ANNA BOJARSKA
CZEGO NAUCZYŁ
MNIE AUGUST
2


Tower Press 2000
Copyright by Tower Press, Gdańsk 2000



CZĘŚĆ PIERWSZA
WYKLĘTY POWSTAŃ LUDU ZIEMI



I
Miałem osiem lat. Siedziałem w moim pokoju i malowałem kredkami towarzysza Stalina z
ratlerkiem. Marzyłem wtedy o ratlerku, bo większych psów się bałem. Ratlerek miał zielony
kubraczek w czarne kropki; towarzysz Stalin trzymał go na smyczy. Właśnie, wysuwając ję-
zyk z przejęcia i naciskając ze wszystkich sił żółtą kredkę, rysowałem na piersi towarzysza
Stalina order w kształcie słońca, kiedy za drzwiami zastukała laska, klamka uniosła się i opa-
dła, a zardzewiałe zawiasy zawyły: to ojciec przyszedł. Natychmiast przykryłem rysunek ga-
zetą.
Ojciec  zawiesił  laskę  na  poręczy  krzesła.  Usiadł.  Przez  chwilę kaszlał.  Odchrząknął.
Wreszcie spojrzał mi badawczo w oczy. Na ile to było możliwe.
– Guciu – powiedział. – Jest coś, o czym ci nigdy nie mówiłem. Masz brata.
Zerwałem się. Kredki spadły na podłogę. Żółta aż pękła. Podbiegłem do ojca, chwyciłem
go za ramię, bełkotałem. Ojciec jednym ruchem ręki uciszył mnie i odesłał na moją stronę
stołu.
– Siadaj – powiedział.
Usiadłem.
– Słuchaj – powiedział.
Słuchałem.
– Muszę ci wszystko wytłumaczyć.
I wytłumaczył.
No więc – mam brata. Nigdy o nim nie słyszałem, ale teraz słyszę. Nie wolno mi powie-
dzieć o tym nikomu, choćby mnie torturowano, choćby mnie przypiekano żywym ogniem, bo
tego wymaga Dobro Sprawy. Są, jak wiem, dwie strony barykady, a okrakiem na barykadzie
siedzieć się nie da. (Kiwałem głową, choć wszystkie barykady, które widziałem na zdjęciach i
obrazkach, nadawały się wprost cudownie do tego, żeby siedzieć na nich okrakiem.) Mam nie
zadawać naiwnych pytań. Nie, nie zobaczę mojego brata i mowy nie ma, żebym się z nim
bawił w kucyki: brat ma czterdzieści lat i dzieci starsze ode mnie. Moja mama nie jest jego
mamą. Tylko ojciec jest jego ojcem. To się nazywa „brat przyrodni”. Otóż mój brat przyrodni
mieszka w Anglii. Czyli po drugiej stronie barykady, zgadza się, miło mu, że tak wszystko
rozumiem. Do tej pory utrzymywanie z nim kontaktów było niemożliwe (znów wyglądam,
jakbym rozumiał, to dobrze), ale czasy trochę się zmieniły... no, w każdym razie ojciec dostał
od niego list, napisał odpowiedź, i ma sposób, żeby ją wysłać. I przyszło mu do głowy, że
dobrze by było, gdybym i ja napisał do brata. Mam mu po prostu opowiedzieć o sobie. W
końcu jesteśmy rodziną. Ojciec podał mi kartkę, pokasłał trochę, zabrał laskę i wyszedł. Poło-
żyłem kartkę przed sobą. Na moim obrazku. Odkręciłem kałamarz i sprawdziłem palcem sta-
lówkę (nikt już nie pisał stalówkami w obsadkach, maczanymi w atramencie, istniały „wiecz-
ne  pióra”,  „pióra  kulkowe”  i  maszyny  do  pisania,  ale  w  naszych szkołach  obowiązywały
wciąż kałamarze i stalówki, wyrabiające ponoć Dobry Charakter – i pisma, i człowieka; pod-
łoga w naszym domu była upstrzona nie dającymi się usunąć plamami z atramentu, i meble
także, i  ściany,  i  wszystko).  Długo  myślałem,  gryząc  polakierowany  na  granatowo  koniec
obsadki. Wreszcie zacząłem pisać:
(Brudnopis tego listu znalazłem po latach w szufladzie ojca: wtedy poprawił tylko błędy
ortograficzne i kazał mi wszystko przepisać. Nie wiem, czy wysłał – przez sobie tylko znaną
„okazję” – czyściutką, ostateczną wersję.
5



------------------------------------------------------------- page 6

Sądzę, że tak, niestety. Nie trzeba dodawać, że nigdy nie dostałem odpowiedzi.)
List był taki:
Drogi Antku! Dowiedziałem się właśnie, że jesteś moim bratem. Bardzo się cieszę. My-
ślałem  zafsze, że nie mam  brata ani  siostry. Szkoda,  że jesteś dorosły. Napiszę ci o  sobie.
Mam 8 lat i jestem komunistą. Będę teraz chodzić do trzeciej klasy. Nie lubię szkoły. Lubię
czytać. Moją ulubioną książką jest ,,Soso”, o towarzyszu Stalinie. Przeczytałem ją już mnust-
fo razy. Najbardziej mi się podoba, jak tow. Stalin rysował w szkole mapy. Pszykładał je pod
szybę i tak pszerysowywał. Były zupełnie takie same jak naprawdę. Tego nie wolno było ro-
bić, bo w szkole hcieli żeby  rysować mapy z pamięci, ale tow. Stalin wymyślił jak ich nie
słuchać, i jego mapy były takie piękne jak w atlasie, i zawsze miał najlepsze stopnie, bo na-
uczyciele nie wiedzieli o szybie. Dlatego puźniej tak zafsze zwyciężał.
A towarzysz Bierut, nasz prezydent, wymyślił sposób, żeby woda nie wylewała się z wia-
dra. Był bardzo biedny i musiał nosić po piętrach wodę w wiadrze, i zawsze się wylewała, i
tow. Bierut nagle wymyślił taki sposób: jak się na wodzie położy na kszysz dwa patyczki, to
woda  się  nie  wylewa.  Nie  wiem,  czy  to  prawda,  bo  nigdy  nie  nosiłem  wody  w  wiadrze.
Hciałbym to sprawdzić, ale u nas niema wiadra. Bardzo się cieszę, że mam brata, ale szkoda,
że nie mieszkasz z nami i nie jesteś młody. Hciałbym się z kimś bawić w kucyki. Jak się jest
jedynym kucykiem, to nudne.
Z komunistycznym antyfaszystowskim pozdrowieniem
twój brat Gustaw
August wkroczył w moje życie o tydzień, może dwa tygodnie później.
Dzień, kiedy się to stało, był pochmurny i wietrzny; co chwila zrywał się deszcz, mijał i
znów zaczynał padać; ludzie, idący ulicą  obok naszej szkoły, nawet nie zamykali parasoli.
Siedziałem skulony w ostatniej ławce i wyglądałem przez okno tak, żeby nauczyciel tego nie
widział. Przychodziło mi to bez trudu: byłem zezowaty.
Powiem  teraz  coś, czego-się-nie-mówi.  Ciągle  mam ochotę płakać nad  tym  chłopcem  z
ostatniej ławki, tak samo, jak on chciał wtedy płakać nad sobą. Bardziej.
Miałem odstające uszy, rude włosy i zeza. A kiedy się bardzo bałem – coraz częściej się
wtedy bałem – zaczynałem się jąkać. Reszty już nie muszę opowiadać, prawda? Łatwo sobie
wyobrazić, czym była dla mnie szkoła!
Nie wysyłano mnie na podwórko. Nie stykałem się z innymi dziećmi. Żyłem w świecie do-
rosłych – aż do tego strasznego dnia, kiedy poszedłem do szkoły – i ceniłem to sobie, i nie
żałuję tego: to był piękny świat. Czerwone chorągwie powiewały na białych, strzelistych wie-
żach, wspaniali ludzie o potężnych muskułach budowali głaz po głazie Gmach Sprawiedliwo-
ści  Społecznej,  nad biednymi  ludźmi  – ach,  jak  źle było  kiedyś, d a wn i ej  a lb o  je s t i  t er a z,
gdzie indziej, biednym ludziom! – zlitował się wreszcie ktoś tak wielki, że ta wielkość nie
mieściła się w głowie, i mądry jak nikt od początku świata, i dobry, i szlachetny, i wszystko-
ale-to-wszystko rozumiejący, zlitował się i zmienił świat, zburzył stary, stworzył nowy, po-
zwolił biednym ludziom wziąć swój los we własne ręce... Już go nie oddzielę od jakiegokol-
wiek wspomnienia z dzieciństwa. Stoi za każdym.
Nazywał się Stalin i miał wąsy. I prostą bluzę całą w orderach. Czasem był z nim ten dru-
gi, pradawny i nieważny: mały człowieczek z bródką i chytrym uśmiechem, Lenin, ale on się
nie liczył. Był kiedyś, na początku, zaczął walczyć o szczęście ludzkości i zaraz umarł. Stalin
sam musiał dokonać wszystkiego.
Dokonał.
Współczułem każdemu, kto żył przed nim.
Mama czytała mi głośno Dawida Copperfielda, a ja skręcałem się cały ze współczucia dla
tego  nieszczęsnego  angielskiego  chłopca,  samotnego  wśród  koszmarów.  Uwielbiałem  jego
6



------------------------------------------------------------- page 7

słodką, dziecinną, niezaradną matkę, nie umiejącą go obronić przed ojczymem sadystą (do tej
pory pamiętam osłupienie, gdy moja matka, kończąc rozdział, w którym ojczym katuje Da-
wida, a śliczna Klara popłakuje cicho w kącie, powiedziała nagle: „Ależ to była kanalia, ta
matka Dawida Copperfielda!”), trząsłem się z wściekłości, kiedy oddanemu do szkoły z inter-
natem Dawidowi dyrektor kazał przyczepiać na plecach tabliczkę z obelżywym napisem, tru-
chlałem co chwila ze zgrozy podczas jego wędrówki przez Anglię... Biedny Dawid, mój brat,
mój sobowtór, napadany, okradany, oszukiwany, straszony, bezbronny! Gdyby żył w naszych
czasach nie mogłoby się to zdarzyć. W świecie, w którym żyje Stalin, znęcanie się nad dziec-
kiem  jest  czymś  nie  do  pomyślenia. Tu  małym  Copperfieldem  zainteresowałyby  się  zaraz
odpowiednie CZYNNIKI, i umieściłyby go w cudownym białym pałacu z płomiennymi cho-
rągwiami na wieżach, takim z Makarenki (sam wolałbym taki sierociniec od  mojego domu
rodzinnego!), i od tej pory byłby szczęśliwy. Biedny Dawid!
A potem Stalin umarł.
Umarł w marcu. We wrześniu poszedłem do szkoły.
Takie to było oczywiste, takie normalne. Przyprowadzono do szkoły zezowatego rudzielca
z odstającymi uszami: w jakiej to szkole świata nikt by go nawet nie przezywał? Chłopiec był
w domu rozpieszczany, chowany pod kloszem (może chciano go jak najdłużej uchronić przed
cierpieniem?), więc doznał wstrząsu. O, podli, podli jego rodzice! Gdyby spotkał się przed-
tem z wyzwiskami to jednego, to drugiego szczeniaka, gdyby ojciec nauczył go choć jednego
zgrabnego ciosu w odpowiedzi, przystosowałby się po trochu do życia, jakie go czekało: bo-
leśnie,  ale po trochu... I jakby mało było tej potwornej, ośmieszającej brzydoty, zarazili go
jeszcze, biednego kretyna, swoją naiwną, szaleńczą ideologią. Śpiewali mu pieśni rewolucyj-
ne (fałszując), czytali wiersze rewolucyjne, wręczali jako bezcenne prezenty komplety zdjęć
Stalina w sztywnych kopertach (malec trzymał je w szufladzie i oglądał ukradkiem, drżąc z
zachwytu),  a  w dniu  śmierci  krwawego  tyrana szlochali od  świtu do zmierzchu (wszyscy,
wszyscy ludzie, których potem spotkałem, mówili mi o tym dniu jako o dniu radości, nadziei i
triumfalnego pijaństwa – a my zataczaliśmy się od ściany do ściany, ślepi od łez: ojciec, mat-
ka i ja) – i zrobili z niego podwójnego, potrójnego potwora! Nie tylko moje ciało było żywą
prośbą o bicie i kopniaki, dusza także.
Niczym przecież nie zawiniłem!
A ojciec miał pięćdziesiąt osiem lat, kiedy się urodziłem (matka czterdzieści); gdy podra-
stałem, ciężko już chorował, chodził o lasce, pokręcony artretyzmem: jakich to ciosów bok-
serskich miał mnie uczyć? Jakiej samoobrony? Stary partyjniak, przekazał mi to, w co sam
wierzył. Najświętsze Ze Słów: PARTIA.
W marcu upadła, runęła opoka, sens mojego życia, sens wszechświata: Stalin. We wrze-
śniu zaprowadzono mnie,  czystego, w  odświętnym  ubranku,  ostrzyżonego  tuż  przy  skórze
(jakże  to  uwydatniało  moje  koszmarne  uszy!)  do  szarego  budynku z  czerwoną  tabliczką:
Szkoła podstawowa nr... – i popchnięto do przodu. Ruszyłem przed siebie, prosto w wybuch
śmiechu. Wielki, powszechny, chóralny.
Nigdy nie przestałem go słyszeć.
Młoda kobieta, nauczycielka, uspokajała dzieci. Ale pamiętam, że też z trudem powstrzy-
mywała  śmiech.  Musiałem mieć  bardzo  głupią  minę, musiałem być niesłychanie  zabawny.
Coś do nas mówiono. Długo mówiono. Potem posadzono nas przy stolikach, a przed każdym
postawiono kubek kakao i ciastko z kremem. Siedziałem sam, nikt nie chciał usiąść ze mną;
pani dosadziła kogoś przemocą, ale gdy tylko się odwróciła, uciekł. I znowu śmiech. Nie mo-
głem pić, nie mogłem jeść ciastka, gardło miałem za bardzo ściśnięte.
Wreszcie się to skończyło. Wyszedłem przed szkołę, do moich starych, cudacznych, ubra-
nych jak  strachy na wróble rodziców.  Do mojego siwego ojca opartego  na lasce,  do mojej
ostrzyżonej  po  męsku,  szpakowatej  matki  w  półbutach,  czerwonym szaliku  i  komisarskiej
kurtce. Zapytali, jak było. Odpowiedziałem: dobrze.
7



------------------------------------------------------------- page 8

Odpowiadałem tak latami. Zawsze, ilekroć pytali – o szkołę, o kolegów, o cokolwiek. A
oni – kiedy teraz o tym myślę, wydaje mi się, że to właśnie było naprawdę straszne, tylko to –
oni mi wierzyli.
Długo podejrzewałem, że udawali tak samo jak ja. Nie mogli przecież wierzyć w to „do-
brze”: widzieli mnie i znali ludzi, nie mogli w końcu niczego o nich nie wiedzieć, w swoim
wieku!
Wreszcie zrozumiałem, że oni mi naprawdę wierzyli. I ręce mi opadły.
Chwileczkę. Jeszcze chwileczkę zanim zacznę mówić o Auguście. Nie mogę teraz o nim
mówić.
Najpierw muszę coś wyjaśnić. Coś bardzo ważnego.
Od początku świata byli zwycięzcy i pokonani. Zwycięzcy twierdzili, że to słuszne; poko-
nani, że nie. Od początku świata byli krzywdziciele i krzywdzeni, potężni i słabi, źli i dobrzy,
poniżający i poniżani: pierwsi twierdzili, że  to słuszne, drudzy, że nie. Ci drudzy  cierpieli,
strasznie cierpieli; pierwsi ignorowali ich cierpienie albo upierali się, że wynika ono z praw
natury i porządku wszechrzeczy. Że nie można nic na nie poradzić. Ci drudzy upierali się, że
można. W czasach niewolnictwa dochodziło wciąż do buntów niewolników. Nawet do wojny
niewolników z wolnymi – o wolność niewolników; ale niewolnicy przegrali, Spartakus prze-
grał. (Tak, tak, książki o Spartakusie to część mojego wychowania; tak, płakałem nad nimi;
nie podoba się? To daj mi spokój, wyjdź, nie słuchaj mnie dłużej!) Potem był feudalizm, ka-
pitalizm... i ciągle to samo, i ciągle ktoś się buntował, i ciągle przegrywał, i tłumaczono mu,
że musiał przegrać, bo  buntował się przeciwko  czemuś większemu niż  jedna, doraźna nie-
sprawiedliwość  (toż  chytry,  silny,  bezwzględny  i  mający szczęście  niewolnik  zawsze  miał
szansę  stać  się  wolnym  człowiekiem  dzięki  lasce  swego  właściciela  lub  ucieczce;  biedny
mógł się wzbogacić, iść na wojnę, wziąć łupy, przypodobać się możnym: zawsze tak było). W
dziewiętnastym wieku (niewiarygodna epoka, takiego przyspieszenia dobra nie było nigdy,
zgadzam się z tym, wierzę w to, żałuję, że mój kraj został przez wiek dziewiętnasty ominięty)
znalazł  się  człowiek,  który  udowodnił  słuszność  i  niepodważalność  wiekuistego  porządku
świata: Darwin. I drugi człowiek, który mu zaprzeczył: Marks. Było to w Londynie.
(Czekoladowe domki, gęsta mgła, niewyraźne światło latarń.)
Nie, nie zacznę jeszcze mówić o Auguście, do cholery!
Darwin stworzył teorię, zgodnie z którą zawsze i wszędzie przetrwać mogą tylko najsil-
niejsi,  i  jest to  nieuniknione, logiczne,  więc słuszne. W  każdym  razie  nie  ma  co przebijać
głową muru!
Drugi brodaty wiktorianin, Marks, uznał, że głową można przebić m ur; w ka żdym ra zie
czemu nie spróbować? Jeżeli słabi się zjednoczą, będą potęgą. Jeżeli słabość zaciśnie pięści i
puści je w ruch, może stać się groźna. I zwycięska. A jeśli zwycięży i urządzi świat po swo-
jemu, świat ten może stać się rajem. Niech tylko zrozumie jedno: najpierw trzeba poznać i
zaakceptować prawa obecnego świata, bo one są, bo one istnieją: nie osiągnie się niczego bez
walki. Więc stań do walki, biedny, pokonany, słaby i dobry człowieku; stań do walki i wygraj
po to, żeby już nie trzeba było walczyć, a potem bądź nadal dobry, tylko nie wypuszczaj z
ręki zatrutego sztyletu, na wszelki wypadek. Nic więcej.
W następnym stuleciu zwolennicy tego drugiego brodacza spróbowali i zwyciężyli. W Ro-
sji.
(Moskwa, Sankt Petersburg, kopułki cerkiewne, miasta jak z kolorowego piernika, puste,
ogromne przestrzenie...)
Chwileczkę. Mówię o sobie. Dopiero potem mogę zacząć mówić o Auguście. Najpierw o
sobie.
8



------------------------------------------------------------- page 9

Próbowali w 1905 i zostali pokonani. Spróbowali w 1917 i wygrali. Bo oni naprawdę wy-
grali. Mówi się, że nie było żadnej rewolucji, że był tylko zamach stanu opatrzony później tą
nazwą, sam to mówiłem, bo tak było wygodnie, bo tak było słusznie – tego nauczył mnie Au-
gust – ale to była rewolucja, nie oszukujmy się. Biedni, uciemiężeni ludzie, po całym życiu
pełnym poniżeń i wyrzeczeń, po trzech latach wojny, wpadli w furię. Nie wystarczyły im ła-
godne zmiany, proponowane przez innych, nie wystarczyło im, że mogli być trochę mniej
krzywdzeni, chcieli wszystkiego. Wylegli na ulice. Zabijali. Palili, burzyli. Wypełniali sobą
ogromne place i śpiewali na całe gardło Bój to jest nasz ostatni – w starej pieśni pokonanych,
w swym hymnie zmienili słowo „będzie” na „jest” (JEST! JEST! JEST!) – i wygrali. A po-
tem, prawie natychmiast, wyjęto im z rąk ich zwycięstwo. Tak gładko, tak zręcznie. Zarea-
gowali  na  to.  Natychmiast,  w  Kronsztadzie.  Ale  kto,  choćby  o  dziesięć  kilometrów  dalej,
mógł wtedy wiedzieć o Kronsztadzie? Zresztą, co by to zmieniło? I zaraz po  rewolucji, po
tym zrywie – cudownym, tak – zaczął się ucisk taki sam jak przedtem. Potem coraz większy.
Potem tak wielki, że aż śmieszny. Wreszcie po siedemdziesięciu dwóch latach wszystko się
zawaliło: ze śmiechu.
No, nie tylko. Nie łap mnie za słówka. W końcu byłem jednym z tych, dzięki którym się
zawaliło, prawda?  Tak, to  ja  podkładałem miny pod  największą  twierdzę  epoki!  To ja  za-
rżnąłem epokę! To ja wyrywałem z niej i pożerałem surowe, dymiące mięso!
Ja i August. August i ja.
I jeszcze inni, oczywiście, ale nie było ich wielu. Czy nie mam prawa czuć się dumnym?
Nie, jeszcze jedno.
Ja nie uważam, że ten bunt pokonanych został wykorzystany przez łajdaków. Został wyko-
rzystany przez ludzi takich jak August. Mądrych i mocnych. Takich, którzy zawsze i wszę-
dzie by wygrali, ale woleli stanąć na czele pokonanych. Nie małe, samotne zwycięstwo. Wej-
ście do historii. Tworzenie historii. Zmienianie losów świata, zmienianie praw natury! Są lu-
dzie, których nie zadowoli nic mniejszego.
Ludzie ci – Lenin, Trocki, Stalin, Zinowiew, Kamieniew, Beria e tutti quanti – ludzie ci
mieli jak najlepsze intencje. W to nie wątpię. O Boże, czytałem, czytałem idiotyczne powiast-
ki  w  kolorowych,  lakierowanych  okładkach  ze  ślicznie  odmalowanymi  fontannami  krwi,
czytałem, jak to już w kołyskach wyrywali muchom skrzydełka, jak to już siedmioletni lubili
zabijać, jak to sparaliżowani i konający umieli się jeszcze zwlec z mar, żeby udusić świąto-
bliwego,  białowłosego  księdza,  czytałem  o  ich  nienawiści  do  wszystkiego,  co  żywe  i  do
wszystkiego,  co martwe,  sam  ich  jako takich przedstawiałem  (tego nauczył  mnie August),
przedstawiałem  ich  jako  potwory  kalające  w  gnoju,  dla  własnej, zboczonej  przyjemności,
świetlaną ideę, potem zacząłem oskarżać samą ideę (Niech Pokonani, Wyzyskiwani i Krzyw-
dzeni Wezmą Swój Los We Własne Ręce), ją samą nazywać zbrodniczą, to pomniejszając, to
powiększając odpowiedzialność ludzi, którzy się nią posłużyli (tego nauczył mnie August) –
ale w jedno wciąż nie mogę uwierzyć. W to, że ci ludzie byli urodzonymi zbrodniarzami. Coś
się stało. Coś popsuło im pracę, jakiś kamyk wpadł w tryby maszyny, a oni maszyny nie za-
trzymali, zmuszając ją do dalszych obrotów, aż w końcu przestała działać i została zniszczo-
na, a oni wraz z nią... ale robili to, co uważali za słuszne. Na pewno. Jak zresztą każdy. Ty
też. Jak każdy. Ale do nich przyszedł wielki wybuch.
Nie; raczej trzęsienie ziemi.
Nie, znów nie tak. To było jak ruchome piaski. Poruszyły się powoli, wciągając ofiarę w
głąb. Cichutko, spokojnie. To, w czym wziąłem udział, nie było wielkie.
Udusiliśmy epokę poduszką. Można by się nigdy nie domyślić, że to było zabójstwo!
9



------------------------------------------------------------- page 10

Tłumy nie wiwatowały na naszą cześć. Nie śpiewały o boju ostatnim.  I wkrótce zaczęły
żałować ofiary. A myśmy się spodziewali... Zaśliniona poduszka w rękach, tyle było naszego
triumfu!
Już kończę.
Chcę tylko powiedzieć, że nawet ten, kogo nazywamy zbrodniarzem, robi to, co uważa za
słuszne i nieuniknione. Każdy ma czyste intencje. Nigdy nie spotkałem człowieka, który by
świadomie wyrządzał zło. Nieświadomie, oczywiście, wyrządza je każdy.
Z wyjątkiem Augusta.
Jeżeli ON robił coś złego, był pewny, że robi coś złego. Jeżeli ON kogoś krzywdził, nie
wątpił, że krzywdzi. Nie miał złudzeń. Był przytomny. Był bystry. Był jednym z tych, którzy
tworzą historię.
Tak, dopiero co mówiłem o czystych intencjach i najlepszej woli ludzi przez 72 lata budu-
jących ten gmach, który my z Augustem...
– I wieloma innymi, zgoda, ale niezbyt to uprzejme, wciąż o tym przypominać... –
...który my z Augustem obaliliśmy w proch. Gmach, w którego jasnych, pięknych, zacisz-
nych pokojach wyrosłem. Na którego wieżach powiewały chorągwie, w którego oknach od-
bijało się wschodzące słońce.
Tak, mówiłem o dobrych intencjach.
Nie wiem, czy TAMCI mieli dobre intencje.
Nazwałem ich podobnymi do Augusta. August był jedynym wielkim człowiekiem, jakiego
znałem. Jeżeli inni wielcy byli, są, będą tacy jak on, mówiłem i mówię głupstwa. Możliwe, że
August był łajdakiem. Możliwe, że był aniołem z ognistym mieczem, aniołem, niepojętym dla
maluczkich. Możliwe też – zgadzam się – że wcale nie był wielkim człowiekiem. Że był po-
stacią drugorzędną, kabotynem, megalomanem, marionetką, nadymającą się żabą. Że  wcale
nie zburzył tamtego gmachu. Że nigdy nawet się do niego nie zbliżył, co dopiero mówić o
podkładaniu min!
Przechadzał się w pobliżu i dużo gadał, zajadając wafle.
Dobrze.
Dzień był pochmurny i wietrzny, co chwila zrywał się deszcz, mijał i znów zaczynał pa-
dać; ludzie idący ulicą obok naszej szkoły nawet nie zamykali parasoli. Siedziałem skulony w
ostatniej ławce i wyglądałem przez okno tak, żeby nauczyciel tego nie widział. Łatwo mi to
przychodziło: byłem zezowaty.
Na przerwy nie wychodziłem, żeby uniknąć bicia.
To było na ostatniej lekcji. Już nie  wiem, jak się  nazywała,  można pójść do biblioteki i
sprawdzić: nazwę co chwila zmieniano. Taka godzina czerwonej indoktrynacji. Nauka o spo-
łeczeństwie, wiedza o społeczeństwie, nie pamiętam: na pewno nie nazywało się  to nauko-
wym komunizmem jak w Rosji, na pewno nie marksizmem-leninizmem, nie dla takich dzieci
jak  my.  Godzina  ideologii,  o  to  chodziło.  Na  początku  roku  mieliśmy  zastępstwo,  teraz
wreszcie przysłano właściwego nauczyciela: faceta z Komitetu Dzielnicowego. Inni szemrali i
kpili sobie z góry z tego, który miał przyjść, słyszałem to, zawsze tak było (i bolało, zawsze
bolało: jakbym widział własnych rodziców na torturach); do mnie nikt się nie odzywał i ja nie
odzywałem się do nikogo.
Nagle drzwi otwarły się z rozmachem...
Nie, jeszcze zanim drzwi się otworzą. Zanim August wejdzie do klasy szkolnej i w moje
życie. Chwileczkę. Zatrzymajmy te drzwi.
10



------------------------------------------------------------- page 11

Zapomniałem powiedzieć, co poprzedziło ich otwarcie. O tym, co mnie przygotowało na
wejście Augusta w moje życie, w historię, w wieczność.
Moi rodzice byli czerwoni, jasne. Ale niczego nie zrozumiesz, jeżeli ci nie powiem, że ta
ich czerwoność była tym samym, co wrażliwość na piękno. Żarłoczność na piękno. Pęd do
piękna. Gnali na zebrania partyjne tak samo jak malarz – geniusz czy superpartacz – rzucał
się do sztalug, żeby jak najprędzej, natychmiast utrwalić  i uwiecznić  coś niewiarygodnego,
porażającego, co go  właśnie nawiedziło i opętało: objawienie. Albo jak pisarz, geniusz czy
grafoman. Albo muzyk. Oni oboje przez tyle lat widzieli, naprawdę widzieli przed sobą coś
niewyobrażalnie  pięknego;  zasłaniali  im  to  wykrzywieni  złośliwie,  cuchnący  czosnkiem  i
najtańszą wódką, pryszczaci ludzie, więc ich odtrącali i przewracali; zasłaniały im to przed-
mioty, z którymi robili to samo; piękno wciąż się oddalało, wciąż uciekało przed nimi, więc
biegli, biegli w nadziei, że wreszcie je dogonią i pochwycą. To było jak próba dotarcia do
horyzontu. Głupia, tak. Zgadzam się: moi rodzice byli głupi. Ale szli za czymś niewyobrażal-
nie pięknym, to wiem, o tym mówię jako ekspert. Wiem i już, i daję za to głowę, daję życie.
Jak mówił Stalin – oddam za to całą moją krew, kropla po kropli.
Wiem  też,  że  piękno  często  towarzyszy  złu,  bo  i  czemu  nie  miałoby  mu  towarzyszyć?
Każdego normalnego człowieka  wzruszają marsze wojskowe, za  każdą  orkiestrą wojskową
biegną gromady oczarowanych dzieciaków jak za szczurołapem z Hammeln – i tak właśnie
każda  zbrodnia  pozyskuje  sobie  zwolenników,  których  nie  pokonałaby  przemoc,  których
rozwścieczyłby szantaż. Ale  za  tym  – za  rytmem, dźwiękiem, światłem –  pójdą na  koniec
świata. Za to umrą.
Tak, wiem. Drzwi za długo pozostają uchylone. Drzwi z roku 1954, ze skomunizowanej
przemocą po zbrojnym zajęciu jej przez Rosjan – przypadkowo akurat czerwonych Rosjan,
nie  innych  –  Polski.  Drzwi  do  klasy  wypełnionej  milczącą,  wszczepioną  przez  dorosłych,
wrośniętą  pod  skórę  nienawiścią,  z  jednym,  jedynym  dzieciakiem potworkiem  drżącym  z
upartej,  głupiej  miłości.  Zaraz  pozwolę  im  otworzyć  się  do  końca.  Zaraz.  Już  nawet  nie
wspomnę o płytach obracających się na starym gramofonie w pokoju ojca, o tych płytach z
marszami (Wsio wysze, wysze i wysze, albo Jesli zawtra wojna, jesli zawtra w pochod), wal-
cami (Proszczanije sławianki i Ech, smuglanka małdawanka), z balladami o chłopcu orlątku,
o partyzancie  Żelezniaku, o  zakochanej  parze  komsomolców  rozdzielonej przez  wojnę  do-
mową (jej kazano iść na wschód, jemu na zachód, ale będą do siebie pisać bez adresów, będą
pisać wiedząc, że żaden list nie dojdzie), albo... Nie, ani słowa o piosenkach, ani słowa.
Tylko o wierszach.
W  pokoju  ojca,  na  odrapanej  ścianie,  wisiało  zdjęcie  Majakowskiego.  Barda  rewolucji.
Olśniewające.  Z  bujnymi  włosami  odgarniętymi  z czoła,  z oczami pełnymi  płomieni...  nie
śmiałem marzyć, żeby tak kiedyś wyglądać, żeby być kimś takim, ale kiedy słuchałem jego
wierszy, byłem taki. Stawałem się taki – na chwilę. Wcielałem się w moją przyszłość. Opro-
mieniwszy świat gromem głosu, szedłem piękny, dwudziestodwuletni...
Ojciec recytował te wiersze „jak trzeba”. Jak na akademiach czy wiecach. Głośno. Wyrą-
bując każde słowo w powietrzu, rytmicznie wymachując pięścią. Po rosyjsku i w tym nędz-
nym, miejscowym dialekcie, po polsku.
Odę do rewolucji mówił po rosyjsku. Tiebie, oswistannaja, osmiejannaja batieriejami, tie-
bie...  Chyba  zawsze  rozumiałem.  To  była  rewolucja.  Zwierzęca,  dziecinna,  małostkowa  i
wielka, topiąca po pijanemu siwych admirałów, a nazajutrz ratująca z tonącego statku pisz-
czącego kociaka... Mieszczuch przeklina cię po trzykroć, rewolucjo; ja, poeta, po tysiąckroć
błogosławię...
I  jeszcze Brookliński most lubił, pamiętam,  pamiętam  ten zachwyt bolszewika nad  bro-
oklińskim mostem: Brookliński most! Tak! To jest coś!
(Jakże się w niego później wpatrywałem w Nowym Jorku, kiedy przyjechałem do Ameryki
po nagrodę za wyjątkowe zasługi w walce z komunizmem: przewieziono mnie statkiem do-
11



------------------------------------------------------------- page 12

okoła Manhattanu, a ja zadzierałem głowę i gapiłem się jak sroka w gnat, i nie chciałem od-
powiadać na czyjeś niedorzeczne pytania – czyż Amerykanie potrafią zrozumieć, czym jest
dla kogoś wychowanego w smudze czerwieni Brooklyn Bridge? Ta ażurowa konstrukcja, te
harmonijnie wznoszące się i opadające pręty... Tam stał Majakowski, tępaki, tam w górze stał
kiedyś Majakowski! A potem napisał jeden ze swych najpiękniejszych wierszy. Brookliński
most! Tak! To jest coś!)
I wiersz o towarzyszu mauzerze ojciec lubił – nie zadusi Sowietów Ententa, komuny nikt
nie zwycięży, lewą marsz! – i wszystkie te najbardziej dobitne, najkrzykliwsze, najczerwień-
sze, i te agitki przeciw spekulantom, antysemitom czy chłopakowi, który rzucił gorzej ubraną
dziewczynę  dla szykowniejszej, takiej w szmuglowanym  polskim swetrze...  Matka inaczej.
Pamiętam, jak siedzi na brzegu mojego łóżka i czyta łagodnym, miękkim głosem, takim na
pograniczu łez:
Posłuchajcie!
Przecież jeśli zapalają gwiazdy –
to znaczy, że one komuś potrzebne są nocą?
To znaczy: ktoś chce, żeby blask ich świecił?
Jej twarz w świetle nocnej lampki, jej czuły i trwożny głos. Jakby czytała o sobie. O kimś,
kto szlocha,  całując żylastą rękę Boga  i błagając, żeby koniecznie  była gwiazda  na niebie,
przysięgając, że nie przeżyje tej bezgwiezdnej męki. A potem to pocieszenie, to „już dobrze”,
już wszystko dobrze, już zapaliła się gwiazda...
Nagle wpadł ojciec. Słuchał pod drzwiami. Był wściekły. Krzyczał, waląc laską o krzesło:
„To jest poezja re-wo-lu-cyj-na, idiotko, idiotko, idiotko! Jak ty ją mówisz? Co ty z niej ro-
bisz? Chcesz wychować chłopca na mięczaka?”
Spojrzała na niego. Nic więcej. Spojrzała. Uspokoił się, zagryzł usta, wyszedł.
Odtąd czytała mi wiersze tylko pod jego nieobecność. O chłopcu, który się zastrzelił na ja-
kiejś śnieżnej przestrzeni, a wiatr  wyrwał z jego kieszeni  list pożegnalny i  rozkrzyczał go,
rozkrzyczał,  rozdzwonił: Żegnajcie.  Proszę  nie  oskarżać.  Koniec.  I  o  Marii,  która  miała
przyjść o czwartej. Nie przyszła. Mija godzina po godzinie, północ stacza się Jak głowa ska-
zańca z szafotu, człowiek chciałby oprzeć się na własnych żebrach i wyskoczyć z siebie, wy-
skoczyć, wyskoczyć...
Ojciec grzmiał na cały dom:
Partia i Lenin –
bliźnięta-bracia –
kogo bardziej
matka-historia ceni?
Mówimy – Lenin,
a w domyśle –
partia,
mówimy – partia,
a w domyśle –
Lenin.
Dla ojca – otwieranie tomów Marksa jak okiennic o świcie. Lufy tytułów. Wyostrzone piki
rymów. Tym miała być sztuka.
Mama czytała mi ukradkiem, w tajemnicy przed nim. Ten ostatni strzępek wiersza, napisa-
ny tuż przedtem, zanim Bard Rewolucji palnął sobie w łeb. Jak to się mówi: zawalona spra-
wa... Często to powtarzała, zbyt często. Jak to się mówi: zawalona sprawa! I o tęsknocie mi
12



------------------------------------------------------------- page 13

czytała, o rozpaczy, o miłości. O Bogu, zacierającym ręce z uciechy, gdy widzi z góry czło-
wieczą mękę.
Tak, mama czytała mi o Bogu. Dla niej on istniał. Jako wróg i kat. Ale istniał.
Dla ojca nie. Nie było problemu. Ale dla niej...
Czytała mi. Bez krzyku. Spokojnie. Miękko. I tak, że nigdy, nigdy tego nie zapomniałem.
Jej cichy, łagodny głos.
Jeśli jesteś doprawdy,
jeżeliś jest, Boże,
jeśli na dywan gwiazd klęknę,
jeśli tego bólu, co wciąż się mnoży,
tyś dla mnie, Panie, wymyślił mękę –
sędziowski łańcuch włóż,
sam ci wizytę złożę.
Będę punktualny, nie spóźnię się już.
Słuchaj, Najwyższy Inkwizytorze.
Zrozumiałem wtedy – na krótko, później wolałem o tym nie myśleć, nie pamiętać, zapo-
mnieć, żeby móc ją oskarżać – zrozumiałem, że jest nieszczęśliwa. Co ja o niej wiedziałem?
Tak łatwo było widzieć tylko siebie i własne cierpienie! Jak się czuła, żona starego, schoro-
wanego człowieka, matka zezowatego potworka? Myślę, że nigdy nie zaznała miłości; a to, w
co wierzyła i co miało nieuchronnie nastąpić, żeby opromienić świat, runęło.
Motyl jej serca. To też wyszukała u barda rewolucji, to też z niego wyciągnęła: motyl me-
go serca. A na tego motyla gramolą się w kaloszach i boso mężczyźni z kapustą na wąsach,
wymalowane kobiety, tysiącgłowa  wesz... Ach, plunąć im  w twarz!  Strząsnąć ich z siebie!
Zniszczyć!
Znalazłem kiedyś w jej biurku reprodukcję marnego obrazu marnego malarza: oczywiście,
nie pokazała jej ojcu. Oczywiście, nigdy nie ośmieliłaby się zawiesić jej na ścianie. Ładniut-
ka, lalkowata kobietka, pieścidełko bogatego i dobrego mężczyzny, cała w koronkach, z roza-
nielonym uśmiechem dotyka ogromnego  bukietu róż stojącego  w kryształowym wazonie.  I
wtedy zrozumiałem –
Ależ tak, oczywiście! Mogłem to ująć znacznie krócej: od urodzenia żyłem w kulcie Maja-
kowskiego, od urodzenia każdego dnia widziałem portret Majakowskiego, a przynajmniej co
parę dni,  czasem  codziennie,  czytano  mi  jego  wiersze.  Majakowskiego,  który  wkroczył  w
poezję, sztukę i sławę, który wdarł się w krwawiące mięso epoki słowami:
Opromieniwszy świat
gromem głosu
Idę piękny,
dwudziestodwuletni.
A teraz drzwi mogą się wreszcie otworzyć.  Niech wejdzie August. Piękny i dwudziesto-
dwuletni.
Drzwi  otwarły  się z  takim rozmachem, że  uderzyły  klamką o  ścianę i  rozchybotały się,
przerażone. A ON nie wszedł, ale wtargnął do naszej klasy, dysząc jak buldog, szybki, moc-
ny, wielki. Roztrącił sobą powietrze i odrzucił na boki, już niepotrzebne. Wyrąbał sobą ścież-
kę  w  przestrzeni,  we  wszechświecie.  Piękny  i  dwudziestodwuletni.  W  rozpiętej  skórzanej
kurtce na  zielonej  zetempowskiej koszuli,  w czerwonym  krawacie, z  ciemną  czupryną tak
13



------------------------------------------------------------- page 14

samo odgarniętą do tyłu, zamaszysty, hałaśliwy, bezwstydny. Spojrzał na nas z góry wąskimi,
tatarskimi oczami bez blasku, oczami, w których nigdy nie umiałem się niczego dopatrzeć, z
których nigdy  nie potrafiłem  niczego odgadnąć. Przesunął  po nas  tym wąskim,  skupionym
spojrzeniem, działającym tylko w jedną stronę: on nas widział, my jego nie. Nasz wzrok za-
trzymywał się  na tej białej powierzchni z brązowymi kołami tęczówek, z  czarnymi kołami
źrenic, nie sięgał głębiej. Poczułem się nagle mały, nędzny i odepchnięty – jeszcze raz ode-
pchnięty. Zezowata pokraka z odstającymi uszami. Aż się skuliłem. Żeby jak najmniej było
mnie widać nad ławką. A jego spojrzenie omiotło klasę i zatrzymało się na mnie.
Coś mówił. Mówił od pierwszej chwili, jeszcze z jedną nogą za progiem, wtargnął między
nas jednocześnie głosem i ciałem, zakrzyczał, uciszył, pokonał. Mówił – tak, na pewno – że
nazywa się Stefan Marzec, ale od lat wszyscy mówią na niego „August”. Może dlatego, że
urodził się w sierpniu, nie w marcu: zabawne, prawda? Tego samego dnia, co Napoleon, pięt-
nastego. Dzień największej aktywności słońca, powiedział mu to pewien astronom. (Nic nie
zrozumieliśmy, ale  po chwili stał  się bardziej  przystępny.) Chciałby, żebyśmy  i my tak  go
nazywali, przywykł do tego imienia. Możemy mówić mu „ty”, tak będzie prościej. Nie będzie
nas niczego uczył. Będzie nam opowiadał o świecie i spróbuje nam pokazać świat, to wszyst-
ko. Oczywiście, każdy ma  jakiś świat, zna jakiś świat; jego zadaniem jest wyprowadzić nas
poza jego granice. Możemy się nie obawiać: nie będzie nas uczył zgrabnych formułek. Tak,
jest dorosły, wiele przeżył i widział, ale nie zamierza twierdzić, że wszystko wie. Spróbuje
nam jednak pomóc w czymś bardzo ważnym – przysięga, że to bardzo ważne! – i ma nadzie-
ję, że my pomożemy jemu.
Banały, owszem. Ale nikt tak przedtem do nas nie mówił.
Nikt tak przedtem nie mówił, rozumiesz?!!!
August zapytał, czy ktoś ma jakieś pytania. Chwila chichotów. Czekał cierpliwie. Potem
Krzysiek podniósł rękę.
– Chciałbym wiedzieć, czy pan jest partyjny.
– Tak – odpowiedział August. – I to moje zadanie na ten rok z wami: chcę, żebyście zro-
zumieli, dlaczego. To jedyne zadanie, jakie sobie stawiam. Będę szczęśliwy, jeśli mi się uda.
Zadrżałem po tych słowach, ja, potwór z ostatniej ławki. I wydało mi się, że zauważył to
drżenie – drżenie nadziei. Zresztą widział mnie od pierwszej chwili, widział i rozumiał – jak
Bóg.
(Dopiero po latach zrozumiałem, że dobrze wiedział, kim jestem. Ja tego nie wiedziałem,
on tak. Zanim jeszcze wszedł do klasy. Wystarczyło  odszukać mnie wzrokiem, to  nie było
trudne. Trzeźwo ocenił to, co mógł mu dać syn starej partyjnej szychy. Ale ja nie miałem po-
jęcia, kim był mój ojciec, i czułem się tylko obdarowany, obdarowany bez zasług, cudem i
ponad miarę, a kiedy wreszcie, dorosły, coś zrozumiałem, niczego to już nie mogło zmienić.)
Dobrze.
Przez całą lekcję opowiadał. Cudownie. O pierwszym filmie, jaki widział w życiu – krzy-
czał wniebogłosy, kiedy coś złego działo się na ekranie (,,Dlatego potem wstąpiłem do partii;
wkrótce zrozumiecie, jaki to ma związek”), o ojcu, dziadku, matce, babci, o wojnie, o tym,
jak strasznie cierpiał – ZAWSZE, ZAWSZE! – widząc krzywdzonych, jak to nigdy nie mógł
znieść widoku cudzego cierpienia, aż wreszcie zrozumiał (dzięki partii), że litość jest tylko
plasterkiem przylepionym do skóry człowieka umierającego na gruźlicę, podłą sztuczką ma-
jącą zadowolić  tego,  kto przykleja  plasterek,  niczym  więcej, że plasterek należy  spalić,  że
trzeba inaczej...
– Dobro może być czymś głupim i szkodliwym. Kiedy byłem mały, czułem straszną litość
na widok każdego kaleki. I – wyobraźcie sobie – kiedy widziałem kulawego, sam zaczynałem
kuleć, żeby go pocieszyć, żeby mu pokazać, że nie jest jedynym kulawym, że to się często
zdarza. Kiedy widziałem garbatego, sam zaczynałem się garbić. – (Klasa wybuchnęła śmie-
chem; on też się roześmiał.) – No właśnie. Dopiero potem zrozumiałem... do tej pory dławi
14



------------------------------------------------------------- page 15

mnie  wstyd...  co naprawdę mogli  o mnie  myśleć ci  nieszczęśni. Że  ich przedrzeźniam.  Że
zachowuję się gorzej niż ci obojętni. I to była prawda. Człowiek głupio dobry jest bardziej
niebezpieczny od złego. To też każdy powinien zrozumieć. Zanim zrobimy coś, co uważamy
za dobre, musimy to  dokładnie przemyśleć.  Żeby  nie wyrządzić  jeszcze  większego  zła  niż
robiąc coś, co uważamy za złe. Mam nadzieję, że wszyscy w tym roku czegoś się o tym na-
uczymy. Wiecie, co mówi Pismo Święte: bądźcie łagodni jak gołębie i chytrzy jak węże. To
bardzo mądre słowa.
Krzysiek  znów  podniósł  dwa  palce.  August  skinął  na  niego  z  serdecznym  uśmiechem.
Krzysiek wstał z ławki.
– Chciałem zapytać, czy pan jest wierzący.
– Nie, chłopcze. Jak masz na imię? Krzysztof? Nie, Krzysiu. Kiedy byłem mały, chodzi-
łem do kościoła, bo wszyscy chodzili, bo taki był zwyczaj. Ojciec był absolutnie niewierzący,
matka wierzyła trochę, zresztą czasy były takie, że wszyscy chodzili do kościoła, więc i ja.
Ale zrozumiałem, że to kłamstwo. Kłamstwo, które ma ludzi jednocześnie i pocieszyć, i prze-
razić. Widzicie, ludzie pierwotni byli bardzo dzicy. Żyli w puszczy. Kiedy wybuchała burza,
bali się piorunów. To było straszne, wyobraźcie sobie tę czarną, gęstą puszczę, i nagły błysk,
a po nim huk, ogłuszający huk, i pioruny trafiające w drzewa, i pożary... Tak bardzo bali się
piorunów,  że  wymyślili  sobie  kogoś,  kto  je  rzuca  z  góry,  kogo  można  uprosić,  żeby  nas
oszczędził. Tak powstał Bóg, tak powstała modlitwa. Jeżeli mimo wszystko ktoś był poszko-
dowany, to znaczyło, że nie modlił się dość szczerze albo że jego winy były za wielkie, i to
Coś W Górze musiało wymierzyć mu karę. Ale Benjamin Franklin wynalazł piorunochron, i
w tym momencie upadły wszelkie podstawy do wiary w Boga.
Mówił o tym, grzmiał o tym jeszcze przez parę minut, a ja oskubywałem pod ławką skórkę
z paznokci, nagle nim rozczarowany. O tym, że Boga wymyśliły jakieś pradawne dzikusy ze
strachu przed piorunami, słyszałem już nieraz. Tak nas uczono w szkole. Moi rodzice, moi
czerwoni rodzice oczywiście nie wierzyli (zapomnij o tym, co mówiłem o mamie, to się nie
liczy) w  żadnego Boga; oczywiście, nie ochrzcili mnie ani  nie prowadzali  do kościoła: raz
zabrała mnie mama, żebym wiedział, jak tam jest, i było cudownie, strasznie, ale cudownie,
kołysały się płomyki świec i pachniało tak, że można było zemdleć z zachwytu (to chyba było
Boże Ciało i palono kadzidło), i zawsze marzyłem o tym, żeby tam wrócić, ale miałem dość
rozumu, żeby się do tego nie przyznać. Ojciec opowiadał mi o tym, jak to wiara w Boga po-
wstała ze strachu przed burzą, i nagle sam się zawahał. Miałem sceptyczną minę: uwielbiałem
burze. I czemuż to ludzie mieliby się ich bać tylko dlatego, że żyli dawno? Czy musieli być aż
tak różni ode mnie? O tyle głupsi? Ojciec zastanowił się i powiedział:
– Chociaż prawdę mówiąc, Guciu, to jest wulgarny materializm. To zbytnie uproszczenie.
Ludzie zawsze bali się zła, które może w nich niespodziewanie trafić, i starali się je zażegnać.
Obłaskawić potęgi przyrody. Nie tylko pioruny. Także choroby, śmierć, krzywdy, które mo-
gły ich spotkać od innych ludzi... Dlatego wymyślili Boga. Rozumną i zdolną do litości przy-
rodę. A przyroda nie jest rozumna, nie jest logiczna, i nie zna litości. Jest rzeczywistością i
tyle. Jeżeli spotkasz kogoś, kto wierzy w Boga, będziesz wiedział od razu: to tchórz. Nie umie
znieść świata takiego, jaki on jest. Tchórz!
To mnie przekonało. A teraz August – AUGUST! – znów opowiadał stare bajeczki o pio-
runach. Zrobiło mi się wstyd za niego, spuściłem oczy. Głupszy od mojego ojca! Już wtedy
nie mogłem pogodzić się z tym, że August – AUGUST!!! – mógłby być głupszy od mojego
ojca. W czymkolwiek. Pod jakimkolwiek względem.
Mówił o tym, jak wyobraża sobie nasze lekcje. Chciał zabierać nas na wycieczki. Pokazy-
wać nam ciekawe rzeczy, których zapewne nie znamy. A czasem zapraszać do szkoły cieka-
wych ludzi. Fantastycznych ludzi,  wspaniałych!  Pojęcia nie  mamy,  jakim człowiekiem jest
ktoś, kto – nie w czasie wojny, nie, w czasie wojny to co innego – stał przed plutonem egze-
kucyjnym! I przeżył! Czy znamy kogoś takiego?
15



------------------------------------------------------------- page 16

August zawiesił głos tylko na chwilę, tylko żeby nabrać powietrza w płuca i mówić dalej,
pytanie było przecież retoryczne. Ale znienacka Kasia z drugiej ławki w środkowym rzędzie
podniosła rękę.
– Ja znam.
Augustowi szczęka opadła. Przez moment, przez cząstkę sekundy był zaskoczony i bez-
radny. I oto już zebrał się w sobie, naprężył mięśnie...
– To na pewno nie było to, o czym mówię! Ale porozmawiamy o tym... jak się nazywasz?
Kasia? Porozmawiamy o tym, Kasiu. Opowiesz nam kiedyś.
Kasia wstała. Z wyrazem uporu, jakiego nigdy przedtem u niej nie widziałem. (Czym dla
mnie była ludzkość? Tysiącgłowa wesz wchodząca na motyla mojego serca!) Z wypiekami na
policzkach. Z drżącymi ustami.
– Ale ja chcę powiedzieć  teraz. Mojego tatę rozstrzelali  komuniści, tylko że on przeżył.
Wycięli mu scyzorykiem swastykę na piersi, a potem strzelali do niego, a potem sobie poszli,
bo myśleli, że umarł, ale on żył. Chłopi go znaleźli i wyleczyli. I żyje, tylko ma tę bliznę, tę
swastykę, i boi się ją komuś pokazać, boi się iść do lekarza, żeby ją usunąć, bo...
Zachłysnęła się, zawahała. Koleżanka z ławki – Marta, ta blondyneczka, która tak mi się
od początku podobała – ciągnęła ją za rękaw, cała klasa syczała: nie mów, nie mów, nie mów!
Nie wiem, co napadło Kasię.
Nagle odezwała się Ewa. Na cały głos.
– No, i czego ma się wstydzić? Że ma swastykę? Mnie rodzice opowiadali. Hitlerowcy byli
bardzo dobrzy. Rzucali dzieciom cukierki z ciężarówek. Jak ktoś był szybki i blisko podleciał,
to mógł zebrać i z dziesięć cukierków. A teraz... kto rzuca dzieciom cukierki? Nikt, nigdy!
Moja mama zawsze mówi, że jakby Hitler wygrał, to wszystkim byłoby lepiej.
– Głupia! – pisnął Henio. – On nienawidził Polaków!
– Ale cukierki im dawał, nie? No dobrze, to kazał dawać! Więc był lepszy niż wszyscy inni, nie?
Siedziałem skulony, z pochyloną głową. To była moja klasa. Moi wrogowie. Moi prześla-
dowcy. Dobry, szlachetny Hitler, dawca cukierków rzucanych podbitym narodom z wojsko-
wych ciężarówek i wozów pancernych! Gdyby to słyszał mój ojciec, załamałby ręce. Gdyby
słyszała matka, rozpłakałaby się chyba. Gdyby słyszał Stalin...
August już od dawna nie był speszony.
– Kochani! – powiedział serdecznie. – Jestem starszy od was. Widziałem na własne oczy te
rzucane przez hitlerowców cukierki. Raz, na początku okupacji. Jeden, jedyny raz, kiedy tyl-
ko wkroczyli. Cała garść padła mi pod nogi. I nie schyliłem się, żeby je podnieść.
Klasa zaszumiała: nie wierzyła, kpiła.
– Przysięgam! Wierzycie w duszę? I w jej zbawienie?
Klasa kiwnęła głowami. Ja ciągle siedziałem pochylony nad podrapanym blatem ławki.
– Ja nie wierzę. Ale dopuszczam możliwość, że to prawda. Że to wszystko istnieje. Więc
przysięgam wam na zbawienie duszy. Nigdy nie podniosłem takiego cukierka. Nigdy nie sta-
nąłem w kolejce do kotła, z którego ONI, faszyści, rozlewali zupę głodującym... bo i to cza-
sem  robili,  a  jakże.  Ani  ja,  ani  nikt  z  moich  bliskich.  Bo  ktoś,  kto  zamierza  cię  zabić,  a
przedtem, na przynętę,  rzuca ci,  głodnemu, cukierek, żebyś podszedł bliżej,  żebyś  zaufał...
ktoś taki zasługuje na pogardę. Nienawidzi się go. – Jeszcze raz zebrał się cały w sobie i za-
grzmiał: – Tak, widziałem te rzucane przez najeźdźców cukierki! I nigdy, nigdy...
Staszek podniósł rękę.
– Proszę, mów.
– Czy pan jest Żydem?
Klasa znów syknęła, głośniej niż przedtem, przy Kasi. A na twarzy Augusta, po drgnieniu
zdumienia, pojawił się smutek. Prawdziwy smutek. Może wtedy właśnie go pokochałem, na
dobre i złe, na całe życie: za to, że poczuł aż taki smutek po tym pytaniu. Aż taki ból. Staszek
przyczepiał komu popadło – każdemu, z kim się pokłócił – takie żółte gwiazdki, „gwiazdy
16



------------------------------------------------------------- page 17

Dawida”, tak je nazywał, to miała być najgorsza zniewaga (mnie też je przyczepiał, ale chyba
niewiele częściej niż innym, choć takim byłem potworem: zawsze chowałem się po kątach,
żeby mu się nie narażać). A Ewa nieraz mówiła o dobrych hitlerowcach, którzy palili w pie-
cach tylko Żydów i Cyganów (słusznie!), Polaków zasypując cukierkami, i w dodatku wytłu-
kli dwadzieścia milionów ruskich, za co im cześć i chwała: znałem to. Ale po raz pierwszy
widziałem – poza domem – kogoś, kogo bolało i smuciło to, że ludzie są właśnie tacy, dla
kogo to było jak rana. Jak dźgnięcie nożem. Przysięgam, po raz pierwszy.
– Nie – powiedział August wolno – nie jestem. Ale dlaczego o to pytasz, na miłość boską?
Szmer w klasie. Czy z powodu  pytania, czy odpowiedzi, czy  tego odruchowego „na miłość
boską” w ustach człowieka z KD, nie wiem. August znów zaczął mówić. Zaciskałem pięści pod
ławką. Tyle razy już to słyszałem! A on wyglądał na kogoś, kto w to wierzy – jak moi rodzice.
– Kochani! – wołał August. – Wy jesteście zatruci, zatruci. To jakby ktoś wam podawał w
jedzeniu, po troszeczku, całymi latami, strychninę... no, trutkę na szczury. Tak, że już do niej
przywykliście. Jesteście odporni. Nie poznacie się na niej. Kochani,  co to w ogóle znaczy:
Żyd? Przecież Żydów nie ma! Nie ma!!! Są tylko ludzie!
Tak, znałem to. I też wątpiłem, tak samo jak w Boga wymyślonego ze strachu przed burzą.
Na pierwszym piętrze w naszym domu mieszkał Naftalin Samuel – a może Samuel Naftalin,
nie wiedziałem wtedy, co było imieniem, a co nazwiskiem – i on był Żydem, słowo honoru.
Uważał się za Żyda. Mówił: „Ja, Żyd”. Mówił: „My, Żydzi”. Nie miał pojęcia, że nie istnieje.
I ani trochę się  nie wstydził, choć moi rodzice uważali, że powinien. Załamywali nad  nim
ręce. O nim też mówili, że jest zatruty. „Jak może uważać siebie za Żyda, przecież Żydów nie
ma! My, internacjonaliści...” Załamywali ręce, że Naftalin Samuel – czy Samuel Naftalin –
nie zmienił imienia i nazwiska. Że mówi o narzuconej mu hańbie jakby był z niej dumny. To
tak, jakby kobieta przedstawiała się słowami: „Jestem panną z dzieckiem”. Nie ma już panien
z dziećmi, są tylko matki! Albo jakby dziecko mówiło: „Jestem bękartem”. Nie ma już bę-
kartów,  są tylko dzieci! Nie ma już kochanków, są tylko małżeństwa  faktyczne. Wszyscy
jesteśmy równi. Niestety, niektórym poniżenie tak weszło w krew... Ach, długo jeszcze trzeba
będzie walczyć, długo trzeba będzie pracować!
Naftalin Samuel wierzył w Boga. W jakiegoś żydowskiego Boga, Jehowę. Był dumny, że
jest jego wyznawcą i że jego wyznawców nazywa się Żydami. Na tym polegał jego obłęd.
– Przecież – mówiła matka, kiedy siedzieliśmy we troje nad talerzami z jajecznicą – prze-
cież ten człowiek, gdyby mu pozwolono, nosiłby myckę i pejsy! I modliłby się w synagodze,
gdyby jeszcze były synagogi. Jak można budować nowy świat z takimi ludźmi?
Ojciec kiwał głową.
Zapytałem, co to takiego „mycka”. Odpowiedziano mi, że to „taka śmieszna czapka”. Nie
widziałem nic złego w noszeniu przez ludzi takich czapek, jakie im się podobają, ale poczu-
łem, że lepiej się nie odzywać. Nabrałem na widelec kolejny kęs jajecznicy.
Nigdy nie mówiłem rodzicom, że połowa mojej klasy wielbi Hitlera, bo ten podobno (w
przeciwieństwie do wszystkich poprzednich i następnych władców naszego kraju) kazał rzu-
cać dzieciom cukierki. Ani że Żydzi istnieją, skoro istnieje Naftalin Samuel, i że gdyby Naf-
talin Samuel chciał się dziwnie ubierać, co by to komu szkodziło? Ani o niczym podobnym.
Nie chciałem ich martwić.
Traktowałem ich jak dzieci. A oni mnie jak dorosłego. Stąd całe nieszczęście.
Lekcja się skończyła. Pierwsza lekcja  w życiu szkoły,  która skończyła się za  wcześnie!
Dzwonek przerwał Augustowi w pół zdania, ale nikt się nie zerwał, nikt nie złapał tornistra
czy teczki, żeby biec na wolność, kilka uniesionych rąk wciąż tkwiło w powietrzu: o tyle rze-
czy chciano go jeszcze zapytać!
August uśmiechał się jak triumfator.
17



------------------------------------------------------------- page 18

– Już nie ma czasu. Zapytacie mnie następnym razem. Będę z wami długo... mam nadzieję.
W przyszłym tygodniu gdzieś was zabiorę. Już to omówiłem z dyrekcją. Zaraz po pierwszej
lekcji idziemy na wycieczkę.
Wycie zachwytu. A on się uśmiechał.
– Na razie idźcie. Zobaczymy się za tydzień.
Wszyscy, brzęcząc jak rój pszczół, zbierali swoje rzeczy, wychodzili. August uchylił okno
i zapalił papierosa. Zapalniczką. Jak amerykański gangster. Chłopcy zatrzymywali się jesz-
cze, żeby popatrzeć na niego z zachwytem: ten papieros, ten błysk zapalniczki, ta ręka w kie-
szeni skórzanej kurtki! Wziąłem  mój tornister  i próbowałem wymknąć się  chyłkiem, teraz,
kiedy  nie  zwracali  na  mnie  uwagi,  kiedy  nie  byli  w  nastroju  do bicia.  Byłem  już  przy
drzwiach, gdy August odwrócił się nagle – jakby miał oko z tyłu głowy, niczym czarownicy
w bajkach – i zatrzymał mnie.
– Poczekaj, chcę cię o coś zapytać. Tak, ciebie.
Zawróciłem z opuszczoną głową. Inni zaszumieli, zamruczeli coś i wyszli. Byłem z nim
sam. Po raz pierwszy sam z Augustem.
Stałem przed nim – mały, rudy, zezowaty, ostrzyżony na zero, z tornistrem na plecach. A
on  stał  przede  mną,  nade  mną,  piękny,  dwudziestodwuletni,  z  grzywą  włosów  sczesaną  z
czoła, z lewą ręką w kieszeni swej bolszewickiej, komisarskiej kurtki, z papierosem między
palcami prawej.  Zaciągnął się, wypuścił z ust trzy kółka dymu – jak sztukmistrz z cyrku –
nonszalancki, pewny siebie, wspaniały. Patrzył na mnie tymi swoimi oczami otwartymi tylko
w jedną stronę. Zadzierałem głowę do góry. Ja też na niego patrzyłem. I może moje zezowate
oczy też były otwarte tylko w jedną stronę, nie wiem. Ale nie w tę, co jego oczy. Na mnie
wystarczyło spojrzeć i widziało się mnie na wylot, aż po dno duszy. Tak myślałem. Tak mi
się wtedy zdawało.
– Słuchaj, chłopcze... – zaczął August. – Jak się nazywasz?
– Gu-gu-gustaw Szreder.
– Ładnie. Słuchaj, Guciu. Chcesz zostać moim pomocnikiem?
Przeraziłem się. Zabiją mnie. To, że August zainteresował ich dziś na lekcji, to, że może
im się nawet spodobał, nic jeszcze nie znaczy. Zabiją mnie niechybnie, mnie, kapusia.
Jakby czytał w moich myślach.
–  Ależ nie, nie  bój się! Nienawidzę donosicielstwa. Nie  chcę robić  z nikogo kapusia.  –
(Użył tego słowa!) – Kiedy cię zapytają, po co cię zatrzymałem, powiedz... hm, powiedz, że
wziąłem od ciebie plan lekcji w waszej klasie i przepisałem go. To nam zajęło czas. A czemu
wziąłem plan właśnie od ciebie, nie masz pojęcia. Zawsze się kogoś wybiera. To im powiedz.
A teraz słuchaj.
Wyjął rękę z lewej kieszeni. Podał mi złożoną we czworo karteczkę.
– Tu jest mój numer telefonu. Zawsze możesz zadzwonić, w każdej sprawie. Gdybyś miał
jakikolwiek kłopot. Ja ci pomogę. Pytaj o Augusta. A jaki jest twój numer?
Pamiętałem go. Podyktowałem. Zapisał.
– Rodzice pozwalają ci wychodzić samemu z domu?
– Nie wiem. Nigdy nie próbowałem.
– Spróbuj. A jeśli nie będziesz mógł, czy ja mogę przyjść do ciebie i porozmawiać? Zapy-
taj tatę.
– Dobrze.
– Zresztą zadzwonię i sam zapytam. A teraz idź. Prosiłem cię tylko o plan lekcji, pamiętaj.
Lepiej, żeby nikt o niczym nie wiedział.
I mrugnął do mnie. Nie umiałem mrugnąć w odpowiedzi. Zaczerwieniłem się, szurnąłem
nogą, spadł mi tornister, podniosłem go, wziąłem pod pachę, szurnąłem nogą jeszcze raz, za-
czerwieniłem się jeszcze bardziej i wyszedłem, potykając się w progu.
18



------------------------------------------------------------- page 19

W szatni rzucono się na mnie, tak jak się spodziewałem. Pytano, czego chciał  ode mnie
„ten partyjniak”. Powiedziałem, że planu lekcji. Zostało to przyjęte cudownie, idealnie. Nikt
nawet nie pytał, czemu właśnie ode mnie. Nikt mnie tego dnia nie pobił.
Włożyłem buty, schowałem kapcie do worka z wyhaftowanymi niezgrabnie przez matkę
literami GS i poszedłem sobie, oszołomiony. Do domu miałem parę kroków i pozwalano mi –
pewnie z lenistwa – wracać samemu. Ale gdy raz się spóźniłem (właśnie szczególnie długo
bito mnie na boisku) – cóż to był za dramat! Telefonowano już na milicję. Odtąd wracałem ze
szkoły prawie biegiem. Prawie: żeby chłopcy nie myśleli, że uciekam przed biciem.
Nie wiem, czemu obejrzałem się przy furtce i spojrzałem w okno mojej klasy.
ON tam stał. On, August. Stał w otwartym oknie na pierwszym piętrze, przypalał zapal-
niczką kolejnego papierosa i patrzył na mnie. Kiedy nasze spojrzenia się spotkały, uśmiechnął
się i, z papierosem w kąciku ust, podniósł rękę z zaciśniętą pięścią. Nogi się pode mną ugięły.
Pozdrowienie  antyfaszystowskie.  Z  hiszpańskiej  wojny  domowej.  Znak  rozpoznawczy
tych, którzy w krwi umaczanym palcem na ścianie Wypisywali No pasaran. Nikt go nie znał
prócz naszych.  Nawet nie wiem, czemu.  Nikt. To było jak najwyższe wtajemniczenie. Jak
rytuał  masoński. Wśród  nich  wszystkich,  skaczących  po motylu  mojego serca, wśród nich
wszystkich, zachwycających się dobrym i szlachetnym Hitlerem, żądających wysłania Nafta-
lina Samuela do gazu, bijących rudych, słabych i zezowatych, wyśmiewających się po cichu z
towarzysza Stalina, wśród nich wszystkich był i on, August. Znał gest, którego oni nie znali,
który dla  nich nic nie  znaczył. I  oto sprawdzał mnie,  sprawdzał. Jak  ksiądz,  patrzący,  czy
umiem się przeżegnać; jak...
Wyprostowałem się. Uniosłem wysoko głowę. A ponad głową – rękę z zaciśniętą pięścią. I
uśmiechnąłem się do okna na pierwszym piętrze. Do Augusta, oświetlonego słońcem, stoją-
cego przed miejscem mojej codziennej kaźni jak złota wycinanka na czarnym tle.
Oddałem mu pozdrowienie antyfaszystowskie. I nie obchodziło mnie, czy ktoś to widzi,
czy nie. Tego dnia byłem gotów bić się z każdym. Tego dnia byłem gotów zmiażdżyć każde-
go, kto by mi się nawinął pod tę zaciśniętą pięść.
To wszystko. Nie czekałem na jego reakcję. Pozdrowiłem go z uśmiechem i odszedłem.
Po powrocie do domu ukradłem matce – ojciec nie palił – paczkę papierosów. Wziąłem z
kuchni  zapałki  i  poszedłem  do  toalety.  Żółte,  odrapane  ściany, obtłuczony  sedes,  za  nim
szczotka, na  bocznej  ścianie  umywalka  z  małym  kranikiem,  z  którego  ciekła  stale  cienka,
pomarańczowa strużka zimnej wody. A nad umywalką lustro. Stanąłem przed nim, mały po-
twór. Pokraka z wystrzyżonymi maszynką rudymi włosami, z odstającymi uszami, zezowaty,
kaprawy, okropny. Próbowałem patrzeć samemu sobie prosto w oczy. To było trudne. Pró-
bowałem patrzeć prosto w odbicie własnych oczu. Próbowałem. Próbowałem. Udało mi się.
Były piękne.
Nie tak nieprzeniknione jak oczy Augusta. Przejrzyste. Szarozielonkawe. Ale piękne.
Przyglądając się sobie, włożyłem między wargi i zapaliłem papierosa.
Nie, nie zakrztusiłem się, nie dostałem mdłości. Po prostu nie wiedziałem, że trzeba się za-
ciągnąć. Nabrałem w usta trochę dymu i wypuściłem go nonszalancko, z lewą ręką w kiesze-
ni. I jeszcze raz.  I  jeszcze.  Zachwycający! Piękny!  Wspaniały! Ach  –  pomyślałem,  po  raz
pierwszy beztroski, pogodny i pełen wiary w przyszłość – czym ja się tak dręczyłem? Czyż
rodzice nie mówili mi, że zeza się operuje? I że po prostu jestem na to za mały? Jeszcze tro-
chę cierpliwości i pozbędę się tego. A oczy mam piękne. Naprawdę piękne.
Poproszę matkę, żeby nie strzygła mi włosów tak krótko. Jeżeli będą trochę dłuższe, moje
uszy przestaną razić.
I w ogóle – wszystko przede mną!
19



------------------------------------------------------------- page 20

Patrzyłem w lustro i widziałem Augusta. Prawdziwego mężczyznę. Małpowałem jego ge-
sty. Paczka papierosów wyjmowana z kieszeni, stuknięcie w jej dno, złapanie wysuwającego
się papierosa wargami, błysk zapalniczki. (Miał zapalniczkę! Co tam, i ja ją kiedyś zdobędę.)
O tak, miał zapalniczkę. Jak amerykański gangster. Jak Dillinger, o którym słyszałem od ma-
my. Mój Dillinger! Gwałtowne, szybkie pociągnięcie, jak gdyby miał umrzeć bez tej kolejnej,
szybko wciąganej w płuca dawki dymu. I wydmuchnięcie dymu w górę, z ulgą. Jakby za każ-
dym razem ożywał. Reanimowany na sali operacyjnej. Napojony na Saharze. I ten nonsza-
lancki, bezczelny ruch ręki, trzymającej między palcem wskazującym a kciukiem papierosa!
Chyba że zostawiał go na chwilę w lewym kąciku ust. Uczyłem się od niego. Naśladowałem
go. Tego właśnie dnia zacząłem palić i nie przestałem już nigdy. Jego pierwsze zwycięstwo
nade mną!
Stałem przed lustrem, tuż obok sedesu, paląc papierosa. Piękny i zwycięski. Opromieniają-
cy świat. Z coltem w tylnej kieszeni spodni.
Co prawda, moje spodnie nie miały tylnej kieszeni. Głupstwo!
Skrzyżowanie czerwonego komisarza z Dillingerem. Jak August.
Piękny, dwudziestodwuletni.
Paliłem papierosa. Wydmuchiwałem dym pod sufit. I mamrotałem pod nosem: O, gdybym
był cichy – jak gromy! O, gdybym byt ciemny – jak słońce! O, gdybym był nędzarzem – jak
miliarder! O, gdybym był mały – jak wszechświat! Jak ocean! Jak...
Wtedy zadzwonił telefon.
Matka podeszła do drzwi. Zastukała.
To był telefon do mnie! Pierwszy w życiu! Do mnie! Do mnie!
Zgasiłem papierosa pod strużką cieknącą z kranu. Wrzuciłem niedopałek do sedesu i spu-
ściłem wodę. Ruszyłem przed siebie – wyprostowany, dumny, rudy, zezowaty, większy niż
wszechświat, jaśniejszy niż słońce, głośniejszy niż gromy, czerwony Dillinger z nie istniejącą
spluwą w nie istniejącej kieszeni – ruszyłem prosto na  wycelowaną we  mnie lufę telefonu.
Podniosłem słuchawkę. Przyłożyłem ją do mego odstającego ucha.
W słuchawce rozległ się głos Augusta.
20



------------------------------------------------------------- page 21

II
Szliśmy wiejską drogą. Między wierzbami. Gdzieś w oddali połyskiwało błękitne jezioro.
Było nas siedmiu: siedmiu chłopców w wieku od ośmiu do dwunastu lat. I on, wódz. Śpiewa-
liśmy chórem:
Gdzie rozkwita kwiat, róży kwiat,
Na gałązce siadł lotny ptak.
Zadrżał wśród listowia purpurowy pąk,
Czemu serce drży, Suliko?
Piosenka mogła nam się wydawać (i wydawała się – na początku) głupia, naiwna, taka dla
dziewczyn. Ale to była ulubiona piosenka towarzysza Stalina. A zatem śpiewaliśmy tę słodką
melodię, te rzewne słowa jakby to był marsz bojowy wiodący bohaterów na barykady. Ulu-
biona piosenka towarzysza Stalina!
I Augusta.
Czemu serce drży, Suliko?
Szliśmy wiejską drogą, między wierzbami. Jakieś baby grabiące siano oparły się na gra-
biach  i  patrzyły na  nas  ponuro  spod  przyłożonych  do  brwi  dłoni.  Szliśmy  śpiewając,  my,
siedmiu wybrańców. Jeden z nas był synem członka sekretariatu KC, dwaj – synami wicemi-
nistrów, ktoś miał matkę w Komitecie Warszawskim, inny w Dzielnicowym (ale na górze),
jeszcze inny i ojca, i matkę związanych (ale się odcięli) z facetem skazanym za odchylenie
prawicowo-nacjonalistyczne. Ja szedłem na czele z Augustem.
Czy dlatego, że moi  rodzice byli aż  tak ważni,  choć nie piastowali  żadnych  oficjalnych
stanowisk (no, mama też pracowała w KW, ale ojciec był emerytem, a co robił przedtem –
tego wciąż nie wiedziałem), czy przeciwnie, dlatego, że byli najmniej ważni w tej elitarnej
grupie? A więc ja – najmniej skompromitowany w razie czego?
Jeżeli uważasz, że demonizuję Augusta przypisując mu takie rachuby, jesteś cymbałem. Ja
po prostu znam Augusta. Na tyle, na ile może go znać ktokolwiek.
Nie był pedałem. Dolary przeciw orzechom, że nie był. Jestem tego pewny.
A może i był. Albo chciał być. Co ja mogę o nim wiedzieć?
Może wcale nie kochał Mony.
Może wcale nie był moim przyjacielem. Może mnie potajemnie nienawidził. Może chciał
zniszczyć mi życie i cieszył się widząc, jak mu się to udaje.
Tylko czy moje życie można nazwać nieudanym? Przeciwnie, pasmo sukcesów. Każdy ci
to powie. Każdy potwierdzi.
Wtrącił mnie do więzienia. Dwa razy. Gdyby nie on, na pewno bym tam nie trafił.
Ale to było w słusznej sprawie. Tak należało.
Tylko czy ON uważał sprawę za słuszną? Czy wmówił mi to, żebym wykonał każde jego
polecenie, żebym nie wątpił?
Słuchaj, mnie nie chodzi o władzę. Nigdy nie chciałem władzy.
August tak.
21



------------------------------------------------------------- page 22

W tym jednym, jedynym był szczery. Nie ukrywał tego. Nie próbował ukryć: i tak by nie
potrafił. A poza tym władzę daje się – w tych wielkich, rzadkich chwilach, kiedy świat wy-
chodzi z wiązań – tylko temu, o kim od dawna wiadomo, że jej pragnie. Tego nauczył mnie
August. „Kto inny, Guciu” – wciąż słyszę jego grzmiący głos – „kto inny po prostu nikomu
nie przyjdzie do głowy. Trzeba mówić, czego się chce. Najpierw się ośmieszysz; przetrwaj to.
Potem skojarzysz się wszystkim ze swoim celem. Ktokolwiek o nim pomyśli, pomyśli jedno-
cześnie o tobie. To już pół wygranej. A kiedy wreszcie będzie się tasować karty, znajdą ciebie
przylepionego  do twojej  karty:  pierwsza  możliwość,  oczywistość!  On,  to  jasne.  Tylko  on.
August. As pik to August. Premier to August. Już zapomną, dlaczego. Nikt się nawet nie do-
myśli, jak tego dokonałeś.”
Tyle że mnie nie chodziło o to, o co chodziło jemu.
Nie, nie myślę, żeby odważył się być pedałem. Chociaż nim był. To by mu przeszkodziło
w osiągnięciu celu.
Wykorzystał ze swego pedalstwa tyle, ile mu było potrzebne. Uwodził platonicznie. Doty-
kał tylko kobiet, kochał tylko mężczyzn.
Skądże znowu, August nikogo nie kochał! Na pewno nie.
Nie wiem, czy kogoś kochał.
Jedzie kary koń spoza wzgórz.
Jeździec zbliża się, wchodzi w próg.
Spragnionemu dajże wody, wyjdź przed dom,
Czemu kryjesz się, Suliko?
Powtórzyliśmy chórem, dopasowując nasze piskliwe, chłopięce głosy do głębokiego, moc-
nego głosu Augusta. Czemu kryjesz się, Suliko?
Za zakrętem był las. W lesie polana. Tyle wiedzieliśmy. Ale nie mieliśmy pojęcia, co wy-
myślił dla nas August na ten dzień, na tę słoneczną niedzielę: to zawsze była niespodzianka.
Może  musztrę  wojskową?  Może  zabawę  w  partyzantów?  Zawody  w  ukrywaniu  się  przed
przeczesującym las wrogiem? Coś zupełnie innego? Tyle było możliwości!
Jak daleko zaszedłem od tego dżdżystego dnia, kiedy to drzwi klasy otwarły się z rozma-
chem, żeby zmienić moje życie! I życie się zmieniło. Byłem teraz szczęśliwy. Byłem wśród
swoich.
W szkole August mnie nie wyróżniał. Na swoich lekcjach – podczas których nigdy już nie
dochodziło do takich wybuchów szczerości jak za pierwszym razem (rodzice musieli się do-
wiedzieć i natrzeć szczeniakom uszu za taką nieostrożność), na wycieczkach do fabryk, PGR-
ów i obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu... nie, nie wyróżniał mnie. To, co mówił i robił,
było sztampą zgodną z odgórnymi poleceniami Wychowywania Młodzieży W Duchu... i tak
dalej. (Tyle że mówił i robił to dobrze; że był lubiany; że czasem udawało mu się nawet naszą
klasę do czegoś malutkiego i drugorzędnego przekonać.) Ale tamtego dnia, kiedy go pozna-
łem i kiedy zadzwonił, a  potem przyjechał po mnie i zabrał mnie (autobusem)  do swojego
domu, tamtego dnia coś się stało. Zostałem wybrany.
Nielegalnie wybrany. I o to chodziło!
Mój wstyd, że tak bardzo różnię się od innych dzieci, zmienił się w dumę. Oczywiście, że
się różniłem! Ale byłem lepszy od nich, nie gorszy.
Istnieją masy i istnieje elita. Zawsze tak było i zawsze tak będzie.
(August musiał mi wytłumaczyć, co to takiego: elita. Nie znałem tego słowa. Ale zrozu-
miałem od razu.)
Należałem do elity. Do tych, którzy kiedyś będą rządzić Kasią i Krzyśkiem, Staszkiem i
Heniem.  Bo  ja  rozumiałem  coś,  czego  oni  nie  byli  w  stanie  zrozumieć.  Mogli  mnie  bić,
krzywdzić, poniżać, ale tego nie powstrzymają. Mojej drogi w górę. Mojego przyszłego bla-
22



------------------------------------------------------------- page 23

sku. Tego nauczył mnie August, pierwszego dnia, w swoim zagraconym mieszkanku na Mo-
kotowie. Przy stole nakrytym ceratą. Przy herbacie (dla mnie zabielonej mlekiem, takiej, jaką
pijałem  w domu) i biszkoptach. Brzydkie kaczątko dowiedziało się, że zostanie łabędziem.
Dowiedziało się w porę, nie musiało czekać, aż mu wyrosną śnieżnobiałe pióra, aż zobaczy
swoją przemianę w osłupiałym wzroku innych. Inni to kaczki – a ty nie jesteś szpetną kaczką,
tylko młodym łabędziem. Kaczki tego nie widzą i nie rozumieją. Kiedyś zobaczą, zrozumieją,
i uciekną przed tobą w popłochu, kwacząc głośno – i żałując, żałując, żałując!... Nie muszę
czekać aż do tego dnia. Mój triumf nie musi być zaskoczeniem i niespodzianką. Mam już te-
raz wiedzieć i wierzyć, że przyjdzie. Że jest pewny. To powiedział mi August. Tego nauczył
mnie August.
A  łabędzie powinny żyć  wśród  innych  łabędzi.  Swoi  wśród swoich. Tego też mnie  na-
uczył.
Czy mogłem go nie kochać?
Kochałem go. Jak nikogo na świecie. Od pierwszej chwili. Bo kogoś, kto ci powie takie
rzeczy o tobie samym, kogoś takiego się kocha. Choćby kłamał. Tego nauczył mnie August.
Och, nie kłamał co do mnie. Ale tego mnie nauczył – później. Że można to mówić kłamiąc, i
będą cię kochali. Podwładni. Kobiety. Nauczył mnie.
I jeszcze tego, czego nie wiedział stary Andersen, biedny, apolityczny Andersen. Że bycie
brzydkim kaczątkiem może być czymś – ależ tak, czymś perwersyjnie rozkosznym! Inni nie
wiedzą tego, co ja wiem. Inni poszturchują mnie, biją, wyśmiewają, nie mając pojęcia o mojej
władzy. Obecnej  lub przyszłej. Słyszysz ten wewnętrzny  chichot bitego? Rozumiesz  tę po-
krętną, skrytą, mroczną, a tym potężniejszą przyjemność?
Zrozumiałem.
Nauczyłem się ją odczuwać.
August zapoznał mnie z innymi, z chłopcami podobnymi do mnie. Wyłuskał ich z klas po-
dobnych do mojej, z piekieł podobnych do mojego. Choć moje piekło – piekło zezowatego
rudzielca z odstającymi uszami – było najcięższe. I dlatego uczynił mnie swoim wybrańcem.
Jakie ty idiotyczne pytania zadajesz!
Tak, wiem. Dowiedziałem się potem. Mój los – los dziecka ludzi z Kręgów Władzy (ale to
nazywasz!) – nie był „typowy”. Ale wyjątkowy nie był także.
Tak, wiem. Komuniści rządzili krajem, w którym żyłem. A rządzący zawsze i wszędzie
mają przywileje. Tak, była jakaś specjalna, luksusowa szkoła dla dzieci tych rządzących. Mo-
że nawet kilka szkół. Ale czy przyszło ci kiedyś do głowy, że dzieci komunistów było o wie-
le, o wiele więcej niż miejsc w tych szkołach?
Dzieci tych wszystkich, którzy nie tkwili na stanowiskach, były tak samo bite i prześlado-
wane jak ja. Bo rządziła mniejszość. Tyle że nie tak nieliczna mniejszość, jak ci się teraz wy-
daje!
Z dziećmi idealistów – choćby mieli stanowiska i dostęp do przywilejów – było tak samo.
Właśnie te dzieci wybierał August. Wypełniał lukę. Po raz pierwszy pokazał swój geniusz.
Zrozpaczone,  przerażone,  zaszczute  dzieci  ludzi  zbyt  żarliwie  walczących  o  szczęście
ludzkości, żeby choć zauważyć ich cierpienie. Bo należało żyć z ludem i wśród ludu. Skrom-
nie i ascetycznie. Dając przykład. Hartując siebie na stal. Dając zezowatemu, wystraszonemu
szczeniakowi możność hartowania się na stal. Idealiści nawet nie próbowali ułatwić szczenia-
kowi czegokolwiek. Poszukać dla niego lepszej szkoły. Lepszego ubrania. Lepszego piórnika.
Lepszego  jedzenia. Jadło  się  wyschnięty  chleb  z  margaryną  przy stołach  nakrytych  ceratą.
Żadnych owoców. Żadnych frykasów. Nie było czasu, żeby zwracać uwagę na sterczące ko-
ści, krwawiące dziąsła, psujące się zęby, skrzywione kręgosłupy; zresztą – tak było zawsze, to
było normalne. Dzieci uciskanego ludu znały smak szynki i pomarańczy, ich dzieci nie. Tak
23



------------------------------------------------------------- page 24

należało. Trzeba było dawać przykład. Trzeba było zmuszać sześciolatków i siedmiolatków
do dawania przykładu.
To było ponad ludzkie siły.
To było ponad siły sześciolatków, siedmiolatków, dziesięciolatków.
August to zauważył, August to zrozumiał. Młody aktywista. Bez zaplecza rodzinnego, bez
furtki do przywilejów. Wyszedł znikąd. Zdzierał zelówki u jedynych butów, biegając z akcji
na  akcję, zdzierał głos na zebraniach. On, Napoleon, Cezar, on, największy z wielkich, już
szósty czy siódmy rok walczył o uznanie i władzę. Miał dwadzieścia dwa lata, aż dwadzieścia
dwa! W tym wieku Aleksander Macedoński...
Ale Aleksander Macedoński urodził się królem. Napoleon i Cezar musieli czekać dłużej,
walczyć dłużej, widzieć dalej. I August wymyślił sobie nas. Między innymi nas.
Odnalazł nas, wyszukał, wyłuskał, zachwycił, przekonał – bez trudu – naszych zaharowa-
nych  rodziców, żeby pozwolili  mu zająć  się nami po  szkole, w  niedziele,  w  wolne dni,  w
wolnych chwilach. Sformował z nas... sformował z nas swoje przyszłe legiony, swoją gwardię
cesarską!
Tak to było. Już widzisz? Już rozumiesz?
A czy nas przy tym lubił, czy nienawidził, szanował, czy pogardzał – to nasz problem, nie
jego. Niestety.
Zbliżaliśmy się do lasu. Śpiewając.
Wiłam z przędzy nić, długą nić.
Z przędzy powstał szal, zwiewny szal.
 Szal do przędzy niepodobny nic a nic,
I ty jesteś już nie ten sam.
– Zmieniamy szyk! Teraz gęsiego. Przy tej uschniętej jodle – cisza.
Szal do przędzy niepodobny nic a nic,
I ty jesteś już nie ten sam.
Szliśmy gęsiego, jeden za drugim.
Pobladł jeździec i ruszył w cwał,
W locie zerwał kwiat, róży kwiat –
Pierwszy z nas doszedł do uschniętej jodły. Umilkliśmy natychmiast. Wierne, karne woj-
sko Augusta!
Za uschniętą jodłą było wejście do lasu. Chwila przedzierania się przez krzaki, a dalej –
ścieżka. Poszliśmy w milczeniu tą ścieżką.
Już wiedzieliśmy,  że  to będzie zabawa w  partyzantów.  Kontrrewolucja  zwyciężyła.  Jak
damy sobie radę, żeby przetrwać, przechytrzyć wroga i znów zwyciężyć?
August uczył nas walki o władzę.
Myślę, że przy naszej pomocy on sam się uczył. Dlatego było nam z nim aż tak dobrze.
Wchodził w grę aż po koniuszki rzęs i paznokci. Nie zniżał się do nas, nie udawał. Ciągle
przecież nie umiał zwyciężać. Byliśmy mu potrzebni. Choćby do nauki. Byliśmy mu potrzeb-
ni.
Ale w zabawie łatwiej jest i przetrwać, i wygrać. Życie to co innego.
24



------------------------------------------------------------- page 25

III
Co robiliśmy z Augustem?
Bawiliśmy się. Cudownie. Nigdy bym nie uwierzył, że można się aż tak bawić!
A  w dodatku  były  to zabawy  Kształcące,  Rozwijające i  Użyteczne Społecznie. Rodzice
byli  zachwyceni. My byliśmy zachwyceni.  Marks, Engels,  Lenin i Stalin  byli  zachwyceni,
jeżeli mogli widzieć nas z zaświatów. Świetna zabawa i czyste sumienie, i poczucie misji na
dodatek: czy może istnieć coś lepszego?
Kleiliśmy latawce na Święto Latawca. Budowaliśmy tratwę i próbowaliśmy płynąć nią po
rzece (nie udało się, Paweł utonął, August miał sprawę w sądzie, ale się wywinął). Zimą poje-
chaliśmy na partyjny kinderkulig, Augustowi udało się nas zabrać, ale czuliśmy się paskud-
nie, rej wodziły nabzdyczone dzieci prominentów, a my trzymaliśmy się z boku jak ubogie
sierotki. Ależ nami pomiatano! Zemściliśmy  się za to:  z wyciem bojowym Komanczów (a
może Siuksów) zalaliśmy tym pieścidełkom ognisko, od którego nas odpędzono. W ostatniej
chwili – ostrzeżeni przez realistę Jacka – porwaliśmy pieczone na patykach kiełbaski, dopiero
potem chlusnęliśmy w ogień pojemnikami pełnymi stopionego śniegu. Przez tydzień nie mo-
głem niczego dotknąć poparzonymi palcami. Ale jak nam smakowały te ukradzione kiełbasy!
August znów miał kłopoty. Tyle że my też byliśmy dziećmi comme il faut. Mała kłótnia
wśród NASZYCH LUDZI. Nie wyciągnięto z tego konsekwencji.
Naśladowałem Kolę Sinicyna. Wabiłem pszczoły na balkon, chciałem je – pszczoły – zna-
czyć białą farbą i prowadzić dziennik obserwacji. Niestety, żadna pszczoła nie przyleciała do
moich kwiatów, cukru i miodu, rozłożonych w środku hałaśliwego miasta.
Bawiliśmy się w timurowców. Oczywiście! Po wszystkich Krajach Budujących Socjalizm
szalały wtedy drużyny timurowców, z ukrycia w sekrecie pomagających biednym ludziom.
Tyle że inni działali w ramach organizacyjnych, jako pionierzy czy harcerze, sekret nie był
naprawdę  sekretem,  stawiano za  to  wszystko  punkty  czy  stopnie, okropność!  My  byliśmy
grupą Nieformalną i Spontaniczną – jak w powieści Gajdara. My robiliśmy swoje naprawdę
w  tajemnicy. Tak nam się  przynajmniej zdawało.  Podrzucaliśmy cienko przędącym miesz-
kańcom  starych,  zrujnowanych  domów  kosze  żywności  ukradzionej  z  własnych  spiżarni,
książki kupione  za  nasze  kieszonkowe, gazety  partyjne  kupione  za  nasze  kieszonkowe  –  i
uciekaliśmy szczęśliwi, nie omieszkawszy namalować nieszczęsnym na drzwiach czerwonej,
pięcioramiennej  gwiazdy: naszego  znaku  rozpoznawczego.  Podczas gdy  na  wszystkich  są-
siednich drzwiach pyszniły się nakreślone święconą kredą napisy K+M+B z numerem roku!
Malowaliśmy bolszewickie gwiazdy wyłącznie na drzwiach nie tkniętych święconą kredą, to
jasne.  Jedynie  ludziom  mieszkającym  za  takimi  drzwiami  udzielaliśmy  pomocy.  Tyle  że
człowiek nie przyjmujący księdza po kolędzie wcale nie musiał być zwolennikiem komuny!
Zrozumiałem to później, dużo później. August twierdził, że to są nasi zwolennicy. Ależ naro-
biliśmy zła! Do tej pory śmieję się, kiedy o tym myślę.
Ludzie tłukli się ze sobą, obrzucali wyzwiskami swych wrogów, których podejrzewali o
nasze szlachetne  czyny, ciskali im  w twarze, przyniesione  przez nas  książki, darli partyjne
gazety, policzkowali się nawzajem i szarpali za włosy; ktoś wylał komuś na głowę mój kom-
pot z rabarbaru. Jakaś kobieta złożyła skargę na milicji. Fakt, miała na pieńku z proboszczem
–  ale czy to powód,  żeby  piętnować ją czerwoną gwiazdą? Oskarżyła o to sąsiadów. Przy-
puszczała, że działali z polecenia perfidnego proboszcza. Było śledztwo. Była wielka afera.
25



------------------------------------------------------------- page 26

Któregoś dnia August powiedział nam, że Ten Kraj nie dorósł do Timura i jego drużyny, trze-
ba odczekać. Na razie kleimy latawce.
Któryś z naszych chłopców wycofał się wtedy, dotknięty. Nie pamiętam nawet jego imie-
nia. Biedny głupek! Stracił takie wspaniałe perspektywy! Karierę! Władzę!
August przyniósł nam aparat fotograficzny. Nauczyliśmy się robić  zdjęcia. Zaczajaliśmy
się na złych ludzi. Na takich na przykład, którzy pędząc do tramwaju przebiegają przez za-
gradzający drogę do przystanku trawnik. Z przejęciem  wywoływaliśmy potem te zdjęcia  w
ciemni. Ze składek kupiliśmy powiększalnik. Powiększone zdjęcia naklejaliśmy na kartony z
bloku  do  rysunków  i  podpisywaliśmy  je  tuszem. ON  DEPCZE  TRAWNIKI!  –
CHULIGAN! – SZKODNIK! – NISZCZYCIEL ZIELENI! – TWÓJ WRÓG!
To było nasze Bezkrwawe Safari – zanim jeszcze świat wymyślił Bezkrwawe Safari. Po-
lowania na ludzi! Chwytanie ich, zabijanie naciśnięciem migawki, niszczenie! Cóż to była za
rozkosz!
Któregoś dnia wyszedłem z domu z tornistrem na plecach. Szedłem do szkoły. Ale na dole
schodów, tuż przy drzwiach, zobaczyłem namalowaną czerwoną farbą strzałkę zamkniętą w
kółku. A więc wzywał mnie August. To był nasz znak. Wzywał mnie. Tylko dokąd?
Wiadomo było, że nie pójdę tego dnia do szkoły! Wylazłem na podwórko. Rozejrzałem się
w  obie strony. Nigdzie nie widziałem  czerwonego  znaku. Poszedłem  kawał w  prawo. Nic.
Zawróciłem.  Poszedłem w  lewo.  Była!  Była  czerwona  strzałka!  Kazała  mi  iść  w kierunku
Łazienek.  (Mieszkałem  na  Szucha,  jak  mówili  ludzie,  przy  ulicy Pierwszej  Armii  Wojska
Polskiego, jak mówili nasi. Dla Ludzi ta nowa nazwa równała się hołdowi dla zdrajców naro-
du, służących w wojsku najeźdźców i zaborców. Dla Naszych stara nazwa równała się hoł-
dowi dla gestapowców – czyż przy ulicy Szucha nie mieściło się w czasie wojny Gestapo?
czy  nie tu  męczono,  torturowano,  mordowano?  i  czy  Niemcy  nie zmieniliby  nazwy  ulicy,
gdyby jej patronem nie był ich rodak, zapewne jakaś zbrodnicza kanalia? Po latach ze zdu-
mieniem dowiedziałem się, że biedny Szuch był słynnym ogrodnikiem. – Tak, bredzę, ględzę,
ale chodzi mi o to, że wszystko było naznaczone polityką, pchała się sama w oczy, w ręce,
wszędzie jej było pełno! Wszędzie jej jest pełno. Zrozum!)
Dobrze.
Strzałka kazała mi iść w kierunku Łazienek.
Poszedłem w stronę Łazienek. Ale po drodze zobaczyłem strzałkę na koszu do śmieci. Ka-
zała mi iść w lewo.
Następna była na dole tablicy z rozkładem autobusów.
Jeszcze następna – na latarni.
I znów kosz na śmieci. Strzałka wskazywała w dół. Przyglądałem się jej, niepewny. Czy
należało wejść pod ziemię? Do studzienki kanalizacyjnej? Iść – z rozkazu Augusta – niczym
Jean Valjean, kanałami pod Warszawą? Ale obok nie było studzienki. Po długim zastanowie-
niu się uniosłem kosz.
Leżał pod nim list. Złożona we dwoje koperta z czerwoną strzałką! w kółku zamiast adre-
su. Otwarłem ją.
U MNIE O SZESNASTEJ ZERO PIĘĆ.
Schowałem kopertę i kartkę do kieszeni. Ludzie już mi się przyglądali. Nie zastanawiałem
się, dlaczego nie zadzwonił, dlaczego nie umieścił kartki bliżej: cóż, taki był August. Uczył
nas konspiracji. Prowadził prywatną szkołę szpiegów. Tylko – o mój Przedfranklinowski Pio-
runochronie – co z tego wynikło!
26



------------------------------------------------------------- page 27

August  wymyślił dla nas dwa rodzaje zabaw:  w ukrywanie się i w śledzenie. To drugie
kończyło się najwyższą radością: demaskacją wyśledzonego.
Jak mogłem się tym cieszyć? Znajomi rodziców mówili o sobie z dumą takie rzeczy, ze
wzdrygałem się ze zgrozy: to było ohydne! Przyjaciel ojca opowiadał, jak pakował do wię-
zienia knajpiarzy, podających mięso w dni bezmięsne. Oczywiście, knajpiarze nie robili tego
jawnie. Ale przyjaciel ojca przychodził jako klient, z żoną – towarzyszką partyjną. Narzekał,
klął rząd i partię, błagał o „normalne żarcie”, coś szeptał, mrugał, wtykał kelnerowi banknot
w łapę – albo i nie, to nie zawsze było potrzebne. Kiedy przenoszono go do jakiegoś „dys-
kretnie ustawionego” stolika – albo wręcz na zaplecze – i podawano kotlet schabowy, wycią-
gał legitymację, wzywał milicję. Ci, którzy się nad nim zlitowali albo wzięli łapówkę, szli do
mamra.  Pewien  kolega  matki  był  jeszcze  perfidniejszy.  Chodził  do  kawiarni  z  trzyletnim
dzieckiem. Rząd i partia ogłosiły właśnie Dni Bezciastkowe. Dziecko – kopane i szczypane
pod stołem – kwiliło, chciało zjeść coś smacznego, nie mogło przecież pić kawy; kochający
tatuś pytał szeptem, czy nie znalazłoby się  jednak (co  za kretyńskie zarządzenia wydaje ta
banda czerwonych Żydów!) jakieś ciasteczko dla maleństwa: toż maleństwo nic nie rozumie,
nie wie, że dziś akurat dzień bezciastkowy, on sam zapomniał, wziął dzieciaka do kawiarni,
obiecał ciastko z kremem i owocami – a tu taki szpas! Nie znalazłoby się jakieś ciasteczko dla
maleństwa? Kiedy się znajdowało, kolega matki wyciągał legitymację...
To wydawało mi się okropne. I ta duma, z jaką o tym opowiadano! Ta podłość wobec lu-
dzi, którzy się zlitowali nad szpiclem i jego bachorem! Nawet się nie domyślałem, że sam nie
jestem lepszy. Tak łatwo jest zrobić z człowieka świnię. August potrafił to jak nikt.
Bo w końcu – rozumiesz mnie chyba? – ciastko jest niewinne, sztuka mięsa czy kotlet też
jest niewinny, a powód, żeby nie jeść tego akurat w poniedziałki czy środy (zakaz nigdy nie
dotyczył  postnego  katolickiego  piątku,  kiedy  przeszedłby  łatwiej,  należało  zwalczać  reli-
gianctwo), powód ten nie był zbyt łatwy do zrozumienia. Słysząc o ludziach, trafiających za
kraty, bo umożliwili komuś zjedzenie ciastka, byłem bliski płaczu, tak ich żałowałem. No, ale
alkohol – alkohol to przecież co innego, prawda? Od strasznych historii o alkoholikach zama-
rzała krew w żyłach. Przepijali cały zarobek. Ich dzieci konały z głodu. Przepijali węgiel do
ogrzania mieszkań i ciepłe buty dla synka, i sukienkę dla obdartej żony. Po piciu zmieniali się
w dzikie zwierzęta, szaleli, rozwalali krzesła, bili, katowali, ryczeli wniebogłosy budząc śpią-
cych po uczciwej pracy sąsiadów... August zabrał nas na milicję, tam, gdzie trzymano dzieci,
które uciekły z domu. Wychudzone, sine od bicia, ubrane w podarte łachy, okryte krwiakami,
często poranione. Nie chciały nic mówić, wstydziły się mówić. Ale w końcu udawało się wy-
dusić z nich zdławione, jękliwe wyznanie: „Tatuś pije”. I odbierało się dzieci pijącym potwo-
rom, i umieszczało się je w jasnym pałacu z czerwonymi chorągwiami na wieżach, i odtąd już
były bezpieczne i szczęśliwe. Wierzyłem w to. Ale od samej myśli o alkoholu trząsłem się z
nienawiści. Czemu po prostu nie wieszano na szubienicy każdego, kto pije?
Znajdowałem przy drzwiach czerwoną strzałkę w kole. Szedłem jej tropem. Odszukiwałem
dalsze strzałki, dalsze znaki, tak małe, że nikt inny nie zwracał na nie uwagi. W końcu trafia-
łem na skrytkę z listem. Inni wybrańcy Augusta szli własnymi tropami i też trafiali na skrytkę
z listem. Czasem była to tylko litera „W”, pora i adres. Zatem chodziło o wódkę. Zbieraliśmy
się o właściwej godzinie przed właściwym domem i zaczynaliśmy śledzić.
W  domu  była  melina.  Bo  źli ludzie  sprzedawali  alkohol  w dni  bezalkoholowe  i  po  za-
mknięciu sklepów. Jeżeli komuś zabrakło wódki, zawsze mógł ją u nich kupić. Wystarczyło
znać adres. Niestety, istnieją ludzie z gruntu źli, ludzie zacierający ręce z uciechy na myśl o
katowanych,  torturowanych  dzieciach,  o  poranionych,  szlochających  kobietach,  o  połama-
nych meblach, o cudzym głodzie i nędzy. Tacy ludzie, zastanowiwszy się nad sposobem speł-
nienia tych  marzeń, zaczynali  we  własnych  mieszkaniach  sprzedawać  alkohol.  Mieszkanie
27



------------------------------------------------------------- page 28

nazywało się odtąd „meliną”. A że kto raz wstąpi na drogę zła, ten się już nie zatrzyma, wła-
ściciel meliny wkrótce zaczynał gościć złodziei i morderców, ukrywać ich przed wymiarem
sprawiedliwości, kupować od nich zrabowane przedmioty: wykrycie i zdemaskowanie choć
jednej meliny było obowiązkiem komunisty.
Kręciliśmy się po podwórkach, po schodach, po bramach – kilku małych chłopców, na któ-
rych nikt nie zwracał uwagi. Patrzyliśmy na mężczyzn zbierających pieniądze, na ich wysłań-
ca, wchodzącego na któreś tam piętro, dzwoniącego dwa razy pauza trzy razy pauza jeden,
albo po prostu dwa czy cztery razy, różnie. Skradaliśmy się cichutko i liczyliśmy dzwonki.
Czasem wystarczyło przekazać potem Augustowi sam szyfr. Nasi Ludzie wysyłali w stosow-
nym  czasie  Naszego  Człowieka,  Nasz Człowiek  udawał  opryszka  i  mieliśmy  handlarza w
ręku. Czasem w poleceniu Augusta, na kartce ukrytej pod koszem na śmieci czy w schowku
na licznik gazowy, było napisane X!!!, a wtedy my musieliśmy odwalać robotę. Otaczaliśmy
faceta wychodzącego z butelkami utkniętymi po kieszeniach, w teczce, owiniętymi w gazetę.
Podnosiliśmy dziki wrzask. Jak na zamówienie, jak w filmie zjawiała się milicja. Łapała fa-
ceta. Wpadała do meliny. Byliśmy bohaterami.
W końcu trzeba było to robić, nie?
Trzeba było karać pijaków! Trzeba było karać zbrodniarzy! August pił, oczywiście. Pił co-
dziennie. Czasem gdzieś szedł, gdzieś jechał, i wracał opuchnięty, ze zwężonymi, przekrwio-
nymi oczami, „film mu się zerwał”, jak mówił, ale to było w porządku, w porządku było „pić
kulturalnie”, wszyscy, których się znało, pili, „kulturalnie”, zresztą August nie miał żadnych
dzieci, które mógłby katować, a rodzice, z którymi mieszkał, raczej jego by zatłukli, gdyby
awanturował się po pijanemu, niż on miałby im wyrządzić jakąś krzywdę. I wszystko było w
porządku.
U mnie w domu też się piło. Wino do obiadu, kieliszek wódki przed obiadem, kieliszek
wódki na poprawę nastroju, kieliszek koniaku czy likieru do kawy. Kilka butelek, kiedy przy-
chodzili goście. Ale  rodzice  nigdy  nie  wpadali  w  szał,  nie  bili mnie,  nie  wymiotowali  na
podłogę, nie zasypiali na  chodniku, nie zabierano ich do Izby Wytrzeźwień. Po  prostu byli
przyzwoitymi, kulturalnymi ludźmi. A niekulturalnych, te dzikie bestie, należało przykładnie
karać.
Oczywiście, że ja sam piję. Nie jestem maniakiem, na Boga! Ale nie przewracam się na
ulicy, nie rzygam w mieszkaniach znajomych – no, nie zdarzyło mi się to więcej niż parę ra-
zy: piję jak normalny, przyzwoity człowiek. Tylko w 1981 – od marca do grudnia – byłem,
szczerze mówiąc, bez przerwy pijany. Cholernie sobie wtedy zaplątałem życie, cholernie. Ale
równie cholernie bałem się aresztowania i rozstrzelania, nie rozumiesz? Kto by się nie zale-
wał w trupa, mając przed sobą takie perspektywy?
Ha! Uważasz, że to klasowy punkt widzenia? Klasyczna pogarda uprzywilejowanych do
„klasy  niższej”?  Klasyczne  usprawiedliwienie  zła,  wyrządzanego „klasie  niższej”?  Bo  ona
robi to samo, co my, ale jakoś brzydziej, jakoś inaczej – a przede wszystkim na pewno z in-
nych, gorszych pobudek? Ha! Nie pomyślałbym o tym. No, może. Może. Tylko jakie to ma
znaczenie? Czepiasz się szczegółów!
No,  więc  ujawnialiśmy  meliny.  Czując  się  jak  bohaterowie.  Jacy my  byliśmy  z  siebie
dumni!
Meliny zresztą prosperowały dalej. Wpadliśmy na to przypadkiem, sprawdziliśmy. Wcale
ich nie likwidowano, wcale nie zamykano handlarzy! W pierwszej chwili byliśmy przerażeni.
Ale to nic nie znaczyło, naprawdę nic. Nie umniejszało wagi naszej pracy. Milicja – tłuma-
czył nam August – specjalnie utrzymuje różne kontrolowane meliny. Szantażuje ich właści-
cieli. Ma od nich informacje o tych pijakach i degeneratach, którzy są ich klientami. W razie
wielkiej zbrodni wie, gdzie szukać sprawców. To się opłaca. Opłaca się tolerować mniejsze
zło, jeżeli zyskuje się przez to szansę unicestwienia zła większego. To jest  POLITYKA.
Tego nauczył mnie August. Polityki.
28



------------------------------------------------------------- page 29

Nauczył mnie, że nie ma ona nic wspólnego ze sprawiedliwością. Czy raczej – że jest to
sprawiedliwość  innego  rodzaju,  wyższego  rzędu.  Niezrozumiała  dla maluczkich. Pijaństwo
jest  rzeczą potworną, ale  morderstwo –  na przykład –  jeszcze potworniejszą. Więc  czasem
lepiej tolerować pijaństwo, żeby zdemaskować i ukarać morderstwo. Rozumiesz, Guciu?
Prawdę mówiąc, niełatwo mi było zrozumieć. Byłem tępy, byłem oporny. Buntowałem się
przeciwko słowom Augusta, jak wy się buntujecie. No, wy. Lud. Czy jak tam was nazwać.
Niczego nie rozumiecie. Ja też kiedyś niczego nie rozumiałem.
Osiemnasta zero trzy.
Czerwone strzałki zaprowadziły mnie aż na Stare Miasto. Ostatnia, narysowana na murze
starej kamienicy, wskazywała w górę. Już przyglądałem się w rozpaczy rynnie, zastanawiając
się, czy udźwignie mój ciężar, gdy nagle zrozumiałem, że August nie mógł mi wyznaczyć aż
tak  trudnego  zadania.  Przyjrzałem  się  uważnie  parapetowi  parterowego  okna.  Kartka  była
przylepiona od spodu. Prywatna kartka. Do mnie i tylko do mnie. Zaproszenie na wieczór. Na
herbatę. Na rozmowę. Tylko my dwaj. Takie szczęście, takie wyróżnienie nie trafiało się co-
dziennie. U mnie, sam, osiemnasta zero  trzy.  Miałem już zegarek. Wyprosiłem u rodziców
zegarek. Zadzwoniłem do drzwi Augusta o osiemnastej zero trzy. Co do sekundy.
– Słuchaj, Guciu – powiedział August o dziewiętnastej zero pięć, popijając kolejną herbatę
z wódką (ja, jak zawsze, piłem moją zwykłą lurę zabielaną mlekiem, lubiłem ją). – Słuchaj,
Guciu. W czasie ostatniej wojny była taka sprawa. Anglicy złamali niemiecki szyfr. Wiedzieli
o wszystkim, co się święci. No, i przechwycili meldunki, z których wynikało, że Niemcy tego
a  tego  dnia zamierzają zrównać  z  ziemią  miasto Coventry. Jasne,  można  było  ewakuować
ludzi albo przygotować obronę przeciwlotniczą i w ogóle. Ale wtedy by się ujawniło, że był
przeciek, że  złamano  szyfr. Niemcy  by  go  zaraz  zmienili,  to pewne  jak  amen  w pacierzu.
Churchill uznał, że znajomość szyfru jest więcej warta niż życie jakiegoś tam zupełnie cywil-
nego  miasta.  Miasta  nieważnego  strategicznie!  Dopuścił  do  nalotu  dywanowego.  Niemcy
zmienili Coventry w kupę gruzu, wymordowali jego mieszkańców. Ale Anglicy udowodnili
przez to, że nie znają szyfru. Bo szyfr mógł im się przydać później w czymś bardzo ważnym,
w czymś, co by decydowało o losach wojny... No i jak: mieli rację Anglicy, czy nie mieli?
Oczekiwał, oczywiście, odpowiedzi: „Tak, mieli rację”. Nie usłyszał jej. Z rękami w kie-
szeniach gapiłem się na czubki moich butów. W końcu zapytałem:
– A przydał im się ten szyfr? Do czegoś nadzwyczajnego?
August zgłupiał. Rzadko widywałem go tak zbitego z tropu. Patrzył na mnie osłupiałymi,
pustymi oczami.
– Nie wiem.
– Jak to: nie wiesz?
– Och, nie wiem! Ale jeśli nawet się nie przydał, to teoretycznie mógł się przydać, praw-
da?
– Ja jestem za Coventry – oświadczyłem.
August szurnął krzesłem, przysuwając je do ściany. Wpatrywał się we mnie jak w raroga.
– Jak to: za Coventry? Uważasz, że należało ratować jedno nieważne strategicznie mia-
sto... mieszkańców jednego nieważnego miasta, ich domy i wszystko...
Widziałem te domy: fotografie i obrazy na ścianach, kanarki w klatkach, niczego nie ro-
zumiejące  psy  i  koty,  szafy  pełne  ukochanych  książek,  zegary  z mosiężnymi  wahadłami,
kwiaty w wazonach; widziałem  tych  ludzi: staruszkę  z szydełkiem w  ręku, dziewczynkę  z
piłką, niemowlę w kołysce, widziałem ojca i matkę, i Jacka, i Augusta, i tłumy ludzi takich
jak my, i nagły cień nadlatujących samolotów, i wybuch płomieni, i walące się domy, i siebie
samego konającego przez tydzień pod gruzami, i psa konającego przez tydzień pod gruzami –
to było jeszcze straszniejsze, bo pies nic nie rozumiał, pies nie miał pojęcia, że takie są Żelaz-
29



------------------------------------------------------------- page 30

ne Prawa Wojny, że to Mniejsze Zło, że to POLITYKA; widziałem to wszystko i powtórzy-
łem z uporem:
– Tak. Uważam, że należało ratować Coventry.
– A gdyby Niemcy doszli do tego, że uratowanie Coventry było możliwe tylko dzięki zła-
maniu szyfru? Gdyby zdecydowali się na nowy szyfr?
– To  trzeba było starać się  złamać ten nowy. Jak mieliście  takich dobrych szpiegów,  to
mogli jeszcze popracować.
WY! WY, skierowane do Augusta – w takiej sytuacji!
– Oszalałeś? – spytał August. – A gdyby to było trudne? A gdyby to było niemożliwe?
Wzruszyłem ramionami.
– Dużo  jest rzeczy trudnych. Ja uważam, że należało ratować Coventry. Niezależnie  od
wszystkiego. A  gdyby  Niemcy  zmienili szyfr... co  wcale  nie było  takie pewne... starać  się
znów złamać szyfr W końcu od tego są szpiedzy, prawda? To ich robota. A robot polityka –
to chronić swoich.
August zachrypł. Coś mu stanęło w gardle. Nie mógł wydobyć z siebie głosu. Spojrzałem
na niego. Poczerwieniał, przyłożył rękę do szyi, oczy wyszły mu na wierzch.
Prostując się, wyzywająco, uparcie, powtórzyłem piskliwym głosem:
– Należało ratować Coventry! Należało ratować Coventry!
August odzyskał głos. Nigdy nie widziałem go takiego. Miał złą twarz, twarz wykrzywio-
ną, ściągniętą, pełną furii.
– Wyjdź! Wyjdź stąd natychmiast, ty bydlaku! I nigdy nie wracaj!
Wstałem. Podszedłem dumnie do drzwi. Obejrzałem się.
August już nie chrypiał, nie krzyczał. Patrzył na mnie tym nowym, złym wzrokiem. Poło-
żyłem rękę na klamce – i cofnąłem ją.
– August, przepraszam.
Milczał. Nie poruszał się.
Zawróciłem. Powoli, niechętnie, ale zawróciłem.
Całe moje życie rozstrzygało się w tamtej chwili. Całe życie! Nic o tym nie wiedziałem.
Zamiast uciec przed tą jego nową, nieznaną twarzą, przed tym jego nowym spojrzeniem, za-
wróciłem.
– August. Słuchaj. Pewnie masz rację. Należało zniszczyć Coventry. Trochę stracić, żeby
bardzo dużo wygrać. Tak?
August milczał. Wciąż te złe oczy. Nigdy bym nie uwierzył...
– Ale oni przecież przegrali! – krzyknąłem. – Anglicy. Tak naprawdę, to oni przegrali tę
wojnę! Stracili Indie, stracili kolonie, stracili wszystko! Po co było tracić jeszcze to biedne
Coventry? Co im przyszło z tego, że byli tacy rozsądni?
August wciąż milczał.
– Taki rozsądek jest gorszy od najgorszej głupoty – powiedziałem. – Normalny, porządny
człowiek ratowałby Coventry, i kto wie, czy wszystko nie skończyłoby się lepiej? No, lepiej,
niż się skończyło?
Milczenie.
– Ale masz rację – powiedziałem, złamany. – Ja mało wiem. Pewnie masz rację. Polityka...
Ja się tak nie znam na polityce jak ty. Pomóż mi, August, zamiast na mnie wrzeszczeć. Ja cię
tylko pytałem, co uzyskali Anglicy w zamian za Coventry.
Milczenie.
– Trzeba będzie poszukać w książkach – dodałem pocieszająco. – Na pewno coś uzyskali.
Na pewno coś im z tego przyszło.
Ciągłe milczenie.
– Jak chcesz, to poszukam w różnych książkach o wojnie. I powiem ci.
30



------------------------------------------------------------- page 31

August wykrzywił się. Cała jego twarz była pogardą i niczym więcej. Uraziłem go. Urazi-
łem jego dumę. W jakie ja bagno zabrnąłem? A przecież kochałem Augusta. A przecież – co
ja bym zrobił bez Augusta?
–  Masz rację,  trzeba  było zburzyć  Coventry  –  powiedziałem  skwapliwie, lizusowsko.  –
Nie-czas-żałować-róż-gdy-płonie-tajga.
Odezwał się wreszcie.
– Gdy płoną lasy, durniu – warknął. – Jak cytujesz, cytuj porządnie, bo wyjdziesz na de-
bila i zaraz cię  wykończą.  Ośmieszysz się.  – Prychnął ze wzgardą, po  angielsku.  – Tajga!
Pchchch...!
Już było dobrze. Wróciłem na moje krzesło.
Po chwili August wyciągnął z szuflady pudełko biszkoptów. I krzyknął na swoją matkę, i
kazał jej zrobić więcej herbaty. Dla niego bardzo mocnej, z podwójnej porcji, dla mnie z mle-
kiem. Wódka wciąż stała na biurku.
To był miły wieczór.
Wystarczyło zgodzić się na śmierć miasta Coventry, żeby spędzić miły wieczór.
Dzięki Augustowi wchodziłem w politykę.
31



------------------------------------------------------------- page 32

IV
Któregoś dnia August zabrał mnie na polowanie. Polowanie na ludzi.
Aktywiści szli każdy osobno, rozproszeni w tłumie. My, chłopcy, kręciliśmy się to tu, to
tam jak czujne wyżły, wietrząc wroga.
To ja wystawiłem ofiarę do strzału. Jak wyżeł, wysuwający rozedrgany nos i zgiętą przed-
nią łapę w kierunku, w którym należy strzelać.
W tłumie, między normalnymi, uczciwymi, szarymi ludźmi przewijali się i tamci. Koloro-
wi. Z długimi włosami, w butach na grubych, gumowych podeszwach, w pasiastych lub kra-
ciastych  skarpetkach,  w  wąskich  spodniach  i  w  krawatach  malowanych  w  gołe  piękności
wśród palm. Bikiniarze. Zwolennicy wojny atomowej, a może i wodorowej: dla nich to była
tylko  kwestia  postępu  zbrojeń.  Wielbiciele  bandyty  Paramonowa, mordercy  milicjantów.
Śpiewający  piosenki  o  bandycie  Paramonowie.  Tańczący  szybkie,  szalone,  obce  tańce.  A
przede wszystkim – kolorowi, kolorowi, kolorowi!  Wychodzący na ulice,  żeby  rzucić nam
wyzwanie. Wyzwanie należało podjąć. Pokazać naszą odwagę i determinację. Tak powiedział
August.  Szukaliśmy  ich  gorliwie,  szukaliśmy  rzetelnie.  Machając  ręką  na  tych,  którzy  nie
dość  dokładnie  pasowali  do wzorca wroga.  Rozglądaliśmy  się  za  ideałem. Ja pierwszy  go
wypatrzyłem. Miałem szczęście.
Dziewczyna  i  dwóch  chłopaków.  Wszyscy  mieli  długie  włosy.  U  chłopców  spadały  na
kołnierzyki marynarek, dziewczynie sięgały prawie do pasa – rozpuszczone, nie splecione w
warkocz jak należało, nie upięte, ale grzesznie, bezwstydnie rozpuszczone! Gładkie, czarne,
połyskliwe. Chłopcy mieli  wąskie, wyzywająco  wąskie spodnie  i buty na  słoninie. Podbie-
głem, żeby spojrzeć na nich z przodu. Mieli! Mieli jaskrawe krawaty malowane w palmy! A
dziewczyna – dziewczyna szła między nimi też ubrana w spodnie (nie w spódnicę!!!), w obci-
słe spodnie zapięte na biodrze na trzy lśniące guziki, z nogawkami nie sięgającymi do kostek,
i  w czarne pantofle bez  obcasów;  miała umalowane usta  i –  ależ tak!  – polakierowane na
czerwono paznokcie. I szczyt wszystkiego: cała trójka nosiła okulary słoneczne. Lustrzanki.
Okulary odbijające światło, a nie pozwalające widzieć oczu tego, kto je nosił, nie nasze okula-
ry, u nas takich nie było, amerykańskie, na pewno amerykańskie. Zawróciłem biegiem. Poka-
załem ich Augustowi. Kiwnął głową.
Szliśmy jeszcze przez chwilę, jakby się nic nie działo. Oni z przodu, nieświadomi niczego,
rozchichotani. My już przegrupowani:  manewr oskrzydlający. Zbliżaliśmy  się do  Komitetu
Dzielnicowego. My o tym wiedzieliśmy, oni nie.  Gmach Komitetu  był coraz bliżej. Drzwi
były coraz bliżej. Po lewej. Po właściwej stronie. Tuż tuż. A oni wciąż nic nie wiedzieli! Jak
jelenie. Jak zające. Jak sarny.
Nagle wszystko się zakłębiło. Kilku naszych okrążyło tamtą trójkę. Chwila szamotaniny.
Obaj chłopcy wyskoczyli z kłębowiska i rzucili się do ucieczki. Nikt ich nie gonił. August i
drugi z naszych,  blondyn  o  chłopskiej,  zaciętej  twarzy,  złapali  dziewczynę  pod  ramiona  i
pociągnęli ją ze sobą, biegiem. Trzej inni ich osłaniali. Wyżły – Jacek, Marek i ja – biegły za
nimi. Dziewczyna krzyknęła przeraźliwie, ale tylko raz. Zatkali jej usta. To się stało tak szyb-
ko. Już byliśmy w środku, w hallu. Tamci ciągnęli dziewczynę po schodach. Prawie ją nieśli.
Wpadli na pierwsze piętro, blondyn wyciągnął klucz z kieszeni i otworzył drugie drzwi po
prawej. Wtargnęliśmy do środka. Blondyn zamknął drzwi i schował klucz.
Dwaj towarzysze trzymali dziewczynę, wykręcając jej ręce. Blondyn kopniakiem podsunął
krzesło. Posadzili  ją.  August stał  z  boku. Patrzył.  My dyszeliśmy  pod  ścianą.  Ona już  nie
32



------------------------------------------------------------- page 33

krzyczała.  Wpatrywała się  w nas nieruchomymi,  błyszczącymi,  szeroko otwartymi oczami.
Pasmo długich, bezwstydnych włosów spadło jej na nos.
– No, co? – zapytał blondyn. – Uciekli twoi kawalerowie? Tchórz ich obleciał?
Milczała.
– Co ci złego zrobiła władza ludowa?
Dziewczyna wciąż milczała. Blondyn złapał ją za podbródek i szarpnął jej głową.
– Co ci zrobiła władza ludowa, pytam?!!!
Uderzył ją w twarz. Wzdrygnąłem się. Ku mojej uldze August też się wzdrygnął. Podszedł
do blondyna.
– Nie, Wojtek, tak nie można. Słyszysz? Tak nie można.
Blondyn kiwnął głową i sapnął głośno. Znów spojrzał na dziewczynę.
– To odpowiadaj, jak cię pytam! Nie wyprowadzaj  ludzi z równowagi!  Każdy  się może
zdenerwować. MY nie bijemy.
Dziewczyna  prychnęła  pogardliwie  i  ręka  blondyna  znów  uniosła  się  do  uderzenia,  ale
opadła. Jeszcze raz włączył się August.
– Zrozum, dziewczyno – powiedział swoim miękkim, głębokim, serdecznym głosem – my
chcemy  ci  tylko  pomóc.  Z  kim  ty  się  zadajesz?  Do  czego  dążysz? Dlaczego  sama  siebie
odzierasz z wszelkiej godności?
Odezwała się po raz pierwszy. Zachrypniętym głosem, który miał być wyzywający, a drżał
ze strachu.
– Z czego?
– Czy wiesz, co to kobieca godność? – pytał August. – Kobieta jest towarzyszką mężczy-
zny. Jest mu równa. Skończyły się czasy poniżenia. Jest równa mężczyźnie, rozumiesz, co to
znaczy?! A odrzucając swą kobiecą godność,  rezygnuje z tej równości! Skazuje się na rolę
niewolnicy, pomiotła,  popychadła. Jak oni  cię traktują, ci  twoi znajomi,  ci  z krawatami  w
palmy?
Prychnęła.
– Lepiej niż wy!
– Czy ty wiesz, co to jest bomba jądrowa? Czy wiesz, co się do dziś dzieje w Hiroszimie?
Co to jest choroba popromienna, w jakich mękach się z nią żyje, jak strasznie się na nią umie-
ra? – W głosie Augusta było słychać łzy, prawdziwe łzy. Wibrował współczuciem. – Oni w
ogóle nie mają włosów, wypadają im, rozumiesz? Wypadają!!! A ty obnosisz swoje – po pas!
– na znak poparcia dla bomby? Z radości, że wiele takich dziewcząt jak ty w ogóle nie ma
włosów? Że umierają powoli, w męczarniach, że skóra schodzi im płatami? Dziewczyno, nikt
cię tu nie chce krzywdzić! Chcemy ci pomóc zrozumieć.
Dziewczyna spróbowała poruszyć głową. Blondyn trzymał ją jak w kleszczach, nie mogła.
Wychrypiała tylko:
– Jaka bomba, co pan ględzi?
– Jesteś bikiniarą, tak? I zadajesz się z bikiniarzami? Wiesz, że tak was nazywają, prawda?
Sami tak siebie nazywacie! A wiesz, co się stało na atolu Bikini? – Głos Augusta załamał się
z bólu. – Wrogowie ludzkości, mordercy zrzucili tam śmiercionośną bombę, nakleiwszy na
niej, dla śmiechu, zdjęcie dziewczyny takiej jak ty. Dziewczyny odrzucającej  kobiecą god-
ność. Robiącej z siebie dziwkę.
Nagły podrzut głowy. I już brak strachu. Złe, wyzywające spojrzenie.
– To była Rita Hayworth, ty jołopie! Ty analfabeto! Wiesz, kto to Rita Hayworth?!!
– Wymalowana, goła dziwa z rozpuszczonymi kudłami! – wrzasnął blondyn. – Taka jak ty!
– Dziękuję – powiedziała dziewczyna. – Ten komplement będę pamiętać do śmierci.
– Nie tylko to zapamiętasz do śmierci, słyszysz? – wrzasnął blondyn. – Wiesz, co robiono
z takimi jak ty podczas okupacji?
33



------------------------------------------------------------- page 34

Ktoś podał mu nożyczki. Blondyn zaczął wymachiwać nimi przed jej twarzą jakby chciał
wykłuć jej oczy. Nie zamknęła ich.
Stała się brzydka. Pierwszy raz widziałem, żeby ktoś tak nagle stał się brzydki. Z nienawiści.
– A wiesz, co zrobią kiedyś z takimi jak ty? – zapytała.
Blondyn chwycił pasmo jej włosów, to zwisające na nos, i uciął je tuż przy skórze. August
znów wysunął się do przodu, znów zaczął łagodzić.
Tłumaczył dziewczynie, czym jest ta „kobieca godność”, którą obie z amerykańską gwiaz-
dą filmową  Ritą  Hayworth odrzuciły.  To uczciwa praca. Macierzyństwo. Dbałość  o  dobro
ludu pracującego miast i wsi. Budowa nowej, świetlanej przyszłości dla wszystkich. A także
spódnica lub sukienka – nigdy spodnie! Pantofle na małych obcasikach – nigdy płaskie, płó-
cienne buty na gumie, niweczące cechy jej płci! Włosy zaplecione, upięte albo obcięte! I żad-
nej szminki, pudru, lakierowanych pazurów, tych znamion prostytutek, biednych kobiet cza-
sów bezrobocia i wyzysku człowieka przez człowieka, biednych kobiet, skazanych przez głód
i nędzę na to, co najstraszniejsze: na handlowanie własnym ciałem. Przyozdabiały je tak, żeby
jak najlepiej je sprzedać. Ale MY, KOMUNIŚCI zlikwidowaliśmy bezrobocie, a wraz z nim i
prostytucję. – (Dziewczyna zachichotała; blondyn ścisnął jej szczęki tak, żeby nie mogła wy-
dobyć z siebie dźwięku.) – A więc kobieta, która naśladuje prostytutki (szminka, puder, la-
kier,  rozpuszczone kudły, opięty tyłek) postępuje tak, jakby chodziła z transparentem: chcę
powrotu nierówności i poniżenia, i wyzysku człowieka przez człowieka, chcę wojny, nędzy i
bezrobocia, chcę chorób popromiennych, chcę...
Dziewczyna zaczęła się dusić. Blondyn rozluźnił chwyt. Szarpnęła głową, pochyliła się i
zwymiotowała między własne, rozsunięte jak najszerzej kolana.
Nie mogłem powstrzymać się od myśli, że gdyby – zgodnie z wymogami kobiecej godno-
ści – miała na sobie spódnicę, zniszczyłaby ją. Dzięki spodniom wyszła z tego cało.
Przeczekali jej torsje.
– No, jak? – zapytał łagodnie August. – Zmienisz się? Od jutra będziesz normalną, przy-
zwoitą dziewczyną? Wyrzucisz to wszystko? – Wskazał na jej spodnie, buty, chwycił dłoń i
przejechał palcem po lakierowanych paznokciach, złapał w garść jej włosy, uniósł je do góry i
puścił. Patrzył na nią swym najwspanialszym spojrzeniem, błagalnym i aksamitnym.
– Przyjdź do nas – powiedział. – Pomożemy ci. To, w czym tkwisz, cuchnie trupem, rozu-
miesz? Z nami zaczniesz żyć. Chcemy ci pomóc. Pomóc! Zgadzasz się?
– Kiedy przeszliśmy na ty? – warknęła dziewczyna.
– Chcemy wam  pomóc. Miejcie trochę rozsądku, a pomożemy. Będziecie kobietą nowych
czasów.
– Jacy my, baranie? Ilu nas razem świnie pasało?
– Dość tego! – krzyknął blondyn. August kiwnął głową i odsunął się.
Blondyn strzygł dziewczynę. Najkrócej, jak się dało. Kalecząc ją nożyczkami. Twarz miał
sadystycznie wykrzywioną, z ust ciekła mu ślina. Ale dziewczyna nie patrzyła na niego. Jak-
by go nie dostrzegała, jakby nie wiedziała, co robi. Patrzyła na Augusta. Z nienawiścią.
Nie rozumieliśmy, dlaczego. Właśnie jego nienawidziła, nie tego, który ją  strzygł. Jego,
który chciał pomóc!
Nie widzieliśmy w tym dotąd nic naprawdę strasznego. Nas też strzyżono, choć czasem
błagaliśmy, żeby tego nie robić. Strzyżono bezlitośnie, co parę tygodni. I nieraz nas przy tym
kaleczono. Takie już jest życie.
Blondyn chwytał długie, lśniące włosy dziewczyny i naciągał je aż do bólu. Prawie wy-
szarpywał ze skóry. Dopiero wtedy ciął. Krzywiła się. Ale nie krzyczała. Patrzyła na Augusta.
Już. Głowa  z nieregularnymi  kępkami czarnych  włosów  obok miejsc  prawie  łysych,  si-
nych. I z paroma szramami, z paroma strużkami krwi.
34



------------------------------------------------------------- page 35

Blondyn zebrał włosy w jakąś szmatę, wyciągniętą z szafy. Przez chwilę jeszcze ciął je i
szatkował nożyczkami. Nie rozumiałem, o co chodzi. Wreszcie nabrał całą garść włosów i
przemocą otworzył dziewczynie usta.
– Żryj!
Krztusiła się, dusiła. Oczy wychodziły jej z orbit. Nie patrzyła już na Augusta.
– Żryj! Nie wyjdziesz stąd, dopóki nie zeżresz całego tego świństwa.
Odwróciłem  się. Za sobą słyszałem  charkot, mlaskanie,  odgłosy duszenia, hałas wymio-
tów. Chłopcy, stojący obok mnie, też się odwrócili. Jacek miał łzy w oczach.
Podszedł do nas August. Trzymał w ręku klucz. Otworzył drzwi, wyprowadził nas.
Na korytarzu pachniało zupą, było pełno, ludzie szli do stołówki, śmiali się, rozmawiali.
Odwracałem głowę. Płakałem.
August wziął mnie pod ramię, Jacka objął. Zeszliśmy na dół. Wyszliśmy na ulicę. Tu też
wszyscy szli szybko, nie patrząc na nikogo, nie zwracając na nikogo uwagi, szarzy, szarzy,
szarzy, nie było na kogo polować.
– Jego ojcu kazano przed śmiercią zjeść legitymację partyjną – powiedział nagle August. –
Nie mamy prawa oceniać. To dobry towarzysz.
– Ale co komu szkodzi, że dziewczyna ma długie włosy? – spytał Jacek, głosem już prawie
normalnym. Ja nie śmiałbym jeszcze się odezwać.
– Nie długie, tylko rozpuszczone. No i cała ta reszta... Wy nie znacie tego towarzystwa.
Oni nas nienawidzą. Oni...
August siłą odwrócił mnie do siebie, popatrzył na moją mokrą od łez twarz.
– My postępujemy jak ojciec, który ma  prawo przylać czasem  dziecku pasem, żeby po-
wstrzymać je od upadku. Jak ojciec! A oni... Chłopcy, każdemu wrażliwemu człowiekowi jest
żal tego,  kogo biją.  Nawet nie pomyśli o  najważniejszym: czy biją  słusznie. –  Prychnął. –
Gdyby wszyscy tak się rozczulali, nie byłoby rewolucji.
Myślałem o człowieku, któremu kazano zjeść legitymację partyjną. Tak było tuż po woj-
nie, to się zdarzało. Ulubiona zabawa naszych wrogów. Słyszałem o tym, czytałem o tym, i
zawsze drżałem ze zgrozy. Gdyby tylko zabijano partyjnych, nie przejąłbym się aż tak bar-
dzo. Człowiek wchodzący w politykę wie, na co się naraża. Ale to poniżanie przed śmiercią?
Nie wolno poniżać! August też tak mówił. Nie wolno poniżać.
A tu poniżano.
I dlaczego puścili wolno mężczyzn, dlaczego złapali tylko dziewczynę i tylko ją ukarali?
I  co komu  szkodzą rozpuszczone włosy dziewczyn,  spadające na  kark  wł osy  c hł opc ów ,
śmieszna czapka Naftalina Samuela?
I dlaczego ojcowie mieliby bić dzieci? Mnie nikt nigdy nie bił! Czemu bicie miałoby po-
wstrzymywać od upadku? I co to jest upadek? I dlaczego wszystko jest takie trudne, dlaczego
tak mnie dławi w gardle – i dlaczego tak bardzo chcę uderzyć tamtego blondyna kolanem w
brzuch, tak, żeby się przewrócił, uderzyć go, zanim się jeszcze cokolwiek stało, i uwolnić
dziewczynę, i krzyknąć jej: uciekaj!?
Już było za późno.
Siedziała tam, w KD, oszpecona, zarzygana, i chyba już zjadła swoje długie włosy. Chyba
wepchnął je do jej gardła.
A jeśli się zadławiła? Jeśli ją udusił? Jeśli umrze?
Zaszlochałem głośno.
August przyciągnął mnie do siebie.
– No, czemu tak się mażesz? – zapytał bez gniewu, miękko.
– Czy ona to przeżyje? – wychlipałem.
Głośny śmiech Augusta. Jakże on mnie uspokoił!
35



------------------------------------------------------------- page 36

– Oczywiście, że przeżyje! Daję ci słowo honoru! I zastanowi się nad sobą. Niektórym taki
wstrząs  jest  potrzebny.  Przestanie  marzyć  o  bombach  atomowych. Zresztą  pomożemy  jej,
zajmiemy się nią, nie skończy się na tym, co było dzisiaj.
– Naprawdę? – zapytałem.
– Na pewno? – zapytał Jacek.
–  Na pewno!  Gwarantuję  wam! Miejcie  rozum: po  co  by  się  robiło coś takiego, gdyby
miało nie być dalszego ciągu?
Uspokoiłem się.
– Idziemy na lody?
Poszliśmy na lody.
W nocy śniło mi się, że ktoś każe mi łykać obcięte włosy – nie moje; nie wiem, czyje. A
może i moje, chociaż nigdy nie miałem tak długich. Rude. Obudziłem się. Krzyczałem.
Następnej nocy było to samo.
Potem przywykłem.
August  nigdy  więcej  nie  zabierał  mnie  na  polowania.  A  może  i  zaprzestano  polowań.
Miałem nadzieję. Wierzyłem w to. Może i tak było.
Śpiewaliśmy piosenki. Pomagaliśmy staruszkom dźwigać torby z zakupami. Naprawiliśmy
komuś płot. Odwiedzaliśmy czerwonych weteranów. Przynosiliśmy im jabłka i kwiaty. Ba-
wiliśmy się w walkę, partyzantkę i przetrwanie. Był Światowy Festiwal Młodzieży, August
prowadzał nas na place miejskie i do jakichś sal, wszędzie było pełno młodych ludzi z najróż-
niejszych krajów świata, kolorowych, egzotycznych, cudacznie ubranych, w zwojach, turba-
nach, burnusach, i nagle okazało się, że to jest dobre, piękne, cudowne, ta różnorodność i to
zbratanie; ci, których przedtem szkalowano i bito, którym obcinano włosy i kazano je poły-
kać, stali się nijacy, zwykli i bezbarwni przy tych jaskrawych, rozszczebiotanych papugach,
nie można ich było w ogóle zauważyć; o co nam kiedyś chodziło? Wszyscy klaskali i padali
sobie w objęcia, upojeni tym, że ludzie są tak zachwycająco różni. August rozpłakał się, kiedy
śpiewano chórem Międzynarodówkę w kilkudziesięciu językach. Zrobiono mi zdjęcie z Mu-
rzynem! Zrobiono mi zdjęcie z dwiema Chinkami!
Potem wszyscy wyjechali i zrobiło się smutno. Nawet August posmutniał.
Wszystko było szare, szare. I wszystko dygotało w oczekiwaniu czegoś nowego. Czegoś –
kolorowego. Święta. Wielkiego święta.
August cytował mi Stalina. Gdyby Stalin nie umarł tak nagle – kto wie, czy nie wykoń-
czyli go lekarze, których nieopatrznie zaatakował? Lekarze to potrafią, Gorkiego też otruli! –
gdyby Stalin nie umarł tak nagle, może Festiwal Młodzieży stałby się naszą codziennością.
Toż na parę miesięcy przed śmiercią, na ostatnim Zjeździe KPZR, wódz zapowiadał wielką
demokratyzację. Sztandar swobód demokratycznych – tak powiedział wódz – został wyrzu-
cony z kapitalistycznej łódki. (,,Chodzi o maccartyzm”, wyjaśnił August; nie zrozumiałem).
MY go wyłowiliśmy i podniesiemy. To u nas, nie u was, będzie wolność, a kuku!
Wrogowie Stalina nie dopuścili do tego. Ale teraz coś się zmienia, i to jest jego zwycię-
stwo zza grobu. Podnosimy sztandar  wolności. Wyciągnęliśmy go  z w ody , w łaśn ie s chn ie ,
wkrótce rozwinie się na wietrze. Festiwal Młodzieży to tylko początek. Jeszcze zobaczymy!
I zobaczyliśmy.
Wkrótce potem wszystko się zawaliło. Runęła epoka.
36



------------------------------------------------------------- page 37

V
Wydawało się, że świat upadł w przepaść! A to tylko przesunęła się poduszka pod głową.
Dla mnie świat upadł w przepaść. Ale August wytłumaczył mi, że tylko przesunęła się po-
duszka.
Był rok 1956. W Moskwie odbył się XX Zjazd KPZR. W ostatnim dniu obrad znienacka
wygłosił swój nie zapowiadany referat nikomu specjalnie nie znany Chruszczow, bonza par-
tyjny z Ukrainy. Oczywiście – August mi to wyjaśnił – takie rzeczy nie dzieją się ni stąd, ni z
owąd. Podczas zjazdu jedna z grup walczących o władzę odwaliła niezłą krecią robotę, żeby
doprowadzić do wygłoszenia tego referatu, a potem go odpowiednio nagłośnić. Oczywiście,
nagłośnienie  odbyło  się  niby  przypadkiem,  przez  czyjąś  niedyskrecję,  sprawa  szła  zresztą
przez nasz kraj, Polskę, August był ponoć bardzo blisko epicentrum – a może się tylko prze-
chwalał; no, w sumie tamtej grupie politycznej udało się puścić tekst referatu przez rozdziel-
nik, do wglądu – stuprocentowa dyskrecja, rozumiemy się?! – dla szczególnie zaufanych to-
warzyszy; niestety, niesforni Polacy pchnęli tekst na Zachód, rozwalając w driebiezgi funda-
menty  światowego  komunizmu... et  patati,  et  patata,  sztuczka  z  politycznego  elementarza,
nawet nie warto o tym mówić, takie to prościutkie. W tym rzecz, że sekretarzyna z Ukrainy
wraz ze swą grupą zagrał o władzę cholernie ostro. Musiał mieć naprawdę mało szans:  tak
mało, że położył wszystko na szali. Ściśle mówiąc, położył na szali imperium. August go ro-
zumiał. August też pragnął władzy. Żył tylko po to, żeby ją kiedyś zdobyć. Choćby to miała
być władza nad kupą gruzów! Ja, oczywiście, nie rozumiałem.
Rozumiałem  metodę  i  powody.  Tego  nauczył mnie  August.  To  było  długo  po  kłótni  o
Coventry! Wiele już złapałem z polityki. Do tej pory zdumiewam się, jakim cudem inni nie
rozumieli. Nawet moi rodzice. Przysięgam! Tłumy dorosłych, tłumy starych, doświadczonych
ludzi nie rozumiało tego, co było jasne dla mnie, dziesięciolatka. Tego nauczył mnie August.
Może miał rację, aż tak strasznie, tak bezgranicznie pogardzając ludźmi. Swoją drogą trudno
żyć w oślepiającym świetle takiej pogardy, trudno mieć tak znakomity wzrok. To rozumiem.
Mnie było trudno. Ale jednak...!
No, więc zjawił się mały, łysy facet z Ukrainy i oskarżył Stalina – ten symbol, ten mit, te-
go świeckiego Boga – o niesłychane zbrodnie. A właściwie niby to o zbrodnie i niby to nie-
słychane. Oskarżył go o to, o czym wszyscy wiedzieli, a zachowywał się, jakby zdradzał nie
wiadomo jaki sekret. W ZSRR były łagry, ludzie kochani, wyobrażacie sobie coś takiego?! A
kto mógłby sobie tego nie wyobrażać? Nawet w książeczkach dla dzieci co chwila ktoś trafiał
do łagru. Taki był rosyjski system więziennictwa, setki razy słyszałem, jak o nim dyskutowa-
no, i na ogół wszyscy zgadzali się, że system jak system, jedni mają taki, a drudzy inni, żadne
więzienie nie może być eo ipso rzeczą dobrą, ale w sumie, jak już godzimy się na pozbawia-
nie ludzi wolności, to może i lepiej byłoby trafić do obozu pracy niż kisnąć w celi? Moi ro-
dzice na przykład (słyszałem to) twierdzili, że by woleli. A tu nagle łysy grubasek z Ukrainy
UJAWNIA ŚWIATU, że za tego zbrodniarza,  Stalina, zsyłano ludzi do obozów  pracy,  za-
miast trzymać ich w spokojnych, cichych, zapluskwionych celach! Toż wystarczyło przeczy-
tać Koguciki, żeby o tym wiedzieć! Dom na wzgórzu! Los dobosza!
August mi to wytłumaczył. August mnie ocalił. To nie przepaść, Guciu, świat nie wyszedł
z wiązań, zwykła gra polityczna, w polityce oskarża się poprzednika o wszelkie zbrodnie, po
czym  spokojnie popełnia się je samemu,  bo jak inaczej rządzić tym  stadem baranów?  Jeśli
polityk jest naprawdę dobry i ma trochę szczęścia, umiera, przedtem – jak Stalin. Jeśli nie ma
37



------------------------------------------------------------- page 38

szczęścia, znosi to za życia. Tak czy owak, to spotyka każdego. A za jakieś sto lat przyjdzie
skryba i wszystko wyrówna. To się właśnie, Guciu, nazywa historią.
Pocieszył mnie. Bo było mi ciężko, hombre, cholernie ciężko. Widzisz, ja KOCHAŁEM
towarzysza Stalina. Tego mojego, tego z ratlerkiem w zielonym kubraczku. I nie było tak, jak
mówił August. Ktoś u nas w domu krzyczał pewnego wieczora, że to właśnie wyszło na jaw,
to i tylko to, i dlatego świat naprawdę wyszedł z wiązań: że nie było ustroju sprawiedliwości
społecznej, tego marzenia ludzkości; była tylko walka o władzę, jak zawsze, a potem walka o
utrzymanie władzy, choćby przez przywrócenie niewolnictwa, bo tym był SYSTEM łagrów –
liczby, kochani, tu jednak chodzi o liczby, o te miliony ludzi wykonujących niewolniczą pra-
cę, za darmo, pod batem, tak w starożytnym Egipcie wznoszono piramidy, a kilka tysięcy lat
później  w  tym  spełnionym  marzeniu  skrzywdzonych  i  poniżonych  tak  wykopano  kanały  i
zazieleniono pustynie (jeśli to prawda), tak zawracano bieg rzek i z grubsza rzecz biorąc re-
alizowano pięciolatki, choć to nie takie pewne; co za prymityw! – a jeśli mimo takich ofiar
tak niewiele się osiągnęło... tego brak w referacie Chruszczowa, danych ekonomicznych, bo
gdyby je podał, przyznałby, że i on nie ma prawa do władzy, że ustrój był nie tylko zbrodni-
czy, ale i nieskuteczny... no, kiedy doszedł do tego słowa, już wszyscy krzyczeli, nic więcej
nie słyszałem, dopiero po chwili głos mojego ojca:
– Może i Lenina nazwiesz zbrodniarzem, co?! Może i Lenina?
– Tak! – zawołał tamten (kto to był?), a potem przebijał się co chwila przez powszechny
wrzask, krzycząc, że Lenin miał może na początku dobre intencje, ale władza, ludzie, potem
już chodzi tylko o nią... i że marzenie, kpiny sobie zrobili – wyraził się nawet ostrzej, nie od
razu to zrozumiałem, musiałem zapytać chłopców –jaja sobie zrobili z ludzkiego marzenia o
sprawiedliwości, z marzenia tysiącleci, tylko o władzę im szło, to jest najgorsze, to łgarstwo,
to ohydne łgarstwo... ale wtedy jego głos już się oddalał, trzask, huk: wyrzucono go za drzwi.
Jak cyrkowa małpka, jak cyrkowa papuga, powtórzyłem potem jego (czyje?) słowa Augu-
stowi, podając je za własne.
– Czy zauważyłeś, że ten... Chruszczow... nie mówi o... no... o gospodarce? Wiesz: czy się
to wszystko opłaciło, czy nie?
August po raz pierwszy wpatrzył się we mnie jak w tęczę.
– Baza i nadbudowa! – krzyknął. – Skuteczność systemu niezależnie od jego oceny moral-
nej! Masz rację, Guciu. Mądry z ciebie chłopak.
I zamyślił się, a ja wtedy nabrałem odwagi, i zapytałem cienkim, łamiącym się głosem:
– Ale o co ludziom chodzi? Z tymi obozami? Czemu aż tak się przejmują? Przecież to lep-
sze niż więzienie, ty też to mówiłeś. No więc?
August, wciąż zamyślony, odpowiedział mi w roztargnieniu:
– Ach, to tylko problem techniczny. W takim systemie więzień by po prostu nie starczyło.
Praca więźniów to  gdzie indziej margines.  Zwykli  więźniowie nie  zbudowaliby  Biełomor-
skiego Kanału.
– Więc to prawda? – jęknąłem. – To prawda, że...
August pochylił się ku mnie nad swoim biurkiem.
– Coś ci powiem, Guciu – wyszeptał. – I zaraz o tym zapomnij. Ja spotkałem ludzi, którzy
tam byli. Łagier to piekło na ziemi. Prawdziwe piekło.
– A więzienie? – zapytałem.
– Nie wiem – odpowiedział August. – Nie byłem w więzieniu. Nie byłem w łagrze. Pytaj
tych, co byli. Myślę, że jedno i drugie to piekło. Ale  jak żyć inaczej? Bez więzień nie ma
społeczeństwa.
– Bez piekła na ziemi nie ma społeczeństwa – oznajmiłem złośliwie. August ani się nie
oburzył, ani nie obraził.
– Ano, tak chyba jest – przyznał. – Masz inne wyjście? Pewnie, można ostrzej, można ła-
godniej. Lepiej nie myśl o tym, szczeniaku. Ci, co o tym za dużo myślą, kończą w kruchcie.
38



------------------------------------------------------------- page 39

Nie zrozumiałem, mały ateusz. Znów nie zrozumiałem.
– No, w kościele – warknął August niecierpliwie. – U księdza za pazuchą. Albo u czub-
ków. Wracaj już do domu, późno się robi. A do mnie ma ktoś przyjść. Ubieraj się.
Kiedy wkładałem kurtkę, popatrzył na mnie uważnie. Z czymś w rodzaju czułości. Chyba
tak.
– Czy ty sobie zdajesz sprawę, Guciu, że tak jak ciebie chowano kiedyś tylko przyszłych
królów? Trzeba cię będzie jeszcze zapisać na angielski do metodystów; czasy się zmieniły,
teraz wypada. I czytaj rosyjskie gazety. Czytasz?
– Próbuję – powiedziałem oględnie. Fakt, co rano (zaraz po matce) przeglądałem Prawdę.
Rosyjski znałem lepiej niż ktokolwiek w szkole. I francuskiego się uczyłem, ale jakoś mi nie
szedł.
– Ucz się, ucz – upomniał mnie August, wciąż (widziałem to) myśląc o czym innym. – I
zadzwoń do mnie jutro po szkole.
Ach, szkoła! W szkole przechodziłem właśnie – na domiar wszystkiego nawet czasy się
zmieniły – moje piekło na ziemi. Dziecko partyjniaków, dziecko bezbożników. Wątpiłem, czy
nawet łagier mógł być czymś gorszym. Ale nigdy o tym nikomu nie powiedziałem, o tym, co
robiono wtedy ze mną w szkole. Przez rok. Zwłaszcza odkąd wprowadzono do szkół religię i
powieszono krzyże. Ile to trwało? Rok? Chyba rok. Nigdy nikomu, ani słowa. Myłem się do-
brze zamknięty w łazience, rozbierałem się w ukryciu; rodzice aż się śmiali z mojej wstydli-
wości. Nikt nigdy nie zobaczył mojego czarno-żółtego od bicia ciała. Nikt nie słyszał mojego
cichego płaczu po nocach. I nienawidziłem, nienawidziłem...
Co cię to obchodzi, ty bezduszny szpiclu?
Wychodząc, minąłem jakąś kobietę – wydała mi się strasznie stara – tak uperfumowaną, że
włażąc w obłok jej odurzającego zapachu, kichnąłem. Obejrzałem się za nią. Zadzwoniła do
drzwi Augusta. Otwarły się natychmiast. Ramię Augusta wysunęło się na zewnątrz jak wąż,
wciągnęło ją do środka. Postałem tak jeszcze chwilę i poszedłem sobie. Rozcierając po drodze
obolałe miejsce na moim kościstym biodrze. Ślad po czyimś celnym kopniaku.
Nigdy w życiu tak nie cierpiałem jak wtedy. Nigdy.
Przez ten rok po referacie Chruszczowa. Po XX Zjeździe. Weź to pod uwagę, hombre.
Już wtedy – tak, już wtedy – powieszono w klasach i na korytarzach krzyże. A przed pol-
skim  i biologią – dwie stare dewoty to prowadziły,  cholerne stare dewoty – odmawiało się
modlitwę.  NA  POWSZECHNE  ŻYCZENIE  CAŁEGO  NARODU,  A  ZWŁASZCZA
NASZEJ KLASY. Ojcze nasz, któryś jest w niebie, święć się imię Twoje, przyjdź królestwo
Twoje... Ależ ja nienawidziłem tego ich ojca! Wstawałem razem ze wszystkimi i poruszałem
ustami podczas modlitwy, i kręciłem się, próbując choć raz nie dopuścić... ale nigdy mi się
nie udało, zawsze po modlitwie na moich plecach wisiała żółta gwiazda Dawida, i wszyscy
się śmiali, a kiedy to zrywałem, kłując się szpilką, śmiali się jeszcze bardziej. Panie od pol-
skiego i biologii też się śmiały.
Nienawidziłem ich ojca. Ich Ojca, Który Był W Niebie i kazał im to ze mną robić. A po-
tem bić mnie i kopać na przerwie, na boisku, po lekcjach. I wciągać mnie do toalety, i rozpi-
nać spodnie, i kazać patrzeć na to, co w nich mieli (jakbym ja nie miał dokładnie tego sa-
mego!), i bić mnie, kiedy odwracałem głowę... zresztą i tak by mnie bili. Zawsze, za wszyst-
ko. Cokolwiek bym zrobił, niczego  nie mogłem zyskać. Ach,  ten ich O jciec,  Który Był W
Niebie! Ten przedfranklinowski piorunochron! I Chruszczow, jego sojusznik: toż nie powie-
szono by krzyży, i nikt by mnie AŻ TAK nie bił, gdyby nie ten jego referat na XX Zjeździe.
Nienawidziłem ich obu. Obu tak samo. No, prawie tak samo. W końcu Ten W Niebie nie ist-
niał.
39



------------------------------------------------------------- page 40

Nic  nie rozumiesz.  W  książkach dla  chłopców  były  proste  rady  na los  taki  jak mój.  W
książkach  dla  chłopców  istniały  tylko  bójki  jeden-na-jednego.  Łg a ł y  j a k  p s y  t e  w s z y s t k i e
Twainy, i ruskie też łgały: nauka boksu nic by mi nie pomogła, w proletariackich szkołach
bije się co najmniej w stylu dziesięciu-na-jednego. A jeszcze lepiej piętnastu albo dwudziestu-
na-jednego. Kogo wybrali na ofiarę, ten nie miał szans. Nie mogli nie wybrać mnie.
Myślę, że zabiłbym się wtedy, gdyby nie August.
Czas był gorący. Ale codziennie lub co parę dni znajdowałem gdzieś po drodze, wycho-
dząc z domu, strzałkę  w czerwonym kółku, narysowaną  na ścianie, na pokrywie śmietnika
albo na rynnie. Szedłem jej tropem. O którejś tam godzinie trafiałem do Augusta. Lubił mnie
wtedy widywać. Lubił ze mną rozmawiać. Lubił mówić do mnie.
Szklanka z herbatą zabieloną mlekiem. Szklanka z herbatą zmieszaną z wódką. Pomarań-
czowy abażur. Krąg światła na biurku. I my dwaj po jego dwóch stronach.
Podobno – August skręcał się ze śmiechu, opowiadając mi o tym – podobno kilku partyj-
nych intelektualistów ostentacyjnie wyniosło dzieła Stalina (dziewięć tomów w brązowych,
skórkowych okładkach, reszty wydać nie zdążono, więc tylko dziewięć tomów plus ogromne
Zagadnienia leninizmu w czerwonej skórce, plus Marksizm a zagadnienia językoznawstwa –
broszurowane, plus Krótki kurs historii WKP(b) – wydany anonimowo, ale jego autorstwa i
w  identycznej  brązowej  skórce,  co Dzieła)  –  a  więc  intelektualiści  z  partyjnego  awansu
ostentacyjnie wyrzucali to wszystko na śmietnik.
– Głupie zagranie – tłumaczył mi August, przypalając papierosa od papierosa. – W końcu
liczy się przede wszystkim to, gdzie jest ten śmietnik. Zapewniam cię: te śmietniki nie były
aż tak dobrze usytuowane, żeby gra się opłacała. – I nagle zachichotał.
– Ach, Guciu, najzabawniejsze jest to, że oni to robili z autentycznym oburzeniem! Skakali
po tych nieszczęsnych książkach, kopali je, wyrywali kartki, nie mając nawet zorganizowa-
nych  dobrych  świadków.  Ani  fotografa.  I  co  im  pozostało?  Mówić teraz  tym,  których
omieszkali  poprosić  na  świadków,  mówić  im:  „Ja,  kiedy  się  dowiedziałem,  wyrzuciłem
wszystkie książki Stalina na śmietnik!” A o czym to się dowiedzieli, kaczątka niewinne? Że
były łagry? Że trafiali do nich czasem uczciwi komuniści? Gdzie drwa rąbią, tam wióry lecą:
każdy czekista to cytował, a każdy partyjniak znał. Cholera, jakie głupie zagranie! Poza tym
powiedział mi pewien inteligencik... o czym mówiłem?
– Że ktoś ci coś powiedział – przypomniałem.
– Aha. No, więc mówił mi jeden inteligencik z Komitetu, że to samobójczy strzał. Że ża-
den prawdziwy inteligent nigdy nie wyrzuci ani nie spali książki. Że po tym się ich poznaje,
inteligentów. Taka cecha kastowa, rozumiesz. Że to robi  fatalne wrażenie na świecie,  takie
popisy a la Hitler. On mi przysięgał, że tak jest, ten inteligencik. Myślisz, że faktycznie?...
Ale o czym ja przedtem mówiłem?
– Że tamci to robili naprawdę.
– Właśnie. No, wiesz, zawsze trzeba trochę wierzyć w to, co się gra, wtedy gra idzie lepiej.
Ale trochę, do licha! Trochę, nie całkiem! Człowiek, który uważa, że referat Chruszczowa
cokolwiek ujawnił, to kretyn! Jest w tym parę rzeczy powszechnie znanych, parę głupawych
insynuacji – wódz naczelny planował bitwy na globusie! Ludzie kochani! Cóż, jeżeli je wy-
grywał, to widać sposób był dobry, prawda?
Roześmiałem się.
– No, a wszystko służy walce o władzę i niczemu poza tym. Jak od początku świata. Swoją
drogą ten mały grubasek posunął się w walce o władzę cholernie daleko. Zaryzykował, że nie
będzie miał w ogóle nad czym władać. – August przypalił kolejnego papierosa, zostawiając
palącego się peta na brzegu popielniczki i patrząc w przestrzeń. – To jedyna słuszna metoda,
40



------------------------------------------------------------- page 41

kiedy się ma mało szans. Rozwalić dom w gruzy, żeby go odziedziczyć. Może to i sposób. –
Zamyślił się jeszcze bardziej. – Tak, może to i sposób.
– Ale  co TY o  tym  wszystkim myślisz? –  pytałem, zrozpaczony. (Tak, zrozpaczony:  to
chyba oczywiste? Na tyle mnie już chyba znasz, żeby to wiedzieć?)
– Co myślę? No wiesz, Guciu...
Wzruszył ramionami.
– Facet zagrał o władzę, zburzył przy okazji dom, zarysował fundamenty... rzecz sprowa-
dza się do tego, czy dom jednak się utrzyma. Czy można go naprawić. Bo sad, ogród i pole
stracone... rozumiesz mnie, Guciu? Zachód stracony! Świat! Intelektualiści, artyści, wszystkie
te bęcwały. Te pieprzone Picassa, Eluardy czy jak im tam. Te postkatolickie głupki. Ksiondz
pedoł z łambony, znaczy je prawda. – (Wykrzywiał się, przedrzeźniał, chichotał; ja też chi-
chotałem; odstawił takiego Picassa, że największy aktor by tak nie potrafił; a jak cudownie
mówił po chłopsku!  Ja, dziesięciolatek,  konałem z zachwytu. –  Aha,  nie rozumiesz  tego  o
Picassie. To był najsławniejszy malarz naszego stulecia, ty mój czytelniku-ignorancie... nie,
nie do ciebie mówię, ty tylko nagrywasz: przyjmij do wiadomości, i to raz na zawsze, żebym
nie musiał powtarzać, że wszystkie moje czułe apostrofy są do kretyna, który to przeczyta, bo
rozsądny człowiek do rąk takiej bzdury nie weźmie, prawda? Do jasnej cholery, jak śmiesz
kiwać głową i chichotać?
Przyjmuję przeprosiny, stawiam ci whisky, i wracam do moich baranów. Ale pamiętaj na
przyszłość, dobra?!
Zatem obiło ci się o uszy nazwisko Picassa, mój przyszły czytelniku? Więc jak możesz nie
wiedzieć, że nas popierał? Narysował nam takiego czerwonego, śnieżnobiałego Gołąbka Po-
koju, że świat zgłupiał! Ale jak partyjny ksiądz powiedział z ambony, że można było tworzyć
nowe społeczeństwo  w  śnieżnobiałych  rękawiczkach,  białych niczym  ten  jego  gołąbeczek,
uwierzył z miejsca, jak wszyscy. Ależ ja nimi od tej pory gardziłem, tymi artystami, intelek-
tuałami... Piorunochronie Ty mój Przedfranklinowski! A im bardziej gardziłem, tym bardziej
jedli mi z ręki, bezmózgowcy. No, ale o tym potem. Mówimy o Auguście.)
Siedzę, dziesięcioletni, w mieszkaniu Augusta, nad pustą szklanką po herbacie. I już się nie
martwię, i już nie jestem w rozpaczy. August mi wszystko wyjaśnił. To po prostu polityka.
– No, więc tych sławnych cymbałów nasz grubasek wyrzucił na śmietnik. Cóż, powiem ci
krótko: jeśli  komunizm przetrwa  i odzyska  dawne siły,  to znaczy,  że  intelektualiści nie  są
potrzebni. Że liczy się tylko lud. Jeżeli komunizm za jakiś czas runie, znaczy, że jednak waż-
ny jest mózg, a nie bicepsy. Chruszczow postawił na bicepsy. Ciekawe. Myślę, że miał rację.
To zresztą zgodne z marksizmem-leninizmem. Z diamatem:
– Tak myślisz?
– Aha. Liczą się masy, nie jednostki. Głupcy, nie geniusze. Plechanow plótł o roli jednost-
ki w historii, robiliśmy to na ostatnim szkoleniu, bardzo trafnie nam dowiedli, że to bzdura.
Jednostka niczym, jednostka zerem. Jeśli tak, komunizm przetrwa Chruszczowa. Mało tego,
dopiero teraz rozkwitnie!
– To znaczy, że TY nie jesteś ważny?
Zafrasował się. Chyba po raz pierwszy w ogóle o tym pomyślał.
– Nie, JA jestem ważny... ale o tyle, o ile rozumiem masy. O ile zdołam zdobyć ich popar-
cie. Tak jest zgodnie z diamatem.
– A z rozumem? – zapytałem złośliwie. August nawet się nie obraził.
– No, pewnie, że zgodnie z rozumem! No, przecież miliony muszą być więcej warte niż
jakiś tam Napoleon... czy Stalin.
– Bzdury mówisz! – krzyknąłem. – Jeśli to jest aż Stalin... albo ten tam, Napoleon... to on
te wszystkie miliony, te twoje masy w garść i już... Ten twój Chruszczow nigdy by tego nie
potrafił! Nawet by się nie ośmielił! Mądry człowiek wmówi im, co zechce, będą tańczyć, jak
on im zagra! Przecież wiesz, że tak jest!
41



------------------------------------------------------------- page 42

– Stul pysk! – wrzasnął nagle August, zrywając się z miejsca. – Komunizm nie upadnie,
zapewniam cię, Guciu. Bo niby co? Tylko dlatego, że Stalina zastąpiło to zero, Chruszczow, i
rozwaliło, co się dało? Dobrze zbudowany budynek nie wali się tak łatwo. JA partii nie rzucę,
i zobaczysz, zobaczysz, szczeniaku!
Ach, nikt wtedy nie rzucał partii, nikt nie odwracał się od mas. Nikt poza dziwadłami.
W naszym mieszkaniu wciąż zbierali się różni ludzie. Siadali przy okrągłym stole w du-
żym pokoju, pod lampą, nad kieliszkami z wódką. Mówili podniesionymi głosami. O Chrusz-
czowie, o Dwudziestym Zjeździe, o łagrach i o planowaniu bitew na globusie. Nagle głos ojca
wzbił się ponad inne głosy, zagłuszył je:
– Wolę mylić się razem z partią, niż mieć rację bez niej!!!
Zapadła cisza. Długa cisza. Potem ktoś się podniósł, przewrócił krzesło, trzasnął drzwiami.
I znów cisza. Drugi huk zatrzaskiwanych drzwi. A potem spokojny szmer rozmowy, taki, jak
przedtem. Brzęczenie kieliszków.
Zasnąłem.
Kiedy zadzwonił telefon? Nie pamiętam!
Chyba nazajutrz po południu. Chyba tak.
Odebrałem.
Głos Augusta.
– Ostry alarm! Natychmiast! Pod KC!
Nawet nic nie powiedziałem rodzicom. Złapałem czapkę i wybiegłem z domu. Jak timurowcy.
Chciałem wskoczyć do autobusu. Autobusy nie jeździły. Tak mówili ludzie, wołali to, bie-
gnąc gdzieś, machając na samochody, zatrzymując się i dysząc na przystanku: autobusy straj-
kują! Autobusy nie jeżdżą! Ktoś krzyczał: Za mną! Wiejska baba z koszami płakała pod ta-
bliczką z  niepotrzebnym rozkładem jazdy: ,,Kiedy  wreszcie  będzie  spokój? O  Boże,  kiedy
wreszcie  będzie  spokój?”  Łysy  mężczyzna  z  teczką  powiedział  babinie,  że  jeszcze  jeżdżą
tramwaje, ale tylko na Mokotów, tam – nie. To mi było niepotrzebne. Rzuciłem się biegiem
w stronę KC. Kawał drogi. Biegłem otoczony głośnym świstem własnego oddechu, na mięk-
kich  nogach.  Ale  przydały  mi  się  moje  nakazane  przez  Augusta  codzienne  treningi,  moje
pompki, moja gimnastyka: uspokoiłem się, przeszedłem na równy bieg, ten na pozór wolniej-
szy, a naprawdę szybszy, długodystansowy; ugiąłem ręce w łokciach, pochyliłem głowę. Bie-
głem Alejami. Wymijałem grupki ludzi, coraz częstsze, coraz gęstsze. Aż wreszcie znalazłem
się pod tym szarym gmachem. Siedzibą władzy. Komitet Centralny PZPR i, z boku, Komitet
Warszawski PZPR. Ten główny był obstawiony milicją; przed Warszawskim kłębił się tłum.
Przyhamowałem.  Rozejrzałem  się.  Dałem  nura  w  ten  tłum.  Krzyczano,  rozdawano  biało-
czerwone chorągwie, transparenty, szturmówki. Nie zdążyłem nawet zobaczyć, co się dzieje.
Prawie natychmiast usłyszałem głos Augusta.
– Od placu! Od placu! Powinni wyjść z Bagateli! Stanąć z lewej! Zagrodzić! Formować
pochód!
Przepchałem się w stronę tego głosu. Przy Auguście stał Jacek. Tylko on jeden z naszych
chłopców. Poza tym sami dorośli. August trzymał pęk szturmówek. Denerwował się. Ręce
mu drżały. Na mój widok aż jęknął z ulgi.
– O, jesteś! Stało się coś strasznego! Prowokacja! To grozi wojną!
Zatrząsłem się z wrażenia.
– Chcą zrobić demonstrację pod ambasadą radziecką – wychrypiał August. – Trzeba prze-
ciąć im drogę, nie dopuścić. Nasi ludzie próbują ich kierować na boczne ulice, żeby opóźnić.
Ale nie zdążymy. Wy  musicie ich zatrzymać. Wy, chłopcy, na przedzie. Dzieci atakować nie
będą. Masz. Ty i Jacek.
Wręczył nam transparent. Dwa kijki, zwinięty materiał.
42



------------------------------------------------------------- page 43

– Biegnijcie z tym na Belwederską przy Bagateli. Tam poczekajcie na resztę pochodu. Je-
śli tamci  będą  pierwsi,  zagródźcie  im  drogę.  Powinni  wyjść  z  Bagateli.  Skandujcie:
,,Prowokacja”. Śpiewajcie hymn.  – Złapał mnie  jeszcze  za  ramię. –  Ni c  ra d zi ec k ie g o , s ły -
szysz?! Hymn. Jeszcze Polska nie zginęła. Nie straćcie głowy. Tylko hymn! A potem Rotę!
Popchnął nas  obu. Pobiegliśmy, wyrywając sobie  po drodze zwinięty transparent:  każdy
chciał sam go nieść. Kiedy dobiegliśmy na miejsce, złapaliśmy każdy za swój kijek. Transpa-
rent  był długi. Ogromny. Rozwinęliśmy go w  poprzek ulicy.  Stanęliśmy na dwóch  chodni-
kach, na rozstawionych, mocno wpartych w ziemię nogach – i dopiero wtedy zobaczyliśmy,
wychylając głowy do przodu, pokrzykując do siebie, każdy swoją część napisu. Zestawiliśmy
je w całość.
UWAGA! PROWOKACJA!
To nieśliśmy, z tym ustawiliśmy się na jezdni. (Nic zresztą nie jeździło, ulica była pusta,
martwa. Tylko my dwaj.) UWAGA! PROWOKACJA! Byliśmy sami, sami w opustoszałym,
wymarłym mieście. Ale już po sekundzie usłyszeliśmy szum, niewyraźny, groźny szum nad-
ciągającego tłumu. Transparent był wyblakły, litery – kiedyś białe na czerwonym tle – pożół-
kłe; ile to już razy gdzieś go niesiono, w deszczu, w upale? Przeciw jakim tłumom, przeciw
jakiej groźbie? Nie zastanawiałem się nad tym. Dopiero potem.
Szum zmienił  się w huk.  Narastał. Nogi  tupotały. Śpiewano. Śpiew  rwał się,  odbijał od
murów, nie przypominał niczym śpiewu, wiedzieliśmy, że nim był, to wszystko. Staliśmy na
szeroko rozstawionych nogach,  transparent chwiał  się i dygotał. Jak na innej  planecie.  Nie
zdołałem tego pomyśleć, zobaczyłem tylko, zobaczyłem obrazek z tej strasznej książki, którą
czytała mi mama: pierwsi ludzie na księżycu, pod czarnym niebem, na którym świeci, wy-
krzywiając się swoimi oceanami  i kontynentami, nasza ziemia. Słowa „księżyc” i „ziemia”
należy pisać dużymi literami. To była moja ostatnia myśl. Widziałem nad sobą, na czarnym
tle, świetlisty krąg, rozróżniałem w tym kręgu, w tym blasku, obcas włoskiego buta i wielką
szynkę Afryki, widziałem to i myślałem o zasadach pisowni. Wtedy się pojawili. Wypłynęli
zza rogu ulicy. Wylali się zza niego jak powódź.
Już byli naprzeciwko nas. Tłum. Zwarty tłum z biało-czerwonymi sztandarami. Ze śpie-
wem. Jeszcze Polska nie zginęła, póki my żyjemy. Hymn. Nasz hymn. Wybaczalny na etapie
przejściowym objaw nacjonalizmu, tego nauczył mnie August. Obejrzałem się. Za nami tłu-
mu jeszcze nie by ło. Paru wy rostków. Kilku mężczy zn w paltach w jodełkę. Tamci szli w
naszą stronę  równym,  straszliwym krokiem. Ktoś  wymachiwał  czymś  czarnym,  niedużym;
pomyślałem, że to pistolet. Że zaraz nas zabiją; że mnie zabiją. Wypiąłem dumnie pierś. Ta-
kiej euforii...
Usłyszałem cienki,  piskliwy  głos Jacka, włączający  się  w to, co śpiewali  ludzie idący  z
przeciwka. Śpiewał to samo.
Jeszcze Polska nie zginęła,
Póki my żyjemy...
Że też mogłem dać mu się wyprzedzić! Transparent wciąż drżał, wciąż podrygiwał w na-
szych  rękach,  co  za  hańba!  Ścisnąłem  mocniej  drzewce,  opanowałem  mój  żałosny  dygot.
Przyłączyłem mój cienki, piskliwy głos do cienkiego, piskliwego głosu Jacka.
Co nam obca przemoc wzięła,
Szablą odbierzemy!
43



------------------------------------------------------------- page 44

Tłum, prący na nas, zatrzymał się, zakłębił. Nie wiedział, co robić. Zbiliśmy go z tropu –
dwaj  mali  chłopcy  pod  wielkim  napisem,  białym  na  czerwonym  tle:  UWAGA!
PROWOKACJA! Śpiewaliśmy dalej; ich śpiew zerwał się, zamącił, nadciągał z oddali fa-
lami, które łamały się przy wejściu w ulicę i milkły; nagle wzmocnił się i zahuczał za nami,
nie przed nami. Nie oglądałem się. Ale już po chwili był przy mnie August. Z raptowną ulgą,
ze szlochem w głębi krtani, przerwałem śpiew. Zresztą teraz już inni śpiewali za mnie.
– Świetnie, mały! – ryknął mi w ucho August. – Świetnie! Będą z ciebie ludzie!
Teraz się obejrzałem. Za nami kłębił się tłum, już tłum. Nie garstka ludzi. Tłum. Z transpa-
rentami.  Ze  sztandarami.  Z  tymi  nacjonalistycznymi  sztandarami.  Do  przyjęcia  na  etapie
przejściowym. Tylko tu i ówdzie powiewały nasze, czerwone szturmówki. Ktoś dał znak. Nie
wiem, kto; widziałem tylko, jak sygnał przejął August, jak on też machnął ręką. Nasi zaczęli.
Zaczęli śpiewać Rotę, pieśń tamtych. Pieśń naszych wrogów. Te wszystkie nacjonalistyczne
kawałki,  wybaczalne  na  etapie  przejściowym. Nie  rzucim  ziemi,  skąd nasz ród, Nie  damy
pogrześć mowy... a potem: Nie będzie Niemiec pluł nam w twarz – jak gdyby to Niemiec się
wtedy liczył! Poruszałem tylko ustami, nie śpiewałem. Tamci przyłączyli się do nas, odśpie-
wali wszystko do końca razem z nami, a potem, złagodniali, rozpogodzeni, zaczęli się roz-
chodzić. Zabierając swoje amatorskie, wypisane krzywo na kawałkach dykty, napisy: NIECH
ŻYJĄ  WĘGRY!!!  (nie miałem pojęcia, że wojska  rosyjskie właśnie wkroczyły na Węgry,
głupie Węgry, wyciągające nader  pochopne wnioski z  tego, że jakiś mały grubasek potępił
stalinowski imperializm i narzucanie przez mocarstwo swej woli innym narodom... o Pioru-
nochronie, co za głupcy, co za głupcy, August miał rację, kto widział wierzyć walczącym o
władzę politykom?) i NIECH ŻYJE WOLNA POLSKA!!! Wkrótce było tak, jak gdyby nic
się nie zdarzyło.
Nie znalazłem już Augusta. Gdzieś zniknął. Zanieśliśmy transparent do KW. Przyjęto go,
nawet na nas nie patrząc. Pytaliśmy o Augusta, ale nikt nie  wiedział, kto  to taki. Nikt  nie
wiedział, kto to taki!!!
Obraziłem się. Wściekły, kopiąc kamyki, wróciłem do domu.
Wieczorem  zadzwonił i już było dobrze. Jak zawsze. Oczywiście, miał tyle  zajęć,  masę
zajęć, nie wiadomo, do czego ręce przyłożyć, miasto pełne wybuchów, dynamit podłożony,
lada chwila wszystko może gruchnąć, ale to, czegośmy dziś dokonali – MY! – to jest wielkie.
Chyba zapobiegliśmy wojnie, rzezi, oceanom krwi. MY. August i ja, ja i August.
Zatrzymując pochód, protestujący przeciwko masakrze na Węgrzech (którą August popie-
rał).  I  żądający czegoś potwornego, czegoś, co  mogło  wywołać wojnę.  Nie  wiem czego, i
tłum chyba też do końca nie wiedział. Wolności? Nie, chyba aż tak daleko nikt się wtedy nie
posunął. Więc czego? Ach, jakichś drobiazgów bez znaczenia. W każdym razie, gdyby tłumu
nie rozpędzono, obrażona Rosja zrobiłaby i wojnę. JA do tego nie dopuściłem. Ja z Jackiem. I
Augustem.
Uwierzyłem. Promieniałem.
Jeszcze  nieraz  wysyłał  nas  na  manifestacje.  Nas,  chłopaczków.  Swoich  „znajomych”,
swoich „wychowanków”, swoich „podopiecznych”. Było też wielu dorosłych, wielu aktywi-
stów, przebranych za normalnych ludzi (potem, potem, jak to było z tym „przebraniem” i o co
mi  chodzi; potem;  przestań  przerywać,  do licha!).  Naszym zadaniem było  wmieszać się  w
tłum i  skierować go  na właściwą drogę.  Zadanie  dzieci  było najważniejsze.  (Genialny,  nie
doceniony August!) Tak, zadanie dzieci było najważniejsze. Nikt nie podejrzewa dzieci. O,
jakże August to zrozumiał, jak to wykorzystał! To my, jego „chłopaczkowie” pchaliśmy się
na przód każdego pochodu w tych gorących czasach; to my, kiedy tylko zaczynały się anty-
sowieckie okrzyki, intonowaliśmy – niby to w zgodzie z tymi okrzykami, niby to w zupełnej
zgodzie –  śpiewać Międzynarodówkę.  Pieśń  protestu, Znów pieśń  protestu.  Czasem  trzeba
44



------------------------------------------------------------- page 45

było skandować: „Prowokacja! Kopa prowokatorom!” Dorośli z aparatu, wmieszani w tłum,
podejmowali  to natychmiast, chwytali krzyczących o  wolności  czy sprawiedliwości  i, przy
aprobacie przekonanego tłumu, kopniakami wyrzucali ich z pochodu – prosto w ręce tajnia-
ków.  I robiło się  z nimi porządek, z  tymi wrogami okupacji własnego  kraju. Ale  czy  ja to
wtedy rozumiałem?
Zmieniliśmy potem poglądy, August i ja, ja i August. Metod nie. Bo innych metod nie ma.
Tego nauczył mnie August.
Dziesięcioletni,  byłem już prowokatorem pierwsza klasa.  I wcale n ie  os zu ka ny m,  wc al e
nie nieświadomym. Zmyj z mordy tę minę litości nad biednym, manipulowanym dzieckiem.
Wiedziałem, co robię.
W wiele lat później to ja wysyłałem szczeniaków pod kościoły, żeby po każdej Mszy Za Oj-
czyznę ucinali zbyt daleko idące hasła (może i słuszne po tygodniu czy po miesiącu, ale jeszcze
nie teraz, jeszcze nie dziś) wrzaskiem: „Prowokacja! Prowokatorzy są wśród nas!” A ludzie się na
to brali – o Piorunochronie, jak oni się na to brali! I czy można nimi nie pogardzać?
Tego nauczył mnie August. Ale i sam bym do tego doszedł. Każdy by do tego doszedł. Do
pogardy.
Pewnie, prawdziwi prowokatorzy też się zdarzali. Ale rzadziej niż mogło się to wydawać
maluczkim. My z Augustem wykańczaliśmy – wtedy i zawsze – uczciwych ludzi, próbują-
cych przeskakiwać etapy, robiących o jeden krok za dużo. Wydawaliśmy ich naszym wspól-
nym  wrogom. Tylko  czy dla  nas istnieli  wrogowie?  To była  polityka.  Gra.  Cudowna  gra.
Zawsze  można było  dokonać  zwrotu. Wybrać  innych sprzymierzeńców. To  wszystko było
drugorzędne. Jedynie głupcy wierzą w idee.
Fakt, poza ideami istnieją jeszcze uczucia. Gorzej: sentymenty.
Czy August miał sentymenty?
Monę. Może.
Piosenkę. Na pewno.
Jakże  na  niego  działały  piosenki!  Zwłaszcza  ta  jedna.  Poruszyła  go  do  żywego  mięsa,
przepuściła przez maszynkę, zniewoliła. Po tylu latach wystarczy mi strzęp melodii, a widzę
łzy w oczach Augusta, prawdziwe łzy! Jeśli było w nim coś prawdziwego, to tylko to jedno.
Ta piosenka.
Gdzie rozkwita kwiat, róży kwiat,
Na gałązce siadł lotny ptak.
Zadrżał wśród listowia purpurowy pąk,
Czemu serce drży, Suliko?
Ulubiona piosenka Stalina. Niestety. Gruzińska melodia ludowa, teksty różne w każdym
kraju, nie odnajdę już tego pierwszego, prawdziwego, nie mam czasu, pamiętam tylko kawa-
łeczki, urywki,  coś po  rosyjsku –  człowiek  szuka grobu  ukochanej,  se r ce  mu o bu mi er a  od
tęsknoty, w sierdcu biez lubwi nielegko, gdi-–że ty, moja Suliko?, coś po francusku – L'oi-
seau s'envola et chanta... nigdy nie zapomnę! To dla mnie wszystko, ta piosenka, właśnie dla
mnie. Nie dla Augusta, a dla mnie, nie rozumiesz? I Stalin, i August, i chorągwie na wieżach.
I to straszne drżenie dzieciństwa. Ta słabość, ta naiwność dzieciństwa, która jest potęgą. Jak
to napisał Kafka? (Nie rób takiej miny, jakby cię dziwiło, że znam Kafkę: co ty wiesz o epo-
ce, człowieku?!) Jak on to napisał? Niektórzy z was nazwą to może słabością. Ale czyż goto-
wość do lotu nie jest także słabością, skoro jest to przecież chwianie się, niepewność, trzepo-
tanie skrzydłami?
Chwiałem się, trzepotałem skrzydłami, szykowałem się do lotu. A obok mnie był August.
Mój mistrz, moja opoka. Ależ miałem szczęście!
45



------------------------------------------------------------- page 46

Zadrżał wśród listowia purpurowy pąk,
Czemu serce drży, Suliko?
Ach,  tak.  Oczywiście.  Były  jeszcze  kobiety.  Ale  tego  nie  nazwałbym  „sentymentami”.
Nigdy. To było co innego.
46



------------------------------------------------------------- page 47

VI
Pierwszą dziewczyną Augusta, jaką poznałem – jaką poznaliśmy wszyscy – był Aliczek.
Słodki  Mały Aliczek,  tak ją nazywaliśmy. Jeszcze  po wielu latach  każdy  z nas  śmieje  się,
kiedy ją sobie przypomni. Wystarczy spytać – „A pamiętacie Aliczka?” – i każdy, kto widział
Aliczka choć przez pięć sekund, kona ze śmiechu.  Ależ to była  kretynka; bogowie,  ależ to
była kretynka! Człowiek z miejsca rozumiał, co to takiego seks, wystarczyło zobaczyć Augu-
sta z  Aliczkiem.  I  można  było  zatrząść się  ze  zgrozy,  gdyby nie ta  odwieczna,  praludzka,
zgubna wiara: nas nic  podobnego nigdy nie  spotka. Po prostu nie może.  My  nigdy tak nie
zgłupiejemy, skądże! Jesteśmy impregnowani. Mowy nie ma!
Aliczek po roku 1956 wyjechał i grał na flecie w Księstwie Monaco, Bóg mi świadkiem.
Słyszeliśmy go kiedyś przez radio. A potem ujrzeliśmy go pewnego dnia w kronice filmowej
wyświetlanej przed wschodnioniemieckim Winnetou, trochę postarzałego, ale ciągle równie
słodkiego. Ubranego w suknię wieczorową  odsłaniającą ramiona, z fletem przyłożonym do
wypukłych usteczek. Akompaniował baletowi Księstwa Monaco. Zdaje się, że tańczono Po-
południe fauna, na widowni siedziała ze znudzoną miną księżna Grace, niegdyś amerykańska
gwiazda filmowa, a słodki Aliczek siedział w trzecim rzędzie orkiestry i grał na flecie. Zrobił
karierę!
Zobaczyliśmy go po raz pierwszy w mieszkaniu Augusta. Blondyneczkę, niewiele wyższą
od nas (choć nosiła pantofle na wysokich obcasach),  z lokami, w głęboko wyciętej bluzce,
szerokim pasku i kloszowej spódniczce. Rzęsy miała podejrzanie czarne, a usta podejrzanie
czerwone;  pachniała  jaśminem.  Uwielbiałem  zapach  jaśminu,  ale  nie  spodobała  mi  się  ta
blondyneczka, od  razu mi się nie spodobała.  Byłem dzieckiem; wiedziałem  zatem o  seksie
więcej niż wiedzą dojrzali mężczyźni. Nie umiałem nazwać tego, co wiem, ale wiedziałem.
Byłem zimny jak lód, byłem trzeźwy jak sodaliska mariańska. Mnie nie można było nabrać –
jeszcze nie.
Blondyneczka pachnąca jaśminem przykucnęła  przed nami szczeniakami, rozpościerając
dokoła czarną spódnicę w groszki.
– To ja jestem Aliczek! Nie znacie mnie? August nigdy wam nie mówił, że zna takiego
słodkiego, małego Aliczka?
– No dobrze. Alka, nie wygłupiaj się – powiedział August, ale w jego głosie była czułość,
a w  spojrzeniu  duma.  O,  święty Karolu Marksie,  przysięgam  na  czerwony  sztandar,  że  w
tamtej chwili zrozumiałem raz na zawsze, co to takiego seks, choć później sam nieraz głupia-
łem, choć mnie także oczy zachodziły mgłą, a gardło się ściskało z powodu stworu, na wspo-
mnienie którego miałem potem ochotę walić głową w mur, przeklinając własną ślepotę; zro-
zumiałem też Sokratesa (czy to aby był Sokrates? Sprawdźcie to, dobra? Nie chcę się ośmie-
szyć), Sokratesa, który na pytanie, czy nie boli go to, że przestał być MĘŻCZYZNĄ, odpo-
wiedział pytaniem: „A któż nie byłby szczęśliwy, wyrwawszy się spod władzy szaleńca, który
wdarł się do jego domu?” (Sprawdź ten cytat, co?) Blondyneczka podniosła się i zachichotała.
Nawet obrąbek jej spódnicy pachniał jaśminem.
August objął ją ramieniem, zadzierając głowę. Jak po wygranej bitwie.
– No, chłopcy, to właśnie Aliczek. Śliczna, co?
Aliczek tulił się do niego; my milczeliśmy, czerwoni ze wstydu. Na szczęście w tej samej
chwili weszła cała gromada dorosłych. Mężczyźni całowali maleńką rączkę Aliczka, rzucając
Augustowi porozumiewawcze spojrzenia; kobiety brały od niechcenia maleńką rączkę Alicz-
47



------------------------------------------------------------- page 48

ka,  a  potem  zamieniały  porozumiewawcze  spojrzenia  między  sobą. Usiedliśmy,  gdzie  kto
mógł. Matka Augusta z męczeńską miną roznosiła herbatę i kanapki. Aliczek wdzięczył się
do  wszystkich, potrząsał loczkami, głośno  chichotał. Przysiadał przy krzesłach dziewcząt –
właśnie dziewcząt, nie mężczyzn – i szczebiotał, sepleniąc:
– Czy ON ci nigdy nie mówił, że zna takiego małego Aliczka? Nigdy? Żartuuuujesz! Na-
bieeeerasz mnie! Musiał ci powiedzieć!
ON był za każdym razem kim innym. Czasem Augustem. Częściej facetem dziewczyny, z
którą Aliczek rozmawiał. August snuł się za Aliczkiem i uśmiechał się wyrozumiale, a męż-
czyźni mrugali do niego (odpowiadał mrugnięciami) albo spuszczali wzrok (wtedy uśmiechał
się triumfalnie, obejmując palcami kark Aliczka). Potem usiadł w swoim, świętym i nietykal-
nym fotelu, a Aliczek zaraz znalazł się na jego kolanach. August wydmuchiwał dym z papie-
rosa prosto w jego różowe uszko z kolczykiem, a ona krzywiła się i piszczała. My, nieletni,
nie wiedzieliśmy, gdzie oczy podziać.
Potem były inne dziewczyny  – mówię  o tych jawnych,  oficjalnych, tych pokazywanych
światu. Już nie  tak zabawne. Prawdę mówiąc, nudne.  Zamaszyste  działaczki.  I  jedna ładna
studentka, paląca bez przerwy, zawsze z książką pod  pachą, ale ta szybko znikła. Podobno
stało się  z nią  coś strasznego.  Nikt nie  wiedział,  co.  Zamordowano ją? Tak  mówiono;  nie
wiem. August nigdy już o niej nie wspomniał. A potem – potem zaczęła się Mona.
Zdaje się, że była gońcem w redakcji Po prostu – a może siedziała w dziale listów? – i po-
znali się z Augustem podczas manifestacji po zamknięciu pisma. W których zresztą August
nie brał udziału. Ani nikt z naszych. Przyglądał się z boku, a Mona stanęła przy nim, klnąc jak
szewc i płacząc. August zagadał do niej i w pięć minut zmienił dia-me-tral-nie jej poglądy
polityczne, a potem poszli na kawę. Przynajmniej on tak o tym opowiadał. Mona nigdy nic
nie opowiadała, August mówił za nią. Nawet o tym, co Mona czuje, mówił August. Jej rzecz-
nik prasowy, tak go kiedyś nazwał Jacek, ale nie powtórzyliśmy tego nigdy Augustowi: byłby
wściekły, że oceniamy go tak nisko. Ale to prawda. Ach, ona mnie tak kocha! – mówił Au-
gust, a Mona stała obok i milczała. Zwykle milczała. Zresztą przy Auguście trudno było do-
rwać się do głosu.
Był rok 1957, oczywiście. Na pewno. To nie mógł być inny rok. Trochę wcześniej czy tro-
chę później Mona byłaby kim innym. Wtedy była wydarzeniem. Zjawiskiem. Tak bezbłędnie
pasującym do roku, tygodnia, miesiąca!
Przyszła do mieszkania Augusta któregoś popołudnia, kiedy  ja tam byłem.  Wysoka, po-
ważna, w berecie i płaszczu z  podniesionym kołnierzem; kropelki d eszczu l śniły  na niej  w
świetle lamp. Wyciągnęła do mnie rękę, bez uśmiechu.
– Monika – powiedziała.
– Mona – poprawił August. – Widzisz, Guciu, to jest moja Mona! – i objął ją ramieniem. –
Moja miłość! Mona Moja Miłość! Em, em, em.
Patrzyłem na Monę. Oczu od niej nie mogłem oderwać. Wszyscy tak na nią patrzyli. Wte-
dy. W 1957. Jak ci to wytłumaczyć? Jak ci opowiedzieć Monę? Komuś z innej epoki? Nie
mogę, nie potrafię, nawet nie będę próbować!
Przecież ja sam wtedy nie do końca Monę rozumiałem. Jako zjawisko. Byłem za młody.
Dobrze: za mały. A co dopiero teraz, po tylu latach!
Nie, nie będę próbować. Powiedziałem. Powspominam sobie Monę, nic więcej. I pamiętaj:
ja też nie widziałem jej w całości. Widziałem cień Mony, część Mony, nic więcej.
Jej  czarne, bawełniane  pończochy i  solidne buciki  na gumowych, „traktorowych”  pode-
szwach. (Ależ tak,  oczywiście, że już wolno było je  nosić, w  końcu  były  takie  wygodne  i
praktyczne,  zwłaszcza  na naszych  nierównych, wyboistych ulicach;  od  zjadania  włosów w
Komitecie Dzielnicowym minęły, pamiętaj o tym, ze trzy lata! Czy może dwa i pół. Tak czy
owak, wieczność. Wyobrażasz sobie, ile razy po drodze zmieniły się wytyczne?!) A więc – jej
czarne pończochy i mocne buty. I beret baskijski, i podniesiony kołnierz prochowca. Wtedy
48



------------------------------------------------------------- page 49

nie rozumiałem, co się za tym wszystkim kryło, no, nie rozumiałem, keine, a teraz ręce mi
opadają, nie umiem powiedzieć, o co mi chodzi, nie wytłumaczę tego nigdy! Te skojarzenia.
Te znaki. Te symbole. Nigdy strój nie był tak ważny jak wtedy, kiedy byłem dzieckiem, kiedy
byłem dzieckiem w komunizmie, każdy jego element wprowadzał w nowy świat, w sztukę, w
ideologię, groził pobiciem, karą, wyrzuceniem ze studiów, złamanym życiem, albo przeciwnie,
budził zaufanie, budził zachwyt, kazał dopatrywać się w człowieku wielkości, odwagi, bohater-
stwa, kazał go ratować z opałów, uznawać za swojego, powalał na kolana oczarowanych... ka-
wałek materiału, szmatka zawiązana na szyi, skarpetka, tak, te drobiazgi wywoływały trzęsienia
ziemi lub otwierały sezamy... i jak to potem wytłumaczyć? Nie można, nie można!
Głowa Mony. Równo obcięte ciemne włosy z przedziałkiem, odsłaniające czoło. Baskijski
beret i podniesiony kołnierz. To oczywiste, każdy z tamtych czasów powie wam bez wahania:
Joanna Madou, Łuk triumfalny, Remarque!  Mgła  na Pont  d'Alma,  namiętna  miłość w  cia-
snych  hotelowych  pokoikach,  pęk  kwiatów  ciśnięty  na  łóżko,  światło  księżyca  wpadające
przez okno i srebrzące kochanków, calvados i papierosy z czarnego, żołnierskiego tytoniu, i
mgła, mgła, mgła, i zagubieni ludzie we mgle... Spojrzenie samotnej kobiety spod baskijskie-
go beretu, sponad podniesionego kołnierza prochowca, spojrzenie rzucone na uciekiniera, na
wygnańca; a potem już miłość. I to jaka miłość, Wszechmocny Odgromniku! Wszyscy o takiej
marzyli, nawet ja, szczeniak; wszyscy u nas w komunizmie. Calvados i papierosy w nocnym
barze; a potem trzymając się za ręce poszli w kłębiącej się mgle ku majaczącemu niewyraźnie
Łukowi Triumfalnemu. Wolność. Miłość. Miłość ludzi wolnych – gdzieś w innym świecie, na
innej galaktyce. A my w więzieniu. Choćbyśmy o tym nie myśleli, nie mówili, nie wiedzieli.
Paryski smog przesycony tytoniem, alkoholem, zapachem kwiatów, wolnością i miłością: tym
był  wtedy  baskijski beret na  gładko uczesanej  głowie kobiety  w prochowcu  z podniesionym
kołnierzem. Kobiety, która weszła z warszawskiego deszczu do mieszkania Augusta.
A czarne, grube, prążkowane pończochy, ta perwersja? Ach, to już było co innego! W tym
był dźwięk trąbki, ależ tak, uwierz mi, samotnie i patetycznie roztrącający ciemność dźwięk
trąbki jazzmana i swingujący kobiecy głos: Alabama! Na drugiej półkuli, w stanie Alabama,
rozklekotanym  fordem  jedzie  diabeł,  jedzie  do  Noemi  w  czarnych prążkowanych  pończo-
chach. Noemi z uśmiechem, bez lęku,  otwiera piekłu drzwi. Diabeł  łasi się do niej, okręca
ogon wokół jej zgrzebnych nóg – jeszcze pamiętam!
...swój ogon długi jak most w San Francisco,
mięciutki niby sztruks!
A w brudnym barze Joe cocktail miesza, karaluch tłucze głową w szkło... poczekaj, fałszuję,
to szło tak, już wiem – Przez szynkwas nocy niebo nogi zwiesza, obrączek czarnych sto!
Czarne pończochy Mony. Takich nie noszą aniołowie, rozumiesz? Czarne pończochy Mo-
ny i natychmiastowe skojarzenie: diabeł w sercu! Diabeł w sercu!
Gdy w Alabama u Noemi w szafie
Stróż Anioł włosy z głowy rwie,
Ty z diabłem w sercu siedzisz na kanapie:
Ach, te pończochy dwie!
Góra: Joanna Madou i Łuk Triumfalny. Dół: Alabama. I któż nie zakochałby się wtedy w
Monie?
Ja się w niej kochałem. O Przedfranklinowski Piorunochronie, jak ja się w niej kochałem!
W dorosłej, wyższej ode mnie o pół metra, czarnookiej,  czarnonogiej,  tajemniczej i bladej,
niosącej ze sobą kłąb mgły z mostu Alma!
49



------------------------------------------------------------- page 50

Ona, oczywiście, kochała Augusta. Augusta, który z żalem wyrzekł się swojej zielonej ze-
tempowskiej koszuli, a z ulgą czerwonego krawatu (nigdy nie nauczył się porządnie wiązać
krawatów), i  który  nie mógł  pogodzić się  z anonimowością  nierozpoznawalnego w  tłumie,
zwykłego działacza partyjnego, aktywisty z KW. Nosił teraz żółte buty na słoninie, byle jakie
spodnie i zielonkawą wiatrówkę. Gdy było ciepło, wkładał ją na gołe ciało. Cień, resztka jego
organizacyjnego munduru.
Byłem dzieckiem. Ciągle byłem dzieckiem. Ale już wtedy, patrząc na Monę, przysięgałem
sobie, że za kilka lat to mnie będą kochać kobiety, mnie, nie Augusta. Ależ będą za mną sza-
leć! Największe piękności, najsławniejsze aktorki, wszystkie te cuda, za którymi oglądają się
mężczyźni. Będą się oglądać za nami: za czerwonym Dillingerem oprowadzającym po świe-
cie – niczym niedźwiedzie na łańcuchu – rozkochane seksbomby. (Tak nazywano wtedy, w
czasach komunizmu i kultu broni jądrowej, kobiety, wzbudzające szaleństwo tłumów: seks-
bomby.) Widząc siebie samego z przyszłości (czy mówiłem ci, że byłem już po operacji zeza?
że normalniałem? – no, to teraz mówię), widząc własne marzenie o sobie, nie pojmowałem,
co mogło się podobać kobietom w Auguście. Co mogło się w nim podobać Monie. Bo Mona
była jedyną niezwykłą kobietą w życiu Augusta. Wszystkie poprzednie i następne były prze-
ciętne, głupie, śmieszne, szare, byle jakie, August lubił dominować, nie znosił konkurencji –
w polityce czy w życiu prywatnym: w jednym i drugim musiał być jedynym kogutem na po-
dwórku. Bał się nawet urody. Nie mógłby być z piękną kobietą. Nie zniósłby, gdyby ktokol-
wiek choć przez chwilę patrzył na jego kobietę, nie na niego. Nawet Aliczka nie zniósł dłużej
niż przez parę tygodni.
Myślisz, że Mona też wcale nie była taka niezwykła? Że byle kto może włożyć na głowę
baskijski beret, a na nogi prążkowane pończochy?
Poczekaj.
Też tak czasem myślałem.
Mona.  Jakże  on  lubił  zmieniać  imiona!  Swoje  wymyślił,  jej  skrócił  z  Moniki,  ale  jak!
Znów te skojarzenia, znów te podteksty. Mona Lisa. Leonardo. Kobieta z obrazów Leonarda.
Madonna Leonarda.
Mało mówiła. Po prostu weszła w mokrym od deszczu prochowcu i odtąd już była. Zaw-
sze. Niektórzy ją znienawidzili za wkroczenie w nasz świat, świat męskich przyjaźni; ja by-
łem nią urzeczony.
Chodziła z nami na mecze piłki nożnej (które mnie zresztą nudziły; potem okazało się, że
Augusta też. Ale czy swój chłop, wielki wódz in spe, mógł nie chodzić na mecze, którymi
pasjonował się cały naród?), i na mecze bokserskie (które Augusta nudziły tak samo, a mnie
się podobały: widziałem samego siebie w tych facetach o tańczących pod skórą pętlach mu-
skułów,  lubiłem  twardy  rygor  trzech  rund,  imponowała  mi  dobra  garda,  a  gdy  trafiał  się
knock-out – knock-out w wadze ciężkiej, to było piękne jak Botticelli! – umierałem wprost,
coś skręcało mi się w brzuchu, rozmiękało serce, śniło mi się to potem po nocach). Podczas
tych drugich nie miałem czasu patrzeć na Monę, zbyt mnie pochłaniało to, co działo się na
ringu, w kręgu światła, między linami. Kiedyś jednak – nie wiem czemu – spojrzałem. Szła
waga ciężka, pamiętam. Mecz  międzynarodowy.  Murzyn  pchnął białego na  liny  i walił  go
pięściami, sędzia skakał dokoła jak wróbel, śledząc, czy wszystko odbywa się zgodnie z prze-
pisami, biały miał niezłą gardę, ale i tak lada moment mógł się trafić knock-out; nie mam po-
jęcia, jakim cudem zdołałem oderwać wzrok od ringu. Fakt, że to zrobiłem.
August siedział w swojej zielonej wiatrówce, z papierosem w ustach, z rękami w kiesze-
niach. Nawet nie patrzył na ring. Wzrok miał utkwiony gdzieś w górze, oczy nieruchome i
zamglone: o czymś myślał, o czymś nie mającym związku z tym, co się przed nami działo.
Nie słyszał, jestem tego pewien, nie słyszał ryku sali. Może wyobrażał sobie samego siebie za
stołem prezydialnym jako Pierwszego Sekretarza. Może składał właśnie wizytę oficjalną na
Kremlu.  Może wygłaszał swoje exposé jako premier. A może tylko  zastanawiał się, jak  do
50



------------------------------------------------------------- page 51

tego dojść. Rytmicznie wciągał w siebie i wydmuchiwał kłęby dymu z papierosa, przesuwając
go samymi ruchami warg, ze zmarszczką między brwiami, nieobecny.
Mona ściskała nogi tak mocno, jak gdyby chciała je zmiażdżyć o siebie; oplotła się ramio-
nami, skuliła i pochyliła do przodu. Nic w tej pozie nie było aż tak nadzwyczajnego, można ją
było uznać za wyraz zwykłego skupienia. Tylko to zaciśnięcie ud, zbyt gwałtowne, przesad-
ne. I jej twarz.
Ten kontrast między zwartym, zamarłym w jakimś skurczu ciałem, a rozluźnieniem twa-
rzy. Usta miała półotwarte. Powoli, nie wiedząc, co robi, przesuwała językiem po dolnej war-
dze. Źrenice były tak rozszerzone, że oczy zmieniły jej się w dwie czarne plamy. Dwie plamy
skierowane w stronę czegoś na ringu, w jeden punkt na ringu. Spojrzałem dokładnie po linii
jej spojrzenia.
Zwrócone było niżej niż spojrzenia wszystkich w hali, spojrzenia normalnych ludzi. Nie na
pięści czarnego, nie na pięści białego. Niżej. Spojrzałem dokładnie wzdłuż linii jej spojrzenia.
Spodenki czarnego.
O mało nie wzruszyłem ramionami. Taką zabrać na mecz! Na co ona patrzy?
Spojrzałem jeszcze raz.
Spodenki czarnego. Powinny być luźne, takie nosili wtedy bokserzy. I były – przed chwilą.
Teraz stały się dziwnie ciasne.
„Ach, to przez muskuły” – pomyślałem. Tak się spiął w tym ataku... Muszę ćwiczyć, mu-
szę wyrobić sobie takie same mięśnie. To fantastyczne, co człowiek może zrobić z własnym
ciałem! Muszę osiągnąć to samo. Być takim, jak na pocztówkach z fotografiami kulturystów,
które zbierałem. Kule, pętle, bochenki muskułów, siłą woli przesuwane pod skórą, wypinane
to w tej, to w innej części ciała, na barkach, plecach brzuchu, łydkach... Ale, oczywiście, bok-
ser nie jest kulturystą.
Spojrzałem jeszcze raz na Monę. Podniosła lewą pięść do ust i wbiła w nią zęby.
Cóż, zna się jednak na boksie.
August znalazł sobie naprawdę świetną dziewczynę.
Znała się na boksie.
Bo ledwo oderwałem od niej oczy, stało się to, na co zawsze czekałem. Mały błąd w gar-
dzie białego. Lewy prosty Murzyna. Biały osunął się na deski, czarny odskoczył i stanął nad
nim, o  krok  od niego,  na  szeroko  rozstawionych  nogach.  Sędzia  liczył,  sala zerwała  się  z
miejsc i wyła, ja też się zerwałem.
– ...dziesięć!!!
Biały wciąż leżał na deskach. Dopiero teraz niemrawo się poruszył. Knock-out.
Wydałem z siebie okrzyk wojenny Siuksów. Czarny uniósł triumfalnie obie ręce nad gło-
wą; ja zrobiłem to samo.
Tylko August i Mona nie zerwali się z miejsc, żeby krzyczeć, gwizdać, wiwatować, prze-
klinać. On nawet nie zauważył knock-outu, formował chyba właśnie zwycięską frakcję par-
tyjną. Ona siedziała już nie skulona, ale odprężona i miękka, z rozsuniętymi nogami, z rękami
złożonymi na szerokiej spódnicy wnętrzem dłoni do góry, z przymkniętymi oczami. Rozma-
rzona. Rozluźniona. Półprzytomna. Pojęcia nie mająca o boksie!
Tylko dlatego to zapamiętałem. Z powodu tej myśli: ależ oni oboje nie mają pojęcia o bok-
sie!
Co pewien czas to do mnie wracało. Ta hala. Mgiełka, reflektory, krzyk, dwa męskie ciała
w walce, August myślący o czym innym, Mona zachowująca się dziwacznie i bez sensu. Któ-
regoś dnia nagle zrozumiałem. Zrozumiałem, o co chodziło Monie.
Ale dopiero w jakieś dziesięć lat później zrozumiałem, o co chodziło im obojgu. Co ich łą-
czyło, co ich dzieliło.
A w dwadzieścia lat później zrozumiałem jeszcze więcej. I wtedy przespałem się z Moną.
51



------------------------------------------------------------- page 52

Tamtego dnia miałem ochotę splunąć z pogardą. Popsuli mi swoim idiotycznym zachowa-
niem całą radość z meczu, z knock-outu. Na szczęście dwaj nasi chłopcy, siedzący po prawej
stronie Augusta, też wrzeszczeli jak skalpujący czerwonoskórzy, August nagle oprzytomniał i
podniósł się, bijąc zdawkowe oklaski, Mona zrobiła to samo – a potem poszliśmy na lody. Po
powrocie do domu zrobiłem pięćdziesiąt pompek. Przysiągłem sobie, że wkrótce dojdę do stu
rano i stu wieczorem. Zresztą doszedłem.
Przyglądałem się Monie. Wciąż jej się przyglądałem. Chwilami żałowałem niemal, że już
nie jestem zezowaty i nie mogę patrzeć na nią tak, żeby sobie z tego nie zdawała sprawy, żeby
chociaż nie była pewna. Zresztą nie okazywała tego, że cokolwiek zauważa.
Myślę, że kochaliśmy się w niej wszyscy.
Myślę, że kochaliśmy się w niej z powodu Augusta. Że widzieliśmy w niej coś, co August
przed nami ukrywał, co ukrywał przed całym światem, a co ona bezwstydnie ujawniała. W
końcu był powód, dla którego ją wybrał! Była ucieleśnieniem tego, co August w sobie ma-
skował. Pogardy.
Wielu uważało, że August pogardza ludźmi. Że myśli tylko o tym, jak ich oszukać i wyko-
rzystać. Zawsze się na to zżymałem. Protestowałem. August pogardliwy? Pozory! On tylko
zadzierał głowę: dlaczego miałby ją opuszczać? Wysoko nosił podbródek. Patrzył na ludzi z
góry wąskimi szparkami oczu. Zakładał ręce na piersi, a pierś wypinał. Jak Mussolini. Mimo
to był najlepszym, najserdeczniejszym, najbardziej otwartym facetem świata... tak mówiłem
tym, którzy oskarżali go o pychę i pogardę. Co myślałem, to inna sprawa. Ale powtarzam ci
jeszcze raz: trzeba było zobaczyć go z Moną! Wszystko stawało się jasne!
Dwudziestoletnia dziewczyna. Wysoka, wyższa od Augusta, choć i on nie był ułomkiem.
Szczupła. Ciemna. Zawsze w pantoflach na płaskich obcasach, jakby się wstydziła swojego
wzrostu. Ale nosiła je z takim szykiem, z taką pewnością siebie spoglądała na niższych, że
trzeba to było wykluczyć. Może August narzucił jej noszenie płaskich pantofli, żeby nie raziła
przy nim za bardzo; może. Ale reszta? Czy reszty też mógł ją nauczyć? Niemożliwe!
Tak samo  jak on trzymała głowę. Wysoko podniesioną.  Z zadartym podbródkiem. I  ten
wzgardliwy wyraz ust – on tego nie miał, ona tak. Wzgardliwy. W tej twarzy było coś odpy-
chającego, dopóki nie rozjaśniła się na twój widok, właśnie twój: to ty byłeś wybrańcem! I
lubiłeś ją za to, że tak cię wyróżniła z motłochu, dla którego nie miała ani śladu uśmiechu, ani
odrobiny życia w ciemnym, ponurym spojrzeniu. Och, ona pogardzała ludźmi. Taka wynio-
sła, taka niechętna. Taka wysoka. I z tą zadartą głową. Te jej spojrzenia z góry: jakby chciała
cię zmiażdżyć, zetrzeć na proch. To lubił August. „Kobieta powinna być królewska” – wołał.
– „Powinna zmieniać mężczyzn w niewolników, powinna sprawiać, żeby przed nią klękali!”
Przejąłem to od niego, jak wszystko. Ale byłem inny. I August nigdy nie mógł mi darować
(„Z kim ty się zadajesz?!” – krzyczał. – „Z kim ty się zadajesz?!”) mojego pociągu do tych
nieśmiałych, neurotycznych, nie znających własnej wartości. Takich jak ja, zanim go pozna-
łem. Nie mógł mi darować mojego pragnienia, żeby być czyimś Augustem!
Niespójne to, co mówię? Tak uważasz? Pytasz, jak mogła mi się w takim razie podobać
Mona? No, jak to? Przecież Mona była własnością Augusta! Nie rozumiesz? Była własnością
Augusta!
Wkrótce miała się nią stać legalnie, formalnie i na amen. Nigdy nie zapomnę tego dnia.
Nigdy.
– Przyjdziecie na mój ślub? – zapytał.
Przyszliśmy na jego ślub.  Krótkie odklepanie formułek  w urzędzie. Tylko  świadkowie i
my, jego chłopaczkowie, jego podopieczni, jego  „młodzi przyjaciele”. (Ekscentryczne?  Nie
52



------------------------------------------------------------- page 53

widzieliśmy tego wtedy, a ludzie chyba uważali, że to ładne. August-społecznik. Tracący czas
na pomoc w wychowaniu gromady cudzych bachorów. Już nie na ich ,,wychowanie dla ko-
munizmu”, nie, czasy takich słów minęły.) August był w swojej zielonej wiatrówce rozcheł-
stanej  na  piersi, Mona  w czymś  szarym, codziennym,  w płaskich  pa n to f la ch  i  w c z a rn y ch
prążkowanych pończochach (Alabama!). Podpisali papiery i poszliśmy sobie. Wesele miało
być później, w mieszkaniu Augusta. Skromne, proletariackie wesele. Mały poczęstunek, na
który zaproszono i dorosłych.
My, chłopcy, pojechaliśmy od razu z Augustem i Moną, świadkowie jeszcze dokądś tam
poszli.  Pojechaliśmy  ,,pomóc  wszystko  przygotować”.  W  autobusie  August  promieniał,
obejmował Monę, targał jej włosy; Mona się uśmiechała. To było rzadkie, ten jej uśmiech, nie
mogliśmy oderwać od niego wzroku. Chyba byliśmy wszyscy bardzo szczęśliwi. Chyba tak
było.
Wysiedliśmy na osiedlu Augusta, poszliśmy na przełaj do jego bloku. Winda działała, to
było wyjątkowe: nawet mechanizm windy uznał ten dzień za święto! Wjechaliśmy na górę,
zaśmiewając się i  gadając  wszyscy  naraz; weszliśmy  do mieszkania. Rodzice  Augusta  sie-
dzieli w swoim pokoju, nie wyszli do nas. August kazał nam przesunąć krzesła, zrobić z nich
krąg wokół miejsc bohaterów dnia: jego i Mony. Zrobiliśmy to, ciągle rozbawieni, ciągle ra-
dośni. Usiedliśmy. August i Mona pośrodku. I wtedy August podniósł nagle rękę, uciszając
nas.
– Teraz patrzcie – powiedział.
Schylił się i wziął w obie dłonie stopę Mony. To nie była mała stópka barokowej ślicznot-
ki. Była długa, wąska, ale mocna. Zdjął z niej pantofel. Jego ręka powędrowała do góry. Po
czarnej pończosze z Alabamy. Kostka.  Łydka. Odsunął trochę spódnicę. Kolano. Ręka zgi-
nęła pod fałdami szarej flaneli. Mona patrzyła tylko na Augusta, na ciemną głowę Augusta,
gardząc nami, nie dbając o nas. Królewska. Taka, jaką jej pragnął. Jego ręka poruszała się pod
spódnicą  Mony,  na jej  udzie, odpinając podwiązki. Potem  pomogła jej  dru ga.  Obi e d łoni e,
duże,  szerokie  dłonie  Augusta  starannie  i  delikatnie  ściągały  pończochę  Mony.  Ostrożnie
zwijały ją koło palców. Już. Jedna noga Mony, w prążkowanej pończosze i pantoflu na pła-
skim obcasie, mocno i pewnie opierała się na podłodze. Druga, goła i biała, spoczęła na kola-
nach Augusta. August głaskał stopę Mony, tę mocną stopę z krótko obciętymi paznokciami i
z odciskiem na małym palcu. Głaskał ją obiema dłońmi. Jedną. Palcami jednej. Samym kciu-
kiem. Wreszcie podniósł stopę Mony do ust i zaczął całować.
Patrzyliśmy na to wytrzeszczonymi oczami. Banda szczeniaków. Ile już mówiliśmy o ko-
bietach, ile sprośności słyszał każdy z nas! I te rysunki, i zdjęcie, które przyniósł kiedyś Pa-
weł! Ale to – to było co innego.
August przesuwał wargami po stopie Mony. Kiedy doszedł do palców, zatrzymał się. Z je-
go ust wysunął się miękki, ruchliwy, ciemny język. Wpił się między dwa palce, które Mona
podkurczała nerwowo, zginała w pół, i które wreszcie, powoli, rozchyliła pod jego naporem.
Język Augusta uwijał się między dwoma drżącymi palcami Mony. Potem między następnymi.
W końcu August wziął  duży palec Mony  – z blizną po  oparzeniu, z nieco wrośniętym pa-
znokciem – do ust i zaczął go ssać. Zaschło mi w gardle. Głośno, zbyt głośno przełknąłem
ślinę.
Mona już nie patrzyła na Augusta. Zamknęła oczy. Odchyliła głowę do tyłu. Jej zaciśnięte
usta trochę drżały.
Ojciec Augusta wyszedł ze swego pokoju. August rzucił na niego szybkie spojrzenie, ale
nie puścił stopy Mony. Ojciec stanął i patrzył, jak my wszyscy.
Jeszcze przez chwilę August ssał palec Mony. Nagle wypuścił go z ust, nagle z głębokim,
chrapliwym jękiem rozchylił jej dwa palce – ten duży i ten drugi z kolei – i zapadł się między
nie, i zaczął lizać zagłębienie między nimi tak gwałtownie, że cofnąłem się raptem razem z
krzesłem, zdrętwiały. Ze zgrozy? Tak, ze zgrozy. Język Augusta szalał na stopie Mony, mię-
53



------------------------------------------------------------- page 54

dzy jej palcami. A Mona wygięła się w łuk. Zacisnęła ręce na fałdach spódnicy. Otwarła usta.
Wydała z siebie głośne „A–a–a–ch!”, które zmroziło mi krew w żyłach. Nikt się nawet nie
uśmiechnął. Tego – nie, tego nie mogliśmy podejrzewać, my, znający rysunki w szkolnej ubi-
kacji i opowieści kolegów o tym, co widzieli, co przeżyli... Jakoby. Rzekomo. Mona jęczała
jękiem konających. Tego nie wiedzieliśmy, tego nie można wiedzieć! Może inni, może ci z
małych mieszkań, gdzie każdy żyje na oczach pozostałych, gdzie każdy dźwięk przebija się
przez cienkie ściany, może ci – no tak, nazwę to po imieniu – może ci z proletariatu; my byli-
śmy uprzywilejowani, my nie mogliśmy tego znać. Mona gruchała jak gołąb. Łkała. Aż nagle
krzyknęła tak strasznie, jakby nóż mordercy zagłębił się w jej gardle, z prawej na lewą, po-
przecznie, cienkim, srebrzystym ostrzem. Długi, przeciągły, dławiący się samym sobą krzyk.
Wreszcie zwiotczała, zapadła się w fotel, August złożył na jej stopie ostatni, przelotny poca-
łunek i puścił ją. Odetchnął głęboko. Wstał.
– Co ze mnie za gospodarz? Jest przecież ciasto. Chłopcy, kto pomoże je przynieść?
Ojciec Augusta potrząsnął kilkakrotnie głową i poszedł do swego pokoju. Chciałem wstać,
powiedzieć coś normalnym głosem, pomóc Augustowi przynieść ciasto, ale nie mogłem. By-
łem sparaliżowany ze wstydu. Nie mogłem. Mona wkładała pończochę. Nie patrzyła na niko-
go. Nie wyglądała na zmieszaną. Znów miała ten swój wzgardliwy grymas, wyniosłe wygię-
cie szerokich ust. Ostatecznie – co się stało? Nie było nagości, nie było odsłaniania genita-
liów,  sama  przyzwoitość.  Zapięła  podwiązki,  opuściła  spódnicę, poszukała  stopą  pantofla,
który gdzieś się potoczył, przyciągnęła go do siebie, włożyła, poprawiła piętę... August skinął
na dwóch chłopców siedzących z brzegu. Wstali ze spuszczonymi oczami, purpurowi, i poszli
za nim. Po chwili wrócili z wiązkami łyżeczek, z piramidą talerzyków. August wniósł placek
z wiśniami. Nie mogłem na niego patrzeć. Nienawidziłem go.
Tak, od tego dnia, od dnia jego ślubu, nienawidziłem go także. Także. Poza miłością, poza
uwielbieniem. Od tego dnia pod moim pokornym zachwytem była i niepojęta, mroczna, nie
dająca się wyjaśnić – a zresztą nie potrzebująca wyjaśnień – nienawiść. Wiedziałem, że któ-
regoś dnia wyjdzie z ukrycia. Że wybuchnie. I że tego dnia August, mój władca, mój mistrz,
mój guru powinien się mnie strzec. Powinien się mnie bać. Och, miał powody, żeby się mnie
bać, on, który nigdy się tego nie domyślił, który nie umiałby się domyślić!
Kiedy August wyszedł po szklanki, wstałem. Chciałem wymknąć się ukradkiem do przed-
pokoju i uciec. Ale usiadłem z powrotem.
Nie dam mu tej satysfakcji.
Pytałby mnie potem. Śmiałby się ze mnie. Po co innego zrobił to przedstawienie? Śmiałby
się z tego, że się zgorszyłem – „Naprawdę, Guciu, zgorszyłeś się tym, że pocałowałem stopę
 
mojej żony? Tydzieciaku! Niedługo dorośniesz: ależ będzie ci wtedy głupio!” – i obróciłby
wszystko w żart, i zrobiłby z tego drobiazg bez znaczenia, i rozbroiłby moją nienawiść, zmie-
niając ją w naiwne i głupie zgorszenie dziecka czymś, czego dziecko jeszcze nie rozumie. A
to nie było to. I nie chciałem tracić mojej nienawiści. Od tej chwili była moim skarbem, moim
bezcennym  skarbem,  który  miałem  przechować  aż  do  właściwego  momentu  jak  świętego
Graala...
Do właściwego momentu! Jakiego?
Nie wiedziałem. Ale usiadłem. Z moim Graalem w zanadrzu. Twarz przestała mnie palić.
Mona poszła zaparzyć herbatę. Kiedy August podawał mi placek, spojrzałem na niego szcze-
rym, otwartym spojrzeniem. Bez rumieńca. Jeżeli czegoś we mnie szukał, nie znalazł tego. Po
chwili pewnym, normalnym  głosem  pochwaliłem  placek. Przyszli  koledzy  Augusta  i kole-
żanki Mony. Brat Augusta, bracia i siostry Mony. Nastawiono gramofon. Tańczono. August
tańczył z Moną, brat  Augusta z  siostrą Mony, eks-zetempowcy  z  eks-zetempówkami. Nie-
winni, weseli, beztroscy. Nienawidziłem ich wszystkich. Nie tańczyli długo. Usiedli. Przynie-
siono jeszcze jeden placek z wiśniami. Dorośli pili wino. Ktoś miał akordeon. „Chłopcy, za-
śpiewamy?” – zapytał nas August i, nie czekając na odpowiedź ani na akompaniament, sam
54



------------------------------------------------------------- page 55

zaczął śpiewać – nie sądziłem, że to, w pierwszej chwili nie uwierzyłem, od tak dawna już
tego nie śpiewano, tej reakcyjnej piosenki z czasów blasku i chwały komuny, ulubionej pio-
senki tyrana. Wydawało mi się, że sam August ją zapomniał.
Gdzie rozkwita kwiat, róży kwiat...
Kiedy śpiewał, był znów taki, jakim go pokochałem.
Zadrżał jeździec i ruszył w cwał,
W locie zerwał kwiat, róży kwiat.
Zdrada rani serce, kolec rani dłoń,
Zapłakała w głos Suliko.
Wciąż go takim pamiętam. W dniu jego ślubu z ukochaną. Młodego i pięknego. Z wysoko
uniesioną głową, z błyszczącymi oczami, śpiewającego mocnym, radosnym głosem – o ryce-
rzu, odjeżdżającym na karym koniu od płaczącej Suliko.
55



------------------------------------------------------------- page 56

CZĘŚĆ DRUGA
PLAC CZERWONY
56



------------------------------------------------------------- page 57

I
Wkroczyłem na Plac Czerwony. Ja, dwudziestodwuletni. Wysoki chłopak w rozpiętej zie-
lonej  kurtce, z rękami w kieszeniach, z  papierosem przylepionym do dolnej  wargi. Z  szarą
cerą, z pierwszymi zmarszczkami na czole, ze spierzchniętymi ustami. Dwudziestodwuletni.
Nie piękny, nie; to mi się nie udało. Drobiazg. Wkroczyłem na Plac Czerwony. Przede mną
rozpostarł się, zamykając horyzont, Kreml z kolorowego, lukrowanego piernika, różowy, se-
ledynowy, żółty. Uśmiechnąłem się. Zgasł mi papieros, marny, polski papieros; wymacałem
palcami  prawej  dłoni  zapalniczkę,  wyjąłem  ją,  nacisnąłem  przycisk.  Już.  Zaciągnąłem  się
dymem, nabrałem go głęboko w płuca, a potem wypuściłem powoli z taką ulgą, jak  gdyby
napojono mnie na Saharze, jak gdyby podano mi tlen na sali operacyjnej, jak gdyby... Zrobi-
łem krok w prawo – i nagle zamknąłem oczy, coś mnie oślepiło, coś wybuchło przede mną,
światło, straszliwe światło, ognista brzytwa przecięła mi źrenice... Ach, nic. To tylko słońce
odbijało się od kopuły cerkwi Wasyla Błogosławionego. To tylko słońce. Papieros oparzył mi
wargę, wyplułem go i przydeptałem butem na grubej, gumowej podeszwie. Już się schylałem,
przerażony  własną  lekkomyślnością,  żeby  podnieść  i  schować  sponiewierany  niedopałek,
kiedy uświadomiłem sobie, że nie trzeba. Że teraz już naprawdę nie trzeba.
A jednak schyliłem się po rozdeptanego peta i starannie włożyłem go do paczki. Nigdy nic
nie wiadomo.
Miesiąc wcześniej wypuszczono mnie z więzienia. Na długo przed terminem. Niespodzie-
wanie.  Wywołano mnie z  celi, prowadzono  od pokoju do  pokoju, kazano  coś podpisywać,
odbierać,  sprawdzać,  kwitować, już  prawie rozumiałem,  ale  jeszcze nie  śmiałem  uwierzyć,
przechodziłem  przez  kolejne  drzwi,  pokoje,  korytarze,  pokoje,  korytarze,  bramy;  wreszcie
ostatnia brama zamknęła się za mną ze zgrzytem, znalazłem się na ulicy, pod stopami miałem
szczerbaty, nierówny chodnik, nad głową zachmurzone niebo, obok mnie przejechał, wlokąc
za sobą cuchnący tren spalin, czerwony autobus; więc jednak!
Rzuciłem się przed siebie – biegiem. Rzuciłem się przed siebie jak kamień wystrzelony z
procy. Jak pies spuszczony ze smyczy. Biegłem wzdłuż więziennego muru w podskokach jak
pies, jak szczęśliwy pies, prawie fruwałem w powietrzu, nie mogłem się zatrzymać, nawet nie
zauważyłem taksówki, która na mnie czekała, biegłem i zawracałem, i znów przed siebie, i z
powrotem,  skakałem,  dyszałem,  sapałem,  obiegałem  mur,  więzienie,  świat  –  aż  wreszcie
osłabłem, straciłem dech, zawróciłem pod bramę, już na mięknących nogach, ale ciągle bie-
giem, wolny, wolny, wolny! Odbijając się od ziemi jak od trampoliny. Oddychając  głośno.
Ociekając potem. Szczerząc w uśmiechu zepsute w więzieniu zęby.
Obok taksówki stała kobieta. Machała do mnie ręką. Wysoka kobieta w niemodnym pro-
chowcu, który już nikomu nie kojarzył się z mgłą na Pont d'Alma. Mona. Objęła mnie, do-
tknęła policzkiem mojego policzka, położyła mi rękę na ramieniu. Wytłumaczyła, dlaczego
tylko ona po mnie wyszła, tylko ona jedna. Znów przysunęła policzek do mojego; usunąłem
się.
Rodzice nie żyli. Umarli oboje na krótko przed moim wyjściem. Zresztą nie wiadomo do-
kładnie, kiedy. Oboje.
Przez chwilę  na coś  czekałem.  Nie umiem  tego  wyjaśnić. Spojrzałem  w g ór ę,  w n ie bo .
Czekałem.
Potem pocałowałem Monę. Pogłaskała mnie po włosach. Po chwili wsiadła do taksówki.
Usiadłem  obok  niej. Podała  adres: swój  adres. Jechaliśmy  zatłoczonymi ulicami,  taksówka
57



------------------------------------------------------------- page 58

długo stała na czerwonych światłach, ciągle stała na czerwonych światłach, wydawało się, że
nigdy nie dotrzemy na miejsce. Wreszcie zatrzymaliśmy się; Mona zapłaciła. Byliśmy gdzieś
na peryferiach miasta, w nowym osiedlu, nawet nie pamiętałem, że tam właśnie zamieszkali z
Augustem tuż przed tym wszystkim, doczekali się spółdzielczego mieszkania, nie pamięta-
łem o tym. (August ciągle siedział: nie w tym więzieniu, co ja, w innym, na drugim krańcu
Polski. Siedział za to samo, za PRÓBĘ OBALENIA PRZEMOCĄ USTROJU; ale był pro-
wodyrem, dostał  dłuższy wyrok, miał przed  sobą jeszcze dwa lata). Mona wyjęła klucze  z
kieszeni prochowca, otwarła drzwi, wpuściła mnie do środka. Małe mieszkanko w wieżowcu
z wielkiej płyty, bez izolacji dźwiękowej: słychać było radio od sąsiadów. Ten ryk!... Na stole
stało zdjęcie Augusta z papierosem przyklejonym do dolnej wargi, z oczami utkwionymi w
moich oczach, z tym spojrzeniem, które czegoś żądało, na coś czekało... Mona nabrała wody
do szklanki, dała mi jakiś proszek. Pomogła mi się rozebrać. Natychmiast zasnąłem. Pamię-
tam jeszcze, jak otulała mnie kołdrą. Zasnąłem w łóżku Augusta. W ich łóżku; jej i Augusta.
Sama przeniosła się do drugiego pokoju. Słyszałem, jak wychodzi, jak zamyka drzwi. Pod-
niosłem  jeszcze  głowę,  chciałem  coś  powiedzieć;  zobaczyłem  twarz  Augusta,  błyszczącą
niewyraźnie w świetle ulicznej latarni; zasnąłem.
Nazajutrz Mona zabrała mnie do mojego domu, pustego, pustego. Rodziców już nie było i
nigdy nie miało ich być, nigdy, nigdy więcej. Uspokajała mnie, kiedy się wreszcie rozpłaka-
łem  –  ona,  Mona.  Nie  przespałem  się  z  nią.  Płakałem  z  głową  na jej  ramieniu.  Sierotka!
Śmiejesz się ze mnie, prawda? Każdy by się śmiał. Och, ja znam ludzi; wiem, jak na to pa-
trzą. Wyklęty lud ziemi, niech go diabli porwą! Facet miał fart, rodzice mu umarli, nawet przy
tym nie był, nawet nie musiał ich pochować, żadnych kłopotów – i zostało mu takie mieszka-
nie, takie wielkie mieszkanie, w takim świetnym punkcie, w takim kraju, w takim czasie, w
komunizmie! Przy odrobinie sprytu zdoła je przecież zatrzymać, to tylko kwestia łapówek i
protekcji, drobiazg!... Płakałem z głową na ramieniu Mony. Ty też nie rozumiesz, dlaczego
nawet nie pomyślałem o seksie, też tego nie rozumiesz, prawda? I co z tego, że po roku wię-
zienia, po roku postu? Co z tego, że w ramionach kobiety, w której się od dzieciństwa kocha-
łem,  na brzegu łóżka, na łóżku... czegokolwiek chciała  Mona, ja  tego  nie chciałem.  Łóżko
ojca, rozumiesz? Wczoraj łóżko Augusta, który siedział, dzisiaj ojca, który nie żył. Leżeliśmy
na łóżku ojca, a ja płakałem. Tuliliśmy się do siebie. Nikt nie zmienił pościeli, na wszystkim
leżał półmetrowy kurz, Mona przepraszała, że przyjaciele – ona, inni – nie zdążyli posprzątać:
chcieli, zrobią to, ale nie zdążyli przed moi wyjściem, nagle tak przyspieszonym; przeprasza-
ła. Cieszyłem się, że nie zdążyli. Oni jeszcze byli, byli oboje – w tym kurzu, w tej brudnej
pościeli, w zarośniętej fusami szklance po herbacie, w popielniczce pełnej niedopałków: oni,
moi rodzice. Cieszyłem się, że nie posprzątano.
W miesiąc później wszedłem na Plac Czerwony.
Rozpiąłem  kurtkę:  było  ciepło. Przysłoniłem  ręką  oczy.  Ten  błysk,  który  mnie  oślepił!
Myślałem, że to tylko słońce, odbijające się od kopuły soboru Wasyla Błogosławionego. Nie:
to był Żar-Ptak z mojego dzieciństwa, z bajek, które czytała mi w dzieciństwie mama. Z tych
rosyjskich bajek. Bohater musiał w nich dokonać wielu wspaniałych czynów, musiał walczyć
z potworami i wspinać się na szklane góry, musiał wykradać wodę życia, a wrogom podsu-
wać wodę śmierci, ale przede wszystkim musiał pochwycić Żar-Ptaka. Musiał schwytać żywy
ogień zbrojny w dziób i szpony, i skrzydła, i rozum, najstraszliwszy i najwspanialszy stwór
świata, musiał go schwytać i nieść tygodniami przez bezdroża, przez chaszcze, i nie spłonąć, i
nie dać się przechytrzyć, i pokazać swój łup królowi, a potem – potem sam zostawał królem.
Widziałem  jeszcze  mamę,  siedzącą  na  brzegu  mojego  łóżka  i  czytającą  mi  o  Żar-Ptaku.
Przymknąłem oczy i przysłoniłem je ręką: raził mnie blask.
Zabili się, wiesz? Zabili się oboje na miesiąc przed moim wyjściem z więzienia. Przyspie-
szonym  wyjściem: uznano  mi  „dobre  sprawowanie” i  skrócono  wyrok.  Rodzice o  tym  nie
58



------------------------------------------------------------- page 59

wiedzieli. Ja też nie  wiedziałem o ich śmierci. Nie powiedziano mi  o tym i nie  puszczono
mnie na pogrzeb. Zresztą po co?
Znaleźli ich Mona z Jackiem – pamiętasz Jacka? Jednego z moich koleżków, jednego z
„chłopaczków Augusta”? Jacek nie siedział, wyrzucono go tylko ze studiów. Przez cały czas
opiekował się Moną i moimi rodzicami, a kiedy telefon w naszym mieszkaniu długo nie od-
powiadał, kiedy nikt nie otwierał drzwi – przez kilka dni z rzędu, o żadnej porze – to Jacek
zawiadomił milicję. Mało tego, uparł się, że oboje z Moną muszą wejść do środka razem z
milicją, że są „najbliższymi przyjaciółmi”, zrobił piekło; wpuszczono ich.
Widzieli. Widzieli ich oboje, leżących na łóżku, od dawna już martwych (wolę o tym nie
myśleć: o ich wyglądzie, o ich zapachu, a zresztą nie myślę; co mnie to obchodzi?), i bute-
leczki po proszkach nasennych stojące na szafce nocnej też widzieli – i jeszcze list. Nie po-
zwolono im dotknąć listu, ale on był, był. Mona, obejmując mnie na tym samym łóżku, wy-
cierając mi mokrą od łez twarz swoją chusteczką, szeptała do mnie, że muszę iść na milicję,
jutro muszę iść na milicję i zażądać pokazania mi tego listu, zażądać jego fotokopii, wpraw-
dzie na kopercie nic nie było napisane, nie było mojego imienia, ale syn ma prawo przeczytać
taki list, adwokat powiedział, że syn ma prawo, mogę jej wierzyć; nie chciałem tego słuchać.
Odsunąłem Monę. Wstałem. Poszedłem do kuchni. Zajrzałem do szafki przy drzwiach, do tej
brązowej. Znalazłem dwie butelki koniaku. Otwarłem pierwszą, nalałem sobie pół szklanki,
usiadłem przy stole i zacząłem pić. Butelka stała przede mną. Po chwili znów sobie nalałem. I
jeszcze raz. Kiedy Mona przyszła do mnie, poprosiłem ją, żeby sobie poszła. Żeby wróciła do
domu. Chcę być sam.
Zrozumiała. Włożyła swój stary prochowiec. Poszła.
Piłem dalej.
Po pewnym czasie zrobiło mi się niedobrze. Kiedy spojrzałem na siebie, na własne odbicie
w lustrze nad umywalką – z kranu ciągle, jak przez wszystkie te lata, ciekła pomarańczowa
strużka zimnej wody – kiedy spojrzałem na swoje przekrwione od wymiotów oczy, na swoją
szarą po więzieniu twarz, na swoje znów wystrzyżone tuż przy skórze włosy, przypomniał mi
się tamten dzień, dzień, w którym po raz pierwszy ktoś zatelefonował do mnie, do mnie, do
mnie!!!, dzień, w którym byłem większy niż wszechświat, jaśniejszy niż słońce, głośniejszy
niż gromy, i odruchowo sięgnąłem do tylnej kieszeni spodni po zgniecioną paczkę papiero-
sów, zapaliłem jednego i przyglądałem się sobie, wydmuchującemu dym, i zapewne coś czu-
łem,  na pewno coś czułem, coś ważniejszego od wszystkiego w życiu, ale  nie wiem, co  to
było. Nie wiem, co to było!
Wróciłem do kuchni. Piłem dalej.
Potem znów był dzień, głowa pękała mi z bólu, na milicji odmówiono pokazania mi listu
rodziców przed zakończeniem śledztwa, a trwanie śledztwa przewidywano na rok, może dłu-
żej, powiedziałem: „Aha”, i poszedłem sobie, a kiedy wieczorem, w jakimś mieszkaniu, przy
jakiejś lampie w seledynowym abażurze, zapytano mnie, co można dla mnie zrobić, odpowie-
działem: „Chciałbym wyjechać”.
Ach, nic łatwiejszego. To była Polska, nie Sowiety. Najweselszy barak w całym obozie,
znasz ten żarcik? Mimo że siedziałem w mamrze, już w dzień po wyjściu wolno mi było po-
jechać nawet w góry, nawet nad morze! Ale ja chciałem gdzie indziej. Sam nie wiem, czemu.
To po tym samotnym piciu w mieszkaniu, w którym umarli. O którejś tam godzinie w środku
nocy wyjąłem z pudełka stojącego na lodówce klucz od piwnicy, wziąłem leżącą obok latarkę
– działała! – i zwlokłem się ze schodów. Potykałem się na ciemnym korytarzu, walczyłem z
zardzewiałą kłódką.  Wreszcie wtoczyłem się,  pijaniusieńki, do  naszej piwnicy,  oświetliłem
latarką tekturowe pudło po telewizorze, strąciłem z niego stare buty ojca i otwarłem. Był tam
ciągle, namacałem go, wyciągnąłem. Nawet nie rozbiłem szkła. Wyszedłem, zataczając się i
nie zamykając kłódki. Wróciłem do mieszkania. Postawiłem to na stole, oparłem o ścianę.
Patrzył na mnie. Piękny, dwudziestodwuletni. Majakowski. Bard rewolucji.
59



------------------------------------------------------------- page 60

Oczywiście, że rodzice wynieśli któregoś dnia jego portret do piwnicy! Oczywiście! Prze-
cież czasy się zmieniły, czasy się ciągle zmieniają, a my musimy zmieniać się razem z nimi,
nie wolno nam inaczej; zginęlibyśmy, gdybyśmy próbowali opierać się czasom. Portret znik-
nął ze ściany, kiedy byłem w liceum; i tak bardzo późno, prawda? Kiedy wróciłem z wakacji,
zobaczyłem jaśniejszy prostokąt na ścianie i zrobiło mi się przykro, ale przecież rozumiałem:
czasy się zmieniły. Już nie wieszało się takich portretów w mieszkaniach, tak samo, jak nie
nosiło się tużurków i krynolin. To wszystko.
A teraz przyniosłem sobie zakurzonego barda rewolucji z piwnicy i pomyślałem, że znów
go powieszę na ścianie. Jeśli ktoś się zdziwi, powiem: „To z powodów prywatnych, nie poli-
tycznych”. Rodzice już mi nie zabronią. (Pierwszy moment ulgi, ohydnej ulgi: oni mi już ni-
czego nie zabronią, jestem wolny!) Piłem drugą butelkę koniaku, bard rewolucji na portrecie
miał czasem czworo oczu, a czasem sześcioro, i myślałem sobie o tym, że przecież on też się
zabił. Napisał: Jak to się mówi: zawalona sprawa..., a potem strzelił do siebie. Myślałem też o
mamie, i o tym, jak lubiła powtarzać te słowa: Jak to się mówi: zawalona sprawa... A zatem w
końcu wszystko było  normalne  i  logiczne,  nic  nie mogło  stać się inaczej.  Zawaliła  się  jej
sprawa, ich sprawa; czymkolwiek była, zawaliła się. Chciałem powiesić portret na dawnym
miejscu, ale wisiało tam co innego, nie miałem siły. Obudziłem się nazajutrz na podłodze w
kuchni, obok potłuczonej butelki. Nawet się nie skaleczyłem; tylko głowa bolała jak wszyscy
diabli.
Kiedy mnie zapytano, dokąd chciałbym wyjechać, powiedziałem:
– Tylko nie zemdlejcie. Uświadomiłem sobie nagle, że nigdy nie byłem w Moskwie.
Zafrasowali się. Gdzież ja dostanę zgodę na taki wyjazd, ja, świeżo zwolniony więzień, ja,
siła antysocjalistyczna?... A potem nagle  ktoś krzyknął,  że to świetny pomysł. Trzeba na-
wiązać kontakty  w Moskwie,  czyż  August  nie mówił  o tym przed  swoim uwięzieniem? I
Monie mówił na widzeniach,  i ciągle powtarzał:  „Ale to tylko Gucio mógłby  zrobić, tylko
Gucio! On zna język, on wyczuwa ludzi, on jest chytry, śliski, to istny piskorz, ten Gucio!”
Tak mówił August, August zaczynał już zapuszczać macki w Ojczyźnie Światowego Komu-
nizmu, Mona ma w przyszły czwartek widzenie, spróbuje jakoś się z Augustem porozumieć, a
co do zgody na wyjazd z Polski, ojciec Artura załatwi to bez trudu, natomiast co do zgody
Rosjan na mój – powiedzmy, dwutygodniowy? – pobyt turystyczny, to stryj Piotra, dla stryja
Piotra to głupstwo, poznasz ludzi, Guciu, załatwisz masę spraw, trzeba w końcu potrząsnąć
tym stadem baranów, przyniesiesz im ex occidente lux, a konkrety załatwi stryj Piotra, wy-
bornie, Guciu, możesz się już pakować!
Nie chcę cię nudzić. Naprawdę mi to załatwiono. Wtedy jeszcze nie wiedziałem, czy przy-
czyną był wiekuisty polski bałagan, czy też ktoś próbował pociągać za sznureczki marionetek
– mnie, Augusta – wobec czego mój wyjazd był jak najbardziej na rękę naszym wrogom: tyle
informacji, przyniesionych im przeze mnie w zębach!; nie wiedziałem i nic mnie to nie ob-
chodziło. Wsiadłem do pociągu zaopatrzony w adresy i numery telefonów ludzi, którzy tam,
w Rosji, próbują myśleć; Mona dała mi kwiaty, Jacek butelkę koniaku, Artur butelkę wódki,
a jakiś mały staruszek, który przybiegł, zadyszany, w ostatniej chwili, po upewnieniu się, że
to naprawdę ja, wyszeptał mi do ucha: „Byłem przyjacielem pańskiego ojca, panie Gustawie,
to przyszło już po jego śmierci, miałem kłopoty, ale wola zmarłego święta, zachowałem to dla
pana, niech się pan trzyma, panie Gustawie, a mnie pan nigdy nie widział, zgoda?” – i wsunął
mi w rękę jakąś kopertę, i uciekł, jeszcze mnie całowano i poklepywano po ramionach, scho-
wałem  kopertę  do  kieszeni,  coś  zahuczało  przez megafon,  pociąg ruszył.  Machałem  przez
okno. Potem przełożyłem kopertę do innej kieszeni. Nie mogłem się powstrzymać, spojrza-
łem. Zwykła, biała koperta. I pismo ojca. Dla mojego syna, po mojej śmierci. Nie chciałem na
to patrzeć. Nie  chciałem, żeby kto  inny zobaczył. Schowałem kopertę do  kieszeni. Wysze-
dłem na korytarz. Wypaliłem kilka papierosów. Potem gadałem z ludźmi z przedziału – wszy-
scy  jechali  na  handel,  drobny  polski  szmugiel,  wiozło  się  kosmety k i  i  d ż i n sy ,  p r z y w o z i ł o
60



------------------------------------------------------------- page 61

złoto, dali mi parę rad, jak mam najlepiej spieniężyć mój towar, poczęstowałem ich konia-
kiem, oni mnie wódką i kanapkami, przysnąłem na trochę, a potem już był Brześć, kazali wy-
siadać, trzy godziny przerwy, zmieniali koła naszego pociągu, w Rosji była przecież inna sze-
rokość torów, przy okazji mundurowi chodzili po przedziałach i zaglądali pod półki – „Ludzi
szukają, panie” – zachichotał jakiś brodacz. – „Im się ciągle wydaje, że ktoś chciałby się tu
dostać  nielegalnie,  do  tego  ich  raju!”  Wszyscy  się  śmiali;  ja  też  się  śmiałem.  Poszliśmy
przejść się po mieście. Pozwolono. Mżył deszcz, ciężkie szare chmury zwisały tuż nad głową.
Na moście zwolniłem, zostałem trochę z tyłu, już wyjąłem kopertę, chciałem ją otworzyć, ale
tamci zatrzymali się, czekali na mnie; nie mogłem.
Deszcz. Padał deszcz.
Nad  małą  cerkiewką  wisiała,  moknąc  na  deszczu,  czerwona  chorągiew  z  napisem
AGITPUNKT. Prowadzono rekrutów. W pierwszej chwili pomyślałem, że to dzieci: tacy byli
niscy,  tacy  maleńcy!  Mieli  ogolone  głowy,  smutne  twarze;  milczeli.  Potem  zobaczyliśmy
prawdziwe dzieci: nosiły czerwone krawaty i strzelały do siebie z plastykowych pistoletów.
W domu towarowym były tylko olejne portrety Lenina i zabawki. Jeden z moich handlarzy
powiedział, że te portrety Lenina to na pewno z Polski, nasi malarze majątki na tym robią, co
za  rynek,  co  za  zbyt!  Przecież  tu  tego  potrzebują  na  kilometry,  do  wszystkich  szkół,  do
wszystkich urzędów! Słyszałem może o facecie, który zrobił ten słynny drański plakat...? Sły-
szałem, każdy słyszał.
– Panie, on majątek na tych Leninach zrobił! Mercedesami się rozbija, ma willę w Taormi-
nie, żyje jak król, jeździ sobie po świecie...
Westchnął. I dodał, wzruszając ramionami:
– Zresztą ma rację: żyć jakoś trzeba, nie?
Potwierdziłem,  że  trzeba  żyć,  choć  doprawdy  nie  byłem  wtedy  o  tym  przekonany.  W
dziale zabawek kupiłem dla Augusta – dam mu to, kiedy wyjdzie z mamra – figurkę czekisty
z pistoletem w dłoni. Można było poruszać jego rękami i nogami. Na czapce miał czerwoną
gwiazdę. Kosztował parę kopiejek, tyle co nic. Trzymałem go w ręku, kiedy wracaliśmy na
dworzec.
Wciąż mżył drobny, brudny deszczyk.
W  pociągu  zaraz  zasnąłem. Po iluś  tam  godzinach  obudzono  mnie, częstowano  wódką.
Piłem, gadałem, śmiałem  się. Cały  wagon śpiewał o  Polakach –  sokołach  stepowych, cały
wagon domagał się pochowania na zielonej Ukrainie, przy ukochanej dziewczynie, okna były
zabite deskami czy blachą, nie pamiętam, a może tylko zamalowano je na czarno, żeby nie
można było wyglądać, ale ktoś poty wiercił scyzorykiem, aż wreszcie dało się coś zobaczyć,
jakieś bagna i lasy w mroku, i wołano: „To wszystko nasze, ludzie! To wszystko nasze! Za-
brali  nam,  zabrali,  zabrali!”,  a  potem  śpiewano  o  czerwonych  makach  na  Monte  Cassino,
tych, które zamiast rosy piły polską krew, i jeden z handlarzy aż się popłakał, a potem – po-
tem znów spałem. Śniła mi się Ewa z mojej klasy; rzucała mi cukierki z ciężarówki. Śmiała
się, kiedy  nie chciałem ich podnosić,  strasznie o coś  obrażony i  strasznie śmieszny –  wie-
działem, że jestem śmieszny!
Na  moskiewskim dworcu  czekano  na mnie.  Ktoś trzymał  tekturkę z moim nazwiskiem.
Było ich kilkoro, chłopcy i dziewczyny, chłopcy klepali mnie po ramionach, dziewczyny ca-
łowały, wtłoczyliśmy się do dwóch taksówek, dojechaliśmy na osiedle, znów te domy z wiel-
kiej płyty, znów ryk radia od sąsiadów, ale ktoś usiadł zaraz do pianina i przestałem słyszeć
ten ryk, śpiewano mi Ja wstrietił was, skolko wpieczatlenij!, a potem tę cygańską piosenkę z
Tołstoja, znałem ją z Tołstoja, z Żywego trupa: Chor nasz pojot: priwiet, lubimyj!... a potem
powtarzali w  śpiewie  –  dziesięciokrotnie!  – moje  imię  i  kazali mi  pić  do  dna; wypiłem,  i
uśmiechnąłem się do czarnowłosej dziewczyny w ogromnych okularach, zapytałem: „– Mic-
61



------------------------------------------------------------- page 62

key Mouse, a co ty tutaj robisz?”, ona się zaczerwieniła, więc pocałowałem ją czym prędzej
w rękę, przepraszając... no, a potem, po iluś tam kieliszkach i kanapkach, powiedziałem, że
chciałbym  zobaczyć kawałek  Moskwy, ale  wybaczcie,  sam:  wybaczyli natychmiast, wytłu-
maczyli mi tylko,  jak zorientować się w metrze, dano garść pięciokopiejkówek (tyle wtedy
kosztował przejazd moskiewskim metrem, pięć kopiejek), zapisali adres na kartce, umówili-
śmy się na wieczór, no, i poszedłem do siebie. No, i wszedłem...
Wszedłem na Plac Czerwony.
Nie  wiedziałem,  kto  na  mnie  patrzy.  Czekałem  na  właściwą  chwilę.  Zresztą  bałem  się.
Samego siebie się bałem!
Wokół placu wiła się, zakręcona kilkakrotnie, kolejka do mauzoleum Lenina. Wiedziałem,
że do mauzoleum: nawet w mamrze oglądałem czasem telewizję. Stanąłem na jej końcu.
Stałem tak długo. Przesuwałem się do przodu krok po kroku, jak to w kolejce. Rozgląda-
łem się trochę. Widziałem, jak milicja wyrzuca z kolejki dziewczynę w spodniach (nieodpo-
wiednio ubrana! wzgardziła kobiecą godnością!), i przypomniałem sobie nasze z Augustem
polowania na ludzi, i uśmiechnąłem się: jak daleko pozostali za nami, o ile lat są spóźnieni,
biedni ruscy! Widziałem, jak chcą wyrzucić z kolejki chłopca z włosami do pasa, związanymi
w koński ogon, do tego jeszcze z kolczykiem w uchu, ale okazał się Amerykaninem, speszyło
ich to, pogadali między sobą i pozwolili mu zostać. Za to bez litości odbierali aparaty fotogra-
ficzne. Och, tylko na trochę, tylko w depozyt. Paliłem papierosa po papierosie; bałem się, że
za palenie też wyrzucają z kolejki, ale to nie był ten etap, jeszcze nie wyrzucali. Ach, tempora
mutantur et nos mutamur in illis! W ileś lat później wyrzucono mnie za papierosa z baru w
Los  Angeles,  mnie,  bohatera  walk  z  totalitaryzmem,  bohatera  walk  o  wolność  jednostki...
mniejsza o to. Zbliżałem się do wrót mauzoleum. Kiedyś to było Mauzoleum Lenina i Stali-
na, leżały tam zabalsamowane zwłoki ich obu, twórców czerwonego imperium, potem Stalina
wyrzucono.  Jak  tę dziewczynę  w  spodniach.  Nie  pasował  do  czasów.  Znów  sięgnąłem po
papierosa, znów namacałem w kieszeni kopertę – i wyjąłem szybko rękę, kolejka nagle na-
brała przyspieszenia, zaczęliśmy prawie biec, już byłem przy wejściu, a przed framugą stał
malutki czerwonoarmista w mundurze, trzymał palec wskazujący przy ustach i syczał.
– Sssssssssss...!!!!
Nie zdążyłem mu się przyjrzeć, już pędziliśmy korytarzem, jeden za drugim, schludnym,
karnawałowym wężem, przede mną biegła gruba kobieta w chustce, z wielkim bukietem róż
w objęciach, na zakręcie stał drugi czerwonoarmista, też trzymał palec przy ustach i syczał
,,Ssssssssss...!!!”, zrozumiałem wreszcie, że chodzi o to, żebyśmy byli cicho, ale już obiegali-
śmy szklane pudło, w którym leżał, przykryty kapą po pachy, drobny człowieczek z bródką,
oczy miał zamknięte, a kruche rączki złożone na brzuchu, nie zdołałem mu się przyjrzeć, wo-
kół  nas  nagle  zaroiło  się  od  czerwonoarmistów,  poganiali:  szybciej!  szybciej!,  trochę  byli
groźni, zbrojni, gotowi do strzału, pobiegliśmy dalej, popychając się i wpadając na siebie, i
już byliśmy na zewnątrz, na świeżym powietrzu, część ludzi jakby się w tym powietrzu roz-
puściła, nagle zrobiło się luźniej, puściej, byliśmy na zewnątrz, ale jeszcze nie na placu, a z
boku, pod czerwonym murem, były groby.
Przez chwilę stałem bez ruchu, oddychając głęboko. Potem zobaczyłem znów przed sobą
grubą kobietę w chustce: właśnie pochyliła się nad jednym z grobów i rozkładała na nim sta-
rannie, po gospodarsku, swoje róże. Ciężko jej było, kwiatów leżał tam już cały stos. Skoń-
czyła, przeżegnała się trzykrotnie szerokim prawosławnym krzyżem, pokłoniła się głęboko i
odeszła.
Zbliżyłem się do tego grobu, spojrzałem. Między kwiatami zobaczyłem mały napis: J.W.
Stalin.
Zaraz potem  odepchnięto  mnie.  Czerwonoarmiści.  Przyszli  z  płachtą,  w  którą  sprawnie
zgarnęli wszystkie kwiaty. Grób był ciemny i wilgotny. Przez chwilę było mi żal człowieka,
który balsamował kiedyś Stalina: tyle pracy na marne!  Potem ktoś mnie  przeprosił:  młody
62



------------------------------------------------------------- page 63

mężczyzna. Chciał położyć na grobie kwiaty. Znów róże. Zaraz po nim podszedł ze swymi
kwiatami kto inny.
Popychano mnie, nie mogłem tam dłużej stać. Spojrzałem jeszcze tylko na najbliższe, są-
siednie groby. Woroszyłow, Dzierżyński, ktoś tam jeszcze. Niewiele tego zresztą było. Tylko
na grobie Dzierżyńskiego leżały kwiaty. Dałem się porwać tłumowi. Jeszcze parę kroków – i
znów byłem na Placu Czerwonym. Ja, dwudziestodwuletni. Z tym zezowatym malcem, drze-
miącym we mnie jak embrion, z tą biedną pokraką. Gdyby to on tu był, biedak, jakich wzru-
szeń  by  doznał!  Może  by  się  rozpłakał,  może  by  krzyczał;  najpewniej  stałby  skupiony  i
grzeczny, ale ze łzami w oczach, ale z Żar-Ptakiem w zanadrzu, ale z czymś wielkim, prze-
ogromnym, nie do pojęcia... biedny zezulec! Czułem go jeszcze koło serca, w sercu, pod że-
brami; ciągle tam był, biedak. Pożałowałem go przez chwilę. On tego nie miał, on to stracił,
nieszczęsny rudy szczeniak, nie powiodło mu się w życiu, nawet Placu Czerwonego nigdy nie
widział! To ja go widzę; ja, wzgardliwie skrzywiony, ja, szczerze zaciekawiony, ja, któremu
to wszystko na diabła; ja, dwudziestodwuletni.
Stałem na Placu Czerwonym, Kreml kłębił się przede mną budowlami z lukrowanych, ko-
lorowych pierników,  a nad nim wzbijał się  do lotu, łopocząc skrzydłami, Żar-Ptak... wzru-
szyłem  ramionami i  poszedłem sobie.  U faceta  z  białym  wózkiem kupiłem  lody Płombir i
gryzłem je aż do stacji metra. Postałem jeszcze, wyciągnąłem papierosa (koperta ciągle była
w mojej kieszeni), wypaliłem go i wszedłem do środka.
Wrzuciłem pięciokopiejkówkę do automatu. Zjechałem ruchomymi schodami na peron.
Pierwszy raz w życiu byłem w metrze. Ale to nie było trudne, dałem sobie radę. Nikt by
nie poznał, że to pierwszy raz.
Pierwsza dziewczyna też się nie domyśliła.
Poczekałem na luźniejszy pociąg, na luźniejszy wagon. Taki, żebym mógł usiąść. Docze-
kałem się. Usiadłem w kącie. Teraz wreszcie byłem gotów. Sięgnąłem po kopertę.
Koperty nie było.
Herr Gott, Herr Jesus, Virgin Mary, Jowiszu, Lucyferze, wszystkie siły światła i ciemno-
ści!  Zerwałem się,  rzuciłem  do  drzwi.  Dyszałem  głośno.  Pociąg  był  w  ruchu,  za  szybami
ciemność, tłuścioszka stojąca przy drzwiach czytała miesięcznik Junost', nadepnąłem  jej na
nogę, coś wymamrotałem, nie zwróciła na to uwagi. O Boże, jeśli istniejesz. O Boże. O idio-
to, idioto, beznadziejny idioto. Ile już razy mogłeś to stracić. W pociągu, w Brześciu, wszę-
dzie. Ale miałem to jeszcze przed chwilą. Papierosy. Wtedy wypadła. Kiedy je wyciągałem z
kieszeni. O Boże. Pociąg zatrzymał się na stacji. Runąłem przez drzwi, gdy tylko się otwarły,
i upadłem na oba kolana przed pchającymi się do środka ludźmi. Śmiano się; nie zwróciłem
na to uwagi.
W przeciwną stronę. Przejechać jedną stację w przeciwną stronę i odnaleźć to miejsce, w
którym sięgałem po papierosy. Tylko jak trafić, jak zdążyć? Biegłem korytarzami, myliłem
się i zawracałem, biegłem w górę schodami ruchomymi, potrącając stojących spokojnie męż-
czyzn i kobiety, biegłem czerwony, zadyszany, mokry od potu. W pociągu, jadącym w prze-
ciwną stronę, uderzyłem pięścią w ścianę z wściekłości. Sapałem. Znów biegłem ruchomymi
schodami. Już. Rozejrzałem się dokoła. O, tu stałem, tu! Na pewno!
Ale  na  chodniku nic  nie  leżało.  Śmieci,  niedopałki, skórki  pomarańczowe,  tak.  Nic  nie
przypominało mojej koperty.
Stałem tak przez chwilę, rozglądając się i dysząc, dopóki nie uświadomiłem sobie, że to
przecież wyjście z metra, nie wejście. Pobiegłem szukać wejścia. Poślizgnąłem się, o mało nie
upadłem. Zobaczyłem skrawek papieru, rzuciłem się po niego.
Nic. Zużyty bilet do kina.
63



------------------------------------------------------------- page 64

I na jezdni – o mało nie wpadłem pod autobus – na jezdni też tylko zwinięta, spłaszczona
przez koła gazeta.
Po chwili zapytałem kogoś, czy jest drugie wejście na tę samą stację. A jakże, było drugie.
Z tamtej strony placu. Powlokłem się już bez nadziei, szurając nogami. I nagle rozpoznałem –
ależ tak, naprawdę rozpoznałem – miejsce, w którym niedawno stałem, kończąc lody Plombir
i zapalając papierosa. Jak mogłem pomylić je z innym?! Ledwo rozpoznałem miejsce, zoba-
czyłem  też i  prostokąt papieru,  prawie  czarny od  ludzkich  butów,  które po  nim  deptały,  a
przecież... a przecież... Podszedłem powoli i prawie bez nadziei. Schyliłem się; podniosłem
to.
Tak. Dla mojego syna, po mojej śmierci. I odcisk buta na tych słowach, odcisk żłobkowa-
nej podeszwy.
Popychano mnie, ktoś na mnie krzyczał. Odszedłem na bok, pod mur, i szybko, już bez
przejęcia,  bez  wzruszenia,  rozerwałem  kopertę.  Przytrzymałem  ją  zębami,  wyciągając  ze
środka kartkę. Sprawdziłem, czy nie było niczego więcej, czy nic nie upadło.
Nie. Tylko ta jedna kartka.
Umieramy z własnej woli, proszę nikogo nie winić. Planowaliśmy to od dawna. Jestem sta-
ry i chory. Teraz mógłbym już być tylko ciężarem dla innych. Moja żona mogłaby żyć jeszcze
długo, ale postanowiła odejść razem ze mną. Chcemy to zrobić spokojnie i pogodnie. Po pro-
stu  uśniemy i  nie obudzimy się  więcej.  Nie mieliśmy  dobrego życia, ale  spróbujemy  mieć
dobrą  śmierć. Zapewne trzeba nas będzie gdzieś zakopać z powodu przepisów sanitarnych:
pieniądze leżą w kopercie na stole, chyba wystarczy. Oczywiście żadnych katabasów! I żad-
nych szopek. Zakopcie jak najtaniej. Nie zostawiamy niczego prócz książek i paru sprzętów, i
ubrań. Mieszkanie jest kwaterunkowe, ale jeśli można prosić – nie wyrzucajcie z niego nasze-
go syna Gustawa! Nie wyrzucajcie go! Niech wróci z więzienia do domu. Bądźcie miłosierni.
Wysyłam  kopie  tego  listu do  przyjaciół,  żeby  pomogli,  żeby  dopilnowali.  Mieliśmy  dobre
intencje, ale życie nie jest takie proste. Przepraszamy. Nie wiemy, jak trzeba żyć dalej. Że-
gnajcie.
Henryk Szreder
Helena Marczuk
PS Guciu, bardzo cię kochałam – matka
No, cóż.
Czy spodziewałem się czego innego? Czegoś więcej?
Złożyłem papier. I, ściskając go w ręku, ruszyłem powoli przed siebie. Przed siebie – czyli
znów na Plac Czerwony.  Ale kiedy go zobaczyłem przed sobą, kiedy  wyrosły przede mną
piernikowe wieże, i lśniące szkło Pałacu Zjazdów, i mauzoleum z niezmiennym wężem cze-
kającej cierpliwie kolejki, zawróciłem na pięcie. Na dzisiaj dosyć.
64



------------------------------------------------------------- page 65

II
Mieszkanie było aż na Czeriomuszkach, prawie za miastem. Po wyjściu z ostatniej stacji
metra trzeba było jechać autobusem. Opłatę za przejazd wrzucało się do przezroczystego po-
jemnika. Zdumiałem się, że ktokolwiek w tej sytuacji płaci, ale wszyscy płacili. Z wyjątkiem
faceta z wąsami, który wsiadł na następnym przystanku i – zauważywszy, że mu się przyglą-
dam – podsunął mi pod nos jakiś kartonik.
– Mam bilet miesięczny, towarzyszu.
Zaczerwieniłem się, odsunąłem.
– Nie, towarzyszu, sprawdźcie. Jest ważny. Zobaczcie datę.
Nie zdołałem tego uniknąć. Spojrzałem na kartonik, uśmiechnąłem się głupawo, machną-
łem ręką. Uspokojony, schował swój bilet miesięczny do kieszeni. I zaraz rzucił się na jakie-
goś chłopczyka, na którego przez cały czas łypał okiem.
– Za to ty, malczik, wrzuciłeś o kopiejkę za mało. Wydaje ci się, że ludzie oczu nie mają?!
– Prawda, święte słowa, wrzucił o kopiejkę za mało! – potwierdziły dwa głosy; chłopiec
zawstydził się najwyraźniej i dorzucił kopiejkę. Och, Auguście, Auguście, jak niewiele wie-
działeś!  Powiedziano  mi  później  –  wieczorem  –  że  każdy  sowiecki  pasażer  czegokolwiek
bądź ma prawa i obowiązki kontrolera (prawdziwi kontrolerzy, w cywilnych łachach oczywi-
ście i dobrze  zamaskowani, istnieli  również), ale żeby  z tego  tak ochoczo  korzystał? Żeby
każdy aż tak bał się każdego? Naprawdę, nie w amerykańskich powieściach o potwornościach
komunizmu? U nas to by nigdy nie przeszło, nigdy. Och, Auguście, który nawet przez sekun-
dę nie byłeś poza Polską, który nie znałeś żadnego języka poza polskim! I mimo to wiedziałeś
tak dobrze, czego potrzeba każdemu z krajów świata, tak dobrze byłeś przygotowany do rzą-
dzenia każdym! Może miałeś rację. Ale diabeł tkwi w szczegółach; i Gucio, ten piskorz, ten
pstrąg, ten lin, poznawał właśnie diabła.
Autobus zajechał na Czeriomuszki. Spytałem kogoś, czy to na pewno tu (Gucio zna języ-
ki!), i wysiadłem.
Drzwi mieszkania otwarła przede mną Mickey Mouse.
Miała na sobie coś różowego (sukienkę, a nie spodnie, jak rano), i w pierwszej chwili po-
myślałem, że na twarz bije jej blask od tej różowej sukienki. Dopiero po chwili zrozumiałem,
że to rumieniec. I drżała także. Trzęsła się cała! I jąkała się – jak ja kiedyś, przed Augustem.
– Pozwolono mi otworzyć drzwi, bo... Ja byłam najbliżej drzwi, dlatego je otwarłam. Po
prostu by-byłam najbliżej.
Piorunochronie, a co mnie to obchodziło?!
Zaraz zresztą zjawili się inni. Obejmowali mnie, całowali, poklepywali. Obiecywali szep-
tem coś nadzwyczajnego –  Ale nie mówcie mu tego, może nie  przyjdą! – Przecież nic nie
mówię!; ściągnęli ze mnie kurtkę i zaprowadzili do pokoju pełnego ludzi. Jednocześnie roz-
legł się śpiew, taki tu był widać zwyczaj, śpiewali to samo, co przedtem, piosenkę z Żywego
trupa, jakaś blondynka dyrygowała, jej głos wybijał się ponad inne, wspaniały głos, i dekolt
też miała wspaniały, co za piersi!; wcisnęli mi w rękę kieliszek z wódką, śpiewali z bezgra-
niczną dobrą wolą Giustaf, Giustaf, Giustaf... i tak dziewięć razy, aż do finału: Giustaf, piej
do dna!
Wypiłem do dna. I zaraz poczułem się lepiej.
Stół był zastawiony po brzegi; przy stole i po kątach, z talerzami na kolanach (choć trzy
miejsca przy stole – jedno ja zająłem – były wolne), siedziało ze dwadzieścia osób. Ktoś grał
65



------------------------------------------------------------- page 66

na gitarze i podśpiewywał cicho, inni gadali. Mickey Mouse – na imię miała Wiera, ale zaraz
o tym zapomniałem – siedziała przy mnie i z takim zapałem podsuwała mi pierożki, kana-
peczki, wino, wódkę („A może chciałbyś szampana, powiedz, Giustaf, może chciałbyś szam-
pana?”), że przewróciła kieliszek, chlapnęła sobie na kolana jakimś sosem, strąciła na podłogę
i zaraz rozdeptała kawałek jesiotra; patrzyłem na nią najpierw zdumiony, a potem rozbawio-
ny. Nasłana przez sowiecką bezpiekę,  czy  po prostu zakochała  się we mnie od pierwszego
wejrzenia?  Doszedłem  do  wniosku, że to  drugie.  ONI  chyba  nie  mają  aż  tak  nieudolnych
agentów.
Wcale nie jestem zarozumiały, do diabła!  Dziewczyny – dojrzałe kobiety także, podoba-
łem się dojrzałym kobietom, a i one mnie – już się nieraz we mnie podkochiwały i znałem
objawy. Z własnego doświadczenia też. Kiedy mi się któraś bardzo podobała – bogowie, jak
ja głupiałem! Jak mi się trzęsły ręce, jak głośno zaczynałem mówić, jak się puszyłem, popi-
sywałem  i czerwieniłem  jednocześnie!  Jeżeli  to nie ona  nadała pierwszy  sygnał,  budziłem
przerażenie i marnowałem wszystkie szanse. Cóż, taki  jest człowiek.  Urodzony samobójca.
Miałem nadzieję, że mi to przejdzie. Że nauczę się czegoś od Augusta: on zawsze miał tupet,
on nigdy się nie czerwienił, nie pocił, nigdy nie drżał. Mimo to mniej się podobał kobietom
niż ja. Słowo pioniera. No, zapytaj kogokolwiek, zapytaj kogokolwiek, kim był Gucio Szre-
der przez dobre dwie dekady historii komunizmu! Bel Ami Polskiej Rzeczypospolitej Ludo-
wej i jeszcze kawałka świata. Zmartwychwstały James Dean. Prawda, ty nie wiesz, kim był
James Dean, nie wiesz, kim był Dillinger, nie wiesz, kim był Majakowski; czy chociaż o Ca-
sanovie  udało ci  się choć raz usłyszeć?  Dobrze  już, dobrze. Śmieszą cię  popisy  staruszka-
kombatanta. Zresztą pewnie przesadzam. Już dobrze. Choć nie wiem, co w tym takiego dziw-
nego, że jakaś Rosjaneczka miała wobec mnie un coup de foudre!
O.K. Mickey Mouse wywracała i rozlewała, co się dało, majonez kapał jej do rękawa, zą-
bek gruzińskiego marynowanego czosnku wpadł za dekolt, jednocześnie bez przerwy mnie za
coś przepraszała, choćby za to, że siedzi obok mnie, po prostu tak wyszło, to przypadek, sama
nie wie, czemu ją tu posadzili, chętnie sobie pójdzie, jeśli chcę; czy chcę? Ta pyszałkowata
nieśmiałość  nieszczęśliwie  zakochanych!  Przez  chwilę  mnie  to  bawiło;  zapewniłem  ją,  że
jestem ZACHWYCONY takim sąsiedztwem, że jestem z niego DUMNY, a ona o mało nie
rozpłakała się z przejęcia; potem trochę mi się to znudziło, przeszkadzała mi w rozmowie z
innymi, z tymi, dla których tu  przyjechałem; odwróciłem  się do niej plecami  i zająłem  się
nimi.
Byli tacy sami jak nasi. Jak ci w Polsce. Od razu to złapałem: to będzie pierwsza rzecz, ja-
ką  przekażę  Augustowi:  są  tacy  sami!  BUNT  ELIT.  POKOLENIOWA  SZTAFETA
PROMINENTÓW. Czasy się zmieniają, a my musimy zmieniać się wraz z nimi. Mój kon-
takt w Rosji – córka redaktora naczelnego jednego z ich najpoczytniejszych czasopism, tłuste
dziewuszysko obsypane wągrami, Nina – mój kontakt w Rosji szeptał mi do ucha informacje
o statusie społecznym tych, którzy do mnie podchodzili, którzy ze mną rozmawiali. Jak u nas.
Syn zastępcy sekretarza KC. Syn generała Armii Czerwonej. Syn wicedyrektora banku, Bo-
hatera Związku Radzieckiego. Syn zdymisjonowanego przed rokiem ministra. Syn wysłanego
siłą na wczesną emeryturę dygnitarza z KGB – „potwornie zdolny chłopak, geniusz, cudo, ale
Żyd,  i ojciec  usunięty  za to,  że  Żyd,  rozumiesz,  ONI  postawili na arabską ropę  naftową  i
Saszka ma zmarnowane życie; dobrze chociaż, że go ze studiów  nie wyrzucili”, syn kogoś
tam, córka kogoś tam... Dawno już wstałem od stołu, rozmawiałem z Niną w kącie pokoju,
popijając czerwone wino z trzymanego w ręku kieliszka; obejrzałem się, zobaczyłem Mickey
Mouse pożerającą mnie wzrokiem, i zapytałem:
– A ta... myszka, to kto?
Nina zachichotała.
66



------------------------------------------------------------- page 67

– Dobrze ją nazwałeś! Właśnie. Myszka. Nikt. Oboje rodzice lekarze, bieda aż piszczy...
ale  bardzo oddana, bardzo pracowita.  Idealistka. Odwala cholerną  robotę. Zwłaszcza w sa-
mizdacie.
Słowem jak u nas. U nas również były takie idiotki; idiotów też trochę, ale mniej. Nic by
się bez nich nie zrobiło, naprawdę odwalały całą robotę... ale liczą się ci, którzy wydają roz-
kazy, prawda? Teraz i zawsze. I w historii. Mniejsza o myszy: Nina sama poruszyła temat, o
który mi chodziło. Właśnie o to miałem dokładnie wypytać: o samizdat. August uważał, że i u
nas musi powstać coś takiego, trzeba przejąć rząd dusz, tych pospolitych dusz średniej inteli-
gencji (wyższa i tak miała dostęp do informacji i do wszystkiego), a także („Kazał ci pogadać
o tym z Rosjanami, Guciu, oni tego nie robią, a przecież od tego zaczynali ruscy marksiści,
prawda? Lenin, Stalin i reszta” – powiedziała mi Mona po więziennym widzeniu z Augustem)
– czemu nie? – dusz klasy robotniczej. Nina mrugnęła do mnie.
– O tym nie gadaj z byle kim. Możesz być jutro w kawiarni Kosmos? Przy ulicy Gorkiego?
Dawna Twerska. Każdy ci pokaże. Pamiętasz, tam Mistrz poznał Małgorzatę.
– Niosła dziwne, żółte kwiaty – dałem odzew, pokazując, że jestem człowiekiem comme il
faut.  I  godnym zaufania. Szpicel nie  wiedziałby, jakie  kwiaty niosła bohaterka  Bułhakowa
ulicą Twerską. Trochę  już ich  poznałem, szpicli, bezpieczniaków,  agentów. Co  za poziom,
bogowie! Trzy dni wołami jechali po metryki, które mieli złożyć w MSW. Wiedzy nie zdo-
bywa się w miesiąc ani w rok. Lotności umysłu nie zdobywa się nigdy; jeżeli los nie dał nam
jej od razu, przechlapane, koniec.
Umówiliśmy się na dwunastą. Wspaniale.
Tym lepiej, że MYSZ  podeszła do mnie, czerwieniąc się i drżąc, przerażona i bezczelna
jak wszyscy zakochani, pewna jednocześnie, że nie jest godna niczego i że zasługuje na Eden
– jak wszyscy zakochani; podeszła na uginających się nogach i złapała mnie za rękaw.
– Giustaf – wyjąkała. – Zjedzą ci całego jesiotra. A jest bardzo dobry, bardzo świeżutki.
– Pierwszej, czy drugiej świeżości? – zapytałem na benefis pryszczatej Niny, która zachi-
chotała z aprobatą. Ale i Myszka znalazła się jak trzeba.
– To nie Dom Gribojedowa – odpowiedziała.
Roześmialiśmy  się z  Niną, a  ja  pogłaskałem Myszkę po  włosach.  Łaskawie,  jak  panicz
chłopkę pańszczyźnianą. Sama zrobiła ze mnie panicza i tylko do siebie mogła mieć preten-
sję!
– Już idę.
A ponieważ czekała, mrugnąłem do Niny i wróciłem do stołu, obejmując Myszkę ramie-
niem. Trzęsła się cała. Czemu nie miałem jej uszczęśliwić, skoro to takie łatwe?
Ledwo usiedliśmy przy stole, ledwo sięgnąłem po kanapkę z jesiotrem, rozległy się cztery
dzwonki  i  wszyscy,  przewracając  krzesła,  ruszyli  hurmem  do  drzwi .  N a w e t  M y s z k a  j u ż
chciała mnie zostawić, ale zaraz wróciła.
– To chyba ONI! – szepnęła mi do ucha, owiewając mnie zapachem perfum Krasnyj mak –
moja matka też ich używała zanim Czasy Się Zmieniły; nie zwróciłem wcześniej uwagi na ten
zapach, a może Mickey uperfumowała się dopiero po gruzińskim czosnku; zastanowiłem się
przelotnie, czy wyjęła go chociaż z jakichś tajemnych przepaści pod różową sukienką, ale nie
zdążyłem poczuć Automatycznej Żądzy (biedna Mickey!), bo właśnie ONI wkroczyli.
JĄ poznałem od razu, jego po chwili.
Po raz pierwszy widziałem JĄ jako dziesięciolatek. Chyba. Ściśle mówiąc, widziałem jej
nogi. Siedziałem w kinie obok Augusta, byliśmy z Moną i dwoma chłopcami, August załatwił
bez trudu wpuszczenie nas, choć film był dozwolony – jak prawie wszystkie wtedy, w komu-
nizmie – od lat szesnastu (jeżeli na ekranie odchodziło prawdziwe pieprzenie, to od osiemna-
stu, jeżeli tylko podcinanie gardeł, torturowanie, topienie, palenie żywcem, wybijanie zębów,
rozpruwanie brzuchów i temu podobne Zwykłe Ludzkie Sprawy, od dwunastu; to był trady-
cyjny kryminał z ładną dziewczyną, więc od szesnastu), i ONA pojawiła się na ekranie jako
67



------------------------------------------------------------- page 68

NOGI, tak po kolana, nogi w połyskliwych pończochach (były to jeszcze czasy pończoch) i w
lakierkach na SZPILKACH (mam ci tłumaczyć, co to były SZPILKI? takie bardzo wysokie,
cieniutkie obcasy z metalowymi końcami?; że zakazano wchodzenia w czymś takim do Luw-
ru, bo cholernie rujnowało podłogi?; ach, wiesz, co to jest? moda wielokrotnie wracała? aku-
rat znów się to nosi? – w porządku, bo mam już powyżej uszu tych wspominek a la Matuza-
lem: ja po prostu nie wiem, kto to będzie czytał, zrozum!), jako cudowne, wspaniałe NOGI na
całą ścianę kina czy prawie; widownia zaczęła gwizdać jak szalona na znak zachwytu, August
też gwizdał, mistrz populizmu, a my, mający dorosnąć już w czasach, kiedy kobiety nie miały
nóg, kiedy nogi, ukryte w spodniach albo w długich spódnicach, w ogóle się nie liczyły, my,
dzieciaki, wyśmiewające się później po cichu ze staruszka Augusta, pytlującego w zgodzie z
epoką  swojej  młodości  o Dobrych  Nogach  i  Złych  Nogach, a  kpiącego  z  pokrytych skórą
szkieletów, które były pięknem moich czasów (Kobieta nie może być za chuda ani za bogata,
jak mawiała staruszka Simpson, to było credo moich, naszych czasów)... cholera, zaplątałem
się. Kompletnie zgubiłem wątek. Przeredaguj to, zgoda?
W każdym razie nogi były fantastyczne i widownia zawyła z zachwytu.
Potem na ekranie pojawiła się cała sylwetka (nie pamiętam jej). A wreszcie głowa. Długie,
proste włosy ufarbowane na jasny blond. Twarz o rosyjskich rysach, trochę kałmucka, o wy-
sokich  kościach  policzkowych,  trochę  skośnych  oczach,  dużych  ustach.  Twarz  francuskiej
gwiazdy  rosyjskiego pochodzenia. Mariny Vlady. Był taki rok, kiedy naśladowały ją u nas
wszystkie dziewczyny. Wszystkie z wyjątkiem tych, które naśladowały Brigitte Bardot, wią-
żąc włosy wysoko, w koński ogon, i nosząc szerokie spódnice zamiast obcisłości. To zresztą
historia Augusta, nie moja.
Szkoda, że nie było tu Augusta. On by to docenił.
Tak samo, jak szkoda, że na Placu Czerwonym nie było małego, zezowatego Gucia Szre-
dera.
Nudzę cię? Pewnie; siebie też. Po diabła próbuję ci wszystko tłumaczyć, mój przyszły, mój
ewentualny czytelniku, ty półgłówku? (Tak, tak właśnie zwracam się do mojego przyszłego,
do mojego ewentualnego czytelnika, i nie bierz moich obelg do siebie, po prostu niczego nie
kasuj, niczego nie usuwaj; potem to zredagujemy. Przemyślimy to. Na razie nic nie zmieniaj,
zapisuj jak leci, taki mam sposób mówienia. Rozumiemy się?)
No, więc weszli. Kobieta, której zdjęcia w obcisłej, wydekoltowanej sukience, z sarenką –
albo przymierzającej SZPILKI w sklepie z butami, albo tańczącej, albo gryzącej ciasteczko,
albo rozszarpywanej na strzępy przez złe, brzydkie kobiety sprzedawano w naszych kioskach
i księgarniach jak  trzy lata wcześniej zdjęcia Stalina, Słońca N aro dów , i j ej f ace t, j ej m ąż.
Prawdziwy, sowiecki  Rosjanin. Niższy od niej, szeroki w  ramionach, ciemny, silny, pijany
albo zamroczony narkotykami: legenda moich czasów,  Wołodia. Wołodia  Wysocki. Poeta,
aktor, piosenkarz. Poczytaj sobie o nim,  mój ty Wyklęty  Ludu  Ziemi, bo już  nie mam siły
wszystkiego tłumaczyć, rzygać mi się chce z nudów, starczy.
Ona była w srebrzystych obcisłościach, on w dżinsach i golfie. Przyniósł gitarę.
Widownia wyła teraz na jego widok, nie jej. Tempora mutantur. A ona uśmiechała się tak,
jakby jej to wcale nie martwiło. Słowo honoru, było mi jej żal. A kiedy tylko zrobiło mi się
jej żal, pojąłem, jaką drogę przeszedłem od tamtego kinowego seansu, i o mało nie pękłem z
dumy. Niczym ta żaba z bajki; jak jej było?
– Ona jest wyższa od niego, zauważyłeś? – szepnął do mnie jakiś chłopak i zachichotał. –
A oni jakby nigdy nic, jakby nigdy nic! Tak sobie razem chodzą jakby nigdy nic!
Nawet nie wiem, kto to był. Ale coś we mnie triumfalnie wrzasnęło. Są tacy, jak my pięt-
naście  lat  wcześniej,  biedne  mieszczuchy,  biedne  ruskie! Żona  wyższa  od męża,  Gospodi!
Biedne,  zapóźnione  ruskie!  Kto  wie,  czy  ich  kobiety  nie  noszą  jeszcze  pończoch?  (Zaraz
sprawdzę.)  A  oni  sami  –  czy  nie  chodzą  aby  w  kalesonach  i  nie  mówią  o  DOBRYCH
NOGACH, jak stary August? Biedne, opóźnione w rozwoju ruskie!
68



------------------------------------------------------------- page 69

Chór  już  śpiewał piosenkę  z Żywego trupa,  goście pili  do  dna,  a  potem  –  potem  mnie
przedstawiono.
Jak psa. Jak psa mnie potraktowali. Grzeczny uśmiech, ach, jakiś studencik z Polski, opo-
zycja, no pewnie, kto przy zdrowych zmysłach nie jest w opozycji do TEGO ŚWIŃSTWA,
nawet nie usłyszeli, że siedziałem w mamrze, zresztą – kto przy zdrowych zmysłach nie sie-
dział w mamrze? Poza nimi, oczywiście. Podali mi końce palców i już gadali z kim innym;
żaba, dopiero co nadęta litością, pękła z hukiem, ale nikt tego huku nie usłyszał, bard Sowiec-
kiego Sojuza przyjął podaną mu na klęczkach, naprawdę na  klęczkach gitarę,  przebrzmiała
gwiazda filmowa patrzyła na niego z fałszywym zachwytem, ze smutną zmarszczką w kąciku
ust; skończyła się moja krótka chwała!
Sam sobie przysiągłem, że rozwalę to wszystko, JA rozwalę, padną kiedyś przede mną na
kolana, przede mną, bohaterem, ale już będzie za późno – tyle że właśnie było za późno, ode-
pchnięto mnie w kąt, obstąpiono króla i królową balu, król już coś śpiewał wspaniałym, za-
chrypniętym głosem, który jeszcze niedawno uwielbiałem, o Boże, jak ja słuchałem tego gło-
su  ze  zdartych  taśm  odgrywanych  na  rozklekotanych  magnetofonach,  a  teraz  przysiągłem
sobie  zawsze  go nienawidzić,  zawsze, do  śmierci: jak  on mógł  tak mnie  potraktować? Jak
mogli oboje? Czemu nie poznali się na mnie, czemu nikt się na mnie nie poznał, nikt, nigdy,
nikt poza Augustem?
Bard  śpiewał  o  koniach, których  nie należy  wstrzymywać w  biegu, ach,  pędźcie  konie,
pędźcie, moje konie; chłopcy prawie łkali, zresztą jeden łkał naprawdę; dziewczyny wpatry-
wały się w sukienkę Mariny Vlady, któraś nawet próbowała ją odrysować w kieszonkowym
kalendarzyku; mnie już nie było, ja już nie istniałem.
Tylko Mickey Mouse została przy mnie, w moim kąciku wygnańca; tylko ona ciągle pa-
trzyła na mnie, nie na nich, i płonęła cała, i pachniała Czerwonym makiem, tak, że w końcu
sprawdziłem, czy nosi pończochy.
Nosiła. Wyobraź sobie, nosiła.
69



------------------------------------------------------------- page 70

III
Na rogu Twerskiej – teraz Gorkiego – udało mi się kupić dziwne, żółte kwiaty (przynajm-
niej mnie wydawały się dziwne: nie znałem się na kwiatach) dla Niny. Wszedłem do kawiarni
Kosmos, zawinięte w gazetę kwiaty położyłem na sąsiednim krześle (bałem się, że mnie za to
wyrzucą, ale nie wyrzucili), a kiedy przyszła kelnerka, zamówiłem kieliszeczek szampanika i
dwa  cukiereczki: nie na darmo od lat czytałem miesięczniki Nowyj  Mir, Oktiabr' i Junost'.
August nie miałby pojęcia, jak się zachować w moskiewskiej kawiarni! Przyniesiono mi kie-
liszek zupełnie zgaszonego, płaskiego, pozbawionego bąbelków szampana i dwa duże cukier-
ki w kryształowym pucharze. Rozwinąłem jeden z papierka i ugryzłem. Popiłem szampanem.
Odkaziłem dymem z papierosa.
Widzisz, to było tak.
August zniechęcił się do komunizmu, a komunizm nie poznał się na Auguście. Wybucho-
wa mieszanka. Cocktail Mołotowa. W chwili, w której August poczuł tę swoją niechęć, Plac
Czerwony powinien był zapaść się pod ziemię ze zgrozy, ale co tam te stare mury wiedziały! I
wszystko trwało jakby nigdy nic: sekretarze partyjni jeździli z kraju do kraju, żeby ucałować
w  usta,  po  wielkorusku,  innych  sekretarzy  partyjnych,  w  zakładach  pracy  przynosiło  się
usprawiedliwienia lekarskie za nieobecność w pochodzie pierwszomajowym, a gazetki ścien-
ne wzywały do podnoszenia wskaźnika upartyjnienia; dwa razy w roku dozorcy wywieszali
na domach czerwone flagi, przed sklepami stały kolejki szarych, wściekłych ludzi, czekają-
cych na dostawę mięsa  i na wojnę chińsko-rosyjską:  cóż, jakoś się żyło. Tylko August nie
mógł „jakoś żyć”, nie mógł już dłużej czekać na swoją Wielką Szansę. Przestawał wierzyć w
swoją Wielką Szansę. Coraz więcej pił, coraz gorzej sypiał. Psuły mu się zęby, wypadały mu
włosy. Życie mijało głupio i bez sensu, na horyzoncie wciąż nie pojawiała się tęcza, niewła-
ściwi ludzie całowali w usta niewłaściwych ludzi, przed niewłaściwymi  ludźmi rozściełano
purpurowe  chodniki,  komunizm  upadał  przez  złą  politykę  kadrową,  ale  żadna  wróżka  nie
uprzedziła go o zagrożeniu i nie wskazała drogi ratunku... no, słowem, August nie mógł już
dłużej czekać.
Przez to walą się systemy, przez to upadają epoki. Bo ktoś nie może już dłużej czekać. Je-
den człowiek dostatecznie wielki – albo dostatecznie wielu ludzi małych.
Były lata sześćdziesiąte dwudziestego wieku, i w pewnym kraju Europy Środkowej pewien
partyjny aparatczyk niskiego szczebla nie mógł już dłużej czekać na awans i władzę.
Były lata sześćdziesiąte dwudziestego wieku, i w pewnym kraju Europy Środkowej pewien
partyjny aparatczyk niskiego szczebla wpadł w panikę: czyżby nie zwietrzył nowych czasów?
Czyżby miał lada moment wypaść na śmietnik historii?
Widzisz, to było tak.
Na Bliskim Wschodzie wybuchła wojna żydowsko-arabska. Arabów było więcej niż ziare-
nek  piasku  na  pustyni,  Żydów  garstka.  Arabowie  mieli  poparcie  światowego  komunizmu,
Żydzi – światowego kapitalizmu. Komunizm uzbroił Arabów, kapitalizm Żydów. Kiedy do-
szło do starcia. Żydom wystarczyło pstryknąć palcami i już zwyciężyli. Nasza broń nie była
nic warta, nasza logistyka nie była nic warta, nasza gospodarka nie była nic warta, z naszej
ideologii nie dało się celnie strzelać, można było nas wtedy rozwalić drugim pstryknięciem
palcami, ale TAMCI przerazili się jak pies, który wreszcie dopadł kota, zastygli w miejscu z
rozdziawioną paszczą, a potem wycofali się, podkulając ogon. NASI musieli sami przygoto-
70



------------------------------------------------------------- page 71

wać własny upadek, przeciwnik za nic nie chciał im w tym pomóc. Też byli przerażeni. Jak
kot dopadnięty przez psa. I wtedy August...
Nie, jeszcze coś.
Czesi się wtedy ruszyli. Chcieli wolności. Z dnia na dzień coraz więcej wolności. Zawsze
jakiś kraj zaczynał sam, bez wsparcia innych krajów, zawsze wystawiał się przez tę samot-
ność pod strzał, ale współdziałanie można zorganizować, o ile ma się dość czasu; w Czecho-
słowacji wrzało coraz  bardziej, a czasy wszak  się zmieniły,  Nasz Obóz,  Nasz Bratni Obóz
okazał się militarnie  i gospodarczo równie  potężny  jak  dwudniowe niemowlę;  wszystko  te
cepy zmarnowały! I wtedy August...
Nie, to nie tak. Widzisz, August od kilku lat szykował się na to, że trzeba będzie OSTRO
WYSTĄPIĆ. Nie, żeby obalać czerwonych, skądże! August ciągle wierzył w komunizm. Nie
tylko wierzył: kochał go. Wszyscy kochaliśmy komunizm: my, wierne, kilkuosobowe wojsko
Augusta. Nieszczęśliwa, bezwzajemna miłość!
Niczego  nie  zrozumiesz  bez  tych  słów:  to  wszystko,  o  czym ci  opowiadam,  to  historia
bezwzajemnej  miłości.  Bezwzajemnej,  odepchniętej,  wyśmianej  miłości  do  komunizmu.
Mojej miłości. Augusta. Innych. Gdyby nas nie odepchnięto...
Czy wiesz, co powiedział August, kiedy siedzieliśmy w jego mieszkaniu, tym razem obaj
nad herbatą zmieszaną z wódką (byłem już dorosły), kiedy siedzieliśmy przy włączonym te-
lewizorze, trzęsąc się z ciekawości, jak władze zareagują na swoją gigantyczną klęskę, i kiedy
zobaczyliśmy na ekranie tę ich pierwszą reakcję? Pierwszą antysemicką demonstrację, pusz-
czoną pod osłoną milicji środkiem jakiejś ulicy, z ochlapaną czerwoną farbą gwiazdą Dawida,
z transparentami,  na których słowo Żydzi zastąpiono  (drobna interwencja  redaktorska) sło-
wem syjoniści; no, czy wiesz, co powiedział August? Jaka była jego pierwsza reakcja?
August zdrętwiał z papierosem w kąciku ust, a szklanką w dłoni, August wpatrzył się w
ekran jak sroka w gnat, i nagle ryknął:
– O kurwa, a proletariacki internacjonalizm?!
No, sam widzisz: to wszystko jest historią bezwzajemnej miłości!
Pociesz się: po pierwszej reakcji przyszła druga. Ta już – pociesz się jeszcze raz – rozsąd-
na i godna polityka.
– O kurwa – zapytał August, kiedy tylko w telewizji zaczęto gadać o połowach dalekomor-
skich albo o życiu rodzinnym gawronów – czy oni zwariowali? Nigdzie tu nie mamy mniej-
szości arabskiej, a żydowską wszędzie, i to niezłą, czego ONI chcą? Rozruchów antysemic-
kich? Czarnej sotni? Cholera, to groźne! To się da zrobić, ale czy to rozsądne?
Zastanawiał się przez chwilę, czy to rozsądne. Potem – zapowiadano właśnie pogodę na
następny dzień – sam sobie głośno odpowiedział: „Nie”.
Na krótką metę popełnił duży błąd.
Przyłączyłem się do tego błędu, karny uczeń czarnoksiężnika. Istotnie, odgórne wywoły-
a)
wanie przez władze masowego antysemityzmu w komunistycznym kraju było:  sprzeczne z
b)
proletariackim internacjonalizmem;  niepotrzebne: bliskowschodnią naftę można było sobie
c)
zapewnić bez takich popisów;  niekorzystne dla wewnętrznych interesów naszego Czerwo-
nego Bloku: nasi Żydzi byli cholernie wysoko wykwalifikowani i tylko ekonomiczny nieuk
d)
spisywałby ich na straty;  fatalne dla naszych stosunków z USA, zważywszy na tamtejsze
e)
potężne  lobby  żydowskie;   beznadziejne  propagandowo:  próbowano  już  tego  chwytu  w
1948,  ale Stalin, ten lis, sam  to uciął, kiedy  się zorientował, co rozpętał:  po diabła istnieje
historia, jeśli ma nie być naszą magistra vitae? Po diabła powtarzać cudze pomyłki?
– No, pewnie – powiedział August, przypalając papierosa od papierosa – jak nie można
dać ludziom chleba, trzeba im dać chociaż igrzyska, dobra metoda, sam cię tego, Guciu, zaw-
sze uczyłem, ale sensowne igrzyska, do diabła, pożyteczne! Wiesz, co JA bym teraz wymy-
ślił, zwłaszcza że w Czechach się trzęsie?
71



------------------------------------------------------------- page 72

I  powtórzył  mi jeszcze raz  punkty a-e, żebym dobrze  zrozumiał, dlaczego czarna  sotnia
przyniesie Naszemu Obozowi GLOBALNIE same straty. O nie, tu trzeba zrobić to, co chciał
zrobić Stalin w 1953, sztandar swobód demokratycznych, te rzeczy, ale pod pełną kontrolą:
jeszcze chwila, a będzie za późno!
– Słuchaj – powtarzał August, rwąc włosy z głowy – toż toto jest ślepe jak kocięta; jeszcze
parę takich popisów, a naprawdę wszystko się zawali. Co za cepy, Guciu, co za cepy!
Później popiliśmy sobie  zdrowo, a nazajutrz August  wezwał mnie do siebie i zaczął mi
dyktować swoje Myśli o polityce.
Pierwszy rozdział nosił tytuł: „Czy komunizm przetrwa jeszcze dwadzieścia lat?” Ostatni:
„Jedyna szansa”. Jedyną szansą miało być dopuszczenie Augusta do władzy i słuchanie jego
wskazówek. Najśmieszniejsze, że to była prawda. Cholera, to była prawda!
Komunizm  miał przed  sobą jeszcze dwadzieścia  lat. No,  dwadzieścia jeden,  drobna  po-
myłka w obliczeniach.  I ani centa więcej. A gdyby doceniono Augusta... hombre, on  by to
wygrał, on by to wygrał! Czerwone sztandary powiewałyby na wieżach, sekretarze partyjni
całowaliby się w usta pod akompaniament orkiestr wojskowych... Dosyć.
Oczywiście,  August  nosił w  swym  dziele  ksywkę „Nowi  Ludzie,  Świadomi  Wymogów
Chwili” i kilka podobnych. Zgodnie z zasadami partyjnej nowomowy. Każdy i tak rozumiał,
o co  chodziło.  Pomyśleć,  że  człowiek  nie  może  powiedzieć  wprost:  „Dajcie  mi  władzę,  a
wszystko wyprowadzę  na właściwe tory”, bo  ośmieszy  się, jakby jadł rybę nożem! A  jeśli
nazwie to nudno i zawile, jest traktowany jak facet comme il faut. Durne to życie, nie?
Spisałem  to, co  mówił August. Ładnie  to  ułożyłem,  wymyśliłem  tytuły  rozdziałów,  po-
wsadzałem nazwiska, daty, cytaty i kalambury, a potem – potem miałem odegrać najważniej-
szą rolę. Zgodnie z planem Augusta to ja miałem...
Poczekaj. Weszła Nina.
Pozwoliła  mi zamówić dla  siebie  szampana.  Zamiast  cukiereczków wolała apielsinczik.
Zachwyciła się kwiatami. Potem przeszliśmy do rzeczy.
– Słuchaj – powiedziała Nina – my nie chcemy ryzykować. Nikt z nas nie jest przeciwni-
kiem ustroju, rozumiesz? Przebudowa świadomości to sprawa na pięćdziesiąt lat. My, w prze-
ciwieństwie do was...
Et patati, et patata. Musiała to wszystko mówić. Słuchałem cierpliwie.
– Książkę twojego przyjaciela czytano u nas w samizdacie i zrobiła bardzo złe wrażenie,
bardzo. Jest dobrze napisana...
– Ja ją napisałem – wyjaśniłem czym prędzej, nielojalny pstrąg.
– ...chociaż miejscami strasznie mętna...
– August upierał się przy pewnych kawałkach, nic na to nie mogłem poradzić.
–  ...ale zmiana  ekipy rządzącej  pod hasłem  ograniczonej  liberalizacji to  zgrany  pomysł.
Aparat trzyma się mocno, a hasełko już sam złapał. Samo hasełko. Nic za tym nie pójdzie.
Może u was jest na razie inaczej, ale u was też aparat niedługo się przetasuje. NA SAMEJ
GÓRZE się przetasuje, rozumiesz? Żeby jacyś nowi ludzie, z dołu, dorwali się do władzy, to
pomysł  naiwniaka. Takie  rzeczy nie  dzieją  się bez rewolucji,  a rewolucji  nie będzie.  Góra
władzy nie puści.
Mówiła mądrze. Bardzo mądrze. Po raz pierwszy zastanowiłem się poważnie, czemu Au-
gust nie zrobił kariery w aparacie, czemu nie wspiął się do tego poziomu, na którym montuje
się sojusze i czasem – przy wielkim szczęściu – tasuje żywe karty. Co z nim było nie tak, co
w nim aż tak nie podobało się ludziom, których nazywał cepami, czemu przez tyle lat pozo-
stał pionkiem, instruktorem KW, zerem? Spryciarz nie musi obalać porządku świata, żeby do
czegoś dojść!
72



------------------------------------------------------------- page 73

Ach, nie. On po prostu miał temperament obalacza starych porządków. Jak ja. Nie mógł
tego ukryć. To wszystko.
– Poza tym, Giustaf – mówiła Nina, popijając wolniutko swego szampana – ta książka jest
prowincjonalna i antyrosyjska. Za dużo w niej prób podlizania się waszemu społeczeństwu, a
co ono kogo obchodzi? Trzeba patrzeć bardziej globalnie. Nie ma u nas ludzi, którzy zgodzi-
liby się dać innym wolność. Krajom podbitym, czyśmy je wcielili do Związku,  czy nie. W
najbardziej demokratycznej opozycji takich nie znajdziesz. Wolność, tak, ale wspólna, i ra-
zem, chwytasz? To trzeba widzieć GLOBALNIE.
–  Zgodnie  z  proletariackim  internacjonalizmem  –  zakpiłem,  a  Nina  grzecznie  się  roze-
śmiała, ale miała rację, miała rację! Ci, którzy ją wysłali na spotkanie ze mną, mieli rację!
– I jeszcze jedno – powiedziała Nina.
Sięgnęła pod bluzkę i wyciągnęła złoty prawosławny krzyżyk. Pozwoliła mi chwilę popa-
trzeć i schowała.
– Wielu młodych ludzi nosi coś takiego. My tu teraz robimy taki mały flircik z cerkwią,
rozumiesz. Nie myślicie o czymś podobnym? Wy tam w katolicyzmie macie większe szanse,
kościół powszechny, rimskij papa, rozumiesz.  No, i ludzi macie takich... takich  cholernych
bigotów, to im się spodoba. Tak myślę.
Kiwnąłem głową. Brzydził mnie ten pomysł, ale coś w nim było.
– W porządku – odpowiedziałem. – Rozumiem i zgadzam się. Ale nadal uważam, że moż-
na wydać tę książkę. Jako dokument historyczny, zawierający cenne przemyślenia, które mi-
mo że... znasz tę melodię.
Wyjęła z ust i włożyła do popielniczki przeżutą skórkę pomarańczy.
– Jako coś historycznego, może. Ale czemu ci na tym zależy?
– Czy wy macie przywódcę? – zapytałem. Podniosła brwi do góry: cienkie, niemodnie wy-
skubane brwi.
–  Czy  znasz u  was, tu, w  Rosji, choć jednego faceta,  który byłby  typem przywódcy? –
uściśliłem niecierpliwie. – Jakiegoś Lenina przed czterdziestką, do licha.
To ją zastanowiło. Naprawdę zastanowiło.
– Nie.
– Widzisz. A my mamy. Augusta. Tego się nie da wytłumaczyć, rozumiesz, on może robić
głupstwa, może przegrywać, ale to się czuje. On jest wodzem i już. Z tym się człowiek rodzi.
A może nie rodzi, ale taki jest i już, to skarb, taki człowiek. Czy wy znacie w Rosji takie sło-
wo charyzma?
Nie znała takiego słowa, ja nie znałem rosyjskiego odpowiednika; jakoś jej to wytłuma-
czyłem ogólnie i z przykładami.
– Taki facet jest na wagę złota, rozumiesz?
Zrozumiała.
– Może wydamy tę książkę – powiedziała powoli. – Twojemu wielkiemu człowiekowi po-
trzebne jest zaistnienie w Rosji, tak? W jakikolwiek sposób?
– Potrzebne jak cholera.
– Pomówię z ludźmi. Masz zdjęcie tego twojego...
Miałem zdjęcie Augusta. Pokazałem jej. Przyglądała mu się długo.
– Tak – przyznała wreszcie – wiem, o czym mówisz. On ma coś takiego w twarzy... Bez-
czelny pyszałek. Ale cwany. Może nawet mądry. – Przeniosła spojrzenie na mnie. – Ty też
coś z tego masz, wiesz? Nie aż tyle. Ale trochę.
Ucieszyło mnie to jak mało rzeczy ucieszyło mnie w życiu. Strasznie. Cholernie. Chyba się
rozpromieniłem, nie mogłem tego powstrzymać.
– Masz tę samą... – szukała przez chwilę właściwej nazwy – tę samą... butę.
Butę! Ha! Wolałbym milsze słowo, ale i tak byłem dumny.
73



------------------------------------------------------------- page 74

Poomawialiśmy jeszcze sprawę współpracy samizdatów imperium z samizdatami krajów
satelickich, podbitych, podporządkowanych – oczywiście, kiedy te samizdaty powstaną; usta-
liliśmy moją (naszą z Augustem, gdy wyjdzie z mamra, z Augustem i z naszymi paladynami)
rolę w ich tworzeniu; no, pogadaliśmy sobie o wielu rzeczach, umówiliśmy się na następny
raz, a potem zostawiłem Ninę przy stoliku (miała jakieś następne spotkanie) i wyszedłem.
Na  ulicy Gorkiego  (dawna  Twerska),  przy wyjściu  z  kawiarni Kosmos  czekała  Mickey
Mouse.
Rozzłościłem się. Naprawdę się rozzłościłem.
Przez chwilę nie czułem się zmartwychwstałym Jamesem Deanem, Bel Ami komunizmu,
wiekuistym kobiecym marzeniem. Czułem się jak idiota. Zadufany w sobie idiota. Coup de
foudre, dobre sobie! Oczywiście, ta pokorna myszka była szpiclem. Szpiclem moich kontak-
tów, nie KGB, ale  co to zmienia? Miała pilnować, żebym nie podpatrzył, z kim spotka się
teraz Nina? Dużo  by  mi to  dało! Byliśmy amatorami, August i  ja; zapamiętaj to  sobie,  to
ważne: byliśmy cholernymi amatorami. W tym tkwiła nasza siła – do czasu. A ta mała szpic-
lówa widzi we mnie szpicla! We mnie!
Złapałem ją za ramię. Krzyczałem na nią. Rozpłakała się.
– To nie dlatego, to nie dlatego – powtarzała – jak możesz, Giustaf, to nie dlatego...
– Więc dlaczego? Dlaczego, do diabła?
Ciągle z całej siły ściskałem jej ramię.
– Bo cię kocham – odpowiedziała, i nagle przestała płakać.
– Rozumiem. I co proponujesz? Dokąd pójdziemy, żebyś mi to mogła udowodnić?
Wpatrywała się we mnie szeroko otwartymi oczami niedorozwiniętego dziecka.
– Naprawdę? Poszedłbyś ze mną na spacer?
Roześmiałem się. Przestałem ją szarpać. Zapytałem, gdzie ma się odbyć ten spacer.
Na WDNCh, wyobraź sobie. Mickey Mouse chciała mnie zabrać na wielką wystawę osią-
gnięć sowieckiej gospodarki, chlubę Moskwy. „Tam jest tak pięknie, zobaczysz! Są fontanny,
i prosięta, i kury, i prawdziwy samolot...”
Znów się  roześmiałem. O mein lieber Augustin...  nie, tego nie  powinienem mówić, wy-
przedzam akcję, o mój Przedfranklinowski Piorunochronie, czy życie nie jest absurdalne?
Jest.
A  ponieważ jest, wziąłem Mickey Mouse za  rękę i  poszedłem z  nią do autobusu,  który
dowiózł  nas  prościutko  na  wystawę  największych  osiągnięć  komunizmu.  Nawet  z  lekkim
piknięciem wzruszenia w sercu. Opowiadam ci historię bezwzajemnej miłości, nie zapominaj
o tym.
Nigdy o tym nie zapominaj.
74



------------------------------------------------------------- page 75

IV
Fontanny biły w niebo, a niebo było błękitne, błękitne, niebo nigdy nie jest tak błękitne jak
w ostatniej chwili twojej młodości, a to była jej ostatnia chwila, choć jeszcze tego nie wie-
działem: jak cudownie błękitne było niebo, jakie białe obłoki, a fontanny – ach, fontanny były
samym srebrem, ożywionym srebrem, i tęczą, i mgłą; wśród drzew całych w zieleni i kwia-
tach stały białe pawilony, a w pawilonach były i prosięta, i kurczaki, i miczurinowskie arbuzy
tak ogromne, że skrzyżowane chyba z kulą ziemską, a obok nich leżały melony skrzyżowane
z Księżycem, i brzoskwinie skrzyżowane z satelitami Jowisza; były też maszyny rolnicze  i
obrabiarki, a może betoniarki, co ja mogłem o tym wiedzieć, i chyba grała muzyka, a może
tak mi się tylko zdawało, może to tylko we mnie po raz ostatni rozlegał się ten czysty, wysoki
dźwięk, o którym niczego nie wiesz, ty, który nie urodziłeś się komuchem, którego nie wy-
chowano  na  komucha, ten czysty, wysoki  dźwięk przenikający wszechświat  w chwili,  gdy
gardło  Małego  Dobosza  przeszyła  kula  imperialistycznego  szpiega;  zakochana  we  mnie
dziewczyna ściskała mnie za rękę; ludzie śmiali się, całowali, cieszyli w tym ogrodzie z bajki,
z jedynej dostępnej im bajki, z tej chluby i chwały mojej bezwzajemnej miłości – i nagle mi-
łość minęła. Zgasła. Przeszła mi jak ręką odjął.
Prosiaki, kurczaki, arbuzy i obrabiarki! Trochę zieleni, kilka fontann – Piorunochronie Ty
mój, i za to siedziałem w więzieniu? Za to siedzi w więzieniu August? Za to tłukłem się w
celi z bandziorami, którzy próbowali mnie zecwelić? Za to, żeby to trwało, tylko jakimś cu-
dem czystsze, piękniejsze, uczciwsze? A cóż za bzdura! Prosiaki, kurczaki, arbuzy. I nędza, i
niesprawiedliwość, i wyzysk, i niewola, i świństwo, świństwo, od lat już widziałem to świń-
stwo... dosyć. I co z tego, że jacyś biedacy w 1917 śpiewali Bój to JEST nasz ostatni? Nie był
ostatni, nigdy nie będzie ostatniego, popełniono błąd, ale kto złapał władzę, ten jej nie odda-
je...  chociaż George  Washington oddał, czyż nie? Niewiarygodny facet. Wyjątkowy idiota.
Mimo że to on ostatecznie wygrał, normalny, przyzwoity facet, który wziął władzę, żeby cze-
goś dokonać, a kiedy dokonał, odszedł... ja też odejdę. Rozwalę to wszystko w diabły i odej-
dę. ROZWALĘ TO WSZYSTKO W DIABŁY, słyszysz?
Tak pomyślałem. Tak sobie postanowiłem.
JA. Zawsze JA.
To nie historia bezwzajemnej miłości, tylko un roman de carriere, jak za Balzaca i Stend-
hala, tak uważasz? Przecież to jedno i to samo!
Gdyby  poprzedniego wieczora nie wzgardzili  mną  rosyjski  bard  z gitarą i  przebrzmiała
francuska gwiazda filmowa, może  nie poczułbym tego, co poczułem teraz.  Psiakrew, temu
trzeba wydać frontalną, uczciwą walkę: tym arbuzom i prosiętom, i wszystkiemu; komunie, u
diabła. Zrobić kontrrewolucję. Uczciwą, jawną kontrrewolucję. Nikt nie ma odwagi tak tego
nazwać? MY tak to nazwiemy.
Mickey Mouse zaciągnęła mnie do samolotu stojącego wśród drzew, można było wejść do
środka  i  obejrzeć to  cudo: ludzie,  ludzie,  komuchy  też potrafią zbudować samolot,  tyle że
marny! Krzywiłem się pogardliwie. Myszka skakała z radości: zawsze to park,  i prawie fe-
styn, tyle atrakcji, świetna zabawa, a te prosięta, czy nie były rozkoszne? No owszem, były.
Pocałowałem  ją. Wszyscy  wchodzili  do tego  samolotu, żeby się  bezkarnie całować; nie
można było obalać konwencji. Myszka poczerwieniała jak miczurinowski burak, zarzuciła mi
ręce na szyję i wpiła się w moje usta. Zupełnie nie umiała tego robić, biedne niewiniątko.
75



------------------------------------------------------------- page 76

Słuchaj, to było tak.
Mona przepisała manifest Augusta na maszynie, w sześciu egzemplarzach. A ja wręczyłem
jeden z nich Pierwszemu Sekretarzowi naszej partii komunistycznej (która zresztą, żeby nie
drażnić ludzi, nie  nazywała się „komunistyczna”,  tylko robotnicza): mówiąc inaczej. Wiel-
kiemu Bossowi, władcy naszego kraju, jednemu z grupki tych, którzy całowali się w usta na
purpurowych chodnikach. Wręczyłem mu go, kiedy przyszedł do ojca na herbatkę.
A jakże, przychodził do nas na herbatkę. Miał nawet swój kubek, wielki, żółty kubek, któ-
ry stał na osobnej półce w kredensie: Uważaj, Guciu, żebyś nie strącił kubka Wiesława! Nig-
dy nie używał filiżanek, nawet szklankami gardził: drobnomieszczańskie wymysły! Czasem
zjadał do herbaty kanapkę: uczciwą, wielką kanapkę  z  całej kromki  ch le ba , n ie  ja ki eś  ta m
maleńkie frykasiki dla burżujów! Z serem albo salcesonem. Podobał mu się nieład naszego
mieszkania, chwalił brak firanek, abażurów, kwiatów, dywanów, obrazów i obrusów. Uczci-
wy dom uczciwego partyjniaka. Za to cenił ojca: za jego uczciwe partyjniactwo. Ojciec cenił
go za to samo.
To jego wyciągnięto z więzienia – prawdę mówiąc, siedział po prostu w areszcie domo-
wym, nigdy nie mogłem zrozumieć, na czym to polega – i dano mu władzę, kiedy waliła się
epoka. Zrobiono z niego męczennika, ofiarę demonicznego Stalina, bohatera na miarę czasów
–  o  mój  Piorunochronie,  facet  przedstawił  kiedyś  UCZCIWIE,  PO  PARTYJNEMU  swoje
własne poglądy na pewne rozwiązania kwestii rolnictwa i drobnego rzemiosła, a że właśnie
tasowano karty, poleciał pod stół. Potem wrócił w chwale. W końcu znów tasowano karty, i
to jak! A on był naszym jedynym, żywym, czerwonym i zdatnym do użytku męczennikiem.
Wszystkiego się po nim spodziewano. Ludzie – ta szara masa gdzieś za naszymi oknami bez
firanek, ta szara, niepojęta masa budząca zgrozę każdego Uczciwego Partyjniaka – liczyli, że
niczym Bóg da im wolność, sprawiedliwość, świeże bułki w sklepach każdego ranka (a może
nawet po południu?), stałe dostawy żyletek i prawo do wyjazdów zagranicznych; słowo hono-
ru, do tego się posuwano! Oczywiście, dał im pic na drążku.
Kiedy  milionowy  tłum  klaskał,  śpiewał,  wiwatował,  wył  na  jego  cześć,  kazał  tłumowi
skończyć z wiecowaniem i brać się do roboty. Euforia była tak wielka, że i to przyjęto z za-
chwytem.
W kilka miesięcy później zadzwonił do ojca. Dotarły do niego te słowa, pamiętasz, te sło-
wa ojca, wykrzyczane którejś nocy, kiedy się wszystko waliło: WOLĘ MYLIĆ SIĘ RAZEM
Z PARTIĄ NIŻ MIEĆ RACJĘ BEZ NIEJ! Spodobały mu się, cholernie mu się spodobały.
Więc zadzwonił.
Zresztą znał ojca przedtem.
Kiedyś podsłuchałem...
Nie chcę o tym mówić!
No, dobrze: mówili o czymś z czasów sprzed mojego życia, z czasów walki o władzę. Nie
o władzę czerwonych w Europie  Środkowej; to było dogadane na najwyższym światowym
szczeblu, to miały załatwić rosyjskie wojska, podział świata na strefy wpływów, ustalono to
przy kawiorze i wódce, a może przy soli meuniere i chablis, a potem oblano szampanem; to w
ogóle nie był problem. Problemem było, kto konkretnie, osobiście, naprawdę dostanie tę wła-
dzę. Przed kim będzie się rozpościerać purpurowe chodniki na dworcach i lotniskach. Taso-
wało się wtedy karty – w każdym z krajów Europy Środkowej – aż krew z nich tryskała. O
tym właśnie rozmawiali, to wspominali którejś nocy – wstałem, żeby pójść do toalety i za-
trzymałem się na chwilę w przedpokoju – Wielki Boss z moim ojcem. Jak dwaj starzy kum-
ple. Pamiętasz, stary...
Niewiele wtedy zrozumiałem. Zdziwiłem się tylko.
Uczono mnie na historii, jak to było z tym przejmowaniem władzy. Lud robotniczy miast i
wsi jęczał w okowach, bohaterowie knuli, i zrzucono ludowi na spadochronach przysłaną z
76



------------------------------------------------------------- page 77

Moskwy, rdzennie naszą, sprawdzoną w bojach Najwyższą Władzę, ale dwaj gangsterzy na
usługach Gestapo – bracia Mołojcy, samo nazwisko budziło dreszcz zgrozy – dokonali pro-
wokacji,  zamachu,  przy  pomocy  niemieckich  okupantów  wykończyli Najwyższą  Władzę,
trzeba było wykonać na nich  wyrok śmierci, a wtedy Boss został Bossem, i nikt  nie pytał,
czemu właśnie on. Czy ktoś pyta, czemu słońce wschodzi i zachodzi?
Stojąc wtedy w przedpokoju i podciągając opadające spodnie od piżamy, usłyszałem...
Zrozum: usłyszałem, że jeden z tych dwóch gangsterów, z tych strasznych braci, był wła-
śnie  Wielkim  Bossem!  Sekretarzem  generalnym  komunistów.  Władzą najwyższą.  Tyle  że
związanym z Międzynarodówką, a właśnie likwidowało  się Międzynarodówkę,  takie ustęp-
stwo  na  rzecz Anglików  i  Amerykanów, idiotów,  nieświadomych, że w y st ar c zy  r oz w ią za ć
Komintern, a założyć Kominform, i już obietnica spełniona, wilk syty, owca cała...
Cholera, za dużo wiem. A kto za dużo wie, ten za dużo gada. Ględzi. Nudzi.
No. Stojąc w przedpokoju w piżamie, rudy chłopaczek z odstającymi uszami, dowiedzia-
łem się, że bandzior strzelający zza węgła wcale nie był bandziorem i zza węgła nie strzelał:
był Wielkim Bossem, był sekretarzem generalnym Naszej Świętej Partii, a dzięki rozwaleniu
go jako bandziora Wielkim Bossem został gość mojego ojca. Motyw, co? Jak w kryminałach
Agathy Christie,  którą za  kilkanaście lat poznam na przyjęciu w  Oxfordzie.  Najważniejszą
rzeczą w rozwiązywaniu tajemnicy zbrodni jest motyw. Że też na to wcześniej nie wpadłem!
Stałem w przedpokoju, a moje odstające uszy coraz bardziej czerwieniały. W końcu wró-
ciłem na palcach do mojego pokoju. I przewracałem się na łóżku aż do rana.
Ten nowy ton w głosie mojego ojca. Nigdy nie słyszałem, żeby mówił takim głosem.
Głos Wielkiego Bossa też był inny.
Dwaj spiskowcy, wspominający dawne, dobre czasy! – A pamiętacie, Dillinger... – A wy,
czy pamiętacie, towarzyszu Al Capone...
Zrozumiałem, że z czerwonymi nikt nie wygra. Zrozumiałem to na całe życie.
Zbrodnię popełniają wszyscy. Ale tak nagmatwać, tak nagmatwać nikt prócz nich nie po-
trafi. Coś o tym wiem, hombre. W tym mają mistrzostwo świata, w tym nikt od czasu dino-
zaurów i pterodaktyli im nie dorównał!
Nie, nie chcę powiedzieć, że przedtem mistrzostwo świata należało do dinozaurów. Ludu
mój, jeśli się nie znasz na żartach, naucz się chociaż słuchać, nie pyskuj ciągle, bo mi łeb pę-
ka!
Dobra.
Zoperowano  mi zeza. August  przekonał  moich rodziców,  żeby  pozwolili  mi  zdawać  do
świetnego, snobistycznego liceum, a oni wprawdzie kręcili nosem na takie fanaberie, ale po-
zwolili, i dostałem się; moi koledzy miewali książki, o jakich w życiu nie słyszałem, poży-
czałem te książki, pożerałem je; czytałem też filozofów, a dzieła marksistów miałem w ma-
łym palcu; intelektualiści zżymali się coraz bardziej na cenzurę i brak wolności słowa (tempo-
ra mutantur), podpisali nawet jakiś protest. Wielki Boss krzyczał o tym przy stole w naszym
salonie (nie nazywanym, oczywiście, salonem, tylko Dużym Pokojem), przyszedł po to, żeby
się wykrzyczeć,  ochlapał stół  herbatą ze swego świętego,  żółtego  kubka, rodzice milczeli  i
kiwali głowami, a matka wypaliła z Bossem trzy paczki papierosów Sport w szklanych luf-
kach, oboje takich używali, a potem intelektualiści założyli Klub Wolnomyślicieli, do czasu
nikt im w tym nie przeszkadzał, zresztą to byli czerwoni intelektualiści, inni siedzieli cicho
albo modlili się po kościołach; któregoś dnia poszliśmy tam z Jackiem – August uważał, że to
byłoby niegłupie – i ktoś plótł straszne głupstwa o Gramscim, jakiś profesor, takie głupstwa,
że zabrałem głos, a potem wszyscy mnie otoczyli i klepali po ramionach: taki młody, takie
dziecko, a co za mądry chłopiec, a co myślisz o luksemburgizmie, mały? – no, i już byłem w
elicie. Po to się urodziłem, czyż nie? Tak, jak August urodził się do władzy.
77



------------------------------------------------------------- page 78

Pewnie, że mnie prosił!
Ile razy mnie prosił, jak na mnie liczył! Lata, całe lata swojego życia poświęcił na to, żeby
przeze mnie wznieść się wreszcie w górę. Od dnia, kiedy jego spojrzenie, to brązowe spojrze-
nie otwarte tylko w jedną stronę, wyłuskało mnie z klasy szkolnej, z gromady dzieciaków za
porysowanymi ławkami. A przecież nie wiedział wtedy jeszcze, że Wielki Boss wypryśnie z
aresztu domowego prosto na szczyt władzy, i że będzie przychodził do mojego domu na her-
batę w żółtym kubku, i na sporty w szklanej lufce, i na kanapki z baleronem, jeśli akurat był
na rynku baleron, i na długie rozmowy z ojcem – A pamiętacie, Dillinger... – A wy, czy pa-
miętacie,  towarzyszu  Al Capone...; nie, nie  miał  o  tym pojęcia, to  była  jego  premia,  jego
wielka premia za trafny wybór. Och, należało mu się to. Należał mu się kontakt z Wielkim
Bossem. Czarodziejowi, który pierwszy powie brzydkiemu kaczątku, że jest łabędziem, nale-
ży się od łabędzia wszystko. Starałem się. Jak ja się starałem!
Ojciec mi odmówił.
– Słuchaj, Guciu – powiedział. – To fajny chłop, ten twój August, nic przeciwko niemu nie
mam, ale zrozum jedno: Wiesław nie znosi takich rzeczy! Prywaty. To uczciwy komunista.
Nie mogę mu we własnym domu wtryniać kogoś, kto chciałby go poznać! Niejeden chciał-
by. Nie, Guciu, wybij to sobie z głowy.
– A nie możesz zapytać? – pytałem pokornie. – Nie mógłbyś powiedzieć, że jest ktoś taki,
zdolny, mądry, wspaniały człowiek, który tak by mu się przydał, a którego, rozumiesz, uzie-
miają, niszczą, z KW go wyrzucili... on teraz ledwo  wiąże koniec z końcem,  tato, zrozum,
uczy w podstawówce, studiuje zaocznie, a to taki człowiek... taki człowiek, tato... przecież za
uczciwość go wyrzucili, za to, że nie chciał wchodzić z nimi w jakieś konszachty, że zawsze
walił prawdę w oczy... czy taki człowiek nie jest potrzebny tam, NA GÓRZE?... tato, gdybyś
powiedział o nim tow-towwarzyszowi Wiesławowi...
– Nie – odpowiedział ojciec krótko. I wyszedł z pokoju. Mimo to uprzedziłem kiedyś Au-
gusta. Zadzwoniłem do niego, kiedy wyciągano z kredensu kubek Wiesława. Przypędził na-
tychmiast. Zderzyli się w przedpokoju; ojciec musiał dokonać prezentacji. Wielki Boss podał
Augustowi końce palców i wszedł do Dużego Pokoju, zatrzaskując za sobą drzwi, za którymi
wciąż  grzmiała  przygotowywana  przez  tyle  bezsennych  nocy  perora  Jedynego  Uczciwego
Człowieka W Tym Kraju I W Tej Partii. August umilkł w końcu, twarz mu zszarzała, wy-
szedł. A kiedy wyszedł – dziwnie szybko tego dnia – i Wielki Boss, ojciec dał mi w pysk.
Pierwszy i jedyny raz w życiu.
– Nigdy więcej, szczeniaku, słyszysz? Nigdy więcej! Ty mi się tu nie baw w Richelieu!
Nie bawiłem się więcej w Richelieu. August to rozumiał.
Oczywiście, Boss wiedział o moim bywaniu w Klubie Wolnomyślicieli. Nawrzeszczał za
to na ojca. Nawrzeszczał na mnie, parskając na stół herbatą ze swego żółtego kubka. A potem
się uspokoił. Może to i lepiej, mieć w tym gnieździe os SWOJEGO CZŁOWIEKA? Pogratu-
lował nawet ojcu, że taki jestem zdolny. Że jak za pan brat z tymi profesorami, pisarzami...
Jemu tam książki nigdy nie szły do głowy; no, nie szły i już. Głowa go od nich bolała. Dobrze
mieć zdolne dzieci; pewnie, że dobrze. Ucz się, mały, czytaj, a przy tych
REWIZJONISTACH miej oczy i uszy dobrze otwarte, rozumiesz? I poczochrał mnie po wło-
sach.
Nie; nie donosiłem. Po prostu nikt mnie o to nie p
Oczywiście, opowiadałem wszystko rodzicom. Każde spotkanie w Klubie Wolnomyślicie-
li. Moje profesory i pisarze dziwiły się potem – bez wielkiego przejęcia, w końcu sprawa była
z zasady jawna – skąd wszystko, o czym się u nas mówi, jest powszechnie znane, opisywane
w biuletynach KC, cytowane przez ubeków, którzy czasem, grzecznie – takie były czasy – z
78



------------------------------------------------------------- page 79

niektórymi z nich rozmawiali, uprzedzając o ewentualnych potwornych konsekwencjach tych
dyskusji o Heglu i Platonie, Gramscim i Plechanowie, Dostojewskim i  Camusie. Ja też się
dziwiłem. Aż wreszcie przyszedł ten dzień...
August podyktował mi Myśli o polityce, ja je nazwałem, zredagowałem, napisałem; Mona
przepisała na maszynie. Nawet dwa razy, bo maszyna nie brała więcej niż cztery kopie. Potem
czekałem. Czekałem na dzień wizyty Wielkiego Bossa. Czekałem długo; czasy były gorące:
trzeba było bić Żydów, Czesi się ruszali, wrzało na świecie. Czekałem. Któregoś dnia wresz-
cie przyszedł. Zmęczony. Skonany. Pogadać ze swoim starym Dillingerem.
Podsłuchiwałem pod drzwiami. Tym razem świadomie.
– Wróg na wrogu jedzie i wrogiem pogania! – żalił się Wielki Boss, pijąc swoją herbatę.
(Chyba nawet był koniak do herbaty: Wielki Boss nie udawał świętoszka, był po prostu za
skromnością i prostotą.) Żalił się, że wrogie frakcje zastosowały wobec niego sposób, znany
ze starożytnego Rzymu (znany mnie, nie jemu: mnie książki wchodziły do głowy, kochany!):
podchwyciły, rozdmuchując i ośmieszając, jego uczciwe, partyjne hasła, z jego wersji Dumy
narodowej Wielkorusa zrobiły czarną sotnię; diabeł jeden wie, na co czekają Sowieci, żeby
zrobić porządek z Czechami, przekładają wszystkie terminy; ilu ludzi, no ilu ludzi rozumie,
że kontrrewolucja nie wychodzi już na ulice we frakach? że wkłada bluzy robotnicze? Albo
profesorskie garniturki na początek! Ty, słuchaj, powiedz wreszcie synowi...
W tym momencie wszedłem do pokoju. Z tekturową teczką  w rękach.  Z głupim uśmie-
chem na twarzy.
Wielki Boss siedział nad swoim żółtym kubkiem, w kłębach papierosowego dymu, łysawy,
szary, znękany; spojrzał na mnie ze zdumieniem przez szkła okularów. Podszedłem do stołu i
podsunąłem mu teczkę. Nie wyciągnął po nią ręki.
– Co to jest?
– Towarzyszu Wiesławie – powiedziałem cały czerwony – pamiętacie Augusta? Towarzy-
sza Augusta? Poznaliście go kiedyś u nas...
Spojrzał pytająco na mojego ojca; ojciec nie zareagował. Nic go nie przygotowało do mo-
jego wyczynu, nic! Siedział osłupiały, nie odrywając ode mnie wzroku.
– Co wy na to, towarzyszu Dillinger? – Nic o tym nie wiem, towarzyszu Al Capone!
–  Znam  sytuację  –  powiedziałem,  wciąż  czerwony  (jak  mnie  paliły  policzki!),  ale  już
śmielszy. – Wiem, że jest ciężko... że bardzo trudna sytuacja... Towarzysz August dał świetną
analizę, świetne propozycje. To trzeba przeczytać. Wy, towarzyszu, jesteście skazani na sta-
łych doradców, na karierowiczów, a to jest z zewnątrz, znaczy od środka... to jest świeże...
uczciwe... Takiego człowieka wam trzeba, wszystkim go trzeba. Ja z głębi serca...
– Dzieci! – jęknął nagle ojciec. – Te cholerne dzieci!
Wielki  Boss  uśmiechnął  się  i  pokiwał głową.  Sprowadzono  mnie na  właściwe  miejsce.
Dzieci! Te cholerne dzieci! Te biedne głuptasy, to utrapienie rodziców!
– Tato – powiedziałem – proszę cię. Ten jeden raz... Towarzyszu Wiesławie, przeczytajcie
to. Błagam. Sami przeczytajcie, nie dawajcie nikomu. Choć raz przeczytajcie coś sami!
Obraziłem go. Nic mnie to wtedy nie obchodziło. Nic.
– To taki ważny tekst – jęknąłem. – Taki mądry. Wszystko tam jest. Wszystko.
Wydawało się, że Boss ryknie na mnie, prychając i plując, jak to miał w zwyczaju. Nie-
oczekiwanie uśmiechnął się. Wziął ode mnie teczkę.
– To ten bezczelny facet, na którego tu kiedyś wpadłem? – zapytał ojca. – Ten awanturnik,
co go trzeba było...
Pstryknął palcami. Ojciec przytaknął. A przecież lubił Augusta, cenił Augusta, a przecież
taki był mu wdzięczny za to, co zrobił dla mnie! Za te niezliczone godziny, które mi poświę-
cił!
79



------------------------------------------------------------- page 80

– No, idź już, Guciu – powiedział ojciec. – Porozmawiam z tobą później. Idź.
– Ale przeczytacie to, towarzyszu Wiesławie? – wyjęczałem jeszcze błagalnie. Nie patrząc
na mnie, odwrócony, niechętny, zapalając papierosa, kiwnął jednak głową. Wyszedłem.
W  kwadrans  później  trzasnęły  drzwi.  Wpadłem  do  Dużego  Pokoju.  Teczki  nie  było  na
stole.
– Wziął ją? – spytałem bez tchu. – Wziął teczkę?
Ojciec kiwnął głową. A potem zerwał się, złapał mnie za ramiona, potrząsnął.
– Co ty mi robisz, szczeniaku?! Co ty mi robisz?!!! Chcesz mnie zamordować?
Zaniósł się kaszlem; puścił mnie. Poszedłem do siebie i zadzwoniłem do Augusta.
– Załatwione – powiedziałem.
I odłożyłem słuchawkę.
W nocy – ach, nie, to było już nad ranem, ale te zimowe ciemności; naprawdę myślałem,
że to środek nocy – coś mnie obudziło. Jakiś straszny dźwięk. Uporczywy. Przeszywający. Po
długiej chwili  zrozumiałem,  że  to  telefon.  Ten przy  moim  tapczanie:  rodzice  swój  na  noc
wyłączali, żeby spać spokojnie. Wiedziałem, że to pomyłka, ale z zamkniętymi oczami, po
omacku, rzuciłem się na słuchawkę, żeby przerwać to wycie zanim ICH obudzi. I usłyszałem
głos Mony.
– Gucio? To ty? Przed chwilą go zabrali.
– Kogo? – spytałem rozespany i ogłupiały. – Kogo?
–  Tu  Mona –  powiedział  ten wysoki,  zdławiony  głos.  –  Zabrali go.  Aresztowali.  Przed
chwilą. Guciu, powiedz wszystkim. Guciu...
Wahała się, czy to powiedzieć. Ale powiedziała.
– Przyjdź do mnie w południe. Proszę cię. PROSZĘ.
I klik.
Przewróciłem się na plecy, wciąż ze słuchawką w ręku. Otwarłem oczy. I zacząłem doro-
śleć.
Co  pięć sekund  stawałem się  starszy o  pięć lat.  Aż wreszcie wyczerpałem  mój  ziemski
czas i umarłem. I urodziłem się na nowo.
Był piękny, słoneczny dzień; August jeszcze siedział, mnie już wypuszczono, rodzice się
zabili. Siedziałem w skorupie sowieckiego samolotu, całując sowiecką Mickey Mouse w poń-
czochach. Karierowicz, któremu minęła nagle jego bezwzajemna miłość i który nie wiedział,
jak zdoła bez niej żyć. Ten piskorz, ten pstrąg, ten głupiec. Ja.
80



------------------------------------------------------------- page 81

V
Ulice były pełne gazu łzawiącego, lubiłem ten zapach. Uwielbiałem gaz łzawiący! Pierw-
szy raz go wtedy czułem i na zawsze pokochałem: przypomina mi młodość. Ach, młodość!
Znasz to, prawda? Kiedyś byliśmy młodzi i piękni; potem już tylko piękni; potem już tylko
,,i”. Teraz jestem już tylko „i”, ale... Ach, ten cudowny zapach młodości, zapach łzawiącego
gazu: upajający jak narkotyk, dopóki nie odetchnie się ustami; nic prostszego, niż nie oddy-
chać ustami. Po ulicach szalały watahy policji specjalnej, tłukąc pałkami i rzucając na prawo i
lewo petardy z tym cudownym, upajającym gazem, nawdychać się go nie mogłem: miałem
moje pięć minut i czułem się jak król. Był rok 1968. Marzec.
Wy tam we Francji mieliście maj. Wiem. Jankesy też coś tam miały. Co za rok! Świat się
zatrząsł, wszędzie młodzi występowali przeciwko starym, rok niecierpliwości, widać coś ta-
kiego było w gwiazdach, rok zniecierpliwienia, tak dłużej nie można, nie będziemy czekać,
nie chcemy czekać, dość tego! Chcemy socjalizmu, chcemy kapitalizmu, chcemy końca woj-
ny, chcemy nowej wojny; chcemy, żeby było inaczej, inaczej, INACZEJ!
Przesadziłem. Nikt nie chciał ani kapitalizmu, ani wojny. Przynajmniej nikt nie śmiał się
do tego przyznać. Przyszły czasy idealistów. August pewnie skręcał się ze śmiechu w swojej
celi. Ja tylko się uśmiechałem. Sprawiedliwość, wolność, piękno!
Dla mnie liczyło się jedno: żeby August wyszedł z mamra. I żeby dorwał się do władzy.
Kochałem go jeszcze; kochałem Augusta. No, i wierzyłem, że nie ma innego wyjścia. Mówi-
łem ci, że w Czechach – wtedy to jeszcze była Czechosłowacja – wrzało? Wybrali tam na
bossa niejakiego Dubczeka, komucha-reformatora, jak August, ale bez siły Augusta, bez de-
terminacji Augusta... wszystko jedno. Coś tam było między nimi wspólnego, prawda?
To ja wymyśliłem hasło: CAŁA POLSKA CZEKA/ NA SWEGO DUBCZEKA. Tłum je
skandował, niesiono je na transparentach. Chciałem przygotować wielkie zdjęcia Augusta z
tym podpisem, zrobić z nich „lizaki” na demonstrację, no  wiesz, szty wne prostokąty  na ki-
jach,  do niesienia, ale  nasza technika fotograficzna stała  za słabo, w żadnym  zakładzie nie
chcieli mi tego zrobić, niby to nie umieli, a mój guru grypsował z celi jak szalony, domagał
się  tego,  żądał,  Mona przynosiła  mi te  grypsy rozpłomieniona,  przejęta,  drżąca,  niepewna,
lojalna... no, chwalić Przedfranklinowski Piorunochron, że się nie udało. Zatłukliby go w celi,
mojego Augusta. Albo dorzuciliby mu drugi wyrok. Wykończyliby go. Może. No, nie udało
się, nie udało! Kto miał wiedzieć, że w haśle chodziło o Augusta, ten wiedział. Kto nie miał
wiedzieć, ten wyobrażał sobie naszego męża opatrznościowego, naszego zbawcę, wodza, na
którego  wszyscy  czekali,  ten  mglisty,  świetlany  ideał...  i  gdyby  August  mógł  pojawić  się
przed nimi choć na chwilę, uwierzyliby, że to on. Moja w tym głowa. Myślałem, że go odbi-
jemy. Myślałem, że władze się przestraszą. Że dojdzie do zmiany ekipy. Że razem z Czecha-
mi (a Węgrzy już czekali w kolejce) zwalimy system, rozbijemy go w proch, a potem, wolni i
wielcy, wolni i sławni, młodzi i piękni...
To trwało jeden dzień. Wyszedłem rano z domu i już nie wróciłem.
Pobiegałem sobie w zapachu gazu łzawiącego, wpadłem do paru mieszkań, ułożyłem – ja,
szczeniak – z kumplami z Klubu Wolnomyślicieli komunikat dla  agencji prasowych (jeden
profesor miał mieć za godzinę kontakt z Reuterem), a potem, jak głupi, polazłem do domu,
ojciec  otworzył  mi drzwi,  krzyknąłem: „Tato, pojęcia  nie  masz...”  – i  już nie  skończyłem,
otwarły się drzwi od pokoju, w drzwiach pobłękitniało od mundurów; mieli mnie.
Wielki Boss był naprawdę uczciwym partyjniakiem.
81



------------------------------------------------------------- page 82

Tak, skarbie. Tak, hombre. Tak. Oczywiście.
Skazali Augusta nie za to, że JA wręczyłem Bossowi NASZĄ broszurę. Skazali go za to,
że  wcześniej  powierzył  kopie  maszynopisu  ludziom,  mającym  przekazać  go  antykomuni-
stycznym rozgłośniom radiowym, kapitalistycznym agencjom prasowym, komu się da – gdy-
by coś się stało. Stało się. To dało Augustowi sławę. Był wygrany w obu wariantach. Gdyby
Boss się z nim spotkał, gdyby wyciągnął go z cienia – i gdyby kazał go aresztować. W pierw-
szym wypadku dorwałby się wreszcie do czerwonej władzy. W drugim zostałby antyczerwo-
nym męczennikiem, do  wyciągnięcia z  mamra i  pchnięcia  w górę,  gdyby Coś  Zaczęło Się
Dziać. A był pewny, że dziać się zacznie.
Mało tego. Był pewny, że zacznie się dziać wkrótce i po jego myśli. Tu się pomylił. Ludzi-
ska cieszyli się jak cholera, że kazano bić Żydów i „jenteligentów”, bawiło ich też – a w każ-
dym razie nie przeszkadzało – że nasza armia, wraz z Armiami Bratnimi, wkroczyła do Cze-
chosłowacji zrobić porządek z buntownikami: Czesi się nie bronili, groźne to nie było, a zaw-
sze coś  się działo,  nie?  Mała wojenka,  równie bezpieczna i  równie  barwna  jak mecz  piłki
nożnej. Jak nie można dać ludziom chleba, trzeba dać im chociaż igrzyska, August miał rację.
Nie miał tylko pojęcia, jaki rodzaj igrzysk chwyci, czerwone łuski na oczach, idealiści z nas
byli pierwsza klasa; nic jeszcze o was nie wiedzieliśmy, nic! No, o was. Proletariacie. Społe-
czeństwie. Czy jak was nazwać.
Nauczyliśmy się wtedy. Mdliło nas od tej nauki. Rzygaliśmy od tej nauki. Ale nauczyliśmy
się. I wygraliśmy w końcu. Wzięliśmy was, durnie, za mordy.
Och, przestań się dąsać. Nie traktuj tego tak dosłownie.
A teraz kończę o marcu 1968, bo się znów porzygam – z nudów. Ile razy musiałem o tym
mówić! Niech to szlag trafi.
Augusta zamknęli, kiedy już się zaczynała ta historia z Dziadami. Mówiłem mu, że jenteli-
genci wściekli, że byle iskry wystarczy; odpowiedział mi: „Guciu, ty się znasz na kulturze, ja
się nie wtrącam, rób, jak uważasz”. Rozumiesz, Wielki Boss, kazał zdjąć z afisza arcydzieło
narodowe, klasykę, coś, o czym dzieci uczą się w szkołach... bo widownia klaskała ostenta-
cyjnie w niewłaściwych miejscach (niewola, więzienia, tortury, zakłamanie: właśnie, prawda,
zgadza  się!)  i  nasi  właściciele,  Związek  Socjalistycznych  Republik  Sowieckich,  mogli  się
obrazić. Co za tchórzliwy buc, prawda? Taki już zostanie w historii. Zakuty łeb. Półanalfabe-
ta. Sam rozrobiłem z pięć beczek błota, w którym się go unurzało. Sam zadbałem – kiedy już
mieliśmy ten nasz samizdat, który właśnie organizuję przy pomocy ruskich, przy zwietrzałym
szampanie i cukiereczkach, podczas gdy zakochana we mnie disneyowska myszka czeka na
ulicy, na wietrze – sam zadbałem o publikację rzeczy, które go tak uwieczniły, utrwaliły na
wieki. To, co zakazane, chwyta dziesięć razy mocniej niż to, co dozwolone, sto razy mocniej
niż to, co polecane, tysiąc razy mocniej niż to, co narzucane. A teraz – powiedzieć ci coś?
Miał świętą rację.
Demonstracyjne  oklaski robiła  klaka.  Nasza  klaka. Przeciwko  niemu.  Miał  rację.  Tylko
Sowietów za bardzo się bał, przełknęliby niejedno. Giętcy są jak meble z lat dwudziestych. Za
bardzo go przeraziło to, co zrobili z Węgrami w 1956, biedny kretyn. A może i nie taki kre-
tyn. To już nie były czasy Stalina. Czy pamiętasz, mój aniołeczku, co zrobił Stalin, kiedy Ju-
gosławia się zbuntowała? Odpuścił ją sobie. Proszę bardzo, niech idzie w diabły. No, ale to
był łeb! Następcy już takich łbów nie mieli.
Przepraszam.
Boss miał rację. Miał też rację, że nie skończyłoby się na oklaskach w teatrze, na demon-
stracjach pod teatrem, na pochodach z kwiatami i skandowaniem Wol-ność sło-wa! Wol-ność
sło-wa! pod pomnik twórcy wyklętej sztuki, największego naszego poety, największego kla-
syka... pewnie, że nie! Chcieliśmy zrobić to samo, co Czesi, biedni Czesi, których już za parę
miesięcy  rozjadą  na  miazgę  bratnie  czołgi.  Udaremnił  to.  Miał  rozum.  Chociaż  miałby  go
więcej, gdyby docenił Augusta.
82



------------------------------------------------------------- page 83

Tak samo, jak August miałby więcej rozumu, gdyby domyślił się, że nim też manipulują,
że nim też grają, że nie dla wszystkich jest dżokerem, że niejeden traktuje go jak zwykłą blot-
kę i słusznie, bo dało się nim grać jak blotką, dało się!
Wypowiedzieliśmy wojnę, nie mając wojska ani broni. Wypowiedzieliśmy wojnę, bluffu-
jąc. Wypowiedzieliśmy wojnę, licząc na ugodę. Przeciwnik był chytry. Nie doszło do ugody.
Zamknęli Augusta. Zamknęli mnie. Pomylili się tylko w jednym. Nie docenili ambicji Augu-
sta.
Mojej słabości również.
Gdyby tej pierwszej nocy w więzieniu ktoś wywołał mnie z celi, gdyby zaproponowano mi
wolność w zamian za zdradę Augusta, za zostanie szpiclem, za cokolwiek... zgodziłbym się.
Natychmiast. Ale nikt mnie nie wywołał. A potem – potem już było łatwiej.
Trzymali mnie w śledczym. Rok. Wożono do sądu. Augusta przywieźli na świadka, zoba-
czyłem  go wreszcie, i  Monę zobaczyłem, i  rodziców,  matka płakała , n ig dy  nie  w id zia łe m,
żeby tak płakała, a potem był wyrok z zaliczeniem aresztu, wejście do PRAWDZIWEJ celi, ci
wszyscy wystrzyżeni faceci w tatuażach, patrzący na mnie ponuro i podejrzliwie, ten egzamin
wstępny, gorszy niż na studiach, a potem...
Płakałem tamtej nocy na mojej pryczy. Płakałem, wiedząc już dobrze, jakie mam szczę-
ście, że dostałem pryczę, że dopuszczono mnie do wspólnego stołu, nie pobito, nie uznano za
cwela, nie zecwelono: znałem już trochę życie. DRUGIE ŻYCIE, jak je nazywają kryminalni.
To znaczy... a, co ci tam będę tłumaczył!
Kiedy powstał już nasz samizdat, nigdy nie dopuściłem, żeby ukazało się w nim coś o wię-
zieniach. Szczegóły. Konkrety. To drukowali konkurenci, nie my. Słowo daję, lepiej nie wie-
dzieć. Lepiej o tym nie mówić: nigdy, nigdy, nigdy!
Kiedy kumpel zaczął zakładać Patronat – wiesz, kontrolę więziennictwa, opiekę nad więź-
niami – zerwałem z nim. Kiedy inny kumpel zaczął walczyć o Prawa Człowieka, zaczynając
od więzień, zerwałem z nim. Nie tłumacząc, dlaczego. W aksamitnych rękawiczkach zrywa-
łem, słowo honoru!
Wiesz, był taki dowcip o towarzyszu Wiesławie. Odwiedza nasz Wielki Boss przedszkole.
Skarżą mu się tam, że wyżywienie dzieci marne, że zabawek brakuje, że dno, nędza: gdyby
choć paroma pudełkami klocków wspomógł przedszkole, jakże byliby mu wszyscy wdzięcz-
ni! „Nie” – odpowiada towarzysz Wiesław i jedzie zwiedzać więzienie. Tam też skargi i proś-
by: przydałby się nowy telewizor, świetlica, szynka na niedzielne śniadanie... „Dać” – mówi
towarzysz Wiesław. A gdy doradca, wstrząśnięty, pyta, że jakże to tak, odmówić przedszkolu,
a dać więzieniu, towarzysz Wiesław wyjaśnia: „wiecie towarzyszu, w przedszkolu to ja już
się więcej nie znajdę”.
No.
Więc ani słowa o więzieniu, zgoda? Przynajmniej nie teraz.
Pytasz, co ukrywam? Stul pysk, dobrze?
Nie  ukrywam  jednego:  że  przez  wiele  nocy  płakałem.  Cichutko.  Nikt  nie  zauważył.
Zresztą nie byłem jedynym, który płakał. Choć to wstyd, hańba. A nie wiedziałem jeszcze, że
najgorsze czeka mnie po wyjściu. Że nie będę miał do czego wracać. Dla mojego syna, po
mojej śmierci... o mój Piorunochronie! Jak mogli mi to zrobić? Jak mogli?
Obmacując ukradkiem Mickey Mouse we wraku samolotu na wystawie Osiągnięć Sowiec-
kiej Gospodarki (czy jak ją zwali) po raz pierwszy o tym pomyślałem. Jak mogli mi to zrobić?
Zaraz skarciłem sam siebie za tę ohydną myśl. Skląłem siebie od najgorszych. Bluznąłem na
siebie słowami, których  nauczyłem się w mamrze i którymi nie będę przyprawiać o uwiąd
waszych niewinnych  uszu, moi  zacni ludzie.  Oni się  zabili,  ZABILI, a  ja,  bydlak,  egoista,
tylko o sobie: ja, mi, mnie! Świnia! Aż się zaczerwieniłem, naprawdę. I wygładziłem spódni-
cę Myszki na jej kolanach. I wstałem. A potem, kiedy zaciągnęła mnie do swojego akademi-
ka...
83



------------------------------------------------------------- page 84

...na Wzgórzach Leninowskich był ten akademik, dwuosobowe pokoje, na dwa pokoje jed-
na łazienka, luksus...
...słowo  daję,  że  ONA  mnie  zaciągnęła,  wzbraniałem  się  jak  diabli, prosiła  ze łzami w
oczach, czemu mi nie wierzysz? co ty wiesz o życiu?
...więc  kiedy  zaciągnęła mnie do akademika,  gdzie  było pusto,  pora  wykładów,  kiedy z
zamkniętymi oczami, purpurowa ze wstydu, zdjęła z siebie wszystko i położyła się na łóżku, a
ja wtedy... a ona, oczywiście, okazała się dziewicą, co zresztą od początku było jasne...
Oszczędziłem ją. Zostawiłem. Przysięgam. Ma się w końcu jakieś zasady. Albo chce się je
mieć. To była ta chwila, kiedy chciałem. Bohater, rozumiesz. W takim czasie, w takiej chwili:
no, nie bohater? Nie święty? Nie mogę ci ofiarować żadnej przyszłości, o, dziewczę czyste i
szlachetne, obdaruj tym skarbem człowieka, który będzie go godny... Skurwiel był ze mnie
pierwsza klasa. Teraz o tym wiem. Zresztą już wtedy wiedziałem. Jak ona płakała! Biedna,
głupia mysz. Płakała i trzymała kurczowo moją rękę, i pytała dlaczego, dlaczego odmawiam
jej jedynej pięknej rzeczy, jaka może zdarzyć się w jej życiu, dlaczego ten pierwszy raz nie
miałby być z kimś, kogo się kocha, bo ona mnie kocha, naprawdę, taka już z niej idiotka, ko-
cha mnie...
Nagadałem jej tych wszystkich ślicznych banałów, no wiesz, i zostawiłem ją szlochającą
na łóżku (biedna mysz), przykryłem ją tylko kocem, który odrzuciła z wściekłością... a tego
samego dnia, po południu, przespałem się z inną, tak się złożyło. Z przyjaciółką Niny, Asią.
Takie tam nic. Udowodniłem sobie, że jestem normalny i w dodatku szlachetny, ponimajesz?
Masz rację. Skurwysyn. Wiem. No, prawdę mówiąc, zląkłem się komplikacji... jak dziew-
czyna kocha, zawsze są jakieś komplikacje, nie? A ona mnie kochała, biedna mysz. Pisała do
mnie potem przez całe lata. Jeszcze całkiem niedawno, wyobraź sobie...
Starczy.
Załatwiłem sprawę samizdatu. Przemyślałem sprawę flirtu z Kościołem i zdecydowałem,
że tak. Że to niegłupie. Zaraz po powrocie poszukałem kontaktu z pewnym światłym księ-
dzem,  znaleźli  mi  takiego,  czyjś  kuzyn,  zawsze  się  ktoś  taki  znajdzie.  Pooglądałem  sobie
jeszcze Moskwę. Jadłem pieprzny rosół z pielmieniami i pielmienie ze śmietaną, i pielmienie
z octem, jadłem prawdziwy ruski pieróg i lody Wenera, piłem wódkę ze szczypiorkiem na
zagrychę i lody polane syropem śliwkowym; jechałem taksówką, słuchając, jak mi taksów-
karz tłumaczy, że Stalin był mołodiec, mołodiec! – i że nie można okłamywać ludu (naroda)
w nieskończoność, oliwa zawsze na wierzch wypływa, jeszcze go przeniosą do mauzoleum,
batiuszkę  naszego; a wy, towarzyszu, pewnie z  Białorusi,  co? Poznaję  po akcencie!; piłem
szampana z suszoną wobłą na zagrychę, a w parku Sokolniki kupiłem sobie balonik jak Mały
Dobosz z ukochanej książki mojego dzieciństwa, ale baloniki nie były już na wodór, jak za
Stalina,  nie wzlatywały w niebo po wypuszczeniu sznurka z ręki... i jeździłem  na karuzeli,
pierwszy raz w życiu, jakoś mi się to nie trafiło w dzieciństwie, może nie było u nas wesołych
miasteczek z karuzelami, a może wstęp był za drogi lub zabawa zbyt płocha dla mych poważ-
nych rodziców, w każdym razie tu właśnie, w sowieckim piekle, po raz pierwszy pojeździłem
sobie na  karuzeli i  na  diabelskim  młynie,  i  było  fantastycznie,  cudownie,  świecił  księżyc,
grała muzyka; Mickey Mouse wciąż się za mną plątała z coraz bardziej tragiczną miną i ze
łzami w oczach, gratulowałem sobie tego, co mnie ostrzegło na Wzgórzach Leninowskich, i
tak miałem dość komplikacji, u diabła, a kiedy chciała wsiąść ze mną do jednego wagonika na
diabelskim  młynie,  odpędziłem  ją i  wciągnąłem  do  środka  którąś z tych  miłych,  chętnych
Rosjanek, Asię czy Maszę, nie pamiętam; a kiedy znaleźliśmy się całą gromadą na dole i szli-
śmy na lody, zapłakana Mysz, blada jak kreda, powiedziała mi, że nie zdążyła wyskoczyć.
84



------------------------------------------------------------- page 85

– Chciałam rzucić się w dół za każdym razem, kiedy byłam na samej górze, już przedtem
otwierałam ten pręt, zaczynałam wstawać, ale ani razu nie zdążyłam, już leciałam w dół; nie
tak łatwo się zabić, jak ludzie myślą!
– I co ty wymyślasz, myszko – powiedziałem lekko. – Będziesz żyła sto lat i będziesz bar-
dzo szczęśliwa.
– Starałam się to zrobić, naprawdę, naprawdę!
– Głupstwa mówisz, przecież bym cię złapał – powiedziałem i poszliśmy wszyscy na lody
w syropie czekoladowo-truskawkowym. Z kremem.
Pływaliśmy też statkiem po rzece – nie, to nie był statek, to był tiepłochod, pęd aż dusił,
kiedy wyszedłem na platformę, prosto w szarą rozlewność fal, zamglone światło na drugim
brzegu; otwarłem szeroko usta i wdychałem, połykałem wiatr, ogromny rosyjski wiatr, który
załzawił mi oczy, ogłuszył (o, moja celo, pryczo moja więzienna, mój kiblu!): co ja mam zro-
bić z moim życiem, co mam z nim zrobić?
Mickey Mouse siedziała w kabinie i czytała Cement. Do egzaminu na uniwersytecie.
Zabrano mnie też do kremlowskiego Pałacu Zjazdów, całego ze szkła i marmuru, na balet
Don Kichot, i znów załzawiły mi się oczy, kiedy na scenie wszystkie postacie ze snu zastygły
nieruchomo w oślepiającym świetle, i tylko Amor szalał, wbił swoją strzałę w serce Don Ki-
chota, z drugą pognał za Dulcyneą, ale nie dogonił jej, nie zdążył, i na scenie został nędzny,
brodaty, kruchy człowieczek z wyciągniętymi bezradnie rękami: los rozstrzygnął, los z nim
skończył, los skończył ze mną! Nikogo nie kochałem, nie o to chodziło, ale oczy mi zaszły
łzami, mrugałem, kiedy opadała kurtyna, kiedy widzowie klaskali i rzucali kwiaty na prosce-
nium, a potem zerwali się nagle i popędzili w lewo. Od niechcenia przetarłem oczy i posze-
dłem za nimi.
Piorunochronie mój, jak oni biegli! Naiwni jechali ruchomymi schodami, sprytni wybrali
schody zwykłe, przeskakiwali po  kilka stopni, potrącali, wyprzedzali, przewracali innych, i
wreszcie znaleźli się pierwsi w raju.
Ja się spóźniłem, oczywiście.
Trzy piętra! Trzy piętra w górę – i już była przed nami sala bankietowa z białymi obrusami
na długich stołach, ale nie dla nas, nie dla nas: oddzielono ją od reszty pomieszczenia purpu-
rowymi sznurami, jak w muzeum. Z boków zostało miejsce na bufet dla ludu. Trudno było
poruszyć się w ścisku, trudno było nawet odetchnąć. Ale – piorunochronie ty mój – czegóż
nie było w tym bufecie! Nawet bliny, wyobrażasz sobie? Prawdziwe rosyjskie bliny, chętnie
bym ich spróbował, ale nie było mowy, cisnęło się już po nie ze trzysta osób, a każda wal-
czyła jak lew. Przy innym stoisku sprzedawano barszcz ukraiński z wkładką mięsną. Tu też
trwała istna bitwa o Berlin. Rozejrzałem się. Mniej szybcy, mniej silni, nie tak młodzi melo-
mani ustawili się  w  kolejkach  po  zwykłe  kanapki,  ciastka,  bitą śmietanę,  lody,  herbatkę  i
szampanik. Twarze były purpurowe, czoła ociekały potem, ale co za triumf w oczach zwy-
cięzców! Tych, którzy odchodzili ze swoimi talerzami, obronnie wystawiali łokcie na boki i
pożerali swą zdobycz. Siorbali barszcz, dławili się blinami, wielkimi kęsami gryźli lody, ocie-
rając słodki sos, kapiący im po brodach. Patrzyłem, urzeczony  i bez szans, niczym na dra-
pieżniki w ZOO. Ja jeszcze tego nie znałem. MY jeszcze tego nie znaliśmy. Piorunochronie
mój, toż  chwilę wcześniej  ci sami  ludzie  klaskali do  opuchnięcia  dłoni, krzyczeli i  rzucali
kwiaty na scenę, kiedy Amor nie dogonił Dulcynei, kiedy te wyciągnięte w przestrzeń ręce
ofiary, te ręce jak z plakatu POMÓŻCIE!, plakatu z czasów głodu nad Wołgą, tak samo wy-
glądał ich  Don Kichot, jak  z tego  starego plakatu;  przysięgam, przysięgam,  że niektórzy z
opychających się teraz blinami i barszczem, z walczących o bliny i barszcz, mieli jeszcze mo-
kre rzęsy; i nikt nie wyszedł z sali przed końcem owacji, na pewno, nikt. Choć trzy piętra wy-
żej czekał raj.
Może zresztą wcześniej nie otwarto drzwi.
Ach, Rosjo!
85



------------------------------------------------------------- page 86

Pożerałem ją zamiast blinów, do których się spóźniłem. Wchłaniałem ją całym sobą, Ro-
sję.  Ostatecznie –  to był klucz do  wszystkiego. Kto zrozumie  choćby  tylko przedstawienie
Don  Kichota  w  kremlowskim  Pałacu  Zjazdów,  ten  pokona  Rosję.  Ma szansę  ją  pokonać,
przechytrzyć,  dogadać  się  z  nią,  wszystko  jedno.  Wiedziałem  to.  Starałem  się  zrozumieć.
Prawie rozumiałem. Oczy wychodziły mi z orbit. Ha!
Przerwa trwała długo. Potem znów sala się zapełniła, i znów zapadła ta skupiona, przejęta
cisza, przerywana  tylko  krzykiem,  szlochem, burzami  oklasków  po  tańcu  Kitry  albo  –  nie
pamiętam, nie pamiętam! Ach, a ta mała, bezbronna ludzka figurka, spadająca nagle ze skrzy-
dła  olbrzymiego, bezdusznego, nie przestającego się obracać wiatraka: biedny Don Kichot,
walczący z wiatrakami! Biedny August. Ja. Rosja. Biedni buntownicy. Błogosławieni poko-
nani, błogosławieni ci, którym odebrano nadzieję. Znów zwilgotniały mi oczy. Ludzie obok
mnie  płakali zupełnie  jawnie. Klaskano bez końca. Krzyczano.  Rzucano  kwiaty  na prosce-
nium. A potem rzucono się trzy piętra w górę, do bufetu.
Podczas drugiej przerwy nie podawano już gorących dań. Koniec z blinami i barszczem.
Ale i tak było jeszcze dość cudów.
Nie, nic nie jadłem, nic nie piłem. Tym razem miałem szansę dopchać się do bitej śmieta-
ny, ale po diabła? Patrzyłem tylko. Patrzyłem na Rosję. Od środka.
Po  trzecim  akcie kwiatami zasypano  całą  scenę. Tancerzy  wywoływano  dziesiątki  razy,
bez końca;  ludzie  nie  chcieli, nie mogli  przestać, nie  mogli się  uciszyć.  Wreszcie  kurtyna
opadła ostatecznie. Tym razem wszyscy rzucili się w prawo. Ale nie do szatni, jak myślałem.
Tym razem stuosobowe kolejki ustawiły się do toalet, męskiej i damskiej. Spokojne, po-
sępne kolejki, jak w kronikach wojennych, do jedynej czynnej studni albo po chleb. Na twa-
rzach wszystkich była –
Była wieczność. Ach, Rosjo!
Zachichotałem, odebrałem z szatni kurtkę i poszedłem na przyjęcie u Niny. Były  tańce i
szepty o tym, jak zwalczać Nieludzkie Strony Reżimu. Niektórzy, odważniejsi, szeptali o tym,
jak zwalczać sam reżim. Niczym Julian Sorel, niczym Rastignac, ja, bohater własnego roman
de  carriere, uczyłem się cynizmu.  Swoją drogą myślałem wtedy,  że niewiele  mi już trzeba
nauki, że wiem prawie wszystko. Naiwniak! Tej szkoły nie kończy się nigdy!
No, a potem – potem wyjechałem.
Bałem się wyjazdu. Bałem się powrotu do pustego domu, do pustego życia. Owszem, me-
blowałem sobie to moje przyszłe życie, ustawiałem w nim jak kredens i fotele elementy walki
z Nieludzkimi Stronami Reżimu, wieszałem na ścianach – jak obrazy – niejasne plany walki z
Reżimem Jako Takim, oprawione w pozłacane ramy – ale bałem się, bałem się, bałem się!
Ostatniego wieczoru, tuż przed północą, poszedłem jeszcze pod Kreml. Obejrzeć zmianę
warty pod mauzoleum Lenina. Przedtem jakoś zabrakło mi czasu.
Na Placu Czerwonym oprócz mnie byli tylko jacyś Amerykanie i grupka Japończyków z
kamerą. Plac drzemał. Kreml już nie był z kolorowego, lukrowanego piernika, noc nadała mu
grozę, której przedtem nie podejrzewałem. Płonęły na nim czerwone, pięcioramienne gwiaz-
dy, księżyc był w pełni, ciężki, pomarańczowy, przesuwał się wolno po czarnym niebie, na
placu leżały nasze długie, pokraczne cienie: mój, Amerykanów i Japończyków. Z oddali za-
częły przybliżać się ciężkie, marszowe kroki; żołnierskie buty waliły o bruk podkutymi pode-
szwami. Na chwilę – na ostatnią chwilę, tak wtedy myślałem, tego byłem pewny – przebudził
się we mnie tamten biedny, zezowaty malec, i zaczął drżeć pod moimi żebrami. GWIAZDO
MOJA PRZEWODNIA, GWIAZDO PIĘCIORAMIENNA, ACH, TOWARZYSZU STALIN,
CAŁĄ MOJĄ KREW, KROPLA PO KROPLI... Wykrzywiłem się drwiąco. BÓJ TO JEST
NASZ OSTATNI. ŚWIETLANE  KRÓLESTWO  SOCJALIZMU.  Splunąłem na Plac Cz er -
wony, na bruk Placu Czerwonego; ślina była gorzka; jak oni mogli wpoić mi taką wiarę, jak
mogli nauczyć mnie takich bzdur, jak mogli zrobić ze mnie potwora? Ach, wszystko jedno.
86



------------------------------------------------------------- page 87

Przeszło, minęło, i Światłość Wiekuista Niechaj Im Świeci, A Dusze Ich Niechaj Spoczywają
W Spokoju... Jeszcze raz splunąłem. I sięgnąłem po papierosa.
Wyszli  zza załomu  muru.  Ich  bagnety lśniły  w świetle  reflektorów  i księżyca,  ich nogi
unosiły się w górę jak nogi baletnic robiących battement, a potem opadały w dół, krzesząc
iskry z bruku Placu Czerwonego; w chwili, gdy zatrzymali się przed wejściem, prezentując
broń, rozległy się kremlowskie kuranty.
Stali nieruchomo, dopóki nie umilkły.
Potem zmieniły się warty; nowa zajęła  miejsce starej, stara odeszła, wyrzucając wysoko
nogi (czy nie czytałem  gdzieś, że paradny krok marszowy prowadzi  do uszkodzeń  stawów
biodrowych? że dla głupiego popisu robi się z żołnierzy kaleki? Szczeniaku przeklęty, ty głu-
pi zezulcu, zdechnij wreszcie!), krzesząc iskry z bruku, aż zniknęła za murem. Amerykanie i
Japońce odeszli. Ja zostałem. Stałem tam jeszcze długo. Pięć minut, kwadrans, pół godziny,
nie wiem. Może to była tylko minuta. Może.
Zauważyłem nagle, że mój papieros się nie pali. W ogóle nie pomyślałem o tym, żeby go
zapalić; zapomniałem! Zauważyłem, że twarz mam mokrą. Nie mogłem się tak spocić, noc
była chłodna. I deszcz też nie padał. To było słone. Hańba na moją głowę. To było słone.
Cóż, ostatni raz.
Żegnaj, zezulcu.
Nazajutrz wyjechałem.
Wszyscy przyszli na dworzec. Ci, którzy mnie witali. Grupka młodych ludzi z kwiatami i
gitarą. Mickey Mouse też była, najpierw nadąsana, a potem, kiedy żegnałem się kolejno ze
wszystkimi, kiedy przyszła kolej na nią... Podała mi rękę, próbując się uśmiechnąć. Ale usta
jej  drżały, oczy  mrugały, walcząc  ze  łzami –  i nagle rzuciła  mi się  w  ramiona, szlochając
(wszyscy dokoła śmiali się i klaskali jak przy popisie superclowna), nie chciała mnie puścić,
szepnęła: „Wróć”, i już nic więcej nie mogła powiedzieć, tak strasznie płakała, więc przytuli-
łem ją, powiedziałem: „Ależ ja wrócę, myszko; pisz do mnie”, a potem ją odsunięto, całowali
mnie inni, Rosjanie to dusza-ludzie, wszyscy to wiedzą, och, naprawdę byli dla mnie przemi-
li, polubiłem ich; ktoś śpiewał dla mnie, ktoś pomógł mi wnieść kwiaty do wagonu, i już było
po wszystkim, rozległ się długi dzwonek, zatrzaskiwano drzwi, wychyliłem się przez otwarte
okno i wołałem, że niedługo wrócę, że będę pisał, i żeby oni pisali; Saszka śpiewał o jakiejś
Asi stukającej obcasami po chodniku, śmieszną, niewinną piosenkę (a może to była aluzja do
tej  Asi, z którą tam, w Moskwie, spałem – Piorunochronie mój, nawet nie pamiętałem, jak
wyglądała, nawet nie zauważyłem, czy jest na peronie) – i wtedy cichutko ruszyliśmy, wszy-
scy zaczęli maleć, niknąć, znikać,  cóż to w końcu  było, dwa  tygodnie, całe życie, oto  całe
życie uciekało przede mną, oto ja uciekałem przed moim  życiem, przed moją przeszłością,
doświadczyłem jej do dna i odrzuciłem wreszcie, i niech ją diabli wezmą, skończone, skoń-
czone; jestem wolny!
Odjeżdżałem. Oddalałem się od Placu Czerwonego, coraz bardziej, coraz bardziej, na zaw-
sze.
Mickey Mouse biegła za pociągiem; próbowała jeszcze dotknąć mojej ręki...
87



------------------------------------------------------------- page 88

VI
Nie  schwytałem  Żar-Ptaka.  A  może  jednak?  Może  wyrwałem  mu  choć jedno  ogniste,
świetliste pióro?
Wróciłem do mojego małego, nieważnego kraiku.
Ach, słuchaj. Dasz wiarę, że jechałem w jednym przedziale ze szpiegiem? Oswoiłem się,
hombre. Grunt, to się z tym wszystkim oswoić.
Już prawie zaczęliśmy coś motać, szpieg i ja. Słowo daję, do tej pory chce mi się śmiać na
samo wspomnienie!
Szpieg był blondynką. Wysoką, szczupłą, ostrzyżoną jak chłopiec. W dżinsach i trykoto-
wej koszulce.  Uroczy.  Uroczy  szpieg.  Częstowaliśmy  się  już  papierosami,  byliśmy  już  po
herbacie i koniaku w wagonie restauracyjnym, kiedy przyszła kontrol. Celnik, nie celnik, nie
wiem. Sprawdzał paszporty – i nie wiedzieć  czemu przyczepił się akurat do mojej blondy-
neczki. Z jej papierów wynikało, że jedzie do Berlina. W jakim celu?
– W delegacji.
– Z jakiego ministerstwa?
Blondynka wydęła wargi, postukała palcami w kolano, zanuciła wesoło: Pa-ram-pa...
– Z jakiego ministerstwa? – powtórzył mundurowy; naprawdę, mnie samemu było wstyd
za jego głupotę!
– Z jakiego? – zapytał jeszcze raz.
– Z naszego.
– To znaczy?
Blondynka poczerwieniała. Jacy głupi, jacy zieloni byli oboje! Choć on miał już szpako-
wate skronie: gdzie się uchował taki idiota? Kto go tu wpuścił?
– Wie pan – powiedziała blondynka ściszonym, złym głosem – są rzeczy, o których się nie
mówi.
– Nie rozumiem.
– A ja pana nie rozumiem.
– Ale z jakiego ministerstwa? Handlu zagranicznego? Blondynka zacisnęła palce na kola-
nie – jak szpony; ależ była wściekła!
– Z MSW – syknęła.
– Aha.
Mundurowy zaraz wyszedł z przedziału; ona tuż za nim. Już nie wróciła. Inny mundurowy
przyszedł po jej walizkę. O, życie, życie, jakie ty jesteś zabawne! Jak można traktować cię
serio? Jak można się ciebie bać, ty dziecinna zabawo, ty gro w klasy, w berka, w chowanego,
w cymbergaja! Ubawiłem się. Potem paliłem na korytarzu; potem spałem; potem...
Cóż, potem wróciłem do mojego małego, nieważnego kraiku. Z ognistym piórem w garści
– albo z pustymi rękami; kto to może wiedzieć?
Grunt, że wróciłem. Choć wolałbym zostać.
Udało  się  uratować moje  mieszkanie,  nie wyrzucono  mnie  z  niego,  tylko  czynsz  został
podniesiony do niewiarygodnych rozmiarów: to było oczywiste. Rektor uniwersytetu utrzy-
mał w mocy moją relegację ze studiów; podanie o zgodę na ich ponowne podjęcie odrzuciły
wszystkie władze, wszystkie instancje. Poszedłem do pośredniaka, znalazłem pracę w druka-
mi – to było ważne ze względu na samizdat – i zapisałem się na studia zaoczne; tu nie było
możliwości odmowy, każdy robotnik miał święte prawo do Zdobywania Wykształcenia, do
88



------------------------------------------------------------- page 89

Podnoszenia Kwalifikacji; skorzystałem z tego. Oczywiście, to nie były prawdziwe studia, nic
tu nie było prawdziwe, ale co z tego? August na widzeniach z Moną przypominał: Niech Gu-
cio zrobi dyplom! ON zrobił dyplom. Też lipny, zaoczny, wieczorowy, partyjny. Ale jednak.
To mogło nam się przydać. Kiedyś.
Co robiłem poza tym?
Czekałem.
Nawet  nie  szukałem  innej  drogi,  innych  możliwości.  Dopiero  teraz  widzę,  że  mogłem.
Wtedy w ogóle mi to nie przyszło do głowy. Czekałem. Czekałem na wyjście Augusta.
Co się działo poza tym?
Nic.
Upadł Wielki Boss, zmieniła się władza. Wymordowano tłumy ludzi, ulice spłynęły krwią,
jakieś zwłoki niesiono na drzwiach wyrwanych z futryny przez całe miasto, krzycząc, śpie-
wając, podstawiając serca pod kule – i osiągnięto tyle, że Wielki Boss odszedł. Władzę po
nim objął jeden z tych dwóch, którzy żarli się o nią w 1968, wysyłając swoje klaki na wiece,
przysięgając, że każdy z nich będzie jeszcze lepiej bić Żydów i jenteligentów. Prawie wszy-
scy Żydzi emigrowali, kiedy siedziałem w więzieniu (nie; Naftalin Samuel został; pamiętasz
go jeszcze?), a jenteligenci skapcanieli. Rywale żarli się przez dwa lata, aż wreszcie jeden z
nich dorwał się do żłobu. Tak mówicie, prawda? Wy, lud. Dorwać się do żłobu. Sprawił sobie
krokodylowe buciki ze złotymi klamrami, zaczął co wieczór pokazywać się w telewizji (wie-
czorne  wiadomości  specjalnie  przedłużono  o  piętnaście  minut),  i  obiecywał  wam,  ludowi,
wolność  (w  ramach  istniejących,  oczywistych  wszak  –  nieprawdaż? –  o g r a n i c z e ń )  t u d z i e ż
dostatek (ibidem),  jeżeli  mu  tylko  POMOŻECIE.  A  wy,  lud,  krzyknęliście  ochoczo:
POMOŻEMY!  –  i od  tej  pory mieliście  cytryny  w  stałej  sprzedaży.  Pytałem  żonę,  co  się
zmieniło wraz ze zmianą bossa; powiedziała, że to. Baby wiedzą najlepiej. Od tej pory aż do
Wielkiego Kryzysu można było o każdej porze roku – pomijając przypadkowe trudności –
dostać cytryny, owoc za Wielkiego Bossa sezonowy. Poza tym bywały soki pomarańczowe w
kartonach i czekolada, choćby i szwajcarska. Nawet kiedy wprowadzono kartki na żywność –
tak mi powiedziała żona – przez pewien czas można było na nie kupić czekoladę szwajcarską.
Dopóki nie skończyły się zapasy w magazynach. Żona mówiła jeszcze, że komunizm mógłby
trwać sto lat (albo i dłużej) – gdyby nie ogłosił pewnego dnia, że kurczaki – (i żeby to uczci-
we, wiejskie kurczaki! – mówiła – skądże, zwykłe brojlery!) – są LUKSUSEM. Gdyby nor-
malnie podwyższyli ceny, komunizm by się utrzymał. Ale ten cynizm. Matko Święta! Kur-
czak luksusem? Obłożonym  podatkiem od luksusu? Przeniesionym do specjalnych, drogich
sklepów dla bogaczy? Nie, tego już ludzie nie mogli wytrzymać, tego było za wiele! Komuno,
won!
A poprzedni boss – mówiła żona (i może słusznie: baby to wiedzą!) – przewrócił się na
swoim  spotkaniu  z wyborcami.  Bo  kandydował do  naszej  czerwonej Parodii  Parlamentu z
Fabryki  Samochodów Osobowych  w Warszawie. Poszedł  na spotkanie przedwyborcze;  ro-
botnicy wściekali się – między innymi – o podwyżkę cen szynki, a on się szczerze zdumiał
(widzę go! Naprawdę był szczery, biedaczek!), co ich to może obchodzić: Przecież robotnicy
nie jedzą szynki!
Po tym dniu – to wciąż moja żona – komuna upadła po raz pierwszy. Po uznaniu kurcza-
ków za luksus upadła po raz drugi. Potem czekało ją już tylko ukrzyżowanie. I nie było żad-
nej świętej Weroniki, która choć otarłaby jej skrwawioną twarz...
Może i racja.
Tempora mutantur et nos mutamos in illis. Powtarzam ci to od początku, czy nie? Powta-
rzam. Och, hombre. Gdyby Wielki Boss, ten, który pijał u nas herbatę z żółtego kubka, zro-
zumiał, że przyszły czasy, kiedy nawet robotnik kupuje sobie czasem trochę szynki...
Zwłaszcza na święta.
89



------------------------------------------------------------- page 90

Zresztą –jak mówią ludzie – na święta kupował ją sobie zawsze. To znaczy na Wielkanoc.
Nawet całe prosię sobie robotnik kupował, ten jeden raz w roku! Za kapitalizmu. A potem już
nikt nie mógł sobie kupić na Wielkanoc prosięcia: ani robotnik, ani profesor uniwersytetu, ani
laureat nagrody Nobla; nikt poza nimi, partyjnymi bossami. I na tym, mówiła żona, przewró-
cił się komunizm. Przynajmniej u nas, w Polsce. A przecież od nas się wszystko zaczęło! Jak
pierwsza  przewrócona  kostka  domina,  pociągnęliśmy  za  sobą  wszystkie.  Przewróciliśmy
wszystkie.
Albo prawie.
Czekałem.
Czekałem na Augusta.
Doczekałem się wreszcie.
Staliśmy pod więzieniem: Mona, ja i jeszcze pięciu z naszej dawnej Młodej Gwardii, pię-
ciu wiernych. I kilkoro nowych, oczarowanych przez Augusta w czasach jego Myśli o polity-
ce. I rodzice Augusta. I rodzeństwo Augusta. Wszyscy. Wszyscy. Dzień był piękny, słonecz-
ny, drzewa całe w kwiatach, niebo obłąkane od błękitu, tak błękitne, że można było zemdleć,
można było zwariować, gdyby nie kilka obłoków, kilka białych obłoków, które próbowały ten
jego błękit oswoić, uspokoić, bezskutecznie zresztą: wspaniały dzień na odzyskanie wolności!
A w dodatku – myślałem zazdrośnie i podle – nic mu tego dnia nie zepsuje. Tak jak mnie,
wtedy – nie chciałem o tym myśleć! Jemu nikt nie umarł. Nikt go nie opuścił. Mona aż się
trzęsie z miłości do niego, ledwo się trzyma na nogach, blada jak płótno, z ogromnymi źreni-
cami, które pożarły jej tęczówki, z ogromnym pękiem róż, ich róż, szukała ich u ogrodników
w całym województwie, nie przesadzam, czerwonych róż z żółtymi brzegami płatków: przy-
wiozła je taksówką w środku nocy, trzymała w wannie z roztworem aspiryny, obkładała lo-
dem, czuwała nad nimi do rana jak nad chorym dzieckiem; ach, szczęściarz z tego Augusta!
Wszyscy zazdrościli mu Mony. Jak ona czekała; jak ona na niego czekała!
I my też. Tylu przyjaciół. Tylu kochających ludzi. Ludzi, dla których był wszystkim. Za-
zdrościłem mu tego dnia. Zazdrościłem mu takiej wolności.  Moją los  spartaczył, jego była
wspaniała. O Boże, nie uwierzysz. Nie  uwierzysz. Na chwilę, na sekundę przed  otwarciem
bramy  (tak,  wypuszczono  go  w  Warszawie,  z  Mokotowa,  został  tu  przywieziony  parę  dni
wcześniej, sam widzisz: nawet tłuczenia się pociągiem do domu los mu oszczędził, nawet tej
nieważnej zwłoki, tej skazy na szczęściu) – na sekundę przed otwarciem bramy nad dachem
więzienia pojawiła się tęcza! Wszyscy podnieśliśmy głowy, patrząc na nią. Jaki dobry znak! –
powiedziała Mona drżącym głosem, i nie zauważyliśmy TEJ chwili, chwili wyjścia Augusta;
kiedy oderwaliśmy wzrok od tęczy, stał już przed bramą z rękami triumfalnie podniesionymi
do góry w geście boksera, który zdobył właśnie mistrzostwo świata w wadze ciężkiej, pro-
mienny, odmłodzony, odchudzony, bez śladu brzuszka, posłużyła mu cela, posłużyło mu gło-
dowanie; i stał tak z podniesionymi rękami, uśmiechnięty, a Mona zaszlochała głośno, rzuciła
się do niego pierwsza z tym szlochem, z tym krzykiem, depcząc upuszczone róże, a on – a on
przytulił ją gwałtownie, zamykając oczy, i zaraz je otworzył, rozejrzał się szybko, twarz mu
się zmieniła...
– Nie ma telewizji?! – zapytał.
Tak, prosił nas o to. Prosił Monę na widzeniach i w listach. Zawiadomić o jego wyjściu
wszystkie zachodnie agencje prasowe. Ściągnąć fotoreporterów. Telewizję. Zrobić z tego wy-
darzenie. Nius, jak mówią dziennikarze. I Mona próbowała, przysięgam. Obeszła i obdzwo-
niła wszystkich. My też. Próbowaliśmy, staraliśmy się, robiliśmy piekło. Tylko – jak można
było mu to powiedzieć? – nikt już nie pamiętał Augusta. Nieważnego opozycjonisty sprzed
90



------------------------------------------------------------- page 91

paru lat. Nikt nie uważał, żeby jego wyjście na wolność było niusem. Nikt nie zgodził się
przyjść pod więzienie. Zachód popierał nowego bossa, który tak chętnie z nim współpraco-
wał, tak ślicznie i sprytnie milczał o ideologii, tak bardzo chciał dać ludziom troszkę swobody
i sporo dostatku... nie mogli mu tego robić, to chyba oczywiste?  Nie mogli wyciągać prze-
ciwko  niemu wyjścia po odsiedzianym  wyroku  jakiegoś zapomnianego  więźnia z  dawnych
czasów, więźnia zamkniętego przez poprzednika. Boss był O.K., więc nikt, kto nie był jego
człowiekiem, nie był O.K.; proste, prawda? Ale August tego nie rozumiał. Nie w pierwszej
chwili. Jeszcze nie. Nie przed zapoznaniem się z sytuacją.
– Dlaczego nie ma telewizji? – zapytał, i odepchnął Monę.
Nie odpowiedziała  mu. Nie mogła  wydobyć z siebie głosu. Więc  my zaczęliśmy tłuma-
czyć, chórem, bezładnie, jeden przez drugiego, ze wstydem: no, nie dało się, nie wiesz, jak
teraz jest, sam zobaczysz; może uda się zorganizować jakiś wywiad, ale później; może nawet
konferencję prasową? A na razie Jacek robi zdjęcia, ma świetny aparat, nic nie przepadnie, te
zdjęcia będzie można dać wszędzie.
Jacek,  pełen  najlepszej  woli,  chcąc  pokazać  tę  swoją  najlepszą wolę,  fotografował  jak
szalony: wściekłego Augusta, odwróconą od niego Monę, rodziców, próbujących odpychają-
cego ich Augusta objąć i pocałować... A w chwilę później – to samo, tak, jak być powinno.
Augusta  szczęśliwego  i  serdecznego,  ściskającego  wszystkich  po kolei,  tulącego  do  piersi
postarzałą matkę, dotykającego  czule policzka  postarzałego ojca,  znów unoszącego w  górę
obie ręce na tle więziennej bramy, przyjmującego kwiaty... Tylko z Moną się nie udało. Na
wszystkich zdjęciach z tego dnia ma zastygłą, wrogą twarz, szkliste oczy , źrenice  małe jak
szpilki. A wierzyliśmy, że zna się na polityce!
Ani trochę.
Nie mogła darować politykowi, że przestał ją tulić i całować, skoro nie było przy tym te-
lewizji. Czy to znaczyło, że jej nie kochał?!
Kochał przecież. Tak, jak umiał. Jak tylko mógł. Po prostu urodził się politykiem; czy to
tak trudno zrozumieć?
Kiedy wsiadaliśmy do czekających samochodów jenteligentów, którzy się dorobili na ko-
munie, a teraz jej nienawidzili, i do zamówionych, kosztujących nas majątek taksówek, po-
zbierałem podeptane czerwone róże z żółtymi brzeżkami płatków – sto sztuk! – i podałem je
Monie.
–  Wyrzuć  to świństwo!  – syknęła,  i wsiadła  do  samochodu,  i odwróciła  głowę. August
wziął ode mnie róże. Ledwo zdołał objąć je ramionami. Miał łzy w oczach. Tak bardzo się
wzruszył.
– Dziękuję, Guciu – powiedział zdławionym głosem. – Dziękuję wam wszystkim, kochani.
– To od Mony – wyjaśniłem. I zawróciłem na pięcie, i wsiadłem do czerwonej skody pro-
fesora, który był kiedyś w Klubie Wolnomyślicieli. Zanim go boss nie rozwiązał.
Ruszyliśmy w stronę osiedla Augusta. Kawalkadą.
Wszyscy byliśmy smutni.
– Może jednak udałoby się załatwić Reutera, gdybyśmy się bardziej postarali? – zapytał
mnie Piotr, a ja odpowiedziałem:
– Nie sądzę.
Dojechaliśmy pod blok Augusta.
Mona była rozczochrana, zapłakana, miała rozpiętą bluzkę, podarte rajstopy, pantofle wło-
żone na odwrót, prawy na lewą nogę, lewy na prawą; oboje z Augustem byli podrapani do
krwi – cierniami róż, tak nam się przynajmniej wydawało, w końcu to logiczna hipoteza; fa-
cet, który ich wiózł, nie wiedział, gdzie oczy podziać. Dobrze; wypyta się go później.
Winda  działała.  Wjechaliśmy na  górę.  Wszędzie  leżały czerwono-żółte różane  płatki: w
windzie, na korytarzu, pod drzwiami mieszkania. Mona płakała tak strasznie, że to ja musia-
91



------------------------------------------------------------- page 92

łem wyjąć z lodówki i otworzyć szampana. Wznieśliśmy toast. – Za ciebie, August – powie-
działem.
– Za przyszłość – powiedział Piotr.
– Za zwycięstwo! – zawołał August, i opróżnił swój kieliszek, i znów mi go podsunął, że-
bym mu dolał; ktoś już otwierał kolejne butelki, strzelały korki, któryś rozbił lampę pod sufi-
tem, posypało się na nas szkło, śmialiśmy się wszyscy, osłaniając głowy rękami...
Wszystko to było –
Było nierzeczywiste.
Poruszałem się jak we śnie. Wargi miałem zupełnie sztywne, nie mogłem pić. Wszędzie
leżały kwiaty, pod nogami zgrzytało potłuczone  szkło. Matka  Augusta przyniosła z  kuchni
tacę z kanapkami. O mój Piorunochronie, był nawet kawior! Kupiliśmy kawior!
Wszystko było nierzeczywiste.
Nie trzeba tak czekać. Na nic. Nie trzeba aż tak czekać.
Zastanawiałem się, gdzie zniknęła Mona. Potem August skądś ją przywlókł, przyciągnął.
Obejmował ją, całował jej włosy, a ona odwracała się jak od dentysty, chcącego wyrwać jej
ząb bez znieczulenia.
– Kochani! – krzyczał August. – Czy wiecie, co to jest miłość? Kochani, wybaczcie nam.
Trzy i pół roku czekałem. Spotkamy się później. Wszystko odrobimy. A teraz, kochani, bła-
gam... zostawcie nas samych.
Jedną rękę trzymał na obnażonej piersi Mony, drugą na jej biodrze, jak w wodewilu. Na
policzkach miał ceglaste wypieki. Mona odwracała od niego głowę, oczy miała zamknięte.
Nierzeczywiste. Wszystko takie – nierzeczywiste.
Wyszliśmy szybko, jeden po drugim; czekając na windę porozumieliśmy się szybko, kto
odwiezie rodziców  Augusta. Poza tym  nikt nic  nie mówił.  Winda  była pełna  płatków  róż;
staraliśmy się na nie nie patrzeć.
Rozstaliśmy  się  cicho, szybko  i bez komentarzy.  Powlokłem się  do  autobusu.  W  domu
wreszcie mogłem się  spokojnie napić.  W skrzynce  był  dwutysięczny bodaj  list od  Mickey
Mouse; nie otwarłem go, wyrzuciłem od razu do kosza. Nie miałem sił, żeby czytać wszystkie
jej listy. Co któryś tam – jeszcze! Biedna myszka.
August zadzwonił do mnie nazajutrz. Taki jak przedtem, taki jak zawsze. Przyciskałem rę-
kę do obolałej głowy, mówiłem z trudem. August przyznał się, że też ma kaca. Doradził mi
dwie aspiryny, klina i sok z całej cytryny wyciśnięty do filiżanki mocnej kawy. Ale nie byłem
wtedy na stałe z żadną kobietą, nie miałem kawy, nie miałem cytryn, nie miałem aspiryny.
Łyknąłem sobie klina; też pomogło.
Potem pojechałem do Augusta.
Sam otworzył mi drzwi. Mony nie było.
Woda na herbatę już się gotowała. Zaparzył Earl Greya – wdzięczność nasza wiekuista dla
nowego bossa, przedtem nie było w sklepach takich luksusów – zakropił go obficie wódką, i
– jak dawniej – rozsiadł się wygodnie po swojej stronie biurka. Ja zająłem moje stałe miejsce
naprzeciwko. Zielony fotel w brązowe zygzaki. Zapaliliśmy. Pociągnęliśmy po dobrym łyku
herbaty z wódką. Co za błogość.
Potem  August  spojrzał  na  mnie  z  tą swoją  miną  mocnego człowieka,  od  której  zawsze
trzęsły mi się łydki.
– Guciu – powiedział. – Założymy partię polityczną.
Jeżeli chciał mnie zastrzelić, udało mu się. Jaką partię? Partia była jedna! Słowo ,,partia”
wystarczało; nie trzeba było precyzować, jaka. WOLĘ MYLIĆ SIĘ RAZEM Z PARTIĄ NIŻ
MIEĆ RACJĘ BEZ NIEJ. Można było zakładać legalne  lub nielegalne (jeżeli komuś życie
było niemiłe) organizacje, stronnictwa czy stowarzyszenia – ale nie partie, na Boga! Nie par-
tie!
92



------------------------------------------------------------- page 93

– Guciu – powtórzył August. – Czy zdajesz sobie sprawę, że to jest zupełnie legalne? Za-
bronili tworzenia jakichkolwiek organizacji, stronnictw, stowarzyszeń, ale nie partii! Do gło-
wy im nie przyszło, żeby ktoś mógł zrobić coś podobnego! Jawnie, bezczelnie założyć konku-
rencyjną, niekomunistyczną partię! A my właśnie to zrobimy.
– My dwaj? – zapytałem głupio.
– My na początek.
– Nawet jeśli to jest legalne – wybełkotałem – to tylko przez przeoczenie.
– Jasne.
– Nawet jeśli legalne, to i tak nas zamkną.
– Na pewno.
– Więc dlaczego mamy to robić? Po co?
August pochylił się ku mnie nad blatem biurka. Ale nie ściszył głosu. Nagle zdałem sobie
sprawę, że w mieszkaniu zapewne jest podsłuch, i że August o tym wie, i że gwiżdże na to: za
daleko już zaszedł na swojej drodze, za daleko! Nie mógł się cofnąć. Nie chciał się cofnąć.
Gdyby  udało  się  ściągnąć  pod  więzienie  jakąś  ekipę  telewizyjną, m o ż e  A u g u s t  n i e  d o -
szedłby tak daleko.
(Gdyby jakaś antykomunistyczna ekipa telewizyjna zgodziła się sfilmować wyjście Augu-
sta z komunistycznego więzienia, może komunizm by nie upadł.)
– Dlaczego mamy to robić? – powtórzyłem niepewnym głosem. – Sam wiesz, że to samo-
bójstwo. Więc dlaczego?
August patrzył na mnie swoimi wąskimi oczami, otwartymi tylko w jedną stronę.
– Zawsze ktoś zaczyna. I wygląda na to, że tym razem to musimy być my.
93



------------------------------------------------------------- page 94

CZĘŚĆ TRZECIA
SONIA MARX
94



------------------------------------------------------------- page 95

I
Miałem wtedy dziewczynę. Miłą dziewczynę. Postanowiłem ofiarować jej największy luk-
sus dostępny w komunie. Zabrałem ją nad Morze Czarne. Do Bułgarii.
Do Słonecznego Brzegu. Od samej nazwy można się było opalić! I winogrona tam były, i
brzoskwinie, i arbuzy. Tak mówiono. – Nawet morele można tam jeść! – wołali niektórzy. –
Nawet melony! Wy, dzieci, nie wiecie, co to melony, ale przed wojną i u nas bywało coś ta-
kiego, wspaniałe, naprawdę wspaniałe, rozpływało się w ustach; spróbujcie, jeśli się uda. To
ciepły  kraj, komunistyczny, ale  ciepły, wino  tam robią:  najecie  się  owoców  za całe życie!
Najecie się owoców na całe życie. Będziecie kąpać się w ciepłym morzu, wylegiwać na cie-
płej plaży... korzystajcie, jeśli możecie. Kto wie, czy trafi się druga szansa?
Nie wiedzieliśmy, czy trafi się druga szansa.
Już do samolotu wsiadaliśmy spięci jak cholera. Tyle pieniędzy! Taka szansa! Pewnie je-
dyna w życiu! Winogrona, brzoskwinie, arbuzy, melony... należało cieszyć się każdą chwilą,
nawet rewizją osobistą na lotnisku, bo bez tego się nie obeszło: rozbierano nas oboje do naga
w ciasnych kabinkach, obmacywano szwy naszych ubrań i podeszwy naszych stóp: moje nie
były zbyt czyste, zawstydziłem się. Och, w końcu normalka.
Bardzo chcieliśmy się cieszyć.
Dziewczyna  była  TOWARZYSZKĄ  Z  RUCHU.  Malutką,  milutką,  zgrabniutką.  Można
było godzinami rozmawiać z nią o możliwościach przerobienia wyżymaczki do bielizny na
powielacz (nie było w Polsce dostępnych dla Byle Kogo powielaczy, a nam już się marzyły
akcje ulotkowe), o państwie policyjnym, o samizdacie i o maszynach drukarskich (offset, si-
todruk, matryce, fotoskład); o tajnych organizacjach, bezpiekach, wtyczkach, strajkach, pro-
wokacjach i regulaminach więziennych. W łóżku też była niezła. A jednak czegoś mi z nią
brakowało. O Jezu – w którego nie wierzę – jak mi z nią czegoś brakowało! Z nią i z każdą
inną.
I nawet nie wiedziałem czego.
Wylądowaliśmy w Burgas. Przeszliśmy przez kontrolę celną – wyrzucano wszystkie rze-
czy ze wszystkich walizek, ciskano je na podłogę, trzeba je było godzinami zbierać na klęcz-
kach, oddzielając od  rzeczy sąsiadów,  jak  to w  komunie, nic  nowego, widziałem to już  w
Brześciu, ale wtedy tylko swoich tak traktowano, oszczędzając cudzoziemców, widać w Buł-
garii szczególnie gardzono cudzoziemcami albo czasy się zmieniły. Szukano okularów prze-
ciwsłonecznych i parasoli; kazano nam z Majką przyznać się od razu, ile wwozimy okularów
i parasoli, będziemy łagodniej potraktowani; rozbawiło nas to tak bardzo, że zaczęliśmy skrę-
cać się ze śmiechu – i za karę zbieraliśmy nasze rozkopane po kątach hali lotniskowej bagaże
jeszcze wtedy, gdy wszyscy inni dawno już sobie poszli. Nie śmiał się nikt poza nami: widać
właśnie okulary i parasole szmuglowało się tamtego roku nad Morze Czarne.
Dotarliśmy do autokaru czerwoni, zadyszani i już mniej rozbawieni. Czekano na nas. Lu-
dzie odwrócili ze złością głowy na nasz widok: tyle straconego czasu! Przez całe dwa tygo-
dnie nikt się do nas nie odzywał: para idiotów z ich głupim, bezczelnym śmiechem!
Autokar ruszył. Dowiózł nas do hotelu Sredna Gora I (bo była i Sredna Gora II). Już zmę-
czeni, już mniej weseli  weszliśmy  do pokoju z  tapetą w  małe różyczki,  z dwoma  wąskimi
łóżkami ustawionymi przy ścianach pod kątem prostym (zeźliło nas to natychmiast: nie za-
mierzaliśmy wszak żyć tu w cnocie, zresztą – kto żyje w cnocie? A więc co myśleć o hotela-
rzu tak ustawiającym łóżka? O, bezgrzeszna komuno!), zastanowiliśmy się głośno, czy można
95



------------------------------------------------------------- page 96

łóżka zestawić  (Majka uważała, że  zrobią  nam  piekło,  wyrzucą z hotelu,  ukarzą  grzywną;
przyznałem jej rację), niewygodne lampki nocne umieszczone wysoko na ścianach, granato-
we zasłony, za którymi kryła się loggia z dwoma leżakami... Majka poszła zaraz do łazienki.
Ja zdjąłem kurtkę  i otwarłem szafę, szukając wieszaka, żeby ją powiesić. Nagle zamarłem.
Zamurowało mnie. Nie mogłem ruszyć się z miejsca.
Z  wewnętrznych  drzwi  szafy  bił  w  oczy  wyryty  scyzorykiem  i  pociągnięty  czarnym  i
czerwonym flamastrem napis:
SONIA MARX
has been here in June.
15 years, 170 cm,
red hair, green eyes.
Hot like Hell,
sweet like Honey,
bitter like Lime
and everything you want.
Tel. 63–21–20
(Stuttgart, Germany)
Ciągle stałem, wpatrując się w napis, kiedy wróciła Majka. Podeszła do mnie, spojrzała i
zaczęła chichotać.
– Ale cwana! O czymś takim jeszcze nie słyszałam! To chytre, wiesz?
– Co?
– Tak się reklamować. No, przecież to prostytutka. Pomyśl, każdy następny gość będzie
znał jej telefon.
– Wymienią szafę.
– W komunistycznym hotelu wymienią szafę?! Tylko dlatego, że ktoś wyskrobał w środku
jakiś  napis?  –  Przeciągnęła  po  drzwiach  palcem.  –  Głęboko  wyryty,  naprawdę  trzeba  by
wstawić nowe drzwi. Albo nową szafę. No nie, tego to oni nie zrobią! W końcu to komuna.
Nie ma środków.
Rozpakowaliśmy rzeczy, zamknęliśmy szafę. I poszliśmy na plażę.
Zaczął padać deszcz, więc wróciliśmy. Posiedzieliśmy w loggii na leżakach, trzęsąc się z
zimna. Potem powlekliśmy się na kolację, pół kilometra od naszego hotelu. Wymyślając so-
bie nawzajem: czemu nie przemyciliśmy choć jednego parasola?
Posiłki podawano w innym hotelu, który miał jadalnię.
W naszym była dyskoteka.
Całymi  nocami  w  naszym  pokoju  rozlegał  się  ogłuszający,  monotonny,  zniekształcony
przez ściany i piętra ryk. Zatykaliśmy uszy watą, szmatkami, chustkami do nosa, czym popa-
dło. Nie pomagało. Okropne, nie przespane noce. Okropne poranki, kiedy dreptaliśmy w ule-
wie, kichając i szczękając zębami, topiąc się w błocie, na śniadanie. (Trzeciego dnia udało
nam się kupić od jednego z przemytników parasol, ale to już dużo nie pomogło. Kaloszy nie
mogliśmy dostać nigdzie, za żadną cenę.) Słoneczna Bułgaria okazała się mitem, tyle samo
wartym, co wszystkie mity komuny. Z ręką na sercu: dopiero wtedy naprawdę ją – komunę –
znienawidziłem, naprawdę i na wieki. I przysiągłem sobie walczyć z nią do ostatniego tchu.
Przeklęta banda kłamców i wydrwigroszy!
Owoców też nie było. Na pytanie o winogrona sprzedawcy wytrzeszczali oczy. Wi-no-gro-
na? Keine! Nigdy o czymś takim nie słyszeli!
Nocami leżałem na moim łóżku – ani razu nie spaliśmy ze sobą, Majka i ja, podczas tych
dwóch tygodni: legowiska były zbyt niewygodne, ryk z dyskoteki za bardzo szarpał nerwy,
zresztą trzęśliśmy się oboje z zimna, mieliśmy katar, gardła nas bolały, w krzyżach  łupało,
96



------------------------------------------------------------- page 97

nienawiść do komuny dusiła: keine, KEINE! Leżałem na moim wąziutkim łóżku z otwartymi
w ciemnościach oczami i myślałem o Soni Marx. Rudej, zielonookiej, piętnastoletniej. Zasta-
nawiałem się, czy jej też przeszkadzał hałas.
Chyba nie. Zapewne sama chodziła do dyskoteki, spijała się tam w trupa, a potem wracała
z klientem i kotłowała się z nim na tym samym łóżku, na którym ja teraz... głupia, prymityw-
na  dziwka!  Piętnaście  lat!  To  straszne,  naprawdę  straszne:  piętnaście  lat!  Oczywiście,  na
pewno jest starsza, to wabik na klientów. Zastanawiałem się, ile lat ma naprawdę Sonia Marx.
Osiemnaście? Dwadzieścia? I jakie są te jej rude włosy: długie? krótkie? Wyobrażałem sobie
długie. Gładkie, rozpuszczone, sięgające do połowy pleców.
To jej nazwisko: Marx!
Składając  niepotrzebne  letnie  sukienki  do  walizki  (drzwi  szafy,  rzecz  jasna,  otwarte  na
oścież), Majka zachichotała: – „Karolek w grobie się przewraca!” Nie zrozumiałem.
– No, Karl Marx! Ten od Kapitału, głupku. Może to praprawnuczka?
Wyobrażałem ją sobie. Praprawnuczkę Marksa. Z figurą modelki, z rudymi włosami. Szła
hałaśliwą, pełną świateł ulicą – tak sobie wyobrażałem Stuttgart, hałaśliwy i pełen świateł – w
rozpiętym płaszczu z czarnej skóry, płaszczu gestapowca. A może stała na rogu, czekając na
klienta? Skądże, zwariowałem. To była call-girl. Wyższa klasa. Nie stała na ulicy; szła ulicą.
Pewna siebie, zwycięska. Koniecznie w skórzanym płaszczu. Koniecznie z rozpuszczonymi
włosami.
A może się myliłem? Może wcale nie była dziwką, tylko naiwną, romantyczną dziewczy-
neczką szukającą prawdziwej miłości? Może, udręczona przez rodziców-łajdaków, wydrapała
ukradkiem, w ostatniej chwili przed powrotem z tanich bułgarskich wakacji, swoje przesłanie
do księcia z bajki, do rycerza bez skazy, który wzruszy się i zrozumie, a potem przyjedzie na
białym koniu uwolnić biedaczkę z chatki Baby-Jagi? Może. Przecież tak też mogło się zda-
rzyć!
Krótko mówiąc, podczas gdy moja dziewczyna spała z woskowymi kulkami w uszach, ja
brandzlowałem się pod kołdrą, myśląc o jakiejś Niemce, która w dodatku może (bo czemu
nie?) – może w ogóle nie istniała. I na tym powinno się było skończyć.
Nie skończyło się.
Miesiąc później. Siedziałem w domu, pisząc artykuł za Augusta – nie umiał pisać, bolał
nad tym, ale nie umiał, to ja układałem jego wstępniaki, programy, wywiady, wypowiedzi dla
zachodnich gazet – i coś mi przeszkadzało, coś mi przeszkadzało tak strasznie, że w końcu
odsunąłem kartki.  Wziąłem  książkę  telefoniczną,  znalazłem  numer  centrali  i  poprosiłem  o
połączenie ze Stuttgartem, numer 63–21–20.
(Nie, oczywiście, że nie było automatycznych połączeń! Technologia już na to pozwalała,
nawet u nas, ale ideologia nie. Za dużo wolności!)
Numer nie odpowiadał.
Cóż, może i lepiej.
Zadzwoniłem jeszcze raz, nazajutrz.
To samo.
Wtedy już nie mogłem się zatrzymać. Coś się ze mną stało, porwała mnie lawina, spada-
łem w dół, nie mogłem, nie mogłem się zatrzymać.
Zadzwoniłem nad ranem.
O  mało  nie  umarłem,  kiedy  w  słuchawce  coś  szczęknęło!  Przysięgam.  Usłyszałem  za-
chrypnięty, senny, kobiecy głos – mimo senności przeciągający samogłoski, modulowany.
– He-llouuu?
Nie odezwałem się. Nie mógłbym, choćbym najbardziej chciał. Zaschło mi w gardle. Po-
wtórzyła to pytające „he-llooo-uuu?” jeszcze kilka razy, potem stuknęła odkładana słuchaw-
97



------------------------------------------------------------- page 98

ka. A ja dygotałem. Trząsłem się cały. Na biurku, w miejscu, gdzie trzymałem rękę, pozostał
mokry pięciopalczasty ślad.
Zadzwoniłem znowu. Robiłem to wiele  razy,  przez wiele  dni, o najróżniejszych  porach.
Czasem nikt nie odbierał telefonów,  czasem odzywał się ten głos, który już  nauczyłem się
rozpoznawać. Ona!
A jeśli nie ona? Jeśli to wszystko było kawałem, złośliwością, wygłupem, fikcją?
Któregoś dnia odważyłem się. Zapytałem: „Sonia?”
– Tak.
– Sonia Marx?
– Tak.
Czekała cierpliwie: mądra, doświadczona dziewczyna.
– Byłem w Bułgarii, w hotelu Sredna Gora.
– Ach, tak!
Przełknąłem ślinę.
– Nie jestem teraz w Niemczech. – (Powiedziałem: „In the West Germany”; Niemcy były
od końca wojny podzielone na dwa państwa, ale to był błąd: Niemcy Zachodnie nazywano w
świecie po prostu „Niemcami”). – Ale może przyjadę.
– Poczekaj, wezmę kalendarz. Na kiedy ci zarezerwować czas?
– Nie! – krzyknąłem. – Jeszcze nie... jeszcze nie wiem. Ja... chciałem z tobą porozmawiać,
jeśli masz wolną chwilę.
– Seks przez telefon to nie moja specjalność. Dam ci numer koleżanki.
– Nie chcę seksu.
– Więc czego?
– Chyba jestem w tobie zakochany – wyznałem nagle, i sam się tych słów przeraziłem.
Roześmiała się, oczywiście.
– Dobrze, nie w tobie. Wyobrażam sobie ciebie i... – (szukałem gorączkowo właściwego
angielskiego słowa; nie znalazłem) – i jestem zakochany w tym, co sobie wyobrażam.
– To nie ma dużo wspólnego ze mną.
– Postaram się przyjechać do Niemiec.
–  Uprzedź  mnie,  spotkamy  się.  Mieszkam  na  Bebelstrasse.  Sonia  Marx  z  Bebelstrasse!
Doprawdy, tylko tego mi brakowało. Uwielbiałem ją.
– Sonia?
– No?
– Jakie są twoje poglądy polityczne?
Znów śmiech.
– Nie pytasz, jakie są moje cycki?
– Nie. – Znów przełknąłem ślinę. – Wolę zobaczyć.
– Słusznie. W każdym razie mam  je. W przeciwieństwie do poglądów politycznych.
– Więc żadnych?
Zawahała się.
– Trochę feminizmu, trochę sympatii lewicowych... Sympatie to nie poglądy.
Szukałem gorączkowo następnych słów; nie znajdowałem. Polska telefonistka zapiszczała:
„Mówi się? Mówi się?” – „Tak”, warknąłem. I wciąż nie wiedziałem, co teraz powiedzieć. To
Sonia – naturalnie po cwiszenrufie telefonistki – odezwała się pierwsza.
– Z jakiego jesteś kraju?
Piorunochronie, to musiało przyjść. Że też nie zastanowiłem się wcześniej. Druga wojna
światowa zaczęła się  od napaści Niemiec  na Polskę. Pięć  lat  okupacji.  Niemcy mordowali
Polaków, zsyłali ich do obozów koncentracyjnych i na przymusowe roboty, poniżali, uznali
ich za podludzi... a że każdy nienawidzi tych, których skrzywdził, muszą nas nienawidzić do
dzisiaj.  Nienawidzą.  Słyszałem  o  tym.  Opowiadali  mi  ludzie,  którzy  byli  w  Niemczech  –
98



------------------------------------------------------------- page 99

obojętne,  czy  we  wschodnich,  komunistycznych,  czy  w  zachodnich,  kapitalistyczno-
demokratycznych. Tam lepiej się nie odezwać po polsku, bo zabiją. No, może nie zabiją, ale
zaraz im  przejdzie  tradycyjna niemiecka uprzejmość.  Ta,  którą  ci okazywali  jeszcze  przed
chwilą,  kiedy  mogłeś  być  Holendrem,  Duńczykiem,  Belgiem.  Dobrze  pamiętają,  że  mają
przed sobą kogoś z narodu, którego zakładników – a zakładników brali przy każdej okazji,
niech im ktoś tylko w jakiejś zapadłej wiosce dał po pysku – wieszali na głównych placach
stolicy, zapchawszy im przedtem usta gipsem, żeby nie mogli wznosić okrzyków, mających
nadać sens ich życiu i śmierci. (Te zagipsowane usta mordowanych: jak później zmuszanie
ofiar do zjadania legitymacji komunistycznej partii; jak jeszcze później zmuszanie niewłaści-
wie ubranych do zjadania własnych, obciętych włosów – niczego tak nie nienawidziłem, ni-
czego!) Z narodu, który miał potrwać jeszcze trochę jako niewolnicy, a potem ulec likwida-
cji, ulec kolejnemu ostatecznemu rozwiązaniu; z narodu untermenschów. Podludzi. TEGO
NAUCZYŁ ICH ADOLF. Czy mogli o tym zapomnieć? Każdy pogardza ofiarami, a my byli-
śmy w tym wszystkim ofiarą, niestety. Co z tego, że Niemcy w końcu przegrały tę wojnę? Że
nasi zatknęli polski sztandar na Reichstagu? Oni byli nadludźmi, a my podludźmi, tego ich
nauczono, tego nie zapomną. Francuz, Holender, Duńczyk, Belg był dla nich  człowiekiem:
gorszym od nich, ale jednak człowiekiem. My nie. Bydło, słowiańskie bydło. Tylko trochę
lepsze od bydła żydowskiego. TEGO NAUCZYŁ MNIE AUGUST: tego, że tak nas nienawi-
dzą, że za to nas nienawidzą.
Rosjan  nie.  Niby  też  podludzie,  ale  gardło  im  poderżnąć  umieli,  więc  godni  szacunku.
Chytrzy i potężni. Żaden wstyd przyznać się Niemcowi, że jest się Rosjaninem. Zachwycą się
tobą. Ale być Polakiem, tą ofiarą? Synem lub wnukiem tych, którym gipsowali usta pod szu-
bienicą?
Jak ja nienawidziłem Niemców. Jak się ich bałem. Co mnie podkusiło...?
Rozmawialiśmy przez telefon w środku nocy, przez międzynarodowy telefon: ona z rodu
zwycięzców, ja z rodu pokonanych, kasztelanka i pastuch, Niemka i Polak. Odetchnąłem głę-
boko. Więc to koniec. No i doskonale.
– Przykro mi, ale jestem Polakiem.
– Czemu ci przykro?
– Nie powiesz, że ci się to podoba!
– Ani podoba, ani nie podoba. Naród jak każdy inny.
Znów się najeżyłem.
Naród jak każdy inny? MY?!!! Czy ona wie, ilu mieliśmy geniuszy, niedostępnych dla ich
świata, nigdy nie przedstawionych ich światu (od 1772 roku w niewoli; kto miał nas lanso-
wać?), czy może wiedzieć? Naród jak każdy inny? Toż jest u nas kolumna w Warszawie, na
której usiadają podróżne żurawie; toż mazurki Chopina szumią między naszymi wierzbami, a
ksiądz Piotr,  leżąc krzyżem,  woła  do  Boga...  (zapomniałem,  co woła); toż  nasi  zesłańcy  z
ogolonymi do połowy, dla śmiechu, głowami, szli boso po śniegu aż na Sybir, gdzie ich na
zawsze i do śmierci przykuwano do taczek, na których mieli wozić węgiel czy rudę – za karę,
za to, że chcieli wolności; toż walczyli Za Wolność Waszą i Naszą, i przez sto dwadzieścia lat
krzyczeli o wolności spod tylu szubienic, dopiero rodacy Soni wpadli na pomysł, żeby gipso-
wać im usta, dranie; a diabeł szeptał Konradowi, że Bóg wcale nie jest Bogiem, że jest tylko
carem, i śpiewano w celi więziennej o zemście – z Bogiem, a choćby mimo Boga, i jeszcze...
Ale Sonia już mówiła dalej.
– Zresztą ja mam słabość do Polaków. Kiedyś ci powiem, dlaczego. Z jakiego jesteś mia-
sta?
– Z Warszawy.
– O! Szkoda, że nie z Krakowa. Słyszałam, że Kraków jest bardzo piękny.
Jeszcze raz się zjeżyłem, ale słabiej.
– I chcesz do mnie przyjechać?
99



------------------------------------------------------------- page 100

– Bardzo.
– Ale jak to zrobisz? Was przecież nie puszczają do nas. – (Ziewnęła) – Albo robią strasz-
ne trudności, nie wiem.
– Zrobię to. Przysięgam. Już niedługo.
Coś zaszumiało w tle. Sonia coś do kogoś cicho powiedziała, po niemiecku. A potem gło-
śno po angielsku, do mnie.
– Nie mogę dłużej rozmawiać. Zadzwoń kiedy indziej.
– Mogę jutro? – krzyknąłem, ale słuchawka już szczęknęła, odłożona.
„Mówi się?” – wrzeszczała telefonistka. Warknąłem: „Nie!” I długo jeszcze patrzyłem na
słuchawkę, i długo jeszcze drżałem.
Przez następne dwa tygodnie nie mogłem się dodzwonić. Nie było połączeń ze Stuttgar-
tem, tak mówiły dziewczyny z centrali. Nic na to nie mogłem poradzić.
Potem przez trzy dni z rzędu nie zastawałem Soni w domu. O żadnej porze.
Wreszcie się odezwała.
– Soniu, to ja – powiedziałem, i sam się zawstydziłem własnego tupetu. – Ten facet z Pol-
ski, który znalazł twój adres w szafie w Słonecznym Brzegu.
– Hi! – odpowiedziała.
– Soniu – mówiłem szybko. – Nazywam się Gustaw Szreder, mam 28 lat, siedziałem w
więzieniu za działalność antykomunistyczną, teraz pracuję na czarno, piszę artykuły do prasy
pod cudzymi nazwiskami...
– I nie boisz się mówić o tym przez telefon? Macie tam podobno totalny podsłuch.
–  Nie, nie  boję się,  niczego się  nie boję.  Soniu,  słuchaj.  Jestem  wysoki, ale  nie  bardzo
przystojny, prawdę mówiąc jestem brzydki, ale...
Umilkłem. Ona też milczała.
– Sonia? Jesteś tam jeszcze?
– Tak.
– Przeszkadzam ci?
– Nie.
– Chciałem, żebyś wiedziała.
Jej głos, kiedy się znów odezwała, był zły. Znałem go już, znałem go zawsze.
– Dlaczego akurat ja?
– Myślę, że cię  kocham – odpowiedziałem bez wahania, patetycznie,  bezwstydnie (tego
nauczył mnie August).
– Bo co? Bo napisałam coś dla żartu na drzwiach od szafy w jakimś pieprzonym hotelu?
„Dla żartu”! Po raz pierwszy pomyślałem, że mogła to zrobić dla żartu. Że wcale nie jest
taka, jaką ją widzę. Że nie ma w ogóle Soni Marx. To znaczy – jest imię, nazwisko, numer
telefonu... I głos. Dobrze; to mi na razie wystarczy.
– Jesteś stuknięty? – spytała, ciągle tym złym głosem. – Ile cię kosztują te telefony?
– Dużo. Soniu, słuchaj...
– Dzwoniłeś wiele razy i nie odzywałeś się. Sprawdzałam u telefonistki. Od dawna znam
twój numer. Wiem, jak się nazywasz. Odłożysz teraz słuchawkę?
– Dlaczego miałbym odłożyć słuchawkę?
Nagle zachichotała. Zupełnie inna niż przed chwilą.
– Bo zostałeś zdemaskowany, patałachu!
– I tak chciałem się zdemaskować. Soniu... więc jaka jesteś?
Chichotała dalej.
– Czytałeś na drzwiach od szafy. Więc wiesz.
– No dobrze. Ale przecież nie masz naprawdę piętnastu lat!
– Dla ciebie może być nawet czternaście.
– Rude włosy? Zielone oczy?
100



------------------------------------------------------------- page 101

– Ach, to tak. Zgadza się.
– Jakie masz włosy? Powiedz mi.
– Po co?
– Żebym mógł sobie ciebie wyobrażać, pardi!
Roześmiała się z tego pardi. Potem wyrecytowała:
– Rude jak młode kasztany. Gładkie, proste, długie. Sięgają mi prawie do pasa.
– Nie wiążesz ich?
– Nie. Noszę rozpuszczone.
Coś  mi  to  przypomniało.  Niewyraźnie.  Poczułem  wzruszenie  –  ale dlaczego?  Nie  wie-
działem.
– A wzrost? Metr siedemdziesiąt?
– Co do grama.
– Malujesz się? Jak się ubierasz?
– Maluję się jakbym była Rembrandtem. A  ubrania? Dżinsy. Czarne skóry. Buty do pół
uda. To cię podnieca?
– Ty mnie podniecasz.
– I co będzie?
– Przyjadę do Niemiec.
– Nie zapytałeś, ile to kosztuje.
– Pytałem. Na pociąg mi wystarczy.
– Nie podróż, patałachu! Nie pytałeś, ile ja kosztuję.
– Nie pytałem.
– A ja ci nie powiem. Sam się dowiedz, jakie są stawki. Te najwyższe stawki.
– Dobrze.
– Jeszcze cię o czymś nie uprzedziłam. Noszę okulary.
– Ładne?
– Przepiękne! Fluoryzujące, fosforyzujące, z fotosyntezą, oprawki z haute couture, złote,
srebrne, z brylancikami! Kiedy mam chandrę, funduję sobie nowe okulary. Albo nowe buty.
Mam tyle butów, jakbym była stonogą, a tyle okularów, jakbym była Cyklopem.
Zastanowiłem się.
– Zaraz. Cyklop miał jedno oko.
– Argusem. Zawsze mi się mylą ci dwaj. Ten od stu oczu to Argus, tak? Mam tyle okula-
rów, jakbym była Argusem.
– Z kim mieszkasz?
– Sama.
– Kochasz kogoś?
Krótki, zduszony śmiech.
– Nikogo poza tobą.
– Pytałem poważnie.
– Nie o wszystko się pyta. Kiedy przyjeżdżasz?
– Kiedy mi dadzą paszport i wizę. Jutro składam podanie.
– Mogą ci odmówić?
– Prawie na pewno odmówią. Ale spróbuję... spróbuję poszukać dojścia.
Pomilczała chwilę.
– Wiesz chociaż, że masz kompleks matki i dziwki?
– Co to takiego?
–  Och,  te  katolickie  popłuczyny!  Wzorem  kobiety  jest  Madonna.  Matka  dziewica.  Kto
mógłby czemuś takiemu dorównać? Przypisuje się mamusi symboliczne  dziewictwo... żeby
całkiem nie zwariować... a każda inna kobieta jest dziwką. Każdą inną się pogardza. Chyba że
taki bęcwał wmówi sobie, że dziwka, z którą się ożenił, też jest mamusią dziewicą. Na wszel-
101



------------------------------------------------------------- page 102

ki wypadek przestaje z nią spać. Prawie wszyscy przestają sypiać z żonami, nie wiesz o tym?
Robią to z innymi, żeby mieć kim pogardzać. Nie cierpię tego!
– A ja nie widzę, co to ma wspólnego z nami.
– To, że masz pewnie pod ręką taką swoją mamusię niedziewicę. Taką, co ci smaży kotle-
ciki i nosi brudy do pralni. Ale tak jej, biedactwu, daleko do Najświętszej Panienki! Taka jest
przyziemna, prostacka, banalna! Więc modlisz się do dziwki. Ale i tak...
– Nie zależy mi na kotlecikach.
– A umiesz je sam usmażyć?
– Nie.
– Smaży ci je ktoś?
– No... tak. Ale to nie jest ważne.
–  Tak  ci się  tylko  wydaje.  Ja  nie  umiem gotować,  uprzedzam  cię.  I  nie  zamierzam  się
uczyć.
– Mówisz jak narzeczona.
Za późno ugryzłem się w język. Sonia już odłożyła słuchawkę.
Próbowałem. Bogowie, próbowałem! Dzwoniłem raz po razie, do rana. Nie odbierała tele-
fonów. Dzwoniłem w następne dni. Jeżeli nawet centrala raczyła mnie połączyć, Sonia trza-
skała słuchawką w połowie mojego pierwszego słowa. Beznadziejne.
O paszport starałem się już wcześniej. Będę szczery, trudno: to nie miało związku z Sonią.
August  chciał,  żebym  wyjechał  nawiązywać  kontakty.  Znów  nawiązywać  kontakty!  Przed
zgłoszeniem partii do rejestracji. Żeby wiedzieć, na czym się stoi. Nikt inny nie mógł: nikt
inny nie znał JĘZYKÓW. I nie tylko języków. Nagle połapałem się – obcując z Augustem i z
nimi wszystkimi – ile dają książki. Te książki, czytane dzień w dzień, z pasją, od dzieciństwa
do śmierci. Nie tylko otoczone przez tych cwaniaków pogardą intelektualne wymysły. Także
wiedzę o tym, jaki aperitif zamówić we Francji, jaki we Włoszech, a jaki w Meksyku. I w
jakim aktorze kochały się dziewczyny z rocznika takiego-a-takiego. I jak rozpalić ogień przy
pomocy szkiełka od okularów. I jak się jeździ metrem. I jak się daje łapówki. I na czym pole-
ga gra na giełdzie. I... ach, długo by mówić! Wprawdzie August powtarzał uparcie, za Stali-
nem: „Nie ma ludzi niezastąpionych”, ale sam dobrze wiedział, że to nieprawda. JA byłem
niezastąpiony. Ja, Gucio Szreder. Ten piskorz, ten pstrąg. Ten mózg. Nie zdołaliby pokonać
komunizmu beze mnie!
Nie zdołaliby pokonać komunizmu, gdyby sam komunizm nie stracił wiary w takich jak ja.
W intelektuałów, w... jak to jeszcze nazywał August po 1956 roku? O, sancta simplicitas rzą-
dzących! Bali się już tylko strajków w wielkich fabrykach; nie bali się niezadowolenia jakie-
goś tam oczytanego faceta, wiedzącego, jak umierał Iwan Iljicz i co to jest pastis. Stalin się
bał. Stalin rozumiał, czym jest mózg. Po jego śmierci już nikt tego nie rozumiał. Dlatego upa-
dło imperium.
Dlatego upadnie to, co jest teraz.
Chcesz się założyć?
Gdyby ten cep, Chruszczow, nie był cepem, nie gadalibyśmy dziś ze sobą. Przejąłby wła-
dzę szkalując, ale i naśladując poprzednika. Podobnie jak jego następcy. Kupiliby albo zabili-
by Augusta. Kupiliby albo zabiliby mnie – w końcu byłem ważniejszy niż August! Gdyby nie
byli kompletnymi cepami, raczej by nas kupili: cena była swego czasu taka niska! I rządziliby
światem.
Kretyni.
Nawet Tamerlan nas doceniał! Ale nie  oni, ci głupcy. Ci  aparatczycy. Te wsiowe  wały,
szczęśliwe, bo je wzięto do bezpieki, bo im pozwolono jeździć służbowymi samochodami, bo
im przydzielono broń palną albo gabinety z sekretarkami – albo jedno i drugie. Jednostka ni-
czym,  jednostka  zerem.  Gdyby  chociaż,  mówiąc  to,  wiedzieli,  że  cytują  Majakowskiego!
Gdyby wiedzieli, jak skończył Majakowski! Gdyby...
102



------------------------------------------------------------- page 103

Głupota przegrywa. To miłe. Dostaje dużo czasu na opamiętanie się, za dużo; ale w końcu
przegrywa.
Nudzisz się? Łakniesz dalszego ciągu romansu? Z ciebie też cep, aniołku. Cep pierwsza
klasa!
Nie chcesz wyjaśnień? Nie chcesz wiedzieć, jaki kretyn i dlaczego dał mi wtedy paszport?
Ani czego żądał ode mnie August?
Ach, chcesz wiedzieć, oczywiście, ale później. Najpierw romans. Dobra, niech ci będzie.
Dostałem paszport. Dostałem nawet niemiecką wizę. Nie rób głupiej miny: ci od gipsowa-
nia ust skazańcom nie daliby mi jej przenigdy, gdyby to nie było na rękę ich rzekomym wro-
gom, komunistom. Chyba nie trzeba cię uczyć abecadła polityki? Tak to się załatwiało: MY,
ci dobrzy, pozwalamy ci wyjechać, ale ONI, ci podli, nie chcą cię wpuścić, ach, cóż zrobić,
cóż zrobić?  A pod  stołem  trzymali  się za  rączki.  Klasyczna sztuczka. No,  ale  ja dostałem
paszport i wszystkie wizy, jakie mi były potrzebne.
Była jeszcze możliwa wersja: wpuszczamy cię, ale nie wpuścimy z powrotem. Wzięliśmy
to pod uwagę. Obgadaliśmy z Augustem wariant mojego przymusowego pozostania na emi-
gracji.  Sposób  kontaktowania się,  sprawy  do  załatwienia,  wszystko.  Po czym  spakowałem
walizkę.
Ale jeszcze przedtem zadepeszowałem do Soni.
WILL YOU MARRY ME?
Nie podpisałem się.
Dzwoniłem do niej tego samego dnia. Nie odebrała telefonu. W następne dni też nie odbie-
rała.
Odebrałem  rzeczy z pralni,  spakowałem  walizkę,  popiłem z  Augustem  i  pojechałem  na
lotnisko. (Przedtem jeszcze brałem pieniądze od Augusta – brudne, szpiegowskie pieniądze,
pewnie, racja, nie pytałem go zresztą, skąd je ma, to znaczy pytałem, ale nie odpowiedział,
zrobił tajemniczą minę, pewne kontakty zachowywał dla siebie, rozumiałem to, liczyłem też
na to, że na Zachodzie wszystkiego się dowiem – wpłacałem je na moje konto w banku dewi-
zowym, wyjmowałem za pokwitowaniem, pozwalającym mi przewieźć je przez granicę; nu-
dziarstwa.) Do ostatniej chwili trząsłem się ze strachu. Pierwszy raz w życiu w końcu lecia-
łem na Zachód!
Siedziałem w poczekalni i bałem się. Przeszedłem przez kontrolę paszportów, przeszedłem
przez kontrolę bagaży i bałem się nadal. Że mnie wywołają przez megafon. Że  mi odbiorą
paszport ze wszystkimi zdobytymi tak bohatersko wizami, że mnie wyrzucą na bruk, że mnie
wsadzą do mamra. Na chwilę przed wolnością. To się zdarzało w komunizmie. To się zda-
rzyło znajomemu. Był już po tamtej stronie, po wszystkich kontrolach, kiedy nagle wywołano
go  przez  megafon.  Podszedł  ufnie  do  okienka,  taki  już  WOLNY,  taki  ZACHODNI,  taki
ŚWIATOWY: czego mógłby się jeszcze obawiać?
– Pański paszport.
Podał go. Urzędnik przystawił pieczęć: ANULOWANO. I uśmiechnął się.
– Już pan nie ma paszportu. Proszę wyjść z lotniska. Koledzy pana wyprowadzą.
Kolega stał za nim. Wyprowadzono  go z lotniska. Już było po wolności, po wszystkim.
Zresztą nawet go nie aresztowano.
Mnie nikt nie wywołał przez megafon. Podjechał autokar; wsiadłem. Podwieziono mnie do
samolotu.  Wbiegłem  po  schodkach.  Znalazłem  moje  miejsce.  Po  jakimś  czasie  zamknięto
wejścia, samolot zaczął kołować po lotnisku, zbierać siły na pasie startowym, wreszcie ode-
rwał się od ziemi. Teraz już nie mogli go zatrzymać, to by za drogo kosztowało. Wciąż nie
śmiałem uwierzyć.
W rękach ściskałem mokrą, pogniecioną, zmiażdżoną, podartą w strzępki boarding card.
103



------------------------------------------------------------- page 104

II
Frankfurt. Moje pierwsze spotkanie z tym drugim światem!
Nogi się pode mną uginały. Naprawdę.
Szedłem przez lotnisko jak pijany. Zataczałem się. Był taki film – do tej pory pamiętam
jedną scenę, tylko tę jedną – był taki film o biedaku z tej czarnej części świata, o której nikt
nie wie, nie myśli, z której nie pozostaje żaden ślad w historii, w kulturze, w niczym. Z tej
czeluści. No, więc był taki film: emigrant dopłynął do Ameryki i po przesłuchaniu w immi-
gration  office  wyszedł  na  brudną,  zatłoczoną,  hałaśliwą  nowojorską  ulicę.  Już  było  po
wszystkim, już był wolny. I stanął jak wryty, bo czy tak wyobrażał sobie wolność przez te lata
starań o nią, walki o nią, przez te tygodnie na statku zbliżającym się coraz bardziej i bardziej
do promiennej olbrzymki z pochodnią w dłoni? Przysięgał sobie święcie, sobie i innym, że
zaraz po  przybyciu  ucałuje  amerykańską  ziemię,  ziemię  wolności.  Ale  miało  być  przecież
inaczej, zupełnie inaczej! Tu nie ma ziemi do całowania, jest jezdnia i chodnik, brud i spaliny,
obojętny tłum, pośpiech, hałas, środek miasta, środek jakiegoś życia, które wcale na niego nie
czekało, dla którego nic nie znaczy. Stoi biedak z rozdziawioną gębą, potrącany przez prze-
chodniów, ochlapywany błotem przez samochody. Waha się. I wreszcie wypełnia swoje ślu-
bowanie. Kładzie się – ludzie obchodzą go dokoła, nawet nie patrząc, widać ich nogi omijają-
ce przeszkodę – kładzie się i całuje ten zapluty chodnik. Ziemię wolności. Taka jest, trudno.
Innej nie będzie. Całuje chodnik.
Nie,  nie ucałowałem  żadnego  chodnika!  Zresztą  tu było czysto. Tak  czysto,  że  mnie to
przeraziło. Zabrakło mi tchu. Te szyby! Przez chwilę myślałem, że ich w ogóle nie ma, a one
po prostu były czyste! Zmieszałem się na myśl, że nigdy dotąd nie widziałem czystych okien,
ja,  barbarzyńca.  Murzyn  w  żółtym kombinezonie  mył  podłogę,  ustaw i w s zy  p r z e d s o b ą  t a -
bliczkę: Attention! Wet Floor!, i zachowywał się tak, jakby to było zupełnie naturalne, być
Murzynem, jakby nie było w tym nic nadzwyczajnego. A dla mnie to nie było naturalne, być
kimś  z Europy Środkowej,  kimś ze świata komunizmu, kimś  zza żelaznej kurtyny,  kimś zza
muru; ja chowałem głowę w ramiona, rozglądałem się niespokojnie, drżałem ze strachu. Ja nie
miałem prawa tu być, to był cud, to był fuks, ja nie miałem prawa. Przypomniał mi się Naftalin
Samuel i jego śmieszna czapka, która zagroziłaby zasadom internacjonalizmu proletariackiego.
Próbowałem nie gapić się na Murzyna myjącego podłogę. Naprawdę próbowałem.
A jakże, widziałem już przecież Murzynów –  na Festiwalu Młodzieży. (A  potem niezli-
czonych małych Mulatów – podzwonne Festiwalu Młodzieży.) Ale tamci byli jak sztuczni,
jak przebrani, jak z filmu. Ten tu, w pomarańczowym kombinezonie, ze szczotką w ręku, ten
był prawdziwy.
Kiedyś wyszedłem z rodzicami na lotnisko po kogoś, kto wracał z Zachodu. Z Monachium
czy z Wiednia. Po jednego z tych ważniaków, których – dobrze zaszczepionych – wypusz-
czano do leprozorium kapitalizmu. Pojawił się nagle przed nami, pachnąc inaczej niż wszyscy
i wszystko. Padał deszcz, i tamten człowiek, znajomy ojca, miał na głowie nieprzemakalny
kapelusz, przezroczysty i nieprzemakalny; oczu nie mogłem oderwać  od tego kapelusza! A
zapach... to był zapach czegoś bardzo czystego, kolorowego i wolnego, to był zapach wolno-
ści. Tak, wiem: po prostu jakieś inne, lepsze mydło, jakaś niedostępna u nas i nieznana woda
kolońska, dobrze wyprawiona skóra jego nowej walizki, może coś jeszcze, nie wiem. Czy w
kapitalizmie już wtedy znano dezodoranty? U nas wszyscy cuchnęli potem. On nie. Och, nie
wiem, nie wiem; mówię ci po prostu: wtedy byle co było wolnością. Wszystko było wolnością.
104



------------------------------------------------------------- page 105

Teraz ja sam znalazłem się po drugiej stronie świata. I poczułem  ten sam zapach, zapa-
miętany z dzieciństwa. Unosił się wszędzie. Przenikał nawet szyby – te szyby tak czyste, jak-
by w ogóle nie istniały. Wyszli po mnie jacyś miejscowi Przeciwnicy Komunizmu W Europie
Środkowo-Wschodniej; nieważne. Zabrali mnie do hotelu. Wypiliśmy po małej whisky, po-
gadaliśmy chwilę o niczym, umówiliśmy się na wieczór. Kiedy tylko zostałem sam, zadzwo-
niłem do Soni. Stąd było łatwiej. Nie zastałem jej.
Nazajutrz odebrała telefon i, ledwo usłyszała mój głos, odłożyła słuchawkę.
W dwa dni później wsiadłem do pociągu i pojechałem do Stuttgartu.
Stuttgart był cichy i spokojny – wymyśliłem sobie ten ruch, zgiełk, światła i neony! – pe-
łen grzecznych ludzi, mówiących Grüss Gott i Entschuldigung, Bitte i Danke, i uśmiechają-
cych się bez przerwy. Brzydkie, spokojne miasto. Powinno być piękne z tymi wzgórzami, na
których się rozpostarło, z winnicami i rozległymi placami, ale – tego też nie wiedziałem, tu-
man! – to było niemieckie Coventry, zburzono je niemal do imentu w nalotach dywanowych,
zostało tylko trochę  starych  kamienic, a  olbrzymie dziury  między  nimi zapchano  obrzydli-
wymi, szarymi blokami, jak wszędzie na świecie, jak wszędzie w tych czasach: to było naj-
tańsze. Nie, Stuttgart nie był odpowiednim miejscem dla gwiazdy seksu!
A może i tak. Zastanawiałem się nad tym, jadąc żółtym tramwajem przez martwe, nudne, pu-
stawe ulice. Może naprawdę lepiej jest być pierwszym w zapadłej wiosce niż drugim w Rzymie.
Może na takim właśnie tle Sonia Marx rozkwitała jak orchidea, błyszczała jak brylant...
Znalazłem Bebelstrasse.
Zdumiało mnie, że Sonia mieszka  w jednej z tych nielicznych, ocalałych  cudem, przed-
wojennych kamienic.  Z ciężką  bramą, z małym podwórkiem,  bez windy: wchodziło się  po
szerokich schodach z giętą, drewnianą poręczą, a z okien świeciły witrażowe szybki. Drugie
piętro.  Mocne,  czarne,  dwuskrzydłowe  drzwi.  Bukiet  róż  w  mojej ręce.  I  tabliczka  na
drzwiach – taka mosiężna, taka mieszczańska, taka serio!
SONIA MARX
Nagle zrozumiałem.
Głupiec. Dopiero wtedy zrozumiałem to, co każdy wiedziałby od początku. To był żart. To
wszystko było żartem. Sonia Marx ma pięćdziesiąt dwa lata i dwadzieścia kilo nadwagi. Za-
bawiła się w Bułgarii – skromne, tanie wakacje, na jakie naprawdę można sobie pozwolić,
wypiła za dużo wina i wydrapała napis na drzwiach hotelowej szafy. Zaśmiewały się z tego z
przyjaciółką – z tą, z którą pojechały razem na tani urlop do Bułgarii. Dwie kasjerki z banku
albo dwie urzędniczki z biura ubezpieczeń. Czy nie ciekawe, jacy faceci zadzwonią? – Daj
spokój, Berta, nikt nie zadzwoni. – Założymy się?
I założyły się, i Sonia, chichocząc, utrwaliła swój napis kolorowym flamastrem, a potem,
kiedy zacząłem do niej wydzwaniać, uczciwie wypłaciła Bercie jej wygraną. Codziennie roz-
mawiały  o  mnie,  tym  kretynie,  i  o  mężczyznach,  tych  durnych  mężczyznach;  rozmawiały
przy sąsiadujących  ze sobą biurkach, w stuku  maszyn  do pisania i  komputerów, w  świetle
jarzeniówek. Trochę się także gorszyły – dwie samotne, tęgie kobiety w brzydkich, niemod-
nych sukienkach  – męską niemoralnością. Żeby lecieć na piętnastolatki! Na  takie dzieci! –
Masz rację, Berta, przeceniałam ich, dlatego przegrałam zakład. Piętnastoletnia prostytutka, to
ich bierze! Wiesz, czytałam w gazecie, że wielu mężczyzn to już z własnymi niemowlętami...
chłopcami, dziewczynkami, bez różnicy. Był taki przypadek, że dziecko miało dwa lata, oj-
ciec je rozdarł na pół! Czytałaś w Bildzie? Więc co im tam piętnastolatka,  jak nawet takie
maleństwo facet potrafi dla swoich chuci zamordować?! – Zawsze ci, Soniu, mówiłam, że to
świnie. Ja ich dobrze znam, dlatego wygrałam zakład. – I dużo ci przyjdzie z tej wygranej!
105



------------------------------------------------------------- page 106

Zrozumiałem to. Patrzyłem na mosiężną tabliczkę dziwiąc się własnemu szaleństwu. Że-
gnając własne szaleństwo. Już śmiejąc się z niego przed Augustem – dotąd nie powiedziałem
mu ani słowa, ale po powrocie opowiem mu wszystko. „– Wiesz” – powiem – „chciałem po-
znać tę dziwkę, tak mnie jakoś naszło... Wyobrażałem sobie Bóg wie co. I najśmieszniejsze,
że stojąc  pod jej  drzwiami zrozumiałem, jak  jest naprawdę! Widziałem tę  kobietę  jeszcze
zanim nacisnąłem dzwonek!”
Nacisnąłem dzwonek.
Cisza. A potem lekki szmer i miauczenie kota. Oczywiście, hoduje kota! Widziałem ją co-
raz wyraźniej. W burym sweterku i w opiętej na ogromnym tyłku spódnicy. Siwiejącą, pyzatą.
Widziałem już jej rozbawione oczka za szkłami okrągłych okularów z kasy chorych!
Uśmiechnąłem się. Jeszcze się uśmiechałem – szyderczo, pełen pogardy dla własnej głu-
poty – kiedy drzwi nagle się otworzyły. A ludzkich, nie kocich kroków przecież nie słysza-
łem!
Stała przede mną. Szczupła, w  czarnych  dżinsach i czarnym  bawełnianym podkoszulku,
bosa. Rudy perski kot przytulony do jej nogi. Rude, lśniące włosy spadające na ramiona, na
plecy, na piersi. Blada twarz, wielkie oczy. Zielone? Tak, zielone. Jak moje. Ale takie piękne!
Córka czy wnuczka wesołej pani Marx?
Taki już byłem pewny tego, co sobie przed chwilą wyobraziłem! Stałem z jedną ręką w
kieszeni, z drugą – gniotącą kwiaty – schowaną za plecami, i wciąż uśmiechałem się drwiąco.
Dobry żart, nie? Ale na głupiego nie trafiło!
– Pan do kogo?
Odchrząknąłem. Ale wciąż nie mogłem przestać się uśmiechać.
– Czy zastałem Frau Marx?
– Czemu zaraz frau?
Wciąż się głupio uśmiechałem.
– Pan do Soni?
– Tak.
– Ja jestem Sonia.
Milczałem, ciągle z jedną ręką w kieszeni, a drugą za plecami, choć kwiaty dawno upu-
ściłem, nie pamiętałem już o nich, ciągle z tym gamoniowatym uśmiechem. Patrzyłem na nią
tylko. Patrzyłem.
– Cudzoziemiec? – zapytała cierpliwie.
Powoli skinąłem głową.
– Z jakiego kraju?
Sam bym w to nie uwierzył. I nie zdziwię się, jeśli ty nie uwierzysz. Nie powinienem na-
wet tego mówić. Rozpłakałem się.
Tam, na Bebelstrasse, w otwartych drzwiach starego mieszkania w starej kamienicy, wi-
dząc przed sobą moje marzenie, widząc, że marzenia jednak się spełniają... tak, rozpłakałem
się. Boże. Sam bym w to nie uwierzył. Nie zarzekaj się. Nigdy nie mów „nigdy”. To się zda-
rza. Wszystko  może się  zdarzyć. Łzy pociekły  mi po  policzkach. Podniosłem  rękę  do ust,
przycisnąłem ją tak mocno, że zabolały mnie zęby. Sonia Marx cofnęła się i odsunęła w bok.
Nie zatrzasnęła drzwi przed wariatem. Nie zatrzasnęła ich! Nie zatrzasnęła! Powoli wszedłem
do środka.
Siedziałem w pokoju o ciemnozielonych ścianach, pokoju z wyblakłym dywanem, z ciem-
nymi meblami. Kot wskoczył mi na kolana. Pogłaskałem go. Na śmierć zapomniałem, że nie
lubię kotów! Sonia Marx nalała mi whisky. Dodała lodu. Postawiła przede mną butelkę wody
sodowej  Schweppesa.  Nie  dolałem  jej.  Napiłem  się  whisky.  Zęby  szczękały  mi  o  brzeg
szklanki. Opanować się. Przysiągłem sobie, że zaraz się opanuję. Jej to przysiągłem.
Opanowałem się.
– I'm sorry – powiedziałem.
106



------------------------------------------------------------- page 107

Siedząc naprzeciwko mnie, z podkulonymi na fotelu nogami, kiwnęła głową, przyjmując
moje przeprosiny.
– Jestem tym Polakiem, który do ciebie dzwonił. Widziałem napis w szafie.
Znów kiwnęła głową.
– Teraz wiem, o co mi chodziło. Co sobie wyobraziłem po tym napisie. Jesteś taka, jak to,
co sobie wyobraziłem.
– To znaczy co?
Przełknąłem ślinę.
– Kiedy to przeczytałem, zobaczyłem... nie wiem, dlaczego... zobaczyłem... niewyraźnie,
zresztą ja jej prawie nie pamiętam...
– Dziewczynę, której kiedyś wyrządziłeś krzywdę?
Przytaknąłem. A Sonia odchyliła się w fotelu i jęknęła z niechęcią: Oh, Lord!
– Nie tak, jak myślisz. Byłem dzieckiem.
– Herr Freud – powiedziała Sonia, opuszczając nogi z fotela. – Kolega psychiatra mieszka
dwa piętra wyżej. Pokażę panu drogę.
Wstała.
– Poczekaj! – zawołałem. – To nie tak, to naprawdę nie tak. Nie jestem wariatem. – Zasta-
nowiłem się rzetelnie i dodałem: – Chyba.
Sonia podniosła do oczu przegub ręki z ogromnym zegarkiem Old England.
– O dziewiątej ktoś do mnie przychodzi. Masz czterdzieści minut.
– Nie nosisz jednak okularów?
– Nie w domu. Zresztą mogę włożyć. – Podeszła do biurka. Wysunęła szufladę. Odwróciła
się do mnie z oczami ukrytymi za wielkimi, zielonkawymi szkłami. Zresztą wcale nie ukry-
tymi. Powiększonymi. Podkreślonymi. Nigdy nie widziałem kobiety, której tak dobrze byłoby
w  okularach.  Nigdy nie  widziałem też  takich okularów.  Ekscentrycznych. Dziwacznych.  Z
oprawkami migoczącymi od małych brylancików – czy cokolwiek to było! Ozdoby, nie pro-
tezy dla oczu. Ja, który wyobrażałem sobie przed chwilą – z odrazą – Frau Marx jako grubą
okularnicę, byłem zachwycony Sonią w okularach. Tak samo jak przedtem, bez okularów. I
ciągle. I coraz bardziej.
– Chciałbym ci wytłumaczyć – powiedziałem.
I  wytłumaczyłem.  Bardzo  krótko. Z  coraz  większą rozpaczą, że  tak mało  da się  powie-
dzieć, że  Sonia nic  nie zrozumie. Jestem z  kraju,  w którym  jest  komunizm,  powiedziałem
niezgrabnie (ale czy Sonia wie, co to komunizm? Zresztą użyłem – dbając o przystępność –
niewłaściwego słowa,  naprawdę komunizmu  nigdy i  nigdzie nie  było,  należałoby  to  raczej
nazwać realnym socjalizmem, co też niewiele znaczy, ale nie chciałem dyskutować z Sonią
Marx o Karlu Marxie!). Narzucony siłą przez Rosję, kraj, który ciągle nas zajmował i okupo-
wał, to z tym ustrojem, to z innym. Przez naszego wiecznego wroga. Kiedyś z nim wygrywa-
liśmy, potem zaczęliśmy przegrywać. Mój kraj był takim Coventry świata... zresztą mniejsza
o Coventry! No, więc jestem z kraju, w którym jest komunizm. Większość ludzi u nas niena-
widzi komunizmu. Choćby dlatego, że został narzucony, wystarczy. Moi rodzice byli komu-
nistami. Ja sam walczę z komunizmem. Piszą o mnie w gazetach. Siedziałem w więzieniu.
– Wiem, kim jesteś – przerwała Sonia. – U nas dużo piszą o dysydentach.
– Nie jestem „dysydentem”! – zawołałem. – Nie jestem na uboczu, walczę z tym, napraw-
dę. Założyliśmy partię polityczną...
Wróciła na swoje miejsce naprzeciwko mnie, tyle że teraz bezpiecznie ukryta za okulara-
mi. Wzięła swoją szklankę z whisky.
– A co ja mam z tym wspólnego?
– Kiedy byłem dzieckiem... – powiedziałem i umilkłem; jak miałem jej to przekazać? Po-
lowanie na ludzi. Ja, wyżeł. Ja, który wystawiłem do strzału długowłosą dziewczynę w ciem-
nych okularach, a potem o tym powoli zapomniałem, a ona... ona wróciła w końcu do domu
107



------------------------------------------------------------- page 108

(co to mógł być za dom?) z wystrzyżoną, półłysą  głową, chora po zjadaniu na rozkaz wła-
snych włosów... a zresztą to nieprawda, nieprawda! Miałem takie skojarzenie, tak. Zobaczy
łem tę dziewczynę – od dawna zapomnianą – kiedy próbowałem wyobrazić sobie Sonię
Marx z napisu na drzwiach szafy w hotelu Sredna Gora. Tak było. Przyznaję się. Tak było.
Nie od razu. Nie w pierwszej chwili. To przyszło, kiedy brandzlowałem się po nocach przy
dyskotekowej muzyce. Nie wiem, dlaczego. Nie wiem. Nie wiem! Obrzydliwe. Oczywiście,
że to było obrzydliwe. Dopiero teraz zrozumiałem, jak bardzo. A ona, Sonia Marx, nie była
wcale sobowtórem tamtej dziewczyny; doktorze Freudzie, odczep się ode mnie! (Ale dlacze-
go zapytałem ją, czy nosi okulary? Zaraz: zapytałem, czy sama mi to powiedziała? I czemu to
było takie ważne? Doktorze Freudzie, gardziłem tobą jak wszyscy w naszym świecie, nie tyl-
ko w komunizmie; jak wszyscy cywilizowani Europejczycy; tobą, bożyszczem ludzi płuczą-
cych ostrygi przed podaniem ich z ketchupem i coca-colą; tobą, bożyszczem Amerykanów,
tych wolteriańskich prostaczków, tego pośmiewiska naszej wielkiej, naszej wspaniałej kultu-
ry. Amerykanie jedli ostrygi z ketchupem, Rosjanki kupowały  w Warszawie nocne koszule
jako suknie  wieczorowe; i  co  z  tego,  że tacy  właśnie  ludzie wzięli świat  w  dwa  ognie,  w
kleszcze swoich rakiet i superrakiet, swoich bomb atomowych, wodorowych, neutronowych i
jakie tam jeszcze mogli wymyślić? Wandale zdobyli kiedyś Rzym; i co im to pomogło? Pa-
mięć ludzkości – historia – zachowała i ocaliła Rzym, nie jego zdobywców. Tak jak zachowa
i ocali nas, nie barbarzyńców, wielbiących lub zwalczających ciebie, wiedeński Żydzie. Na-
wet jeżeli ten napis na drzwiach szafy w bułgarskim hotelu... nawet jeśli ten głupi sen w buł-
garskim hotelu...) Nie, Sonia nie miała nic wspólnego z tamtą historią sprzed lat. Na pewno.
Na pewno. Nie, to nie jest przypadek dla doktora Freuda czyjego kolegi, mieszkającego dwa
piętra wyżej! Nie o to, na pewno nie o to chodziło.
– Ach, Soniu – jęknąłem. – Czy to takie dziwaczne, że ktoś o czymś marzy?
Potrząsnęła głową.
– Widzisz. Tyle że nie ograniczyłem się do marzeń. Przyjechałem.
Uśmiechnęła się wreszcie.
– Byłam na ciebie okropnie zła.
– Przepraszam. Nie miałem pojęcia, że tamto cię rozgniewa.
– Domyślam się. Mężczyźni są gruboskórni.
– Nie lubisz mężczyzn?
Wzruszyła ramionami.
– Czemu? Lubię. Staram się ich nie kochać, to wszystko.
Wtedy zadzwonił dzwonek u drzwi. Wszystko było skończone.
Spojrzałem na Sonię. A ona na mnie.
Podniosłem się z fotela. Machnęła ręką: miałem się nie ruszać. Mała zmarszczka między
jej brwiami. O czymś myślała. Dzwonek odezwał się ponownie. Położyła palec na ustach.
Dzwonek szalał. Sonia szukała czegoś po omacku między papierami na stoliku. Papiero-
sów.  Podsunąłem  jej  moje.  Potrząsnęła  głową.  Znalazła  papierosy,  włączyła  zapalniczkę.
Mały płomyk, do którego przysunęła koniec długiego, cienkiego papierosa – Eve, pamiętam,
paliła wtedy papierosy Eve, białe, bardzo kobiece, z wianuszkiem kwiatów namalowanym na
ustniku.  Przeczekała  kolejne  dzwonki.  Piła  cichutko  swoją  whisky.  Ja  też  piłem  whisky.
Dzwonki umilkły. Piliśmy whisky, Sonia paliła Eve, ja papierosa z mojego polskiego zapasu,
należało oszczędzać za granicą, nasza waluta nie była wymienialna. Piliśmy whisky. Potem
Sonia zdjęła powoli okulary. Zgasiła papierosa. Wstała. Podeszła do mnie.
– No to jak, Freud, idziemy do łóżka? Zasłużyłeś sobie.
Patrzyłem na nią. Źle mnie zrozumiała.
– Za darmo, Freud. Mam spleen. Chandrę. No, wiesz. Dziś gratis.
108



------------------------------------------------------------- page 109

Mam ci koniecznie opowiedzieć, jak było z Sonią Marx gratis?
To znaczy, że mam znów mówić o Auguście? O tym, czego mnie nauczył i czego mnie nie
nauczył? Tak, do diabła, ciągle muszę mówić o Auguście! Nie tylko czerwona prasa zrobiła z
nas nierozłączną parę. Dwie papużki w klatce. Sierp i młot skrzeczące Precz z sierpem i mio-
tem! To dzięki Soni zrozumiałem...
Zaprowadziła mnie do drugiego pokoju. Do sypialni. Ogromne łóżko, jakieś futerko przed
łóżkiem, lustro na całą ścianę, sypialnia dziwki! Drżałem. Znalazłem kontakt, zgasiłem świa-
tło. August lubił robić to przy świetle, August lubił robić to przy ludziach; to był mój bunt
wobec Augusta, to była moja malutka wolność od Augusta, nie wiedziałem o tym sam, ale tak
było. Sonia zdziwiła  się, pamiętam.  Zesztywniała  w moich  ramionach (ależ tak: ja brałem
kobiety w ramiona, tego nauczył mnie August) i zaraz się rozluźniła. Szepnęła coś, czego nie
zrozumiałem. Zrozumiałem, kiedy to powtórzyła. Kiedy rozpinałem i zdzierałem z niej dżin-
sy, ściągałem podkoszulek, rajstopy, majtki, kiedy skaleczyłem się o haftkę jej koronkowego
stanika. Powtórzyła to. Wymruczała to głosem zadowolonego kota z pyszczkiem unurzanym
w śmietance:
– Och, to miłe, Freud. Nikt tego nie robi. Oh, it's soooo nice...
I  jeszcze  raz  to  powtórzyła,  kiedy  wypuściłem  ją  z  ramion,  nagą,  i  zdarłem  z  siebie
wszystko dwoma, trzema ruchami, tak, że byłem przy niej na łóżku zanim jeszcze zdążyła się
położyć, nagi, tak samo jak ona.
– Och, to miłe, Freud. Nie spotkałam faceta, który by się tak szybko rozbierał. Skąd wie-
działeś, że każda kobieta o tym marzy? Całe życie czekałam... Och, kochanie. Honey. Sweet-
heart. So nice...
Nie pomyślałem wtedy, że te  słowa, to część jej  zawodu. Dziś gratis,  ale jednak. Część
zawodu. Nie pomyślałem.
W chwilę później...
Trudno, muszę to powiedzieć. Widziałem Augusta z Moną. Wszyscy widzieli Augusta z
Moną. Ciągle się u nich nocowało, zwłaszcza kiedy chodziła za człowiekiem policja, Augusta
bardziej oszczędzano, ciągle ktoś nocował u Augusta, a byli z Moną zbyt namiętną parą, żeby
rezygnować z tego powodu z umiłowanego zajęcia, więc wszyscy wiedzieli, jak robi to Au-
gust z Moną, a potem powtarzali to ze swoimi kobietami, i kazali powtarzać to aktorom w
swoich filmach, bo wielu reżyserów było wtedy mniej lub bardziej w opozycji... obejrzyj parę
polskich filmów z tamtych lat, a dowiesz się prawie wszystkiego o życiu seksualnym Augu-
sta. Wszyscy robili to jak August: i starosta z lat dwudziestych, i geszefciarz z dziewiętnaste-
go wieku, i panicz ze służącą, i lekarz z dziennikarką... Tylko sztuczki ze stopami nikt nie
pokazywał, to było zbyt perwersyjne. Ja też pociągnąłem Sonię na siebie i zacząłem rytmicz-
nie podrzucać ją do góry ruchami bioder, ale zachowała się inaczej niż Mona i bohaterki pol-
skich filmów, które wszystkie mniej lub bardziej były Moną, i niż wszystkie kobiety, z któ-
rymi  spałem.  Zesztywniała;  przycisnęła  mnie  obiema  dłońmi  do  poduszki;  kazała  mi
NATYCHMIAST przestać.
– Słuchaj, Freud, ty czy ja? Myślałam, że chodzi ci o jeźdźca?
Zsunęła się ze mnie i położyła obok. Widziałem ją, ależ tak, widziałem dobrze mimo zga-
szonego światła, za oknem paliły się latarnie; widziałem jej ciemną, nocną twarz, jej długie
włosy, jej ciało, i nie miałem pojęcia, o co jej chodzi, biedny głupek z Europy Wschodniej.
– Może być i tak, pewnie, tylko po co? Z czegoś takiego żadnemu z nas nic nie przyjdzie.
Chcesz po bożemu, Freud, to chodź na mnie. To też jest miłe.
Patrzyłem na nią w półmroku, zmieszany jak wszyscy diabli, a jednak ciągle podniecony.
– To jak chcesz?
Nie  wiedziałem, jak  to powiedzieć. Zwłaszcza po  angielsku.  Nie wiedziałem  też,  czego
chcę; skąd miałem to wiedzieć, ja, uczeń Augusta?
– Chcesz jeźdźca?
109



------------------------------------------------------------- page 110

Przytaknąłem. Niczego nie rozumiejąc. Ale coś musiałem zrobić. Przytaknąłem.
– To nie ruszaj się, na miłość boską! Zachowuj się jak człowiek. – Przysunęła się do mnie,
dotknęła mnie szybko, skinęła głową, już była nade mną. I jeszcze się zawahała.
– Ale jeśli chcesz inaczej...
– Sonia! – jęknąłem.
– O.K. Ale NIC nie rób, idioto, NIC.
I zaczęła swoje. Powoli. Drażniąco powoli. Zaciskając się na mnie i rozluźniając, podno-
sząc się i opadając, obracając się prawie bez ruchu, małe kółeczka wokół mnie, małe kółeczka
na samym czubku, na końcu, tak że bałem się, bałem się jak niczego na świecie tego, że nagle
mnie zostawi, że zejdzie ze mnie, że to już, i jęczałem: Sonia, nie!, a ona wtedy opadała głę-
biej, odchylała się do tyłu i pochylała do przodu, łaskotała mnie włosami, co parę chwil sprę-
żała się cała, wydawała z siebie kilka zdławionych krzyków i zaczynała znowu; podniosłem
ręce i ścisnąłem jej piersi, nie wiedząc, czy mi wolno, czy to się mieści w regułach gry (NIC
nie rób, idioto, NIC!), ale Sonia jęknęła: Ach, tak! Please! Please!, więc ścisnąłem jej piersi
jeszcze mocniej,  i wtedy... i  nigdy w  życiu aż  tak, nigdy,  przysięgam, nigdy!  Ach,  co  oni
wszyscy wiedzieli o kobietach? August i oni wszyscy, wszyscy, którzy nie znali Soni?
Leżałem  na  tym  szerokim  łóżku  i  umierałem,  i  łzy  płynęły  mi  po twarzy.  Umierałem.
Umierałem. A potem wróciłem do życia.
Marzenia się spełniają, mówię ci. Nawet takie, których się nie znało. Które były gdzieś w
głębi, w ciemności. Doktorze Freudzie. Doktorze Freudzie, nigdy już złego słowa przeciwko
tobie.  Doprowadziłeś mnie  aż tutaj, Herr  Doktor, aż  tutaj, na Bebelstrasse;  dzięki ci  za to.
Umierałem. Umierałem. I ożyłem znowu. I jeszcze raz ożyłem. I jeszcze raz.
Był już poranek. Sonia wstała z łóżka, poszła do łazienki,  wróciła czysta i pachnąca, w
białym puszystym szlafroku. Podeszła do ciemnej szafki pod oknem, coś przy niej majstro-
wała. Odwróciła się do mnie.
– Chcesz posłuchać mojej ulubionej piosenki?
Pewnie, że chciałem posłuchać jej ulubionej piosenki!
– To taki staroć, wiesz. Klasyka. Na pewno to znasz. Chcesz?
Chciałem.
Wcisnęła jakiś guzik i wróciła do łóżka, do mnie, zrzucając po drodze biały szlafrok. A w
pokoju rozległa się brzękliwa melodyjka; śmiesznie wysoki, staroświecki męski głos wyśpie-
wywał O mein  lieber Augustin, Augustin, Augustin... Sonia położyła się przy mnie,  objęła
mnie bez pośpiechu i wolniutko, wolniutko pociągnęła na siebie. Jeszcze nie byłem gotów.
– To się nie skończy tak szybko – szepnęła. – Piosenka. Nastawiłam tak, że będzie się po-
wtarzać i powtarzać. Mamy czas.
Głaskała mnie. O tak, już byłem gotów. Sonia mnie zatrzymywała. Jeszcze trochę, jeszcze
chwilę. Jeszcze chciała mi coś powiedzieć.
– Wiesz, jak stracił cnotę ten facet, który napisał Damę kameliową? – zapytała.
Nie wiedziałem i nic mnie to nie obchodziło.
– Chyba to był on. A może tak samo się mylę  jak z tym Cyklopem, czy  Argusem. No,
wiesz. Słuchaj, on to zrobił pierwszy raz z jakąś mężatką. Piętro wyżej ktoś grał na fortepia-
nie i ta kobieta powiedziała: „Proszę cię, mój drogi, do rytmu!”
O mein lieber Augustin, Augustin, Augustin!
Sonia objęła mnie, przycisnęła do siebie. Uśmiechała się.
– Proszę cię, mój drogi, do rytmu!
Starałem się. Starałem się. Starałem się.
O, mój miły Augustynie, wszystko minie, wszystko m!
Wszystko oprócz tego. Wszystko oprócz tego.
O, mein lieber Augus – – –
Zmyliłem rytm!
110



------------------------------------------------------------- page 111

...Augustin, Augustin, Augustin...
I znów go odnalazłem. Już na zawsze.
O, mein lieber – – –
Teraz ten ruch. Cztery. Cztery krótkie ruchy. Sens życia. Sens całego życia! Przysięgam.
Boże. Całą moją krew, kropla po kropli!
A –
u –
gus –
tin – – –
Piosenka kończyła się i zaczynała na nowo, my z Sonią jęczeliśmy i dyszeliśmy do rytmu,
a rudy perski kot miauczał pod drzwiami: chciał mleka.
111



------------------------------------------------------------- page 112

III
Siedziałem na ławce na Primrose Hill i patrzyłem z góry na Londyn. Dzień był pochmur-
ny,  ale  nie  padało.  Przechodzili  ludzie  z  psami,  dwa  pekińczyki  pogryzły  się  prawie  pod
moimi nogami,  ktoś  do mnie  zagadał; nie  zrozumiałem,  ale  uśmiechnąłem  się  i  kiwnąłem
głową jakbym zrozumiał. Myślałem o Londynie i o Soni. I o kochanym Augustynie. I o ko-
chanym Auguście. Dopiero teraz zauważyłem podobieństwo imion i znów się uśmiechnąłem,
ale do siebie. Zabawne, prawda? Jakby COŚ za mną  chodziło i podsuwało mi  wydarzenia,
skojarzenia, imiona,  piosenki, faceta  w skórzanej  kurtce i  napis  wewnątrz szafy, wszystko,
mój los – ale przecież nie mogłem w to COŚ uwierzyć! Nie ja. Rodzimy się jako czyste kart-
ki, które sami zapiszemy. Sami. Sami! A Boga wymyślono ze strachu przed piorunem; unice-
stwił go zatem Beniamin Franklin, ale trzeba czasu, żeby istnienie piorunochronów dotarło do
ptasich móżdżków całej tej nędznej, głupkowatej hołoty, którą ludzie tacy jak ja powinni –
dla jej dobra – rządzić. Tego nauczył mnie August. Na pewno sam już o tym nie pamiętał.
Zresztą to nie był Bóg, to COŚ. Na pewno nie Bóg. Widziałem to przez chwilę; było ciemne.
A przecież Bóg miał być  jasnością,  tak?  To  był kłębek  ciemności,  który zatrzymał  się na
chwilę w powietrzu, na wysokości mojego barku, tuż za nim;  strzępiasty kłębek ciemności
wielkości piłki futbolowej, ale taki lekki! I taki gęsty jednocześnie, tak gęsty, że gdyby poło-
żono go na jednej szali wagi, a na drugiej kulę ziemską, przeważyłby, przeważyłby na pewno!
Tkwiło za moim ramieniem. Kpiło ze mnie. Czyhało. Jeżeli się poruszy, jeżeli mnie dotknie...
Idiota.
Po raz pierwszy w życiu czułem własne serce. Powiększyło się, rozrosło. Przeszkadzały
mu żebra; rozpychało  je, łamało.  Słyszałem  jego  dudnienie. Jak wielka  perkusja,  grzmiąca
ponad Londynem! Mróz dotknął mojego karku, szybko, na ułamek sekundy, i zaraz odpłynął,
ale już nie mogłem się poruszyć, pokryła mnie warstewka lodu, nie potrafiłbym uciec, gdyby
TO COŚ zechciało mnie dotknąć... zresztą przed tym nie można uciec, wiedziałem. Dowie-
działem się w tej chwili, a jednocześnie wiedziałem od zawsze. Czułem ciemną kulę za moim
ramieniem. Ciemną kulę, która nagle postanowiła mi się objawić – trzeciego mojego dnia w
Londynie, trzeciego mojego dnia bez Soni – żeby pokazać mi swoją władzę i moją nicość.
Chciałem krzyczeć ze strachu, chciałem wyć i wzywać pomocy, ale nie mogłem, nie mogłem
i wiedziałem, że nie warto. Umierałem ze strachu, że się poruszy, że mnie dotknie. O du lie-
ber Augustin, więc to istnieje?
„Psiakrew, nie powinienem tyle pić” – pomyślałem.
I zrobiło mi się lżej. To takie proste. Bóg był piorunochronem ludzi żyjących przed Fran-
klinem,  a  ciemność, los,  przeznaczenie,  mroczna potęga, która  czasem  zbliża  się do  nas  –
wtedy  wyj,  wyj  i  umieraj  ze  strachu,  zanim  umrzesz  naprawdę!  – to  zwykły  objaw  kaca.
Abstynenci na pewno nigdy tego nie zaznali.
Tyle że wciąż nie śmiałem się obejrzeć. Bo jeżeli TO było za moim lewym ramieniem...
A było.
I czy nie słyszałem dwukrotnie kaszlu mojego zmarłego ojca w sąsiednim pokoju? Czy nie
słyszałem – raz – kroków mojej zmarłej matki? A jeżeli tak...
A jeżeli tak, to powinieneś mniej pić, durniu, nic więcej.
Uspokajałem się po trochu. Wciąż nie śmiałem się obejrzeć, wciąż czułem własne serce,
ale zdołałem wyjąć z kieszeni papierosy, a zapalniczka zgasła mi tylko trzykrotnie. No. Już
lepiej.
112



------------------------------------------------------------- page 113

Objawienie na Primrose Hill, dobre sobie! Bzdura.
Paliłem papierosa na ławce na Primrose Hill, a kula ciemności  wisiała leniwie za moim
lewym ramieniem. Powoli przestawałem o niej myśleć. Patrzyłem na Londyn.
Któregoś  dnia  przyjadę  tu  nie  jako  nędzny  emisariusz  nowej  partyjki,  napinającej  swą
śmieszną procę do walki z Goliatem. Nie będę się przymilać do inkasentów gazowni i produ-
centów pierzyn z półpuchu gęsiego, którzy ciągle jeszcze uważają się za Jedyny Legalny Pol-
ski Rząd zdradzony przez Anglię tak samo jak Coventry, od kilkudziesięciu lat uważają siebie
za Jedyną Legalną Władzę (mają zresztą rację, ale co z tego?), wierząc, że któregoś dnia po-
wrócą w chwale, witani przez radosne tłumy, i wymierają z tą wiarą, a przecież wszystko jest
takie proste: nieobecni nie mają racji, tempora mutantur, tego nauczył mnie August, nauczył
mnie także, że słabi muszą na początku szukać wsparcia u innych słabych, bo to łatwe, a ilość
przechodzi w jakość, jak słusznie mówił biedny, wyklęty Marks; przyjąłem już w prezencie
od  premiera Jedynego  Legalnego  Rządu dwie  puchowe  pierzyny, dla  siebie i  Augusta,  już
tylko tym był Jedyny  Legalny Premier (później prezydent) naszego Coventry, producentem
kołder. August się ucieszy (Gucio to istny piskorz): załatwiłem nie tylko obietnicę poparcia
nas, kiedy warunki ułożą się odpowiednio (czyli tyle co nic), ale i dwie pierzyny, a to więcej
znaczy  niż słowa;  no, dobrze. W  ciągu  dwóch-trzech  dni obietnice  poparcia  będę mieć  na
piśmie. Tak sądzę. Jestem prawie pewny. Bo i cóż znaczy taka deklaracja?
Wszystko, co  zaistniało tylko na papierze, nadaje  się wyłącznie do  podtarcia tyłka.  Tak
mówił ten hitlerowski drań, Goebbels.
Mówisz, że Goering? Może i tak. Jak go zwał, tak go zwał. W każdym razie August szalał
za tym draniem. Za tym zdaniem, chciałem powiedzieć. No. Popraw to.
Więc  któregoś  dnia wrócę  do  Londynu. Ale  wtedy  nie powita  mnie paru zagłodzonych
emigrantów z tekturką, na której wypisano moje nazwisko. Rozścielą czerwony chodnik aż do
schodków, po których wyjdę z samolotu. Powita mnie premier Wielkiej Brytanii i cały korpus
dyplomatyczny, i kompania honorowa, i dzieciaki z kwiatami, i kamery telewizyjne, i tłum
tratujących się nawzajem fotoreporterów. Potem zostaną mi wręczone doktoraty honoris cau-
sa Oxfordu i Cambridge, a królowa przyjmie mnie na audiencji i przypnie mi order. Czemu
nie? Polityka to gra, w której się czasem wygrywa.
Kto ma szczęście, ten wygrywa.
Ja mam szczęście.
Zastanawiałem się, gdzie wydadzą kiedyś bankiet na moją cześć. U Ritza? U Claridge'a?
W Savoyu? Wybrałem Ritza. Ładne miejsce, ładny budynek, ładna nazwa. Właściwie czemu
nie miałoby tak być?
Kiedy wyobrażałem sobie hors d'oeuvres u Ritza,  kiedy wybierałem leniwie takie, które
najbardziej by mi odpowiadały (zwykłe szparagi na zimno w sosie vinaigrette, zdecydowałem
w końcu, skromniutko, ale lubię szparagi; zielone czy białe? Zielone, ale to zależy od pory
roku, od sezonu; raczej zielone); kiedy robiłem to wszystko, kulista ciemność za moim ra-
mieniem rozwiała się,  odpłynęła  do innych ofiar,  znikła.  Do takich  jak ja  w tej  chwili  nie
miała dostępu.
Obejrzałem się. nawet. Oczywiście, nie było jej.
Widać mija mi kac.
Patrzyłem w dół, na Londyn. Zapadał zmierzch, zapalały się światła. Zadrżałem z zimna i
zaraz zmieniłem zakąskę na tym bankiecie na moją cześć (za pięć lat? za dziesięć? – zoba-
czymy) na gorącą. Jeśli nawet szparagi, to ciepłe. A może...
Rozparłem  się  na  ławce,  paliłem  papierosa  za  papierosem,  patrzyłem  na  Londyn.  Cały
wieczór miałem  wolny, nikt  mnie dziś  nie zaprosił na  kolację.  Dopiero  jutro na  lunch,  ale
uroczysty. Chyba  że ktoś  się ocknął  i  dzwonił do  mojego  nędznego  hoteliku.  Powinienem
113



------------------------------------------------------------- page 114

wrócić i sprawdzić. Jeżeli nikt i nic – zjem hamburgera w jakimś snack-barze. Dwa hambur-
gery. Albo i trzy. Głodniałem.
Pomyślałem o Soni. Nie  mogę dzwonić do niej  z hotelu, w końcu nasz Jedyny Legalny
Rząd  zapłaci  rachunek  (przynajmniej  obiecał,  że  zapłaci).  A  może  właśnie  mogę?
NADZWYCZAJ WAŻNY KONTAKT W NIEMCZECH, tak im powiem, gdyby się czepiali:
parę funtów więcej, a NIEPODLEGŁOŚĆ bliższa o sto mil, tak im powiem, gdyby się cze-
piali. No. Najwyżej postaram się nie gadać za długo.
Sonia.
Kiedy po Londynie i Paryżu wrócę do Niemiec, żeby stamtąd zabierać się do Polski (a mo-
że uda się załatwić dla mnie spotkania w Rzymie: to byłby sukces, a w dodatku i tak mógł-
bym jechać przez Niemcy), pożyczy samochód i zabierze mnie do swojej ulubionej knajpy,
nad Jezioro Bodeńskie. („Ale to już ostatnia rzecz, jaką zrobię dla ciebie gratis, Freud; aż tak
sentymentalna nie jestem; okradnij może ten swój londyński rząd, czy jak”.) Knajpa nazywa
się Pod kochanym Augustynem, a co w niej jest, to sam zobaczę.
Jeszcze kilka razy kochaliśmy się przy Kochanym Augustynie, i niczego w życiu nie na-
uczyłem się tak robić do rytmu jak tego. Komiczne swoją drogą. Kup sobie płytę i spróbuj.
To żwawy walczyk wiedeński, jeśli jeszcze tego nie wiesz; mało jest rzeczy równie śmiesz-
nych, jak para robiąca to w tym tempie i rytmie, jakby tańczyła – nagusieńka, połączona –
wiedeńskiego walczyka. Zwykle śmialiśmy się potem, ale to było – Sonia była – ech, co ja
tam będę mówić!
Któregoś wieczoru siedzieliśmy z Sonią w tym jej ciemnozielonym salonie...
Któregoś wieczoru siedzieliśmy z Sonią w tym jej ciemnozielonym salonie, pijąc jej ulu-
bioną whisky, Glennfiddich (wytłumaczyła mi, na czym polega wyższość Malt Whisky nad
innymi rodzajami whisky, a w każdym  razie czemu  ONA, Sonia, woli Malt  Whisky, a już
Glennfiddich  szczególnie,  najbardziej,  szaleńczo!  – choć Glen Garioch, Bowmore  czy  Au-
chentoshan są niezłe, owszem; wytłumaczyła mi też, czemu nie znosi burbona... no, mniejsza
o to, nie będę robić wykładu; w każdym razie już wtedy pomyślałem – przelotnie – jak mądrą
kobietą jest Sonia. Błyskawicznie narzuciła mi melodię, przy której nie będę mógł nie myśleć
o niej choćbym żył sto lat i popadł w paskudną sklerozę; narzuciła mi napój, przy którym nie
będę mógł nie myśleć o niej, a to jeszcze nie koniec, przecież ledwo się znamy; dolary prze-
ciw orzechom, że poda mi na tacy jeszcze niejedno, żebym nigdy, przenigdy o niej nie zapo-
mniał, żebym musiał pamiętać, żebym musiał wracać; to część jej zawodu, jasne, od napisu
na drzwiach szafy poprzez kochanego Augustyna aż po... nie wiem, jeszcze nie wiem. Do-
wiem  się,  jeżeli  będę  miał  szczęście.  Genialna,  genialna  spryciara!)  –  siedzieliśmy  pijąc
Glennfiddich, i nagle zapytałem:
– By Jove, czemu taka dziewczyna jak ty siedzi w takim mieście jak Stuttgart?
Uśmiechnęła się.
– Każdy o to pyta, wiesz?
Obraziłem się trochę. Ale nie zrozumiałem.
– A skoro każdy pyta, to metoda musi być dobra, nie sądzisz?
Znów nie zrozumiałem. Sonia westchnęła, wypuszczając powolutku – w kółeczkach! nig-
dy tego nie umiałem! – dym ze swojej Eve.
– Widziałeś kiedyś tak nudne miasto jak Stuttgart, mein Freud?
Wzruszyłem  ramionami.  Przyjechałem  z  komunizmu,  do  licha!  W  dodatku  z  Europy
Wschodniej. Nie mogłem się dość nazachwycać szybami tak czystymi, jakby ich wcale nie
było. Porządkiem. Spokojem. A że nudno? Nie miałem czasu na nudę, byłem z Sonią! Chyba
to zrozumiała.
114



------------------------------------------------------------- page 115

– Posiedziałbyś tu trochę, to byś wiedział. Kolebka niemieckiego terroryzmu, pewnie! Tu
jest  tak nudno, że  człowiek czasem  chciałby  podłożyć  gdzieś ogień,  rzucić bombę  albo po
prostu zacząć krzyczeć ze wszystkich sił na środku ulicy... bo tego się nie da znieść, tu się
wpada w obłęd! No, więc rozumiesz, czym jest w takim miejscu seks. Czymś podobnym do
wywołania pożaru albo do rzucenia bomby. A pójście z prostytutką jest jak rewolucja. Nie
sądzisz, że rewolucje robi się z nudów, Freud?
To mnie naprawdę rozśmieszyło. Z nudów? Błogosławiony świat, w którym można się nu-
dzić!
– A u was nie jest nudno, Freud?
Miała rację: było cholernie nudno. Biednie, tak, i szyby nigdy nie były czyste, ale czy nie
umarłbym z nudów, gdyby August nie wciągnął mnie w to, w co mnie wciągnął? Pewnie tak.
Chyba że znalazłbym sobie  inną zabawę. Po  raz pierwszy błysnęło mi to w głowie i zaraz
zgasło.
– No, więc w takim nudnym, przyzwoitym miejscu grzech jest najbardziej popłatny – wy-
jaśniła mi Sonia jak debilowi. – Ale to katorga. Jak tylko uskładam dość pieniędzy... już nie-
długo... przeniosę się do Monachium. – Ziewnęła. – Czy myślisz, że zadałabym się z tobą,
Freud, gdybym nie mieszkała w Stuttgarcie? – Ziewnęła jeszcze raz. – Zresztą i z tobą zaczy-
nam się nudzić, niech to diabli!
– Tylko dlatego się ze mną zadałaś? – zapytałem, obrażony.
– Ach, nie. Jeszcze z powodu krzyżyka.
Nikt by tego nie zrozumiał. Sonia przetarła oczy, ziewnęła po raz ostatni i wstała. Wyjęła
coś z szuflady. Rzuciła tym we mnie.
Krzyżyk. Ubożuchny srebrny – a może cynowy? albo blaszany? – krzyżyk na ubożuchnym
łańcuszku, jedno i drugie sczerniałe ze starości. Położyłem go na połączonych dłoniach, oglą-
dałem.
– Wierzysz w Boga?
Nie,  nie  odpowiedziała jak tamta  Sonia,  święta dziwka  Dostojewskiego:  „A  czymże  ja
bym była bez Boga?” Wzruszyła ramionami.
– Ach, nie, to nie dlatego. To pamiątka rodzinna. Mój pra-pra... nie wiem już, ile tych pra...
mój prapradziadek, ten, który napisał Kapitał i założył Międzynarodówkę, w związku z czym
ty, Freud, znalazłeś się w więzieniu...
– Och, stop kidding! – syknąłem. Sonia też się uśmiechnęła.
– Wszyscy tak reagują, kiedy powie się prawdę, czy to nie śmieszne? Otóż mój pra, sław-
ny Karl Marx, miał trzy córki: Jenny, Laurę i Eleonorę. Jenny była najstarsza. Była jego ulu-
bienicą. Po jej śmierci załamał się i sam szybko umarł. Otóż Jenny wyszła za francuskiego
marksistę, Charlesa Longuet. Facet był nie tylko marksistą, ale i machistą, z miejsca groma-
da dzieci, gary, miotła, harówa od świtu do nocy... to ją wykończyło, po którymś tam dziecku
umarła. Otóż jedno z tych dzieci...
– Soniu – powiedziałem z wyższością – (wykształcony, oblatany człowiek, dobrze znający
życie). – Gdyby tak było, nie nazywałabyś się Marx. Dzieci Jenny... myślisz, że nie słyszałem
o Jenny?... nosiły nazwisko Longuet, nie Marx.
Ona też popatrzyła na mnie z wyższością. Znacznie lepszą niż moja.
– Freud – rzekła, mrużąc pogardliwie oczy. – Czy ja cię zmuszam, żebyś mi wierzył? Lu-
dzie za żadne skarby świata nie uwierzą w coś tylko dlatego, że to prawda. Wyobraź sobie, że
moja babcia Longuet wyszła tu, w Niemczech, za niejakiego Marxa. Johanna Marxa. Bardzo
zresztą pospolite nazwisko. I prześmieszny zbieg okoliczności, nie uważasz?
Uważałem. Prześmieszny i mało prawdopodobny. Chociaż właściwie... czy nie mogło tak
być?
– Podszywasz się – powiedziałem jednak.
115



------------------------------------------------------------- page 116

– Herr Doktor! – krzyknęła. – A po cholerę miałabym się podszywać pod jakiegoś czer-
wonego Żyda?!
Patrzyłem na nią. Ona na mnie. W końcu zaczęła się śmiać. Ja też.
Coś mnie ukłuło w palce. Krzyżyk. Podniosłem go do oczu.
– A to właśnie pamiątka po mojej prababci, Jenny Longuet.
– Po córce MARKSA? – zapytałem szyderczo. – Pamiątka po córce MARKSA? Krzyżyk?
Pokręciła głową, bolejąc nad moją tępotą.
– Och, Freud. A ja myślałam, że wy wszyscy wyszliście z marksizmu. Wy, dysydenci.
Wstała  i podeszła do  tej samej  szuflady,  z której  wyjęła przedtem  krzyżyk.  Tym  razem
wróciła z fotografią zawiniętą w bibułkę. Rozwinęła ją.
– Poznajesz?
Poznałem. Na zdjęciu (starym, pożółkłym – ale to też można podrobić, prawda?) siwobro-
dy  starzec  w surducie, znany  każdemu  czerwonemu  jak  własne odbicie  w lustrze, siedział
oparty łokciem  o stolik, a  obok niego  stała ładna brunetka w czerni.  Na gładkiej,  żałobnej
sukni brunetki widać było krzyżyk. Ten sam?
Spojrzałem na Sonię.
– Ten sam – powiedziała. – Mówiłam ci, że mam słabość do Polaków. Rodzinną słabość.
Wy wtedy mieliście jakieś powstania, prawda? Takie sławne na cały świat? W dziewiętna-
stym wieku? Nawet w Nędznikach jest coś takiego. Ta ich francuska rewolucja... co to facet
łaził potem paryskimi kanałami z tym rannym nudziarzem na plecach... zaczęła się od skan-
dowania Niech żyje Polska, pamiętasz?
– To było w 1830. Potem mieliśmy Wiosnę Ludów...
– Jak każdy.
– ...a potem wielkie powstanie w 1863.
– To było to. Mój pra bardzo się wami przejmował. A moja pra, jego córka, nosiła żało-
bę...  bo wtedy wszyscy u was  nosili żałobę  po jakichś  zamordowanych...  i ten  krzyżyk  na
szyi. Taki żałobny krzyżyk, mój pra dostał go od Polaków. I dał Jenny. I jeszcze to jej dał.
Znów podeszła do starego, ciemnego kredensu, znów coś wyjęła z szuflady. Podała mi to.
Żałobną bransoletkę ze srebrnych – cynowych? – cierni.
– No. Ale tego moja pra nie nosiła. Tylko żałobę... razem z całym polskim narodem... i ten
krzyżyk. To zostało w rodzinie. I w końcu dostało się mnie.
Coś mi się mgliście przypomniało. To samo zdjęcie? Zdanie z jakiejś książki? Ach, oczy-
wiście, to wszystko – wszystko! – mogło być prawdą. Ale jakie to miało znaczenie?
– Ale jakie to ma znaczenie? – zapytała Sonia, odbierając mi moje fanty, żeby wrzucić je
do szuflady. – Chcesz jeszcze Glennfiddich?
Rzeczywiście, jakie to miało znaczenie?
A jednak miało.
Oczywiście, chciałem jeszcze Glennfiddich.
Potem całowałem Sonię, potem kochałem się z Sonią, potem obudziłem się przy śpiącej
Soni  i wspominałem  tamtą chwilę w  hotelu Sredna Gora I,  otwarte dr zwi  sz af y i  na pi s n a
nich, i  to,  co  powiedziała  wtedy  moja  dziewczyna  (naprawdę  miła d z i e w c z y n a )  o  p r a p r a -
wnuczce starego Marksa, i zastanawiałem się, czy to może być prawdą, a jeżeli nawet tak, co
to zmienia... i znów zasnąłem, a rano znów kochałem się z Sonią i nagle zmyliłem rytm, bo
pomyślałem, że jednak tak, że jednak zmienia, bo jeśli to prawda – to znaczy, że COŚ prowa-
dzi mnie przez życie, COŚ podsuwa mi ludzi, wydarzenia, okoliczności, nie jestem wolny,
myliłem się, sądząc że jestem wolny, wszystko już się stało, tylko ja jeszcze tego nie wiem,
dowiem  się stopniowo,  grając przydzieloną mi  rolę, dowiem  się z  podpowiedzi suflera,  co
mam mówić i robić, co mi odpowiedzą, i co z tego wyniknie; sztuka już jest napisana, przed-
116



------------------------------------------------------------- page 117

stawienie trwa, choć ja nie znam mojej  roli; i zdrętwiałem ze strachu, i poczułem  mróz na
karku, a Sonia zapytała:
– Freud, co z tobą?
Ale po raz pierwszy w życiu nie mogłem skończyć. Powiedziałem Soni: „Jakoś dziwnie się
czuję, przepraszam”, i przewróciłem się na plecy, i głaskałem Sonię, żeby jednak coś z tego
miała, i miała, znacznie więcej, niż gdybym był w środku, a potem śpiewała w kuchni, kar-
miąc kota, więc w sumie wszystko było O.K.
Poczłapałem za nią do kuchni w gościnnym fioletowym szlafroku i w gościnnych – dziw-
ka! – skórzanych kapciach, popatrzyłem, jak karmi kota, parę razy przełknąłem ślinę, i wresz-
cie wykrztusiłem z siebie to prawdziwe, najbanalniejsze w świecie pytanie:
– Sonia, ale dlaczego? Nie dlaczego w tym mieście. Dlaczego w ogóle?
Zrozumiała  mnie  natychmiast i  jęknęła  z  nudów.  Ale  zaraz  pogłaskałem  jej  cholernego
kota, a kot zamruczał; uznała, że należy mi się odpowiedź.
– Dlaczego jestem kurwą? A bitch? Eine Hure? Przeczytaj bestseller mojego prapra, a zro-
zumiesz.
Na razie nic nie rozumiałem.
– Przeczytaj Kapitał – poradziła. I dorzuciła kotu na talerz z rosenthalowskiej porcelany
jeszcze parę kawałków befsztyka.
– Czytałem Kapitał – odpowiedziałem z oburzeniem. (Przeglądałem pierwszy tom i uwa-
żałem, że to wystarczy: co mnie  obchodziła renta  gruntowa w  XIX  wieku i  temu podobne
dyrdymały?)
– A na astrologii się znasz?
Zawróciłem na pięcie i poszedłem do sypialni – po papierosy, ale jeśli to wyglądało na ob-
razę, tym lepiej. Nie zatrzymała mnie.
Kiedy wróciłem,  płukała ręce  pod kranem. Kot,  nażarty do syta, ocierał się o jej  nogi i
mruczał.
– Mój prapra był spod znaku Byka – wyjaśniła spokojnie. – Ja też. Kult pieniędzy, rozu-
miesz. Albo je mieć, albo unicestwić. Prapra chciał unicestwić. Nie wyszło. Ja wolę mieć.
Zaplotła  ręce  na  karku,  wygięła  się  komediancko  i  szyderczo,  spojrzała  na  mnie  przez
zmrużone rzęsy; nadal nic nie rozumiałem i byłem coraz bardziej wściekły.
– Kapitał to władza – wyjaśniła mi Sonia łaskawie. – Czyli to, o co nam obojgu chodzi,
prawda?  Władza  może  być  ekonomiczna  albo  polityczna.  Ta  druga  jest  kuchtą  pierwszej.
Prapra genialnie to udowodnił. Oboje chcemy władzy. Oboje się kurwimy dla władzy. Ale ty
masz fałszywą świadomość... też pojęcie z marksizmu, złotko... a ja nie. Ja chcę być panią, a
ty lokajem. Ja zbieram kapitał, a ty marzenia. Ja chcę się wzbogacić, żeby wreszcie być wol-
ną, a ty...
– Ja chcę, żeby WSZYSCY byli wolni! – wrzasnąłem. Sonią z uśmiechem wcierała w dło-
nie migdałowy krem.
– Wiesz, że to niemożliwe – powiedziała tonem leciutkim jak bańka mydlana. – Wiesz, że
prawie nikt nie chce wolności. Każdy chce pieniędzy. Przyznaj się wreszcie, że ty też. I prze-
stań się wygłupiać. Nie marnuj życia sobie i innym.
– Nie chcę pieniędzy! – zawołałem. – Nie chcę żadnych parszywych pieniędzy! Nienawi-
dzę pieniędzy! Gardzę pieniędzmi! Ja chcę tylko...
– A z czego żyjesz? – zapytała Sonia. –I z czego zamierzasz żyć?
To było tak niskie, tak podłe, że wypadłbym natychmiast z jej mieszkania, gdyby nie ten
szlafrok i kapcie. KAPITAŁ! Ona, stuttgarcka dziwka, mówi mi – i to jeszcze powołując się
na  Marksa,  choć wbrew Marksowi  –  o PRZENAJŚWIĘTSZYM KAPITALE!  O  fałszywej
świadomości! O tym, że oboje jesteśmy takimi samymi kurwami, tyle że ja – gnijąc w wię-
zieniach, organizując pierwszą niezależną partię polityczną w świecie niewolnictwa, ryzyku-
117



------------------------------------------------------------- page 118

jąc co minuta, co sekunda – przechodzę po prostu kurs dla lokajów. A ona – ba, ona...! Popę-
dziłem do sypialni, ubrałem się i trzasnąłem drzwiami.
Kiedy się opamiętałem i wróciłem, nikt mi nie otworzył. Tylko kot miauczał za drzwiami.
Wracałem jeszcze wiele razy. Wieczorem mnie wpuściła. Może przedtem nie było jej w do-
mu, nie wiem. Upadłem przed nią na kolana. Wybaczyła mi.
Nie wracałem już do tego, co mi powiedziała. Ona też nie.
Nie chciałem wiedzieć, czy to był wabik na lewicujących klientów, mitomania, żart, czy
jeszcze coś innego. Może nawet prawda. Nie wiedziałem i nie chciałem wiedzieć.
W dwa dni później wyjechałem do Londynu. Zgodnie z planem.
Ciągle jeszcze nic nie czułem. Poza mrowieniem w karku.  I wolałem nie oglądać się za
siebie, i pomyślałem sobie: „Za dużo pijesz, chłopie”, ale to jeszcze nic nie znaczyło.
A potem, w środku nocy (ale paliła się nocna lampka: nie mogłem zasnąć), zobaczyłem w
kącie pokoju kołyszącą się leniwie czarną kulę. I zrozumiałem, że wszystko nie zostało jesz-
cze przesądzone,  że ONA, ciemność, waha się, co ze mną zrobić: może  podpłynie  bliżej i
wtargnie we mnie, a może nie. Sama jeszcze tego nie wie. Waha się. Waha.
I krzyknąłem. Ale zaraz przycisnąłem rękę do ust.
Zamkną mnie w domu wariatów. I słusznie. Sam bym siebie zamknął, gdybym nie był so-
bą.
Nie spałem przez całą noc. Paliłem światło. Patrzyłem w kąt pokoju, patrzyłem tak upo-
rczywie, że rano bolały mnie oczy. Czarna kula wisiała tam, w kącie, ze trzydzieści centyme-
trów nad podłogą. Czasem się poruszała. Potem zmieniała zdanie i zostawała na miejscu. Nie
brałem proszka nasennego, nie gasiłem nocnej lampki. Wolałem nie przegapić tej chwili, kie-
dy się na mnie rzuci.
Wolałem hipnotyzować ją wzrokiem. Zaklinać. Zatrzymywać ją w miejscu jak długo się
da.
Ależ nie, hombre. Byłem trzeźwy jak świnia.
Potem wstał dzień. I dopóki trwał dzień, dopóki byłem wśród ludzi, dawałem sobie radę.
Teraz, na Primrose Hill, TO po raz pierwszy przyszło w dzień.
Zapaliłem ostatniego papierosa. Wrócę do hotelu, zapytam, czy nikt nie zostawił dla mnie
message'u, a jeśli nie – pójdę gdzieś na moje cztery hamburgery. Pięć!
Ktoś usiadł na mojej ławce. To mnie ponagliło. Wypalę w drodze.
Właśnie wstawałem, kiedy ktoś, kto usiadł obok mnie, zapytał:
– Gucio?
Odwróciłem się, spojrzałem. Nie znałem tego faceta. Tego obdartusa w kraciastej czapce z
daszkiem zsuniętym nisko na czoło. Z ciemną twarzą tonącą w cieniu od czapki, z posiwia-
łymi wąsami.
– Gucio Szreder? – spytał  obdartus z tak dziwnym, śpiewnym  akcentem, że nie  miałem
wątpliwości: to Rosjanin. Rosyjski kloszard, zaczepiający mnie, emisariusza Wolnej Polski,
na Primrose Hill w Londynie!
Nie odpowiadałem. Westchnął. Wyciągnął rękę gestem wszystkich kloszardów, znałem już
ten  gest:  chciał  papierosa.  Dałem mu  papierosa.  Zawsze  dawałem papierosy  żebrakom,  w
Polsce też. Podsunąłem mu zapalniczkę i znów podniosłem się z ławki.
– Jestem twoim bratem, Guciu – powiedział łachmaniarz w kraciastej czapce.
118



------------------------------------------------------------- page 119

IV
Znaleźliśmy się w  jakiejś zrujnowanej, zagraconej suterenie koło Portobello.  Mój towa-
rzysz nie zdjął kraciastej czapki. Postawił na stole przykrytym gazetą – rosyjską gazetą, dru-
kowaną cyrylicą – butelkę wódki Smirnoff. Postawił słój ogórków Malossolni. Postawił talerz
z czarnym chlebem – nie widziałem jeszcze w Londynie takiego chleba – i blaszany garnu-
szek  ze  smalcem.  Prawdziwym,  domowym  smalcem:  z  cebulką,  pieprzem,  jabłkami.
NASZYM, wschodnioeuropejskim. Już chciał siadać, kiedy o czymś sobie przypomniał. Po-
mrukując, ściągnął koc z jakiegoś przedmiotu w kącie. Kiedy tylko to zrobił, przedmiot za-
śpiewał.
Kanarek w klatce. Mój brat trzymał w swojej londyńskiej suterenie klatkę z kanarkiem.
– Priekrasno! – powiedział do dławiącego się radosnymi trelami żółtego ptaszka. – Prie-
krasno, Beria!
– Jak on się nazywa? – spytałem. (Nie znosiłem ptaków tak samo jak kotów i psów!)
Brat spojrzał na mnie ze zdumieniem.
– Przecie mówiłem. Beria. – Zapalił mojego papierosa i zmrużył oczy z rozkoszy. – Towa-
riszcz go tak nazwał. No, kumpel. Jeszcze z Kołymy i od Andersa. Umarł. To wziąłem bieda-
ka.
Nie, nie mogłem uwierzyć, że to się dzieje naprawdę.
– Masz  jakieś dowody, że jesteś moim bratem? –  spytałem wreszcie,  o wi ele  za p óźn o.
Oberwaniec zachichotał.
–  A  jakich  ty  chcesz  dowodów  po  łagrze,  wojnie  i  tym wszystkim, gołubczik? Z re s z t ą
masz. Wierz albo nie wierz.
Stękając, wyciągnął z dna szafy, z pudełka po butach, pakiecik zawinięty w gazetę – też
rosyjską! Rozwinął go. Patrząc czujnie, czy czegoś nie świsnę, podawał mi i odbierał kolejne
przedmioty.
Pożółkły i zniszczony sowiecki dowód tożsamości Antonija Gienrikowicza Szredera – bez
prawa przekraczania granic jakiejś tam oblasti. Tymczasowy, wielokrotnie przedłużany dziw-
ny  dokument  angielski,  w  którym  figurował  Anthony  Schreder,  człowiek  bez nationality.
Zdjęcie podrastającego chłopca z głową ostrzyżoną maszynką (jak moja kiedyś!), stojącego
przy siedzącym na stołku facecie w szarej bluzie, kompletnie łysym – a może wygolonym na
glanc? Tak, to był ojciec, tyle że za moich czasów był starszy, kulawy, i miał włosy. O, wła-
śnie. To zdjęcie znałem. Sam na nim byłem, obok ojca. Siwego i kulawego. Biedny zezowaty
pokurcz z odstającymi uszami, zaskakująco podobny do tego drugiego chłopca, tego sprzed
lat, z innej epoki. Swoją drogą co za mania z tym strzyżeniem dzieciom głów maszynką, co za
idiotyczna mania! Podsunięto mi jeszcze list. Tylko odwrotną stronę kartki, z pozdrowienia-
mi, obietnicą napisania jeszcze kiedyś, jeśli warunki pozwolą, i podpisem: OJCIEC.
– Jego charakter pisma? – zapytał Anthony Schreder.
– Jego.
– Masz duszę policaja – powiedział Antonij Gienrikowicz, zawijając porządnie swój pa-
kiecik. I nagle ogarnęła mnie złość.
– Umówiliście się, czy co? – zapytałem, zaciskając ręce z gniewu. – Co to, prowokacja,
czy co? W ciągu tygodnia druga osoba... to samo. Fotografie, pamiąteczki. Byle udowodnić,
że się ma, cholera,  czyjeś tam  geny, czy jak tam zwą to paskudztwo..., w które zresztą nie
wierzę. Co was nagle napadło? Co to, epidemia?
119



------------------------------------------------------------- page 120

– Nie wiem, kto był tym drugim – powiedział mój brat, chowając swój pakiecik w pudełku
po butach. – Ale jeśli robił to samo, to dlatego, że masz duszę policaja, gołubczik.
Nalałem sobie wódki. Brat wrócił do stołu i też sobie nalał.
– No, to jak już uwierzyłeś, że jesteśmy braćmi, to możemy trochę pogadać, nie?
– Ile ci za to zapłacili? – warknąłem. Anthony Schreder zesztywniał. Przez chwilę patrzył
na mnie bez wyrazu. Potem wstał i otworzył drzwi. Na oścież.
– Idź sobie – powiedział. – I przepraszam.
Najlepszy sposób na tego kretyna, Gucia. Na każdego zresztą. Najlepszą metodą obrony
jest atak. Poczułem się głupio. Strasznie głupio. Zawstydziłem się.
– No, wracaj – poprosiłem. – Nie wygłupiaj się.
Ciągle stał w otwartych drzwiach.
– Wracaj – powtórzyłem. – Rozumiesz chyba, że w mojej sytuacji...
Cholera wie, czy znał moją sytuację! W każdym razie nie ruszył się od drzwi.
– Przepraszam – wykrztusiłem wreszcie, i o to chodziło. Kiwnął głową, wrócił do stołu i
zaczął smarować chleb smalcem. Dla nas obu.
Rozglądałem się po pokoju. Kanarek Beria śpiewał jak nakręcony, skacząc po swojej klat-
ce. Było mrocznie: goła żarówka pod sufitem mało co oświetlała. Widziałem tylko, że po ką-
tach leżą kłęby szmat i stosy książek, za małymi okienkami w górze migają co jakiś czas – jak
to w suterenie – nogi idących chodnikiem, a przy jednym z okienek wisi na gwoździu gitara.
Po prawej zobaczyłem obtłuczoną umywalkę i kubeł z pokrywą, a na pokrywie przeczytałem
– byłem dalekowidzem – napis HOTEL TUDOR. I nagle ogarnął mnie strach.
Za dużo było tego wszystkiego. Praprawnuczka Marksa z polskim powstańczym krzyży-
kiem, cierniową bransoletą i kotem Augustynem. Mój brat – mój rzekomy brat – z rosyjskim
akcentem, kanarkiem Berią i gitarą, odnaleziony w londyńskiej suterenie. (No tak: wiedzia-
łem od ojca, że mam brata w Londynie, zapomniałem o tym tylko, zapomniałem nawet wy-
pełniając kwestionariusz paszportowy, rubryka Krewni za granicą, i nikt się do mnie nie przy-
czepił, nie zarzucono mi próby oszukania władz – a co do Soni, nikt nie mógł mi podsunąć
napisu na drzwiach szafy w bułgarskim hotelu, nikt nie mógł przypuszczać, że ją odszukam,
że jestem aż takim idiotą; sam o tym nie wiedziałem!) Co się właściwie stało? Dlaczego to
wszystko weszło nagle w moje życie – miłość przy wiedeńskim walczyku, cierniowa branso-
letka, kot Augustyn, kanarek Beria, suterena przy Portobello, stopy w kaloszach stawiające na
chodniku kroki, od  których brzęczała gitara, kula ciemności  w kącie każdego  pokoju, kula
ciemności za moim ramieniem? To nie mogło być prawdą.
Wymyśliłem to sobie. To sen. Zaraz się obudzę. To się nie zdarza, to się po prostu nie zda-
rza!
Brat podsunął mi szklaneczkę z wódką. Napiłem się.
– Ja rozumiem – powiedział brat, wciąż z tym rosyjskim akcentem. – Ktoś nagle podcho-
dzi, mówi, że jest twoim bratem, gdzieś cię ciągnie... rozumiem. Może ty w ogóle nie wie-
działeś, że jestem, co?
– Wiedziałem. Nawet pisałem do ciebie. Ojciec mi kazał. Miałem osiem lat. Nie dostałeś
mojego listu?
Anthony Schreder podrapał się palcem po nosie.
– Zabij mnie, nie pamiętam. Osiem lat, mówisz? Tyle czasu! Nie pamiętam. Przysłał mi
twoje zdjęcie, widziałeś. Ale list? Nie pamiętam! Tyle się działo. No, zabij mnie...
– Nic nie szkodzi – powiedziałem z ulgą.
– Ja o tobie czytałem. Pisali o tobie w różnych gazetkach. Twój list z więzienia to kiedyś
wszędzie drukowali. Pomyślałem sobie wtedy: ale durak! Z motyką na słońce! Ciekawe, kto
był jego matką!
– A kto był twoją matką? – zapytałem, nadstawiając wszystkie kolce jak wściekły jeż.
120



------------------------------------------------------------- page 121

– Ty się od mojej matki...! – wrzasnął, i zaraz machnął ręką. Kazał mi się odwrócić. Na
ścianie  wisiało jakieś nieudolne powiększenie  ze starego, pogniecionego zdjęcia.  W ramce,
pod szkłem.
– Wot moja mamasza.
„Rosjanka?” –  pomyślałem. Nic nie  wiedziałem  o tych  wszystkich pradawnościach; nie
wiedziałem i nie chciałem wiedzieć. Pater semper incertus est, a matka niekiedy. Już Sonia
mnie śmieszyła z tymi niegdysiejszymi mariażami, pamiątkami rodzinnymi... stek bzdur! W
jakiejś francuskiej wiosce zrobiono badania i okazało się, że w świetle obecnej wiedzy gene-
tycznej żadne dziecko nie pochodzi tam od swego nominalnego ojca. Oczywiście, może to źle
świadczyć o wiedzy genetycznej. Pseudonauka, opłacana przez wielką burżuazję, chcącą się
wymigać od finansowych pretensji sekretarek i maszynistek oraz ich cholernych dzidziusiów.
Przy okazji zaprzeczająca legalności pochodzenia prawych dziedziców ich fabryk i banków,
tyle że tego nikt z własnej woli nie sprawdza. Wychowałem się w komunizmie i nikt mi nie
wmówi, że takie wychowanie ma wyłącznie złe strony. Ile razy chichotałem wewnętrznie na
widok  arystokratów o kałmuckich twarzach! Niemców o kałmuckich twarzach! Nieraz my-
ślałem, że mój ojciec też pewnie nie był moim ojcem: częsta historia, kiedy mąż jest o tyle
starszy od żony. Ale nikt już tego nie zbada, a zresztą – jak i po co?
Banda zadufanych w sobie tępaków. Tatuś, mamasza, praprababcia! Kanarek darł się jak
opętany, a ja patrzyłem na fotografię kobiety o skośnych oczach i wystających kościach po-
liczkowych, i gardziłem nimi ze wszystkich sił, moim rzekomym bratem, Sonią, wszystkimi.
Sonia chociaż mówiła półżartem. Chociaż się uśmiechała. Chociaż nie żądała, żeby jej wie-
rzyć. Ten brytyjski bałwan nie miał wątpliwości: to ojciec, to brat przyrodni, a to  przenaj-
świętsza  mamasza. Pierwszym  obowiązkiem  uczciwego  człowieka  jest  wątpić,  tego  mnie
nauczono przed laty w Klubie Wolnomyślicieli – a ci mi tu wyjeżdżają z listami, krzyżykami,
zdjęciami, portretami, metrykami, kartami tożsamości! Pic na drążku, jak mówił pewien pro-
fesor w Klubie Wolnomyślicieli. Zrób im sto rewolucji, zrób im tysiąc przewrotów: wezmą z
nich wszystko, co zdołają wziąć, a potem znów wrócą do swojego niemowlęcego gaworzenia;
To tata, to mama, to praprapra, a to sygnet! Ileż ja się nasłuchałem w domu, za czasów roz-
kwitu komuny, o cudownym rozmnożeniu obszarników w wyniku reformy rolnej! Każdy –
no, prawie każdy (z wyjątkiem prawdziwych obszarników, bo ci się bali) – wylewał kroko-
dylowe  łzy  nad  utraconym  rodzinnym  majątkiem.  To  te  cholerne  ruskie  –  mówił  ci  taki
wszarz (sam to  słyszałem) nadwiślańską  gwarą, z plebejskim  akcentem, bez pojęcia o gra-
matyce – zabrali majątek na Wołyniu; to te przeklęte komuchy – mówił wszarz z akcentem z
warszawskiego przedmieścia – zabrały pałac na Mazowszu; nienawidziłem ich. Cholera, jak
ja ich teraz nienawidziłem. Jak nigdy dotąd. Jak nikogo na świecie. Zobaczyłem nagle małe-
go chłopca, rysującego Stalina z ratlerkiem, i pomyślałem – przysięgam! – że to on miał rację,
że wiedział więcej, niż te stare, posiwiałe jołopy, i w ogóle – niech żyje komuna! Przynajm-
niej była trzeźwa. Przynajmniej  miała  zdrowy rozsądek. Most,  który  zbudowała,  sięgał  do
starożytnego  Rzymu,  nie  do  średniowiecznych  zabobonów.  Mamusia,  tatuńcio,  braciszek,
sygnecik, majątek na Wołyniu! Byłem oburzony. Byłem wściekły. Byłem dotknięty do żywe-
go. Miałem tego dość; miałem ich wszystkich dosyć! Ludzkości. Tylko August. Ach, wrócić
wreszcie do Augusta! Antonij Gienrikowicz Szreder ze łzami w oczach plótł jakieś bzdury o
mamaszy – naprawdę była Rosjanką, zamordowali ją w łagrze, on też trafił do łagru, a ojciec
wydał ich wszystkich i wypłynął, wydał całą polską partię, wydał kogoś tam i kogoś tam, i
jeszcze całą listę, którą miał, adresy, pseudonimy, wszystko, i w ogóle nie siedział, i władzę
mu dali, a potem wysłali cichcem do Polski, do jego ojczyzny, żeby w niej wcielał nowy ład,
ale jakie to ma w sumie znaczenie, on też ciężko zapłacił, biedny ojciec, TAM nie można było
nie zapłacić, taki system, na Kołymie człowiek rozumiał bezsens zemsty i to było najgorsze...
gadał i gadał, a ja nie słuchałem, przypomniałem sobie potem, po trochu. Gdyby nie Sonia ze
swoimi PRA, może słuchałbym tego inaczej, cierpliwiej. Już nie mogłem. Ci wszyscy ludzie,
121



------------------------------------------------------------- page 122

którzy nie mają odwagi być sobą, którzy muszą podeprzeć się jakimiś rzekomymi przodka-
mi, o, do wszystkich diabłów! A jeżeli nawet byłem przyrodnim bratem jakiegoś tam gamo-
nia, czy to powód, żeby mnie śledzić, żeby mnie zaczepiać w publicznym parku? A niechby
ich wszystkich...!
Wstałem, odpychając stół. Butelka przewróciła się, chlustając wódką; mój brat złapał ją w
pierwszym odruchu i gapił się na mnie z rozdziawioną gębą.
– O.K. – powiedziałem. – Idę sobie.
Brat podbiegł do mnie, kiedy już stałem jedną nogą za progiem. Złapał mnie za rękaw.
– Guciu – powiedział błagalnie.
Odepchnąłem go. Wyszedłem.
Dogonił mnie na ulicy. Zgubił gdzieś swoją kraciastą, błazeńską czapkę. Teraz widać było,
że włosy ma prawie siwe, że łysieje. Jego postarzała twarz była w świetle latarni tak podobna
do twarzy ojca, ze się wzdrygnąłem – i zaraz przypomniałem sobie historyjkę, którą opowia-
dał August, której nauczył mnie August. Przychodzi gdzieś facet, widzi matkę z dzieckiem i
hydraulika, reperującego kran. Patrzy na hydraulika, na dziecko, i woła w zachwycie: „O, jaki
synek do  pana podobny!”  A to nie  synek,  tylko  córeczka, i  nie  ojciec, tylko  przypadkowy
hydraulik. Podobno prawdziwa historia. Ludzie jak żywi!
– Guciu. Tyle ci chciałem powiedzieć. Tyle lat czekałem...
Nie zamierzałem ulegać szantażowi.
Nie zamierzałem poddawać się prowokacji.
Ten żałosny cham był zapewne moim bratem. I co z tego?
Trząsłem się z nienawiści. Skrzydła mi rosły z nienawiści. Nic mi się w życiu nie zdarzyło
lepszego od tej nienawiści. Czarna kula zniknęła, zniknęła raz na zawsze. Nareszcie byłem w
zgodzie ze sobą, ze sobą z przeszłości, ze sobą z dzieciństwa. Zdjąłem rękę obdartusa z moje-
go ramienia.
– Odczep się ode mnie – powiedziałem.
Odwróciłem się. Odszedłem.
Przez chwilę słyszałem za sobą niepewne, wahające się kroki. Potem już nie.
122



------------------------------------------------------------- page 123

V
A jednak wróciłem.
Dostałem dwie puchowe pierzyny i wysłałem je do Polski, na adres Augusta. Zjadłem parę
kanapek  z  rządem  emigracyjnym,  zjadłem  parę  biszkoptów  z  działaczami  emigracyjnymi,
zjadłem porządny lunch z brytyjskim laburzystą, wypiłem parę drinków z brytyjskim konser-
watystą, spiłem się w trupa z wnuczką marszałka Piłsudskiego, byłem na przyjęciu w Cam-
bridge i na dwóch herbatkach w Oxfordzie, poznałem tłum ludzi, a przez tych ludzi – tłum
innych ludzi; poznałem Agathę Christie, która akurat wpadła do Oxfordu po męża, profesora
archeologii, przedstawiono nas sobie i czym prędzej powiedziałem jej szarmancko, że uczy-
łem się polityki na jej kryminałach, ale nie interesowała się polityką i nie zrobił na niej naj-
mniejszego wrażenia mój słynny, wschodniokontynentalny urok; patrzyła na mnie zimnymi,
stalowymi  oczami, wcale nie  była słodka  i  dobroduszna  jak w  wywiadach,  i nie  zaprosiła
mnie do siebie; ani jej się śniło! W porze lunchu szalałem z Ludźmi Znającymi Ludzi po Fleet
Street. Wypiłem masę piw  z dziennikarzami i jedną  whisky  z pewnym redaktorem  naczel-
nym, i jedną lemoniadę z wydawcą. Udało mi się załatwić konkretne obietnice konkretnego
wsparcia dla naszego samizdatu. Udało mi się załatwić jeden kanał prasowy i dwa przerzuto-
we. Udało mi się  załatwić organizację  i sfinansowanie mojej podróży do Włoch. Odbyłem
wiele rozmów jawnych, niejawnych i całkiem tajnych. Wszyscy czegoś ode mnie – od nas –
żądali, a ja wszystkim wszystko obiecywałem: tak, nasza wywrotowa działalność będzie bar-
dzo ostrożna; będzie bardzo śmiała; z hasłem pełnej niepodległości; z hasłem finlandyzacji; z
hasłem zmiany ustroju; z hasłem reformowania ustroju; z programem socjaldemokratycznym,
z  programem  liberalnym,  z  programem  konserwatywnym;  będziemy  dążyć  do  wiekuistej
współpracy z Rosją; będziemy żądać wiekuistego zerwania z Rosją; tylko hasło przywrócenia
monarchii  odrzuciłem  natychmiast  i bez  wahania.  Choć dawano  mi możliwość wyboru re-
genta spośród trzech kandydatur i obiecywano tytuł barona.
Mój nieszczęsny brat zaczął mi się wydawać coraz mniej ekscentryczny; Sonia Marx też.
Po wizycie w moim hotelu pośrednika handlu bronią, oferującego naszej „interesującej partii”
dowolną ilość bazuki i praktycznie wszystko, co nam się poza tym zamarzy, łącznie z czoł-
gami  i  rakietami  ziemia-ziemia;  po  wizycie  ministra  pewnego  południowoamerykańskiego
rządu, proponującego mi (nam?) pełne dwadzieścia procent od wyprania potężnej sumy brud-
nych pieniędzy (miałem tylko otworzyć konto w Offshore Bank na wyspie Guernsey i zamó-
wić papier z odpowiednim nadrukiem... zresztą po co mam ci zdradzać szczegóły?); po wizy-
cie Wielkiego Mistrza jednej z lóż masońskich, który złożył mi zaszczytną propozycję wstą-
pienia, uspokajając, że mowy nie ma o harcowaniu w czarnych maskach po piwnicach jakie-
goś zamczyska wśród kłębiących się żmij, o kaleczeniu się sztyletem ani o żonglowaniu ludz-
kimi piszczelami: chodzi o normalną, porządną masonerię i odbędziemy po prostu małe ze-
branko, po czym losy świata potoczą się inaczej... Sprawy rozkręcały się coraz bardziej; od
któregoś dnia byłem pewny, że uruchomiłem lawinę.
Którą z propozycji przyjąłem? Dlaczego nie pytasz, czy  przyjąłem ani które przyjąłem?
Nie znasz Dumasa? Nie wiesz, co spotyka paple?
Może teraz żartuję, a może nie żartuję.
Zapewniam cię tylko, że odmówiłem handlarzowi bronią. Zakładaliśmy partię, a nie orga-
nizację terrorystyczną, i ze względu na nasz image woleliśmy nie nosić nawet scyzoryków. A
123



------------------------------------------------------------- page 124

co do reszty – miło mi, że tak cię zaintrygowałem. I chwatit', jak powiedział czekista, kiedy
aresztant zeznał ile ma lat. Otóż na dzień przed wyjazdem...
Na dzień przed wyjazdem poszedłem na tę uliczkę koło Portobello. Prosto z bankietu na
moją cześć (jarzyny z wody i zeschłe biszkopty; ale kiedyś, u Ritza...). Znalazłem ulicę, ale
nie znałem numeru domu, nie poznawałem domu, musiałem pytać ludzi; w końcu jakiś Ro-
sjanin mnie zaprowadził. A jakże, znał Antona, każdy ruski w Londynie znał Antona. Zsze-
dłem po schodkach, postałem chwilę pod drzwiami, za którymi ktoś grał na gitarze i śpiewał
po  rosyjsku,  wreszcie  zapukałem.  Śpiew  umilkł  natychmiast.  Ale musiałem  jeszcze  długo
czekać, długo stukać, zanim drzwi się otwarły. Właściwie uchyliły. I to dopiero wtedy, gdy
wychrypiałem: „To ja, brat”.
Przez szparę w drzwiach łypało na mnie złe, błyszczące oko.
–  No,  przecież  to  ja!  –  powiedziałem.  –  Przyszedłem  przeprosić.  Byłem  wtedy  pijany,
miałem chandrę, miałem kłopoty... no, nie wygłupiaj się, Antek!
Wpuszczono mnie do środka. Bez słowa.
W suterenie paliły się świece, cienie skakały po ścianach, brat miał czapkę na głowie i cią-
gle trzymał gitarę, kanarek Beria milczał, przykryty brudnym ręcznikiem; że też można upaść
tak nisko! Tak się wykoleić! Przez chwilę czułem dumę z siebie, dumę, że jestem tym, kim
jestem (parę godzin wcześniej odwiedził mnie afrykański dostojnik w złotej szacie plemien-
nej, on też chciał prać brudne pieniądze, dobrze wybrał pośrednika, naiwniak, faceta tak na-
mierzonego przez policję jak ja – a jednak byłem w euforii!), ale zaraz mi przeszło. W końcu
to był mój brat, do diabła! Jedyny mój krewny na świecie, cała moja rodzina, to przecież coś
znaczy!  Znów  zacząłem przepraszać.  Uciszył  mnie i kazał siadać. Nalał  mi ruskiej  wódki.
Stuknął się ze mną. Wypiłem. I zaraz zacząłem zrzędzić.
– Czemu pijesz coś takiego? Polska wódka jest o wiele lepsza! Najlepsza!
– Najlepsza to jest żydowska pejsachówka – warknął brat (pierwsze jego słowa tego wie-
czora!). – Ale człowiek ma zasady, nie? Ma uczucia! Sercem się pije, nie wiesz tego?
Dopiero teraz zauważyłem, jaki jest zalany. Trudno.
Poczęstowałem  go  papierosem.  Nie  powiedział,  że  SERCEM  SIĘ  PALI,  ale  odmówił.
Zrobił sobie skręta z machorki i kawałka rosyjskiej gazety, jak wtedy. No tak.
–  Uważasz  się  za  Rosjanina?  –  zapytałem,  nie  bawiąc  się  w  Grę  Wstępną  (zawracanie
głowy przy kimś tak ululanym!).
– Uważam się za śmieć –  odpowiedział mój brat, zapalając  swojego skręta. –  A jak się
upierasz, że śmieci mają nacyonalnost', ty policaju, to dobra, jestem ruski śmieć. Jak to... – i
pokazał mi strzępy gazety drukowanej cyrylicą, gazety, z której robił sobie te swoje hawany. I
zaczął brzdąkać na gitarze. Znałem to skądś. Znałem tę melodię. Czort wie skąd.
– Z powodu matki? – zapytałem. – A ojciec?
Brat wzruszył ramionami.
– Jak kto był na Kołymie, to zawsze będzie ruski śmieć. Ty nic nie wiesz, gołubczik, nic.
– U Andersa też byłeś – przypomniałem. A brat aż się wzdrygnął.
– Swołocz! Wszyscy oni byli swołocze. Gorzej mi było niż na Kołymie, tyle ci powiem. Z
polskimi panami. Gorzej niż na Kołymie, a jakbyś tam był choć minutoczku, tobyś wiedział,
co mówię. – Podniósł szklaneczkę z wódką do ust, wypił fachowo, jednym łykiem, ze sztyw-
nym nadgarstkiem, i w mgnieniu oka wytrzeźwiał. – Kumpel też tak myślał, ten, co mi Berię
zostawił. Myślisz,  że  czemu  on  go tak  nazwał,  ptaszynę?  Już  tu, w Londynie.  Chcieli  my
wolności,  no to przeszedł człowiek przez piekło. Jedni brali  jakiegoś tłuścioszka i wiali na
Magadan; inni, jak się mogli podciągnąć pod was, Polaczków, to się zaciągali do tego wasze-
go wojska we wojnę. Ja się mogłem podciągnąć, miałem fart. No, to poszedł człowiek w dru-
gie piekło, w trzecie, aż trafił tu. Zawsze wolność. – I zachichotał.
– Jakiego tłuścioszka? – zapytałem.
124



------------------------------------------------------------- page 125

– Głupi jesteś, czy co? Jak się uciekało z łagru, to śmierć z głodu była pewna. Chyba że się
wiało z kimś. Wtedy to już szło tylko o to, kto pierwszy kogo zje. Mądry człowiek brał jakie-
goś głupola z politycznych, co to jeszcze miał na sobie trochę mięsa. Jakiegoś pierwszorocz-
niaka-duraka. – Znowu wzruszył ramionami. – Można się było naciąć; był taki raz, co tłusty
durak zjadł chudego cwaniaka. – Roześmiał się, odsłaniając kilka pożółkłych pieńków tkwią-
cych w szarych dziąsłach; pomyślałem natychmiast, że powinienem mu zafundować sztuczną
szczękę. – Ale i tak psy go wytropiły. Rozerwały go na strzępy. Czym niby miał się bronić?
Kijem? Próbował.  – Znów  ten głuchy, okropny śmiech  (teraz dostrzegłem na  jego  szarych
dziąsłach czarne plamy, na twarzy, tysiące zmarszczek, pod oczami sińce). – A jakże, próbo-
wał. Potem obcięli mu ręce, żeby pokazać i dostać nagrodę, rozumiesz. Reszta jeszcze żyła. –
(Znów śmiech; tym razem z mojej miny) – No, nie przejmuj się, gołubczik; kto tak naprawdę
wie, kiedy żyje, a kiedy nie? Sprawa umowna.
– Żartujesz – powiedziałem przez ściśnięte gardło. – Aż tak nie mogło być. – I zdrętwia-
łem ze strachu, bo wielki cień mojego brata skoczył w górę i zakołysał się na ścianie, kościste
łapy chwyciły mnie za ramiona, czarna jama z resztkami zębów wyszczerzyła się nade mną;
po co ja tu przyszedłem?!
– Żartuję? To ty też nie chcesz wiedzieć? Nic nie chcesz wiedzieć? Jak oni? Jak Angole?
Jak całe to barachło?
Zastanawiałem się – rozpaczliwie – co powiedzieć. Nieważne. Byle powiedzieć.
– A ojciec? – zapytałem, i udało się. Upiór puścił mnie i wrócił na swoje miejsce. Rozlał
resztę wódki z butelki i sięgnął pod stół po następną. Tym razem na stole nie było zagrychy.
Ani chleba, ani smalcu; niczego. „Spiję się” – pomyślałem z lękiem, ale już nie miałem wyj-
ścia. Sięgnąłem po moją szklankę.
– Ojciec? – zapytał potwór, który był moim bratem; potwór, do którego pisałem kiedyś
(ośmioletni) list, kładąc kartkę na moim obrazku, na towarzyszu Stalinie z ratlerkiem w zielo-
nym kubraczku. – Ojciec mnie wyciągnął. Chyba. Bo niby czemu uznali mnie za Polaka, kie-
dy wyciągali ludzi z łagrów do Polskiej Armii Sojuszniczej? Dokument miałem sowiecki. Jak
wszyscy. A może to nie był ojciec, może takie mieli wytyczne, bo ja wiem? Mówił mi tu, w
Londynie, że to on, ale kto go tam wie, taką swołocz? Mamy nawet nie próbował wyciągać,
bo i po co? Miał już inną. Mamę na śmierć umęczyli, ale co mu to, miał inną. A syn dla takie-
go drania to zawsze syn.
– Ojciec był w Londynie? – spytałem zdumiony.
–  Pewnie. Parę razy, jak  to szpicel. Załatwił mi  to mieszkanie – (brat  machnął  ręką  na
wszystkie cztery kąty swojej sutereny) – i gadał, i gadał. Pewnie, ciężko mu było. Świni też
ciężko. Ja tam w niego kamieniem nie rzucę. Jak mnie wezwali, że mogę iść do jakiegoś pol-
skiego wojska i tłuc Hitlera... co mnie Hitler obchodził?... to już miałem upatrzonego jednego
tłuścioszka na prowiant. Tyle że ja nie chciałem wiać jak wszyscy, na Magadan. Chciałem na
północ, i tratwą przez cieśninę Barentsa, na Alaskę. Do Ameryki. Tego nikt nie robił, mało
pilnowali. – Jeszcze raz wzruszył ramionami. – Ukradłem sól z kuchni, cały woreczek; szu-
kali, ale dobrze schowałem, przy trupach... właśnie byłem funkcyjny od trupów. Jakbym tłu-
ścioszka zasolił, miałbym na drogę. Ten Barents to raptem siedem kilometrów, od pory roku
zależy, dałoby radę przepłynąć. A jak nie, to co się traci? NIKT tego nie robił, bali się. Jak-
bym przepłynął, to jeszcze mógłbym  wydać  w Ameryce  pamiętniki, do filmu to  sprzedać,
superman, rozumiesz.  Ale  właśnie  mnie  zawołali,  czy  chcę iść służyć  w  wolnym  polskim
wojsku, to się zgodziłem. Do tej pory żałuję.
– Bzdury mówisz! – krzyknąłem, wciągnięty wbrew woli w cały ten absurd, o którym nic
nie wiedziałem, w który nie wierzyłem. – Kto w Ameryce drukowałby wspomnienia ludożer-
cy? To zbyt obrzydliwe, to by nie poszło na rynku!
– Może – odpowiedział. – Miałem i tę wersję. Że niby uciekałem sam... albo z kolegą, co
zginął po drodze... a mięso ukradłem z magazynu. – Chichotał. – Amerykańcy tacy głupi, że
125



------------------------------------------------------------- page 126

pewno by uwierzyli. Każdy ruski wiedział, że mięsa z łagrowego magazynu nigdy jeszcze nie
ukradli. Że to pewniejsza śmierć niż skoczyć z tego jankeskiego Empire State Building. Ale
Jankesy by uwierzyły, czemu nie? Debile i dranie! Jak ten ich Roosevelt! A jakby uwierzyli,
że w łagrach było tak słodko, to miałbym z czego żyć. Przysięgam, darować im tego nie mo-
gę. Polaczkom. Sprawdziłbym się chociaż. Czasem płaczę z żalu; przysięgam ci, stary. Budzę
się w nocy, i widzę Kołymę, widzę te embriony kamieni... wiesz, że to kraj, w którym rodzą
się  kamienie?  Takie  jeszcze  mięciutkie,  młodziutkie,  noga  się  w  nie  zapada...  za  sto  lat
stwardnieją.  I śnieg  widzę,  noc,  ten  goły  las,  to  trzydniowe  lato,  i  zaraz  po  trzech dniach
mróz, zadymka, ślizgawica, no, śmierć po prostu... i psy słyszę, jak wyją po nocach, i widzę
tego staruszka, co walił w gong, jak trzeba było iść na robotę... że też on przeżył! No, więc
widzę to wszystko, i tę moją ucieczkę... gwoździe na tratwę też już ukradłem, nawet nie było
trudno... i siebie widzę, jak tak brnę na północ, ciągle na północ, tam, gdzie nikt nie szedł, i
jak zbijam tę tratwę... piłę miałem na oku, ciężko by było, ale to necessary... i jak wszystko
się udało... jakby Bóg chciał, toby się udało, nie? a jak nie, to Błogosławiona Niech Będzie
Wola Jego... i jak mam konferencję prasową w Nowym Jorku, i zdjęcia mi robią, i płacą dola-
rami... wiesz, co to był wtedy dolar?
Wiedziałem, ale nie to było teraz ważne.
Siedziałem naprzeciwko mojego brata, brata, z którym chciałem się kiedyś bawić w kucy-
ki, dopóki nie zrozumiałem, że jest za stary i że nie można przejść przez barykadę, siedziałem
naprzeciwko niego nad butelką wódki, w gryzącym dymie, w zagraconej suterenie przy Por-
tobello,  i nogi mi się  zapadały  w kołymskim kamieniu in  statu nascendi,  a w twarz waliła
śnieżyca, i nie wiedziałem już, w co wierzyć, a w co nie, i cieszyłem się, że nazajutrz zobaczę
Sonię, moją cudowną Sonię...
–  Czy  ty  naprawdę  mógłbyś zjeść  człowieka?  –  zapytałem  jeszcze, a le  j u ż  be z  t a k ie g o
przejęcia jak przedtem; brat wyszczerzył swoje pieńki.
– Kochany, jeśli myślisz, że  jest coś... może poza  kamieniem, ale  nie tym kołymskim...
czego człowiek by nie zjadł, jakby był głodny, to ty nic nie wiesz o głodzie, ty, pieścidełko
losu!
– Siedziałem w więzieniu – zaprotestowałem resztką konającej godności.
– Skąd cię zwolnili przed czasem – zarechotał brat. – Przed czasem, śmiech na sali! U nas
to było szczęście, jak zwolnili z końcem wyroku. Zwykle ostatniego dnia, jak już frajer się
cieszył, jak już skrzydeł dostawał, wzywali go do naczalstwa i czytali nowy wyrok. Jeszcze
dziesięć lat, albo pięć, albo jakoś tam. Zwykle dziesięć. Za złe sprawowanie, za szpiegostwo
uprawiane w łagrze... ach, gołubczik! Chcesz cygarko?
Ubawiłem  się,  że  nazywa  swoje  skręty cygarkami: dobrze zgadłem!  Chciałem  cygarko.
Brat nasypał tytoniu w gazetową tutkę, skleił ją śliną i podał mi.
– S'il vout plaît – powiedział szarmancko.
– Merci – odrzekłem z ukłonem. Zakaszlałem się w pierwszej chwili, ale zaraz mi prze-
szło. Było mi teraz dobrze. Bezpiecznie. Cudownie. Jak to w rodzinie.
Paliliśmy nasze cygarka. Brat dolał wódki, butelka się skończyła, więc sięgnął pod stół i
wyjął następną.
– Wiesz, co zrobili u Andersa, jakeśmy się tam z kumplem zjawili? – zapytał, nachylając
się w moją stronę. – My z Kołymy? Elegancik taki stał przy bramie, mundurek spod igły, w
butach sołnyszko się przegląda, duży taki, prościutki, prosto z filmu! I pierwsza rzecz – wali
kumpla w pysk. Aż się nogami nakrył. Że niby Żyd. Mały był, czarny, to w mordę go. Jasne.
– A wy co? – zapytałem, poruszony. – Nie oddaliście mu? Nie wnieśliście skargi do do-
wództwa?
Anthony Schreder nawet się nie roześmiał z mojej naiwności; uśmiechnął się tylko krzy-
wo, półgębkiem.
126



------------------------------------------------------------- page 127

– Głupiś ty, gołubczik? Przecie my z łagru. Tam nie bili? Każda władza bije; może, to bije.
Starczy, że jej wolno. No, podniosłem kumpla, potem nas wpuścili, wzięli do tego wojska,
potem żeśmy wyszli do Persji, i dalej, i dalej, kawał świata człowiek przeszedł, i najlepsze,
żem ja polubił to wojowanie. Dobry sołdat był ze mnie. Bardzo dobry. Gospodi, jak ja chcia-
łem prać tego Hitlera! Za wolność. Życie nieważne, wsio nieważne; jak cholera się biłem. –
Pochylił się nad stołem, zionąc mi prosto w twarz oddechem przesyconym wódką. – O Monte
Cassino słyszałeś?
Wzruszyłem ramionami. Który Polak nie słyszał o Monte Cassino? O tych makach, które
zamiast rosy piły polską krew? Przypomniałem sobie, jak to śpiewali przemytnicy w pociągu
do Moskwy. O tym szturmie na niemiecki przyczółek we Włoszech, o tym wzgórzu z klaszto-
rem, w którym okopali się Niemcy, o tej naszej dwudziestowiecznej Somosierze.
–  Ja tam byłem  DRUGI! –  krzyknął mój brat.  – Nie wierzysz  mi?  Na zbawienie duszy
przysięgam... drugi tam wpadłem, DRUGI! Jezu, jak ja się biłem. Gniew taki był we mnie,
taki gniew... i taka wiara! Nigdy przedtem, nigdy potem. Takiej wiary to już nigdy więcej. Ja
wtedy  byłem...  człowieku,  rozumiesz  to?!  Ojczyznę  miałem.  Ideę miałem.  Przyszłość.
Wszystko.  DRUGI  wpadłem do  tego  klasztoru, nic  nie pamiętam,  czerwono  miałem przed
oczami, Jezu, nigdy aż tak, nigdy czegoś takiego...
Podniósł się niezdarnie, znów sięgnął na dno szafy – jak za pierwszym razem; ach, te wie-
kuiste ludzkie szufladki,  pudełka, te  skarbce pamięci! Wyjął  coś  zawiniętego  w bibułkową
serwetkę; odwinął i rzucił na stół. Order. Virtuti militari. Podniosłem go do oczu.
– Wiesz, co to jest?
– Wiem.
– Jest w Polsce wyższy order?
– Nie ma.
– Sam Anders mi go przypinał. Przed całym wojskiem. Słońce świeciło, niebo było takie...
takie cholernie niebieskie! W życiu, w życiu nie byłem taki szczęśliwy, idiota, chuj głupi...
jakbym życia nie znał! No, nie znałem. Nie znałem. Dopiero tu poznałem, w Londynie.
– A cóż się stało w Londynie? – spytałem niezbyt już pewnym głosem; w oczach mi się
szkliło, łokieć zsunął się ze stołu.
– Moje dossier przyszło. Tu, do Anglii. Dopiero tu. Że syn komucha, szpiega, czerwonej
świni. I odebrali mi to. –Przyciągnął do siebie swoje Virtuti militari, przyjrzał mu się bacznie.
– Znaczy, papiery unieważnili. Że mi się należy. TO też chcieli żebym zwrócił; niedoczeka-
nie! Zostawiłem sobie na pamiątkę. Żeby zawsze pamiętać, jaki człowiek głupi. I żeby już w
nic nie wierzyć, w nic nigdy. Jak mnie pokusa łapie, to sobie oglądam, i wszystko widzę: to
słońce, i jak hymn grają, a ja żeby nie płakać, żeby się tylko nie rozbeczeć...
I rozpłakał się.
Siedziałem  naprzeciwko  niego,  zażenowany,  nie  wiedząc,  gdzie  oczy  podziać,  nie  wie-
dząc, czy wierzyć, czy nie (ale wierzyłem: tak, tak było, jak mówi mój nieznany brat, a jeśli
tak – to co robić? jak żyć? jaki sens ma wszystko, czym jestem, czym JA jestem?). Siedziałem
tak długo, pijąc wódkę i paląc cygarka, a on płakał, płakał – aż wreszcie przestał. Z hałasem
wytarł nos brudną, kraciastą chustką.
– No, już. Wybacz. Tobie jednemu to mówię. No, już.
– A co było dalej? – spytałem z głupio ściśniętym gardłem.
– Nic. Odepchnęły mnie te czyścioszki, a i ja ich nie chciał znać. Potem raz przyszedł taki,
do wywiadu mnie chciał, złote góry obiecywał, przepraszał... w twarz mu naplułem. Śmieć
byłem, no i dobrze, a jeśli śmieć może mieć nacyonalnost', to ja chcę być ruski śmieć, żaden
inny. I jakby mi kto wypomniał, że biłem Hitlera, że drugi byłem na Monte Cassino... to mu
zęby nosem wylecą, tyle ci powiem. Ty też zapomnij. Moja żyzń to Kołyma. Nic przedtem,
nic potem. Ruskie to rozumieją. To tylko wy, politycy...
Podniósł się. Popatrzył na mnie spod opuchniętych powiek.
127



------------------------------------------------------------- page 128

– Po coś ty się brał do polityki? Aż taki drań jesteś?
Nie czekał na odpowiedź. Poszedł zawiesić swoje Virtuti militari na klatce kanarka Berii. I
wrócił dolać nam wódki.
Noc wirowała, wirowała.
Noc nie miała końca. Rozciągnęła się w wieczność.
Które to było stulecie? Tysiąclecie?
Brat oznajmił, że zaśpiewa mi teraz najpiękniejszą piosenkę z Kołymy. I ze wszystkich ła-
grów świata. Niedopałek, tak się nazywała, Okuroczek. Z CYGARKIEM w kąciku ust, cały
w kłębach  dymu  –  własnego  i mojego –  zaśpiewał  mi  nieoczekiwanie  pięknym,  głębokim
głosem o białym kołymskim piekle, w środek którego spadł nagle –  czyżby  z samolotu?  z
TU-104? – niedopałek usmarowany kobiecą szminką, a on, śpiewający, pierwszy go złapał i
odtąd był królem łagru, cesarzem łagru! Od lat nikt tam nie widział baby, a tu – Boże, coś, co
było  w kobiecych ustach!  Nawet  pedały były gotowe oddać  za  ten skarb  wszystko,  nawet
wielokrotni mordercy wzdychali i płakali; a co zrobił właściciel skarbu? Któregoś dnia prze-
grał go w karty! Przegrał buty, ubranie, cukier na dwa najbliższe lata, a w końcu i ten kobiecy
niedopałek, ten cud, i nie mógł goły iść do roboty, i wybili mu zęby, i wsadzili do karceru, ale
to nic w porównaniu z tą potworną stratą... Ach, Przedfranklinowski Piorunochron mi świad-
kiem, że łkałem razem z moim bratem, z moim nieszczęsnym, tajemniczym, nieznanym bra-
tem, z którym nigdy nie mogłem bawić się w kucyki, kiedy śpiewał ostatnią zwrotkę:
Szoł ja w karcer bosymi nogami
Kak Christos, uspokojen i tich.
Diesiat' sutok krowawymi krasił gubami
Ja kancy samokrutow swoich.
Słowo daję, szlochałem, gubiąc popiół z własnego samokruta, szlochałem nad tym zekiem
z Kołymy, przez dziesięć dni barwiącym krwią na czerwono końce swoich skrętów – jak ta
cudowna kobieta, to marzenie Kołymy, szminką... aż wreszcie brat zaczął się śmiać, śmiał się
i płakał, śmiał się tak, że aż płakał, i ocierał łzy pięścią, a ja nie wiedziałem, o co mu chodzi,
ale też zacząłem się śmiać; w końcu wybełkotał:
– Słuchaj, Guciu, najśmieszniejsze...
Nie, nie mógł skończyć. Skręcał się wpół, wił się cały, dusił się ze śmiechu.
– Słuchaj, gdybyś ty widział...
Znów atak śmiechu. Mój także. Dławiłem się, oparzyłem sobie usta skrętem, poplamiłem
dolną wargę cyrylicą, w życiu się tak nie śmiałem!
– ...gdybyś ty widział tego tłuścioszka, którego chciałem sobie wziąć na mięso!
Przestałem się śmiać; on nie przestał.
– On tylko w łagrze mógł być za tłuścioszka, tylko na Kołymie! Gdybyś widział tego chu-
dzielca! Ale z nas zostały już same szkielety, a on jeszcze coś miał pod tą skórą, jeszcze parę
mięśni, jeszcze resztkę mięsa... On był prawie z wolności, rozumiesz. Świeżutki. Tylko po-
ciąg, etap, statek, etap i już. Stracił ze dwadzieścia kilo, nie więcej. Ludzie za nim chodzili i
oblizywali  się.  A gdybyś  go takiego nagle dziś zobaczył  tu,  w  Londynie,  to  z  miejsca  do
szpitala. Och, Guciu. Braciszku!
Zemdliło mnie. Może nie od opowieści brata, może od wódki. Czyż nie wiedziałem o ła-
grach? Czyż nie za demaskowanie systemu, którego były nieodłączną częścią, odsiedziałem
swoje w mamrze, w którym – cokolwiek powiedzą ważniacy po Kołymie – też nie było słod-
ko? Cóż, zemdliło mnie, zaraz przeszło, a brat już śpiewał następną piosenkę. Tym razem nie
lagierną, ni e błatną. Nauczył się  jej od takiego staruszka, który  za cara był oficerem,  a  po
128



------------------------------------------------------------- page 129

zwycięstwie bolszewików przeszedł z całym oddziałem przez granicę rumuńską, ale Rumuni
go wydali bolszewikom, swołocze, i reszta życia już w łagrze... Golicyn mu było i twierdził,
że to o nim ta piosenka, kolega ułożył, może i o nim, tak się nazywała, Porucznik Golicyn, i
tyle po nim zostało, ta piosenka. Więcej niż po nas wszystkich.
–  „Staruszek” –  zaśmiewał się mój brat,  szczerząc  swoje zżółkłe pieńki.  – Toż  on miał
wtedy mniej lat niż ja teraz, Gospodi! Skóra i kości... nikt by go nie wziął na prowiant, co to,
to nie, on był bezpieczny, a i sam nie dałby rady uciekać, biedaczysko; skóra i kości, i długa
siwa broda, i głos, głos miał piękny, Junkierskiego walca mnie nauczył, i innych piosenek, ale
tę lubił najbardziej, tę o sobie, pewnie, bliższa ciału koszula, może nawet jeszcze żyje, bieda-
czysko, żył, kiedy mnie wzięli w kamasze, może doczekał amnestii, kto to może wiedzieć?
Nawet te psy strażnik! go lubiły. To on walił w gong na pobudkę, na robotę, na spanie...
No i zaśpiewał mi przy gitarze o poruczniku Golicynie, którego wciąż pocieszano, że zwy-
cięstwo  pewne,  któremu adiutant  – kornet  Odolanski  – nalewał  wina i  siodłał konie  przed
bitwą, aż wreszcie klęska stała się oczywistością, i nie chciał, nie chciał porucznik Golicyn iść
na obczyznę, na poniewierkę, ale nie miał wyboru; i wyrzucili przed granicą wszystkie nabo-
je, a oficerowie przypięli ordery – i to już koniec, potem już nie było niczego, tak się skoń-
czyła  piosenka. Gdyby chociaż  wiedział,  czym  zawinił,  gdyby  tylko  to wiedział porucznik
Golicyn  pod wielkim rosyjskim  słońcem,  w  środku płonącej  stanicy ,  k i e dy  j u ż  ni e  m o żn a
było zawrócić! Piłem wódkę i widziałem porucznika Golicyna w carskim mundurze, z orde-
rami na piersi, młodego, pięknego, pewnego, że nic gorszego nie może go spotkać od tego
dnia klęski, od tego słonecznego, upalnego dnia pełnego pożarów, dnia opuszczenia ojczyzny
–  a  jednocześnie  widziałem  siwobrodego,  kościstego starca  niestarca, walącego  w  gong  w
jednym z tych łagrów, z których tak śmialiśmy się z Augustem... a mój brat śpiewał dalej,
śpiewał piosenki, których nauczył  go porucznik Golicyn za kolczastymi drutami... ciągle te
piosenki!  Masz rację, masz  rację. Miałem opowiedzieć  o Auguście,  miałem opowiedzieć o
tym, czego nauczył mnie August, a co ci daję zamiast tego? Śpiewnik!
Masz  rację,  przepraszam.  Ale  nie  mogę  inaczej.  Bo  widzisz,  człowiek  ma  sentymenty.
Nawet August, choć głowy za niego nie dam. Człowiek ma rytm i  melodię. Każdy. Każdy
prócz potworów. Człowiek jest piosenką.
Albo wieloma piosenkami.
Albo nawet symfonią.
Czym JA jestem? A bo ja wiem? Pomyślę o tym później. Przypomnij mi, kiedy będziemy
kończyli. Wtedy ci powiem.
Wracam do sutereny w Portobello. Już w niej jestem. Cienie skaczą po ścianach w świetle
świec,  kanarek Beria śpi w  klatce przykrytej  ręcznikiem... czy ty chociaż  wiesz, kto to był
Beria? Że też muszę gadać z debilami! Przyboczny Stalina, Minister Od Tych Tam Strasz-
nych Rzeczy, jak to kiedyś nazwała pewna wytworna dama; rozwalili go bez sądu, kiedy ten
mały grubasek przejmował władzę. Ach, Rossija!
– Ach, Rossija! – powiedział mój brat i westchnął. I zaśpiewał mi Junkierskiego walca, ale
już po pierwszej zwrotce mu przerwałem.
– Słuchaj, co właściwie zrobił ojciec?
– Bardzo cię to obchodzi?
– Średnio.
– To w porządku. To ci powiem. Wszystko. Całe świństwo, jakie może zrobić czerwony.
Starczy?
– Nie.
– Wydawał swoich, kiedy tylko Moskwa prosiła. Wydawał obcych, kiedy nikt o to nie pro-
sił. Tak z priwyczki. Masa ludzi przez niego zginęła. Masa ludzi poszła w łagry, a to gorzej.
Mama przez niego umarła. – Krótki grymas. – Może by nic nie pomógł. Ale jak nawet nie
próbował ratować, to tak jakby zabił.
129



------------------------------------------------------------- page 130

– Nie mogę w to uwierzyć – powiedziałem.
– Możesz.
Pewnie, że mogłem.
Jestem pijany i nie wiem, co mówię. Jestem pijany i siedzę w suterenie przy Portobello, a
mój brat gra na gitarze i wyśpiewuje na całe gardło Junkierskiego walca, śpiewa o siedemna-
stolatkach składających przysięgę carowi w jakiś słoneczny dzień sprzed wielu lat, w  jakiś
słoneczny dzień, zanim zawaliła się epoka, śpiewa, że ten dzień ciągle trwa, że walc z tego
dnia, walc z pierwszego balu, ciągle dźwięczy, gra, brzmi, huczy w uszach starców na pary-
skim bruku, za kierownicami paryskich taksówek... ciągle go słyszę, tego walca, i mam już
tego dosyć, mam tego dosyć! Czym zawinili ci siedemnastoletni chłopcy? Wiernością przy-
siędze? Ach,  wiedziałem doskonale,  czym  zawinili, otrzymałem  bolszewicką  edukację, po-
rządni żołnierze powinni byli przejść na stronę ludu. Przechodzili na stronę ludu. Innymi sło-
wy, czuli pismo nosem.  Kto nie  wyniuchał  nadchodzących czasów, sam jest  sobie winien.
Kto nie zmienił się razem ze swoim czasem, sam jest sobie winien. Ja się zmieniłem, ja do-
trzymałem kroku epoce, zobaczysz jeszcze, kiedy ci wszystko opowiem; ja to umiałem! Kto
nie umie, tego czerw stoczy za życia.
No, więc  siedzę w suterenie przy Portobello,  palę skręta w  skrawku  ruskiej gazety, słu-
cham Junkierskiego walca i coraz lepiej rozumiem, czym jest życie, tylko na diabła mi taka
wiedza?
Kanarek Beria zasnął pod brudnym ręcznikiem, brat zasnął nad gitarą, ja kiwałem się nad
resztką wódki, myśląc o Soni Marx, o mojej cudownej Soni; właściwie to wszystko nie ma
znaczenia,  przypadkowe  spotkanie,  niczego  nowego  się  nie  dowiedziałem,  żaden  deus  nie
wyskoczył ex machina; poznałem mego przyrodniego brata, wielkie rzeczy! Przykro mi, że to
tylko tyle. Czarna kula kołysze się za moim ramieniem; czasem udaje mi się ją zobaczyć, je-
żeli szybko się obejrzę. Ale w końcu nie jestem aż tak głupio przesądny. Przeznaczenie, też
coś! Gdyby to było przeznaczenie, stałoby się coś więcej. A co się stało? Nic.
Wstaję, podchodzę chwiejnie do brata i klepię go po ramieniu.
– Ty! Słuchaj! Chcesz mi coś jeszcze powiedzieć?
– What could I  say? – pyta brat z rosyjskim akcentem, przygląda mi się przekrwionymi
oczami, nie poznaje mnie i znów zasypia. W porządku; idę sobie.
Sprawdzę adres, wychodząc. Jakby co, mógłbym do niego napisać. Zapytać go o to, o co
zapomniałem zapytać, bo na pewno zapomniałem – tylko co to było?
Oczywiście, zapominam też zapisać adres. Jakaś suterena koło Portobello – poczta będzie
szczęśliwa, jeżeli ktoś to właśnie nagryzmoli na kopercie! Z rozkoszą odnajdzie Anthony'ego
Schredera! Na pewno!
Wracam pustymi ulicami, gwiżdżąc Junkierskiego walca, ale wychodzi mi Lieber Augu-
stin, choć i tego nie jestem pewny. Co ja właściwie gwiżdżę? Nie wiem! Czarna kula kołysze
się za moim  ramieniem jak balon  za ramieniem  birbanta, lamparta,  dandysa wracającego  z
fin-de-siecle'owego balu. Nie mogę utrzymać się prosto, tańczę po chodniku. Ach, Guciu! Ty
birbancie, lamparcie, dandysie, ty pstrągu! Uwielbiam siebie, przepadam za sobą, w życiu nie
widziałem  kogoś  tak  zabawnego  jak  ja,  Fellini  powinien  mnie  sfilmować,  ta  nostalgiczna
śmieszność, ta śmieszność nostalgii, w tak młodym wieku! No, już nie tak młodym. Młody,
ale już nie najmłodszy, jak napisano w pewnym pisemku o moim znajomym malarzu, dwu-
dziestokilkulatku, który miał pierwszy wernisaż; o mało się biedak nie zabił z rozpaczy! I to
nie ja zapomniałem o coś zapytać; to brat nie chciał mi czegoś powiedzieć. Odszukał mnie,
śledził mnie po Londynie, żeby to powiedzieć, ale się rozmyślił. Nie moja wina.
Moja czarna kula kołysze się za  mną, kołysze, kołysze. Gdyby znalazła się przede mną,
mógłbym ją kopnąć,  ale ani jej się śni, cwaniarze. Ach, doleciałaby aż do Drogi Mlecznej!
Kiedyś mi się uda. Kiedyś przestanie być ostrożna, a wtedy... Ten Gucio to piskorz, to pstrąg!
Kochany August, poznał się na mnie. Kochana Sonia, poznała się na mnie. Nawet ten wyko-
130



------------------------------------------------------------- page 131

lejeniec, ten śmieć z londyńskiej sutereny zrozumiał, kim jestem, i nie ośmielił się powiedzieć
mi czegoś, co...
Co by mnie zraniło.
Tyle wiem.
Tańczę  po  chodniku,  pogwizduję,  znalazłem  drogę  do  hotelu  (kto by  pomyślał),  idę  z
moim czarnym balonikiem, brak mi tylko kwiatka w butonierce,  ale i na to przyjdzie pora,
kiedy wydadzą na moją cześć ten bankiet u Ritza. (Ach, zjadłbym teraz szparagi w sosie vi-
naigrette!) A może nie, może lepiej będzie zachować SUROWĄ SKROMNOŚĆ.
Zapomniałem, jak się nazywa ta uliczka przy Portobello. Na śmierć zapomniałem. Przy-
sięgam. Nigdy sobie tego nie przypomnę.
131



------------------------------------------------------------- page 132

VI
Usiedliśmy na podwyższeniu, przy barierce. Sonia miała na sobie czarny smoking z musz-
ką, do tego te rude włosy spadające na ramiona i plecy, i jeszcze okulary w kształcie maseczki
balowej, z fiołkowymi szkłami i sztucznymi brylancikami w oprawkach; smoking był od Har-
rodsa, okulary od Diora, zegarek na ręce Soni od Cartiera, cienka bransoletka na drugiej ręce
Soni po prababci Longuet; chwilami czułem się przy niej naprawdę jak idiota, ale zapewniła
mnie sto razy, że jest O.K., absolutnie O.K., razem wyglądamy właśnie tak, jak trzeba. Nic
tak nie pasuje do jej smokinga et caetera jak moje stareńkie dżinsy, adidasy i sweter z łatami
na łokciach (sweter kupiłem – od razu z łatami – za pieniądze od rządu londyńskiego, August
jakoś to zniesie, drogi był jak cholera); w tym stroju wyglądam jak syn miliardera; gdybym
się wbił w ciemny garnitur i krawat jak niektórzy jej klienci, dopiero bym się skompromito-
wał! Tak jest w sam raz, i rozluźnij się, Freud. Rozluźniłem się. Oparłem łokieć – z wielką
łatą – o barierkę, i rozejrzałem się po sali.
Poniżej  nas były  inne stoliki i  parkiet do  tańca. Przed  nami miejsce dla  orkiestry, która
właśnie  leniwie  zasiadała  na  swych  stołkach  i  stroiła  instrumenty:  przyszliśmy  wcześnie,
większość stolików świeciła jeszcze czystymi, pustymi obrusami. Podeszła – też leniwie, bar-
dzo leniwie – kelnerka; Sonia zamówiła coś, nie pytając mnie o zdanie. Potem wyjaśniła:
– Wzięłam kartoflankę i maultaschen. Kuchnię tu mają dość podłą, a wybór... szkoda słów!
– Więc czemu to twoja ulubiona knajpa? Tylko z powodu nazwy?
Byliśmy  w  Lindau  nad  Jeziorem  Bodeńskim,  w  knajpie Pod  kochanym  Augustynem.
Przyjechaliśmy  tu  garbatym  volkswagenem,  pożyczonym  przez  Sonię  –  pewnie  od  znajo-
mych, nie z wypożyczalni, tam nie trzymano już chyba staroci; zastanowiłem się przelotnie,
ile lat ma Sonia, w jakim wieku dostaje się w Niemczech prawo jazdy; tak czy owak, wyglą-
dała cudownie, a ja – człowiek z Europy Wschodniej – byłem rad, że nie zadaję się z nielet-
nią. Ma się rozumieć, ja – człowiek z Europy Wschodniej – nie  umiałem prowadzić samo-
chodu, i Sonia jęknęła, dowiedziawszy się, że nie będę mógł zmienić jej w drodze, ale przy-
jęła do wiadomości moje wyjaśnienie (tego nauczył mnie August): facet – no dobrze, baba też
– ktoś, zajmujący się działalnością opozycyjną, nie powinien pod żadnym pozorem mieć sa-
mochodu, bo to u nas luksus i pogrążą nieszczęśnika na wieki, informując o jego bogactwie w
prasie, radiu i telewizji; nie powinien też umieć prowadzić, bo niech to zrobi choć raz w ży-
ciu, a zaraz sfabrykują prowokację, oskarżą go o spowodowanie wypadku po pijanemu i wsa-
dzą. Soniu, wy nic nie rozumiecie. Sonia miała sceptyczną minę („To niby jak? Wepchną ci
kogoś pod samochód, żebyś go przejechał? Kogo?”), ale zaraz zgodziła się, że nic O NAS nie
wie, i miałem już spokój.  Swoją drogą zamykałem oczy z przerażenia,  kiedy Sonia  wiozła
mnie nad Jezioro Bodeńskie (na szczęście niezbyt odległe od Stuttgartu), i myślałem o tym,
że teoria Augusta jest nie tylko rozsądna, ale i wygodna. Wolałbym umrzeć. Umarłbym na
pewno. Bałem się. Zawsze się bałem obsługiwania jakichkolwiek mechanizmów. Tak samo,
jak psów i kotów. Tak, nawet ratlerków w zielonych kubraczkach! Nawet rudego kota Soni,
Augustyna, chociaż TO przed nią ukrywałem i posłusznie dawałem bestii pokrojone mięso.
Trzęsąc  się  ze  strachu.  Bestia  rzucała  się  na  mięso  tak  łapczywie,  że  kiedyś  mnie  nawet
drapnęła pazurem po dłoni: i co z tego, że niechcący?
Dobra.  Siedzieliśmy  w knajpie nad Jeziorem  Bodeńskim,  Sonia  zamówiła  kartoflankę  i
maultaschen, a ja właśnie zapytałem, co w tej knajpie takiego nadzwyczajnego, poza nazwą,
oczywiście...
132



------------------------------------------------------------- page 133

– Poczekaj.
W  tej  samej chwili  orkiestra zaczęła  grać O  mein  lieber  Augustin. Zadrżałem.  Po  paru
taktach – zaindoktrynowany już na zawsze, na wieki – wysunąłem nogi pod stołem, żeby ob-
jąć nimi nogi Soni (w smokingowych spodniach). Ona też grzecznie zadrżała. Odchyliła się
do tyłu, przymknęła oczy, rozchyliła usta. I zaraz skończyła tę błyskawiczną pantomimę, tę
uprzejmą gierkę dobrej dziwki.
– Spokój, Freud. Co będziemy robić potem, w hotelu?
Cofnąłem nogi. Miała rację.
– Zamieńmy się miejscami.
Wstała. Ja też. Dotąd siedziałem na tradycyjnym miejscu mężczyzny – twarzą do orkiestry
i do miejsca, w którym mógł pojawić się kelner – ale w końcu i tak to Sonia rozmawiała z
obsługą (nie znałem niemieckiego), a także (ale kiedyś zaproszę ją na taki obiad do Ritza, że
zdębieje!) płaciła. Więc dobrze. Zamieniliśmy się miejscami. I zobaczyłem freski.
– Sonia, co to?
Orkiestra wciąż grała O mein lieber Augustin, a freski pokrywały całą ścianę, wyblakłe,
spatynowane freski, jak w katedrze albo w muzeum, nie, raczej jak w katedrze, bo pełne były
patosu i męczeństwa, jakiś chudzielec w błazeńskim stroju wędrował drogami, a potem pełno
było  ludzi  z  czarnymi  plamami  na  skórze,  z  oczami  wychodzącymi z  zapadniętych  orbit,
przewracali się, konali, na innym fresku spychano ich widłami do dołu wykopanego pośrodku
ulicy, i znów był tam chudzielec w błazeńskim stroju, i zgroza na twarzach tych z widłami...
– O co chodzi? – zapytałem.
– To sceny z życia kochanego Augustyna.
– To on był świętym? – zapytałem, ogłupiały. Kelnerka stawiała właśnie przed nami tale-
rze kartoflanki z kawałkami wkrojonych do środka zwykłych, ordynarnych parówek;  Sonia
śmiała się głośno, odrzucając na plecy swoje długie włosy.
– Naprawdę nic nie wiesz o kochanym Augustynie, głuptaku?
– Naprawdę – powiedziałem, biorąc łyżkę do ręki i nabierając trochę zupy. Mogła być gor-
sza. Oczywiście, mogła też być lepsza.
– Kochany Augustyn – powiedziała Sonia, zabierając się do swojej kartoflanki – śpiewał
sobie na wiedeńskich ulicach i przygrywał na dudach. Aż tu, panie dzieju, przyszła wielka
zaraza. Dżuma, o ile pamiętam. W roku pańskim 1679, o ile pamiętam. Ludzie wpadli w roz-
pacz, leżeli  krzyżem w  kościołach, nawracali się,  wyznawali  grzechy,  przysięgali pokutę...
wszyscy oprócz Augustyna. On się śmiał z zarazy tak samo, jak zawsze śmiał się ze wszyst-
kiego. Któregoś wieczoru wracał z knajpy pijany w trupa, i wpadł do dołu pełnego trupów
właśnie,  trupów  tych  umarłych na  dżumę. Dół  był prawie  pełny;  August wpadł  nie  robiąc
sobie krzywdy, ułożył się wygodnie, zamknął oczy i zasnął. Aż tu nagle rano coś go przy-
gniotło. Ocknął  się, już  zupełnie... no,  prawie  zupełnie trzeźwy,  i zobaczył,  na czym  leży.
Zobaczył też, czym go przysypują: nowymi trupami. Zerwał się, strząsając z siebie umarłych.
Grabarze zdrętwieli... widzisz to na fresku? No. Zdrętwieli, sparaliżowało ich, stracili władzę
w  rękach i nogach... a wtedy Augustyn poczuł w sobie  tę swoją piosenkę.  Zaśpiewał ją.  –
(Orkiestra ciągle grała Kochanego Augustyna, sala była coraz pełniejsza, Sonia zaśpiewała z
akompaniamentem orkiestry: O mein lieber Augustin, alles ist hin, alles ist hin!, i zaraz prze-
tłumaczyła na mój użytek: Everything is lost!) – A potem...
– Co potem? – spytałem, wyławiając parówkę z kartoflanki.
Wzruszyła ramionami.
– Nikt nie wie, co było potem. Została piosenka.
Orkiestra  przestała  grać Augustyna, zaczęła  coś innego. Amerykanie, siedzący  tuż obok
nas, ale niżej, pod barierką, wstali i ruszyli do tańca. Jeden z nich był podobny do Augusta,
tak podobny, że oczu nie mogłem od niego oderwać, ale kobieta, z którą tańczył, niczym nie
przypominała Mony, miała płaską twarz, rozklepany nos, chytre oczka, utlenione włosy, na
133



------------------------------------------------------------- page 134

pewno żona, pomyślałem, wprawdzie Mona też była żoną, żoną Augusta, no tak, ale to dowo-
dzi wyjątkowości Augusta, takie  kobiety  jak Mona nie są  niczyimi żonami,  pałętają się po
książkach i filmach, nikt ich nie chce w prawdziwym życiu, a może nie ma ich w prawdzi-
wym życiu; swoją  drogą August jest  niezwykłym facetem! Ożenić  się z  kobietą, do  której
rozklekotanym fordem jeździ diabeł, z kobietą, ubraną w pelerynę mgły z Pont d'Alma... do
tego trzeba  naprawdę  być kimś  nadzwyczajnym.  Rozmarzyłem  się na  wspomnienie  Mony,
podczas gdy Sonia Marx w smokingu od Harrodsa, w bransoletce po prababci Longuet, pa-
trzyła na mnie czujnie znad resztek swojej kartoflanki.
Ja już zjadłem swoją. Nawet tego nie zauważyłem.
– No? O czym myślisz, Freud?
– Ten facet jest podobny do Augusta – powiedziałem, pokazując jej tańczącego Ameryka-
nina.
– Do tego twojego guru? – Przyjrzała mu się uważnie, poprawiając okulary. I skrzywiła
się. – Człowieku, w każdej knajpie spotkasz dziesięciu takich!
– Ach, ty nie wiesz, jaki jest August! – zaprotestowałem natychmiast, jak zawsze. Znów
wzruszyła ramionami.
– Pal sześć Augusta, co z Augustynem? Co o nim myślisz?
Zastanowiłem się solennie. I równie solennie odpowiedziałem:
– Krajem, w którym byliby tacy ludzie, w ogóle nie dałoby się rządzić!
Na moment oniemiała. Potem roześmiała się, ale jakoś niepewnie.
– Freud, wy jednak dojdziecie do władzy! Będziesz ministrem, premierem, czy czym tam
zechcesz. Człowiek, który tak patrzy na świat...
Ale była smutna. Zawiedziona. Zauważyłem to, nie zastanowiłem się, dlaczego, i powie-
działem pierwsze, co się mówiło kobiecie, która nagle posmutniała (tego nauczył mnie Au-
gust):
– Zatańczymy?
– Nie.
Istotnie. Właśnie przyniesiono nam maultaschen. Byłem głodny. Rzuciłem się do jedzenia
i pochlapałem sobie stopionym smalcem mój połatany sweter.
– Umocz rożek serwetki w wodzie mineralnej i przetrzyj – poradziła Sonia martwym, znu-
dzonym  głosem. –  Specjalnie zamówiłam Perrier, Perrier jest  najlepsze do usuwania  plam.
Faceci zawsze chlapią się w żarciu jak świnie w błocie.
Nie lubiła mnie już. Wcale mnie nie lubiła. Nie byłem aż tak gruboskórny, żeby nie chwy-
tać dlaczego. Nie przejąłem się jak należy jej świętym Augustynem. Ale ona też nie przejęła
się jak należy moim świętym Augustem. Ach, mniejsza o to, wszystko wyjaśni się w łóżku.
Albo i wcześniej, w tańcu. Tego nauczył mnie August. Nauczył mnie wszystkiego o kobie-
tach – z wyjątkiem pozycji na jeźdźca, i kochania się do rytmu, a la dama kameliowa, i może
jeszcze tego, że piosenki też coś dla nich znaczą, może równie wiele, jak dla mężczyzn, może
nawet  więcej.  Miałem  już  powyżej  uszu  świętego  Augustyna!  Wytarłem  plamy  serwetką
umoczoną w Perrier. W milczeniu skończyliśmy nasze maultaschen, popijając je czerwonym,
badeńsko-wirtemberskim winem Trollinger trocken. Na ścianie przed moimi oczami wesoły,
bohaterski Augustyn (nie daj  Boże żadnej władzy takich poddanych!) strącał z siebie trupy
zmarłych na dżumę i śpiewał swego wesołego, szyderczego wiedeńskiego walczyka. O mein
lieber Augustin!
Położyłem rękę na ręce Soni. Cofnęła swoją natychmiast.
– Soniu – zapytałem łagodnie, dla świętego spokoju (tego nauczył mnie August). – Czy
myślisz, że nie rozumiem, o co ci chodzi?
Odsunęła od siebie swój talerz z trzema nie tkniętymi maultaschen. Nie patrzyła na mnie.
Kelnerka w mgnieniu oka zabrała oba talerze: mój pusty, i jej, prawie nietknięty.
134



------------------------------------------------------------- page 135

– Po prostu ten twój wesoły Augustyn zaczął mnie trochę przerażać – wyjaśniłem, dole-
wając jej wina.
Po raz trzeci (nie robiła tego nigdy przedtem, dziwka-dama) wzruszyła ramionami.
– Co w nim może przerażać? Każdy człowiek powinien być taki! Powinien chociaż starać
się być takim!
– Dlaczego? – zapytałem.
(Jak wtedy, kiedy kłóciłem się z Augustem o Coventry! Zupełnie jak wtedy! Wciąż pró-
bowałem być sobą, bronić siebie – cokolwiek to znaczy – wiedząc dobrze, że za chwilę za-
cznę przepraszać, błagać o wybaczenie, przyznawać się do błędu. Tacy jak ja niczego nie po-
trafią narzucić innym. Czy tego nie wiedziałem?!)
Sonia zapaliła papierosa. Wypiła trochę wina.
– Bo ludzie powinni być odważni – powiedziała wreszcie.
– Czemu? – spytałem arogancko (choć jeszcze parę lat temu zgodziłbym się z nią, zgodził-
bym się, zgodziłbym się!). – To rządzący powinni być odważni, reszta nie musi! To cały luk-
sus tych rządzonych. To ich przywilej.
– Przecież to bzdura! – krzyknęła Sonia. – To poddani są ważni. Pomyśl o wojnach... po-
myśl o czymkolwiek. A rządzi zwykle byle kto. Byle tchórz. Jedyną jego cechą jest pragnie-
nie władzy. A że mało kto jej pragnie, dość łatwo ją zdobyć. I zdobywa ją byle kto, do chole-
ry! Kto z nich był odważny? No, Hitler, jak to wariat. Napoleon, Stalin, bo ja wiem? Nawet
ten ich sławny Cezar był tchórzem. Uwierzyć Brutusowi! Bo co? Bo syn? I co z tego: syn to
ci gardła nie poderżnie? Och, co za głupiec. Nie mogę o nim myśleć spokojnie. Co za głupiec!
– Ale nie możesz o nim myśleć spokojnie? – zapytałem logicznie jak zawsze, błyskotliwie
jak zawsze (Gucio to piskorz, to pstrąg!).
– Bo cała moja chrzaniona rodzina pierdoliła się polityką od świtu do nocy! – krzyknęła
Sonia (na twarzy miała wypieki, oczy jej błyszczały; gniewnym gestem przywołała kelnerkę
od sąsiedniego stolika i kazała jej przynieść kolejną butelkę wina. Orkiestra grała teraz Swa-
nee River, Amerykanie podrygiwali, rozradowani, blondynka o płaskiej twarzy korzystała z
każdej okazji, żeby cmoknąć tańczącego z nią sobowtóra Augusta w nos, ucho czy szyję: żo-
na, na pewno żona; żałosne stworzenia, te żony, żałosne i śmieszne). – I dlatego, rozumiesz,
DLATEGO...
Jasne: dlatego wielbiła kochanego Augustyna. Wesołka, szydercę i kpiarza z jego dudami i
walczykami, kochanego Augustyna, nie padającego na twarz przed Nieznanym, nie budujące-
go kapliczek piorunom (które prędzej czy później unieszkodliwi człowiek z odrobiną oleju w
głowie), nie dającego na mszę i nie leżącego krzyżem w kościele tylko dlatego, że wybuchła
epidemia. Augustyna, który śmiał się i śpiewał nawet w dole pełnym trupów. O, meine liebe
Sonia! O, du liebe So-ni-e-czka... nie, to bez sensu, to nie do rytmu, to nie może być do ryt-
mu.
Orkiestra zaczęła grać The man I love, Amerykanie wrócili do stolika i rzucili się na świe-
żo przyniesione maultaschen; niestety, wybór dań w tej knajpie nie był nadzwyczajny, ale za
to co za freski! co za nastrój! co za muzyka!... ŻONA wciąż cmokała zajętego jedzeniem so-
bowtóra Augusta w ucho, nie reagował, jadł dalej, roztopiony smalec ściekał mu po podbród-
ku; to na pewno była ŻONA, taki potwór nie mógł być niczym innym, w końcu znałem już
trochę życie... i podniosłem do ust kieliszek z odrobiną świeżego wina, i kiwnąłem z aprobatą
głową kelnerce, która dopiero wtedy napełniła kieliszek Soni, a potem mój (bzdura, w końcu
to Sonia a płaciła, i to ona znała się na tutejszych winach), i wypiłem duży łyk, odetchnąłem,
a potem zapytałem:
– WILL YOU MARRY ME?
Pytałem o to już w depeszy. A teraz powtórzyłem.
135



------------------------------------------------------------- page 136

Piskorz, pstrąg! Bo Sonia zdrętwiała. I nagle przestała mnie nienawidzić. Siedziała naprze-
ciwko mnie cichutka, bezradna, bezbronna. Aż w końcu powiedziała (drżącym, niepewnym
głosem):
– Doktor Freud, pan naprawdę powinien iść do kolegi psychiatry!
– WILL YOU MARRY ME? – spytałem jeszcze raz.
Sonia zapaliła papierosa. Orkiestra ciągle grała The man I love. A potem nagle przeszła w
Some of these days, i Sonia zaczęła płakać, zdjęła okulary, żeby móc wycierać łzy, ale nie-
wiele jej to pomogło, w końcu oparła głowę o brzeg stołu i płakała, płakała, mocząc łzami
obrus, podniosłem jej papierosa i wrzuciłem do popielniczki (już zdążył wypalić dziurę; przy-
kryłem ją czym prędzej serwetką), płakała dopóki nie zagrzmiał Alexander's Ragtime Band, a
wtedy podniosła głowę, wytarła  łzy chusteczką, przejrzała się w lusterku puderniczki  (była
opuchnięta, tusz rozmazał się na jej policzkach; kochałem ją) i wstała. Nie przeprosiła mnie
ani słowem.
Nie wiedziałem, czy w ogóle wróci. Piłem wino, paliłem, patrzyłem na sobowtóra Augusta
(znów tańczył ze  swoją płaskonosą, wesołą jak szczygiełek, znów był cynicznie, szyderczo
wykrzywiony – NA PEWNO ŻONA! – a potem wrócił i rozmawiał z jakimś młodym czło-
wiekiem, dość młodym, i już nie miał tego szyderczego grymasu, ale z jego oczu wylewał się,
kipiał, kapał na obrus fałsz; ten młody – dość młody – człowiek to NA PEWNO GUCIO!, i
wszystko rozumiałem, przez chwilę wszystko rozumiałem, i właśnie dlatego...); patrzyłem na
sobowtóra Augusta i słuchałem muzyki (Spanish Eyes, nie przepadałem za tym), i próbowa-
łem przypomnieć sobie imię kanarka mojego brata, ale nie mogłem, a potem wróciła Sonia,
znów śliczna, bez śladów łez, przypudrowana, pachnąca, promienna, i powiedziała mi pogod-
nym, czystym głosem, że już zamówiła dla nas obojga Apfelkuchen z bitą śmietaną, i kawę, i
koniak Remy Martin, kiedy tylko skończymy wino, a potem wrócimy do hotelu i strzelimy
sobie na dobranoc, co nam się spodoba, O.K.?... i usiadła, błyskając bransoletką po prababci
Longuet, orkiestra zaczęła grać Marsz Radetzkiego, TO lubiłem, i przypomniałem sobie, o co
ją pytałem, i powtórzyłem to pytanie jeszcze raz, a ona roześmiała się, wyciągnęła rękę i po-
głaskała mnie po głowie.
– W porządku, Freud. Nim trzeci kur zapiał, zapytałeś mnie trzy razy. Będzie ci to pamię-
tane na Sądzie Ostatecznym.
– Nie odpowiedziałaś mi.
– I chwała Bogu, prawda?
Chciałem zaprzeczyć, ale miała przecież rację. Dopiliśmy drugą butelkę wina, zjedliśmy
Apfelkuchen, wypiliśmy kawę, wypiliśmy koniak, orkiestra grała wiedeńskie walce, mówili-
śmy o kochanym Augustynie, i teraz zgadzaliśmy się na sto procent, całkowicie, absolutnie, i
w ogóle było nam cudownie, a potem poszliśmy do hotelu i piliśmy cocktaile i Glennfiddich z
lodem, dopóki nie zamknięto baru, a potem kochaliśmy się w naszym pokoju, pod baldachi-
mem w czerwone maki, a nazajutrz wróciliśmy do Stuttgartu i kochaliśmy się dalej, ale Sonia
nie chciała włączyć płyty z Lieber Augustin, i nie chciała robić tego do rytmu, i właściwie w
ogóle nie chciała tego robić, a potem...
A potem wyjechałem.
Do Polski.
Do Augusta.
Po władzę. Która przecież musiała, MUSIAŁA przyjść!
Obiecałem Soni, że wkrótce znów przyjadę. Wiedziałem, że to niemożliwe.
Teraz, kiedy się ujawnimy, nie wypuszczą mnie z Polski aż do zwycięstwa. A więc – za
dziesięć lat? za dwadzieścia? za trzydzieści? Nigdy?
Owszem, istnieją telefony. Obiecałem zadzwonić. Obiecałem ciągle dzwonić. Nie powie-
działem, że mi pewnie odbiorą telefon. Albo zablokują. Na jedno wychodzi.
Nie powiedziałem, że może mnie zamkną.
136



------------------------------------------------------------- page 137

Nie powtórzyłem po raz czwarty mojego pytania.
A gdybym je powtórzył? Gdyby się zgodziła?
Cóż, ja bym dotrzymał. Całe moje życie wyglądałoby inaczej. W tym rzecz, że ONA nie
mogła się zgodzić. Nie byłaby tym, czym była, nie byłaby tym, co kochałem, gdyby zgodziła
się  na  żigolaka  z  Europy  Wschodniej.  Ja  też  nie  zniósłbym  bycia  żigolakiem  z  Europy
Wschodniej. Powiesiłbym się prędzej czy później. Musiałbym wygrać na loterii – i nawet raz
zagrałem, dając temu czarnemu z Primrose Hill szansę, zagrałem w lotto, ale nie trafiłem ani
jednej  liczby.  Słowem,  miałem  wracać  do  Augusta.  Mój  los  był  związany  z  Augustem.
Wszystko miało się stać tak, jak się stało. Komunizm miał upaść, bo gdyby nie – wygrałbym
przecież na loterii, zostałbym z Sonią, i kto wie, czy stałoby się tak, jak się stało? Nie mów mi
tych trzeźwych rozsądnych bzdur. Brak jednego elementu mógł wszystko zmienić. Jakiego-
kolwiek elementu. Choćby mnie. Gdybym wygrał na loterii, może nie wyrzucono by zwłok
Lenina z mauzoleum (kolejny, który przestał pasować do czasów!). Może tłum ludzi by się
nie  wzbogacił, może  stokroć  większy  tłum  ludzi  nie wpadłby w  nędzę.  Może dziesiątkom
tysięcy Niemców nie ukradziono by samochodów. Może ktoś uniknąłby noża mordercy, za to
kilkuset innych trafiłoby do cel więziennych. Może kilka tysięcy ludzi nie zacisnęłoby pętli
na szyjach, może zamiast nich zrobiłoby to kilkuset innych albo setki tysięcy innych, kto to
może wiedzieć?
Sonia Marx trzykrotnie nie odpowiedziała na moje pytanie.
Nie wygrałem na loterii.
Nie miałem grosza przy duszy; nie byłem człowiekiem, którego traktuje się poważnie. Jak
pierwsi bolszewicy. Jak ci, którzy śpiewali Bój to JEST nasz ostatni. Czy ja tego nie wiem?
Facet z jedną parą dżinsów i kwaterunkowym mieszkaniem w  Europie Wschodniej? Facet,
który cudem, z łaski, jeden raz w życiu otrzymał zgodę na krótki wyjazd do kapitalistycznego
piekła? Wierszyk mi się przypomniał; uśmiechnąłem się do tego wierszyka.
Gdy ktoś jest jak my, sans six sous, sans souci – W sakiewce ma puchy, charakter zaś kru-
chy – Kapelusz straszydło, kredyt jego zerem – Kim może zostać, jak nie bohaterem?
Kim mogłem zostać, jak nie bohaterem?
Gdyby  chciała mnie pewna  niemiecka prostytutka,  może świat  nie wyszedłby  z wiązań.
Mogło tak być. Naprawdę mogło tak być!
Gdybym odpowiednio zareagował na pewną siedemnastowieczną piosenkę, może świat nie
wyszedłby z wiązań.
Byłem pionkiem? Niech ci będzie. Ale byłem elementem tej gry. Ważniejszym, niż ci się
zdaje. I naprawdę możliwe, że to wszystko nie stałoby się beze mnie.
Pocałowałem rozespaną Sonię. Wyjrzałem przez okno: na dole, w ciemnościach, czekała
już taksówka. Pocałowałem Sonię jeszcze raz. Mruknęła: „Zadzwoń”, i odwróciła się na drugi
bok.  Kot  prowadził  mnie  do  kuchni,  drąc  się  wniebogłosy:  myślał,  że  dam  mu  śniadanie.
Kopnąłem go. Nigdy nie lubiłem kotów, a teraz, kiedy odjeżdżałem od Soni, nie musiałem już
udawać,  że  lubię.  Kot  jęknął,  odskoczył,  i  spojrzał  na  mnie  z  bezbrzeżnym  zdziwieniem.
Wziąłem moją walizkę i wyszedłem z mieszkania. Kot rozpaczał głośno nad moim okrucień-
stwem, skarżył  się  jakiemuś  kociemu  Bogu;  zachichotałem.  Wracałem  do  Augusta.  Rozu-
miesz?!  Wracałem  do  Augusta  i  raz  na  zawsze  koniec  z  sentymentami!  Podałem  bilet  w
okienku. Odebrałem boarding card.
Wsiadłem  do taksówki.  Dojechałem na  lotnisko.  Odebrałem  boarding  card.  Odnalazłem
wyjście numer 64, czy 16, czy 26; nie pamiętam! Poczekałem trochę. Wsiadłem do autokaru.
Autokar  podwiózł  nas  do  samolotu.  Wdrapałem  się  po  schodkach.  Samolot  wystartował,
wzniósł się w powietrze, mogłem już zapalić, podano coś do picia, Macie Malt Whisky?, za-
pytałem, ale to była klasa ekonomiczna, lot dla ubogich, dla takich jak ja nie mieli, więc na-
137



------------------------------------------------------------- page 138

piłem się  kawy  z  niemiecką  brandy,  i już  był  Frankfurt,  biegłem  jak  szalony  po  lotnisku,
upstairs i downstairs, zdążyłem, naokoło mnie pełno  było Polaków  wracających do  kraju z
ŁUPEM,  wszyscy coś przemycali, dźwigali toboły i tekturowe pudła, i drew niane  skrzyn ki
(nie licząc tego, co nadali na bagaż), mieli zadowolone i przestraszone twarze, mówili z pro-
letariackim  akcentem,  ależ  tak,  jak  to  inaczej  nazwać?;  nienawidziłem  ich  i  wcale  nie
chciałem któregoś dnia zdobyć władzy nad nimi, też mi atrakcja! – i pomyślałem, że zadzwo-
nię do Soni, że zadam jej TO pytanie po raz czwarty, ale automat telefoniczny był na żetony
czy  na  karty,  nie  pamiętam,  na  coś,  czego  nie  miałem,  więc  pomyślałem  sobie:  WOLA
BOSKA, a potem wsiadłem do samolotu, samolot wystartował, wzniósł się w powietrze, po-
dawano coś do picia, ale Malt Whisky była tylko dla business class, więc wziąłem Johnnie
Walker, ulubioną whisky Augusta, i już byłem bliżej Augusta, bliżej Polski, bliżej tej czarnej,
gęstej, strzępiastej kuli, przeznaczenia, a potem coś we mnie zaczęło wygrywać O mein lieber
A –
u –
gus –
tin
... i o mało się nie rozpłakałem, przysięgam, przysięgam, ale samolot właśnie schodził do
lądowania, temperatura w Warszawie wynosiła minus trzysta stopni Celsjusza albo coś w tym
rodzaju, jak  zwykle,  poinformował nas  o tym  przez  głośniki  dziarski  głos  pilota, i  już  nie
wolno było zapalić papierosa, choć tak by mi to pomogło, a potem zgrzyt kół o beton, i po-
wolne  wyłączanie  silników,  i  schodki,  i  autokar,  i  kontrola  paszportów,  i  kontrola  bagażu
(przeszukano mi tylko walizkę, do dwóch toreb, w których miałem nielegalne wydawnictwa,
nawet nie zajrzano), wreszcie wyszedłem do poczekalni i usłyszałem znajomy, zachrypnięty
od przepicia głos...
– Gucio!
...i zdumiałem się, że mogłem choć na trochę uciec spod władzy tego głosu nade mną, i
rzuciłem się w stronę tego głosu, w  stronę Augusta,  z wyszczerzonymi radośnie  zębami, a
potem –
A potem już wszystko stało się, jak miało się stać.
Nie udała mi się próba ucieczki.
Czarna, strzępiasta kula kołysała się leniwie za moim ramieniem. Nikt jej nie widział. Sam
jej nie widziałem. Sam jej prawie nie czułem.
Wiedziałem, że jest, to wszystko.
Wiedziałem, że jest.
Wolałem się nie oglądać.
138



------------------------------------------------------------- page 139

CZĘŚĆ CZWARTA
TERAZ!
139



------------------------------------------------------------- page 140

I
MONA:
Dobrze: śmiałam się z niego, kiedy wyszedł z więzienia! Tym razem nie wypuścili go luk-
susowo, w Warszawie; musiałam jechać po niego gdzieś na koniec świata; był wychudzony,
postarzały, ale nie o to szło, to znałam  z widzeń, jeździłam do nieg o co mie siąc, c hyba że
właśnie  prowadził  głodówkę  o przyznanie mu  praw  więźnia  politycznego  i  tracił  w  ogóle
prawo do widzeń i paczek, i miał karę twardego łoża, i spinali go w pasy, a czasem miał ty-
grysówę czy coś, co dawniej nazywali karcerem... współczułam mu, płakałam nad nim! Kie-
dyś  poszłam do  warszawskiej  Cytadeli,  starego  rosyjskiego  więzienia,  w którym  trzymano
politycznych, teraz już tylko muzeum; na dole był karcer, ciemna jama z otwartymi drzwicz-
kami,  więc  weszłam  do  środka,  zgięta  wpół  (inaczej  nie  było  można),  wczołgałam  się  do
środka, przymykając drzwiczki za sobą, i zostałam sama w ciemności, i zaraz zaczęłam się
dusić, krzyknęłam, i nie  mogłam  się wydostać, przez chwilę  myślałam,  że  zatrzasnęłam  te
drzwi, nigdy nie zdarzyło mi się nic równie strasznego, walczyłam jak szalona, waliłam gło-
wą o mur czy stal, nie wiem, i nagle wypadłam na zewnątrz, do miłego, jasno oświetlonego
korytarza dla zwiedzających, ale jeszcze się dusiłam, tak się dusiłam, że –
Na szczęście nikt tamtędy nie szedł.
Nigdy go tak nie kochałam, jak wtedy. Na czworakach w pustym muzealnym korytarzu.
Gdyby się wtedy pojawił, klęczałabym nad nim, całowałabym jego nogi...
Zresztą i tak to robiłam. I nienawidziłam go za to, że tego ode mnie żąda. Wiesz, Guciu,
seks...
Seks to paskudna sprawa.
To świetny sposób, żeby kogoś zniszczyć raz na zawsze. Jeżeli tego nie znasz, zazdroszczę.
No, więc pojechałam odebrać go z więzienia. Sama.
Spodziewałam  się,  że  ryknie  jak  wtedy:  GDZIE  JEST  TELEWIZJA?  REPORTERZY?
KWIATY? Bo nawet kwiatów mu tym razem nie przywiozłam; za dobrze pamiętałam, co się
stało z tamtymi, z moimi różami po jego pierwszym wyroku. Nigdy więcej. Ja nie wybaczam,
Guciu. To sobie zapamiętaj. Ja nie wybaczam.
Widziałam kiedyś taką sztukę... nic nie pamiętam, ani autora, ani tytułu, nic, ale to jedno
zdanie zapamiętałam. Wybaczać potrafi tylko dobry kupiec. Nie jestem dobrym kupcem.
W ogóle nie jestem kupcem, cholera! Ja nie wybaczam.
Tym razem mogła być i telewizja, i reporterzy. Cały Zachód był teraz przeciwko temu, co
działo się u nas, pewnych rzeczy w końcu nie wypada popierać, tak mi mówił August, wy-
dzwaniali do mnie, pytali, kiedy wychodzi, ale podałam im inny termin, inne miejsce: ja nie
wybaczam.
Aż chichotałam pod bramą, cała się trzęsłam, histeria, no wiesz; aż się trzęsłam z radości,
że teraz mógłby mieć to wszystko, o czym tak marzył, a nie będzie miał: przeze mnie.
W dodatku byłam wtedy w czwartym miesiącu. Z tobą, Guciu. Prawie pełne cztery. Za dużo,
żeby coś poszachrować. I dobrze mu tak, dobrze mu tak, dobrze! Dygotałam, i śmiałam się, aż
łzy mi ciekły po twarzy; źle było ze mną, wiem. Sama tego chciałam. Ciążę mogłam przerwać,
kwiaty mogłam przynieść. Ale nie chciałam, wiesz? Nie chciałam być dobrym kupcem!
Ktoś wyszedł do mnie. Stamtąd, z więzienia. Żebym weszła do środka, bo to jeszcze po-
trwa, a zimno. Padał deszcz ze śniegiem, prawda. I wicher był kurewski. A ja stałam w tym
140



------------------------------------------------------------- page 141

wszystkim z rękami w kieszeniach, i płakałam i śmiałam się, i za nic nie chciałam wejść do
środka, do ciepłej poczekalni: ten klawisz pewnie przypomniał sobie, jak to jest i jak ich lu-
dzie nienawidzą, bo  się okropnie speszył, zaczerwienił i cichutko  przeprosił. Aż  mi go żal
było. Słowo  daję. Dopóki sobie  nie pomyślałam: ty  szmato, ścierko, ruro,  innych będziesz
żałować? Siebie pożałuj! Ale siebie nie umiałam. Tego mnie nikt nie nauczył. Więc przesta-
łam płakać, przestałam chichotać, stałam tak tylko w zamieci z rękami w kieszeniach i żało-
wałam, że nie palę, jak wy wszyscy. Jakoś nigdy nie zrozumiałam, co ludzie w ty m widzą.
Nie nauczyłam się. A teraz bym zapaliła. Tak jak August, jednego po drugim, jednego szluga
od drugiego, żeby nie marnować zapalniczki; lżej by mi było.
O Boże. Jak ja mówię. Jak stara kurwa. Wiem. Kiedyś nie byłam taka. To ze złości. Kto
nie zna takiej cholernej złości, ten... ach, Guciu!
Nic dla mnie nie znaczyłeś. Wiesz chociaż o tym? Nie rozumiałam, czemu ON tak się cie-
bie trzyma. Nie wyobrażaj sobie, że to przez ciebie, bo przyjdę z zaświatów i gardło ci prze-
gryzę. Skąd wiesz, że nie można? A jeśli tak? Kup sobie  czosnku, Guciu, dobrze ci  radzę.
Całe wianuszki, takie, jakie sprzedają na ulicach. Rozwieś je na gwoździach, na klamkach. A
nad drzwiami przybij podkowę... czy co tam się przybija, zapomniałam. Nie, to nie przez cie-
bie. Nie zadzieraj nosa.
No, więc stałam tak godzinę, dwie... a potem on wyszedł. August. I cały się rozpromienił,
kiedy mnie zobaczył, stojącą w tej zawiei, a potem rozpłakał, ale ja za dobrze pamiętałam, jak
uczył się płakać na zawołanie, jeden aktor go uczył, wielki aktor; potem go strasznie obgadał,
August aktora, że sprzedawczyk i zdrajca, i niegodny zaufania... żeby być pierwszym, rozu-
miesz. Jak tamten potem wygada, że go uczył – oddechu i dykcji, i pracy przeponą, godzina-
mi to ćwiczyli, pracę przeponą... i płaczu... to już nie będzie pierwszy; każdy pomyśli, że tyl-
ko się tak mści. Zresztą facet nic nie powiedział, ani słowa. Pewnie w ogóle nic nie zrozu-
miał. Czemu go nie chcą wziąć do żadnego teatru, czemu wszystkie porządne gazety mieszają
go z błotem, czemu przymiera głodem... żal mi go było, przysięgam. Tak żal, że kiedyś – Au-
gust znów siedział – zadzwoniłam do niego, żeby mu wszystko wytłumaczyć, ale głos miał
taki zły, że nie odważyłam się odezwać. Zasłaniałam słuchawkę ręką, żeby nie słyszał mojego
oddechu, a on wrzeszczał, wściekły, że ktoś mu robi kawały... i niczego się biedak nie dowie-
dział, i wkrótce umarł.  Zawału dostał z  tego wszystkiego.  A chciałam mu  pomóc! Bóg mi
świadkiem, pomogłabym mu.
Z tego morał, że trzeba być grzecznym.
A płakać nauczył Augusta fenomenalnie, cudownie! August potem próbował uczyć ciebie,
ale nie umiał. Już na zawsze zostałeś wesołkiem, cynikiem, twardzielem, i jeszcze Bel Ami
komunizmu, jak się sam nazwałeś; to było chytre; August mówił mi, że to bardzo chytre.
On płakał. Na zawołanie potrafił mieć łzy w oczach. Słysząc o czyimś nieszczęściu. Opo-
wiadali mu o sobie ludzie po więzieniach, torturach, łagrach, ludzie w nędzy, ludzie głodują-
cy,  chorzy,  ludzie  z  połamanym  życiem,  a  on,  sam  na  sam  z  nimi, N I E  M Ó G Ł
POWSTRZYMAĆ ŁEZ. Uwielbiali go za to. Wierzyli, że ktoś wreszcie się nimi przejął. Cza-
sem, publicznie, kiedy już wszystko było przygotowane do wielkiego efektu, potrafił zapłakać
naprawdę. Na całego. Łzy płynęły mu po twarzy; zasłaniał ręką oczy, niby chcąc ukryć, że się
tak rozkleił, niby się tego wstydząc: fantastycznie zagrane! Gdyby wybrał film zamiast poli-
tyki,  Oscara  mógłby dostać:  TWARDY  CZŁOWIEK –  ach,  jaki  twardy!  –  ROZPŁAKAŁ
SIĘ, WSTRZĄŚNIĘTY CUDZYM CIERPIENIEM. Ach, jakie wzruszające! Tylko, widzisz,
pamiętałam jak rozpłakał się, kiedy opowiadałam mu o moim dzieciństwie – to było zanim
zaczął brać lekcje płaczu na zawołanie, ale coś przecież umiał sam z siebie; miał talent, nie? –
i jak raz krótko zaszlochał podczas naszej kłótni, kiedy chciałam go opuścić: o mało mi serce
nie pękło! – i nie odzyskałam już wiary w niego: nie jestem żoną dla polityka; nie jestem do-
brym kupcem.
141



------------------------------------------------------------- page 142

No, wyszedł z więzienia. I płakał ze szczęścia, że wreszcie może mnie dotknąć, objąć, a ja
stałam w jego objęciach sztywna jak chuj na weselu i zimna jak lodówka Eskimosa... o Boże,
przepraszam, przepraszam! Ty nienawidzisz takich słów. Zawsze mi się to w tobie podobało,
to jedno. No, więc (skreślam tamto) stałam w jego objęciach sztywna i zimna, a on wcale tego
nie zauważył, zajęty swoim płaczem... a potem szarpaliśmy się przez chwilę, bo chciałam mu
pomóc nieść jego rzeczy, a on właśnie postanowił być dżentelmenem, chociaż lekarz podobno
mu zabronił dźwigania ciężarów ze względu na serce... w końcu pozwolił mi nieść wszystko,
a sam szedł obok i opowiadał, opowiadał, ale ja ciągle nie byłam dobrym kupcem; a potem
byliśmy na  stacji,  przyjechał  pociąg,  mieliśmy cały przedział dla  siebie,  więc  chciał zaraz
mnie zerżnąć, ale powiedziałam Nie teraz i zamiast siebie dałam mu kanapki ze słoniną, be-
konem,  kiełbasą,  wszystko  to  z  paczek  od  miłosiernych  Belgów  dla  głodujących  polskich
antykomunistów, i jeszcze podałam mu piersiówkę koniaku; dobra zamiana, prawda?
On też tak uważał.
Jadł, pił, i coraz był weselszy, coraz szczęśliwszy, aż wreszcie zaczął śpiewać.
Och, Guciu.
Wiesz, co on śpiewał?
Zawsze to robił, kiedy sobie popił, a teraz, po kilkuletniej abstynencji, niewiele mu było
trzeba. On, wódz i sztandar antykomuchów, śpiewał czerwone, komuchowskie piosenki. Kie-
dyś mnie to wzruszało. Dla mnie to też były piosenki młodości. Tej pierwszej, najpierwszej
młodości.  Ale  kiedy  je teraz  usłyszałam,  od  świeżo  wypuszczonego  z  czerwonego  mamra
bojownika o demokrację parlamentarną i kapitalizm...
– najpierw śpiewał Partyzanta Żeleźniaka, a potem Smieło, towariszczi, w nogu – .
..i wtedy już nie mogłam wytrzymać, zaczęłam się śmiać. Pokładałam się ze śmiechu. A on
umilkł, chwilę patrzył, a potem złapał mnie za szyję i krzyknął:
– Masz kochanka?!!!
...i śmiałam się jeszcze bardziej, dopóki mnie nie poddusił, a on syczał:
– Kto cię tego nauczył? Kto cię tego nauczył? Kto cię nauczył śmiać się ze mnie? Kim on
jest?!!!
...aż nagle do przedziału wszedł konduktor, a za nim ktoś z walizką, i odskoczyliśmy od
siebie, i już miałam spokój. Na razie.
Nie, w sumie nic się nie stało.
Nie powiedziałam mu o ciąży. Kiedy znaleźliśmy się w domu, w łóżku, zauważył tylko, że
przytyłam, i bardzo mu się to podobało, dopóki nie powiedziałam:
– To od zmartwień. Tyje się i od zmartwień –
– a on objął mnie, i przytulił, i powiedział: Moje biedne maleństwo! Moja biedna dziew-
czynka! Teraz już będę przy tobie, teraz się tobą zaopiekuję, moje dzieciątko kochane –
– ale ja ciągle nie byłam dobrym kupcem. Nic chciałam być.
Och, Guciu. Po co ja to wszystko do ciebie; człowiek musi być już w takiej samotności, w
takiej zimnicy, że tylko śmierć, tak musi z nim być, żeby gadał do ciebie. Całą prawdę, calut-
ką. Ty przecież nic nie rozumiesz, idioto. Tak samo jak on. Niczego nie rozumiecie.
Chryste, jak ja się zalałam.
Pewnie będziecie się awanturować, że mnie bezpieka zabiła? No, bo jakże inaczej, żonę
takiego bohatera... Z okna ją wypchnęli, bandyci, tak o mnie powiecie, ty powiesz, bo August
będzie zbyt wstrząśnięty, będzie tylko siedział obok i raz, jeden raz (flesze, kamery!) zapła-
cze; tak  będzie,  założymy  się?...  no, może zamiast  ciebie  wystąpi  Jacek,  też  zdolny  facet;
uważaj, Guciu, żeby wam za bardzo nie wyrósł, August już uważa; tak właśnie będzie, tak
142



------------------------------------------------------------- page 143

będzie, założymy się o wianek czosnku przeciw wampirom? – zwołacie konferencję prasową
i może nawet w Paris Matchu, co ja mówię, może nawet w Time'ie albo Newsweeku będą
moje zdjęcia. Kładę je na stole, tylko te się nadają, inne właśnie spaliłam.
To z warkoczami, w zetempowskiej koszuli z krawatem spaliłam.
To ślubne spaliłam.
Te dwa pożółkłe z dzieciństwa, takie przerażone, wielkookie, spaliłam.
Całe życie paliłam, zdjęcie po zdjęciu: wygłodniałego dzieciaka, którego nikt nie kochał, i
którego spotkała taka krzywda, że nie masz co o niej wiedzieć; ON wie, i do końca, do końca
(czyli przez kwadrans, jeśli przestanę się mazać i wezmę do roboty) nie daruję sobie, że mu
powiedziałam, już raz to komuś powtórzył po pijanemu, może i tobie, może i tobie, a jeśli tak
– i tobie gardło po śmierci przegryzę za to, że wiesz, ty draniu. Ale jemu pierwszemu.
Kręci mi się w głowie. Jak cholera. No, schlałam się. Myślisz, że łatwo zrobić coś takiego
na trzeźwo? Spróbuj.
No, spaliłam to głupie dziecko. I dziewuszkę w czerwonym krawacie, dziewuszkę, która
uwierzyła, że TO WSZYSTKO – to jakby zemsta za tę wygłodniałą, wielkooką, i tę w pro-
chowcu z podniesionym kołnierzem też spaliłam, tę mokrą od deszczu, tę, która uwierzyła, że
POPEŁNIONO WIELKIE BŁĘDY, KOCHANI, ALE MIMO WSZYSTKO, mimo wszystko
socjalizm... czym on jest? Nikt już nie potrafił odpowiedzieć. Łagrami? Torturami? Gospo-
darką planową i bezpłatnym lecznictwem, i bezpłatną oświatą, i równością szans... no, czym
on jest, ten socjalizm, za który tylu zginęło, na który zmarnowaliśmy naszą młodość, nasze
życie, no, czym on jest, do kurwy nędzy?! Aż pewien płomienny młody filozof napisał – furo-
rę  zrobiło to zdanie, na parę lat zastąpiło Ewangelię – no, napisał, że nic  nie wiadomo, do
kurwy nędzy, nic nie wiadomo, wiemy, czym on nie jest, na pewno nie łagrami, donosami, i
muzyką ludową przez głośniki uliczne, na full, i nie wszechpotężnym strachem, i nie wszech-
obecną nudą, ale w takim razie czym, no, czym, czym? I płomienny młody filozof – poznałeś
go potem, Guciu, poznałeś go, kiedy nie był już ani młody, ani płomienny – wymyślił to zda-
nie. Nic więcej nie wiemy, ale to, co wiemy, wystarcza.
SOCJALIZM TO COŚ BARDZO DOBREGO.
Jak ja się spłakałam nad tym zdaniem, kiedy je przepisywałam na maszynie w redakcji Po
prostu! A potem przyszło dwóch kolegów, i też się popłakali. A potem... och, żaden żart mnie
tak nie śmieszył, wystarczyło mi przypomnieć to sobie, ot tak, w myśli, a wyłam ze śmiechu,
choćby na pogrzebie, i wszyscy mi współczuli, że taka jestem wrażliwa, czystej histerii bie-
daczka Marcowa dostała, pamiętacie?
Zamknij się.
Tę postarzałą, wychudzoną, dzielną Żonę Bohaterskiego Więźnia też spaliłam, oczywiście.
Paskudnie zbrzydłam. To po mnie nie zostanie, tego się nie doczekacie!
Co zostawiam?
Zobaczycie. Nie mam już czasu. Jeszcze chwila, a spiję się za bardzo, żeby móc to zrobić.
Niby nic nie stracę, jeśli to odłożę do jutra; tak myślisz, prawda? Dużo ty o ty m w iesz! O
tym, co stracę.
Ktoś, kto nigdy nie był kupcem, też może stracić. Zbankrutować. Fakt? Fakt. I ani słowa
więcej, ani kropli więcej; teraz już tylko wstać, poprawić przed lustrem spódnicę, zapiąć gór-
ny guzik u bluzki, wdrapać się na ten piekielny parapet...
Ciekawe, czy zrobią sekcję.
Może i nie. On potrafi to załatwić. Żeby tak nie kalano Mojego Czystego Ciała. Niby to
obowiązkowe przy gwałtownej śmierci. Zwłaszcza że Time i Newsweek. No, to albo się do-
wie, że jestem – że byłam – w piątym miesiącu – na pewno nie z nim – albo nie. Nieważne.
Bo naprawdę to nie ma żadnego, żadnego znaczenia. Najmniejszego znaczenia, kotku.
Gdybym  nie  była  tak  zalana,  powinnam  wreszcie  wytłumaczyć  –  teraz,  w  tej  chwili  –
DLACZEGO. Dlaczego zaraz wlezę na ten parapet i jeśli mnie nagle szlag nie trafi, skoczę.
143



------------------------------------------------------------- page 144

Ale już mi się nie chce, słowo pioniera. Co to kogokolwiek obchodzi? Mnie samej nie obcho-
dzi, więc czemu was?
No to bye–bye.
Bawcie się dobrze.
PS Wróciłam spod okna, bo coś mi się przypomniało. Jest taka pralnia na rogu, a w pralni
baba, co brudy przyjmuje, waży i wypisuje kwity. Taka sobie. Myszowata, stara. Zawsze mi
powtarzała: „Kochana, TO” – (komuna niby) – „TO się musi zawalić! Nie zaraz, to za dzie-
sięć lat, nie za dziesięć, to za pięćdziesiąt, za sto, ale zawalić się musi!” Ależ się z tego śmia-
łam. Nie przy niej, potem. Bo co komu z czegoś, co będzie za sto lat? Albo za pięćdziesiąt, za
dziesięć,  za  rok?!  TERAZ  się  liczy  i  Nigdyście  tego  nie  zrozumieli,  wy  dwaj.  TERAZ!
TERAZ! TERAZ!
No, a teraz to wygładzam spódnicę, zapinam guzik (urwał się, psiakrew) i ruszam w drogę.
Do  okna. Półtora metra, cholernie daleko. Słowo pioniera, już mi się nie  chce. Ale muszę.
Albo się jest rycerzem, albo nie. ...z dni chwały / unoszę – pióropusz mój biały. Prawda, wy
nigdy nie czytaliście Rostanda, biedacy. A ja tak: słowo pioniera, macie mi czego zazdrościć.
Słowo pioniera, zapomniałam, że nie macie mi czego zazdrościć. Słowo pioniera, zapomnia-
łam, że nie jestem rycerzem. Cały pogrzeb na nic!
Bye.
PS 2. Wróciłam spod okna, bo coś mi się przypomniało. Taki dowcip rysunkowy, widzia-
łam go kiedyś w gazecie. Stoi na oknie samobójca – i pada bledziutki, martwy, do środka, nie
na zewnątrz, a jacyś przerażeni faceci szepcą do siebie: ,,Skażone powietrze zabiło go zanim
zdążył wyskoczyć!” Guciu, obaj moi Gucie. TO się na pewno zawali, i raczej nie trzeba cze-
kać pięćdziesięciu lat, tak mi się jakoś zdaje. Jeśli to będzie za waszego życia, przypiszecie
sobie zasługę. Że to przez was, że to dzięki wam, że bez was – nigdy! Żaba kowalowi nogę do
kucia podstawia. Ale ja ci  radzę jedno, Guciu:  pamiętajcie o powietrzu. Bo ono może  was
zabić zanim zdążycie wyskoczyć przez okno.
Mnie jeszcze nie, ja muszę sama. JA ZAWALAM SIĘ PIERWSZA. Ciąg dalszy nastąpi w
przewidzianym czasie.
PS 3. Jeszcze raz wracam spod  okna. Samą siebie nudzę,  nie tylko was; uspokójcie się.
Zapomniałam coś powiedzieć o praczkach, sprzątaczkach, dozorczyniach, sprzedawczyniach,
kucharkach. Aniołeczku. Śmialiście  się wszyscy  z Lenina,  kiedy coś bredził  o tym, że  ku-
charka może rządzić państwem. Czy że będzie mogła, kiedy nastanie to, o czym nic nie wia-
domo poza jednym: że to COŚ BARDZO DOBREGO. I że to się prędzej czy później zawali.
Kochany. Państwem czy światem może rządzić każdy, tylko mało komu się chce. I pewnie
byłoby lepiej, gdyby to była kucharka. Zgubiłam wątek. O  co mi do cholery chodziło? Już
wiem. Pamiętasz tę ekspedientkę z naszego, komunistycznego, czerwonego sklepu, w którym
oczywiście niczego nie było, a to, co było, cuchnęło albo pleśniało? Jak tłum na nią wrzesz-
czał, a ona, spokojniutko, zawijając śmierdzącą rybę w podartą gazetę, powiedziała: NIE JA
STRZELAŁAM Z  AURORY! – Pamiętasz? To ona przejdzie do historii, nie wy.
Ja też postrzelałam sobie z Aurory. Malutko. I tylko kapiszonami. Ale jednak.
To jedno rozumiałam w Auguście: że chce przejść do historii. Pomagałam mu, jak długo
mogłam. Już nie mogę. Sama bym chciała. Przejść do historii. Jak ta ekspedientka. Ale nie
mam czasu, nie mam siły, idę sobie. Do mojego okna. Półtora metra. Cholera, ale jestem nud-
na. No, dość na razie. Już nie będę bisować. Bye.
144



------------------------------------------------------------- page 145

II
JACEK:
Tak się jakoś złożyło, że byłem zwykle pierwszy przy naszych nieboszczykach. No, pra-
wie pierwszy.
Rodziców Gucia ja znalazłem, z Moną. No, i z milicją. A Monę widziałem, jak spadała.
Postanowiłem właśnie wpaść; myślałem, że może August jest w domu. Szedłem już w stronę
ich bloku; podniosłem wzrok, żeby spojrzeć w okna – i zobaczyłem coś jasnego, co poruszyło
się nagle i runęło w dół. Myślałem, że jakiś wielki ptak usiadł na ich parapecie i właśnie odle-
ciał. Ale żeby aż tak wielki? Rozpostarł skrzydła i odleciał. Ale czemu w dół? A potem usły-
szałem huk i krzyk; nie wiem, co pierwsze.
Wiele nas potem rozdzieliło z Augustem, staliśmy się przeciwnikami politycznymi, moja
partia – Katolicka Partia Ludzi Pracy – nieraz potępiała złowrogą rolę, jaką odegrał August w
dramatycznych  chwilach  rozpadania  się  komunizmu,  ale  w  tamtej  chwili  –  przyznaję  –
współczułem mu. Patrząc na roztrzaskaną o asfalt Monę (nie było czego zbierać, miazga!),
płakałem ze współczucia dla Augusta. W pierwszej chwili nic nie rozumiałem. Trząsłem się
cały. Łzy mi leciały z oczu. Aż nagle oświeciło mnie to, co wtedy wydawało się oczywiste, i
podniosłem zaciśniętą pięść, i krzyknąłem w górę, do ciągle otwartego okna z powiewającą
na wietrze firanką: „Mordercy!!!”
I  rzuciłem się  na schody: chciałem  ich zatrzymać, wychodzących; chciałem ich chociaż
zobaczyć.  Morderców  z  bezpieki.  Zawodowców.  Przeklętych  czerwonych  zawodowców.
Biegłem po schodach w górę, zapomniałem o windzie, bez sensu. A potem rozległo się wycie
milicyjnego radiowozu, i wybiegłem im naprzeciw, tym czerwonym pająkom w niebieskich
mundurach, krzycząc o morderstwie, i w końcu uzyskałem – wcale się o to nie starając – to
samo, co przy rodzicach Gucia. Wpuścili mnie do mieszkania. Jako świadka. Wszedłem ra-
zem z nimi. Widziałem bazgroły Mony na kartkach, leżących na stole, i kilka fotografii obok,
i pantofle Mony pod parapetem. Bazgroły przeczytałem w wiele lat później – kiedy obalili-
śmy  (na  krótko)  zbrodniczą  klikę  Augusta  i  jemu  podobnych,  kiedy  zostałem  ministrem
spraw wewnętrznych  –  Gucio  nie  zdołał  tego  zniszczyć,  kiedy  to on  był  (przede  mną)  na
moim miejscu, uczciwy człowiek z bezpieki uchronił wiele ważnych papierów, więc wiem, że
to nie było morderstwo. August piał o morderstwie – nie przeciw bezpiece, tylko dla własnej
kariery, żeby podnieść (wieczny komuch!) swoją wiarygodność w oczach narodu („Ja komu-
chem? Ja ich współpracownikiem? Ja, któremu ONI żonę przez  okno wypch nęli?!” ), ale  ja
wiem najlepiej, jak było. Zdążyłem ledwie rzucić okiem na te kartki, ale to wystarczyło. Te
same. Przysięgam. To, co przeczytałem po latach jako minister, było tym samym, co leżało
wtedy na stole. Nikt nie zamordował Mony. Zabiła się sama, nie mogąc znieść nieposkromio-
nych ambicji Augusta, jego żądzy władzy, jego pogardy dla zwykłych ludzi i ich pragnień.
Czyli tego, co zgubiło komunę – i co zgubi, prędzej czy później – jej następców : A ug usta ,
Szredera i całą tę szajkę. Fotokopie fragmentów tego ostatniego – histerycznego, przyznaję;
nieprzyzwoitego i pijackiego – listu umieściłem w mojej książce A teraz my!
August zresztą znał te pijackie bazgroły zawsze. Milicja mu je udostępniła, choć  nie do
niego były adresowane. Może pomylono imiona.
Nie, Gucio Szreder nie. Gucio tego nie znał. Tylko August i ja – po latach.
145



------------------------------------------------------------- page 146

Ależ skąd! Nieprawda! Ja współczułem Monie. Litowałem się nad Moną. Zwłaszcza dla-
tego, że – z winy Augusta – nie znalazła drogi do Boga. Że umarła w tak strasznym grzechu.
Panie, zmiłuj się nad jej biedną duszą.
To było tak.
Należałem do bandy Augusta, do „chłopaczków Augusta”, jak niektórzy to czule nazywali,
bo  byłem dzieckiem  komuchów.  Byłem samotny,  nieszczęśliwy, odcięty  od  społeczeństwa
(zapewne rozumiałem podświadomie ogrom zbrodni, wyrządzanej światu przez najbliższych
mi ludzi), a August podstępnie – jak Szatan! – zabił tę moją podświadomą prawdę, wyciągnął
mnie z samotności, zabił moje rodzące się dopiero jestestwo komplementami i pochwałami,
uciszył moje dziecinne skrupuły, zatruwając mi serce swoją gadaniną o wspaniałości komuni-
zmu, o bezpłatnym lecznictwie i oświacie, o tanich mieszkaniach, o sprawiedliwości społecz-
nej, której społeczeństwo nie rozumie, o roli elity – to my mieliśmy być elitą! – o wszystkich
tych bzdurach, którymi ONI usprawiedliwiali swoją władzę. A Szreder basował mu jak mógł.
O, Szreder od początku był jego ulubieńcem, jego najwierniejszym pomocniczkiem, najpraw-
dziwszym Uczniem Czarnoksiężnika! Obaj byli od siebie nawzajem zależni i wiedzieli o tym.
Związani byli ze sobą jak sierp z młotem! Żaden z nich nie miał skrupułów; tym łatwiej nisz-
czyli innych. Takich jak ja.
Uratował mnie Bóg. I mecenas Radzikowski.
Ale przedtem jeszcze wymyśliłem tę partię polityczną, pod którą potem podszył się Au-
gust. Mówię to tylko dla sprawiedliwości. Wcale nie jestem dumny z działalności tej partii, za
bardzo zeszła w lewicowość, odciąłem się od niej bardzo szybko – w moim pierwszym proce-
sie bronił mnie mecenas Radzikowski  (w którego  rządzie  miałem później, po latach,  objąć
sprawy wewnętrzne), bronił i wybronił, a że w tym czasie odkryłem Boga, nie po drodze mi
już było z Augustem. Mimo to fakty są faktami. To ja, jako prawnik, odkryłem ze zdumie-
niem, że zakładanie partii politycznych nie jest u nas, w komunie, karane. Założenie Związku
Wielbicieli Chomików tak, a to nie. Powiedziałem to Augustowi, przyleciałem do niego roz-
entuzjazmowany, krzycząc: „Zróbmy to!”, a on chwycił mnie w ramiona i wycałował... I my-
ślisz, że powołał się na mnie później? Kiedykolwiek?
Tym lepiej zresztą. Uniknąłem hańby. Oni obaj – Czarnoksiężnik i Uczeń – tak skrupulat-
nie starali się ukryć fakt mojego istnienia, że wszedłem w prawdziwe życie polityczne z czy-
stą kartą. Nikt o mnie wcześniej nie słyszał. A oni obaj – August i Szreder – piętnowali mnie
na prawo i lewo jako niebezpiecznego szaleńca i fanatyka, który nie-wiadomo-skąd-się-wziął.
Ha! Akurat oni tego nie wiedzieli! Tego, skąd się wziąłem!
Tak czy owak – tym lepiej dla mnie.
O,  nie.  Nie  sypałem  Augusta  w  procesie.  Nie  dlatego  zostałem  zwolniony.  To  jedno  z
wielu wrednych kłamstw Szredera. Ciekawe, czemu o tym nie wspomniał, kiedy miał MSW!
Dopiero potem. Wtedy – nie zabawne? – kiedy ja je miałem.
Po prostu zwolnili mnie i tyle. Dzięki mecenasowi. A że przestałem się wtedy widywać z
Augustem i jego gwardią? Bo zrozumiałem w areszcie śledczym – a także dzięki mecenasowi
– ile są warci. Również dlatego, że w areszcie odnalazłem Boga. Starczy?
Miałem mówić o tym dniu z wielkim białym ptakiem na parapecie Augusta. Ptakiem, któ-
ry runął w dół i roztrzaskał się o bruk.
Na stole leżały te zabazgrane kartki, stała prawie pusta butelka wódki, i leżały fotografie.
Kartki i butelkę – chytrusy! sam bym się wtedy napił! – zabrała milicja. Fotografie zostały.
Przyjrzałem się im, owszem. Ale płakałem. Mało co widziałem przez łzy. Było ich mało, tych
zdjęć. Trzy czy cztery.
Jedno dobrze pamiętam, bo to przy nim się tak spłakałem. Mona z Augustem na jakiejś
drodze, w  ogromnym  wietrze.  Mona  przytrzymuje  jedną  ręką  sukienkę  w  drobne  kwiatki,
146



------------------------------------------------------------- page 147

podwiewaną przez wiatr, drugą odgarnia włosy z twarzy i śmieje się; August patrzy w bok,
zaciska pięści i jest wściekły.
I jeszcze –
Tak, jeszcze takie zdjęcie pamiętam. Jasne, że pamiętam! Mona z nami. Z gwardią Augu-
sta. Raptem osiem lat  starsza, ale już  dorosła, a my dzieciaki. Wszyscy się do  niej tulimy,
cieszymy się, jakby nas ktoś na sto koni wsadził, a ona trzyma piłkę futbolową i też się śmie-
je.
Było też jakieś zdjęcie od legitymacji studenckiej, ale nie pamiętam go.
To chyba wszystko.
Co mam ci jeszcze powiedzieć?
Być dzieckiem komuchów,  to  jak  być  sierotą. Takich prawdziwych komuchów. Bo dla
nich własne to tyle co nic. Dlatego garnąłem się do Augusta, jak oni wszyscy. Potem wymy-
śliłem mu tę partię, na której wyjechał do góry, na której zrobił furorę. A potem odszedłem.
Jeszcze przed sierpniem odszedłem. Ach, sierpień!
August i to wygrał, i tym się posłużył do swojej kariery. Bo kiedy nastąpił ten wielki wy-
buch, od którego –jak od bomby z opóźnionym zapłonem – zawalił się komunizm? W mie-
siącu auguście. Och, on żartował. Niby żartował, śmiejąc się na prawo i lewo, że to na jego
cześć. Ale to wcale nie był żart; to była jedna z jego chytrych gier, ja go znam. Amerykanie,
biedne ciapciaki, potraktowali to serio. Gdzieś o tym napisali, jakby to była prawda. W jakimś
piśmie. Że Polacy zrobili ten swój wielki wybuch w auguście na cześć swego legendarnego
wodza, Augusta. Och, chytrus. Chytrus wśród bandy idiotów.
Odszedłem jeszcze przed sierpniem. Jako patriota i katolik.
To  też próbowali mi  odebrać. Czołgali  się przed  każdym księdzem, zaprzyjaźniali  się z
niektórymi, oblewali się wodą święconą, chodzili na pielgrzymki... śmiechu warte! Głosowali
za konkordatem, głosowali za karaniem przerywania ciąży; wszystko dla kariery! A ze mnie
próbowali zrobić wariata, bo ja naprawdę. Bo u mnie to było szczere. I u mecenasa też.
Takie moje zdjęcie puścili do prasy: tak jakoś oświetlone, że oczy mi błyszczą jak cholera,
błyszczą jak w gorączce, i rękę mam akurat podniesioną, bo przemawiam, i podpisali „Ras-
putin”. Wiesz, był taki mnich kiedyś, w Rosji, przed rewolucją, fanatyk taki, geniusz zresztą,
ale za bardzo go komuchy ośmieszyły, żeby ktoś to uznał...
Tyle że knajpę w Paryżu nazwali jego imieniem. Raspoutine, tak się knajpa nazywa, i ob-
chodzą w niej Nowy Rok dwunastego stycznia, i bliny z kawiorem podają... Nie, nigdy tam
nie byłem, mnie za granicę nie puszczali. Mnie za granicę nie zapraszali jak Szredera. On tam
był, ten cwaniak. Cyganie mu nad głową śpiewali, kawior zimną wódeczką popijał: wszystko
zdobył w życiu, wszystko! Nawet Augusta wykołował: wszystko dla siebie, pod siebie, chy-
trus, marksista. Od Marksa się tego nauczył: byt określa świadomość. Najpierw dawajcie for-
sę, potem pogadamy. Najpierw żarcie, potem moralność: erst kommt das Fressen, da kommt
die  Moral, ja k u  teg o machisty-leninisty. Brechta; och,  nażarł się  nasz  Gucio za  wszystkie
czasy, na całym świecie się nażarł! Mówią, że tatuś go tego nauczył: możliwe. Mówią, że ma
jacht z mahoniowym pokładem: możliwe.
A zwykły człowiek jak z głodu zdychał, tak zdycha.
Wczoraj  kupowałem wino w  sklepie. Czwarty byłem w  kolejce,  ale d w ie  o so by  p rz e de
mną odeszły, tylko o cenę zapytały. O cenę słodyczy, nie wina: dział był winno-cukierniczy,
rozumiesz. Czwarta, taka staruszka-szkielecik, chciała kupić dziesięć deka cukierków, długo
grzebała w portmonetce, starczyło jej na pięć. Jeszcze w sklepie zaczęła je pożerać; aż mnie w
gardle ścisnęło.
A Gucio Szreder ma – mówią – jacht z mahoniowym pokładem. Nawet jeśli łżą – kocha-
aany! Nikt się tak na zmianie szyldu nad sklepem, na zmianie szyldu nad ustrojem nie dorobił
147



------------------------------------------------------------- page 148

jak Gucio. Nawet August: za kiepski był z niego marksista. Nie umiał zmieniać świadomości
w byt. W kapitał.
Nie chcę w ogóle o tym mówić.
Prawda prędzej czy później zwycięży.
Każdego, kto kiedykolwiek, choć przez chwilę, popierał czerwonych, powiesi się na latar-
ni.
Mówisz, że mnie też? Kooochany! Ja byłem otumanionym, oszukanym dzieckiem. To nie
ja w Magdalence sprzedawałem komuchom władzę gospodarczą za władzę polityczną. (To,
czego  nie  miałem,  za  to,  czego  nie  miałem:  sprytne,  co?  O,  czerwoni  są  sprytni!  I  ci,  co
sprzedają, i ci, co kupują.) A latarń starczy, nie obawiaj się. Będzie rotacja.
Nic więcej nie mam do powiedzenia.
Aha.  Przypomniałem sobie.  Tam  było  jeszcze  jedno  zdjęcie, na  tym stole,  przy którym
Mona piła, aż w końcu wyskoczyła przez okno. Ale to nie było nic specjalnego, dlatego za-
pomniałem. Tam była Mona z psem. Nie, nie z własnym. Oni nie mieli psa, kota, niczego.
Mona bardzo chciała, i August się zgodził, i nawet oglądali jakieś małe jamniczki, zadatko-
wali jednego, i Mona okropnie się cieszyła, okropnie... ale właśnie wtedy, jednego dnia, bez-
pieka wytruła nam psy. Mojego Alfa, pudla Heńka... i kota Adama też, bo Adam wypuszczał
go na podwórko. To chyba pers był, taki szary, puszysty. Mój Alf to był seter irlandzki, w
życiu nie widziałeś takiego psa: mądry, piękny, kochający; no, cudo nie pies! Tylko za ufny.
My wszyscy na początku byliśmy za ufni. Już nigdy  potem nie miałem psa, nie mogłem. I
Mona zaraz zrezygnowała z tego jamnika. August jej wytłumaczył, że nie można, a ona się
zaraz zgodziła.
Więc ja nie znam tego psa ze zdjęcia. Jakiś kundel. Nie znam miejsca: jakieś podwórze,
jakaś ściana. Nie znam czasu: Mona wygląda bardzo młodo, ale ona często wyglądała bardzo
młodo, a czesała się zawsze tak samo. Ma na sobie jakąś złachaną sukienkę i siedzi z tym
kundlem na ziemi, i bawi się z nim, a on przewrócił się na grzbiet, wszystkie łapy do góry, i
śmieje się całym pyskiem, jak to szczęśliwy pies, a Mona... Tak, teraz pamiętam. Mona pła-
cze.
148



------------------------------------------------------------- page 149

III
GUCIO:
Tak, teraz! Teraz! Nareszcie!
Zaczęło się!
Boże, doczekałem tego!
Wsadzili mnie na 48 godzin – tyle mogli trzymać człowieka bez żadnych formalności – a
kiedy wyszedłem, zgarnęli mnie sprzed drzwi komendy i znów wsadzili na 48 godzin, i po raz
trzeci,  tacy  praworządni,  za  każdym  razem  było  to  nowe  ZATRZYMANIE;  kiedy  po  raz
czwarty oddano mi rzeczy i pozwolono wyjść, rzuciłem się biegiem przez ulicę, próbując im
uciec, ale złapali mnie i znów zamknęli na Cztery Osiem: tak można odbyć dożywocie bez
sądu, bez procesu, bez wyroku! Szlag mnie już trafiał. Czułem, że coś się dzieje, że bez po-
wodu tak nie szaleją, ale co to było?
Trzymano mnie luksusowo, w pojedynce, nic nie wiedziałem, nic!
Za  którymś  razem wypuszczono  mnie i  już  nie złapano, kiedy tylko  zrobiłem  pierwszy
krok  po  chodniku.  Zdumiałem  się.  Stanąłem,  patrząc  wyczekująco n a  s t e r c z ą c e g o  p r z y
drzwiach milicjanta, ale ten ziewnął i wszedł do środka. Nie chciałem znów się wygłupiać,
poczekałem. Wreszcie ruszyłem przed siebie. Nikt mnie nie zatrzymał.
Poszedłem na przystanek autobusowy. Nikt na nim nie stał. Autobusy przejeżdżały obwie-
szone flagami i transparentami; nie zatrzymywały się, ale ludzie nie wyglądali na zagniewa-
nych. Niektórzy machali rękami do kierowców i uśmiechali się. Na bokach autobusów czer-
wieniały  napisy  STRAJK  albo STRAJK SOLIDARNOŚCIOWY  –  i nic,  nic! Jeszcze  parę
tygodni wcześniej – nie do pomyślenia!
Rzuciłem  się do  najbliższej budki  telefonicznej.  Nawet była  czynna. Nakręciłem numer
Augusta, a August odezwał się przy pierwszym sygnale. Wszystko to było – wszystko to było
nierzeczywiste.
– Gucio? – zapytał August, wściekły jak cholera, choć przecież niczym nie zawiniłem. –
Gdzie ty jesteś, do diabła?! Mnie wypuścili już dwie godziny temu!
Zacząłem tłumaczyć, że mnie dopiero przed chwilą, pytałem, co się stało, ale nie chciał ze
mną rozmawiać.
– Przyjeżdżaj natychmiast, durniu! – warknął, i odłożył słuchawkę.
Wyszedłem z budki. Po prawej był przystanek tramwajowy. Tramwaj też był obwieszony
flagami, ale zatrzymał się. Ludzie wsiadali, wysiadali. Pobiegłem w tamtą stronę. Zobaczy-
łem napis GOTOWOŚĆ STRAJKOWA, dziwny napis, nie znałem takiego zwrotu: ach, wiele
się zmieniło, wiele się zmieniło! Wskoczyłem do środka. Tramwaj jechał w dobrym kierunku,
musiałem się tylko raz przesiąść. Nie śmiałem pytać ludzi, co  się  stało, a oni sami  nic nie
mówili. Byli tacy jak zawsze.
No, nie: byli weselsi.
To pamiętam. Tego nie zapomnę. Trzeba było żyć u nas, żyć w TYM, nie wiem, jak to na-
zwać, żyć w TYM, tak. Wiesz, podróżowałem trochę. No, wiesz. I wszędzie, dokąd pojecha-
łem – no, wszędzie poza komuną – ludzie mieli różne twarze. No, różne. Jedni byli weseli,
inni smutni. Ale raczej – ale raczej –
Wszyscy byli CIEKAWI. Rozumiesz? Oczy im błyszczały, źrenice były nastawione na in-
ną odległość niż u nas, na większą odległość; no, ciekawi byli tego, co jest po prawej, co po
149



------------------------------------------------------------- page 150

lewej, co na rogu ulicy, a co w górze, na niebie. U nas wszyscy mieli martwe oczy. Takie, co
to już wszystko widziały i niczego się nie spodziewają. Wygaszone oczy. Wygaszone.
Przysięgam, że to prawda.
Przysięgam.
I jeśli należało obalić to, co było, to właśnie dlatego. Z powodu ludzkich twarzy, z powodu
ludzkich oczu. Hombre,  logiczne  argumenty  niczego  tu nie  wyjaśnią.  Statystyki,  procenty,
wskaźniki dochodu narodowego brutto i netto, wskaźniki bezrobocia i ubezpieczeń społecz-
nych; żadne konkrety! Wystarczyło przejść się ulicą. Te ślepe, zgaszone oczy. Te zgaszone
reflektory. Ta ciemność. Bo i na co patrzeć, po co patrzeć? I tak nie zobaczysz nic ciekawego!
Na co czekać? Nie doczekasz niczego! Tak było. Każdy zamknięty w pancerzu własnej skóry,
każdy ukryty za tymi zgaszonymi lampami...
Teraz patrzyli. Zrozum to, oni PATRZYLI. Ludzie.
Nie wiedziałem tylko, na co.
Nie wiedziałem, na co czekali. Nie wiedziałem, co się stało, kiedy siedziałem w mojej po-
jedynce w piwnicy komisariatu. Musiałem zapytać Augusta. Jak zawsze.
Winda  nie działała. No nie, jednak nie nadszedł jeszcze czas  cudów.  Musiałem wejść  –
wbiec – na dziesiąte piętro, piętro Augusta. Drzwi nie były zamknięte, wystarczyło nacisnąć
klamkę.
Wpadłem w kłęby dymu z papierosów, w chór zmieszanych głosów, w zapach tytoniu, pa-
pieru,  wódki: jak to  u Augusta.  Jak zawsze.  Jedno tylko  było  dziwne:  nie słyszałem  głosu
Augusta. Zawsze przekrzykiwał wszystkich, zagłuszał, huczał, grzmiał: czyżby teraz dał się
zakrzyczeć innym? A może go nie było?
Ale był.
Na mój widok zerwał się zza biurka. Podbiegł do mnie. Położył mi rękę na ramieniu. Pokój
był pełen ludzi, ale widziałem tylko jego. I widziałem, że jest przerażony.
– Guciu – wychrypiał. – Guciu, słuchaj. Oni mówią, że...
– Mamy rewolucję! – zawołał jakiś chłopak, którego nie znałem, jakiś szczeniak. August
machnął pogardliwie ręką, uciszając go. Bez przesady!
– Ruszyło się – powiedział. – Ruszyło się jak nigdy. Guciu... co mamy teraz zrobić?
Ależ tak, ależ tak. Zapewniam cię. August nie wiedział, co ma zrobić. I ja też nie wiedzia-
łem.
Nie przewidzieliśmy tego, skądże! A już ta bzdura, że myśmy to przygotowali, że myśmy
to zrobili... Cóż, August był geniuszem.
Przekonał potem ludzi, że on to zrobił. W bardzo prosty sposób przekonał: przyznawał się
do tego, trąbił o tym, że to on, on, ON, kiedy za to karano, nie nagradzano. Kiedy mogli za to
rozwalić. Kiedy nie było szkodliwszej autoreklamy. (To ja wam zrobiłem tę kontrę, latami ją
szykowałem, przegrałem, ale to ja  zrobiłem, ja,  JA!!! Jakżeśmy,  ludzie, robili  tę rewolucję
październikową, mówi do mnie Władik Lenin: Ale ja to inaczej widzę niż ty, Awgust... no, to
się wtedy usunąłem; a jak wybuchła światówka, byłem za drugim frontem, nie wiedziałem,
jak mnie wykiwa, mea culpa, mea culpa, mea maxima culpa; a jak...) Kiedy trzymano za to w
mamrze zamiast wysłać niewygodnego faceta z paszportem w jedną stronę i z dziesięcioma
zamówieniami na pamiętniki prosto na Lazurowe Wybrzeże. To było mądre. To było słuszne.
Pomagałem mu jak mogłem.
W końcu sam uwierzył, że było tak, jak mówił. I wtedy po raz pierwszy pomyślałem, że
jest głupszy ode mnie. Ja nie potrzebowałem takich złudzeń.
150



------------------------------------------------------------- page 151

Czy ktoś przygotował, czy ktoś wymyślił rewolucję? Złotko: nikt, nigdy! No, kto wymyślił
Francuską? Może Necker? Rousseau? Pani de Staël? Na pewno nie ci, którzy się potem pod-
łączyli i zrobili na tym podłączeniu karierę, i stracili głowy pod gilotyną, na pewno nie Dan-
ton, ani Robespierre, ani Mirabeau, ani Marat. Nikt. Nikt tego nie wymyślił. Ona po prostu
wybuchła i tyle. Bo ludzie już czegoś nie mogli wytrzymać. Drobiazgów, jeśli się zastanowić.
Stutysięcznego wygłupu władz: dziewięćdziesiąt dziewięć tysięcy dziewięćset dziewięćdzie-
siąt dziewięć przeszło, i nagle paf! – to nie przejdzie, za to pójdziecie wisieć, za to was roze-
rwiemy na strzępy; mogliście wymordować miliony, ale podwyżka cen kurczaków nie przej-
dzie. Jedno głupie powiedzonko aroganckiego idioty nie przejdzie. Jak nie mamy chleba, mo-
żemy jeść trawę? Napchamy trawy do gardła temu, co to powiedział, i na latarni go powiesi-
my. Jak nie mamy chleba, niech jemy ciastka? Tej, co to powiedziała, utniemy łeb, i szkoda,
że nam nie pozwolą pograć nim w piłkę. Albo Lenin. Złotko, powiedzieć ci coś? Wie to każ-
dy, kto umie czytać, czyli prawie nikt. Tam naprawdę była rewolucja, a on się pod nią pod-
szył, jak August i ja pod nasz mały, środkowoeuropejski, doraźnie nieudany przewrocik. A że
Leninek przedtem sporo pisał o konieczności przewrotu – nie on jeden! – że to i owo robił,
knuł, motał, siedział w mamrze... uwierzono mu. Do tej pory trudno mi zrozumieć. Toż Lenin
miał tyle wspólnego z rewolucją październikową, co August i ja z Polskim Sierpniem, tym
pierwszym strzałem z Aurory, pierwszym etapem upadku systemu: nic.
Po prostu taki sam to był facet jak tamten. Jak Lenin. Jak oni wszyscy. Politycy, o mój Pio-
runochronie!
– Co mamy teraz zrobić? – zapytał August. Drżała mu dolna warga; nozdrza lekko zsiniały.
Teraz, teraz, teraz!
Ja pierwszy to pomyślałem, ja pierwszy zrozumiałem. Bo nawet August się bał; wszyscy
się bali.
Teraz! Nareszcie!
Zawsze żyliśmy przeszłością albo przyszłością – jak cała ludzkość, jak każdy. I oto przy-
szła teraźniejszość!
Rzadko się to zdarza. Nam się zdarzyło. Mnie się zdarzyło. Najpierw z Sonią, potem pod-
czas tej małej rewolucji. Tej rewolucyjki. Tej kontrrewolucyjki. Byłem szczęśliwym człowie-
kiem.
– Co mamy zrobić? – zapytałem. – A co się właściwie dzieje?
Wszyscy zaczęli wrzeszczeć jeden przez drugiego, ale w końcu zrozumiałem, co się dzieje.
Te pełzające strajki, które trwały, kiedy nas z Augustem wpakowano na Cztery Osiem i
znów  Czt ery  Os iem , i je szc ze r az,  dru gi , pi ąty  Czt ery  O sie m, p rzeszły w  strajk  generalny,
solidarnościowy i polityczny. A władze, zamiast to z miejsca rozwalić...
Ja bym rozwalił. Ani psu, ani ludowi nie możesz pokazać, że się go boisz, bo cię zagryzie.
Spacyfikować  i  już.  Im  prędzej,  tym  lepiej,  żeby  się  nie  rozeszło.  Godzinę  odczekać;  no,
dwie. Nie więcej. Hombre, pamiętasz Tien'an'Men'? Taki plac w Pekinie. Ogromny. Wypeł-
niła go młodzież, szczeniaki, studenci, żądając wolności i demokracji... płakać mi się chce,
kiedy o nich myślę; płakałem nad nimi; uwierz mi, hombre! Władze wpuściły na plac czołgi i
na miazgę ich rozjechały, szczeniaków. Wgniotło się ich w ziemię i tyle. Ale nie od razu. Po-
zwolono to filmować, pisać o tym, zrobić z tego sensację na cały świat... zamiast rozjechać od
razu pierwszej nocy. Prasę przegnać i rozjechać pierwszej nocy. JA bym tak zrobił, gdybym
był tam u władzy. Szybko, raz dwa, byle skandalu nie było. Byle innych nie ośmielić. Byle
nie zaczęto o tym gadać. No, zacząć mogą, ale rozgadać się na całego – nie. Wtedy się łby
ucina. Po pierwszych słowach, nie po całej mowie. Nie ma na co czekać. Niech tym pierw-
szym słowem będzie wolność albo sprawiedliwość, albo chleb – ciąć główki bez zamiany na
grzywnę.
151



------------------------------------------------------------- page 152

Cynizm? No wieeesz! Jak długo jeszcze będzie się nazywać zdrowy rozsądek cynizmem?
Złotko,  jak  Argentyńczycy  zajęli  brytyjskie  Falklandy,  a  Maggie  Thatcher  w  pół  sekundy
ogłosiła mobilizację i wysłała wojsko do odbicia tych cholernych wysepek, i żadnych, panie,
rozmów, żadnych rokowań  – wszystkim szczęki  opadły.  Bo  tak się przecież nie  robi, nie?
Ludwik XVI też próbował przeczekać; ruski car też miał nadzieję, że wszystko się jakoś uło-
ży. I jak na tym wyszli?
A nasze komuchy też sobie myślały, że wszystko się rozejdzie po kościach. Jak trzeba bę-
dzie, to się zrobi z buntowników miazgę za pół roku albo za rok, nie pali się. Komunizm jest
wieczny, tak samo jak Kościół. Ma czas. Aniołku! Nikt nie ma czasu. Kościół też się naciął.
Kościół też się przekręci na swoim tupecie, i nie powiem, żeby mnie to martwiło. Chodziłem
na pielgrzymki, głodowałem po kruchtach, ślub brałem przed ołtarzem, odcisków na kolanach
dostałem, bo taka była KONIECZNOŚĆ DZIEJOWA, ale znasz mnie. Jakby  klechów wie-
szali na latarniach, wyłbym na  cały  świat, że to zbrodnia, wyłbym j ak wści ekły wi lk – ale
bym się ucieszył. Jak cholera bym się ucieszył. Wiesz, że według proroctwa Nostradamusa za
następnego papieża po najbliższym papieżu ulice mają spłynąć krwią księży? Fajnie by było!
Doczekać się tego nie mogę!
Jak to, co mi zrobili? Przypomnij sobie, co ci mówiłem o 1956. Wasz OJCIEC, KTÓRY
JEST W NIEBIE kazał zrobić ze mnie miazgę, bo mnie tatuś z mamusią nie prowadzali na
mszę świętą, prawda? A jeśli chcę, żeby to z moich wrogów, z tych, którzy katowali dzieciaka
aż krwią sikał, którzy mu przypinali tę cholerną gwiazdę Dawida podczas obowiązkowej mo-
dlitwy (do ptasich móżdżków im nie przyszło, że nie tylko żydokomuna istnieje, komuna też)
– jeśli chcę, żeby to z moich wrogów zrobiono krwawą miazgę, żeby to oni żałowali aż po
dziesiąte pokolenie,  jeżeli  wierzyć  w  waszego  OJCA,  KTÓRY JEST W N I EB I E  i w  je g o
wredne pomysły, i w jego manię karania niewinnych, zawsze i za wszystko niewinnych...
Przepraszam. Spiłem się.
Nie wiem, co mówię aux toilettes.
Idę.
No. Już dobrze. Wystarczy podrapać  się w podniebienie, jeżeli  chcesz wiedzieć. Bo  nie
każdy wie. Pewien stary pijak powiedział mi, że dobrze też puścić sobie strumień zimnej wo-
dy na łokcie, ale na mnie to nie działało, więc innym też nie polecam. Podrapanie się w pod-
niebienie działa jak cholera. Trzeźwy jestem jak skowronek. Podejmuję wątek.
Wyjaśniono mi, co się dzieje. A także na czym polega problem
Oto, na czym polegał:
NIE MYŚMY TO ZROBILI.
Tam, gdzie wszystko gruchnęło – na Wybrzeżu, w stoczni i w ogóle w przemyśle ciężkim
– działał Jacek i jego kumple, katole-syndykaliści. Pamiętasz Jacka? Tego, co też płakał, kie-
dy strzygli w KD bikiniarę? I co znalazł moich rodziców, jak się zabili, i Monę też, kiedy ona
się zabiła... za dużo tych samobójstw, nie? Też tak uważam. I mieliśmy pewne podejrzenia co
do Jacka. Czy to aby na pewno były samobójstwa, czy nie maczał w tym palców, agent jeden.
Bezpieczniacka wtyczka.
Nie, nie od razu. Dopiero, kiedy się od nas odciął. Kiedy ODKRYŁ BOGA – co za kretyn!
– złączonego w jedno z takim adwokaciną, co to potem zakładał jedną partyjkę po drugiej i
rwał się do władzy, kiedy zaczął czytać Sorela i organizować po fabrykach Wolne Niezależne
Związki Zawodowe... Co za bzdura, to przejść nie mogło, znaliśmy w końcu Czerwonego!
Że w końcu przeszło? Bo Czerwony zgłupiał. Kogo Bóg chce skarać, temu rozum odbiera.
Bo to nie powinno było przejść; żaden komuch z odrobiną rozumu w głowie nie dopuściłby
do samoorganizowania się Mas Roboczych. Lenin z miejsca rozwalił Kronsztadt, z miejsca!
152



------------------------------------------------------------- page 153

Ale już ci mówiłem: potem komuna zgłupiała. Gdyby wzięli Augusta, choćby w 1968, jeśli
już nie mogli wcześniej, gdyby wzięli Augusta...
Może by przeżyli.
Naszą partię też on wymyślił, nie August? On odkrył, że zakładanie w komunizmie partii
politycznych nie jest nielegalne? On ci to powiedział?
No, owszem, tak było. Ale co kogo obchodzi Jacek?
Nic, nikogo. Żadna światowa gazeta nie zrobiła z nim najmarniejszego wywiadu. Ze mną
zrobiono 1232, tyle mam w komputerze na dzień dzisiejszy. Nie licząc telewizji, specjalnych
kaset wideo i całej reszty. Jacek może miał intuicję, może miał rozum, ale nie miał osobowo-
ści. Chociaż oczy mu się z czasem zrobiły jak u Rasputina. Widziałeś to jego zdjęcie, które-
śmy nagłośnili? No, rozreklamowali, znaczy. (Potem już nikt o nim nie mówił i nikt go nie
dopuszczał do głosu: wykończyliśmy kretyna!) Widziałeś? Oczy ma jak latarnie! Twarz ma
jak Chrystus z Całunu Turyńskiego! Ale i tak się go wykołowało; ani zipnął. Może i on obalił
komunizm; może. I co z tego? Trzeba mieć charyzmę, kontakty, układy! Myśmy o to zadbali,
my z Augustem. A on nie mógł? Nie chciał, tyle ci powiem. Obraził się. Na cały świat się
obraził!
Ty też wolisz rozmawiać ze mną niż z Jackiem. Jak wszyscy. Nic ci to nie mówi?
A już zupełnie się rozłożył, kiedy zaczął nas oskarżać. Nas! Takich świętych ludzi! Mę-
czenników walki z systemem! Którzy za to lata przesiedzieli w więzieniach, kiedy jego rap-
tem raz internowano i trzymano po prostu w puchu, w luksusie, wszystkiego parę miesięcy!
No, kto tu wygląda na agenta? Ale on twierdził, że to my; że, kiedy mu się udało być przez
parę  tygodni  Ministrem  Od  Tych  Strasznych  Rzeczy...  że  znalazł niezbite  dowody  naszej
współpracy z Czerwonym. Że niby sami żeśmy siebie obalili, my czerwoni, żeby zachować
prawdziwą władzę:  władzę  własności.  Własności  środków produkcji.  Wredne  oszczerstwo.
Brednia. Koń by się uśmiał.
Jeszcze raz spróbuję tej sztuczki z podniebieniem. Przepraszam.
Teraz naprawdę wytrzeźwiałem! I nie mam ci nic więcej do powiedzenia.
August pytał, co zrobić. A ja powiedziałem: konferencję prasową. I aż mu oczy zabłysły.
Nazajutrz cały świat wiedział, jak to my z Augustem powaliliśmy komunę na kolana. Zwoła-
liśmy pismaków na wieczór, ostatnia szansa, i tak część tkwiła na wybrzeżu, gdzie było cen-
t r u m w y d a r z e ń ,  a  r e s zt a  p o g n a ł a  t a m  n a z a j u t r z ( za b r a l i ś my  s i ę  z  Reuterem)  na  Uroczyste
Podpisanie Porozumienia Władzy Z Ludem (ludu kochany, PAN będzie teraz lepszy, nawet
własną bryczką cię przewiezie, a tak); no, zwołaliśmy pismaków na wieczór, a przedtem zbie-
raliśmy informacje jak w gorączce, i o ósmej trzydzieści mogliśmy opowiedzieć światu o na-
szym  triumfie  (pismaki  już  wiedziały,  że  nazajutrz  będzie  POROZUMIENIE  i  głupawo
wrzeszczały o tym od progu); nawet Sorela cytowałem, bo nie byłem pewny, co jest grane.
Następnego  dnia  pozowaliśmy  do  zdjęć  z  bukietami  kwiatów,  otoczeni  przez  wiwatujący
tłum, a ja udzielałem wywiadów albo tłumaczyłem a vista Augusta (Gucio zna języki!), i ja-
koś poszło. Nie zmienia się koni w środku przeprawy przez rzekę. Stanęliśmy na czele buntu.
Zawsze byliśmy gotowi  stanąć  na czele czegokolwiek bądź. Choćby  miano za  to  wieszać.
Tym jest ambicja, hombre.
A potem zaczęła się...
Znasz  to? Góralski  ksiądz  zbiera  zamówienia  na  uroczyste  modły. J e d e n  k l i e n t  p r o s i  o
wojnę,  drugi o pokój;  księżulo próbuje jakoś z tego wybrnąć  i prosi szeptem: Panie Boże!
Niech nie będzie ani wojna, ani pokój, ino taka... szarpaczka! Musiał się modlić za nas, ten
zacny klecha. Półtora roku szarpaczki! Aż odetchnąłem z ulgą, kiedy mnie w nocy 13 grudnia
1981,  pijanego  w sztok, ściągnięto w  hotelu Heweliusz  z  pewnej  angielskiej  dziennikarki,
153



------------------------------------------------------------- page 154

żeby władować do suki i zawieźć hen, do mamra. Trzy dni  trzeźwiałem.  Ale przynajmniej
wszystko było jasne: koniec szarpaczki, wojna!
No i dobrze.
Ach, teraz, teraz, teraz! Niechże wreszcie nadejdzie jakieś TERAZ!
Paskudne było, ale nadeszło. Wycelowało w nas pistolety, wyciągnęło bagnety, grzało ręce
nad piecykami na rogach ulic. Pozamykało nas w więzieniach i obozach. Mówię ci, hombre:
odetchnąłem.
Aha. Przedtem się Mona zabiła. Miałem ci opowiedzieć, jak to z nami było, jak się z nią
przespałem i w ogóle, ale mi się nie chce. Było, przeszło. Nie mam do siebie pretensji. Raz
mnie urzekło, opętało, sam nie wiedziałem, co robię: całą noc spędziłem z Moną, cudowną
noc, ale potem zerwałem: takie świństwo wobec Augusta! Wobec Augusta, który gnił wtedy
w mamrze! Ale potem spotkaliśmy się u  znajomych  i znów skończyło się  w łóżku. Innym
razem to ja wydzwaniałem do Mony i błagałem, żeby przyszła albo żeby mi pozwoliła przyjść
do siebie. Powiedziała: ,,Przyjdź”. No, wiesz, jak to bywa. Ciągle jej mówiłem, że nie wolno,
że nie powinniśmy, że staram się być uczciwym człowiekiem, żeby to zrozumiała. Ale ona –
no, jak to kobieta. August od tak dawna siedział... Ja nie chciałem, słowo daję, nie chciałem.
Ale potem coś mnie takiego nachodziło... Kiedyś osiem godzin siedziałem u Mony na scho-
dach, czekając, żeby mnie wpuściła. I wpuściła. Tyle że w sumie to było kilka razy, przysię-
gam. Kilka razy, z dwumiesięcznymi przerwami między jednym a drugim. Bo walczyłem ze
sobą. Broniłem się przed własną podłością.
Gdybym wiedział, co zrobi mi kiedyś August...
Nie wiedziałem.
Paskudny ten gin-fizz. Rozmieszają gin z sokiem cytrynowym, dosypią łyżkę cukru, wleją
do  grubej  szklanki i zadowoleni. W  jednym  tylko miejscu  dawali dobry gin-fizz. W  ta ki ej
kawiarence przy Pigalle'u. Mówili mi, że to ich chluba, że takiego w całym Paryżu nie dosta-
nę, i fakt. Ale już nie ma tej kawiarenki. Zresztą tu, przy Saint-Germain, też jest miło; lubię
ten bar. I nazwa mi się podoba. BONAPARTE. Jakoś tak romantycznie to brzmi. I mrocznie
jest, i zacisznie, i miło. I te lustra, i kieliszki wiszące pod okapem. Och, dobrze mi tu. Strasz-
nie mi tu dobrze. O czym chcesz wiedzieć? Aha, o Monie. Niewiele zostało. Nagle się oka-
zało, że August jest, że go wcześniej wypuścili. Z gazet się dowiedziałem, uwierzysz?! Mona
go odebrała  i nie  powiedziała  nikomu. On  też  się  do nikogo  nie odezwał. Może chciał ze
wszystkim skończyć: z nami, z polityką. Komuchy mi potem mówiły, że składał wtedy poda-
nie o emigrację. On, który nie znał żadnego języka poza ojczystym, a i ten nie bardzo! Ale
chciał  wyjechać, chciał  uciec. Podobno  z Moną, nie  wiem. Kiedy Mona  wyskoczyła przez
okno, został. Zobaczyliśmy się na jej pogrzebie. Objął mnie, płakał. On łatwo płakał. A walka
o wolność była już na półmetku. Może i dalej, policz sobie. Zwycięstwo coraz bliżej. Mona
nie doczekała.
Do magla idź z takimi pytaniami! Brudne plotki!
Kilka razy z nią spałem. Tylko dwie całe noce. O czym tu mówić?
Koniec z gin-fizzem. Zamów dla mnie whisky. Glennfiddich on the rocks.
Światełka odbijają się w szkle, a szkło – razem ze światełkami – w lustrach. Dobrze mi tu.
Cholernie mi dobrze w Paryżu. Wiesz, kiedyś nie do pomyślenia. Daleko zaszedłem!
Cały nasz świat daleko zaszedł. Spójrz na tych facetów w kącie. Tych  ryczących bruda-
sów. To nasi. Moi. Od nas. Czernoraboczije. Zarabiają tu. Ten łysawy właśnie ukradł kieli-
szek, schował go do kieszeni. Ale się drą! Dobrze, że ich nie rozumiesz. Co słowo, to prze-
kleństwo. Tak NASI mówią, nie umieją inaczej. Bydło. Czerwony trochę ich trzymał w ry-
154



------------------------------------------------------------- page 155

zach: przynajmniej rozbijać się po świecie nie pozwalał. O, szef ich wyprasza. Grozi policją.
Wychodzą. Ale odgrażają się między sobą, że mu potem szyby wytłuką. Pewnie to zrobią. No
i dlaczego ludzie są tacy, dlaczego?
Moi starzy chcieli ich uszczęśliwić. Kretyństwo.
Dali im oświatę, leczenie, gwarancję pracy, tanie mieszkania. I jeszcze NAS im dali do za-
bawy,  jak mysz kotu.  Nas. Tych  mądrych,  tych  kwalifikowanych,  tych,  co  to korzystają  z
własnych  mózgów.  Ach,  tragarzu,  nadeszła  sprawiedliwość:  profesory  i  doktory  zarabiają
mniej od ciebie, a w dodatku możesz ich opluć na wiecach, do mamra wpakować, bo tyś jest
solą ziemi, tragarzu; nadeszły twoje czasy! A oni nienawidzili ich jak cholera, tych swoich
dobroczyńców.  Nam się  dali  przekabacić. Obalili  ich;  obalili komunę. Stracili to,  co  mieli
przedtem, a zyskali wolność. I co? Ryczą KOMUNO, WRÓĆ, żałują: co im tam wolność w
porównaniu  z  tanim  mieszkaniem?  Sam  widzisz,  jak  nienawidzą  szefa  kawiarni.  Klasowa
nienawiść, klasowa. Nienawiść chama do nie-chama. Jeżeli jeszcze raz usłyszę, jak ktoś ich
tłumaczy, jak się nad nimi lituje, dam w mordę. Nie masz pojęcia, jak plugawie gadali! Inny
gatunek ludzi i tyle. Inny gatunek. Trzeba go trzymać w ryzach.
Przestań, dobrze?
Jeszcze jedna whisky.
Mówisz, że pokręciłem chronologię. Nie. A może? Czekaj. Sadzali nas na Cztery Osiem i
zaraz znów łapali w 1980, przez całe lato. Wrzało wtedy. Wyszliśmy, jak czerwony spasował
i niby to się ułożył z narodem. Próbowaliśmy upiec na tym z Augustem własną pieczeń, ale to
się nie mogło inaczej skończyć niż wielką masakrą. Myśmy znali czerwonych. Zdziwiliśmy
się nawet, że dość łagodnie to poszło. Masakra, ale nieduża. Terror, chamstwo, tak. Nas nikt
nie rozwalił; my byśmy siebie rozwalili, gdybyśmy byli u władzy! Prawdę mówiąc, aż wstyd
nam było, że nikt nawet o tym nie pomyślał. Że graliśmy w więzieniu w ping-ponga i jedli-
śmy pomarańcze z paczek. I że – wiesz – w przeciwieństwie do różnych opozycyjnych na-
wiedzonych  byliśmy... byliśmy...  Czerwień  się tak  łatwo nie zmywa.  Partyjniacy  byli nam
bliżsi niż ta czarna reakcja: krzyż mieliście w ręku, a browning w kieszeni... jakoś tak to szło.
Jakby nie gadać, to czerwoni przynieśli tej naszej hołocie z kruchty cywilizację. Czytać hołotę
nauczyli... Znów zgubiłem wątek!
Po prostu już wtedy, niby w więzieniu, ale formalnie internowani, wiedzieliśmy, że tylko z
czerwonymi możemy się dogadać. A oni – tylko z nami. Więc jakby doszło do przekazywania
władzy, dla picu (każdy były czerwony wie, że liczy się baza. Ekonomia) – to tylko nam ją
dadzą. I przed oszołomami obronią. Nie, jeszcze tego nie planowali. Ale wariant już był. Że
gdyby tak – to oni tak. Biały koń tak – to my wtedy hetmanem; a jak biały hetman – to go
wieżą w dwóch ruchach. Już w nas widzieli sojuszników na wypadek, gdyby. Słusznie.
A Mony wtedy nie było. Mona zabiła się dwa lata wcześniej. Jak tylko August wyszedł z
takiej niedużej odsiadki. Baliśmy się o niego po jej śmierci, ale zaraz zaczęło się dużo dziać,
nie miał czasu na zmartwienia. Może pił więcej.
JESZCZE WIĘCEJ, tak.
Nie nudź. Czego ty chcesz ode mnie?
Chronologii, tak?
Polityczną znajdziesz byle gdzie. Osiem lat po tym, jak wszystko rozwalili, cały ten bunt,
osiem lat po tym, jak nas zamknęli, system tak się wykopyrtnął gospodarczo, że postanowili
zrobić woltę.  Oddać  władzę.  Tę pozorną, tę  odświętną.  Tę,  której  myśmy chcieli,  wieczni
idealiści. Której chciał August.
A prywatna chronologia? Nie pamiętam.
Sonia – to było po buncie, a przed karnawałem. Jak byliśmy tacy wściekli, takie wilki w
noc gwiaździstą. Mona też była wtedy, i śmierć Mony. Potem były kratki, walka, nabieranie
155



------------------------------------------------------------- page 156

rozumu,  kratki,  Gosia,  zwycięstwo,  jeszcze  większe  nabieranie  rozumu...  Melodramatu
chcesz?
Chcesz pan melodramatu, panie Pipman, to se pan jego kup!... jak powiedziałby Żyd do
Żyda. Ja byłem zwierzę polityczne, nie melodramatyczne. Tego nauczył mnie August. Takim
stworzył mnie August.
Prawdziwa chronologia była taka: najpierw wilki w noc gwiaździstą, potem wilkom zęby
się wykruszyły, a gwiazdy na niebie zgasły. Jak w każdym życiu, jak u każdego.
Człowiek sam nie wie, że właśnie wtedy zaczyna się szczęście.
– Encore un whisky de Malt, s'il vous plait. Avec des glaçons seulement.
Cholera, jak mi dobrze. Żadnych przeklętych gwiazd. Pochmurno, więc ciepło, zacisznie.
Światło  mrozi. W  gwiaździstą  noc  zimą  człowiek  aż  się  trzęsie, a  gdzie  nie  ma  zimy?  Z
chmurami lepiej: nie przepuszczają zimna. Chmury są jak pierzyna, złotko; ciemność jest jak
pierzyna! Zęby już nie mogą boleć, bo ich nie ma. Co za ulga! Zębaci nawet tego nie prze-
czuwają.
Nie chce mi się więcej gadać. Nie dzisiaj. Napij się ze mną. Zamów sobie whisky. Tyle się
człowiek naszarpie, zanim zrozumie, że tylko to się liczy. Pierzyna chmur, ciepło, zaciszność
i whisky de Malt. Ja to zrozumiałem. August nie.
Chciałeś pan pointy, panie Pipman, to ją pan masz. I to za darmo.
AUGUST NIE!!!!!!!!!!!!
W porządku?
156



------------------------------------------------------------- page 157

IV
SONIA:
Nie chodzi o to – żeby mieć sto tysięcy wojska – tylko o to żeby wróg myślał – że się ma
sto tysięcy wojska!
Wiesz – kto to powiedział? Napoleon. Nienawidzę tego sukinsyna – ale mądrzejszego fa-
ceta ze świecą szukać – klnę się Bogiem & niech złe duchy tańczą po grobie mojej babki. Jak
mówią Anglosasi.
Gdybym myślała – że przeczytasz to – co piszę – pisałabym inaczej. Nie myślę – że. Mogę
sobie pisać – co mi się żywnie podoba. Wszystko mogę. Przede mną ściana – za mną ściana –
& nic mi nie grozi. Pójdę sobie nalać Glennfiddich. On the rocks.
Czytałam – co się u was stało. Widziałam w TV – co się u was stało. W waszym konsula-
cie powiedziano mi – że mogę im przynieść list – a oni gwarantują – że dotrze tam – gdzie
będziesz akurat więziony. Pytałam – czy do Rosji też – ale zapewnili – że was nie zsyłają do
Rosji. Chociaż taki młody urzędnik przyznał mi w konfidencji – że pewności nie ma. Zwłasz-
cza na przyszłość. No – nie wiem.
Nienawidzę pisania listów & tego wszystkiego – ale spróbuję.
Widzisz – przejęłam się. Głupio tak mówić – ale przejęłam się. Te czołgi na ulicach – ci
żołdacy z bagnetami  & tak dalej. Nie pierwszy  raz to widzę –  jasne – co chwila w jakimś
miejscu na świecie urządzają takie brewerie – ale paskudne to & tyle. Więc siadłam & piszę.
Nie spodziewaj się żadnych sentymentów. Wyrzuciłam je z życia dawno temu. Do niczego
bym z nimi nie doszła. Nikt by nie doszedł. Albo spodziewaj się – co mi tam.
Jak chcesz – mogę być twoją mateczką wojenną.  Jak w 1914. Marzyłam o tym – kiedy
miałam trzynaście lat & czytałam Rilla of the Ingleside. Ty tego pewnie nie znasz – ale spytaj
jakąkolwiek kobietę – chyba nawet u was na tym się chowały. Na Lucy Maud Montgomery.
Właśnie dlatego trudno was – mężczyzn  – kochać – że nie znacie L. M. Montgomery. Nie
znacie & nie chcecie znać. Inaczej mówiąc – nas – kobiet – nie chcecie znać – więc za co was
kochać?
Masz rację – większość bab nie interesuje się także tym – jacy WY jesteście. Ich sprawa.
Ja muszę – to mój zawód. Ja przeczytałam nawet Clausewitza – ale nikt z tych tępaków – z
którymi miałam coś wspólnego – nie znał Clausewitza. (Na szczęście znam się także na bok-
sie – futbolu – futbolu amerykańskim – base-ballu – wyścigach konnych – & masie innych
rzeczy – z których mi nic nie przyjdzie – bo jedyne – czym się zajmują faceci – to moda mę-
ska – choroby jamy brzusznej – nadciśnienie – szkodliwość palenia w wersji telewizyjnej –
wszyscy rzucają! – & trochę polityki w wersji także telewizyjnej – dwa-trzy stereotypy: znam
–  znam – pewnie – że znam!  Ależ ja się marnuję! Mam za wysokie kwalifikacje  jak na te
nędzne czasy. Cholerna szkoda. Szkoda zwłaszcza – że wy – mężczyźni – nie znacie wielkich
wojskowych. Słuchaj – kochany. Cała prawda o życiu – to prawda o wojnie. & nikt nie po-
wiedział tak wielkich prawd – pasujących do wszystkiego – jak wodzowie naczelni.
Zaraz ci to udowodnię. Ten list & tak nie dojdzie – guzik tam wierzę waszym czerwonym
konsulom  – więc  mogę sobie  pisać – co  chcę.  Nawet mi  to dobrze robi.  Fantastycznie się
157



------------------------------------------------------------- page 158

czuję. Jak się rozpędzę – napiszę list na 1000  stron. No – nie. Nie bój się.  W końcu jakaś
szansa – że dojdzie – istnieje.
Czy ty wiesz – człowieku – co napisał marszałek Foch w depeszy do dowództwa aliantów?
Moje prawe skrzydło się cofa – moje lewe skrzydło się cofa – moje centrum w rozsypce –
idealna sytuacja – przystępuję do ataku. NAPRAWDĘ tak było – & Foch NAPRAWDĘ wła-
śnie to zrobił & zwyciężył. Daję ci to pod rozwagę. Wyślij gryps z tym tekstem swojemu gu-
ru. Ciekawe – co powie.
Jak mu było? August?
Och – kochany. Gdybyśmy zrobili spółkę – doszlibyśmy o wiele dalej niż ty ze swoim Au-
gustem – a ja solo. Trudno. Sama o tym w porę nie pomyślałam.
Jestem w Monachium. Mieszkam na rogu Falkenturmstrasse – łatwo znaleźć:  idziesz od
Maximilianstrasse w stronę piwiarni – w której Hitler odnosił pierwsze sukcesy – & od razu
trafiasz na mnie. Wystarczy znaleźć pomnik Czerwonego Kapturka. Z wilkiem. Wilk jest bar-
dziej udaną częścią pomnika. Z przodu tryska fontanna. A parę kroków w lewo – jeśli idziesz
od Maximilianstrasse – masz Ha rry's Bar – ukochane moje miejsce w tym mieście Brunat-
nych Koszul. Już o dziesiątej wpadam tam na śniadanie: Pińa Colada – cocktail na rumie z
mleczkiem kokosowym & sokiem ananasowym – trudno znaleźć coś zdrowszego. Po połu-
dniu przychodzę na gin & tonic – a wieczorem idę na całość. Sama lub nie. Znajdziesz mnie
w piwnicy – gdzie mój znajomy ślepy czarnuch (oczy ma jak sokół – ale udaje Raya Charle-
sa) gra & śpiewa do świtu. Siedzę sobie w kącie z moim pudlem cesarskim wystrzyżonym na
lwa – Goetzem von Berlingen – zdrobniale Goetzi. Zwykle nie muszę siedzieć długo & tylko
czasem sama. Bywa tu elita – niemiecka & amerykańska – a ja nieźle sobie radzę. W gorsze
wieczory piję jedno martini po drugim & jeden gin-tonic po drugim – & jeden manhattan po
drugim – a Goetzi dostaje Pińa Colada w miseczce – & kiedy jest już po północy – przestaję
słuchać mojego kumpla czarnucha & włączam walkmana: przy manhattanach lubię sobie po-
słuchać Leonarda Cohena. First we take Manhattan – then we'll take Berlin... ubóstwiam to –
Gus – ubóstwiam. W sumie nie jest źle.
Wracając do domu  – sama lub nie –  włażę do fontanny – wspinam się na postument &
głaszczę wilka z pomnika. Dziewczynki z koszyczkiem nie – nigdy. Zawsze wolałam wilka
od Czerwonego Kapturka. Mam jeszcze list cioci do mamy – z czasu – kiedy miałam sześć
lat. Zabrała mnie do teatru dla dzieci. Właśnie na tę bajkę. Kiedy na scenie pojawił się strasz-
liwy wilk – wszystkie dzieci zawyły ze zgrozy – & dopiero wtedy – jak napisała ciocia – na
kamiennej twarzy Soni pojawił się uśmiech. Chyba jasne – dlaczego później stałam się tym –
czym się stałam?
Gdybym sądziła – że ten list dotrze do ciebie – nigdy bym tego wszystkiego nie pisała –
jasne? Ale z twarzy facetów z waszego konsulatu fałsz mało – że kapał: ściekał strugami –
wodospadami – Niagarą! Jeżeli jakimś cudem trafi to do twojej celi – weź poprawkę na moją
niewiarę. Nie sądzę – żeby trafiło.
Gdybyś przeżył – gdybyś wyszedł z tego – z obozu koncentracyjnego? z mamra? z Sybe-
rii? – & gdybyś był pewnego dnia w Monachium – znajdź pomnik Czerwonego Kapturka &
zajrzyj do mnie. O ile ciągle tu będę. Monachium nie jest dużo zabawniejsze od Stuttgartu;
jako następny etap życia planuję Londyn. Jeżeli & tam będzie nudno – Nowy Jork. Jeżeli &
tam... nie wiem.
A może wyjdę za mąż?
Może.  W  końcu  to  prawie  to  samo  –  co  włożyć  głowę  w  pętlę.  Albo  zaufać  wilkowi.
Świetna rzecz dla neurotyczki.
TO chyba zauważyłeś? Nie możesz przecież myśleć – że prawdziwa dziwka zadałaby się z
tobą? Nie – aż tak głupi nie jesteś.
Słuchaj – kochany. Jest zima. Wsiadłam do autobusu & czekałam aż ruszy. Na przystanku
rosło gołe – czarne drzewo. Na gałęzi siedziała wrona. & nagle pomyślałam sobie: przecież
158



------------------------------------------------------------- page 159

na każdego – kto przychodzi na świat – coś czeka. Jego los. Koleiny – którymi łatwiutko &
po prostu ma się potoczyć jego życie. Do przodu & szlus. Na mnie nic nie czekało. Żadnych
kolein. Żadnej drogi.
Myślę – że na ciebie też nie. Czy inaczej wpuściłabym cię wtedy do domu? Wtedy – na
Bebelstrasse? Coś w końcu musiałam w tobie zobaczyć?
Siedzę w Harry's Bar przy Falkenturmstrasse. Zdjęłam buty & oparłam stopy o grzbiet Go-
etzi. Mój  kot Augustyn nie  żyje. Wiem  – że nie  lubisz zwierząt.  Dlatego  nie  lubię ciebie.
Dlatego nie mogłabym ciebie kochać. Bo to jest – bo to jest –
Bo to jest nieprawda. Ktoś ci czegoś zabronił. Ktoś ośmieszył przed tobą wszystko – co w
tobie najlepsze. Kazał ci się tego wstydzić. No – & męczysz się od tej pory jak potępieniec –
kochany. Po diabła?
Czy to był ten twój guru? Czy on cię tak urządził?
Kiedyś chyba lubiłeś zwierzęta – co? & o to chodzi!
Przypomnij sobie. Jaki byłeś wtedy – przedtem? Kiedy jeszcze chciałeś mieć psa czy kota.
A co mnie to obchodzi?
Siedzę w H ar ry ' s B ar  – mój  kumpel Jim gra  &  śpiewa  ochrypłym  głosem Hit the  road
Jack; słucham tego co wieczór – znudziło mi się. Już wszystko mi się znudziło. Przeglądam
mój zeszyt z wypisami z wielkich wojskowych. Nie udało mi się życie – cholera! Tobie też
chyba nie bardzo. Ale jeszcze nic nie jest stracone. Prawda?
Jasne – że prawda.
Ty jeszcze zostaniesz premierem – a ja milionerką. Bo & czemu nie? Grunt – to wiedzieć –
czego się chce. Jak się zna swój cel – pozostaje tylko dobrać środki – a to już drugorzędne –
to już drobiazg. Oboje znamy nasze cele. Czy na samą myśl o tym nie skaczesz z uciechy tam
– gdzie teraz jesteś? W więzieniu – w obozie – na Syberii? Tego nauczył nas Rockefeller –
prawda? A Napoleon – Clausewitz – Foch – Patton & Eisenhower dorzucili parę dobrych rad.
Przeglądam mój zeszyt.
W ciasnej sferze działania wielki człowiek jest  tylko mąciwodą –  powiedział Napoleon.
Ach  – skarbie: uwierz wreszcie – że nie jesteśmy wszechmocni; że nie  wystarczy chcieć –
pracować – starać się – poświęcać wszystko... Jak ty mi kiedyś mówiłeś? Całą swoją krew –
kropla po kropli. Opowiadałeś mi – że prawie dosłownie to samo mówili – zalewając się łza-
mi – wasi gestapowcy – kiedy im dziękowano na fabrycznym wiecu za stłumienie zamieszek
& przywrócenie spokoju – w którym to było roku? 1967? Ach – nie –już pamiętam: wtedy –
kiedy wszędzie się trzęsło – w 1968. Sam widzisz. Nie wybrniemy z tego.
Ja chcę tylko pieniędzy.
Aż pieniędzy.
Nic oryginalnego. & łatwe to nie jest.
Co ja tu mam – w tym zeszycie pochlapanym manhattanem?
Jeszcze Napoleon – jasne.
Nakładać zbyt twarde warunki – znaczy zwalniać od ich wykonania.
Nie należy ani krępować – ani ścigać przywar nieszkodliwych.
Handel  łączy  ludzi;  wszystko  – co  ich  łączy  –  sprzymierza  ich. Handel  jest  zasadniczo
szkodliwy dla władzy.
Wojna nieunikniona jest zawsze sprawiedliwa.
AMBICJA WŁADANIA DUSZAMI JEST NAJSILNIEJSZĄ Z NAMIĘTNOŚCI.
159



------------------------------------------------------------- page 160

Czy to nie dotyczy nas obojga? Czy nie dlatego każde z nas stało się tym – czym się stało?
I jeszcze Napoleon. Dawno zapisane – pięć lat temu:
Trzeba  równie  dużo  odwagi  –  by  znieść  z  rozwagą  ducha  ból  duszy –  j a k  n a  t o  –  b y
umrzeć pod ogniem dział. Bez oporu poddać się zgryzocie – zabijać siebie – by jej uniknąć –
oznacza zejść z pola bitwy przed zwycięstwem.
Ach – & to; zwłaszcza to!
Co wywołało rewolucję? Nieposkromione ambicje. Co położyło jej kres? Również niepo-
skromione ambicje. I jakim znakomitym pretekstem do tumanienia mas była dla nas wszyst-
kich wolność!
Przepraszam. Nie pisze się takich rzeczy do przegranego. Do więźnia. Ale czy nie zrozu-
miałeś nigdy – kotku – czemu stało się to – co się stało? Czemu byłam dla ciebie gratis?
Bo jesteśmy podobni.
Bo łączy nas ambicja. Choć ja może na to nie wyglądam.
Byłam tak zajęta pisaniem do ciebie – że straciłam niezły zarobek. Widzisz.
Pies się niecierpliwi – chce wyjść z Harry's Bar; ma rację. Zaraz wyjdziemy – piesku.
Mam paskudny spleen. Ty przegrałeś – a ja ciągle nie wygrywam: czy to nie to samo? Na-
sze prawe skrzydło się cofa – nasze lewe skrzydło się cofa – a centrum w rozsypce: znako-
mita sytuacja – prawda? Może & znakomita. Może & znakomita. To jak: przystępujemy do
ataku?
160



------------------------------------------------------------- page 161

V
PIOTR:
To ja byłem tym kretynem, który Miał Stryja. Stryj Piotra Wszystko Załatwi. To była je-
dyna rzecz, którą się o mnie wiedziało. TO TEN, CO MA STRYJA. Byłem niskim, tłustym,
śmiesznym facetem, na którego nikt nigdy nie zwracał uwagi, którego ręki wyciągniętej głu-
pio do powitania czy pożegnania nikt nie zauważał (w końcu przestałem ją wyciągać; tego też
nikt nie zauważył), z którego śmiano się krótko (bo zaraz okazywało się, że mam stryja), a
potem po prostu się go nie lubiło, drobiazg. Są gorsze rzeczy.
Stryj mnie kochał, a ja kochałem jego. Stryj był gotów na wszystko, byle ułatwić Piotru-
siowi życie. Słyszałem, jak  rozmawiali  wieczorami z  moim ojcem:  udawałem, że śpię,  ale
słyszałem. (Oni też się bardzo kochali, ci dwaj bracia; bardzo). Wił się jak węgorz, lawirował
jak mistrz slalomu, ten mój stryj, byle koledzy lubili Piotrusia, byle go akceptowali, byle nie
był samotny i smutny, biedaczek. – Wiesz, stryjku, mój kolega potrzebuje paszportu. – Masz
jego dane, Piotrusiu? Nic więcej. Czasem tylko pytał nieśmiało: – Czy to miły chłopiec, Pio-
trusiu? Przyjaźnicie się? – i był szczęśliwy, kiedy kiwałem głową.
Kto by się ze mną przyjaźnił? Kto zwróciłby na mnie kiedykolwiek uwagę, gdyby ON nie
był moim stryjem?
On, generał policji?
Milicji, przepraszam. Ludowej milicji. Już się odzwyczaiłem od tej nazwy. Zresztą nigdy
nic nie znaczyła, chodziło tylko o to, żeby buntownicy, strajkujący, różni tacy nie mogli uży-
wać tej nazwy dla określenia swoich straży porządkowych. Policja była wszędzie państwowa,
milicja własna, oddolna, z wyboru, samoobrona Skrzywdzonych i Poniżonych; nazwanie po-
licji milicją było chytrym posunięciem. Tak mi to kiedyś wyjaśnił stryj. Że niby teraz sami się
rządzimy, koniec z draniami pałującymi manifestacje bezrobotnych, wyrzucającymi nędzarzy
na bruk, torturującymi w celach; nie ma już policji, nie ma, hura! Jest tylko MILICJA: nasza
samoobrona. Nie wróg, a najlepszy przyjaciel. Tak mi to kiedyś wyjaśnił stryj. I uśmiechnął
się. Smutnym, zgorzkniałym uśmiechem. Pamiętam ten uśmiech.
Nie. Nie chcę nikogo wzruszać; zresztą kogo by to wzruszyło? Mój stryj wdepnął kiedyś w
coś, z czego już nie mógł wyleźć – chyba że kładąc na szali życie, wolność, przyszłość – no,
życie, tak czy owak – swoich bliskich. Do tego nie miał prawa. Tak uznał, a ja się z nim zga-
dzam. Swoje życie tak – ale na tym polegał system, może to była najpodlejsza jego cecha, na
tym polegał, że nigdy nie wystarczało oddać tylko własne życie. Ojciec nie wdepnął w nic
takiego, ale rozumiał brata. A ja –ja z niego korzystałem. Z mojego wspaniałego, mocarnego,
potężnego stryja.
Tyle że nigdy dla siebie. Trudno w to uwierzyć, co? JA nigdy nie byłem za granicą, choć
miałem aż takiego stryja, aż takie możliwości; JA ciągle mieszkam w małym mieszkanku na
marnym osiedlu, z moją owdowiałą, ciężko chorą matką (obaj umarli:  i mój ojciec, i stryj;
cóż, tak już jest na tym świecie), hoduję papużki, chodzę do kościoła, niektórzy uważają mnie
za pedała, bo nikt nie słyszał o żadnej kobiecie w moim życiu (o mężczyźnie też nie, ale to
nieważne), zresztą  może  i słusznie:  nigdy  nie zaznałem niczego FIZYCZNEGO,  nigdy, za
bardzo się tego bałem, ale jeżeli kochałem kiedykolwiek –
To jego kochałem. Gucia Szredera. I nigdy, do końca świata tego sobie nie wybaczę!
161



------------------------------------------------------------- page 162

Byliśmy w tym samym liceum, w tej samej klasie. Nie: na tym samym roku, ale ja cho-
dziłem do klasy B, a on do A. Już od pierwszych dni szkoły wszyscy o nim mówili. Przecha-
dzał się po korytarzu, otoczony gromadą wielbicieli. Pili mu z ust. (A potem miał czelność
robić ze  swoich  lat szkolnych  tragedię!)  Ja  stałem  na przerwach pod  oknem,  sam, zawsze
sam, i patrzyłem na niego, chory z zazdrości. Z zachwytu także.
Chyba od niedawna pozwolono chłopcom nie nosić w szkole fartuchów; a może i dziew-
czynom też? Nie pamiętam. Nie pamięta się już takich rzeczy w moim wieku. To, co pamię-
tam, to Gucio Szreder, gwiazda naszego liceum, w granatowych spodniach, w luźnym, gra-
natowym swetrze...
Przestańcie przerywać; tracę wątek.
No, jasne: to było TO liceum. Z wielkimi, pradawnymi, przedwojennymi tradycjami, chy-
trze przejęte przez czerwonych: ciągle wspaniałe, niezależne, otwierające każdą drogę w ży-
ciu. Wszyscy je uznawali, wszyscy je cenili. Żadna szkoła partyjna, dajcie spokój! Tyle że nie
można się tam było dostać bez protekcji, i to mocnej protekcji. (Tak, tak, jasne: ja miałem
protekcję stryja; tak, skłamałem, mówiąc, że nic mu nie zawdzięczam: sam się zdumiałem,
jak łatwo zapomina się takie rzeczy!) Potem miało się wszystko. Basen, kort tenisowy, nawet
lekcje łaciny i greki, jeśli ktoś chciał (ja chciałem, ale nikt poza mną się nie zgłosił i sprawa
upadła),  nawet  lekcje  jazdy  konnej  w  niedziele;  wszystko!  Wszystko,  co  było  możliwe  w
tamtych czasach, w tamtym systemie.
To  tam Amerykanie szukali swoich potencjalnych elit; zrobiłem potem doktorat  z teorii
potencjalnych  elit,  coś  o  tym  wiem.  I  moim  zdaniem  Gucio  Szreder  został  amerykańskim
szpiegiem już wtedy, już w liceum.
A może dopiero na studiach, na historii: nie wiem, czemu wszyscy tam właśnie werbowali
szpiegów, i nasi, i tamci. Ale sądzę, że to się stało już wtedy. W liceum. Przed maturą.
...Czy mogę wreszcie zacząć mówić po swojemu?!
Podpierałem ściany na przerwach. Nikogo nie znałem, z nikim się nie zbliżyłem. Próbo-
wałem przybierać nonszalancką minę – tak samo, jak tych kilku podobnych do mnie, których
– głupiec! – nie zauważałem; trzymałem ręce w kieszeniach, pogwizdywałem cicho (nawet
gwizdać porządnie nie umiałem!) – i patrzyłem na Gucia Szredera. Na tego wysokiego, rude-
go chłopaka, z odstającymi uszami, z butnie podniesioną głową, z donośnym głosem. Z rę-
kami w kieszeniach jak ja, ale – Boże drogi, jak to inaczej wyglądało! Otaczało go coraz wię-
cej zachwyconych chłopców, a coraz więcej zachwyconych dziewcząt dyszało pod ścianami;
po paru tygodniach Gucio przestał nawet spacerować po szkolnym korytarzu (Nie jest pery-
patetykiem, jak wyjaśnił – w ilu słownikach szukałem tego słowa aż je wreszcie znalazłem!),
bo zaraz po wyjściu z klasy otaczał go tłum, konający z ciekawości, co też nasze bożyszcze
myśli o tym, a co o tamtym; czasem wołał głośno, że ma już tego dosyć, że głowa go boli, że
musi odpocząć; ludzie rozstępowali się smętnie, a on gdzieś przysiadał z książką Dostojew-
skiego albo Tomasza Manna (w dwa dni później wszyscy chodzili z tą samą książką pod pa-
chą; ja też, ale na mnie nikt nawet nie spojrzał), niby to nie zdając sobie sprawy z wlepionych
w niego, zachwyconych spojrzeń... Gdyby dano mi wtedy do wyboru: wieczność w raju albo
jeden dzień  bycia  Guciem  Szrederem,  nie wahałbym  się  nawet przez chwilę!  Być Guciem
Szrederem, oczywiście! Kto przy zdrowych zmysłach mógłby postąpić inaczej?!
Właściwie byłem wtedy bardzo szczęśliwy. Miałem cel w życiu.
Cel – to było zbliżenie się do Gucia Szredera. Więcej: zostanie przyjacielem, najlepszym
przyjacielem Gucia Szredera! Nie  myślałem o tym,  że ten  sam cel  mają tłumy. Toż nawet
klasa maturalna  czołgała się  przed  Guciem!  Nie, nie  myślałem  o tym.  Kogo  mógł  wybrać
poza mną? To, czym byłem w oczach innych – mały, nieśmiały grubasek, czerwieniący się z
162



------------------------------------------------------------- page 163

byle powodu – stanowiło tylko wierzchołek góry lodowej. Pod powierzchnią oceanu krył się
wszechświat. Moje myśli, moje marzenia, moje sny, moje cierpienia, moje wszystko, wszyst-
ko, wszystko. Któż mógł to zobaczyć, domyślić się tego, jeśli nie on? Był moim Bogiem, był
moim wszystkim, i nigdy nawet na mnie nie spojrzał, i nigdy się tego nie domyślił: on, Gucio
Szreder. To zero. Ten podrzędny szpicel. Ten głupiec.
Przez trzy miesiące szykowałem się do mojej WIELKIEJ AKCJI. Czytałem każdą książkę,
którą widziałem w jego rękach. Wybierałem rodzicom drobne z kieszeni, a banknoty z port-
monetek – nie miałem kieszonkowego – i chodziłem na filmy, o których mówił z tamtymi, ze
swoją lejbgwardią. Do teatru nie udało mi się chodzić, nikt z mojej rodziny tego nie robił i nie
mógłbym tak sobie, po prostu, wyjść wieczorem (Gucio chodził do teatru!), ale naśladowałem
wszystko poza tym. Wszystko, co mogłem.
Kiedy już byłem gotowy, zacząłem snuć się za nim na przerwach. Na końcu jego korowo-
du.  Próbowałem  przepchnąć  się  bliżej.  Nadstawiałem  uszu.  Słuchałem,  o  czym  mówią,  o
czym ON  mówi. O Heglu,  o młodym Marksie –  pojęcia nie miałem, co to takiego, młody
Marks, ale dowiedziałem się; o Szatowie i Raskolnikowie – poszukałem w encyklopediach, w
słownikach, i przeczytałem Dostojewskiego; o VIII plenum – to mi zajęło najwięcej czasu,
między  zjazdami  partii,  Naszej  Partii,  zawsze odbywały  się PLENA: wieki minęły,  zanim
zrozumiałem, że tak krótko i po prostu ludzie wtajemniczeni określają tylko jedno plenum, to,
na którym wykończono nacjonalistów  i uwito  girlandy  dla  czerwonego kolonializmu,  to  z
1948; o Naphcie i Settembrinim – drobnostka; o egzystencjalizmie, o roli jednostki w histo-
rii...
Właśnie o tym perorował Gucio Szreder w ten zimowy dzień, kiedy się odważyłem.
Była epidemia grypy, coraz więcej uczniów nie przychodziło do szkoły, i udało mi się sta-
nąć przy samym Guciu Szrederze, który wykrzykiwał właśnie:
– A rola jednostki w historii? Kochani, dla mnie to jest pięta achillesowa marksizmu, tak,
pięta, pięta!
– A może węzeł gordyjski? – wychrypiałem nagle, cały czerwony, nie rozumiejąc, co mó-
wię: pierwsze skojarzenie, pierwsze słowa, które mi przyszły do głowy, je właśnie wymówi-
łem. Nie mogłem tracić okazji!
Po raz pierwszy Gucio Szreder spojrzał na mnie. I – Boże święty, przysięgam, że nie kła-
mię – spojrzał z podziwem.
– To dobre, to bardzo dobre! Węzeł gordyjski, którego się nie rozwiąże, który trzeba prze-
ciąć! Śmiały wniosek, bardzo śmiały. My się chyba jeszcze nie znamy?
I  wyciągnął  do  mnie  rękę.  Dotknąłem  jej,  uścisnąłem  ją:  uścisnąłem  rękę  Boga!  Przed
oczami miałem mgłę: patrzyłem prosto w twarz Gucia Szredera, ale nie widziałem jej. Mgła,
mgła. Powiedziałem,  jak się nazywam. Jak Lucyfer, wstąpiłem  na wysokość  obłoków. Jak
Lucyfer, zaraz runąłem w dół.
– No, bo Plechanow nam tego węzła nie przetnie! – oznajmił Gucio. – Sekciarstwo nam go
nie przetnie! A może? Co o tym myślisz?
Stałem zupełnie ogłupiały, z opadającą szczęką, nie rozumiejąc, o czym mówi.
– O argumentach Plechanowa! – niecierpliwie dopowiedział Gucio. – Czy coś z tego da się
przełożyć na konkret, na fakty? Chyba nie, jak sądzisz?
– Na pewno nie  – odpowiedziałem stanowczo  Ale coś w moim głosie, w mojej twarzy,
wzbudziło nieufność Gucia.
– Czytałeś chyba O roli jednostki w historii?
Kiwnąłem głową. Pewnie: ciągle się czyta o jakichś jednostkach w historii; po prawdzie
niczym innym ludzkość się nie zajmuje od wynalezienia pisma. W ten czy w inny sposób.
– A kto to napisał? – zapytał Gucio podchwytliwie, jak belfer. Jak wódz.
Milczałem. Odczekał dwie sekundy.
– No, stary, jeśli ty Plechanowa nie czytałeś, to nie mamy o czym ze sobą rozmawiać!
163



------------------------------------------------------------- page 164

Wybuch śmiechu tych, którzy nas słuchali. A Gucio już się odwrócił, już odchodził, odsu-
nąwszy mnie na bok jak przeszkodę. Inni poszli za nim.
Płakałem tamtego dnia. Płakałem w domu. Ostatni raz w życiu tak strasznie płakałem.
Potem, oczywiście, Gucio dowiedział się, że MAM STRYJA. I to on do mnie podszedł na
którejś przerwie. Miły, przystępny, łaskawy. Już mnie nie egzaminował. Polecał mi jakiś film,
miałem koniecznie ten film zobaczyć, tłumaczył dlaczego, właściwie on też powinien zoba-
czyć go jeszcze raz, właściwie – powiedział to, jakby zupełnie znienacka olśniła go ta możli-
w ość –  mogliby śmy wy brać si ę razem . Jeszcze  dziś, o  piąte j. Kiwnąłem  głową, nie mogąc
wydobyć z siebie głosu. Po raz drugi uniosłem się na wysokość obłoków, głupiec. I po raz
drugi spadłem.
Bo odezwał się dzwonek. I Gucio, już zawracając, żeby iść do swojej klasy, zapytał nagle,
niby od niechcenia:
– Czy to twój stryj...
Nie musiał kończyć. Dobrze znałem to pytanie.
– Tak! – warknąłem.
Nie speszył się wcale. Klepnął mnie po ramieniu.
– Bądź przed kinem parę minut przed piątą.
Och, tak; miałem to szczęście.
Poszedłem do kina z Guciem Szrederem.
Potem Gucio Szreder zaprosił mnie do domu.
Spacerowałem na przerwach w jego świcie. Tyle że już się nie odzywałem.
Przepraszam, raz.  Bolała  mnie  noga,  na  zakrętach  krzywiłem się,  rozcierałem  stłuczoną
kostkę, i nagle powiedziałem bohatersko:
– Ty jednak jesteś pe-ry-pa-te-ty-kiem, Guciu!
...i znów wszyscy się śmiali, ale życzliwie. W końcu należałem do jego lejbgwardii!
To był pierwszy i ostatni raz, kiedy ktoś śmiał się serdecznie, bez złośliwości, z jakiegoś
mojego pożal-się-Boże-żartu. Nie żałuję tego, skądże. Stwierdzam fakt i tyle.
Czy go ciągle kochałem? Czy kochałem Gucia Szredera?
Och, tak. Ale – od tego wiekuistego pytania o stryja – złą, nieszczęśliwą miłością. Hasslie-
be. Zwłaszcza odkąd zobaczyłem Augusta.
Tego bęcwała, którego Gucio tak kochał, jak ja kochałem jego. To też była Hassliebe.
Gucio zaprowadził mnie do niego w jakieś marcowe popołudnie. Tak samo jak wszystkich,
którzy – jego zdaniem – mogli się temu bęcwałowi na coś przydać. PAN potrzebował służby.
Ekonom – a może kamerdyner, nie wiem, jak się to nazywa u bogaczy – służbę mu wyszuki-
wał i prezentował. Owszem, zostałem przyjęty. Do pracy w polu, nie na pokojach. Nigdy nie
rozmawiałem z Augustem sam na sam.  Wiele razy byłem u niego  w grupie.  Siedziałem w
kącie,  stałem  pod  oknem,  podpierałem  ścianę.  Nie  odzywałem  się n i g d y .  A l e  S T R Y J
PIOTRA bywał potrzebny, rozumiesz.
Podpierałem ścianę i patrzyłem na to bożyszcze mojego bożyszcza. Na jego wymachujące,
włochate łapy, na żółte, popsute zęby. Na gołą, rozkołysaną łydkę (ciągle kiwał się na tylnych
nogach krzesła, a  nogawka  spodni  podjeżdżała  mu przy  tym  aż  pod  kolano;  kiedyś nawet
spadł i złamał sobie trzy żebra; potem siadywał już godnie w fotelu, jak bonza, ale nogawki i
skarpetki nadal miał za krótkie), na twarz błazna. Zawsze myślałem sobie o tym, że słowo
„august” było nie tylko przydomkiem cesarzy; także błaznów cyrkowych. A on BYŁ błaz-
nem. Tyle że umiał się bardzo głośno wydzierać, recytując ostatnie wytyczne swych moco-
dawców z USA (raczej klan Kennedych niż CIA) i z Sowietów (Gorbaczow, obaj z Guciem
164



------------------------------------------------------------- page 165

dali się kupić Gorbiemu, pamiętasz jeszcze tego pacana, który chciał ozdobić komunę wolno-
ścią i mimo to zachować władzę?... ach, jakie oni gorbazmy miewali, co pięć minut, on i Gu-
cio!), i tym przebijał konkurentów. Nikt tak głośno nie ryczał, to robiło wrażenie. Do czasu.
Po co ja o tym wszystkim mówię?
Jakie to ma znaczenie – TERAZ?
Jedyna rzecz, jaka się liczy. TERAZ. Dzisiaj za gotówkę, jutro na kredyt, jak ogłaszali po-
dobno w swoich sklepach kapitalistyczni kupcy. A biedni głupcy przychodzili, pełni nadziei,
nazajutrz, i znów widzieli ten sam napis, zawsze aktualny, zawsze prawdziwy. Bo  JUTRA
przecież nie ma. Jest tylko TERAZ.
TERAZ, w którym dla mnie zabrakło miejsca.
Nie. Nie. Nie.
To wszystko nie tak. Nie tak, jak myślisz.
Nigdy w życiu nie dotknąłem mężczyzny. Nigdy w życiu nie chciałem dotknąć mężczy-
zny. Nawet we śnie. Nigdy.
Miłość i nienawiść to co innego.
Kochałem Gucia Szredera, nienawidziłem Augusta. Potem nienawidziłem Gucia Szredera i
Augusta. Walczyłem z nimi. Przeciwko nim założyłem partię chadecką...
Która przegrała wybory. Mimo sojuszu z partią Jacka. I tych innych, nowych. Bo ludzie li-
znęli demokracji – jaka by była, liznęli kapitalizmu, i chcieli powrotu komuny. W końcu o to
im tylko chodziło: żeby zobaczyć, polizać, wybrać! Nigdy nie zrozumieli, że to niemożliwe.
Nie ma wyboru. Nie można cofnąć czasu. Jest tylko teraz.
Mój stryj nie  żyje,  moja miłość nie  została odwzajemniona, moja nienawiść nie  zdołała
zwyciężyć. Zostało mi TERAZ. Nic więcej.
W gruncie rzeczy jestem teraz szczęśliwy.
Nigdy przedtem tego nie doświadczyłem. Świadomości dobrego i złego. Pokory. Spokoju.
Przegrałem w drobiazgach. Dopiero po klęsce zrozumiałem, że to były drobiazgi.
Niektórzy nie zrozumieją tego nigdy. August. Gucio.
Jestem szczęśliwy.
165



------------------------------------------------------------- page 166

VI
MICKEY MOUSE:
Przyjechałam do Warszawy. Nie było łatwo, ale przyjechałam. Z pasiastymi tobołami, jak
wszyscy. Nie dorobiłam się na zmianie ustroju. Z drugiej strony – czy przedtem mogłabym
wyjechać? Choćby do sąsiedniego kraju? Do was? Do najbliższego baraku w naszym obozie?
Do najweselszego baraku w naszym obozie?
Przyjechałam na handel, jak wszyscy. Z wódką, z podrabianymi paryskimi perfumami, z
podrobioną ikoną, z dwiema skórkami sobolowymi i z jelenim porożem, które piastowałam
ostentacyjnie w objęciach, dla picu. Dla zmylenia glin. Gliny zmyliłam, ale i tak zaraz mnie
okradli. Biednemu zawsze wiatr w oczy wieje. Wszystko mi ukradli, nawet paszport, nawet
ruble. W przejściu podziemnym przy dworcu, kiedy pytałam o drogę. Prawie się zmartwiłam.
Tylko trochę. Nasi ludzie, Rosjanie, wciąż do was jeździli: rubel stał nisko, dolar wysoko, u
was już był kapitalizm i sztuczny, niski kurs dolara, opłacało się dać każdą łapówkę za moż-
liwość wyjazdu: po trzech wyjazdach z towarem człowiek miał mercedesa, po pięciu willę;
głupcy puchli z głodu, głupcy łkali z tęsknoty za komuną, która tak podle, tak złośliwie po-
dała  się  do  dymisji  (nie  MY  ją  obaliliśmy,  nie  bądź  śmieszny!; sama  postanowiła  raczej
MIEĆ niż BYĆ; ileż ja referatów o tym pisałam na uniwersytecie, o tym, że w kapitalizmie
ludzie wolą MIEĆ niż BYĆ;  wszyscy wolą,  a idealiści giną za swoją wiarę,  że jednak  nie
wszyscy; ja za to zginęłam), a mądrzy się śmiali, mądrzy się śmiali...
Nagle wyszło na to, że JA byłam mądra.
Będąc pionkiem w opozycji byłam mądra. A ci, którzy mnie zepchnęli do roli pionka, byli
głupcami. Los mi sprzyjał. Nie mogłam inaczej, biedna proletariuszka; opłaciła mi się moja
niemoc. Ci, którzy depczą innych, byle wepchnąć się na pierwszą linię frontu, ci, którzy pę-
dzą pierwsi  z szablami  wzniesionymi do  góry,  z pięknym  uśmiechem  dla  korespondentów
wojennych, pierwsi też giną. My zostajemy, i możemy zahandlować. Przez jakiś czas żałuje-
my, że nas nie dopuszczono do awangardy, potem już nie.
Ja ciągle żałuję.
Ale nie żałowałam, że mnie okradli. Popłakałam się, ale tak naprawdę – tak naprawdę nie
żałowałam. Nie przyjechałam na handel. Przyjechałam, żeby cię wreszcie zobaczyć, Giustaf.
Żeby pana wreszcie zobaczyć, Giustaf Gienrikowicz.
Płakałam, wołałam policję, jakiś Rosjanin mi nawet pomógł, ale policjanci rozłożyli bez-
radnie ręce (oni mieliby złapać bandytów? ONI?!), i nawet nie byłam przejęta. Cóż ja straci-
łam? Pieniądze, tylko pieniądze. Są ważniejsze rzeczy. Ciągle tak myślałam.
TY jesteś ważniejszy.
Dla  ciebie  przyjechałam,  do  ciebie przyjechałam. Po  tylu  latach!  Nie  zmieniłeś  adresu.
Czas jeszcze temu  nie  sprzyjał. Jeszcze udawaliście  bohaterów. Skromnych,  ascetycznych.
Nasi już przegrali, już przestali; wy ciągle myśleliście, że się wam uda. Że wystarczy przez
dziesiątki lat  walczyć z jakimś reżimem,  żeby objąć  władzę, kiedy  reżim upadnie.  Choćby
sam postanowił upaść – tak, jak niektórzy podpalają własną, robiącą bokami fabrykę, bo bar-
dziej im się opłaca wypłata z polisy ubezpieczeniowej. Zwłaszcza że wywieźli i zabezpieczyli
przedtem maszyny – i wszystko, co cenne. Dobry interes. Chytry facet z ubezpieczeń też mo-
że się przy okazji dorobić. Ty to znasz, ja to znam. Nie jestem tak głupia, na jaką wyglądam.
Tyle że mi nie zależy. To moje nieszczęście. Nie-chce-mi-się. Nie-zależy-mi.
166



------------------------------------------------------------- page 167

Nawet poczułam ulgę, że nie muszę dźwigać tych tobołów. Wyjechałam ruchomymi scho-
dami na ulicę – z pustymi rękami, lekka i wolna. Znalazłam budkę telefoniczną. Portmonetki
mi nie ukradli.  Tylko portfel  z dokumentami  i banknotami.  W portmonetce miałam  wasze
żetony telefoniczne, które sobie przedtem załatwiłam. One ocalały. Zadzwoniłam do ciebie.
Odezwał się automat. Twój nagrany głos, mówiący w języku, którego nie znałam. Tyle ra-
zy to słyszałam, dzwoniąc do ciebie z Moskwy! Nigdy się nie odezwałam. Czasem słyszałam
twój głos, czasem nagranie. Śledziłam cię.
Przez wszystkie te lata – ile ich było? Gospodi! Dwadzieścia? Coś koło tego. Przez dwa-
dzieścia lat pisałam do ciebie listy miłosne, których nie czytałeś: biedna maniaczka! A więc
przez wszystkie te lata utrzymywałam kontakty z ludźmi od was. Żeby wiedzieć, co robisz, z
kim żyjesz, czy się ożeniłeś, czy nie. Udało mi się zaprenumerować wycinki z prasy na twój
temat. Mam dużo twoich zdjęć. Wiem, jak teraz wyglądasz: ciągle tak samo i zupełnie ina-
czej. Wciąż taki chłopięcy – i taki stary! Ze mną było podobnie. Wciąż taka dziewczęca – i te
stare oczy! Możemy sobie podać ręce.
Na szczęście nigdy nie latałeś za dziewczątkami. Tyle o tobie wiedziałam. Zawsze za ko-
bietami w twoim wieku. Albo starszymi. To mi dawało nadzieję – przez tyle lat!
Zadzwoniłam z budki telefonicznej. Pochodziłam po mieście. Zadzwoniłam z drugiej bud-
ki. Z trzeciej.
To było jeszcze przed wyborami. Jeszcze nie wszedłeś do rządu. Jeszcze nie objąłeś tele-
wizji. Nie zrobiłeś majątku. Nie miałeś pałacyku z basenem, nie miałeś ochroniarzy. Ciągle
byliśmy sobie równi. Tak mi się zdawało.
Był już wieczór, kiedy podniosłeś słuchawkę.
– Tu Mickey Mouse – powiedziałam wesolutko. – Czerwona Mickey Mouse. Pamiętasz
mnie jeszcze?
A jakże, pamiętałeś. A jakże, ucieszyłeś się jak diabli.
– Myszko! Jasne, że cię pamiętam; skąd dzwonisz?
Oczywiście, speszyłeś się, kiedy powiedziałam, skąd. Kiedy okazało się, że jestem o parę
kroków od twojego domu. Zacząłeś się tłumaczyć, zacząłeś się jąkać. Ale nagle odetchnąłeś
głęboko i odezwałeś się zupełnie innym głosem. Jakbyś sam siebie pokonał. Jakby was było
dwóch.
– Na rogu jest bar Irish Splendour. Widzisz go? Zaraz tam przyjdę.
Bar był brudny i zatłoczony, nic nie miał wspólnego z Irlandią, wspaniałości – splendour –
też trudno się było w nim dopatrzeć; nie  weszłam do środka.  Poczekałam przed wejściem.
Pod fioletowym neonem. I nagle zobaczyłam ciebie w tym fioletowym świetle. Ciebie, chłop-
ca, dla którego chciałam kiedyś skakać z karuzeli – a może to był diabelski młyn? Gdzieś w
Rosji. Ciebie, starzejącego się mężczyznę z podwójnym podbródkiem. Ja, starzejąca się ko-
bieta z podwójnym podbródkiem. O Boże!
Poznaliśmy się od razu. Rozpromieniłeś się na mój widok. Chwyciłeś mnie w ramiona, po-
całowałeś mnie w policzek, a potem w usta, wciągnąłeś mnie do Irish Splendour. Znali cię
tam, zaraz nas gdzieś zaprowadzili; gdzieś, gdzie można było usiąść. Na pięterko. Nawet nie
zapytałeś, co chcę pić; zamówiłeś dla nas obojga widełkami z rozłożonych palców, wskazują-
cego i środkowego, znakiem zwycięstwa. I wyjaśniłeś:
– Mają tu prawdziwą Malt Whisky!
W Moskwie wszędzie mieli prawdziwą Malt Whisky. Wystarczyło mieć pieniądze. Piekły
mnie oczy od dymu, bolały mnie uszy od hałasu, zrobiło mi się nagle żal moich tobołów w
białe i niebieskie pasy, moich ukradzionych tobołów, o mało się nie rozpłakałam; ale właśnie
zapytałeś:
– Myszko, co się stało z WDNCh?
167



------------------------------------------------------------- page 168

Ach, prosięta  i fontanny,  i nasze pocałunki w  samolocie, i  to straszne  poniżenie potem!
Najgorszy dzień mojego życia! Ale skoro pytałeś, odpowiedziałam.
– Jest tam MacDonald.
Roześmiałeś się, zachwycony.
– Naprawdę, MacDonald? Hamburgery, Big Maki? Bułka jak wata? W sam raz na sztucz-
ne szczęki? A co się stało z prosiętami?
– Dawno zjedzone.
– A z fontannami?
– Dawno zardzewiały. Zepsuły się. Nie działają.
– A samolot?
– Też zardzewiał.
Znów się roześmiałeś. Podano nam whisky. Z lodem, bez wody. Nie lubię whisky, a już na
pewno whisky nie rozcieńczonej, ale nie miałam prawa się skarżyć: która Rosjanka w parę
godzin po i przyjeździe na handel piła Malt  Whisky z gw iazdą wa szej po lityki ? Z face tem
robiącym karierę?
Niejedna.
– Wiesz, Myszko... – zacząłeś i nagle powiedziałeś zupełnie co i innego, niż chciałeś po-
wiedzieć na początku.
— Ty chyba nie czytałaś Historii Rewolucji Francuskiej Micheleta?
Nigdy nawet nie słyszałam tego nazwiska!
– No, jasne. Myszko. Nie wydawali go w naszym świecie, a w tym drugim też dawno wy-
szedł z mody. Słuchaj, genialną książkę napisał, genialną. Cała rewolucja. Rozumiesz, te cza-
sy, co się zmieniają, te stronnictwa, co przepadają, ci ludzie, którzy tyle chcą, i nic z tego nie
wychodzi, i już inni zajęli ich miejsce, i znowu inni, a potem i tak wszystko wraca mniej wię-
cej  do punktu wyjścia. Po takiej zawierusze, po  takim morzu krwi, po takich  nadziejach! I
słuchaj, jak ten facet to kończy! Nikt tak nie pisał historii, nigdy. A chyba właśnie tak trzeba.
Słuchaj, opisał całą rewolucję, kontrrewolucję, wszystko, i nagle kończy anegdotą. Że ktoś,
kto był wtedy dzieckiem, poszedł z rodzicami do teatru. Z teatru nic nie zapamiętał, ale kiedy
wychodzili, zobaczył masę żebraków, masę jakichś ludzi zgiętych w pół, z pokornymi, ob-
łudnymi minami, i ze wszystkich stron było słychać: „Może powozik dla szanownego pana?”
Zdziwiło go to wyrażenie, przedtem wszyscy byli obywatelami, nikt się aż tak nie kłaniał...
no, w sumie zapytał rodziców, co to znaczy. A oni mu nic nie wyjaśnili. Powiedzieli tylko:
„Wiesz, wiele się zmieniło od śmierci Robespierre'a!”
I nagle zasłoniłeś oczy ręką. A potem, wciąż z tą uniesioną, osłaniającą cię ręką, z tą ma-
ską, powiedziałeś:
– Tak Michelet zakończył historię epoki. Ach, genialny facet, genialny!
Nie wiem dlaczego zapytałam:
– A ty jaki byłeś, kiedy byłeś dzieckiem?
... i znów się roześmiałeś, ciągle nie odejmując ręki od oczu.
– Nikt mnie nigdy o to nie pytał, nikt przed tobą! Ach, Myszko!
Ale nie odpowiedziałeś mi.
I nie zapytałeś, jakim ja byłam dzieckiem. A właśnie tobie tak strasznie chciałam to po-
wiedzieć.
Zapytałeś, jak żyję, z kim żyję. I ucieszyłeś się – no nie, ty jednak nie czytałeś moich li-
stów, wiedziałam, że nie czytałeś, ale i tak było mi przykro – że jestem rozwódką, że mam
córkę, że mam faceta. Że nie żyłam marzeniami, ideą, złudzeniem, tobą. Rozsądna kobieta,
normalne życie, bez fanatyzmów. Od tej chwili wiedziałam już, że pójdziemy do łóżka. Tego
samego wieczoru. Na pewno. Jeżeli się czegoś nie pragnie, można to mieć.
Szczęściarze miewają nawet to, czego pragną troszeczkę.
A zatem jestem szczęściarą; kto by pomyślał!
168



------------------------------------------------------------- page 169

Bo kiedy już byliśmy pijani, objąłeś mnie i wyprowadziłeś z Irish Splendour, i zabrałeś do
siebie. Po raz pierwszy zobaczyłam twoje mieszkanie, to ogromne, puste mieszkanie, książki
po sufit, dwa rozgrzebane barłogi, stół zarzucony książkami, przedwojenną pralkę w kuchni,
strużkę żółtej wody płynącą z kranu w toalecie, czy się kran przykręciło, czy nie – i zdjęcie
oparte o książki też zobaczyłam, zdjęcie pyzatej kobietki ze sztucznymi rzęsami; zobaczyłeś,
że na nią patrzę, ale nic nie powiedziałeś; pewnie, po co miałeś cokolwiek mówić? – pode-
szłam bezczelnie do półki i wzięłam to zdjęcie do ręki, a pod nim znalazłam plik innych, ta
sama pyzata z tobą i bez ciebie; przysłano mi już jej zdjęcie, wiedziałam, kto to; cieszyłam
się, że pewnie gdzieś wyjechała, że taki miałam fart, trafiłam na jej nieobecność: przecież nie
mogłam tego zaplanować! – a potem podeszłam do ciebie, usiadłam obok, objąłeś mnie, za-
cząłeś mnie całować tak samo jak wtedy, na Wystawie Osiągnięć Gospodarki Sowieckiej, a
potem –
Potem stało się to, co miało się stać. Nic specjalnego.
Płakałam, kiedy wreszcie zasnąłeś. Bo najpierw szeptałeś mil jakieś wyuczone, patetyczne
zdania  – jestem twoją  boginią,  królową,  brylantem,  marzeniem  twojego  życia,  ach,  jak  ty
 
mnie kochasz, jak ty mnie zawsze kochałeś, tylko nie mogłeś, niemogłeś... a potem w końcu
zasnąłeś. Ja nie. Ja płakałam. Bo jedną, jedyną krzywdę mi wyrządziłeś, ale to była straszna
krzywda: nie przespałeś się ze mną wtedy, na Wzgórzach  Leninowskich. Gdybyś to zrobił,
gdybyś nie udawał czystego rycerza, który nie chce skrzywdzić niewinnej dziewicy – gdybyś
to zrobił, nie zmarnowałabym życia. Nie marzyłabym już o tobie: wiedziałabym, że nie ma o
czym. Nie czekałabym dwadzieścia lat na TO z tobą: wiedziałabym, że nie ma na co. Leżałam
przy tobie i płakałam cichutko, i myślałam o mojej córce (jaka mądra byłam, że ją urodzi-
łam!), i o mężu  (jaka głupia  byłam,  że się z  nim rozwiodłam!), i o moim przyszłym  życiu
(może jeszcze coś z niego wyjdzie,  kto wie?),  a kiedy  się obudziłeś, opowiedziałam  ci, że
mnie okradli,  na co się  strasznie obruszyłeś,  ach, co  za czasy, co  za  okropne czasy,  czasy
przełomu, w takim choćby Wiedniu coś takiego byłoby nie do pomyślenia!!!; i wreszcie, po
półgodzinie moich szlochów, po kilku  telefonach na policję i nie wiadomo gdzie, dałeś mi
pieniądze. Dwa razy więcej, niż bym zarobiła na sprzedaży moich tobołów.
Obraziłam  się, oburzyłam. Już mi  się nie  chciało płakać, ale  trochę  jednak  popłakałam.
Poudawałam. Pocieszałeś mnie, i bałeś się, i co chwila patrzyłeś na zegarek, aż w końcu dałeś
mi jeszcze więcej pieniędzy. Cztery razy tyle, ile bym zarobiła na moich tobołach. Zastana-
wiałam się, czy nie płakać dalej, ale miałam już tego dość; poszłam sobie.
Potem chodziłam długo po ulicach. Niebo było szare, wiał wiatr.
Zastanawiałam się, czy mam sobą pogardzać. Doszłam do wniosku, że za miłość do ciebie
– tak, na pewno. Ale nie za to, co stało się dziś rano. Pierwsza odrobina rozsądku w całym
moim  głupim  życiu.  Trzymałam  rękę  w  kieszeni,  na  tym  zwitku  dolarów;  o,  tego  mi  nie
ukradną! Chyba że razem z życiem. Tego mi nie ukradną!
Potem weszłam do hotelu. Victoria się nazywał ten hotel, Zwycięstwo. Usiadłam sobie w
hallu, popłakałam cichutko – który to już raz w ciągu tych dwóch dni? Więcej niż płakałam
przez dwadzieścia  lat, to  pewne! I myślałam sobie,  że poświęciłam życie złudzeniu, ale to
nieważne; przestań wspominać, Mickey Mouse; teraz się liczy! TERAZ! TERAZ! TERAZ! I
nic więcej, i już nigdy nic więcej. Już nigdy nic innego. TERAZ!
Teraz siedzę w hallu luksusowego hotelu, spłakana,  nieszczęśliwa, z plikiem  dolarów w
kieszeni płaszcza. I czekam na to, co się ze mną dalej stanie. Co się teraz stanie.  TERAZ!
TERAZ! TERAZ!
W końcu podszedł do mnie jakiś Francuz. Zapytał, czemu płaczę. Wzruszył się, kiedy mu
opowiedziałam, że przyjechałam do ciebie – mojej młodzieńczej miłości, sławnego polityka,
gwiazdy  kontrrewolucji, bojownika  o wolność i  demokrację (słysza ł o  to bi e,  a j ak że ),  a  ty
169



------------------------------------------------------------- page 170

mnie przegnałeś. Bo już ci nie pasowałam do kariery. Tydzień wcześniej tak, tydzień później
nie. Ja, Rosjanka. Ja, nędzarka z Rosji. Zaprosiłeś mnie, a teraz wygnałeś, wyrzuciłeś z domu,
na ulicy mnie okradli, i teraz już nie wiem, co zrobić; nawet za hotel już nie mam czym za-
płacić...
Wzruszył się, głupi Francuz. Jak z Czechowa był, jak z Czechowa. Głupi Francuz. Ten, co
się dziwił, że my, Rosjanie, tak dużo potrafimy zjeść. Głupi Francuz. Wszyscy oni głupi!
Zaczął mnie pocieszać.
Nie wróciłam już do Moskwy. Wyszłam za niego.
Sprowadziłam córkę. Adoptował ją.
Jakoś się żyje, kochanie. Jakoś się żyje, ty moje marzenie. Ty moja miłości.
Byłam z mężem na ulicy, przy której mieszkał i umarł twój Michelet. Kiedy umierał, wy-
łożono jezdnię materacami, żeby nie przeszkadzał mu hałas przejeżdżających powozów. Dla
ciebie czegoś takiego nie zrobią. Dla nikogo z nas tego nie zrobią. O Boże, Boże, Boże.
Prenumeruję rosyjskie gazety. Czytam je przy oknie z widokiem na Sacré Coeur. To nie
jest duże mieszkanie, ale widok mam ładny, a w sklepie na rogu zawsze są banany i manda-
rynki, i prawie nie ma kolejek. W gazetach piszą, że w Rosji jest strasznie. Jak po każdej woj-
nie, jak po każdej rewolucji, jak po każdej kontrrewolucji, jak zawsze. Strasznie. Bandy, ma-
fia, nędza. Ulice pełne żebraków. Garstki manifestujących z czerwonymi sztandarami – żeby
znów ktoś się zatroszczył o biednych ludzi, żeby ktoś stanął po ich stronie: och, durnie. Dur-
nie. Byłam wśród tych, którzy im to zabierali, tę troskę, to bezpieczeństwo, to złudzenie. Te-
raz o nich czytam, patrząc co chwila na tył Sacré Coeur i jedząc banany. Komunizm upadł,
ponieważ ludzie tak strasznie, tak strasznie marzyli o bananach, a władze zlekceważyły ich
marzenie. Nie importowały dość bananów. Wiesz o tym? Słyszałeś o tym?
Komunizm zlekceważył ich marzenie o bananach i upadł. Bóg zlekceważył moje marzenie
o tobie i ciągle rządzi światem. Podobno.
Mam już dość bananów. Znudziły mi się. Mdłe i tuczące.
W gazetach piszą, że w Rosji też już się znudziły. Nareszcie można je wszędzie kupić, ale
– jak widać – nie o to jednak chodziło. Więc o co? Więc o co?!
Pamiętasz, jak chciałam skoczyć dla ciebie z diabelskiego młynu? Naprawdę chciałam!
Tak samo, jak inni chcieli ginąć za rewolucje, kontrrewolucje, reformy, zmiany, przełomy.
Wszyscy byliśmy głupi. Z naszymi miłościami – do czegoś, co nie istniało. Tak jak ty nie
istniałeś.
Siedzę teraz przy oknie. Patrzę na Sacré Coeur.
Tylko to się liczy.
Tylko TERAZ się liczy.
Nie wiem, co się liczy!
Nie wiem.
Całuję pana, Giustaf Gienrikowicz. Gdziekolwiek pan jest, cokolwiek się z panem dzieje.
Całuję pana.
I dziękuję – za wszystko.
170



------------------------------------------------------------- page 171

CZĘŚĆ PIĄTA
JA, FRANKENSTEIN
171



------------------------------------------------------------- page 172

I
Stanąłem przy otwartych drzwiach kościoła.
Przede mną rozpościerał się purpurowy chodnik – nie doczekałem się go jeszcze na żad-
nym lotnisku świata, ale tu rozłożono go przede mną, ciągnął się od progu ołtarza do złotej
monstrancji, wszędzie migotały płomyki świec, i ten zapach, ten kościelny zapach, setki twa-
rzy  odwracały  się  w  moją  stronę,  wszystkie  były promienne,  rozbawione,  życzliwe,  twarz
Augusta,  twarze  tych,  z  którymi  malowaliśmy  kiedyś  czerwone  gwiazdy  na  drzwiach  nie
tkniętych  święconą kredą,  i tych,  z którymi siedziałem w  mamrach,  było  tu  ze  trzydziestu
prezydentów in spe i ze  stu premierów,  byli  działacze komunistyczni i  antykomunistyczni,
staruszkowie z bezpieki (przez sentyment dla ojca) i nielegalni związkowcy jeszcze niedawno
torturowani za kratkami, chadecy, liberałowie, świętoszki i ateusze, bici i bijący, wierzący i
niewierzący, wszyscy polityczni – ZGODA, ZGODA, A BÓG WTEDY RĘKĘ PODA – ko-
ściół  mienił  się  od  świateł  i  rozlegała  się  muzyka,  a  obok  mnie  stała  Gosia  w  swoim
SZWAJCARSKIM STROJU KORONACYJNYM, ze swoim bukietem róż W KSZTAŁCIE
HISZPAŃSKIEGO TORTU, biedna idiotka; ścisnęła moją dłoń swoją tłustą łapką w koron-
kowej rękawiczce i szarpnęła mnie lekko, bo trzeba było już iść, miała rację, trzeba było już
iść do ołtarza, przed którym czekał z rozpostartymi ramionami biskup (stary, poczciwy Żu-
czek; mówię ci, że byli tu sami swoi, sami swoi), za długo napawałem się widokiem mojego
pierwszego purpurowego chodnika, trzeba było iść.  Ruszyliśmy więc szpalerem zachwyco-
nych, szpalerem wielbicieli, pierwszym i ostatnim w moim życiu, tak samo jak w życiu zwy-
kłych ludzi, ale ja myślałem, że tylko pierwszym. Że będą inne, wiele innych. Szliśmy tym
szpalerem wśród palących się świec, przy grzmieniu organów, my, triumfatorzy.
Był rok, w którym zawalił się komunizm.
Był rok, w którym miał się zawalić komunizm. Jeszcze trochę. Jeszcze niewiele. Jeszcze
chwila. Nawet tu, w kościele, słychać było trzask walących się wież, na których powiewały
płomienne chorągwie,  wież,  istniejących  tylko  we  wspomnieniach głupców.  Tych  białych,
strzelistych wież dzieciństwa głupców! Mojego dzieciństwa!
Uklękliśmy przed ołtarzem. Gosia  zrobiła to źle, o mało nie wypruła wszystkich fałd ze
swego stroju koronacyjnego, musiała podnieść się i uklęknąć jeszcze raz, jak należy; Żuczek
uśmiechał się wyrozumiale. Oczywiście, wiedział, że żadne z nas nie wierzy w te jego złote
monstrancje, zmartwychwstania, świętych obcowania, w jego Boga i Trójcę Świętą, i wszyst-
kie te hocki-klocki, ale że Gosia była ochrzczona i wychowana po katolicku, mogliśmy wziąć
ślub przewidziany dla  związków  Katolików z  Nie-Katolikami;  August  wyszperał tę możli-
wość i uznał, że to  będzie świetne posunięcie  polityczne. Biskup Żuczek też uważał,  że to
będzie świetne posunięcie polityczne, ze wszech miar korzystne dla Kościoła Matki Naszej.
Co miałem robić? Zgodziłem się, oczywiście.
Ach, czasy  się zmieniają,  a my musimy zmieniać się  wraz z  nimi! To, że ten ślub,  ten
zbożny ślub mam wziąć akurat z Gosią, z nikim innym, też było pomysłem Augusta. Ani mu
się śniło słuchać moich protestów!
Klęczałem  przed  ołtarzem.  Poczciwy  Żuczek  z  przejęciem  wygłaszał  te  ich  kościelne
wzniosłości, szpikując je gęsto aluzjami politycznymi i pochwałami pod adresem ludzi, któ-
rzy – nie obdarzeni łaską wiary – okazują tej wierze jednak korny szacunek. Szacunek ten –
Żuczek w to wierzy całym sercem – wcześniej czy później zostanie łaską wiary nagrodzony...
to  pod  moim  adresem...  i  spotkamy  się,  Guciu,  w  Królestwie  Niebieskim,  hura,  alleluja!
172



------------------------------------------------------------- page 173

Chciało mi się śmiać; Gosia płakała z pochyloną głową. Wydawało mi się, że jej brzuch jed-
nak za bardzo sterczy w tym szwajcarskim stroju koronacyjnym; zeźliło mnie to.
Kilka dni wcześniej zjawiła się z paczką pod pachą i z płonącymi policzkami:  znalazła!
Znalazła wreszcie taki strój do ślubu, jak trzeba! Taki, że wszystkim oczy zbieleją! Czy wiem,
co to jest?!
Skąd miałem wiedzieć, do cholery?
– To jest SZWAJCARSKI STRÓJ KORONACYJNY!
Zdziwiłem się, przyznaję.
– O czym ty gadasz? Przecież Szwajcaria od wieków jest republiką!
Speszyła się trochę.
– Ale mnie w komisie powiedzieli, że to jest szwajcarski strój koronacyjny!
No, jeśli jej to powiedzieli w komisie...
– I wyobraź sobie, że on świetnie zakrywa brzuch! I jest bez welonu, tylko ze stroikiem a
la księżna Monaco, i trzeba mieć do niego koniecznie bukiet z czerwonych róż w kształcie
hiszpańskiego tortu, i już wiem, gdzie takie robią, i musisz im jutro dać zadatek...
– A jak wygląda tort hiszpański, szczęście ty moje? – zapytałem.
– Nie mam pojęcia – odpowiedziała beztrosko. Opowiedziałem to wieczorem Augustowi,
który zaśmiewał się, powtarzając: „Jak ja lubię tę twoją Gosię! Wszyscy ją lubią. Mówię ci,
Guciu, nie mogłeś lepiej trafić!”
Skrzywiłem się.
– Słuchaj mnie, idioto! Czy kiedykolwiek źle ci doradziłem?
O tak, wiele razy. Ale nie mogłem mu tego powiedzieć.
– Guciu. Przyszły takie czasy, że musisz się ożenić. Nawet ja chyba się znów ożenię. My-
ślę o tym.
Podskoczyłem z wrażenia. August uspokoił mnie jednym ruchem ręki – jak kiedyś ojciec,
informując mnie, że mam brata: milcz, Guciu, z czasem dowiesz się wszystkiego, co uznam
za stosowne.
– A ożenić się musisz z Gosią. Z nikim innym. Tyle chyba rozumiesz.
Nie rozumiałem. No dobrze: udawałem, że nie rozumiem!
August poczerwieniał nagle i rąbnął pięścią w stół.
– Jesteśmy o krok od zwycięstwa, o krok od zwycięstwa, a ten palant stroi fochy, i to w ta-
kiej sprawie, w takiej głupiej sprawie!
No tak, wszyscy mi to mówili.
Wszyscy tego ode mnie oczekiwali. Taka wierna, taka oddana, taka miła dla wszystkich,
taka lubiana – Ach. jak ja lubię tę twoją Gosię!, mówiono mi co chwila, i jeszcze: Guciu, kie-
dy się wreszcie ożenisz?, i: Guciu, nie można być wiecznie playboyem; starzejesz się, chło-
pie! Albo, najczęściej: Guciu, to, jak postępujesz z Gosią, jest fatalne dla twojego image'u,
zastanów się; kto chce robić karierę polityczną, musi być żonaty, musi być mieszczański, mu-
si być u-sta-bi-li-zo-wa-ny, czasy się zmieniają, spójrz na Amerykę, Guciu; i jeszcze (to Au-
gust): Nikt nie będzie cię traktować poważnie, Guciu, dopóki się nie ożenisz, a lepszej niż
Gosia nie znajdziesz, JA ci to mówię!; a kiedy odpowiedziałem Augustowi:
– Słuchaj, była tylko jedna dziewczyna, z którą chciałem się ożenić, nie mówiłem ci o niej
nigdy, to była niemiecka prostytutka, ze Stuttgartu, nazywała się Sonia Marx, nigdy ci o niej
nie mówiłem, słuchaj...
...kiedy mu tak odpowiedziałem, wybuchnął śmiechem, skręcał się ze śmiechu, łzy płynęły
mu po twarzy, brzuch podrygiwał, Ach, nie, co z ciebie za kawalarz, Guciu! I ta twoja po-
ważna mina, no nie, Guciu, Buster Keaton, Buster Keaton!
.. .więc nic mu nie powiedziałem, a potem Gosia zaszła w ciążę i już nie miałem wyjścia.
August obiecał urządzić mi takie wesele, które przejdzie do historii. Urządził.
To był właśnie ten dzień.
173



------------------------------------------------------------- page 174

Zaczynaliśmy kampanię wyborczą. Dwie kamery telewizyjne filmowały mnie, klęczącego
przed ołtarzem z szyją ściśniętą postronkiem krawata i z miną idioty (Damy to w naszym blo-
ku wyborczym, Guciu, to zrobi świetne wrażenie: za dużo o nas mówią jako o kryptokomu-
chach!), mnie i roniącą łzy Gosię w szwajcarskim stroju koronacyjnym. Czerwoni zgodzili się
podzielić władzą w zamian za cały befsztyk – no, za całą Własność Ludu Pracującego Miast I
Wsi czy jak tam ją nazwać. Porobią spółki, firmy, sprywatyzują, skapitalizują via nomenkla-
tura: ci, którzy dotąd zarządzali befsztykiem, dostaną go teraz w prezencie, czy to nie będzie
miłe? Potargowaliśmy się, oczywiście. Befsztyk ma być dzielony fifty-fifty! – Zgoda – od-
powiedział Wielki Komuch i zachichotał (to było w Magdalence, tajne rozmowy Władzy z
Opozycją,  TRANSAKCJA  STULECIA)  – zgoda, fifty-fifty, pół  na  pół,  jeden zając, jeden
wół, i wszyscy się śmiali, August najgłośniej, po czym to August powiedział:
– Zgoda, bierzemy zająca. I strzelbę!
Ach, to był jednak polityk, ten August. To był polityk!
Strzelby nam nie dali, ale ukradliśmy im amunicję.
Tak walił się komunizm. U nas, w Polsce. W rządowej willi w Magdalence. Gdzie indziej
na pozór trzymał się mocno, ale nie wierz w to; tam też dzielono już po cichu befsztyk Wła-
sności Publicznej. Fifty-fifty, pół na pół, jeden zając, jeden wół. Od nas miało się zacząć. No i
dobrze.
Ogłoszono prawie wolne wybory. Obaj  z Augustem startowaliśmy na posłów  do prawie
wolnego parlamentu. Doczekaliśmy się!
Ach, tempora mutantur, a nam czasem udaje się doczekać ich zmiany!
Klęczałem przed ołtarzem, ślubując Gosi miłość, wierność i uczciwość małżeńską – co to
ma znaczyć? Czym się różni małżeńska od nie małżeńskiej? Nigdy się tego nie dowiedzia-
łem!
Potem zabrzmiały organy, Marsz weselny Mendelssohna; podnieśliśmy się na ścierpnięte
nogi i poczłapaliśmy wolno, z szarpnięciami, szczerząc zęby (to ja) i zalewając się łzami (Go-
sia), aż dotarliśmy do miejsca, gdzie obiegli nas ludzie z kwiatami i życzeniami, tabun foto-
grafów skakał wokół nas, oślepiały nas reflektory jak na planie filmowym, facet z amerykań-
skiej telewizji wlazł na specjalnie przyniesioną drabinkę, co za przebiegłość, inni podskaki-
wali tylko, unosili kamery jak najwyżej, krzyczeli lub uciszali krzyczących, podsuwali nam
mikrofony, ktoś pytał, czy przekonałem się wreszcie do małżeństwa, czy ślub nie jest rzeczą
wspaniałą, jakaś utleniona babina; odpowiedziałem jej bardzo głośno, bardzo drwiąco, spoco-
ny jak ruda mysz, z purpurową pręgą nad kołnierzykiem:
– Ma pani rację, to fantastyczna rzecz, teraz mógłbym to robić codziennie!
I zwróciłem się do Gosi:
– Jak myślisz, kochanie? Może powtórzymy to w synagodze?
Wszyscy nagle umilkli. Potem rozległ się radosny pisk faceta z amerykańskiej telewizji i,
jednocześnie z nim, wściekły syk Augusta:
– Kretyn!
Ale już był przy nas biskup Żuczek, chwycił mnie w ramiona, i ludzie zaczęli się śmiać,
ktoś nawet  zaklaskał  (GUCIOWI  WSZYSTKO  WOLNO!),  i  trzeba  było  wychodzić  z  ko-
ścioła. Tłum, czekający na zewnątrz, zawył z zachwytu, sypnięto w nas deszczem monet, na
pomyślność, na szczęście, jedna o mało mnie nie oślepiła, inna boleśnie ugodziła w policzek,
i przypomniałem sobie nagle –
To  było  ósmego  marca  1968,  na  uniwersyteckim  dziedzińcu.  Dowieziono  autokarami
czerwonych robotników, fabrycznych aktywistów, którzy mieli podjąć próbę wytłumaczenia
nam straszliwego podstępu kryjącego się w podsuniętym nam przez starych graczy politycz-
nych  żądaniu  WOLNOŚCI  i  DEMOKRACJI: Toż  Niemcy  za  tym  stoją,  dzieci  kochane,
Niemcy chcą u nas bałaganu, chaosu, anarchii, żeby znów na nas napaść, znów nas zniszczyć,
zniewolić, albo chociaż oszwabić... a my krzyczeliśmy wniebogłosy, lżąc ich, gadów, sprze-
174



------------------------------------------------------------- page 175

dawczyków, aż nagle ktoś pierwszy wyjął portmonetkę i sypnął w nich bilonem, za nim my
wszyscy, bilonu było wtedy dużo, nikomu się nie śniło o inflacji, więc rzucaliśmy w nich mo-
netami, rzucaliśmy im w twarze monety, wołając: Macie zapłatę, gady! Macie swoją zapłatę!
– a  oni stali wyprostowani, wzgardliwi  i pewni swoich racji, bez  drgnienia  znosząc obelgi
wrogów... aż nagle z obu stron otwarły się bramy uniwersytetu i wpadli mundurowi z pałka-
mi, i zaczęło się, zaczęło się, zaczęło! Nie wiedziałem, że to tak boli.
Żaden z nich, robotników, nawet się nie skrzywił. Przypomniałem to sobie. A bolało jak
cholera. Musiało boleć.
Nie mogłem otworzyć piekącego oka. Przykucnęliśmy z Gosią, żeby pozbierać wszystkie
monety, wszystkie, inaczej wróżba bogactwa się nie spełni, ale jeszcze rzucano, siekąc nas po
plecach, po nogach, po głowach kawałkami metalu, a ja widziałem tamten dzień, dzień sprzed
dwudziestu jeden lat, uniwersytecki dziedziniec, ludzi utopionych  gdzieś w przeszłości, już
nie istniejących, zmarłych lub odmienionych, obróconych w proch, w mrok, w nicość, w moją
pamięć, i nagle pomyślałem:
– O Boże, przecież ja jestem stary!
...i zesztywniałem w kucki przed kościołem Wizytek, z pełną monet ręką w kieszeni czar-
nego garnituru, obok chichoczącej kobiety w białej sukni z trenem, przed sobą miałem nogi
Augusta, jego  spękane, żółte, kombatanckie półbuty, i tak  strasznie  chciałem przez chwilę,
żeby to wszystko znikło, przepadło, przecież to nieprawda, nic się od tamtego dnia nie zda-
rzyło, zgiń, maro, przepadnij...
JESTEM STARY. JESTEM STARY. JESTEM STARY.
175



------------------------------------------------------------- page 176

II
Wesele August chciał mi urządzić w pałacu biskupim; Żuczek był za, ale prymas przeciw;
no, nie wyszło!
– Może i lepiej, Guciu – powiedział August, wieczny optymista. – To byłby sukces lokal-
ny, nie globalny. Dobre dla tutejszych ciemniaków, ale w Ameryce by się nie podobało.
Nasi  partnerzy od  befsztyka  proponowali  któryś z ośrodków  rządowych, korespondenci
France Press i UPI swoje wille, sławny reżyser filmowy (ale Żyd) swoją; wszystko to miało
dla  Augusta  za  mocną  wymowę  polityczną,  nie  można  się  tak  deklarować,  opozycją  nas
zniszczy, Guciu; w końcu stanęło na pałacyku pani Walewskiej pod Warszawą, kawał historii,
Napoleon tam bywał, świat się zaciekawi, idealnie. Zrobiono zrzutkę, najęto kelnerów z Mar-
riotta (nieźle się spisywali już przedtem, na moich imieninach i na urodzinach Augusta), ale
żarcie zamówiono w Europejskim, bo lepsze. Tylko śniadanie nazajutrz miało być z Marriot-
ta, amerykańsko-kontynentalne, totalne, wielki bufet, jajka Bénedictine, sunny eggs i placusz-
ki z syropem klonowym pod lśniącymi metalowymi kopułami, na podgrzewaczach; wędliny,
owoce, sery, konfitury i kompoty bez lśniących kopuł i podgrzewaczy; torty, kremy, budynie,
ciasteczka; specjalne stanowisko  kucharza, który miał – w  wielkiej  białej  czapie  – smażyć
każdemu omlet  na zamówienie z  czym  kto chce, z  grzybami,  pomidorami,  szczypiorkiem,
tartym ementalerem, cebulką, boczkiem, wedle życzenia... jadałem czasem śniadania w Mar-
riotcie z dziennikarzami i różnymi takimi, podobało mi się.
To jedno godziło mnie z tym całym ślubem: ALE SIĘ ZJI!!!
Jak mówił August.
Zajechaliśmy pod pałac sznurem samochodów, z wozami telewizyjnymi i tabunem prasy;
po  drodze wszyscy zaczęli wciskać klaksony, żeby było weselej i żeby każdy cioł widział:
BOHATER SIĘ ŻENI! – ale kiedy zobaczyłem przez okno obwieszonego wstążkami i girlan-
dami mercedesa, którym nas z Gosią wieziono, kiedy zobaczyłem miny ludzi, przystających
na ulicy, żeby się nam przyjrzeć, zaskoczonych wyciem klaksonów i muzyczną kakofonią, z
każdego wozu inna muzyka, na fuli, kiedy mignęło mi to przed oczami – ani jednego uśmie-
chu,  ani jednych rąk złożonych do oklasków, ponure miny i  siaty z  kartoflami w  rękach, i
jeszcze furia taksiarzy, zatrzymujących się, żeby nas przepuścić (jeden próbował nie przepu-
ścić, był wypadek, ale nic groźnego, wszyscy przeżyli) – no cóż, pomyślałem wtedy, nie po
raz pierwszy, że August nie zawsze ma rację. A może coś go zamroczyło, może już nie widzi
rzeczy takimi, jakie one są? Zawrót głowy od sukcesów, jak pisał Stalin. Krytykując przegię-
cia w kolektywizacji rolnictwa.
Ależ oni mieli oczy, ci ludzie! Złe, niechętne oczy. Zdumione oczy. Oczy pełne nienawi-
ści. Nie-podobało-im-się. Nie podobało.
Trudno.
Zajechaliśmy przed pałac z muzyką, wrzaskiem i skowytem klaksonów. Wysypaliśmy się
na zewnątrz, wpadliśmy do środka. Wszystko już czekało: i tort, i białe tiule, i białe róże, i
szampan w wiaderkach z lodem. Nie wiem, jak August to zrobił (kazał jechać na skróty?), ale
to on nas witał. On był gospodarzem wesela, majordomusem i kamerdynerem, i moim ojcem
in spe, i Napoleonem in spe. To on, kiedy rozbawieni goście kazali mi przenieść Gosię przez
próg, a ja protestowałem („Nie mój pałac, kochani!”), mrugnął na mnie gniewnie, nakazując
wykonanie rozkazu. „Może kiedyś będzie twój, Guciu; kto wie?” – szepnął do mnie, i po raz
176



------------------------------------------------------------- page 177

któryś tam zastanowiłem się, czy nie bierze aby morfiny albo koki, ale miał rację, w sumie
miał rację: tempora mutantur.
Jeszcze nie rozumiałem tej nowej zmiany. Jeszcze o niczym nie miałem pojęcia.
Wziąłem Gosię na ręce. Coś mi trzasnęło w krzyżu, ale opanowałem się i nawet nie mru-
gnąłem. Tyle że o mało nie upuściłem jej z hukiem na ziemię zaraz po przekroczeniu tego
cholernego progu. Nie jestem supermanem, do licha, choruję na korzonki, miewam lumbago,
i August dobrze o tym wiedział; jak mógł mnie zmuszać do czegoś takiego? I czemu? Ze zło-
ści  na  mnie?  Ale  o  co,  o  co  miał  się  gniewać?  Zrobiłem  wszystko  tak,  jak  sobie  życzył,
wszystko!
Wyjaśnił mi, o co mu chodzi, jeszcze przed pierwszym toastem.
– Ty głupcze – powiedział cicho, stojąc koło mnie, podczas gdy napełniano jego kieliszek
szampanem. – Szaleju się najadłeś? Co ci strzeliło do głowy z tą synagogą?
– To miał być ŻART! – mruknąłem (a obaj przez cały czas uśmiechaliśmy się do siebie
najserdeczniej w świecie!).
– To trzeba było powiedzieć o meczecie! Trzeba było powiedzieć: „Może powtórzymy to
u mormonów? U zielonoświątkowców? U neobaptystów?” A ty, idioto... w takim antysemic-
kim kraju!
Wznieśliśmy kieliszki w górę. „Za nowożeńców!” – zawołał August, i wypiliśmy wszyscy,
i żądano, żebym pocałował Gosię, więc pocałowałem, a kiedy ją tylko wypuściłem z objęć,
usłyszałem w środku ucha, w środku mózgu, gorący, dyszący, przesycony szampanem szept
Augusta:
– To nas może kosztować połowę głosów, ty ośle! Połowę głosów!
Ale już nas rozdzielono.
Gosia nie piła. Nawet w szampanie nie umoczyła ust. Ostentacyjnie. Żeby wszyscy wie-
dzieli o jej stanie. Zirytowało mnie to, ale właściwie – czy to moja cup of tea?
Nie.
Nie moja, Augusta.
Słuchaj, hombre. To podczas wesela – jadłem właśnie pierożki z mięsem posypane osma-
żoną skórką pomarańczową, delicje – zastanowiłem się nagle, czy nie August jest ojcem tego
dziecka, przez które „musiałem” ożenić się z Gosią. To nie było wykluczone. To pasowało do
Augusta. Zawsze był gotów na wszystko, byle osiągnąć cel. Nawet mały cel. Drugorzędny.
Taki jak  moja  bezgraniczna  uległość.  Założenie  mi wędzidła. Zatrzymanie  mnie  w  swojej
stajni Na Wieki Wieków Amen. A jakże, mógł to zrobić. Chociaż najpewniej udzielił jej tylko
kilku dobrych rad.
Ale gdyby nie podziałały, zrobiłby to.
Kilku dobrych rad. Byłem taki ostrożny. No, to pokręciła coś z pigułkami. Chociaż wma-
wiano mi, że to nawet nie to. Że to przeznaczenie. Gosia brała regularnie pigułki, nigdy nic
nie pochrzaniła, ale Potężna Siła Jej Seksualizmu pokonała chemię, przebiła barierę ochronną
i powołała do życia embrion. Nawet  wiem, skąd August wziął ten pomysł. Z  autobiografii
Polańskiego,  takiego  reżysera,  znałem  go.  Dokładnie  to  wmówiła mu  żona,  kiedy  chciała
mieć dziecko, którego on nie chciał. Siła wyższa. Jej gigantyczna moc witalna obaliła w proch
wszelką antykoncepcję. Przepięknie! Aleja nie jestem głupcem.
Dałem się nabrać, bo chciałem dać się nabrać. Bo nie miałem innego wyjścia. Bo ciągle
kochałem Augusta, a on, mój mistrz, mój guru, mój ojciec, chciał, żebym ożenił się z tą kre-
tynką: wiedział lepiej, zawsze wiedział lepiej, zgodziłem się. Nawet gdyby nie sprokurowali
177



------------------------------------------------------------- page 178

razem tej durnej ciąży, i tak bym się zgodził. Roma locuta, causa finita. August chciał mojego
małżeństwa z Gosią: wystarczy.
Tyle że przedtem dostałem pewien list...
Później.
Gosia nie piła, ja wręcz przeciwnie. I wciąż oglądałem się na drzwi. I trzy razy wychodzi-
łem  zadzwonić,  ale  telefon  nie  odpowiadał.  Ilekroć  Gosia  podchodziła  do  mnie,  żeby  się
przytulić  (tysiąc razy na godzinę, lekko licząc!),  jakiś wsiowy  kretyn zaczynał skandować:
Go-rzko! Go-rzko!, i musiałem ją całować, aż mnie szczęka rozbolała.
Pytasz, skąd ją wziąłem? Gosię?
Cholera, nie pamiętam! Mówiłem ci, że byłem wtedy w sztok pijany, przez cały czas! To
był  1981, ludzie  upajali  się wolnością,  ale  my  wiedzieliśmy,  że  wolność  się  lada  moment
skończy, więc upijaliśmy się naprawdę, żeby w razie czego mniej czuć, jak nas będą rozwa-
lać; były różne dziewczyny, ale kto by je tam zauważył, kto by spamiętał! Potem wywalono
drzwi mojego pokoju hotelowego w Gdańsku, i wyciągnięto mnie z łóżka, w którym dopiero
zaczynałem z pewną śliczną Szkotką czy Angolką – a może Jankeską? – i wywieziono, i za-
mknięto w celi, i wytrzeźwiałem powolutku, i przez parę miesięcy wszyscy oprócz mnie do-
stawali paczki od rodzin, ja jeden nie miałem rodziny (z wyjątkiem ruskiego brata przy Porto-
bello), nie miałem nikogo, kto by nie siedział w Ośrodku Internowania, aż tu nagle wezwali
mnie do naczalstwa i zapytali, czy przyjmę paczkę od narzeczonej – pewnie, że przyjmę! – a
potem NARZECZONA przyjechała na widzenie, byłem pewny, że to kurierka od Augusta, z
grypsem, ale nie: jakaś taka niska, tłuściutka, zupełnie nie w moim typie, tyle że coś mi się
mgliście przypomniało, spałem z nią chyba, na pewno z nią spałem, przywiozła jakieś weki i
ciasto,  i  z  kwiatami  przyszła,  i  popłakiwała,  i  przysięgała,  że  będzie  na  mnie  czekać
ZAWSZE, do śmierci: zastanowiłem się przelotnie, czy jej KGB nie nasłało, ale co mnie to
obchodziło?  –  TEGO  NAUCZYŁ  MNIE  AUGUST,  nie  przejmować  się  szpiclami,  bo  się
wpadnie w obłęd, my i tak PRAWIE nic nie mamy do ukrycia... – no, więc przyjąłem weki i
ciasto (kwiaty skonfiskowano), i pozwoliłem się odwiedzać raz na miesiąc (w końcu dłużej
niż miesiąc to nie potrwa; no, dwa góra!), aż nagle zrobiły się z tego lata...
Tak, latami siedziałem. A ona była jedyną osobą z WOLNOŚCI, jaką mogłem widywać.
Przyjeżdżała  raz  na  miesiąc  z  ciastami,  wekami,  cebulą,  grypsami,  poznała  wszystkich
NASZYCH, którzy wyszli przede mną albo w ogóle nie siedzieli, wszystkim opowiadała, jak
ją strasznie kocham i jak strasznie ona mnie kocha; a kiedy wyszedłem, słyszałem od świtu do
nocy,  jakie  mam szczęście  z  taką  wierną,  oddaną,  kochającą  NARZECZONĄ  (wszystkich
poznała, do wszystkich pisała listy, i przesyłała im prezenty na imieniny, i przekazywała im
najczulsze słowa ode mnie – nigdy ich nie mówiłem! – i okazało się, że jestem z nią związany
na wieki, każdy tak uważał, więc niby czemu nie ja?).
Ciągle zastanawiałem się, czy znałem ją przedtem, przed stanem wojennym, czy nie. Czy
spałem z nią, czy nie. Innymi słowy: czy ją nasłano, czy nie. W końcu machnąłem na to ręką.
Chyba za głupia, jak na  nasłaną. A zresztą coś mi się, mówię, mgliście  przypominało.  I
wszyscy ją lubili, z Augustem (wyszedł przede mną) na czele. I w końcu – co za różnica?
Jedna kobieta mi się podobała. Jedna w życiu. Wiesz która.
Sonia Marx.
Podano szparagi na ciepło, z sosem mousseline. (Pamiętasz Londyn? Pamiętasz moje ma-
rzenia na Primrose Hill?) To jeszcze nie był ten wielki bankiet na moją cześć, z królami  i
premierami,  ale  już  byłem  blisko,  czyż  nie?  Coraz  bliżej.  Właśnie  oddawaliśmy  befsztyk
przejmując patelnię: transakcja stulecia!
178



------------------------------------------------------------- page 179

Jadłem szparagi. Piłem kalifornijskie chablis: z francuskiego zrezygnowaliśmy w imię po-
pulizmu (i tak nas zjechali w prasie za te pałace i Marriotty, ale LUD chyba przyjął to nieźle,
może nie ten LUD z ulicy, ale ten, co czyta prasę, tak mi mówił August; LUD przywykł urzą-
dzać huczne wesela, a poza tym wierzył w nas jeszcze, bo niby w co miał wierzyć? Byliśmy
jego ostatnią  nadzieją, hombre!), więc piłem  kalifornijskie chablis, pozwalając  Gosi zjadać
główki MOICH szparagów z MOJEGO widelca (ależ tak, wiem, że szparagi je się przy po-
mocy  palców  albo  szczypczyków,  za  kogo  ty  mnie  uważasz?  Myślisz,  ż e  n i e  b y ł e m  w
Savoyu, Claridge'u. Café de la Paix albo u Ritza? Trzeba się zachowywać zgodnie z regułami
regionu, kraju lub środowiska, pętaku, i jak ci w mongolskim namiocie dadzą herbatę okra-
szoną  baranim  tłuszczem,  to  masz  ją  wypić  bez  mrugnięcia,  TEGO NAUCZYŁ  MNIE
AUGUST... no dobrze,  masz rację,  wtedy  jeszcze  nie bywałem  w Savoyach  i Ritzach,  nie
wiedziałem, że szparagów  lepiej nie  jeść nożem i  widelcem; ciesz  się!); Gosia  po każdym
szparagu tuliła pachnącą lakierem do włosów głowę do mojego ramienia albo całowała mnie
w szyję czy ucho, ja ciągle patrzyłem na drzwi, ale nic, nic...
Ach, tak.  W którejś chwili podszedł do  mnie August z jakąś  sztywną, utlenioną kobietą
koło pięćdziesiątki, i powiedział: „Mówiłem ci, Guciu, że może pójdę w twoje ślady: to moja
narzeczona, poznajcie się” – i cmoknąłem jakąś pulchną, uperfumowaną rączkę, i dopiero po
kwadransie przestraszyłem się trochę, ale już po półgodzinie znów podszedł do mnie August,
tym razem ze znaną aktorką, spałem z nią kiedyś, zielonooka bruneteczka z długimi nogami,
ładniutka, młodziutka, niewiarygodnie wprost głupia, i powiedział, tyle że bardziej bełkotli-
wie: „Czy ja ci już przedstawiłem, Guciu, moją narzeczoną?”, i bruneteczka syknęła, bo to
mnie powinien był przedstawić jej, oczywiście, zresztą już się świetnie znaliśmy z łóżka, więc
pocałowałem ją w pulchny, uperfumowany policzek, a potem August poszedł całować się z
nią w kącie, i Gosia też poszła całować się z kimś w kącie, jak to na weselu; kelnerzy już byli
pijani, nikt nie reagował na moje wymachiwanie ręką, nikt mi nie dał drugiej porcji szpara-
gów, zresztą może goście wszystko zeżarli, niech ich diabli... siedziałem na jakimś krześle,
trzeźwiejąc powolutku i ponuro, aż nagle...
Nagle weszła Sonia Marx.
179



------------------------------------------------------------- page 180

III
Mówiłem ci, że dostałem list!
To był list od Soni.
Pisałem do niej, hombre. Pisałem wiele razy, ale wszystko wracało ze stempelkiem Adre-
sat nieznany: wyprowadziła się, zniknęła, rozpłynęła się w powietrzu! Czasem zastanawiałem
się, czy w ogóle istniała. Taka kobieta... czy taka kobieta może w ogóle istnieć? Też w to nie
wierzysz, widzę to. Dumb bastard. Poczytaj sobie Ewangelię. Cuda się zdarzają.
Sonia się zdarzyła. Ale przepadła. Straciłem ją. Gdybym miał wtedy, we Frankfurcie, kartę
telefoniczną (albo żetony, albo drobne: nie pamiętam!), może bym jej nie stracił. Myślałem o
tym całymi nocami w mojej celi, w stanie wojennym. I później. Bo jak go zwał, tak go zwał,
formalnie już go dawno odwołano, a ja wciąż siedziałem. Wyszedłem na miesiąc i znów mnie
posadzono. Niby źle się nie siedziało: kiedy nas była gromada, wszyscy mnie traktowali jak
księcia Walii, pył mi zmiatali spod nóg, a potem byliśmy we dwóch z kumplem (też palił),
później z innym kumplem, ale też palił, i telewizor nam dali do celi, żebyśmy nie demorali-
zowali kryminalnych w świetlicy, i prasę, i książki, i papier do pisania, i muzyczkę; nauczy-
łem się wtedy z samouczków i kaset hiszpańskiego, włoskiego, dwa bestsellery napisałem i
przemyciłem przez papugę, wydano je w samizdacie i za granicą, forsa mi wpływała na kon-
to, nagrodę jakąś dostałem, potem drugą... nieźle było. Siedziałem w tej celi jak rentier. Tylko
kupony odcinać.
Wierzysz mi? Serio? Wierzysz?!
Koszmarnie było. Koszmarnie.
Myślałem po nocach o Soni. Lata minęły, już coraz częściej tygodniami o niej nie pamię-
tałem, o Soni, a tu mi się, psiakrew, wszystko tak przypomniało, że tylko wyć... aż się skrę-
całem z żalu, ze złości na siebie, z tęsknoty – to za nią, to za żarciem, które z nią jadłem, za
alkoholem, który z nią piłem, za miękką pościelą, w której przy niej spałem... a potem przy-
jeżdżała NARZECZONA z cebulą i plackiem własnej roboty, i coraz mi było lepiej, że mam
choć tyle (sweter mi zrobiła na drutach, dasz wiarę?!)... a potem wyszedłem i okazało się, że
wszyscy kumple łysieją i mają duże dzieci, słowo daję, wszyscy już się dorobili przez te lata
jakichś dzieciaków, czułem się jak Rip Van... jak mu było?
Tak że nawet nie byłem specjalnie wściekły, kiedy mnie wrabiano w ten embrion. Może i
chciałem dać się nabrać. Może i chciałem.
Ale właśnie wtedy przyszedł nagle list od Soni. Z numerem telefonu. W Monachium. Go-
sia już u mnie mieszkała, więc poleciałem na pocztę, stamtąd zadzwoniłem, a kiedy odezwał
się ten głos (He-llou?), taki sam jak dawniej, kiedy usłyszałem ten głos, nie mogłem słowa z
siebie wydusić, odłożyła słuchawkę; musiałem gnać na wódkę, a potem próbować jeszcze raz,
i znów mi ścisnęło gardło; dopiero za trzecim razem zdołałem się odezwać.
I teraz weszła.
Nie, nawet nie wstałem. Nie ruszyłem się z fotela. Odjęło mi władzę w nogach. Tak było.
Więc jakim cudem znalazłem się przy niej zanim jeszcze zamknęła za sobą drzwi? Nie mam
pojęcia! Wiesz, kiedyś... umówiłem się z pierwszą dziewczyną, która mi się naprawdę podo-
bała, i przyszedłem wcześniej, ale ona już stała przy tym kiosku, przy którym mieliśmy się
spotkać, i nagle zdałem sobie sprawę, że nie idę, a biegnę, choć wcale nie chciałem, i że nie
180



------------------------------------------------------------- page 181

panuję nad twarzą, wszystkie mięśnie mi się rozlazły w jakimś cielęcym rozpromienieniu, w
jakimś baranim uśmiechu, i biegnąc tak pomyślałem nagle, że to wspaniałe. Że to zniewolenie
jest wspaniałe. Jakbym dostał skrzydeł. Mieć skrzydła to też niewola, nie? Wcale nie chcesz,
wcale o tym nie myślisz, a fruwasz! A nóg nie umiesz utrzymać przy ziemi!
Ale czegoś takiego jak to z Sonią nigdy nie znałem. Czegoś takiego...
Stałem przed nią. Trzymałem ją za obie ręce. Dopiero potem zastanowiłem się, jak ją w
ogóle poznałem, rozpoznałem, dopiero potem. Bo wcale nie było łatwo. Zmieniła się. Ukryła
się. Miała duży kapelusz (z woalką!), i duże ciemne okulary (ale przywykłem przecież kiedyś
do okularów Soni), i jakieś futro narzucone na ramiona, nie wiem jakie, nie znano u nas ta-
kich futer ani takich kobiet; ręce, które ściskałem, były obciśnięte gładkimi, cienkimi ręka-
wiczkami, a pierścionki włożyła na  wierzch, na rękawiczki, w życiu się z czymś takim nie
spotkałem, i włosy obcięła, ale to była Sonia, to była Sonia, i wszyscy się poruszyli, cała sala,
spici już byli w trupa, a jednak podnieśli się z miejsc i patrzyli na nas: tak, to była Sonia, to
była Sonia! Najlepszy dowód, że to była Sonia. Przez chwilę puchłem z dumy. Taka była!
Potem  zauważyłem  faceta,  z  którym  przyszła.  Niskiego,  siwego.  Powiedziała,  że  to  jej
mąż. Podaliśmy sobie ręce w obłoku perfum Soni, zapachu Soni. Ludzie już się do nas zbie-
gli, jak to ludzie. Przedstawiłem ich Soni, kręcąc się, krygując, podrygując. Ktoś częstował
szampanem. Sonia upiła trochę szampana i chciała zobaczyć moją żonę, więc tłumek się roz-
stąpił, szpalerem wciągnięto podpitą, tłuściutką Gosię w szwajcarskim stroju koronacyjnym,
ze sztywnymi od lakieru włosami, z trenem przerzuconym przez ramię, a Sonia na jej widok
tylko leciutko się  uśmiechnęła: od tej  pory  Gosia miała u  mnie przechlapane, na amen, na
zawsze! Biedna Gosia.
Ten malutki, przelotny, współczująco-wzgardliwy uśmieszek. Zaczerwieniłem się. Poczu-
łem to. Zaczerwieniłem się ze wstydu. Co ja zrobiłem? Jak mogłem to zrobić? Jak mogłem
związać się z czymś takim? Och, Soniu. Przepraszam cię. Przepraszam.
Przez całe życie byłem prowincjuszem. Nasz komunizm był prowincjonalny, nasze obale-
nie  komunizmu  było  prowincjonalne,  nasza  polityka  była  prowincjonalna,  nasze  zasady
(„Spójrz na Amerykę, Guciu, i ożeń się; z Gosią się ożeń, lepszej od Gosi nie znajdziesz”)
były prowincjonalne: wiocha, wieczna wiocha! Chłam! Nawet August –
Bo właśnie podszedł  do nas August. Trochę powłóczył nogami, na twarzy miał ceglaste
wypieki, gorzej ostatnio znosił alkohol, ale i tak odegrał przed Sonią swój tanuszek godowy,
jak przed każdą kobietą, dwa kroki w tył, jeden w przód, dwa w lewo, jeden w prawo, przy-
tup, uśmiech, skłon, głośne cmoknięcie w rączkę... i po raz pierwszy w nim to dostrzegłem:
Tę plebejskość, tę chamskość. Jak na zabawie w wiejskiej remizie, tak się zachowywał, tak
czarował, taki był! Nic dziwnego, że Sonia leciutko ściągnęła brwi, nic  więcej. Och, miała
rację, miała rację; już  w knajpie  nad Jeziorem  Bodeńskim, patrząc na  sobowtóra  Augusta,
miała rację. Skręcałem się ze wstydu. Za Gosię, za Augusta, za pałac, za gości, za siebie. Jak
mogłem nie zrozumieć wcześniej? Jak mogłem tak zmarnować życie?
–  Przedstaw  mnie  pani  –  powiedział  August,  lekko  się  chwiejąc, lekko  się  zataczając;
przedstawiłem go, i nagle wstyd mi się zrobiło, że nie zna żadnego obcego języka, ten mój
August: musiałem tłumaczyć każde słowo, a ona leciutko się uśmiechała, a on czknął nagle i
zaraz  przeprosił,  ale  ona  nie  mogła  przecież  zrozumieć  jego  przeprosin,  musiałem  powie-
dzieć: He's sorry i wtedy po raz pierwszy –
...i wtedy po raz pierwszy zadałem sobie pytanie, czy nasz triumf nie był triumfem Wan-
dali nad Cesarstwem Rzymskim. Człowieku, przecież kudłaty cham zawsze pokona geniusza,
zawsze! Tyle że na króciutko, na chwilę, i więcej go będzie to zwycięstwo kosztować, niż mu
przyniesie zysków, ale tego kudłaty cham wiedzieć nie może; hombre, toż gdy by Cziczerin
(idź do biblioteki i sprawdź, kim był Cziczerin; działasz mi już na nerwy, cholera) zobaczył
Augusta, toby mu drzwi zatrzasnął przed nosem, tyle że potem, po Leninie, Cziczerinie, Łu-
naczarskim & Co komuna schłopiała, schamiała; do tej pory pamiętam ubeka, który mi kla-
181



------------------------------------------------------------- page 182

rował na przesłuchaniu: – Panie Szreder, niech pan sobie wyobrazi, że porąbaliśmy Einsteina
– no, załóżmy, że żyje – no, że porąbaliśmy Einsteina na kawałki, że wszystkich tych nobli-
stów, profesorków, pismaków, pacykarzy, całą tę waszą JELITĘ daliśmy do pieca – no, co by
się stało, panie Szreder? To ja panu powiem: NIC! Co innego, jakby nagle przemysł ciężki
zastrajkował, bo lekki, to też betka, jak te kurwy włókniarki sobie myślą, że ktoś się ich straj-
kami przejmie, to czysty śmiech... no, panie Szreder, stałoby się coś, jakbyśmy wam jakiegoś
Einsteina zatłukli? – a ja wyszczerzyłem zęby i powiedziałem: – Ma pan rację, na krótką metę
nic by się nie stało, a on na to: – A co nas, panie Szreder, poza krótką metą obchodzi?, a ja mu
wtedy: – Was nic, panie ładny, was nic! – no, i wtedy ubeka szlag trafił i straciłem część tych
moich  bezczelnie  wyszczerzonych  zębów...  a  teraz,  przy  Soni  Marx,  przy  tej  niemieckiej
dziwce (tym  dla  ciebie  jest,  prawda?  Tak  ją  nazywasz? Niemiecka  dziwka?),  pomyślałem
nagle, że tacy sami jesteśmy jak oni, inaczej byśmy ich nie pokonali. Podobne zwalczaj po-
dobnym, jak w homeopatii,  chama zwalczaj chamem,  analfabetę  analfabetą, wariata waria-
tem... tak sobie myślałem, patrząc na Augusta, wijącego się przed Sonią, na wschodnioeuro-
pejskiego bohatera, na świętego Jerzego stepów i śniegów syberyjskich, co to zabił czerwo-
nego smoka, na świętego Jerzego wijącego się przed praprawnuczką Marksa w norkach (bo to
norki były, przypomniałem sobie), i zacząłem się śmiać, ale nikogo to nie zdziwiło poza mę-
żem Soni. W końcu wszyscy pozostali byli pijani, a Sonia – a Sonia była Sonią.
Jej nic nie dziwiło.
Usiedliśmy przy stole. Kelnerzy byli już prawie równie pijani jak goście, ale tylko prawie;
przynieśli jedzenie, przynieśli butelki, przynieśli nawet czyste kieliszki. Do męża Soni (Ha-
rald mu było; mówiła do niego Harry; och, ona była marksistką, ta Sonia Marx, wiedziała, że
Byt Określa Świadomość, a że znała dialektykę, wiedziała też, że Świadomość Może Określić
Byt: właśnie tak Karl Marx, jej pra, odwrócił heglizm nogami do góry, a ona tak samo od-
wróciła marksizm i została kurwą gromadzącą KAPITAŁ, i zgromadziła KAPITAŁ, i co wy
na  to?)  przysiadł się  zaraz  facet  z nielegalnej (ale  zalegalizujemy  w tydzień  po wyborach,
czerwoni już się zgodzili) Komisji Obrony Praw Człowieka (znał angielski!) i zaczął mu pro-
ponować jakiś biznes, fenomenalny biznes, każda zainwestowana marka będzie mieć tysiąc-
krotne  przebicie,  kraje  Wschodu  to  dżungla  dziewicza (a  virgin  jungle,  tak  powiedział)  i
otwierają się  w  nich  niewiarygodne  możliwości,  albowiem  komunizm is  almost  over,  Mr.
Harald; Mr Harald był szczerze zainteresowany tysiąckrotnym przebiciem, ale obrońca praw
człowieka na każdą prośbę o przejście do konkretów odpowiadał powtórką tego, co już po-
wiedział, że dżungla dziewicza i fenomenalne możliwości, najwyraźniej nie przychodził mu
do głowy żaden pomysł biznesu, jak będą marki, to się zobaczy; Mr Harald zaczynał się tro-
chę  irytować,  kiedy  do  obrońcy  praw  człowieka  dołączył  katolicki  nacjonalista  oferujący
dwukrotnie wyższe przebicie za markę, ale też nie mający pojęcia, co to miałby być za biz-
nes... o, mój Piorunochronie Przedfranklinowski, czemu żaden komuch nie zajął się mężem
Soni? Oni wiedzieliby, co mu zaproponować!
(I zaproponowali, mówisz? Skąd ty to wiesz? Zaproponowali, mówisz, ale później i sen-
sowniej. Udział w Schnapsgate, sprowadzanie najtańszej wódki prosto z niemieckich hurtow-
ni, bez cła, kiedy ilość krajowej wódki na rynku została ograniczona specjalnym przepisem,
W Ramach  Walki  Z  Alkoholizmem,  znacznie  poniżej  popytu:  znam  to,  znam  to, genialne
posunięcie, tłumy ludzi się na tym dorobiły, od rządu zaczynając; ja też; ukróciło się to, kiedy
lud się  zwiedział;  sam  to  ukróciłem;  och, hombre! S k ą d  ty  w ie s z ,  że  i  m ą ż S o n i ? J A  n i e
wiem! Dobra, potem mi opowiesz. Na razie ja mówię. Cały pałac to czuł, cały pałac cuchnął
forsą i wibrował podnieceniem: nadchodziły złote czasy. Dla każdego człowieka z odrobiną
oleju w głowie. Złote czasy!)
No, więc było tak: przy długim, dębowym stole siedział siwy mąż Soni otoczony (cudzo-
ziemiec cuchnący forsą!) wielbicielami  i kontrahentami,  przy nim Sonia,  cała  zwrócona  w
moją stronę, dalej ja, a nad nami kołysał się, niczym słoń na wybiegu, August.
182



------------------------------------------------------------- page 183

– Mówiłam  ci przecież, że przeniosę się do  Monachium – szeptała Sonia. –  Pisałam  do
ciebie; naprawdę nic nie dostałeś?
Jednocześnie August pokrzykiwał nad naszymi głowami:
– I skąd ty, Guciu, znasz taką kobietę? Przecież ty nigdy nie miałeś gustu, za grosz gustu w
tych sprawach...
I powtarzał to Soni, nie dbając o to, że Sonia nie  może znać naszego środkowoeuropej-
skiego dialektu.
– On nigdy nie miał gustu, jeśli chodzi o kobiety! Z byle kim się zadawał, z byle kim! Go-
sia pierwsza! No, gdybym wiedział, że nasz Gucio zna kogoś takiego jak pani...
A potem – trzymałem właśnie rękę Soni przy policzku, przytuliłem ją do policzka, i pa-
trzyliśmy sobie w oczy, i jeszcze chwila, a popłynęlibyśmy gdzieś między galaktyki – potem
znów przywlókł do nas, dla odmiany, tę tlenioną pięćdziesięciolatkę, bełkocząc po pijacku, że
on też, on też; niezłą mam narzeczoną, prawda? No, dygnij, Dzidziu; dygnij, córuchno...
Dzidzia,  prawie  zupełnie  trzeźwa,  patrzyła  na  niego  zimnym,  taksującym,  władczym
wzrokiem i znów przestraszyłem się o mojego Augusta, ale zaraz mi to przeszło. Spił się, nic
więcej. Dawniej alkohol tak na niego nie działał, ale nie młodniejemy, nie; co to, to nie! Jeśli
może być gorzej, na pewno będzie gorzej. Z Augustem już jest gorzej. Muszę z nim poroz-
mawiać. Kiedyś. Jeśli tak się ułoży.
Sonia spytała cicho:
– To on? Twój guru?
...a ja kiwnąłem głową, i przez chwilę tak strasznie chciałem znać zdanie Soni o Auguście i
o wszystkim, że o mało nie oszalałem, i szepnąłem do Soni: Chodźmy stąd!, a ona ruchem
ramienia  wskazała  swojego  męża,  nie  mogła  go  przecież  zostawić,  to  rozumiałem,  więc
wstałem, odsuwając Augusta z jego Dzidzią, odepchnąłem Augusta od Soni i szepnąłem mu:
Spierdalaj!; nigdy by się tego po mnie nie spodziewał, ale wcale się nie zdziwił, i poszedł w
kąt całować się z aktoreczką, a Dzidzia wróciła do męża, bo to musiał być mąż, ten łysy; jak
to na weselu!
Znalazłem dwóch facetów znających angielski i niemiecki, i przywlokłem ich do męża So-
ni, i posadziłem obok, a Sonię wyrwałem z gromady komuchów, eks-komuchów i antykomu-
chów, którzy kleili się do niej jak muchy do miodu; wziąłem ją za rękę i wyprowadziłem z
sali. Jakby nigdy nic.
Ktoś za mną wołał, ktoś za mną biegł. Za nami. Tłum ludzi. Zignorowałem ich. Zatrza-
snąłem im pałacowe drzwi przed nosem. W końcu czyje to wesele?!
– Chodź, Soniu – błagałem. – Chodź ze mną. Chodź.
A ona szła ze mną bez protestu, bez oporu. Jak we śnie.
183



------------------------------------------------------------- page 184

IV
Szliśmy przez pałacowe pokoje pełne rozwalonych na dywanach, kanapach i fotelach pija-
nych biesiadników; nie wiedziałem, że aż tak się dranie rozhulali, ale trudno im się było dzi-
wić. Nareszcie nasze to wszystko, nasze! Prawie nasze. Pierwsza zabrała pałace starym wła-
ścicielom, a dała nowym komuna, ale kiedy to było? Przyszedł czas na nowe rozdanie kart.
My też chcemy pałaców, my też! Czy to nasza wina, że nie dopchaliśmy się do pierwszego
żłobu? Chcemy pałaców, dworów, oranżerii i perskich dywanów! Jesteśmy dość silni, żeby to
mieć, dość spragnieni, żeby to mieć; nie możemy dłużej czekać! Przez ponad pół wieku ba-
wili się inni, teraz nasza kolej; odbijany! Tylko lokaje ciągle ci sami, kucharka ciągle ta sama,
cień ciągle ten sam. Trudno: są nadludzie i podludzie, ale i nadludzi za dużo, żeby się zmie-
ścili przy jednym stole, muszą się zmieniać. Muszą się mordować. Muszą robić  rewolucje.
Chyba że są mądrzy – jak my i komuchy: wtedy się podzielą, wtedy się dogadają. Cholera,
jaki ja jestem stary.
Zgorzkniałem.
Starcza nadwzroczność. Za dobrze się widzi. Z tak daleka się widzi, że kiedyś nie do po-
myślenia.
W kolejnym pokoju jakiś działacz związkowy rzygał na dywan. Chciałem go zdzielić w
ucho, ale ze względu na Sonię wycofałem się. Pomyślałem, że może na piętrze będzie lepiej i
pociągnąłem ją na marmurowe schody z bukietami kwiatów na podestach.
Na piętrze BYŁO lepiej.
Przede  wszystkim zamknięto je na mur. Nie sposób było  się dostać, chyba że się miało
szpilkę, spinkę albo spinacz do pogrzebania w zamku. Miałem szpilkę przy moim ślubnym
krawacie. Skorzystałem z okazji, żeby zerwać wreszcie z szyi tę pętlę wisielca. Krawat do
kieszeni, szpilkę w zamek. Udało się.
Byliśmy z Sonią w muzeum. W tej naprawdę muzealnej, naprawdę zabytkowej części pa-
łacu. Aksamitne, purpurowe sznury oddzielały nas od Skarbów  Przeszłości; okiennice  były
pozamykane, wszystko tonęło w cieniu. Kiedy znaleźliśmy się w sypialni, zerwałem sznur i
otwarłem okno. Kurz uniósł się na pół metra, zawirował w powiewie wietrzyka, i opadł po-
sępnie na Z Góry Upatrzone Pozycje. Pokazałem Soni łoże z baldachimem.
– Tu oddawał się rozpuście Napoleon Bonaparte.
– Z tą swoją Polką?
– Z tą swoją Polką.
Nie miałem pojęcia, kto się tu oddawał rozpuście, ale ktoś na pewno. Może TA POLKA ze
swoim starym mężem. Może ciotunia z pokojowcem, może wujaszek ze stangretem. Ktoś na
pewno. Nie ma miejsca na ziemi, gdzie by tego nie robiono. No, chyba że na samym biegunie,
ale głowy za Amundsena oddawać nie zamierzam. I w ogóle tarira rira. Cholera, trząsłem się
ze  zdenerwowania,  nie  rozumiesz?  Dlatego  tak  plotłem.  Jak  Piekarski  na  mękach.  Sonia
wzięła moją dygoczącą dłoń i potrzymała chwilę w powietrzu, przyglądając się jej drżeniu. I
coś w tym było takiego, coś takiego, że o mało się nie rozpłakałem jak kiedyś, na Bebelstras-
se, ale nie można robić tego dwa razy jednej kobiecie; nawet najgorsza szantrapa na to nie
zasłużyła. Więc zagryzłem wargi, i oboje patrzyliśmy na moją drżącą jak u starego dementa
rękę. Było cicho. Nie dochodził tu hałas z dołu. Brzęczała mucha. Nie słyszeliśmy niczego
poza tą muchą. Sonia pochyliła się nad moją roztrzęsioną dłonią i pocałowała ją. W jakieś
184



------------------------------------------------------------- page 185

tysiąc lat później zdołałem odsunąć czarną, migotliwą rękawiczkę i pocałować przegub Soni.
Zmarnowałem życie! – pomyślałem nagle – zmarnowałem życie!
Nie patrzyliśmy na siebie, Sonia i ja. Odwracaliśmy głowy.
Potem usłyszeliśmy kroki. Czyjeś ciężkie, śmiałe, brutalne kroki. Nie poruszyłem się, nie
drgnąłem. Czyż to nie było moje wesele? Czyż nie ja byłem dziś gospodarzem tego pałacu?
Ktoś  otwierał kolejno drzwi, jedne,  drugie, trzecie; drzwi skrzypiały,  kroki były coraz gło-
śniejsze. Wreszcie dotarły do nas. Zawyły zawiasy. Ten ktoś stanął w progu. Nie obejrzałem
się. I Sonia też nie. To tutaj doniosłem mojego Graala, moją nienawiść. To tutaj. Czy mogłem
spodziewać się tego w dniu, w którym rycerz na karym koniu odjeżdżał – głosem Augusta –
od płaczącej Suliko? Moja nienawiść, mój Graal. Idź i nie grzesz więcej. Wiele popełniłem
błędów, ale czy naprawdę nie można ich naprawić? Zachrypnięty, przepity głos Augusta ryk-
nął za moimi plecami:
– Tutaj jesteś!
Nie drgnąłem.
– Ogłuchłeś, czy co? Żona płacze na dole. Guciu, słyszysz mnie?
Nie odwracałem się. Dawałem mu ostatnią szansę. Ostatnią szansę, której nie wykorzystał.
Jeszcze dwa kroki – i szarpnął mnie z całej siły, i prawie wywinął mną młynka w powietrzu.
Poczułem, jak pękają szwy w mojej ślubnej marynarce.
– Do kurwy nędzy, Guciu, patrz na mnie, kiedy do ciebie mówię! Patrz na mnie, słyszysz?
Patrz na mnie!
Nie patrzyłem na niego.
– Czy ty sobie zdajesz sprawę, że to twój ślub? Nie rób, kurwa, skandalu!
– What does he want? – zapytała nagle Sonia. (Chłodnym, spokojnym głosem, patrząc w
okno.) August nie zrozumiał, ale szlag go trafił. Puścił mnie i  szarpnął Sonię. W następnej
chwili leżał na podłodze.
Nie mogłem uwierzyć, że JA to zrobiłem. On też nie mógł uwierzyć. Pa trzył na  mnie z
dołu przekrwionymi, szeroko  otwartymi ze  zdumienia  oczami. Od  garnituru, który  sprawił
sobie specjalnie na mój ślub, odpadł guzik. Wirował przez parę sekund jak dziecięcy bączek,
jak zabawka, aż wreszcie przewrócił się na bok i zasnął spokojnie. Okrągły, granatowy guzik
z czterema dziurkami. Chciało mi się śmiać. Potem płakać: już drugi raz w tym pokoju; co w
nim było? (Czy Napoleon płakał?) Aż w końcu, pełen zgrozy (powaliliście kiedyś Boga jed-
nym ciosem pięści?), zacząłem go podnosić, mamrocząc pod nosem jakieś przeprosiny. Od
razu poczuł się silniejszy: łatwo to było poznać po jego ciężarze. Trzy razy cięższy, taki był.
Bezwładny, uparty, potężny. Nie dawałem mu rady. Ale już żałowałem, już przepraszałem:
mea culpa, mea culpa, mea maxima culpa, jak się mówiło w czasach Augusta, przed wprowa-
dzeniem nowej liturgii, przed soborem; aż raptem zobaczyłem tuż przed sobą pantofle Soni,
jej nieruchome stopy oparte na  wysokich,  cienkich obcasach, ozdobione z  przodu połyskli-
wymi klamrami, i August wypadł mi z rąk, i znów gruchnął, zaskoczony, o podłogę, pijaczy-
sko przeklęte: ani mi się śniło go podnosić!
– Przestań się wygłupiać. Idź stąd – powiedziałem spokojnym, zmęczonym głosem starego
człowieka.  A  on  zadygotał,  zawił  się  przede  mną  jak  przydeptany  robak;  jęknął  żałośnie:
„Guciu!”, ale to już nie robiło na mnie wrażenia. Już nie miał nade mną władzy.
Na pałacowej podłodze, przy łóżku Napoleona, leżał powalony przeze mnie jednym lek-
kim ciosem  następca  Napoleona, święty  Jerzy  skrzyżowany przez Mi c zu ri n a  z c ze r w on y m
smokiem,  największe  osiągnięcie  komuny,  August.  Siwy,  łysawy,  pomarszczony  facet  ze
sztuczną szczęką, która po uderzeniu lekko mu się przesunęła w ustach, musiał ją poprawić. A
potem podniósł się niezgrabnie, podpierając się na rękach. Wstał. W oczach miał łzy. Ale ja
znałem już przecież jego łzy! Mnie nie mógł nabrać!
Kiedy byłem dzieckiem, opowiadała mi to matka, żeby mnie zniechęcić do kłamstwa. Na-
wet pamiętam, gdzie mi to opowiadała: na łące. Siedzieliśmy wśród srebrzystych traw, jedząc
185



------------------------------------------------------------- page 186

jagody z aluminiowego garnuszka, a ona opowiadała mi o wiejskim chłopcu, który poszedł
paść owce, i dla żartu zaczął wołać o pomoc: ach, wilki, wilki go napadły! Cała wieś rzuciła
się na ratunek. Postanowił to powtórzyć. Raz jeszcze podniósł raban podczas pasienia owiec,
raz jeszcze krzyczał o wilkach, i znów cała wieś przybiegła na pomoc, bo może jednak? Może
teraz to prawda? Ale za trzecim razem, kiedy pastuszka naprawdę napadły wilki, nikt mu nie
przyszedł z pomocą, choć wszyscy słyszeli jego rozpaczliwe krzyki – krzyki człowieka roz-
szarpywanego na strzępy, człowieka obłąkanego ze strachu. Już mu nie wierzono. Skłamał ten
jeden raz za dużo.
Nie było mi żal Augusta. Ani trochę.
Zrozumiał to chyba. Postał przede mną, zgarbił się i wyszedł. Starannie, cicho zamknął za
sobą drzwi. Schyliłem się po jego guzik, chciałem go oddać, ale nie odezwałem się. Nie po-
biegłem za nim. Obracałem guzik w palcach, potem schowałem go do kieszeni. Kroki Augu-
sta cichły w oddali. Skrzypnęły jeszcze jakieś drzwi. I już nic, już nic. Już go nie było.
Spojrzałem na Sonię. Sonia patrzyła na mnie. Z ciekawością, tylko z ciekawością. Powoli
zdjęła kapelusz, ciemne okulary, norki. Rzuciła to wszystko na fotel Torebkę położyła na łóż-
ku.  Na tym  łóżku, na którym cesarz Francji ODDAWAŁ SIĘ ROZPUŚCIE. Wyjęła  z niej
papierosy – to już nie były Eve z bukiecikami wokół ustników, tylko zwykłe camele – osa-
dziła jednego w długiej cygarniczce i zapaliła. Usiadła pod baldachimem. Patrzyła w górę, nie
na mnie; patrzyła w górę i wydmuchiwała kółka dymu pod sufit, na którym stiuki układały się
w kwietne wianuszki z jej starych Eve, z zielonego salonu w Stuttgarcie. Jeszcze przez chwilę
ciężko dyszałem. Potem usiadłem przy niej.
– Pamiętasz Lindau? – spytałem.
Zdziwiła się. Nie odpowiedziała.
– Pamiętasz Kochanego Augustyna?
Uśmiechnęła się.
– Nie, nie to! Pamiętasz tych Amerykanów, którzy tańczyli w Lindau, w knajpie Pod Ko-
chanym Augustynem?
– Po co miałabym pamiętać takie rzeczy?
Pamiętała. Wiedziałem, że pamięta. Wierzyłem, że pamięta. Co by ze mnie teraz zostało,
teraz, po wyjściu Augusta, bez tej wiary?
– Powiedziałaś mi wtedy...
Nie, nie chciało mi się powtarzać. Oparłem głowę o kolumienkę łóżka.
– Nie wiem, jak teraz żyć – wyznałem.
Może mnie zrozumiała, a może nie. Nie odezwała się. Czekała. Nie wiedziałem, jak teraz
żyć, ale na pewno wiedziałem, co teraz zrobić. Teraz. TERAZ. TERAZ!!!
Oczywiście, wiedziałem.
Rozpiąłem  koszulę.  Zdarłem  ją  z  siebie.  Z  nienawiścią,  ciągle  z  tą  nienawiścią,  której
część była po raz pierwszy zwrócona do Soni. A Sonia to – oczywiście – zrozumiała.
– Nie chcę – powiedziała. Natychmiast przestałem jej nienawidzić.
– Proszę cię.
– Nie chcę.
Żebym nie myślał, że kłamie, nie zgasiła papierosa, którego już trzymała nad małą, kie-
szonkową, angielską popielniczką ze sprężynowym wieczkiem. Przeciwnie. Wyjęła z paczki
kolejnego papierosa, przypaliła go od poprzedniego, i dopiero wtedy zgasiła tamten — uma-
lowany szminką jak krwią – okuroczek. Kochana, niezawodna Sonia. Moja mądra Sonia. Ko-
bieta mojego życia, hombre. To się czasem zdarza.
– Daj i mnie – poprosiłem. Poczęstowała mnie camelem, błysnęła zapalniczką. Siedzieliśmy
sobie na łóżku Napoleona, paląc, milcząc, odpoczywając. Powoli przychodziłem do siebie.
No dobrze: całe moje życie było błędem. Od dnia, kiedy rysowałem kredkami ratlerka w
zielonym kubraczku i order w kształcie słońca. Wcześniej. Od początku. A może dopiero od
186



------------------------------------------------------------- page 187

chwili, kiedy otwarły się z hukiem drzwi mojej klasy i do środka wpadł, wtargnął, roztrącając
przestrzeń, August. Nie; raczej od innej chwili, późniejszej: kiedy spojrzałem w górę, mały,
rudy, zezowaty kłębek strachu, i zobaczyłem w oknie uśmiechniętego Augusta, podnoszącego
zaciśniętą  pięść.  I  kiedy  odpowiedziałem  mu  tym  samym.  Ta  chuda,  zaciśnięta  piąstka.
Pierwsze, czego nauczył mnie August. Że człowiek powinien być jak zaciśnięta, gotowa do
ciosu pięść.  Nie Faust, Panzerfaust.  Bredzę. Spiłem  się  i bredzę.  Och, tylu  rzeczy nauczył
mnie August! Teraz trzeba się ich będzie oduczyć. Siebie się oduczyć: bo czymże jestem, jeśli
nie dziełem Augusta? No, to się oduczę. Nic trudnego.
Wystarczy zacząć od najprostszej rzeczy. Przypomnieć sobie jakieś nieposłuszeństwo wo-
bec  Augusta, jakiś moment, kiedy byłem sobą,  nie jego Frankensteinem juniorem, nie jego
dziełem: sobą! Nic mi nie przychodziło do głowy. Spojrzałem na papierosa i uświadomiłem
sobie, że nawet palić on mnie nauczył, a z tego nie potrafię zrezygnować, ani mi się zresztą
śni: z największej przyjemności w życiu? Gdybym jeszcze mógł się czegoś napić! – pomy-
ślałem.  Prawda,  pić  też  on  mnie  nauczył.  Wielkie  rzeczy,  tego  każdy  się  od  kogoś  uczy,
wszystko jedno od kogo. Każdy pije. Ale jednak. Nawet herbata z wódką, nawet to jest po
Auguście. Żeby nie  obgadywali  człowieka jako pijaka.  Wódka w herbacie, wódka  w coca-
coli, Cuba libre... wolałem zwykły, uczciwy koniak, ale naśladowałem Augusta; już nie mu-
szę. Będę pił koniak, będę pił whisky. I skończę z wódką, nie cierpię wódki. To August za nią
szalał, więc udawałem, że i ja... już nie muszę. Tylko czy to wystarczy? Spojrzałem na własną
rękę, trzymającą papierosa. To on nauczył mnie tak go trzymać, między palcem wskazującym
a kciukiem, prawie schowanego w dłoni, po  gangstersku.  I paznokcie  on mnie tak  nauczył
obcinać. Ta prosta linia. To od niego. Żałośnie pociągnąłem nosem. Ten zapach. To też za-
pach Augusta. Old Spice. Niemodny zapach, ale on się nim kiedyś zachwycił. Zacznę używać
Fahrenheita. Tylko co to zmieni? I tak, ilekroć poczuję zapach Old Spice, pomyślę o Augu-
ście, o sobie, o zaciśniętej pięści w oknie... nie, wtedy jeszcze nie spryskiwał się Old Spice, to
przyszło  po latach,  na kolejnym zakręcie historii,  wtedy,  kiedy  kobietom pozwolono  nosić
buty na płaskich podeszwach, a mężczyznom... na co wtedy pozwolono mężczyznom? I który
to był rok? Rok ślubu Augusta z Moną? (Biedna Mona).
Nie, ze trzy lata później. O, Piorunochronie Ty Mój Przedfranklinowski! I zaszlochałem
głośno.
A może tylko jęknąłem.
Sonia położyła mi rękę na ramieniu.
Spojrzałem na nią.
Tak, to było to. Sonia. Mój ukrywany grzech, moje nieposłuszeństwo, moja zdrada. Sonia.
Napis na drzwiach szafy w bułgarskim hotelu, mój nocny telefon, mój obłęd. Nigdy mu o tym
nie powiedziałem. (Bądź uczciwy, człowieku: o tym też próbowałeś mu powiedzieć, tylko cię
wyśmiał.) Obojętne. Fakt, że nigdy mu o tym nie powiedziałem. Mój sekret. Mój zamach sta-
nu. Mój podstęp. Sonia. Raz w życiu oszalałem, i nie wyznałem tego nikomu, i nie przyzna-
łem się nikomu, bo każdy by się śmiał, każdy by mnie ostrzegał... tak, to było to. To była So-
nia.
Zdjąłem jej rękę z ramienia i położyłem na moich ślubnych spodniach. Nie cofnęła jej, nie
zabrała.
Nigdy  więcej  nie  byłem  mu  nieposłuszny.  Wypełniałem  każdy  jego rozkaz,  słuchałem
każdej jego wskazówki. Tylko ten jeden raz. Tylko z Sonią.
O wszystkim wiedział. O niej nie.
Więc może to była ta najważniejsza rzecz w życiu? Bunt syna Frankensteina? Może i tak.
Tonący brzytwy się chwyta. Ja uchwyciłem się Soni. Złapałem Sonię i nie chciałem wypuścić
jej z rąk. Ściskałem ją tymi dłońmi o paznokciach obciętych a la l'Auguste, pod kątem pro-
stym. Wciągnąłem na łóżko Napoleona nogi w spodniach wybranych na mój ślub przez Au-
gusta. Na mój ślub z kobietą wybraną dla mnie przez Augusta, kobietą, która podobno płakała
187



------------------------------------------------------------- page 188

na dole, w sali bankietowej, kobietą dźwigającą w brzuchu dziecko moje albo Augusta, kto
tego dojdzie? Ściskałem Sonię, całowałem Sonię pod szkarłatnym baldachimem, w pałacu, w
którym Napoleon Bonaparte (bożyszcze Augusta, nie moje, ja go nie znosiłem!) – w którym
Napoleon Bonaparte, cesarz Francuzów, sypiał ze swoją Polką; na dole, w sali balowej, upa-
dał system, który zawrócił bieg rzek i stworzył kwitnące ogrody tam, gdzie były pustynie (a
pustynie tam, gdzie były kwitnące ogrody), upadał cichutko, spokojnie, cichutko i bezkrwa-
wo, sprzedany, wymieniony: stado wołów zamienione na rzeźnię, zając na strzelbę. Umiera-
łem ze szczęścia, umierałem z triumfu, umierałem z poczucia władzy, umierałem z miłości.
Jak to na weselu.
Po prostu byłem pijany.
188



------------------------------------------------------------- page 189

V
Zasnąłem pod purpurowym baldachimem, zasnąłem – ja, Gucio Szreder – w łożu Napole-
ona,  obok  praprawnuczki  Marksa;  a  kiedy  się  obudziłem,  praprawnuczki  Marksa  już  przy
mnie nie było. U wezgłowia zostało pół paczki cameli, to wszystko. I słup tytoniowego dymu
unosił się w smudze światła. Drżał jeszcze, jakby poruszał go czyjś oddech.
Zerwałem się i zatoczyłem, i uderzyłem barkiem o ścianę. Wybiegłem na pusty korytarz i
poczułem zapach,  gorzkawy, dziwny  zapach nowych perfum Soni,  nie  wiedziałem,  jak się
nazywały  (dowiedziałem  się  później: Knowing, t a k  s ię  n a zy w a ły ,  Knowing  Estee  Lauder;
Piorunochronie mój, o czym ja mówię?!); i pobiegłem przed siebie, ale wróciłem, wróciłem
po papierosy, i znów korytarzem, a drzwi, które otwarłem szpilką od krawata były uchylone,
otwarłem je na oścież i zbiegłem po schodach, i już zbiegając zdałem sobie sprawę z dziwnej
ciszy, przedtem grała muzyka, ciągle grała; kiedy kochaliśmy się z Sonią, też... ale dopiero
kiedy wpadłem do sali balowej, do sali, w której odbywało się moje wesele, zrozumiałem.
Była pusta.
Ach, nie. Nie była pusta. Tylko martwa.
Jacyś ludzie – moi goście! – spali na podłodze, na kanapach, na fotelach. Wśród potłuczo-
nych kieliszków, potłuczonych talerzy, kałuż wina i resztek jedzenia. Woda z przewróconego
wazonu ze storczykami zalała nie tknięte przez nikogo kanapki z łososiem. Tuż obok opierała
się o mokry obrus czyjaś mokra, pijana głowa. Na podwyższeniu stały instrumenty muzyków,
ale muzyków nie było. Może też spali na podłodze. Przez zasłonięte do połowy aksamitnymi
kotarami  okna  wdzierało  się  słońce.  Prawda:  widziałem  je  już  na  górze.  Minęła  noc;  jest
dzień. I nikt już na nic nie ma siły. Skończyła się feta.
Nie było kobiet. Ani jednej. Widać nie spiły się tak, jak mężczyźni, i zdołały stąd wyjść.
Wszystkie.
Powoli, wysypując camele z paczki, obszedłem salę. Nie poznawałem nikogo. Wziąłem ze
stołu nie dopity kieliszek z wódką, łyknąłem i poczułem się lepiej. I jeszcze raz obszedłem
salę, zbierając rozsypane camele. Przy jednym ze śpiących leżały zapałki. Podniosłem je. Za-
paliłem camela. Nadal nikogo nie poznawałem.
O, tu, tu! Tu siedziałem z Sonią, a tu siedział jej mąż, Harry, szczerze zainteresowany ty-
siąckrotnym – a może i wyższym? – przebiciem marki. Nic. Ani śladu. Z wyjątkiem pustej,
zgniecionej paczki po moich papierosach, Gauloise'ach: ktoś mi wszystkie wypalił. Pod sto-
łem leżała moja zapalniczka. I tyle.
Poszedłem w stronę, z której nadchodzili kelnerzy. Jeden korytarzyk, drugi. I kuchnia.
TU byli ludzie. Nawet dość trzeźwi. Ale co to za ludzie! Służba!
Pili kawę. Podgrzewali sobie zupę. Ktoś wyjadał łyżką kawior z wielkiej, ruskiej puszki:
takie zabierali ze sobą kiedyś nasi ludzie do Paryża, żeby sprzedać je na lewo w Raspoutinie i
mieć z czego żyć. W czasach zakazu kupna i sprzedaży dewiz, oczywiście. Wszyscy zwrócili
się w moją stronę. Patrzyli na mnie tępo.
– Hej, to ja! – powiedziałem z krzywym uśmiechem. – To moje wesele!
Nikt nawet nie drgnął.
– Zdrzemnąłem się chwilę. Gdzie są wszyscy? Co się tu stało?
– To pan nie wie? – zapytała wolno kucharka. A któryś z kelnerów uciszył ją leniwym ru-
chem ręki.
– Czego nie wiem?
Znów milczeli. Wzruszyłem ramionami i wyszedłem.
189



------------------------------------------------------------- page 190

O czym miałem nie wiedzieć?!
Pochodziłem jeszcze po sali bankietowej. Na dnie jednej z butelek było dość wódki, żeby
posłużyła mi za klin. Wypiłem jednym tchem. I ocknąłem się.
Miałem nieświeży oddech, cuchnąłem. Na moje nieszczęście w sali wisiały lustra, mogłem
się przejrzeć. Piorunochronie, bądź miłościw mnie grzesznemu!
Tak czy owak, klin podziałał. Zacząłem szukać telefonu. Znalazłem go w kantorku na lewo
od schodów. Nie był zamknięty, siedziała tam jakaś czarnulka. Uśmiechnąłem się najbardziej
uwodzicielskim z moich  uśmiechów (znów  mnie szczęka  rozbolała), ale  nikt dziś,  w biały
dzień, nie reagował na mój słynny urok. Przypomniałem, że to moje wesele; czarnulka kiw-
nęła głową, nic więcej. Zapytałem, czy mogę zadzwonić; znów kiwnęła głową.
Podniosłem słuchawkę. Ale dokąd miałem telefonować?
Odruchowo, zanim zdołałem sobie cokolwiek przypomnieć, wykręciłem numer Augusta.
Umiałbym to zrobić nawet przez sen. Tyle razy... Nakręciłem numer Augusta, a po dwóch
dzwonkach usłyszałem szczebiotliwy, ociekający  fałszem głosik  jakiejś baby. W  tle ryknął
wściekły, zachrypnięty głos:
– Powiedz temu gnojowi, żeby mi się więcej na oczy nie pokazywał! Powiedz mu to, sły-
szysz?!
Znów jakieś szepty. I znów ten ryk:
– To odłóż słuchawkę! Nic nie mów i odłóż słuchawkę!
Zrobiła to.
Rozlegało się po całym kantorku! Znów się uśmiechnąłem do czarnulki, porozumiewaw-
czo tym razem, ale odwróciła wzrok. No, dobrze.
Zadzwoniłem do siebie. Nikt nie odpowiadał.
Wyciągnąłem z kieszeni kapownik i zacząłem szukać właściwej osoby. Aktoreczka, z któ-
rą poprzedniego dnia szlajał się po kątach August? Zaraz, a czy to nie ona była u niego? Wy-
kluczone. Głos był dużo starszy. Raczej Dzidzia. Albo w ogóle kto inny. Spróbowałem. Akto-
reczka odebrała telefon. Najwyższym wysiłkiem wydobyłem z siebie tony raźne i bohaterskie.
– Hej, Ala! Tu Gucio. Słuchaj, film mi się urwał. Wiesz, jak to na weselu. Co się właści-
wie stało? Gdzieście się wszyscy podziali?
– To ty nic nie wiesz?
Idiotka.
– Gdybym wiedział, tobym nie pytał.
– No... – zawahała się –ja też dużo nie wiem, pojechaliśmy zaraz za pogotowiem. Zapytaj
kogoś, kto został.
– Za jakim pogotowiem, do cholery?!!!
Nareszcie uwierzyła, że nic nie wiem. Znać to było po jej rozradowanym głosie.
– Ach, Guciu, był okropny skandal! To ty nic nie wiesz? Do tego przy Amerykanach! Ta
twoja... no, twoja Gosia... o mało nie zabiła tej Niemki, wiesz, a potem porznęła się dwoma
nożami, z ozorków w galarecie je wyciągnęła, no, mówię ci, coś niesamowitego, krew z gala-
retą jej płynęła po rękach...
– Co jej zrobiła?!
– Komu?
– Niemce. Co zrobiła Niemce?!
– Nic jej nie zrobiła.
– Mówiłaś, że chciała ją zabić.
– No, rzuciła się na nią z tymi dwoma nożami... mówię ci, sto pociech... ale ją przytrzyma-
li... a potem uciekła w drugą stronę, więc nikt już jej nie trzymał, i wtedy sama się pocięła, to
ją złapali i wezwali pogotowie, a Niemcy sobie pojechali. Och, Guciu, ja wiem, jak jest na
weselach, pamiętam, jak było na moim... ale przesadziłeś, kochany. No, słowo daję. Żeby na
własnym weselu iść do łóżka z inną...
190



------------------------------------------------------------- page 191

– Co ty pleciesz? – wrzasnąłem. – Widział nas ktoś w tym łóżku?
– Gosia widziała. August jej powiedział, to poleciała na górę i widziała, a potem zaczęła
rzucać talerzami i wrzeszczeć, to Niemka zeszła... a dalej już wiesz.
Czarnulka z kantorku słuchała z zachwytem. Aż jej uszy poczerwieniały.
– Gdzie jest ta Niemka?
– Nie pytasz, gdzie jest twoja żona?
– Chyba słyszysz, że nie pytam. Gdzie ją można znaleźć? Kiedy pojechała? Dokąd?
– Och, nie wiem! Nikt na nią nie patrzył. A tę twoją Gosię zabrało pogotowie, ale zaraz ją
wypuścili. Nic sobie nie zrobiła, tylko skórę pocięła. Ale wiesz, ze skóry też krew leci. Tele-
wizja filmowała. Słuchaj, Guciu, musisz coś zrobić!
– Żeby coś zrobić, muszę znaleźć Niemkę.
Aktoreczka była trochę zbita z tropu.
– No tak. No tak, oczywiście. Ale nikt nie wie... A Gosię odwieźli do ciebie. Ta dziwa od
Augusta się nią zajęła, wiesz. Ta tleniona staruszka, co ją nazywa Dzidzią... ale jej przyciął,
prawda? On ma poczucie humoru, naprawdę. Fantastyczne poczucie humoru! Żeby emerytkę
nazywać Dzidzią!...
Szlag mnie trafił. Odłożyłem słuchawkę.
I przypomniałem sobie wreszcie, kim jestem.
Usiadłem naprzeciwko czarnulki. Spojrzałem na nią bezradnie.
– No, i co ja mam teraz zrobić?
Dobre pytanie. Nagle popatrzyła na mnie serdeczniej. Jak wspólniczka.
– Ja bym panu radziła wziąć taksówkę i pojechać do domu. Albo ona będzie, albo nie. W
każdym razie dowie się pan, co jest grane. Taksówkę mogę zaraz wezwać. O.K.?
– O. K. – powiedziałem, i pocałowałem ją w rękę niczym ułan. – A może przejdziemy na
ty?
Zachichotała.
– Boże, z pana to numer! Jak opowiadali, to nie wierzyłam. Jestem Magda.
– Gucio – oznajmiłem. – Ale pocałunek może odłożymy na następny raz? Wolałbym się
przedtem ogolić.
Znów zachichotała. Zapisała mi na karteczce swoje namiary. I wezwała taksówkę.
– Augustowi łeb urwę! – poinformowałem taksówkarza (klin chyba przestawał działać). –
Ze skóry drania obedrę.
Taksówkarz nie był tym zbytnio wstrząśnięty. Spojrzał na mnie z umiarkowanym zaintere-
sowaniem.
– Ma pan wstążkę na ramieniu – powiedział i skręcił w lewo.
Fakt, do rękawa przyczepiła mi się na mur różowa serpentyna. Wielkie rzeczy. Co go to
obchodziło? Prawą nogawkę spodni okręciła inna serpentyna, zielona. Myślałby kto. Serpen-
tyn cham nie widział! Zapaliłem papierosa.
– Tu się nie pali – oznajmił ten kretyn. Nie miałem siły, żeby go pouczać o roli sektora
usług (nos dla tabakiery czy tabakiera dla nosa?), o prawach klientów, o tym, że Nadchodzi
Kapitalizm wraz z wszechwładzą pieniądza (naiwny byłem ciągle jak świeżutki szczypiorek!)
i nauczy go grzeczności wobec ludzi, z których żyje; załagodziłem z lenistwa, tak, jak nauczył
mnie August.
– Panie, bądź pan człowiekiem! Ożeniłem się wczoraj, z wesela wracam. Jak panu dym
przeszkadza, to może okno otworzę?
– Żebym się zaziębił, co? – warknął. Och, dobrze, dobrze, że obaliliśmy komunę! Czymże
w końcu była, jeśli nie panowaniem takich jak on?
191



------------------------------------------------------------- page 192

Milczałem.  Paliłem dalej.  Byliśmy już w mieście;  jak chciał, mógł mnie  wyrzucić,  stąd
łatwo dotrę do domu. Nic nie zrobił. Dopiero po chwili, wyraźnie łagodniejszy, zapytał:
– A gdzież to panna młoda?
– Cholera ją wie – odpowiedziałem. Ale zaraz się poprawiłem: – Wróciła do domu. Ja, ro-
zumie pan... – I uderzyłem się lekko kantem dłoni pod uchem. Że niby w taki gaz uderzy -
łem... Jak to na weselu.
Nie odzywał się więcej. Stanęliśmy pod moim domem. Teraz dopiero uświadomiłem so-
bie, że nie mam czym zapłacić. Nie brałem ze sobą pieniędzy, do licha! Ci, którzy to urzą-
dzali, mieli  mnie odwieźć. Po  wszystkim  mieli  mnie  odwieźć.  Nie  odwieźli  mnie,  dranie.
Rozczulony,  przybity, współczując sobie  straszliwie,  grzebałem niepewną ręką po  pustych
kieszeniach.
– Daj pan spokój – odezwał się taksówkarz. – Od pana nie biorę. Pan Gustaw Szreder, co?
Gdzie bym tam brał za kurs od bohatera!
Głos miał pełen drwiny, tak mi się zdawało, ale co powiedział, to powiedział. Podzięko-
wałem mu z szerokim uśmiechem i wyciągnąłem do niego rękę, której nie uścisnął. Wygra-
moliłem się na chodnik. Taksówka zaraz odjechała.
Odetchnąłem  głęboko i  wszedłem do  bramy.  Wdrapałem  się na  drugie piętro,  otwarłem
drzwi. Nie zamknęła ich na łańcuch: tego by jeszcze brakowało!
Za to spała w moim łóżku. A od początku jej tego zabroniłem! Miała własne łóżko w dru-
gim pokoju, dawnym pokoju mamy. Nie znoszę sypiać z kimś. Dom to nie koszary. Zresztą
nie wiem, jak jest w koszarach.
Popatrzyłem na nią, na jej zlepione lakierem i potem włosy, na tłustą, obandażowaną po
łokieć rękę z obrączką  (uparła się, że  chce nosić obrączkę,  sama  ją sobie  gdzieś  kupiła: ja
mogę nie nosić, ona będzie), i poszedłem do pokoju ojca, do telefonu. Zacząłem szukać Soni
po wszystkich hotelach, od najlepszych do najnędzniejszych.
Bezskutecznie.
192



------------------------------------------------------------- page 193

VI
Zajechaliśmy  przed  Sejm  jednocześnie, z  wizgiem  opon  naszych  małych  fiacików  (tań-
szych samochodów już nie było), zajechaliśmy przed wrota władzy skromnie i ascetycznie,
witani oklaskami kilkunastu naszych ludzi, filmowani przez kilkanaście ekip telewizyjnych,
zniszczeni latami więzienia, opaleni ogniem historii, zabójcy czerwonego smoka, święty Jerzy
o dwóch twarzach: August i ja, ja i August. Jednocześnie wyskoczyliśmy na zewnątrz, jedno-
cześnie unieśliśmy w górę ramiona – jak bokserzy na ringu! – obiema dłońmi pokazując mi-
lionom telewidzów na całym świecie (a może setkom milionów? Chyba tak) literę ,,V”, znak
zwycięstwa.  Obracaliśmy  się powoli przed kamerami, hände  hoch und  V,  szczerząc napra-
wione specjalnie przed zwycięskimi wyborami zęby – ja  korony  i mostki, August sztuczną
szczękę – i nie patrząc na siebie, nie patrząc na siebie. Dwaj lojalni wrogowie. Każda miłość
się kończy, ale to nie znaczy, że nie mamy się sobie kłaniać na ulicy! (Fakt, nie zdarzyło mi
się ukłonić  kobiecie,  z  którą  przestałem  sypiać,  chyba  że  do  czegoś  mi  się  jeszcze  mogła
przydać – tego nauczył mnie August – ale to nie był romans, nie rób z nas pedałów, to była
POLITYKA.
I miłość, tak. Miłość, która minęła.)
Pokręciliśmy się tak chwilę i ruszyliśmy po władzę. August przodem, ja krok za nim, jak
zawsze.
Popełniliśmy błąd, oczywiście.
Nie  trzeba było  przyjeżdżać samochodami. Nawet  tak nędznymi. Nie  w kraju tak  nędz-
nym. (Nie wiedziałem – no, z ręką na sercu, wtedy jeszcze nie wiedziałem, ja, ten piskorz, ten
pstrąg – że dla was, LUDU, nawet ten maleńki samochodzik jest niewyobrażalnym luksusem;
myślałem, że wam brakowało wolności, jak nam, władzy, jak nam: skąd miałem się domyślić,
że po prostu żarcia? że o to chodziło? że przez to upadł zbyt już niewydolny system, a my nie
byliśmy nawet pionkami na tej szachownicy? Ale domyśliłem się w porę. Pionek, który doj-
dzie do przeciwległego brzegu szachownicy zostaje czym zechce. Zostaje, czym trzeba. Het-
manem, królem. Jak ja.)
Popełniliśmy drugi błąd.
Trzeba było choć spojrzeć na ŻONY. Na te, które nas tu przywiozły. Na moją Gosię i na
Dzidzię Augusta.  Gosia, mimo  ciąży, wyglądała  lepiej. Skromniej.  Prościej.  Dzidzia miała
srebrne kolczyki, kilogramy tuszu na rzęsach, sztuczne perły, różową sukienkę z cekinami:
kto miał ją nauczyć, jak ma wyglądać żona opozycyjnego polityka o dziesiątej rano? Na pew-
no nie ten stary komuch, August! Uśmiechnąłem się złośliwie, ale też nie byłem dużo lepszy.
Trzeba było objąć tę moją ciężarną MAŁŻONKĘ, tę TOWARZYSZKĘ WALKI, wyszcze-
rzyć do spółki z nią dwa garnitury zębów, to by się spodobało w Ameryce. Oni się od lat afi-
szowali ze swoimi ślubnymi krowami, Amerykanie. Trzeba było  brać z nich  przykład.  Nie
objąłem Gosi. Kręciły się obie z Dzidzią z tyłu jak podniecone perliczki. Nikt się nawet nie
domyślił, że to ŻONY, i że można by je sfilmować. Złe baby nam wybrał August, złe baby,
nie na ten etap! Nie na następny etap!
Wkroczyliśmy do Sejmu.
Widziałem  przed sobą tłusty  kark Augusta,  trzy czerwone fałdy nad kołnierzykiem, wi-
działem jego posiwiałą, łysiejącą głowę, jego niepewny chód – powłóczył nogami mój Au-
gust, powłóczył nogami, miał już początki Burgera (tyle lat palenia!) i zadyszkę, i marskość
wątroby (tyle lat picia!), cały był obrzęknięty, opuchnięty, cały w popękanych żyłkach, czer-
193



------------------------------------------------------------- page 194

wono–siny... czy już rozumiał, że nie ma żadnej szansy? Że czekał za długo? Walczył za dłu-
go? Że jego czas minął?
Ja jeszcze miałem szansę, on już nie. Zużył się przez te lata. Był za stary. Nikt go już nie
potrzebował.  Może  jako  szyldu.  Nowa  władza  musi  się  czymś  podeprzeć.  Emerytowany
święty Jerzy. Powiedzcie no, Jerzy, jak to było z tym smokiem? Im bardziej będzie walczył,
tym szybciej się wyczerpie, tym krócej to potrwa. Za późno. Za późno upadł nasz świat!
Weszliśmy  na  salę.  On  usiadł  w  pierwszym  rzędzie,  na  widoku.  Bohater.  Ja  zająłem
skromne miejsce w piątym. Po obu moich stronach – najładniejsze dziewczyny z antykomu-
nistycznego podziemia. Mnie fotografowano bardziej niż jego. Jasne.
Zaczęła się wielka feta.
Upadał system. Równie wielki – choć krócej potrwał – jak system niewolnictwa. Jak feu-
dalizm. Jak  Sparta.  Etruskowie  też  upadli. Upadł  Egipt,  upadła  Fenicja,  przepadła  Wielka
Armada. Czym się tu przejmować? Wszystko w końcu upadnie; nie warto dobijać. I tak runie,
i tak zdechnie. Ktoś pewnie dobił Etrusków, ktoś kopnął w przepaść Fenicję. Kto ich pamię-
ta? Kogo to obchodzi?
Po niektórych trupach zostały legendy, mity, mgiełki. Wrażliwe duszyczki wciąż je opła-
kują. Wciąż je wielbią. Z komuną będzie tak samo. Jeszcze rok, jeszcze dwa – i zaczną jej
stawiać ołtarze. Nie będą wiedzieć tego, co myśmy wiedzieli. Że była nie-do-życia, że nie-
dało-się-w-niej-żyć, że koszmarnie-się-w-niej-żyło. Ocaleje ta odrobina piękna, która TEŻ w
niej była. Chorągwie na wieżach. Chorągwie na wieżach. Chorągwie na wieżach.
Liczą się pieniądze.
Liczy się własność.
Liczy się to, co pozostaje w cieniu. Nie w historii. W cieniu.
Ja będę to miał.
Już prawie to mam.
August nie. August nauczył mnie więcej niż sam wiedział. Wypuścił mnie z garści, nie-
udolny czarnoksiężnik. Ja wygram, on przegra; tak powinno być.
Właśnie powstaje pierwszy DEMOKRATYCZNY rząd w totalitarnym kraju; pierwszy z
wielu DEMOKRATYCZNYCH rządów w totalitarnych krajach; ja wejdę do tego rządu, Au-
gust nie. August, który wszystkiego mnie nauczył – nie.
On się przeżył.
On nie odbył paru rozmów, które ja odbyłem.
On zawsze chciał władzy, głupiec.
Chciał przejść do historii.
Nie przejdzie.
Ja też nie. Ale nie o to mi chodziło. Ja wygrywam.
Wiesz, co będzie dalej.
Zostanę ministrem spraw wewnętrznych w  tym  Pierwszym Demokratycznym Rządzie.  I
zaraz dam tym sobowtórom Augusta, tym tępym uczniom Augusta, do zrozumienia, że mogę
ustąpić. Zawsze byłem intelektualistą, kochani. Idealistą, kochani. Śmiejcie się, proszę: wo-
lałbym mieć Pierwszą Niezależną Telewizję w świecie zwalonych wież i podartych chorągwi.
Na zasadzie spółki akcyjnej, kochani. Najpierw to będzie telewizja związkowa, telewizja So-
lidarności – to nam pozwoli wykorzystać składki tych biednych idiotów, którzy płacili przez
lata niewoli, uważając  się za  bohaterów, ryzykując bezrobociem, wilczym  biletem,  więzie-
niem... wykorzystamy tę forsę  (i jeszcze  inne środki,); potem  staniemy się (W Imię  Dobra
Publicznego) naprawdę niezależni; w międzyczasie tak się dorobimy na reklamach, że może-
194



------------------------------------------------------------- page 195

my nawet przegrać ewentualny proces... ale nie będzie procesu; wy, LUD, wy, gówno historii,
nawóz historii, nie umieliście nigdy bronić swoich interesów; nawet się nie domyślicie, że to
za WASZE pieniądze JA się wzbogaciłem, a jeśli – machniecie na to ręką, wzruszycie ramio-
nami, utwierdzi to was tylko w błogim przekonaniu, że polityka to brudy... no, i będę milione-
rem bohaterem, najwygodniejsza sytuacja na świecie...
August nawet nie wiedział, że to on mnie tego nauczył. A może i nie nauczył. Uczeń prze-
rósł mistrza. Zawsze tak jest.
Siedzę sobie w czerwonym, wyściełanym fotelu, w białej, marmurowej sali, i mrużę oczy,
i znam przyszłość, i widzę ten tłusty, czerwony kark w pierwszym rzędzie, kark człowieka,
który CHCIAŁ  ZMIENIAĆ BIEG DZIEJÓW, który MIAŁ  AMBICJE NAPOLEONA,  jak
biedny Wilk Morski, i który niedługo pójdzie na śmietnik...
(Ach, Soniu! Jak dobrze to znał twój pra-pra-pra!)
Przez chwilę nawet się tym rozczulam. To nic nie kosztuje.
August! Biedny, stary Wilk Morski!
Pamiętasz go? Tego londonowskiego wykolejeńca? Który wierzył, że wszystko jest kwe-
stią szansy? Szansy danej nam przez los? Nie był gorszy od Napoleona, biedny Wilk Morski;
na pewno by nie przegapił swojej szansy; po prostu nie trafiła mu się nigdy w życiu.
Augustowi trafiła się za późno. Wszystko jedno.
Siedzi w pierwszym rzędzie. Już wie, że nie dostanie władzy, ale myśli, że tylko nie teraz,
że trochę później, jeszcze powalczy, stworzy nową partię, poszuka sojuszników w dawnych
partyjnych kumplach, spróbuje kandydować na prezydenta (sromotna klęska na samym star-
cie), wykorzysta kryzys, nieunikniony kryzys z galopującą inflacją, zostanie samozwańczym
rzecznikiem skrzywdzonych i poniżonych, będzie płakał nad żebrakami i bezrobotnymi, nad
ofiarami nowego systemu, jęczącymi: KOMUNO WRÓĆ!;  znów będzie w opozycji, najła-
twiej być w opozycji, czerwoni to dobrze wiedzieli, czerwoni zawsze kpili z przeciwników,
pytając  o  ich program  pozytywny:  A  JAKI  MACIE  PROGRAM  POZYTYWNY,
TOWARZYSZU AUGUŚCIE? Lepszym byłem uczniem niż on nauczycielem! Czy może po
prostu miałem szczęście. To się liczy w życiu, szczęście. I nie wiadomo, skąd się bierze. Ta
czarna kula za  moimi plecami,  ten czarny  balonik fin-de-siecle'owego birbanta.  Nie  byłem
gorszy od Augusta, ale mnie Zło sprzyjało, jemu nie. Mnie Zło lubiło, jego nie. No, dosyć
tego mędrkowania.
Zaraz mnie wymienią w składzie pierwszego wolnego rządu. Pierwszego Prawie Wolnego
rządu. Augusta nie, i obaj o tym wiemy. Ach, oduczam się, oduczam, oduczam się Augusta.
Ja, jego Frankenstein junior.
Udaję, że  nic mnie to nie obchodzi. Nie zwracam uwagi na fotoreporterów.  Przeglądam
ogłoszenia w gazecie.
Absolutnie Agnieszka!
Absolutnie atrakcyjna Anna–Maria!
Absolutnie gorące dziewczyny na chłodne wieczory!
Absolutnie Manhattan, konkurencyjne ceny!
Absolutnie nadszedł czas dla dwojga!
Absolutnie najwspanialsza przygoda!
Aby być moim niewolnikiem –
Abym przyjechała –
Aby przeżyć niezapomniane chwile Karina, Majka
Ach! Aldona
Ach! Ania
195



------------------------------------------------------------- page 196

Ach! Danusia
Ach! Dominika
Ach! Roxi
Agencja Messalina zaprasza całodobowo
Agencja Misiaczki oferuje atrakcyjne panie
Agencja Nocne Anioły całodobowo
Alexis wprowadzi cię w krainę rozkoszy
Allen – nie będziesz żałował
A może Ania?
A może Roxana? Anastazja
Aneta
Angela – Anika –
Asia Basia czekają na ciebie
Atrakcyjna Beata
Atrakcyjne koteczki
Beatka zaprasza
Boazeria – solidnie
Cyklinowanie, lakierowanie
Dominika
Hydraulicy
Karolina and Karol – konkurencyjne ceny
Kosztorysy budowlane
Lwica!
Tygrysica!
Wróżka!
Zabudowa balkonów
Zadzwoń do mnie – przyjadę
Zamki
Żaneta
Żanetta
Żanett
Znudziłem się, nie mogę czytać dalej!
Piosenka mi się przypomniała. Piosenka z dzieciństwa. Jak to szło?
Wesoło było na moim pogrzebie / Jeszczem się nigdy nie ubawił tak...
No, i jest mi wesoło. Cóż za wesoły pogrzeb! Za chwilę nasz złotośrodkowy, arystotele-
sowski  premier  wyczyta  mnie  z  kartki  jako  ministra  spraw  wewnętrznych:  kto  by  kiedyś
uwierzył w coś takiego? Śmiech na sali!
Wiesz, o czym myślę?
O dzieciakach z mojej klasy. O tej suce Ewie, o tych tam Piotrkach, Wojtkach, Kasiach, o
tym przeklętym bydle, o tych moich katach. Zastanawiam się, czy oglądają teraz telewizję,
czy mnie widzą – nonszalanckiego, zwycięskiego; czy zatrzęsą się ze strachu, kiedy premier
wyduka z kartki, czym teraz będę. Och, nie; nie zatrzęsą się. Za głupi na to. Może się nawet
ucieszą. Kolega z klasy jest u władzy, mamy dojście! Napiszemy do niego, zadzwonimy do
niego, zgłosimy się na audiencję! Nie są w stanie zrozumieć, co mi zrobili, pierwotniaki. Eu-
gleny zielone. Najpierw zmienili mi życie w piekło. Potem krzyczeli na wiecach, żeby takich
jak ja, a mnie w szczególności – do obozu, do pióra, do nauki, do kopalni, do Izraela, jak tam
wypadnie. Na tylu wiecach musieli być w swoim cholernym życiu! Tyle wniosków przyjmo-
wać przez aklamację, tyle petycji podpisywać! I zawsze czuli się niewinni. To ja byłem win-
ny: jako siedmioletni, rudy, zezowaty syn komuchów; jako antykomuch; jako mąciciel i pro-
196



------------------------------------------------------------- page 197

wodyr,  przez  którego  trzeba było  wyprowadzać  czołgi  na  ulice,  a  żywność sprzedawać  na
kartki; jako zwolennik kapitalizmu, przez którego podwyższą im komorne; a ja się nawet nie
zemszczę, nie zemszczę! Przez tyle lat o tym marzyłem. Po to przystąpiłem do Augusta. Żeby
im odpłacić, bydlakom. Żeby to ich ciała były granatowe od sińców, żeby to oni płakali po
nocach ze strachu przed następnym dniem... Teraz mógłbym; i już wiem, że nic nie zrobię. Bo
to byłoby nieładnie; bo mam zasady, idiota. Bo porządny człowiek wybacza dawnym katom.
Nie, ja  im  nigdy nie wybaczę.  I  nic  przeciw  nim  nie zrobię: po diabła? Wszyscy są tacy.
Wszyscy tacy jesteście: wy, lud. Wy, dla których tacy jak mój ojciec dawali sobie nożem wy-
cinać pięcioramienne gwiazdy na piersiach, na brzuchach, dla których dawali sobie wpychać
w gardła legitymacje partyjne, krzyczeli pod szubienicami, pod kulami: Głupcy, przecież to
za was umieram!... a wy mówiliście potem: Hitler był lepszy: kazał rzucać dzieciom cukierki
z ciężarówek, no nie, nie rozpłaczę się chyba?
Jak  ja  was  wszystkich  nienawidzę.  Jak  ja  was  ciągle  nienawidzę, d z i e c i  z  m o j e j  k l a s y .
Starcy z mojej klasy. I nic wam nie zrobię: nawet nie pamiętam waszych nazwisk, nie jestem
pewny waszych imion, zresztą wszyscy są tacy, zresztą – trzeba być uczciwym Człowiekiem,
zresztą – co mnie to obchodzi?
Ja po prostu wygram, a wy przegracie. Nie ma lepszej zemsty.
Złożyliśmy przysięgę.
Ciągle widzę  Ewę  z  mojej klasy.  Jej  małe,  złe  oczka.  Właśnie  dzisiaj,  w  dniu triumfu.
Chciałbym ją jeszcze zobaczyć. Nigdy już jej nie zobaczę.
August  siedzi gdzieś tam przede mną; kark mu jeszcze bardziej  poczerwieniał. Na  razie
przegrał, ale będzie walczył; on nigdy nie przestanie walczyć!
Soni też już nigdy nie zobaczę. Nie wiem, co stanie się z Sonią.
Podczas  kampanii  prezydenckiej  August  będzie  rzucał  dzieciom  cukierki  z  ozdobionej
sztandarami narodowymi i gwiazdami w paskach ciężarówki. Naprawdę to zrobi. Przysięgam.
PRZYSIĘGAM,  PRZYSIĘGAM!!!  Już  go  nie  zapytam,  czy  pamięta,  co  kiedyś  mówił  w
mojej szkole, czym mnie oczarował, uwiódł, zachwycił, zniewolił: od dawna nie rozmawiamy
ze sobą. Może jakaś Ewa będzie go kiedyś wspominać z zachwytem w szkolnej klasie: rodzi-
ce jej opowiedzą, że był taki, który rzucał dzieciom cukierki... – a teraz kto rzuca dzieciom
cukierki? Nikt, nigdy! Więc lepszy był od wszystkich, co przyszli potem, nie?
Słuchaj, nie moja wina, że życie jest bez sensu. Chciałbym, żeby miało sens. Ale można
żyć miło, można żyć cudownie. Jeżeli się ma pieniądze i zdrowy żołądek. I zdrowego chuja.
Zdobyć pieniądze wtedy, kiedy się jeszcze może bez wysiłku podbiegać do autobusu po to,
żeby już nigdy nie musieć podbiegać do autobusu. Jak ja.
Co będzie dalej?
Któregoś dnia pojadę do wolnej Moskwy i spróbuję kupić na rogu Twerskiej dziwne, żółte
kwiaty, ale będą tylko orchidee. I skulona, śmierdząca żebraczka pod murem.
Któregoś dnia rzucę Gosię i dziecko – może moje, a może Augusta. Urządzę się lepiej.
Pójdę na wiec wyborczy Augusta, i usłyszę, jak woła swoim wspaniałym głosem trybuna:
Nienawidzę rewolucji, jestem przeciwny rewolucji, do ostatniego tchu będę walczył z rewo-
lucją, ale jeśli wybuchnie, stanę oczywiście na jej czele... – i  śmiech też usłyszę ogromny,
chóralny śmiech, cała sala będzie ryczeć ze śmiechu, a na skroniach Augusta nabrzmieją żyły,
i nagle zegnie się w pół, zasłabnie: ostatnia szansa wywołania współczucia mas, jeżeli się już
przestało działać na masy...
Przeżyję ten dzień, kiedy Augusta pobiją ci, których spróbuje oczarować, porwać, przeko-
nać; kiedy rzucą  się na  niego z  wyciem,  z rykiem, kiedy  zniknie pod  drgającym,  czarnym
tłumem, jeszcze tylko ten ruch wyrzuconego w górę ramienia, i już nic więcej... zobaczę to na
ekranie, i będę wiedzieć, że go nie zabili, że nawet ze szpitala wyszedł po godzinie, że wła-
197



------------------------------------------------------------- page 198

ściwie nic się nie stało... Nawet tej szansy pozostania w historii – rozerwany na strzępy przez
tych, za których walczył – los mu odmówi. Będzie musiał umrzeć z rozpaczy; będzie musiał
umrzeć z klęski, nie zabiją go. Niebo nie będzie dla niego łaskawe.
Dla mnie tak.
Czas mojego życia będzie coraz lepszy, czas jego życia – coraz gorszy. Bo mnie nie cho-
dziło o władzę. O zmienianie losów świata. Wystarczyło mi zostać milionerem. Ach, dobrze
jest  być człowiekiem skromnym! Skromny fiołek w trawie się ukrywa. Ja zawsze  umiałem
zmieniać się razem z czasami. On mnie tego nauczył. A sam nie umiał.
Och, wiesz, co będzie dalej. Każdy wie, co będzie dalej.
Niech mu ziemia lekką będzie. Jemu, Augustowi. Tak myślę, patrząc z wysokości pięciu
rzędów parlamentarnego amfiteatru na jego starą, wciąż arogancko i dumnie uniesioną głowę.
Ja jeszcze  mam szansę. Jestem młodszy.  Mam  jeszcze  szansę.  I  nie  zmarnuję  jej.  A  jemu
niech ziemia lekką będzie, temu żywemu trupowi, którego przez tyle lat kochałem, temu ka-
pitanowi przeciekającej, dziurawej łajby, na której przez tyle lat  odbywałem nocne  wachty,
temu – temu zeru.
Tak– myślę, i nie znam jeszcze przyszłości. Ale mam rację.
Któregoś dnia pojadę do Monachium. Odnajdę pomnik Czerwonego Kapturka z niewinną
rączką opartą na karku strasznego wilka. Będę chodzić i pytać po wszystkich domach w oko-
licy. Harry's Bar będzie zamknięty. Zlikwidowany. Będę chodzić i szukać, a potem – dzień
będzie upalny –  ochlapię się  wodą z  fontanny,  tryskającej  u stóp Czerwonego Kapturka, u
włochatych  łap  wilka.  Ja,  starzejący  się  facet  w  garniturze  od Armaniego,  w  krawacie  od
Givenchy, ze złotymi kartami kredytowymi w portfelu. Zapalę papierosa i zgaszę go bez żalu
po kilku pociągnięciach, świadomy, że zawsze będzie mnie stać na papieros następny. Dawno
przestałem być idiotą. Po raz kolejny zmieniłem się wraz z czasami. Niech piekło pochłonie
tych, którzy tego nie potrafią. Niech niebo sprzyja tym, którzy – jak August  i ja – próbują
zmieniać czasy na swój obraz i podobieństwo. Dla dobra ludzkości, dla kaprysu, dla wygody,
albo i bez powodu. W końcu o co innego chodzi w życiu?
I nagle zobaczę –
Nagle zobaczę na cembrowinie fontanny czerwoną strzałkę wrysowaną w koło! Znak od
Augusta, którego już nie będzie! Zobaczę ją, przysięgam, zobaczę!
I wstanę, i zacznę szukać następnej.
Znajdę ją na rogu Falkenturmstrasse.
Stanę przed nią jak wryty. Ze łzami w oczach. Myśląc, że może jednak, że to on, że znów
wytyczył mi trasę, wyznaczył drogę, że ciągle jest, ciągle istnieje, ukrył się tylko za węgłem,
ale za chwilę go znajdę, spotkam, zaraz wszystko się zacznie od nowa...
Nie, nie pójdę szukać następnej strzałki. Następnego znaku. Nie będę już szukać Augusta,
Soni, samego siebie. Wzruszę ramionami. Nawet powiem głośno: „Ach, zdawało mi się!” I
wrócę do pomnika, do fontanny. Czując, że ktoś mnie śledzi, że ktoś patrzy na mnie ż tyłu, że
ktoś idzie za mną. Z gęsią skórką na plecach odejdę od tego znaku na murze, od tego tropu,
nie pójdę za nim dalej, już dosyć, dosyć, nie pójdę za nim dalej –
Znów usiądę przy pomniku, przy fontannie. Z sercem bijącym tak głośno, że zdziwię się,
że nikt go nie słyszy. Ja, twór Frankensteina.
Ja, jego zdrajca. Ja, jego zwycięzca.
Będę tak siedzieć pod zachodzącym  słońcem, z  ręką w chłodnej wodzie, patrząc na ka-
mienną dziewczynkę w kapturku i z koszyczkiem, i na stojącego przy niej, czekającego na
swoją szansę, szczerzącego ostre, gotowe do chwytu zęby, wilka.
198



------------------------------------------------------------- page 199

CZĘŚĆ SZÓSTA
EPILOG
199



------------------------------------------------------------- page 200

Kochany tatusiu!
Przepraszam. Nie chciałam się śmiać. Kochany tatusiu!
Jeszcze raz przepraszam. Że się w toalecie porzygałam ze śmiechu – albo z histerii – no,
już dobrze. Nie będę cię nazywać kochanym tatusiem. (Już dobrze, odkąd mnie walnąłeś w
plecy.) Sehr geehrte Herr Schreder! Dear Mr. Schreder! Cher Monsieur Schreder! Mój zacny
człowieku!
Wygląda na to, że naprawdę jesteś moim ojcem. Ja tak sądzę, ty tak sądzisz. Drobiazg bez
znaczenia. Proces o alimenty nie wchodzi w grę. Wypijemy za to? (Tylko nie Glennfiddich;
sam sobie żłop to świństwo!) Wychowałam się bez twojej pomocy, a teraz zarabiam forsę, o
której ci się nigdy nie śniło. Chociaż i ty nie masz na co narzekać; cwaniak z ciebie, tatusiu! I
masz biznes, z którego możesz żyć aż do powrotu komuny  (myślę, że  wróci), albo jeszcze
dłużej (po powrocie komuny włos ci z głowy nie spadnie, idiotka ze mnie, to prawicy powi-
nieneś  się bać, tylko i wyłącznie prawicy, chociaż i  z nią dogadas z się fin ansow o koszte m
tych kretynów, którzy kiedyś tam, pod karabinami i bagnetami płacili swoje ze środka żołąd-
ka wyrwane składki na twoją przyszłą willę, tatusiu, na twoje konto w Szwajcarii, na twoje...
cicho, dobrze?!!... na twoje... – oh Geez, nareszcie wszystko rozumiem! Po tylu tygodniach
twojego wzniosłego bredzenia! Nikogo nie musisz się bać, ty farbowany lisie, no, zrozumia-
łam twoją spowiedź, nareszcie! Och, ty piskorzu, ty pstrągu!). No, więc wiedziałam niejedno.
Ale i tak interesowałeś mnie... trochę. Człowiek jest głupi. Odkąd się dowiedziałam od ma-
my, że to ty. Ja w to wierzę, ty w to wierzysz. Mama nie była dziwką. Jesteś moim ojcem,
jestem twoją córką. Mama ci nigdy nie powiedziała, bo miała odrobinę godności. Zresztą –
bądźmy szczerzy – jakiej pomocy mogłeś jej udzielić, co mogłeś zrobić dla twojego dziecka,
ty, facet z kraju z niewymienialną walutą? Cholernie byliście chytrzy, wy, komuchy. Żadnych
zobowiązań, żadnej uczciwości, ustrój o to zadbał. I dobrze.
Kochany tatusiu!
Już się nie śmieję. Fakt, że nie ma z czego.
Byłam ciekawa, jaki jesteś.
Chciałam cię poznać. Poznałam. Bez trudu. Wystarczyło zadzwonić. Wystarczyło powie-
dzieć, że to ja, sławna Debbie O'Hara, i że mam kupca na twój wywiad-rzekę. Jak ty mi chęt-
nie opowiadałeś o sobie! Nie spodziewałam się, naprawdę. Opowiedz mi jeszcze trochę. Te
polityczne pierdoły trochę mnie nudzą, ale romans z Sonią Marx był bombowy. Swoją drogą
nie wierzę, że to prostytutka. Żartowała z ciebie, to jasne. Facet zawsze wierzy w każdą bzdu-
rę. W ogóle mógłbyś więcej mówić o łóżku, to ciekawsze niż te wasze partie, podchody, wal-
ki o władzę, miłość do komuny, unicestwianie tej miłości... to dobre dla psychiatry, to się nie
sprzeda. Musiałabym wszystko przerobić, a nie chce mi się tak harować. Mam inne zajęcia.
A twój August jest nudny. Zero. Prymityw. Czemuś ty mu podporządkował całe swoje ży-
cie, nędzna ofiaro? Naprawdę uważasz, że nie zaistniałbyś bez niego – tak jak ja bez ciebie?
Brednia.
Lepiej byś opowiedział o mamie. Ale ty jej nawet nie pamiętasz, tłumoku. Murzynka spo-
tkana w Londynie. Dobre doświadczenie do kolekcji. Laprimera Negra de mi vida! – jak za-
chłystywał się z triumfu Victor Hugo po zerżnięciu czarnej pielęgniarki swojej obłąkanej cór-
ki. Wszyscyście tacy. Szkoda, że  byłeś tak zalany; szkoda, że tak mało zapamiętałeś. Poza
tym, że była czarna. Do głowy ci nie przyszło, że to może mieć dalszy ciąg. Że może mieć
konsekwencje. A teraz, po dwudziestu latach, oglądasz skutek. Skutek ma 177 cm wzrostu,
skórę koloru  mlecznej  kawy,  biust-talię-biodra  86-59-86,  oczy  zielone  (fenomen  przy  tym
200



------------------------------------------------------------- page 201

kolorze  skóry!  Fenomen  u  Mulata!),  i  jak  wyjdziesz  z  baru,  to  ją  zobaczysz  na  plakacie.
Śmieszne, nie?
Naprawdę? Jesteś dumny z mojej urody? Chyba nie sądzisz, że to po tobie?
Przepraszam, kochany tatusiu. To bardzo ciekawe, co mi o sobie opowiadasz, ale zauważ
wreszcie moją płeć i przestań mówić do mnie hombre. Przestań mówić do mnie idiota, kretyn
i w ogóle. W rodzaju męskim. Bo ci powiedziałam, że facet będzie sygnował ten nasz wy-
wiad-rzekę. Okłamałam cię. Nikt niczego  nie będzie sygnować, a jeżeli już – to ja. Jestem
twoją córką, nie synem. Twoją czarną córką. Geez, ta twoja mina, kiedy mi uwierzyłeś! Takie
konsekwencje jednej przygody z Murzynką!
Konsekwencje całkowicie zgodne z naturą. Przypomnij sobie. Poczytaj szkolne podręczni-
ki biologii. Tak bywa, kochanie. Ciągle tak bywa. Żeby nie wiem co. A jeżeli uważasz, że
zabicie własnego dziecka jest psim obowiązkiem kobiety, i że ojciec dziecka, który tego żą-
dał, szantażował, groził, nie ma z tym nic wspólnego: w końcu to kobieta daje się pokrajać,
okaleczyć... jeżeli tak uważasz, to cię nienawidzę! Nienawidzę was wszystkich – przez ciebie.
Białego laskawcę, który raczył przespać się z czarną i ani mu w głowie nie postało zapytać,
czy  aby  nie  należy  zastosować  jakichś  środków  ostrożności,  bo  TEGO  NAUCZYŁ  GO
AUGUST...
Całe życie mi rozwaliłeś. Wszystkie sprawy z facetami. Bo zawsze myślałam, że mogą być
tacy, jak ty... odkąd cię trochę poznałam, myślę też, że mogliby być tacy, jak twój August,
czyli jeszcze gorsi...
Wiesz co? Polityka tu nie ma nic do rzeczy. Od początku świata są ofiary i kaci, sam mi to
mówiłeś. Wy z twoim  Augustem jesteście kaci. Czy  ty wciąż tego nie rozumiesz?! Ciągle
udajesz ofiarę i bohatera?
A jakże, mama ci nic nie powiedziała; wprawdzie jej zostawiłeś fałszywy adres, ale fakt
faktem: mogła stanąć na głowie, żeby zdobyć adres prawdziwy, żeby cię odnaleźć, żeby tobie,
MĘŻCZYŹNIE, oddać decyzję: zabić mnie czy ułaskawić? Nie zrobiła wszystkiego, co w jej
mocy; sama mnie ułaskawiła. Dała mi życie. Ciężko jej było jak cholera, ale mi je dała. A ty
nic nie wiedziałeś, biedaku. Gdybyś choć przez chwilę przypuścił, że ta nieważna przygoda
może mieć taki skutek – MNIE! – że dzięki niej JA mogę pojawić się na tym świecie, z mo-
imi zielonymi oczami, i rzęsami, i skórą café creme, i wszystkim – to byś zrobił, co w twojej
mocy, żeby mnie ktoś pociął skalpelem, zmiażdżył, pokawałkował, wyskrobał... Wyjdź stąd,
do cholery, wyjdź stąd!
Wróć.
Powiedz tylko, ile kobiet zmusiłeś, żeby zabiły moje siostry, moich braci?
Ach,  kilka.  Może  kilkanaście.  Przestań.  Uniosłam  się.  Nie  jestem  w  końcu  katoliczką.
Brałam udział w demonstracjach za pełną wolnością aborcji. Chodzi mi tylko o jedno: żeby
każdy wiedział co zabija. Zwłaszcza każdy facet. Że MNIE „usuwa”, MNIE!!!
Jak to zrozumiesz, to ci wolno. Każdemu wolno. Ale jak nie zrozumiesz – to cię Bóg wy-
rzuci na śmietnik. No. I zamknij się.
Wiem, że ci mama nie powiedziała. Zwłaszcza W PORĘ. Tak, żebyś mógł mnie zamor-
dować. Nie mogła, biedaczka. Nie mogła cię odszukać. A potem postanowiła inaczej. Pozwo-
liła mi żyć. Dała mi życie. Dała mi tego planteura, którego zaraz wypiję. Zamów, dobrze?
Polubiłam to na Karaibach. Karaiby mi dała. Słońce, księżyc, forsę, seks, miłość – swoją mi-
łość. I swoją śmierć mi dała. To straszne cierpienie. I tyle rzeczy –
Tyle rzeczy!
Ty nie dałeś mi niczego, poza tym jednym: że mnie nie zabiłeś. Bo gdybyś wiedział, że
mogę zaistnieć, zrobiłbyś wszystko, co w twojej mocy, żebym nie zaistniała. Tak?
– TAK.
201



------------------------------------------------------------- page 202

No, wreszcie się odezwałeś. I to szczerze. Dziękuję, kochany tatusiu. Poczekaj, zjem wi-
sienkę i zaraz będę dalej z tobą gadać. Już bez histerii, przysięgam. Główne sprawy mamy w
końcu ustalone, prawda. Prawda, ty mój niedoszły zabójco?
Cholernie dobry cocktail.
Cholernie miły lokal.
Cholernie dobre życie, dla ciebie i dla mnie. A dla tych upragnionych, wymarzonych, wy-
modlonych i ślubnych może być straszne. Czy ja tego nie wiem?
Wiem. I przestańmy się kłócić.
No, tatusiu. Zamów swoją Glennfiddich, widzę przecież, że aż cię skręca, tak byś się jesz-
cze napił. Napij się. Zaraz z tym skończymy.
Nagrałam twoje życie.  Natychmiast się  zgodziłeś.  Mam je  tutaj. Oczywiście,  nie  wiesz,
czemu tego chciałam. Czemu o to prosiłam. Na co przez cały czas czekałam. Czekałam aż...
Myślałam, że... Och, jasne, jasne, jasne!!!
Myślałam, że wspomnisz o mamie. O tym drobiazgu, dzięki któremu istnieję. Czyhałam na
to, cholera, jak pies myśliwski. A ty ciągle swoje. O Stalinie z ratlerkiem, o najdroższym Au-
guście, o twoich starych – moich dziadkach, pomyślałeś o tym?! – o Moskwie, o tej Niemce,
w  której się kochałeś... zadrżałam, kiedy doszedłeś do Londynu,  a ty  nic, nic, nic! Chwała
Bogu, wreszcie sobie przypomniałeś. To było po twojej drugiej wizycie u brata. Idziesz ulicą
z czarnym balonikiem przeznaczenia kołyszącym się nad twoim ramieniem...
Pamiętam. Doskonale pamiętam, jak to było z twojej strony.
Wracałeś pustymi ulicami, gwiżdżąc Junkierskiego walca, ale wychodził ci Lieber Augu-
stin. Czarna kula kołysała się nad twoim  ramieniem jak balon  za ramieniem birbanta, lam-
parta, dandysa wracającego z fin-de-siecle'owego balu. Nie mogłeś utrzymać się prosto, tań-
czyłeś po chodniku. Ach, Guciu! Ty birbancie, lamparcie, dandysie, ty pstrągu! Uwielbiałeś
siebie, przepadałeś za sobą, w życiu nie widziałeś kogoś tak zabawnego jak ty, Fellini powi-
nien cię sfilmować...
I ja już w tym byłam. W tej scenie. W tej twojej zdradzie, w tej twojej lekkości. Tak mało
mnie dzieliło od zaistnienia. Parę godzin.
Twoja czarna kula kołysze się za tobą, kołysze, kołysze. Gdybyś. ją kopnął, doleciałaby aż
do  Drogi  Mlecznej.  Kiedyś  ci  się  uda,  tak  myślisz.  Kiedyś...  ach,  kiedyś  przestanie  być
ostrożna! A wtedy?... Ten Gucio  to piskorz, to pstrąg! Kochany Gucio.  Dziecko szczęścia.
Wybraniec losu.
Tańczysz po chodniku, pogwizdujesz, idziesz z twoim czarnym balonikiem, brak ci tylko
kwiatka  w  butonierce,  ale  i  na  to  przyjdzie  pora...  Jeszcze  nie  wiesz,  że  zobaczysz  nagle
oświetlony pub i wstąpisz do niego, żeby sobie OBNIŻYĆ POZIOM KRWI W ALKOHOLU,
jak mówisz. Zabawne. Sama nauczyłam się tak mówić. Czarna kula kołysze się za twoim ra-
mieniem; czasem udaje ci się ją zobaczyć, jeżeli szybko się obejrzysz. Ale w końcu nie jesteś
aż tak głupio przesądny. Przeznaczenie, też coś! Gdyby to było przeznaczenie, stałoby się coś
więcej. A co się stało? Nic.
Nagle wstępujesz do baru. Stajesz przy ladzie, obok jakiejś Murzynki w czerwonym żakie-
cie. Skończyły ci się papierosy, podsunęła ci swoje. Zaczęliście gadać. Dokupiłeś papierosów
w automacie, a Murzynce postawiłeś drinka. Nie była profesjonalna, skądże! Miło wam się
mówiło, ale już przedtem byłeś pijany. Co dopiero teraz!
To ja byłam twoim czarnym balonikiem. Kręciłam się nad barem, nad butelkami, już go-
towa zaistnieć. I wkrótce zaistniałam.
Nie mogłam się doczekać własnego istnienia!
202



------------------------------------------------------------- page 203

Dlaczego zgodziłeś się właśnie mnie opowiedzieć swoją pożal się Boże historię? Bo nikt
inny nie chciał jej spisać? Bo jestem z Paryża? Bo jestem znana – ty nie, a ja tak? Ale znana
w sposób dla takich jak ty godny pogardy. Modelka! Top Model, ale Model! Debbie O'Hara!
Śmiechu warte. Nazwisko z Przeminęło z wiatrem, imię z Biblii. Ty nie byłeś protestan-
tem, ty nie wiesz. Najwspanialsza i najszczęśliwsza kobieta w Piśmie Świętym. Debora. Ma-
ma dała mi jej imię, żebym triumfowała. POWSTAŃ DEBORO POWSTAŃ POWSTAŃ  I
ZAŚPIEWAJ  PIEŚŃ! Żebym  była  szczęśliwa.  A  potem  umarła,  biedaczka. Zapiła  się  na
śmierć, jak WY mówicie, wy, porządni ludzie. Nie, nie myśl, że to przez ciebie. Nie rób takiej
miny.  Na pewno nie przez  ciebie. Nie  byłeś olśnieniem  mojej mamy,  jej miłością, niczym
takim. Po prostu nie chciała przerwać tej przypadkowej ciąży. No. Po prostu mnie pokochała,
chociaż mnie jeszcze nie było widać: żadnemu facetowi by się to  nie zdarzyło, nie? Tyle  i
koniec. Ale nie powiodło jej się potem, biedaczce. Tak bywa. Nic nadzwyczajnego. Przestań
się trząść. Niczego od ciebie nie chcę, ty tchórzu, niczego! Chciałam powiedzieć ci prawdę,
chciałam usłyszeć od ciebie prawdę. Nic więcej, to wszystko.
Jak powiedziałam w agencji (Elite, 8 bis, rue Lecuirot, Paryż, czternastka, 40-44-32-22),
jak im powiedziałam, że chciałabym popróbować dziennikarstwa, najpierw się wykrzywili, a
potem powiedzieli, że to może i reklama, byle mi to nie przeszkodziło w pracy, ale jak się
dowiedzieli, co za temat sobie wymyśliłam na początek, o mało im oczy nie wypłynęły. Wy-
wiad-rzekę z takim zerem?! Przecież nikt o nim nie słyszał! Wtedy powiedziałam: – Ale to
mój ojciec. Na to oni: – Och, Debbie, to świetne! Więc zapytałam: Pomożecie mi? Pomogli.
Mówili z tobą, przekonali. Zorganizowali mi pomoc, tam, u was, dwóch researcherów. jeden
pogadał z twoimi kumplami, tym tam Piotrem i Jackiem, razem zebrali trochę dokumentacji...
mało tego, ale mnie wystarczy. A z tobą było łatwo. Potrzebowałeś reklamy. Byłeś gotów, jak
tonący, brzytwy się chwytać. Zostałam brzytwą. Nagrywałam twój monolog. Twoje patetycz-
ne ględzenie. Aż wreszcie dziś ci powiedziałam...
Dobrze, że matka zadała się z tobą. Czy ty z nią. Po tobie samym nie miałabym takiego
wyglądu. 177 wzrostu, 86-59-86, oczy jak u sarny, skóra jak aksamit. Rozumu też bym takie-
go nie miała. Geny, wiesz. Prawie wszystko mam po mamie. I wmawiaj sobie, że Murzynka
poderwana w barze musiała być zerem, nikim,  wmawiaj to  sobie. Czy m  ty b y łe ś w  mo im
wieku? Kiedy miałeś 20 lat? No, czym?!!!
Studencikiem, który się trochę awanturuje.
Ile miałeś forsy?
Dużo. Pewnie dużo. Jak to pryszcz na gębie władzy. Na pewno nie tyle, co ja. Za sam mój
wygląd. Wiesz, ile dostaję za pokaz? Za shooting? Trzy razy miałam okładkę dla Sport Illu-
strated! Byłam Face of the year w Harper's Bazaar! Nakręciłam lesbijskie video z samą Ma-
donną! (Czyś ty zwariował? Gdzie ty żyjesz? Nie, nie z Matką Boską, tylko z tą piosenkarką.
O  wiele  sławniejszą  niż  twoja  Matka  Boska,  ty  słowiański  katolu!  Boże,  Boże,  Boże,  jak
można nie wiedzieć, kto to Madonna? Ta mała, farbowana, w gorsecie i różańcu okręconym
wokół  szyi,  ta,  co się  zawsze  brandzluje  na  scenie  wśród  ukrzyżowanych  Murzynów  albo
czegoś w tym rodzaju? Ach, coś sobie przypominasz? Przypominasz? Czy ty naprawdę nie
znasz najsławniejszej osoby swoich czasów, ty dudku?
A może myślisz, że to ty jesteś bohaterem naszych czasów'! Albo twój August? Albo ktoś
taki?
Och, tatusiu. Tatusiu!)
Przepraszam. Muszę iść. Sprawdzić na minitelu, czy mam dziś casting.
Nie, nie mam. Tylko fitting u Lacroix o szóstej; jest jeszcze czas. Za to jutro mam cattle
call: supercasting! Wszystkie agencje, masa modelek, rozumiesz? Nie rozumiesz? Trudno. A
wiesz, ile ja mam 4x3? Ty miałeś 4-8, ja mam 4x3, i żadne z nas nie rozumie drugiego. Ty
203



------------------------------------------------------------- page 204

miałeś odsiadkę bez aresztu: tyle, ile można wlepić, nie zawiadamiając prokuratora. 48 go-
dzin, 4-8. Ja mam 4x3: tak się nazywa w naszej branży te wielkie plakaty reklamowe na mia-
sto. Dużo tego robię. Czy wiesz, co to znaczy, że ceni mnie sam John Casablancas? Wiesz,
czym to się różni od tego, że ciebie ceni jakiś tam August? Czy inna czerwona szkarłupnia?
Forsa się liczy. Wiesz, jakie są moje royalties?
Tysiąc razy wyższe niż twoje. Albo milion. Albo dziesięć tysięcy. Albo sto. W każdym ra-
zie dużo. A co ja mam? Wygląd. 177/86-59-86. Ciemną skórę, zielone oczy, włosy farbowane
na złoto. A ty przez tyle lat walczyłeś Bóg wie o co!
Przepraszam.
W końcu zmądrzałeś.
Odciąłeś się od tego twojego Augusta, kopnąłeś go w jaja, zacząłeś robić forsę. Jakąś tam
zrobiłeś. Nie taką jak ja, ale jakąś. W dodatku masz przed sobą więcej czasu niż ja. Ja się za
pięć lat skończę. Jednak jesteś moim ojcem, cwaniaku.
Żałuję.
To głupie, co? Żałuję.
Wolałabym mieć ojca bohatera. Głupie, naprawdę. Wolałabym.
Dobra. Jesteś jaki jesteś. Nagrałam twoje wspominki, zebrałam materiały. Pamiętasz Mic-
key Mouse? Nawet jej  list mam;  tysiąc  któryś tam,  którego nie  przeczytałeś. Fajny.  Żałuj.
Jeden mój researcher zdobył przedśmiertny list Mony. Wiesz, że byłeś ojcem jej dziecka? Że
trochę przez to się zabiła? Przestań się krzywić. Wszyscy to wiedzą. Tak jak wszyscy wiedzą,
że ojcem TWOJEGO dziecka był August. Co ci tak szczęka opadła? Ciągle nie miałeś pew-
ności? No, to ją masz. Twój syn August, nazwany na cześć TEGO AUGUSTA, mieszkający z
mamusią w Poznaniu, jest synem TEGO AUGUSTA. Nikt nie ma wątpliwości. Och, kocha-
ny. Jaki ten świat jest głupi. Ciągle żyjemy jak w domu tych... jak im było? Atrydów.
Ty masz tylko jedno  dziecko. Mnie. Bo kiedyś, w  Londynie,  wstąpiłeś  do pubu na  Fin-
chley Road, i jedyne wolne miejsce było obok Murzynki w czerwonym żakiecie. Takie jest
życie, tatusiu. Tyle jest warta ludzka wolność. Nikt się nią nie naje.
Twoje  dziecko  jest  dzieckiem  Augusta,  nie  narodzone  dziecko  Augusta  było  twoje,  ale
roztrzaskało się, kiedy Mona skoczyła z okna; dziecko Murzynki, którą poderwałeś w barze
p o  p i j a n e m u  j e s t  t w o j e ,  i  ż y j e ,  c h o l e r a ,  ż y j e !  T w o j e  j e d y n e  d z iecko.  Mulatka.  Modelka.
Gwiazda szmatławej prasy. Pomyślałbyś kiedyś?
Śmieszne to jak cholera. Ot, życie. Takie ono jest, tatusiu. Poczytaj bestsellery, pooglądaj
seriale. Kochany, jesteś ojcem Debbie O'Hara! Boga za nogi złapałeś!
Tylko matki mi żal. To był wspaniały człowiek. Nie zrozumiałeś tego, biedaku. Zbyt byłeś
pijany, zbyt zachwycony sobą, Stalinami, ratlerkami, sztandarami, instruktorami partyjnymi
udającymi  amerykańskich  gangsterów, Niemkami udającymi  praprawnuczki Marksa i  mię-
dzynarodowe kurtyzany, marzeniem o szparagach u Claridge'a – zbyt tym byłeś przejęty, że-
by choć uważać, kiedy trafiłeś do łóżka z jakąś londyńską czarnuchą. Zresztą znam takich jak
ty. Nigdy nie uważacie. Nie wasza sprawa. Niech się same martwią. Powiedziałeś mi, że tego
nauczył cię August. Wyłączyłam wtedy magnetofon, bo się rozkleiłam, idiotka. Bo w sumie
istnieję –
Istnieję dzięki twojemu Augustowi i jego naukom, prawda?
Gdyby twoim magister vitae nie był instruktor partyjny, udający amerykańskiego gangste-
ra, pewnie nosiłbyś w kieszeni prezerwatywy, a ja nigdy nie pojawiłabym się na świecie.
Czy tego żałuję? Że się pojawiłam?
Och, tatusiu. Zamów mi drinka – tylko nie whisky, na Boga! – i daj pomyśleć. Czy ja ża-
łuję, że żyję?
Nie.
Nie, nie, nie!!!
204



------------------------------------------------------------- page 205

Więc co? Powinnam dać na mszę za twojego Augusta, bo gdyby on nie był kanalią, ja nie
byłabym dzisiaj marzeniem tłumów, szczęściem tłumów, snem tłumów? Bo w ogóle by mnie
nie było?
Tatusiu.
Więcej się nie zobaczymy, widzę to po tobie. Więc pozwól mi raz w życiu powiedzieć to
słowo.  Wiele razy. Ale tylko jednego dnia.  Tatusiu, tatusiu, tatusiu.  Chyba  mi starczy. Idź
sobie.
Słyszysz? Możesz już iść.
Chyba nie dam do druku tego, co nagrałam.
W dodatku trzeba by to podredagować, poskracać. Tak strasznie ględzisz, tatusiu. Połowę
należałoby wyrzucić. Nie mam siły.
Niepotrzebnie traciłeś czas? Oddam ci taśmy i rób z nimi, co chcesz. Beze mnie pies z ku-
lawą nogą na nie nie spojrzy. Ale rób, co chcesz. Spisz je i wydaj. Proszę bardzo.
I podziękuj twojemu guru w moim imieniu. Gdyby on nie był świnią, nie byłoby mnie. Nie
byłoby tej chwili za chwilę. Kiedy stąd wyjdę i kupię sobie tutkę kasztanów, i będę je zajadać
aż do stacji metra. (Tak, tak. Top Model też czasem jeździ metrem; to cholerna frajda, wiesz?)
Dobrze jest żyć. Miło jest żyć. Lubię żyć, i żyję dzięki tobie. Dziękuję ci, Auguście.
Niech cię szlag trafi, Auguście.
Dziękuję ci, Auguście.
Bez ciebie ten twój kretyn, ten twój uczeń, ta twoja małpa kataryniarza, bez ciebie – nawet
nie ośmieliłby się mnie spłodzić. Więc kto był moim ojcem: ty czy on?
O Boże, Boże, kim ja mogłabym być, gdyby nie wy dwaj?!!!
A teraz  wyjdź stąd, tatusiu. Jutro odeślę  ci nagrania. Całą twoją spowiedź,  Stawroginie.
Wyjdź z kolejnego baru twojego życia, z kolejnej sprawy twojego życia, z kolejnej nieważnej
sprawy twojego życia. Żegnaj.
Jeszcze nie wieczór. Zdążę na mój fitting. Zapłacę za ciebie. Nie przejmuj się. Idź.
Idź, do diabła! Zostaw mnie! Już wiem wszystko. Idź.
205



------------------------------------------------------------- page 206

1A
Nagrywam to. Psiakrew, nie umiem zapisać. Zresztą do spisania wystarczy byle kto. Grunt
wymyślić. Nie miałem czasu na takie fidrygałki. Tu, w głowie, mam ze trzydzieści książek,
ale nie było kiedy ich zrobić; zająłem się czymś ważniejszym.
Jak wam to mówiłem, śmialiście się ze mnie.
Wiem, że ty też się śmiałeś. Geniusz, cholera. Intelektual. Obgadywałeś mnie przed ludź-
mi. Myślałeś, że mi nie donosili? Zawsze ktoś donosi. Taki byłeś pewny siebie, idioto. Jakbyś
pod celą nie siedział. Jakbyś nie wiedział, że zawsze wszyscy doniosą, wszyscy razem i każdy
z osobna, każde słowo, jakie powiesz. Ty dla mnie byłeś przezroczysty jak akwarium, Guciu,
każdą rybkę widziałem, każde skrzele, każdy ogonek. A ty śmiałeś się ze mnie, co? Ten się
śmieje, kto się śmieje ostatni.
Śmieję się teraz.
Słyszysz  to  na  taśmie?  Zdycham  ze  śmiechu,  ty  durniu.  Mierzyłeś  mnie  swoją  miarą.
Wszyscy mierzyliście mnie swoją miarą. Duży błąd, Guciu. Kolosalny błąd.
Teraz pewnie myślisz, że cię nienawidzę?
Kolejny błąd. A zresztą nie wiem, nie wiem! Taki jestem pijany, cholera. Nie mówiłbym
tego, gdybym nie był pijany. Do niczego bym w życiu nie doszedł, gdybym nie był pijany.
Wiecznie. Przez całe życie. Tylko tacy sobie z nim radzą, z życiem. Wytrzeźwiejesz choć na
chwilę, to już po tobie. Ja nigdy nie trzeźwiałem. Ani dosłownie, ani w przenośni. Dlatego
wygrałem.
A może dlatego przegrałem, cholera; nie wiem! Ale MY wygraliśmy, nie? My razem. My-
ślisz, że to by się udało na trzeźwo?!
Siedzę przy biurku, Guciu. Przy tej lampie z wielkim, żółtym abażurem, znasz ją. Przed
magnetofonem. Jak ten stary wariat ze sztuczki, na którą mnie kiedyś zaciągnąłeś, ciągle mnie
ciągałeś po teatrach, po premierach filmowych, nawet na wernisaże, cholera, chociaż na obra-
zach to i ty się nie znałeś, ani trochę. Ale zgrywałeś się na znawcę, i mnie kazałeś się zgry-
wać, a ja ci ustąpiłem, a ja ci uległem. Na śmierć mnie zanudziłeś, Guciu, na śmierć. Jak nie
nagram  nawet tej pierwszej taśmy do końca, to z twojej winy, Guciu. Boś mnie tak nudził
przez całe życie, że w końcu zdechłem. A moja dusza będzie wyskakiwać na ciebie zza każ-
dego węgła i straszyć, i straszyć; zobaczysz, ty niedowiarku! Moja dusza owinięta w długie,
białe prześcieradło. Do licha, panie Pipman, śmiej się pan, jak mówię coś śmiesznego!
Ty mnie tego nauczyłeś. Zgoda. Przyznaję. O tym panu Pipmanie. Chcesz pan kompotu,
panie  Pipman,  to  se  pan  jego  kup!  Skąd  ty  to  wziąłeś?  Od  jakichś  Żydów,  pewnie.  Ale
śmieszne było, zgoda. Ciągle się z tego śmieję. Słyszysz.
Jak on się nazywał, ten parszywy staruch? Ten, co nagrywał swoje życie na magnetofon,
na taśmy? Tak, że tylko głos z niego został, z jego młodości i wszystkiego? (Fakt, teraz są
większe możliwości techniczne, ale  mam to  gdzieś: to  list do  ciebie, Guciu,  tylko  list; jak
wiesz, napisać go na papierze nie potrafię.) Sztuczkę napisał Beckett, to pamiętam, ten Irland-
czyk, co to próbował mi Kazik wmówić, że Żyd, bo Samuel, i że nazwał jakiegoś swego bo-
hatera  Hamm, bo ham  to szynka, a szynka to  żarcie nie  koszerne, trefne,  więc niby chciał
przez to Żydłak pokazać, że jego bohater to ścierwo. To tyś mi wytłumaczył, że Kazik bre-
dził, bo sam Żyd, więc chciałby, żeby i każdy inny też. Że każdy Żyd próbuje wmówić świa-
tu, że wszystko, co fajne, zrobili Żydzi, a każdy antysemita na odwrót, i wychodzi na to, że
nikogo prócz Żydów nie ma na świecie, a to już obłęd, i nie trzeba ich słuchać, ani jednych,
206



------------------------------------------------------------- page 207

ani drugich.  Miałeś rację,  Guciu.  Ale on  się nie nazywał  Hamm, ten  staruch, co  nagrywał
swoje życie. Nazywał się...
Jakoś tak jak ropucha.
Już pamiętam. Krapp się nazywał.
Wiesz, czemu robię to samo, co on? Bo spojrzałem w lustro.
Sam  wyglądam jak ropucha.  Zwłaszcza  po przepitej nocy. Przepitej i  nie przespanej. A
wszystkie są takie. Wszystkie moje noce.
Wiem, że ględzę.
Chce mi się z kimś pogadać, rozumiesz. Z kimś, kogo znam od wieków. Z tobą, no.
Słuchaj, Guciu. Jechałem dzisiaj taksówką. I taksiarz mówi: „Jaki pan podobny do Augu-
sta!” – ale nie zdążyłem zawołać: „Panie, to ja jestem August!” i nie zaczęły się wesołe harce,
bo facet zaraz przeprosił. Miał szczerą nadzieję, że się nie obrażę. Właściwie wcale nie jestem
taki podobny, ciemno po prostu, to mu się tak wydawało. On swoją drogą wcale nie myśli o
Auguście tak źle jak wszyscy. „Mnie się wydaje” – powiedział taksiarz – „że jako polityk to
on jest... no, niegroźny. A pan jak myśli?”
Niegroźny! Gorszego słowa nie mogę sobie w ogóle wyobrazić. A ty?
Teraz chwytasz, czemu po powrocie do domu, jak tylko obniżyłem sobie poziom krwi w
alkoholu (ty mnie nauczyłeś tak mówić; dowcipniś był z ciebie zawsze, Guciu, pierwsza kla-
sa), wyciągnąłem magnetofon i zacząłem gadać do ciebie?
Niegroźny? Chryste! To o mnie.
O mnie, rozumiesz?!
Przypomniałem  sobie ten dzień,  kiedy cię  poznałem.  Aleś  ty  był głupi,  szczeniaku!  Aż
wstyd mi było. Właśnie jak szczeniak. Jak jakiś kundel urodzony w śmietniku: kto cię pierw-
szy pogłaskał, ten cię miał. Ja byłem pierwszy.
Opłaciło mi się.
Mam ci wszystko opowiedzieć? Wybij to sobie z głowy. Wszystkiego nie. Trochę.
Pójdę tylko do kuchni, przyniosę nową butelkę – poziom krwi w alkoholu ciągle mam za
wysoki – i będę gadać dalej. Dobrze, że cię tu nie ma. Nie mógłbym mówić do ciebie, gdybyś
był.
O tym taksiarzu na przykład – myślisz, że bym ci opowiedział?
Na szczęście ciebie nie ma, Guciu.
Na szczęście ciebie nie ma.
Jestem jedynym  prawdziwym politykiem  w tej  części świata.  Jedynym!  Bo tyle  się nad
tym naharowałem, że to już zawód. Uda się, nie uda, aleja to umiem. Jak stolarz robić stoły.
Jak szewc robić buty.  I powinienem coś po sobie zostawić. Dlatego siedzę tu,  psiakrew, w
środku nocy, i nagrywam.
Gdyby ci kretyni mieli cień rozumu, zrobiliby mnie sekretarzem KC, zrobiliby mnie pre-
mierem, i trwaliby do dzisiaj. Wszystkich takich jak ja i ty, całą opozycję bym rozwalił w trzy
sekundy. Ale za głupi byli. Mogli zachować wszystko, i forsę, i władzę, gdyby władzę dali
MNIE. Za głupi byli, trudno. Nie czas płakać nad rozlanym mlekiem, i tak było w nim dość
wody. Ty mnie tego nauczyłeś, Guciu. Z jakiegoś musicalu to wziąłeś. Nawet pamiętam, z
jakiego, bo kiedyś go dali w telewizji. ROXY, tak się nazywał ten musical. ROXY.
Ile ja się przy tobie nauczyłem, Guciu! Ilu nieważnych bzdur! Śmiać mi się chce, Guciu:
po co ci było to wszystko? Te opery, operetki, musicale, wiersze, powieści, ROXY i Dosto-
jewski, piosenki i eseje, numerki na trąbkę i traktaty filozoficzne, kazania Mistrza Eckhardta i
to, co przejął magik David Copperfield z magika Houdiniego. Po co ci to było? Tylko zezło-
207



------------------------------------------------------------- page 208

ściłeś przydatnych ludzi, bo nikt nie lubi, żeby ktoś wiedział więcej od niego. Po co ci to by-
ło, Guciu?
I po co o to pytam? Forsę ci to dało, starczy! A mnie nigdy nie chodziło o forsę, nigdy! O
co  innego.  Dobra,  przegrałem,  przegrałem!  Ale  ci  nie  zazdroszczę,  Guciu.  Ale  ci  nie  za-
zdroszczę. Zresztą cholera wie.
Zauważyłeś,  że  znaczę  moje  taśmy  la,  2a,  3a  etc.?  To  takie  stuka n i e  w  n i e  m a l o w a n e
drewno, takie zauroczanie losu. Może dojdę do x-y-z? Może. Na to gram, na to stawiam. Któ-
regoś dnia napiszę do ciebie list l00z. Może. Czemu nie? To nie jest wykluczone. Och, Guciu,
Guciu, czemuś mnie opuścił?
Tydzień temu dowiedziałem się, już ostatecznie i na pewno, że mam raka. Chodziłem po
łapiduchach  do  upojenia.  Robiłem  wszystkie  badania.  Pojechałem do  Szwajcarii,  żeby  się
upewnić... no. Zaawansowany rak żołądka, nieoperacyjny, bo z cholernymi przerzutami. Tak
czy owak, łapiduchy mogą się mylić. Mimo to wysłałem Dzidzię na wakacje i nagrywam. Coś
musi po mnie pozostać, do cholery! Coś musi.
Guciu, tobie to pewnie zostawię. Żebyś spisał i w ogóle. Chodzi o moją pamięć, no. Dla
ciebie to pewnie nic nie znaczy. Gdybyś był katolem, mógłbym mieć do ciebie większe za-
ufanie. Albo nie. Czy chociaż Żydem. Albo nie. Nikomu nie można ufać. Dlatego jestem je-
dynym prawdziwym politykiem, że to wiem. Nikomu nie można ufać. Więc czemu próbuję
zaufać tobie, idiota, idiota?
Bo  nie można  nikomu  nigdy  nie zaufać. Boby  się  zwariowało,  gdyby  nikomu. A  może
zwariowałem, nie wiem.
I dlatego, że jestem tak cholernie zalany.
Pewnie, że jestem zalany. Będę jeszcze bardziej, zanim to nagram. A właściwie po diabła
ja to nagrywam?
Ty mnie uwielbiałeś, Guciu. Ty mnie zawsze uwielbiałeś. Czułem to. Ty mnie nie zdra-
dzisz.
Chciałbym mieć chociaż pomnik, jak już przyszło tak zdychać. I ulice mojego imienia. I
tablicę na domu. I wszystko. Cholera, przerżnęliśmy w wyborach, nie będę już premierem ani
prezydentem, ale pamiętaj, że to JA rozpieprzyłem to wszystko. Za późno, ale JA, JA, JA!!! I
niech to każdy wie. Do końca świata. Twoja w tym głowa. Pamiętaj. Ufam ci.
A może chodzi o to, że była dziś u mnie jakaś stara baba i powiedziała, że chodziła z tobą
do jednej klasy. Ewa jakaś tam. Do jednej klasy z tobą, ta gruba starucha! Więc kim JA je-
stem? Nie mogła się z tobą skon-tak-to-wać (pół godziny się jąkała zanim wymówiła to sło-
wo!), więc przyszła do mnie. Naczytała się prawicowych gazet i ciągle nas uważa za kumpli.
Byłeś jej pierwszą, dziecinną miłością, tak mi powiedziała. Ach, czegóż ona nie robiła, żeby
zwrócić twoją uwagę! Wygłupiała się jak cholera. A ty nic. Taki obojętny, taki wyniosły. Bel
Ami komunizmu. Ona tego nie powiedziała; ja to powiedziałem, ale nie zrozumiała, o co mi
chodzi. Taka gruba, wiesz. Z loczkami. Sklepik im z mężem podupada, a kredytu nie mogą
dostać: może im pomożemy? Powiedziałem, że a jakże. Zobaczę, co się da zrobić. Mówiła
jeszcze, że ich córeczka Joasia za nami przepada. Że kazała im – jej i mężowi – głosować na
NAS (ach. to takie mądre dziecko!) po tym, jak złapała całą garść cukierków, które rzucali-
śmy z ciężarówki w kampanii wyborczej. Nawet nie wiedziała, że to tylko ja. Że byłem już
wtedy sam jak palec. Że już mnie porzuciłeś, Guciu. Głupia taka. Myślała, że my ciągle ra-
zem. Jak sierp i młot. Jak stal i szlaka. Jak kąkol i pszenica. Jak wojna i pokój. Jak noce i dni.
Powiedziałem jej, że zrobię, co zdołam. Że ci powiem. Pamiętasz ją jeszcze, Guciu? Napraw-
dę chodziła z tobą do jednej klasy?
Pewnie łgała.
208



------------------------------------------------------------- page 209

Ale taki byłem zdechły, taki zmaltretowany. Obiecałem jej, że zrobię, co zdołam, ale nie
chciała wyjść, lubię takich, tacy do czegoś dojdą w życiu: tacy, co ci się wedrą siłą do domu
(jak ona) i nie dadzą się wyrzucić. Więc przy niej podzwoniłem po ludziach. Kogoś jeszcze
znam, coś jeszcze mogę. (Hańba na moją głowę: na ciebie się musiałem powoływać, Guciu!)
Załatwiłem jej to, tej twojej dziecinnej miłości, o której mi nigdy nie mówiłeś.  Załatwiłem
kredyt dla jej sklepiku. Cieszysz się?
Ale czasy!
No, dobra.
Wiem, że nie mogłeś mi darować Dzidzi. Jak nikt z was, was, którzy znali Monę. Wcale
jej  nie zapomniałem. Nie zapomniałem Mony. Tylko człowiek nie może być tak cholernie,
tak kurewsko sam. Ty tego nie rozumiesz. Ty zawsze miałeś mnie. Aż do dnia, kiedy prze-
stałeś mnie potrzebować. Ja nie miałem siebie. Nie miałem Augusta. Ja byłem sam. Byłem
sam, i wszyscy mnie zawiedli, wszyscy mnie opuścili. Nikt nie sprostał.
Nikt nie sprostał temu, czego chciałem, czego żądałem, ty głupku! Wiesz o tym?!
Cholera, jaki ja jestem zalany.
Może się jutro zabiję, jak Mona. Ale po co? I tak zdechnę.
Dopadło mnie.
Umrę, kiedy ci wszystko powiem, Guciu. Tak sobie postanowiłem.
Muszę się spieszyć, żeby mnie los nie wyprzedził. O kurwa, jak ja się spieszę!
Poszedłem do kuchni po nową butelkę. Sprawdziłem. Mam jeszcze pół skrzynki. Powinno
wystarczyć – do końca życia. Niedużo tego zostało. Powinno starczyć. Piję jak smok, ale po-
winno wystarczyć. O kurwa, dasz wiarę, że teraz płaczę?!
Zawsze śmialiście się z tego, że tak to umię. Umiem, znaczy. Płakać. Że mnie tak dobrze
ten  skurwiel aktor nauczył. Teraz już mi nikt nie  uwierzy,  że naprawdę. To nie wierzcie, i
niech was szlag trafi!
Wiesz chociaż, Guciu, że ja widziałem Boga? Twarzą w twarz? Że widziałem twarz Boga
Żywego?
Pijany byłem, jasne. Już prawie zasypiałem. Ale jeszcze nie. Widziałem twarz Boga Ży-
wego!
Kości policzkowe jak u Chińca. A nad nimi oczy. Czarne dziury przez wszechświat, przez
wszechświat. Przelatywałem przez te czarne dziury, i wpadałem w otchłań, w nicość... i jesz-
cze jego syna przedtem widziałem, potwora, podobny jak kropla wody, tylko oczy puste, takie
złe oczy...
Takie miał okrutne oczy ten dzieciak. I takie podobne. Tylko wszechświata w nich nie by-
ło. Nie było wszechświata.
Słuchaj, Guciu.
Ja rozmawiałem z Bogiem. A ty mi nie uwierzysz. Pijak, pomyślisz. Przegrany człowiek.
Tak walczył, tak się szarpał – i nic, i nic! Nawet do rządu nie wszedł! Nawet prezydentem nie
został! Trzech procent głosów nie zdobył! Nie uwierzysz w to, co we mnie było. Nie uwie-
rzysz, że to było prawdziwe.
Nie sen, nie pijacka mgiełka,  nie projekcja-mojej-osobowosci, czy jak tam  wy mówicie,
wy, intelektuały. Prawda.
Słuchaj, Guciu.
To było po śmierci Mony.
209



------------------------------------------------------------- page 210

Modliłem się, zasypiając. Ciągle się wtedy modliłem, ja, ateusz. Ty tego nie znasz. Szczę-
ściarzu. Ty tego nie znasz. Nie wiem, o co prosiłem. O co mogłem prosić, kiedy jej już nie
było? I kiedy mnie się wszystko zawaliło, wszystko? Modliłem się, żeby mi powiedziano, o
co mam się modlić. O to się modliłem, wiesz? O to błagałem!
Najpierw ukazała mi się ręka. Taka wielka, biała ręka. Olbrzymia. Końca nie było widać.
Olbrzymia, olbrzymia. Jak z marmuru. Ale kiedy zacząłem ją  całować, okazało się,  że jest
żywa. Ciepła. Bo ja ją całowałem, kochany, tę ogromną białą rękę, tę mgłę, ten marmur, ten
kamień. I wyłem, całując. I szlochałem. Krzyczałem. Taki jest człowiek, Guciu. Ty tego nie
znasz. Taki jest człowiek.
Ciebie  tego  nie  uczono.  Może  to  twoja  siła.  Mnie  uczono.  Pacierza mnie  uczono,  przy
Podniesieniu klękać i w pierś się walić, rachunek grzechów robić. Ale chyba nie o to chodzi.
Nie o to, że mnie tak, a ciebie nie. I tak nikt w to wszystko nie wierzy. Tak naprawdę to nikt
nie wierzy, kochany. A ja to zobaczyłem własnymi oczami, a ja to złapałem własnymi ręka-
mi, a ja to całowałem własnymi ustami, i to było żywe, Guciu. To było ciepłe. To istniało. Ta
ręka.
I ten głos naprawdę się do mnie odezwał. Ten zimny, wrogi głos.
Zapytał, dlaczego sądzę, że miałby mnie wysłuchać. Dlaczego akurat mnie?
A ja nie umiałem odpowiedzieć! Nie umiałem, dlaczego akurat mnie!
Och, Guciu. Jeżeli umrę tej nocy...
Powinienem umrzeć tej nocy. Jeżeli to, co mi się zdarzyło, było prawdziwe, powinienem
umrzeć tej nocy, żeby nie ujawnić nic więcej. Jeżeli przeżyję – to będzie znaczyć, że nic nie
przyszło naprawdę, nic. Białe myszki alkoholika. Delirium. Brednia.
Zobaczę, czy umrę tej nocy. Rzucam mu wyzwanie, temu, który mi się ukazał, który mi się
objawił. Zgadzam się umrzeć tej nocy.
Nie mam siły dłużej mówić. I taśma mi się kończy, a nie mam siły założyć nowej. Jak do-
żyję do jutra, coś ci jeszcze powiem. Jak nie – nie ma czego żałować. Idę spać.
210



------------------------------------------------------------- page 211

2A
No, i jeszcze jestem. Szkoda. Bo gdyby mnie już nie było, to byłby dowód. Dowód na ist-
nienie Boga.  A może przeciwnie. Słyszysz,  jak ja się śmieję?  Nie mogę  tego słuchać.  Ten
ochrypły charkot!
Żyłem jak chciałem i uczciwie za to płacę. Za picie – wątrobą. Za palenie – żyłami i krta-
nią. Za żarcie – tłuszczem i zmarnowanym sercem. Za seks – Moną zapłaciłem. Za ambicję,
za pychę – więzieniem i  klęską. Mało komu tak się  zaraz za  wszystko wystawia  rachunki.
Podręcznikowo!
I to jeszcze nie koniec. Długo już tego nie wytrzymam. Tego duszenia się, tego bólu. Jak
jest jakaś litość nade mną – nie będę musiał sam z tym kończyć. Ty nigdy nie chorowałeś,
Guciu. Najwyżej na grypę. Ty nie płaciłeś rachunków. Wygrałeś ze mną. Tak tobą gardziłem
na początku! A to ty wygrałeś. Mniej chciałeś ode mnie, chytrzejszy byłeś. Takich lubi Pan
Nasz W Niebiesiech. Takich lubi.
Jest dziesiąta, a ja już zalany. Słońce świeci, upał jak cholera. To chyba mój ostatni dzień.
Tak sobie pomyślałem, zwlekając się z łóżka. Długo tego nie wytrzymam. Może do wieczora.
Nie dłużej.
Telefon milczy. Mam święty spokój. Zmieniłem numer, dałem nowy tylko ważnym perso-
nom, a ważne persony nie dzwonią już do Augusta. Zresztą jest lato. Wakacje. Tym się pocie-
szam.
Zostałem sam jak palec! Nikt nie zrozumiał. Nikt nie sprostał.
Tak mi Bóg kiedyś powiedział. (Przestań się śmiać! Wiem, że się śmiejesz! Już mnie pod-
sumowałeś: wariat. Z Bogiem rozmawia! Wariat.  A  skąd  wiesz, że to  nieprawda?!!!  Skąd
wiesz, że Boga nie ma, skąd wiesz, że mnie  nie wybrał, że nie  byłem jego  narzędziem, że
mnie któregoś dnia nie polubił? Takich, których nie lubią ludzie, takich on  lubi. Powinien,
nie? Musi być jakaś równowaga!)
Więc tak mi Bóg powiedział. Idę ulicą i rozmawiam z nim w milczeniu, bo tak przywy-
kłem. I krzyczę do niego w milczeniu, jak to człowiek: „Za co, dlaczego? Co takiego zrobi-
łem? Kto jest bardziej na twój obraz i podobieństwo: ja czy ci, którzy wygrywają?” A on mi
nagle odpowiada: „Ty”.
– Więc dlaczego? – krzyczę. – Dlaczego?!
– Jeszcze nie rozumiesz? – pyta mnie Bóg. A ja naprawdę nie rozumiem.
– Jestem sam jak palec – mówię mu.
– A ja?
– No, jak to? Ty przecież miałeś tych swoich... Abrahamów, Izaaków, proroków, no, tych
wszystkich najwierniejszych, tych oddanych! Co własne dzieci chcieli dla ciebie zabijać!
I Bóg nagle krzyknął. Aż krzyknął całą tą nieskończoną ciszą:
– Przecież oni wszyscy zawiedli! Żaden nie sprostał! Ciągle nie rozumiesz?
Zrozumiałem, i łzy mi stanęły w oczach z żalu nad Bogiem, ze współczucia dla Boga, a
potem, w domu, po raz pierwszy powiedziałem te straszne słowa: „Dziej się wola twoja, nie
moja”.  Myślałem,  że  tego  nie  można  powiedzieć,  nigdy.  Powiedziałem.  Najszczerzej  jak
można. Z takiej strasznej miłości! No, i była jego wola, nie moja. Jego wola, moja klęska. I
tak by była. Ale jednak...
Ale mimo to ciągle go próbowałem ubłagać. Jak to człowiek. To już było jak się kończyła
komuna, a dla mnie w tym nowym nie było miejsca. Dla ciebie było, a dla mnie nie. Tak mnie
211



------------------------------------------------------------- page 212

nienawidzili, cholera. Albo się mnie bali. Albo jedno i drugie, albo ani jedno, ani drugie. By-
łem wtedy na  Placu Konstytucji,  przed naszym  biurem wyborczym, spojrzałem  w  to szare
niebo, w te chmury, i zacząłem krzyczeć, całym sobą zacząłem krzyczeć:
– Na twój obraz i podobieństwo, tak? Tak?! To czemu nie pozwolisz komuś stworzonemu
na twój obraz i podobieństwo choć raz w życiu zatriumfować?!!!
Nie  czekałem  na  odpowiedź.  Ale  ona  przyszła.  Rozległa  się  nagle  między  chmurami  a
ziemią.
– A kiedyż to JA triumfowałem?
I nic więcej, nic więcej. Już się nie chciał odezwać. Ale to mi powiedział, przysięgam.
Na co mam przysiąc, żebyś uwierzył? Znam siebie. Wiem, co ze mną bywało po pijanemu;
wiem, co ze mną bywało w nerwach. To nie było tak. To była prawda. Nigdy bym nie uwie-
rzył, że zdarzy mi się coś takiego, ale zdarzyło się. Bóg mi się objawił, z Bogiem rozmawia-
łem – jeszcze wiele razy. Nie będę już o tym mówił. Niech to zostanie między nami, Bogiem i
mną.
Nawet twarz mi swoją pokazał. Swoje oczy.
Polubił mnie chyba. Wiesz, to śmieszne, ale chyba mnie polubił. Aż mi się miękko robi
koło serca, kiedy o tym pomyślę. Bo co mi tam wszyscy, co mi moja klęska! Widziałem Boga
Żywego, rozmawiałem z Bogiem Żywym, a przegrałem – bo jestem bardziej na jego obraz i
podobieństwo niż wy wszyscy. Wy, którzy wygrywacie.
Ciągle słyszę ten jego głos między niebem a ziemią.
– A KIEDYŻ TO JA TRIUMFOWAŁEM?!!!
I  miał  rację,  wiesz?  Kiedy  mi  to powiedział, kiedy  mi to  krzyknął, zrozumiałem, że  to
prawda. Był dość potężny, żeby nie dać się pokonać, ale nie dość, żeby zatriumfować. Jak ja.
Śmiej się ze mnie, jeśli chcesz. Nić mnie to nie obchodzi.
Pójdę po kolejną butelkę. I wysypię niedopałki.
212



------------------------------------------------------------- page 213

3A
Jakoś dożyłem do wieczora. Świeci księżyc. Jest pełnia, a księżyc pomarańczowy, prawie
k r w aw y . Og ro m ny .  Ja k  te j  no c y , k ie d y  PR ZE S ZE D Ł P A N ZA B I JA JĄ C  EGIPT.  Zupełnie
taki sam.
Nawet tak bardzo się nie męczę. Tylko nudzi mnie mówienie do ciebie, Guciu.
Bo wiem, że ciebie znudzi to, co mówię. Gdybym ci opowiadał, kto z kim, kiedy, jak, dla-
czego...  różne  błahostki, których  nie  znasz...  byłbyś  ciekaw.  A  to  wszystko  już  nieważne,
wszystko przeszło. Ja się posłużyłem tobą, ty mną, nami kto inny... Ale księżyc!
Patrzy na mnie ten księżyc. Albo ktoś patrzy na mnie zza niego. Ktoś, kto jeszcze czegoś
się po mnie spodziewa, na coś czeka.
Nie doczeka się.
Ja też nie sprostałem. Nie domyśliłem się nigdy, co powinienem zrobić.
Myślę, że będę potępiony. Nawet się nie przejmuję. Nie to jest ważne. Nie o to chodzi.
Tylko o to jedno: co powinienem TERAZ zrobić? Może jeszcze jest czas. Trochę czasu.
Parę godzin, minut, sekund. A ja nie wiem, a ja nie rozumiem!
Piję, palę, patrzę na księżyc, mówię moje ostatnie słowa – do wroga. Nauczyłem cię trium-
fow ać,  a s am n igdy  ni e tr ium fow ałe m. N auc zył em c ię z wyc ięż ać,  a  sam nie zwyciężyłem.
Nauczy łem cię ty lu rzeczy, który ch sam nie umiałem. Ja k Bóg  ludzi. Sam nie umiał, a ich
nauczył. Wygrywać ich  nauczył.  Triumfować. Wierzyć  w siebie. Do  końca. Mnie tego nie
nauczył, ja tego nie umiem. Jak on. Dałem się wyprzedzić, dałem się pokonać.  I nawet nie
żałuję. Czegoś żałuję, ale nie wiem czego.
Kłamię. Wiem.
Tego, że tylko do ciebie mogę mówić, zdychając. Do ciebie, mój uczniu, mój wrogu. Tego
żałuję.
I jeszcze czegoś.
Czegoś takiego, że –
Ale to już nieważne, nieważne, nieważne!
213



------------------------------------------------------------- page 214

4A
Znów wieczór. Lampa. Mój ledwo wychodzący z gardła głos.
Za długo to trwa, za długo. Robię się nudny. Trzeba było umrzeć wczoraj, przedwczoraj.
Tak się chce z kimś pogadać. To nudne.
Zastanawiałem się dzisiaj, czy wyrządziłem komuś krzywdę. Kiedykolwiek. Choć  raz w
życiu.  Nie.  Przysięgam  na  Boga,  przysięgam  w  obliczu  śmierci,  przysięgam  na zbawienie
duszy – jeśli ono istnieje. NIGDY NIE SKRZYWDZIŁEM NIKOGO.
Chyba że baby, ale to się przecież nie liczy. Albo że niechcący, albo że w dobrej wierze, a
to też się przecież nie liczy.
Więc za co mnie to wszystko spotyka?
Nigdy nie skrzywdziłem. Raczej broniłem przed krzywdą. Przysięgam. Łzy mi lecą z oczu.
Przysięgam. Jest taka piosenka (słucham jej teraz i łzy mi kapią na biurko, na kolana), taka
piosenka jednego żabojada, Brassensa. Ty ją na pewno znasz, ty z żabojadami za pan brat, ty
fircyku. To mi popraw, jak coś schrzanię. Chanson pour l'Auvergnat, tak to się zwało, ta pio-
senka. Trzy zwrotki, każda dla innego dobrego człowieka: dla takiego, co mu, Brassensowi,
dał drewna w mróz, dla takiej, co mu dała chleba w głód, dla takiego, co mu współczuł, jak go
gliny brały. Do tej pory pamięta, do tej pory każdy taki uczynek jest w jego duszy jak słońce,
jak fajerwerki – i jak jedno z tych trojga umrze, jak zajedzie karawan, to za ten jeden dobry
uczynek, za ten jeden cud –
Niech cię powiezie poprzez niebo
wprost do Przedwiecznego.
No, przecież i mnie tak samo, Guciu! Tak samo ze mną! Zawsze się wzruszałem przy tej
piosence, bo ona jest o mnie. Dawałem chleb, dawałem ciepło, dawałem nadzieję – jak Bóg.
Nic nie brałem dla siebie, własna żona mi się rzuciła z okna, bo ja – nic dla siebie, nic dla
swoich! Wszystko dla innych! Więc za co taka kara? Za co się tak duszę, Guciu, za co taka
ciemność przede mną?!
Przecież tobie życie uratowałem, Guciu! Co by z tobą było beze mnie? Co by było z Moną,
z Dzidzią, z kimkolwiek? Z tym narodem nieszczęsnym? Z ludzkością? A tak, a tak! No, co?!
Nie wiem.
Bóg jest przy mnie. Serce mam czyste. Sumienie mam czyste. Nic mnie złego nie spotka,
ani tu, ani tam. Teraz to wiem.
Wyzdrowieję. Nie umrę. A więc – nigdy tego nie usłyszysz, Guciu! Nigdy! Bóle mi prze-
szły, świetnie mi się oddycha, jutro rzucę tę taśmę w ogień: ocalałem! Zostałem ocalony!
Teraz to zrozumiałem. To ta piosenka. Ten głos. Ty tego nie rozumiałeś, Guciu. Że tak ko-
cham piosenki. Że tak się wzruszam byle czym Piosenkami. Wódką. Tym samym, co zwykli
ludzie. Że tak płaczę o byle co. Bo się spiję, bo mi ktoś coś strasznego o sobie opowie, bo
ktoś tak pięknie zaśpiewa. A Zja zaraz, Guciu – samo serce niczym więcej nie jestem, samo
serce!
Nic złego nie pamiętam. Nie było zła. Ja go nigdy me wyrządziłem. Ja łagodziłem, ja ra-
towałem – przez cale życie. I dlatego ON mi wybaczył. Wszystko mi przeszło. Oddycham,
mc mnie me boli nic nie dusi. Och, Guciu, trzeba cierpieć, żeby zrozumieć takie szczęście –
kres cierpień. Wszystkim chciałem to dać. Dałem. A teraz – o Boże Boże! – teraz spotkała
214



------------------------------------------------------------- page 215

mnie za to nagroda. Już po mojej męce. Zostałem ocalony. Och, gdybyś wiedział, jak mi lek-
ko oddychać' Nikt tego nie zrozumie, nikt, kto się nie dusił. Stał się cud. Dobrego człowieka
Bóg podusi, podusi, i puści – jak mówili ruscy, kiedy byłem młody. Mnie puścił. Ożywam.
Podszedłem do okna. Co za księżyc, Guciu! Co za księżyc! Jak mi lekko oddychać! I ta
ulica w dole, i cienie gałęzi w świetle księżyca, i ta kobieta, która właśnie, ciągnąc za sobą
wysmukły cień, przechodzi przez jezdnię –
215



------------------------------------------------------------- page 216

W oknie  się świeci. Słabo. Lampa  z abażurem. Milutko. Siedzi  sobie wybraniec  losu w
tym milutkim, przytulnym świetle, i cieszy się życiem. I nic nie wie.
Nie wie o mnie.
Nie pamięta o mnie. Nie wie, że za ten brak pamięci zginie.
Dom obstawiony szpiclami, choć ten, co w środku, jest już niczym. Wyrzucili go na śmiet-
nik, ale jeszcze pilnują, jeszcze chronią. Tak myślę.
A może nie ma szpiclów? Zrobię swoje i ocaleję? Może i tak. Może i nikt go nie pilnuje.
Augusta. Bardzo możliwe, że nikt nie pilnuje, że nikt mnie nie złapie ani nie zamknie. Tym
lepiej. Mogłabym wreszcie zacząć żyć. Po tych wszystkich latach, które mi zabrali Mogłabym
odetchnąć.
Chciałabym.
Stoję pod jego oknem i patrzę na jego cień za szybą. Siedzi przy biurku, nagrywa coś na
magnetofon. Śledzę go od dawna; wiem, co robi.
Na pewno nie pamięta tamtego dnia, kiedy mnie złapali na ulicy. Dnia, kiedy mnie strzy-
gli.  Dnia, kiedy wpychali  mi w gardło  moje własne,  grzeszne,  obcięte  włosy. No,  to sobie
przypomni. Boga nie ma, ale zemsta go zastępuje.
Zemsta jest Bogiem. Jedynym Bogiem, jakiego możemy mieć. Jedyną sprawiedliwością.
Tym miał być Bóg, prawda? Sprawiedliwością.
Nie ma go i nie ma sprawiedliwości. Ale my jesteśmy. My, ludzie. JA jestem. Przeżyłam,
przetrwałam, przeczekałam. Tyle lat czekałam! Tyle lat go śledziłam! Cale jego życie znałam
jak szpicel albo jak Bóg. Za chwilę zadzwonię do drzwi. Otworzy mi. Dobrze przygotowałam
tekst. Na pewno mi otworzy.
Potem mu wszystko powiem. Jeżeli nie będzie mnie pamiętał – zakład o każdą sumę, że
nie będzie! – zginie. Jeżeli będzie pamiętał – nie wiem. Zobaczę.
Zakład o każdą sumę, że nie zapamiętał takiego drobiazgu! Jednego zabitego życia!
Jeżeli nie zapamiętał, będę jego Bogiem.
Dość już się napatrzyłam. Przechodzę na drugą stronę ulicy. Naciskam guzik domofonu.
Słyszę jego głos. Na wszystko daje się nabrać. Tak, jak myślałam.
Zaraz to zrobię.
Wchodzę do środka. Wsiadam do windy. Wjeżdżam na górę. Drzwi są uchylone. Czeka na
mnie. Zaraz wejdę.
Zaraz wejdę.
216