Danuta Mostwin

        Nie ma domu



           Tom 





    Całość w tomach











Zakład Nagrań i Wydawnictw

   Związku Niewidomych

      Warszawa 2000



























Tłoczono pismem punktowym dla 
niewidomych w Drukarni Zakładu 
Nagrań i Wydawnictw ZN, 

Warszawa, ul. Konwiktorska 9



Przedruk:  Wydawnictwo 
"Norbertinum", Lublin 1996 



Korekta

U. Maksimowicz

i E. Chmielewska




`ty

I





Już sześć tygodni broni się 
Warszawa. A my, na prawym brzegu 
Wisły, oddaleni od rzeki o 
niecałe pół mili, na terenie 
opanowanym przez Niemców, 
jesteśmy biernymi świadkami 
dramatu. Ulice pod ostrzałem, 
puste, patrolowane przez 
pijanych, rozbestwionych 
żołnierzy ukraińskich na służbie 
niemieckiej. Co kilka dni - 
obława. Niemcy, pod groźbą 
śmierci, każą stawiać się do 
wywózki. Najpierw - młodzi 
mężczyźni. Widzimy ich przez 
okno kuchenne. Idą pojedynczo na 
miejsce zbiórki w kierunku Ronda 
Waszyngtona. Głowy spuszczone, 
długie buty, chlebaki 
przewieszone przez ramię.

Staś decyduje się zostać. 
Szykujemy mu kryjówkę. W 
przedpokoju, nad drzwiami 
wejściowymi, wysoko i 
niewidocznie umieszczony jest 
głęboki schowek, w którym 
trzymamy brudną bieliznę. Tam! 
Ukryty, leży przez długie 
godziny. Słyszy stąpanie 
ciężkich, żołnierskich butów. 
Przeszukują mieszkanie. Dopiero 
nocą, gdy wszystko zamiera, Staś 
wyskakuje, prostuje się, 
oddycha. Przedostajemy się na 
płaski dach domu. Widać łuny nad 
Śródmieściem. W chłodzie 
wrześniowej nocy zapach 
spalenizny. Rozpoznajemy ulice. 
Bezsilni wobec dramatu stoimy 
bezradnie, zrozpaczeni.

Za dwa dni przyjechali po 
wszystkich mężczyzn. Grożą, 
ogłaszają przez megafony: "Nie 
próbujcie się ukrywać! 
Znaleziony będzie rozstrzelany 
na miejscu. Ktokolwiek dopomoże 
w ukrywaniu - kara śmierci". 
Teren, z którego będą wywozić 
rozciąga się od Ronda 
Waszyngtona aż do ulicy 
Zwycięzców. Jesteśmy więc w 
zasięgu strefy objętej wywózką. 
Należy przedostać się poza tę 
linię graniczną. Ale w jaki 
sposób? Staś decyduje się 
przebrać za kobietę i wyjść z 
zagrożonego terenu. Postanawia 
przedostać się do kamienicy za 
rogiem Zwycięzców. Sukienki i 
buty mojej ciotki Haliny 
najlepiej na niego pasują. 
Nakłada pantofle na wysokich 
obcasach, na głowie zawiązuje 
chusteczkę. Podmalowujemy mu 
usta i policzki, a włosy na 
piersiach wystające z dekoltu 
usuwamy depilatorem. W 
przebraniu wygląda okropnie 
wyuzdanie i prowokująco, a 
jednak jest w nim jakiś feblik 
kobiecy. Patrząc na niego 
zaczynam się śmiać, zginam się 
wpół, duszę się ze śmiechu. 
Śmieje się Irena. Halina 
chichocze, krztusi się, wyciera 
załzawione oczy.

- Jak ty przejdziesz - mówi 
Irena - przecież dozorczyni 
przysięgała, że nie ukryje 
żadnego mężczyzny. Ona cię nie 
wpuści!

Staś przygląda się w lustrze. 
Jest zachwycony swoim wyglądem.

- Nikt mnie nie pozna.

Lekkomyślność tego przebrania, 
makabryczność maskarady, która w 
każdej chwili może zakończyć się 
egzekucją nas wszystkich, nie 
trafiają do naszej wyobraźni.

- Ja już wychodzę.

Wyszedł na ulicę pełną 
patrolujących Niemców. 
Rzuciłyśmy się do okna. Ogarnęła 
nas groza. Wstrzymując oddechy, 
śledzimy jego kroki. Idzie 
spokojnie, wolno. Omija "budy", 
do których żołnierze zapędzają 
mężczyzn. Zjawili się ci, którzy 
ukrywali się dotychczas. Ilu ich 
jeszcze! Ilu chłopców, młodych 
mężczyzn! Ich zszargane nerwy 
nie pozwalały na dłuższy opór, 
nie chcieli ryzykować, nie 
chcieli narażać najbliższych. 
Ponure, zrezygnowane twarze. 
Drżymy przerażone. Gdzie Staś? 
Matka modli się głośno.

- Niedawno - mówi Halina - 
ktoś mi opowiadał, że Niemcy 
schwycili takiego przebranego 
mężczyznę. Skatowali go i potem 
rozstrzelali.

Ale Staś przeszedł. 
Dozorczyni kamienicy nie 
rozpoznała go. Ukrył się w 
piwnicznym schronie. Wrócił 
dopiero nocą.



Od kilku dni słychać z daleka 
artylerię rosyjską. Ich samoloty 
oświetlają pozycje niemieckie 
długopalnymi rakietami 
spuszczanymi na spadochronach. W 
tym świetle bombardują. Ponad 
Pragą łuny pożarów.

Ostatni raz Niemcy przyjechali 
na Saską Kępę dzień przed 
wysadzeniem mostu. Obława 
zaczyna się z samego rana. Punkt 
zborny na Rondzie Waszyngtona. 
Już czeka rząd "bud". Co kilka 
minut głośniki zapowiadają: 
"Wszyscy mężczyźni niezależnie 
od wieku muszą opuścić 
dzielnicę". Ulica Francuska 
będzie pierwszą linią frontu. 
Tym razem Staś decyduje się:

- Sytuacja wygląda groźnie - 
mówi. - Jutro mają ewakuować 
kobiety. A gdyby teraz mnie 
znaleźli, rozstrzelają nas 
wszystkich.

Pomagamy mu przygotować się na 
drogę. Nie mamy plecaka. Walizka 
nieporęczna i za ciężka. Więc 
chyba worek? Staś zgadza się.

- Niech będzie worek.

Zaczyna się pakowanie. Sweter 
i grube buty. Suchary i 
przetopiony boczek. A bandaż? A 
jodyna? Nie wziąłeś latarki! 
Przecież latarka! I zioła. 
Chciałeś zioła na nerki. 
Wszystko ważne. I to się przyda, 
i tamto. A zapałki? A kawałek 
świecy?

- Stasiu, masz, weź tę puszkę 
sardynek.

- Nie, nie, to dla was. 
Przecież to ostatnie pudełko.

- Weź stanowczo. Nigdy nie 
wiadomo...

Worek, miech, wór brezentowy, 
worzysko, w którym i maszynka 
spirytusowa, i garczek, zaczyna 
pęcznieć, wypełnia się. Rośnie.

- Jak ty to weźmiesz?

- Zwyczajnie. Na plecy. Lepiej 
mieć, niż nie mieć. 

A teraz trzeba się żegnać. 
Sześć tygodni razem. Kochamy 
się. Ale nawet nie znam jego 
prawdziwego nazwiska. Spadł, 
zjawił się. I odchodzi.

- Idź z Bogiem - mówi Irena. 
Kciukiem kreśli mu znak krzyża 
na czole. A ja nie mogę się 
pożegnać. Nie mogę. W tym małym 
korytarzyku, w którym 
zobaczyliśmy się po raz 
pierwszy, gdzie na wieszaku wisi 
jeszcze czapka oficerska ojca, 
walą się ściany i sufit, 
wszystko zapada się na mnie, 
uciska, dusi, chwieje się 
podłoga i drżą mi ręce, których 
nie mogę wyciągnąć do 
pożegnania.

- Ja już pójdę. Nie pożegnasz 
się ze mną?

- Zaczekaj!

- Muszę iść. Ale dam znać. 
Jakoś dam znać. Odnajdę was.

- Zaczekaj. Ja cię odprowadzę.

- Chcesz? Naprawdę? 

- Odprowadzę cię do Ronda.

Pomagamy przymocować mu do 
pleców wypchane worzysko. Łzy 
płyną mi po twarzy. Wychodzimy. 
Poranek niebieski, wysoko 
gorejące słońce. Dwunasty 
września. Dalekie huki od strony 
Pragi. Nad Warszawą skłębione, 
rozpaczliwe dymy. Całą 
szerokością ulicy Francuskiej 
suną mężczyźni. Są i młodzi. A 
więc ukrywali się. Ale dziś to 
już ostateczność. Ubrani w 
długie buty, "oficerki", jak na 
paradę. Plecaki, chlebaki, 
podręczne walizeczki. Tylko Staś 
ginie pod swoim worem, sterczy 
mu ponad głową. Idziemy 
wolniutko, krok za krokiem. 
Żołnierze zaganiają. Cywil przez 
tubę powtarza po polsku: 
"Wszyscy mężczyźni muszą wyjść 
do godziny dwunastej! Będzie 
ścisła rewizja każdego domu. 
Ukryci i ci, co im pomogą - będą 
rozstrzelani na miejscu. Jutro 
ewakuacja kobiet i dzieci. Nikt 
tu nie może zostać".

Długim korowodem sunie 
pielgrzymka udręczonych. 
Niektórych odprowadzają kobiety. 
Pochylają się, szepczą ostatnie 
słowa. Tłumione łzy, uściski i 
błogosławieństwa. Uśmiechy bez 
radości. Wielu idzie samotnie. 
Wzrok utkwiony w 
nieskończoności. Zdecydowani na 
wszystko żegnają się z nadzieją.

Nagle, w chwili przekroczenia 
skrzyżowania Obrońców i 
Francuskiej, nagle... Chwytam 
Stasia za rękę.

- Patrz tam. Cicho! 
Ostrożnie... Tam! Widzisz?

- Widzę. Zawracają go. Kto to?

- To ten stary fryzjer. 
Powiedzieli mu, że nie musi iść. 
Widzisz, wraca do domu.

- Dobrze. To teraz uważaj, 
zawracam. Tylko spokojnie. 
Wolno, spokojnie.

Skryty za swoim worem, 
worzyskiem, Staś okręca się na 
miejscu. Tup, tup... tup. 
Zawraca, a ja z nim.

- Zauważyli?

- Nie. Idź dalej.

Już jesteśmy na naszej dróżce. 
Mijamy procesję mężczyzn 
ciągnących do Ronda Waszyngtona. 
A my wolniutko, osłonięci 
worzyskiem - pod prąd. Przez 
furtkę do ogródka. Już drzwi 
mieszkania. Irena w drzwiach:

- Co? Co się stało?

- Zawrócili tego starego 
fryzjera.

- To nie wszyscy wyjdą?

- Nie wszyscy.

- Wchodź prędko do domu. I 
czekaj no!... Gdzie by tu... 
Piwnica?

Staś nie chce piwnicy. Nie, 
nie! Pierwsza rzecz - pójdą 
szukać do piwnicy.

Irena marszczy czoło, myśli 
głośno:

- A dach?

- Nie. Dach płaski. Ale 
strych!

- Masz rację. Strych! Tam jest 
taka sterta żelastwa.

- O widzisz! Lećmy sprawdzić!

Biegniemy. Ogródkiem do drzwi 
prowadzących na klatkę schodową. 
Tędy na strych. Biegnę pierwsza, 
sprawdzam, czy pusto. Odwracam 
się:

- Chodźcie! Można!

Odwracając się, przez szybę w 
drzwiach klatki schodowej, z 
wysokości drugiego piętra, widzę 
ich jeszcze. Idą... Za nimi 
wloką się ich cienie. Odchodzą 
do czekających na Rondzie bud. 
Gdzie ich zawiozą? Do obozów? 
Czy rozstrzelają starszych, a 
młodych zapędzą do prac 
fortyfikacyjnych?



Wpadamy na strych. Strych nad 
całym domem. Słabe światło sączy 
się przez małe okienka. Pusto. 
Gdzie tu się schować? Staś 
rozgląda się, zastanawia.

- Tu! O tu!

W kącie, z dala od okien, 
spora sterta odpadków 
pozostałych tu jeszcze od czasu 
budowania domu: dykta, pogięte 
kawały blachy, papy, rury, zwoje 
drutu, gruz, jakieś papiery, 
szmaty, puszki po farbach. Jest 
to stos wysokości około pół 
metra i trzy metry długości. 
Staś przygląda się, ocenia:

- Tu będzie robota! Trzeba się 
śpieszyć.

Zaczyna odgarniać gruz, 
przygotowując przestrzeń, w 
której mógłby się położyć. Od 
strony Pragi wzmagają się głuche 
detonacje.

- Ja się położę, przykryjcie 
mnie tym wszystkim. Mogę tak 
przeleżeć kilka godzin. Tylko 
będę potrzebował butelki. 

Wierzę mu, ale drżę z obawy.

- Czy tu będzie bezpiecznie?

- Najzupełniej. O ile w ogóle 
może gdzieś być bezpiecznie. Ale 
właśnie chodzi o takie miejsce, 
które nie jest kryjówką.



    **       **       **



Położyłem się w tej stercie. 
Przykryły mnie deskami i gruzem. 
W ostatniej chwili, zanim 
nakryły mi głowę, spojrzałem. 
Pożegnałem je wzrokiem. Nikt nie 
wie, co się stanie. Straszny 
kurz. Leżę z chusteczką przy 
nosie. Prawa ręka opuszczona, 
wolna, żeby w razie potrzeby był 
dostęp do butelki... no trudno, 
to ludzkie. Lewa ręka pod głową. 
Chyba zasnąłem. Tak gorąco, 
duszno, coraz trudniej oddychać. 
Nie można sobie wyobrazić, że 
pod tymi śmieciami - człowiek. 
Ale kto ich wie! Mogą przekłuć 
bagnetem. Strzelić. Ot tak 
tylko. Chyba po południu 
usłyszałem ich kroki. Miałem 
przy sobie sztylet. Na wszelki 
wypadek. Zawsze jakaś broń. 
Teraz idą po schodach. Walą 
buciorami. Zbliżają się. Ich 
głosy coraz wyraźniejsze. Coraz 
bliższe. Jest ich pewnie trzech. 
Teraz są tuż przy mnie. Nade 
mną. Duszę się. Zatykam nos i 
usta chusteczką. Nagle wstrząs! 
Uderzenie! To jeden z żołnierzy 
wskoczył na stertę żelastwa. 
Podskoczył. Kopnął. Czuję 
intensywność napięcia instynktu 
obronnego. Nie boję się. 
Sprężony, najeżony, oczekuję. 
Jestem krzykiem. Rozdzierającym 
a bezgłośnym. Ocieram się o 
śmierć. Kroki. Głosy. Kroki 
oddalają się. Odeszli. Słyszę 
uderzenia ich butów na schodach. 
Ale jeszcze mogą wrócić. Cisza. 
Słabnę.



    **        **         **



- Idą tu!

- Gdzie idą?

- Dwóch do nas. Trzech na 
górę... na strych... O Boże!

- Nie myśl nic. Nie ściągaj 
nieszczęścia.

- Idą! Boję się...

- Nie bój się, Bogusiu. Czuję 
jakąś siłę, która nas broni. 
Widzę twarz mego ojca... cały 
czas widzę twarz Dominika.

Walenie do drzwi. Otwieram. 
Dwaj żołnierze. Hełmy, plamiste 
mundury, karabiny w pogotowiu, 
pochyleni, czujni. Matka oparta 
o drzwi pokoju, usuwa się. 
Przyskakują do okna. Wyglądają 
oknem na ogród. Otwierają szafy, 
schowki, szukają pod meblami. 
Szperają. Węszą. Przetrząsają.

- Nie ma tu mężczyzn? Nie 
ukrywacie kogoś?

- Nie.

- Za ukrywanie grozi kara 
śmierci.

Nie odpowiadamy. Tylko matka 
widząc, że jeden z żołnierzy 
zabiera szczoteczkę do zębów, 
wyrywa mu ją z ręki. Oddaje. 
Jakby zawstydzony. Jeszcze 
spojrzenie tu i tam, jeszcze 
szybki skok w stronę okna. 
Odchodzą. Przystają przed furtką 
ogrodową. Gwiżdżą na tamtych, 
którzy na strychu... Przypadamy 
do okna. Wychodzą. Serce staje 
mi w gardle.

Znaleźli go? Prowadzą? Raz... 
dwa... trzy... cztery... pięć. 
Pięciu żołnierzy. To wszystko. 
Już wyszli z ogrodu, zatrzasnęła 
się za nimi furtka. Nie znaleźli 
go. Irena pada na kolana przed 
łóżkiem, płacze. Ulica Francuska 
pustoszeje.

- Mamusiu, już chyba 
wyjechali. Pobiegnę, zobaczę.

- Nie, jeszcze nie! Mogą 
wrócić. Zamknij drzwi!

- Pobiegnę na strych.

- Nie! Nie wskazuj drogi. 
Wieczorem, jak się ściemni. 

Ktoś wali do drzwi, dłonią na 
płask.

- Irena, otwieraj, to ja! 
Kwiatkowska! 

Matka otwiera drzwi. Zosia 
Kwiatkowska wpada jak huragan.

- Uciekają!

- Kto? Niemcy?

- Niemcy! Niemcy uciekają!

Matka cała we łzach. Spłakana. 
Nos czerwony, włosy w nieładzie.

- Zosiu, skąd wiesz, że 
uciekają?

- Zaraz ci powiem. Masz 
zapałki?

- Jest ogień pod blachą.

Kwiatkowska uczesana, 
upudrowana, nawet ten liszaj 
koło dolnej wargi przybladł. I 
już kopci. Uzbierała sobie zapas 
papierosów na kilka lat.

- Jutro będą tu Sowieci.

- Kto ci to powiedział?

- Przyleciał chłopak od 
ogrodnika. Mówił, że na łąkach u 
Mrozińskiej już byli. Sowieci są 
na Pradze. A u Mrozińskiej byli 
Polacy.

- Polskie wojsko?

- Berlingowcy. Tylko czujki. 
Mówili - idą na Warszawę. Na 
odsiecz Warszawie.

Wybiegła. Teraz tylko my 
dwie. Z tą nowiną, z tą 
wiadomością. Przepełnione nią, 
oszołomione. Chcę pobiec do 
Stasia, powiedzieć mu, ale matka 
jeszcze wstrzymuje.

- Byli u Mrozińskiej. Ja w to 
wierzę. Ale teraz za wcześnie. 
Niech on tam lepiej jeszcze 
zostanie. Nic nie wiadomo. 
Poczekamy, aż się ściemni.

Mrozińscy, ogrodnicy, to był 
ważny punkt strategiczny w 
naszym życiu. Do Mrozińskiej 
chodziłyśmy po pomidory przez 
cały okres Powstania. Latały 
zabłąkane kule, świst koło ucha 
i pac! pac! wpadały gdzieś 
między pomidory i melony, 
Mrozińska nie ruszała się ze 
swego domku-lepianki. Z zewnątrz 
nędznie, a w środku miała 
komfortowo: wymoszczone, 
wyścielone, ciepło. A zapasy! I 
do tego pies ostry. Kudłaty, 
silny, nie dopuszczał nikogo. W 
dzień trzymała go na łańcuchu, 
nocą puszczała wolno.

Mrozińska nakładała na nasz 
wózeczek pomidory. Były 
przepiękne tej wojennej jesieni: 
dojrzałe w słońcu, o cieniutkiej 
skórce. Dwa gatunki: bursztynowe 
i szkarłatne. Nie ważyła, tylko 
tak, na oko. Ile tych pomidorów 
się zmieści. Dokładała, kusiła:

- O ten niech pani weźmie! I 
ten. Proszę, jaki piękny! 

Lubiły się z moją matką. 
Zawsze rajcowały nad tymi 
pomidorami. Politykowały, 
przepowiadały różne zakończenia 
wojny. Rozłożysta blondynka. 
Twarz pyzata, oczy okrągłe. Usta 
szerokie. Umiała się śmiać. Tej 
jesieni - kwitła. A Mroziński 
gdzieś przepadł. Nie pytałyśmy. 
I syna zabrał. Schował się? 
Uciekł? Miał pod swoimi 
oszklonymi inspektami różne 
podkopy, piwniczki. Może tam 
siedział w ziemiance? Dopiero 
jak było po wszystkim, zjawił 
się. Ludzie mówili, że został 
dygnitarzem komunistycznym. I 
już nasze drogi nie spotkały 
się. Ale podczas Powstania 
ratowały nas te pomidory. 
Zjadało się je na śniadanie, na 
obiad, na kolację. Do tego 
suchary. Kartofli już nie było. 
Kiedyś, pod koniec sierpnia, 
przywędrował do nas chłop z 
workiem ziemniaków. Malutkie 
były, jak orzeszki, wyglądały na 
nasienne. Kupiłyśmy. Opowiadał, 
że alianci są już na Pradze. Już 
lada dzień przyjdą Warszawie na 
pomoc. Zaklinał się:

- Sam widziałem!

Więc może z tymi Sowietami tak 
samo? Ale jak? Niemożliwe. Matka 
mówiła:

- Wierzę, ale nie dowierzam. 
Dopiero jak się ściemni, pójdę 
po niego, jeszcze nie teraz.



Słabł. Promyki światła, które 
dochodziły do niego przez stertę 
żelastwa i gruzu, przygasły. 
Słyszał coraz bliższe, coraz 
wyraźniejsze odgłosy artylerii. 
Wreszcie kroki, lekkie, kobiece. 
Odetchnął. Irena odwaliła deski, 
gruz, blachę. Nie ruszał się. 
Był tak słaby, że musiała go 
podtrzymywać, podprowadzić do 
okna. Chwytał głośno powietrze 
otwartymi ustami. Szepnął:

- Gdzie Niemcy?

- Poszli, odjechali, uciekli 
już dawno. Ale nie byłam pewna, 
bałam się. Sowieci na Pradze. 
Podobno są oddziały polskie.

- To armia Berlinga - 
powiedział. - Idą na pomoc 
Warszawie.



Z dachu widać było Pragę. 
Płonął Dworzec Wschodni i 
Dworzec Wileński. Paliły się 
domy na Targowej. Waliła 
artyleria. Od Warszawy - cisza. 
I cisza blisko nas. Cisza na 
Saskiej Kępie. Ale była to cisza 
groźna, napięta, przyczajona, 
jakby coś się zbliżało, pełzło 
niewidoczne w ciemności. Cisza 
interregnum. Ta jedna noc 
wolności, kiedy na miejsce 
wycofujących się wojsk 
niemieckich nie weszły oddziały 
sowieckie, ta ostatnia noc w 
domu była nam jeszcze dana.

Zbudziliśmy się nad ranem. 
Szarzało. Uchyliłam drzwi. 
Cofnęłam się. Schylony, wzdłuż 
niskiego muru odgradzającego 
ogródek od ulicy, w rozpiętym 
mundurze, chwiejąc się szedł, 
wlókł się żołnierz niemiecki. I 
nagle padł. Mur osłonił go 
zupełnie. Ranny? Zemdlał? Kona? 
Odwróciłam się. Staś stał za 
mną.

- Widziałem - szepnął. - 
Lepiej wejdź do mieszkania. Ja 
zobaczę.

- Może to ranny. Może umiera? 
Może trzeba mu pomóc?

- Może. Zobaczę. Ale może to 
zasadzka. Ma karabin. 

Żołnierz nie ruszał się. Murek 
zasłaniał go. Leżał tam? 
Umierał? Staś wychylił się 
ostrożnie. Wrócił do mieszkania. 
Uśmiechał się, ale dziwnie, 
cynicznie, jakby śmiał się sam z 
siebie.

- I co?

- Ech! Poszedł już. Uciekł, 
ostatni maruder.

- Ale co mu się stało? Ranny? 
Osłabł?

- Nieee... No, co ci mam 
mówić! Zachciało mu się. 
Zostawił nam swój ślad. A my... 
z tą pomocą... kiedy trzeba 
było... No cóż. Tacy już 
jesteśmy.



Dzień rozwinął się upalny. 
Ludzie wychodzili na ulicę. 
Tylko kilku starszych mężczyzn, 
kobiety i dzieci. Staś jedyny 
młody mężczyzna. Mówiliśmy: Co 
teraz? Co się stanie? Będą 
forsować Wisłę? Nagle potężny, 
ogłuszający huk. To runął 
wysadzony przez Niemców most 
Poniatowskiego.

Od strony łąk zbliżało się 
trzech jeźdźców. Wydręczone, 
ponure twarze. Chude, małe 
koniki. Sznurki zamiast lejc, 
karabiny na sznurkach. Obojętnie 
wpatrzeni przed siebie. Był to 
patrol rozpoznawczy armii 
sowieckiej. Ludzie przystawali. 
Milczeli niedowierzająco. Nikt 
nie rzucał kwiatów, nikt nie 
podbiegał z głośnym powitaniem. 
Podobno na Pradze rzucali 
kwiaty, ale tu nie. Tylko 
uczucie ulgi. Osłabiająca, 
bezradosna radość. Odurzenie, aż 
do zawrotu głowy. Nie ma 
Niemców! Uciekli. To znaczy 
- wolność? Czy to możliwe? 
Wolność? I co teraz? Wyrzucą nas 
stąd? Zostawią? Wracamy do 
mieszkania. Od strony Wisły 
ostre, powtarzające się świsty. 
Dom chwieje się. Obraz spadł ze 
ściany. Matka przerażona.

- Schodzę do piwnicy. Nie 
siedźcie tu. Ten obraz to zły 
znak...

Ale my zostajemy, we dwoje 
czujemy się bezpiecznie. Nie, to 
tylko ja czuję się bezpiecznie 
przy Stasiu. Sama uciekłabym już 
dawno do piwnicy.

- Powiedz, jak to wszystko 
jeszcze długo potrwa?

- Słyszysz, front zbliża się, 
podchodzi do Wisły.

- A co z nami?

- Na razie dom stoi. 
Zobaczymy.

Siedzimy przy stole, jemy 
pomidory. Odgłos dział coraz 
wyraźniejszy. Nagle huk! Blisko. 
To w nas. Dom szarpnął się. 
Zakołysał. Osiadł. Tynk w 
oczach, w gardle. Krzyk. Na 
pomoc! Ratunku!

To głos Anny Lachert, to obok. 
Chwytam podręczną apteczkę. 
Biegniemy. Okno kuchenne Anny 
przylega do naszego okna. Tylko 
kilka kroków. Na dworze 
kotłowanina, tuman kurzu, 
odgłosy pocisków. Drzwi od 
mieszkania Anny wywalone. Oparta 
o ścianę pani Marta, ta która 
niedawno tu zamieszkała. Widzę, 
jak osuwa się, brzuch 
rozpłatany, jelita wypływają na 
podłogę, oczy ogromne, wzrok 
przerażony, błagalny, wargi 
poruszają się bezgłośnie, jej 
umierające spojrzenie na mojej 
twarzy. Kona. Oparta o ścianę i 
kaloryfer. Oczy wpatrzone we 
mnie. Drgawki nóg, krwawa piana 
na ustach. Za nami głos Anny:

- Szrapnel wpadł do kuchni... 
jak wyszłam do pokoju, ona 
gotowała i nagle słyszę... 
jeszcze wybiegła tu... o mój 
Boże, ona nie żyje. Nie żyje.

Badamy puls, serce. Nie żyje. 
Tylko oczy nieruchome, wydają 
się błagać o pomoc. Co zrobić? 
Trzeba ją pochować. Gdzie?

- Tu w ogródku - mówi Anna. - 
Przyniosę łopatę. 

Pochyla się, zamyka oczy pani 
Marii. Owijamy ją w 
prześcieradło. Staś bierze ją na 
ręce, zanosi do ogródka. Kopie 
dół. Kule nad nami. Świszczą 
pociski artylerii. Jesteśmy 
wzięci w dwa ognie: Niemcy spoza 
Wisły, Sowieci z Pragi. Chowamy 
panią Marię. Jej grób jest 
płytki, wojenny. Modlimy się, 
każdy po cichu. Biegniemy do 
schronu w piwnicy. Jej 
spojrzenie za nami.

Matka rozdygotana, płacze.

- Jesteście! Już myślałam... 
Co to było, co to za huk? Co się 
stało?

Opowiadam o pani Marii.

- Ta pani Maria? Taka duża, 
wysoka? Przecież ja z nią 
jeszcze dziś rozmawiałam. Boże 
drogi, Boże drogi!

W korytarzyku piwnicznym tłok. 
Jacyś dwaj młodzi chłopcy, 
pochyleni ku sobie, nie widzę 
ich twarzy. Na materacu jęczy 
starszy, chory mężczyzna. 
Przechodząc ocieram się o niego 
i przez moment spotykam jego 
udręczone spojrzenie. Matka w 
"naszej" piwnicy zapchanej teraz 
nie znanymi mi ludźmi. Nikt 
nikogo nie pyta, skąd? Dlaczego 
tu? Przyczajone, wyczekujące 
milczenie. Siadam obok matki na 
skrawku jakiejś skrzyni. Staś 
przystanął obok chłopców, o coś 
ich pyta. Szepczą. Nagle - huk! 
Po nim cała seria wybuchów, 
wycie, łomot! Wszyscy skuleni w 
przerażeniu. Wyczekiwanie. Leci 
"szafa". Słyszę zgrzytliwe 
zzz... zzz... zzz... przesuwanie 
straszliwego szafiska. Liczę: 
raz... dwa... trzy... cztery. 
Słyszę, że inni też liczą. 
Wybuch! Głuchy łoskot uderzenia. 
To gdzieś dalej. Ale zaraz 
następne "szafy". Jedna po 
drugiej. Zgrzyty. Huk. To było 
blisko! Trzask, podmuch, zgasła 
świeczka, coś się sypie. Dom się 
zawalił? Nie! Ale to w nas! 
Jezus Maria! Matka zasłania 
sobie uszy rękami.

- Nie mogę... nie 
wytrzymuję... zasypią nas w tej 
kamienicy! 

Wraca do mnie nieruchome, 
błagalne, konające spojrzenie 
pani Marii. Ona tam, w ogrodzie, 
my jeszcze w schronie... 
chwila... tak nagle i koniec.

O świcie ogień artylerii 
przycicha. Oparci o siebie 
ludzie przysypiają, chory na 
materacu chrapie, pojękuje. 
Wynurzamy się z piwnicy, 
otrząsamy z sadzy. Dzień czysty, 
świeży, rześki. Puste ulice. 
Staś obchodzi dom, wychodzi na 
jezdnię, przygląda się, jakby 
oceniał. Czuję, że jest 
niespokojny.

- Patrz! - pokazuje mi lej na 
jezdni. - Tu tu spadła ta mina. 
Widzisz, całe podmurowanie 
furtki roztrzaskane. To tędy 
wpadł odłamek i zabił panią 
Marię. Trzeba ich wszystkich 
natychmiast obudzić! Ten dom 
długo nie wytrzyma. Nie 
przetrzyma następnej nocy. 
Wszyscy muszą się ewakuować.

Biegniemy do schronu. Jak 
duszno! Posapywania. Chrapanie. 
Matka już nie śpi:

- Co się stało, Stasiu?

- Ten dom nie wytrzyma 
następnej nocy. Wszyscy muszą 
stąd wyjść.

Budzą się. Zdezorientowani, 
przerażeni. Słuchają.

- Wyjść stąd? Jak to, zaraz? 
Gdzie? Gdzie się ewakuować? To 
tu już nie można? 

- Nie. Tu nie jest 
bezpiecznie. Ta piwnica może być 
zasypana. Nie wytrzyma.

Dwaj chłopcy wynoszą chorego 
na materacu. Pytają: gdzie 
najlepiej?

- Szukajcie większych, 
silniejszych domów. I nie tak na 
wprost Wisły, jak tu.

Zbierają bety, rozchodzą się 
każdy gdzieś, do kogoś. Wracamy 
do mieszkania. Przemyć się i 
naprędce kawa. Okruchy sucharów. 
Pakuję walizkę. Matka mówi:

- Mam znajomą w tej dużej 
kamienicy blisko Ronda. Może 
tam?

Bierzemy walizkę i biegniemy 
zobaczyć.

Ze strony Pragi wali 
artyleria. Coraz głośniej. Coraz 
gęściej. Od Warszawy - kanonada. 
Wybuchy. Niebo w dymach. 
Biegniemy. Świst szrapneli. 
Matka wskazuje ręką:

- O tu... tu... skręcaj na 
Berezyńską... to ta duża 
kamienica.

Staś obiega dom naokoło. 
Zagląda do piwnicy: wielka 
pieczara. Gruby, betonowy strop. 
Nad nim kilka pięter.

- To powinno wytrzymać - mówi. 
- Przesiedźcie tu. Mogą być 
walki na ulicach.

- A ty?

- Wracam tam, bliżej Wisły.

- Ja z tobą.

- Nie. Lepiej zostań z matką. 
Ja muszę.

Żegnamy się. Ziemia dygocze. 
Staś odchodzi. Jeszcze znak 
ręką, jeszcze jakieś słowa 
przygłuszone wybuchem pocisku. 
Znika w kurzu, w dymie. 
Przecieram oczy. Wracam do 
piwnicy. Obca piwnica, stłoczeni 
ludzie. Miga płomyczek świeczki. 
Siadam przy matce na stołeczku. 
Rozłożone polowe łóżka. Siedzę 
otępiała. Ktoś zaczyna litanię i 
już cała piwnica: "Święta Boża 
Rodzicielko..."

Kotłowanina przy schodach. 
Szepty. Głosy. Ludzie wstają z 
miejsc. Chcą się przecisnąć do 
schodów. Co? Co się dzieje? 
Pożar? Nie! Nie! To goniec z 
Pragi. Goniec? Łącznik? Każdy 
chce się docisnąć. Co? 
Berlingowcy będą się przeprawiać 
przez Wisłę. Teraz? Teraz? Będą 
forsować Wisłę. Idą? Już idą... 
zbliżają się.

Zgrzyt! Nagła cisza. Leci 
"szafa". Przesuwanie. Raz... 
dwa... trzy... cztery... Huk! 
Szarpnięcie. Konwulsje ziemi. 
Gruz z sufitu. Dom drży. Matka 
trzyma mnie za rękę. Znów! 
"Szafa"! Liczenie. Leci! Coraz 
częściej, jedna za drugą. 
Wstrząs! Łomot! Litania. Teraz w 
nas, teraz blisko! Ściany się 
walą! Zasypie nas! Płacze 
dziecko, uciszania, modlitwy. 
Huk, trzask, dym. Skąd dym? 
Pożar! Zrywają się, cisną do 
drzwi! Spokojnie! Nie ma pożaru. 
To tu niedaleko.

- Mamo, ja pobiegnę, zobaczę.

- Nie, nie idź... nie odchodź!

Wyrywam się, wyskakuję, 
patrzę: pali się dom na 
Walecznych. Wszędzie dym, 
błyski. Wracam.

- Na Walecznych pali się dom.

- Który?

- Nie wiem. To będzie bliżej 
Francuskiej. 

Zapadam w stan półdrzemki, 
majaczenia. Z odrętwienia 
wyrywają mnie silniejsze 
wybuchy. Która to godzina? To 
już chyba noc. Znów głośne 
odmawianie litanii. Dziecko 
rozkrzyczało się. Zobojętnienie. 
Wszystko mi jedno. Wcześniej czy 
później - walnie w nas. 
Zagrzebie. Nie przeżyjemy tej 
nocy. A Staś? Gdzie Staś? 
Powinnam była z nim pójść. Po co 
ja siedzę w tej piwnicy? Nie 
wytrzymam dłużej. Oby tylko 
doczekać świtu.



    **       **        **



Jestem na Zwycięzców. Niebo 
czerwone. Pożary. Zgiełk bitwy. 
Terkot karabinów... zewsząd 
kule... świst miotaczy ognia... 
trzask pękających szyb. Ulicą 
Francuską, jeden za drugim, 
gęsiego, przygarbione, pochylone 
sylwetki żołnierzy. Wszystko 
Polacy. Przerażeni. Idą bez 
żadnej osłony ognia. Idą na 
śmierć. Bitwa bez krzyku. 
Wszędzie poświata ognia: od 
artylerii, od rakiet, którymi 
Niemcy oświetlają Wisłę. Idą, 
dźwigają pontony. Przyglądam się 
Berlingowcom. Ten sierżant! O, 
jak mi przypomina naszego 
wachmistrza z Tobruku. Wielkie 
chłopisko! Żegna się raz po raz. 
Porusza ustami, modli się.

Znikają za Wałem 
Miedzeszyńskim. Niemiecki ogień 
praży w przeprawę. Oświetleni 
rakietami Berlingowcy wypływają 
na Wisłę. Większość z nich 
ginie. Niedobitki tylko 
przeprawiają się na Czerniaków. 
Tam dołączają do walczących 
powstańców.

Na Zwycięzców, na małym 
placyku osłoniętym wysokim, 
narożnym domem - punkt 
opatrunkowy. Lokatorzy domu, 
kobiety i dziewczęta, opatrują 
rannych, gotują kawę. Ja - na 
uboczu. Pomagam przy noszeniu 
rannych, przy opatrunkach, ale 
nie mogę dołączyć oficjalnie... 
Dramat tej sytuacji. Bezsilność. 
Myślę: gdzie Boga? A jeśli 
kamienica na Berezyńskiej nie 
wytrzymała? Jeżeli znajdę tylko 
gruzy? Może nie powinna była tam 
zostać? Może tu bezpieczniej?



     **       **        **



Wyskoczyłam z piwnicy. Świt. 
Jeszcze szaro. Chłód 
orzeźwiający. Cisza, aż 
uroczysta. Dziwna. Pusto. 
Biegnę.

Omijam leje po minach. Od 
Walecznych smugi dymu. Biegnę. 
Gdzie dom? Nie widzę domu! Ale z 
daleka - sylwetka Stasia. 
Biegniemy sobie naprzeciw. Coraz 
szybciej. Wpadamy na siebie 
zadyszani. Ziemia zatrzymuje się 
w półobrocie. Żyjemy. Jesteśmy 
razem. Cisza. Tylko rytmiczny 
dwugłos oddechów i szybki puls 
pod skórą, gdy na poszarpanej 
lejami ziemi nocne ślady stóp 
śmierci świecą jeszcze zielonym 
próchnem.

Teraz dopiero widzimy. 
Zwisające szczątki balkonów, ich 
żebra stalowe wygięte. Wyrwany 
mur, rozbite szkło. Tam, gdzie 
był dom - stos gruzu. Tylko 
wtulone w kącie zachowało się 
nasze mieszkanie. Odsuwamy gruz, 
wciskamy się przez wyrwane 
drzwi. Tynk, szkło, gruby kurz 
sypie się na głowy, na ramiona. 
Ściana pomiędzy pokojem i 
korytarzem runęła, przywalając 
wieszak i oficerską czapkę ojca. 
Nie ma domu. Opiekuńcze ciepło 
gniazda rozwiane. Nikt nie 
zwróci przystani, której 
zawierzało się zbyt wiele. Ten 
dom umarł.

- Najważniejsze - mówi Staś - 
że nikt nie zginął. Wszyscy 
wyszli w porę ze schronu.

- Tak - mówię - tak. To 
najważniejsze.

Ale nagle porywa mnie, rozrywa 
fala płaczu. Łkam głośno, 
rozpaczliwie. Z najgłębszej 
otchłani rozpaczy, wybucha ze 
mnie, wbrew mnie samej, ten 
gejzer łez, niewspółmierny do 
straty. Niezależny od mojej 
świadomości.

- Ale dlaczego, dlaczego tak 
płaczesz? 

Spoglądam na niego 
zapuchniętymi szparkami oczu, 
schrypniętym szeptem zwierzam 
się:

- Nie ma domu. Nie ma naszego 
domu...



Irena wyszła ze schronu. Ostre 
światło dnia razi oczy. 
Przesłania je ręką. Idzie szybko 
w stronę domu. Przystaje, 
milczy. Spotykamy się wzrokiem. 
Dźwigamy wspólnie ciężar smutku.

- Tak mi się chce pić - mówi.

Przynoszę resztkę wody z 
imbryka. Matka pije gwałtownie. 
Krztusi się. Zastanawiamy się, 
co zrobić, gdzie się podziać. 
Czy zostaniemy w tym rozwalonym 
mieszkaniu? Matce jest obojętne. 
Wydaje mi się, jakby ta noc coś 
w niej załamała. Ożywia się 
nagle.

- Patrz! - wskazuje palcem. - 
Widzisz, kto przyjechał! 

Ulicą przejeżdża wojskowy 
motocykl. Mijał nas już 
kilkakrotnie. Oficer w polskim 
mundurze przyglądał się, jakby 
chciał się upewnić. A teraz 
zeskoczył z motocykla, 
podchodzi.

- Boga? Nie poznajesz?

- Skąd ty tutaj?

"Spartanin" śmieje się. 
Smagły, ciemny, nos orli, oczy 
sowie. To Tadeusz, brat 
cioteczny mojej matki, o 
kilkanaście lat od niej młodszy, 
komendant partyzantki z lasów 
bychawskich.

- Dołączyliśmy do oddziałów 
Berlinga. Idziemy wyzwalać 
Warszawę. Tam, w Lublinie, 
strasznie się o was martwią. 
Ciotka Paulina kazała mi się 
wami zaopiekować.

- My tu chyba zostaniemy - 
mówi Irena. 

"Spartanin" kręci głową.

- Natychmiast stąd się 
ewakuujcie. Tu będzie pierwsza 
linia frontu.

- Ewakuować się? Dokąd?

Podaje nam adres swego biura. 
Targowa 15. Wskakuje na 
motocykl. Woła jeszcze:

- Zaraz wychodźcie. Tu będzie 
niebezpiecznie. 

Zza Wisły coraz częstsze, 
coraz głośniejsze odgłosy 
artylerii. Wrzucam do walizki 
zmianę bielizny, buty, sukienki, 
ręcznik. To ta sama walizka, 
którą miałam z sobą we wrześniu 
39 roku, gdy ulegając panice 
półprzytomnie i bezplanowo 
uciekałyśmy żółtym autobusem 
przed siebie. To tę walizkę 
dźwigałam uparcie, gdy 
rozpoczynałyśmy pieszo powrotną 
wędrówkę. Walizkę miałam przy 
sobie, jadąc na wozie obok 
Henia, żołnierza_dezertera, 
który się nami w tej wędrówce 
zaopiekował. A przede mną, jak 
okiem sięgnąć płonęły wsie, 
płynęły wzdłuż drogi strumienie 
uciekinierów i rozbite oddziały 
wojska tułały się po lasach.

Wtedy podtrzymywała myśl o 
domu: wrócić, rozpakować 
walizkę. Poczuć utracone 
bezpieczeństwo drobnych rzeczy, 
zapachów, i dźwięków wrośniętych 
w to miejsce, splecionych 
korzeniami w jedyny, 
niepowtarzalny wzór.



Staś przynagla, trzeba się 
śpieszyć. Zaczynają ostrzeliwać 
coraz mocniej. Musimy się 
wycofać łąkami. Już tam biegną 
ludzie. Matka ustaje. Nie może 
złapać tchu. Jest spragniona.

- Pić... muszę się napić wody.

- Nie, nie teraz, nie teraz, 
wytrzymaj!

Biegniemy. Trzymam ją za rękę, 
Staś pomaga z drugiej strony. 
Świst pocisku. Przypadamy do 
ziemi. Podnosimy się, biegniemy. 
Praga pod obstrzałem. Huraganowy 
ogień. Docieramy wreszcie do 
kwatery "Spartanina".

Po pierwszej nocy, drżąc z 
zimna na podłodze, bez koców i 
płaszczy, postanawiamy wrócić. 
Zabrać zimowe ubrania. I może 
tam zostać? Irena wywiaduje się. 
Rozmawia z ludźmi. Pomimo 
posterunków, wypadków 
postrzelenia, nawet śmierci, 
ludzie przenikają do mieszkań na 
Saskiej Kępie, wynoszą rzeczy, 
ratują. Dowództwo armii Berlinga 
wydaje kilkugodzinne przepustki 
na tereny objęte frontem. 
Stajemy w ogonku niecierpliwych. 
Szepty, że przepustki 
wstrzymane. I oficjalne 
ogłoszenie: nie ma przepustek, 
nie będzie. Postanawiamy, Staś i 
ja, iść bez przepustek. Nie my 
jedni. Trzeba się tylko 
dokładnie wywiedzieć jak. Która 
droga najlepsza? Informują nas 
tajemniczo i chętnie. 
Obchodzenie prawa, zakazów, 
przepisów, nadaje życiu 
specjalny, pikantny smak. Polacy 
lubują się w takich 
sprzeniewierzeniach. Podczas 
okupacji omijanie zakazów 
równało się przetrwaniu. 
Szepczą:

- Jak się idzie od 
Grochowskiej, to koło parku jest 
taki mostek. Iść ścieżką, omijać 
Rondo, to ominie się wartownika. 
A jak wartownik, no to w łapę 
setkę albo górala, lepiej 
górala. To puści.



Wyruszamy. Jest mostek, jest 
ścieżka. I jest wartownik. 
Siedzi w ziemiance.

- Stać! Stać! Bo strzelam!

Stanęliśmy. Patrzymy. 
Wartownik siedzi na mahoniowym, 
stylowym fotelu. Podłoga 
ziemianki wyścielona narzutą. 
Przyglądam się: narzuta z mego 
tapczanu. Dwaj inni wychylili 
głowy z ziemianki.

- Nie ma przejścia! Nie ma 
przejścia! Wracać! 

Wtedy ja prosząco:

- Tylko na krótko. Tylko 
płaszcze zimowe...

- Rozkaz jest: nie puszczać!

Wychodzi z ziemianki. Zielony 
mundur, hełm zakrywa oczy, 
patrzy w przestrzeń, przeze 
mnie. Dwóch żołnierzy wynurza 
się z głębi wykopu. Szykują się 
do obchodu. Odchodzą. Staś 
wyciąga paczkę papierosów, 
częstuje wartownika, w 
zagłębieniu dłoni - rąbek  
"górala". W nieruchomej twarzy 
żołnierza - drgnięcie. Łokciem 
wskazuje tamtych dwóch. Jeszcze 
ich widać, jeszcze nie zniknęli 
w zaroślach. Prędkim ruchem 
wślizguje banknot do rękawa 
płaszcza. Siadamy na trawie. W 
czerwonym słońcu wrześniowego 
popołudnia - srebrna melodia 
szyn tramwajowych. Za Wisłą 
spokój. Tylko czasem 
chrząknięcie karabinu 
maszynowego, czasem świst 
zabłąkanego pocisku. Wartownik 
skinął głową. Teraz!

Przeskakujemy graniczny 
mostek. Biegniemy przez pole. 
Odnajdujemy znajomą ścieżkę. Jak 
cicho... Zza sterty gruzów 
długi, żałosny pysk psa. Biegnie 
ku nam, skomli, obwąchuje. 
Przeskakujemy małe kopce 
żołnierskich grobów. Od Warszawy 
głośniejsze chrzęsty, 
charczenia. Szybciej! Teraz już 
blisko. Omijamy padłego konia. 
Stajemy przed ruiną domu. W 
mieszkaniu już ktoś był. 
Rabowali. Wyrwane drzwi, 
roztrzaskana szafa z ubraniami, 
fotografie i książki na 
podłodze. Nie ma dywanów, nie ma 
pianina. Wiszą jeszcze obrazy. 
Szelest. Kto to? To tylko dwa 
chude koty. Ocierają się o nasze 
nogi, mruczą.

Wiążemy w tłumoki to, co się 
da unieść, co można wziąć na 
plecy. Już powinniśmy wracać. 
Ale jeszcze po kadłubie domu, po 
naderwanych schodach wspinamy 
się na dach. Stąd widać 
Warszawę. Płonie krwawym 
półkolem od Wilanowa, przez 
Czerniaków, Mokotów. Gdzieś 
dalej kłębi się nowy pożar, to 
chyba Koło. Śródmieście wydaje 
się wymarłe. Pociski przelatują 
świetlnymi kulami. Słońce coraz 
niżej, ciemnieją pomarańczowe 
pręgi zachodu. Łąkami wracamy na 
Pragę.



Milicja urzęduje w budynku 
dawnego praskiego starostwa na 
ulicy Targowej. Kręcimy się w 
ich biurach, nie mamy własnego 
miejsca. Zapracowani, mają 
mnóstwo roboty. Proszą, żeby 
pomóc. Kiedy jednak wypełniam 
mój arkusz ewidencyjny, w którym 
i przynależność do AK, i ojciec 
w armii na Zachodzie - są 
zakłopotani. Może później. Na 
ulicy, kiedy jesteśmy sami, Staś 
ostrzega:

- Uważaj! To, że niektóre 
oddziały przyłączyły się do 
armii Berlinga, może być tylko 
chwilowe. Nie wiadomo, jak to 
się wszystko rozwinie. Tolerują 
nas ze względu na "Spartanina". 
Ale tu długo siedzieć nie można.

Wyczuwam, że coś nie tak, że 
nie tego oczekiwaliśmy. Plakaty 
na ścianach z manifestem 
Pkwn, z orłem bez korony, 
podobiznami nieznanych ludzi. 
Staś nie ujawnia się. 
Rozpaczliwie szuka kontaktów. 
Błąkamy się po ulicach. Szukamy 
czegoś do zjedzenia. Zachodzimy 
aż na Grochów. Małe, nędzne 
sklepiki są puste. Czasem chleb 
od ulicznego sprzedawcy. Czasem 
ser biały od kogoś, kto dotarł 
tu ze wsi. Spotykamy znajomych. 
Podchodzimy do ludzi znanych 
tylko z widzenia. Przystajemy, 
rozmawiamy, uciekamy do bram 
przed pociskami. Nikt nic nie 
wie. Nie wiadomo, co z Warszawą. 
Dlaczego stanęła rosyjska 
ofensywa? Ale każdy już się 
gdzieś usadowił, przytulił w 
jakimś kącie. Byle przetrwać.

"Spartanin" bardzo nam pomaga: 
żywnością, miejscem na nocleg, 
ale widzimy, że sam jest 
ograniczony, że bardzo zajęty. 
Pomimo to przydziela nam na 
kilka godzin ciężarówkę i 
szofera. Na prośbę matki, która 
chce z rozbitego mieszkania 
wywieźć nasze obrazy. Eskapada 
udaje się. Uciekając spod 
gęstego ostrzału z lewego brzegu 
Wisły, wywozimy wielkie płótna. 
Furkoczą jak żagle. Matka jest 
szczęśliwa. Coś udało się 
uratować. To nic, że przebite 
kulami, to się zreperuje. 
Podniecona opowiada, jak razem z 
Tadeuszem kupowali obrazy. Część 
ich życia w tych płótnach.

Zwijamy kanwy, składamy ramy. 
A co teraz? Trzeba się 
decydować. Tu nie ma dla nas 
miejsca. Irena postanawia: do 
Lublina. I tam przeczekać. Nie 
ma innego wyjścia. Staś zostaje. 
Będzie tu szukał kontaktów.

Żegnamy się. Dzień niebieski, 
upalny koniec września. Huk 
artylerii, świst kul. Wdrapujemy 
się na zapchaną pasażerami, 
betami, tłumokami ciężarówkę. 
Staś uśmiecha się. Powtarza:

- Ja was znajdę! Zobaczymy 
się... na pewno was znajdę...

Przez łzy widzę, jak na 
zakręcie drogi ginie jego 
sylwetka. Może - myślę - to, co 
każde z nas przechowa, to tylko 
ten smutny uśmiech wpisany w 
dzień wojenny?





II





Powraca Lublin. Panorama zamku 
na górze, wieżyce kościołów, 
wilgoć pod łukiem Bramy 
Krakowskiej, nierówne bruki, 
strome uliczki biegnące w dół ku 
łąkom Bystrzycy. Senny rytm 
prowincji. Na ulicy Narutowicza 
- babka Paulina w otoczeniu 
dworu ciotek. Jagody popękanych 
żyłek na policzkach, kosmyki 
białych włosów na twarzy i na 
szyi, spódnica bez daty - ten 
sam krój od zawsze, fartuch i 
serdak, sucha dłoń pod 
muśnięciem warg.

- No i co ta Warszawa? I 
dlaczegoście wcześniej nie 
przyjechały?

Nie pytamy: czy można, czy 
mają dla nas miejsce. Oczywiste 
jest, że tu teraz jesteśmy, że 
tu jest teraz dom. Rodzina. 
Babka Paulina przygląda się, 
poza słowami wyczytuje prawdę. 
Rozważa, zastanawia się. 
Decyzja, gdzie nas umieścić, 
należy do niej, chociaż obie 
ciotki już sobie uplanowały: ten 
mały pokój, wstawi się tam 
drugie łóżko.

- Jak sobie chcą - mówi babka 
Paulina - ale ja ci, Grubciu, 
tak powiem: weźmiecie sobie te 
dwa pokoiki od ulicy w 
przybudówce, w domku. Nikt tam 
nie mieszka.

- Mamo - oponują ciotki - ale 
tam zimnica, nie ma łazienki.

- Wstawi się ten okrągły 
piecyk z rurą. Kubeł się 
postawi, miednicę. Lepsza 
niewygoda, ale u siebie. Jak 
sobie chcecie, możecie tu, 
możecie tam.

Matka chce tam. Osobno. "A jak 
będę chciała się wykąpać, 
przyjdę tu do was, do 
kamienicy."

Domek jest wiekowy, chyba go 
jeszcze stawiał dziadek Dominik. 
Mury solidne, średniowieczna 
forteca. I kto tam nie mieszkał? 
Wszystkie ciotki po kolei, aż 
Paulina postawiła kamienicę, 
nowoczesne mieszkania i już 
żadna o domku nie chciała 
słyszeć.

Przysiadł mocno na ulicy, 
wszczepił się, trwał. Burzyć 
szkoda. Przewijali się tam 
różni, ale teraz akurat pokoje 
puste.

Słucham opowiadań matki o 
domku i jego lokatorach. Zapala 
się, znów jest małą dziewczynką 
i ja też mała, podaję jej rękę i 
biegniemy podpatrywać, 
podsłuchiwać, nie zważając na 
jej i mój czas odległy, zrównane 
zagnieżdżeniem się w tym miejscu 
niespodziewanym, nierzeczywistym 
jak dekoracja, odgrywamy role 
dawno opuszczone.

- Tu, na górce, na facjatce, 
mieszkał uczeń rosyjskiego 
gimnazjum, Stefan. I wiesz, co 
się z nim stało?

- Wiem, wiem, wszystko 
pamiętam.

Dźwigam w sobie te rodzinne 
foliały, obnosić się z nimi będę 
przez lata wędrówek, aż wyklują 
się we mnie postacie, wybiegną 
na obrotową scenę, ożyją, 
opuszczą mnie, uwolnią. Zadrżą 
ściany od echa kroków ucichłych, 
rozwiną się paprocie i palmy w 
pied_~a_terre Karoliny 
Lewandowskiej i Jankiel 
Wajngarten wypatrywać będzie na 
podwórzu Dominika. Ale teraz, 
późną jesienią 1944 roku, nic 
nie czuję, nie słyszę. A wokoło 
mnie w szczelinach podłogi, pod 
warstwami pobielanego muru, 
skryte we framugach okien 
szmery, stąpnięcia, 
westchnienia, głosy rozpaczy i 
szepty namiętne czepiają się 
mnie, domagają się wskrzeszenia, 
błagają o jeszcze jedną iskrę, 
która rozpali wygasły żużel ich 
życia.

Otrząsam się z dawnego, 
najważniejsze jest teraz. Jest 
to teraz niepewności, obawy, 
przyciszonych głosów ciotek i 
sąsiadów omawiających ostatnie 
wiadomości z frontu. Wieczory 
wróżb przy lampach. 
Wyczekiwania. Matka jest 
niespokojna, nie może usiedzieć 
na miejscu. Rozpacza teraz: 
dlaczego wyjechała? Nie powinna 
była zostawiać mieszkania. Ale 
jak wrócić? Gdzie wrócić?

- Oszalałaś! - powstrzymują 
ją ciotki. - Do czego masz 
wracać? W Warszawie jeszcze 
Niemcy. Dom wasz rozbity. Siedź. 
Czekaj, aż się wyjaśni.

Ciężarówka zatrzymała się 
przed domem. Staś zeskoczył. 
Wymizerowany, zmarznięty, 
głodny, ale promienieje. 

- Mówiłem, że cię znajdę.

Przez tydzień szukał 
kontaktów na Pradze, na 
Grochowie. I nic... nic... 
Zdecydował się przyjechać. 
Szaleję z radości. Jesteśmy 
razem. Nie ma spraw 
ważniejszych. A mogliśmy wszyscy 
zginąć w tej piwnicy.

- Jak to wyczułeś? Kiedy, w 
której chwili?

- Miałem takie odczucia kilka 
razy. To są fale związane z 
miejscem, o którym jeszcze nikt 
nie wie. Ale miejsce już wyczuwa 
przyszłość. To zwykle było 
związane z zagrożeniem, 
zniszczeniem. W takich chwilach 
przestaje się myśleć. Tak, 
jakbyś widziała wszystkie kolory 
i wszystkie zaczynają się 
zacierać, wtapiasz się w coś, co 
nie jest tobą. I rodzaj hipnozy: 
trzeba to zrobić, trzeba 
przedsięwziąć jakąś akcję. Bo 
czuję, że coś chce mnie ratować, 
jest wewnętrzny nakaz. I wtedy, 
w tej piwnicy było tak samo.



Drugiego października, po 
sześćdziesięciu trzech dnia 
walki, padły wieczorem ostatnie 
strzały. Warszawa skapitulowała. 
Nieruchomy od miesięcy front 
drgnął dopiero 12 stycznia 45 
roku nad Wisłoką. Już w dwa dni 
dotarli nad Wisłę, a 17 stycznia 
"wyzwolili" cmentarzysko 
warszawskie.

Irena zaczęła planować powrót 
do domu. Nikt już jej teraz nie 
mógł powstrzymać.



Pod koniec roku, było to 
pewnie w listopadzie (a może 
nieco wcześniej) - wiadomość w 
gazecie, że otwiera się pierwsza 
wyższa uczelnia w Polsce, 
Uniwersytet Marii 
Curie_Skłodowskiej, a przy nim 
Akademia Medyczna. Olśnienie! 
Czy to możliwe? Cztery lata 
tajnego podziemnego nauczania w 
warszawskiej szkole docenta 
Zaorskiego zostanie uznane, 
zatwierdzone. A już traciliśmy 
nadzieję! Czy mało Lucio, "pies 
na kobiety", mój kolega z 
podziemnych studiów, przeżył? 
Czy jego książka "Wędrówki po 
organizmie" doczeka się wydania? 
Ile to razy narzekaliśmy, że 
pewnie nigdy, że cała ta nauka 
bez sensu... Nauka kilkunastu 
studentów z jednego atlasu, 
pożyczanie podręczników, 
przepisywanie notatek przy 
świetle karbidówki. Ale 
pocieszaliśmy się: to 
podtrzymuje, to także jest 
walką, to (żartowaliśmy) sztuka 
dla sztuki, gdyż ars longa, vita 
brevis.

Pobiegłam. Akademia Medyczna 
zajmowała jedno ze skrzydeł 
Katolickiego Uniwersytetu. 
Dopiero napis na drzwiach 
zawiadamiał, że to Akademia 
Wojskowa, że jej dowódcą jest 
płk Mikulewicz. Na "wojskową" 
nie zwróciłam uwagi. Wygodna 
"blind spot" w oku ominęła 
ostrzegawczy znak. Na 
uniwersytecie wszystko się 
dopiero szykuje. Podniecenie. 
Prowizorium. Zjeżdżają się 
odkomenderowani z wojska 
studenci, zjawiają się 
wykładowcy. Nikt nic nie wie. 
Trzeba samemu docierać do 
ukrytych za salami i korytarzami 
pokoików, gdzie urzędują 
sekretarze uczelni. Okna 
pozabijane deskami, wietrzysko 
hula przez nie zatkane szpary, 
nie ogrzane wnętrza. Ale 
znajduję biuro, trafiam. Biorą 
mnie natychmiast na listę, 
wypełniam długie blankiety, 
przedstawiam dokumenty ze szkoły 
doc. Zaorskiego i ten ostatni 
dowód: poświadczenie zdanego 
przed samym wybuchem Powstania 
egzaminu z anatomii 
patologicznej u profesora 
Paszkiewicza.

Zmobilizowali mnie! Nie 
wiadomo kiedy, jak, szast_prast, 
ani się spostrzegłam i jestem 
szeregowcem z cenzusem w Polskim 
Wojsku Ludowym. A jak wyglądam? 
Potwornie! Wyfasowali mi długie 
buciory, w których pływam, ale 
ochraniają od śniegu i lodu. 
Płaszcz do kostek z twardego 
sukna. Sukienna czapa z 
daszkiem. Ta czapa jeszcze 
najlepsza, ale orzeł bez korony. 
To mnie rani. Nie mogę nosić tej 
czapki. A przecież nie mam 
żadnych koron w mojej rodzinnej 
genealogii. Wszystko ludzie 
pracy, ani z soli, ani z roli. 
Tylko że społecznicy. I po 
jednej, i po drugiej stronie. 
Patrioci, aż do granic nonsensu, 
wbrew sobie nawet, pchani, 
podżegam archetypami zbiorowej 
podświadomości. A jednak... ta 
korona. To chyba bezkrytyczna 
wierność symbolom przekazanym w 
dzieciństwie: "Królowo Korony 
Polskiej...".

Pierwsza rzecz - wyfasowanie 
munduru. Papierek z pieczątką 
zamiast legitymacji. I w tym 
mundurze - na śnieg, na pole 
przed budynkami uniwersytetu. 
Ustawiają nas. Kilkanaście osób. 
Zbiórka w dwuszeregu. Musztra, 
próba jakichś ćwiczeń. Buciory 
mi ciążą, co raz to się 
wywracam.  Widać, że nie wiedzą, 
co z nami zrobić. Dopiero za 
kilka dni  rozpocznie się nauka 
i zajęcia kliniczne w dawnym 
szpitalu wojskowym na ulicy 
Narutowicza. 

Moim dziekanem jest profesor 
Ludwik Hirszfeld. Cieszę się. 
Najważniejsze: ocalał. Ten 
wielki, światowej sławy uczony 
jest przystępny, pomocny, ciepły 
w sposobie bycia. Znajduje mi 
"posadę" asystentki przy 
katedrze histologii. Moim 
zwierzchnikiem jest dr Dux. 
Ostry, surowy, wymagający 
starszy asystent histologii. 
Prowadzę ćwiczenia ze studentami 
i pracuję przy mikroskopie. Dr 
Dux sprawdza, popędza. Przynosi 
mi podręcznik histologii w 
języku niemieckim. "Proszę z 
tego przygotować ćwiczenia." 
Mówię, że nie znam na tyle 
niemieckiego, aby... Przerywa: 
"To się pani nauczy". Ślęczę ze 
słownikiem, tłumaczę, zaglądam 
pod mikroskop, sprawdzam.

W dni kliniczne jestem od 
siódmej rano w szpitalu. 
Wieczorem biegam po mieście i 
robię zastrzyki prywatnym 
pacjentom.

Staś ulokował się w pierwszym, 
małym pokoiku. Zasłona odgradza 
jego tapczan od drzwi 
wejściowych. Matka i ja śpimy w 
dużym pokoju. Trzeba w nocy 
dawać sobie radę z kubłem. W 
ciągu dnia biegamy do mieszkania 
ciotek, do ich łazienek.

Niedługo po przyjeździe Stasia 
z Warszawy, ciotka Gryknia wpada 
do nas zdenerwowana. Zrzuca z 
głowy chustkę, siada przy stole, 
trze nos i czoło.

- No i powiem wam, jest 
niedobrze. 

Staś słucha wyczekująco.

- Wyszło rozporządzenie, że 
wszyscy mężczyźni mają się 
stawiać przed Wojskową Komisją 
Poborową. Biorą mężczyzn do 30 
lat. A ty Stasiu, ile masz lat?

- No, mogę mieć ponad 
trzydziestkę.

- Co ty mnie bujasz! Pójdziesz 
do wojska! - Gryknia śmieje się, 
ale zaraz z troską, poważnie:

- No i co tu zrobić? Jak się 
ratować. Przecież ty nie 
możesz...

- Dam sobie radę - mówi Staś - 
pójdę tam, nie bójcie się.

- Tylko nie zrób żadnego 
głupstwa. Albo, czekaj, uciekaj 
w lasy! Jeszcze jest 
partyzantka...

- Dam sobie radę. Nie bójcie 
się.

Ciotka Gryknia wzdycha. 
Spogląda na Stasia z łzawym 
współczuciem: już go niemal 
żegna. Odchodzi, ale jeszcze raz 
odwraca się. Jej duże usta 
skrzywione w półuśmiechu:

- Bo gdybyś chciał uciekać do 
lasu... - Gryknia ma obsesję 
lasu i partyzantki. Gdyby mogła, 
sama najchętniej przyłączyłaby 
się do oddziału. Staś kręci 
przecząco głową. Zapewnia, że 
nikomu nie zrobi kłopotu. 
Zarejestruje się. Wie dobrze, że 
Gryknia odpowiedzialna jest za 
meldunki domowe, że musi go 
zameldować.

Wieczór. Za oknami zawierucha. 
Prószy pierwszy śnieg. Grzeje 
nierówne ciepło "kozy". Martwię 
się: Co on zrobi? Przecież gdyby 
go teraz wzięli jako rekruta, 
odkryją wcześniej czy później 
jego oficerskie kwalifikacje. 
Przyglądam się, jak kładzie 
przed sobą kenkartę. Jedyny jego 
dokument. Pochyla się nad nią. 
Przygląda.

- Co robisz?

- Mam pomysł. Widzisz tę 
siódemkę?

- Widzę, to twój rok urodzenia 
- 1917.

- Ja tę siódemkę zmienię na 
czwórkę. Zamiast 27 lat będę 
miał 30. Rozumiesz?

Kiwam głową, ale ogarnia mnie 
przerażenie:

- A jak wykryją?

- Co mają wykryć! Muszę 
zaryzykować.

- To znaczy sfałszujesz 
dokument?

- Cicho... ten dokument był 
od początku fałszywy. Przecież 
to kenkarta robiona na 
Zachodzie.

Następnego dnia, trzydziestego 
października, Staś poszedł 
zarejestrować się do Rejonowej 
Komendy Uzupełnień. Wrócił 
spokojny. Irena przygryza dolną 
wargę. Nie ufa. Gotowa do 
"rzucenia" kart, pyta: No i co?

- W porządku. Nie wzięli mnie. 
Biorą tylko mężczyzn do 
trzydziestego roku życia. - Staś 
uśmiecha się. - Ale w pewnej 
chwili było trochę 
niebezpiecznie...

- Opowiedz. Wszystko od 
początku. My się zamartwiamy. 
Powiedz, jak było.

- No więc poszedłem tam. W 
jednym pokoju kancelaria, na 
ścianach afisze. Zapatrzyłem 
się, czytam: "Nie matura, lecz 
chęć szczera zrobi z ciebie 
oficera". I inne. A ten 
podoficer zza biurka, któremu 
dałem wypełniony formularz i 
kenkartę, mówi do mnie:

- Rok urodzenia?

Zaskoczył mnie. Więc ja: 
tysiąc dziewięćset siedemnaście. 
Huknął na mnie:

- Co? Nie pamiętacie? 
Urodziliście się w roku 1914. 
Tak stoi w kenkarcie.

A ja: tak, tak, naturalnie... 
1914. Spojrzał na mnie z 
politowaniem. Wiem, co pomyślał: 
a to dureń. Z tym byśmy mieli 
kłopoty... Ale tylko kręcił 
głową i: "Do badania 
lekarskiego!"

Stanąłem w kolejce mężczyzn. 
Badała nas młoda lekarka, 
ciemnowłosa, rysy ostre, 
semickie. Na twarzy wyraz 
bezdennego znudzenia.

- Spuścić spodnie!

Spuściłem, wypiąłem brzuch, 
robiłem się starszy. Lekarka 
trzymała w ręku dużą drewnianą 
chochlę z długą rączką. Tą łyżką 
od zupy podniosła jądra. Chwilę 
oglądała.

- Możecie się zapiąć! Zdjąć 
koszulę!

Osłuchała krótko płuca, serce. 
Zajrzała do ust, do ucha.

- Zdolny do służby liniowej! 
Możecie odejść! 

Ubrałem się, wziąłem swoje 
zaświadczenie. O tu, patrz!

- Ale nie wzięli cię do 
wojska?

- Na razie nie. Jestem za 
stary. Co najważniejsze, mogę 
teraz szukać pracy. Przecież 
muszę gdzieś pracować, zarabiać.

Grudzień. Jak tabuny 
długogrzywych koni nadciągają 
chmury_śniegawice. Miasto pod 
nimi skulone, w czapczysku z 
siwego baranka. Tylko ciemne 
sylwetki przechodniów, 
bursztynowe światła latarń 
zawoalowane śnieżną mgłą. Mróz 
ściął ziemię w szklistą 
gołolednicę. Piętrzą się wertepy 
na chodnikach, stopy ślizgają na 
gołoledzi. A podstępne zaspy 
mogą wciągnąć nie obznajomionych 
z okolicą. Czasem dzień 
łagodniejszy i słońce wyjrzy z 
kołtuniastego nieba. Wtedy 
topnieje zlodowaciała skorupa 
śniegu i na powierzchni mętne 
kałuże_śniegówki. I znów porywa 
się wiatr, tnie ostrym, 
ziarnistym śniegiem, oślepia.

Pod tym kożuchem tamującym, w 
kurzawie śnieżnej 
odgraniczającej od świata, 
zaczynało bić serce narodu. Tak 
jak poraniony człowiek, który 
mdleje, pada, a jednak po pewnym 
czasie podnosi się, zaczyna 
funkcjonować na nowo, gdyż mądra 
precyzja organizmu rozwija 
natychmiast funkcje, zastępcze, 
dostosowując elementy i to co 
uszkodzone regenerując na 
przeróżne sposoby, tak i 
społeczeństwo, zbite i osłabłe, 
zaczynało się podnosić, 
zmieniając się, poganiane, 
wzniecało w sobie nieufność, nie 
dowierzało przyszłości.

Po raz trzeci w polskiej 
historii Lublin stawał się 
tymczasową stolicą. Pierwsza w 
roku 1413 unia horodelska obrała 
miasto na wspólne zjazdy 
polsko_litewskie, nadając mu 
prawa polsko_litewskiej stolicy. 
Drugi raz w roku 1918 był 
siedzibą Tymczasowego Rządu 
Ludowego, a teraz przez 164 dni, 
od 24 lipca, kiedy armia 
sowiecka wkroczyła do miasta, 
Lublin będzie stolicą rządu 
Pkwn.

Śnieg. Wczesne wieczory ciemne 
i niebezpieczne. Grube lodowe 
kwiaty na szybach naszego 
mieszkania. Rano dygoczemy z 
zimna. Wieczorem zbieramy się u 
ciotek. Szepty: co na froncie? 
co z Rządem Londyńskim i co tu, 
w Lublinie. Ludzie znikają z 
ulic. Wychodzą i nie wracają. 
Coraz częstsze "kotły" w 
niespodziewanych miejscach. Przy 
ulicy Szopena, w podziemiach, 
dzieją się jakieś straszne 
rzeczy. Nic nie wiadomo na 
pewno. Irena przyszykowuje się 
do powrotu: jeszcze nie teraz. 
Po Bożym Narodzeniu. Ale... nie 
może czekać zbyt długo. Ulice 
Lublina pęcznieją od 
napływających tu uciekinierów z 
Warszawy, wysiedleńców, 
urzędników Rządu Tymczasowego. 
Już czynny jest teatr. Otworzono 
kino przy ulicy Szpitalnej. 
Idziemy ze Stasiem na seans. 
Tłok ludzi spragnionych rozrywki 
unosi nas. Wjeżdżamy, wpływamy 
na salę kinową. Obraz 
patriotyczny, rosyjski "Ona 
broni ojczyzny". Wszystko jedno 
jaki obraz, ale coś się rusza, 
mówi, można patrzeć, słuchać, 
zobaczyć wojnę, odczuwaną tylko 
na sobie, z innej strony. 
Przyglądać się jej bezpiecznie.

Na wprost lubelskiego dworca, 
po drugiej stronie brukowanego 
dziedzińca, w rogowym domu, 
mieści się punkt etapowy 
Państwowego Urzędu 
Repatriacyjnego. Lublin nigdy 
nie chwalił się swoim dworcem 
kolejowym. Wybudowany daleko, na 
peryferiach, długo czekał na 
drogi, które by go z miastem 
połączyły. Zawsze był zbyt mały, 
wymagał rozbudowy, ale żadna 
rozbudowa nie dodawała mu krasy. 
Był to budynek bez stylu, 
zaniedbany, odrapany i jakby na 
całe miasto obrażony, sam dla 
siebie, parias wobec zamczyska 
na górze, średniowiecznych 
uroków Starego Miasta i wież 
kościelnych, których wysmukły 
bukiet na horyzoncie był jak 
igła kompasu wskazująca miasto. 
Mimo brzydoty dworzec lubelski 
był ważną stacją węzłową. Łączył 
wschodnie połacie kraju z 
Warszawą. Do Lublina kierowano 
też pociągi repatriantów.



Irena znalazła Stasiowi 
kontakt na pracę. Spotkała na 
ulicy właścicielkę naszego 
mieszkania na Francuskiej - Annę 
Lachert. Ojciec jej jest 
dyrektorem Czerwonego Krzyża. 
Naturalnie, pamięta Stasia, 
wspomina go z wdzięcznością - 
był taki pomocny, kiedy umarła 
pani Maria. Podaje adres swego 
ojca. Powie mu. Na pewno coś mu 
wynajdzie, na pewno go 
zaproteguje. W ten sposób Staś 
zostaje kierownikiem punktu 
Pur (Państwowego Urzędu 
Repatriacyjnego) w Lublinie. 
Jest odpowiedzialny za 
rozprowadzanie repatriantów 
ściągających tu z Rosji, z 
województwa lwowskiego, z Wilna, 
ludzi wymęczonych, chorych, 
którzy z resztą uratowanego 
dobytku jadą tygodniami w 
bydlęcych wagonach, nie wiedząc, 
gdzie jadą i co się z nimi 
stanie.

Wraca wieczorem przemarznięty, 
zmęczony, ale szczęśliwy.

- Zaawansowałem. Od dziś 
jestem inspektorem na wszystkie 
województwa na wschód od Wisły. 
Jestem odpowiedzialny za 
organizację, budżet, 
rozprowadzanie repatriantów. 
Zorganizowałem zjazd pisarzy 
gminnych. Radziliśmy razem, co 
robić, skąd wziąć pieniądze na 
pomoc dla repatriantów. Niczego 
nie ma, a wszystkie źródła 
społeczne są wyczerpane. Więc 
spowodowałem opodatkowanie 
młynów. Zorganizowaliśmy 
komitety opieki. Proboszczowie z 
ambon mają przemawiać do ludzi, 
zachęcać, aby pomogli 
repatriantom, żeby ich przyjęli 
do siebie. Pisarze gminni są 
wspaniali, doskonale pracują.

Dzielę jego entuzjazm, bo czy 
może być coś wspanialszego niż 
włączenie się w pracę nad 
odbudową kraju? Ale na dnie 
świadomości dręczy obawa: a 
jeśli wykryją, kim on jest? Staś 
odczytuje moje myśli, mówi:

- Mam cały czas przy sobie 
politruka. Wiem przecież, kim on 
jest. Ja pracuję, wydaję 
rozporządzenia, a on patrzy na 
moje ręce, przypatruje się, 
podsłuchuje, śledzi. Jestem 
ostrożny, czujny jak lampart w 
dżungli. Muszę być zwinny i 
chytry, chytrzejszy niż on. A 
przecież najważniejsze - pomóc 
tym ludziom.

Staś stara się nawiązać 
kontakt z Delegaturą. Próbuje 
przez oddział partyzancki w 
lasach bychawskich. Nic nie 
wiedzą. Łączność zerwana. 
Wylękli, zdenerwowani. Chwytane 
na falach radiowych wiadomości 
londyńskie wydają się 
nieprawdopodobne. W wieczornych, 
szeptanych rozmowach powtarzamy 
zasłyszane. Pod koniec listopada 
Mikołajczyk podał się do 
dymisji. Chodziło o ziemie 
wschodnie. Rząd nie chce 
rezygnować z Wilna i Lwowa. Jak 
to, więc mamy oddać te ziemie? 
Zgodzić się na linię Curzona? 
Dlaczego nikt nie protestuje? 
Dlaczego milczy Ameryka? 
Dlaczego nie broni nas Anglia? A 
przecież Armia Polska na 
Zachodzie walczy o wyzwolenie 
innych narodów?

Rwący naprzód rytm 
codzienności nie pozwala na zbyt 
długie refleksje. 
Niebezpieczeństwo na każdym 
zakręcie ulicy. Coraz więcej 
ludzi znika bez śladu. Można 
wejść do budynku, aby odwiedzić 
znajomych i... "kocioł". Nie 
wolno wyjść. Rewizja. Czasem 
puszczają, czasem zatrzymują 
wszystkich. Nie wiadomo, co się 
z nimi dzieje.

Pracuję w szpitalu. Jest to 
szpital ewakuacyjny, dawny 
niemiecki. Lekarstwa 
poniemieckie albo zdobyczne. 
Oddział, na którym pracuję, to 
połączenie chirurgii i interny. 
Leżą na nim żołnierze z 
przeprawy przez Wisłę: chłopi 
znad Bugu albo zza Bugu. Rzuceni 
na twardy siennik wojskowego 
szpitala oddychają głośno, 
chrapliwie. Pali ich gorączka. 
Apatyczne, błyszczące oczy w 
wychudłych twarzach. Bandaże, 
przez które przesiąka ropa. 
Podziurawione sączkami 
opatrunki, do butelek po wódce 
kapie brudnozielona ropa. 
Cuchnie. Ropne powikłania w 
płucach. Obchodzę z lekarzami 
łóżka chorych. Spoglądamy na 
karty gorączkowe, starając się 
zachować uśmiech.

- Będzie lepiej, panie 
doktorze? 

Klepie go po ramieniu.

- Ma się rozumieć, będzie 
lepiej. 

Wysoki, krzepki, zadzierzysty, 
jasnowłosy chłopak z nogami w 
gipsie krzyczy na całą salę:

- Ja tam nie wierzę, że będzie 
lepiej... ja z bólu nie 
wytrzymom... ja s... na 
dochtorów.

Termin zdjęcia gipsu z 
połamanych nóg już dawno 
upłynął, ale szpital nie 
otrzymał nowego przydziału. Ropa 
przeszła przez gips, walała 
pościel, cuchnęła okropnie. 
Chłopak nie mógł uleżeć 
spokojnie. Najpierw zaczął nożem 
rozcinać sobie gips, żeby było 
luźniej. A potem wystarał się o 
kij i z wściekłym uporem, z 
pasją walił po zagipsowanych 
nogach. Próbowałam go uspokoić, 
tłumaczyłam, że kości mogą 
zrosnąć się krzywo i zostanie 
kaleką. Spoglądał na mnie przez 
chwilę, jakby nie rozumiejąc, 
nie słysząc, a potem znów, ze 
zdwojoną pasją rzucił się do 
walenia kijem.

- Niech pan przestanie, bo 
pójdę po doktora...

- Ja s... na dochtorów...

Zwróciłam się do chorego na 
sąsiednim łóżku, leżał w 
szpitalu po zapaleniu płuc.

- Dlaczego on tak wali tym 
kijem?

- Pluskwy tu są...

Chorzy z dalszych łóżek 
posłyszeli i podniósł się chór 
głosów:

- Pluskwy... pluskwy...

- Wlazły mi pod gips!

- A jak pan tak tłucze, to co?

- Uciekają. Boją się. O teraz 
lepiej... teraz nie gryzą... 

Patrzyłam na nich, rozpacz 
ściskała mi gardło. Przecież to 
ci chłopcy, którzy szli ulicą 
Francuską, którzy w pontonowych 
łodziach starali się przepłynąć 
Wisłę. To polscy żołnierze z 
przeprawy. Lubili, kiedy się 
koło nich chodziło, jakby 
opukiwanie, osłuchiwanie 
sprawiało im ulgę. Ktoś się o 
nich troszczył, zabiegał, ktoś 
chciał ich leczyć. Nawet ten z 
ropnym zapaleniem stawów 
uśmiechnięty podawał ramię do 
zastrzyku i nie przestawał 
opowiadać, jak przepływał Wisłę.

- I kto by tam na łodzi! 
Wpław! Karabin w zęby. A tam - 
Niemcy. Walą! Ustrzelili 
wszystkich, co płynęli. Ja tylko 
zostałem. Potem płynąłem 
jeszcze. Za trzecim razem tośmy 
nawet mały przyczółek stworzyli. 
Ale nie na długo, bo Niemcy 
latające miny puścili... Po tej 
ostatniej przeprawie jak mnie 
zaczęło trząść! Gorączka taka 
wzięła. Podnieść się nie mogłem. 
A jak pani myśli, będę ja 
chodził na Boże Narodzenie?

Obolałe stawy miał nabrzmiałe 
potężnie. Pod palcami wyczuwałam 
płyn. O chodzeniu nawet marzyć 
nie mógł.

Słabli z dnia na dzień. 
Ropowica ogarniała płuca. Pomimo 
złego odżywiania, braku higieny, 
trudnych warunków szpitalnych - 
walczyli. To byli twardzi, 
wytrzymali chłopi. Nie chcieli 
umierać.



Nie pomogły żadne tłumaczenia, 
prośby, że to przecież starsza 
osoba, źle się czuje i gdzie my 
ją umieścimy? Gdzie pójdzie? 
Jest nakaz kwaterunkowy. Każde 
mieszkanie musi oddać jeden 
pokój dla wojska. Babka Paulina 
ze stoickim spokojem przenosi 
się do kuchni, a do jej pokoju 
dwaj enkawudziści: Sasza i 
Pietia. Okrągłe czapki z 
czerwonym lampasem. Młodzi, 
weseli, przyjacielscy. Gryknia i 
Milka rozstawiają żelazne łóżko 
w kuchni.

- Czy mamie tu będzie 
wygodnie?

- Co tam... wygoda. Niedługo 
przyjdzie mi się do trumny 
położyć. Świat się robi zły. 
Gorszy niż za pierwszej wojny, a 
wtedy też mi rekwirowali 
mieszkanie.

- Pamiętamy.

- Co wy tam pamiętacie... 
dońskich kozaków pamiętacie, co 
mi przysłali na kwaterę? Ale 
powiem, większy mieli dla mnie 
szacunek niż ci tu dwaj 
smarkacze...

Nikt nie zwraca uwagi na jej 
narzekania. Paulina wiecznie 
umiera, stale się na tamten 
świat szykuje. Tylko, żeby ich 
straszyć. A ona stoi przed 
łóżkiem w kuchni:

- Tu już mi chyba przyjdzie 
umrzeć.

- Niech mama nie kracze, niech 
mama głupstw nie opowiada. To 
przecież na krótko, oni nie 
zawsze tu będą. Wróci mama do 
swego pokoju.

Ale po kilku dniach wszyscy 
zapominają, że było inaczej.

- Gdzie mama?

- A chyba poszła do siebie, do 
kuchni.

Najczęściej jednak siedzi w 
stołowym, który nocą staje się 
sypialnią kilku osób. Sasza i 
Pietia nie uznają ani zamykania 
drzwi, ani prywatności stołowego 
pokoju. Chcą być razem z 
rodziną. Przecież są naszymi 
sprzymierzeńcami, uwolnili nas 
od Niemców. Walczą o naszą 
wolność.

Jasnowłosi, rośli, 
wykształceni. Sasza kończył w 
Moskwie Instytut Leninowski. 
Oczy ich nieprzeniknione. Jakby 
się natrafiało na zamknięte 
szczelnie okiennice. Instynkt 
nasz, jak różdżka wykrywająca 
pokłady podskórnej wody, drży w 
ich bliskości. Chłodne mrowie 
jeży się wzdłuż kręgosłupa.

- Dziś znów całą noc ich nie 
było - mówi Gryknia - pojechali 
pewnie na wieś na pacyfikację. 
Niech Staś uważa. Niech się z 
nimi nie wdaje w rozmowy. Nie 
daj Boże, coś jeszcze wywęszą. 
Bo Niemiec, to wiesz - strzelał. 
A ci uśmiechają się i nóż w 
plecy.



    **       **        **



Myślę o tym. Nie mogę zasnąć. 
Widzę, jak przez zarośnięte 
lodowym kwiatem okno przenikają 
palce księżycowego światła. W 
tym świetle widzę dokładnie 
szpary w deskach podłogi. Jest 
bardzo zimno. Wietrzno. Wiatr 
szarpie nie domkniętą okiennicą. 
Myślę o tym. Słyszę ciężkie roki 
nocnej warty. Strzępy ich 
rozmowy. Tędy przebiega ich 
trasa. Myślę o tym. Od dawna o 
tym myślałem. Od samego 
początku. Od chwili, kiedy ją 
zobaczyłem w otwartych drzwiach 
mieszkania, zaledwie kilka dni 
po skoku do Polski.

Myślałem, ale decyzję 
odkładałem na później. Później 
wypadki potoczyły się zbyt 
szybko. Nie było miejsca na 
sprawy osobiste. Moja misja była 
pierwsza, najważniejsza. 
Wszystko inne należało odsunąć 
na dalszy plan. Aż do czasu... 
Do jakiego czasu? Nasz czas 
stanął w jednym punkcie. 
Zatrzymał się, aby ścieżki, 
którymi stąpaliśmy osobno, 
pobiegły obok siebie. I od tej 
chwili jest tak, jakbyśmy ciągle 
byli razem. Ona zawsze obok 
nmie.

Myślę o tym. Nie wyobrażam 
sobie przyszłości bez niej. 
Dzisiejsza wiadomość o czołgach 
sowieckich pod Poznaniem 
uświadomiła mi, ze zbliża się 
koniec wojny. Wyjadę, spotkam 
się z rodzicami. Wojna, która 
nas połączyła, może nas 
rozdzielić. To stąd mój 
niepokój. Obawa utraty Bogi.

Ale żenić się teraz? W tych 
warunkach? Cóż ja jej mogę 
ofiarować? Niepewność? 
Niebezpieczeństwo, które będąc 
moją żoną, musiałaby dzielić?

Później, kiedy skończy się 
wojna... Kiedy wrócą normalne 
czasy... Ale nasza miłość 
spleciona była z wojną, żywiła 
się niebezpieczeństwem. Kwitła 
wśród rozrywających się 
szrapneli. Nie znała rozwagi, 
zastanawiania się, planów. 
Porwała nas, rzuciła ku sobie.

Myślę o tym. Modlę się.

Zasnąłem. Obudziło mnie 
trzaśniecie drzwi. Boga wybiegła 
na wczesny dyżur szpitalny. 
Jeszcze ciemno. Jeszcze wirują 
wokoło płatki snu. Widzę twarz 
mojej matki. Jest młoda, taka 
jaką zapamiętałem z wczesnego 
dzieciństwa. Widzę jej białą, 
letnią suknię. To matka śniła mi 
się tej nocy. Wyskoczyłem z 
łóżka... Woda w misce 
lodowata... Narzuciłem ubranie.

W drugim pokoju Irena już nie 
spała. Słyszałem, jak się 
krząta, podkłada węgiel do kozy. 
Zapukałem do drzwi.

- Można?

- Wejdź - powiedziała - 
zagotowałam wodę na herbatę. 

Kroiła chleb. Odwróciła się do 
mnie.

- Czy coś się stało?

- Tak.

- Co takiego?

- Chciałem cię prosić o rękę 
Bogi, twojej córki.



     **        **        **



Irena i Gryknia przy stole. 
Pochylone nad rozłożonymi 
kartami. Blady płomień zimowego 
słońca pada przez okno balkonu. 
Na tapczanie, pod ścianą, 
drzemie Paulina. Gryknia podnosi 
się. Z kubła stojącego przy 
białym, kaflowym piecu dokłada 
węgla, rozbija węgiel 
pogrzebaczem i wtedy 
złotozielone iskry wyrywają się, 
piec zaczyna szumieć i żarliwy 
oddech buzującego płomienia 
uderza ją w twarz.

- Jakoś nie chce się dziś 
rozpalić - mówi - bo wiesz, 
późno podpaliłam, przyjechał 
"Dzik" z Bychawy. 

Irena kładzie palec na ustach: 
"Ciii..."

- Nie ma ich - mówi Gryknia - 
od dwóch dni ich nie ma. 
Pojechali na... no powiem ci, co 
ja myślę... oni tam - Gryknia 
ścisza głos, jej twarz przybiera 
wyraz pełnej konspiracji: 
napięte mięśnie, czoło uniesione 
w harmonijkę zmarszczek, wargi 
wysunięte ku przodowi, a cała 
postać pochylona w geście 
ogarniającym, jakby coś trzymała 
w ramionach, osłaniała - oni 
tam, mówił "Dzik", niedaleko 
jego domu, w lasach, mają takie 
obozy.

- Kto?

- No wiesz... Nkwd. 
Trzymają ludzi w "ziemlankach". 
To są więzienia. To tam posyłają 
tych, co giną na ulicy. Mówił 
"Dzik" - rozstrzeliwują. 
Najwięcej oficerów AK, działaczy 
politycznych. Żeby Staś się 
czasem nie ujawniał.

- Ja się tak boję.

- Żeby ktoś tu czasem w domu 
nie doniósł. Mówił mi jeszcze 
"Dzik", na wsiach straszna 
bieda, rozpacz. Pola stratowane 
sowieckimi czołgami. Poryte 
pociskami niemieckimi. Wojsko 
niszczy lasy, ścinają byle jak, 
bez planu...

- A nie słuchał radia? Nie 
było komunikatu z Londynu?

- Był.

Oczy Ireny ciemnieją z bladej 
niebieskości w szafir. Rozpina 
sweter pod szyją.

- Co mówili?

- Premier Arciszewski mówił 
do kraju. Wyciąga rękę do 
Związku Sowieckiego, w imieniu 
rządu, w imieniu narodu...

- A oni?

- W nosie go mają. Nic... 
nic... żadnego oddźwięku. Ja mam 
takie przeczucie, że zabiorą nam 
ziemie na wschodzie.

- Mówili coś o tym spotkaniu 
ze Stalinem?

- Nie. Tylko to, co wiemy. 
Spotykają się w przyszłym 
tygodniu na Krymie. Będą radzić 
o Polsce bez nas. Bez Polaków.

Paulina siada na tapczanie. 
Cały czas słuchała, a myślały - 
drzemie.

- I czy to, powiedzcie, 
pierwszy raz? Bo co oni tam w 
tym Londynie? Kto się z nimi 
liczy? Tu trzeba by takiego 
Piłsudskiego. Albo Sikorski! To 
go zabili. A ja wam powiem...

Dzwonek! Wzdrygnęły się. 
Paulina zamilkła. Gryknia 
podbiegła do drzwi. Otworzyła. 
Paulina podreptała zobaczyć, 
kto. Ale Gryknia już krzyczała, 
podniecona:

- Grubciu! Grubciu! Depesza do 
ciebie! 

Irena zerwała się od stołu.

- Skąd? Boże? Może od Tadzika? 

Gryknia trzyma depeszę, 
przygląda się.

- Z Warszawy!

- Daj! - Irena chwyta depeszę. 
Nie otwiera. Ręce jej się 
trzęsą. A wokoło niej już 
wieniec głów. Skądś zjawiła się 
ciotka Milka, lokatorki z 
sąsiednich mieszkań. Wypatrzyły 
listonosza. Depesza! Depesza z 
Warszawy!

- A ja ci nie mówiłam? A ja ci 
nie wywróżyłam listu? I masz! 
Otwieraj!

- Chwileczkę! Boję się. W imię 
Ojca... i Syna... i... Ręce mi 
latają...

- Otwieraj! Od kogo?

- Od Kogdzi.

- Nie od Tadeusza?

- Od Kogdzi.

- I co ona? Co pisze? Co się 
stało?

- "Przyjeżdżaj natychmiast 
ratować mieszkanie!"

Zasiadają przy stole, 
obsiadają tapczan. Radzą.

- Nie ma co - mówi Gryknia - 
mieszkanie pierwsze. Musisz 
jechać.

- A jak pojedziesz? Pociągiem?

- Ale mamo - Gryknia tłumaczy 
- pociągów nie ma. Nie chodzą. 
Ciężarówką pojedzie. O, ja zaraz 
tu polecę na róg, do sklepiku. 
Tam jest ta dziewczynina, ta 
Jadzia, jej brat co tydzień 
jeździ ciężarówką do Warszawy. 
Ale musisz mieć przepustkę. 
Trzeba zaraz iść do milicji. 
Pokażesz papiery, pokażesz 
depeszę. Ja z tobą pójdę.

- To kiedy chcesz jechać?

- Nie wiem, mamo, jak tylko ta 
ciężarówka...

- To Wacka, trzeba by ze trzy 
kuraki zabić, upiec jej, 
naszykuje się cukru, mąki, 
słoniny. Zabierzesz z sobą. Tam 
przecież głód. A gdzie ta 
Kogdzia się podziewała? 

- Przyjechała po nią 
przyjaciółka spod Warszawy. - 
Zabrali ją do Leśnej Podkowy. 
Ale już widocznie wróciła. Ja 
wiem. Ludzie wracają.

Irena półprzytomna. Raz 
jeszcze odczytuje depeszę i już 
jedzie, wyjeżdża, fruwa. Wraca 
do Warszawy. O wszystkim 
zapomniała, tylko to jedno: 
ratować mieszkanie!

- A Boga? - ciotka Milka mruży 
krótkowzroczne oczy. Spokojna, 
zrównoważona przy tych dwóch 
siostrach stale w ruchu, 
rozgadanych, które czasem wydają 
jej się zbyt na swój wiek 
trzpiotowate - Boga przecież nie 
jedzie?

- Na razie, póki ja się tam 
nie urządzę... 

- To może się do mnie 
sprowadzić... a Staś niech w tym 
domku zostanie.



Ciężarówka zajechała przed 
dom. Świt. Szaro jeszcze, puste 
ulice. Ale platforma już 
załadowana: ludzie i sprzęty, 
bety i wory. Jedno na drugim. 
Piramida. Szofer w uszatej 
czapce, w syberyjskiej watowanej 
burce. Wciska bagaże Ireny: 
woreczki z mąką, cukrem, 
garnczek miodu, a jeszcze 
rąbanka, a jeszcze upieczone 
kuraki. Uklepuje, ścieśnia, 
przesuwa, posuwa.

- Proszę pana - Irena jest 
przerażona - gdzie ja się 
zmieszczę?

- O! zmieści się, zmieści! Co 
nie ma być miejsca? Znajdzie 
się! Ale już trza jechać! Żegnać 
się i jechać! Bo czas!

Żegnamy się. Obejmowanie. 
Płacz. Krzyże kreślone palcem na 
czole i jeszcze ręką z daleka, 
na zapas. Daj znać zaraz! Pisz! 
Depeszuj! Stasiu, opiekuj się 
Bogą! Ze szczytu ciężarówkowej 
góry rozumiejące spojrzenia. 
Szofer szykuje miejsce dla 
Ireny. Patrzę, jak matka 
wdrapuje się po worach i 
bambetlach, jak ją szofer 
podsadza: hop! Już siedzi. Na 
samym szczycie wśród tłumoków, 
koszy, koszyków, sprzętów 
powiązanych sznurami, pasami, 
pomiędzy głowami w chustkach, 
futrzanych czapach. Jak wóz 
drabiniasty wypełniony, 
załadowany snopami aż pod niebo 
chwieje się z boku na bok ta 
góra ludzkiego dobytku 
przerzucanego z miejsca na 
miejsce.

Biegnę do szofera, chcę się 
jeszcze upewnić:

- Proszę pana, czy to się nie 
wywróci?

- Nie... dojedzie. Nie ma się 
pani co frasować... ono się 
chwieje, ale dojedzie.

Wspinam się na palce, szukam 
matki w tej kotłowaninie.

- Tu jestem, tu! - macha mi 
ręką. 

Znalazła sobie miejsce na 
szczycie tobołów, na które 
wciśnięto krzesło.

- Patrz, jak ja sobie tu 
wygodnie siedzę. Na krześle!



    **        **       **



Mróz. Trzyma bez wytchnienia 
od kilkunastu dni. Wgryza się aż 
do szpiku kości. W tym mrozie 
dworzec lubelski szarpany 
lodowatym szaleństwem 
porywistych wiatrów. Widzę 
długie, towarowe pociągi. Jest 
ich kilka, stoją od przeszło 
tygodnia. W wagonach 
"repatrianci" ze wschodu. 
Przechodzę wzdłuż pociągów, 
wchodzę do wagonów. Rozpacz. 
Brakuje im wszystkiego. Starzy 
ludzie okutani w syberyjskie 
kaftany, pookręcani szmatami 
leżą przy żelaznych "kozach". 
Grzeją się. Przeraźliwy, 
ciągnący się płacz dzieci. 
Kaszel. Dzieci chorują. Coraz 
częstsze wypadki śmierci. Ludzie 
otaczają mnie, pytają: kiedy ich 
stąd wyładują? Co się z nimi 
stanie? Nie wiem. Jestem 
bezradny.

Telefonuję do starosty, do 
wojewody, błagam o pomoc. 
Potrzebny mi jest transport. 
Muszę wyładować repatriantów, 
wysłać ich w teren. 
Bezskutecznie. Nic nie wiedzą. 
Są bezsilni. Proszę robić, co 
pan uzna za stosowne. Zwracam 
się do komendanta milicji. Mówię 
mu o sytuacji na dworcu. Jest 
rzeczowy, konkretny, rozumie.

- Co pan rozkaże?

Jestem więc zdany na własną 
inicjatywę. Ale skoro mogę 
rozkazywać, wiem co zrobię.

- Proszę natychmiast 
rekwirować wszystkie rolwagi na 
rogatkach miasta. Odbierać 
kenkarty kierowcom i nakazywać 
im jechać na dworzec. Mają się 
zameldować u mnie, w punkcie 
etapowym. Otrzymają zadanie 
wzięcia jednego ładunku 
repatriantów do gminy 
przeznaczenia. Proszę przesłać 
patrol milicjantów do kierowania 
ruchem i rozdziału repatriantów 
z wagonów. To jest stan ostrego 
pogotowia. Ludzie są chorzy, 
umierają w wagonach.

W ciągu godziny zaczęły 
zjeżdżać rolwagi. Przez następne 
dwadzieścia godzin dzień i noc 
rozładowywałem transporty. 
Rozładowywanie było nie tylko na 
województwo lubelskie, ale i 
przerzut dalej, na ziemie 
zachodnie. W tabory przeznaczone 
tylko dla wojska wsadziliśmy 
wyjeżdżających na zachód. To 
pewnie wtedy, w tej pracy na 
mrozie, bez chwili wytchnienia, 
zaraziłem się tyfusem powrotnym.

Pomiędzy pierwszym i następnym 
atakiem tyfusu wzięliśmy ślub. 
Był to ostatni dzień przed 
adwentem, wtorek, trzynastego 
lutego. Do babki Pauliny 
poszliśmy po błogosławieństwo, a 
ciotka Gryknia i kolega mój, 
Witold Puc, byli świadkami. Nie 
było przyjęcia ani gości. Za 
ostatniego dolara kupiliśmy 
butelkę rosyjskiego szampana.

Tego samego dnia londyński 
rząd Tomasza Arciszewskiego 
protestował przeciwko  "nowemu 
rozbiorowi Polski". Nikt się 
jednak, oprócz Polaków, tym 
protestem nie przejmował, a 
decyzje jałtańskie były 
nieodwołalne.

Nasze małżeństwo rozpoczynało 
się na zakręcie historii.



    **       **       **



Nie należy lekceważyć rzeczy 
pozornie błahych, codziennych 
drobiazgów, które niby to nie 
mają znaczenia: szklanek, z 
których pijemy herbatę, plastra 
miodu w garnuszku, miotły do 
zamiatania, kawałka węgla, który 
wepchnięty w gardziel "kozy" 
obdarza nas żarem swego 
płomienia, i starego materaca 
- niemego świadka naszych nocy.

Spychane w małoznaczność przez 
wielkie wydarzenia żłobiące 
kamień czasu, błahostki te 
bledną, a przecież to one przędą 
tkaninę życia. Wierne chwili i 
ludziom z chwilą związanym, 
dotknięte pamięcią stają się 
światłem, które budzi uśpione 
kolory. Zapomniane zapachy, jak 
zważone rannym chłodem kwiaty, 
rozwijają korony. Słychać brzęk 
szyb, gdy rolwaga przejeżdża 
ulicą, turkot kół chłopskich 
wozów wiozących prowiant na 
rynek koło Lubartowskiej i 
rozkoszny trzask ognia w 
żelaznym piecyku.

Ciotka Gryknia jest skrzętną 
ochmistrzynią na swoim dworze. 
Dwór jej to komórka na węgiel w 
podwórzu i zamykane na klucz 
zapasy w kuchni i kredensie. 
Jest też wrażliwa na przedmioty 
codziennego użytku, na przykład 
dużą szczotkę z piękną, długą 
drewnianą rękojeścią. Taka 
miotła jest skarbem, którego 
nigdzie nie można dostać. Ciotka 
Gryknia odmawia mi pożyczenia 
szczotki. Muszę więc działać 
podstępnie i z ukrycia. 
Bezszelestnie wsuwam się do jej 
przedpokoju i porywam szczotkę. 
Pędzę z moim skarbem do domu i 
prędko zamiatam podłogę. Dopiero 
po kilku minutach ciotka 
stwierdza brak swego bogactwa. 
Chwyta mnie na gorącym uczynku. 
"Przeklinam!" "Ale ciociu, tylko 
zamiotę i oddam." Nic nie 
pomaga. Gryknia chwyta szczotkę 
i odbiega z nią do swego 
królestwa.

W komórce, węgiel usypany w 
piramidę: Staś podkrada 
artystycznie od dołu, nie 
naruszając stożka. Gryknia 
zaczaiła się. Złapała go: - Aha! 
Mam cię!

- Ciociu, wybacz, marzniemy. 
Nigdzie nie mogę dostać węgla.

Gryknia miele przekleństwa, 
ale ma słabość do Stasia:

- Weź, ale nie tyle. O, tyle 
nie! Odsyp! Pół kubełka wam 
wystarczy.

Materac odziedziczyliśmy po 
ciotce Emilce i jej mężu, Funiu. 
Ich długie małżeńskie lata 
wyżłobiły w nim dziurę na wylot. 
Staś związał go liną, 
przydźwigał do naszego 
mieszkania. Jak długo 
pozostaniemy pomiędzy tymi 
sprzętami? Sami z sobą i między 
ludźmi, w których życie włączył 
nas przypadek: Staś wśród 
repatriantów, ja w szpitalu 
ewakuacyjnym?

To nie mogło trwać zbyt długo. 
Wciągnięci w wir codziennej 
krzątaniny, zauroczeni sobą jak 
aktorzy romantycznego spektaklu, 
zapominaliśmy o prawach początku 
i końca. Był to okres niepokoju, 
zmian gwałtownych, 
niespodziewanych zarządzeń, do 
których niestosowanie się 
groziło karą więzienia. 
Kilkakrotna zmiana waluty, 
stemplowanie pieniędzy - 
zubożyły społeczeństwo. Dopiero 
teraz, z perspektywy czasu, 
widzę jak bardzo byliśmy ubodzy. 
Ale ta skromność granicząca z 
biedą nie przeszkadzała nam. 
Niewielka tylko grupa ludzi 
dorabiała się na spekulacjach. 
Lokowali kapitał w złotych 
rublach, dolarach i w 
brylantach. Nieraz 
uczestniczyliśmy jako pośrednicy 
w długim łańcuchu "agentów" 
pomiędzy sprzedawcą a kupcem. 
Były to operacje handlowe 
niebezpieczne i podniecające. 
Handlowali wszyscy i wszystkim. 
Ale nasz majątek ograniczał się 
do schedy po dziadku moim, 
Józefie. Były to: złota 
obrączka, gruby płaszcz zimowy i 
szczudła, którymi się posługiwał 
od czasu operacji nogi. 

Na początku marca ociepliło 
się. Tylko brudne zwały śniegu 
leżały jeszcze na brzegach 
chodników. Staś wrócił z pracy 
zmartwiony. Powiedział:

- Miałem telefon z Warszawy. 
Telefonował wiceminister Parys. 
Wysyłają go dalej na zachód, 
chce, abym objął jego funkcję w 
Warszawie.

Drgnęłam.

- Co chcesz zrobić? Chcesz się 
ujawnić?

- Nie wiem jeszcze. Jednego 
jestem pewien: nie możemy tu 
dłużej zostać. Wcześniej czy 
później wezwą mnie na 
przesłuchanie. I może to 
przewrażliwienie, ale ci dwaj 
enkawudziści, którzy mieszkają u 
ciotki, zaczęli mi się 
przyglądać.

- Mówiłeś z nimi?

- Nie. Unikałem rozmowy. Ale w 
ich wzroku jest coś, co mnie 
niepokoi...

- To jedźmy, jedźmy jak 
najszybciej! Pojedziemy do 
Warszawy. Mama pisała, żebyśmy 
przyjeżdżali. Jest dla nas 
pokój... mieszkanie.

W pośpiechu, w gorączce 
niemal, ale ukrywając nasze 
podniecenie, likwidowaliśmy 
lubelskie zobowiązania. Staś 
wyjeżdżał oficjalnie jako 
pracownik Pur_u na nową 
funkcję do Warszawy. Ja 
przenosiłam się na 
rozpoczynający wykłady 
Uniwersytet Warszawski.



Ostatni wieczór. Walizka i 
ściągnięte paskami tłumoki 
gotowe. Odrywaliśmy się od tła, 
któremu nasza obecność nadawała 
znaczenie. Po raz ostatni 
otaczała nas atmosfera 
mieszkania nasycona naszym 
życiem. Mieniła się paletą barw, 
zapachów i dźwięków: oto 
strumienie ognia wyrywające się 
spod rozżarzającej się fajerki, 
trzask rozpalających się węgli - 
zwiastuny ciepła, które już 
wkrótce otuli sztywne od zimna 
dłonie i stopy. Szara, kłębiasta 
chmura dymu napędza łzy do oczu, 
oznajmiając jednocześnie 
smakowitość smażonego na "kozie" 
befsztyka. Cała przestrzeń 
wiruje różnobarwnymi znakami 
intymności zamkniętej w dwóch 
izbach, które opuścimy już 
jutro. Uczepione ścian i sufitu 
strzępki rozmów, echa nawoływań, 
przełamane promienie spojrzeń, 
migoczące fragmenty obrazów 
zamkniętych pod powiekami, 
dreszcze i płomień, szept i 
śmiech, trzask desek podłogi pod 
bosą stopą.

Idziemy pożegnać się z babką 
Pauliną i ciotkami. Gryknia 
otwiera drzwi. Pochwyciła 
spojrzenie Stasia szybkie, 
ukośne, powiedziała:

- Nie ma ich. Wyjechali znów w 
teren.

- To dobrze, nie chciałbym ich 
dziś spotkać.

- Czy ty myślisz, że gdyby oni 
chcieli... to nie mogliby... Ale 
teraz mają inne sprawy. 
Siadajcie, dam wam herbaty. 
"Dzik" - ściszyła głos - 
przyniósł komunikat.

Babka Paulina usłyszała nas i 
przydreptała z kuchni. 
Pochylona, podpierając się 
laską, nie wyglądała dobrze. 
Twarz miała zbolałą, chociaż 
starała się uśmiechnąć.

- To jutro wyjeżdżacie 
- powiedziała. - A ty, Stasiu, 
będziesz chciał pewnie do 
rodziców, do Poznania? Miałeś 
jakieś wiadomości? Nic? Jedź. 
Nie wiadomo, co tam się dzieje.

Poczuł na twarzy jej wzrok 
ostry, aż żenujący w swej 
przenikliwej, badawczej 
bezpośredniości, jakby w nim 
chciała odczytać przyszłość, 
której jeszcze nie doznał, a 
która już u progu stawania się 
była, być może, dla niej 
widoczna. Był teraz jej wnukiem. 
Błogosławieństwo, którego nam 
udzieliła w dzień ślubu - szybki 
znak krzyża kreślony dłonią nad 
naszymi głowami - zobowiązywało 
ją, a nas wiązało z przeszłością 
rozciągającą się poza jej życie 
pełne i trudne, poza życie jej 
rodziców i dziadów, aż do czasów 
zaprzeszłych, sięgających 
niewiedzy imion i zdarzeń.

Gryknia rozłożyła na stole 
gazetkę. Był to numer 
podziemnego pisma "Silna 
Polska".

- Nie ma dobrych wiadomości - 
powiedziała. - Piszą, że celem 
Rosji, poza zagrabieniem naszych 
ziem wschodnich, jest 
zbolszewizowanie i zagarnięcie 
całej Polski. I co ty na to, 
Stasiu?

- Wiedziałem o tym - 
powiedział. - Nadchodzą trudne, 
tragiczne czasy. Naród jest 
wydręczony. Ale przetrzymamy. 
Ten, kto przeżyje...

- Ja już nie doczekam - 
powiedziała babka Paulina, jej 
wpadnięte głęboko, wypłakane 
oczy zwilgotniały.

Odwróciłam się i zobaczyłam ją 
wyraźnie, wyraźniej niż zwykle, 
jak się widzi czasem ludzi po 
raz pierwszy. Stała pochylona, 
oparta na lasce. Posępny uśmiech 
słabym, chłodnym światłem, jakby 
promieniem zimowego słońca, 
ujmował jej twarz wydłużoną: 
mocną szczękę, szerokie usta 
nawykłe do wydawania rozkazów, 
teraz miękkie i bezsilne, jej 
despotyczny nos, tragiczne i 
rozważne czoło, spod którego od 
zwilgotniałych oczu szedł ku 
mnie jej przenikliwy, napięty 
wzrok. Dziwne, tamujące oddech 
uczucie ścisnęło mi gardło. 
Wydawało mi się, że dochodzę do 
jakiejś linii granicznej, przy 
której obie - babka Paulina i ja 
- rozdzielone półwieczem: jej 
przeszłości, którą tylko 
odgadywałam, z której nigdy mi 
się nie zwierzała i mojej 
przyszłości, którą ona starała 
się przeniknąć, jakby szukając 
tam siebie, że w tej chwili, 
nieświadome jej mistycyzmu, a 
tylko kierowane nakazem 
instynktu, zawierałyśmy pakt, w 
którym ona przekazuje, a ja 
odbieram, kwitując przekazane mi 
życie.

Dzwonek! Gryknia poderwała 
się. Odruchowo schowała gazetkę 
do szuflady kredensu. Wychodząc 
do korytarza zamknęła za sobą 
drzwi. I zaraz usłyszeliśmy 
głosy. To byli oni. Gryknia 
wróciła, powiedziała:

- Jacyś bardzo zmęczeni i 
ponurzy.

- Chodźmy już - powiedział 
Staś.

- Idźcie lepiej - szepnęła 
ciotka - bo oni tu mogą przyjść. 
Lepiej żebyś ty teraz, Stasiu, i 
to przed samym wyjazdem...

Żegnamy się. Całuję rękę 
babki Pauliny suchą, z 
zabłąkanym w niej zapachem 
mleka.

- Jedźcie z Bogiem - mówi. 

Mam wrażenie, że widzę ją po 
raz ostatni. 

Na palcach, ostrożnie, 
przechodzimy do korytarza. Z 
pokoju słychać stłumione głosy 
Saszy i Pietii.

Gryknia zamyka za nami drzwi 
cicho, ostrożnie.

- Najwyższy czas - mówi Staś - 
najwyższy czas stąd wyjeżdżać.

Od świtu siedzimy na bagażach. 
Co kilka minut do okna, do 
drzwi. Jadą? Nie jadą. Platforma 
zajeżdża spóźniona. Góra rzeczy: 
sprzęty, bety, ludzie, króliki w 
klatkach, kury rozgdakały się 
przerażone, biją wściekle 
skrzydłami o druty klatki. Dzień 
niebieski, wiosenny. Tylko 
chłodny marcowy wiatr podrywa 
plandeki, zrzuca jakieś papiery. 
Z całej kamienicy wylecieli 
lokatorzy przypatrywać się. 
Przechodnie przystają na ulicy. 
Atrakcja. Patrzymy na te 
wertepy, górzyska: przecież to 
pozrywa druty telegraficzne. 
Szofer w skórzanej kurtce, z 
papierosem w kąciku ust pogania: 
"Dalej! Dalej! Jeszcze trzeba 
innych ludzi podobierać". 
Wdrapuję się na te wertepy, 
wdrapuję ostrożnie, aby butem 
nie uderzyć w czyjąś głowę. 
Chwytam się wyciągniętych rąk. 
Podciągają mnie, popychają. I 
już siedzę. Staś jeszcze upycha 
toboły, jeszcze z szoferem 
pogadywania. Pasażerowie 
niecierpliwią się: "Siadać! Dość 
gadania! Kiedy my tam 
zajedziemy! Na noc!" Ciężarówka 
drży, dyszy, rwie się jak ogier 
do startu. Macham ręką do ciotek 
na balkonie. Gryknia kręci 
głową, wydyma dolną wargę w 
grymasie wyrażającym zdumienie i 
podziw, zwątpienie i odrobinę 
pogardy. Coś woła, krzyczy, 
przekazuje, dłonie przykłada do 
ust.

- Co? Co? Nic nie słyszę!

Ale z ruchu warg, z gestów rąk 
rozpoznaję te jej: "Słowo 
daję... słowo daję... jak to się 
gdzie nie wywróci na 
zakręcie..." Mówi tak, a wiem, 
że zazdrości. Popędziłaby sama.

Już ją widzę na szczycie 
triumfującą. Poddaną na wiatr 
furkoczący w uszach, na pęd, na 
zmianę. I byle naprzód, naprzód. 
Oderwać się od tego, co tu dusi, 
ogranicza, przygnębia. Pofrunąć 
ku przygodzie. Widzę, jak się 
wyrywa, szamocze, jak chciałaby 
skrzydła rozwinąć, a skrępowana 
powrózkami nieważnych ważności w 
tym gnieździe, co sobie latami 
namościła - zostanie.

Ruszamy! Nad nami modroblady 
parasol nieba. Pod nami koślawe, 
błotniste chodniki, odrapane 
mury, niedostatek. Z 
Krakowskiego Przedmieścia do 
Alei Racławickich. Z wysokości 
ciężarówkowej sterty, jak z 
trybuny, przyjmujemy defiladę 
domów, umykających wież 
kościołów, drzew w Saskim 
Ogrodzie, budynków 
uniwersyteckich, aż znikają nam 
z oczu i spod opon rolwagi szosa 
warszawsko_lubelska przypomina o 
celu podróży.

Przecież już tak kiedyś 
jechałam. Wysoko. W grupie 
przygodnie zebranych pasażerów, 
którzy już wkrótce staną się 
małą społecznością na ruchomym 
terytorium ciężarówki. To był 
rok 1939. Po szalonej ucieczce 
żółtym autobusem na wschód, 
wracałyśmy pociągiem towarowym 
do Warszawy. Matka i ja na 
stercie węgla, a przed nami 
przyszłość pięciu lat okupacji. 
Wojażowałyśmy na tym węglu pełne 
energii przetrwania, nieświadome 
czekającej nas codziennej 
ekwilibrystyki, unikania 
łapanek, aresztowań, więzienia i 
śmierci. Irena miała wtedy 
czterdzieści lat. Paliło się w 
niej pragnienie twórczej akcji. 
Co robi teraz? Co projektuje? 
Gdzie mieszka? Jak się 
urządziła? Adres jest na ulicy 
Francuskiej, ale numer domu 
inny. Nasze dawne mieszkanie 
zburzone.

Ciężarówka pędzi wariackim 
tempem. Podskakujemy na 
tłumokach. Myślę, co nas czeka. 
Dokąd ta podróż? Jakie przed 
nami nieznane? Ale właściwie 
jest mi wszystko jedno. 
Najważniejsze, że siedzimy tu 
razem, że razem rozpoczynamy tę 
podróż, nie przeczuwając, że oto 
zaczyna się łańcuch wojaży i 
długa, daleka peregrynacja.





III





O zmierzchu, w leniwym, 
chłodnym deszczu, zajechaliśmy 
na Saską Kępę. Francuska zryta 
lejami po szrapnelach, płaskie 
mogiłki na trawnikach, oczodoły 
wypalonych budynków. Irena 
wybiegła przed dom. Była to 
narożna willa, w której udało 
jej się dostać trzypokojowe 
mieszkanie.

Staś płaci szoferowi, sprawdza 
jeszcze bagaże. A gdzie mąka? A 
gdzie worek kartofli? Jest! 
Wszystko w porządku. Matka 
obejmuje mnie. Łzy i 
przyglądanie się sobie nawzajem. 
Wyciąga ręce do Stasia.

- O, dzięki Bogu, dzięki Bogu, 
że jesteście. Jest dla was 
pokój, ale co ja miałam! To 
potem, wszystko wam opowiem... 
jak ja się musiałam wykłócać! A 
ten Bielik! No, ale później... i 
mam pewne projekty...

Wiedziałam, już coś kombinuje, 
tworzy, organizuje na tych 
ruinach, wśród tych płaskich 
mogiłek, pomaga kiełkującemu 
życiu nie złamana okupacją, bije 
z niej nowy gejzer energii. 
Wchodzimy na klatkę schodową, 
chłodną, bezokienną. Irena 
otwiera drzwi dwoma kluczami. 
Jeden zamek Yale, drugi klucz 
zwykły. Wciągamy bagaże do 
przedpokoju. Na lewo drzwi 
zamknięte na kłódkę. Ordynarne, 
ciężkie kłódzisko wbite na siłę 
w pomalowaną na biało framugę. 
Mijamy te zamknięte drzwi. Irena 
szepcze:

- Powiem wam... później... A 
teraz - uśmiech tajemniczy i 
triumfujący i widzę przełyka łzę 
wzruszenia.

- Jak się wam podoba?

Wchodzimy do dużego, narożnego 
pokoju. Pomimo deszczu, wrażenie 
jasności. Lśniąca przejrzystość 
szyb. Parkiet. Dywan! Rozpoznaję 
meble uratowane i przeniesione 
tu z naszego dawnego mieszkania: 
wielkie biurko ojca, fotele, 
tapczan. Ile wysiłku musiało ją 
kosztować wyszykowanie tej wyspy 
niewiarygodnego luksusu w 
zburzonym mieście, w wojennym 
braku wszystkiego.

- Jak pięknie - szepczę. 
Pochylam się i dotykam ręką 
gładkich, jasnych deseczek 
podłogi.

W kuchni, przy stole, pijemy 
herbatę. Irena pełna jest 
nowości. Zaczyna i przerywa. 
Wszystko ważne, wszystkim 
chciałaby się podzielić.

- Najważniejsze - mówi - to 
nasze dawne mieszkanie. Kuchnia, 
wyobraźcie sobie, funkcjonuje, 
ale dom, podobno, przeznaczony 
do rozbiórki. I ja tak sobie 
pomyślałam, że tam, w naszym 
starym mieszkaniu, można by 
zorganizować jadłodajnię. 
Gotować gorące, gęste zupy. 
Ludzie muszą jeść. Zebrałam 
kilka kobiet. Wszystkie chcą ze 
mną pracować. Tylko czekałam na 
was, żeby razem zobaczyć, żeby 
się naradzić.

- A ten... co drzwi zamknął na 
kłódkę? - pytam - ten...

- Bielik. Z nim to nie będzie 
tak łatwo. Zaczęło się od tego, 
że mnie wybrali na prezesa 
komitetu domowego. Bo on się o 
to starał, on chciał... To, 
wyobraźcie sobie, najgorsza 
kreatura. Zanim został 
zamiataczem ulic, to mówią, był 
dziadem pod kościołem i nie 
wiadomo jak i kiedy wpadł tu, do 
tego pokoju, dorobił klucz, 
wymurował sobie piec kuchenny, a 
przez to w drugim pokoju piec 
nie funkcjonuje. Ludzie się go 
boją, ma jakieś konszachty z 
milicją... nie wiem, co robić. 
Co ty myślisz, Stasiu?

Staś milczy, zastanawia się. 
Realia nowego życia mogą być 
silniejsze od prawa.

- Gdzie on jest teraz?

- Pojechali na szmugiel.

- Pojechali?

- Pojechali z Janową. To 
dozorczyni. Przyjaciółka Bielika 
ze schronu. Jak wrócą ze 
szmuglu, to spraszają takie 
różne typy, piją bimber, 
awanturują się. Jest, co tu dużo 
mówić, strasznie! Trzeba się 
wtedy zamykać i niczego nie 
zostawiać w przedpokoju, bo 
zniknie.

Rozglądam się po pokoju. Cień 
padł na nierealność 
"przedwojennego luksusu". A więc 
to tak, taki początek. Staś 
podchwycił mój wzrok.

- No i już zaczynasz się 
martwić! Zaczekaj! Damy sobie 
radę. Przepędzimy go. Przede 
wszystkim trzeba zabezpieczyć 
mieszkanie na Francuskiej 12. 
Zaraz jutro... A ja muszę jechać 
do Warszawy... rozejrzeć się, 
dowiedzieć... przecież mnie tu 
przysłali na weryfikację i jeśli 
się ujawnię... czy mogę się 
ujawnić? Chciałbym też jechać do 
Poznania... nie wiem, co tam się 
dzieje... co z rodzicami...

Irena kiwa głową aprobująco:

- Powinieneś, stanowczo 
powinieneś tam pojechać. 

I już zapomnieli o Bieliku. 
Wszystko z nich spłynęło. Jakby 
go w ogóle nie było, jakby 
wielka kłóda na drzwiach nie 
przypominała o jego prawach do 
mieszkania. A ja się zadręczam: 
słyszę pijane wrzaski, widzę 
bijatykę w przedpokoju i całą 
Bielikową kompanię, jak w 
ubłoconych buciorach wkracza na 
jasny, czyściutki parkiet.



Na ten płaski dach, z którego 
w pierwszych nocach Powstania 
śledziliśmy w rozpaczliwej 
bezradności rozpalający się 
prawy brzeg Wisły, runął ciężki, 
artyleryjski szrapnel i 
przebijając beton, zawisł w 
szafie mieszkania na drugim 
piętrze pomiędzy rozwieszonymi 
ubraniami. Przez szrapnelową 
dziurę strumienie deszczu lały 
się na cały dom. Parkiet podłóg 
uniósł się, zafalował. Inżynier 
w dźwigającym się z gruzów 
Urzędzie Miejskim powiedział 
stanowczo i nieodwołalnie: dom 
przeznaczony do rozbiórki. 
Próbowaliśmy argumentów. 
Rozłożył ręce: wykluczone! Mowy 
nie ma. Wtedy Staś wpadł na 
pomysł lejka. Pod dziurę w 
betonowym, płaskim dachu 
podstawił ogromny lej z blachy. 
Dołączył do niego rurę i 
odprowadził wodę deszczową na 
zewnątrz. Z wolna, niechętnie, 
mieszkanie nasze na parterze 
zaczynało wysychać. Podłogi 
opadły, chociaż zachowały 
falistą nierówność.

Nierówna też była ściana w 
przedpokoju, którą naprawiał 
jedyny wtedy murarz_amator na 
Saskiej Kępie. Dołączyliśmy 
przerwaną uderzeniem "krowy" 
elektryczność. Naprawione 
kaloryfery rozgrzewały 
zziębnięte, przemokłe ściany.

W ruinach pustego, 
poszarpanego szrapnelami domu to 
przytulone do niego, jedyne 
ocalałe mieszkanie było jak 
gniazdo uwite w dziupli 
uderzonego piorunem drzewa. 
Uschła już ścięta korona i 
żywica zastyga na ranach kory, 
ale życzliwe wnętrze jeszcze 
osłania i chroni. Zieleń pędów 
drobnej witki, która przetrwała, 
jest symbolem przechowanego tu 
życia. "Dom" odmalowany, 
rozjaśniony, pełen ludzkiej 
krzątaniny - rozkwita. Kuchnia 
tętni życiem. Znów, jak w roku 
1939,  spotkały się, 
zorganizowały żony oficerów. 
"Oddział" Ireny ruszył 
solidarnie. Klimcia, 
przysadzista i mocna, jest 
czarodziejką zupy: gęstej, 
pożywnej, gorącej. Generałowa, 
szczuplejsza, milcząca, lepi 
artystycznie setki pierożków. 
"Messalka" (Lucyna Messal) 
specjalizuje się w pasztecikach 
z kapusty i z móżdżku. 
Przygotowuje je w domu i 
codziennie przynosi do gospody. 
Tak. Bo mamy gospodę. W dawnym 
gabinecie ojca i w sypialni, 
którą od przedpokoju dzieli 
krzywa ściana, ustawiliśmy 
stoliki. Przed domem wycięty z 
dykty kucharz i szyld-napis: 
"Nowa Gospoda". Pierwsza 
jadłodajnia na Saskiej Kępie.

Kogdzia, której mieszkanie 
ocalało, pilnuje porcjowania i 
pomaga Irenie w zakupie towaru 
na Pradze. Do Warszawy 
przedostajemy się promem, którym 
żeglują "Wiślacy", albo 
drewnianym mostem od ulicy 
Karowej. Dwukrotne próby 
naprawienia mostu Poniatowskiego 
nie udały się. Za każdym razem 
huk zapadającego się mostu 
przejmował nas grozą, jak złe 
przeczucia, jak kropla goryczy 
na dnie tej szumiącej radości z 
przywracania do życia rzeczy 
skazanych na zagładę.

Przedwiośnie jest deszczowe, 
porywistowietrzne. Jeśli pada 
bardzo mocno, lejek na dachu nie 
może podołać w odprowadzaniu 
wody. Wtedy z żyrandola w 
"restauracji" spadają na falisty 
parkiet podłogi grube, leniwe 
krople: pac... pac... pac. Nie 
przejmujemy się tym. Chociaż, 
gdybyśmy zaczęli myśleć 
spokojnie, logicznie, bez 
oślepiającej euforii 
odbudowywania, zdumielibyśmy 
się, jakie ogarnęło nas 
szaleństwo i jak ta cała 
prowizoryczna konstrukcja łatwo 
może się załamać, rozpaść, 
pogruchotać ocalałe gniazdo.

Kolejka głodnych ustawia się 
już po pierwszej. O drugiej 
zaczynamy wydawanie obiadów. 
Znamy naszych stałych gości. 
Pierwsza, na czele kolejki, to 
"gorącaczka". Zawsze samotna. 
Może urzędniczka z ambasady albo 
ekspedientka w sklepie z 
ciastkami? Szczupła, zapędzona, 
zziębnięta. "Przecież już druga, 
proszę pani - woła - już druga, 
trzeba otwierać." Otwieram. 
Tłumik ludzki wpada, zajmuje 
stoliki. Biegnę z miseczką zupy 
dla "gorącaczki". Próbuje i 
odsuwa ją pogardliwie: "To ma 
być zupa? Nie, proszę zmienić! 
Dla mnie zupa powinna dymić". 
Zmieniam bez słowa. Wracam z 
dymiącym wrzątkiem. "Gorącaczka" 
parzy sobie usta, ale 
zadowolona. Widzę, jak ta zupa 
wprowadza ją w stan sytej 
błogości.

- No widzi pani - uśmiecha się 
- teraz to jest zupa. 

Nie pamiętam jej twarzy, nigdy 
bym jej nie rozpoznała, a jednak 
obraz jej powstaje, 
abstrakcyjny, z okruchów 
pozbieranych we mnie: parująca 
miseczka zupy, którą niosę 
pośpiesznie, obijając się po 
drodze o krągłości Klimci i 
"generałowej"; niespokojne, 
biegnące ku mnie spojrzenie 
"gorącaczki", ruch ręki unoszący 
łyżkę do ust i westchnienie ulgi 
po pierwszym przełkniętym łyku 
strawy. Jest bezosobowa, 
niecałkowita, a jednak jest 
sobą, utrwaloną w tym miejscu, 
przy tym stoliku, o tym czasie 
jedynym i niepowtarzalnym, na 
który inny, zwielokrotniony czas 
nawarstwił się jak piasek 
naniesiony przypływami morza.

Tłum ludzi wypełnia korytarz, 
toczą się obrazy jak na rolkach 
starych filmów: niedoświetlone, 
prześwietlone, zamazane. Tu 
fragment twarzy, tam wyciągnięta 
ręka, oko z brwią uniesioną w 
karcącym zdziwieniu, kącik ust w 
przymilnym uśmiechu. Słyszę 
brzęk talerzy, stukanie noża o 
szklankę. "Trzy zupy... dwie 
porcje pierożków, zrazy, proszę 
pani... zrazy... Co, już nie ma 
klusek kartoflanych?"

I szept matki: "Przyszła pani 
Daniłowska, zrób jej miejsce 
przy stoliku w małym pokoju." 
Poznaję ją po długiej do kostek, 
ciemnej spódnicy, po ruchach 
energicznych, poza którymi 
wyzywająco ukrywa słabnącą 
energię. A za nią sunie jej 
cień. Córka. Pani Daniłowska 
niewielka, pochylona, w twarzy 
palą się jej zuchwałe oczy. 
Córka jej, osoba około 
trzydziestki, na wpół tylko 
obecna, wysoka, eteryczna, 
chudnie z dnia na dzień. Umiera. 
Pracowały cały dzień, a po 
robocie przychodziły na gorącą 
zupę. Z ocalałych murów willi 
swego syna i brata wyłuskiwały 
cegły. Cegły te trzeba było 
segregować, układać w równe 
sześciany. Znajdowali się 
chętni, których domy nie runęły 
zupełnie, brali od nich za 
niewielką opłatą budulec do 
naprawiania uszkodzonych ścian. 
Ręce im marzły przy tej pracy. 
Bolał krzyż od noszenia cegieł. 
Niewiele mogły sobie kupić za te 
ceglane pieniądze. Stać je było 
jedynie na najmizerniejszy 
drobiazg kartoflany. Obrane 
ziemniaki rozgotowywały potem w 
wodzie i mieszały z otrzymanym 
dzięki czyjejś uprzejmości 
(litości?) amerykańskim mlekiem 
w proszku.

Znajomość mojej matki z panią 
Daniłowską rozpoczęła się od 
zup. Ale nie chciała nic za 
darmo. Odrzucała jakąkolwiek 
próbę pomocy. Tylko któregoś 
wieczoru zwierzyła się, że nie 
ma czym napalić w piecyku. 
Przeziębłe od spania w ruinach, 
dygotały. Wtedy Irena wzięła je 
do swego pokoju w "zdobytym" 
mieszkaniu. Na pewien czas tam z 
nią zamieszkały.

Pani Daniłowska pomimo 
wyczerpania wojną, starszego 
wieku, a i nieustannego 
zmartwienia z chorą córką, nie 
zatraciła swojej twórczej, 
zadzierzystej energii. Znał ją i 
cenił niemal cały artystyczny 
świat warszawski. Była żoną 
pisarza, matką śpiewaka, a 
przede wszystkim była sobą, 
czynną organizatorką imprez 
artystycznych na cele 
dobroczynne. Celem, dla którego 
zorganizowała koncert 
Mieczysława Fogga na Pradze, 
wiosną 1945 roku, była pomoc w 
odbudowie Warszawy. Był to 
pierwszy koncert, na którym 
byłam po Powstaniu i ostatni, na 
którym widziałam Mieczysława 
Fogga.

W dużej, wypełnionej po brzegi 
sali Wedla na Pradze śpiewał 
ulubiony piosenkarz stolicy. 
Śpiewał o Warszawie. A gdy 
wzruszonym głosem zaczął 
"Dziewiątką pojechać w Aleje, 
przejechać się przez Nowy 
Świat..." - płakaliśmy. Obrazy, 
które wskrzeszała melodia, 
przynosiły ulgę, łagodziły ból 
rozpaczy. Pani Daniłowska 
siedziała wyprostowana i 
poważna. Obserwowała salę, 
pilnowała porządku. Dziękowała 
potem artystom, dostojna i 
elokwentna.

Pamiętam dzień, gdy nadeszła 
depesza. Pani Daniłowska 
wyciągnęła ją spod chustki i 
położyła na zastawionym do 
obiadu stoliku.

- Od syna - powiedziała - z 
Ameryki.

Cały restauracyjny personel 
porzucił garnki i otoczył 
stolik. Każda z nich miała kogoś 
po tamtej stronie: w Anglii, w 
Niemczech, we Francji, w Italii, 
a nawet w Ameryce. Blankiet 
depeszy przechodził z rąk do 
rąk. To była wspólna własność: 
myślą o nas. Pytają o nas. 
Troszczą się o nas po tamtej 
stronie.

Odpowiedź była opłacona. 
Kochający syn czekał na jedno 
słowo od matki: żyjemy. Urząd 
pocztowy jednak po przeliczeniu 
dolarów na złote stwierdził, że 
pieniędzy na przesłanie 
odpowiedzi było za mało. Pani 
Daniłowska nie chciała żadnych 
pożyczek. Powiedziała, że są 
jeszcze cegły i ona sobie tymi 
cegłami (ich oczyszczaniem) 
zarobi na depeszę. Później 
przyszedł list. Serdeczny, 
informujący, że jest im dobrze w 
Ameryce, przeprowadzają się do 
nowego domu. Przysłał 
fotografie: żony, swoją i małego 
synka.

- Tej nocy - mówiła mi matka 
- długo nie mogłyśmy zasnąć. 
Pani Daniłowska opowiadała 
niemal całe swoje życie. 
Zasnęłam wreszcie i zbudził mnie 
ten płacz. Nie mogłam uwierzyć, 
że to ona, zawsze taka 
opanowana. Ale, myślałam, może 
chora, może coś się stało. 
Podeszłam do niej, chciałam 
zapalić światło. "Nie trzeba 
światła, moja droga - szeptała - 
nie jestem chora." Ale 
natychmiast zaczęła szlochać. 
"Dwoje mam dzieci - mówiła 
- jedno tam w dobrobycie, a 
drugie tu mi umiera. I ten list 
dziś... to takie szczęście i 
taki ból."


`ty

III (cd.)





"Nowa Gospoda" kwitła. Nie 
przynosiła jednak dochodu. Ceny 
żywności zwyżkowały z dnia na 
dzień. Ale nie byliśmy głodni. 
Wieczorem zjadaliśmy cały zysk 
pracowitego dnia. Przez 
sypialnię rodziców i gabinet 
ojca przesuwały się korowody 
ludzi. Gdy przymykając oczy, 
staram się przywołać ich z 
tamtego czasu, nadpływają, 
trzymając się za ręce, oblani 
brunatnym i złotozielonym 
światłem popołudnia. Przepływają 
przeze mnie, rozjaśniając 
szkarłatnymi iskrami meandry 
pamięci. Ale na próżno. Nie 
widzę ich twarzy. Tylko obraz 
brzegu odbity w rzece. Zatarte 
kontury postaci, coś co jest, a 
czego dotknąć nie można. Tylko 
ruch spiesznej wody 
przepływającej przez palce, 
tylko jej wilgoć i chłód. A 
jednak są. Uwikłani w sieć 
zmieszanych głosów i dźwięków: 
brzęku uderzających o siebie 
łyżek i widelców, zapachów 
smażonych kotletów, skwierczącej 
na boczku cebuli, czepliwego i 
drażniącego zapachu gotowanej 
kapusty, wytwornego i gorzkiego 
parzonej kawy, zrośnięci z 
tamtym miejscem, które 
uskrzydlone pamięcią jest na 
zawsze już tu, tworzą 
abstrakcyjny szkic ludzi spoza 
progu wojny, rozbitków 
wyrastających z ruin, więzień, 
obozów, kryjówek, o których 
teraz nawet nie odważyliby się 
mówić głośno.

Z pobliskich biur, z placówek 
dyplomatycznych przychodzili do 
gospody Kanadyjczycy, Francuzi i 
Amerykanie. Pewni siebie, 
unosili głowy wysoko, nie 
dostrzegając sfalowanej podłogi, 
okolicznych ruin i nie 
przeczuwając zawieszonego w 
szafie na drugim piętrze 
potężnego niewypału, rozmawiali 
głośno, zamawiali najdroższe 
dania. (Nie mogliśmy sami usunąć 
niewypału. Zaczepiliśmy na ulicy 
rosyjskiego żołnierza prosząc, 
aby nam pomógł i obiecując 
wynagrodzenie. Młody chłopak nie 
zastanawiał się długo. Podjął 
pocisk, wziął na ręce jak 
dziecko i wyniósł spokojnie z 
budynku.)

Nie wiem, skąd przyszli ci 
dwoje. Byli bardzo nieśmiali. On 
wysoki, ciemny, niósł dużą, 
fibrową walizkę. Musiała być 
ciężka, bo słyszałam, jak 
westchnął, stawiając ją przy 
stoliku. Ona miała chusteczkę 
związaną pod brodą i dźwigała 
plecak. Siadając zsunęła go z 
ramion. Usiedli w małym pokoju 
tuż przy stoliku zajętym przez 
gości z francuskiej ambasady. 
Mężczyzna oparł głowę na ręku i 
wsłuchiwał się w płynącą z kąta 
rozmowę. Oczy miał zamknięte. 
Matka moja przyglądała się im z 
korytarza. Przywołała mnie 
ruchem ręki.

- Zdaje mi się - szepnęła - że 
to będą Francuzi - spytaj, może 
zabraliby list?

Kobieta w chustce zawiązanej 
pod brodą uniosła twarz, 
spojrzała na mnie:

- Proszę pani - powiedziała 
wolno czystą polszczyzną - dwa 
obiady. O te! - wskazała w 
cenniku najtańsze dania. 
Spotkałyśmy się wzrokiem. Twarz 
jej była blada, wychudła, 
mizerna, niebieskie oczy miały 
tę bladość zmęczenia, która po 
odpoczynku zabarwia się głębokim 
szafirem. Mężczyzna wyprostował 
się, uśmiechnął.

- Mój mąż - powiedziała - jest 
okropnie zmęczony. Jedziemy 
kilka dni, nic nie jadł i 
dlatego...

Powieki mężczyzny ciężkie od 
zniewalającego zmęczenia - 
opadły. Ale drobne mięśnie ust, 
brody, kącików oczu wibrowały 
pod śniadą skórą, cała twarz 
rozbrzmiewała w bezsłownej 
odpowiedzi na dźwięk języka, w 
którym tuż obok prowadzona była 
rozmowa.

- Mój mąż tak słucha - 
szepnęła - dwa lata nie słyszał 
swego...

- To urzędnicy z ambasady 
francuskiej - powiedziałam - 
więc może...

- Wracamy stamtąd właśnie - 
powiedziała - a dziś rano... - 
zawahała się, umilkła. Spojrzała 
na mnie. - Wzięliśmy ślub w tym 
małym kościele. Poznaliśmy się 
na robotach w Niemczech. Tyle 
się przeszło razem... Jutro 
jedziemy transportem do 
Francji...

Pochyliłam się, szepnęłam:

- Czy mogłaby pani zabrać 
list? 

Skinęła głową.

Pobiegłam do kuchni. Kogdzia 
otaczała zrazy w mące. Klimcia 
tłukła kartofle.

- No i co? - Irena odwróciła 
się od pieca, twarz miała 
zaczerwienioną od ognia.

- Powiedziała, że weźmie list. 
Wracają z Niemiec. Jadą jutro 
transportem do Paryża. Klimciu, 
daj im podwójne porcje zupy. 
Wyglądają strasznie wygłodzeni.

- Kto nie jest wygłodzony? - 
mruknęła. Odwróciła się do mnie. 
Jej brązowe, okrągłe oczy 
zaczerwienione, krople potu 
spływały po czole. Wytarła je 
fartuchem.

- Czy mój list też by zabrała?

- Spytam się.

Zaniosłam im zupę. Rzucili się 
chciwie. Jedli, parząc sobie 
wargi. Widziałam, jak zupa 
rozgrzewała ich, syciła, jak 
zaróżowiały się policzki 
mężczyzny, a oczy kobiety 
poszerzały się i ciemniały. 
Rozmawiali z sobą szeptem i 
wydawali mi się czymś 
zmartwieni.

- Czy - pochyliłam się - 
mogliby państwo zabrać trzy 
listy?

- Dokąd? - spytała.

- Do Anglii.

- Dobrze, ale to trzeba by 
zaraz. Bo, widzi pani, my mamy 
takie zmartwienie... gdzie by tu 
przenocować? Potem kilka dni w 
transporcie... i on, mój mąż, 
jest taki słaby... Czy może pani 
wie o jakimś pokoju?

Wróciłam do kuchni, 
powiedziałam:

- Wezmą trzy listy. Ale zaraz, 
bo muszą szukać pokoju. Nie mają 
gdzie przenocować.

Kogdzia odwróciła się od 
deski, na której przygotowywała 
zrazy. Wytarła ręce, odpasała 
fartuch. Wyjęła z torebki 
pomadkę i odświeżyła wargi. 
Potrząsnęła swoją rudawą 
czupryną. Powiedziała:

- Niech no ja ich zobaczę. 
Niech zobaczę, co to za ludzie.

Przez chwilę stała w korytarzu 
i przyglądała im się 
nieznacznie, ale już wiedziałam, 
że powzięła decyzję. Późniejsza 
rozmowa była tylko 
potwierdzeniem tej pierwszej 
chwili, w której "coś" 
powiedziało jej, żeby to zrobić. 
Nigdy nie kierowała się chłodną 
kalkulacją, pogardzała zdrowym 
rozsądkiem, niepoczytalna w 
wybuchach złości, namiętna i 
gwałtowna w uczuciach, zdolna do 
poświęceń, słuchała własnych 
wewnętrznych nakazów współczucia 
i litości. To ona w pierwszy 
dzień Powstania ofiarowała swój 
pokój rannemu po operacji oka. A 
teraz ten sam pokój cudem 
zachowany z wrześniowej 
nawałnicy miał przytulić dwoje 
rozbitków na ich ostatnią noc w 
Polsce.

W kuchni odrzucone garnki, 
chochle, noże. Irena, Klimcia i 
generałowa piszą. Każda w innym 
kącie. Chlipanie, wycieranie łez 
fartuchem. Goście w dużym pokoju 
kręcą się, denerwują: Jak długo 
jeszcze? Dlaczego tak długo 
czekamy? 

Uspokajam i obiecuję. Stoję na 
środku kuchni, staram się 
zwrócić na siebie uwagę 
kucharek.

- Trzy porcje zrazów! - wołam. 
- Już dawno zamawiałam trzy 
porcje zrazów!

Klimcia podnosi na mnie 
zapłakane oczy:

- Zaczekaj, widzisz 
przecież...

Generałowa pisze drobnym 
maczkiem, ręka jej dygocze, 
przeprasza:

- Już zaraz, zaraz...

Irena już zalepia kopertę. 
Nakłada teraz zrazy na talerze. 
Po chwilowym uniesieniu - 
apatia, zniechęcenie:

- Ciekawa jestem, czy te listy 
dojdą... Wysyłam, wysyłam i... 
nic. Żadnej odpowiedzi.



    **       **       **



Nareszcie jadę do Poznania. Od 
miesiąca miasto jest wolne. 
Mówią o straszliwych walkach, o 
zniszczeniach, o zajadłej 
obronie cytadeli. Dopiero 
niedawno zaczęły kursować 
pociągi, w wagonach powybijane 
szyby. Tłok. Ścisk. Zdecydowałem 
się nie ujawniać. Nie wolno mi 
się weryfikować. Jestem jeszcze 
w podziemiu. Szukałem kogoś, 
jakiegoś znaku, kontaktu i wtedy 
- ambasada angielska. 
Spotkaliśmy się na schodach. 
Poznałem go i on mnie poznał. 
Był to młody urzędnik. 
Pamiętałem go ze "special 
operations" SOE (Departament 
Zadań Specjalnych) w Londynie. 
Weszliśmy do niego do biura. 
Powiedziałem, sytuacja tak 
wygląda, że mam iść na 
weryfikację. Ale czy to nie jest 
niebezpieczne? Może lepiej 
uciekać? Powiedział, żeby iść do 
weryfikacji i zaraz zapytał mnie 
o adres. Wtedy to drgnięcie we 
mnie, znak ostrzegawczy. Podałem 
mu fałszywy adres i inne 
nazwisko. Chciałem zatrzeć 
ślady. I nagle potem zacząłem 
się śpieszyć: jak najszybciej do 
Poznania. Zobaczyć co tam jest. 
Wrócić do domu, chociaż na 
krótko.

Nocny pociąg. Przez zbite 
szyby ciągnie wilgotny wiatr. 
Wilgoć i chłód wciska się pod 
płaszcz. Pomimo to zasypiam. 
Budzę się nagle. Szum, jakby 
wichura targała lasem. Drzewa 
biegną za pociągiem. Myślę: czy 
dom stoi? Chyba mieszkają tam, 
gdzie zawsze? Ile lat? Liczę: od 
września 39 roku do dziś: pięć i 
pół roku. Co to było? Kutno? 
Nie, to dopiero Puszcza 
Kampinoska... Łowicz. Ta sama 
droga. Wracam śladami Brygady 
Abrahama, śladami Armii 
Poznańskiej i Armii 
Pomorskiej... Z obu stron 
pociągu - stoją, leżą, siedzą, 
wspierają się o siebie. Ich oczy 
są puste. Ich smutna pieśń 
wplątana w rytmiczny stukot kół. 
Sylwetki wyrastają z umarłej 
ziemi. Zaciskam zęby z 
wściekłości i bólu: całe moje 
pokolenie. To już nie powróci. 
Tego się nie odzyska.

O brzasku wjechaliśmy do 
Konina. Tędy, siódmego września 
39 roku wycofywał się 7 Pułk 
Strzelców Konnych. 
Przechodziliśmy most na Warcie. 
Opuszczaliśmy Wielkopolskę. 
Zgrzytają hamulce pociągu. 
Gwizdki. Ruszamy. W zielonawym, 
chłodnym, nierzeczywistym 
świetle tamta droga biegnie za 
ruszającym pociągiem. Jestem tu 
i tam. Rozerwany pomiędzy 
przeszłością i przyszłością.

Poznań! Biegnę, wyskakuję z 
pociągu. Nawet nie widzę dworca. 
Prędzej do domu. Dworcową, na 
św. Marcina. Drobny deszcz. 
Spalenizna. Gruzy. Szaro. 
Strasznie. Biegnę. Wypalone okna 
domów. Ale nie wszystkie. Ludzie 
mieszkają. Z daleka już widać 
ulicę Ratajczaka. Moja ulica. 
Szukam numeru. Gdzie numer 
dwunasty? Nie widzę. Gdzie dom? 
Staję. Czeluść. Wciągająca 
otchłań. Ogrodzone drewnianymi 
stojakami gruzy. Pustka. Nie ma 
domu.

Czuję deszcz na twarzy. Co 
zrobić? Dokąd pójść? Obcość w 
moim rodzinnym mieście. Tu, 
blisko, na ulicy Skarbowej 
urodziłem się. Tu całe życie 
mieszkałem. Dokąd pójść? Janusz! 
Naturalnie, Janusz. Najbliższy 
przyjaciel. Z nim przecież 
pożegnaliśmy się w tę ostatnią 
noc przed moją ucieczką z 
Poznania. Mieszkają na ulicy św. 
Marcina, róg Garncarskiej. To 
tuż. Tu blisko. Biegnę. Dzwonię 
do drzwi, pukam, walę do drzwi. 
Ktoś otwiera niechętnie, wolno. 
Nie widzę twarzy. Okrzyki. 
Zdziwienie. Skąd? Kiedy? Pytam: 
Gdzie Janusz? Płacz. Pytam: Co z 
Januszem?

- Zginął w Powstaniu. W ataku 
na Dom Akademicki. Szli z gołymi 
rękami, mieli zdobyć broń na 
Niemcach. On... 

Nie słucham dalej. Pytam: 
Rodzice? Gdzie moi rodzice?

- Twój ojciec...

- Tak?

- Dwa tygodnie temu. Spóźniłeś 
się o dwa tygodnie.

- Matka?

- Matka żyje. Na ulicy 
św.»Józefa. Blisko.

Niewielka, stroma uliczka. 
Kamienica na rogu. Ponura. 
Uczucie cofnięcia się na boczny 
tor, odsunięcia. Idę załamany. 
Przywoływana twarz ojca wraca 
opornie. Jak wyglądał w chwili 
naszego pożegnania? Nie 
pożegnałem się. Nie mogłem. 
Wraca cień żalu na twarzy ojca. 
Mijam kikuty domów, złoża 
gruzów. Cierpki odór spalenizny 
biegnie za mną, przede mną. 
Prowadzi. Przywykłem już do tego 
krajobrazu zniszczenia, tak jak 
mijający mnie przechodnie, jak 
pasażerowie pociągu. Zstąpiliśmy 
już ze sceny tragicznej w rutynę 
płytkich trywialności. To tylko 
w śmiertelnym zagrożeniu wszyscy 
wypadają nagle z codzienności i 
unosząc się na koturnach 
tragedii, stają się bliżsi 
sobie, a życie dotychczasowe 
wydaje się błahe, jałowe. Ale 
jak łatwo trafić z powrotem w 
bezpieczną pospolitość. Jak 
chętnie powracamy do niedawno 
przerwanej zwykłej egzystencji, 
poruszając się żwawo pomiędzy 
ruinami tego, co było. I ja z 
nimi wszystkimi? I ja z nimi?



Brama. Ciemna klatka schodowa. 
Przyciskam dzwonek. Za mną 
kruszy się, rozpada świat mojego 
dzieciństwa. Matka staje w 
drzwiach. Urzeczywistnia się 
zapamiętany jej portret. Łagodny 
zarys twarzy zbiegający się w 
delikatnej, drobnej brodzie. Jej 
rozczulająca zalotność pozostała 
w małych kolczykach i w kilku 
nieśmiałych loczkach nad uszami. 
Ale nowy grymas warg, pół 
uśmiech, pół płacz, poddająca 
się zgoda na to, co jest. 
Zapadła, ciemna otchłań oczu - 
przeraża.

- Taki smutek... taki 
smutek... moje dziecko... 

Wchodzę do obcego mieszkania, 
pomiędzy nieznane sprzęty. Matka 
już krząta się, nalewa wodę do 
imbryka. Przytrzymuję jej rękę.

- Mamusiu... ożeniłem się.

Cofa się zatrwożona.

- Staśku... czy z Polką?

- Tak.

Odczuwam jej ulgę. Oddycha 
głębiej, uśmiecha się.

- Gdzie ona jest?

- W Warszawie.

Siedzimy na wprost siebie przy 
stole. Opowiada mi o ojcu. 
Podczas walk o Poznań zaziębił 
się w piwnicznym schronie. 
Wróciła zaleczona w młodości 
gruźlica. Brat mój, Marek, 
wrócił z niewoli i wróciła po 
Powstaniu siostra Halina.

- Tylko ciebie nie było. 
Ojciec pytał o ciebie, taki był 
z ciebie dumny.

Dwie łzy spływają wolno po jej 
uśmiechniętych policzkach.

- Opowiedz mi o sobie.



Codziennie wychodziłem na 
samotne spacery po mieście. 
Błąkałem się pomiędzy ponurym 
lasem ruin, rozpoznawałem 
zwężone zwaliskami gruzów ulice. 
Szukałem kogoś, czegoś, co 
mogłoby powiązać zerwane nici. A 
jednocześnie ta obawa przed 
spotkaniem ludzi niepewnych, 
niewłaściwych, przed którymi 
naprędce musiałbym stwarzać 
fałszywe alibi. Mijałem wypalone 
fasady kamienic na Starym Rynku, 
okaleczony Ratusz, ścięte wieże 
katedry leżały, blokując gruzem 
wejście, spoglądałem w ślepe 
okna Pałacu Działyńskich, 
przechodziłem obok 
poczerniałych, dziwnie obcych 
budynków Uniwersytetu. Wlokła 
się za mną rozpaczliwa żałość - 
pieśń umierającego czasu.

Zobaczyłem go nagle przed 
sobą. Rozpoznanie, podświadome, 
natychmiastowe: szczegóły 
zapamiętane - gest ramion, rąk, 
sposób trzymania ich w 
kieszeniach prochowca. Byłem 
pewien, że to on. Aresztowany na 
miesiąc przed moim zrzutem. 
Przyśpieszyłem kroku, starałem 
się z nim zrównać. Wyczuł mnie 
bardziej niż usłyszał. Odwrócił 
się. Uścisnęliśmy się. Szliśmy 
przez chwilę obok siebie. 
Wzruszeni.

- Cieszę się - powiedział.

- Nie wiedziałem, że...

- Ach - uśmiechnął się. - My 
nic nie wiemy, my przez całe 
życie chcemy coś wiedzieć, ale 
nic nie wiemy.

Domyśliłem się, że coś 
deklamuje, nie wiedziałem co, 
powiedziałem:

- Chciałbym...

- Naturalnie. Przyjdź do mnie. 
Zaraz, dziś po południu. 
Ogromnie jestem ciekaw.

Pożegnaliśmy się szybko. Nie 
chcieliśmy rozmawiać na ulicy. 
Czy zmienił się? Niewątpliwie. 
Ale spojrzenie pozostało to 
samo: ciepłe, serdeczne spod 
szerokich, niskich, czarnych 
brwi. Ta sama wrażliwa, nerwowa 
twarz, jaką zapamiętałem z 
naszego pierwszego spotkania na 
letnim obozie nad morzem. Miałem 
wtedy szesnaście lat, a Kirył 
Sosnowski, o siedem lat ode mnie 
starszy, był kierownikiem 
Narodowej Organizacji 
Gimnazjalnej. Chociaż wycofałem 
się z organizacji, zaufanie i 
sympatia do Kiryła pozostały. 
Usłyszałem o nim w Londynie od 
powracającego z kraju 
emisariusza Jura. Był 
współzatozycielem organizacji 
"Ojczyzna", Kierował pracami 
Departamentu Informacji i Prasy 
Delegatury Rządu. Był tym, z 
którym chciałem pracować po 
zrzucie i tym, którego chciałem 
spotkać. Wywieziony do 
Stutthofu, dopiero niedawno 
wrócił z obozu do Poznania. 
Poszedłem do niego tego samego 
popołudnia. Rozmawialiśmy przez 
kilka godzin. Właściwie to ja 
mówiłem, on słuchał: napięty -  
ruchliwa, zmieniająca się twarz, 
nerwowy, wyczulony. Wiedzieliśmy 
obydwaj: po Teheranie sytuacja 
była tragiczna. Walki w lasach. 
Aresztowania. Powiedział: 
zaczekaj, lepiej się jeszcze nie 
ujawniaj. Ze mną co innego. 
Zaczynamy organizować Instytut 
Zachodni.



    **       **       **



Nierzeczywistośc wkroczyła w 
nasze życie. Wspinając się na 
wertepy warszawskich gruzów, 
omijając niebezpieczne chodniki, 
poruszam się w dwóch światach 
jednocześnie. Dawny obraz miasta 
nakłada się na księżycowy pejzaż 
zniszczenia. Gdybym przyjęła 
tylko to, co jest teraz, 
utonęłabym w rozpaczy. Ratuje 
mnie, tak jak wielu, wiara w 
przywrócenie dawności. Jesteśmy 
opętani pragnieniem odbudowy. 
Zarażeni gorączką stwarzania na 
nowo. Już organizuje się 
Uniwersytet Warszawski. Na 
dziedzińcu spotykam studentów. 
Ludzie odszukują się, informują 
wzajemnie. Docieram wreszcie do 
Wydziału Lekarskiego. Na 
drzwiach dziekanatu kartka: 
"Synowie i córki chłopów i 
robotników mają pierwszeństwo". 
Dziekanem jest profesor doktor 
Franciszek Czubalski, były 
rektor szkoły docenta 
Zaorskiego. Czekam cierpliwie i 
uparcie, aż dziekan mnie 
przyjmie. Czuję narastającą 
determinację. Nareszcie! Wchodzę 
do gabinetu. Poznaję podłużną 
twarz profesora, jego binokle, 
uważne spojrzenie. Ale czy on? 
Nie mam przecież dokumentów.

- Czy pan profesor mnie 
poznaje?

- Tak. Zdawała pani u mnie 
egzamin z fizjologii. Zachowały 
się też protokoły z ostatnich 
egzaminów. Nie ma żadnej 
przeszkody z przyjęciem pani na 
uniwersytet.

Oddycham. Dziękuję.

- A co teraz? Co mogłabym 
robić teraz?

- Profesor Michalski zaczyna 
klinikę. Skieruję panią na 
ćwiczenia z kliniki 
propedeutycznej. Pierwsza 
Klinika Wewnętrzna Uniwersytetu 
jest na Pradze.

Wychodzę z gabinetu dziekana w 
nastroju radosnym i nagle 
odwróconą do mnie tyłem, 
rozmawiającą z sekretarką - 
widzę Alę. W berecie, w 
prochowcu, niby Ala, a jednak 
inna. Staję za nią i czekam, aż 
skończy rozmowę z sekretarką. 
Słyszę jej spokojny, równy głos. 
Wyciągam rękę. Wtedy ona odwraca 
się, poznaje mnie. Jej 
opanowana, szczupła twarz 
zaczyna drgać i kurczyć się, 
czerwienieje, spazm bólu w 
skrzywionych wargach, jakby we 
mnie coś zobaczyła, jakbym jej 
nagle coś uświadomiła.

- Alu - obejmuję ją - Alu...

Czuję jej drgające ramiona, 
powstrzymywany szloch.

- Chodźmy stąd - szepczę - 
chodźmy stąd... 

Nie pamiętam, gdzie 
usiadłyśmy: w kącie jakiejś 
pustej auli, może w zagłębieniu 
korytarza. Było szaro, zapach 
kurzu i wilgoci. Ala zakrywa 
oczy rękami. Płacze. Znamy się 
od pierwszych klas 
gimnazjalnych. Razem w jednej 
ławce, razem przygotowywałyśmy 
się do matury. I razem w szkole 
Zaorskiego, tylko ona dostała 
się o rok wcześniej. Ociera 
chusteczką zapłakane oczy.

- Witold nie żyje.

Nie odzywam się, nie ma słów, 
nie ma pocieszenia. Brat Ali nie 
żyje.

- Zginął w drugim dniu 
Powstania... drugiego 
sierpnia... - Znów wstrząsa nią 
szloch. Łzy płyną po twarzach: 
jej łzy i moje łzy.

- Ojciec mój padł w ostatnim 
dniu Powstania. Na Żoliborzu. 
Pomagał w przejściu kanałami. A 
nasz dom na Śmiałej... poszłam 
zobaczyć... gruzy... nie ma 
domu.

Opowiada mi o Witoldzie. 
Widzę, że przynosi jej to ulgę. 
Spoza czasu jego sylwetka traci 
jasną beztroskę starszego brata 
Ali: sztywnieje w epitafium. W 
chwili wybuchu Powstania Witold 
Maria Meyer miał dwadzieścia 
osiem lat. Był absolwentem 
Politechniki Warszawskiej. Pod 
okupacją ukończył Szkołę 
Podchorążych AK. Pseudonim 
"Malan".

- Kompanię, do której go 
przydzielili - mówi Ala - 
nazywano Legią Akademicką - sami 
młodzi inżynierowie i akademicy, 
a dowódcą był ppor. "Dunin" - 
Jerzy Mieczyński. Witold w to 
powstanie nie wierzył. Oburzał 
się, że nie mieli broni. I 
wyobraź sobie, dali im zadanie 
uderzenia na CiW na Bielanach. 
Wiesz, jak ufortyfikowany był 
Ciw. Otoczony bunkrami, 
ciężkie karabiny maszynowe, 
zasieki. A oni na to z kilkoma 
karabinami, trochę mieli 
amunicji, kilkanaście pistoletów 
i około 200 granatów. 
Dowiedziałam się tego 
wszystkiego od ludzi, którzy 
przeprowadzali ekshumację 
Witolda. To była straszna noc. 
Ulewa, ciemno. Łączniczka nie 
mogła nawiązać kontaktu. Nie 
wiedzieli, co robić. Ale szli, 
nacierali. Oddział ich dostał 
się w dwa ognie niemieckie. 
Wybili ich wszystkich. Masakra. 
I przejechali po nich czołgami. 
Nie wiem, kto winien. Oskarżali 
"Starżę". Śmiertelnie ranny 
"Dunin" mówił: "Starżą, dowódca 
II kompanii, wyszedł za późno. 
Uprzedzałem, nie przejdziecie. 
Starajcie się cofnąć". Oni 
zginęli, a Starża przeżył, 
znalazł się w Australii...

Słucham, chwytając tylko 
fragmenty tego, co ona mówi.

Czuję, jak bez mojej woli 
zaczynają drżeć mięśnie całego 
ciała, jak drętwieje mi gardło. 
Nie mogę zdobyć się na słowa 
współczucia ani pocieszenia. 
Przecież tak niedawno cieszyłam 
się, że wszystko się odbuduje, 
że zaczniemy na nowo. Odbudowane 
nie będzie tym samym, chociaż 
sam proces podnoszenia z gruzów 
wznieci w nas euforię. Życia 
nikt nie wróci. Zachłanna, 
wciągająca ziemia rodzić będzie 
niedojrzałość.

Ala uspokoiła się. Pyta co u 
mnie, gdzie mieszkam? Opowiadam 
krótko, lakonicznie. Czuję się 
zażenowana wobec jej tragedii. 
Wracamy w krajobraz ruin, 
zoranej, poszarpanej lejami 
ziemi. Ala mówi, wypowiadanie 
się ochładza, uspokaja:

- Powiedz, mój brat, ojciec i 
trzech braci stryjecznych 
Ksawery, Janusz i Jerzy, 
spadochroniarz, ten który zginął 
w akcji na ulicy Miodowej w 1943 
roku. Wszyscy w tej wojnie...

Żegnamy się: ona idzie na 
Dworzec Główny, skąd kolejką pod 
Warszawę do krewnych, u których 
teraz mieszka. Ja do promu przy 
Wiśle. Biegnę. Ogarnia mnie 
coraz większe przerażenie: co ze 
Stasiem? Już przeszło dwa 
tygodnie go nie ma. Wpadam do 
mieszkania i czuję, że on jest. 
Zanim go zobaczyłam, czułam jego 
obecność. Odnajdujemy się w 
radości bliskiej rozpaczy, aż 
bolesnej, bo dopiero w tej 
chwili zdajemy sobie sprawę (a 
obawialiśmy się dotychczas 
pomyśleć o tym), że moglibyśmy 
się nie spotkać rozdzieleni 
jakąś akcją wojenną, 
aresztowaniem, o którym nikt by 
mnie nie zawiadomił. Przyglądamy 
się sobie, jakby widząc się po 
raz pierwszy, odnajdując 
szczegóły twarzy, dotknięcia rąk 
jakby nowe, nie dość 
zapamiętane. Jesteśmy głodni 
własnej obecności.

- Niestety - szepcze Staś - 
niestety, nie zobaczyłem już 
ojca.

Proszę, aby mi opowiedział 
jeszcze raz i jeszcze raz, 
wstępuję z nim na tamte ulice, 
do mieszkania jego matki, słyszę 
jej głos. Przeżywamy razem jego 
spotkanie z rodzinnym miastem. 
Postanawiamy pojechać na kilka 
tygodni do Poznania. Staś musi 
przeprowadzić zwrot fabryki 
rodziców zabranej przez Niemców. 
Uruchomić ją, przekazać dochód 
dla matki.

- Chciałbym jednak zaczekać na 
Mikołajczyka. Zobaczymy, co 
będzie, jaka się wyłoni nowa 
rzeczywistość polityczna. Czuję 
się niepewnie... nieustannie 
jakieś zagrożenie i nie wiadomo, 
z której strony. W Poznaniu idę 
ulicą - to było w Śródmieściu - 
i widzę... mój kolega, bliski 
kolega, człowiek, którego 
niezmiernie ceniłem, asystent 
prof. Znamierowskiego, Leon 
Łustacz. Chciałem podbiec, 
uścisnąć go i cofnąłem się. Był 
w mundurze pułkownika Ub.

- Myślisz, że przyjazd 
Mikołajczyka coś zmieni?

- Nie wiem.

- A co o nim sądzisz? Co to za 
człowiek?

- Kamiennie uparty. Jedyny z 
rządu polskiego w Londynie, 
który nauczył się po angielsku. 
Wstawał codziennie o czwartej 
rano i uczył się. Nie miał 
łatwej roli. Sam słyszałem, jak 
mówili o nim lekceważąco. Nawet 
jeden z jego ministrów... ale 
często niesprawiedliwie. 
Człowiek pod ogromną presją i to 
ze wszystkich stron, naciskany 
przez Anglików, a ile razy 
upokarzany! Pamiętam, gdy mnie 
przed skokiem do Polski żegnał w 
Londynie, powiedział: "Niech im 
pan powie, będę zmuszony powziąć 
niepopularne decyzje, aby 
biologicznie ratować naród". Był 
przygnębiony, wzruszony i 
odczułem wtedy dramat, ten sam 
nieustannie powracający polski 
dramat.



Pracuję na oddziale płucnym 
Kliniki Uniwersyteckiej. Chorzy 
to mężczyźni wywiezieni po 
Powstaniu do obozów niemieckich. 
Zwolnieni, wracają do domu. 
Wynędzniali, z zaawansowaną 
gruźlicą. Szukają domu, którego 
nie ma. Przygnębieni, oberwani, 
głodni wałęsają się po 
rozmokłych, zlanych deszczem 
ulicach i ruinach. Nocują w 
przepełnionych, brudnych domach 
- przytułkach, na stacjach, 
kątem u kogoś na podłodze. Są i 
tacy, którym udało się odnaleźć 
dom. Kładą się do łóżek, "aby 
trochę wypocząć". Ukryte 
zarzewie choroby wybucha nagle. 
Gorączka, kaszel. Krwotok. 
Wezwany lekarz nakazuje 
natychmiastowy szpital.

Kilka dni temu przywieziono 
nieprzytomnego pacjenta. 
Chłopiec, dwadzieścia cztery 
lata. Rozmawiam z jego 
zapłakaną, młodziutką żoną.

- Dwa dni temu przyjechał z 
obozu, z Niemiec. Tak się 
ucieszyłam. I ni z tego, ni z 
owego wczoraj gorączka.

Płacze. Czy może zostać na 
noc w szpitalu? Być przy nim? 
Umarł tej samej nocy na 
gruźlicze zapalenie opon 
mózgowych.

Większość chorych to młodzi 
chłopcy. Od lat szesnastu do 
dwudziestu kilku. Wchodząc rano 
na salę, przebiegam szybko 
oczami leżących. Co noc kilku 
umiera. Dopiero z nimi 
rozmawiałam, śmieli się, 
żartowali i już... odeszli. 
Coranne badanie. Przykładam 
stetoskop do piersi: to samo 
niezmienne gruźlicze charczenie. 
Tylko mniej lub bardziej 
nasilone. Badanie plwociny w 80% 
wykazuje obecność laseczników.

Profesor Zdzisław Michalski co 
tydzień prześwietla i bada 
wszystkich pracujących na 
oddziale gruźliczym studentów. 
Mówi: mamy epidemię gruźlicy i 
wspaniałe warunki do rozwoju 
choroby: brak żywności, 
mieszkań, higieny, brak ciepłego 
ubrania. A przede wszystkim nie 
mamy szpitali. Już wszystkie 
zapełnione. Teraz dostać się do 
szpitala można jedynie przez 
protekcję. Albo cudem. O miejsce 
w sanatorium jeszcze trudniej.

A moi chorzy są pogodni, 
dobrej myśli i weseli tą 
tragiczną gruźliczą wesołością. 
Kaszlą na wszystkie tony. Cieszą 
się z czystego łóżka. Czy to 
można porównać z marszami w 
nieznane albo staniem w wodzie 
"za karę"?

- Tu jest taki spokój - cieszą 
się.

Przy jednym z chorych czuwał 
bez przerwy żołnierz z 
karabinem. Na początku nie 
mogłam zrozumieć dlaczego. 
Dopiero jeden z lekarzy szepnął: 
"To polityczny". A jednak biegnę 
co rano do szpitala z nową 
energią, z radością, chociaż 
czasem ogarnia mnie rozpacz. 
Myślę też: czego oczekuje ode 
mnie przeznaczenie, Opatrzność, 
los? Jaka cena za łaskę 
przeżycia? Wiem tak mało, 
widziałam tak niewiele. Poruszam 
się po omacku w labiryncie 
zbiegów okoliczności. Jak 
maniak-kolekcjoner zbieram na 
śmietnikach ruin pogubione 
skorupy z glinianych wazonów 
malowanych w kolorowe kwiaty. Z 
odłamków staram się odtworzyć 
żarliwą barwę kwiatów, które 
zakwitły z czyjegoś natchnienia. 
I wtedy odsuwam się na 
bezpieczną odległość, aby 
patrzeć suchymi oczami. Cóż z 
tego? Chłód i drwina unosi się, 
jak woda zatapiająca barkę. 
Staram się utrzymać głowę na 
powierzchni.



Zamęt. Nie wiadomo, co się 
dzieje, co się stanie. Czy 
nadchodzi druga fala okupacji? 
Brak trzeźwych logicznych 
wskazówek, jakiegoś planu, 
kierunku, działania. Nic. Tylko 
chaos. Jedyna oczywistość, to 
dzień dzisiejszy. A w nim 
udręki, z sublokatorem. 
Naturalnie - Bielik! Ten sam od 
początku. Jak się go pozbyć? Co 
zrobić, żeby Bielik wyprowadził 
się z pokoju? Wtargnął w nasze 
życie bezczelnie, zuchwale. 
Zajął pokój samowolnie. Dręczy, 
uwiera stała obecność nie 
chcianego, odrzucanego, które 
wciska się brutalnie, chce być 
razem, a jednocześnie 
nienawidzi, knuje podstęp, 
przyczaja się, żeby... Nie wiem, 
co knuje, dlaczego się 
przyczaja. Pilnujemy się 
nawzajem: zamykaj pokój na 
klucz! Zamykaj kuchnię na klucz! 
Bo Bielik... Bielik! W nocy 
budzi trzaskanie drzwi, pijackie 
przyśpiewki, odór gotowanej 
kapusty. Siadamy na łóżku.

- Słyszysz, przyjechali ze 
szmuglu.

- Trzeba coś zrobić.

- Stanowczo trzeba go usunąć.

- Ale jak?

- Może z nim porozmawiać?

- Może się jakoś ugodzić?

Nie. Z Bielikiem nie można 
dojść do porozumienia. Widzi 
nas, ale nie dostrzega. 
Ignoruje. Zawsze zapędzony, nie 
słucha, nie odpowiada. Kark 
mocny, korpus kwadratowy, oczy 
zamglone i ta mina cyniczna, 
zuchwała, wyzywająca. Co on 
myśli? Jak myśli? Czy myśli? Co 
tkwi w tej głowie, ciężkiej, 
wielkiej, bodącej naprzód, jak u 
podrażnionego byka? Milczy. Oczy 
wbite w podłogę. Tępy, czarny 
upór. Sytuacja przykra, 
denerwująca, niebezpieczna. Co 
zrobić? Taki sam człowiek, jak 
my, a inny. Ta inność odrzuca, 
przeraża, zapala wewnętrzny 
bunt. Wyzwala wściekłość. A my 
też dla niego - inni. Nasza 
inność jak ostroga, podjudza go, 
żeby wypchnąć, wydusić, zgnieść.

Skąd ten Bielik? Na wprost 
siebie, obok siebie, w jednym 
mieszkaniu, na tym samym 
korytarzu, te same drzwi 
wejściowe. On nas chce wypchnąć, 
a my jego. Czyje to mieszkanie? 
Czyj to dom? Komu się należy? 
Kto tu gospodarzem? Na ulicy, a 
szczególnie na promie przez 
Wisłę albo na drewnianym moście 
od Karowej, coraz więcej 
"bielikowych" twarzy. Sobowtóry. 
Przewrażliwiona jestem? Czy 
nagły najazd Bielików?

Matka moja, Irena, poszła na 
naradę do przyjaciółek z czasu 
okupacji. Szczęsna i Kwiatkowska 
uchowały się w swoich 
mieszkaniach. Obydwie straciły 
mężów w Katyniu. A teraz muszą 
polegać tylko na sobie, 
utrzymują się z wynajmowania 
pokoi. We dwie nakopciły 
ohydnymi papierosiskami, ale 
znalazły sposób na Bielika.

- Najważniejsze: nakaz 
kwaterunkowy - powiedziała 
Szczęsna, a Kwiatkowska dodała:

- Ale od kogoś ważnego.

I wtedy zjawia się Witold Puc. 
Ten sam, który był świadkiem na 
naszym ślubie. Staś mówił o nim: 
fenomenalny! Genialny! W 
gimnazjum ze wszystkiego miał 
celujące. Od religii do 
gimnastyki. A z matematyki - 
geniusz. Kiedy cała klasa pociła 
się nad rozwiązaniem zadania, on 
już od dawna miał odpowiedź.

Witold jest inżynierem. Sprawy 
polityczne mają dla niego 
znaczenie drugorzędne. Nie miał 
się z czego ujawniać. 
Wywindowali go natychmiast na 
wysokie stanowisko. 
Najważniejsze dla nas: szukał 
pokoju. Po kilku dniach 
przyszedł z nakazem 
kwaterunkowym. Dokument był 
imponujący. Witold pewny siebie, 
czekał na Bielika. Siedział z 
nami przy stole kuchennym, pił 
herbatę, ale jego wzrok 
matematyczny drążył gdzieś w 
głąb. Respektował tylko cyfry, a 
ludzi szeregował w równania. 
Trochę dziwak. Lubił kręcić 
sobie kulki masła z cukrem. 
Zajadał się nimi. Czuprynę miał 
gęstą, ciemną i drapał się po 
głowie. Może z tego oczekiwania 
na Bielika, a może jakieś 
zadanie rozwiązywał i to mu 
pomagało w podwójnej 
koncentracji, bo jednak brał 
udział w rozmowie z nami. Ale 
nie! To nie było zadanie, 
problem matematyczny. On sobie 
przygotowywał przemówienie dla 
Bielika.

Więc tak. Pójdę, zapukam i 
powiem: Obywatelu, czy obywatel 
wie, co ten papier znaczy? On 
przeczyta, a wtedy ja: to 
znaczy, że od jutra ja obejmuję 
ten pokój obecnie przez 
obywatela zajmowany! Czekaliśmy 
na przyjście Bielika. Późnym 
wieczorem usłyszeliśmy zgrzyt 
przekręcanego klucza u drzwi 
wejściowych. Szczęk otwieranej 
kłódki, którą zabezpieczał swój 
pokój. Podśpiewywał chrapliwie. 
Był widocznie pijany i w dobrym 
humorze. Zabawił się gdzieś z 
koleżkami.

Witold podniósł się z fotela. 
Były to właściwie tylko 
sprężyny, bo złodzieje wycięli 
skórzane obicie. Zawahał się. 
Usiadł. Może głos pijanego 
przestraszył go? Dodawaliśmy mu 
odwagi: przecież jest dokument. 
Jest nakaz. Witold podniósł się 
energicznie. Wyszedł do 
przedpokoju. Trzymał przed sobą 
nakaz kwaterunkowy. Zapukał. 
Nic. Zapukał po raz drugi.

- Kto?

- Obywatelu...

- Co?

Drzwi otworzyły się. 
Słuchaliśmy przejęci.

- Obywatelu...

Głos Witolda dziwnie słaby 
wobec ciężkiego basu Bielika.

- Czy obywatel wie, co ten 
nakaz kwaterunkowy... 

Nie skończył. Bielik ryknął. 
Potężnie, dziko, z furią:

- Chcesz, gnoju...?!

Witold wpadł do kuchni. Blady, 
roztrzęsiony.

- Z brzytwą wyleciał na mnie 
drań skończony! 

Milczeliśmy przygnębieni tą 
farsą, która dla nas nie komedią 
była, nie krotochwilą godną 
Fredry albo Bałuckiego, ale 
udręką codzienną. Zapatrzeni w 
Witolda genialność, prymusostwo 
i stanowisko nie docenialiśmy 
Bielika siły brutalnej, przewagi 
grubiaństwa nad literą prawa, 
prostactwa nad finezją rozumu.

A szło to jakby ze wszystkich 
stron: waliła się na nas 
kamienna lawina. I już nie tylko 
Witoldowi zagrażał Bielik, a 
przez Witolda i nam, domownikom, 
współlokatorom, ale bielikostwo 
potężniejące z każdym dniem szło 
na nas z tupetem, rykiem, z 
podniesioną brzytwą. W naszym 
mieszkaniu! W naszym domu! Co 
robić? A może to już nie jest 
nasz dom? W której chwili, w 
jakim przełamaniu czasu przestał 
być domem?

A do tego - matka moja myśli, 
marzy, wróży, kiedy ojciec 
wróci. Bo przecież ludzie 
wracają. Z obozów, z oflagów, z 
zagranicy. Ciągną do domu. A ja 
widzę przedpokój i ojca mego, 
Tadeusza, w mundurze (bo jakże 
inaczej!), rozpromienionego, bo 
do kraju wrócił, wrócił po 
latach wojny do siebie, do swego 
domu, a w korytarzu - Bielik! I 
co? Zgrzyt. Błysk. Brzytwa. 
Bielik naciera. Nie wiadomo 
dlaczego, o co chodzi, a on 
milcząco wypycha. Strach mnie 
ogarnął. Jak to będzie? Jak się 
ułoży?

A Staś? Oficer, kurier Rządu 
Londyńskiego. Niechby się Bielik 
dowiedział! Niech by go odkrył! 
Nie, nie, za głupi na to. Za 
głupi? Ale każdy głupi jest 
mądry dla siebie. Bielik cały 
czas się chwali, że jest w 
partii. W Ppr. Mówią w 
kamienicy, że tam bardzo ważny.



Minęło kilka dni, tydzień, 
drugi, zatarło się. Uciszyło. 
Bielik nie rusza się z miejsca. 
Wszystko po dawnemu: nocne 
wrzaski, ryki, gotowania, 
popijawy. Siedzi nam na karku 
ponuro, uporczywie, z wytrwałą 
zaciętością pijawki. Żyjemy z 
tym nowotworem. Czasem 
zapominamy. Staś uczy się do 
egzaminów prawniczych. Ja przed 
południem w szpitalu doglądam 
moich pacjentów_gruźlików. Po 
południu przeobrażam się w 
kelnerkę i pomagam w "Nowej 
Gospodzie". Gospoda idzie pełną 
parą. Matka miała rację, ludzie 
muszą jeść, a dla nas to jedyne 
źródło dochodu. Dochód 
minimalny, ale nie jesteśmy 
głodni.

Na krótko przed przyjazdem 
Mikołajczyka Kwiatkowska wpada 
do "Nowej Gospody". Zaciąga się 
papierosem, podniecona jakaś i 
do mnie:

- Gdzie matka?

Wcześnie jeszcze było, prawie 
godzina do otwarcia restauracji.

- Mama w kuchni. A co się 
stało?

Kwiatkowska tylko uśmiecha 
się, ale tajemniczo, mija mnie i 
wprost do kuchni. Ja za nią. W 
kuchni cztery pupy wypięte i 
trajle na cały regulator. 
Naturalnie polityka. Jedna przez 
drugą coś opowiadają, dowodzą, 
spierają się, wałkują, siekają, 
mieszają. Nic nie zauważyły, 
dopiero Kwiatkowska tubalnie:

- Irena!

Odwróciła się. 
Zaczerwieniona, spocona, ale już 
się uśmiecha, przeciera ręce 
fartuchem.

- No co, co Zosiu?

- Wiem coś o Bieliku.

Irena poważnieje. Tamto sprzed 
kilkunastu dni wraca. Witold, 
brzytwa i Bielikowa, uwierająca 
na karku obecność.

- Co takiego?

- Niech tylko siądę, spokojnie 
zapalę, bo jeszcze się trzęsę.

- Pobił cię?

- Nie... Ale słuchaj, wracam 
z paszteciarni, tej niedaleko 
Ronda i mówię wam...

Przerwały robotę. Kogdzia i 
Klimcia, generałowa i Irena 
odłożyły lepienie, krojenie, 
panierowanie. Wpatrzone w 
Kwiatkowską słuchają. A ona, 
diva, boska primadonna, głowę 
odrzuciła ku tyłowi, dym 
wypuszcza nosem, jeszcze chwila, 
papierosa odrzuci, zaśpiewa. 
Irena niecierpliwi się.

- No mów nareszcie. I przestań 
tak kopcić, dym mi w oczy 
wydmuchujesz.

- Poszłam do tej paszteciarni, 
bo ona ma czasem angielskie 
papierosy... no, mniejsza z tym. 
Ale patrzę, przy stoliku, w tej 
wnęce, siedzą. I kto? Bielik i 
dwóch żołnierzy sowieckich. 
Piją! Oni gadają, coś Bielikowi 
nie w smak. Zaczyna się trochę 
rzucać. Ja sobie myślę: ej, 
ostrożnie! Coś mi tu nie 
pachnie. Stoję w drzwiach. 
Wejść? Nie wejść? Te papierosy 
były mi potrzebne dla... 
Paszteciarka do mnie: Pani, 
niech pani drzwi zamyka, muchy 
lecom! Weszłam. I jak tylko 
weszłam - ryk! Skoczyłam za 
kontuar. Schowałyśmy się obie z 
paszteciarką. I tylko tak jednym 
okiem zerkam. Widzę, Bielik 
leży. Jeden żołnierz już za 
drzwiami, a drugi jeszcze 
Bielikowi w tyłek kopniaka. 
Paszteciarka krzyczy: Rachunku 
nie zapłaciły! Panie Bielik! 
Bielik ledwo się może podnieść. 
Za brzuch się trzyma, ale drze 
się porządnie: Zegarki me 
ukradły, z ręki me zdarły! A 
paszteciarka: Panie Bielik, leć 
pan po swoich z PPR! A on, sama, 
na własne uszy słyszałam, mnie 
on nie widział, bo ja jeszcze za 
kontuarem i tylko do niej: Gdzie 
pójde? Żeby me na morde ze 
schodów spuściły? Więc słyszysz 
- to ważne! Bielik nie jest w 
PPR! To zwykły złodziej, 
kryminalista, nożownik, kreatura 
spod ciemnej gwiazdy. Musicie 
się go pozbyć!

- Ale jak? - Irena zastanawia 
się - jak się go pozbyć? 
Mieliśmy nakaz kwaterunkowy i 
nic. Wykpił nas. Zagroził 
brzytwą.

- Czekaj - mówi Zosia 
Kwiatkowska - ja ci dam adres. 
Ale nie! Lepiej sama pójdę z 
tobą. Jest jeden człowiek... on 
ci to załatwi. Tylko trzeba 
będzie... no, wiesz, słowem 
"dziękuję" się nie najesz.

Kucharki przytakują. Kiwają 
głowami. Teraz nic nie ma za 
"dziękuję". Święta racja. Irena 
poddaje się, pyta:

- To co mam robić?

- Widzisz - Kwiatkowska 
ścisza głos - ja... no, ja go 
dobrze znam...

Kucharki odwracają się 
dyskretnie. Każda do swojej 
roboty. Irena i Zosia przechodzą 
do drugiego pokoju. Siadają przy 
stoliku. Zosia pochyla się, 
szepcze:

- On ma, widzisz, dobre chody 
w urzędzie kwaterunkowym. Tylko, 
sama rozumiesz, trzeba będzie 
coś wziąć.

- Co?

- Weź pięć kilo mąki, z pięć 
kilo słoniny.

- Może słoik miodu?

- Miód? O miód, bardzo dobrze.



Poszły we dwie. Zofia, 
wyfiokowana, dźwigała słoninę. 
Irena z mąką i słoikiem miodu. 
Urząd był na Pradze. Dom, jak 
wszystkie naokoło, w ruinie. 
Obdrapany, zacieki, niektóre 
okna wypalone, nie posprzątany 
gruz zalega podwórze. Ale ulice 
roją się. Handel wrze na 
placach, pod murami, w bramach. 
Zosia znała drogę, była tu już 
nieraz. Szła pewnie, zdobywczo. 
Prowadziła. Odwracała się i do 
Ireny:

- Mówię ci, tu tak z zewnątrz 
nędznie, a w środku - luksusy. 

Gabinet miał rzeczywiście 
luksusowy. Z dywanem, lśniącym 
biurkiem, miękkie fotele. Zaraz 
je przyjął, nie czekały. 
Ogromny, siwy, wyglądał 
dostatnio. Irena zastanawiała 
się: gdzie ja go widziałam? Skąd 
ja go znam? Pewnie u 
Kwiatkowskiej, kiedy raz 
przyniosłam kupon materiału na 
ubranie. Ale to było jeszcze 
przed Powstaniem. No to już 
wiem, kto to jest. Ale mnie nie 
poznaje. To dobrze.

Elegancki, obie szarmancko 
pocałował w rękę. Na pakunki, 
które przyniosły zerknął raz, 
kiedy położyły je przy biurku 
coś tam napomykając nieśmiało, 
że drobiazgi takie, skromny 
dowód wdzięczności. On żachnął 
się, że po co? Nie potrzeba. On 
nie dlatego. Ale przesunął 
pakunki bliżej i nawet uniósł 
słoik w górę i zdziwił się: 
miód!

- Zeszłoroczny, lipcowy, z 
Lublina.

- Nie spodziewałem się. To 
krępujące.

- Ale proszę bardzo, przecież 
pan mi pomaga. 

Wysłuchał opowieści o całej 
sprawie z Bielikiem. Szeroki w 
ramionach, brzuch trochę 
wystający, ale jeszcze zryw i 
wzięcie. Chodził po pokoju, 
miętosił brodę, mówił:

- No tak... no tak... to nie 
jest taka łatwa sprawa. 

Irena zmartwiała zupełnie, aż 
zbladła, płakać jej się 
zachciało, uciekać stąd. Czuła 
się upokorzona, nie na swoim 
miejscu. I do tego ta słonina, 
mąka, miód. Niepotrzebnie się 
zgodziła.

Dygnitarz poczęstował Zosię 
papierosem, gest w stronę Ireny.

- Czy pani zapali? 

Wzdrygnęła się.

- No, to ja w takim razie...

I sam zaczął kurzyć. Chodził 
po gabinecie, wyrzekał na 
Bielika.

- A to łobuz... łobuz pozwala 
sobie. Niech się łaskawa pani 
nie martwi, poradzi się na to. 
O, zaraz, zaraz!

Zawołał sekretarkę, kazał 
przynieść druczek. Przyniosła, a 
on coś wypisywał i na koniec na 
tym druczku przyłożył pieczątki: 
jedna, druga, trzecia. 
Przypatrzył się i po namyśle 
jeszcze dodał czwartą pieczątkę. 

- Służę łaskawej pani. 

Irena przeczytała: "Mieszkanie 
zarekwirowane całkowicie dla 
czynników rządowych".

- To sobie szanowna pani na 
drzwiach przyczepi. I on już 
więcej pani blokować mieszkania 
nie będzie.

Audiencja skończona. 
Całowanie rąk. Zamykanie drzwi. 
Z luksusu wnętrza na nędzę 
schodów i podwórza. Aż się 
wierzyć własnym oczom nie chce. 
I który to świat prawdziwy? A 
Zosia:

- Nie mówiłam ci? I jaki 
gentleman! Ale żebyś wiedziała, 
on to robi dla mnie.

- A dlaczego?

- No wiesz, stara znajomość. 
Tylko nikomu nie opowiadaj! 
Ludzkie języki! I powiedz, co ja 
mam do stracenia? Czekałam na 
męża, zamordowali go w Katyniu. 
Młodość się nie powtórzy. Ach, 
płakać mi się chce. Czasem, to 
aż wyć mi się chce z rozpaczy. 
Chodź gdzieś, muszę zapalić.

- Tu jest taka mała 
cukierenka - powiedziała Irena - 
zapraszam cię na kawę i tort 
mocca.

Idą obok siebie, ale ucichłe, 
każda w swoich myślach. Na 
porytej szrapnelami ulicy pleni 
się płytkie, czepliwe nowe 
życie. W Irenie jest gorycz, 
której przyczyny nie umie sobie 
wytłumaczyć. Przecież mi pomógł 
- myśli - więc o co mi chodzi? 
Myśli także: więc już się 
zaczęło łapówkarstwo, wciskanie 
się bokiem, omijanie prawa, 
robienie na lewo, każdy dla 
siebie.

- Irena, pamiętasz, jak 
wyobrażałyśmy sobie odzyskanie 
niepodległości? Koniec wojny? 
Pamiętasz?

- Tak. Ale rzeczywistość 
zawsze okazuje się inna.

- No i co? Martwisz się tym, 
że inna?

- Ja się tylko martwię, jak tu 
Tadeusz przyjedzie. Jak to 
będzie, jak się ułoży.



Bielik zniknął. Zniknął, ale 
niezupełnie. Została kłódka, 
kłódka, kłódzisko, jak krab 
uczepiło się drzwi. Śledzi nas 
bielikowymi oczkami. Pilnuje. 
Nie da się otworzyć. Zacięta.

- Nawet nie próbuj - ostrzega 
Staś - nie wolno rozbijać 
kłódki. Nie wiadomo, co jest w 
tym pokoju. To powinno być 
zrobione komisyjnie.

- Jak komisyjnie?

- Powinna to zrobić jakaś 
formacja prawna, grupa osób. 
Należy oficjalnie stwierdzić, że 
miejsce zajął samowolnie, bez 
nakazu kwaterunkowego. I 
wyeksmitować go. Trzeba też 
formalnie spisać zawartość 
pokoju.

- Mam - mówi Irena. - Przecież 
Komitet Domowy jest formacją 
prawną.

- O, bardzo dobrze!

- To ja zwołam zebranie. Mogę. 
Jestem przewodniczącą komitetu.

- Jak najszybciej! I trzeba 
ślusarza, żeby w razie czego...

- Który to?

- Och, znasz go. Stasiu, sam z 
nim rozmawiałeś. Pamiętasz, jak 
reperował zamek w "Nowej 
Gospodzie"? Taki starszy 
człowiek, ma takie druciane 
okulary. Ja go znam jeszcze 
sprzed wojny. Mieszkał w 
suterynie, a teraz zajęli sobie 
na parterze.

- Już wiem. A jak on z 
Bielikiem?

- O nie! On się z nim nie 
brata. Ślusarz to bardzo 
przyzwoity człowiek. Zresztą 
Bielik podkradał mu bieliznę ze 
strychu.



Zebranie jest w naszej kuchni. 
Stół tu duży, wszyscy się 
zmieszczą. Matka upiekła placek 
z kruszonką. Boże, jak pachnie! 
Aromat maślany na całe 
mieszkanie i aż na klatkę 
schodową. Komitetowi schodzą 
się, pociągają nosami.

- No, zupełnie jak na 
przedwojenną Wielkanoc! 

Każdy dostaje wielki kawał 
ciepłego jeszcze placka. Matka 
umie z ludźmi. Wie, że trzeba 
przez żołądek. A do Polaków 
przez placek z kruszonką. 
Wszystko kobiety. Mężczyzn 
przyszło dwóch: ślusarz i ten 
stary fryzjer, którego Niemcy 
zawrócili, jak wywozili 
mężczyzn.

Fryzjera przyprowadziła jego 
synowa. Wzięła go z sobą, żeby 
trochę pobył z ludźmi, bo jak 
zostaje sam, to zamartwia się, 
płacze, czeka na syna. A syna 
wywieźli Niemcy. Dom fryzjera, 
tam, gdzie miał warsztat i 
mieszkanie - rozbity. Więc się 
tu przenieśli. Wyglądał źle, 
chudy, jakby go sprasowali. 
Głowa i twarz jak deska. Nogami 
ledwie powłóczył. Ludzie już 
dawno o nim mówili, że tabes. 
Ale czy to prawda? Ciągnął te 
nogi jak z ołowiu. Uśmiechał 
się, ale oczy w śluzie łez. Staś 
zaraz do niego:

- Powinienem panu podziękować. 
Ja przez pana zostałem. 
Zobaczyłem, że pana Niemcy 
zawracają i sam zawróciłem, 
ukryłem się.

Nie wiedział, o co chodzi, nie 
pamiętał.

- Zostałem? - patrzył nie 
widząc. - Ale on nie został. 
Poszedł z nimi do tych bud. 
Po-szeed. I nie ma, nie ma... 
Mówię: Danuszek, gdzie ty 
idziesz? Nie idź, uciekaj. A on 
poszedł, po-szeed.

Synowa spojrzała na Stasia. 
Delikatnie przyłożyła palec do 
skroni. Bezradny uśmiech. 
Znaczące spojrzenie. Westchnęła. 
Pamiętam ją jako manikiurzystkę 
w zakładzie fryzjerskim. Unosiła 
głowę znad palców klientek i 
szukała wzrokiem męża. Upewniała 
się: jest. Dużo starsza była od 
niego, od tego Daniela, 
Danuszka. Urodziwy był. 
Strzelisty, ciemny, a cerę miał 
chłopięcą i przy śniadej 
karnacji delikatne na policzkach 
rumieńce. Skąd jej do niego? 
Jaka tam kryła się tajemnica? A 
może nie wrócił, żeby nie wrócić 
do niej?

Pomaga usiąść teściowi. 
Troskliwie podsuwa mu krzesło. 
Podaje mu ciasto na talerzyku. 
Twarz jej ciepła, dobra, a oczy 
smutne, wypłakane. Dwa stawy 
zarosłe zieloną rzęsą.

- Mój mąż, Daniel, poszedł 
wtedy, jak Niemcy wywozili 
mężczyzn ostatni raz. I ojciec 
też chciał iść, ale go cofnęli, 
bo za stary. To pan wtedy 
zawrócił, ukrył się. To lepiej. 
Lepiej, bo nie wiadomo, co tam z 
nimi się stało.

Fryzjer je placek. Smakuje mu, 
uśmiecha się. Ale cały czas do 
siebie:

- Mówię mu, gdzie ty idziesz? 
Nie idź... uciekaj! A on po 
szeed... po-szed...



Ślusarz wystroił się. 
Przyszedł w krawacie.

- Najwyższy czas - mówi - 
drania wyrzucić. Takie coś pcha 
się do przyzwoitego mieszkania. 
Żadnego wstydu łobuz nie miał. A 
jakie zdziry tu sprowadzał! 
Kurwiszoneria!

Komitet uradził, żeby odbić 
kłódkę. Ślusarz zaraz zabrał się 
do roboty. Piorunem mu to szło. 
Zręczny był. Reszta komitetu 
stała za nim. Śledzili każdy 
ruch. Ślusarz jak tancerz na 
scenie. A oni tylko między sobą: 
zna swój fach. Drugiego takiego 
nie znajdziesz w okolicy. Patrzę 
na palce ślusarza prędkie a 
dokładne, grube a delikatne. 
Myślę: przecięż ja tych ludzi 
znam od lat. Z nimi wzrastałam. 
Do suteryny ślusarza 
wskakiwałam, żeby dorobić 
klucze, albo szłam tam posłana 
przez matkę, żeby przyszedł, bo 
trzeba zlew naprawić, a to się 
coś zatkało, to kran cieknie. 
Przychodził, naprawiał i 
rozmówki naturalnie o tym, owym, 
a najwięcej polityczne. W 
zakładzie fryzjerskim też nieraz 
bywałam. A to na podcięcie 
włosów, na specjalne uczesanie 
przed szkolnym wieczorkiem, a 
czasem na manicure. Znałam ich. 
Opowieści ich życia wsiąkały we 
mnie przez osmozę. Nie 
potrzebowałam pytać, wiedziałam. 
Ale żyjąc tak blisko, żyliśmy 
oddzielnie. Każdy w swoim kole. 
Tylko w pewnych punktach koła te 
przecinały się, łączyły, 
tworzyły nierozerwalną, od 
siebie uzależnioną, harmonijną 
całość. A teraz - zmieszanie. 
Dysonans. Połączeni jesteśmy, 
ale Bielikiem. Złączeni, ale 
przeciwko Bielikowi.

Otworzył kłódkę. Buchnęło 
zjełczałym jadłem. Pokój 
zapchany aż pod sufit meblami, 
tobołami. Zaraz komitetowi 
zaczęli rozpoznawać swoje 
rzeczy. Ślusarz znalazł tobół z 
bielizną. Cuchnie to wszystko, 
pobrudzone, poczerniałe. Parkiet 
zrujnowany, osmolona od 
gotowania ściana. Trzeba było 
rzeczy pospisywać, powynosić na 
strych i tam zamknąć na kłódkę, 
aż się znajdą prawowici 
właściciele. Zmieniliśmy też 
zamek u drzwi wejściowych. A na 
koniec: ratowanie pokoju. 
Czyszczenie, cyklinowanie 
kawałkiem stłuczonej butelki, 
pastowanie. Ożył. Zabłysnął.

Był spokój, ale na krótko, bo 
pewnego dnia wybiegłam do sklepu 
i zostawiłam drzwi nie zamknięte 
na klucz. Wracam. Osłupiałam. 
Tylko kilka minut mnie nie było, 
a ona już tu weszła, wcisnęła 
się, wtryniła. A więc widocznie 
czyhała, podpatrywała i kiedy ja 
biegnąc nie widziałam nic, ona 
wemknęła się i buch!

Stoi przed drzwiami dawnego 
pokoju Bielika. Klucz w ręce i 
szuka tej kłódy, kłódziska, 
która dawno odbita, wyrzucona.

- Co pani tu robi?

Nie odwraca się. Stoi uparcie, 
namyśla się pewnie, co z tą 
kłódką? Łydy mocne, czerwone, 
wiejskie, sukienka opięta, męski 
żakiet, chustka związana w tyle 
głowy. Stoi. Zaparła się. A ja 
za nią.

- Czego pani tu szuka?

Odwróciła się. Twarz 
szmuglerki zmęczona, twarda, 
podejrzliwa, chytra. Wypisz, 
wymaluj, jakbym ją tu pod drzwi 
Bielikowe przeniosła ze 
szmuglerskiego pociągu. Silna 
baba. Boże, co ja zrobię? Patrzy 
na mnie, ocenia, i czuję, że 
ocenia niekorzystnie. 
Niechętnie. Niechęć z niej 
paruje.

- Do mieszkania się swego 
sprowadzam.

- Mieszkanie jest zajęte 
nakazem kwaterunkowym.

- Moje mieszkanie i już. Co mi 
tu będzie opowiadać! 

Staś w kuchni przygotowuje się 
do egzaminu, ale usłyszał. 
Wyskoczył.

- Co tu się dzieje?

Baba już w pobielikowym 
pokoju, rozejrzała się, złapała 
za głowę, zawodzi, jak na 
pogrzebie:

- O laboga! O Jezusie, mebli 
ni ma! Meble zabrali!

- Meble były kradzione. Ale to 
nie pani mieszkanie, proszę 
wyjść!

- Nie wyjdem. Mieszkanie z 
meblamy za trzy tysiące złotych 
kupiłam.

Siadła na podłodze, nie rusza 
się. Zawodzi.

- Bielik panią oszukał. Nie 
miał prawa do tego pokoju. 

A ona nic. Jakby nas nie było, 
jęczy wielkim głosem i nagle ze 
wzmożoną energią porwała się, 
ryknęła!

- Maryśka! Wnoś toboły!

Pcha się drugi babsztyl, 
babisko, przez drzwi nie 
domknięte, bo skąd mogłam 
przewidzieć, że druga czyha w 
zapasie i drzwi te nieopatrznie 
zostawiłam uchylone. Wnosi 
graty. Jakieś toboły, stołek, 
miskę. Stawia w korytarzu. A my, 
bez słowa, wyrzucamy wszystko na 
klatkę schodową. Ona w tę 
stronę, my z powrotem. Ona do 
przedpokoju, my z przedpokoju. W 
pewnej chwili udało nam się 
drzwi zatrzasnąć. Wtedy baba 
pierwsza poderwała się i 
opuszczając stanowisko w 
pobielikowym pokoju, jedną nogą 
na korytarzu, jak nie wrzaśnie:

- Maryśka! Leć po chłopów!

Staś chwytem dżu_dżitsu uniósł 
ją za kołnierz i połę żakietu i 
delikatnie wyniósł na klatkę 
schodową. Zaryglowaliśmy drzwi. 
Nie ma baby, ale nieprzyjemnie 
jakoś. Kogo sprowadzi? Jak to 
się skończy? Rozmawiamy, 
radzimy, a tu nagle twarz baby 
za oknem pobielikowego pokoju. 
Po drabinie wspina się do nas. 
Przez okno uchylone włazi do 
pokoju. Staś śmignął i już ją 
miał za kołnierz i połę żakietu.

- Otwieraj drzwi!

Ja jednym susem przy drzwiach. 
Staś babę na korytarz. Baba 
wrzeszczy:

- Maryśkaaa! Maryśka!

Maryśki nie ma. Zaryglowaliśmy 
za babą drzwi. Ledwo się 
rzuciłam, żeby okno w pokoju 
zamykać, baba już po drabinie, 
odpycha mnie i do pokoju. Staś 
chwytem wypróbowanym babę za 
kołnierz i do mnie: otwieraj 
drzwi! Ledwośmy ją wypchnęli, ja 
do okna, żeby zamykać, a tu 
Maryśka pcha się po drabinie. 
Okno jej przed nosem 
zatrzasnęłam. Patrzy na mnie 
przez szybę, pomstuje, grozi:

- Ja wam Bezpieczeństwo naślę!

Okno zamknięte. Drzwi na 
klucz, na łańcuch. Śmiejemy się, 
ale jakoś nieprawdziwie, 
niezupełnie. Wypędzają nas: 
Bielikowie i baby szmuglerki. 
Drzwiami i oknami do nas walą. 
Harcują po naszym zburzonym 
domu. Co zrobimy wobec tej 
brutalności otaczającej, 
zaciskającej się wokoło nas? 
Prawo nas nie obroni. A może 
lepiej zrezygnować? Oderwać 
się?! Zostawić to wszystko? 
Najlepiej odejść, uciec. Gdzie? 
Dokąd? Przecież to nasz kraj, 
nasz dom. Tu musimy walczyć o 
nasze miejsce. A co zrobimy, jak 
przyjdzie Bezpieczeństwo?

Przyszli wieczorem. Walenie 
pięścią w drzwi. Spojrzałam 
przez "judasza". Mundury. 
Zamarłam. Weszło ich dwóch: 
plutonowy i porucznik. Plutonowy 
do baby podobny, pewnie jakiś 
krewniak. Minę miał ponurą, 
urzędową: nie zbliżaj się! 
Porucznik rozglądał się. Nagle 
spojrzał na mnie, ja na niego. 
Uśmiechnął się.

- My to chyba się skądś znamy 
- powiedział.

- I mnie też się tak zdaje.

- Nie chodziła pani na 
ślizgawkę koło Wału 
Miedzeszyńskiego?

- Chodziłam!

- No to stąd! I jak pani się 
raz łyżwa popsuła, to ja 
pomogłem zreperować.

- Pamiętam! To pan nazywa się 
Franek.

- Franek, zgadza się. Ale to 
były czasy! 

Plutonowy milczy, czasem 
chrząknie. Porucznik przymrużył 
jedno oko i do mnie:

- Niech pani ten nakaz 
kwaterunkowy pokaże. 

Niosę dokument w rękach, 
pokazuję. Porucznik czyta, 
plutonowy służbiście czeka na 
wyrok. Mama i Staś wycofali się, 
woleli mnie samą zostawić. Serce 
mi wali, bo znajomość 
znajomością, ale wojna ludzi 
zmienia. Porucznik przeczytał i 
głośno do mnie i do plutonowego:

- Tego pokoju ruszać nie 
wolno. Zarekwirowany dla 
czynników rządowych. A sprzedany 
był bezprawnie, trzeba złapać 
złodzieja i odebrać pieniądze.





IV





Jak to było? Jak było 
naprawdę? Wydarzenia sprzed pół 
wieku to tylko zastygły kształt 
wygładzony przez czas. Forma. 
Skorupa. Treść jest popiołem. W 
sennym tańcu wokoło pomnika 
zataczamy patriotyczne kręgi. 
My? Nie, to nie my. To ci, co 
przyszli po nas. Ogarnia mnie 
obsesja roztrzaskania pomnika, 
przebicia się do prawdy. Jest 
dwudziesty siódmy czerwca 1945 
roku. Historia na rozjuszonym 
koniu galopuje przez nas, po 
nas. Jesteśmy okiem cyklonu. 
Dzień słoneczny, łagodny i 
koszmar zdruzgotanego miasta. 
Tłum wzdłuż jezdni: na 
Marszałkowskiej, Królewskiej, 
Krakowskim Przedmieściu. Flagi. 
Ja w tym tłumie zagubiona, 
osobno, ale i związana 
wzrastającym dreszczem emocji. 
Wokoło, umarła, zmalała w swym 
śmiertelnym skurczu Warszawa. 
Urwiska barykad, popalone 
niemieckie czołgi, ścieżki 
wydeptane wśród gruzów i lejów. 
Cmentarzyska, białe, drewniane 
krzyże.

Wspólnota oczekiwania 
przywróciła scalającą moc 
uczestnictwa. Rozpala mnie 
emanujący zewsząd entuzjazm. W 
którejś chwili zatracam się w 
tysiącach oczu, oddechów, 
uderzeń serca. Zawiązuje się, 
tworzy nowe teraz. Zaczyna żyć 
tkanka narodu. Nad nami słońce. 
Pod nami pokłady nie 
ekshumowanych ciał. Przy 
wymiecionej z gruzów jezdni 
stoimy w drżącym, 
niedowierzającym oczekiwaniu. Na 
tle czarnych kikutów kamienic, 
wśród gryzącego odoru 
spalenizny, mdlącego zapachu 
trupów pod zwaliskami, 
wypatrujemy: Jadą? Jadą! Jadą! 
Wyciągnięte szyje, łzy, szloch. 
Kwiaty.

- To on? Nie! To nie ten! Ten 
w trzecim samochodzie! 

Kawalkada otwartych aut jedzie 
wolno. Rozpoznaję go: szerokie 
barki ciężko zbudowanego 
mężczyzny. Uniesionym ramieniem 
wita miasto: tych, co tu leżą i 
tych, co przeżyli. Widzę 
wyraźnie twarz: wzruszoną, 
spokojną, twardą. Odczucie 
powagi tej chwili. Tego miejsca. 
Entuzjazm biegnie po nas 
płomieniem. Skandują.

- Mikołajczyk! Mikołajczyk! 
Mikołajczyk! 

Żadnej glorii. To nie to, na 
co oczekiwaliśmy. Ale jednak 
pierwszy znak życia stamtąd. To 
nie ułani na białych koniach, to 
nieznany człowiek w cywilnym 
garniturze. Symbol. Dla każdego 
z wiwatujących w tłumie ktoś 
inny jedzie w tym samochodzie. 
Dla wszystkich ten przyjazd 
premiera Rządu Londyńskiego jest 
kluczem otwierającym bramę 
powrotu. Przejechali przez 
pontonowy most na Wiśle do 
budynków Dyrekcji Kolei 
Państwowych, siedziby 
ministerstw. Gmach otoczony 
drutem kolczastym. Wieczorem, w 
domach przekazywane szeptem 
wiadomości: kiedy samolot z 
Moskwy wiozący Mikołajczyka 
wylądował na Okęciu, pouczono 
go: do ludzi należy zwracać się: 
"obywatele". Podszedł do 
mikrofonu, drżącym ze wzruszenia 
głosem zawołał: "Bracia i 
siostry... chcemy być z wami, 
którzy przeszliście tak wiele... 
i znowu żyć w prawdziwie wolnej, 
niepodległej Rzeczypospolitej".

Unosi nas nastrój nadziei. 
Jesteśmy odurzeni oczekiwaniem: 
wszystko się zmieni.

- Teraz - mówi Irena - Tadeusz 
wróci z Anglii. Bo jeśli wrócił 
Mikołajczyk, zaczynam wierzyć, 
że powstaje wolna Polska. 

Mówiąc spogląda na nas, jakby 
oczekując potwierdzenia.

- Co myślisz, Stasiu?

- Myślę o szesnastu 
przedstawicielach Polski 
Podziemnej. Zwabili ich. 
Oszukali. Pułkownik gwardii 
Pimienow dał słowo honoru, że 
jadą na spotkanie z Polskim 
Rządem w Londynie. Kiedy 
Mikołajczyk wyjeżdżał z Londynu 
do Moskwy, na tych szesnastu 
działaczy zapadł wyrok więzienia 
za dywersję przeciwko Armii 
Czerwonej.

- A Mikołajczyk?

- Cała armia z Sosnkowskim na 
czele nienawidziła go. Mówili o 
nim: zdrajca, renegat. Przecież 
Rząd Londyński dysponuje armią 
stu siedemdziesięciu tysięcy 
żołnierzy. Oczekują na zbrojny 
powrót do kraju. Gdzie wrócą ci, 
których dom jest za linią 
Curzona? Anders jest pewien, że 
niedługo wybuchnie trzecia wojna 
światowa.

- A Mikołajczyk?

- To dramat! Ale nie jest 
zdrajcą. To patriota. Tylko nie 
wiemy wszystkiego. Jesteśmy 
odizolowani, odcięci od 
wiadomości.

Przysłuchuję się ich rozmowie, 
a jednocześnie powraca Bielik? 
Czy w entuzjazmie powitania 
nowego życia narodu znikli 
Bielikowie? Czy się roztopili w 
euforii? A może się zmienili? 
Zamiast brutali, prosiaków, 
napastliwej siły społecznych 
nicponi zjawili się nowi 
Bielikowie? Chłop w chłopa 
dziarski, całą gębą, uczciwy i 
pewny swojej wartości? Przecież 
Mikołajczyk jest chłopem, 
samoukiem. To dlaczego ściszamy 
głos mówiąc o Rządzie 
Londyńskim? Dlaczego niepewność, 
oglądanie się poza siebie, 
wyczucie, że coś jest nie tak, 
że coś nie w porządku?

Po raz pierwszy w życiu 
ogarnia mnie zwątpienie: gdzie 
należę? Co to jest Polska? Czy 
Polska to napchana szmuglerami 
rolwaga, wrzask, plucie, smród 
machorki, ohydny prymityw 
"bielikowego" chamstwa? 
Bezczelność pchającej się na 
siłę baby? Czy Polska to łzy 
wzruszenia w tłumie witającym 
powracającego Mikołajczyka? Czy 
Polska to ranny żołnierz w 
szpitalu i to wszystko co mnie z 
nim łączy: zaufanie i pragnienie 
niesienia pomocy? Kiedy 
wypchnięta brutalnie z tramwaju, 
obryzgana błotem słyszę ryk 
przekleństw, wzbiera we mnie 
odraza do tego barbarzyństwa, 
bunt i wściekłość przeciwko 
brzydocie, z którą łączy mnie 
język i historia.



- Jeszcze się nie ujawniam - 
mówi Staś - chciałbym zaczekać 
na spotkanie z Mikołajczykiem. 
Powinna być jakaś zmiana 
międzynarodowa. Wtedy, po 
rozmowie, będę mógł planować.

Pomimo entuzjastycznego 
włączenia się w odbudowę kraju, 
dręczy nas niepokój. Może 
udziela nam się przygnębienie 
matki? Bo chociaż koledzy ojca 
wracają z niewoli, on sam nie 
pisze nic o powrocie?

Drugiego sierpnia ogłoszono 
amnestię. Po rozmowie z 
Mikołajczykiem, Staś zdecydował 
się ujawnić. Jeździmy teraz 
często do Poznania. Staś 
uruchomił rodzinną fabrykę 
lakierów. Zaczyna produkcję, 
planuje przyszłość.

Tu i ówdzie słyszymy o 
ludziach przedostających się na 
Zachód. O ucieczkach tych mówi 
się tylko w gronie najbliższych. 
Są to ucieczki na krótko. Wyskok 
w świat, aby przeczekać 
najgorsze. Zobaczyć jak tam jest 
i wrócić. Czas życia wydaje się 
nieograniczony. Nikt nie wymawia 
słowa "emigracja". Brzmi zbyt 
definitywnie, obco, jego 
skończoność przeraża.

Winia i Janek przychodzą na 
naradę. Ona, koleżanka moja z 
gimnazjum, "pierwsza uczennica w 
klasie". On, prawnik, zamiłowany 
w oratorskich debatach. Smukli, 
jasnowłosi, urodziwi. Niewiele 
się zmienili od czasu, gdy na 
wieczorku szkolnym zatańczyli ze 
sobą pierwszego walca. Ona, 
wtedy w białej bluzce z czerwoną 
na ramieniu "trzynastką", on w 
granatowym z zielonymi 
wypustkami mundurku szkoły 
Górskiego. Nikt wtedy nie 
myślał, że tak z sobą przetańczą 
przeszło pół wieku.

- My - mówi Janek - 
zdecydowaliśmy się wyjechać. Bo 
sytuacja jest następująca: 
siostra moja jest we Włoszech. 
Wywieźli ją po Powstaniu. Tam, 
gdzieś w Niemczech, spotkała 
oficera z Armii Andersa i wyszła 
za niego za mąż. Daje nam znać, 
żeby stanowczo przyjechać, 
przedostać się póki jeszcze 
czas. No, więc jest zaczepienie. 
Przyznajemy, że okazja jest 
dobra.

- Dopiero zacząłem wszystko 
organizować w Poznaniu - mówi 
Staś. - Tyle jest pracy w kraju.

- Jesteśmy młodzi - dowodzi 
Janek - nie mamy dzieci. Więc 
teraz! Teraz jeszcze można się 
przemknąć. Podobno miesiąc, dwa 
i już szczelnie zamkną granice. 
Wiem, ludzie wpadają. Wiem, że 
ryzykujemy, ale bez ryzyka 
niewiele można osiągnąć. Później 
wrócimy.

Winia wpatruje się w męża z 
aprobującym podziwem. Zawierzy 
mu we wszystkim.

- Mnie się zdaje - mówi Staś - 
że powinniśmy teraz ratować 
kraj. Jedyna droga to wchodzenie 
do wszystkich organizacji 
samorządowych, społecznych i 
kulturalnych.

- Zastanówcie się - mówi Janek 
- trzeba wziąć pod uwagę różne 
okoliczności.

Myślę o zatwierdzonych przez 
Uniwersytet moich tajnych 
studiach medycznych. Zostawić to 
wszystko, uciekać gdzieś w 
nieznane?

Ani oni, ani my, nie jesteśmy 
zdecydowani. Ale zdecydowana 
jest Zosia. Już czas, aby ją 
teraz wprowadzić na scenę.



Zosia należy do kręgu "żon 
oficerów", które po roku 1939 
zgromadziły się wokoło mojej 
matki. Jej mieszkanie na ulicy 
Obrońców, w nadszarpniętym miną 
domu, ocalało. Uchowała się też 
ukochana jamniczka - Lalusia. 
Zosia jest solidna, krzepka, 
ostra. Jej jedno zezowate oko 
rzuca niezamierzone błyskawice. 
Nos lekko garbaty, wyniosły. 
Drugie oko jest łagodne i 
spogląda przez nie prawdziwa 
natura Zosi. Karnację skóry ma 
ciemną, być może rezultat 
domieszki krwi ormiańskiej. 
Zosia nie należy ani do ulicy 
Obrońców, ani też do żadnej 
ulicy na Saskiej Kępie.

Jej miejsce to parterowy 
dworek o białych kolumienkach, 
otoczony polem, pastwiskami i 
lasem, blisko rzeki o 
kamienistym dnie rwącej głębokim 
jarem. Stamtąd pochodziła. Z 
południowo_wschodnich terenów 
Rzeczypospolitej. Do Warszawy 
zagnała ją wojna. Ani ona, ani 
jej mąż, pułkownik Lucio, 
wielokrotnie spotykany jako król 
kier w kabałach stawianych Zosi 
przez moją matkę, do stron 
rodzinnych wrócić nic mogą.

- Lucio - zwierzyła się Zosia 
- dał znać, że nie wraca. 
Wydostał się z niewoli i teraz 
jest z Drugim Korpusem we 
Włoszech. Sześć lat czekałam!

Irena zagryzała wargi, 
myślała: sześć lat... Po sześciu 
latach cierpliwego czekania 
można dojść do kresu 
wytrzymałości. Tłumaczyły sobie, 
że są przecież ważne powody, 
skoro mężowie decydują się nie 
wracać. A jednak intensywność 
tęsknoty słabła. Pragnienie 
połączenia się, wielokrotnie 
opłakane, przestawało być 
pragnieniem. Stawało się obawą 
przed spotkaniem. Na myśl o 
mężach wzbierała w nich nie 
tkliwość, a długo tajona, 
niecierpliwa złość.

- Co ja mam zrobić? - skarżyła 
się Zosia. - Zostać tu sama? 
Przecież ja tu nikogo nie mam. 
Moja droga, ty tu znasz ludzi. 
Popytaj, tak dyskretnie, czy 
ktoś przedostaje się do Włoch? 
Jak to się w ogóle organizuje? 
Jakie koszta?

- Dowiem się - obiecywała 
Irena. - Ale czy ty naprawdę 
chcesz tam jechać? Czy ci nie 
będzie żal?

- Najwięcej to mi żal będzie 
Lalusi. Będę musiała ją uśpić, 
nie zostawię na zmarnowanie.

- Ale przecież jeszcze nie 
jedziesz.

- No tak, nie jadę. Chociaż 
trzeba się pośpieszyć. Ludzie 
mówią, że jak uciekać, to teraz. 
Teraz już nawet granice bardzo 
obstawione.



W upalny dzień październikowy 
obładowana paczkami, zmęczona 
Irena wróciła z codziennych 
zakupów na Pradze. Weszła do 
przedpokoju, oparła się o 
ścianę. Zapłakała.

Wcześnie jeszcze było. Gospoda 
zamknięta. Tylko z kuchni głosy 
Klimci i generałowej. Czegoś 
dowodziły, o coś się spierały. 
Dzień toczył się zwyczajnie, 
zaznaczony jedynie rutyną pracy, 
oczekiwaniem na listonosza, 
wieczorną gazetę. Matka oparta o 
krzywą ścianę w przedpokoju 
płakała. W ręku jeszcze siatka z 
przydźwiganym mięsem na 
jutrzejsze obiady, na podłodze, 
oparta o jej nogi, parciana 
torba pełna jarzyn. Stała tak 
nieruchoma, jakby już doszła do 
jakiegoś kresu i nie mogła 
postąpić ani kroku dalej.

- Mamo - szepnęłam - mamo, co 
ci się stało?

- Wypadłam z tramwaju.

- Boże drogi! I co? Gdzie się 
uderzyłaś? Zostaw to wszystko! 
Daj mi rękę. Siądź tu, na 
krześle.

- Nie, nie martw się, nic mi 
się nie stało. Trochę. O tu, 
noga. Ale to nic.

Usiadła. Wyciągnęła przed 
siebie skaleczoną nogę. Zdjęłam 
jej pończochę, przeczyściłam 
rankę. Było to powierzchowne 
zadrapanie, ani ścięgno, ani 
kość nie naruszone. Nie płakała 
już, ale twarz jej wydała mi się 
wydłużona, bez zwykłych 
rumieńców - szara.

- Wiesz - powiedziała - ja 
właściwie nie wypadłam. 
Wypchnęli mnie. 

- Jak to? Naumyślnie?

- Tak. Siłą. Chcieli się 
dostać do tramwaju, był 
przepełniony, ja stałam na 
platformie.

- Co to za ludzie?

- Coś w rodzaju naszego 
Bielika. Silni, szmuglarze.

- A pomogli ci się podnieść?

- Nie. Tramwaj pojechał. 
Podeszła taka starsza pani i 
ona...

- I po tym wszystkim doszłaś 
tu pieszo?

- Jakoś doszłam, ale musiałam 
przystawać. 

Uspokajała się. Przyniosłam 
jej aspirynę, przełknęła. 
Oglądała spuchniętą nogę. Ale im 
bardziej ona stawała się 
spokojna, tym bardziej mnie 
udzielało się jej niedawne 
podenerwowanie. Więcej - 
przerażenie. Wyczuwałam, że 
czymś się przestraszyła, że ten 
wypadek to nie było wszystko.

- Skąd się wzięli ci ludzie? 
Walą łokciami, kopią, plują. 
Pchają się na chama w kolejce do 
sklepu, w tramwajach, w pociągu. 
Zupełnie szarańcza! Czasem aż 
się boję, że nas stratują... 
masz też takie wrażenie?

Nie odpowiadała. Dopiero po 
chwili, patrząc w przestrzeń, 
przed siebie:

- Mam takie dziwne przeczucie. 
Nie chciałam mówić, ale lepiej 
wypowiem, to może się nie 
stanie. Lepiej wypowiedzieć...

- Że co?

- Że coś na nas idzie... coś 
się toczy... 

Wzdrygnęłam się.

- Co? Co się toczy?

- Nie wiem. Coś niedobrego.



Stali po przeciwległej strome 
ulicy. W popołudniu dżdżystym, 
listopadowym, w kamuflażu 
mżącego deszczu, który już od 
kilku dni wisiał w powietrzu, 
zacierał kontury domów, 
wygładzał, spłaszczał, zrównywał 
z ziemią mogiły na chodnikach 
zaznaczone skleconymi z dwóch 
desek, krzyżami, przybliżał porę 
wieczoru. Stali owinięci tą 
mgłą, z daleka niemal 
niewidoczni. Więc może gdyby nie 
nagły poryw wiatru od Wisły, co 
runął z jakąś zajadłą 
wściekłością i zaczął szarpać 
zwisające blachy z dachu 
nadburzonego domu na rogu 
Zwycięzców i walić nimi o 
ścianę, a odgłos szedł daleko 
jak uderzenia gongu albo dzwonu 
na alarm, więc gdyby nie 
szamotanie się blachy i jej 
rozpaczliwy, ostrzegawczy krzyk, 
nie odrzuciłby książki, którą 
przeglądał jeszcze przed 
jutrzejszym, już ostatnim 
egzaminem prawniczym, nie 
podskoczyłby do okna 
zaniepokojony co się dzieje, 
może wali się znów jakaś 
rozmiękła ruina i wtedy 
wypatrując przez okno, 
przecierając spotniałe szyby, 
dostrzegł ich. I rozpoznał. To 
wtedy także zdecydował się 
ostatecznie, chociaż przedtem 
także ważył w sobie decyzję, ale 
odwlekając ją, ociągając się, bo 
może coś się jeszcze zmieni. 
Teraz wiedział: nie ma wyboru. 
Jeśli zauważył ich dziś, musieli 
być tu i dawniej. Podniósł 
słuchawkę telefonu i połączył 
się z "Nową Gospodą" o dwa domy 
tylko oddaloną od mieszkania. 
Była to jeszcze pora obiadowa i 
pomagałam przy podawaniu. 
Usłyszałam jego głos, 
powiedział:

- Spójrz przez okno.

- Dlaczego?

- Spójrz zaraz. To ważne. I 
powiedz mi. Nie wieszaj 
słuchawki.

Podeszłam do okna. Stali tam 
jeszcze. Podniesione 
kołnierzyki, okrągłe czapki z 
czerwonym lampasem. Niewidoczny 
wężyk chłodnego neonu 
obrysowywał ich sylwetki. 
Znieruchomiałam porażona tym 
światłem. A oni już odchodzili, 
odwracając się jeszcze, jakby 
coś chcieli zapamiętać albo w 
czymś się upewnić. Gdy zniknęli 
mi z oczu, stałam jeszcze 
chwilę, nie mogąc złapać 
oddechu, a potem podniosłam 
słuchawkę i rzuciłam ochryple:

- Widziałam.

I jeszcze tym samym głosem 
zdławionym, chociaż starałam się 
opanować, szepnęłam:

- O, Boże.

- Spokojnie - powiedział. - 
Damy sobie radę. Na razie nic do 
nikogo. Wieczorem.



Deszcz wzmógł się, spotężniał. 
Noc spadła nagle, bez 
łagodzącego ją zmierzchu i 
gruby, nieprzenikniony welon 
mrocznej krepy połączył niebo i 
ziemię. Pod rwącymi strugami 
wody rozmiękła ulica przeorała 
się bruzdami wąskich, 
zdradliwych potoków. Strumienie 
wody, jak ostre bicze, ukośnie 
waliły w szyby. Z żyrandola, w 
największym pokoju, gdzie 
ustawiliśmy bufet i stoliki, 
kapały grube, ciężkie krople na 
wzdęty falująco parkiet. 
Wszystko, czego dokonaliśmy 
ratując ten dom, to mieszkanie, 
wydawało się bezcelowe. Jeden, 
drugi większy deszcz i runie. 
Już rozmiękał sufit, już piękny, 
z trudem założony żyrandol 
chwiał się, kołysał. To jednak 
teraz nie było najważniejsze.

Siedzieliśmy przy stole, w tym 
samym pokoju jadalnym dawnego 
naszego mieszkania, przy stole, 
wokoło którego tyle razy 
zapadały ważne decyzje.

- Dzisiaj - powiedział Staś 
- przyjrzałem się dokładnie. To 
oni. Sasza i Pietia, ci dwaj 
enkawudziści, którzy rekwirowali 
mieszkanie w Lublinie.

Spojrzałam na matkę. W oczach 
jej znieruchomiałych, w 
półotwartych ustach zastygało 
przerażenie. Siedząca obok niej 
Kogdzia objęła ją, przyciągnęła 
do siebie, jakby tym utuleniem 
chciała ją obronić.

- Jestem rozpoznany. Wcześniej 
czy później aresztują mnie. 
Aresztują nas troje. Rozdzielą. 
Żadne z nas nie przetrzyma. To 
będzie koniec. Trzeba uciekać. 
Uciekać jak najprędzej, ale 
uciekać mądrze.

Matka wyprostowała się i 
ramię Kogdzi opadło łagodnie. 
Powiedziała:

- Myślisz, że zdążymy? 
Myślisz, że nie przyjdą dziś w 
nocy? Jutro? Może nagle któreś z 
nas zniknie z ulicy?

- Nie! Jeszcze mamy trochę 
czasu. Bo widzisz, oni nas będą 
obserwować. Będą śledzić nasze 
kontakty. Mikołajczyk jest u 
władzy. A ja byłem u niego, 
rozmawiałem, chciałem z nim 
pracować, więc wszystko wygląda 
na to, że zostaję.

- Ile mamy czasu?

- Powinniśmy wyruszyć w 
połowie grudnia. Granice 
przechodzi się najlepiej w 
okresie świątecznym...

- To tylko trzy tygodnie - 
szepnęłam.

- Przez te trzy tygodnie - 
mówił Staś - trzeba upozorować, 
że rozwijamy restaurację, że 
zostajemy, inwestujemy.

- Kogdziu - Irena odwróciła 
się do niej - tobie zostawiamy 
"Nową Gospodę".

Kogdzia szlochała. Na szyi i 
policzkach wystąpiły jej 
czerwone plamy. Drżącymi palcami 
szarpała rudawą czuprynę.

- Kogdziu! - krzyknęła Irena. 
- Przestań! Przecież słyszałaś, 
przecież wiesz, że muszę...

- My się już nigdy nie 
zobaczymy...

- Nie opowiadaj! Nie kracz! 
Wrócimy.

- Nie, nie wrócisz, albo ja 
nie doczekam...

- Słuchajcie - powiedział Staś 
- przecież w takim nastroju nie 
można myśleć o wyjeździe. Trzeba 
sobie powiedzieć: albo... 
albo...

Kogdzia wycierała podpuchnięte 
oczy chusteczką. Westchnęła:

- Jak wy przejdziecie tę 
granicę?

- Ludzie przechodzą. A czasem 
potrzebna jest też pewna doza 
szaleństwa. Zaufanie do własnego 
szczęścia... może wiara w 
przeznaczenie...

- Ty masz szczęście, Stasiu.

- Miałem tylko dzięki 
Opatrzności. W tym wypadku nie 
wolno nam używać żadnych 
oficjalnych kontaktów. Nie mam 
zaufania ani do kancelarii 
Mikołajczyka, ani do ambasady 
angielskiej, ani nawet do 
kontaktów z podziemiem. Wszystko 
spenetrowane.

- Ale Zosia z nami pojedzie!

Drgnął. Spojrzał na Irenę: 
"Jaka Zosia? Co za Zosia?"

- Słuchajcie, to nie są żarty. 
Przecież nie mogę się wybierać 
przez granice z pospolitym 
ruszeniem.

- Obiecałam Zosi, przyrzekłam 
jej. Sam powiedziałeś.

- Nie pamiętam...

- Jej mąż jest pułkownikiem w 
Armii Andersa we Włoszech.

- No tak... tak, teraz sobie 
przypominam. Ale to wtedy był 
tylko luźny projekt. Nie byliśmy 
zdecydowani.

- No więc?

- Niech jedzie. Co mam zrobić? 
Niech jedzie. Niech wszystko 
będzie na wariata! Może lepiej. 
Trzy kobiety przez granicę. 
Cholera! Co ja sobie biorę na 
głowę? No nic... ale niech ona 
do nikogo, bo leżymy wszyscy... 
I jeszcze nie zacząłem nawet 
szukać kontaktów. Mówiłaś 
Irenko, że znasz jakąś 
Ślązaczkę...

- Ja już to załatwiłam. 
Pomogłam jej w czasie okupacji i 
ona to pamięta. Jej syn 
przeprowadza ludzi przez 
czesko_polską granicę na Olzie. 
Pisała do niego. Więc gdybyśmy 
się zjawili, pomoże. Mam jego 
adres.

- Dobrze. Teraz trzeba kogoś w 
Pradze... Ambasada angielska 
powinna pomóc, ale to już inna 
sprawa...

- Mam kontakt na Pragę. Nasza 
sąsiadka, Czeszka, bardzo 
życzliwa, dała mi adres swojej 
rodziny.

- Jak tyś to wszystko 
załatwiła!

- Czekaj! To nie wszystko. 
Widziałam się niedawno z Reginą. 
Była tu. Jeszcze szuka swego 
męża.

- I nic?

- Traci już nadzieję. Oni są 
teraz wszyscy w Katowicach. Więc 
gdyby coś, to można zatrzymać 
się u nich. Pomogą, kupią 
bilety. Mówiła, że chcą uciekać, 
boją się pogromów. Ale jeszcze 
czekają na jakiś kontakt. No i 
ten jej mąż... to ją trzyma w 
Polsce.



To, co należało wypowiedzieć - 
wypowiedziane. Zamknięte 
decyzją. Jaka ulga! Pozostaje 
ostrożne, szczegółowe 
planowanie: co trzeba 
przygotować, czego się 
dowiedzieć, gdzie pojechać. Już 
jutro ruszamy do Poznania niby 
po towar dla Gospody, ale 
naprawdę to pożegnać się z matką 
Stasia.

W kręgu światła obejmującego 
nasze pochylone ku sobie głowy, 
dłonie oparte o stół, w zasięgu 
głosów wyciszonych, chłodnie 
spokojnych, decyzja nasza wydaje 
się logiczna, wytłumaczalna i w 
tej sytuacji jedyna.

Czasem głośniejszy plusk 
deszczu uderza w struny szyb i 
wezwana tym dźwiękiem odwracam 
głowę. Wtedy wydaje mi się, że 
spłaszczone na oknie przyglądają 
mi się twarze. Upiorne cienie 
ziemi, duchy poległych w lasach, 
potopionych w rzekach, stawach, 
jeziorach - wzywają. Ich 
wyciągnięte ramiona chcą mnie 
dosięgnąć. Ogarnia mnie panika. 
Uciekać! Wszystko jedno gdzie, 
przed siebie, byle jak najdalej 
stąd! Prędzej, zanim mnie 
uchwycą, zanim ulegnę, zatrzymam 
się, zostanę. Nie chcę patrzeć w 
okno. Zakrywam twarz rękami.

- Co ci jest, co się stało? - 
Kogdzia nachyla się nade mną.

- Boję się.

Irena rozkłada karty. Wpatruje 
się w nie uważnym wzrokiem 
badacza hieroglifów. Tasuje i 
znów rozkłada.

- No i co? - pyta Staś - co 
wyczytałaś w kartach?

- Karty nie chcą mówić.

- Jak to - nie chcą mówić! 
Nigdy tego nie było. Zawsze coś 
wyczytałaś.

- Nie wiem. Coś przeszkadza. 
Nie układają się.

- Co może przeszkadzać?

Odkłada karty. Unosi głowę i z 
wolna zwraca ją ku oknu. Wydaje 
mi się, że wsłuchuje się w 
inkantacje deszczu.

- Nie wiem - szepcze - nie 
wiem.



Dzień jest wczesny, w kolorze 
lekko różowym. Powietrze 
prześwietlone słońcem. Ale 
posuwając się ulicą Francuską w 
kierunku Ronda Waszyngtona, 
czujemy na policzkach i na 
wargach kłujące drobiny ledwo 
widocznego, suchego śniegu. Jest 
16 grudnia, rok 1945. Te dwie 
postacie na przedzie to Zosia i 
Irena. Zosia jest wyższa, 
tęższa, otulona w brązową pelisę 
sięgającą jej do kostek. W lewym 
ręku niesie niewielką walizkę, 
prawą wsunęła pod ramię Ireny. W 
tym prawym rękawie płaszcza, 
tam, gdzie ramię uniesione jest 
podłożonkiem, Zosia zaszyła 
studolarówkę i wychodząc jeszcze 
raz sprawdziła, prosząc Irenę, 
żeby pomacała czy dobrze 
schowane. Irena miała 
wątpliwości.

- A może lepiej do kołnierza? 
Może trzymaj zwiniętą w 
rękawiczce?

Ale Zosia nie chciała 
zmieniać. Kto tam będzie szukał 
w podłożonku! A jednak szukali.

Irena ma na sobie jesionkę w 
brązowo_zieloną jodełkę, a w 
ręku brezentową, mocno wypchaną 
torbę podróżną. Obydwie nie 
zaprzestają ani na chwilę 
rozmowy. Od czasu do czasu 
przystają, nachylają się ku 
sobie i widać jak oddechy ich 
gęstnieją w białą parę. Wtedy 
można się dokładnie przyjrzeć 
ich kapeluszom. Są to 
identyczne, ściśle przylegające 
do głowy brunatne czapeczki 
dobrze zasłaniające uszy. Każda 
czapka ozdobiona jest małym 
liskiem w ten sposób, że mordka 
lisa o wyłupiastych oczach z 
błyszczących guzików tworzy 
rodzaj upięcia nad czołem, a 
łapki obejmują kapelusz wokoło i 
kończą się na karku.

Ten młody mężczyna ubrany w 
stylu "fin de si~ecle" to Staś. 
Trudno go w tym poznać. Na 
głowie ma wysoką, fokową "bobę", 
czarny, ciężki, podbity futrem 
płaszcz sięga mu niemal do 
kostek. Od czasu do czasu 
spogląda na dwa kapelusze przed 
sobą. Wtedy wzrusza ramionami w 
geście: "No trudno, niech 
będzie..." i mruczy pod nosem 
brzydkie, żołnierskie 
przekleństwa. Kiedy wczoraj 
Irena i Zosia pokazały mu 
dopiero co przyniesione od 
modystki kapelusze, zdrętwiał.

- Nie! Absolutnie nie! Czy 
wyście oszalały? Dwie jednakowe, 
bliźniaczo jednakowe czapki. I 
na dodatek z trupią główką!

Zosia dostała wypieków i ręce 
zaczęły jej dygotać.

- To nie jest trupia główka...

- A jeśli nie trupia główka, 
to co? Przecież to neguje 
wszystkie najbardziej 
elementarne zasady konspiracji. 
Chodzi o to, żeby zniknąć w 
tłumie, nie zwracać na siebie 
uwagi.

- Masz rację - powiedziała 
Irena - pojedziemy w 
chusteczkach. To kapeluszarka 
namówiła nas na te czapki, że 
ciepłe, nie zawieje nam uszu. I 
sama teraz nie wiem, jak 
mogłyśmy się na to zgodzić.

Zosia zabrała się do 
odpruwania liska, ale Staś ją 
powstrzymał.

- Zostaw! Nie wiadomo, na co 
się przyda ten wasz pomysł z 
trupimi główkami. W tym wypadku 
paradoks może nawet pomóc. Bo 
kto będzie podejrzewał jakiś 
plan nielegalnego przekroczenia 
granicy u kobiet, które ubrały 
się w jednakowe kapelusze z 
trupią główką? Co też wam 
strzeliło do głowy?!

Fokowa "boba" i długa, 
staroświecka pelisa to spadek po 
ojcu Stasia. Matka w Poznaniu 
dała mu je na drogę. Staś 
wierzy, że przyniesie mu 
szczęście. W pierwszej chwili, 
gdy nałożył na siebie płaszcz i 
kołpak futrzany, gdy odbicie 
swoje zobaczył w lustrze 
staroświeckiej szafy, jęknął: 
"Co za dupa..." i chciał 
natychmiast zrezygnować z 
płaszcza i czapy. Ale po chwili 
zmienił zdanie. Nie należy 
lekceważyć sugestii 
przeznaczenia. Gdybym pojechał w 
burce i długich butach, no to 
wiadomo... A tak, kto się 
domyśli w tej skończonej d... 
spadochroniarza?

Kończyłam pochód, podbiegając 
i starając się dotrzymać kroku 
Stasiowi, ale patrząc na niego 
nie mogłam powstrzymać się od 
śmiechu. Był to śmiech trudny do 
opanowania, jak kaszel. Wybuchał 
ze mnie wbrew mnie samej.

- Nie zostawaj w tyle - 
denerwował się Staś - i nie 
śmiej się tak, bo kiedyś 
ściągniesz na siebie 
nieszczęście. I tak ten wojskowy 
płaszcz!

Płaszcz, który miałam na 
sobie, był mi wyfasowany jako 
studentce Akademii Medycznej w 
Lublinie. Po przeróbce u 
lubelskiego krawca byłam nim 
zachwycona. Dopasowany, ciepły, 
a zresztą nie miałam innego.

- Nikt nie pozna, że to 
wojskowy.

- Może - powiedział - 
najważniejsze, że ciepły. 

Doszliśmy do przystanku. 
Zaczął padać drobniutki, ostry i 
suchy śnieg. Od strony parku 
Paderewskiego nadjeżdżał 
tramwaj. Był to jego ostatni 
przystanek. Tutaj zawracał. 
Zerwane przęsła mostu zwisały 
żałośnie. Widziałam je, nie 
widząc. Nie śmiałam się już i 
właściwie nic nie czułam. 
Exodus, który rozpoczynał się w 
tej chwili, w tym miejscu nie 
wydawał mi się prawdziwy. 
Wyglądaliśmy jak grupa rodzinna 
wybierająca się na święta do 
krewnych. Dopiero dzwonki 
zbliżającego się tramwaju 
uderzyły we mnie, 
urzeczywistniały decyzję: 
nieodwołalność ucieczki. 
Ostatnie promienie słońca 
przebijały się przez gęstniejący 
śnieg. Tramwaj był już 
zatłoczony. Ludzie wsiadali 
wcześniej na Pradze i zajmowali 
miejsca. Większość z tobołami, 
pakunkami jechała, tak jak my, 
na Dworzec Zachodni. Zosia 
ruszyła pierwsza. Nikt nie 
ustępował, nikt się nie 
przesuwał. Torowała sobie 
miejsce głową i walizką. Irena 
wskoczyła w tunel wyżłobiony 
przez Zosię.

- Pchaj się - popychał mnie 
Staś.

Ścisk, następowanie na nogi, 
walenie łokciami. Nie możemy się 
dopchać do środka, zostajemy na 
tylnej platformie. Widać 
uciekające Rondo Waszyngtona. 
Śnieg już zaczyna pokrywać 
wertepy i śmietnisko. Czuję w 
sobie jego chłód, obojętną zgodę 
na przeznaczenie.

Jadę wciśnięta pomiędzy ludzi 
bez twarzy. Czuję tylko 
przygniatające mnie czyjeś 
plecy, ostre łokcie, mocne łydy, 
buty, buciory następujące mi na 
nogi. Wszystko zmieszane, jakby 
bez przynależności. Osobno 
tłoczą się na mnie 
zaczerwienione, siąkające nosy, 
zsiniałe z zimna usta bez 
uśmiechu i chciwie rozpychające 
się, niecierpliwe ręce. 
Wciśnięta tak, spychana, 
starając się utrzymać równowagę, 
aby nie wypaść, nie wytoczyć się 
z tłumem, który na każdym 
przystanku pociągał mnie i 
niemal zrzucał ze stopni, 
odczuwałam obojętność wobec 
tych, co wokoło mnie, już nie ze 
mną. Będąc więc jeszcze, już nie 
byłam. Oto prawdziwa klęska. 
Utrata domu. Odrzucenie. Brak 
własnego miejsca na świecie. A 
nawet jeśli z uporem i w 
desperacji zdecydowalibyśmy się 
zostać i walczyć o prawo do 
naszego tu miejsca, byliśmy już 
odczytani i odkryci. 
Uciekaliśmy, chroniąc nasz 
skromny ładunek życia, żując 
gorycz niespełnienia tego co 
mogłoby być i tego co było. Lęk, 
obawa, strzępy obrazów jak ze 
złego snu, zaczęły powracać, 
wypełniać mnie gorączkowym 
pragnieniem ucieczki. Było to 
dziwne odczucie, bo to nie ja 
chciałam uciekać, przeciwnie, 
opierałam się rozpaczliwie 
ostateczności ucieczki, ale cała 
moja fizyczna osoba, każdy 
mięsień, nerw dygotał w 
paroksyzmie nagłego strachu i 
chociaż powtarzałam sobie: 
"Uspokój się, no trudno, co 
będzie, to będzie", nie mogłam 
zapanować nad tym samosterującym 
mechanizmem. Trzęsłam się. Wtedy 
zauważyłam blisko siebie twarz 
Zosi. Przyglądała mi się. Na 
dnie jej spojrzenia dostrzegłam 
niedopłakaną łzę.

- Jak ty zmarzłaś - 
powiedziała - mam termos z 
gorącą herbatą, dam ci zaraz na 
dworcu.



Mieszkali niedaleko dworca. W 
staroświeckiej, solidnie 
zbudowanej kamienicy, na której 
wojna zostawiła tyle smutnych 
śladów zniszczenia, zaniedbania, 
napraw byle jakich, śmieci nie 
wymiecionych do końca, brudnych 
okien, że wydawała się niczyja, 
obojętna dla mieszkańców, a w 
swym opuszczeniu podobna do 
wielu domów tego kraju, których 
lokatorzy zaryglowali drzwi 
mieszkań, dbając tylko o to, co 
im najbliższe, nieczuli na los 
całości.

Wejście było przez bramę na 
klatkę schodową, gdzie o tej 
porze, późnego obiadu lub 
kolacji, spotykały się 
zagęszczone i zakisłe zapachy 
kuchenne: pieczonej ryby, 
kapuśniaku, przysmażanej słoniny 
i wszechobecny - gotowanych 
kartofli.

Na schodach był mrok, żarówka 
widocznie zepsuta i trzeba się 
było trzymać poręczy i 
przyświecać sobie zapałką. Na 
drugim piętrze, przed drzwiami 
na lewo stanęliśmy, szukając 
dzwonka. Był wyrwany. Ale 
pośrodku drzwi namacaliśmy 
kołatkę. Irena uderzyła 
energicznie: raz, drugi i 
trzeci. Po chwili ostrożne 
pytanie: - Kto tam?

- Regino! - zawołała Irena. - 
Otwórz, to ja!

- Irena? - W szparze drzwi 
zahaczonych na łańcuch badawcze 
spojrzenie. - To ty, Irena?

- Nie poznajesz mnie? Jest ze 
mną Boga, Staś i Zosia. Pisałam 
ci.

- Ja już... już otwieram.

W korytarzu mrocznym, 
niedoświetlonym podsufitową 
lampką, wypływały, w różnych 
odcieniach szarości, postacie, 
plamy twarzy, błysk spojrzenia, 
podnosiły się i mieszały głosy w 
okrzykach i pytaniach.

Regina przewodziła, była tu 
osobą najważniejszą. Nie 
zmieniła się od czasu, gdy 
ostatni raz widziałam ją w 
Lublinie. To samo szerokie 
rozłożenie ramion witające 
gości. To samo ciepło uśmiechu i 
melodyjność głosu. I ta sama 
wyprostowana, wysoka sylwetka, 
ruch głowy uczesanej gładko z 
ciężkim węzłem kruczych, 
siwiejących włosów. Górowała nad 
obydwoma córkami i przewyższała 
nieśmiałych zięciów. To była 
Junona, dumna, silna, 
opiekuńcza, pełna dostojnej 
gracji.

Znajomość matki mojej z Reginą 
sięgała tego okresu dzieciństwa, 
w którym przyjaźnie zapadają na 
całe życie, a późniejsze lata, 
lub nawet dziesiątki lat, 
przeżyte w oddaleniu kurczą się 
przy spotkaniu do dnia 
wczorajszego, w którym obie 
bardzo młode umiały się 
porozumiewać z bezpośredniością 
obcą dorosłym. Była to nie tylko 
przyjaźń szkolna, gimnazjalna, 
ale i bliska sąsiedzka, bo od 
domu, gdzie mieszkali rodzice 
Reginy, do domu Ireny można było 
w tym prowincjonalnym mieście 
przebiec w kilkanaście minut, 
wpaść bez zapowiedzenia, 
pożyczyć książkę, poplotkować, 
pośmiać się i znów biec dalej i 
może raz jeszcze wrócić, 
przespacerować się razem po 
Krakowskim Przedmieściu.

Regina i Irena wróciły więc 
natychmiast na ścieżkę, na 
której się poznały, 
bezceremonialną i rodzinną, a 
tylko my, pozostali goście, 
staliśmy w dusznym korytarzu 
zakłopotani i spoceni w naszych 
grubych, zimowych płaszczach. 
Regina spojrzała na Stasia. 
Zmrużyła łobuzersko jedno oko. 
Cmoknęła wargami.

- Wyglądasz! - roześmiała się 
i natychmiast napadła na córki i 
zięciów: - Dlaczego wy ich nie 
prowadzicie do środka? Kto to 
widział, żeby trzymać gości w 
przedpokoju? Mamy dość pokojów! 
Uwierzysz - zwróciła się do 
mojej matki - mamy cztery 
sypialnie. Cztery, ty rozumiesz? 
Co ty na to? A jeszcze salon, 
jadalnia i kuchnia, no nie mówię 
już - łazienka i wygódka.

Posuwaliśmy się w pochodzie, 
blisko siebie, tłocząc się w 
drzwiach. Każdy teraz wtrącał 
się do rozmowy. Weszliśmy tak do 
sypialni. Wszyscy. Ich pięcioro 
i nasza czwórka. Zatrzymaliśmy 
się przed łożem staroświeckim, 
wysokim, na nim piernaty, 
pierzyny. Każdy pochyla się nad 
pierzyną, ugniata, głaszcze, 
poprawia.

- To tu, proszę bardzo, 
rozgośćcie się. Niech będzie jak 
w domu. A Irena i pani Zosia w 
drugiej sypialni. Tu zaraz obok. 
Tam też takie łóżko i pierzyna. 
Co chcesz? Chcesz lepiej? I ja 
zaraz szykuję kolację. Co zjesz? 
Może być ryba, może być mięso. 
Nic się nie krępuj. Ja mam 
wszystko, ile zechcę. A jutro...

- Regina, my jutro musimy 
jechać.

- Już jutro? Ojejej! To ty, 
Dzidek, leć po Miecia. Powiedz, 
że oni są. I proś na kolację.

- A jak go nie będzie? - mąż 
Wacki, młodszej córki Reginy, 
szeroki w barach, stał przed 
teściową i unosił głowę do góry. 
Denerwował go władczy ton 
Reginy.

- Co to znaczy, nie będzie? 
On jest na służbie, on musi tam 
być. Przypomnij mu, że on mi 
przyrzekł. A wy chodźcie teraz 
do salonu. Odpocznijcie sobie.

Idziemy znów całą hurmą do 
salonu. Tylko Dzidek ubiera się, 
nakłada czapkę, wychodzi. Staś 
jest zaniepokojony. Po kogo on 
idzie? Kogo wtajemniczyła Regina 
w naszą ucieczkę?

Salon w tonie mieszkania - 
niedoświetlony, ciemnawy. Kurz i 
wilgoć. Rozsiedliśmy się, ale 
niewygodnie. Otoczeni jesteśmy i 
jakby na scenie. Cienie, wyzwane 
naszą obecnością wysuwają się 
zza foteli, zza grubych draperii 
okien. Wysiedleńcy. Ile razy 
mieszkanie to przechodziło z rąk 
do rąk? Z całym nagromadzonym 
latami dobytkiem. Strzępki 
głosów uśpione w szparach 
podłogi, wycie, płacz, skowyt - 
zbudzone naszym wtargnięciem 
podnoszą się, nacierają.

- Pani Regino, kto to jest ten 
pan Miecio? Co on o nas wie? 
Pani chyba nie powiedziała 
mu...?

Regina rozkłada ręce, wzrusza 
ramionami, wydaje się niemal 
urażona.

- Stasiu, ty tak mówisz, 
jakbyś mnie nie znał. Czy ja ci 
w Lublinie nie zawierzyłam 
brylantu? To było półtora 
karata. To majątek! Ale co ja 
myślałam? Ja sobie myślałam: daj 
mu zarobić, to dobry chłopak, on 
nie oszuka.

- Ale nie sprzedałem.

- No, ja wiem. A dlaczego nie 
sprzedałeś?

- Bo miał żółtą skazę.

- Żółta skaza... czerwona 
skaza... jak ci powiem, dlaczego 
nie sprzedałeś. Ty nie jesteś 
kupiec. Ale ty jesteś nasz, ty 
jesteś jak rodzina, ty jesteś 
zięć Ireny.

- Pani Regino, kto to jest ten 
pan Miecio?

- Ty się, Stasiu, nie pytaj! 
Po co ci wiedzieć kto? Niech to 
słowo tu nie padnie. On jest jak 
rodzina. On to zrobi dla 
rodziny.

- Ale co?

- Kupić bilety do Cieszyna to 
mało? Ty myślisz, że tobie 
sprzedaliby bilety do Cieszyna? 
Ty myślisz, że w tej kasie 
biletowej to siedzi zwykły 
urzędnik? Oni dobrze wiedzą. Oni 
na takich, jak ty, mają węch! 
Tam jest, wiesz kto? No, niech 
to słowo nie padnie! Ale on 
może. On jest z nimi blisko. No 
powiem, tak blisko, że bliżej 
nie można. To mieszkanie, mówię 
wam, cztery sypialnie, wszystko 
umeblowane, porcelana w 
kredensie, garnki w kuchni, 
pościel, sami żeście widzieli. 
To on nam to załatwił. Mógł komu 
innemu, za to ludzie płacą. On 
nam dał. Ja wam zaraz powiem, 
kto to jest. Irena będzie 
wiedziała. Ty pamiętasz moją 
siostrę? Ona razem z nami 
chodziła do gimnazjum, tylko w 
młodszej klasie. Co ja mówię! 
Wyście ją spotkali w Lublinie. 
Oni się uratowali. A ten Miecio 
to jest jej bratanek ze strony 
męża. Jego matka zginęła w 
łódzkim getcie. On mówi, że ja 
mu przypominam jego matkę. On 
mówi: Pani Regino, pani się tyle 
nacierpiała, pani się teraz to 
mieszkanie należy. To ja mu 
mówię: Mieciu, to jest jak 
rodzina, tak poradź, jakbyś mnie 
radził. Ty się, Stasiu, nic nie 
bój. Nic się nie pytaj, kto on 
jest. Będzie chciał, powie. Masz 
do mnie zaufanie?

- Do pani mam.

- To już. Wystarczy. Ja idę 
przygotować kolację. Zaraz 
będzie gotowa.

Wacka podniosła się i za 
matką. Odwraca głowę, 
przepraszający uśmiech, widać 
jej złoty ząb. Nie ma jeszcze 
osiemnastu lat, a już piersi i 
biodra przelewają się, dymią. 
Ona i Dzidek to para niedawna. 
Wieczorem tylko do pierzyny. 
Bucha iskrami, tak się szamoczą. 
Regina przechodzi na palcach: 
niech im służy. Uratowali się. 
Bóg łaskaw. 

Jola jak matka. Gracja Reginy, 
jej zwierciadło. Warkocze  
ciężkie, smoliste, oczy gazeli 
słodkie, a jakby spłoszone, 
wdzięk uśmiechu. Miękkie 
dotknięcia języka rzeźbią każde 
słowo, wyrazy toczą się 
wypieszczone dźwiękiem. Henio, 
mąż jej, blednie na drugim 
planie. Niebieskooki, cichy, 
jasny, uroda nadwiślańska, słaby 
wobec tej śniadej, płonącej 
dziewczyny. Zresztą kto wie, co 
pomiędzy nimi. Chociaż pierwsze 
wrażenia mają w sobie okruch 
przewidującej prawdy, bo jednak 
później, już w Nowym Jorku, a 
może dopiero po wizycie w 
Izraelu, odeszła za kimś innym i 
już w Izraelu została, ściągnęła 
Reginę, do końca razem z matką, 
aż do chwili ostatniej, kiedy do 
kliniki przyniosła na jej prośbę 
puchową poduszkę, żeby umierała 
jak w domu, na tych puchach pod 
głową, z przypomnieniem pierzyn 
dzieciństwa.

Zosia w rogu kanapy kuli się, 
kurczy, żeby jak najmniej 
miejsca, nie zawadzać, nie 
przeszkodzić. Zezowate oko 
rozpaczliwie obiega salon. 
Dygotanie warg, skurcze 
policzków, przymuszone, 
grzecznościowe uśmieszki. Twarz 
cała aż krzyczy milczeniem: 
"Wpadliśmy! Leżymy! Gdzie oni 
mnie przyprowadzili! I ten pan 
Miecio! No, zaraz nas aresztują. 
Po co mi to było? Lucia nigdy 
nie zobaczę. Tylko psina moja 
biedna. Kochana moja Lalusia... 
może nie powinnam była jej 
uśpić?" Zakryła ręką oczy, 
oparła czoło na ręku. Irena 
przysunęła się, szepnęła:

- Źle się czujesz, Zosiu? 

Jola zatroszczyła się.

- Może aspirynę? Może proszek 
"z kogutkiem"? Zaraz przyniosę. 
I na pewno pani głodna, zmęczona 
po takiej podróży.

Zosia przeciera oczy, szepcze, 
że tylko Irena słyszy. Jola 
wybiegła już po proszek, a Henio 
nieśmiały, kłaniając się, za 
nią, że pomoże w kuchni, żeby 
prędzej. Zostajemy sami i wtedy 
Zosia drżącym głosem, że 
przypomniała się jej psina, 
Lalusia i...

- I co, Zosiu?

Zosia wzdycha. Nie mówi. 
Wzdycha. Wtedy Irena:

- Nie bój się. Ja znam Reginę. 
Ja jej ufam. 

Ale Irena nie zna Reginy 
obecnej. Nawet gdyby jak 
najbardziej pragnęła ją 
zrozumieć, nie odczyta 
poszarpanej głębi. Cztery lata 
ukrywania się, codziennego 
terroru: co będzie, jeśli 
odkryją, jeżeli poznają? Cztery 
lata codziennego drżenia o 
córki, codziennej rozpaczy nad 
zaginionym mężem. Tylko 
przeszłość łączy Reginę z Ireną. 
Jest to przeszłość dwóch 
pensjonarek - fotografia z 
rodzinnego albumu, na którą 
spogląda się z tkliwą nostalgią. 
Jest to Regina dawna, podobna do 
swej córki Joli i taką ją widzi 
Irena, do takiej Reginy ma 
zaufanie, a ona, Regina, widząc 
siebie dawną w oczach Ireny, 
czuje opływającą ją tkliwość, bo 
obraz jej samej tak widziany 
poszerza się i obejmuje dom jej 
i rodziców, ulice Lublina i 
aleje Saskiego Ogrodu. Poprzez 
to przypomnienie Irena staje się 
bliska, bliższa niż była w 
istocie, niemal rodzinna, bo ona 
tylko może podzielić z nią 
pamięć obrazu, którego nikt 
wrócić już nie może. Irena 
podnosi się z kanapy.

- Pójdę, zobaczę, co ona tam 
przygotowuje na kolację. 

Odchodzi uśmiechnięta i pewna 
siebie. Wie, że w kuchni obcego 
mieszkania, w nieznanym mieście, 
czeka na nią tamta Regina i że 
już po pierwszych słowach obie 
się odnajdą.



Nikt nie usłyszał, kiedy 
przyszli. W przylegającej do 
salonu jadalni Wacka nakrywała 
do stołu, a brzęk rozkładanych 
sztućców i dźwięk porcelany 
wydawały się zbyt głośne, jakby 
to był akt protestu przeciwko 
czemuś, z czego jeszcze, być 
może, nie zdawała sobie sprawy, 
ale co w jakiś sposób związane 
było z naszym przyjazdem. 
Dowiedziałam się później, chyba 
od Joli i już po naszym 
spotkaniu w Nowym Jorku, że 
podczas okupacji pomiędzy Wacką 
i młodym chłopcem nie-Żydem 
zawiązała się głęboka sympatia, 
może i miłość, a może romans. 
Ale kiedy powiedziała mu, że 
jest Żydówką - odwrócił się. I 
Wacka, mówiła mi Jola, bardzo to 
odrzucenie przecierpiała. Wtedy, 
w Katowicach, wyczuwając agresję 
niezamierzoną i podświadomą, 
odczytując nutę niechęci, 
zastanawiałam się - dlaczego?

Z kuchni głośny dialog Reginy 
i Ireny. Nie kończący się splot 
pytań i odpowiedzi. Kto ocalał? 
Kto zginął? Kto za granicą? 
Jeszcze raz i jeszcze 
przepowiadały sobie te same 
wiadomości, dodając nowe 
szczegóły, ustawiając przeszłość 
w ożywiającym ją świetle 
dzisiejszego dnia.

Zosia po proszku "z kogutkiem" 
uspokoiła się i przysypiała 
wtulona w kanapę. Jola zwierzała 
nam się przyciszonym głosem, że 
oni też, że tu przecież nie 
zostaną, przeżyli, Bogu 
dziękować, a teraz tylko czekają 
na specjalny pociąg, na 
oficjalny wyjazd do Niemiec, a 
stamtąd może Izrael, może 
Ameryka...

- No to już się nie zobaczymy 
- mówię.

- Co my wiemy? Nie mów tak. 
Nie bądź taka pewna. No wyobraź 
sobie, idziesz ulicą gdzieś w 
Nowym Jorku, a tu ja naprzeciwko 
ciebie.

- To tak jak w bajce, albo w 
sensacyjnej powieści. Nie w 
życiu.

- Co my wiemy? Co ty możesz 
przewidzieć? - Jola jest 
natchniona, patrzy przed siebie, 
jakby już widziała obraz, który 
czeka na mnie oddalony o sześć 
lat i o przestrzeń wielkiej 
wody.

Nie usłyszeliśmy ani 
otwieranych drzwi, ani ich 
kroków. Dopiero gdy stanął na 
środku salonu, zobaczyliśmy go. 
W czarnej, skórzanej kurtce, w 
długich butach, w skórzanej 
czapce_cyklistówce. Zamilkliśmy. 
Tylko z kuchni głośny dialog 
Reginy i Ireny.

- Państwo się poznają - 
powiedział Dzidek - to jest pan 
Miecio.

Nieco wyższy od Dzidka, 
ciemny, twarz miał okrągłą, 
mięsisty nos sterczał pomiędzy 
pulchnymi policzkami, grube, 
wywinięte wargi, ostre 
spojrzenie. Z całej jego postaci 
emanowała siła i bezgraniczna 
pewność siebie. Podawał każdemu 
rękę i wpatrywał się przez 
chwilę ponuro, jakby jego oczy 
ciemne jak noc pod niskimi 
łukami brwi nie patrzyły, a 
prześwietlały. Witając się z 
Jolą, uśmiechnął się i oczy mu 
pojaśniały, a ona filuterna i 
uwodzicielska, pociągając go za 
guzik kurtki zawołała:

- Zdejm to! Wyglądasz jak 
gestapowiec!

Obraz ten, dagerotyp utrwalony 
na srebrnych płytach, przetrwał 
czas. Pamięć zachowała go w 
całości. Postacie osób zrośnięte 
z tłem jadalni. Nieruchomi na 
krzesłach, twarze na zawsze 
młode, ale nic w nich z sielanki 
wspólnego posiłku, nic z 
fetowania ostatniego wieczoru w 
kraju. Napięte mięśnie, rysy 
twarzy zaostrzone. Wydobywam je 
z półmroku czasu, zapraszając do 
stołu w mieszkaniu Reginy, w 
Katowicach, 16 grudnia 1945 
roku.

Jadalnia jest bezokienną 
wnęką. Wypełnia ją długi, suto 
zastawiony stół. Na wprost mnie 
- pan Miecio. Głowa okrągła, 
ciemna, włosy jak u niedźwiadka 
gęste, zarastają szyję. Zęby w 
rozchyleniu warg szerokie, 
mocne. Zdrowie z niego tryska. 
Henio przy nim blada Ofelia, 
cieplarniany kwiatek. Dzidek 
napełnia mu kieliszek, a spod 
oka spojrzenie to na Stasia, to 
na Miecia i znów na Stasia, na 
Miecia, jakby ważył: spodobają 
się sobie? Pokłócą? No i co to 
będzie? Staś pomiędzy matką a 
mną, przy mnie Zosia. Jola 
rozpromieniona, dźwięcząca przy 
Mieciu, pochyla się, częstuje. 
On jej szeptem do ucha. Ona 
prostuje się. Odsuwa. Henio przy 
nich, ponury, szuka zwady.

- Proszę siadać - mówi Regina. 
- Ile nas jest? Dziesięć osób? 
Za dużo krzeseł, Heniu? Niech te 
dwa krzesła sobie stoją. Co to 
komu przeszkadza?

- My się kogoś jeszcze 
spodziewamy?

- Zostaw te krzesła, Henryk - 
mówi Regina.

- Odstawię, będzie luźniej 
przy stole.

- Te krzesła niech sobie 
stoją.

- A po co one mają stać? Ja 
się pytam, kto tu przyjdzie?

- Ludzie przychodzą, odchodzą, 
kto wie, takie czasy. Może tam 
już nawet ktoś siedzi.

- Kto tam może siedzieć, jak 
nikogo nie ma? 

Regina zaciska wargi. 
Wszystkie spojrzenia na niej. 
Cisza. A Henio czeka 
podrażniony, wyzywający. Wtedy 
Regina, wolno, ważąc każde 
słowo.

- Ty się mnie pytasz: kto? Na 
to pytanie nie ma odpowiedzi. To 
jest tajku.

Milczenie. Wszyscy niby jedzą, 
a jakby nie jedli. Henio zerknął 
na Jolę i Miecia. Blisko siebie, 
dotykają się ramionami. Jola w 
rumieńcach, a Miecio oczy 
przymknął, rozmarzony. Henia 
korci, nie wytrzymuje:

- Pani Irena nie ma widelca.

- To idź, Heniu, do kuchni, 
przynieś.

- A kto nakrywał do stołu?

- Wacka nakrywała, nie ja. Co 
ty chcesz ode mnie?

- Co on chce? Ja wiem, co on 
chce. On jest o Miecia 
zazdrosny.

- Wacka! - Regina uderza ręką 
w stół. - Ja takiego mówienia 
bardzo nie lubię. Ja mówię 
teraz: dość! Sza! My dziś mamy 
ważniejsze sprawy.

Z honorowego miejsca spogląda 
na siedzącą na wprost niej 
Irenę.

- Widziałaś? Słyszałaś, to są 
dzieci! Ty się nic nie przejmuj. 
Oni tak zawsze. - Regina pochyla 
się do pana Miecia. Wyciąga 
rękę, gładzi ramię w szorstkiej 
wełnie swetra. - On tak zawsze z 
Jolą żartuje. Powiedz, Mieciu?

Pan Miecio uśmiecha się.

- To teraz ja się ciebie 
pytam, Mieciu, jak ty to 
załatwisz? Ja się nie pytam, czy 
ty to załatwisz, bo ty mnie 
przyrzekłeś. Ja się pytam, jak 
ty to załatwisz, jak się z nimi 
umówisz?

Pan Miecio kiwa głową. 
Poważne, ponure kiwanie. Ciarki 
mnie przechodzą od tego 
ponurego, milczącego kiwania, a 
ręka Zosi, w której trzyma pusty 
widelec, podskakuje w górę i w 
dół, w górę i w dół.

- Chodzi o to, Mieciu, żeby im 
kupić te bilety do Cieszyna. 
Każda kasa biletowa obstawiona, 
sam mówiłeś. Tak czy nie?

Miecio kiwa głową. Wychylił 
kieliszek, przegryzł pasztetem, 
smaruje chleb masłem. Jola 
podsuwa mu półmisek z 
marynowanym śledziem. Miecio 
patrzy na Stasia.

- Pan chce do Cieszyna?

- Do Cieszyna.

- I dalej?

- I dalej.

Patrzą na siebie. Milczą. 
Wytrzymują swoje spojrzenia. 
Regina i Irena kibicują. Henio 
spuścił głowę.

- Bardzo daleko?

- Bardzo daleko.

- No, ja pana rozumiem. My 
wszyscy chcemy bardzo daleko. My 
wszyscy chcemy do ziemi 
obiecanej. Tak czy nie? No, a 
gdzie jest ziemia obiecana?

- Pytanie! - Regina skrzywiła 
wzgardliwie wargi. - Ale po co 
teraz takie pytania, Mieciu. I 
po co takie gadanie. Obiecałeś 
kupić bilety.

- Bilety! Bilety! Co to są 
bilety? Bilety to nie wszystko.

- A co jest wszystko?

- Pani Regino, żebym ja 
wiedział, co jest wszystko, to 
ją bym już dawno miał interes w 
Ameryce. Ale to są dobrzy 
ludzie, mnie ich żal...

- Czy ja ci nie mówiłam?

- ...i mnie ich żal. Bo 
bilety... no co, ja mogę kupić 
bilety... Dlaczego ja im nie mam 
kupić biletów? Ja im kupię jutro 
rano bilety. Ja ich wyprowadzę 
na peron, ja ich wsadzę do 
pociągu.

- Więc o co chodzi, Mieciu, o 
co chodzi, ja się pytam?

- Pani Regino, ich mogą 
wyłowić. Ja ich widzę. Ojej, ja 
już ich widzę na tym dziedzińcu 
więziennym... ja widzę, jak ich 
prowadzą. Mnie ich żal.

Dygoczę. Czuję, jak Zosia się 
trzęsie. Brzuch zaczyna mnie 
boleć. Zwijam się z bólu. A Staś 
spokojny, patrzy na Miecia, ani 
drgnął.

- Więc co pan radzi, pan ma w 
tych sprawach doświadczenie?

- Panie Stasiu, ja panu powiem 
jedną rzecz o moim szefie. To 
pan, ja się mogę domyślać, kim 
pan jest, będzie pan wiedział, 
co to za człowiek. Ten mój szef, 
to on jest w trzech, co ja mówię 
w trzech, w czterech miejscach 
naraz. A dlaczego on jest w 
czterech miejscach naraz? 
Odpowiedź jest taka: on ma kilka 
sobowtórów. Więc, uważa pan, jak 
was aresztuje sobowtór, to ja 
dam sobie radę. Ale jak on sam, 
to źle. I ja już widzę, ja już 
was widzę, jak was na to 
podwórko więzienne prowadzą.

- Ty ich Mieciu nie strasz!

- Co ja mam ich nie straszyć, 
pani Regino. Ja mogę zrobić 
jeszcze jedną rzecz. Pan masz 
kenkartę, panie Stasiu? To pan 
pozwoli swoją kenkartę.

Staś wyjął kenkartę z kieszeni 
i poprzez stół podał Mieciowi.

- Bo widzi pan, panie Stasiu, 
co to znaczy kenkarta? Ona nic 
nie znaczy. Ale jak ja zrobię 
takie coś, taki, o widzi pan, 
znaczek ołówkiem, co ten tylko 
wie, co trzeba, to ona już coś 
znaczy. Ona dużo znaczy. Bo jak 
oni was złapią i zobaczą taki 
znaczek, co pan teraz wie, to 
oni was przyprowadzą do mojego 
działu i ja już będę wiedział, 
co i jak. Rozumie pan?

- Rozumiem.

Podajemy panu Mieciowi 
kenkarty, żeby zaznaczył w nich 
tajemnicze "nic". Umawiamy się 
na jutro rano. Dzidek nas do 
niego zaprowadzi. Mój ból 
brzucha dochodzi do szczytu. 
Słyszę własne szczękanie zębami. 
Matka spogląda na Reginę 
wyczekująco.

- Nic się nie bój - mówi 
Regina - wszystko będzie dobrze. 
Jeszcze będziesz się śmiała.


`ty

V 





Szarzało, gdy zakołataliśmy do 
drzwi. Chatka była na końcu 
ulicy przepadającej dróżką w 
polu. Dalej ciemna linia lasu 
pnącego się w górę. Pusto. Tylko 
pies zerwał się zza płotu 
sąsiedniej posesji, też 
niewielkiej, prostokątnej, 
parterowej i otynkowanej, 
zaszczekał krótko, obwąchał 
nasze płaszcze i stał z nami, 
chudy, żółty, o krótkiej 
sierści, gotowy do 
przyjacielskiej zabawy, dopóki 
drzwi nie otworzyły się. Wtedy 
umknął, a młody człowiek stanął 
na progu i patrzył na nas 
nierozumiejąco, jakby wybity ze 
snu, aż pomyślałam sobie: 
"Niedobrze, coś nie jest w 
porządku". Ale on uderzył się w 
czoło dłonią na płask i 
powiedział: "Ach prawda... 
zupełnie zapomniałem". Wtedy 
Irena: "Pana matka w Warszawie". 
I on: "Tak, tak, proszę do 
środka... proszę..."

Wewnątrz było ciemniej niż na 
dworze. Staliśmy niezręcznie nie 
wiedząc: rozebrać się, usiąść? 
Wypełniając całą przestrzeń 
pomiędzy fotelami, kanapą i 
stołem czuliśmy, że nasz 
przewodnik - bo to on przecież 
miał nas doprowadzić do granicy 
- też był zakłopotany: cztery 
osoby, nieznani ludzie i to do 
niego, do domu na noc. Gdzieś w 
sąsiednim pokoju zapłakało 
dziecko i wtedy powiedział: 
"Przepraszam, zaraz przyniosę 
lampę, państwo się rozbiorą". 
Zniknął, a my wciąż staliśmy 
niepewni co dalej, zmęczeni, aż 
Zosia jęknęła: "nie mogę tak" i 
osunęła się na fotel. Usiadła. 
Zaraz też wrócił nasz gospodarz 
z zapaloną lampą naftową, 
postawił lampę na stole, 
przejaśniało i wtedy zobaczyłam 
go. Twarz chłopca, wyrostek 
niemal, pociągła, o jasnym 
zaroście, gładka i tylko ten pół 
uśmiech, pół grymas, który każdą 
przeszkodę potrafi rozwiązać 
krótkim "zrobi się". Małomówny, 
zamknięty w sobie, a jednak 
wyczuwałam, myślał intensywnie, 
coś kalkulował, kombinował. 
Wydawało się, potrafiłby znaleźć 
wyjście z każdej sytuacji, 
obejść, przechytrzyć, miał swoje 
plany, swoje kontakty, ale 
gdybym go spytała jak, w jaki 
sposób, uśmiechnąłby się tylko i 
"zrobi się". W jego oczach, 
jasnych i pewnych siebie, 
rozpoznawałam ten sam 
półuśmiech, który tego wieczoru 
uspokoił nas i który dramat 
naszej ostatniej nocy w Polsce i 
jutrzejszego przejścia granicy 
redukował do spraw zwykłych, 
niemal codziennych.

Drzwi z boku otworzyły się i 
wsunęła się dziewczyna, żona 
jego pewnie, opasana fartuchem, 
nie wieśniaczka, a jeszcze nie 
mieszczka. Zapytała, czy można 
podać herbatę, jest chleb 
domowy, a może biały ser, mleko 
albo barszcz? W sąsiednim pokoju 
są dwa łóżka, tam przygotowała 
dla nas spanie. Trzeba będzie 
wstać o świcie, bo kawał drogi, 
przez las i żeby tylko była 
pogoda.

Zdejmowaliśmy płaszcze, 
sadowiliśmy się przy stole. 
Przewodnik przysunął sobie 
lampę, wyciągnął z szuflady 
blankiety. Były to przepustki 
graniczne w dwóch językach: 
polskim i czeskim, z pieczątką i 
podpisem starosty powiatowego w 
Cieszynie. Podaliśmy mu nasze 
kenkarty, na których już pan 
Miecio nakreślił jemu tylko 
wiadome "coś", a z których teraz 
przewodnik równym, 
kaligraficznym pismem wypełniał 
brakujące w przepustkach 
informacje: nazwisko, datę 
urodzenia, miejsce zamieszkania. 
Miejscem zamieszkania był 
Cieszyn. Przepustka pozwalała na 
przekroczenie granicy 
polsko_czeskiej od 18 grudnia 
1945 roku do dnia 28 grudnia 
tego samego roku. Ważność 
przewodnika polegała nie tylko 
na przeprowadzeniu nas do 
granicy, ale przede wszystkim na 
zdobyciu przepustek.

Nie wiem, kiedy półprzytomna 
ze zmęczenia i senna wdrapałam 
się na wysokie, drewniane łoże i 
wtuliłam w wielką, baniastą, 
wysoką jak góra pierzynę. 
Słyszałam jeszcze, jak Staś 
umawiał się z przewodnikiem co 
do ceny, a potem rozmowa ich 
stawała się coraz cichszym 
szmerem i zasypiałam w suchym, 
bezpiecznym cieple, miękko 
zapadałam w sen.



Budzi nas słońce. Przewodnik 
już dawno gotowy. Przynagla: 
prędzej, ludzie czekają. Jacy 
ludzie? Mówi, że idziemy wszyscy 
w tym samym kierunku: do mostu 
na Olzie, na granicę czeską. 
Zapewnia, że przejdzie granicę z 
nami i kupi nam bilety do Pragi. 
Śniadanie na stole, jemy 
pośpiesznie. Irena rozlicza się 
z żoną przewodnika. Zosia 
jeszcze wraca do pokoju, woła 
Irenę:

- Tylko na jedną chwileczkę. 

A w pokoju szeptem:

- Powiedz, widać coś w tym 
podłożonku?

Irena kręci głową, radzi, może 
jednak przenieść do buta. 
Przewodnik niecierpliwi się, 
woła, że daleka droga, nie 
dojdziemy za dnia. Zosia 
rezygnuje:

- A wszystko mi jedno!

Przed domem czeka kilkanaście 
osób. Nikt się nie odzywa. 
Trzymają się w małych grupkach, 
rodzinnie. Ruszamy razem, jak 
wycieczka. Przewodnik przodem. 
Pochylony, sam. Czasem się 
odwraca. Twarz zamyślona, 
nieobecna. Dzień przejrzysty, 
chrupki od lekkiego, 
przedrannego mrozu. Na 
nieboskłonie - Beskidy. Łagodne 
wierzchowiny porośnięte borem 
świerkowym. Tłumione uczucie 
żalu, smutek utraty. Ale nie 
myślę o powrocie, nie myślę o 
jutrze. Teraz tylko: przejść 
granicę...

Wchodzimy w las, w zimową 
muzykę wiatru w pustych koronach 
drzew, w zapach butwiejących 
liści i wrzosów, których małe 
pagórki jeszcze tu i ówdzie 
wśród mchu. Las jest 
wysokopienny, mieszany: dęby, 
graby i buki, czasem brzoza, 
kępy sosen, samotny świerk; 
przerzedzony, uszczuplony w 
swojej krasie gęsto rozsianymi 
wyrębami. Grube pnie leżą świeżo 
ścięte. Zmęczeni odpoczywamy na 
pniach. Gorąco. Staś rozpiął 
futro, zdjął fokową "bobę". 
Zosia i Irena w bliźniaczych 
kapeluszach z liskiem "trupią 
główką" - usiadły, postawiły 
przed sobą torby. Przewodnik 
siedzi osobno. Coś sobie notuje, 
oblicza. Nieco dalej, w małych 
grupach siedzą inni, rozmawiają 
półgłosem albo szeptem. Jest 
tak, jakby nikt nikomu nie ufał, 
bał się zdradzić niepotrzebnym 
słowem, tonem głosu. My też nie 
odzywamy się do siebie. Ale 
wiemy, że każde z nas myśli to 
samo: nie ma odwrotu. Bo nawet 
gdybyśmy zmienili decyzję, to 
tam, poza nami, nie ma już domu. 
Jest tylko krycie się po obcych 
kątach. Trzeba iść naprzód, nie 
wiedząc na pewno, gdzie idziemy. 
Przed nami jest tylko nasz sen. 
W tym śnie, snem tym 
zahipnotyzowani - idziemy. Kim 
jesteśmy? Kim staliśmy się przez 
te trzy dni? Uciekinierami? 
Lunatykami? Ludźmi szukającymi 
własnego miejsca?

Przewodnik podniósł się. Znak, 
że ruszamy. Najgorsze są walizy 
i torby. Chętnie rzucilibyśmy je 
w krzaki. Zostawilibyśmy cały 
dobytek. Gorąco. Staś pomaga 
Irenie i Zosi. Wczesnym 
popołudniem dochodzimy do małego 
mostku dla pieszych. 
Przechodzimy nim Olzę. Granica. 
Strażnik sprawdza nasze 
przepustki. A teraz ustawiamy 
się pośród osób, które mają 
przejść badanie osobiste. 
Wchodzę do kabiny. 
Kobieta-celnik każe mi zdjąć 
płaszcz, maca rękawy sukienki, 
bada zawartość torby. W 
porządku, mogę się ubierać. 
Wychodzę z kabiny, niespokojnie 
szukam wzrokiem matki, Stasia, 
Zosi. Jest matka i Staś. 
Poprawia na głowie "bobę". Nie 
ma Zosi. Denerwujemy się. Jest 
wreszcie. Wzburzona. 
Zaczerwieniona. Zezowate oko 
strzela iskrami. Jesteśmy już po 
drugiej stronie mostu. Zosia 
chwyta Irenę pod rękę, pochyla 
się:

- Ja czuję, że mi wyciągnęli.

- Taaak? A czy jesteś pewna?

- Tam nie mogłam sprawdzić, 
ale zaraz, chodźmy sprawdzić.

Staś wtrąca się i energicznie:

- Nie teraz! Zgubiliśmy 
przewodnika. Gdzie on się 
podział?

Gdzieś nam zginął, zaplątał 
się pomiędzy ludźmi. Boże! 
Uciekł! Biegniemy. Jest! Staś 
już przy nim. Rozmawiają. Idą w 
kierunku kasy. Widzimy, jak 
kupuje bilety.



Dzień zmatowiał. Niebo 
zbielało, jak na śnieg. Na tle 
tej bieli u szczytu schodów, po 
których my już z biletami, po 
szybkim pożegnaniu z 
przewodnikiem, wspinamy się w 
świątecznym tłoku, nie w pełni 
jeszcze świadomi, że jesteśmy 
już po drugiej stronie, że 
przeszliśmy granicę, na tle tej 
bieli, wysokością schodów 
uniesieni, na żelaznym mostku - 
trzej strażnicy, trzej czescy 
żandarmi z karabinami. Ten 
pośrodku ostrym ruchem ramienia 
rozdziela nas: kobiety na prawo, 
do poczekalni stacyjnej, 
mężczyźni na lewo, do 
sprawdzania dokumentów. Odbiegam 
od matki i Zosi. Przeskakuję na 
stronę Stasia. Czuję uścisk jego 
ręki. Spoglądamy na siebie: 
krótkim, gorącym spojrzeniem 
zakreślamy granice naszego 
świata.

Przepustka jest w porządku. 
Uważniona czerwoną pieczątką i 
podpisem (nieczytelnym) starosty 
nie wzbudza podejrzeń. Jeszcze 
kenkarta. Staś podaje 
strażnikowi kenkartę. Żołnierz 
przegląda. Chwila zawieszenia w 
powietrzu. Oddaje dokumenty. 
Możemy przejść na prawą stronę 
mostu. Irena i Zosia spłoszone, 
bliskie płaczu.

- Już bałyśmy się, że...

- Przecież nic się nie stało, 
Zosiu.

- Ty masz nerwy, ale ja... 
my...

- Cicho... trzeba być 
przygotowanym na wszystko.

Nie byliśmy na to 
przygotowani. Na nic nie byliśmy 
przygotowani. Każde drobne 
odchylenie od zakreślonej 
optymistycznie "drogi", która w 
rezultacie miała doprowadzić 
Zosię do jej męża w Italii, 
Stasia do Anglii, a Irenę do 
Tadeusza, każde nawet błahe, 
wydawałoby się, potknięcie mogło 
nas zdemaskować, a wtedy... nie 
myśleliśmy, co wtedy. 
Wierzyliśmy w nasze przyjazne 
gwiazdy.

Pociąg do Pragi już 
podstawiony. Biegniemy w 
popłochu, że nam odjedzie. 
Przeciskamy się korytarzami. 
Wszędzie zapchane. Tłok. Ktoś 
mówi, że przyłączają nowe 
wagony. Wyskakujemy, biegniemy 
do przodu. Jest pusty wagon. 
Spoceni, zziajani zdobywamy 
przedział. Natychmiast wypełnia 
się pasażerami. Ale mamy 
miejsca! Zosia wyciera spoconą 
twarz chusteczką. Irena żegna 
się "W imię Ojca i Syna..."

Zosia już nawiązała rozmowę z 
Czechem siedzącym na wprost 
niej. On po czesku, ona po 
polsku. Każdy coś mówi. Czesi są 
gadatliwi i uprzejmi. Ich język 
ma dla nas chochliki 
niezamierzonej wesołości. 
Wywołuje uśmiech. Staś oparł się 
o ścianę przedziału, przymknął 
oczy. Siedzę przytulona do 
niego. Jest mi obojętne, gdzie 
jadę, byle jechać. I jechać 
razem. Pociąg wstrząsnął się. 
Szarpnął. Zgrzyt kół. Krzyki na 
peronie, gwizdki. Ruszył. 
Stanął. Znów ruszył. Jedziemy.

Kołysana turkotliwym ruchem 
pociągu zapadam w płytkie, 
niespokojne odurzenia, w których 
sny, pozrywane jak nadpalone 
kartki papieru o postrzępionych 
brzegach, wirują w podmuchach 
wiatru: fragment ulicy zasypanej 
śniegiem, brnę w nim, uwięziona, 
staram się wydostać. Jak ciężko! 
Czuję zdrętwiałe mięśnie nóg. 
Otwieram oczy.

Wyprostowuję nogi. Powieki 
same opadają. Załadowana wysoko 
ciężarówka chwieje się. Siedzę 
na szczycie góry z worów, mebli, 
skrzyń. Przede mną malejące 
miasto. Ciężarówka pędzi, a ja 
zsuwam się, zsuwam, za chwilę 
spadnę. Budzę się wzdrygnięciem, 
nagłym spazmem dreszczy. Słyszę 
głos matki. Jest drżący, 
wilgotny, ale pełny, wyraźny. 
Teraz głos Zosi ostry, silny. 
Przeciągam się, prostuję. W 
przedziale jest półmrok. Nie 
dostrzegam twarzy pasażerów, 
tylko zarysy głów, ramion. 
Ściśnięci, po pięć osób z każdej 
strony przedziału. Bardzo 
zainteresowani tym, co mówi 
Irena. Czasem westchnienie, 
kilka słów po czesku. Pytają. 
Irena i Zosia odpowiadają po 
polsku. Wsłuchuję się. Matka 
mówi o zniszczeniu Warszawy. Jej 
głos coraz silniejszy. Na 
szybach okna ukośny, drobny 
deszcz. Stasia nie ma w 
przedziale. Uchylam drzwi na 
korytarz. Widzę go, stoi przy 
oknie. Podchodzę do niego.

- Wolisz stać na korytarzu?

- Wyszedłem, bo mnie 
zirytowały.

- Mama opowiada Czechom o 
Powstaniu.

- W naszej sytuacji nie 
powinny się wdawać w żadne 
dyskusje, a do tego polityczne. 
Nigdy nie wiadomo... Jak tu 
stałem, przechodził konduktor, 
mówił, że niedługo dojeżdżamy.

- To już Praga?

- Nie, to stacja węzłowa Brno. 
Mniej więcej połowa drogi do 
Pragi. W Brnie musimy się 
przesiadać.

- Po co to Brno! Nie podoba mi 
się...

- Trudno. Musimy przez to 
przejść.

- Czy wiesz - mówię - że to 
już 19 grudnia. Dochodzi godzina 
pierwsza. I tylko dwanaście dni 
do końca tego roku.

Staś uśmiecha się, ale 
smutnie, przybliża twarz do 
szyby, spogląda w uciekającą 
ciemność.

Ciężki rok. Przejdzie do 
historii jako jeden z 
najcięższych, 
najtragiczniejszych okresów w 
życiu narodu. I taki niejasny. 
Taki okrutnie poplątany. Może 
dopiero po latach dowiemy się 
prawdy. Milczymy. Tylko drobne 
uderzenia deszczu o szybę. Tylko 
monotonny turkot kół pociągu, 
który nas oddala, oddala. Za 
nami rok 1945, rok okrutnych 
rozczarowań.



W styczniu, gdy wojska 
rosyjskie ogarniały ziemie 
Rzeczypospolitej, Armia Krajowa 
została rozwiązana rozkazem gen. 
Okulickiego. Żołnierze podziemia 
mogli teraz z lasów, z kryjówek 
powrócić do normalnego życia. 
Ale życie normalne, po latach 
tułaczek i niepewności, nie było 
im pisane. W końcu marca 
podstępnie aresztowany generał 
Okulicki zostaje wywieziony do 
Rosji razem z 16 przywódcami 
Armii Krajowej. Przed 
aresztowaniem zdołał przekazać 
kierownictwo likwidacji AK 
pułkownikowi Janowi Rzepeckiemu. 
Ten, z początkiem września, 
razem z pięcioma pułkownikami 
AK, tworzy organizację Win 
(Wolność i Niepodległość). Jest 
to w swym założeniu organizacja 
polityczna, która ma służyć jako 
kierunek ideowy zdezorientowanym 
akowcom. Wielu z nich jeszcze 
tworzy samorzutnie oddziały o 
różnych nazwach. Wielu zostało 
wywiezionych, torturowanych, 
zamordowanych. Nad Polską 
ciążyła złowieszcza chmura 
udręki.



Stoimy przy oknie. Matka i 
Zosia w swoich kapelusikach 
wyglądają jak oddział 
zwiadowczy. W ich życiu zaczyna 
się nowa epoka: misja 
uświadamiania Zachodu o tym, co 
się stało, co dzieje się w 
Polsce. Trenują na grupie 
Czechów. Podniecone, nie 
zwracają na mnie uwagi. Staram 
się sprowadzić je do chłodnej 
rzeczywistości.

- Przesiadamy się w Brnie - 
mówię.

Przytomnieją. Cały przedział 
podrywa się, zaczyna się 
szykować. Tylko Zosia i Irena 
siedzą milcząco, jakby dopiero 
teraz uświadomiły sobie, gdzie 
jadą, dokąd, dlaczego. Patrząc 
na nie, wyczuwam, jak obawa i 
niepewność ściska im serca, tak 
jak mnie i pewnie jak i 
Stasiowi, chociaż się nie 
przyznaje, chociaż umie się 
opanować. Myślę także o ich 
spotkaniu z mężami i próbuję 
sobie te spotkania wyobrazić, 
ale nie mogę i nagle zaczynam 
się bać, że do tych spotkań nie 
dojdzie, że coś nas po drodze 
zatrzyma. Trwa to jednak tylko 
chwilę, bo pociąg hamuje 
gwałtownie, a konduktor rozsuwa 
drzwi, woła, żeby się szykować, 
dojeżdżamy.



- Uspokój się - szepnął.

Wargi mu drżały, powstrzymywał 
się, żeby nie krzyknąć. Ale ja 
nie mogłam przestać. W dalszym 
ciągu wstrząsały mną paroksyzmy 
śmiechu. Wtedy chwycił mnie za 
rękę i ścisnął w przegubie, aż 
do bólu.

- Przestań, na miłość boską! - 
szepnął pochylony nade mną. - 
Już się na nas gapią. Chcesz 
ściągnąć nieszczęście?

Zakrywałam dłońmi usta, 
milkłam na chwilę i znów 
zaczynałam trząść się ze 
śmiechu. Widziałam, że Staś był 
zdenerwowany. Był wściekły. Ale 
ten stan jego rozdrażnienia 
jeszcze bardziej pobudzał mój 
śmiech. Nie mogłam nad sobą 
zapanować. Siedzieliśmy przy 
stole w rozległej poczekalni 
dworcowej. Noc przełamywała się. 
Nadchodziła godzina zimowego 
przedświtu, niosąc ze sobą 
wilgotny chłód i obawę rodzącego 
się dnia. Poczekalnia 
zatłoczona. Byli to w większości 
podróżni okresu świątecznego, a 
między nimi powojenni 
rozbitkowie, ludzie powracający 
z obozów i miejsc wysiedlenia. 
Siedzieli przy stołach, albo 
zmęczeni spali na krzesłach. 
Niektórzy leżeli na podłodze 
opierając głowy na tłumokach. 
Ich ubogie bagaże: worki, 
powiązane sznurkami walizki, 
torby i węzełki - tuż przy nich, 
strzeżone troskliwie.

- Z czego się śmiejesz? Z 
mojej czapki?

Kiwałam głową, dusiłam się ze 
śmiechu. Ale nie śmiałam się już 
z czapki, chociaż ta fokowa 
"boba", tak do Stasia nie 
pasująca, mogła w każdej chwili 
wyzwolić śmiech. Nie rozumiałam 
samej siebie. Łzy płynęły mi po 
twarzy, trzęsłam się i 
chichotałam. Matka spojrzała na 
mnie karcąco. Jej 
szaroniebieskie oczy były blade, 
zwężone i podpuchnięte z 
niedospania.

- To nerwy - powiedziała. - 
Uspokój się, uspokój. Staś ma 
rację. Zwracasz na siebie uwagę.

Wyprostowałam się, 
otrząsnęłam. Spojrzałam na 
Stasia. Nieznacznie, ale bystro 
i intensywnie obserwował kogoś w 
rogu sali. Wstał nagle od 
stolika, szepnął:

- Prędko, ale spokojnie. 
Przejdziemy na drugi koniec 
sali. Idźcie za mną.

W jego głosie wyczułam grozę 
niebezpieczeństwa. Ze środka 
sali przenieśliśmy się do 
stolika na końcu, ukrytego pod 
ścianą. Usiedliśmy. Irena 
przechyliła się do Stasia.

- Co? Co takiego?

- Agent. To chyba NKWD. 
Zauważył nas. Widziałem, jak 
wyszedł. Boję się, że może tu 
wrócić z policją. Z poczekalni 
nie ma gdzie uciekać, nie znam 
terenu, wszędzie ciemno.

- To moja wina... to dlatego, 
że się śmiałam.

- Stało się. Trudno. Może i 
tak by nas zauważył.

 Zosia przymknęła oczy. Jej 
zaczerwieniony nos kontrastował 
z pobladłą twarzą. Szeptała: - 
Matko Najświętsza, co to 
będzie...

- Może nie wróci, może 
przywidziało ci się Stasiu - 
Irena starała się nas uspokoić.

- Już idą - szepnął - szukają 
nas. Dokumenty miejcie w 
pogotowiu i bardzo spokojnie. 
Spokojnie.

Zbliżali się do nas: dwaj 
cywile i czeski żandarm w 
mundurze. Czech szedł pierwszy. 
Cywilni agenci stanęli na boku.

Nie zbliżali się, ale 
obserwowali. Czech zasalutował. 
Młody chłopiec, szczupły, 
niebieskooki blondyn.

- Wasze dokumenty?

Podaliśmy mu przepustki 
graniczne i kenkarty. Przeglądał 
uważnie, sprawdzał fotografie, 
przyglądał się twarzom. Na 
Stasia patrzył dłużej, spotkali 
się wzrokiem. Spytał:

- Wy som repatrianty?

- My som repatrianty - 
odpowiedział Staś. 

Czech zasalutował. Uśmiechnął 
się.

- W porządku. Dziękuję.

Mój niedawny atak śmiechu 
przeszedł w drżenie. Czułam 
dygotanie kolan i warg. Zosia 
zasłoniła usta chusteczką, matka 
uderzała stopą prawej nogi 
rytmicznie, niezmordowanie, to 
był jej wypróbowany ruch 
bezsłownie samą siebie 
podtrzymujący, utwierdzający w 
przekonaniu, że właśnie tak. Nie 
dam się. Postawię na swoim.

Uspokoił nas dopiero monotonny 
ruch pociągu. Jechaliśmy do 
Pragi i tu, już poza zasięgiem 
najbliższego niebezpieczeństwa, 
uświadomiliśmy sobie, że 
przepustki pokazane w poczekalni 
dworcowej w Brnie ważne były 
tylko 10 kilometrów od granicy. 
Czyżby żandarm czeski o tym nie 
wiedział? A może chciał nam 
pomóc?



Siny, anemiczny poranek po źle 
przespanej nocy. Przez uchylone 
okno na korytarzu wagonu 
buchnęły kłęby pary i ten odór 
stacyjny, mieszanina mokrego 
żelastwa, gnijących odpadków, 
wyziewów z nie doczyszczonych 
przedziałów, zapchanych wygódek, 
kurzu, sadzy, i ludzkich 
pragnień, nadziei poszarpanych 
ostrym gwizdkiem kolejarza.

Konduktor rozsunął drzwi 
przedziału:

- Dobry den! Praha! Praha!

- Praga?

- Ano! Praha!

Poderwaliśmy się. Nakładanie i 
zapinanie płaszczy, dopinanie 
toreb. Zosia maluje wargi, 
krytyczne spojrzenie w podręczne 
lusterko. Już tłok na korytarzu, 
już to podniecenie przed 
zatrzymaniem pociągu, 
niecierpliwość ostatnich minut, 
jakby pociąg miał odjechać, 
zabierając nas dalej, bo nie 
zdążyliśmy, nie byliśmy gotowi. 
Dojeżdżamy!



Praga, dziewiętnasty grudnia, 
1945 rok. Idziemy szerokim 
bulwarem w kierunku Starego 
Miasta. Ulica w tym 
przedświątecznym okresie dziwnie 
wyludniona. Nastrój miasta, 
pomimo nie naruszonego wojną 
splendoru kamienic o misternie 
rzeźbionych renesansowych 
fasadach, przygnębiający. 
Bogactwo, kolor architektury, a 
jednocześnie ponura, chłodna 
nierzeczywistość. 
Niewytłumaczalna. Tak, jakby 
przestało bić serce miasta i 
zostały tylko sztywne dekoracje. 
Teatr bez aktorów. Ogonki przed 
sklepami żywnościowymi. Wszystko 
na kartki. Nie mamy dokumentów 
ani czeskiej waluty. Dygoczemy z 
zimna i jesteśmy przeraźliwie 
głodni. Nie ma w nas zaczepnej 
ciekawości turystów ani gorączki 
zwiedzania. Coraz dotkliwiej 
odczuwamy nasze zagubienie. 
Idziemy pod adres otrzymany w 
Warszawie od zaprzyjaźnionej z 
Ireną Czeszki. Nagle 
nieruchomiejemy. I jednocześnie 
Zosia, matka i ja:

- Patrz! Patrz! Widzisz?

Ani chwili namysłu. Nie 
wytrzymamy ani sekundy dłużej. 
Staś nie może zrozumieć.

- Co się stało? Gdzie lecicie?

Pośrodku bulwaru podziemny 
lokal. W tym wypadku nie ma 
pomyłek. Z jednej strony napis: 
DAMY, z drugiej: PANY. 
Zostawiamy Stasia własnemu 
losowi. Zauważył, śmieje się, 
skręca do PANY. Co za ulga! I 
czysto! Można umyć ręce. 
Wychodzimy odświeżone. Staś 
spaceruje po drugiej stronie 
ulicy. Nagle, gdy my 
przeskoczyłyśmy jezdnię i już, 
już jesteśmy jedną nogą na 
chodniku - krzyk! To na nas? Na 
nas? Babka toaletowa, w białym 
fartuchu, wymachuje rękami, 
wrzeszczy na cały głos:

- Damy, platit!

Co za wstyd! Nie mamy czeskich 
pieniędzy. I jak wytłumaczyć? 
Ludzie już się oglądają. Wtedy 
Zosia jak zawsze spokojna, 
odpowiedzialna, na miejscu, 
zawróciła. Widzimy, jak 
przechodzi przez jezdnię, jak 
uspokaja rozkrzyczaną kobietę, a 
ona, widocznie zadowolona, 
dziękuje.

- Coś jej dała? - pytamy.

- Dałam dużo więcej niż się 
należało. Nie można ryzykować. 
Trzeba było od razu. No, trudno. 

Staś śmieje się.

- Na każdym kroku zwracacie na 
siebie uwagę.

- A co miałyśmy zrobić? 

Nie odpowiada. Wtedy Irena:

- A ty, skąd miałeś czeskie 
pieniądze?

- Ja? Nie potrzebowałem 
płacić. Mężczyźni nie płacą.



Mieszkali na trzecim piętrze 
jasnej, nowoczesnej kamienicy. 
Poznali nas natychmiast. Zaraz 
ciepło i bezpośrednio zaprosili 
do mieszkania. Weszliśmy do 
eleganckiego wnętrza, odczuwając 
w tym nie tkniętym wojną 
zadomowieniu własną sytuację 
ludzi bez miejsca. Było to 
małżeństwo z dwunastoletnim 
synkiem, Janiczkiem. On 
muzyk_kompozytor, ona 
skrzypaczka w orkiestrze. 
Chłopiec, dopuszczony do 
konspiracji, był podniecony. 
Pomagał matce w przygotowaniu 
posiłku, a cały czas przyglądał 
się nam, obserwował. Widzieliśmy 
z rosnącym zażenowaniem, jak 
skromne były ich zapasy, którymi 
dzielili się z nami. Nic, 
absolutnie nic nie można było 
kupić bez kartek żywnościowych. 
W każdym razie nie w Pradze. 
Miasto było wygłodzone.

Upewniliśmy ich, że chcemy 
działać natychmiast. Prosiliśmy 
tylko o dwie noce. A my, w tym 
czasie... Co zrobimy w tym 
czasie? Staś jutro z samego rana 
uda się do ambasady angielskiej. 
Jest pewny, że pomogą, wskażą 
drogę. A dziś? Mamy jeszcze całe 
popołudnie. Nasz gospodarz mówi, 
że na dalekim przedmieściu stoją 
ciężarówki UNRA. Może warto 
się z nimi porozumieć? Janiczek 
pojedzie z nami, będzie 
przewodnikiem. Zostawiamy Zosię 
i Irenę w mieszkaniu i ruszamy 
natychmiast. Musimy być na 
miejscu, zanim się ściemni. 
Trasa autobusu prowadzi przez 
Stare Miasto i Karluv Most na 
Wełtawie. Dalej, po obu stronach 
drogi wśród ogrodów, na 
pagórkach pałace o złoconych 
dachach, renesansowych i 
gotyckich fasadach. W tym 
bogactwie Pragi, bogactwie 
teatralnym, ale w jakiś sposób 
smutnym, jakby zniknęli wszyscy 
aktorzy i tylko złowieszczy 
wiatr zawodził na opustoszałej 
scenie, my, zamiast podziwiać, 
zamyślać się, doszukiwać 
przyczyn dziwności miasta, 
wypatrujemy samochodów UNRA. 
Wysiadamy na dalekim 
przedmieściu, zalesionym, rzadko 
zabudowanym. Szaro już. 
Przedwieczorny chłód. Wiatr się 
rozhulał. Szukamy ciężarówek. 
Nie ma. Chłopiec idzie na zwiady 
do okolicznych domów. Wraca 
zmartwiony. Wyjechali. Cała 
załoga opuściła Pragę kilka dni 
temu.

- To może i lepiej - mówi 
Staś. - Nie wiadomo, kogo 
spotkalibyśmy w tych 
ciężarówkach.



Następnego dnia zrywamy się 
wcześnie. Nasi gospodarze 
przejęci. Do późna w noc 
zastanawiali się, jak nam pomóc. 
Radzą, ułatwiają wymianę 
pieniędzy, dzielą się kartkami 
żywnościowymi. Zdajemy sobie 
sprawę, że są zdenerwowani, że 
jesteśmy dla nich niebezpieczni. 
Dłużej niż jeszcze jedną noc nie 
możemy tu pozostać. Staś i ja 
wyruszamy natychmiast do 
ambasady brytyjskiej. Przez 
Prasną Bramę, szarą, ponurą i 
ciężką, a w rysunku 
przypominającą krakowską szopkę, 
wchodzimy na Most Karola. Jest 
to most kamienny, 
czternastowieczny, ale rzeźby, 
figury świętych po obu jego 
stronach dodają mu patosu i 
malowniczego przesytu baroku. 
Szaro, ponuro. Zima bez białego, 
skrzypiącego, śnieżnego uroku. 
Idziemy szybko, nie ma czasu, 
aby przystanąć, spojrzeć na 
rzekę, na rozpięte na niej 
mosty. Idziemy do Małej Strony, 
dzielnicy pałaców, gdzie pod 
numerem 14, na ulicy Thunowskiej 
mieści się ambasada brytyjska. 
Wietrzysko hula po otwartych 
przestrzeniach bezlistnych 
ogrodów. Budynek ambasady jest 
na wzniesieniu. Trzeba się piąć 
pod górę. Pałac o rzeźbionej, 
XVII_wiecznej fasadzie. 
Odczuwamy onieśmielającą, 
odgraniczającą pychę kamienia.

- Czy oni nam pomogą? Bo jeśli 
nie, to co zrobimy?

- Nie martw się na zapas. 
Muszą nam pomóc. Przecież to oni 
wysyłali mnie do Polski. Moja 
misja nie jest jeszcze 
zakończona. Powinienem wrócić do 
Anglii. Teraz zaczekaj tu. Nie 
będę długo.

Patrzę, jak oddala się, 
przyciska dzwonek, jak znika za 
drzwiami. Podnoszę kołnierz 
płaszcza, spaceruję tam i z 
powrotem. Walczę z wiatrem, 
staram się nie myśleć. Trudno, 
co będzie, to będzie.

Ścieżka moja prowadzi wzdłuż 
niskiego muru, za którym leży 
uśpiony, zimowy ogród. Na 
klombach, wokoło zamarłego 
kielicha fontanny, łodygi 
zeschłych kwiatów. W porywach 
wiatru bezlistne korony drzew 
jak głowy miotają się w 
namiętnej negacji. Komu 
zaprzeczają? Od czego odżegnują 
się tak gwałtownie? To ja. To we 
mnie. Nie... nie... nie przekażą 
nas czeskiej policji. Ambasada 
nam pomoże. A jeśli nie? Co 
zrobimy? Przede mną rzeźbiona 
fasada pałacu rozrasta się, 
potężnieje. Zdumiewa mnie ten 
rozrost kamieni. I na krótko 
uspokaja. Jest to forteca 
Wielkiego Przyjaciela, do 
którego uciekaliśmy uzbrojeni w 
przepustkę graniczną. To jest 
punkt zwrotny w naszej 
przeprawie. Staram się odczytać 
zaszyfrowaną w ścianach pałacu 
odpowiedź, przeniknąć mur, 
usłyszeć. Ale zamknięte oczy 
okien, nie widzą mnie, a 
zatrzaśnięte usta drzwi nie 
otwierają się w odpowiedzi. 
Stanęły wskazówki mego zegarka; 
zagubiłam się w czasie. Gardło 
mam wyschnięte, zaczynam drżeć z 
zimna. A jeśli oni go tam 
zatrzymają? Aresztują? Co on tam 
robi tak długo? Dlaczego nie 
przychodzi?



    **       **       **



Przycisnąłem dzwonek. Dopiero 
po kilku minutach otworzono mi 
drzwi. Zacząłem od razu po 
angielsku:

- Chciałbym się zobaczyć z 
pułkownikiem Perkinsem. 

Portier wskazał mi pokój na 
lewo. Zza biurka podniosła si 
sekretarka:

- May I help you, sir?

- I would like to see Colonel 
Perkins.

- Do you know him?

- Yes, I do...

- Please wait here - 
powiedziała.

Wyszła. Usiadłem na krześle, 
fokowa czapka na kolanach. Dusi 
pancerz futra. Rozpiąłem 
płaszcz. Czuję tamujące oddech 
fale gorąca. A jeśli Perkinsa 
nie ma? Przypomina mi się 
spotkany niedawno w Poznaniu 
kolega spadochroniarz, Marek 
Nadolczak, i jego ostrzeżenia: 
gdybyś kiedykolwiek przechodził 
przez Czechosłowację, uważaj! 
Perkins jest w Pradze. Powinien 
pomóc. Ale ty uważaj! Nie 
dowierzaj. Sprawdzaj.

Idą! Sekretarka, a za nią... 
Nie, to nie jest Perkins. A już 
prawie widziałem go przed sobą: 
jego szeroką, ciemną, ruchliwą 
twarz, niską, szczupłą sylwetkę, 
już niemal wyciągałem rękę do 
powitania... Ten młody, wysoki 
chłopiec był przeciwieństwem 
pułkownika Perkinsa, szefa 
SOE.

- I am sorry. Colonel Perkins 
left for London. Anything I can 
help you with?

Skinąłem głową. - Tak, czy 
mogę prosić o chwilę rozmowy?

Wskazał ręką otwarte drzwi 
przyległego gabinetu. Zamknął 
drzwi. Dopiero teraz, gdy usiadł 
za biurkiem na wprost mnie, 
spojrzałem uważniej. Młody 
człowiek, szczupły i wysoki, 
wąska czaszka i okrągłe, 
wodnistoniebieskie oczy, bardzo 
angielski w swojej tweedowej 
marynarce i szarych, flanelowych 
spodniach. Może sekretarz 
Perkinsa? Wyraz twarzy niemal 
przyjacielski z tą nieotwartą 
otwartością Anglosasów, 
zapraszającą do zwierzeń, ze 
złudną obietnicą jak 
najszybszej, najefektywniejszej 
pomocy, ukrywającą chłodne 
wyrachowanie... Przygląda mi 
się, stara się mnie przeniknąć. 
Wzrok mu się zaostrzył, okrągłe 
oczy zwęziły; chce wydobyć, kim 
jestem naprawdę. Czyim agentem? 
I dlaczego, u diabła, zawracam 
im głowę?

- How can I help you?

- I am officer of the Polish 
Parachute Special Forces and on 
my way back to London... I need 
your help.

Wychylił się zza biurka 
zainteresowany, ale jeszcze 
niezupełnie dowierzający. 
Powiedziałem mu, że jest nas 
czworo, że staraliśmy się 
skontaktować z jednostkami 
UNRA.

- Proszę o nazwisko i pana 
numer ewidencyjny - powiedział - 
porozumiem się telefonicznie z 
Londynem i dam panu znać.

- Kiedy?

- Proszę przyjść za dwie 
godziny. 

Spojrzałem na zegarek. 
Dwunasta piętnaście.

- Będę o drugiej. 

Odprowadził mnie do drzwi.

- O drugiej?

- Yes, two o'clock.



Na popołudniowe spotkanie 
wróciłem sam. Biegłem tam 
prawie. Wszystkie mięśnie 
napięte. Zaostrzona wrażliwość 
zmysłów. Zauważałem szczegóły, 
które rano uchodziły mojej 
uwagi. Ten sam portier, a inny, 
wyraźniejszy. Sekretarka 
wychylająca się z pokoju, która 
rano była tylko sylwetką, 
wydawała się jakby obrysowana 
ciemnym tuszem, odcinała się od 
otoczenia. Wysoki Anglik w 
tweedowej marynarce, z którym 
rozmawiałem dziś rano 
odmłodniał. Widziałem dokładnie 
kolory jego krawata. Powinni mi 
pomóc - myślałem. Powinni 
ułatwić nam transport z 
Czechosłowacji. O to tylko 
proszę, o przedostanie się do 
Niemiec.

- Please, come in - 
powiedział.

Wszedłem za nim do gabinetu. 
Usiadł za biurkiem i wskazał mi 
miejsce na fotelu. Poczęstował 
papierosem. Odmówiłem. Starałem 
się wyczytać odpowiedź z jego 
twarzy. Unikał mego wzroku.

- Telefonowałem do Londynu - 
powiedział, nie patrząc na mnie. 
- Wszystko w porządku, ale... 
nie ma już samochodów UNRA w 
Pradze. I nie jestem w stanie 
panu pomóc z transportem.

Zamroczyło mnie, jak po silnym 
uderzeniu w głowę. Starałem się 
otrząsnąć, może przetarłem ręką 
czoło, może jakiś ruch, coś w 
mojej twarzy poruszyło go, bo 
wstał, podszedł bliżej.

- What do you intend to do?

Krew spłynęła mi z głowy, 
odzyskiwałem równowagę. 
Powiedziałem:

- Cross the border.

- A whole group?

- There is no other way. I 
have to try. 

Poderwałem się. Ruszyłem do 
wyjścia,

- Wait!

Odwróciłem się. Zobaczyłem, że 
z twarzy opadła mu maska. Był 
zmartwiony. Spytał:

- Gdzie pan jedzie?

- Do Pilzna.

- I can give you a tip for 
Pilzno.

Pisał coś szybko na kartce. 
Podszedł bliżej.

- W tym hotelu jest jeszcze 
Polski Czerwony Krzyż z Armii 
Andersa. Urzędują na parterze. 
Na pana miejscu wyjeżdżałbym z 
Pragi jak najszybciej.

Schowałem kartkę z adresem. 

- Thank you. 

- Good luck!



     **       **       **



Dwudziestego pierwszego 
grudnia, wczesnym ranem 
wyruszamy do Pilzna. Nasz 
gospodarz wyręcza nas w kupnie 
biletów. Jest to podstawowa 
ostrożność ludzi bez dokumentów. 
W napiętej, chłodnej atmosferze 
Pragi nawet ślad obcego akcentu 
może wywołać podejrzenie. 
Szczęśliwe zakończenie 
legitymowania na stacji w Brnie 
już się nie powtórzy. Zbyt 
daleko jesteśmy od polskiej 
granicy.

Ostatniego wieczoru 
zasiedzieliśmy się długo z 
naszymi gospodarzami. Teraz, gdy 
już wiedzą na pewno, że 
odjeżdżamy, ich obawa ustąpiła 
miejsca wzmożonej serdeczności. 
Chcą nam pomóc. Kierują nas pod 
adres ich kuzyna w Pilźnie. Jest 
kolejarzem. Spodziewa się nas. W 
jaki sposób został zawiadomiony? 
Przecież nie telefonicznie. 
Uśmiechają się tajemniczo. Nie 
dopytujemy się. Jeśli trzeba, 
możemy przez niego nawiązać 
kontakt z przewodnikiem 
granicznym. Patrzę na Zosię: 
zupełnie sztywna. Nos jej 
zbielał. Matka nieruchoma, 
patrzy przed siebie. U góry 
brzucha czuję złowieszcze 
skurcze. Wyobrażam sobie to 
przejście granicy, czołganie się 
po ziemi, a straż tuż... Na 
pewno gdzieś się wywrócę, 
zaplączę, zgubię. Nie pomoże 
znaczek pana Miecia na 
kenkarcie. On wiedział, że nas 
zobaczy na tym dziedzińcu 
więziennym. "Już was tam 
widzę... już was tam widzę..."

- Przestańcie! - mówi Staś. - 
Na samo słowo granica 
zesztywniały! Jak ja mam się 
wybierać z takim wojskiem! 
Trzeba przygotować się na 
wszystko. Musimy zaryzykować. 
Ale nie bójcie się, będzie 
dobrze!

Jasne oczy naszej gospodyni 
czerwienieją. Czuję, że nie 
wierzy w powodzenie naszej 
przeprawy. Odwraca się, 
ukrywając łzę. Wyrównujemy 
rachunki, a Staś zostawia 
jeszcze dla Janiczka złoty 
zegarek swego ojca. Zawdzięczamy 
im wiele. Byli jedynym światłem, 
które zapaliło się dla nas w tym 
obcym mieście. Odprowadzają nas 
na stację. Prosimy, aby nie 
zostawali na peronie. Ostatnie 
uściski, spojrzenia. Losy nasze 
przecięły się, zahaczyły o 
siebie i rozerwały. Już więcej 
się nie zobaczymy. 

Jedziemy na południowy zachód, 
w stronę granicy.



Mieszkali po drugiej stronie 
torów kolejowych, na 
przedmieściu Pilzna, w dzielnicy 
robotniczej, schludnej i 
jednostajnej. Domy niewielkie, 
dwupiętrowe, latem ocienione 
pewnie drzewami, które teraz 
hezlistne, podkreślały jeszcze 
czarnymi sylwetkami konarów 
szarość murów i ich 
nieskomplikowaną użyteczność. 
Kontrast pomiędzy wykwintnym 
bogactwem Pragi, a tym miastem 
pracowitym, złotodajnym, bo że 
pilzneńskie piwo i fabryka 
samochodów Skoda przyczyniały 
się w dużej mierze do dobrobytu 
kraju, zauważyliśmy natychmiast, 
chociaż wszystkie nasze zmysły, 
cała energia życiowa skierowane 
były, zogniskowane tylko na 
jednym: przejść granicę.

W miarę zagłębiania się w obcy 
teren wzmagała się nasza 
ostrożność. Byliśmy jak owady, 
których czujki_anteny wychwytują 
niebezpieczeństwo z daleka. 
Wiedzieliśmy o aresztowaniach 
Polaków, którzy w ubiegłym roku, 
w listopadzie, wpadli w 
Czechosłowacji przy 
przechodzeniu niemieckiej 
granicy. Ale dopiero tu, w 
Pilźnie, już na ostatnim etapie 
przed wielkim skokiem, 
świadomość niebezpieczeństwa 
stawała się coraz 
konkretniejsza. Zdaliśmy sobie 
sprawę, że nasza eskapada nie 
była przygotowana, że jechaliśmy 
w ciemno, na los szczęścia, na 
"jakoś to będzie", bardziej 
wierząc dobrym fluidom, tak jak 
żeglarz przyjaznym wiatrom, niż 
zdrowemu rozsądkowi, 
skrupulatnie przygotowanej 
taktyce ucieczki. A jednak 
wiedzieliśmy, że nie było innego 
wyjścia, że pozostanie jeszcze o 
kilka dni dłużej skończyłoby się 
aresztowaniem, więzieniem, 
zsyłką w głąb Rosji. Dom nasz 
nie był już naszym domem.

Bronił nas jeszcze ostatkiem 
rozwalających się ścian, ale 
zbyt nadwerężona jego 
konstrukcja nie mogła wytrzymać 
naporu nowych sił. Nasz dom 
zapadał się. Umierał.

W Pilźnie mieliśmy tylko dwa 
punkty zaczepienia: adres 
kolejarza, do którego szliśmy 
teraz, po przyjeździe z Pragi, i 
adres Polskiego Czerwonego 
Krzyża, który Staś otrzymał w 
ambasadzie brytyjskiej: hotel 
"Continental", ulica Zbrojnicka 
8, na parterze.



Obserwował nas dłuższą chwilę 
przez okienko judasza. Otworzył 
drzwi i natychmiast poczuliśmy 
do niego zaufanie.

Prosit... prosit - powtarzał i 
zagarnął nas jak stadko 
spłoszonego ptactwa do małego 
korytarzyka, ciepłego, domowego 
zaduchu i niewielkiego 
mieszkania o niskich sufitach i 
oknach w koronkowych firankach. 
Mieli tam chyba dwa pokoje z 
kuchnią, dużo ciężkich, 
stłoczonych razem mebli i dwa 
potężne, wysokie łóżka o 
szumnych, wysokich pierzynach, 
pod których przyjazne ciepło 
ułożyli nas później tego 
wieczoru, sami przenosząc się na 
kanapę i zapasowe polowe łóżko w 
kuchni.

"Stary Czech" (stary, gdyż 
zjawił się później młodszy, syn 
kolejarza) był już dobrze po 
sześćdziesiątce i jak mówił, na 
emeryturze. Wyczuwało się w nim 
duszę konspiratora, człowieka 
nie tylko obeznanego z podziemną 
robotą, ale zamiłowanego w niej, 
w tajnych ścieżkach i w 
braterstwie ludzi związanych 
akcją oporu. Twarz miał 
słowiańską, o wysokich kościach 
policzkowych, spojrzenie szarych 
oczu spod siwiejących brwi 
otwarte. Cała jego sylwetka 
szczupła, średniego wzrostu, 
wyprostowana i schludna 
przypominała pewną siebie, 
opiekuńczą dostojność konduktora 
kolejowego, który wchodząc rano 
do przedziału budzi nas głośnym 
"dzień dobry" i zapowiedzą 
zbliżającej się stacji - celu 
naszej podróży. Jego żona 
pulchna, zażenowana, 
zaróżowiona, w gościnnych 
uśmiechach posadziła nas za 
stołem do przygotowanego już 
posiłku. Było to bardzo skromne 
śniadanie, chleb i margaryna, 
namiastka herbaty i marmolada, 
wszystko to co otrzymali na 
kartki i czym mogli się z nami 
podzielić. O nic nie pytali. 
Gościli nas.

- Chcemy przejść granicę - 
powiedział Staś.

- Ano! - Kolejarz skinął 
głową. Wiedział. Mówił dobrze po 
polsku, ale od czasu do czasu 
wtrącał czeskie słowa. - Znam 
różnych ludzi...

- Chciałbym najpierw sprawdzić 
jeden adres. Ma tam być Polski 
Czerwony Krzyż z Armii Andersa.

- Jaki to adres?

- Hotel "Continental" na ulicy 
Zbrojnickiej. 

"Stary Czech" podniósł się od 
stołu.

- No, to nie traćmy czasu. 
Lepiej iść zaraz. Kto pójdzie?

- Moja żona i ja.

Matka przeżegnała nas przed 
wyjściem. Szeptała:

- Idźcie z Bogiem. Za każdym 
razem jak wychodzicie, jak 
zostajemy same z Zosią, umieram 
ze strachu, boję się o was. 

Objęłam ją, pocałowałam.

- Nie martw się, Staś ma 
szczęście.

Szliśmy po obu stronach 
"starego Czecha", równając nasz 
krok z jego długimi, spokojnie 
odmierzanymi krokami. Opowiada o 
bombardowaniach miasta, w 
których kilka budynków zostało 
poważnie uszkodzonych. Mówi też 
o swoim synu. Pracuje w 
zakładach Skoda. Ożenił się, 
mieszka w nowej dzielnicy 
miasta, blisko sadów. Mają 
niewielki domek tylko dla 
siebie. Latem jest tam pięknie. 
Podnieca się, mówi szybko, coraz 
częściej wpada w język czeski. 
Słuchamy, jak chętnie otwiera 
przed nami swoje życie. Zawsze 
namawiał syna, żeby kupił sobie 
własny domek. Odkładał 
pieniądze. Zakłady Skoda 
opiekują się swoimi 
pracownikami, syn nie narzeka, 
ma tam dobrą, zapewnioną 
przyszłość.

Zawiązuje się pomiędzy nami ta 
szybka przyjaźń ludzi młodych ze 
starszą generacją, przyjaźń, w 
której każdy zna swoje miejsce i 
przypisaną mu rolę, w której w 
nowo poznanym człowieku 
odnajdujemy, często 
nieświadomie, podobieństwa 
rodzinne do dziadka, ojca, 
wujów, kuzynów, użyczając mu tej 
samej dozy zaufania i 
serdeczności należnej tamtym 
odległym lub minionym.

Szliśmy w aurze 
bezpieczeństwa, jaką stwarzała 
jego obecność, zapominając, że 
idziemy naprzeciw nieznanemu, że 
są to już ostatnie godziny, w 
których zdecyduje się nasz los.

Wąski chodnik biegnący wzdłuż 
ogrodów poszerzył się, 
wprowadzając nas na ogromny plac 
- rynek miejski. Stare, 
poczerniałe gmachy tworzyły 
rozległy czworobok, a potężna, 
średniowieczna katedra wysoką 
swoją wieżycą sięgała nieba. 
Dzień był szary, nie mroźny, ale 
przenikliwie chłodny. Nie 
zauważyliśmy nawet, kiedy "stary 
Czech" skręcił z rynku w ulicę i 
nagle stanęliśmy przed dużym, 
ciężkim budynkiem.

- To tu - powiedział. - Hotel 
"Continental". 

Weszliśmy do holu. Ponuro, 
ciemno. Nikogo. Dalej hol zwężał 
się w korytarz i tu światła, ale 
skąpe. Znów mały prowadzący w 
lewo korytarzyk. Ten urywał się 
przed wysokimi drzwiami, za 
którymi słychać było gwar, 
głośne dyskusje i niespodziewane 
w tym opuszczonym, wydawałoby 
się, hotelu ożywienie.

- To chyba będzie to biuro - 
powiedział Staś. - Tu powinien 
urzędować Polski Czerwony Krzyż 
z Zachodu. 

Czech wzruszył ramionami.

- Ja nie wiem.

Zapukałam. Nikt nie 
odpowiedział. Widocznie w 
ogólnym hałasie nie usłyszano. 
Nacisnęłam klamkę. Weszliśmy do 
pokoju. Spojrzałam. Zimny 
dreszcz przebiegł mi wzdłuż 
kręgosłupa. Chwyciłam Stasia za 
rękę, uścisnęłam, odpowiedział 
mi uściskiem. Wiedział. Ale już 
nie było odwrotu. Był to 
obszerny pokój, zastawiony 
biurkami i stolikami, na każdym 
telefon, cała ogromna sieć 
telefoniczna. Był pełen 
zapracowanych, rozmawiających, 
piszących, telefonujących ludzi. 
Na ścianie na wprost ogromny 
transparent; na czerwonym tle 
sierp i młot. Obok portret 
Stalina. Oczy pracowników 
skierowane na nas. Byliśmy w 
centrum czeskiej bezpieki. 
Urzędnik podniósł się zza 
biurka, podszedł, zapytał:

- Czego szukacie? Kto wy 
jesteście? Kto was tu skierował? 

Nasz Czech wysunął się 
naprzód. Powiedział:

- Tu miał być punkt Czerwonego 
Krzyża.

- Już go tu nie ma. A kto oni 
są? 

Czech nie odpowiedział. Wtedy 
urzędnik zwrócił się do nas:

- Wy som repatrianty?

- My som repatrianty.

Odwróciliśmy się, chcieliśmy 
stąd wyjść jak najszybciej, 
uciekać.

- Nie, nie! Zaczekajcie! - 
zatrzymał nas. - My wam zaraz 
damy przewodnika, co was 
zaprowadzi do polskiej placówki 
repatriacyjnej. Zaczekajcie! - 
Podniósł słuchawkę telefonu, z 
kimś się połączył, powiedział: - 
Jest tu młody Polak a młoda 
Polka...

Zdrętwieliśmy. Koniec. Leżymy. 
Mówił coś jeszcze, dowiadywał 
się, informował, a cały czas 
przyglądał się nam. Oceniał. 
Poznawaliśmy penetrujący wzrok 
politruka. Musieliśmy wyglądać 
jak dwie ofiary życia, Staś w 
swojej bobie, długim, 
dziewiętnastowiecznym futrze, ja 
w płaszczu z zielonego, 
wojskowego sukna, skrzywiona 
płaczliwie.

- Damy wam 
przewodnika_opiekuna, to was 
zaprowadzi na stację.

Tu wtrącił się "stary Czech". 
Powiedział, że opiekun nie jest 
potrzebny. On sam nas 
zaprowadzi.

- O nie! Musimy być pewni, że 
młody Polak i młoda Polka 
dostaną się bezpiecznie do 
swojej placówki i do kraju. 
Zaraz zawołam przewodnika. Hej, 
Karel, chodź tutaj!

Spomiędzy ciasnoty stolików, 
biurek i ludzi, z plątaniny 
drutów telefonicznych, z 
odległego rogu pokoju wysunęła 
się głowa młodego człowieka, 
gładko uczesana, lśniąca od 
brylantyny, a potem uniosła się 
cała jego sylwetka w marynarce, 
białej koszuli i kolorowym 
krawacie. Całość robiła wrażenie 
zadbanej schludności, elegancji 
nawet w porównaniu z wyzywającym 
szefem, który w swetrze, bez 
krawata coraz to rozwichrzał 
rękami bujną, opadającą na czoło 
czuprynę. Karel poodkładał 
systematycznie papiery, schował 
je do szuflady biurka i dopiero 
wtedy podszedł do nas. Idąc nie 
patrzył na nas ani na wołającego 
szefa, a tylko na "starego 
Czecha", który wydawał nam się 
czymś zdziwiony, zaskoczony, 
chciał nawet coś powiedzieć, ale 
tylko otworzył usta, cofnął się 
bliżej drzwi.

Czułam się strasznie. Było to 
jak w złym śnie, w którym nagle, 
błądząc po dżungli, wpadam w 
błotniste grzęzawisko, gdzie 
jadowite węże i czerwonookie 
ośmiornice podpływają, czekając 
na pierwszy znak krwi - sygnał 
do ataku. Obmyślałam 
jednocześnie plany jakiegoś 
ratunku i wiedziałam, że Staś 
myśli o tym samym. Ale skąd 
ratunek? Od kogo? W tym obcym 
mieście? Otoczeni, wysyłani pod 
eskortą do placówki 
komunistycznej, która zawróci 
nas z drogi, aresztuje. I co 
dalej? A matka? Zosia? Co z 
nimi? Wrócą do Polski? Nie, nie 
było ratunku. Pan Miecio miał 
rację: ja już was tam widzę... 
już tam was widzę... Co robić? 
Chyba tylko się modlić. 
Uścisnęliśmy sobie ręce, 
porozumieliśmy się wzrokiem. To 
już ostatnie godziny razem. 
Jednego byliśmy pewni: to Anglik 
nas zdradził. Podał fałszywy 
adres. Biuro bezpieki było zbyt 
zadomowione, aby nie wiedział o 
jego istnieniu w hotelu 
"Continental". To ambasada 
brytyjska posłała nas w samo 
serce wroga.

Karel, nasz opiekun, stanął 
przed szefem.

- Co mam zrobić?

- Zaprowadzisz tych dwoje do 
polskiej placówki repatriacyjnej 
na dworcu. Powiedzieli, żeby ich 
przysłać. I już dziś nie 
będziesz mi potrzebny. Możesz 
iść do domu. - Dobranoc! - 
skinął nam głową. - Idźcie z 
nim, on was zaprowadzi.

Odwrócił się. Już wołano go z 
kilku stron do różnych 
telefonów. Chwycił dwie 
słuchawki naraz. Mówił głośno, 
krzyczał czymś poddenerwowany. 
Był podniecony. Telefonując 
wydawał równocześnie polecenia. 
Sekretarka stała przy nim 
notując. W tej gorączce, w tym 
rozgardiaszu, w którym każda 
chwila była dla niego cenna, 
nasza obecność tylko zawadzała. 
A zresztą nasz widok potwierdzał 
naszą nieważność. Dwoje 
zagubionych repatriantów, 
których należy odstawić na 
właściwe miejsce. Wyszliśmy z 
hotelu. Wczesne popołudnie, 
bezsłoneczne i jakby przysypane 
popiołem. Idziemy ulicą 
Zbrojnicką do rynku. Słyszę jak 
"stary Czech" zwraca się do 
Karela.

- To ty tam pracujesz?

- Ech, tak trochę.

Spod kapelusza nie widać jego 
gładkich włosów ani wyrazu oczu. 
Nawet usta giną w wysoko 
podniesionym kołnierzu płaszcza.

- To przyjaciel mojego syna - 
mówi Czech.

- Ach... tak? - kiwam głową. 
Myślę gorączkowo, nieprzytomnie: 
co robić? Boże, co robić?

Z rynku wchodzimy w zwężającą 
się ulicę. Już widać linię 
ogrodów. Nie patrzę przed 
siebie. Cały wysiłek woli 
skoncentrowany dośrodkowo: 
pozbyć się Karela. To pierwsze, 
pozbyć się Karela. Nie wolno 
dopuścić, aby zaprowadził nas na 
stację. Nagle - ból. Silne 
uderzenie stopy o wystający 
kamień brukowanej jezdni.

Noga! Zwichnęłam nogę. Nie 
mogę iść.

Przystajemy. Podkurczam nogę. 
Opieram się o Stasia. Stoimy. 
Karel niecierpliwi się. Pyta:

- Idziemy?

- Nie. Jeszcze nie mogę.

Stoimy. Karel pali papierosa. 
Zniecierpliwiony. "Stary Czech" 
ujmuje go pod ramię, odchodzi z 
nim kilka kroków na bok. Mówią 
szybko, trudno coś usłyszeć. 
Wydaje się, że stary przekonuje 
Karela. Szepczę:

- Stasiu, co myślisz?

- Jest źle. A twoja noga? 
Bardzo boli?

- Nie.

- Udawaj, ile możesz, 
zatrzymuj go.

- Co zrobimy?

- Nie wiem... nie wiem 
jeszcze. Kontakt spalony... 
nieprzyjaciel zaalarmowany... 
niedługo noc, nie możemy zmienić 
kwatery... ryzyko pozostania w 
tym samym miejscu... granica 
jeszcze daleko. Ach, te s...syny 
w ambasadzie. Dlaczego to 
zrobili? Pierwsze, musimy się 
pozbyć Karela. W 
ostateczności...

- Co?

- Nie wiem. To byłaby sytuacja 
bez wyjścia. Nie martw się. 
Patrz! Patrz!

Karel podchodzi do nas, 
wyciąga rękę na pożegnanie, 
mówi:

- On was odprowadzi.

"Stary Czech" spogląda na 
Stasia. Twarz przemawia bez 
słów. Ujmuje mnie z drugiej 
strony pod rękę. Pomaga iść. 
Widać tory kolei.

- Teraz pójdziemy do domu - 
mówi - trzeba wygrzać nogę pod 
pierzyną. Powiedziałem mu, że 
jutro was zaprowadzę.



    **       **        **



Nie mogę spać. Dręczący 
niepokój. Trzy kobiety i ja sam 
za nie odpowiedzialny. Muszę coś 
zrobić... muszę... co? Skąd 
ratunek? Jeszcze godzina, dwie i 
stary Czech zaprowadzi nas... 
Nie! Musi nam pomóc inaczej... 
Przejść granicę? Trzeba będzie 
przejść... Świt. Zrywam się. 
Boga otwiera oczy, pyta gdzie 
idę, czy ma iść ze mną? Nie, tym 
razem ja sam. Przerażenie w jej 
oczach. Wrócę za godzinę. 
Potrzebuję ruchu, spokojnie 
pomyśleć. Nasi gospodarze 
jeszcze śpią. Wymykam się. 
Schodami na ulicę. Chłodny ranek 
orzeźwia. Idę w kierunku miasta. 
Do kogo? Nikogo nie znam. 
Sytuacja bez wyjścia... 
racjonalnie prawie że klęska... 
powrót do Polski niemożliwy... 
co robić? Nie myśleć. Wyłączyć 
się, wyłączyć się zupełnie z 
logiki rozumowania. Słuchać co 
powie ten, który jest mną 
czującym, odczuwającym. Wtapiam 
się w siebie. Zamrożenie 
świadomości. Jednocześnie 
uaktywnienie podświadomych 
instynktów obronnych. Jestem 
życiem, które broni swego 
istnienia. Już Rynek... Tylko 
jeden sklep otwarty, przed nim 
kilka osób w kolejce. Skręcam w 
ulice przyrynkowe. Posuwam się 
wolno. Pozwalam się prowadzić 
instynktowi. Wyostrzony wzrok i 
słuch. Powonienie i dotyk. 
Aromat kawy. Gdzieś zaparzają 
kawę. Nie namiastkę zbożową, 
prawdziwą kawę. Zapach coraz 
silniejszy. To przez uchylone 
okna parterowego domku. I 
stamtąd, przez uchylone okno... 
czy to możliwe? Serce wali. Czy 
na pewno? Język angielski. 
Słyszę rozmowę w języku 
angielskim. Rozmawiają 
mężczyźni. Którędy się tam 
dostać? Którędy? Szukam 
nieprzytomnie drzwi. Wchodzę. 
Trzech żołnierzy w mundurach 
amerykańskich. Piją kawę.

- Excuse me. I... I need your 
help.

- Sit down. Want a cup of 
coffee?

- Yes... thank you, I am in 
serious trouble... I am 
searching for UNRA.

- Samochody UNRA? - 
Wszystkie już dawno wyjechały. 
Tu jest teraz zona sowiecka, my 
wyjeżdżamy już jutro. How can we 
help you?

Mówię im, kim jestem, dlaczego 
uciekamy.

- Słuchaj - mówią teraz jeden 
przez drugiego - na stacji, na 
bocznym torze, stoją dwa wagony. 
Teraz uważaj! To są dwa 
identyczne pulmany. Jeden z nich 
to wagon Czerwonego Krzyża z 
ramienia Polskich Sił Zbrojnych 
na Zachodzie, drugi z 
komunistycznej Polski. Stoją 
przy sobie. Nie wejdź czasem do 
komunistycznego wagonu, bo nie 
wyjdziesz.

- A jak poznać który?

- Nie wiemy. Przypatrz się! 
Uważaj! Want more coffee?

- No, thank you, I better go.

- Be careful!

- I will.

- Good luck!

Idę, powtarzam: dwa jednakowe 
wagony... dwa pulmany... 
wejdziesz do niewłaściwego i już 
nie wyjdziesz. Gdzie jestem? W 
jakiej sferze nierealności? 
Ulica w Pilźnie. Skąd ja w tym 
Pilźnie? Czy ci Amerykanie to 
sen? Czy byli naprawdę? 
Spokojnie. Trzeba nad sobą 
zapanować. Nogi niosą mnie w 
kierunku stacji. Poddaję się. 
Nie mam wyboru. Nic innego mi 
nie pozostaje, tylko ryzyko. Co 
zrobię na stacji? Który wagon? 
Jak wybrać? Enigma. Szydzi, 
zachęca... chodź, zobacz! W co 
ja się wplątałem? Bo żeby sam, 
no to mam wszystko gdzieś, ale 
trzy kobiety! W ostateczności, 
jak mnie trzasną, wrócą do 
Polski. Ale z Bogą już się nie 
spotkamy... już jej nie zobaczę. 
Boże drogi, jak poznać ten 
właściwy wagon? Teraz spokojnie, 
ostrożnie i spokojnie, bez 
pośpiechu. Stacja. Przechodzę 
tory... nikogo... pusto... 
jestem na peronie. Ach, to tam! 
Ostrożnie zbliżam się do dwóch 
wagonów stojących na bocznicy. 
Obserwuję wchodzących i 
wychodzących ludzi. Drzwi 
uchylone. Ten ktoś, którego 
twarz zaobserwowałem, wszedł. Ja 
za nim. Zatrzymała mnie 
niewielka zasłona, która 
odgradzała wnętrze wagonu od 
drzwi. Ktoś uchyla zasłonę. 
Twarz. Spotkanie spojrzeń. 
Patrzę mu w oczy.

- Przepraszam... czy jestem we 
właściwym miejscu?

- Tak!

Chwyta moją rękę, wciąga za 
zasłonę.

- Kto pan jest?

- Chcę przekroczyć granicę, 
mam ze sobą trzy kobiety... 
Jestem... - Tłumaczę im, kim 
jestem.

Kilku młodych ludzi w 
cywilnych ubraniach. Przyglądają 
mi się życzliwie. Chcą pomóc.

- Wyjeżdżajcie natychmiast - 
mówią. - Wszystko się kończy... 
My już wyjeżdżamy. Jedźcie do 
Norymbergi. Tory są pozrywane, 
więc będziecie jechać okrężną 
drogą przez Bayreuth. W 
Norymberdze, na stacji, powinny 
być wozy Oddziałów Wartowniczych 
Brygady Świętokrzyskiej...

- Z Brygady Świętokrzyskiej?

- Tak. Oni wam pomogą. 
Najważniejsze, dostać się do 
Norymbergi.

Nic nie rozumiem. Wolę nie 
pytać. Byle przekroczyć 
granicę... dam sobie radę... 
Wypisują przepustki. Dziękuję 
im. Oddycham! Śmieją się.

- Jak pan poznał, że to ten 
wagon? Bo mogło być gorąco... 
Pojechalibyście z powrotem... i 
już nie do Polski, tylko daleko 
na wschód.



    **       **       **



Z kuchni kwaśny zapach 
zarabianego ciasta i mdły 
jakiejś ciemnej polewki, którą 
od rana warzy nasza gospodyni. 
Stasia nie ma. Już prawie dwie 
godziny go nie ma. "Stary Czech" 
zagląda do naszego pokoju.

- Nie wrócił?

- Nie.

Zosia wygładza pierzynę. Siada 
na brzegu łóżka i znów wygładza. 
Nic nie mówi, tylko nos jej 
rzuca zimne, piorunujące błyski, 
zezowate oko szarpie się 
rozpaczliwie. Matka wyjęła talię 
kart z torebki, stawia sobie 
kabałę.

- Powróżyć ci?

- Nie, nie, nie chcę!

Myślę: gdzie on poszedł? Gdzie 
on poszedł? A może go złapali?

Wsłuchuję się w kroki na 
schodach. Podrywam się. Biegnę 
do korytarza. Wracam. To nie on. 
A kiedy zaczynam wątpić, kiedy 
czuję lodowatość stóp i dłoni, 
drżenie warg i podbródka, wpada 
rozpromieniony.

- Mam!

Zosia zrywa się. Matka rzuca 
karty.

- Mam przepustki graniczne!

- Jak? Skąd?

- Wszystko w porządku. Później 
wam opowiem. A teraz musimy jak 
najprędzej wyjeżdżać.

"Stary Czech" w drzwiach 
pokoju. Twarz rozjaśniona.

- Wyjeżdżają! No, dzięki Bogu! 

Rozkład pociągów zna na 
pamięć. Patrzy na zegarek. Mówi:

- Godzina piętnaście do 
wyjazdu. Jeszcze czas. Pójdę z 
wami, kupię bilety. Lepiej, 
żebym ja kupił bilety.

Rozliczamy się z Czechem. Nie 
chce brać pieniędzy, ale w końcu 
przyjmuje. Staś zostawia mu 
jeszcze inkrustowane złotem 
srebrne etui na trzy cygara - 
pamiątka po ojcu.

Torby i walizka. Opatulanie 
się płaszczami. Żegnamy się z 
naszą gospodynią. Zosia coś 
jeszcze wciska jej do ręki. 
Ostatnie spojrzenie na pokój, 
gdzie przespaliśmy dwie noce. 
Gdzie będziemy spać dziś? Jutro? 
Nieważne. Byle przekroczyć 
granicę. Chodźmy już! Prędzej! 
Spieszymy się. Przyśpieszamy, 
jakby ktoś miał nas dopaść, 
przeszkodzić w ucieczce. Kto? 
Może biuro w hotelu 
"Continental" przypomni sobie o 
nas? Nie! Mają ważniejsze sprawy 
na głowie. Komuniści obejmują 
władzę. W tym chaosie zapomnieli 
o nas, nieważnych repatriantach. 
Ale lepiej się nie łudzić. 
Lepiej znikać jak najprędzej. 
Uciekać.



"Stary Czech" kupuje nam 
bilety. Przechodzimy na peron. 
Pociąg do Niemiec podstawiony. 
Pokazujemy przepustki. Konduktor 
wskazuje ramieniem przedział. 
Jeszcze pożegnanie ze "starym 
Czechem". Ma łzy w oczach. My 
też. Pytamy, czy nie będzie miał 
przykrości, że wczoraj...? Mówi, 
że przecież dziś odprowadził nas 
na stację. Odchodzi, znika.

Ruszamy. Jesteśmy sami w 
przedziale. Ulga. Ale jeszcze 
niezupełna. Zosia zamartwia się, 
czy aby dobrze jedziemy, czy w 
stronę granicy niemieckiej? 
Dopiero po sprawdzeniu 
przepustek przez niemieckiego 
konduktora - odprężenie. 
Wyjechaliśmy, uciekliśmy z 
Polski. Pociąg wlecze się. 
Szarpie, przystaje, hamuje 
nagle, znów rusza ostrożnie. 
Czasem cofa się, jakby chciał 
zawrócić i wtedy ogarnia mnie 
przerażenie. A jeśli tu 
zostaniemy? Staś jest spokojny, 
przymknął oczy, drzemie. Jego 
spokój wpływa na mnie kojąco. 
Patrzę przez okno: gęste, 
świerkowe lasy. Ich zieleń 
łagodzi. A jednak - smutek. Czy 
to możliwe, że nasz dom już tak 
daleko za nami? Ale jaki dom? 
Nie ma przecież domu, do którego 
moglibyśmy wrócić.



Irena i Zosia milczą. Teraz, 
gdy mogłyby porozmawiać 
swobodnie, opowiedzieć sobie raz 
jeszcze o przeżyciach, milczą. 
Przymykam oczy. Jak wyraźnie 
widzę je przed sobą. Matka przy 
oknie, Zosia obok niej. Razem. A 
jednak osobno. Każda zagłębiona 
we własnych myślach. Poruszają 
wargami.

Pociąg zahamował nagle, 
przystanął. Ruszył. Sapie. 
Zatrzymuje się. Irena i Zosia 
uniosły głowy, rozejrzały się. 
Pociąg ruszył. Bez słowa zapadły 
w swoje reverie. Obserwuję je 
niewidocznie. O co chodzi? Co tu 
się dzieje? Pantomima. Mimika 
twarzy, gesty. Uśmiech 
nie-uśmiech. Kropla goryczy na 
wargach.

Patrzę na Zosię. Oczy 
przymknięte, nos jakby zmalał. 
Cała twarz w odmładzającym 
rumieńcu, poprawia włosy, 
wygładza fałdy spódniczki, 
strzepuje niewidoczne okruszyny. 
Uśmiech łagodny, spod powieki - 
łza. Odczuwam ją jako ciepłą łzę 
wzruszenia. Matka kilkoma łzami 
i głośnym wytarciem nosa wpada w 
pantomimę depresyjnego 
samozwątpienia. Wzrusza 
ramionami, jakby mówiła: nic 
mnie to nie obchodzi. Wyciąga z 
torebki puderniczkę, otwiera. 
Krytyczne spojrzenie w lusterko. 
Pogardliwie wydyma wargi. Zamyka 
puderniczkę. Wrzuca ją do 
torebki ruchem, który 
obwieszcza: na niczym mi już nie 
zależy.

Zosia! Triumf na jej twarzy! 
Białko jej zezowatego oka 
poczerwieniało. Uniesiona hardo 
głowa. Powtarza szeptem: nie! 
nie! nie! Matka uderza 
rytmicznie obcasem w podłogę 
wagonu. Wiem, że jest mocno 
poirytowana. Zaraz coś powie. 
Zwraca się do Zosi:

- Ja tak sobie myślę, przez 
tyle lat sama musiałam dawać 
sobie radę... a oni tam w 
luksusowych warunkach... i teraz 
to spotkanie... cieszę się... 
ale czy ja wiem... czy ja wiem, 
kogo spotkam? Przecież to sześć 
lat... Co ty myślisz?

- Moja kochana, ja to samo.

Słucham, a niby drzemię i 
zaczynam rozumieć, na jakiej 
scenie ta pantomima. Co teraz? 
Tego nie przewidziałam. Nad tym 
się nie zastanowiłam. A przecież 
i ja... Sześć lat! Sześć lat... 
Inny miał być program tego 
spotkania. Nakreślony od dawna, 
przygotowywany w marzeniach 
powrót ojca do domu. Gdzie się 
teraz spotkamy? Na jakim 
zakręcie? Pod jakim obcym niebem 
podamy sobie ręce, rozdzieleni 
wyrwą czasu jak przepaścią?





VI





Jechaliśmy mało odzywając się 
do siebie. Uczucie ogromnej 
ulgi, graniczące z osłabieniem 
wprowadzało nas w stan transu, 
oszołomienia. Poddawaliśmy się 
kołyszącej symfonii pociągu, 
który od dłuższego już czasu 
jednostajnie sunął po szynach 
widocznie nie uszkodzonych 
bombardowaniem.

Do Bayreuth dotarliśmy przed 
północą. Stacja była ciemna, 
ponurowietrzna, gęsta od 
ludzkiego mrowia, postaci_cieni, 
których twarze były 
niewidocznie, a zaznaczała się 
tylko ruchliwość korpusów 
opatulonych w burki, chusty, 
koce i rąk dźwigających podróżne 
torby. Płynęliśmy w rzece 
pielgrzymów, ludzi bezdomnych 
lub domu szukających, ocalałych 
z pożogi. Drżała jeszcze od niej 
skrwawiona ziemia, zapadały się 
zbombardowane domy i kościoły. 
Na bocznych drogach, na 
nieuprawnych zagonach wybuchały 
spóźnione miny, a na polach 
bitew zawodziły straszliwe 
Walkirie.

Weszliśmy do poczekalni 
dworcowej, słabo oświetlonej, 
zatłoczonej czekającymi na 
poranne połączenie do 
Norymbergi, a pewnie i do innych 
miast, gdyż Bayreuth, gniazdo 
wagnerowskiej twórczości, było 
teraz przede wszystkim punktem 
węzłowym w Bawarii. Tędy wielu 
wracało z obozów, oflagów, prac 
przymusowych, tędy przedostawali 
się ochotnicy do wojska na 
Zachodzie i rodziny do żołnierzy 
w zonie amerykańskiej. Byli i 
tacy, którzy włóczyli się, 
szukali czegoś, czego znaleźć 
nie mogli, być może samych 
siebie zagubionych w tej wojnie.

Z bezdennej studni pamięci 
staram się wydobyć tę noc 
nieprzytomnego zmęczenia, a 
widzę tylko cienie i 
powierzchnię stołów, na których 
- jedynym, wolnym miejscu poza 
mokrą zabłoconą podłogą - 
wyciągnęliśmy się i zasnęli 
natychmiast. Była to dziwna noc. 
Przerywana gwałtownymi wybuchami 
wiatru, głośnym trzaskaniem 
drzwi, noc głęboka jak pieczara, 
w której cienie postaci malały w 
czarne, niezgrabne karły 
Nibelungi, złośliwe i groźne, a 
wszechogarniający sen stapiał 
rzeczywistość z marą, otulał, 
odgradzał. Zbudził nas siny, 
zimowy świt.



W zmęczonym, zmarzniętym 
tłumie ludzkim oczekującym na 
pociąg spotkaliśmy Polaków, 
którzy, tak jak my, kierowali 
się na Norymbergę. Część z nich 
jechała także do obozu Brygady 
Świętokrzyskiej. Byliśmy głodni. 
Na stacji nie można było nic 
dostać. Dopiero w pociągu Zosia 
obdzieliła nas kromkami chleba z 
serem, które naszykowała nam 
nasza czeska gospodyni.

Był 24 grudnia. Wigilia Bożego 
Narodzenia. Dojeżdżaliśmy do 
Norymbergi po ośmiu dniach 
podróży. Z daleka, na tle 
szarego nieba widać już było 
nieliczne światła dalekiego 
przedmieścia. Ktoś nagłe zapukał 
do naszego przedziału. W 
rozsuniętych drzwiach - sylwetka 
kobiety w narzuconym na ramiona 
karakułowym futrze.

- Przepraszam - powiedziała - 
słyszałam, że państwo mówiliście 
po polsku. Ja jestem tu obok w 
przedziale i chciałabym 
prosić... jeżeli można...

Przyglądaliśmy się zaskoczeni 
nie tyle jej wejściem, co 
przeraźliwą chudością, która 
natychmiast rzucała się w oczy, 
przykuwała uwagę, domagała się 
wytłumaczenia. Irena i Zosia 
posunęły się, robiąc jej 
miejsce. Zapraszały, aby 
usiadła. Podziękowała, zsunęła 
się na ławkę. Milczała, nie 
patrząc na nas. Przez dłuższą 
chwilę nikt się nie odzywał.

Szare światło zamierającego 
dnia padało na jej twarz. Była 
to twarz młoda jeszcze, niegdyś, 
być może, piękna, a teraz 
przerażająco postarzała, 
naznaczona nie tą naturalną, 
nadchodzącą stopniowo z wiekiem 
starością, ale rozpaczliwym, 
szybkim starzeniem się ludzi 
śmiertelnie chorych, u których 
bezlitosne stygmaty choroby 
odczuwamy bardziej niż poznajemy 
- w zaostrzeniu rysów, w 
spojrzeniu, które woła, skarży 
się, a jednocześnie zazdrośnie 
przed nami zamyka, w wysuszonej, 
pociętej siatką drobniuteńkich 
zmarszczek skórze o żółtawym 
kolorze kości słoniowej.

Emanowała z niej jakaś 
nieuchwytna wibracja, 
stwarzająca drażniącą aurę 
niepokoju. Jechała do męża, 
rotmistrza, który przebył całą 
wojnę w oflagu w Langwasser, 
niedaleko Norymbergi. Po 
uwolnieniu próbował wrócić do 
Polski, ale dowiedział się, co 
się dzieje. Koledzy, którzy 
wrócili, trafiali do więzienia. 
Zdecydował się nie wracać. 
Jedzie jako ochotnik do Armii 
Andersa. A teraz czeka na nią.

- Chciałam przyjechać 
wcześniej - mówiła. - Były 
trudności... chorowałam... mój 
stan zdrowia... On... mój mąż... 
nie wyobraża sobie, że mogę być 
chora...

Roześmiała się sucho, krótko. 
Wyciągnęła z kieszeni futra 
paczkę papierosów, zapaliła, 
odgrodziła się dymem.

- Czy mogłabym się do państwa 
przyłączyć? Szczerze mówiąc, 
teraz, kiedy to już tak blisko, 
jakoś straciłam odwagę. Mój mąż 
powinien być na stacji, ale... 
gdyby coś się stało, to jestem 
zgubiona... Sześć lat! Trudno mi 
uwierzyć.

Okazało się, że punktem 
zaczepienia miała być dla niej 
Brygada Świętokrzyska, ale o 
tym, skąd Brygada znalazła się w 
Niemczech i co tam są za ludzie 
- nie wiedziała.

- Polacy - powiedziała - jakiś 
oddział polskiego wojska. 
Zresztą mój mąż... tylko czy on 
mnie pozna? Czy my się poznamy? 

Pociąg zwalniał, hamował. 
Dojeżdżaliśmy. Żona rotmistrza 
poderwała się. Poprawiała włosy, 
malowała usta. Jej wychudzone 
palce drżały. Stojąca za nią, 
gotowa już do wyjścia Zosia 
łagodnym, wyrozumiałym 
spojrzeniem obejmowała 
rozdygotaną kobietę.

Wieczór był ciepły, zimową, 
niezdrową ciepłotą, przenikliwie 
wilgotną. Niebo bezgwiezdne, 
zaciągnięte chmurami. Na peronie 
nieliczni tylko pasażerowie. 
Wysokiego, postawnego rotmistrza 
poznaliśmy natychmiast. 
Elegancki, w mundurze, w długich 
butach. Podbiegł do niej. Objął. 
Ona jakby przełamała się, 
utonęła w nim i wydała mi się, 
pomimo obszernego futra, krucha, 
jak nie dokończony szkic 
sylwetki o ledwo zaznaczonych 
konturach. Usunęliśmy się 
dyskretnie. Czekaliśmy. Irena i 
Zosia wymieniły spojrzenia. 
Zosia wytarła głośno nos i 
odgłos ten przerwał pierścień 
czaru, w który i nas wtrąciło to 
spotkanie.

Rotmistrz rozpromieniony, 
pomocny, poinformowany, 
zaprowadził nas do miejsca, 
gdzie czekała już kryta 
brezentem ciężarówka wojskowa z 
Oddziałów Wartowniczych.



Zebrało się nas kilkanaście 
osób i obłożeni torbami, 
walizkami, plecakami, ściśnięci 
pod brezentową budą, ruszyliśmy. 
Po nie tkniętej wojną Pradze - 
ruiny. Norymberga leżała w 
gruzach. Rozwalone domy, 
głębokie, ziejące czarno leje. 
Ponury obraz po klęsce. 
Rotmistrz był podniecony. 
Obejmował żonę, coraz przyciągał 
ją do siebie. Ona, zażenowana, 
starała się mu coś tłumaczyć.

Szofer ciężarówki wskazywał na 
zniszczenia miasta, objaśniał:

- Drugiego stycznia, nocą, 
nadlecieli Anglicy. Brytyjska 
eskadra bombowa. Opowiadają 
ludzie, że tu było piekło. Do 
tej pory nie mogą się pozbierać.

Ktoś z głębi samochodu 
zawołał:

- A my to co? A Warszawa?

- Tylko, że nam - dorzucił 
drugi głos - Ameryka nie pomoże. 

- Racja - powiedział pierwszy 
- nam jeszcze Moskwa dołoży.

Przejechaliśmy miasto, droga 
była ciemna, nierówna.

- Czy do tego domu jeszcze 
daleko?

- A będzie jeszcze z pięć 
kilometrów do Marsfeld. Ale to 
nie dom - roześmiał się szofer - 
to obóz, namioty.



W grudniu 1945 roku, w 
miejscowości Marsfeld pod 
Norymbergą stacjonowały Polskie 
Oddziały Wartownicze wcielone do 
Armii Amerykańskiej. Oddziały te 
stały się punktem kluczowym w 
naszym przerzucie z Pilzna do 
Norymbergi i dalej. Niewiele 
wiedziałam wtedy o Brygadzie 
Świętokrzyskiej. Nawet 
"niewiele" to zbyt dużo, bo to 
co wiedziałam, było tylko 
mglistym pojęciem. Utożsamiałam 
ją z partyzantką na terenach Gór 
Świętokrzyskich. Dopiero po pół 
wieku, studiując relacje z 
tamtego okresu, którego 
historia, długo ukrywana i 
nieraz fałszowana, ujawnia się 
stopniowo, teraz dopiero 
zaczynam zdawać sobie sprawę z 
układu warunków, w który wplotły 
się nasze losy.

Brygada powstała z 
rozrzuconych po lasach oddziałów 
partyzanckich Narodowych Sił 
Zbrojnych. W to, co się działo w 
lasach nie próbuję się nawet 
zagłębiać. Kiedy 13 stycznia 
1945 roku ruszyła ofensywa 
sowiecka, Brygada Świętokrzyska 
zaczęła przesuwać się na zachód. 
Wiedzieli, że po zajęciu ziem 
polskich przez Armię Czerwoną 
zostaną wyniszczeni przez NKWD i 
polską, komunistyczną 
"bezpiekę". Przez Śląsk 
przedostali się do 
Czechosłowacji, a w kwietniu 
doszli do Pilzna. Na początku 
maja 1945 połączyli się z Armią 
Amerykańską, która uznała 
Brygadę za oddział aliancki ze 
wszystkimi prawami kombatantów. 
Szóstego sierpnia Brygada 
Świętokrzyska złożyła broń i 
przestała istnieć jako jednostka 
bojowa. Z żołnierzy Brygady 
utworzone zostały Oddziały 
Wartownicze. Pilnowali 
amerykańskich magazynów z 
bronią. Przyjmowali do siebie 
młodych ludzi, którzy chcieli 
wstąpić do Oddziałów, i tych 
wszystkich uchodzących z Polski, 
którzy, jak my, byli w drodze do 
określonego miejsca: Zosia do 
Włoch, a nas troje do Anglii.



Obóz był na polanie. Kilka 
dużych namiotów rozłożonych w 
półkole. Wysokie ściany lasu. 
Nad drzewami senny, niepełny 
księżyc. Zapach świerczyny. 
Staliśmy przy ciężarówce, 
odurzeni podróżą. Szofer pomagał 
rozładowywać bagaże. Z namiotu 
wysunął się wartownik w ciemnym 
mundurze, w furażerce. Latarką 
oświetlił samochód.

- Tak długo - powiedział - co 
się stało?

- Pociąg miał spóźnienie - 
powiedział szofer.

- Trzy godziny! - poznałam 
głos rotmistrza.

- A my już po wigilii. Ludzie 
porozchodzili się. Kuchnia 
zamknięta.

- Ale trochę gorącej kawy się 
znajdzie - powiedział rotmistrz.

- Znajdzie się. I w świetlicy 
też coś na stole zostało. Ile tu 
mamy osób?

Rozejrzałam się. Dwóch młodych 
chłopców stało opartych o drzwi 
ciężarówki. Szeptali. Trzeci, 
starszy, w narciarskiej czapce, 
trzymał się osobno. Palił 
papierosa. Rotmistrz z żoną 
wtuleni w siebie. Dwie kobiety, 
których przedtem nie zauważyłam 
na stacji, widocznie matka i 
córka. Starsza, siwa, trzymała 
pod rękę młodszą, wysoką 
dziewczynę.

- Jedenaście osób - powiedział 
szofer.

- Dostawi się jedną pryczę do 
namiotu - powiedział wartownik.

- Proszę pana - spytała 
dziewczyna - kiedy będzie 
transport do Włoch?

- Do Włoch? Może nawet jutro. 
Chyba jutro pojadą. A panie do 
Drugiego Korpusu?

- Tak. Do ojca.

- Ja też do Włoch - 
powiedziała Zosia.

- A koledzy? - spytał 
wartownik.

- My do Armii Andersa.

- Państwo dokąd?

- Do Anglii - powiedział Staś 
- trzy osoby.

- To trzeba będzie najpierw do 
Meppen. Transport będzie 
pojutrze.

- A pan?

- Ja do Drugiego Korpusu - 
powiedział mężczyzna w 
narciarskiej czapce.

- I my do Italii - zawołał 
rotmistrz.

- Osiem osób - powiedział 
wartownik - cały wóz załadowany. 
To chodźmy teraz do świetlicy, 
zrobimy gorącej kawy.



Pamiętam tę noc wigilijną roku 
1945, pierwszą Wigilię poza 
krajem. Leżąc na pryczy, 
słyszałam, jak w ciszy lasu 
każdy szmer, szept, szelest, 
westchnienie nabierały osobnego, 
tajemniczego znaczenia, jak 
wyolbrzymione mistycyzmem tej 
nocy urastały do rangi symboli, 
proroctw, przepowiedni. Nawet 
dygotanie desek pod miłosnym 
szaleństwem rotmistrza miało w 
sobie rozpaczliwy pośpiech życia 
ścigającego się ze śmiercią. W 
ciemności, głosy odłączone od 
postaci i gestów istniały 
osobno, a obrazy uwolnione z 
więzi słów wzbijały się ponad 
powierzchnię, nie skrępowane 
jawnością dnia.

Była to noc wigilijna nie 
przywitana obrzędem, rytuałem, 
pierwszą gwiazdą, kolędą. Nie 
wiem nawet, czy dzieliliśmy się 
opłatkiem. Tylko wiatr uderzał w 
płachty brezentu, a pchnięty 
silniejszym podmuchem świerk 
wsunął się do namiotu na 
szczudłach zapachu i wyciągał ku 
nam pachnące żywicą ramiona.

Dwaj chłopcy szeptali. 
Wspominali imiona kolegów z 
jakiejś egzekucji czy 
pacyfikacji, bo czasem 
westchnienie ciężkie od grozy, 
milczenie i znów: "a pamiętasz?"

Mężczyzna w narciarskiej 
czapce zasnął szybko, ale kilka 
razy krzyknął przez sen jakąś 
komendę czy ostrzeżenie.

Skrzypiała prycza pod 
niepohamowaną pasją rotmistrza, 
a obudzone tym dwie kobiety, 
matka i córka, pochylały głowy 
ku sobie i starsza szeptem: 
słyszałaś, on znów... przecież 
ona jest umierająca... A 
młodsza: ciii... mamo, śpij.

Zasypiałam i budziłam się, bo 
było zimno, chociaż nie 
rozbieraliśmy się i owinięci 
kocami tuliliśmy się do siebie. 
Dwaj chłopcy nie spali. Wciąż 
wspominali nowe imiona. 
Pseudonimy. Nazwy jakichś 
miejscowości, które dochodziły 
do mnie zniekształcone szeptem, 
rozsypywały się jak zeschnięte, 
ściśnięte w dłoni liście. Na 
granicy snu i jawy wydawało mi 
się, że przyzywane przez nich 
duchy tłoczące się u wejścia do 
namiotu, domagają się, żeby 
zabrać je ze sobą. Wkradli się 
do mego snu od tamtej chwili na 
zawsze. Ciągnące się za mną, 
przerażające zmory nocne.

Spotkałam ich po latach w 
tablicach wmurowanych w ściany 
kościołów: św. Jacka na 
warszawskim Starym Mieście i w 
kościele św. Krzyża, ale chociaż 
przypominałam im nasze senne 
spotkania, nie poznawali mnie, 
milczeli wyniośli, na zawsze 
zaczarowani.

W dniu św. Szczepana, 26 
grudnia, kryta brezentem 
wojskowa ciężarówka wyruszyła z 
Marsfeld na północny zachód, w 
kierunku granicy 
niemiecko_holenderskiej. 
Siedziałam przy szoferze. Był to 
żołnierz Oddziałów 
Wartownicznych, starszy, 
dojrzały w walkach partyzanckich 
na Wileńszczyźnie, potem w 
Kieleckiem i na Lubelszczyźnie. 
Napominał o tym od czasu do 
czasu, ale nie pytałam, 
natomiast zainteresował mnie 
jego mundur i odznaka na lewym 
ramieniu. Miał mundur kroju 
polskiego, ale granatowy, z 
białym krawatem, a na lewym 
ramieniu zieloną jaszczurkę na 
białym tle. Zapytałam o 
jaszczurkę, co oznacza.

- Związek Jaszczurczy - 
odpowiedział.

Nie wiedziałam nic o Związku 
Jaszczurczym.

- A, to by mówić i mówić - 
uciął krótko.

Wiedziałam, że był moją 
niewiedzą urażony. Nie pytałam 
więcej. Odczułam tylko, że moja 
znajomość polskiego podziemia, 
chociaż przez sześć lat 
ocierałam się o nie tak blisko, 
była bardzo ograniczona. A może 
będąc tak blisko spostrzegamy i 
wiemy mniej? Bo przecież dopiero 
teraz, po półwieczu, zaczynam 
widzieć ten tragiczny, splątany 
polski układ jasno, z dystansu, 
w perspektywie i dziwię się 
przerażona, zdumiona, jak to się 
stało, że z tego infernum 
wyszliśmy nienaruszeni.



Poranek był mglisty, 
przesycony parującą wilgocią. 
Matkę od rana bolała głowa. 
Martwiła się, że wczoraj, w 
niepotrzebnym pośpiechu, bo 
zewsząd nalegano "prędzej! 
prędzej!", nie pożegnaliśmy się 
należycie z odjeżdżającą do 
Włoch Zosią. Narzekała, że w 
ostatniej chwili zapomniały 
wymienić adresy, czegoś nie 
dopowiedziały, jakieś żale nie 
wyjaśnione do końca. Kołysanie 
samochodu i wydzielające się 
spaliny mdliły ją. Była 
zniechęcona do wszystkiego, 
rozżalona i szukała winowajcy 
odpowiedzialnego za swój los. 
Jechaliśmy do Meppen, miejsca 
gdzie stacjonował sztab Polskiej 
Dywizji Pancernej.



Utworzona w Szkocji, w lutym 
1942 roku, z rozkazu Naczelnego 
Wodza, generała Sikorskiego, 
największa w historii polska 
jednostka militarna (służyło w 
niej ponad 15.000 szeregowych i 
885 oficerów) walczyła pod 
dowództwem gen. Stanisława 
Maczka. Odznaczyła się w walkach 
roku 1944 w Normandii, ale sławę 
przyniosła jej bitwa pod 
Falaise.

Spod zwycięskiego Falaise, w 
pościgu za uciekającym 
nieprzyjacielem, Brygada 
rozwinęła się na Francję, Belgię 
i Holandię. W czasie, gdy ginęła 
powstańcza Warszawa, Pancerniacy 
wyzwalali holenderską Bredę, 
oddając nie zniszczone miasto 
Holendrom, ale płacąc setkami 
poległych żołnierzy. To 
Pancerniacy oswobodzili obóz 
jeniecki kobiet - żołnierzy AK w 
Oberlangen.



Jazda była długa, męcząca. 
Szofer palił bez przerwy. Dym 
mdlił mnie i gryzł w oczy. 
Martwiłam się o matkę. Wydawała 
mi się przygnębiona, mizerna, 
jakby u kresu sił.

- Jak daleko jeszcze do 
Meppen? - spytałam.

- Będzie z dziesięć godzin - 
powiedział - ale trzeba się 
zatrzymać, odpocząć, coś 
przekąsić.

- Kiedy?

- Za jakieś dwie godzinki - 
powiedział.

Zatrzymaliśmy się jednak 
wcześniej. Matka nie czuła się 
dobrze. Była osłabiona, 
wymiotowała. Wymyślała przy tym 
wszystkim, których polityka 
doprowadziła ją do opuszczenia 
własnego domu i do tułania się 
po obcych kątach. Później, 
wyczerpana, popadła w długi stan 
zamyślenia, jakby wsłuchana w 
dialog wewnętrzny, z którego nie 
chciała mi się zwierzyć. 
Odwracała twarz, kryjąc łzy. 
Wiedziałam, że im bliżej 
spotkania z moim ojcem, tym 
większy wzbierał w niej żal. 
Zaczynała ją dręczyć obawa 
niespełnienia oczekiwań, lęk 
przed konfrontacją. Czuła się 
zagubiona, nie na swoim miejscu.

Tam, w swojskim klimacie, 
Tadeusz wydawał jej się bardziej 
obecny. Zjawiał się, mogła go 
przywołać myślą. Radziła się go 
nieraz i wsłuchując w siebie, 
odnajdywała jego głos pomagający 
w podjęciu decyzji. Tu, 
zbliżając się, stawał się 
odległy. Gdyby tylko mogła, 
zawróciłaby z powrotem. Ale 
gdzie? Dokąd? Nie było już domu.



Tadeusz Żuławski rozejrzał się 
po pokoju. Sprawdzał, czy należy 
jeszcze coś ze sobą zabrać i czy 
wszystko zostawił w porządku. 
Był to umeblowany pokój, który 
od dłuższego czasu odnajmował od 
czeskiego emigranta na Lancaster 
Terrace pod numerem czwartym. 
Pokój obszerny, bliźniak tysiąca 
odnajmowanych pokoi w średnio 
zamożnych londyńskich "boarding" 
albo "rooming houses", nie 
odznaczał się niczym wyjątkowym, 
a jednak Żuławski przywykł do 
niego i nawet polubił. Miał tu 
wszystko pod ręką i na swoim 
miejscu. Na małym biurku 
przybory do pisania, listy, 
znaczki, rachunki poukładane 
systematycznie, na kalendarzu 
notatki, w szufladach defilada 
koszul, równo ułożone skarpetki, 
zapasy czekolady, papierosów. 
Przy tapczanie, koło lampy, 
książki, fotografie rodzinne. W 
szafie zapasowe mundury i 
ubranie cywilne, wszystko 
wyszczotkowane i systematycznie 
odczyszczane. Na dolnej półce 
wzdłuż ubrań - oddział 
wyglansowanych butów.

Mógł tu chodzić po omacku, a 
wszystko by znalazł. Mógł w 
ciemności wyciągnąć rękę i 
trafić na pożądany przedmiot. 
Koło "ringu" gazowego, w 
szafce-spiżarni stały puszki z 
herbatą i kawą, dżemy i biskwity 
- to wszystko, czym od czasu do 
czasu częstował odwiedzających 
go kolegów. Śniadania jadł na 
dole, w "breakfast room", obiady 
i kolacje w kasynie.

Sprawdził dokumenty, bilety, 
przerzucił płaszcz przez ramię. 
Już chciał zejść na dół, gdy 
ukłuło go niespokojne uczucie 
zaburzonego porządku. Mam 
wszystko - myślał - nic nie 
zapomniałem. Nerwy. A jednak ten 
pokój jest jakiś inny. Jakby nie 
ten sam.

Z zapalonym papierosem zbiegł 
po schodach do breakfast roomu. 
Kapitan Tolicki jadł już 
śniadanie. Poderwał się od 
stolika i wyciągnął rękę do 
Żuławskiego. Jego drobna twarz, 
małe, jasne i sztywne wąsiki 
przypominały króliczą mordkę.

- Wielki dzień, Tadziu, wielki 
dzień. 

Żuławski uścisnął rękę 
przyjaciela, usiadł. Nie odzywał 
się, kiwał głową.

- Widzę po tobie, Tadziu, że 
jesteś wzruszony.

- Dziwisz się? Od trzech 
tygodni, od chwili gdy 
ministerstwo zawiadomiło mnie, 
że oni tam są, jestem 
roztrzęsiony.

- Ale przecież cieszysz się. 
To jest, proszę ciebie, wielkie 
szczęście. Tylko tak trochę 
dziwnie, co? Dziwnie?

- Sześć lat.

- A kto to jest ten...?

- No, nie wiem. W 
ministerstwie dali mi jego 
teczkę, przeglądałem papiery. 
Trochę szaleniec.

- Ale je przeprowadził.

- Za to mu jestem bardzo 
wdzięczny.

Tadeusz pił mocną herbatę z 
mlekiem, smarował grzanki 
margaryną, nie czując smaku 
pochłonął jajka smażone na 
płatkach bekonu. Zanim skończył 
jeść, zapalił papierosa.

- Komu w drogę, temu czas! 
Cześć! Wracam za trzy dni.

- To ty teraz na Victoria 
Station?

- Tak. Już pewnie pociąg 
podstawiony. 

Nałożył beret, sięgnął po 
płaszcz.

- Tylko się nie denerwuj! - 
wołał za nim Tolicki. - Wszystko 
będzie dobrze!



W tym samym czasie, gdy 
Tadeusz Żuławski zamykał za sobą 
drzwi domu na Lancaster Gate, 
budzik na stoliku w małym 
pokoiku na Bayswater Street 
zaczynał dzwonić po raz trzeci i 
ostatni. Spod koca na tapczanie 
wysunęła się ręka, już, już 
sięgająca, aby zamknąć alarm, 
gdy nagle cała postać poderwała 
się i biegnąc do łazienki silny, 
schrypnięty głos przeklinał:

- O cholera! Przecież to dziś! 
Jeszcze się, psiakrew, spóźnię 
na pociąg!

W ciągu kilkunastu minut z 
półobudzonego tłumoka, jak z 
niezgrabnego kokonu larwy, 
wyfrunął sierżant podchorąży w 
niebieskoszarym mundurze 
lotniczym z naszywkami "Poland" 
na obu rękawach battledressu. 
Przełykał gorącą kawę, którą 
podgrzał na gazowym "ringu", 
zaciągał się Chesterfieldem, 
wkładając jednocześnie 
furażerkę. Przekręcił ją 
łobuzersko na bok i na oko, 
przyjrzał się sobie w lusterku, 
dotknął miejsca na policzku 
zadraśniętego w szybkim goleniu, 
mruknął:

- A, do diabła...

Zerknął na zegarek, krzyknął:

- O rany! Bez taksówki nie da 
rady! 

Pędem zbiegł po schodach na 
ulicę.



Tadeusz Żuławski dojeżdżał 
kolejką do stacji Victoria. Pod 
wpływem ruchu zdenerwowanie 
zaczęło ustępować. Powracał 
optymizm, pragnienie jakiegoś 
spełnienia, rodziło się zaufanie 
do przyszłości, która stanie się 
lepsza niż przeszłość. Dzień 
słoneczny, koniec stycznia, 
okres wczesnej wiosny wydawał 
się zapowiadać odnowę. 
Przechodząc obok lustra, 
uchwycił swój obraz i poczuł się 
zadowolony. Był w pełni sił 
swoich czterdziestu pięciu lat. 
Wyraziste, mocne rysy twarzy, 
ciemny zarost, mięsisty nos i 
usta, otwarte, nieco wyzywające 
spojrzenie czarnych oczu spod 
grubych linii brwi, które mogło 
być ciepłe, serdeczne, ale i 
piorunujące, niechętne. Urodę 
miał południową raczej niż 
słowiańską, temperament 
gwałtowny, nie uznający 
sprzeciwu. Wydawał się pewny 
siebie, gotów do szybkiego 
starcia, gdyby przeciwnik 
pojawił się na horyzoncie. Była 
to jednak złudna pewność siebie. 
Raczej gotowość do obrony 
wewnętrznej niepewności, ukrytej 
nawet przed samym sobą, 
wrażliwej na najmniejsze 
zadraśnięcie.

Średniego wzrostu, 
wyprostowany, w grubym płaszczu 
khaki wydawał się wyższy. Na 
lewym ramieniu godło Dywizji 
Pancernej łączące przeszłość z 
przyszłością: czarne skrzydło 
husarza z szyszakiem na tle barw 
Polskiej Broni Pancernej: 
pomarańczowe koło z czarną 
obwódką. Na ramionach naszywki 
"Poland".

Wszedł na stację. Sprawdził, 
że pociąg do Newhaven był już 
podstawiony. Miał jeszcze 
kilkanaście minut do odjazdu. W 
pociągu przechodził dość długo 
korytarzem, szukając wolnego 
przedziału. Był w nastroju 
skłaniającym do rozmyślań, wolał 
być sam. Po sześciu latach 
spotykał się z własną 
przeszłością. Przyjmował 
odpowiedzialność za rodzinę, 
która zamknięta w listach 
nabierała już papierowego 
wymiaru grupy osób, z którymi 
korespondencja staje się łatwą 
drogą wymiany myśli, ale z 
którymi spotkanie twarzą w twarz 
grozi rozczarowaniem. Cieszył 
się, był wzruszony, 
zaciekawiony, a jednocześnie bał 
się konfrontacji. Czuł, że nie 
będzie to tylko konfrontacja 
osób, ale zderzenie czasu, 
miejsc i różnie rozumianej 
historii, niemal spotkanie na 
granicy Wschodu i Zachodu. A 
ludzie, chociaż najbliżsi, czy 
na pewno są tacy, jakich 
zapamiętał? I do tego nowy 
członek rodziny, mąż Bogi, o 
którym dowiadywał się w 
ministerstwie, do którego czuł 
tłumiony żal, rozgoryczenie ojca 
tracącego niepodzielną opiekę 
nad córką.

Znalazł pusty przedział. Zdjął 
płaszcz, beret, ułożył wszystko 
na bagażowej siatce. Pociąg 
ruszył. Żuławski przymknął oczy, 
zamyślił się. Zapadał w drzemkę. 
Zbudził go trzask drzwi. 
Otworzył oczy. Do przedziału, 
zziajany, w rozpiętym płaszczu 
pchał się podchorąży lotnik. 
Rzucił swój bagaż na siedzenie i 
dopiero wtedy, widząc 
przyglądającego mu się oficera, 
wyprostował się, skłonił:

- Pan major pozwoli, widziałem 
puste miejsca, ledwo zdążyłem...

Żuławski rozłożył ręce, ale 
rzucił podchorążemu piorunujące 
spojrzenie:

- Może podchorąży z łaski 
swojej zamknie drzwi. Jest 
przeciąg.

Pomyślał: przyjemnej podróży 
mieć z nim nie będę. 

Lotnik wstał, zamknął drzwi.

- Bardzo przepraszam.

Usiadł. Pomyślał: zupak! No i 
po jaką cholerę pchałem się do 
tego przedziału?

Obydwaj rozłożyli płachty 
gazety i niby czytając, 
odgrodzili się nimi, a właściwie 
obserwowali siebie nieznacznie. 
Ciekawym, dokąd on jedzie - 
myślał Żuławski. Założę się, że 
na weekend do Paryża. A jak na 
mnie spojrzał! Niesubordynowany 
gówniarz. Powinien był się dawno 
przedstawić. Zresztą, co mnie to 
wszystko obchodzi. Czy ja nie 
mam swoich kłopotów?

Niepokój, który dręczył go od 
rana, wzmógł się. Zbliżające się 
spotkanie, z którego się 
cieszył, wypełniało go 
jednocześnie obawą. Bał się 
własnego wzruszenia, 
przygotowywał się na 
rozczarowanie, czuł się wobec 
tych trojga, przecież mu 
najbliższych, obcy, inny, jakby 
po drugiej stronie. Myślał: oni 
i ja. Kątem oka zauważył, że 
lotnik wstaje. Pomyślał, że 
zmienia przedział. Ale lotnik 
skłonił się. Powiedział:

- Pan major pozwoli, że się 
przedstawię, podchorąży Tadeusz 
Podworski.

Żuławski uśmiechnął się, 
wyciągnął rękę:

- Major Tadeusz Żuławski, 
bardzo mi miło. Pan podchorąży 
pewnie do Paryża?

Lotnik usiadł. Myślał: Z takim 
lepiej nie zaczynać. Nie 
wiadomo, co takiemu strzeli do 
głowy. Mógłby mi wszystko 
zepsuć. A jeszcze jakby się 
dowiedział. O rany! Zrobiłby ze 
mnie szpiega. 

Powiedział:

- Nie, panie majorze, jadę do 
Brukseli.

- Co pan powie? To ciekawe, bo 
ja też do Brukseli.

- Pan major służbowo?

- Nie, sprawy osobiste. A 
kolega?

- Ja też w sprawach osobistych 
- roześmiał się.

Żuławski patrzył na niego 
pytająco, oczekiwał 
wytłumaczenia. Dlaczego 
roześmiał się, mówiąc o sprawach 
osobistych?

Podworski milczał, chochlik 
uśmiechu pozostał mu w kącikach 
ust. Żuławski przymknął oczy. 
Myślał: nie ma co wdawać się w 
rozmowy ze szczeniakiem. Po co 
on jedzie do Brukseli? Co mnie 
to obchodzi. Postaram się 
zdrzemnąć.

Poddawał się monotonnemu 
stukotowi kół pociągu. 
Wsłuchiwał się w kołyszący, 
zwodniczo łagodny rytm, aż wpadł 
w wirujący tunel snu, w strugi 
rwącej rzeki. Unoszony prądem, 
ogłuszony szumem, leciał wstecz, 
w przeszłość, o której nie 
myślał, której nie przywoływał, 
a która sama wydawała się o 
niego upominać. Pamięć wyzwolona 
spod kontroli świadomości 
unosiła go coraz dalej, poza 
granice wojennych rozstań. A 
unosząc go, wyrzucała z głębi na 
powierzchnię obrazy niepełne, 
rzeźby połamane, które odbite w 
tysiącach kropel, jak w 
okruchach roztrzaskanego lustra, 
zniekształcone ukazywały się i 
ginęły, aby raz jeszcze wypłynąć 
w zasięgu jego wzroku.

Otaczał go wir kolorów. Z 
naporu barw, w którym wszystko 
wydawało się tylko chaosem, 
zaczynały się wynurzać zarysy 
twarzy dziwacznych, niepełnych, 
ukośny szkic podbródka na 
drgającej długiej szyi, policzek 
z okiem nieproporcjonalnie 
wielkim, poszerzonym strachem, 
usta nie należące do nikogo, na 
których w przerażeniu rozpoznał 
uśmiech swojej matki, ramię 
wyciągnięte ku niemu w nie 
dokończonym geście zatrzymania 
lub uchwycenia. Gest ten 
przeraził go, ale było to 
przerażenie wtórne, którego już 
kiedyś doświadczył - teraz 
wróciło z podwójną 
intensywnością.

Ścigały go pytające spojrzenia 
twarzy, które nie były mu obce, 
przed którymi chciał się z 
czegoś tłumaczyć, ale nie mógł 
ani przypomnieć sobie, o co 
chodziło, ani też wydobyć 
uśmiechu. A cały czas 
ogłuszający szum rozpędzonej 
wody, uczucie unoszenia wbrew 
woli, bezradność i wzrastająca 
groza, że tam przecież przepaść, 
że nie sposób się zatrzymać, że 
nie ma ratunku. Obudził go nagły 
dreszcz. Zobaczył wpatrzone w 
siebie oczy lotnika.

- Pan major źle się czuje?

- Nie. Tylko tak niefortunnie 
się zdrzemnąłem. Człowiek pędzi, 
śpieszy się. No i to jest jednak 
szok, takie spotkanie po sześciu 
latach.

- Z rodziną?

- Tak. Przedostali się z 
Polski. Kolega zapali?

- Chętnie, dziękuję.

- Pan też na dworzec w 
Brukseli?

- Tak, przyjeżdża mój 
przyjaciel.

- Ach, tak.

- Przyjeżdża z Polski.

- Z Polski? Uciekł? Przedostał 
się?

- Tak to możemy nazwać. Co 
mnie fascynuje, to że przywozi 
nie tylko żonę, ale i teściową.

- Zaraz... zaraz... jak się 
nazywa ten pana przyjaciel?

- Pan major wybaczy... ale...

- Tylko imię.

- Staszek.

- No tak. Zgadza się.

- Jak to zgadza się? Nie 
rozumiem.

- Pana przyjaciel jest moim 
zięciem. Jest mężem mojej córki.

- O cholera...! Przepraszam, 
ale zupełnie mnie trzasnęło. To 
się zgadza.

- Kolego, kim jest ten pana 
przyjaciel? Niech mi pan 
powie...

Lotnik śmiał się, 
sczerwieniał, krztusił się od 
śmiechu.

- Panie majorze, to tak bez 
drinka nie można. Idziemy do 
bufetu. Zapraszam pana na 
drinka. Idziemy? 

Żuławski podniósł się.

- To ja zapraszam. Na 
szampana. 

Ruszyli korytarzem. Żuławski 
pierwszy, Podworski coraz to się 
zatrzymywał.

- O rany, co za spotkanie! 
Dobrze się zaczyna. Szampanem.



Nocny pociąg z Meppen dojeżdża 
do granicy belgijskiej. Otwieram 
oczy. Wkoło mnie zielone sukno 
mundurów. Otrząsam się ze snu, 
który uwikłał mnie w obrazy ulic 
nieznanego, a powtarzającego się 
tylko we śnie miasta. Za każdym 
razem ten sam sceniarusz: 
ucieczka, chowanie się, ktoś 
mnie goni, dopada, wyrywam się. 
Zeschnięty liść snu zwija się w 
zaciśniętej dłoni. Nie istnieje? 
A jednak był, został. Powróci.

- Nałóż płaszcz - mówi Staś - 
wychodzimy na peron. Będą 
sprawdzać dokumenty.

Staś jest w mundurze. 
Battledress, naszywka "Poland" 
na lewym ramieniu, czarny beret 
z gwiazdkami i orzełkiem. Gdzie 
podziała się fokowa boba i 
pelisa "fin de si~ecle"? Nie 
wiem, komu ją zostawił. A może 
wiezie jako pamiątkę? Matka i ja 
w mundurach szeregowców. Matka w 
czapie z wielkim daszkiem, w 
grubym płaszczu, a do tego 
czarna torba podróżna i 
warszawskie buty na korkowej 
platformie. Jest w tym stroju 
półżołnierzem. Przyjmuje swój 
los z rezygnacją.

Wychodzimy na peron. Ciemno, 
wilgotno, środek zimy, 20 
stycznia. Ale z budynków 
stacyjnych bije ciepła łuna 
świateł. Posuwam się w długim 
ogonku mundurów bez twarzy. Jaka 
ulga, że pobyt w Meppen, małej 
mieścinie, siedzibie sztabu 
Dywizji Pancernej, już poza 
nami. Skończyło się oczekiwanie 
na "clearance" z Londynu i 
przepustki do Belgii. 

Po przyjeździe do Meppen 
zakwaterowano nas w domu  
noclegowym. Tłok. Zbieranina 
tułaczy, ludzi zewsząd, 
zagubionych, otępiałych, 
wygłodzonych i rudnych. Łóżko 
przy łóżku. Prawa strona - 
kobiety, lewa - mężczyźni. Ledwo 
usiedliśmy na przydzielonych nam 
pryczach - alarm! Ktoś komuś 
ukradł pierścionek. Rewizja. 
Trzech MP w białych hełmach. 
Groźni. Każą stać. Szukają we 
wszystkich zawiniątkach. 
Wytrząsają naszą walizkę.

Po kilku dniach przydzielają 
nam, jako najwyższy przywilej, 
kwaterę w domu niemieckim. Jest 
to stryszek opalany "kozą". 
Musimy poruszać się zgięci wpół. 
Można tylko leżeć na dwóch 
barłogach. Już pierwszego 
wieczora Staś sparzył się 
rozpaloną "kozą", podskoczył z 
bólu i przebił głową sufit. Ale 
nad ranem "koza" gaśnie i drżymy 
z zimna pod cienkimi derkami. Na 
dole Niemcy, właściciele domu, 
żyją normalnie. Obserwują nas 
niechętnie. Po szoku ucieczki 
jesteśmy zbyt słabi, aby 
dopominać się o więcej. Żywimy 
się sardynkami i biskwitami 
kupionymi w kantynie. Jesteśmy 
wygłodzeni, rozczarowani, 
wałęsamy się po przeludnionych 
ulicach miasteczka. Coraz to 
spotykamy znajomych. Każdy na 
coś czeka, każdy tu przelotnie. 
Wymieniamy informacje wojenne. 
Kto zginął, kto w jakim obozie, 
kto rozstrzelany.

Po przeszło trzech tygodniach 
otrzymujemy dokumenty, wiadomość 
od ojca, bilety do Brukseli.

Przy stole, w poczekalni 
stacyjnej, dwóch urzędników i 
MP. Oglądają moją przepustkę, 
ostre spojrzenie, jakby z twarzy 
mogli odczytać coś więcej. W 
porządku. Mogę jechać dalej. 
Wracać do wagonu?

- Chodźcie ze mną - mówi Staś. 
- Powiedzieli mi, że jest tu w 
pobliżu amerykańskie kasyno 
oficerskie. Jako oficer mam 
prawo wstępu.

Idziemy. Budynek jasno 
oświetlony. Wchodzimy w świat 
kolorowej bajki, stołów pełnych 
luksusowego jedzenia. Obrusy i 
szkło. Porcelana i lśniące 
sztućce. Wędliny, sery, sałatki, 
ryby, sosy. Gorące dania w 
ogromnych podgrzewanych 
naczyniach. Torty i ciastka. 
Owoce. Milczymy. Spoglądamy na 
siebie. Więc tak wygląda 
dotknięcie Ameryki? Dosyt i 
bogactwo? Troska o swoich 
obywateli gdziekolwiek by się 
znaleźli? Zasiadamy do uczty. 
Ale trzeba się spieszyć, wracać 
do wagonu.

Gwizdki. Nawoływania. Prędzej! 
Szybkie kroki spóźnionych na 
peronie. Z wolna, ociężale, 
wstrzymując się i cofając pociąg 
rusza dostojnie. Usypiająco 
wpada w kołyszące tum... tum... 
tum... tum... Przed nami cała 
noc. Rano - Bruksela.



    **       **        **



Jestem śpiący. Zaraz zasnę. 
Przyćmione światła. Przyjemna 
sytość. Po szoku ostatnich 
tygodni - odprężenie. Nareszcie 
przedostajemy się do nowego 
życia. Nie błąkanie się, ale 
jakiś określony cel. Chce mi się 
spać, ale nie mogę. Ledwo 
zapadnę w sen - budzę się. Coś 
dręczy, uwiera. Te polskie 
paradoksy! Wracam po 20 
miesiącach do rządu, który w tym 
czasie stracił uznanie 
międzynarodowe. Mikołajczyk, 
były premier, jest teraz 
wicepremierem tymczasowego rządu 
w Polsce uznanego przez 
większość państw świata. 
Przekleństwo Jałty. Co za 
plątanina. Brak otwartego 
dialogu. Myślę o tragedii 
żołnierzy, którzy nie mogą 
wrócić do domów. Przecież 
widziałem, widzę, co się dzieje. 
Całe wojsko polskie na Zachodzie 
nastawione na wojnę z Rosją. Oni 
tak myślą, a ja wiem, że wojny z 
Rosją nie będzie. Nikt tu nie 
uwierzyłby. Jakikolwiek 
kompromis to zdrada. Chciałbym 
zasnąć. Najlepiej zasnąć. A 
potem pomyśleć o własnym życiu. 
Irena zdenerwowana. Śpi albo 
udaje, że śpi. W ostatnich 
dniach mało się odzywa. Jakie 
będzie to ich spotkanie?



    **       **       **



Irena nie śpi. Czasem tylko 
zapada w stan półsnu, z którego 
podrywa się pytając, czy już 
dojeżdżamy. Za oknem szumi obca 
ciemność. Irena przeciera oczy.

Przyglądam się matce. Szepczę:

- Nie możesz spać? 

Wzrusza ramionami.

- Myślę.

- O czym?

- Że nie czuję w sobie 
radości... tylko żal. Bo 
widzisz, przekonuję sama siebie, 
że powinnam się cieszyć. 
Dziękować Bogu i tak dalej... a 
coś we mnie krzyczy, płacze. Tak 
jakby to nie mój płacz, a 
jednak... ze mnie, ze mnie 
wybucha. I tracę odczucie samej 
siebie. A jeśli ja samej siebie 
nie mogę zrozumieć, to jak on? 
Jak ojciec?

- Zrozumieć co?

- Że wracając do niego, cofam 
się. Cofam się w sobie. Staję 
się kimś, kim już być 
przestałam. Zrozum, w ciągu tych 
sześciu lat stałam się sobą i to 
wszystko będę musiała odrzucić.

- Odrzucić swoją niezależność?

- Nie tylko. Wiesz, człowiek 
marzy. Ja sobie twego ojca w 
tych marzeniach stworzyłam. 
Teraz dopiero to widzę, teraz 
jak się tak zastanawiam... a on 
przecież też się zmienił... miał 
na pewno różne doświadczenia... 
sama sobie zdajesz sprawę... ale 
co ja ci będę mówiła? Co innego 
mąż, co innego ojciec.

- Ja dorastałam bez ojca.

- No tak.

- I on już nie jest tym 
jedynym mężczyzną.

- Bądź dla niego serdeczna.

- Będę. Ale co z tego? On mi i 
tak nigdy nie przebaczy.



- Bruxelles! Bruxelles! 
Brusels!

To już Bruksela! Pociąg 
zwalnia, wjeżdża na peron. My do 
okna! Poranek szary. Zielono od 
mundurów: angielskie, 
amerykańskie, francuskie. 
Wypatruję polskiej rogatywki 
ojca. Nie ma. Nie widzę. Tylko 
czarne berety. Ale ojciec 
powinien być w czapce. Staś 
mocuje się z oknem, otwiera. 
Przez otwarte okno - wiatr. 
Uderza w oczy, szarpie włosy.

Matka wychyla się, wskazuje 
ręką:

- Ja już go widzę! O tam!

Rozpoznaję sylwetkę ojca. Ten 
sam? Nie! Niezupełnie ten sam. 
Stoi razem z lotnikiem, rozmawia 
z nim.

- Widzisz go? - matka ściska 
mi ramię.

- Tak, ale...

Myślę: ale gdzie czapka? Co 
się stało z czapką? Ach prawda, 
czapka została pod gruzami domu. 
Jej strzępy zmieszały się z 
gruzem. Ojciec jest w berecie. 
Staś coś mówi, tłumaczy. Nie 
słyszę. Wychyla się przez okno, 
daje znaki ręką, woła. I do 
mnie:

- Widzisz tam! To Podworski! 
Skąd on tu? Opowiadałem ci, 
byliśmy razem na Bliskim 
Wschodzie, w Tobruku...

Staś ożywiony. A ja - jakoś 
dziwnie. Brak mi tej czapki. Nie 
dopełnia obrazu. Stoimy w 
kolejce do wyjścia. Matka za 
mną. Słyszę, pociąga nosem, 
pochlipuje. Mówi:

- Daj mi na chwilę twoją 
puderniczkę. 

Wyciągam puderniczkę z 
torebki, podaję. Widzę, jak 
przegląda się w lusterku.

- Ojojojoj! Fatalnie! 
Fatalnie! Jak ja wyglądam! 

Wyciera oczy, pudruje nos. 
Oddaje mi puderniczkę. Już nie 
popłakuje. Podbródek w górę. 
Czuję, jak przytupuje obcasem 
prawego buta. Wiem, co mruczy 
pod nosem:

- Mam was wszystkich gdzieś!

Wychodzimy na peron. Chłód 
wczesnego dnia orzeźwia. Idziemy 
sobie naprzeciw. Ojciec i 
lotnik. Matka, Staś i ja. 
Zachęcające uśmiechy po obu 
stronach. Ale żadnych emocji, 
podbiegań. Spokojnie, trochę 
sztywno, obserwując nieznacznie. 
Zamrożeni, roztapiamy się. Teraz 
ojciec szybszym krokiem do 
matki. Powitanie. Milczące, aż 
surowe, jak obrzęd. Zostawiamy 
ich samych sobie.

Staś i lotnik obejmują się, 
śmieją.

- Skąd ty tu? Jak się 
dowiedziałeś?

- Zawiadomili mnie. Ten Humpry 
z Intelligence. Znasz go z 
Palestyny...

- Pamiętam.

- Wszystko wiedział. 
Zawiadomił mnie, jak byłeś 
zrzucony, że w porządku. A teraz 
telefonuje i mówi: chcesz 
zobaczyć swego przyjaciela? Mnie 
w to graj!

- Słuchaj, ale skąd ty...?

- Z twoim teściem spotkaliśmy 
się w pociągu. Co tak patrzysz? 
Poszliśmy na drinka. Nic więcej 
nie mówię.

Odsuwam się nieznacznie. Chcę 
z dystansu spojrzeć na rodziców. 
Matka w niedopasowanym płaszczu 
żołnierskim czuje się źle, 
niewygodnie. Pochylony nad nią 
ojciec, zdenerwowany, stara się 
ukryć wzruszenie. Pomiędzy nimi 
dzieląca smuga czasu. Sześć lat, 
cztery miesiące i szesnaście 
dni. Czas pożarów i popiołu. 
Czas śmierci i zapomnienia. Czas 
rozłąki i zmiany. Ich 
przywitanie jest jednocześnie 
pożegnaniem, gdyż w tej chwili, 
na stacji kolejowej obcego 
miasta, zamyka się ekliptyka ich 
młodości. Kończy się świat, 
który był ich światem. A 
wszystko, co stanie się jutro, 
będzie już początkiem nowego.

Matka odwraca się, wyciąga do 
mnie rękę, drugą przywołuje 
Stasia.

- Wyglądacie dobrze - mówi 
ojciec - bardzo dobrze.

Wiem, że nie tak, nie tymi 
słowami pragnął mnie powitać. 
Ale w tej chwili jedynie kojąca 
moc milczenia unieść może 
uczucia, których nie zdołałyby 
udźwignąć zbyt kruche nasze 
słowa. Więc tylko obejmuję go 
mocno za szyję i czuję uścisk 
mego ojca i przytulony do mojej 
twarzy wilgotny, ciepły 
policzek. 



Bask Lane, 

31 marca 1995







Słowo od autorki





Powieść "Nie ma domu" jest 
czwartym tomem sagi, która 
powstawała nie zawsze w 
chronologicznym porządku. 
Obejmuje ona fabułą okres 
przeszło stuletni i składa się z 
następujących powieści:

"Cień księdza Piotra", 1985

"Szmaragdowa zjawa", 1988

"Tajemnica zwyciężonych", 1992

"Nie ma domu", 1996

"Dom starej lady", 1958

"Ameryko! Ameryko!", 1961.

Niektóre z tych książek mogły 
ukazać się w kraju, inne - jak 
dotąd - tylko na emigracji. 
Każda z nich jest samodzielną 
całością, a jednak łączą je 
postacie bohaterów i początkowo 
nie zamierzona ciągłość 
fabularna.

Wśród postaci najostrzej 
zarysowanych i łączących 
wszystkie tomy sagi na pierwsze 
miejsce wysuwa się Paulina, jej 
dokładny portret od lat 
najmłodszych aż do śmierci. 
Irena ("Grubcia", a w "Ameryko! 
Ameryko!" Helena Żuławska) i jej 
siostry (Gryknia, Kogdzia i 
Milka) "rodzą się" na kartach 
"Cienia księdza Piotra" i idą 
razem przez życie. Chociaż 
oddalone od siebie 
geograficznie, nie zrywają 
ścisłych więzów rodzinnych.

Nie zamierzona chronologia 
ujawniła mi się dopiero w pracy 
nad "Nie ma domu". Ta najpóźniej 
napisana książka przylega ściśle 
do mego debiutu - "Domu starej 
lady". Pojęcie domu (utrata i 
poszukiwanie) łączy te dwie 
pozycje. Zbliża je następstwo 
zdarzeń - po ucieczce z Polski 
akcja przenosi się do Anglii. 
Różni je nastrój, a także 
intensywność sondażu 
psychologicznego. W tej 
pierwszej i ostatniej książce 
(jak we wszystkich innych) 
chciałam przekazać rytm 
codzienności i okruchy życia, z 
których składa się nasza 
egzystencja, i które później, 
włączone w wielką rzeźbę, 
stwarzają profil epoki.

Dlaczego nie pisałam 
chronologicznie? Ostatni tom 
sagi, "Ameryko! Ameryko!", 
powstał 35 lat wcześniej od 
powieści "Nie ma domu", która 
opowiada o wydarzeniach 
odległych od wyprawy 
amerykańskiej zaledwie o niecałe 
pięć lat.

Pisałam wtedy, gdy czułam się 
gotowa do opracowania tematu pod 
względem emocjonalnym i 
intelektualnym. Muszę przyznać, 
że dopiero długie lata emigracji 
i studia amerykańskie 
przygotowały mnie do pisania o 
tragedii polskiej bez osobistych 
emocji i z dystansem. Mam 
nadzieję, że swoją sagą pomogę 
czytelnikom w odkrywaniu 
bliższej i dalszej przeszłości.



D.M.