źni innych ludzi. (...) Zbyt wczesne zetknięcie się z twórczością innych 
może przekreślić osobisty rozwój wyobraźni". (B. Way, "Drama w wychowa˝
niu dzieci i młodzieży", Warszawa 1990, WSiP, s. 49).

 Warto o tym pamiętać decydując się na zajęcie miejsca przed telewizo˝
rem.



 Pan Karol postanowił odwołać się do skojarzeń, jakie wywoływała w nim 
myśl o kolorowych błonach fotograficznych - powiedzmy - "Alfa". Napisał 
na kartce: "Filmy kolorowe Alfa...", po czym położył się wygodnie na ta˝
pczanie, zamknął oczy i oddał we władanie własnej wyobraźni. Ta nie ka˝
zała mu długo czekać i po chwili podsunęła mu skojarzenie, że dobre fil˝
my fotograficzne zachowują blask wspomnień. Pan Karol zapisał to skoja˝
rzenie, a potem już zapisywał kolejne: 

-filmy dobre do zdjęć w cieniu i w pełnym słońcu

-filmy na szczęście i niepogodę

-filmy na wakacyjną wędrówkę i do atelier

-filmy kolorowe jak tęcza.

 Po zapisaniu wielu takich skojarzeń pan Karol przystąpił do tworzenia 
sloganów reklamowych. Opracował ich wiele, wybrał trzy:

- Czar wspomnień na filmach Alfa

- W słońcu i cieniu z filmami Alfa

- Filmy Alfa - na tym się wychodzi!

 Pan Karol przepisał slogany na maszynie i wysłał je na adres firmy. Te˝
raz czeka na wieści o nagrodzie.





Rozdział 5







Kombinuj





 "(...) żaden produkt twórczy nie jest absolutną nowością i stanowi fra˝
gment długiego łańcucha rozwoju, w którym teraźniejszość jest uwarunko˝
wana przeszłością."



Zbigniew Pietrasiński





 Pan Julian od roku nie pije alkoholu. Czeka go trudna próba, ponieważ 
nadszedł właśnie lipiec i jego imieniny, na których bywało zazwyczaj 
wielu krewnych i przyjaciół. Także wielu kompanów "od kieliszka".

 Jan Guttenberg łącząc zasady działania prasy do wyciskania wina i sto˝
sowania pieczęci wynalazł - jak wiadomo - druk. Nie wiedział zapewne, że 
zrealizował jeden z głównych mechanizmów twórczości. Szampon i odżywka w 
jednym, compact-disc, socjolingwistyka, muzyka elektroniczna i wczasy 
językowe to przykłady twórczego kombinowania. Odtwarzacz kompaktowy łą˝
czy w sobie zasadę działania gramofonu cyfrowego z laserem, socjolingwi˝
styka narodziła się z połączenia socjologii jako nauki o społeczeństwie 
i lingwistyki jako nauki o języku, zaś muzykoterapia to synteza metod 
terapeutycznych i procesów odbioru muzyki.

 Ogromna liczba twórczych wynalazków stanowi efekt oryginalnych i zara˝
zem zgodnych połączeń elementów z co najmniej dwóch odległych klas zja˝
wisk - odpoczynku i nauki języka obcego, ćwiczeń fizycznych z muzyką, 
ołówka z gumką. W psychologii i pedagogice twórczości proces ten nosi 
nazwę aktu bisocjacji lub odkrycia. Istotą tego procesu jest zbliżenie w 
umyśle twórcy co najmniej dwóch różnorodnych obiektów, idei, rozwiązań 
lub technik, które mogą się ze sobą połączyć, aby w wyniku odpowiedniego 
skojarzenia (właśnie bisocjacji) powstał nowy obiekt, idea, rozwiązanie 
lub technika. Jednym z ostatnich efektów bisocjacji w muzyce jest, jak 
sądzę, tak zwana muzyka New Age, będąca raz kombinacją muzyki poważnej i 
jazzowej, muzyki Wschodu z folklorem anglosaskim, innym razem nową jako˝
ścią złożoną z wszystkich tych rodzajów muzyki po trochu. Piękna to mu˝
zyka! Akt bisocjacji nie jest taki trudny. Spróbuj!



 Ćwiczenie 10

 Kłamliwy wiersz

 Mamy dwie klasy raczej odległych zjawisk: pisanie wiersza i kłamstwo. 
Poezja to trudna dziedzina twórczości literackiej, choć pisaniem do szu˝
flady zajmowało się lub nadal zajmuje sporo ludzi. Kłamstwo zaś to deli˝
katny problem stosunków międzyludzkich, moralności, prawa i wiary. Zada˝
nie polega na tym, aby ułożyć wiersz z kłamstwem w każdej linijce. Za˝
czynaj!



 Gdy napiszesz swój "kłamliwy wiersz" zapraszam Cię do lektury dwóch 
wierszy uczestników prowadzonych przeze mnie treningów twórczości.



Wierzba to ptak, co lata pod wodą

gęstą od tlenu i ciem.

Oddycha uszami, myśli sercem

a mówi przez nos,

że liście to korzenie,

że wiatr to spokój,

że deszcz to pragnienie

a piorun - bezpieczeństwo.

Słowik to drzewo

co pływa w przestworzach.



Piszę do ciebie gumką myszką,

która wleciała tu przez okno.

Zielony kot w pokoju śpi,

a srebrne pszczoły w słońcu mokną.

Piszę do ciebie robiąc na drutach

samochód twoich marzeń.



 Krytyk literacki, jak sądzę, nie mógłby zasnąć po lekturze tych wier˝
szy. Nam się one jednak podobały! Efekt artystyczny jest w tym przypad˝
ku, podobnie jak i w całym treningu twórczości, sprawą drugorzędną. Waż˝
ne jest, by podjąć próbę działania twórczego, zmierzyć się z nietypowym 
zadaniem, wykorzystać okazję do nowego doświadczenia. Liczy się proces - 
oczywiście proces twórczy.

 Kombinować, czyli łączyć coś z czymś w zgodną całość można w wielu naj˝
różniejszych profesjach. Jeśli jesteś nauczycielką języka polskiego, mo˝
żesz twórczo łączyć uczenie dzieci zasad pisowni z zabawą lub insceniza˝
cją. Efekt dydaktyczny murowany! Jeśli pracujesz jako agent reklamowy, 
możesz dokonać twórczych syntez różnych, na pierwszy rzut oka sprze˝
cznych lub nie pasujących do siebie form reklamy - happening, rajdy rek˝
lamowe - korowody ludzi, zwierząt i sprzętu technicznego. Jeśli specja˝
lizujesz się w terapii uzależnień, nie zapominaj, że można połączyć me˝
tody terapii racjonalnej z technikami relaksacyjnymi. Okazji do twór˝
czych bisocjacji jest tyle, ile istnieje zawodów lub stanowisk pracy, w 
których nie operuje się powtarzalnym schematem. Również poza pracą można 
kreatywnie łączyć różnorodne formy i metody działania po to, by zerwać z 
wszędobylską rutyną, nudą, zastojem i otrzymać - być może - nowatorską 
formę lub metodę działania. To prosta droga twórczości.

 Już dawno temu badacze procesów twórczych stwierdzili, iż nowe, orygi˝
nalne wytwory a także sposoby działania powstają na kanwie starych ele˝
mentów. Jedną z podstawowych zasad tworzenia stanowią więc selekcja, 
przetwarzanie i łączenie elementów uprzedniego doświadczenia z pewną no˝
wością. Nie oznacza to jednak, że wielkie dzieła można sprowadzić do 
zręcznego zestawienia tego, co zostało wcześniej poznane lub poddane 
transformacji. Do wiekopomnego odkrycia potrzeba jeszcze - bagatela! - 
zrozumienia wcześniejszej wiedzy i umiejętności dostrzeżenia jej znacze˝
nia w związku z innymi zjawiskami. Dla laika, który przypadkiem odnalazł 
rzadki minerał może to być tylko migotliwy kawałek skały. Dla spostrze˝
gawczego geologa natomiast długo oczekiwane odkrycie.

 Oto prawdziwa historia: czterej chłopcy z francuskiego miasteczka Mon˝
tignac, którzy odkryli malowidła ścienne w Lascaux, nie mogą uchodzić za 
prawdziwych odkrywców. Nie mógłby tego o sobie powiedzieć również nau˝
czyciel z Montignac, którego chłopcy czym prędzej powiadomili o znalezi˝
sku. Malowidła w grocie Lascaux odkrył dla ludzkości ksiądz Henri Breu˝
il, znakomity znawca sztuki prehistorycznej, zaalarmowany przez scepty˝
cznego i niepewnego siebie nauczyciela. To on potrafił, przy swojej bo˝
gatej wiedzy, docenić znaczenie znaleziska i powiązać je ze znanymi so˝
bie faktami. Jest to przykład działań twórczych, które zwykło się okreś˝
lać mianem odkrycia. Polega ono na ujawnieniu po raz pierwszy wytworu 
lub stanu rzeczy, który został "wykonany" wcześniej przez przyrodę bądź 
ludzi.

 Odkrywanie to pasja, zawód lub udręka archeologów, etnografów, history˝
ków, paleontologów, antropologów i milionów hobbystów. To również fascy˝
nująca historia życia Kazimierza Michałowskiego, odkrywcy fresków z Fa˝
ras i Davida Livingstone'a, odkrywcy wodospadu Wiktorii.

 Przy konstruowaniu, wytwarzaniu (wymyślaniu) czegoś nowego, wcześnie˝
jsza wiedza oraz umiejętności dostrzeżenia znaczenia nowego zjawiska 
nierzadko prowadzą do bisocjacji, dzięki której następuje rozwój cywili˝
zacji. Rezultatem bisocjacji jest coś nowego, co powstało z połączenia 
starych elementów.

 Zobaczmy, czy uda Ci się utworzyć coś takiego, czego nie ma.



 Ćwiczenie 11

 Górskie pozdrowienie

 Utarł się przed laty na szlakach górskich - zanikający niestety w cza˝
sach masowych wycieczek - piękny zwyczaj wzajemnego pozdrawiania się 
przez wędrowców. Schodzący pozdrawiał na ogół wchodzącego, młodszy - 
starszego, mężczyzna - kobietę. Turyści górscy nie mieli jednak i nadal 
nie mają własnego pozdrowienia górskiego jakie mają na przykład żeglarze 
czy myśliwi. Wymyślmy pozdrowienie - propozycję dla ludzi wędrujących po 
górskich szlakach, którzy nie chcą się mijać obojętnie. 



 Wśród licznych propozycji wysuniętych przez osoby, które wykonały to 
zadanie, na uwagę zasługują na przykład takie:

- Cześć gór

- Góry chroń

- Dzień góry

- Góry chwal

- Sie ma góry.

 Zadanie to nie jest zbyt łatwe, ale czy łatwo jest wymyślić coś zupeł˝
nie nowego? Z twórczością jest jak z modą, w której kombinacje różnych 
kolorów i wykrojów raz dają pożądany, interesujący efekt, a innym razem 
prowadzą do banału lub tandety. Kreski z paskami zazwyczaj "gryzą się", 
choć czasem wszystko zależy od tego, jakie to kreski i paski, kto je wy˝
myślił i kto lansuje.

 Wśród podstawowych mechanizmów twórczości, jakie wyróżnił amerykański 
psycholog Sarnoff A. Mednick, przypadek odgrywa czołową rolę. Zdaniem 
Mednicka najważniejszym mechanizmem twórczości jest zapośredniczenie. 
Polega ono na skojarzeniu (łączeniu) odległych od siebie elementów w 
spójną całość poprzez jakiś element pośredniczący. Widzimy więc, że jest 
to... akt bisocjacji.

 Koło się zamknęło. Bisocjacja czy zapośredniczenie, ważne, by kombino˝
wać - łączyć stare z nowym, małe z dużym, jasne z ciemnym, żywiołowe ze 
spokojnym, racjonalne ze zmysłowym, dalekie z bliskim, głośne z cichym. 
A więc Kombinuj!



 Pan Julian wraz z żoną, która jest dla niego ważnym oparciem w procesie 
trzeźwienia, postanawiają dokonać twórczego połączenia imienin z... raj˝
dem turystycznym i piknikiem. Wybrali pięknie położone miejsce w zakolu 
rzeki, oddalone od ich miejscowości o około sześć kilometrów, wypożyczy˝
li niezbędny sprzęt turystyczny i naszykowali drewno na ognisko. Wcześ˝
niej wysłali do potencjalnych gości kartki pocztowe, w których informo˝
wali, że zapraszają ich na bezalkoholowy piknik w takim to a takim miej˝
scu, do którego należało samodzielnie dojść lub dojechać rowerem, zgod˝
nie z planem narysowanym na każdym zaproszeniu. Serwowana będzie trady˝
cyjna grochówka, bigos i dobry humor - napisał pan Julian. 

 Wymyślając nową formułę obchodów imienin pan Julian opracował jeszcze 
inne pomysłowe kombinacje, które być może zrealizuje w następnych la˝
tach:

- herbatka " Five o'clock" plus wizyta wszystkich gości w operze

- bezalkoholowe przyjęcie w klubie jazzowym i udział w koncercie

- imieninowy podwieczorek w prywatnym klubie, połączony z wyświetlaniem 
rodzinnych slajdów i komedii filmowej

- spływ kajakowy i ognisko na wyspie.





Rozdział 6







Nie oceniaj pochopnie





 "Wytwarzanie dobrze przebiega w atmosferze nieskrępowanej zabawy inte˝
lektualnej, a nadmiar krytycyzmu jest dlań szkodliwy." 



Edward Nęcka





 Zbliżał się ich pierwszy, długo oczekiwany urlop. Maria wymarzyła sobie 
dwa tygodnie spędzone na wędrówce górskiej, Leszek - zapalony żeglarz - 
oczyma wyobraźni pływał już po jeziorach mazurskich. Wiele godzin dysku˝
towali o sprzecznych planach wakacyjnych i ani trochę nie byli bliżej 
zadowalającego oboje rozwiązania.



 Uczestnicy zespołowej pracy nad rozwiązywaniem problemów mają skłonnoś˝
ci do przyjmowania pierwszego rozwiązania, jakie ktoś odważy się wysu˝
nąć, mimo że w opinii wielu osób nie jest to pomysł rewelacyjny. Ci, 
którzy obawiają się porażki, mają niskie mniemanie o własnej inwencji 
twórczej i są w dodatku nieśmiali, rzadko biorą aktywny udział w takim 
zespołowym rozwiązywaniu problemów, w zbieraniu pomysłów. Tym rzadziej 
wtedy, gdy zgłoszony czasem nieśmiało przez nich pomysł spotka się z na˝
tychmiastową, negatywną najczęściej oceną. Wtedy "szare myszki" wycofują 
się w bezpieczny rejon milczenia i przytakiwania silniejszym, choć nie 
tak znów rzadko wyobraźnia podsuwa im znakomite pomysły, które mogłyby 
"utworzyć" nową jakość. Wolą jednak milczeć, aby nie narażać się na pa˝
raliżujące ich słowa krytyki, a o rewelacjach powstałych w ich umyśle 
dowiadujemy się na ogół zbyt późno i w kuluarach.

 Tradycyjna metoda rozwiązywania problemów poprzez zespołowe narady, se˝
sje, konferencje, zebrania, rady, posiedzenia, warsztaty, dyskusje - 
czyli tak zwane nasiadówki wygląda mniej więcej tak:



pomysł -> ocena -> pomysł -> ocena -> pomysł -> ocena -> pomysł -> oce˝
na... i tak dalej.



 Mimo wielogodzinnych na ogół posiedzeń metoda ta rzadko przynosi rezul˝
taty w postaci nowatorskich pomysłów, a skutki uboczne raczej się utrwa˝
lają niż zanikają: nieśmiali pracownicy zamykają się w sobie jeszcze ba˝
rdziej, odważni utwierdzają we własnym geniuszu, a ci, którym wszystko 
jest obojętne - jeszcze bardziej zniechęcają do tego typu pracy. Mam 
wieloletnie, negatywne doświadczenia związane z zespołowym rozwiązywa˝
niem problemów w grupach, w których brak jest otwartości, życzliwości 
i... umiaru w natychmiastowym osądzie.

 Proponowana w tym miejscu metoda odroczonego wartościowania rozrywa 
przedstawiony powyżej tok myślenia i wygląda tak:



pomysł -> pomysł -> pomysł -> pomysł -> pomysł -> pomysł -> pomysł -> 
przerwa -> ocena. 



 Odroczywszy ocenę umożliwiamy uczestnikom sesji magazynowanie pomysłów, 
tworzymy lepsze warunki do poszukiwania różnorodnych idei, do fantazjo˝
wania, zachęcamy do współpracy i koncentracji nad problemem, a nie nad 
ocenami. Przerwa po sesji pomysłów ma pomóc uczestnikom w osiągnięciu 
tak potrzebnego do oceny dystansu.

 Metoda odroczonego wartościowania pozwala również zminimalizować lub 
nawet wyeliminować jedną z częściej spotykanych barier myślenia twórcze˝
go, tak zwany ojcowski afekt. Przeszkoda ta polega na tym, że osoba roz˝
wiązująca problem bardzo silnie przywiązuje się do pierwszego własnego 
pomysłu, idei, propozycji. Emocje te można porównać do prawdziwie ojcow˝
skiego afektu, czyli silnego uczucia, jakim ojciec darzy swoje dziecię. 
W obronie pierwszego pomysłu osoba cierpiąca na ojcowski afekt poszukuje 
wytrwale informacji, które potwierdzają jego przydatność, a unika i sta˝
ra się nie dostrzegać informacji, które mu zagrażają. Jest to klasyczny 
przypadek dopasowywania danych do hipotezy. W skrajnych sytuacjach taki 
"twórca" może nawet fabrykować informacje korzystne dla swojej hipotezy. 
Perypetie "odkrywcy" i wydawcy rzekomych pamiętników Hitlera dobrze ilu˝
strują omawiane tu zjawisko. Odroczenie, czyli zawieszenie w czasie oce˝
ny pierwszego pomysłu, pozwala cierpiącemu na ojcowski afekt bardziej 
obiektywnie ocenić wartości własnego tworu, a tym samym umożliwić do˝
strzeżenie jego niedostatków.

 Odraczanie procesu wartościowania można polecić nie tylko kierownikom 
zespołów pracowniczych, nauczycielom, naukowcom, i drużynowym harcers˝
kim, ale każdemu, kto ma skłonności do natychmiastowego krytykowania 
własnych i cudzych pomysłów. Tym wszystkim proponuję również stosowanie 
odmiany znanej metody grupowego rozwiązywania problemów - burzy mózgów. 
Tym razem będzie to burza w Twoim mózgu.

 Burzę mózgów wymyślił jeszcze przed II wojną światową Amerykanin Alex 
Osborn, ale podobny sposób rozwiązywania problemów był już stosowany w 
XVI wieku w Indiach. Nosił tam nazwę "Prai - Barshana" ("Prai" - poza 
tobą, "Barshana" - pytanie), co miało oznaczać odroczenie dyskusji i 
krytyki. Osborn ustalił dla swej metody kilka zasad, których przestrze˝
ganie w całości może przynieść pożądane efekty twórcze:

zasada odroczenia oceny - wszelkie ocenianie w czasie sesji jest zabro˝
nione

zasada fantazjowania - pożądane jest wymyślanie najbardziej nawet nie˝
prawdopodobnych, fantastycznych lub wręcz absurdalnych pomysłów

zasada przechodzenia ilości w jakość - im większa liczba pomysłów, tym 
lepiej, istnieje bowiem gwarancja, że wśród wielu będzie właśnie ten 
najlepszy

zasada modyfikacji - wskazane jest udoskonalanie, modyfikowanie pomysłów 
innych osób

zasada sugestii - wskazane jest sugerowanie się zasłyszanymi pomysłami 
przy wymyślaniu własnych.



 Ćwiczenie 12

 Burza mózgu

 Sformułuj konkretny problem, nad którym pracujesz. Musisz zadbać o to, 
by pytanie będące definicją problemu postawić jasno i wyraźnie. Ważne 
jest, żebyś miał możliwość wielu wiarygodnych rozwiązań, a nie prosty 
wybór "albo... albo". Stąd "burzy mózgów" lepiej poddać problem typu: "W 
jaki sposób zorganizować przyszłe wakacje z dziećmi?", " Co zrobić, żeby 
zaoszczędzić trzy miliony?" czy "Jak powinno brzmieć główne hasło rekla˝
mowe naszej firmy, żeby utrwaliło się w pamięci klientów? " aniżeli ty˝
pu: "Co mam zrobić, żeby dzieci mnie kochały? " i " Jak zdobyć fortunę?"

 Sformułuj więc problem i na specjalnie przygotowanej kartce papieru no˝
tuj wszelkie nasuwające się pomysły, pamiętając o tym, że:

- im będzie ich więcej, tym lepiej

- możesz zapisywać pomysły bez względu na to, czy wydadzą Ci się one 
śmieszne, banalne, fantastyczne, czy wręcz absurdalne - w każdym pomyśle 
może tkwić idea, która przyniesie bardziej racjonalne lub pożądane pro˝
pozycje

- nie oceniaj zapisywanych pomysłów, nie wypowiadaj pod ich adresem żad˝
nych krytycznych uwag - po prostu odrocz wartościowanie i wyłącz " wew˝
nętrznego cenzora". Zapisuj, zapisuj, zapisuj!

- nie powtarzaj raz zapisanych pomysłów, lecz łącz je, rozwijaj i mody˝
fikuj tak, aby utworzyć nową oryginalną całość, czyli... kombinuj!

 Kiedy uznasz, że Twoja inwencja kończy się, możesz wykorzystać do ins˝
piracji pytania proponowane przez Osborne'a, które mają służyć pobudze˝
niu pomysłowości. Oto one:

- Jakie są inne zastosowania?

- Zaadaptować?

- Zmodyfikować?

- Powiększyć?

- Zmniejszyć?

- Zastąpić czymś innym?

- Przegrupować?

- Odwrócić?

- Połączyć?



 Tylko na pierwszy rzut oka pytania te mogą wydać się niedorzeczne i wy˝
dumane. Porównajmy:

- George Westinghouse, który wdrożył około 400 wynalazków, poniósł pora˝
żkę w pracy nad silnikiem rotacyjnym. Zamiast jednak pomysł odrzucić w 
całości, dostosował urządzenie do nowej funkcji, przekształcając je w 
miernik natężenia przepływu oleju - czyli "zastosował inaczej".

- Pewien wynalazca dodał do tradycyjnego budzika drugi dzwonek. Gdy nie 
wystarcza jeden, włącza się drugi, głośniejszy - czyli "powiększył".

- Uważając, że rygorystyczna konstrukcja allegra sonatowego w symfonii 
krępuje polot twórczy, Franciszek Liszt zaprojektował nową formę muzycz˝
ną, którą nazwał "poematem muzycznym". Jest to jednoczęściowy utwór mu˝
zyczny, orkiestralny, dowolny co do budowy, w którym za pomocą środków 
muzycznych pokazywane są charaktery ludzi, obrazy świata i uczucia twór˝
cy - wszystko to jest przeciwieństwem formy sonaty. Liszt dokonał "subs˝
tytucji" czyli "zastąpił" poematem sonatę.

- Pedagog niemiecki Hubertus von Schoenbeck zaprzeczył powszechnie i od 
tysiącleci uznawanej tezie, że dzieci powinny być wychowywane przez do˝
rosłych. Dzieciom nie jest potrzebne wychowanie, ponieważ od początku są 
odpowiedzialne za swoje postępowanie, wychowywać natomiast należy nau˝
czycieli. Von Schoenebeck jest twórcą teorii zwanej postpedagogiką - do˝
konał "odwrócenia".

- I tak dalej. Rzecz jasna, opisani tu twórcy nie wiedzieli, że stosują 
w praktyce zalecenia twórcy "burzy mózgów". Nie znali też pytań stymulu˝
jących generowanie pomysłów - my jednak już je znamy.



 Ćwiczenie 12

 - ciąg dalszy

 Kiedy uznasz, że masz już wystarczającą liczbę pomysłów na rozwiązanie 
problemu - zrób przerwę. Staraj się nie myśleć o problemie, odpoczywaj, 
rób coś zgoła różnego od dotychczasowej aktywności, idź na spacer, od˝
wiedź znajomych. To wszystko po to, by odpocząć od problemu, zdystanso˝
wać się do własnych propozycji, odroczyć proces oceny i wyboru tego jed˝
nego, najlepszego rozwiązania. Przerwa może trwać tyle, ile Ci potrzeba 
do osiągnięcia niezbędnego dystansu i świeżego osądu.

 Dokonaj oceny i weryfikacji powstałej listy pomysłów. Rozważ wady i za˝
lety każdego pomysłu, skorzystaj z opinii ekspertów lub przyjaciół. Wy˝
bierz ten lub te pomysły, które najpełniej spełniają Twoje oczekiwania.



 Mam nadzieję, że postępowanie zgodne z tym schematem doprowadzi Cię do 
nowego, oryginalnego rozwiązania, zmieniającego męczący nawyk lub rozwi˝
jającego ważne zainteresowania. Jeżeli zaś nauczysz się tylko odraczać 
krytykowanie i nie oceniać zbyt pochopnie, to też dobrze. Twórczyni pol˝
skiej pedagogiki społecznej Helena Radlińska, a po niej jej uczennica - 
profesor Irena Lepalczyk, powtarzały nieustannie swoim doktorantom: "Za˝
pisuj wszystko, co ci przyjdzie do głowy, każdy pomysł. Wszystko na kar˝
tce, wszystko na piśmie. Kreśl, szkicuj, skreślaj, dodawaj. I nie oce˝
niaj już na wstępie, bo po jakimś czasie może się okazać, że krytycznie 
oceniony pomysł był tym najlepszym. Marnuj jak najwięcej kartek".

 Z oceną wytworów twórczego procesu sprawa jest skomplikowana. Wystarczy 
wspomnieć przypadek Jana Sebastiana Bacha, który przez współczesnych 
uważany był tylko za zdolnego wirtuoza - organistę, nie zaś za genialne˝
go kompozytora. Albo postać niejakiego Antonio Salieri, autora około 40 
oper niezmiernie popularnego i wysoko ocenianego przez wiedeńczyków na 
przełomie XVIII i XIX wieku, dzisiaj znanego głównie jako nauczyciel Be˝
ethovena, Schuberta i Liszta oraz jako intrygant i konkurent Mozarta, a 
być może nawet sprawca śmierci twórcy "Eine Kleine Nachtmusik".

 Ocena twórczych pomysłów i wytworów wymaga taktu, ostrożności, toleran˝
cji, otwartości umysłu, dystansu oraz zdań oceniających, zaczynających 
się od słowa "Ja" lub "Mnie". Wymaga więc postawy asertywnej. (Więcej o 
asertywności w książce Marii Król - Fijewskiej "Stanowczo, łagodnie, bez 
lęku" Wydawnictwo INTRA, Warszawa 1992). W przeciwnym razie mogą się 
zdarzyć przypadki podobne do tych, które pozwalam sobie opisać poniżej.

 Wiele lat temu, w jednym z programów telewizyjnych autorstwa Michała 
Bogusławskiego czołowi krytycy muzyczni mieli za zadanie ocenić inter˝
pretacje jednego z kaprysów Paganiniego w wykonaniu kilku studentów i 
Krzysztofa Jakowicza. I cóż się dzieje? Widzowie oraz czołowi krytycy 
oglądają zarejestrowane na taśmie magnetowidowej nagrania kolejnych mło˝
dych skrzypków, następnie krytycy poddają ocenie poszczególne wykonania. 
Oceny są diametralnie różne: jeden ze studentów grał zdaniem krytyków 
bardzo ekspresyjnie, ale z potknięciami technicznymi, drugi potraktował 
kaprys zbyt chłodno, ale ton miał soczysty, trzeci byłby rewelacją, gdy˝
by nie zwalniał tempa... i tak dalej. Najlepsze noty zebrał, jak się mo˝
żna domyśleć, grający na końcu profesjonalista. Tyle, że od połowy pro˝
gramu realizatorzy przekazali telewidzom informację, której nie znali 
czołowi krytycy. Filmowanym skrzypkom towarzyszyła ścieżka dźwiękowa z 
wciąż tym samym nagraniem kaprysu w wykonaniu Jakowicza. Muzyka była ta 
sama, zmieniał się jedynie obraz. Czołowi krytycy muzyczni, w tym prezes 
adekwatnego związku, akcentowali niuanse i różnice pomiędzy kolejnymi 
wykonaniami, analizowali, kłócili się, uczonym tonem uzasadniali swoje 
sądy, a nawet sugerowali, by młodzi wykonawcy bardziej przyłożyli się do 
trudnej sztuki wiolinistycznej. Telewidz wiedział to, czego nie wiedzie˝
li oni. Usłyszał pięć powtórzeń jednego nagrania i z niedowierzaniem 
przypatrywał się i przysłuchiwał czołowym krytykom. Cóż się potem dzia˝
ło!!! Protesty, listy otwarte i zamknięte, posiedzenia i narady związku 
krytyków, sprostowania i pomówienia, a nawet interwencje u sekretarzy i 
członków KC PZPR. Świat muzyczny wrzał, a Michał Bogusławski stracił 
pracę. A krytycy? Nie mieli - jak sądzę - odwagi przyznać się do włas˝
nych wrażeń. Zbyt wcześnie osądzali i klasyfikowali. Podobnie jak i nau˝
czyciele z anegdoty, którą przytacza Vera Peiffer w książce "Myśl pozy˝
tywnie".

 Pewne niemieckie czasopismo zwróciło się do sławnego pisarza z prośbą o 
napisanie pracy na temat, który na egzaminach otrzymali 18-latkowie. Re˝
daktorzy wręczyli następnie ów tekst z prośbą o ocenę nauczycielom w ki˝
lku liceach z sugestią, że powstał on pod piórem 18-latka. Nauczyciele 
zazwyczaj sprawdzali sterty takich prac. Wyniki wypadły zadziwiająco: 
tekst napisany przez uznanego w świecie autora zyskał oceny w całym 
przedziale od najgorszych do najlepszych. Czasami otrzymywał komentarze 
w rodzaju "ciekawe", a czasami "beznadziejne". I kto miał tu rację? Jak 
widać lepiej odroczyć ocenę i zastosować zasadę, o której była już mowa: 
"nie wiem - zobaczymy".



 Ponieważ dyskusje do niczego nie prowadziły, Maria i Leszek postanowili 
przez dwa dni zapisywać na rozwieszonym na ścianie kartonie własne pro˝
pozycje rozwiązania problemu. Przyrzekli sobie, że nie będą swoich pomy˝
słów komentować i oceniać. Zgodzili się zapisywać propozycje na pierwszy 
rzut oka nierealne i modyfikować pomysły partnera. A oto niewielka część 
ich listy:

- pojechać na tydzień w góry, a potem na tydzień na Mazury

- wyjechać nad Balaton, stamtąd widać góry

- w tym roku wyjechać w Tatry, a za rok, gdy urlop będzie dłuższy, do 
Giżycka

- poprosić o miesiąc urlopu bezpłatnego

- pojechać na Capri: góry i morze do żeglowania

- a może nad Morskie Oko

- znaleźć w Polsce takie miejsce, gdzie można rano chodzić po górach, a 
po południu żeglować

- wyjechać nad Jezioro Otmuchowskie (to niedaleko Gór Złotych)

- a może do Soliny?

- lepiej nad Jezioro Żywieckie, to w Beskidzie Małym.

 Po dwóch dniach Maria i Leszek zasiedli do oceny długiej listy pomys˝
łów. Bardzo szybko ustalili, że pojadą do Międzybrodzia Żywieckiego, nad 
Jezioro Międzybrodzkie, po którym będą żeglować wieczorem. Rano zaś będą 
wędrować po niewysokich, lecz pięknych widokowo górach Beskidu Małego.



Rozdział 7







Toleruj wieloznaczność





 "Wyrazem wewnętrznego bogactwa twórców jest zdolność godzenia przeciw˝
stawnych wartości (...), znajdująca wyraz w umiejętności akceptowania 
napięcia i konfliktów, w odporności wobec niejasności, niepewności i 
sprzeczności."



Andrzej Strzałecki





 Po kilku próbach pani Krystyna otrzymała wreszcie wizę amerykańską i 
mogła zacząć przygotowania do wyjazdu. Zostały jej tylko trzy miesiące 
na udoskonalenie umiejętności mówienia po angielsku. Tego języka pani 
Krystyna uczyła się w szkole średniej i przez dwa lata na studiach, ale 
to było dawno. Znała wiele słów i rozumiała proste dialogi, ale nie po˝
trafiła pokonać lęku przed konwersacją. Postanowiła nad tym popracować.



 W najróżniejszych sporach rodzinnych, ekonomicznych, politycznych częs˝
to daje o sobie znać brak tolerancji wobec odmiennych stanowisk czy opi˝
nii. Każdy pewnie zna jakiegoś Wujka Janka, który rozprawia się defini˝
tywnie z każdą tezą broniącą zasad gry wolnorynkowej, chwalącą prywaty˝
zację szkół, krytykującą dyrektywne nauczanie czy podniesienie podatków. 
Wujek Janek, który "przecież lepiej wie", długie tyrady słowne rozpoczy˝
na na ogół od zwrotów w rodzaju: "Musisz wiedzieć, że...", "Dawniej by˝
ło...", "Co ty możesz o tym wiedzieć...". Skomplikowaną rzeczywistość 
Wujek Janek wyjaśnia prosto i jednoznacznie - bez względu na to, czy 
rzecz dotyczy kwestii żydowskiej, ubezpieczeń społecznych, czy bogacenia 
się ludzi. Dogmatyczna postawa Wujka Janka, będąca w pewnym stopniu kon˝
sekwencją "ojcowskiego afektu", nie sprzyja - jak można się domyślać - 
twórczości. Podobną postawę - wbrew pozorom - spotyka się równie często 
wśród młodzieży.

 Źródłem twórczej aktywności jest umiejętne rozważenie różnych, często 
sprzecznych z własnym, punktów widzenia oraz przyjmowanie i tolerowanie 
wiadomości niezgodnych z tymi, które już wcześniej sobie przyswoiliśmy i 
polubiliśmy. Umiejętność ta zwykle określana jest jako tolerowanie dwuz˝
naczności. Człowiek twórczy potrafi tolerować konflikt wewnętrzny wyni˝
kający z akceptacji dwóch sprzecznych ze sobą przekonań, opinii, poglą˝
dów. Konflikt ten nie burzy jego poczucia bezpieczeństwa i nie jest źró˝
dłem dyskomfortu, choć może budzić niepokój. Osoba tolerująca dwuznacz˝
ności nie odrzuca na przykład teorii ewolucji, choć jest katolikiem, nie 
zwalcza idealistycznego poglądu na świat Berkeleya, gdy jest zwolenni˝
kiem materializmu Marksa, nie popada w przygnębienie, gdy będąc przeciw˝
nikiem aborcji spotka się z rzeczowymi argumentami działaczki ruchu wy˝
zwolenia kobiet - choć we wszystkich tych sytuacjach ma określone poglą˝
dy, potrafi je przedstawić i żywo, lecz asertywnie bronić.

 Tolerowanie dwu- czy wieloznaczności to po prostu tolerancja dla róż˝
nych sposobów dostrzegania świata i definiowania jego problemów. Jest to 
cecha i umiejętność rzadka, nieczęsto spotykana nawet u "zawodowych" 
twórców, za to dosyć powszechna wśród wybitnych innowatorów, wynalazców 
i odkrywców.

 Właściwość ta łączy się ściśle z otwartością człowieka na różne infor˝
macje, zwaną często otwartością umysłu oraz elastycznością. Wyobraźmy 
sobie nauczyciela, który pozostaje głuchy na informacje o nowych meto˝
dach nauczania, stosującego wciąż i wciąż tak zwane sprawdzone sposoby. 
Wyobraźmy sobie reżysera filmowego, który zamyka się w świecie swoich 
tylko wyobrażeń, odrzucającego wszelkie pomysły i idee producenta, sce˝
narzysty, operatora, scenografa i aktorów. Wyobraźmy sobie naukowca, 
który nie toleruje innych sposobów postrzegania, badania, opisywania i 
wyjaśniania świata niż własny. Wcześniej czy później od takiego nauczy˝
ciela uciekną uczniowie, reżyser straci współpracowników i pracę, a nau˝
kowiec popadnie w dogmatyzm, skutecznie odgradzający go od nauki i śro˝
dowiska naukowego. No, chyba, że będzie nowym Immanuelem Kantem!

 Człowiek twórczy nie trwa uporczywie przy jednym poglądzie, stanowisku, 
sposobie działania. Stara się poszukiwać coraz to nowych informacji, re˝
zygnuje z wcześniejszych pomysłów rozwiązania problemu, na nowo określa 
znaczenie swojego działania. Istotą twórczości jest więc zmiana, a rdze˝
niem charakteru twórcy dążenie do zmiany.

 Tolerowaniu dwuznaczności oraz otwartości na informacje może sprzyjać 
pewien sposób twórczego radzenia sobie z problemami, zaproponowany przez 
Zbigniewa Pietrasińskiego, znawcę problematyki twórczości. Kiedy mamy do 
czynienia ze złożoną, skomplikowaną sytuacją problemową, możemy postąpić 
zgodnie z poniższym schematem:

S - seans pracy samodzielnej

Z - seans pracy z udziałem innych osób lub praca w zespole

S - seans pracy samodzielnej.

 Oznacza to, że rozwiązując jakiś problem winniśmy zacząć od pracy indy˝
widualnej, samodzielnej. Może to być studiowanie literatury dotyczącej 
problemu, nad którym pracujesz, albo obserwowanie ważnych faktów lub wy˝
obrażanie sobie możliwych rozwiązań. Może to być indywidualna burza móz˝
gu, zrealizowana według zasad, o których była już mowa. Istotne na tym 
etapie pracy jest, żeby nie korzystać z pomocy innych.

 Powiedzmy, że szykujesz się na przyjęcie weselne i masz kłopot z wymyś˝
leniem odpowiedniej, oryginalnej i własnej kreacji. Zacznij od tego, że 
sama zaprojektujesz lub choćby wyobrazisz sobie kilka możliwych warian˝
tów sukni lub czegoś w tym rodzaju. Szkicuj, rysuj, projektuj samodziel˝
nie, bez pomocy ekspertów i przyjaciółek.

 Albo przypuśćmy, że jesteś studentem i masz przedstawić propozycję te˝
matu pracy dyplomowej. Nie korzystaj na razie z dobrych rad kolegów, nie 
sugeruj się starymi pracami zalegającymi półki biblioteczne, nie radź 
się promotora. Sam ustal kilka odpowiadających Ci i interesujących wer˝
sji tematu, wykorzystując znajomość problemu, o którym chcesz pisać i 
wiedzę z literatury przedmiotu. Zapisuj każdą propozycję, kreśl, dodawaj 
i modyfikuj - samodzielnie i bez ocen wstępnych. Bądź Autorem!

 Na drugim etapie pracy korzystaj z pomocy innych osób. Może to polegać 
na poradach, konsultacjach lub pozyskaniu informacji i wyjaśnień, które 
ułatwią Ci twórcze rozwiązanie problemu. Może to być również dyskutowa˝
nie z ekspertem o różnych aspektach Twojego problemu, a w końcu uzyska˝
nie od drugiej osoby gotowego rozwiązania, które połączysz w zgodną ca˝
łość z własnym pomysłem na zasadzie bisocjacji. Seans ten może również 
zawierać grupowy wysiłek nad twoim problemem, o ile chcesz i potrafisz 
zorganizować zespół twórczy.

 W pracy nad weselną kreacją odwołaj się do wiedzy i fachowości Twoich 
koleżanek, rodziny, krawcowej, biorąc za podstawę dyskusji swoje wcześ˝
niejsze propozycje. Precyzując temat pracy dyplomowej skorzystaj z pomo˝
cy doświadczonych nauczycieli akademickich, promotora lub starszych ko˝
legów. Zajrzyj, ale nie na długo, do prac na podobny temat. Nie zapomi˝
naj o własnych pomysłach, wszak zgodnie z pewną myślą, eksperci to osob˝
nicy, którzy wiedzą coraz więcej o coraz mniejszej liczbie spraw.

 W końcowej fazie znów powracasz do samodzielnego wysiłku. Masz wcześ˝
niejsze, autorskie pomysły, znasz już opinie i propozycje konsultantów i 
doradców. Musisz więc podjąć decyzję wykonawczą, którą wprowadzisz w ży˝
cie. Ta decyzja musi być Twoja własna, autorska. Tolerując dwuznaczności 
wszelkich pomysłów, ustalasz ostateczną wersję sukni weselnej i idziesz 
do krawcowej. Zapisujesz wybrany wariant tematu przyszłej pracy dyplomo˝
wej i z otwartością umysłu przedstawisz go swojemu surowemu promotorowi. 
Stając przed krawcową i profesorem jesteś gotowy do otwartej dyskusji i 
akceptacji zmian, chyba że masz wątpliwości co do wyższości własnej au˝
torskiej propozycji. Wtedy jest czas na negocjacje, ale to temat na inną 
książkę.

 Przedstawiony schemat działania (S-Z-S) przyczynia się, zdaniem profe˝
sora Pietrasińskiego, do rozwoju samodzielności myślenia i działania, 
pomaga rozwinąć umiejętność korzystania z pomocy doradców i konsultan˝
tów, poprzez uwzględnianie różnych, wieloznacznych punktów widzenia.

 Być może wiele problemów zawodowych i rodzinnych rozwiązywałeś właśnie 
w ten sposób i nie wiedziałeś, że stosujesz naukowo opracowany schemat. 
Nic w tym dziwnego - wiele trudnych sytuacji codziennych rozwiązujesz 
przy pomocy takich i podobnych metod. Zmagamy się na przykład z proble˝
mem agresywnych zachowań naszego dziecka stosując własne samodzielne 
sposoby, gdy one nie skutkują, korzystamy z porad rodziny i specjalis˝
tów, by wrócić na koniec do działań własnych. Rzadko jednak postępujemy 
tak przy pracy nad problemami mającymi charakter otwarty, twórczy.

 Bywa i tak, zwłaszcza w przypadku osób o wyjątkowych uzdolnieniach twó˝
rczych, że najbardziej ceniona jest strategia typu S-S-S, gdyż pozwala 
zachować mocno pożądane przez wielu geniuszy poczucie autorstwa i spraw˝
stwa, a to z kolei wymaga wyłącznego polegania na własnych siłach. 
Owszem, kompozytor, poeta, malarz nie musi iść śladem sugestii innych 
osób, a nawet nie powinien. Ale czy aby na pewno twórcy ci sugerują się 
tylko i wyłącznie bogactwem własnej wyobraźni?

 Historia sztuki dostarcza dowodów na to, iż nawet najsilniejsi duchem i 
"zakochani w sobie ze wzajemnością" artyści uginali się pod żądaniami i 
wpływem pogardzanych odbiorców i krytyków, nie mówiąc już o mecenasach.

 Wszystko co napisałem nie oznacza, że proponuję konformistyczne podąża˝
nie za pomysłami i sugestiami innych ludzi, lecz raczej rozsądne inspi˝
rowanie się i uwzględnianie różnorodnych, "obcych" kierunków myślenia. 
Nie zagrozi to naszej niezależności i oryginalności, a przyczynić się 
może do większej produktywności, elastyczności i popularności naszych 
własnych pomysłów.

 U twórców spotykamy się zresztą z pewnym paradoksalnym kłopotem, opisa˝
nym przez amerykańskiego psychologa George'a Steinera. Kłopot ten polega 
na połączeniu elastyczności z pryncypialnością. Ludzie twórczy skłonni 
są jednocześnie do poszukiwania ważnych informacji z wszelkich możliwych 
źródeł, unikania przedwczesnych decyzji, brania pod uwagę różnych punk˝
tów widzenia oraz... sztywnego trzymania się własnych przekonań, pryncy˝
pialnego obstawania przy własnych ustaleniach i rezerwy w stosunku do 
innych. Steiner tłumaczy ten paradoks następująco: "W fazie poszukiwania 
nowych idei ludzie twórczy przejawiają wielkie zainteresowanie proble˝
mem. Fiksacji tej nie towarzyszy jednak przywiązanie do jakiegokolwiek 
podejścia, umożliwiającego rozwiązanie problemu. W fazie realizacyjnej, 
gdy obrana alternatywa jest rozwijana, sprawdzana, a następnie wykorzys˝
tywana, uparcie z przekonaniem i wielkim osobistym zaangażowaniem reali˝
zują przyjęte przez siebie plany. Towarzyszy temu nawet pewien dogmatyzm 
w potwierdzaniu słuszności nowej drogi". (Cytuję za: R. Schultz,  "Twór˝
czość - społeczne aspekty zjawiska", Warszawa 1990, PWN, s. 315).

 Biografie wielu wybitnych naukowców i artystów potwierdzają obserwacje 
Steinera. Również dla nas wynika z niej ważna wskazówka, którą warto 
stosować w pracy twórczej: toleruj wieloznaczność w fazie poszukiwania 
pomysłów, śmiało i uparcie realizuj pomysł wybrany. Nawet wtedy, gdy Wu˝
jek Janek ma inne zdanie i gotowe recepty na każdą okoliczność. 



 Po lekturze kilku książek do nauki języka pani Krystyna opracowała wła˝
sny plan szybkiego nauczenia się angielskiego. Ustaliła, że:

- na naukę języka poświęci codziennie nie mniej niż trzy godziny

- kupi komplet kaset z dialogami i ćwiczeniami oraz dobry, nowoczesny 
podręcznik

- będzie systematycznie czytać proste opowiadania i oglądać anglojęzycz˝
ne programy satelitarne

- zapisze się na przyspieszony, intensywny kurs języka angielskiego.

 W szkole, w której pani Krystyna pracowała, odbyła się dyskusja jej 
przyjaciółek na temat tego, co powinna zrobić, żeby jak najszybciej swo˝
bodnie rozmawiać po angielsku. Pani Krystyna z uwagą wysłuchała propozy˝
cji, choć wiele z nich wymyśliła już wcześniej. Za szczególnie cenne 
uznała wskazówki szkolnej anglistki, która doradziła jej, by:

- skorzystać z usług młodych Amerykanów z Korpusu Pokoju, którzy uczą w 
Polsce angielskiego za niezbyt wygórowaną opłatą

- zapisać się na grupowy trening języka angielskiego, prowadzony przy 
pomocy najnowszych metod dydaktycznych przez polsko-amerykańską spółkę 
lektorów.

 Ostatecznie pani Krystyna postanowiła, że :

- trzy razy w tygodniu będzie odbywać dwugodzinne konwersacje z nauczy˝
cielem z Korpusu Pokoju

- zapisze się na tygodniowy trening angielskiego

- codziennie wieczorem przez godzinę będzie słuchać kaset z dialogami i 
ćwiczeniami

- systematycznie będzie oglądać serwisy informacyjne stacji CNN i Sky 
News

- co tydzień będzie czytać tygodniki amerykańskie takie jak "Newsweek"

- codziennie będzie słuchać radiowych lekcji angielskiego.





Rozdział 8







Bądź oryginalny





 "Aby uratować swą osobowość, jednostce nie pozostaje nic innego, jak 
wykazywać maksimum cech swoistych i odrębnych, przejaskrawiając je, aby 
w rozgwarze wielkiego miasta móc dosłyszeć samą siebie."



Georg Simmel





 Robert z żoną mają kłopot z wyborem prezentu dla chrześnicy, która 
idzie właśnie do Pierwszej Komunii. Nie chcą z trudem zebranych trzech 
milionów złotych wydać na coś pospolitego, ani też po prostu wręczyć 
dziewczynce koperty z pieniędzmi. Postanowili wymyślić coś oryginalnego.



 Oryginał - tak mówiło się dawniej o kimś, kto postępował inaczej niż 
wszyscy, kto burzył zasady współżycia towarzyskiego i wykraczał poza ko˝
nwenanse, kto w końcu niepokoił, dziwił i prowokował. W zwrocie: "To 
prawdziwy oryginał!" zawarta była dziwna mieszanina dezaprobaty i podzi˝
wu, krytyki i zazdrości. Za oryginałów uważano wybitnych artystów pokro˝
ju Stanisława Przybyszewskiego, Stanisława Ignacego Witkiewicza, Lucjana 
Rydla, epitet ten towarzyszył życiu powojennych idoli młodzieży: Marka 
Hłaski, Ryszarda Milczewskiego-Bruna i Edwarda Stachury. Chyba nikt nie 
ma wątpliwości, że oryginałami byli Salvadore Dali, Henry Miller i Ta˝
deusz Kantor.

 Dzisiaj niezmiernie rzadko można usłyszeć o kimś, że jest oryginałem. 
Chociaż...Jest taki człowiek we Wrocławiu, twórca głośnej do niedawna 
"Pomarańczowej Alternatywy", któremu epitet ten specjalnie się należy. 
Mowa oczywiście o Waldemarze Fydrychu "Majorze". Spośród licznych mniej 
lub bardziej prawdopodobnych anegdot o jego barwnym życiu podoba mi się 
szczególnie ta, którą opowiada się w środowisku naukowym. W opowieści 
tej zawarta jest kolejna, ważna zasada twórczego postępowania. Jak głosi 
anegdota, Major jako student kulturoznawstwa na Uniwersytecie Wrocławs˝
kim, zdawał egzamin z historii stroju europejskiego. Egzaminatorem był 
pewien sędziwy profesor, znany powszechnie ze srogiego, acz sprawiedli˝
wego traktowania studentów.

 Profesor ów niezmiernie zdziwił się, gdy ujrzał w drzwiach sali egzami˝
nacyjnej studenta ubranego w kompletny uniform strażacki z któregoś tam, 
dawnego wieku, a w ręku dzierżącego ogromny toporek. Pod mundurem krył 
się oczywiście przyszły lider Pomarańczowej Alternatywy. Jako temat 
przewodni egzaminu Major wybrał historię stroju strażackiego. Srogi pro˝
fesor, choć zdziwiony, a nawet poruszony do głębi, nie wyrzucił dziwnie 
ubranego studenta za drzwi. Wprost przeciwnie - dokładnie go przepytał i 
sprawiedliwie ocenił. Plotka głosi, że Major otrzymał notę celującą.

 I tu docieramy do dydaktycznego sensu tej opowieści - wydaje się, że 
srogi i sprawiedliwy profesor uznał zachowanie studenta za oryginalne i 
jednocześnie sensowne, czyli związane z wymogami sytuacji egzaminacyj˝
nej. Jest to jeden z podstawowych warunków każdego postępowania uznanego 
za oryginalne - adekwatność danego zachowania do danej sytuacji. Warunek 
ten pozwala nam odróżnić zachowania oryginalne od bezsensownych albo 
wręcz głupich. Stąd wizytę w operze w stroju kąpielowym ocenimy jako 
przejaw głupoty, a nie oryginalności a noszenie na głowie udomowionego 
białego szczura w czasie spacerów główną arterią miasta - jako popis ma˝
ło oryginalnej ekstrawagancji i przemożną chęć zwrócenia na siebie uwa˝
gi.

 Oryginalność przypisuje się zazwyczaj wytworom pracy twórczej, rzadziej 
natomiast zachowaniom. Mówiąc o obrazie, wierszu, utworze muzycznym, te˝
orii naukowej czy projekcie działania, że jest oryginalny, wskazujemy 
najczęściej na to, że:

- jest rzadko spotykany w danej grupie osób społeczności

- jest niezwykły, zadziwiający

- nie jest naśladownictwem.

 Podobnie oceniamy zachowania ludzkie. Te, które wykraczają poza stereo˝
typ, są rzadkie w danej grupie osób i zadziwiają nas pod jakimś wzglę˝
dem, uznawane bywają za zachowania oryginalne. Teraz już wiemy, że nale˝
ży takie zachowanie rozpatrzyć pod kątem jego adekwatności do danej sy˝
tuacji. Spróbujmy sprawdzić własne umiejętności rozpoznawania takich za˝
chowań.



 Ćwiczenie 13

 Rozpoznawanie oryginalności zachowań

 Poniżej znajduje się 20 krótkich opisów zachowań, które miały lub mają 
miejsce w rzeczywistości, a więc nie są zmyślone. Twoim zadaniem jest 
ocena tych zachowań pod kątem oryginalności. Pamiętaj, że działanie (ta˝
kże wytwory) uznane za oryginalne spełniają na ogół następujące warunki:

- są rzadko spotykane w danej grupie, kręgu, środowisku, a nawet kraju - 
czyli są rzadkie w sensie statystycznym

- są wynikiem powiązania ze sobą odległych, niekonwencjonalnych skoja˝
rzeń - czyli są niezwykłe

- są pomysłowe, niecodzienne - czyli nieoczekiwane

- są adekwatne, odpowiednie do wymogów danej sytuacji - czyli są sensow˝
ne.

 Biorąc pod uwagę powyższe kryteria oceń każde zachowanie według podane˝
go wzoru: twoja ocena: a) wysoce oryginalne, b) mało oryginalne, c) bez˝
sensowne.

Opis zachowania:

1. Minister rządu polskiego jeździ na posiedzenia rowerem ...

2. Młody utalentowany pianista występuje w większych salach koncertowych 
świata ubrany w dżinsy...

3. Doktor filozofii i jednocześnie poeta w czasie oficjalnych obiadów 
zamiast sztućców używa wyłącznie palców...

4. Znana piosenkarka występuje z ogoloną głową...

5. Wybitny alpinista nazwał nowo pokonaną drogę w skałach "Wakacjami z 
dupami"...

6. Firma odzieżowa reklamuje się za pomocą plakatu przedstawiającego 
księdza, który całuje zakonnicę...

7. Darek jako prezent ślubny ofiarował przyjaciółce ze studiów deskę do 
prasowania, przewiązaną ogromną kokardą...

8. 16-letni Rafał nosi kolczyk w nozdrzach...

9. Pewien socjolog za przedmiot swojej pracy doktorskiej obrał sobie 
zwyczaje prostytutek...

10. Po głównej ulicy wielkiego miasta, którą zamknięto dla ruchu samo˝
chodowego i która jest jednocześnie centrum handlowym oraz aleją space˝
rową, jeżdżą tam i z powrotem chłopcy na rowerach górskich...

11. Student V roku kolekcjonuje bilety komunikacji miejskiej z całego 
świata...

12. W czasie swojego wesela Jędrek i Halina nie podali gościom ani krop˝
li alkoholu...

13. Ryszard nazwał swoją kotkę imieniem Wacław...

14. Znany piosenkarz w średnim wieku sypia z wielkim pluszowym misiem...

15. Prezydent wielkiego mocarstwa grywa na saksofonie w klubach jazzo˝
wych...

16. Pewien poseł partii konserwatywno-liberalnej ocenia z mównicy sejmo˝
wej działania rządu słowami: "Rząd rżnie głupa"...

17. Znana grupa rockowa śpiewa ironiczną piosenkę o księdzu, napisaną do 
melodii pieśni kościelnej...

18. Profesor uczelni wyższej zamiast stopni stawia studentom gwiazdki...

19. Potomek znanego rodu góralskiego, wybrany na senatora, przybył na 
inaugurację obrad Senatu w stroju góralskim...

20. W chwilach zaskoczenia 15-letni Paweł i 16-letnia Agata używają wy˝
łącznie angielskich okrzyków "Wow", "Oh, no!" i "Damned"...

 Jeśli chcesz przekonać się, jak różni ludzie oceniają oryginalność za˝
chowań, poproś o wypełnienie testu trzy osoby, najlepiej w różnym wieku. 
Porównaj ich wyniki ze swoimi ocenami.



 Prawda, że trudno jednoznacznie ocenić zachowania pod względem ich ory˝
ginalności? Wchodzą tu bowiem w grę tak złożone kwestie jak uznawany 
przez osobę oceniającą system wartości moralnych, poglądy dotyczące po˝
lityki, przestrzegane normy współżycia społecznego i... otwartość umysłu 
wyrażająca się w akceptowaniu tego, co dziwne, zaskakujące, niezwykłe i 
sensowne. Co dla jednych ludzi jest wysoce oryginalne, dla innych jest 
pogwałceniem istotnych wartości, co wydaje się młodym niekonwencjonalne 
i "odjazdowe", dIa starszych jest obrazoburcze, dziwaczne lub po prostu 
głupie.

 Skomplikowana sprawa z tą oryginalnością, choć można ją mierzyć i wyra˝
żać ilościowo. Bierzemy wówczas za punkt wyjścia występowanie danego po˝
mysłu czy zachowania w określonej grupie osób. Jeśli pewne odpowiedzi 
lub czynności powtarzają się w tej grupie często, inne rzadko, a niektó˝
re są unikalne, to łatwo obliczyć wskaźnik oryginalności. Proponuję Ci 
prosty eksperyment z udziałem rodziny lub znajomych.



 Ćwiczenie 14

 Skojarzenie

 Za chwilę przeczytasz słowo, które należy potraktować jako bodziec dla 
skojarzenia. Po przeczytaniu tego słowa postaraj się jak najszybciej od˝
powiedzieć innym słowem, które Ci się z nim skojarzy. Gotów? Oto słowo:

 Ciemny

 Jeśli odpowiedziałeś słowami: "jasny" lub "pokój", Twoje skojarzenie 
jest mało oryginalne. Wyobraź sobie, że w grupie 1000 osób aż 195 razy 
padło słowo "pokój" i 311 razy słowo "jasny". Jeśli odpowiedziałeś zupe˝
łnie innym słowem, to możesz uznać swoją reakcję w tym zadaniu za wysoce 
oryginalną. Spróbuj przeprowadzić ten eksperyment wśród Twoich znajomych 
lub członków rodziny. Zapewne nie raz i nie dwa usłyszysz słowa "pokój" 
i "jasny".

 W dążeniu do oryginalności przeszkadza nam rutyna i podążanie za modą. 
Szczególnie interesująco wygląda ta druga kwestia. Oryginalność zwykliś˝
my przypisywać osobom, które bardzo szybko przyjmują najnowszy styl 
ubierania się, uczesania, makijażu czy manier towarzyskich.

 Gdy tylko w Paryżu pojawi się nowy krój płaszcza, już po miesiącu, a 
może nawet wcześniej, Osoba Modna ma taki płaszcz. Gdy londyńscy fryzje˝
rzy wylansują nowy rodzaj uczesania lub grzywki, Osoba Modna jest pierw˝
szą tak uczesaną lub z taką grzywką. Gdy w dalekim Nowym Jorku zwykło 
się tak czy inaczej trzymać ręce w czasie rozmowy, Osoba Modna już wkró˝
tce w czasie rozmowy z Tobą trzyma ręce tak, jak przyjęto trzymać od 
miesiąca na Mannhattanie. O kimś, kto podąża za modą, mówimy, że orygi˝
nalnie się ubiera, czesze, zachowuje. Ale mówimy tak do czasu, ponieważ 
nic tak szybko się nie starzeje, jak właśnie moda.

 A poza tym i tak zdarzają się ludzie, którzy zbytnio się nie starając i 
nie odpowiadając błyskawicznie na pojawiające się trendy, a może nawet 
wbrew nim, ciągle są oryginalnie ubrani, oryginalnie uczesani, są po 
prostu oryginalni. Mówi się, że "mają swój styl" i zwrot ten dobrze od˝
daje ich niepowtarzalność.

 Realizowanie własnego, osobistego i oryginalnego stylu w ubieraniu się 
nie jest sprawą łatwą, ale możliwą. Znacznie trudniejsze wydaje się by˝
cie oryginalnym w takich sferach życia, jak praca zawodowa, spędzanie 
czasu wolnego, wychowywanie dzieci i... tworzenie nazw. Weźmy na warsz˝
tat to ostatnie działanie.



 Ćwiczenie 15

 Nowe osiedle

 Przeczytaj uważnie opis sytuacji:

 W pewnym mieście zostanie oddane do użytku nowoczesne i pięknie usytuo˝
wane osiedle. Władze spółdzielni mieszkaniowej, która buduje osiedle, 
mają jednak problem: osiedle nie ma jeszcze nazwy. Nie nazwano placu, 
który znajduje się w centrum osiedla oraz promieniście rozchodzących się 
od niego ulic. Specjalna komisja spółdzielni odrzuciła dotychczasowe 
propozycje, uznając je za mało oryginalne i nie spełniające wymagania, 
by nazwy wypływały z oryginalnej koncepcji, ogólniejszej zasady lub po˝
mysłu wiążącego je ze sobą, by stanowiły logiczną całość.

 Twoim zadaniem jest wymyślenie nazw dla osiedla, placu będącego jego 
centrum handlowym i kulturalnym oraz ośmiu ulic. Pamiętaj, żeby spełnić 
warunki spółdzielni mieszkaniowej. Nazwy wpisz w odpowiednie miejsca na 
sporządzonym przez siebie planie:

1. Nazwa osiedla

2. Plac

3. Osiem ulic rozmieszczonych promieniście do placu.



 Jeśli wyobraźnia podsunęła Ci koncepcję nazw nawiązującą do kosmosu (na 
przykład Osiedle Kosmiczne, plac Niebiański, ulica: Jowiszowa, Saturno˝
wa, Marsjańska, i tak dalej) bądź baśni, bajek i legend (Osiedle Bajko˝
we, plac Sierotki Marysi, ulice: Kaczora Donalda, Śpiącej Królewny, Kop˝
ciuszka i tak dalej), to niestety nie jesteś w tym odosobniony, a więc 
oryginalny. Większość osób wykonujących to ćwiczenie ma skojarzenia od˝
noszące się właśnie do bajek, kosmosu, literatury i pisarzy oraz ekolo˝
gii. Zdecydowanie rzadziej pojawiają się takie propozycje:



Osiedle Wschodzącego Słońca

Plac Nadziei

Ulice: Pierwszego Blasku, Zielonego Zefirka, Kropli Rosy, Porannej Mgły, 
Śpiewającego Skowronka, Rozkwitającej Róży, Słonecznego Promyka, Wirują˝
cych Motyli.



Osiedle Życia

Plac Miłości

Ulice: Poczęcia, Narodzin, Niewinności, Nauki, Pracy, Zmęczenia, Relak˝
su, Ciszy



 Czy nie byłoby fascynujące mieszkać przy ulicy Kropli Rosy, chodzić na 
zakupy do sklepu przy ulicy Wirujących Motyli i umawiać się na Placu 
Nadziei?

 Wydaje się, że przedstawione powyżej propozycje spełniają warunki ory˝
ginalności, są bowiem rzadko spotykane, niekonwencjonalne, nieoczekiwane 
i wiążą ze sobą odległe skojarzenia. Jedyny kłopot polega być może na 
tym, czy spodobają się władzy spółdzielni mieszkaniowej i mieszkańcom.

 Bycie oryginalnym zakłada zrywanie z oplatającą nas niczym sieć paję˝
czyny wszechobecną rutyną. Nie znaczy to, że trzeba walczyć z rutyną 
wszędzie, na każdym kroku i zawsze. Byłoby to nierealne, nierozsądne i 
męczące. Trudno wymagać od człowieka, by zachowywał się oryginalnie za 
każdym razem, gdy wiąże buty, prasuje koszulę czy usypia dziecko. Ruty˝
nowe, a więc nawykowe działania są w naszym życiu niezbędne, a nawet ko˝
nieczne. Oszczędzają czas, wysiłek i umysł, pozwalają skoncentrować się 
osobie tworzącej na ważnych problemach, wymagających twórczego podejś˝
cia.

 Ale zgodnie z hiszpańskim przysłowiem "Nawyki są najpierw pajęczynami, 
później powrozami", zwłaszcza wtedy, gdy zetkniemy się z czymś nowym, 
zmiennym, nigdy dotąd nie spotykanym. A zatem choć nawyki niekiedy, a 
może nawet dosyć często same podsuwają rozwiązania problemu, to jednak 
na dłuższą metę są przeciwieństwem świeżego, oryginalnego, twórczego 
działania. Choć są konieczne, to zarazem i niebezpieczne, choć użytecz˝
ne, to i szkodliwe. Pomagają i przeszkadzają.

 Takie jest właśnie ich działanie w pewnej specyficznej sytuacji, jaką 
jest... przesyłanie życzeń i pozdrowień.

 Przesyłanie na kartach pocztowych życzeń to miły zwyczaj. Wysyłając ka˝
rtkę z życzeniami dajemy dowód naszej pamięci i pozytywnych uczuć w sto˝
sunku do adresata. Zbyt rzadko jednak - jak to wynika z moich obserwacji 
- dbamy o atrakcyjną, pomysłową formę tych życzeń. Formuły życzeń są 
podobne, a często wręcz identyczne, choć ich autorami są tak różne oso˝
by, jak nasz brat lub siostra i kolega z wojska, ciocia Marysia z Lubli˝
na i znajomy pan Józek z wczasów w Jastarni.

 "Wszystkiego najlepszego, zdrowia, szczęścia i radości z okazji imienin 
życzy..." "Najlepsze życzenia samych pogodnych dni, zdrowia i pomyślnoś˝
ci składają...", "Zdrowych i wesołych świąt Bożego Narodzenia oraz pomy˝
ślności w Nowym Roku..." - to przykłady powszechnie nadużywanych formuł. 
Telewizyjne i radiowe koncerty życzeń lansują lukrowane formułki typu: 
"Wszystkiego, co się szczęściem zowie...", "Szczęścia i pomyślności w 
pracy zawodowej i życiu osobistym...", "Samych słonecznych dni...", "Po˝
ciechy z dzieci...".

 Schematyzm i rutyna w formułowaniu życzeń skutecznie zabijają szczerość 
intencji, bezpośredniość i otwartość oraz ciepło emocjonalne, jakie po˝
winno emanować z otrzymanej kartki pocztowej. Tak jednak być nie musi.



 Ćwiczenie 16

 Życzenia

 Spróbuj opracować nowe, oryginalne, a więc nieschematyczne, niekonwen˝
cjonalne, a jednocześnie dostosowane do sytuacji życzenia imieninowe i 
świąteczne, obierając za adresatów konkretne osoby:

- siostrę lub brata, kuzyna lub kuzynkę

- ulubionego nauczyciela ze szkoły średniej lub uczelni.

 Pamiętaj, żeby zerwać z podsuwaną nam przez rutynę formułką. Po wykona˝
niu tego ćwiczenia zapraszam Cię do lektury kilku rozwiązań, których au˝
torami są studenci, biorący udział w treningu twórczości. Przytaczam 
przykłady uznane przez grupę treningową za wysoce oryginalne, a jedno˝
cześnie bezpośrednie, osobiste i pełne ciepła.



 Kochana Alu!

 Raduj się blaskiem poranka i uśmiechem dziecka. Życząc Ci wiele zdro˝
wia, mówię: - Zostań taka, jaka jesteś.



 Cześć Aldonko! 

 Mam nadzieję, że przeżyłaś jakoś przedświąteczne porządki i bez zbyt˝
niego wysiłku udało Ci się już wprowadzić w Twoim pokoju zwykły, śliczny 
bałagan. Z góry uprzedzam, że w tym roku Twoja kolej na latanie z koszy˝
kiem do święcenia. A poza tym chyba cieszysz się już z przyjścia wiosny, 
i kilku wolnych dni, prawda? Ucałuj Brutuska.



 Pewnie zdziwi się Pani, że to ja - ten, który pomylił "Kordiana" z "Ko˝
rdianem i chamem" i który wstydzi się tego do dzisiaj. Nie wstydzę się 
za to przesłać Pani buziaka i szczere życzenia wiosennych, cieplutkich i 
baziowych Świąt Wielkiej Nocy. Niech się Pani naje, napije i naczyta 
wreszcie do woli.



 Kochany Bracie! 

 Idzie Wielkanoc. Dobrze jest wtedy przejść się po lesie, nad rzeką, po˝
gadać niespiesznie i szczerze, powygrzewać na słonku. I siąść przy Stole 
Pańskim nad jajkiem i co tam jeszcze. I wypić za zdrowie, wiosnę, blis˝
kich i Pana Boga. Życzę Ci tego z całego serca.



 Zmartwychwstał Pan! Alleluja!. Z tej okazji pełne pokoju i radości ży˝
czenia przesyła Robert N. Życzę Pani, aby nadzieja płynąca z tajemnicy 
zmartwychwstania wypełniała każdy dzień Pani życia.



 Trudno jest w oryginalny sposób zapełnić dziesięć, piętnaście czy nawet 
więcej kartek świątecznych lub noworocznych. Ale jest to z pewnością mo˝
żliwe. Trzeba tylko pamiętać o tym, żeby potraktować każde życzenia w 
sposób indywidualny, osobisty i odrzucić wszelkie truizmy przychodzące 
nam do głowy. Nie należy również tracić poczucia realizmu, co oznacza, 
że warto dbać o to, by nasze intencje odpowiadały sytuacji, z którą wią˝
żą się nasze życzenia. Ten ostatni warunek powtarzam po raz kolejny, 
gdyż stymulowanie oryginalności prowadzi często do powstania dzieł i za˝
chowań dziwacznych, udziwnionych, czasem wręcz pozbawionych sensu.

 Oto przykład takiego "oryginalnego" wynalazcy, który zawędrował na ma˝
nowce twórczego działania. Jak pisze Zbigniew Pietrasiński: "Pewien po˝
czątkujący naukowiec, pracujący nad warunkami zwiększenia udoju mleka, 
zboczył z utartego szlaku komponowania wymyślnych diet oraz krzyżówek 
rasowych i postawił oryginalną hipotezę, której sprawdzenie wymagało 
drażnienia poczciwego czworonoga prądem elektrycznym. Niestety, wbrew 
oczekiwaniom, jedyny efekt, jaki uzyskał, był następujący: spokojne z 
natury stworzenie już na sam widok zbliżającego się eksperymentatora 
stawało dęba, wydając przy tym żałosne dźwięki. Krytyk tego eksperymentu 
wysunął nową propozycję, równie oryginalną (...). Poradził mianowicie 
spróbować, czy mleczność wzrośnie, gdy poczciwe bydlątko zawiesimy do 
góry nogami u powały (...). Są ludzie, którzy kończą na oryginalności." 
(Z. Pietrasiński, "Myślenie twórcze", Warszawa 1969, PZWS, s. 20).

 Warto pamiętać o zachowaniu proporcji między dążeniem do oryginalności 
a zdrowym rozsądkiem i etyką danego zawodu czy profesji. Choć z drugiej 
strony, wszelkie wielkie pomysły przeczyły w pewnym momencie zdrowemu 
rozsądkowi, a czasem przeciwstawiały się powszechnie stosowanym normom 
wartościowania. Tak było z pomysłem, że Ziemia jest okrągła, ideą wolno˝
ści wszystkich warstw społecznych, ideą równości wobec prawa. Z czasem i 
one weszły do powszechnie uznawanego kanonu wiedzy, umiejętności i pra˝
wa. Tak to już z tą twórczością jest, że burząc to, co dawne, sama szyb˝
ko się starzeje dając nową okazję dla oryginalnych dokonań i pomysłów.



 Robert z żoną zgodzili się co do tego, że prezent, jaki dadzą chrześni˝
cy powinien być:

- inny niż zazwyczaj wręczany dzieciom z okazji Pierwszej Komunii w ich 
bliższej i dalszej rodzinie

- niekonwencjonalny i niezwykły

- nieoczekiwany dla chrześnicy i jej rodziny

- odpowiedni do okazji jaką jest uroczystość, do wieku dziewczynki i nie 
przekraczający zebranej przez nich sumy.

 Po jakimś czasie ustalili, że mogą kupić:

- bibliofilskie wydanie "Pana Tadeusza" oprawione w cielęcą skórę, ze 
srebrnymi okuciami i ilustracjami Andriollego

- całoroczny bilet wstępu na basen i kort tenisowy

- akwarium z egzotycznymi rybkami i oprzyrządowaniem

- nadmuchiwany basen wodny

- blejtram do obrazów oraz komplet farb olejnych i pędzle malarskie

 Pozostało tylko wybrać jeden z prezentów, ale to już inny problem.





Rozdział 9







Skup się na zadaniu





 "Artysta tworzy nie dlatego, że jest neurotykiem, ale mimo że nim 
jest."



Karen Homey





 Pan Stefan jest profesorem historii na uniwersytecie. Znany ze świetne˝
go pióra, dociekliwy i pełen pomysłów, miał jedną zasadniczą wadę, która 
sprawiała, że wypadał gorzej niż na to zasługiwał: w czasie publicznych 
wystąpień paraliżował go lęk i trema, robił błędy językowe, mówił nie˝
składnie, nerwowo pokasływał i często się powtarzał. Czytelnicy jego 
książek i artykułów nie mogli uwierzyć podczas wykładów i referatów, że 
to ten sam profesor.

 Znam świetnie przygotowanych studentów, którzy na egzaminach wypadają 
słabo, ponieważ mają kłopot z koncentracją. Znam też takich, którzy nie 
błyszcząc erudycją, zaliczają wysoko każdy egzamin, ponieważ potrafią 
zapomnieć o emocjach. Być może "zapominają" to złe słowo - studenci ci 
potrafią przezwyciężyć negatywne emocje i skupić się na celu. O takich 
mówimy, że "po prostu wchodzą i zdają". To samo można powiedzieć o nie˝
których sportowcach. Nie raz i nie dwa wygrywają nie ci, którzy w danym 
momencie są najlepiej przygotowani fizycznie, ale ci, którzy są w stanie 
opanować lub zminimalizować wpływ lęku, niepewności i wstydu przed pora˝
żką.

 W działaniach twórczych jest podobnie. Jeśli do głosu dochodzą negatyw˝
ne uczucia, wówczas twórca rzadko potrafi skoncentrować się na zadaniu i 
po prostu nie tworzy niczego nowego, oryginalnego, niezwykłego. Oczywiś˝
cie uwaga ta dotyczy bardziej wynalazcy, naukowca i metodyka niż artysty 
malarza, kompozytora czy poety. Kierowany lękiem poeta może stworzyć 
wiekopomny wiersz, odczuwający pogardę do kogoś lub czegoś kompozytor 
może skomponować ciekawy utwór a znajdujący się pod wpływem wstydu arty˝
sta malarz może namalować najważniejszy w swoim dorobku obraz.

 Dawniejsze teorie twórczości Lombroso i Freuda ugruntowały i tak popu˝
larny od dawna pogląd, że twórczość polega na konflikcie motywów, ście˝
raniu się lęków i nerwic z wymaganiami normalnego życia, że twórcy w ja˝
kimś stopniu są zawsze ludźmi nienormalnymi. Losy takich wybitnych po˝
staci jak Franz Kafka, Van Gogh czy Bedrzich Smetana miałyby stanowić 
wystarczający dowód prawdziwości tych teorii. Bez zbytniego roztrząsania 
tej sensacyjnej kwestii, oddajmy głos specjalistce, legendzie współczes˝
nej psychiatrii i psychoanalizy Karen Horney:

 "(...) popularny pogląd, głoszący pozytywny wpływ nerwicy na twórczość 
artystyczną, nie ma podstaw. Jedyną uzasadnioną jego wersją jest mniema˝
nie, że procesy neurotyczne u artysty mogą stanowić podnietę do pracy 
twórczej, jak również i to, że konflikty takie i poszukiwanie rozwiązań 
dla nich może stać się tematem tworzonego dzieła. Malarz może zarówno 
dać w swym dziele wyraz estetycznego przeżycia pod wpływem oglądanego 
górskiego krajobrazu, jak i odtworzyć toczącą się w nim samym walkę wew˝
nętrzną. Warunkiem tworzenia prawdziwej sztuki jest pulsowanie w twórcy 
autentycznej osobowości - źródła głebokich i żywych doznań, spontanicz˝
nych pragnień i zdolności do dawania im wyrazu. Te zaś procesy dławione 
są w neurozie (...). Tak oto dochodzimy do zrozumienia bezpodstawności 
tezy głoszącej, że konflikty neurotyczne stanowią konieczną siłę napędo˝
wą twórczej pracy artysty. Mogą w najlepszym razie odgrywać rolę czynni˝
ka chwilowo mobilizującego, ale pęd do pracy twórczej i zdolność tworze˝
nia rodzą się tylko pod wpływem pragnienia samorealizacji i energii, ja˝
ką to pragnienie wyzwala". (K. Horney, "Nerwica a rozwój człowieka", Po˝
znań 1993, DW "Rebis", s. 443-444).

 Kulisy twórczości artystów uznanych za neurotyków (na przykład Stanis˝
ława Ignacego Witkiewicza, Jerzego Kosińskiego czy Rafała Wojaczka) bu˝
dzą niezdrowe zainteresowanie po części z takiego powodu, że ich życie 
nie mieściło się w ogólnie przyjętych i uznawanych normach, a po części 
ze świadomej polityki mass mediów, które sięgają po tak ciekawe życiory˝
sy w pogoni za sensacją. A przecież świat od dawna pełen jest innych 
twórców, których życie wypełnia spokojna, mrówcza praca, którzy nie 
udzielają ekstrawaganckich wywiadów i umierają na własnych łóżkach, 
osiągnąwszy sędziwy wiek. Ci skoncentrowani na problemach twórczych lu˝
dzie, których biografie nie nadają się na pierwsze strony gazet popołud˝
niowych, piszą dzień w dzień tyle a tyle stron powieści, kreślą systema˝
tycznie tyle a tyle kresek projektów architektonicznych, zapisują cierp˝
liwie setki i tysiące nut.

 Nie trzeba być więc niespokojnym duchem, neurotycznym cholerykiem czy 
dziwakiem, działającym pod wpływem instynktów, popędów i urojeń, aby za˝
służyć sobie na miano twórcy. Nie trzeba też procesu twórczego sprowa˝
dzać wyłącznie do tajemniczych i rzadkich chwil natchnienia, pasji, 
uniesienia czy "pocałunku Muzy", które - jak to nieustannie głoszą gaze˝
towi znawcy twórczości - pojawiają się niespodziewanie w najmniej ocze˝
kiwanych chwilach i trudno się twórcy od nich uwolnić.

 "Odczarowanie" działań twórczych uwalnia je od ciągle popularnych roma˝
ntycznych przesądów i przekłamań. Nie oznacza to, że wszystko jest już w 
procesie twórczym przebadane, nazwane i wyjaśnione. Weźmy na przykład 
takie zjawisko, jak iluminacja czy olśnienie. Po fazie nieświadomego do˝
jrzewania i wylęgania się w umyśle twórcy rozwiązania jakiegoś problemu 
najlepszy pomysł pojawia się nagle, raptownie, niespodziewanie. Jest to 
właśnie zjawisko olśnienia, które przydarzyło się - jak chce tego legen˝
da - kąpiącemu się Archimedesowi, czy siedzącemu pod jabłonią Newtonowi. 
Mimo licznych relacji autorskich i poważnych badań psychologów, geneza i 
mechanizmy tego zjawiska nie są do końca wyjaśnione. Może to dobrze. Nic 
tak nie pobudza twórców do aktywności, jak właśnie tajemnica.

 Iluminacja zdarza się nie tylko wybitnym fizykom, chemikom czy techni˝
kom, ale również ludziom nie zajmującym się profesjonalną twórczością. 
Niemal każdy z nas przeżył chwile, gdy jadąc tramwajem, spacerując czy 
odpoczywając, wpadł nagle i niespodziewanie na pomysł, który był długo 
oczekiwanym i najbardziej wartościowym rozwiązaniem. Przy tym zaskakują˝
cym, ponieważ - jak nam się wydawało - od dawna nie zastanawialiśmy się 
nad problemem, A tu raptem jest! Warto wykorzystać wiedzę o pojawianiu 
się olśnienia do pracy nad rozwiązaniami problemów. Wielokrotnie spraw˝
dzona wskazówka, by zawsze mieć przy sobie niewielki notes i coś do za˝
pisania olśniewających pomysłów, które ze swej natury pojawiają się w 
umyśle, kiedy chcą - warta jest uwagi. Trzeba jednak pamiętać, że olś˝
nienie twórcze przytrafia się na ogół tym, którzy na to zasłużyli, to 
znaczy podjęli trud rozwiązywania problemu, a nie czekali na błogosła˝
wiony upływ czasu i przypadek.

 Paradoksalnie, iluminacja podkreśla wartość omawianej w tym rozdziale 
zasady, w myśl której ważne jest koncentrowanie się na zadaniu, a nie na 
emocjach. Nawet wtedy, gdy "wyłączymy" świadome myślenie o problemie, 
pracę twórczą kontynuuje nasza podświadomość lub - jak się zwykło ostat˝
nio mówić - umysł podświadomy. Efekty tej nieświadomej czy podświadomej 
pracy zależą w dużym stopniu od wcześniejszej, skoncentrowanej na prob˝
lemie aktywności i poradzenia sobie z destrukcyjnym wpływem niektórych 
emocji.

 Umiejętność skupiania się na rzeczowym rozwiązywaniu problemów i wyci˝
szania negatywnych emocji jest związana z bardziej fundamentalną i ogól˝
ną dyspozycją, którą można nazwać podejściem do problemów. Autor tego 
określenia, cytowany już wielokrotnie Zbigniew Pietrasiński, wyróżnia 
trzy główne podejścia, jakie człowiek stosuje wobec wyrastających przed 
nim problemów:

- stereotypowe

- neurotyczne

- twórcze.

 Zanim bliżej scharakteryzuję te podejścia proponuję Ci wypełnienie 
kwestionariusza, który skonstruowałem, byś mógł rozpoznać dominujący u 
Ciebie sposób radzenia sobie z problemami. Inspiracją do utworzenia 
kwestionariusza była typologia Pietrasińskiego.



 Ćwiczenie 17

 Podejście do problemów

 Kwestionariusz składa się z kilkudziesięciu stwierdzeń. Twoim zadaniem 
jest oznaczenie, w jakim stopniu dane stwierdzenie odnosi się do Ciebie. 
W tym celu podkreśl jedną z trzech ocen: 



2 - oznacza, iż dane stwierdzenie szczególnie trafnie odnosi się do Cie˝
bie, czyli że jest prawdziwe w Twojej sytuacji

1- oznacza, że dane stwierdzenie jest tylko częściowo prawdziwe

0 - oznacza, że stwierdzenie nie odnosi się do Ciebie, że nie charakte˝
ryzuje twojego zachowania.



Przykład:

"W czasie publicznych dyskusji wolę nie wychylać się, choć często mam 
wyrobione zdanie na omawiany temat". 2, 1, 0



 Podkreślenie zera oznacza, że to stwierdzenie w ogóle mnie nie charak˝
teryzuje, czyli że nie jest prawdziwe w stosunku do mojej osoby.



1. Na ogół, widząc długą kolejkę w sklepie, rezygnuję z dokonania zaku˝
pów. 2, 1, 0

2. Nie obawiam się posądzenia o zarozumiałość lub arogancję - mam wyso˝
kie mniemanie o sobie. 2, 1, 0

3. Przystępując do jakiegoś zadania mam zwyczaj dowiadywać się, jak w 
podobnej sytuacji postąpili inni ludzie. 2, 1, 0

4. Często dostrzegam problemy tam, gdzie inni ludzie ich nie widzą. 2, 
1, 0

5. W czasie zbiorowej dyskusji zdecydowanie lepiej czuję się w roli słu˝
chacza niż osoby nadającej ton. 2, 1, 0

6. Przed ważnymi wydarzeniami (egzamin, wizyta u lekarza, długa podróż) 
z reguły nie mogę spać, tracę apetyt i muszę często zaglądać do toalety. 
2, 1, 0

7. W czasie wakacyjnych wędrówek wolę trzymać się wyznaczonych szlaków 
niż chodzić wymyślonymi przez siebie. 2, 1, 0

8. Zazwyczaj mam trudności z doprowadzeniem jakiejś złożonej pracy do 
końca, wolę zająć się czymś nowym. 2, 1, 0

9. Na ogół chętnie podejmuję rozmowy z przygodnymi pasażerami w pociągu 
lub autobusie. 2, 1, 0

10. Chętnie korzystam z nowości w modzie, o ile pasują do mojego stałego 
stylu. 2, 1, 0

11. W czasie egzaminów lub rozmów z szefem zazwyczaj drżą mi i pocą się 
ręce, nie potrafię formułować płynnych zdań i wypadam gorzej niż na to 
zasługuję. 2, 1, 0

12. Wolę bywać w dobrze znanej kawiarni aniżeli pójść do zupełnie nie˝
znanej. 2, 1, 0

13. Bardzo rzadko występuję w roli przywódcy w grupie. 2, 1, 0

14. Będąc po raz pierwszy w jakimś mieście, często korzystam z pomocy 
"tubylców" w jego zwiedzaniu. 2, 1, 0

15. Nawet gdy nie jestem wystarczająco przygotowany do egzaminu lub roz˝
mowy z szefem, wchodzę po prostu i zdaję lub rozmawiam. 2, 1, 0

16. Lubię spędzać wakacje w coraz to innym miejscu. 2, 1, 0 

17. Nie mam ani zbyt wysokiego, ani zbyt małego mniemania o sobie. 2, 1, 
0

18. Wizja samotnej wędrówki w górach przeraża mnie. 2, 1, 0

19. Lubię zadania, których rozwiązanie nie wymaga zachodu, poszukiwania 
dodatkowych informacji, cierpliwości i uporu. 2, 1,  0

20. Chętnie przyjmuję i toleruję punkty widzenia odmienne od moich -jes˝
tem na ogół gotów zmodyfikować własne stanowisko pod wpływem innych 
osób. 2, 1, 0

21. Wszelkie testy, sprawdziany i prace kontrolne staram się oddawać pod 
koniec sprawdzianu. 2, 1, 0

22. Gdy jestem nagabywany przez osobę, która z jakichś względów podoba 
mi się lub imponuje mi, z reguły "zapominam języka w gębie". 2, 1, 0

23. Bardzo często przestawiam meble w moim pokoju. 2, 1, 0

24. Widząc długą kolejkę w sklepie ustawiam się na jej końcu i oczekuję 
w spokoju. 2, 1, 0

25. Mam trudności z wymyślaniem opowiadań i zwrotów językowych. 2, 1, 0

26. Przykre sprawy wolę załatwiać telefonicznie. 2, 1, 0

27. Nadaję się bardziej na planistę, który tworzy wizje przyszłych dzia˝
łań, niż na ich wykonawcę. 2, 1, 0

28. Na ogół sam wybieram sposoby pokonywania trudności, niezależnie od 
dobrych rad i wskazówek innych ludzi, nawet swoich przełożonych. 2, 1, 0

29. Dobre efekty uzyskuję zazwyczaj wtedy, gdy wykonuję jakieś zadanie, 
które już dobrze znam. 2, 1, 0

30. W sytuacjach trudnych (wizyta u lekarza, rozmowa z przełożonym, waż˝
ny egzamin) często "ratuję się" ucieczką. 2, 1, 0

31. Dobrze czuję się w zespołach, w których nie muszę pełnić żadnej od˝
powiedzialnej roli. 2, 1, 0

32. Jestem mało odporny na niepowodzenia i brak pochwał. 2, 1, 0

33. W zwiedzaniu obcego miasta z reguły nie korzystam z pomocy "tubyl˝
ców", lecz sam sobie wytyczam trasy. 2, 1, 0

34. Nie lubię sytuacji, w których muszę podejmować decyzje w imieniu in˝
nych ludzi. 2, 1, 0

35. Wizja samotnej wędrówki w górach podnieca mnie. 2, 1, 0

36. Nie mam dodatniego mniemania o sobie. 2, 1, 0

37.Lubię spędzać wakacje w tym samym miejscu lub okolicy. 2, 1, 0

38. Lubię zadania, które mają wiele wariantów rozwiązań, wymagają ener˝
gicznych poszukiwań informacji pomocniczych z wielu źródeł, pobudzają 
wyobraźnię. 2, 1, 039. Na ogół unikam rozmów z przypadkowymi współpasa˝
żerami w pociągu lub autobusie. 2 1 0

40. Za swoje niepowodzenia często winię kolegów, rodzinę bądź przełożo˝
nych. 2 1 0

41. Czytam z uwagą wszelkie tablice i ogłoszenia z nakazami i zakazami, 
staram się do nich dostosować. 2 1 0

42. Widząc długą kolejkę w sklepie, staram się wymyślić sposób, by doko˝
nać zakupów poza kolejką. 2 1 0

43. Niepowodzenia nie zrażają mnie łatwo, nie szukam ciągłych pochwał i 
zachęt ze strony innych ludzi. 2 1 0

44. Nieufnie przyjmuję wszelkie nowinki i nowości w modzie. 2 1 0

45. Będąc po raz pierwszy w jakimś mieście zwykle rezygnuję z samotnych 
spacerów i zwiedzania. 2 1 0

46. Łatwiej uczę się treści nie wymagających dodatkowych wyjaśnień, ko˝
rzystania ze słowników, konsultacji i porad. 2 1 0

47. W pracy grupowej na ogół przyjmuję na siebie rolę kierownika i przy˝
wódcy. 2 1 0

48. Idąc do kina, przy wyborze filmów kieruję się na ogół opiniami znaj˝
omych lub recenzjami. 2 1 0

49. W czasie dyskusji zdarza się, że mam pewność, iż to moje wiadomości 
mogłyby się przyczynić do rozwiązania problemu, lecz wolę siedzieć ci˝
cho. 2 1 0

50. Przyczyn własnych niepowodzeń upatruję w samym sobie. 2 1 0

51. W sytuacjach dla mnie trudnych często reaguję nieuzasadnionym śmie˝
chem. 2 1 0

52. Bardzo rzadko przestawiam meble w swoim pokoju. 2 1 0

53. Na ogół źle się czuję, gdy w towarzystwie nie mogę przedstawić włas˝
nych poglądów i przemyśleń. 2 1 0

54. Często mam wrażenie, że cokolwiek robię, robię źle, niezręcznie, że 
wszyscy są lepsi ode mnie. 2 1 0

55. Zdarza mi się wygłaszać czyjś pogląd jako mój własny lub podpisać 
jako własną czyjąś myśl. 2 1 0

56. Tablice z napisami : " Teren prywatny", " Wstęp wzbroniony", "Nie 
wchodzić" itp. sprawiają, że mam dużą chęć zobaczyć, co się za nimi kry˝
je. 2 1 0

57. Bardzo często wracam do przykrych doświadczeń w rozwiązywaniu prob˝
lemów, rozpamiętując i analizując swoje błędy. 2 1 0

58. Przykre sprawy lubię załatwiać osobiście. 2 1 0

59. Najchętniej wykonywałbym zawód, który nie wymaga ciągłych podróży, 
przemieszczania się, zebrań i narad. 2 1 0

60. Krytyczne uwagi o mojej pracy na ogół osłabiają moją motywację do 
jej wykonania i postępuję wtedy według zasady "na odwal się". 2 1 0



 Po wypełnieniu kwestionariusza zapraszam Cię do obliczenia wyników. W 
tym celu dodaj punkty, które odpowiadają kolejnym, wypisanym poniżej nu˝
merom pytań. Sumę wpisz w zaznaczone miejsca.



Podejście neurotyczne:

1 6 8 11 13 18 21 22 26 30 32 34 36 38 40 45 49 51 54 57 = suma



Podejście stereotypowe:

3 5 7 12 14 17 19 24 25 29 31 37 41 44 48 52 59 60 = suma



Podejście twórcze:

2 4 9 10 15 16 20 23 27 28 33 35 38 42 43 47 50 53 56 58 = suma



 Oto jak profesor Zbigniew Pietrasiński charakteryzuje poszczególne po˝
dejścia:

 Podejście neurotyczne - obserwujemy je wtedy, gdy człowiek nie jest 
zdolny skupić sił na rzeczowym rozwiązywaniu problemów, gdyż ma trudnoś˝
ci z samym sobą, głównie zaś z emocjami (na przykład z zachowaniem się 
na egzaminie). Osoby tak reagujące na sytuację problemową mają trudności 
z wykorzystywaniem swojej wiedzy, bo nadmierny lęk i przewidywanie nie˝
powodzenia zakłócają ich normalne funkcjonowanie. Ta forma ustosunkowy˝
wania się do problemów występuje też w pewnych sytuacjach codziennych. 
Jej przejawem bywa ucieczka od problemu, z którym dana osoba we własnym 
interesie powinna się uporać. Osoby te obwiniają często innych ludzi za 
swoje niepowodzenia i przerzucają całą odpowiedzialność na partnerów, 
którzy rzekomo mieli złą wolę lub w inny sposób uniemożliwili danej oso˝
bie uzyskanie pożądanego wyniku.

 Postawa taka przekreśla rzeczową dyskusję i blokuje zdolność uczenia 
się. Skrajnym przypadkiem neurotycznej reakcji na problem jest "ucieczka 
w chorobę". Objawy lękowego stosunku do niektórych problemów utrudniają 
ich rozwiązanie i zupełnie nie sprzyjają poszukiwaniu nowych, twórczych 
rozwiązań, Sprawiają bowiem, że zamiast koncentrować się w pełni na za˝
daniu, skupiamy się nadmiernie na sobie i swoich lękach.

 Podejście stereotypowe - wyróżnia się minimalizmem w poszukiwaniu roz˝
wiązań pogłębionych.lub nowych. Osoba o tym podejściu wybiera rozwiąza˝
nia podobne do znanych jej wcześniej, które nie wymagają zachodu. Domi˝
nuje tu dążenie do takiej "ekonomii" wysiłku, które nakazuje szybko ak˝
ceptować zastane wzory i oszczędzać sobie trudu poszukiwania i sprawdza˝
nia dodatkowych informacji, potrzebnych do bardziej wnikliwego i twór˝
czego potraktowania sprawy. Podobnie źle są tu widziane rozwiązania ory˝
ginalne, gdyż są zwykle ryzykowne i sprawiają dodatkowe kłopoty. Na tej 
zasadzie wielu młodych ludzi wybiera zawód, sposób spędzania czasu wol˝
nego, kształtuje swoje poglądy na świat. Stereotypowe podejście do prob˝
lemów przejawia się również w sprawach małych. Sprawia ono, iż student 
pisze sztampowy referat, nie siląc się na wykorzystanie okazji do bar˝
dziej oryginalnego ujęcia tematu, nauczyciel naucza przy pomocy raz na 
zawsze ustalonej metody, a urzędnikowi nie chce się zmienić opracowanej 
trzy lata temu formy ogłoszenia dla klientów. Dewizą tego podejścia jest 
święty spokój i "nie wychylaj się".

 Podejście twórcze - obserwujemy je u osób, które nie zadowalają się by˝
le jakim, szablonowym rozwiązaniem ważnego dla nich problemu, lecz są 
gotowe szukać rozwiązań lepszych, nowych, oryginalnych lub mało popular˝
nych. Do przejawów takiego podejścia zaliczamy między innymi śmiałe i 
energiczne poszukiwanie informacji pomocniczych i czerpanie ich z wielu 
źródeł, branie pod uwagę i tolerowanie wielu punktów widzenia, brak lęku 
przed wariantami zaskakującymi i źle widzianymi przez ogół, rozpatrywa˝
nie i badanie wielu wariantów rozwiązań. Osoba podchodząca twórczo do 
problemów wykonuje wielokroć większą pracę niż zwolennik trzymania się 
rutyny, lecz trud ten bawi ją i podnieca, a problem - prawdziwie pochła˝
nia. Niepowodzenia zrażają ją niełatwo, skoro samo poszukiwanie przynosi 
satysfakcję.

 Nie każdy rodzaj wyrastających przed nami problemów daje jednakowe pole 
do demonstracji postawy twórczej (na przykład szkolne zadania matematy˝
czne). Istnieją jednak problemy o wielu możliwych, konkurencyjnych roz˝
wiązaniach. Do takich należą również problemy życiowe. Chociaż żaden 
człowiek nie jest w stanie zajmować tej postawy wobec wszystkich proble˝
mów - jak już o tym mówiliśmy to jednak wypada zauważyć, że ludzie prze˝
sadzają w rozwiązywaniu spraw w sposób stereotypowy.



 Tyle omówienia tak zwanych czystych podejść. W zdecydowanej większości 
przypadków kwestionariusz daje wyniki mniej oczywiste i "czyste", co 
znaczy, że trudno jest określić wyraźnie dominujący typ podejścia do 
problemów.

 Jeśli uzyskałeś względnie wysoką przewagę jednego podejścia nad dwoma 
pozostałymi, to może to świadczyć o tym, że rozwiązujesz problemy w cha˝
rakterystyczny sposób.

 Oczywiście, najlepiej by było, gdyby to był twórczy sposób. W przypad˝
ku, gdy kwestionariusz wykazał przewagę podejścia neurotycznego, warto 
zastanowić się, czy rzeczywiście w ten sposób rozwiązujesz ważne dla 
Ciebie problemy. Jeśli analiza rzeczywistych sytuacji życiowych potwier˝
dzi uzyskany wynik, spróbuj coś z tym zrobić. Zacznij stosować omawiane 
w tej książce zasady i metody twórczego działania, skorzystaj z pomocy 
specjalistów w rozwiązywaniu problemów, zapisz.się na zajęcia usprawnia˝
jące umiejętności radzenia sobie z problemami. Nie traktuj uzyskanego 
wyniku jako "wyroku", lecz jako dobrą okazję do zmiany, której pierwszym 
krokiem będzie uświadomienie sobie, że warto koncentrować się na zadaniu 
a nie na własnych lękach.

 Każdy z nas ma jakieś lęki i konflikty wewnętrzne, bez nich nie byłoby 
również twórczych osiągnięć. Chodzi jedynie o proporcje pomiędzy zdolno˝
ściami skupiania się na problemie a napięciami i konfliktami. Lepiej, 
gdy te pierwsze przeważają. Oddajmy na koniec w tej kwestii głos Karen 
Horney, która pyta: "A może korzystna jest sytuacja, gdy artystę dręczą 
w ogóle jakieś konflikty, a niekorzystna, gdy tych konfliktów jest za 
wiele?".



 Profesor Stefan, namówiony przez przyjaciela, zapisał się na grupowy, 
psychologiczny trening rozwiązywania problemów osobistych i zawodowych. 
Ze zdziwieniem odkrył, że w płynnym prowadzeniu wykładów przeszkadza mu 
najbardziej zbytnie koncentrowanie się na własnym lęku, a nie na tym, co 
ma mówić. Miał tam okazję przedstawić swój kłopot i razem z trenerem 
oraz grupą opracował i przećwiczył sposób radzenia sobie z wystąpieniami 
publicznymi. Od czasu treningu:

- przed każdym ważniejszym wykładem lub referatem nagrywał jego treść na 
taśmie magnetofonowej, przesłuchiwał kilka razy i wprowadzał poprawki - 
głównie w sposobie mówienia, a nie treści - potem wygłaszał fragmenty 
wykładu przed lustrem starając się nie trzymać wiernie tekstu, ale oma˝
wiając go i spoglądając od czasu do czasu na kartkę,

- tak przygotowany Pan Stefan wygłaszał wykład przed żoną

- przed samym wystąpieniem zajmował się czymś zgoła odmiennym niż myśle˝
nie o jego treści lub wymaganiach i oczekiwaniach audytorium - rozwiązy˝
wał krzyżówki, słuchał muzyki

- w czasie wykładu nie trzymał się wiernie tekstu i nie czytał go, lecz 
omawiał rzucając od czasu do czasu wzrok na kartkę

- mówił wolno i dosyć głośno

- w chwili, gdy zapominał dalszego ciągu wykładu, po prostu przyznawał 
się do tego i spokojnie zerkał w swoje notatki.

 Już wkrótce studenci i koledzy profesora Stefana zgodnie przyznawali, 
że to nie ten sam mówca co dawniej.





Rozdział 10







Wykorzystuj okazje





 "Okazje do innowacji nie pojawiają się podczas burzy, lecz w powiewie 
wietrzyka."



Peter F. Drucker





 Barbara straciła pracę. Próbowała różnych zajęć, ale nie przynosiły jej 
one godziwych zarobków. Nie miała znajomych, którzy ułatwiliby jej zna˝
lezienie ciekawego, etatowego zajęcia, nie dysponowała też kapitałem, 
który mogłaby korzystnie ulokować. Jej studia humanistyczne nic nie zna˝
czyły. Barbara bacznie jednak przyglądała się wszystkiemu wokół i nie 
traciła nadziei.



 Świat pełen jest geniuszy i genialnych pomysłów, które zalegają głowy i 
szuflady twórców. Tylko nieliczne pomysły znajdują urzeczywistnienie i 
odbywszy długą drogę od wyobraźni twórcy do półek sklepowych lub ścian 
galerii, wzbogacają ludzkość i kieszeń swego twórcy. Pomysłów, które za˝
legają szafy urzędów patentowych jest znacznie więcej.

 Wiedza o tym, jak wykorzystywać okazje do wdrażania własnych twórczych 
pomysłów stanowi dzisiaj bazę dla czegoś, co współcześni ludzie nazwali 
przedsiębiorczością i co dla wielu normalnych zjadaczy chleba brzmi ta˝
jemniczo i zagranicznie. Nie zamierzam tu ujawniać sekretów przedsiębio˝
rczości i analizować jej zasad. Chcę przybliżyć następną prawidłowość 
działania twórczego, które polega na wykorzystaniu okazji do innowacji.

 Cóż to takiego ta innowacja? Znawca teorii i praktyki innowacji w świe˝
cie Peter F. Drucker, pisze o niej tak: "Olbrzymia większość skutecznych 
innowacji wykorzystuje zmianę. Oczywiście są innowacje, które same sta˝
nowią poważną zmianę, jak na przykład samolot braci Wright. Są to jednak 
rzadkie przypadki. Większość skutecznych innowacji ma charakter bardziej 
prozaiczny - wykorzystują one zmianę".



 A oto kilka przykładów innowacji:

- Na początku XIX wieku amerykański rolnik nie dysponował praktycznie 
żadną siłą nabywczą, nie mógł więc kupować maszyn rolniczych, choć na 
rynku były dziesiątki typów żniwiarek. Jeden z wielu wynalazców żniwia˝
rek Cyrus McCormick wpadł na pomysł sprzedaży ratalnej. Umożliwił on fa˝
rmerowi płacenie za maszynę z przyszłych dochodów, zamiast z wcześnie˝
jszych oszczędności. McCormick wprowadził więc twórczą zmianę.

- Upowszechnienie się oświaty w wielu krajach umożliwił - bardziej niż 
systematyczne szkolenie nauczycieli w szkołach pedagogicznych i rozwój 
teorii pedagogicznych -... podręcznik. Prawdopodobnie autorem tej inno˝
wacji był czeski pedagog Jan Amos Komensky. Za pomocą podręcznika jeden 
nauczyciel mógł uczyć więcej niż jedno lub dwoje dzieci.

- Mimo zaciętego oporu cechów, nauczycieli i różnych biurokratów August 
Borsig zrealizował innowację, która do dzisiaj jest źródłem siły niemie˝
ckiego przemysłu. Opracował koncepcję mistrza - wysoko kwalifikowanego i 
szanowanego robotnika kierującego warsztatem ze sporą autonomią, a także 
system uczniowski, który łączy w sobie (a więc kombinacja!) naukę zawodu 
na stanowisku pracy z nauką w szkole.

- Do połowy lat 80. zdobywanie szczytów ośmiotysięcznych było przedsięw˝
zięciem grupowym, długim i żmudnym, przypominającym kampanię oblężniczą. 
Choć były wcześniej precedensy, to dopiero pojawienie się na himalajs˝
kiej arenie Tomo Cesena było ważną innowacją w himalaizmie. Młody Jugos˝
łowianin zaczął wchodzić na najtrudniejsze szczyty sam, bez rozgłosu i 
bez towarzystwa kamer filmowych, nie dbając przy tym specjalnie o udowo˝
dnienie swego wyczynu przez zostawienie na wierzchołku określonej pamią˝
tki. Styl wspinaczki i zwyczaje Ćesena stanowią ważną innowację w spor˝
cie górskim.

- Profesor Aleksander Kamiński, autor " Kamieni na szaniec" jako młody 
człowiek opracował przed II wojną światową innowacyjną metodę wychowania 
dzieci zwaną metodą zuchową. Obejmowała ona dzieci 8 - 12 letnie, zgru˝
powane w kręgi rówieśnicze pod kierunkiem instruktora, który respektując 
indywidualność każdego dziecka miał za zadanie wspierać i stymulować 
podstawową cnotę zucha - dzielność. Twórcza zmiana wprowadzona przez Ka˝
mińskiego polegała na objęciu skautingiem, zmodyfikowanym odpowiednio i 
oryginalnie uzupełnionym, dzieci w młodszym wieku szkolnym.

 Wszystkie te przykłady ilustrują istotę każdej innowacji i każdego zre˝
alizowanego w praktyce twórczego pomysłu - wykorzystanie okazji do zmia˝
ny. Takich okazji mamy w życiu wiele, lecz nie wykorzystujemy ich wcale 
lub zdarza się to nam zbyt rzadko. Różne są tego przyczyny, o niektórych 
z nich pisałem już wcześniej. To mała wrażliwość na problemy, brak na˝
stawienia badawczego, zubożona wyobraźnia, niechęć do bycia niepokojo˝
nym, konformizm, brak umiejętności koncentrowania się na zadaniu.

 W tym miejscu bardziej interesuje nas jednak umiejętność analizy źródeł 
innowacji. Peter F Drucker odkrył wiele tych źródeł, na specjalną zaś 
uwagę w metodyce pracy twórczej zasługuje jedno, a mianowicie nieoczeki˝
wane powodzenie.

 "Nic nie stwarza takich okazji do skutecznych innowacji jak nieoczeki˝
wane powodzenie" - twierdzi Drucker i zapewniam że warto mu wierzyć. Je˝
dnak nieoczekiwane powodzenie jest powszechnie ignorowane przez nas sa˝
mych i naszych szefów. Na cyklicznych zebraniach pracowniczych uwaga 
wszystkich skupia się na obszarach, które sprawiają problemy. Bardzo 
rzadko analizuje się te obszary, w których efektywność nasza i naszych 
kolegów była wyższa od oczekiwanej. Jeśli nasz nieoczekiwany sukces miał 
charakter nie ilościowy, lecz jakościowy, to tym gorzej - sukces taki 
jest znacznie trudniej dostrzec.

 Podobnie dzieje się wtedy, gdy analizujemy własne życie rodzinne, kon˝
takty towarzyskie, uczestnictwo w kulturze. Z łatwością dostrzegamy nie˝
dostatki naszego charakteru, potknięcia i niepowodzenia, nie przygląda˝
jąc się bliżej nieoczekiwanym sukcesom, które każdy z nas ma na swoim 
koncie.

 Sytuacja z nieoczekiwanym sukcesem przypomina nieco aurę zdziwienia, 
otaczającą sportowca lub twórcę, który nieoczekiwanie dla kibiców lub 
miłośników kultury osiągnął wielki sukces. Tak było w przypadku polskich 
siatkarzy, którzy zdobyli tytuł mistrzów świata i złoty medal olimpijski 
w Montrealu. Tak też działo się wokół znakomitego kompozytora polskiego 
Henryka Marii Góreckiego, którego III Symfonia nieoczekiwanie zdobyła 
światowy rozgłos.

 Warto zadać pytanie, czy wykorzystano okazje, jakie przyniosły nieocze˝
kiwane sukcesy sportowców i jaką przyniósł sukces kompozytora? I tak i 
nie. Po krótkotrwałej modzie na siatkówkę, gdy znakomici polscy siatka˝
rze wyjechali za granicę wykorzystując okazję do zarobienia dużych pie˝
niędzy, wszystko wróciło do normy. Sukces Góreckiego wykorzystali nato˝
miast piraci muzyczni, którzy wydali jego kompozycję na kasecie.

 Nieoczekiwane powodzenie jest w pewnym sensie objawem naszego własnego 
ograniczenia wizji, niskiej wrażliwości na problemy, braku wiedzy i zro˝
zumienia. Jest również skutkiem niewiary we własne siły. Może być jednak 
inaczej, gdy zechcemy przeanalizować swoją działalność w różnych dzie˝
dzinach. I wyciągniemy praktyczne wnioski.



 Ćwiczenie 18

 Nieoczekiwane powodzenie

 Nieoczekiwane powodzenie jest okazją do innowacji, która wymaga speł˝
nienia pewnych warunków - przede wszystkim poważnego potraktowania i 
analizy. Pierwszy krok w twórczym wykorzystaniu tej okazji polega na 
uświadomieniu sobie własnych nieoczekiwanych sukcesów. Zastanów się nad 
następującymi pytaniami:

- Na czym polegał Twój niespodziewany sukces ?

- Dlaczego było to powodzenie nieoczekiwane?

- W jakich działałeś warunkach (jakie były okoliczności)?

- Co z tych "niespodzianek" wynika dla Twojej dzisiejszej sytuacji?

 Odpowiedziom na te pytania i bliższej analizie może pomóc wypełnienie 
specjalnie przygotowanej tabeli, którą zamieszczam poniżej.

Sfera Twoich działań - 1 - 2

 1 - Nieoczekiwane powodzenie - Jakie?

 2 - Co z tego wynika dla Twojej aktywności twórczej dziś?

a Praca zawodowa - ... - ...

b Aktywność społeczna i organizatorska - ... - ...

c Kontakty towarzyskie - ... - ...

d Nauka w szkołach - ... - ...

e Samokształcenie i dokształcanie - ... - ... 

f Zajęcia amatorskie, hobby, zamiłowania - ... - ... 

g Turystyka i sport - ... - ... 

h Zabawy - ... - ... 



 Czy dzięki temu ćwiczeniu przypomniałeś sobie jakieś odległe w czasie, 
a może nawet niedawne, nieoczekiwane powodzenie? Czy któreś z nich może 
stanowić nadal niezłą okazję do twórczej zmiany? Czy odkryłeś coś nie˝
spodziewanego?



 Wiele lat temu, jako nieopierzony student pedagogiki odbywałem obowiąz˝
kową praktykę kolonijną. Przygotowałem się sumiennie do pełnienia obo˝
wiązków wychowawcy najstarszej grupy chłopców, a jak wiadomo sztuka to 
dosyć niełatwa. Niespodziewanie kierownik kolonii mianował mnie instruk˝
torem wychowania fizycznego i rekreacji, ponieważ znał moje wcześniejsze 
sukcesy w grze w siatkówkę. Wszystkie plany związane z prowadzeniem gru˝
py wychowanków wzięły w łeb, musiałem zająć się gimnastyką poranną, oli˝
mpiadami sportowymi, kąpielami w basenie i wycieczkami po zabytkach Kra˝
kowa i Wieliczki jednocześnie. W turnusie przewidziano wiele wycieczek 
autokarowych, między innymi do Zakopanego i nad Morskie Oko. Początkowo 
towarzyszył nam zawodowy przewodnik, starszy i kulturalny pan z Krakowa, 
który znał Tatry jak Wawel, a Wawel jak Halę Gąsienicową. Niestety wkró˝
tce zachorował i któregoś ranka musiałem przejąć na siebie rolę przewod˝
nika 8-10 letnich dzieci. Nigdy wcześniej czegoś podobnego nie robiłem. 
Z biciem serca wjeżdżałem wraz z dziećmi krętymi serpentynami na Wierch 
Poroniec i dalej na Włosienicę, objaśniałem sekrety panoramy nad Morskim 
Okiem i przypominałem legendy związane z tym najsłynniejszym tatrzańskim 
stawem, podawałem dzieciom kanapki i szczegóły dotyczące dalekiego wido˝
ku Babiej Góry w drodze powrotnej. Dzieci wracały ze śpiewem na ustach, 
rozszczebiotane i pełne miłości do gór. To niespodziewane powodzenie w 
roli przewodnika dzieci zadziwiło mnie i nie dawało długo spokoju. W na˝
stępnym roku kierownik kolonii nie musiał już zatrudniać zawodowego 
przewodnika, chętnie wziąłem na siebie te przyjemne obowiązki. Od tej 
pory prowadziłem w górach wycieczki różnych grup wiekowych i zawodowych.

 Zapomniałem o swoim niespodziewanym powodzeniu wśród dzieci. Przypom˝
niał mi o tym niedawno kolega, który prowadzi szkolną agencję turystycz˝
ną, poszukujący właśnie przewodników-wychowawców, znających trudną sztu˝
kę przewodzenia dzieciom w górach. Zapisał moje nazwisko w notesie, a ja 
czekam na jego ofertę ze spokojem i ufnością we własne siły. To taka mo˝
ja mała historia z nieoczekiwanym powodzeniem. A czy Ty też masz takie 
historie i przeżycia?

 Z nieoczekiwanym powodzeniem jest nieraz tak, że decyduje o powodzeniu 
w całym późniejszym życiu twórcy. Weźmy chociażby twórców zwanych "pry˝
mitywistami", "naiwnymi" lub "malarzami niedzielnymi" jak Henri Rousseau 
- Celnik czy Teofil Ociepka. Wykorzystali niespodziewany sukces jaki od˝
niosło ich malarstwo w kołach artystycznych modyfikując nie tylko swoją 
pracę twórczą, ale i styl życia. Z "niedzielnych" twórców przemienili 
się w profesjonalistów, zawodowo trudniących się uprawianiem sztuki.

 Jeden z moich przyjaciół posiada niekwestionowany talent aktorski lub 
co najmniej recytatorski. Jego głęboki, barytonowy głos idealnie przy˝
staje do mrocznej poezji i prozy. W czasie studiów ów przyjaciel odniósł 
poważny sukces jako recytator wierszy i aktor w słuchowiskach nadawanych 
przez rozgłośnię studencką. Powodzenie było nieoczekiwane. Jako wychowa˝
wca w internacie rzadko może wykorzystać swój talent, choć przy poran˝
nych pobudkach jego tubalny, silny głos jest jak najbardziej na miejscu.

 Nieoczekiwanego sukcesu nie można rzecz jasna, zaplanować. Warto jednak 
spojrzeć na siebie i przeanalizować swoją aktywaność pod tym kątem. Dru˝
cker, nasz przewodnik po tej metodzie twórczego działania, pisze, że 
"nie wystarczy czekać na przypadek albo na to, że jakaś dama na przyję˝
ciu wyrazi nieoczekiwanie zainteresowanie naszym pozornie nieudanym wy˝
robem. Poszukiwania trzeba zorganizować". Jednym z kierunków tego poszu˝
kiwania może być również analiza nieoczekiwanych sukcesów, jakie osiąg˝
nęli ludzie dobrze nam znani, a więc koledzy z pracy, sąsiedzi, znajomi 
i przyjaciele, członkowie naszej bliższej i dalszej rodziny. Nieoczeki˝
wane powodzenie jest wszak jednym z ulubionych tematów poruszanych pod˝
czas przyjęć i spotkań towarzyskich, a nasz Wujek Janek ma w zanadrzu 
kilka takich dyżurnych opowieści o swoich nieoczekiwanych przewagach, 
którymi zwykł nas zanudzać w czasie imienin. Nie lekceważmy jego opowie˝
ści - może jest w niej zawarte ziarno twórczej innowacji. Posłuchajmy 
Wujka Janka.

 Okazją do twórczej innowacji może być również... nieoczekiwane niepowo˝
dzenie. Ale to już temat na następny rozdział.



 Barbara przypomniała sobie o dawnym sukcesie. W studenckich czasach za˝
opatrywała w swetry własnego pomysłu i roboty pół akademika. Dziergała 
je błyskawicznie czytając przy tym trudne książki lub oglądając w tym 
samym czasie filmy. Projekty jej swetrów były szybko kopiowane i Barbara 
odniosła w tamtych latach duży sukces.

 Postanowiła to wykorzystać. Jej pierwsze swetry znalazły nabywców wśród 
znajomych i sąsiadów, Na tle sztampowych wyrobów maszynowych wyróżniały 
się oryginalnym fasonem, pięknym doborem kolorów i motywów i mistrzows˝
kim wykonaniem. Zamówień było coraz więcej. Barbara założyła własną fir˝
mę. Po roku zatrudniła kilka kobiet robiących swetry według jej projek˝
tów, potem - kilkanaście następnych. Barbara reklamuje swoje wyroby w 
lokalnej telewizji, dostała też pierwsze zamówienie z zagranicy.





Rozdział 11







Nie rozpamiętuj - działaj





"Błędy są po to, aby pomagać, a nie po to, by karać."



Vera Peiffer





 Paweł i Maciej marzyli o studiach w Akademii Sztuk Pięknych. Rysowaniu 
i malowaniu poświęcali niemal każdą wolną chwilę. Paweł byt lepszy w ry˝
sunku, Maciej w malarstwie, rzeźbie, grafice. Niestety, obaj nie prze˝
szli nawet egzaminu praktycznego. Maciej pogrążył się w żalu i alkoholu, 
zaś jego szkolny kolega zaczął działać, nie chcąc pogodzić się z prze˝
graną.



 Historia prawie każdego wynalazku, odkrycia i twórczego pomysłu to w 
pewnym sensie również historia ich niepowodzeń. Na ogół nie zdajemy so˝
bie sprawy, że życie wielkich bohaterów narodowych było również pasmem 
przeplatających się z sukcesami niepowodzeń.

 Oto przykład - czyj to życiorys?

- w roku 1831 nie powiodło mu się w interesach

- w roku 1832 przegrał wybory do parlamentu

- w roku 1834 wygrał wybory do parlamentu

- w roku 1835 zmarła jego ukochana żona

- w roku 1836 przechodzi silne załamanie nerwowe

- w roku 1840 nie zakwalifikowano go do wyborów

- w roku 1843 nie wszedł do izby niższej parlamentu

- w roku 1846 wszedł do izby niższej parlamentu

- w roku 1850 nie zdołał wejść do senatu

- w roku 1856 przegrał w wyborach na wiceprezydenta

- w roku 1858 przegrał w wyborach na senatora

- w roku 1860 został prezydentem USA.

 To kartki z życia Abrahama Lincolna, uznawanego powszechnie za najwybi˝
tniejszego prezydenta wielkiego kraju. Można sądzić - a dane biograficz˝
ne to potwierdzają - że Lincoln nie rozpamiętywał specjalnie swoich nie˝
powodzeń, lecz po ich uważnym przeanalizowaniu podejmował ulepszone 
działania. Nie powodował nim żal po stracie, lecz ugruntowane aspiracje 
i wiara we własne siły.

 Niepowodzenia zdarzają się nam na każdym kroku. A to szef nie przyjął 
długo cyzelowanego projektu, a to nowy sposób prowadzenia lekcji nie 
spowodował większego zainteresowania uczniów, a to ulepszona metoda te˝
rapii okazała się mniej skuteczna od starej. Jedni po takiej porażce 
"zwijają skrzydła" i przysięgają, że już się nie będą nigdy "wychylać", 
inni rozpamiętują błędy długo i boleśnie, a jeszcze inni po krótkim żalu 
przystępują do rzeczowej analizy przyczyn niepowodzenia i wprowadzają 
nową, twórczą zmianę. Prędzej czy później - chyba jednak prędzej - ci 
ostatni osiągają swoje cele i satysfakcję, również finansową.

 Niepowodzenia nie zdarzają się tylko temu, kto nigdy nic nie robi. Może 
to zabrzmieć paradoksalnie, ale droga do twórczych osiągnięć wiedzie po˝
przez niepowodzenia. To, że ponosisz porażkę wprowadzając błyskotliwy 
pomysł w życie, świadczy nie tylko o brakach Twojego pomysłu, ale i o 
jego twórczych walorach. Burzy on bowiem zastaną i zastygłą sytuację, 
budzi uśpionych rutyną kolegów i współpracowników, stanowi wyzwanie dla 
świętego spokoju. Stąd właśnie biorą się protesty, krytyki, przeciwdzia˝
łania i Twoje pierwsze niepowodzenia. Gdyby Twój błyskotliwy pomysł nie 
budził takiego sprzeciwu, byłby po prostu nie taki znów błyskotliwy. Is˝
totne przy tym jest, by pierwsze niepowodzenia nie podcięły Ci skrzydeł, 
nie zniechęciły do kolejnych prób.

 Ważne jest uświadomienie sobie podstawowej zasady twórczego znoszenia 
niepowodzeń: niepowodzenie nie oznacza przegranej.

 Posłuchaj:

- Jeden z hodowców postanowił wyhodować odporną na choroby kukurydzę. 
Przez pięć lat zapylał krzyżowo 50 tysięcy roślin, a robił to ręcznie! 
Pod koniec zostały mu tylko cztery kolby kukurydzy odpornej na choroby, 
wszystkie inne uległy różnym zarazom. Hodowca ten nie miał grosza przy 
duszy i był wyczerpany. Cztery kolby kukurydzy stały się początkiem jego 
ogromnej fortuny.

- Na początku XX wieku niewiele już było w Tatrach niezdobytych szczy˝
tów. Jednym z nich był legendarny Ostry Szczyt wznoszący się po węgiers˝
kiej (dzisiaj słowackiej) stronie gór. Jego zdobywcy, Karol Englisch 
wraz z matką Antoniną, nie weszli nań ot tak, już za pierwszą próbą. 
Wprost przeciwnie. W lipcu 1900 roku ze wschodniej grani zgoniła ich bu˝
rza, miesiąc później byli 25 metrów od wierzchołka, ale znów go nie zdo˝
byli. Dwa lata później Karol zawrócił 20 metrów od najwyższego punktu, a 
kilka dni po tym niepowodzeniu odkrył nową drogę, którą wraz z pomocni˝
kami ubezpieczył. Otóż w 100-metrowym źlebie wykuli dłutami otwory, w 
które powkładali haki, następnie za pomocą lamp lutowniczych pozalewali 
je ołowiem i siarką. Potem zawiadomili madame Antoninę i razem zdobyli 
ten niedostępny szczyt. A było to w czasach, gdy nie istniały specjalne 
wiertarki na baterie i kostki zatykane w szczeliny skalne, które znako˝
micie ułatwiają taternikom drogę w góry.

- Mój znajomy pisał pracę doktorską pod kierunkiem wymagającego i kapry˝
śnego profesora. Najpierw profesor zakwestionował temat pracy - temat 
został zmieniony. Następnie profesorowi nie spodobały się problemy bada˝
wcze problemy zostały zmienione. Po kolejnej analizie promotor skrytyko˝
wał sposób doboru badanych osób - znajomy i to poprawił. Po przeprowa˝
dzeniu badań profesor negatywnie wyraził się o zebranym materiałe badaw˝
czym. Badania zostały uzupełnione. Gdy promotor otrzymał ukończoną pier˝
wszą wersję całej dysertacji, poddał krytyce styl narracji, obliczenia 
statystyczne oraz spis bibliograficzny. I to zostało zmodyfikowane i po˝
prawione. W końcu profesor zakwestionował... temat pracy. Znajomy, choć 
czas go gonił, zmienił promotora i wkrótce bez przeszkód obronił pracę, 
która została nagrodzona i uznana za ważną innowację.

 Wszystkie te przypadki stanowią aż nazbyt oczywistą ilustrację tezy, że 
nie należy rozpamiętywać niepowodzeń, lecz podejmować następne próby, 
ponieważ za którymś tam razem osiągniemy wreszcie cel. Ucz się na włas˝
nych błędach - oto istota tego podejścia. Nie rezygnuj zbyt wcześnie - 
oto właściwa wskazówka. "Go on, be a hero!" - oto dobry do zapamiętania 
motyw z piosenki Joni Mitchell.



 Ćwiczenie 19

 Nieoczekiwane niepowodzenie

 W ćwiczeniu tym będzie okazja do zastanowienia się nad własnymi niepo˝
wodzeniami. Nie chodzi tu jednak o jeszcze jeden pretekst do rozpamięty˝
wania własnych porażek, lecz o zimną, rzeczową analizę własnych błędów i 
ich przyczyn. Pytania, wokół których winno koncentrować się twoje myśle˝
nie, brzmią następująco:

- Jakie mnie spotkały nieoczekiwane niepowodzenia dzisiaj, wczoraj i je˝
szcze dawniej?

- Co z tych niepowodzeń wynikało: rozpamiętywanie czy twórcza modyfika˝
cja i zmiana?

- Co mi pomogło uporać się z niepowodzeniem?

I znów, jak w poprzednim ćwiczeniu, pomocne może być wypełnienie odpo˝
wiedniej tabeli.



Sfera Twoich działań: -1... -2... -3...

1. Moje niepowodzenie - Jakie?

2. Co z tego wynikło? - Rozpamiętywanie

3. Co z tego wynikło? - Twórcze działania - jakie

a Praca zawodowa - ... - ... -...

b Aktywność społeczna i organizatorska - ... - ... - ... 

c Kontakty towarzyskie - ... - ... - ...

d Nauka w szkołach - ... - ... - ...

e Samokształcenie i dokształcanie - ... - ... - ...

f Zajęcia amatorskie, hobby i zamiłowania - ... - ... -...

g Turystyka i sport - ... - ... - ...

h Zabawy - ... - ... -...

 Rozpamiętywanie, tak jak ja je rozumiem, to niekonstruktywne, drobiaz˝
gowe roztrząsanie własnych błędów i porażek, potęgujące żal i poczucie 
winy, rzadko motywujące do działań innowacyjnych. Rozpamiętywanie włas˝
nych niepowodzeń jest "myśleniem do tyłu", podczas gdy tworzenie jest 
"myśleniem do przodu". Analiza przyczyn błędów i porażek jest czynnością 
ze wszech miar pożyteczną, może się jednak przerodzić w nietwórcze obwi˝
nianie. Niepowodzenie, a tym bardziej nieoczekiwane niepowodzenie, wyma˝
ga natomiast wyjścia na zewnątrz, rozejrzenia się i słuchania (patrz - 
pytaj - słuchaj!) - prowokować powinno więc ruch, a nie zastój. Wymaga 
postawy badacza, a nie postawy pokutnika.

 Specjalistka od twórczego radzenia sobie z błędami Vera Peiffer tak oto 
pięknie pisze o ich pozytywnej stronie: "Błędów nie należy się wstydzić. 
Zdarzają się nam wszystkim regularnie. Błędy muszą istnieć, abyśmy mieli 
pewność, że nie drepczemy w miejscu. Pomagają nam się rozwijać, zdobywać 
nowe umiejętności i poszerzać wiedzę. Błędy stanowią niejako witaminę w 
procesie życia, a zatem jeżeli je popełniasz, oznacza, że działasz, 
oznacza, że żyjesz. Traktuj błędy jako część nieustannego procesu ucze˝
nia się, procesu czyniącego z Ciebie najlepszą osobę, jaką tylko możesz 
się stać. Korzystaj z własnych błędów. Jeżeli popełniłeś pomyłkę, dobrze 
ją przemyśl i przeanalizuj, co było źle. Dlaczego tak się stało? (...). 
Czy zbyt długo się wahałeś i w końcu straciłeś okazję? (...). Skoro zna˝
lazłeś przyczynę, łatwiej ci będzie w przyszłości uniknąć tego samego. 
Przywilejem Twoim jest bliskie przyjrzenie się temu, co było złe. Po do˝
kładnym zbadaniu sprawy wepnij ją w swoim umyśle do teczki "Doświadcze˝
nie" (V. Peiffer, "Myśl pozytywnie", Warszawa 1993, OW "Reporter", s. 
124 - 125).

 Vera Peiffer twierdzi, że nie ma sposobu na zupełne uniknięcie pomyłek 
i niepowodzeń. Starając się być doskonałym, człowiek bierze na siebie 
zbyt duży ciężar, który może go skutecznie przygnieść na dłuższy czas. 
Powtarzane obwinianie siebie samego doprowadza często do depresji, a ta 
jest już czymś zupełnie bezużytecznym, ponieważ zupełnie uniemożliwia 
twórcze podejście do kolejnej okazji. "Wyluzuj się, wybacz sobie" apelu˝
je Vera Peiffer. "Swój umysł zajmij rozwiązaniem, a nie błędem".



 Kiedy Maciej otrzymał powołanie do wojska, Paweł był już słuchaczem po˝
licealnego studium plastyki użytkowej. Nauczył się tam wiele, malując 
zaś reklamy na elewacjach budynków zarabiał pieniądze na opłacenie kursu 
dla kandydatów na ASP. Znakomicie przygotowany do egzaminów, znów nie˝
stety nie zdał sprawdzianu z malarstwa. Nie popadł jednak w depresję, 
wkrótce zaczął brać lekcje u znakomitego profesora ASP, który w krótkim 
czasie uczynił z Pawła prawdziwego mistrza. Tym razem Paweł nie zdał eg˝
zaminu z wiedzy o Polsce i świecie współczesnym. Jakimś cudem udało mu 
się otrzymać odroczenie od służby wojskowej, ale tylko na rok. W czwar˝
tej próbie egzaminacyjnej Paweł zajął trzecią lokatę na ponad setkę kan˝
dydatów.

 Ze szkolnym przyjacielem Maciejem spotkał się po kilku latach na budo˝
wie nowego kościoła: Paweł wykonywał tam malowidła ścienne, zaś Maciej 
był przełożonym tynkarzy.





Rozdział 12







Wyrażaj siebie





"Wszelkie działanie twórcze zaczyna się od ruchu." 



Joseph Zinker





 W jednym z prowadzonych przeze mnie treningów twórczości uczestniczyła 
czterdziestokilkuletnia Zofia, pielęgniarka z oddziału leczenia odwyko˝
wego. Była wysoką, tęgawą kobietą o miłym uśmiechu i lekko zachrypnię˝
tym, cichym głosie. Odzywała się tylko wtedy, gdy była o to proszona i 
godzinami nie zmieniała raz przyjętej pozycji na materacu. Gdy zapowie˝
działem blok ćwiczeń ekspresyjnych, Zofia pozwoliła sobie na cichy 
okrzyk: "To już po mnie !".



 Wyobraź sobie dwie sceny i dwóch "aktorów": w pierwszej młody Meksyka˝
nin wita się z kolegą, w drugiej scenie z kolegą wita się młody Anglik. 
Młody południowiec klepie przyjaciela po plecach i ramionach, obejmuje 
go, uśmiecha się, mówi dużo i szybko, patrzy głęboko w oczy i znów kle˝
pie i obejmuje. Młody Anglik rzuca zaś zdawkowe "Hallo", w wyjątkowej 
sytuacji, gdy ma do czynienia z długoletnim przyjacielem lub gdy ma za˝
miar zawrzeć korzystny kontrakt, podaje mu dłoń.

 Oba te przykłady ilustrują odmienne style ekspresji, czyli sposoby uja˝
wniania przeżyć emocjonalnych i myśli. Być może Anglik żywi do swojego 
kolegi cieplejsze uczucia niż Meksykanin do swojego, ale Anglik na ogół 
tego nie okazuje. Żyje bowiem w kulturze "niekontaktowej", w której do˝
tyk i kontakt wzrokowy są regulowane ścisłymi zasadami. Zasady te mówią, 
że dotyk i wpatrywanie się są dobre w rodzinie i pomiędzy zakochanymi, 
dopuszczalne są i tolerowane w profesjach lekarza i krawca, z trudem zaś 
znoszone w autobusie i przy wychodzeniu z kina.

 Rzadko zdajemy sobie sprawę z tego, jak bogate źródło ekspresji tkwi w 
naszych twarzach, słowach, rękach. Wystarczy popatrzeć na teatr pantomi˝
miczny, posłuchać wrażliwego poety, przyjrzeć się gestom przemawiającego 
polityka. Wystarczy przyjrzeć się własnej twarzy.



 Ćwiczenie 20

 Rozpoznaj emocje

 Wyraz twarzy, a ściślej mimika, komunikuje stany emocjonalne i postawy 
człowiek - najczęściej sympatię lub wrogość. W znanych badaniach stwier˝
dzono, że istnieje siedem zasadniczych wyrazów twarzy wyrażających emo˝
cje: szczęście, zdziwienie, strach, smutek, złość, wstręt lub pogardę, 
zainteresowanie. Spróbuj wśród zamieszczonych na kolejnej stronie rysun˝
ków twarzy rozpoznać te emocje.



 Zdolności do mimicznego wyrażania myśli i uczuć przydatne są szczegól˝
nie aktorom, satyrykom i piosenkarzom, wydają się być niezbędne również 
tym wszystkim, którzy "pracują twarzą", a więc nauczycielom, politykom, 
sprzedawcom, dziennikarzom telewizyjnym i psychoterapeutom. Ekspresja to 
jednak nie tylko wymowne ruchy brwi i ust. Do czynności ekspresyjnych, 
które najczęściej spotykamy w działaniach twórczych możemy zaliczyć:

- gesty, mimikę twarzy, spontaniczny ruch, pozę ciała - jest to ekspre˝
sja ruchowo mimiczna

- taniec, rytmiczne ruchy ciała - jest to eskpresja ruchowo-muzyczna

- krzyk, płacz, śmiech, rozmowę, recytację - jest to ekspresja słowna

- śpiew, nucenie, wokalizę - jest to ekspresja słowno-muzyczna

- grę na instrumentach muzycznych, stukanie, klaskanie - jest to ekspre˝
sja muzyczna

- rysowanie, malowanie, rzeźbienie - nazywamy to ekspresją plastyczną

- konstruowanie, budowanie - to ekspresja konstrukcyjno-techniczna gry i 
zabawy - to ekspresja zabawowa.

 Wymienione rodzaje ekspresji to również pewne charakterystyczne dzie˝
dziny twórczości. Ekspresja jest twórczością i twórczość jest ekspresją. 
Łacińskie słowo "expressio" oznacza dosłownie czynność wyciskania soku. 
Puszczając wodze wyobraźni moglibyśmy nazwać ekspresję wyciskaniem twór˝
czych soków z naszej osobowości i metafora ta dobrze oddaje istotę tego 
procesu.

 Aktorka Anna Seniuk nieco żartobliwie podzieliła kiedyś wszystkich ak˝
torów na dwa typy: Holoubka i Łomnickiego. Ten pierwszy, obojętnie kogo 
by nie grał - czy bohatera romantycznego czy stoickiego profesora - gra 
zawsze przede wszystkim samego siebie. Typ Łomnickiego jest zasadniczo 
odmienny: każda kolejna rola to kolejna metamorfoza i różne tak zwane 
środki wyrazu powodujące trudności w zidentyfikowaniu aktora. Do pierw˝
szego typu można zaliczyć zapewne Bogusława Lindę, Jamesa Deana, Johna 
Gielguda, drugi typ reprezentują tacy wybitni artyści jak Dustin Hof˝
fman, Robert De Niro i Janusz Gajos. 

 Z moich codziennych obserwacji wynika, że nie tylko aktorów można po˝
dzielić na te dwa typy ekspresyjne. Myślę, że na jeden z tych dwóch spo˝
sobów - na wzór Holoubka lub na wzór Łomnickiego - można w ogóle "wyra˝
żać siebie".

 Znam osoby, które w tak różnych sytuacjach twórczych jak zabawa i dys˝
kusja naukowa, wyrażają swoje myśli i uczucia w zawsze podobny sposób. 
Bawią się poważnie, statecznie, można by rzec - rozsądnie, w taki też 
sposób wyrażają swoje poglądy i teorie. Modulują głos w podobny sposób, 
bez względu na to, czy opowiadają dowcip, czy wygłaszają wykład, podob˝
nie w obu sytuacjach "grają" rękoma, przybierając te same grymasy i mi˝
ny. Są wyraźni, określeni, czasem zbyt jednostajni i jednostronni.

 Obok nich są ludzie, którzy wyrażają myśli i emocje w coraz to inny 
sposób, zależnie od sytuacji, w których przychodzi im działać. Zmienia 
im się ton głosu, gdy zmienia się audytorium, do którego przemawiają. 
Mimika i gesty odzwierciedlają nie to, co stałe i niezmienne w ich oso˝
bowości, lecz to, co chcą akurat przekazać swoim obserwatorom. O tym ty˝
pie człowieka mówi się, że ma kilka twarzy, jest utalentowany aktorsko i 
zmienny.

 Który z tych sposobów ekspresji wart jest większego polecenia? Wydaje 
się, że kluczową kwestią jest pytanie, który z nich jest bardziej zgodny 
z naszym charakterem, który bardziej nam odpowiada, który lepiej służy 
wyrażaniu naszych prawdziwych uczuć i myśli. Z ekspresją związany jest 
ściśle nasz temperament, a raczej nasz temperament określa ściśle nasze 
zdolności ekspresyjne. Oznacza to, że istnieje granica kształcenia umie˝
jętności ekspresyjnych, poza którą nie ma co uczyć flegmatyka błyskawi˝
cznych reakcji i nerwowego śmiechu, a choleryka stoickiego spokoju i 
"kamiennej twarzy Indianina". Uwaga ta nie dotyczy, rzecz jasna, kształ˝
cenia aktorów, nauczycieli i psychoterapeutów.

 Człowiek jest zdolny opanować cały wachlarz skomplikowanych umiejętnoś˝
ci ekspresyjnych ale czy dzięki temu będzie lepiej, bardziej plastycznie 
wyrażał siebie, swoją indywidualność i niepowtarzalność? W moim przeko˝
naniu zdolności ekspresyjne winny służyć spontanicznemu wyrażaniu włas˝
nej osobowości, zaznaczaniu odrębności i niezależności - dzięki niej ma˝
my okazję nadać naszej aktywności oryginalne indywidualne piętno. Jest 
więc ekspresja - lub powinna być - twórczą grą naszych myśli, uczuć i 
idei, a nie narzędziem konformistycznego równania w dół.

 Spośród licznych nauczycieli, którzy uczyli mnie historii, zapamiętałem 
szczególnie tę panią, która do barwnych opowieści o potyczkach, bitwach 
i kampaniach wojennych dodawała przebogaty wachlarz gestów, min i ruchów 
całego ciała. Jej opowieść o bitwie pod Grunwaldem była małym przedsta˝
wieniem dramatycznym, w którym ruchy rąk obrazowały kolejno oczekiwanie, 
atak i śmiertelne starcie wrogów, głos wyrażał strach, odwagę i triumf, 
a sala klasowa stanowiła pole bitwy, po którym pani od historii porusza˝
ła się z aktorską wprawą. Słuchaliśmy jej w niemym zdziwieniu i podzi˝
wie, starając się niczego nie stracić ze słów i gestów. Jestem niemal 
pewny, że nasza pani nie kończyła żadnego kursu dramy dydaktycznej, ani 
też nie stosowała wyuczonych w trakcie treningu twórczości środków eks˝
presji, ale że po prostu już taka była naturalnie ekspresyjna.

 Niestety, nie każdy z nas może być tak obdarowany przez naturę, każdy 
natomiast może świadomie i systematycznie ćwiczyć zdolności ekspresyjne, 
tak jak trenują je kandydaci na aktorów i aktorzy. Dowiedziono bowiem 
niezbicie, że ekspresji można się nauczyć, nawet gdy nie jest się uzdol˝
nionym dramatycznie. Trzeba tylko spróbować.

 Być może ćwiczenia, które teraz zaproponuję, wydadzą Ci się na pierwszy 
rzut oka dziwne, wydumane, nie dla Ciebie. Zachęcam Cię jednak do ich 
wypróbowania, a raczej do wypróbowania siebie w tych ćwiczeniach, ponie˝
waż są one dobrą okazją do trenowania niemal wszystkich umiejętności i 
uzdolnień omówionych w tej książce:

- wrażliwości na problemy

- zaciekawienia

- giętkości i płynności myślenia

- tworzenia wyobrażeń

- kombinowania

- tolerowania wieloznaczności

- oryginalności

- koncentracji na zadaniu

- korzystania z okazji

- wyrażania swoich myśli i uczuć.

 Ćwiczenia te są syntezą opisanych wcześniej sposobów rozwoju twórczych 
możliwości i ukoronowaniem naszej wspólnej drogi. Potraktuj zatem te za˝
dania jako końcowy sprawdzian.

 Przed przystąpieniem do pierwszego ćwiczenia odpowiedz na pytanie: - 
Kto to jest osoba niewidoma?

 A teraz zamknij oczy i nie otwierając ich przez cały czas, spróbuj zna˝
leźć wyjście z pokoju, w którym się znajdujesz. Potem spróbuj jeszcze 
raz odpowiedzieć na pytanie.



 Twoja pierwsza odpowiedź zapewne zawiera zwięzłą i ścisłą informację. 
Jest ona właściwa dla Twojego intelektu. Być może brzmi tak: "Osoba nie˝
widoma to osoba, która nie widzi" lub "Osoba niewidoma to osoba, która 
ma trwałe uszkodzenie wzroku". Jednak druga odpowiedź, jak sądzę, dosta˝
rczyła Ci bezpośredniego doświadczenia, wzbogaciła wyobraźnię, zaangażo˝
wała i poruszyła uczucia. Była to bowiem odpowiedź oparta na Twojej eks˝
presji i być może dzięki temu przekroczyłeś zwykłą wiedzę. I o to właś˝
nie w poniższych ćwiczeniach chodzi.

 Znajdź sobie odosobnione pomieszczenie, w którym nikt Ci nie będzie 
przeszkadzał.



 Ćwiczenie 21

 Cisza jest krucha

 Połóż się na tapczanie lub dywanie, przyjmując wygadną pozycję, najle˝
piej na plecach. Zamknij oczy. Przez dwie - trzy minuty słuchaj ciszy. 
Nic nie mów i nic nie rób - po prostu słuchaj. Następnie wyobraź sobie 
jakiś rodzaj hałasu, który nagle przerywa tę ciszę. Może to być hałas 
wydawany przez ludzi, zwierzęta lub maszyny. W chwili, gdy w Twojej wy˝
obraźni powstanie jasny, wyraźny obraz hałasu, zerwij się z miejsca i 
spróbuj wyrazić głosem ten hałas. Potem szybko ucisz się i wróć na miej˝
sce. Próbę powtórz cztery - pięć razy, ćwicząc z coraz to innym rodzajem 
hałasu.



 Ćwiczenie 22

 Bryła lodu

 Stań na podłodze, zamknij oczy. Wyobraź sobie, że jesteś bryłą twardego 
lodu. Ponad twoją głową praży słońce, robi się straszliwy upał i zaczy˝
nasz się roztapiać od góry. Roztapiasz się, roztapiasz, aż zostaje z 
Ciebie tylko kałuża wody na podłodze.

 Wstań i zajmij swoje miejsce.

 Teraz wyobraź sobie, że stoisz na gorącym metalu, na przykład na płycie 
kuchennej, która robi się coraz cieplejsza. Zaczynasz się roztapiać od 
dołu, aż znów pozostanie z Ciebie kałuża wody na podłodze.



 Ćwiczenie 23

 Krzesło

 Postaw na środku pokoju krzesło. Twoim zadaniem jest wypróbowanie róż˝
nych sposobów i stylów siadania na krześle. Tak więc kolejno usiądź:

- jak siada zmęczony chłop po całym dniu pracy w polu

- jak siada dyplomata do podpisania ważnego paktu międzynarodowego

- jak siada wypoczęty wczasowicz do stolika brydżowego

- jak siada na egzaminie kandydat do szkoły aktorskiej

- jak siada aresztowany przed sędzią śledczym

- jak Ty zwykle siadasz.



 Ćwiczenie 24

 Gra z przedmiotami

 Postaw na stole przed sobą jakiś zwyczajny przedmiot - książkę, wazon, 
szklankę czy pudełko zapałek. Następnie weź go do ręki i obejrzyj uważ˝
nie na kilka kolejnych sposobów:

- jakby to zrobił krytyk sztuki

- jakby to zrobił złodziej, który chce go ukraść

- jakby to zrobiło dwuletnie dziecko

- jakby to zrobił podejrzany detektyw

- jakby to zrobił dumny kolekcjoner



 Ćwiczenie 25

 Pomniki

 Spróbuj wyrazić każdą z niżej podanych emocji, zastygając przez chwilę 
niczym pomnik danego uczucia:

- ból

- obojętność

- uciecha

- zdziwienie

- pogarda

- ulga

- wstyd

- osamotnienie

- niecierpliwość

- duma.

Możesz przeobrażać się z jednej figury w drugą.



 Ćwiczenie 26

 Lektor

 Wybierz niedługi fragment tekstu z gazety lub książki. Bez przygotowa˝
nia przeczytaj na głos ów fragment według określonej roli:

- jak czyta się bajkę małemu dziecku

- jak ksiądz prawi kazanie

- jak aktor recytuje narodowy poemat

- jak dygnitarz przemawia w parlamencie

- jak sprawozdawca komentuje mecz.



 Ćwiczenie 27

 Kim jestem

 Wybierz jakąś postać (znaną z historii telewizji, literatury, filmu) 
którą chciałbyś się na pewien czas stać. Zamknij oczy i zastanów się nad 
tym:

- jakiego typu osobowość posiada ta postać?

- jakie ma maniery?

- w jaki sposób mówi?

- co mówi?

- w jaki sposób się porusza?

Kiedy będziesz już gotów, wstań i wcieliwszy się w wybraną osobę, poru˝
szaj się po pokoju, mów w sposób właściwy dla tej postaci, zachowuj się 
tak jak ona.



 Ćwiczenie 28

 Z dystansem

 Opowiedz zdarzenie na kilka różnych sposobów. W tym celu na pojedyn˝
czych paskach papieru wypisz po jednym zdarzeniu:

- wizyta u dentysty

- niedzielne zmywanie naczyń

- wejście na wysoką górę

- otrzymanie odznaczenia państwowego

- końcowe metry wyścigu kolarskiego.

 Następnie na innych paskach wypisz kolejno sposoby opowiadania:

- tragicznie

- na modłę partyjną

- lirycznie

- skandalizująco

- na modłę sprawozdawcy sportowego.

 Wyciągnij na chybił trafił najpierw pasek z wydarzeniem a potem pasek 
ze sposobem. Przygotuj krótki, pięciominutowy opis wylosowanego zdarze˝
nia, zastanów się nad środkami ekspresji właściwymi dla wylosowanej kon˝
wencji. Opowiedz o tym wydarzeniu, starając się stosować adekwatnie do 
wybranego sposobu gesty, słowa, tonację głosu, mimikę twarzy - czyli 
ekspresję. Jeżeli wykonałeś większość lub nawet wszystkie te ćwiczenia, 
zapewne dokonałeś odkrycia - To nie takie trudne! To szczera prawda - 
każdy z nas jest mniej lub bardziej utalentowanym aktorem, brak nam tyl˝
ko odwagi w wyrażaniu własnych pomysłów i uczuć, brak nam również w do˝
rosłym życiu okazji do zaprezentowania umiejętności ekspresyjnych. Ćwi˝
czenia przynoszą - poza ośmieleniem - wprawę, a ta niezbędna jest w róż˝
nych sytuacjach zawodowych i towarzyskich. To nieprawda, że musimy za˝
chowywać się w pracy jak niczego nie wyrażający automat, skoncentrowany 
na tym, żeby ukryć swoje myśli i emocje, a powściągliwość i "kamienną 
twarz Indianina" uznawać za naczelne cnoty zawodowe. Nie jesteśmy wszak 
wszyscy szulerami i saperami. Nie obawiajmy się więc mówić głośno i wy˝
raźnie, gdy chcemy być wysłuchani albo cicho, gdy dbamy o tworzenie na˝
stroju. Pozwólmy swoim brwiom na zmarszczenie, gdy nie chcemy ukryć nie˝
zadowolenia i uśmiechajmy się całą gębą, gdy jesteśmy zadowoleni i ura˝
dowani. Pamiętajmy o prostych gestach, które czasem lepiej wyrażają na˝
sze myśli niż najlepiej dobrane słowa. Być może uda nam się wówczas rza˝
dka sztuka, polegająca na tym, że nasze myśli, uczucia i pomysły zostaną 
trafnie zrozumiane. Tak więc Wyrażaj siebie!



 Na początku uczestnicy treningu mieli za zadanie pokazać przy pomocy 
pantomimy tytuł wybranego przez siebie filmu, książki bądź sztuki tea˝
tralnej. Zofia z dużym oporem przystąpiła do zaprezentowania własnego 
pomysłu. Już w połowie sekwencji pozostałe osoby odgadły jej tytuł - Zo˝
fia odegrała scenę wielce sugestywnie. Następnie w parze z koleżanką 
przedstawiła kluczową scenę z wybranego dramatu z taką swadą i talentem, 
że otrzymała brawa. Twarz Zofii pojaśniała i wypogodziła się. Kolejne 
ćwiczenia, zarówno indywidualne, jak i w parach lub większej grupie, do˝
wiodły dużych zdolności ekspresyjnych Zofii. Nikt nie miał wątpliwości, 
kto jest gwiazdą tego wieczora.

 "Nigdy nie wykonywałam takich ćwiczeń - powiedziała Zofia w podsumowa˝
niu - miałam więc ogromną tremę i obawiałam się, że nie dam sobie rady. 
Zwykle nie zachowuję się ekspresyjnie. Dzisiaj przekonałam się, że to 
nie takie trudne i że mam chyba predyspozycje w tym kierunku. To dla 
mnie prawdziwe odkrycie, bo zawsze bałam się, że ludzie śmieją się z mo˝
ich kawałów tylko dlatego, żeby mi zrobić przyjemność". Do tej pory Zo˝
fia niechętnie brała udział w ćwiczeniach psychodramatycznych i "scen˝
kach", jakie stosowano na jej oddziale podczas terapii grupowej. Wyjeżd˝
żając z naszego treningu wiedziała już, że teraz będzie inaczej.





Koniec drogi?





 "Możliwość tworzenia można określić jeszcze inaczej:

 Jest to gotowość, by rodzić się na nowo każdego dnia."



Erich Fromm





 Znak zapytania w tytule postawiłem świadomie. Bo czyż możliwy jest ko˝
niec drogi twórczej? Czy ukończenie powieści, obrazu, projektu architek˝
tonicznego, cyklu szkolenia lub wejście na trudny szczyt nową drogą sta˝
nowią finał działalności pisarza, malarza, architekta, nauczyciela lub 
alpinisty? Owszem, wieńczą pewien etap pracy, kończą trud i wysiłek, po˝
zwalają się nasycić radością zaspokojonej i potrzeby. Nie minie jednak 
wiele czasu, a już pisarz zasiada do nowej powieści lub zmienia gotową, 
malarz zaczyna gruntować nowe płótno, architekt stawia pierwsze kreski 
nowego projektu, nauczyciel wprowadza innowację do gotowego cyklu szko˝
lenia, a alpinista wypatruje nowej drogi na sąsiedniej górze. Koniec 
drogi twórczej to na ogół śmierć twórcy lub zaplątanie się w sieć rutyny 
bądź destrukcyjnego uzależnienia i błogie w nich trwanie.

 Większość twórczych osobowości charakteryzuje się trwałą tendencją do 
zmian, do poszukiwania nowości i nowych zdziwień, do czerpania nowych 
doświadczeń z wielu źródeł. To właśnie stanowi istotę twórczości, że 
ukończenie dzieła motywuje do pracy nad dziełem następnym, być może lep˝
szym. Ten samonapędzający się mechanizm w jednakowym stopniu dotyczy go˝
spodyni domowej tworzącej nowe przepisy na pyszne dania, jak i laureata 
nagrody Nobla w dziedzinie fizyki, który tworzy nową wizję wszechświata. 
To, że rzadko można spotkać twórców zadowolonych do końca ze swoich 
działań i wytworów nie jest niczym niewłaściwym. Twórczość polega bowiem 
na zmianie, udoskonalaniu, modyfikacji i wzbogacaniu tego, co jest.

 Końcem drogi twórczej nie może być opanowanie przez Ciebie pewnych 
umiejętności ekspresyjnych, którym poświęcony był ostatni rozdział. To 
tylko najwyższy stopień wtajemniczenia, dzięki któremu pryska obawa 
przed trudami i niepowodzeniem. Teraz możesz albo odpocząć, jeśli rzete˝
lnie ćwiczyłeś, albo na nowo przyjrzeć się światu i znów zdziwić się, 
zaciekawić, co - jak już wiesz - jest początkiem każdej twórczości. I 
tak dalej. I od nowa.





Zbiór złotych myśli





 Każdy rozdział tej książki został poprzedzony złotą myślą, celem powie˝
dzenia, uniwersalną maksymą. Ich dobór był oczywiście przemyślany i ce˝
lowy. Poniżej jeszcze raz przytaczam te myśli, tym razem jedna za drugą 
i w takiej kolejności, w jakiej pojawiały się na kartkach książki. Wyra˝
żają one w skondensowanej formie istotę poszczególnych rozdziałów i opi˝
sanych w nich sposobów rozwoju twórczych możliwości. Przeczytane jeszcze 
raz, mogą być lepiej zapamiętane, mogą też stać się trwałym zapisem w 
Twoim podświadomym umyśle. A wiadomo, że umysł podświadomy zawsze pracu˝
je dla Ciebie, nawet jeżeli o tym nie wiesz.



Nie proś świata, aby się zmienił - to Ty zmień się pierwszy."



Anthony de Mello





"Produkuje maszyna, człowiek tworzy."



Rollo May





"Wielki człowiek zachowuje umysł dziecka." 



Meng - cy





"Pojęcia zawsze pomijają coś niesłychanie ważnego, coś cennego, co znaj˝
duje się wyłącznie w rzeczywistości i co jest niepowtarzalnym konkre˝
tem".



Anthony de Mello





"Pytania dojrzewają w ciszy".



Christoph Lindenberg





"Tam, gdzie rzeczy stare i dobrze znajome nabierają cech nowości, tam 
»właśnie czynna jest wyobraźnia".



John Dewey





"Żaden produkt twórczy nie jest absolutną nowością i stanowi fragment 
długiego łańcucha rozwoju, w którym teraźniejszość jest uwarunkowana 
przeszłością".



Zbigniew Pietrasiński





"Wytwarzanie dobrze przebiega w atmosferze nieskrępowanej zabawy intele˝
ktualnej, a nadmiar krytycyzmu jest dlań szkodliwy".



Edward Nęcka





"Wyrazem wewnętrznego bogactwa twórców jest zdolność godzenia przeciw˝
stawnych wartości, znajdująca wyraz w umiejętności akceptowania napięcia 
i konfliktów, w odporności wobec niejasności niepewności i sprzecznoś˝
ci".



Andrzej Strzałecki





"Aby uratować swą osobowość, jednostce nie pozostaje nic innego, jak wy˝
kazywać maksimum cech swoistych i odrębnych przejaskrawiając je, aby w 
rozgwarze wielkiego miasta móc dosłyszeć samą siebie".



Georg Simmel





"Artysta tworzy nie dlatego, że jest neurotykiem, ale mimo że nim jest".



Karen Horney





"Okazje do innowacji nie pojawiają się podczas burzy, lecz w powiewie 
wietrzyka".



Peter F. Drucker





"Błędy są po to, aby pomagać, a nie po to, aby karać".



Vera Peiffer





"Wszelkie działanie twórcze zaczyna się od ruchu".



Joseph Zinker





"Możliwość tworzenia można określić jeszcze inaczej: Jest to gotowość, 
by rodzić się na nowo każdego dnia".



Erich Fromm









Co warto przeczytać





 Chociaż problematyką kształcenia twórczych umiejętności zajmuje się w 
Polsce coraz więcej psychologów, pedagogów i "magistrów sztuki", to jed˝
nak poradników i książek praktycznych na ten temat jest niewiele. Uwadze 
Twojej, gdybyś oczywiście zechciał poszerzyć swoją wiedzę i umiejętnoś˝
ci, polecam następujące książki wydane w języku polskim:



1. G. S. Altszuler, Algorytm wynalazku, Warszawa 1972, Wiedza Powszech˝
na.

2. J. Antoszkiewicz, Metody heurystyczne, Warszawa 1982, PWE.

3. W. Dobrołowicz, Psychika i bariery, Warszawa 1993, WSiP

4. A. Góralski, Twórcze rozwiązywanie zadań, Warszawa 1989, PWN.

5. A. Góralski, Być nowatorem. Poradnik twórczego myślenia, Warszawa 
1990, PWN.

6. A. Kaufmann, M. Fustier, A. Drevet, Inwentyka. Metody poszukiwania 
twórczych rozwiązań, Warszawa 1975, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne.

7. J. Kozielecki, Rozwiązywanie problemów, Warszawa 1968, PZWS.

8. E. Nęcka, Trening twórczości, Olsztyn 1992, Polskie Towarzystwo Psy˝
chologiczne.

9. M. Malicka, Uroki i trudy twórczego życia, Warszawa 1982, Nasza Księ˝
garnia.

l0. M. Malicka, Twórczość, czyli droga w nieznane, Warszawa 1989, WSiP

11. V. Peiffer, Myśl pozytywnie, Warszawa 1993, Oficyna "Reporter".

12. Z. Pietrasiński, Myślenie twórcze, Warszawa 1969, PZWS.

13. Z. Pietrasiński, Atakowanie problemów Warszawa 1983, Nasza Księgar˝
nia.

14. R. Schulz, Twórczość - społeczne aspekty zjawiska, Warszawa 1990, 
PWN.





Rozwiązania





Ćwiczenie 1

Kolor zielony

Oto określenia odcieni koloru zielonego, które najczęściej stosowane są 
w języku potocznym:

1. jasnozielony

2. ciemnozielony

3. zgniłozielony

4. khaki

5. trawiasty

6. szmaragdowy

7. morska zieleń

8. groszkowy

9. butelkowy

10. seledynowy

11. krzycząca zieleń

12. zielonawy

13. pistacjowy

14. nasycona zieleń



Ćwiczenie 5

Podział kwadratu

Twórcze rozwiązanie polega na znalezieniu zasady, której zastosowanie da 
wiele rozwiązań. Jest nim rodzaj wiatraka, który można obracać co kilka 
stopni, by za każdym razem otrzymać nowy podział.



Autor jest pedagogiem, doktorem nauk humanistycznych, adiunktem na Uni˝
wersytecie Łódzkim. Od ponad 10 lat prowadzi treningi twórczości, warsz˝
taty twórczego projektowania i rozwiązywania problemów dla młodzieży, 
nauczycieli, psychoterapeutów, animatorów kultury i osób uzależnionych 
od alkoholu.

 Ma 37 lat, jest żonaty, ma syna.


11)
21)
31)
41.
l1.1.1.1.1.1
rI.A.1.a