jan nowak         jeziorański
    rozmowy o polsce





    polska po komunizmie













          Tom



      całość w #d tomach







           PWZN

           Print 6

         Lublin 1997



Przedruku dokonano

na podstawie pozycji

wydanych przez:

* "Czytelnik"

 Warszawa 1995

 Isbn 83-jg-jbdff-h

* "Universitas"

 Kraków 1995



Redakcja techniczna

wersji brajlowskiej:

 Piotr Kaliński

 Marianna Żydek



Skład, druk i oprawa:

 PWZN Print 6 sp. z o.o.

 20-bah Lublin, Hutnicza 9

 tel.8fax (0-ha) 746-ab-hj




`gw2



Od Autora





Oddaję czytelnikom kolejny wybór moich artykułów i esejów, które ukazały 
się w polskich mediach w latach 1993-1995.

Od chwili upadku PRL i powstania Trzeciej Rzeczpospolitej publicystyka w 
krajowych i polonijnych środkach masowego przekazu stała się dla mnie 
kontynuacją oddziaływania na społeczeństwo, które uprawiałem od 1948 r. 
wpierw na falach BBC, a później Radia Wolna Europa.

Od końca 1989 r. byłem stałym gościem I Programu Telewizji Polskiej. W 
ciągu czterech lat, do września 1993 r., Telewizja nadała ponad setkę moich 
esejów z cyklu "Polska z oddali". Szeroki i życzliwy oddźwięk, potwierdzony 
przez sondaże prowadzone wśród telewidzów przez TVP, były dla mnie źródłem 
wielkiej satysfakcji. Niestety, nie spotkały się z uznaniem nowej dyrekcji 
I Programu, która objęła kierownictwo we wrześniu 1993 r. "Polska z oddali" 
została bez powodu usunięta z ramówki. Po półrocznej przerwie dyrekcja 
Polskiego Radia zaprosiła mnie do wznowienia cyklu na falach eteru.

Eseje "Polska z oddali" powtarzane były w formie przystosowanej do druku 
na łamach prasy krajowej i polonijnej. Tematem, podobnie jak w moich latach 
w Rozgłośni Polskiej RWE, a poprzednio BBC, są nasze polskie troski i 
sprawy. Dziś na plan pierwszy wysuwa się kryzys tożsamości, jaki przeżywa 
pokolenie ukształtowane w ciągu blisko pół wieku w PRL. Kryzys ten to 
konflikt dwóch systemów wartości. Znajduje on swój wyraz zarówno w ocenie 
ludzi, jak i wydarzeń, jakie rozgrywały się w ciągu osiemdziesięciu lat 
mego życia, jak też w ocenie zjawisk i problemów dnia dzisiejszego. 
Poświęcam tej niedawnej przeszłości wiele uwagi, bo toczy się dziś w Polsce 
walka o pamięć społeczną. Jej wynik rzutować będzie bardzo mocno na nasze 
obecne postawy i sposób myślenia, a tym samym wywierać wpływ na 
kształtowanie przyszłości.

Z doświadczeń tej niedawnej przeszłości wypływa troska o bezpieczeństwo 
kraju, a więc o to, by nieszczęścia, jakie spadły na Polskę, już nigdy nie 
powtórzyły się w przyszłości.

Zdaję sobie sprawę, że mój sposób patrzenia na kraj z oddali i z 
perspektywy człowieka wychowanego w latach Drugiej Rzeczpospolitej musi być 
inny od spojrzenia ludzi urodzonych w Polsce Ludowej. Książka ta spełni 
swoje zadanie, jeśli przez konfrontację poglądów autora i czytelników 
pobudzi ich do refleksji.





I. Sylwetki





* Generał Władysław Sikorski. W poszukiwaniu sądu sprawiedliwego

* Śmierć w Giblartarze. Sabotaż czy przypadek?

* Edward Raczyński. Wspomnienie osobiste

* Generał Tadeusz Bór-Komorowski w mojej pamięci

* O godne pochowanie ostatniego króla Polski





Generał

Władysław Sikorski.

W poszukiwaniu

sądu sprawiedliwego





Poznałem w czasie wojny wszystkie główne postacie polskiego dramatu lat 
wojny z wyjątkiem generałów: Roweckiego i Sikorskiego.

Dotarłem do Londynu w pięć miesięcy po śmierci Naczelnego Wodza i byłem 
przyjęty przez prezydenta Rzeczpospolitej Władysława Raczkiewicza. Rozmowa 
toczyła się przy kominku w jego rezydencji. W pewnej chwili prezydent 
zauważył, że siedzę w tym samym fotelu, w którym siadywał zwykle generał 
Sikorski, i zaczął snuć wspomnienia. "Miałem z nim dużo trudności - mówił - 
różniliśmy się usposobieniem i wywodziliśmy się z innych obozów 
politycznych, ale czułem, że pod tym mundurem bije bardzo gorące serce 
człowieka, który żarliwie kocha Polskę. I wie pan - dodał, jakby dziwiąc 
się samemu sobie - mnie jego teraz brakuje".

Wiedziałem o konfliktach między Sikorskim a Raczkiewiczem, który w pewnym 
momencie chciał się go nawet pozbyć. Toteż słowa prezydenta głęboko zapadły 
w mojej pamięci.

Generał Sikorski miał wrogów i ma ich po dzień dzisiejszy. Dawne podziały 
i antagonizmy wciąż rzutują na nasze oceny postaci historycznych. Wyznawcy 
kultu Piłsudskiego mają skłonność do pomniejszania roli Sikorskiego. 
Prawda, że nikt nie uczynił więcej dla odzyskania i obrony niepodległości 
państwa niż Marszałek. Nie można tych dwóch stawiać na równi obok siebie. 
Ale to przecież nie oznacza, by odmawiać wielkich osiągnięć Sikorskiemu. 
Jak każdy człowiek miał swoje wady i popełniał błędy. Zacznijmy jednak ten 
bilans jego życia od plusów.

Działalność niepodległościową zaczynał w gimnazjum. Już wtedy jego dewizą 
stały się słowa: "Idź i czyń ciągle. Czyń bez wytchnienia". Istotnie, przez 
całe życie działał bez wytchnienia w służbie Polski. Dzięki wrodzonej 
inteligencji, energii i talentom organizacyjnym od najmłodszych lat wysuwał 
się wszędzie na czoło. Warto wymienić najważniejsze osiągnięcia.

Po wybuchu pierwszej wojny światowej Austriacy poczuli się zawiedzeni 
przez Piłsudskiego, który budził ich nadzieje, że wkroczenie jego strzelców 
do Kongresówki wywoła tam powstanie na tyłach rosyjskiego frontu. Oddziały 
strzeleckie stanęły wobec ultimatum austriackiego: albo się rozwiążą, albo 
zostaną wcielone do "Landszturmu". Energii i zabiegom głównie Sikorskiego 
zawdzięczać należy ocalenie tego zalążka wojska polskiego, powstanie 
Legionów podlegających Naczelnemu Komitetowi Narodowemu w Galicji. Bez 
Sikorskiego nie byłoby Pierwszej Brygady Piłsudskiego, a więc polskiego 
czynu zbrojnego. Do 1915 r. istniała ścisła współpraca między Sikorskim a 
Piłsudskim.

Jest rok 1920. Wbrew przypuszczeniom Piłsudskiego bolszewicy nie 
skierowali głównego uderzenia na Warszawę. Tuchaczewski postanowił 
powtórzyć manewr Paskiewicza z 1831 r. i obejść stolicę ruchem okrążającym 
od północy i zachodu. Trzem armiom bolszewickim zamykała drogę jedynie 
Piąta Armia Sikorskiego. Groziło jej otoczenie i zniszczenie. Sikorski 
powziął błyskawiczną i ryzykowną decyzję uderzenia wpierw w XV Armię 
nieprzyjaciela. Odepchnął ją pod Nasielskiem, a następnie uderzył w IV 
Armię, która zagrażała od tyłu. Okazane przez Sikorskiego wybitne zdolności 
strategiczne doczekały się po wojnie uznania zarówno ze strony 
Piłsudskiego, jak i Tuchaczewskiego. Z pamiętników tego ostatniego wynika, 
że gdyby Piąta Armia Sikorskiego poniosła klęskę, sukces manewru 
Piłsudskiego byłby chwilowy.

Po zakończeniu wojny polskie siły zbrojne zawdzięczały bardzo wiele 
energii i talentom organizacyjnym Sikorskiego, który zajmował kolejno 
stanowiska szefa sztabu i ministra wojny. Po zabójstwie Narutowicza Polska 
znalazła się na skraju przepaści. Groziła jej anarchia, a może nawet wojna 
domowa. W tym najkrytyczniejszym momencie w dziejach Drugiej 
Rzeczpospolitej Sikorski, postawiony na czele rządu bezpartyjnego, zażegnał 
niebiezpieczeństwo, przywrócił spokój i porządek. Chociaż ten rząd trwał 
tylko sześć miesięcy, zalicza się go, obok rządu Grabskiego, do najlepszych 
gabinetów przed 1926 r.

Po zamachu majowym Generał odsunięty został od czynnej służby wojskowej. 
Następne czternaście lat nie były jednak okresem przymusowej bezczynności. 
Wypełniła je publicystyka i pisanie książek. Najważniejszą, bo proroczą, 
była praca, Przyszła wojna. Przewidział w niej nie tylko niemiecką agresję, 
ale rolę, jaką odegra w niej lotnictwo, broń pancerna i zmotoryzowana 
piechota. W tych latach nawiązał Sikorski bliskie stosunki z Francuzami, 
które przyniosły owoce po klęsce wrześniowej.

W czasie kampanii wrześniowej trzykrotnie próbował Sikorski bez skutku 
oddać się do dyspozycji marszałka Rydza-Śmigłego. W chwili przekraczania 
przez Naczelnego Wodza granicy rumuńskiej zgłosił przez pośrednika gotowość 
pomocy w odtworzeniu wojska we Francji, gdzie miał rozległe stosunki. 
Następnego dnia prezydent i rząd zostali internowani w Rumunii. Ciągłość 
państwa była zagrożona. Po klęsce rządzący obóz sanacyjny był całkowicie 
skompromitowany w kraju, a na Zachodzie traktowany niechętnie jako rząd 
dyktatorski. Groziło to, że Polskę reprezentować będzie w obozie 
sprzymierzonych jakiś Komitet Narodowy. Sikorskiego nie obciążała 
odpowiedzialność za klęskę wrześniową, a na Zachodzie miał opinię 
demokraty. Udało mu się przekonać Francuzów o konieczności wskrzeszenia 
rządu i wojska we Francji. Jedno i drugie było niewątpliwą zasługą 
Generała.

Gdy z kolei Francja poniosła klęskę, Sikorski, pomny przykładu 
Rydza-Śmigłego, trwał do ostatniej chwili przy sojuszniku francuskim. 
Zarzuca mu się nawet, że trwał zbyt długo i stracił przez to część wojska. 
Gdy jednak przekonał się, że kapitulacja jest postanowiona, działał 
błyskawicznie. Jego dramatyczna rozmowa z Churchillem zadecydowała o 
kontynuowaniu przez Polskę wojny u boku osamotnionej Anglii. W tym 
krytycznym momencie wojny, gdy ostateczne zwycięstwo Hitlera wydawało się 
bliskie, niezłomna wiara Sikorskiego w Anglię miała wielkie znaczenie dla 
podtrzymania morale Anglików.

Z perspektywy wydaje się, że największym osiągnięciem Generała była umowa 
Majski-Sikorski, za którą najbardziej był współcześnie atakowany. Zarzuca 
mu się, że zgodził się na podpisanie z Moskwą aktu, który nie przywracał 
przedwojennej granicy, ograniczał się jedynie do stwierdzenia, że pakt 
Ribbentrop-Mołotow przestał istnieć. Anglicy nie usiłowali wywierać w tej 
sprawie żadnego nacisku na Moskwę. Na drugi dzień po napaści Hitlera na 
Sowiety Churchill zaofiarował Stalinowi nieograniczoną pomoc nie obwarowaną 
żadnymi warunkami, ani słowa o Polsce. Pozycja Sikorskiego nie mającego za 
sobą nikogo była bardzo słaba. Początkowo Majski chciał utworzenia w 
Moskwie Polskiego Komitetu Narodowego i podporządkowania mu jednej dywizji 
wojska z dwudziestu tysiącami żołnierza. Z największym trudem udało się 
Sikorskiemu wywalczyć uznanie ciągłości państwa polskiego, a więc 
nawiązanie przez Moskwę stosunków dyplomatycznych z rządem polskim w 
Londynie, zwolnienie z więzień i łagrów około 200 tysięcy Polaków i 
utworzenie armii polskiej podporządkowanej prawowitym władzom 
Rzeczpospolitej i mianowanemu przez nie dowódcy. Przeciwnicy Sikorskiego 
uznali podpisanie umowy bez wyraźnego uznania granicy ryskiej nieomal za 
zdradę. Zachęceni sowieckimi niepowodzeniami w pierwszych dniach wojny 
wierzyli, że Rosja sowiecka będzie rozgromiona przez Niemców. Sikorski zaś 
uważał, że jeśli tak się stanie, pakt i tak utraci wszelkie znaczenie. 
Chodziło mu przede wszystkim o uratowanie kilkuset tysięcy Polaków w Rosji 
i utworzenie polskiej armii. Historia przyznała mu rację. Gdyby umowy nie 
podpisał, do powstania marionetkowego Związku Patriotów Polskich i dywizji 
Berlinga doszłoby o dwa lata wcześniej. Nie byłoby armii Andersa i Monte 
Cassino, a większość żołnierzy, oficerów i Polaków wywiezionych do ZSRR 
zginęłaby w łagrach i na zesłaniu. Zwierzył się Sikorski swemu 
przyjacielowi M. Kukielowi, że gdy się wahał, czy układ podpisać, usłyszał 
szept tysięcy ust: "Spiesz się, ratuj nas". Czas rzeczywiście pracował 
przeciwko Polsce. Pięć miesięcy później, po zatrzymaniu niemieckiej 
ofensywy pod Moskwą, Stalin już na pewno nie podpisałby umowy z Sikorskim.

Pora na wytknięcie słabości Generała. Miał skłonność do pokładania 
przesadnej ufności w sojusznikach. Gdy Piłsudski zerwał z Niemcami i z 
Austrią i organizował w podziemiu POW, Sikorski trzymał się kurczowo 
Austro-Węgier aż do chwili, gdy zdradzili Polskę w pokoju brzeskim. Wierzył 
także do ostatniej chwili w sojusz z Francją nie dostrzegając braku ducha 
ofensywnego i woli do walki Francuzów, wykrwawionych w pierwszej wojnie 
światowej.

Zarzuca się Sikorskiemu porachunki z obozem sanacyjnym: internowanie w 
obozie na Wyspie dawnych piłsudczyków, wśród nich ludzi wysoce 
wartościowych. Poznałem w czasie wojny polskie piekło w Londynie. Poza 
wojskiem większość stanowili ci, którzy opuścili kraj przez most na 
Zbruczu. Od pierwszej chwili wypowiedzieli Generałowi nieubłaganą wojnę na 
górze i na dole. Ograniczyła ona bardzo jego samego, a później 
Mikołajczyka. Niestety, pod wpływem swych doradców, Stanisława Kota i 
generała Izydora Modelskiego, okazywał Generał w tej walce małostkowość. 
Gdy wicepremier Eugeniusz Kwiatkowski, jedna z najpiękniejszych postaci 
Drugiej Rzeczpospolitej, prosił go z Rumunii, gdzie był internowany, by 
przyjął go do wojska w stopniu podporucznika, Generał odmówił. Odrzucił 
człowieka, który narażając się na niechęć Marszałka dwukrotnie próbował 
bezskutecznie doprowadzić do pojednania tych dwóch ludzi.

Najsprawiedliwszy sąd o generale Sikorskim wydał Edward Raczyński, który 
blisko z nim współpracował. Pisał Raczyński o wadach Generała: jego 
próżności, skłonności do autoreklamy, optymizmie często bez pokrycia, 
oderwanym od rzeczywistości, z jakim informował o sytuacji kraju rząd i 
wojsko, o pewności siebie i wierze we własne możliwości graniczące z 
megalomanią, ale przypominał, że nie on jeden grzeszył megalomanią. Te 
słabości Sikorskiego, pisał Raczyński, przesłoniły jego historyczną rolę 
jako organizatora polskich sił zbrojnych, nieustraszonego żołnierza, 
zwycięskiego dowódcy, zręcznego polityka, wybitnie utalentowanego męża 
stanu, a przede wszystkim patriotę, który służył Polsce przez całe życie do 
ostatniego tchu.

Gdy nad trumną Władysława Sikorskiego przemówił dzwon Zygmunta, może 
obecni usłyszeli z zaświatów słowa Generała, które skierował niegdyś do 
swoich żołnierzy:

"Bóg patrzy w moje serce, widzi i zna moje zamiary, które są czyste i 
rzetelne. Jedynym moim celem jest wolna, sprawiedliwa i wielka Polska. Do 
takiej Polski was prowadzę".



"Tydzień Polski"

3 IX 1993







Śmierć w Gibraltarze.

Sabotaż czy przypadek?





O katastrofę gibraltarską otarłem się w 1952 r., gdy RWE poświęciła jej 
słuchowisko dokumentalne. Wzięło w nim udział dwóch koronnych świadków: 
kapitan Ludwik Łubieński i czeski pilot Edward Prchal, oraz generał Marian 
Kukiel, minister obrony w gabinecie Sikorskiego. Kukiel odnosił się z 
największą nieufnością do orzeczenia brytyjskiej komisji, która prowadziła 
dochodzenie w sprawie przyczyn katastrofy, ale nie chciał tego powtórzyć 
przed mikrofonem. Nie mógł zrozumieć, w jaki sposób komisja mogła orzec 
kategorycznie, że tą przyczyną nie był sabotaż, lecz zablokowanie sterów. 
Tego rodzaju orzeczenie, twierdził generał, było możliwe tylko po zbadaniu 
wszystkich części samolotu, a zwłaszcza urządzeń sterowych. Tymczasem 
wydobyto z morza tylko przednią część kadłuba i skrzydła. Kukiel 
podejrzewał, że komisja tuszowała wyniki dochodzeń, gdyż nie była pewna, w 
jakim kierunku poprowadziłyby ślady.

Z Prchalem rozmawiałem osobiście w Nowym Jorku. Zapytałem go, dlaczego on 
jeden miał na sobie kamizelkę ratunkową, dzięki czemu on tylko się 
wyratował. Wyjaśnił, że według obowiązujących przepisów załogi musiały 
nakładać kamizelki ratunkowe przed każdym lotem nad morzem. Kamizelka 
krępowała swobodę ruchów i nie każdy się do tego przepisu stosował. Drugi 
pilot niestety kamizelki nie włożył i utonął. Co było powodem katastrofy? - 
Przypuszczalnie zablokowanie sterów. Jak to "przypuszczalnie", przecież pan 
miał rękę na drążku sterowym? - Bo na skutek uderzenia straciłem pamięć. 
Gdy odzyskałem przytomność, nie wiedziałem, co się stało. Jeżeli stery 
uległy zablokowaniu w pozycji, gdy samolot piął się w górę - to jak mógł 
nagle spaść w morze? Na to proste pytanie, podyktowane zdrowym rozsądkiem, 
nie otrzymałem żadnej odpowiedzi. Po latach Prchal wygrał sprawę o 
oszczerstwo przed sądem brytyjskim, gdy angielski pisarz oskarżył go o 
udział w spisku Churchilla na życie Sikorskiego. Ja także nie wierzę ani w 
ten spisek, ani w udział w nim pilota. Anglicy nie mieli żadnego motywu, by 
likwidować Sikorskiego. Jeśli chcieli się go pozbyć, mogli z nim byli 
zrobić to, co uczynili w rok później z premierem Tomaszem Arciszewskim, gdy 
odmówił on udziału w jałtańskiej transakcji. Mogli po prostu Sikorskiego 
odstawić na bok wraz z całym rządem.

Polska komisja, która prowadziła niezależne dochodzenie, odmówiła 
podżyrowania orzeczeń komisji brytyjskiej. Nie wiadomo, dlaczego jej 
protokoły nie zostały do dziś ujawnione. Mjr Jan Krzyżanowski, który był 
wtajemniczony w jej obrady, mówił mi w połowie lat osiemdziesiątych o 
podejrzeniach sabotażu. Jan Podoski, oficer VI Oddziału Sztabu Naczelnego 
Wodza, w swych wspomnieniach "Zbyt ciekawe czasy" (Warszawa 1991) powtarza 
tezę wysuniętą także przez Olgierda Terleckiego w jego książce poświęconej 
Sikorskiemu. Przed lądowaniem musi być wyłączony pilot automatyczny zwany 
"Georgem". Pilot automatyczny unieruchamiał drążek sterowy. Włącza się go 
dopiero po starcie, gdy samolot osiągnie wysokość co najmniej 30 metrów. W 
tym wypadku samolot wystartował z włączonym "Georgem", który na skutek 
obciążenia przedniej części maszyny - po wypełnieniu zbiorników z benzyną - 
skierował maszynę od razu w dół. Zarówno Terlecki, jak i Podoski 
przypuszczają, że Prchal po prostu zapomniał wyłączyć pilota 
automatycznego. Zapominają, że musiał to uczynić przed lądowaniem. Obaj 
pisząc swe książki nie wiedzieli, że za bezpieczeństwo Gibraltaru 
odpowiedzialny był Kim Philby, szef kontrwywiadu brytyjskiego na Półwyspie 
Iberyjskim (Sekcja 5, M6). Dopiero w 1963 r. Philby po swej ucieczce do 
Moskwy zdemaskowany został jako agent sowiecki wysokiego szczebla. Z tytułu 
swojej funkcji Philby musiał być dokładnie poinformowany zarówno o dniu, 
jak i godzinie przylotu i odlotu samolotu wiozącego na pokładzie Naczelnego 
Wodza. Jego ludzie jako członkowie obsługi naziemnej mieli na miejscu 
nieograniczony dostęp do samolotu. Jeden z wartowników strzegących samolotu 
umieszczony był nie na zewnątrz, ale w środku kabiny, co nigdy nie było 
stosowane. Ów "wartownik" mógł tam czynić bez świadków, co mu się podobało.

Komu zależeć mogło na zgładzeniu Naczelnego Wodza? Stalin był tym, który 
wyciągnął korzyści polityczne ze śmierci Sikorskiego, łączącego w swych 
rękach stanowisko szefa rządu i Naczelnego Wodza. Mikołajczyk nie 
dorównywał Sikorskiemu ani intelektem, ani pozycją i prestiżem w obozie 
sprzymierzonych, a stały konflikt między Mikołajczykiem i Sosnkowskim 
poważnie osłabiał możliwości podejmowania decyzji przez władze polskie w 
Londynie w najbardziej krytycznych chwilach wojny.

Wszystko to są oczywiście tylko poszlaki. W niemieckich dokumentach 
zagarniętych przez aliantów po wojnie nie znaleziono najmniejszego śladu, 
by sprawcami katastrofy gibraltarskiej byli Niemcy. Hitler liczył na to, że 
na tle sprawy polskiej może dojść do konfliktu wśród sprzymierzonych, i w 
tym momencie nie miał interesu w likwidowaniu Sikorskiego. Rozwiązanie 
zagadki mogłoby przynieść tylko dokładne zbadanie dokumentów sowieckich.



"Tydzień Polski"

10 VII 1993







Edward Raczyński.

Wspomnienie osobiste





Gdy na ekranie warszawskiej telewizji ukazało się zdjęcie Edwarda 
Raczyńskiego i spikerka przeczytała wiadomość o jego śmierci, miałem takie 
uczucie, jakby zamykał się bezpowrotnie ogromny kawał mego własnego życia.

Straciłem ojca, gdy miałem 4 lata, i Bóg - jakby chcąc zrekompensować mi 
tę stratę - obdarzył mnie dwoma wielkimi mentorami. Pierwszym był w latach 
akademickich profesor Edward Taylor, a drugim stał się w czasie wojny 
Edward Raczyński. Obaj odnosili się do mnie z jakimś ojcowskim sentymentem 
i zaufaniem, które w pełni odwzajemniałem. Poznałem Ambasadora pół wieku 
temu, gdy jako młody dwudziestodziewięcioletni emisariusz znalazłem się w 
Londynie. Odkryłem od razu, że ten czołowy przedstawiciel nowej, 
międzywojennej dyplomacji polskiej łączy niezwykle gorące uczucia 
patriotyczne z umiejętnością chłodnej i głębokiej oceny wydarzeń i ludzi, 
wypowiadanej zawsze jakby z dystansu.

Bagaż informacji i ocen, który przywiozłem z Londynu do Warszawy w 
przeddzień wybuchu Powstania Warszawskiego, zawdzięczałem głównie 
znajomości tajnych dokumentów udostępnianych mi przez Raczyńskiego i długim 
rozmowom z Ambasadorem w jego gabinecie albo na ławce w pobliskim parku. 
Później, po wojnie ta przyjaźń uległa pogłębieniu. Gdy zostałem dyrektorem 
Rozgłośni Polskiej RWE, Raczyński stał się bezcennym doradcą, w chwilach 
trudnych - niezawodnym oparciem. Gdy trzeba było, osłaniał swoim wielkim 
autorytetem przed nagonkami rodaków. Zachował prestiż i wielki autorytet 
także wśród elit angielskich i amerykańskich. W momentach, gdy spory z 
Amerykanami stawały się niebezpieczne, nigdy nie odmawiał pomocy i 
interwencji, często skutecznej. Korespondencja z Raczyńskim wypełnia kilka 
grubych skoroszytów w moim archiwum. Zamyka ją ostatni list, pisany na 
sześć tygodni przed śmiercią. Chciałem sobie przypomnieć pewien szczegół z 
naszej rozmowy o Churchillu sprzed pół wieku. Raczyński nie tylko ją 
zapamiętał, ale nawet sprostował ten szczegół, który wyleciał mi z pamięci. 
Od mego wyjazdu z Anglii ile razy odwiedzałem Londyn, zaczynałem z reguły 
od wizyty u Raczyńskich. Obok Eugeniusza Kwiatkowskiego i Adama Ciołkosza 
należał Edward Raczyński do najciekawszych rozmówców, jakich napotkałem w 
życiu. Umiał także słuchać. Może utrata wzroku sprawiła, że słuchał tak 
chciwie i tak intensywnie. Od czasu do czasu wygłaszał zwięzłe i precyzyjne 
uwagi. A słuchanie Pana Edwarda, jego ocen teraźniejszości i wspomnień 
przeszłości było zawsze prawdziwą ucztą. Mówił nie tylko o polityce, ale o 
wszystkim - zwłaszcza o literaturze i poezji. Pamiętam dobrze te rozmowy i 
wizyty - po wojnie w willi na Goldes Green, a później w Kensington, w 
skromnym mansardowym mieszkanku, zastawionym starymi meblami, rodzinnymi 
fotografiami i ocalonymi portretami przodków. W czasie jednej z ostatnich 
rozmów prezydent Raczyński przez chyba piętnaście minut recytował z pamięci 
poezje Norwida, po czym przyznał, że go nie lubi! Dlaczego - nie wyjaśnił. 
Może dlatego, że widział w Norwidzie zwycięskiego konkurenta Zygmunta 
Krasińskiego, z którym związany był przez matkę, Panią Różę, primo voto 
żonę syna poety. Napisał o niej piękną książkę, bo był nie tylko mężem 
stanu i dyplomatą, ale także świetnym pisarzem. W żyłach tego ostatniego z 
Raczyńskich, a raczej z ich polskiej linii, płynęła krew wszystkich naszych 
wielkich rodów magnackich. Raczyński był wielkim panem w każdym calu, a 
równocześnie był chemicznie wyprany z wszelkich snobizmów, próżności, 
jakiejkolwiek wyniosłości. Był głęboko wierzącym i praktykującym 
katolikiem, otwartym i tolerancyjnym wobec ludzi całkowicie odmiennych 
przekonań. Nie znam innego człowieka, który miałby równie szczęśliwą i 
długą starość. Zawdzięczał ją oddaniu i troskliwej opiece swej wspaniałej 
towarzyszki, Anieli Raczyńskiej. Jak przed nim Julian Ursyn Niemcewicz, 
Władysław Mickiewicz oraz Bolesław Limanowski, stał się Raczyński żywym 
przęsłem łączącym kilka pokoleń. Z lat dziecinnych pamiętał ostatnich 
weteranów Powstania Listopadowego. Opowiadał mi, jak Henryk Sienkiewicz 
odwiedził Rogalin i postanowił unieść w górę jednego z dwóch chłopców, nie 
pamiętam - Edwarda czy Rogera. Wielki pisarz atletą nie był i przy tym 
pokazie krzepy nadwerężył sobie fatalnie ścięgno. Przeżył Raczyński jedną 
czwartą epoki rozbiorowej, dwudziestolecie niepodległości, był ostatnim 
żyjącym wielkim aktorem polskiego dramatu lat wojny, prezydentem RP na 
uchodźstwie i dożył szczęścia odzyskanej po raz drugi wolności. Do jego 
skromnego mieszkania na poddaszu ciągnęły bez przerwy pielgrzymki z Polski. 
Odwiedzali go Wałęsa, trzej premierzy, ministrowie, działacze polityczni, 
pisarze i artyści. Przyjmował wszystkich z tą samą prostotą i 
serdecznością. Zabrakło mu sił, by odwiedzić Polskę po jej uwolnieniu, ale 
wyraził pragnienie powrotu do swego Rogalina po śmierci, by spocząć na 
zawsze w polskiej ziemi, którą tak kochał i której służył tak wiernie i tak 
długo.



"Tydzień Polski"

3 VIII 1993







Generał Tadeusz

Bór-Komorowski

w mojej pamięci





Stało się wielkim przywilejem mego życia, że miałem okazję poznać z 
bliska dwóch generałów: Tadeusza Bora-Komorowskiego i Tadeusza 
Pełczyńskiego. Wymieniam ich obu jednym tchem, bo ci dwaj dowódcy, różniący 
się od siebie rodowodem politycznym, temperamentem i typem umysłowości, 
wzajemnie się uzupełniali, a na emigracji jakby zrośli się ze sobą. Nie 
było między nimi nigdy współzawodnictwa, zazdrości i niechęci. Jeden o 
drugim wyrażał się z szacunkiem. Pełczyński w ostatniej rozmowie ze mną, 
kiedy przekroczył już dziewięćdziesiątkę, mówił, że im więcej czasu upływa 
od chwili śmierci Bora, tym większe ma dla niego z perspektywy lat uznanie 
i sentyment.

Meldowałem się u nich obu na Mariensztacie w końcu sierpnia 1943 r., 
kiedy odprawiali mnie jako wysłannika do Londynu. Górował wtedy Pełczyński. 
Bór był dowódcą AK dopiero od sześciu tygodni i wyraźnie brakowało mu 
pewności siebie. W czasie Powstania - wkrótce po przejściu Bora i jego 
sztabu ze Starówki do Śródmieścia - wprowadziłem go do studia "Błyskawicy" 
w podziemiach PKO gdzie poprawił i odczytał przed mikrofonem przygotowywany 
przeze mnie tekst. Gdy po oswobodzeniu z niewoli obaj generałowie znaleźli 
się w Londynie, szef sztabu gen. S. Kopański przydzielił mnie do nich w 
roli nieoficjalnego doradcy politycznego, na co obaj chętnie przystali. 
Przysłuchiwałem się, gdy całymi dniami roztrząsali między sobą sierpniową 
decyzję i wszystko, co do niej pchnęło. Widywałem się z gen. Komorowskim 
codziennie, gdy przygotowywałem tekst jego wspomnień powstańczych, 
zamówiony przez "Reader's Digest". W mojej obecności dyktował z notatek 
stenotypistce p. Makarewicz. Nie przychodziło mu to łatwo, bo nie cierpiał 
mówienia o sobie. Był skromny aż do przesady i niewiele dało się od 
Generała wydobyć. Wrodzoną nieśmiałość pokrywał pewną szorstkością. Nigdy 
nie objawiał na zewnątrz swoich uczuć.

Pewnego dnia zastałem Generała w stanie skrajnego przygnębienia. 
Usiłowałem dowiedzieć się, co się stało. Po dłuższym milczeniu Generał 
przyznał się w końcu, że przed godziną dostał pierwszy list od żony, z 
którą rozstał się w Warszawie w przeddzień Powstania. Znalazła się z 
dwojgiem dzieci w Lubece. Pisała, że młodszy synek, urodzony po Powstaniu, 
jest nienormalny i będzie upośledzony do końca życia.

- To z mojej winy - wykrztusił z siebie Generał.

- Jakim sposobem? - zapytałem.

- A bo widzi pan, Irena siedziała sobie bezpiecznie w Górze pod 
Grodziskiem u Zdzitowieckich. 31 lipca przyjechała z Adasiem i niańką do 
Warszawy. Przyszła do mnie wieczorem zapytać, co ma ze sobą robić, gdy 
Sowieci wejdą do Warszawy? Powinienem był odesłać ją natychmiast do Góry. 
Była w ostatnich miesiącach ciąży. Nie zrobiłem tego. Wybuch Powstania 
zaskoczył ją w mieście. Przeżyła straszne rzeczy i taki jest tego rezultat.

- A dlaczego pan jej nie powiedział, że ma natychmiast wracać na wieś?

- Bo nie mogłem ostrzec wszystkich ciężarnych kobiet w Warszawie, więc 
nie miałem prawa robić wyjątku dla własnej żony.

Generał mylił się. Lekarze orzekli, że kalectwo dziecka nie miało nic 
wspólnego z przeżyciami matki. Ale ten jeden epizod starczy za cały 
życiorys generała Bora. Ukazuje człowieka, który zupełnie nie widział 
siebie. Zdradzenie tajemnicy wojskowej było dla niego czymś nie do 
pomyślenia nawet wtedy, gdy chodziło o ocalenie własnej żony i dzieci.

Takim człowiekiem był generał Bór. Nigdy nie marzył o awansach, które raz 
po raz na niego spadały. W chwili wybuchu wojny był znanym jeźdźcem 
sportowym i miał odejść na emeryturę w stopniu pułkownika. W cztery lata 
później był generałem dywizji i Naczelnym Wodzem. Gdy jego adiutant 
"Agaton" (inż. Stanisław Jankowski) meldował mu wiadomość o jego nominacji, 
zasłyszaną z radia londyńskiego, Bór złapał się za głowę i wykrzyknął: 
"Zwariowali!"

Tragiczne polskie losy sprawiły, że w końcowych dniach lipca 1944 r. 
znalazł się w sytuacji, w której każda decyzja była zła, bo prowadziła do 
katastrofy innego rodzaju. Kiedy Pełczyński rozmawiał ze mną przed 
Powstaniem, nie miał żadnych złudzeń, co ich czeka po zajęciu miasta przez 
Sowietów. Gdy Powstanie skończyło się klęską, doszczętnym zniszczeniem 
stolicy i śmiercią blisko 200 tysięcy ludzi - ani on, ani Pełczyński nie 
usiłowali jednym słowem przerzucać odpowiedzialności albo dzielić się z nią 
z innymi. A mogli byli to uczynić wskazując palcem na premiera S. 
Mikołajczyka albo Naczelnego Wodza, gen. K. Sosnkowskiego, który nie wydał 
nigdy jednoznacznego rozkazu. W chwili klęski i niewoli zachowywali się 
obaj Generałowie z największą godnością i do końca życia bronili swej 
decyzji.

Generał Komorowski nie uważał się za wojskowego lub politycznego 
geniusza. Jego decyzje w sprawach wielkich i małych dyktował mu instynkt 
albo raczej niezwykła prawość charakteru i żarliwy, kryształowy patriotyzm. 
Ten patriotyzm nie pozwalał mu nigdy widzieć własnego "ja". Był zawsze 
gotowy wyrzec się wszystkiego w służbie ojczyzny. Takim pozostanie w mojej 
pamięci.



Wstęp do albumu

Gen. T. Bór

-Komorowski,

Londyn 1994







O godne pochowanie

ostatniego króla Polski





Na wstępie pragnę pogratulować Pani Annie Starak znakomitego pomysłu 
wznowienia po dwustu latach królewskich obiadów czwartkowych i podziękować 
za zaproszenie. Nie lada to zaszczyt znaleźć się tu, w Królewskich 
Łazienkach, w pobliżu Sali Stołowej Pałacu na Wyspie w towarzystwie takich 
luminarzy, jak Ignacy Krasicki, Adam Naruszewicz, Stanisław Trembecki, 
Józef Wybicki i kilkunastu innych poetów i pisarzy wieku oświecenia, a 
przede wszystkim samego Króla Jegomości. Mówię tak, bo wydaje mi się, że 
duch Stanisława Augusta i jego współbiesiadników jest dziś wśród nas 
obecny. Nie zacznę, jak oni wonczas zwykli to czynić, od facecji, które 
miały wprowadzić lekki, swobodny nastrój. Chcę zabrać głos w sprawie 
wielkiej krzywdy, wielkiej historycznej niesprawiedliwości, wielkiego 
ludzkiego dramatu ostatniego monarchy Rzeczpospolitej.

Przez 140 lat Stanisław August spoczywał zapomniany w krypcie kościoła 
św. Katarzyny w Petersburgu, w mieście, w którym życie zakończył jako 
honorowy więzień cara Pawła. Nikt się o tę trumnę nie upomniał, gdy 
Rzeczpospolita powróciła do życia i dyktowała bolszewikom warunki pokoju w 
Rydze. Znalazło się wśród nich postanowienie zobowiązujące Sowiety do 
zwrotu zagrabionych skarbów kultury polskiej. Ani słowa o przekazaniu 
szczątków tego, który te skarby gromadził i mnożył. Owszem, Komisja 
Rewindykacyjna otworzyła królewski grobowiec, by przekonać się naocznie, że 
po wielkiej powodzi, która zalała niegdyś kryptę, pozostały w pękniętej 
trumnie już tylko popioły okryte królewskim płaszczem i dwie białe 
pończochy. Po tych oględzinach zatrzaśnięto kryptę z powrotem na długie 
lata. Dopiero gdy rząd sowiecki zdecydował się zamienić kościół św. 
Katarzyny na magazyn i prochom królewskim zagroziła eksmisja na śmietnik - 
rząd polski zdecydował się je przyjąć.

Monarcha zamykający poczet polskich królów powracał do ojczyzny odarty z 
wszelkiego majestatu. Nie witała go na granicy kompania honorowa wojska 
polskiego. Stanisławowi Poniatowskiemu, który ustanowił Order Virtuti 
Militari, odmówiono honorów wojskowych. Zwłoki nieboszczyka króla przez 
cztery dni i cztery noce czekały w wagonie towarowym przeznaczonym do 
transportu bydła na bocznicy sowieckiej stacji granicznej, zanim je Polska 
przyjęła. Chowano go w podziemiach kościoła w Wołczynie potajemnie, pod 
osłoną nocy jak złoczyńcę. Społeczeństwo dowiedziało się o tym, gdy było 
już po wszystkim z dwuzdaniowego komunikatu sowieckiej agencji TASS. Burza, 
jaka wybuchła w opinii publicznej, i głośne wołania, domagające się 
złożenia królewskich prochów na Wawelu, wyciszył wybuch wojny.

Zły los nadal jednak prześladował królewskie szczątki. Jeszcze jeden 
rozbiór Polski dokonany w pakcie Ribbentrop-Mołotow sprawił, że po wojnie 
znalazły się znowu poza granicami Rzeczpospolitej. Kościół w Wołczynie 
zamieniony został na magazyn nawozów sztucznych, ale rządy Polski Ludowej 
nie miały odwagi, by upomnieć się o króla Obojga Narodów. Przez długie lata 
nie chciały przecież dopuścić do odbudowy Zamku Królewskiego. W 1963 r. 
usiłowałem przerwać to milczenie. W ankiecie radiowej Wolnej Europy na 
pytanie, gdzie powinien spocząć ostatni król polski, udzieliły odpowiedzi 
dwadzieścia trzy czołowe osobistości emigracji. Zainteresowanie słuchaczy 
było ogromne. Władza ludowa odpowiedziała obojętnym milczeniem.

Trzecia Rzeczpospolita będzie niebawem obchodzić swe pięciolecie, ale 
prochy królewskie, sprowadzone z Wołczyna, nie doczekały się do tej chwili 
godnego pochówku. Kustosz Zamku otacza królewskie prochy należnym 
pietyzmem, lecz nie zmienia to faktu, że przechowywane są w pojemniku i w 
schowku zamkowym. O kilkaset kroków od komnat zamkowych, w krypcie 
świętojańskiej katedry czeka na króla miejsce wyznaczone przez Prymasa 
Polski. Niedawno złożono w tym podziemiu prochy Ignacego Paderewskiego i 
generała Kazimierza Sosnkowskiego. Edwarda Raczyńskiego, prezydenta na 
wygnaniu, pochowała Rzeczpospolita w jego Rogalinie. Spoczął na Wawelu 
Naczelny Wódz, generał Władysław Sikorski. Rok nie mija bez uroczystych 
pogrzebów państwowych, a prochy królewskie wciąż czekają na swoje miejsce 
wiecznego spoczynku, bo w skarbie Trzeciej Rzeczpospolitej zabrakło grosza 
na pochówek. A równocześnie kat Polski, Bolesław Bierut, króluje w 
majestatycznym grobowcu nad mogiłami swoich ofiar.

Czy ostatni król Polski naprawdę zasłużył sobie na tak bezprzykładne 
spostponowanie po śmierci? Aby go sądzić - nie potrzeba prawdy ukrywać. 
Stanisław August nie zasiadł na tronie z woli szlacheckiego elektoratu, ale 
z woli carycy, a droga do tronu prowadziła przez jej łoże. Nigdy mu tego 
nie zapomniano, jak i nie zapomniano, że położył podpis pod aktem drugiego 
rozbioru, a trzeci legitymizował przez abdykację i odesłanie królewskich 
insygniów Katarzynie. Przyjął od carycy szczodry zasiłek w złocie na 
spłacenie swych długów. W odróżnieniu od swego bratanka, księcia Józefa, 
nie zdobył się na to, by poświęcić życie czy też narazić na więzienie i 
prześladowanie w obronie honoru Polski. Lecz nie był w tej hańbie 
odosobniony. W dwa lata później bohater narodowy, Tadeusz Kościuszko, 
odzyskał wolność dla siebie i swych towarzyszy uwięzionych w petersburskiej 
twierdzy za cenę złożenia carowi wiernopoddańczej przysięgi i wyrzeczenia 
się walki z nim do końca życia.

Przyjął z rąk cara 12 tysięcy dukatów. Nikt mu tego nie pamięta, mało kto 
czytał ową przysięgę, która w każdym słowie była pogwałceniem innej 
przysięgi, złożonej narodowi na Rynku Krakowskim. Kościuszko pozostał 
narodową świętością, wzorem obywatelskich cnót i patriotyzmu. Pochowano go 
na Wawelu. A Stanisław August?

Skoro rzucamy na szale jego przewiny - sprawiedliwość wymaga, byśmy 
zważyli także jego zasługi. Ostatni król stał się bowiem-kozłem ofiarnym. 
Na niego zrzucił naród winę za rozbiory, która w dużej mierze spadała na 
samych Polaków. Przypomnijmy więc, że Polska utraciła niepodległość nie w 
1795, lecz w 1704 r., gdy August II wbrew najbardziej żywotnym interesom 
Rzeczpospolitej podpisał dobrowolnie traktat z Rosją zezwalający jej na 
wprowadzenie swych wojsk w granice Rzeczpospolitej. Jak pisał Jasienica, za 
wojskiem szła carska władza. Wielkorządcą Polski stał się z czasem 
ambasador rosyjski w Warszawie. To wojska rosyjskie otaczające pole 
elekcyjne nie dopuściły do tronu wybranego przez szlachtę Stanisława 
Leszczyńskiego i pod groźbą bagnetów osadziły na nim Augusta III. Od 1704 
r. Polska istniała wprawdzie na mapie, ale z przerwą kilku lat stała się 
państwem wasalnym, w którym nic nie mogło się stać bez rosyjskiego 
przyzwolenia.

Prawdziwym i bezspornym sprawcą rozbiorów był August II. Kierując się 
swymi dynastycznymi ambicjami wszedł w sojusz z Piotrem Wielkim przeciwko 
Szwecji. Przyczynił się przez to do zwycięstwa Rosji, które podniosło ją do 
rangi wielkiego mocarstwa i zwichnęło równowagę sił. Wojna toczyła się ze 
Szwecją, ale łupem wojennym stała się dla Rosji Polska.

Pierwszy pomysł rozbioru Polski narodził się w głowie Augusta II. Na trzy 
dni przed śmiercią zwierzał się po pijanemu wobec posła pruskiego ze swych 
planów podziału państwa, które uczyniło go swym królem. Dziś August II 
spoczywa w majestacie w wawelskim panteonie, a Stanisław August wciąż nie 
ma swego grobu.

Ostatni polski monarcha zawdzięczał swój tron Katarzynie, to prawda. Ale 
nie stał się w jej ręku powolnym narzędziem, nie był królem marionetkowym. 
Znakomity znawca dziejów Polski XVIII wieku, profesor Bronisław Dembiński, 
mówił swemu asystentowi Leonowi Koczemu, że ktokolwiek przebije się przez 
niesprawiedliwe stereotypy otaczające króla, kto zagłębi się w jego 
korespondencję i dokumenty, kto zbada jego uczynki, ten musi dojść do 
wniosku, że Stanisław August był nie tylko najmądrzejszym statystą swej 
epoki, nie tylko przerastał inteligencją, zmysłem politycznym i rozległymi 
horyzontami swoich współczesnych, ale wszystkie swoje działania, wszystkie 
przebiegłe zabiegi dyplomatyczne poświęcał od pierwszych dni swojego 
panowania próbom ocalenia tego, co jeszcze można było uratować. 
Dysproporcja sił była tak wielka, że Polski ujarzmionej przez wschodniego 
sąsiada nie potrafiłby oswobodzić ani Chrobry, ani Batory, ani Sobieski. 
Prusy i Austria wyciągały drapieżne ręce po polskie ziemie - dążyły do 
rozbiorów. Celem Rosji było umocnienie panowania nad całym państwem. Nie 
leżało w jej interesie dzielenie się tą zdobyczą z innymi. Widział więc 
Stanisław August szanse przetrwania państwa, ocalenia całości w wasalnym 
sojuszu z Rosją. Stał się w jakimś sensie prekursorem myśli, które 
towarzyszyły walce Polaków o wyzwolenie w latach Polski Ludowej. Toć 
przecie i my w Rozgłośni Polskiej RWE rozumowaliśmy, że gdy człowiek 
bezbronny znajdzie się w klatce drapieżnika, nie wolno mu drażnić bestii. 
Jeśli chce przeżyć, musi powstrzymać się od wszelkich gwałtownych ruchów. I 
naszą troską także było przetrwanie państwa w nienaruszonych granicach do 
chwili, gdy nadarzy się sposobność wydostania się z klatki. Byliśmy w 
szczęśliwszym położeniu niż Stanisław August, bo po bolesnych 
doświadczeniach ostatniej wojny nasze słowa padały na podatny grunt. 
Poniatowski nie mógł być, niestety, konsekwentny w realizowaniu swej 
koncepcji. Był uwikłany w tragiczną sprzeczność między nastrojami 
społeczeństwa i polską racją stanu. Stał się jednym z głównych promotorów 
moralnego ruchu odrodzenia z upadku, w jaki pogrążyły Rzeczpospolitą rządy 
Sasów i szlachecka anarchia.

Jak słusznie pisał Jasienica, ten wspaniały ruch ozdrowieńczy nie 
pozwolił narodowi zastygnąć w bezruchu, w biernym przeczekaniu. Budził 
spontaniczne dążenia do zerwania więzów i do reform, które były wielkie i 
szlachetne, lecz wciągały bezsilne państwo w konflikt z rosyjską potęgą. 
Nie mógł król przyjąć oferty Katarzyny sojuszu z Rosją w wojnie z Turcją, 
choć widział w nim szanse odbudowy sił zbrojnych, bo byłby uznany za 
zdrajcę. Najbardziej obawiał się Prus. Wiedział, że przymierze z Prusami 
okaże się zgubne, ale przyłączył się do patriotów, którzy w tym podstępnym 
sojuszu dopatrywali się szansy uzdrowienia ustroju wbrew carycy. Był król 
duchem spisku uwieńczonego uchwaleniem Konstytucji Trzeciego Maja, był wraz 
z Kołłątajem współautorem jej postanowień. Jego rękę i jego myśl odnaleźć 
można w każdym paragrafie. Jego późniejsze przystąpienie do Targowicy nie 
było żadnym aktem zdrady. To samo uczynił Kołłątaj i większość uczestników 
wielkiego spisku. Usiłował król wraz z innymi ratować Polskę przed tym, co 
się nieubłaganie zbliżało - przed drugim rozbiorem.

Rzeczpospolita utonęła tuż u brzegu. Państwo polskie wykreślone zostało z 
mapy świata na dwa lata zaledwie przed śmiercią Katarzyny. Jej zgon w 
sposób radykalny zmienił położenie. Gdyby Polacy pozwolili swemu królowi 
konsekwentnie realizować politykę przeczekania, zyskiwania na czasie, nawet 
ta resztówka, która pozostała po drugim rozbiorze, doczekałaby się wojen 
napoleońskich. Państwo polskie przetrwałoby i odzyskało prawdopodobnie 
ziemie pruskiego i austriackiego zaboru, stałoby się ważnym elementem 
europejskiej równowagi. Wielki ruch odrodzenia, któremu sam król patronował 
i ulegał, nie uratował państwa, a może nawet sprowadził jego zagładę, ale 
ocalił naród. Wydobył go z upadku, pozwolił mu przetrwać stuletnią niewolę. 
Zwłoki królewskie zamieniły się w garść popiołu, ale przetrwał plon jego 
panowania. Komisja Edukacji Narodowej i popierana przez króla reforma 
szkolnictwa wydobyła naród z ciemnoty. Szkoła Rycerska, nazwana później 
Szkołą Kadetów, wychowała wspaniałą kadrę ludzi, dzięki którym 
promieniowała w przyszłość aż do połowy następnego stulecia. Konstytucja 
Trzeciego Maja przywróciła narodowi wiarę w siebie i poczucie dumy 
narodowej, stała się ostatnim wiatykiem na długą drogę niewoli. Pokazał 
Stanisław Poniatowski, że nawet w państwie zniewolonym przez obcą przemoc 
naród może tworzyć i pomnażać swoje wartości. Królewski mecenat wzbogacił 
skarby naszego kulturalnego dziedzictwa jak nikt inny przed nim. Wspierał 
hojnie artystów i pisarzy, fundował stypendia, by mogli studiować za 
granicą. A z zagranicy sprowadzał do Polski nie tylko wielkich malarzy i 
architektów, ale także kosztowne lunety i najnowsze przyrządy na użytek 
polskiej nauki. Zakładał biblioteki i tworzył zbiory - ileż inicjatyw i w 
ilu dziedzinach, poczynając od Kanału Królewskiego, a kończąc na 
manufakturze porcelany.

Warszawa zawdzięczała mu większość tego, co było w niej piękne wraz z tą 
perłą architektury, jaką jest Pałac Łazienkowski otoczony jednym z 
najwspanialszych parków w Europie. Ale stolica zawdzięcza mu coś więcej niż 
stanisławowskie zabytki i dzieła sztuki. Błaganiom i zaklęciom króla 
zawdzięczała Warszawa ocalenie przed losem, jaki spotkał Pragę - przed 
rzezią ludności przez żołdaków Suworowa. Był Stanisław August panem ludzkim 
i dobrym. Jeszcze w tragicznych chwilach abdykacji upominał się o 
uwolnienie ludzi, którzy porwali się na niego w latach konfederacji 
barskiej i gnili od tego czasu w więzieniu.

Są dziś w Warszawie ulice, które noszą różne nazwy. Jest ulica Bajeczna, 
jest Bajkowa i Baśniowa. Jest nawet ulica Zeusa. Nikt jeszcze nie pomyślał, 
by na przykład Belwederską przemianować na Aleję Stanisława Augusta.

W monumentalnej biografii Stanisława Augusta, napisanej przez Adama 
Zamoyskiego, potomka po kądzieli familii Czartoryskich, opisany jest pewien 
epizod, który warto wspomnieć.

W zimowy poranek, 7 stycznia 1796 r. opuszczał król Warszawę pod eskortą 
żołdaków Suworowa. Gdy znalazł się na drugim brzegu Wisły, kazał zatrzymać 
powóz, wydobył lunetę i wpatrywał się w profil swojej Warszawy. I nie mógł 
od tego widoku oderwać się, tak jak trudno oderwać wzrok od oblicza 
ukochanego człowieka, gdy patrzymy na nie po raz ostatni. Wpatrywał się 
król w swoje miasto przez dwie godziny budząc rosnące zniecierpliwienie 
eskorty.

Dziś z tego miejsca, z Królewskich Łazienek, korzystając z obecności 
radia i telewizji zwracam się z apelem do ludu Warszawy, aby spłacił dług, 
jaki zaciągnął wobec swego monarchy, i wyprawił mu godny pogrzeb. Aby 
ostatni król polski mógł wreszcie spocząć w majestacie, w podziemiach 
świętojańskiej fary, w tej świątyni, w której był koronowany i w której 
przeżył najszczęśliwszą chwilę swego życia, gdy król był z narodem, a naród 
z królem, gdy niesiono go na rękach wśród okrzyków: "Wiwat król, wiwat 
konstytucja, wiwat wszystkie stany".



Apel wygłoszony

na Obiedzie Czwartkowym

w Łazienkach, 21 IV 1994







II. Rozmowy o Polsce





* Dlaczego nie wracam?

* Przeszłość uczy

* Długi cień PRL-u

* Nie od razu Kraków zbudowano





Dlaczego nie wracam?





Czy myślę o powrocie do kraju? W moim wypadku pytanie to skierowane 
zostało pod fałszywym adresem, bo mam prawo powiedzieć, że nigdy właściwie 
Polski nie opuściłem. Wciąż w niej żyłem i żyję. Pierwsze sześć lat po 
wojnie spędziliśmy w Londynie, następne dwadzieścia pięć w Monachium, 
ostatnie siedemnaście w Waszyngtonie. Ale w ciągu tych czterdziestu 
dziewięciu lat, które upłynęły od zakończenia wojny - zarówno wtedy, gdy 
pracowałem w polskiej sekcji BBC, jak i wówczas, kiedy kierowałem 
Rozgłośnią Polską RWE w Monachium, a wreszcie teraz, w Waszyngtonie - cały 
mój aparat nadawczo-odbiorczy od rana do nocy był i jest nastawiony tylko i 
wyłącznie na Polskę. W Monachium miałem do dyspozycji spory personel, 
którego jedynym zadaniem było zapewnienie mnie i moim współpracownikom 
nieustannego dopływu informacji o tym, co dzieje się w Polsce. W wypadku 
ważnych wydarzeń wiadomość docierała do mnie w chwili, kiedy ją wystukiwał 
dalekopis, a więc na gorąco. Byliśmy nie tylko poinformowani o wydarzeniach 
w kraju, ale niejako włączeni w jego życie. Mieliśmy poczucie, że 
wywieramy 
jakiś tam wpływ na kształtowanie się rzeczywistości polskiej. Z czasem to 
życie wydarzeniami w kraju stało się nałogiem, takim samym jak, powiedzmy, 
palenie papierosów. Znam tylko trzech ludzi na emigracji, którzy padli 
ofiarą tego nałogu - mój zastępca, Tadeusz Żenczykowski, Jerzy Giedroyć i 
świętej pamięci Adam Ciołkosz.

W Waszyngtonie moja codzienna dieta informacyjna to nieoceniony 
komputerowy dziennik "Donosy", informujący w telegraficznym skrócie o 
wypadkach z ostatniej doby. Dalej - codzienne raporty, tzw. Daily Reports, 
nadsyłane z Instytutu Studiów RWE w Monachium, no i dwie gazety oraz jeden 
tygodnik, które dzięki uprzejmości redakcji otrzymuję bezpłatnie. Są 
przysyłane pocztą lotniczą - "Gazeta Wyborcza", "Rzeczpospolita" i 
"Tygodnik Powszechny". Tygodnik "Wprost", niestety wysyłany pocztą zwykłą, 
dociera dopiero po miesiącu. Uzupełnieniem tego wszystkiego są tygodniowe 
przeglądy prasy RWE. W rezultacie wydaje mi się, że wiem chyba dużo więcej 
o tym, co się dzieje w Polsce aniżeli przeciętny człowiek, który znajduje 
się tam, fizycznie na miejscu. Poza tym cała moja publicystyka polityczna 
poświęcona jest wyłącznie sprawom krajowym. Ma ona zresztą może większą 
wiarygodność dzięki temu, że odległość z Waszyngtonu do Warszawy 
zabezpiecza przed wciąganiem w rozgrywki i konflikty, a tym samym zapewnia 
bardziej obiektywne spojrzenie.

Dlaczego jeszcze nie wracam? Otóż wracam, i to dość często. Od chwili, 
którą ja osobiście przeżyłem jako dzień wyzwolenia, to jest od chwili 
upadku wasalnych rządów PRL i utworzenia pierwszego suwerennego rządu 
polskiego Tadeusza Mazowieckiego, byłem w Polsce 16 razy (musiałem policzyć 
pieczątki w paszporcie, żeby się nie pomylić). Korzystam przeważnie z 
różnych zaproszeń. Śmieję się, że zapraszany jestem zwykle w charakterze 
pamiątki historycznej, bo najczęściej na jakieś okrągłe rocznice. Po raz 
siedemnasty odwiedzę kraj w drugiej połowie kwietnia na zaproszenie mojego 
wydawcy, "Czytelnika", który urządza mi objazd z odczytami na prowincji. 
Odwiedzę Lublin, Gdańsk, Szczecin, Poznań, Wrocław, Kraków i Nowy Sącz. A 
po raz osiemnasty przylecę w sierpniu, aby wziąć udział w 50. rocznicy 
Powstania Warszawskiego.

Czuję się w Polsce lepiej niż gdziekolwiek indziej, nie wyłączając 
Waszyngtonu, który jest zresztą bardzo pięknym i ciekawym miastem. Może 
dlatego, że patrząc na kraj niejako z zewnątrz, dostrzegam w obecnej 
rzeczywistości nie tylko cienie, ale także światła, które w moim odbiorze 
przeważają, może dlatego, że już na pokładzie LOT-u, w otoczeniu (czasem 
hałaśliwym) rodaków odczuwam przyjemną atmosferę swojskości. A może 
dlatego, że znajduję się w sytuacji wyjątkowej, bo na ogół ludzie w Polsce 
odnoszą się do mnie z dużą serdecznością i spotykam się z bardzo ciepłym 
przyjęciem. W lecie ubiegłego roku w ciągu trzech miesięcy spędzonych 
przymusowo w warszawskiej klinice czułem się jak król. Gdy znalazłem się z 
powrotem w Waszyngtonie, wydawało mi się, że zostałem zdetronizowany do 
roli zwykłego obywatela.

Dlaczego więc nie wracam na stałe? Większość ludzi w moim wieku (80 lat) 
odpowie, że starych drzew nie da się przesadzać. Za głęboko wrosły 
korzeniami w obcą glebę.

Do mnie to się nie odnosi. Nic nie stoi na przeszkodzie, by sprzedać nasz 
ładny domek w zielonej dzielnicy w Annandale, spakować manatki i skończyć z 
rozdwojeniem jaźni, polegającym na tym, że w myślach i w duchu żyję w 
Warszawie, a fizycznie na przedmieściu Waszyngtonu. Powód jest prosty: tu 
jestem pożyteczny i mam robotę, która w tym późnym okresie życia całkowicie 
zaspokaja moje aspiracje. W metropolii supermocarstwa jestem aktywny, w 
Polsce przeszedłbym z miejsca w stan spoczynku, znalazłbym się w lamusie, z 
którego wyciągano by mnie tylko przy okazji jakichś rocznic. Nie ubiegam 
się o żadne stanowisko w Polsce z wyboru czy nominacji, bo na to za późno, 
ale bezczynność byłaby niezdrowa. Człowiek jest jak akumulator, który sam 
się ładuje. Bezruch oznacza utratę energii i sprawności, zwłaszcza gdy 
bateria jest już stara. Długie lata współpracy z Amerykanami przyniosły 
rozbudowanie kontaktów i stosunków osobistych, różnych znajomości, które 
ułatwiają dziś dostęp do ludzi posiadających pośredni czy bezpośredni wpływ 
na politykę i opinię publiczną supermocarstwa. Trzeba byłoby wyrzec się 
tego atutu i szans, jakie z tym się wiążą. Nie chcę tego wpływu przeceniać 
czy wyolbrzymiać. Ma on zresztą charakter wyłącznie doradczy, wynika z 
doświadczenia i specjalności, jaką jest w moim wypadku dobra znajomość 
Polski i Europy Środkowo-Wschodniej, a także mentalności moich 
amerykańskich rozmówców. Czasem są to sprawy mniejszej wagi, jak pomoc 
jakiejś placówce, która na nią zasługuje, a czasem sprawy, od których może 
zależeć przyszłość kraju. Dziś, gdy piszę te słowa, na porządku dziennym 
jest walka Polonii o bezpieczeństwo macierzystego kraju - a więc listy, 
memoriały, rozmowy. I sprawa druga, o dużo mniejszym znaczeniu - zabiegi 
oto, by wiceprezydent Alexander Gore zjawił się w Warszawie 1 sierpnia, 
wziął udział w uroczystościach rocznicy Powstania Warszawskiego. A także o 
to, by w delegacji prezydenta Stanów Zjednoczonych znaleźli się lotnicy 
amerykańscy, którzy pół wieku temu zrzucali konającemu miastu amunicję, 
żywność i broń. Może to się uda. A może nie.

Czy myślę o powrocie na stałe do kraju? Owszem, chciałbym wrócić "na 
starość". Bo starość to nie te 80 lat, które dźwigam na grzbiecie. Starość 
to utrata sprawności, energii i chęci do pracy. Dziś byłoby jeszcze trochę 
za wcześnie.



"Polityka"

2 VI 1994







Przeszłość uczy





- Przed rozmową z Panem ostrzegano mnie: będziesz rozmawiać z człowiekiem 
legendą, nie uda ci się... A ja myślałam o czym innym. Dziś mam tyle lat, 
ile Pan wtedy, kiedy został kurierem z Warszawy. Jak mówią moi rówieśnicy, 
nie musimy pokonywać niebezpiecznych przeszkód, ale też nie potrafimy 
jeszcze normalnie żyć. Zastanawiam się, co Pan dziś o nas myśli.

- To bardzo sympatyczne pytanie. Rozmawia pani z człowiekiem, który nigdy 
nie uważał siebie za wielkość, legendę i bardzo lubi wymieniać poglądy ze 
swoimi "wnukami", a pani mogłaby być moją wnuczką. Pani pokolenie wychowało 
się w innych warunkach niż moje, ma inne punkty odniesienia i nie przeszło 
przez te same doświadczenia. Co innego doświadczać samemu; a co innego 
czytać czy słuchać o tym, co przeżywali poprzednicy. Musicie być inni. 
Staram się zrozumieć młodych i mam nadzieję, że to mi się udaje. Mówi pani, 
że nie umiecie normalnie żyć. A jak może być inaczej, skoro życie w Polsce 
nie jest normalne. Stary porządek runął, a nowy zaczyna się dopiero z bólem 
wyłaniać z zamętu. Niełatwo przystosować się do nowej rzeczywistości, gdy 
wszystko jest płynne i nieustannie się zmienia.

- Wróćmy do Pana osoby. Kim Pan właściwie jest? Na pierwszym miejscu 
zachował Pan swój pseudonim kurierski: Jan Nowak, pozostając przecież 
Jeziorańskim. Wydaje się, że patriotyzm to pierwsza Pana natura.

- Czuję się zaskoczony tym pytaniem. Nie bawię się w introspekcje i nie 
zastanawiam się nad samym sobą. Od dzieciństwa chciałem żyć i pracować dla 
kraju. Marzyłem o tym, aby coś dla niego zrobić. Studiowałem ekonomię, bo 
przed wojną wydawało mi się, że najważniejszą rzeczą będzie podniesienie 
Polski z niżu, w jakim pogrążyła ją epoka rozbiorowa. Stało się inaczej. 
Życie wypełniła mi walka o odzyskanie niepodległości. Uważam, że człowiek 
najpewniej znajdzie szczęście i zaspokojenie swoich aspiracji w służbie 
jakiejś altruistycznej idei, w którą wierzy i której oddaje się bez reszty.

- Spotkał Pan tylu wybitnych przywódców. Już w czasie drugiej wojny, jako 
młody człowiek - W. Churchilla, K. Sosnkowskiego, E. Raczyńskiego... nie 
mówiąc o czasach późniejszych. Kto najbardziej odpowiadał Panu jako 
osobowość polityczna i człowiek?

- Przywódcy wydają się więksi na odległość niż przy bliższym, osobistym 
poznaniu. W czasie wojny nie zetknąłem się tylko z W. Sikorskim i S. 
Roweckim. Żaden z tych, których poznałem, nie zasługiwał na miano 
wielkiego. Nad okresem powojennym dominują dwie postaci: Prymas Tysiąclecia 
- Stefan kardynał Wyszyński i Papież Jan Paweł II. Znałem kardynała 
Wyszyńskiego i wielokrotnie długo rozmawiałem z Papieżem Janem Pawłem II. 
Uważam ich obu za ludzi wielkich.

- To, co zostaje w pamięci czytelnikom Pana książek czy słuchaczom Wolnej 
Europy, to brak jadu i nienawiści wobec tych, którzy w Pana i sprawę polską 
godzili. Ta postawa owocuje. Jak trzeba na nią zapracować?

- Moja matka wpajała nam od maleńkości przekonanie, że niechęć do 
drugiego człowieka, wypływająca z jego odmiennej narodowości, rasy, 
religii, jest po prostu grzechem. Doświadczenie nauczyło mnie, że nienawiść 
jest jak bumerang. Uderza w tego, który ją szerzy. Tolerancja, chęć 
zrozumienia człowieka, z którym się nie zgadzam, jest postawą najbardziej 
owocną pod warunkiem, że nie zaciera granicy między złem i dobrem, nie 
osłabia walki z tym, co uważam za zło.

- Pretekstem naszej rozmowy jest okrągła 50. rocznica Powstania 
Warszawskiego. Jakie wydarzenia z Powstania zostały Panu na dnie serca i 
pamięci?

- Największe przeżycie w czasie Powstania opisałem w Kurierze z Warszawy. 
Było to w drugim dniu Powstania na Świętokrzyskiej, gdy Śródmieście zostało 
już oswobodzone od Niemców. Ludzie wylegli na ulicę i w wybuchu szalonego 
entuzjazmu wznosili barykady i śpiewali Warszawiankę. Przeżywaliśmy szaloną 
radość z wolności odzyskanej własnymi rękami. Przeżyłem wtedy uniesienie, 
którego nie zaznałem nigdy przedtem i nigdy potem.

- Kontynuując powstańczy wątek - co dziś słychać u Pańskiej małżonki 
"Grety", bo taki był jej okupacyjny pseudonim. Zawarliście ślub podczas 
Powstania.

- Bez "Grety" niczego bym w życiu nie osiągnął. Ona organizowała moje 
życie w taki sposób, żebym mógł się skoncentrować wyłącznie na mojej pracy. 
Dbała o moje zdrowie. Dzięki niej po przekroczeniu osiemdziesiątki czuję 
się, jak gdybym miał lat pięćdziesiąt. Gdy byłem dyrektorem Wolnej Europy, 
miałem cały sztab sekretarek i współpracowników. Gdy opuściłem radio - 
miałem już tylko "Gretę" - jedyną sekretarkę i pomocnicę.

- Kogo Pan wspomina 1 sierpnia?

- Mego szefa "Kanię" - Tadeusza Żenczykowskiego, generała "Montera" - 
Antoniego Chruściela, "Gretę", jej siostrę "Julię", czyli Barbarę Wolską, 
która poległa 17 sierpnia, wszystkich, którzy w godzinie "W" znaleźli się w 
mieszkaniu na Jasnej, a później w hotelu "Victoria".

- Czy w momencie powrotu do stolicy 26 lipca 1944 r. nie zadawał Pan 
sobie pytania, jaki sens miało kurierskie ryzyko? Przywiezione wieści w 
kraju niewiele pomogły.

- Nigdy nie przyszło mi na myśl, że ryzyko, które ponosiłem, nie miało 
sensu. Moje możliwości wywierania jakiegoś wpływu na ówczesną sytuację były 
minimalne albo żadne. Ale miałem poczucie spełnionego obowiązku 
żołnierskiego. Wykonałem wszystko, co do mnie należało.

- Jak Pan poczuł się w Londynie, kiedy uświadomił sobie, że Polska tak 
czy siak znajduje się pod okupacją sowiecką?

- Ten moment w Londynie, kiedy zrozumiałem, że dla Polski nie ma ratunku 
- to najstraszniejsza chwila, jaką przeżyłem. Było to w styczniu 1944 r., 
kiedy dowiedziałem się, że alianci z góry podzielili między sobą przyszłe 
strefy okupacyjne. Z tego podziału wynikało, że Polska znajdzie się 
całkowicie we władaniu wojsk sowieckich i że Sowieci będą mogli robić w 
naszym kraju wszystko, co zechcą.

- Widział Pan ojczyznę z różnych perspektyw Warszawa-Londyn. Czy to 
pomagało w uzyskaniu dystansu?

- Rzeczywiście oglądałem obie strony księżyca. Patrzyłem na Polskę z 
perspektywy Londynu i Warszawy. Znalazłem się w samym środku gry o Polskę. 
I to było moją największą osobistą tragedią, bo zdawałem sobie sprawę, że 
naród, nie wyłączając przywódców, żyje w zupełnym oderwaniu od 
rzeczywistości - w świecie złudzeń i fałszywych nadziei. Zupełnie nie zdaje 
sobie sprawy z tego, co go czeka. »Tragizm polegał na tym, że ja, mając 
bezpośredni dostęp do ludzi decydujących po obu stronach i do dokumentów, 
byłem chyba jedynym człowiekiem, który to wszystko widział, a równocześnie 
czuł się zupełnie bezsilny.

- Czy sądzi Pan nadal, że leżymy w złym miejscu Europy? Nasza sytuacja 
geopolityczna szczególnie dawała się we znaki podczas drugiej wojny, kiedy 
alianci po prostu o nas nie myśleli, bo byliśmy za daleko...

- Nasze położenie geograficzne jest wciąż niebezpieczne i w jakiejś 
dalszej przyszłości mogą wyłonić się znowu dawne zagrożenia. Ale mamy w 
sobie jakąś przedziwną twardość charakteru, którą w sposób proroczy 
określił kronikarz Gall, już w początkach XII wieku, a więc u zarania 
naszych dziejów. Niech Pani posłucha, jak pisał: "Kraj ten pod tym 
zwłaszcza względem zasługuje na wywyższenie nad innymi, że choć otoczony 
przez tyle ludów chrześcijańskich i pogańskich i nieustannie napadany przez 
wszystkie naraz i przez każdy z osobna nigdy przecie nie został przez 
nikogo ujarzmiony".

- Pierwsza rzecz, którą dźwigał Pan w Powstaniu, było radio, na którego 
usługach pozostał Pan przez następne 63 dni. Czy stąd zamiłowanie do 
późniejszej pracy radiowej, do Wolnej Europy?

- Zamiłowanie do pracy radiowej brało się u mnie z wiary w potęgę słowa i 
sztukę masowego oddziaływania. "Na początku było Słowo..." Słowo niosące 
idee. Lenin powiedział, że idee są groźniejsze niż kule, i w tym wypadku 
miał rację. Moje doświadczenie życiowe potwierdziło to. Po wojnie 
walczyliśmy o odzyskanie niepodległości nie karabinem, lecz słowem z 
lepszym skutkiem niżeli walcząc z bronią w ręku w czasie wojny.

- Podczas wojny prawdziwa informacja była ważna. Niejeden przekazując ją 
innym ginął. Dziś żyjemy w globalnej wiosce. Informacja obłędnie steruje 
światem. Czego to symptom? Jak w tym kontekście wyglądała Pana praca w 
Wolnej Europie?

- Szybkość środków komunikacji, a więc szybkość przekazywania informacji 
i szerokość ich zasięgu, przyśpiesza gwałtownie bieg wydarzeń, tempo 
historii. Nasze losy w dużej mierze zależeć będą od tego, czy ludzie, 
którzy mają w ręku tę potęgę, jaką jest słowo, będą mieli jej świadomość i 
niezbędne poczucie odpowiedzialności i misji. Wydaje mi się, że w Wolnej 
Europie mieliśmy poczucie odpowiedzialności za słowo.

- Nie tak dawno rozmawiałam z ks. Zdzisławem Peszkowskim ocalonym z 
Katynia. Mówił o cudzie. A jak Pan określa swoje życie, niesamowite 
wyczyny, o których niejeden mógłby tylko pomarzyć.

- Ks. Zdzisław Peszkowski cudem uniknął rozstrzelania w Katyniu, a ja 
uniknąłem śmierci cudem nie raz, ale setki razy. Usiłowałem zliczyć, ile 
razy groziła mi bezpośrednio utrata życia, i dałem spokój. Czułem, że 
osłania mnie jakaś niewidoczna ręka. Po wojnie wyszedłem cało z zagrożeń 
innego rodzaju. Bezpieka chciała mnie zniszczyć i zdyskredytować za pomocą 
różnych misternych fałszywek, zręcznie rozpowszechnianych. Także wyszedłem 
z tego nietknięty. Gdybym nie był człowiekiem wierzącym, nie umiałbym sobie 
wyjaśnić tego łańcucha cudownych ocaleń. Zasługę przypisuję nie sobie, lecz 
Bogu i Jego woli.

- To pytanie powraca jak bumerang w codziennych rozmowach, listach 
czytelników - jak się znaleźć w polskim chaosie politycznym?

- Obecny chaos częściowo wynika z tego, że przeżywamy okres przejściowy. 
Runęła stara, istniejąca przez 45 lat rzeczywistość, która ukształtowała 
ludzi pani pokolenia. Powstawanie w jej miejsce czegoś nowego musi potrwać, 
a przy tym jest bolesne. Przecież pokolenie, które się wychowało w Polsce 
Ludowej, nie przeszło żadnej szkoły demokratycznego myślenia i działania. 
Dlatego dziś wszyscy się uczą i szukają sobie miejsca. Patrzę na to z 
perspektywy dłuższej fali. Nie mogliśmy oczekiwać, że po 45 latach rządów 
totalnych na drugi dzień po ich obaleniu zapanuje powszechna szczęśliwość, 
dobrobyt itd. Ale istnieje jeszcze druga przyczyna tak nagle postrzeganego 
przez Polaków chaosu. Już Churchill powiedział, że ze wszystkich złych 
ustrojów najlepsza jest demokracja. I miał rację. Demokracja brzydko 
wygląda, bo jej istotą jest konflikt, stwarzający mechanizm kontroli i 
selekcji, który ze wszystkich złych rozwiązań jest najlepszy. I dlatego 
ludzi, którzy się wychowali w systemie może nie totalnym (bo dzięki 
naciskowi społecznemu Polska bardzo szybko przestała być krajem rządzonym w 
sposób totalistyczny), ale pod presją monopartii i dyktatury, tłumiącej 
spory i konflikty, odpycha dziś pewna brzydota demokracji. Ale taka 
demokracja istnieje nie tylko w Polsce. Metody walki politycznej, gry 
wyborczej w Ameryce są odpychające. Sam jednak fakt, że ten ustrój pozwolił 
Stanom Zjednoczonym w ciągu 200 lat wyrosnąć z małej kolonii do największej 
potęgi, świadczy o tym, że demokracja przynosi efekty. Polaków odpycha jej 
brzydkie oblicze. Może jeszcze nie zrozumieli, że właśnie demokracja - 
kompletna jawność, tendencja do wydobywania na wierzch nadużyć i błędów 
jest jedynym mechanizmem, który te nadużycia i błędy ogranicza.

- Jeśli mowa o nadużyciach i różnego rodzaju nieprawidłowościach, chcę 
Pana prosić o komentarz do obchodów 50. rocznicy Kongresu Polonii 
Amerykańskiej. Nasze mass media w atmosferze skandalu pisały głównie o 
przybyłym do USA premierze Pawlaku i jego przelotach samolotami znanych 
firm amerykańskich inwestujących w Polsce. Mało natomiast mówiło się o 
samym Kongresie Polonii.

- Dla mnie sposób opisywania Kongresu, ton sprawozdań prasowych jest 
świetnym przykładem tego, w jaki sposób mass media każde zjawisko ukazują 
od najgorszej strony. Pawlak nie powinien był korzystać z prywatnych 
środków transportu. Ale to nie oznacza od razu łapownictwa, tylko brak jego 
wyrobienia i zrozumienia, że szefowi rządu nie wolno stwarzać najmniejszych 
pozorów konfliktu interesów.

Najważniejszą zasługą Kongresu Polonii - a o tym mało się mówi - jest 
utrzymanie jedności dwóch zupełnie innych formacji społeczności 
polsko-amerykańskiej. Pierwsza z nich to emigracja powojenna, żołnierska - 
ludzi urodzonych i ukształtowanych w Polsce, blisko z nią związanych, 
palących się do działania na rzecz swego kraju macierzystego. Druga to 
ogromna zbiorowość Amerykanów polskiego pochodzenia, którzy często w Polsce 
nigdy nie byli albo odwiedzili ją raz, może dwa razy, a czują do ojczyzny 
swych przodków wielki sentyment. Są dumni ze swego pochodzenia. To dwie 
zupełnie inne formacje kulturowe. Ci ludzie nie różnią się, dopóki mówią 
między sobą po angielsku. Dopiero kiedy przechodzą na język polski, widać 
istotną różnicę. Bo jedni mówią współczesnym polskim językiem literackim, a 
drudzy tak jak ich rodzice czy dziadkowie, którzy przyjechali tu z Galicji 
- językiem niewykształconych chłopów. Fakt, że te dwie kompletnie różne 
formacje, które łączy troska o Polskę, istnieją pod jednym dachem, 
współdziałają, wybierają swoje nowe władze - zasługuje na bardzo mocne 
podkreślenie.

Uważam, że Kongres przy wszystkich swoich słabościach i brakach w ciągu 
50 lat odegrał historyczną rolę.

- Co było najważniejsze podczas ostatnich obrad?

- Cała uwaga Kongresu Polonii i jego główne debaty skupiły się na jednym 
temacie - jak pchnąć sprawę przynależności Polski do NATO. Uchwalony został 
wniosek alarmowy. Wezwanie do wszystkich wydziałów stanowych, istniejących 
w 33 na 50 stanów, do wszystkich organizacji, które skupiły się pod 
parasolem, jakim jest Kongres Polonii, do zwykłych członków i do 
nieafiliowanych Amerykanów polskiego pochodzenia, żeby jak najlepiej 
wykorzystali okres najbliższych 10 dni przed wyborami do Kongresu, tzn. do 
Izby Reprezentantów i częściowo do Senatu. Zaproponowaliśmy, by wysyłali 
listy do wszystkich kandydatów z zapytaniem: "Jak Pan będzie głosował? Czy 
będzie Pan popierał wejście Polski do NATO, czy nie - bo ja od tego 
uzależnię swoją decyzję wyborczą". Ustaliliśmy, że będziemy chodzić na 
zebrania wyborcze i zadawać kandydatom podobne pytania. Jeżeli to chwyci, a 
jestem przekonany, że tak, to może odegrać olbrzymią rolę i pomóc Polsce.

Edward Moskal, który mówi po polsku, ale wydaje mi się, że to jego 
dziadkowie osiedlili się w Ameryce, zaproponował do zarządu kandydatów, 
którzy byli członkami samopomocowych organizacji o przeszło 100-letniej 
historii. Wykluczył jakiegokolwiek przedstawiciela owego pół miliona 
emigracji powojennej, co zostało skorygowane w wyborach. Do nowego zarządu 
wszedł Dutkiewicz, działacz polonijny z Los Angeles, i prof. Zbigniew 
Kruszewski, były żołnierz AK, który wykłada na uniwersytecie w Teksasie - 
obaj przedstawiciele powojennej emigracji. To rozwiązanie nastąpiło nie w 
wyniku konfliktu, ale przez głosowanie.

- I na koniec pytanie dotyczące konferencji, na którą Pan przyjechał do 
Opola, pn. "Układy jałtańskie - ich historyczne tło i współczesne aspekty". 
Mówić dziś o historii, i to do młodych - studentów nowo powstałego 
uniwersytetu - to trudna sztuka.

- A jednak sala biblioteki Uniwersytetu Opolskiego była pełna 
autentycznie zainteresowanej młodzieży. A bardzo wielu odeszło, bo zabrakło 
zaproszeń. Przywiązuję szczególną wagę do tego okręgu, bo istnieje tu 
problem mniejszości niemieckiej. W ubiegłym tygodniu, jako członek 
delegacji Kongresu Polonii, zostałem przyjęty w Białym Domu przez dyrektora 
Państwowej Rady Bezpieczeństwa i w tym samym dniu - przez podsekretarza 
stanu ds. Europy. Obaj zwracając się do mnie podkreślali: - "Mówicie o 
dopuszczeniu do NATO krajów wyszehradzkich, ale my widzimy, że tylko Polska 
odpowiada wszystkim kryteriom NATO. Między innymi dlatego, że nie wysuwa 
żadnych roszczeń terytorialnych, przywróciła wszystkie prawa mniejszościom 
narodowym. Wyraźnie widać, że ułożenie stosunków między większością polską 
a mniejszością niemiecką na Śląsku Opolskim ma ogromne znaczenie 
międzynarodowe". Wielka w tym zasługa biskupa Alfonsa Nossola.

Jestem pod wrażeniem moich wizyt w regionach. Bo tam dostrzegam najwięcej 
inicjatywy, ekspansji twórczej. Widzę to również w Opolu. Stworzono tu 
uniwersytet podnoszący rangę miasta i regionu. Ważne, że powstał na nim 
wydział germanistyki. Gdybym dzisiaj był dyrektorem RWE i nadawał od rana 
do nocy, przeciwdziałałbym tendencji do przedstawiania naszej 
rzeczywistości od najgorszej strony. Ta tendencja w sposób niezamierzony 
występuje we wszystkich mediach. A przecież życie nie przedstawia się tak 
czarno.



Rozmawiała: Barbara

Gruszka-Zych

"Głos Niedzielny"

31 VII 1994; 11 XI 1994







Długi cień PRL-u





- Jest dwóch emigrantów, których nauki w tym czteroleciu niepodległości 
są w Polsce wysłuchiwane ze szczególną uwagą. Jerzy Giedroyć jest 
nauczycielem surowym i nie szczędzącym nam bata. Pan przeciwnie: przekonuje 
Polaków, że są lepsi niż w rzeczywistości, i krzepi serca.

- Nie lubię tego określenia. Mówię o osiągnięciach i sukcesach, widząc w 
tym świadomą, zimno obliczoną, metodę oddziaływania. Jest to jakby 
lekarstwo dla człowieka chorego. Wydaje mi się, że nie robię tego w sposób 
jednostronny. Nie ignoruję aspektów negatywnych, ale uważam, że muszę 
wykorzystać przywilej mówienia z ekranu telewizyjnego dla podtrzymania 
morale i przywrócenia jakiejś równowagi w sposobie patrzenia Polaków na 
samych siebie.





Grzech pierworodny



- Twierdzi Pan, że jesteśmy opóźnieni pod względem świadomościowym i 
tożsamościowym, ale za to przodujemy pod względem ekonomicznym.

- Oczywiście! Nigdzie nie ma takiej żywotności, inicjatywy, zaradności 
ekonomicznej, jak w Polsce. To jest najbardziej dynamiczny kraj dawnego 
Bloku Wschodniego. A jednocześnie nigdzie nie ma takiego pesymizmu. Jak to 
socjologicznie wytłumaczyć - nie wiem, ale wystarczy porównać: Polskę z 
Ukrainą, z Białorusią, z Litwą i nawet z Czechami - by zobaczyć, że ten 
pesymizm jest irracjonalny. Jest to zjawisko bardzo niebezpieczne, bo 
pesymizm jest proroctwem, które samo się spełnia.

- Właśnie. Ostatnio mówi Pan stale o kryzysie polskiej tożsamości. Ma się 
wrażenie, że coś w tym czteroleciu demokracji nie zostało zrobione, że 
został popełniony jakiś błąd dotykający naszej świadomości.

- To był nie tyle błąd, ile splot okoliczności i uwarunkowań. Były one 
rezultatem poprzednich 45 lat oraz sposobu, w jaki dokonała się zmiana. W 
Niemczech Wschodnich przewrót był bardzo spektakularny: obalenie muru. Tak 
samo w Czechosłowacji: wielkie wiece, które poprzedziły upadek komunizmu. W 
Rumunii mieliśmy gwałtowny upadek tyrana Ceausescu - na oczach świata i 
kraju. Natomiast w Polsce demokratyczna rewolucja dokonała się właściwie w 
czterech ścianach, przy Okrągłym Stole, w willi Magdalenka. Nie sądzę, że 
stało się źle, wręcz przeciwnie: uważam, że było to rozwiązanie, które 
oszczędziło nam niebezpieczeństw gwałtownej konfrontacji, spazmów 
rewolucji. Wielka przemiana była rozłożona na tyle etapów, że przeciętny 
człowiek pozostał w poczuciu, że nic się nie zmieniło, bo nie brał w tym 
wszystkim żadnego udziału.

Dla mnie 12 września 1989 r. - powstanie pierwszego niekomunistycznego i 
suwerennego rządu - był takim samym przełomem, jak dla moich rodziców 
listopad 1918 r. Był to przełom zarówno w skali narodowej, jak i w moim 
osobistym życiu. Oto po 45 latach, nagle, droga powrotu do wolnej Polski 
stanęła otworem. Ale tu dopatruję się zasadniczego błędu: w chwili, kiedy 
doszło do zawalenia się muru berlińskiego i prawie równoczesnego załamania 
się komunizmu w całej Europie Środkowo-Wschodniej, jedynie w Polsce nie 
rozwiązano Sejmu, nie rozpisano wyborów, nie zerwano przymusowego 
"małżeństwa" z komunistyczną grupą rządzącą.

- Pan przyjechał wtedy do Polski i udzielił jednoznacznego poparcia 
rządowi Tadeusza Mazowieckiego.

- Nie żałuję tego. Mam wiele szacunku dla ekipy Mazowieckiego. Ten rząd 
miał zasługi historyczne. Był w najtrudniejszej sytuacji, bo obejmował 
władzę w chwili, w której Polska dosłownie stała na skraju katastrofy 
gospodarczej, tak wielkiej, że mogła ona zagrażać państwowości. Mazowiecki 
osiągnął bardzo wiele w polityce zagranicznej i gospodarczej. Niemniej 
jednak nie było momentu rozwodu z komunizmem i rozpisania wyborów wtedy, 
kiedy oczekiwania, które towarzyszą każdemu przewrotowi rewolucyjnemu, były 
wysokie, kiedy społeczeństwo było mocno zjednoczone wokół swojego rządu, 
kiedy Solidarność stanowiła zwartą całość i poszłaby do tych wyborów jednym 
wielkim blokiem. Gdyby w tym momencie, w początkach 1990 r., doszło do 
zdecydowanych działań, to partia komunistyczna zostałaby w demokratycznych 
wyborach całkowicie usunięta z życia politycznego. Takie były ówczesne 
nastroje.

Zaniedbanie tego, odwrócenie normalnej kolejności rzeczy: najpierw 
wybory, później ordynacja wyborcza i Konstytucja, a na końcu wybory 
prezydenta, spowodowało, że zamazaniu ulega cezura między Polską wasalną i 
Polską suwerenną, między Polską, w której trudno może było mówić o 
totalizmie w ostatnim czasie, ale w której jednak rządziła monopartia, a 
Polską pełnej demokracji. I to się do dzisiaj mści, nie tylko brakiem 
stabilności rządów. W żadnym z krajów dawnej orbity sowieckiej nie ma 
takiego pomieszania pojęć jak w Polsce. I nigdzie słowa "suwerenność" 
"sojusz", nawet "demokracja" nie są tak zakłamywane. Tu widzę źródło 
zacierania się tożsamości, źródło alienacji. Niestety, nie tylko alienacji 
w stosunku do grupy rządzących, jak to miało miejsce w okresie ostatnich 45 
lat, ale alienacji w stosunku do własnego kraju. Płakać się chce, gdy dziś 
ludzie mówią: "Ja już mam Polski dosyć".

- Pan uważa, że wybory trzeba było zrobić natychmiast, po Jesieni Ludów?

- W początkach 1990 r. prezydent Jaruzelski powiedział Geremkowi: "Jestem 
gotów do ustąpienia w każdej chwili, w której uznacie to za właściwe i 
konieczne". Trzeba oddać sprawiedliwość Jaruzelskiemu. On nie przeszkadzał 
w niczym. I gdyby mu powiedziano: "Przepraszam, ale uważamy, że pan w tej 
chwili musi odejść", odszedłby prawdopodobnie z godnością. Bo cokolwiek 
mówić o jego bardzo złej przeszłości, jego zachowanie się w tym okresie 
było bez zarzutu.

Jaruzelski nie był więc żadną przeszkodą, a nastrój upadku komunizmu 
kompletnie sparaliżował komunistów. Byli w rozsypce, podzieleni między 
sobą.

- Skąd się brał, zdaniem Pana, ten grzech zaniechania u nowych elit 
władzy?

- Może to był po prostu brak wizji, zdecydowania i dobre stosunki między 
nową władzą a prezydentem Jaruzelskim. Niestety, tam gdzie wchodzą w grę 
interesy i przyszłość państwa, nie wolno kierować się sentymentami. Między 
Mazowieckim i Jaruzelskim wytworzył się stosunek wzajemnej lojalności. Jak 
na ówczesne okoliczności historyczne, takie powiązanie stało się poważną 
polityczną przeszkodą.





Z powrotem do klatki?



- Sondaże przedwyborcze rokują dziś duże szanse dla partii 
postkomunistycznych. Wygląda, jakby Polacy wycofali się z Rzeczpospolitej i 
chcieli się bezpiecznie schować w PRL-u.

- Z powrotem do klatki... Cóż, istnieje dziś, nie wiem na ile celowa i 
świadoma, propaganda politycznego relatywizmu. Pyta mnie dziennikarz: 
"Proszę Pana, jak to jest? Podlegaliśmy dominacji jednego wielkiego brata, 
a teraz podlegamy dominacji drugiego wielkiego brata - przykładem afera 
karabinowa". Pożałowania godny incydent zawiniony przez jakiegoś gorliwego 
amerykańskiego biurokratę ma uzasadnić stawianie Związku Sowieckiego na tej 
samej płaszczyźnie ze Stanami Zjednoczonymi? To przecież nie Ameryka 
zabrała Polsce połowę terytorium w zmowie z Hitlerem, to nie Amerykanie 
wymordowali naszych jeńców, nie oni deportowali 2 miliony ludzi na Sybir i 
nie oni narzucali nieludzki system i wasalne rządy. Przecież Stany były 
najbardziej zdecydowanym sojusznikiem w odzyskiwaniu niepodległości przez 
Polskę.

To tylko jeden przykład relatywizmu. Są inne: "Przedtem rządziło Biuro 
Polityczne, a teraz Episkopat". Nonsensowność tej przesady jest obłędna. 
Albo: "Przedtem były afery i teraz są afery". Z pominięciem zupełnie 
zasadniczej różnicy, która polega na tym, że afery dawniej były ukrywane, a 
na straży tej tajemnicy stała cenzura i bezpieka, a teraz właśnie dzięki 
mechanizmowi demokratycznemu są one ujawniane.

- Czy jednak - podobnie jak propaganda politycznego relatywizmu - równie 
groźna nie jest retoryka, którą stosuje prawica, a która mówi, że to ciągle 
jeszcze nie jest prawdziwa Rzeczpospolita, nie jest prawdziwa demokracja, 
że wciąż nie żyjemy w prawdziwej Polsce? Czy to nie jest retoryka, która 
utrwala obraz narodu wyalienowanego od państwa?

- Dokładnie tak! To jest zacieranie ostrej różnicy między państwem 
suwerennym a wasalnym. To jest nieświadome kontynuowanie linii 
komunistycznej. Nie jesteśmy wolni? A w czym i od kogo jesteśmy zależni? 
Nie jesteśmy suwerenni? A komu podlegamy? Proszę przytoczyć choć jeden 
przykład.

- Jakie, na dłuższą metę, konsekwencje może mieć to pomieszanie pojęć?

- Masowa propaganda relatywizmu i klęski musiała doprowadzić do erozji 
poparcia społecznego dla polityki reform, a jej beneficjentami stały się 
partie postkomunistyczne.

Z tym są związane ogromne niebezpieczeństwa, dlatego że - mówię z pozycji 
człowieka, który obserwuje Polskę w kontekście międzynarodowym - to podważa 
całkowicie naszą pozycję w świecie jako lidera w walce o demokrację z 
dyktaturą komunistyczną - to po pierwsze. A po drugie: jest zasadnicza 
różnica między Brazauskasem, który mimo komunistycznego rodowodu wygrał 
wybory na Litwie, a kierownictwem SLD. Brazauskas zerwał z Moskwą w 
momencie, kiedy z tym się wiązało jeszcze osobiste ryzyko. Był jedną z 
głównych postaci, walczących o niepodległość Litwy. To jest człowiek, który 
w sposób konsekwentny odciął się od przeszłości i potępił ją. I dlatego 
stosunek Zachodu do obecnego rządu litewskiego jest taki sam jak w czasach 
Landsbergisa.

Natomiast SdRP deklaruje się jako sukcesor PZPR. Mamy do czynienia z 
formacją, która na swoim ostatnim kongresie odmówiła rozliczeń z 
przeszłością. Padły głosy, że niepotrzebna była zmiana nazwy. Mówiono: 
przestańmy babrać się w przeszłości, myślmy o przyszłości. Ale dla nich 
przeszłość kończy się w 1989 r., bo nie ma żadnych zahamowań w krytykowaniu 
ostatnich czterech lat. W ten sposób odpowiedzialność za skutki 45 lat 
rządów komunistycznych przerzuca się w całości na rządy Polski 
niepodległej.

- Czy komunizm rosyjski jest czynnikiem, który winniśmy brać pod uwagę 
przy polskich rachunkach sił?

- Żyjemy w momencie, w którym wszystko może stać się w Rosji. Nawet w 
obozie Jelcyna snuje się plany o przywróceniu jakiejś wspólnoty państw 
dawnego Związku Radzieckiego. Niekoniecznie musi to oznaczać 
imperialistyczną ekspansję, ale jest możliwe, że dojdą do głosu elementy, 
które są dziedzicami Związku Sowieckiego i zechcą przywrócić siłą strefę 
jego wpływów i dominacji. Jest jasne, że będą się posługiwać mniejszością 
rosyjską w byłych republikach, a w dawnych krajach satelickich ludźmi, 
którzy pozostawali w bliskim związku z ich aparatem władzy i 
bezpieczeństwa.

Mam szacunek dla zdolności taktycznych i wyrobienia politycznego ludzi 
kierujących SLD. Ale oni są w niewoli elektoratu, który ma inne nastawienie 
i wprowadzi się do nowego Sejmu. Dopóki SLD w sposób radykalny nie potępi 
zbrodniczej przeszłości partii komunistycznej i bezpieki, mamy prawo 
podejrzewać ich o ten sam kamuflaż, jaki PZPR zastosowała w 1944 i 1945 r., 
kiedy szyld komunistyczny został schowany, a manifest lubelski obiecywał 
trójsektorową gospodarkę i demokrację.

- Czy przypadkiem nie mitologizujemy SdRP, która na odcinku gospodarczym 
zachowuje się względnie przyzwoicie?

- Nie trzeba mieszać dwóch rzeczy: klubu parlamentarnego, który prowadzi 
zręczną politykę, obliczoną na to, by stać się z powrotem partią 
legitymizowaną na równi z innymi, oraz samej partii, która składa się w 
olbrzymiej większości z byłych właścicieli Polski Ludowej związanych 
wspólnotą interesów.

Nie twierdzę, że częściowy powrót komunistów do rządów oznacza powrót do 
dawnego ustroju, choćby do cenzury - ale oznacza powrót do etatyzmu, do 
zwiększenia roli państwa jako rzekomego źródła bogactwa, wyższych płac, 
przywilejów, talonów. To jest tym niebezpieczniejsze, że w tym 
społeczeństwie postawa roszczeniowa przetrwała. Widzę zagrożenie w powrocie 
do tej mentalności. Uchwały kongresowe SdRP, które nie były nawet 
odnotowywane w prasie codziennej, to niezwykle pouczająca lekcja. 
Wypowiadano się przeciw reformom, przeciw prywatyzacji, nawet przeciw 
inicjatywie prywatnej. Nie jestem pewien, czy ten program będzie 
rzeczywiście realizowany, kiedy komuniści dojdą do władzy, ale biorąc pod 
uwagę ich niezwykłą zręczność taktyczną, będą starali się o ministerstwa 
związane z wychowaniem, z oddziaływaniem, ze środkami masowego przekazu.

- Czesi uznali Komunistyczną Partię Czech za organizację zbrodniczą - 
zostało to zatwierdzone ustawowo. Czy uważa Pan, że w Polsce powinno było 
dojść do podobnego aktu?

- Jest to rewelacyjny dokument. Nie pojmuję, czemu go w Polsce w całości 
nigdzie nie ogłoszono. Jest on tak radykalny, że wprowadzenie czegoś 
podobnego w Polsce uważam za niemożliwe.

- Dlaczego?

- Reżim komunistyczny w Polsce, dzięki naciskom społeczeństwa, był bez 
porównania łagodniejszy niż w Czechosłowacji. Reżim czechosłowacki był w 
ostatnim okresie dużo bardziej represyjny. I partia komunistyczna była tam 
tradycyjnie silna, podczas gdy w Polsce była słaba. W rezultacie 
społeczeństwo polskie i sam parlament nie były przygotowane do tak 
radykalnego cięcia. Nie twierdzę, że należy czeski dokument skopiować. Ale 
uważam, że potrzebny jest akt rekonstytucji Rzeczpospolitej Polskiej.





Poprawianie prawa



- Wydaje się, że pomysł lustracyjny Macierewicza miał mieć i ten 
socjotechniczny walor: chora gałąź Rzeczpospolitej zostanie na oczach ludu 
obcięta - taki spektakularny, rewolucyjny gest.

- Jestem zdecydowanym przeciwnikiem lustracji jako instrumentu 
politycznej walki prowadzonej przez to czy inne stronnictwo. Uważam, że 
można taką metodę określić jako morderstwo moralne. Niszczenie człowieka 
bez sądu. Moralne zabójstwo jest czasami w swoich skutkach nie lepsze niż 
morderstwo fizyczne. Jestem natomiast za zastąpieniem lustracji weryfikacją 
każdego kandydata na stanowisko publiczne. Jest ona stosowana powszechnie w 
USA i innych krajach. Kandydat do służby publicznej musi podlegać 
weryfikacji.

- Co miałoby być jej przedmiotem?

- Przeszłość. Jeżeli jest coś w tej przeszłości, co mogłoby 
zdyskredytować państwo, urząd, jaki ktoś miałby pełnić, albo uczynić z tego 
człowieka przedmiot szantażu. Po drugie weryfikacja ma służyć ustaleniu, 
czy jest to człowiek godny zaufania.

- Czy jest ona wykonalna? Co np. z preparowaniem dokumentów? My tu mamy 
postPRL-owskie bagno.

- Byle to nie było robione przez jakikolwiek czynnik polityczny, ale 
przez czynnik fachowy albo sądowy, który jest w tym punkcie całkowicie 
niezależny. Jest rzeczą nie do pomyślenia, żeby w Stanach w proces 
weryfikowania przez FBI wtrącał się ktoś z rządu czy stronnictw. Żaden 
członek gabinetu nie ośmieliłby się zrobić tego, co zrobił Macierewicz.

- Dlaczego sprawy dochodzeń wobec zbrodni stalinowskich po tych czterech 
latach stoją w martwym punkcie?

- Istnieje niezrozumiała niechęć do właściwego zastosowania prawa. To, że 
ani jeden zbrodniarz okresu PRL odpowiedzialny za mordowanie ludzi 
niewinnych, wysyłanie do więzień, nie został sądownie skazany, rzuca cień 
na praworządność Trzeciej Rzeczpospolitej. Jest to wyraźny dualizm w 
stosowaniu prawa, odmowa stosowania go w stosunku do pewnej kategorii 
przestępców. Prawo musi być jednakowe dla wszystkich. Widzę tu winę rządu. 
To się dzieje dlatego, że nie ma dostatecznej liczby sędziów, którzy tymi 
sprawami powinni się zająć. Nie ma dostatecznej liczby oskarżycieli 
publicznych i nie ma środków na badanie winy lub niewinności tych ludzi. A 
za brak środków odpowiedzialny jest rząd.

Utrzymanie praworządności jest pierwszym zadaniem państwa. Tymczasem 
dzieją się rzeczy zupełnie niewiarygodne. Oskarżyciel nie może prowadzić 
sprawy przeciwko mordercom Stanisława Pyjasa, bo minister spraw 
wewnętrznych odmawia oskarżycielowi dostępu do akt. Czyli resort, który ma 
za zadanie obronę porządku wewnętrznego, ukrywa zbrodnie. Odmawia dostępu 
do dowodów przestępstwa. I uchodzi mu to bezkarnie. Nie widziałem żadnej 
reakcji opinii publicznej.

Zupełnie inną sprawą jest nieujawnianie dawnych konfidentów. Na ten temat 
można się spierać. Ale ukrywanie dowodów zbrodni przez państwo w taki 
sposób, by uniemożliwić ukaranie przestępcy, jest bardzo jaskrawym 
naruszeniem praworządności. Odpowiedzialność spada na rząd i na opinię 
publiczną, a raczej na kompletny brak jej głosu w tych sprawach.

Oczywiście, służby bezpieczeństwa na całym świecie muszą być otoczone 
pewną tajemnicą. Mówi się, że jeżeli dzisiejsza służba bezpieczeństwa 
państwa demokratycznego ujawni swoich informatorów z okresu poprzedniego, 
to nie będzie ich miała, bo każdy kandydat na informatora będzie się bał, 
że czeka go to samo. Jest w tym jakaś doza racji. Ale jak można rozciągać 
to na ukrywanie przed prokuratorem akt, które są dowodami przestępstwa?

- A gdyby zażądano dziś ekstradycji Józefa Światły?

- Światło nie żyje. Umarł śmiercią naturalną kilka lat temu. Można 
makabrycznie zażartować, że znalazł godną siebie robotę: prowadził jatkę. 
Zerwał ze swoją przeszłością tak dokumentnie, że nie miał nawet kontaktu z 
rodziną, która żyje w Izraelu. Zmienił nazwisko. Ale gdyby żył, to Polska 
powinna zażądać jego ekstradycji. Powinna postawić go przed sądem, jak 
każdego innego przestępcę. Ja walczyłem o to, by wyciągnąć Światłę jako 
świadka oskarżenia. RWE było wtedy oskarżycielem, a dla poparcia aktu 
oskarżenia przyprowadza się do sądu z więzienia nawet najgorszego 
zbrodniarza.

- Na ile możemy kwestionować porządek prawny PRL? To pytanie czysto 
pragmatyczne...

- Konieczne jest uznanie za nieważne tych praw, które wyraźnie służyły 
celom politycznym. Wyroków wydawanych dziś przez sądy, które są niezawisłe, 
nie można stawiać na jednej płaszczyźnie z wyrokami politycznymi, 
wydawanymi przez sądy, które były instrumentem partii...

Te wyroki są przecież dalej prawomocne. Ministerstwo Sprawiedliwości ma 
ewidencję ludzi skazanych sądownie, karanych za przestępstwa polityczne, za 
walkę z reżimem, ludzi, którym należy się tytuł zasłużonych; zamiast tego 
znajdują się oni wciąż w ewidencji! Tak jest na przykład z Frasyniukiem 
albo z Piniorem, którzy stawili opór ORMO i milicji. No więc: czy może być 
utrzymany taki porządek prawny, czy nie? Wyroki wydawane w sprawach 
politycznych pod dyktando partii powinny być uznane za nieważne z mocy 
prawa.





Ziemia obiecana



- Pan używa określeń typu "sumienie narodu". Co one mogą dziś oznaczać, 
gdy przeżywamy tak ostry kryzys klasycznej polskiej tradycji?

- To jest raczej przerwanie tradycji. Przez 45 lat toczono walkę z 
tradycją. Z początku w formie niesłychanie ostrej, później stopniowo coraz 
bardziej złagodzonej i zakamuflowanej, ale tradycja została przerwana, i to 
jest różnica między moim uwarunkowaniem a uwarunkowaniem ludzi, nie 
pamiętających ani Polski niepodległej, ani stalinowskiego terroru, a którzy 
żyli w PRL-owskiej półwolności lat siedemdziesiątych. W mojej świadomości 
tradycja nigdy nie została naruszona i jest moim punktem odniesienia.

Pamiętam Drugą Rzeczpospolitą, ona mnie ukształtowała. Kiedy Jerzy 
Turowicz ogłosił artykuł "Dekomunizacja, ale jaka?" ("Tygodnik Powszechny" 
881993), to uderzyła mnie nieprawdopodobna zbieżność naszych poglądów. 
Każde słowo wyjmował mi z ust! I wtedy pomyślałem: to nie jest ważne, że ja 
żyłem kilkadziesiąt lat poza Polską. To raczej problem uwarunkowań 
pokoleniowych.

- Jaki jest, Pana zdaniem, punkt odniesienia społecznego czy narodowego w 
Polsce? Czy jest nim jeszcze Solidarność?

- Nie. Solidarność stała się okrytą chwałą kartą przeszłości. Odegrała 
historyczną rolę, ale nie jest już dzisiaj tym, czym była.

Trzeba otrząśnięcia się, żeby tożsamość odzyskać. Moim zdaniem mogłoby to 
nastąpić albo pod wpływem zagrożeń zewnętrznych, na co się w tej chwili nie 
zanosi, albo pod wpływem radykalnej i odczuwalnej powszechnej poprawy 
gospodarczej, albo wreszcie w miarę upływu czasu.

Może musi być tak jak z Mojżeszem. Świętej Rodzinie ucieczka do Egiptu 
zabrała miesiąc, bo tyle trwała piesza wędrówka z Betlejem. Natomiast 
Mojżesz ze swym ludem wędrował, choć w przeciwnym kierunku, czterdzieści 
lat. Aż wymarło pokolenie narodzone w domu niewoli.



Rozmawiali:

Piotr Mucharski

i Andrzej Romanowski

"Tygodnik Powszechny"

12 IX 1993






`tc

Nie od razu

Kraków zbudowano





- "Mieliśmy wzrok utkwiony nieustannie w Polskę" - napisał Pan w drugim 
tomie swoich wspomnień z działalności w RWE, wydanych przed rokiem w 
"Znaku". Jaka jest dzisiejsza Polska z oddali?

- Polska widziana z oddali to kraj, w którym po blisko połowie stulecia 
runął stary porządek, pozostawiając po sobie nieprawdopodobne spustoszenie 
w sensie moralnym, umysłowym i materialnym, a także zniszczenia środowiska 
naturalnego. Stan kraju, jaki pozostawiła po sobie sowiecka dominacja i 
wasalne rządy komunistyczne, ma wymowę aktu oskarżenia obcych i swoich, 
którzy w okresie powojennym Polską rządzili. Dzisiejsza Polska to naród, 
który w najcięższych warunkach ekonomicznych, w ogólnym zamęcie i 
pomieszaniu pojęć musi budować nowy porządek nieomal od zera. Państwo, jego 
rząd, Kościół, formujące się powoli orientacje polityczne szukają dla 
siebie miejsca w nowej rzeczywistości, radykalnie odmiennej od tej, w 
jakiej ukształtowały się dwa powojenne pokolenia. Każdemu poszukiwaniu dróg 
i miejsca towarzyszy błądzenie, potknięcia i nawet upadki. Budowanie 
Trzeciej Rzeczpospolitej to ciężki, bardzo bolesny i przewlekły poród 
suwerennego i demokratycznego państwa. Upłynie sporo czasu, zanim z tego 
zmącenia wyłonią się bardziej skrystalizowane kształty i układy.

- W najnowszej książce "W poszukiwaniu nadziei" daje nam Pan nadzieję i 
mówi o szansach. Dlaczego na polskich drogach do wolności zawsze tak wiele 
przeszkód?

- A jak może być inaczej? Tylko człowiek oderwany od rzeczywistości mógł 
sobie wyobrażać, że na drugi dzień po obaleniu komunizmu Polska stanie się 
krajem powszechnej szczęśliwości, dobrobytu i ładu. Ja tego nie oczekiwałem 
i dlatego nie przeżywam rozczarowania. Społeczeństwo musi się dopiero 
uczyć, jak korzystać z wolności. Opozycja poprzez błędy i doświadczenia 
musi dojść do tego, jak walczyć o władzę, zachowując lojalność wobec 
państwa i jego żywotnych interesów. Jedyną szkołą może być ustrój 
demokratyczny.

- Kościół był przez wieki ostoją polskości, idei wyzwoleńczych, 
wolnościowych. Dziś inaczej interpretuje pojęcie wolności Kościół, inaczej 
politycy, członkowie partii z szyldem demokratyczno-chrześcijańskim, 
inaczej rozumie wolność znaczna część społeczeństwa, której nie w smak np. 
ustawowe zapisy o aborcji. Czyje racje są najważniejsze w demokratycznym 
państwie?

- Pluralizm polega na tym, że różni ludzie różnie wyobrażają sobie, jak 
wolność w praktyce powinna wyglądać. I właśnie ta wielobarwność i wielość 
ścierających się poglądów stanowi istotę demokracji. O tym, czyje racje 
zwyciężą, decydują demokratyczne mechanizmy wyborów ustalone w Konstytucji. 
Najwyższym arbitrem jest wyborca. Ten mechanizm jeszcze nie funkcjonuje w 
Polsce tak, jak trzeba. Zraża to i zniechęca wyborców, którzy nie 
rozumieją, że nowy samochód musi się dotrzeć, zanim motor zacznie dobrze 
chodzić. W dużo większym stopniu to samo odnosi się do niezwykle złożonego 
mechanizmu powstającej demokracji. W perspektywie milenium trzy czy cztery 
lata to jedna krótka chwila. Bądźmy cierpliwsi.

- Nie każdego stać na cierpliwość. Mało optymistycznie jawi się jutro 
oglądane np. z perspektywy Dworca Centralnego, gdzie latami koczują 
bezdomni. Z COP-owskiego WSK w Mielcu albo starachowickiego "Stara", 
zwalniających po kilka tysięcy pracowników.

- Polacy widzą siebie i swoją przyszłość w barwach jednolicie czarnych. 
Natomiast obcy postrzegają nas inaczej. Niedawno, w czasie wizyty w USA 
ministra Osiatyńskiego, byłem na kolacji w zamkniętym gronie osobistości o 
randze światowej. Był tam wiceprezes Banku Światowego, dyrektorzy 
Międzynarodowego Funduszu Walutowego, wysoki urzędnik Departamentu Skarbu 
itd. Obecni zadawali sami sobie pytanie, dlaczego właściwie tyle czasu i 
uwagi poświęcają Polsce? Taki niewielki kraj, gdzieś tam na peryferiach 
Europy. Odpowiedź była jednomyślna: bo Polska była pionierem sukcesu 
politycznego, a teraz staje się pionierem sukcesu gospodarczego. Tymczasem 
Polacy robią wszystko, żeby przedstawiać Polskę światu jako wielką 
nieudacznicę. Czarnowidztwo obowiązuje powszechnie. Optymistyczne 
odchylenia budzą gniew. Nie twierdzę, by należało zamykać oczy na 
niedostatek, biedę, głód mieszkaniowy, bezrobocie, afery i nadużycia czy 
wysoką śmiertelność. Są to smutne następstwa bezsensownych dogmatów i 
fatalnych rządów właścicieli Polski Ludowej. Tymczasem wszystko, co złe, 
zapisuje się nie na rachunek sprawców katastrofy, tylko tych, którzy po 
nich przyszli i usiłują kraj z tego dołka wyciągnąć. Polska przypomina 
ciężko chorego pacjenta, którego chirurg próbuje ratować przed śmiercią, 
przeprowadzając bolesny zabieg operacyjny. Pacjent zamiast pomstować na 
chorobę - przeklina lekarza. Wszystkie negatywne objawy, które pan wylicza 
- to prawda, ale są także jaśniejsze aspekty, a nawet historyczne 
osiągnięcia, o których się nie mówi, bo to jest źle widziane.



- A jednak nie wraca masowo z zagranicy "Solidarnościowa" emigracja elit, 
specjaliści i naukowcy nadal wyjeżdżają na Zachód w poszukiwaniu lepszych 
warunków pracy i bytu. Pański kandydat do Nobla, Leszek Balcerowicz, 
doradza obcym reformatorom; kto ma okazję, urywa, ile zdoła, z polskiego 
"postawu sukna", czmycha za granicę, drwi z nieudolności naszych władz, jak 
właściciele Art-B.

- Różne są powody, dla których ludzie nie wracają. Jedni urządzili się, 
mają pracę, wysokie zarobki, dzieci w szkołach. Inni są jak stare drzewa - 
za stare, by dało się je wyrwać z korzeniami i przesadzić. Znam polskich 
fachowców, którzy zaoferowali krajowi swoje usługi i nie spotkali się z 
zainteresowaniem. Myśmy zostali w Waszyngtonie, chociaż z mojej emerytury 
żylibyśmy w Polsce lepiej niż w Ameryce. Chcę być poza układami, trzymać 
się z daleka od walk partyjnych, bo daje mi to wiarygodność i wiem, że 
dzięki dość szerokim kontaktom więcej mogę zdziałać w Waszyngtonie niż w 
Warszawie. Motywów pozostawania na obczyźnie nie można generalizować.

- W imieniu grupy sygnatariuszy listu otwartego, kierowanego do organów 
sprawiedliwości, Sejmu i Senatu, domaga się Pan rozliczenia przeszłości. 
Nie wszyscy czekają na takie rachunki sumienia. Rozliczać zatem, 
dezintegrować społeczeństwo czy może szukać sposobów integracji i 
przebaczać?

- Proszę się nie gniewać, ale w tym pytaniu jest bigos. Miesza pan 
przebaczenie z bezkarnością zbrodniarzy. Czy przez integrację mamy rozumieć 
otwarcie bram więzień i wypuszczenie na wolność przestępców, aby mogli się 
zjednoczyć z resztą społeczeństwa? W Polsce z przebaczenia, albo raczej 
uniewinnienia bez sądu, korzysta dotychczas tylko jedna kategoria 
zbrodniarzy, ci, którzy z powodów politycznych mordowali, torturowali, 
szantażowali i prześladowali ludzi niewinnych, uznanych w sądzie albo bez 
sądu, za wrogów Polski Ludowej. Prawo musi być jednakowe dla wszystkich 
albo zamienia się w bezprawie. Gorąco popieram jednoczenie się ludzi i 
ugrupowań różniących się swoim programem w imię wspólnych, nadrzędnych 
celów. Integracja nie może jednak zacierać granic oddzielających ludzi, 
którzy albo tych wspólnych celów nie uznają, albo działali w przeszłości na 
ich szkodę i nie chcą się tej złej przeszłości wyrzec. Wypowiadam się 
przeciwko zbiorowej odpowiedzialności, a więc przeciwko gremialnym 
czystkom, przeprowadzanym wyłącznie na tej podstawie, że ktoś kiedyś 
zajmował jakieś stanowisko albo należał do partii. Każdego należy oceniać 
indywidualnie, biorąc pod uwagę nie tylko jego zachowanie i motywy w 
przeszłości, ale także, a może przede wszystkim, jego obecną działalność. 
Polskie elity zostały tak straszliwie przetrzebione w latach wojny, 
stalinizmu i masowej emigracji na Zachód, że kraju nie stać na to, by 
wyrzucać za burtę całą dawną kadrę Polski Ludowej. Ale jestem także 
przeciwnikiem zbiorowej nieodpowiedzialności, która zaciera różnice między 
przebaczeniem a bezkarnością, między sądowym wymiarem sprawiedliwości a 
zemstą. Jestem przeciwko takiej grubej kresce, która każe złą przeszłość 
zasłonić albo ją rehabilitować. Jestem także przeciwnikiem zbiorowej 
nieodpowiedzialności w sensie politycznym, stosowanej wobec ludzi, którzy 
są sprawcami wszystkich nieszczęść, jakie spadły na kraj w latach Polski 
Ludowej, a dziś jawnie występują jako spadkobiercy tego ponurego 
dziedzictwa i usiłują go bronić. To nie znaczy, by ich stawiać przed sądem 
na równi z przestępcami. Nie wolno jednak tych dziedziców obejmować 
integracją. Jednoczmy się w imię wspólnej racji stanu, w jasno wytyczonych 
granicach, odcinających wyraźnie dobro od zła, postawy patriotyczne i 
ideowe od oportunizmu i karierowiczostwa. A jednocześnie pozwólmy rozpocząć 
na nowo życie tym ludziom, którzy nie dopuścili się żadnych przestępstw i 
chcą zerwać z przeszłością.

- Zmieniły się od czasu PRL znaczenia wielu pojęć. Co dziś oznaczają 
takie słowa, jak zdrada ojczyzny, sprawiedliwość dziejowa, patriotyzm? Co 
robić, by prawda wreszcie znaczyła prawdę?

- Potrzebna jest świadoma walka ludzi odpowiedzialnych za wychowanie 
społeczeństwa (dom rodzinny, nauczyciele, Kościół, harcerstwo itd.) o 
powrót prawdy, a więc o przywrócenie słowom ich właściwego znaczenia. Przez 
blisko pół wieku sojusznikiem nazywany był wróg, który napadł na nasz kraj 
wspólnie z Hitlerem, odebrał nam jedną trzecią terytorium państwowego, 
dopuścił się masowych morderstw i deportacji, przemocą ujarzmił państwo i 
narzucił mu nieludzki i niesprawny ustrój. A mocarstwo, które w interesie 
własnego bezpieczeństwa wspierało polskie dążenia do niepodległości i 
demokracji, kazano nazywać wrogiem. Zasługą było wszystko, co umacniało 
władzę ludową i ustrój socjalistyczny, przestępstwem wszystko, co było 
skierowane przeciwko radzieckiemu sojusznikowi i tym, którzy stali na 
straży zniewolenia własnego kraju. Przez blisko pół wieku dyktatura 
mniejszości, jaką była PZPR, a właściwie jej kierownicza klika, nazywała 
się demokracją, a obrona zależności od Moskwy - obroną suwerenności. Przez 
45 lat Polska Ludowa, czyli wasalne rządy komunistyczne, była utożsamiana z 
Polską prawdziwą, a ojczyzna socjalistyczna z ojczyzną wszystkich Polaków. 
Nieprawdy wbijane w ludzkie mózgi wciąż pokutują w podświadomości nawet 
niektórych wybitnych publicystów. Trudno jednak oczekiwać, by wyzwolenie 
umysłów dokonało się z dnia na dzień. Wymaga to czasu i świadomego wysiłku.

- Dlatego Europa Zachodnia otwiera się dla Polaków powoli, niechętnie? 
Czy Polska nie staje się krajem buforowym dla Zachodu i poczekalnią dla 
milionów nomadów z różnych stron, marzących o Zachodzie?

- Przypuszczam, że Polska będzie się broniła przed napływem uchodźców ze 
Wschodu z taką samą energią, z jaką nasz zachodni sąsiad broni się przed 
falą uchodźców przepływających przez Polskę. Miejsce i rola, jaka 
przypadnie Polsce w Europie i w naszym rejonie, zależy nie tylko od rządu, 
ale i społeczeństwa.

- Nie obawia się Pan, że zachodni międzynarodowy wielki kapitał dokona 
nowej kolonizacji ekonomicznej biedniejszego Wschodu, Południa, a więc i 
Polski?

- Trzeba starannie odróżniać obcy kapitał, który chce mieć udział w 
zyskach i kieruje się przesłankami czysto gospodarczymi, i kapitał, który 
ma na oku cele polityczne i dąży do zwiększenia wpływów pozagospodarczych. 
Ponieważ największą słabością Polski jest brak własnego kapitału, więc 
zamykanie dopływu pieniądza zagranicznego i stwarzanie wokół niego wrogiego 
klimatu jest polityką samobójczą. Skazuje kraj na stały pobyt w przytułku 
dla najuboższych. W świecie panuje dzika konkurencja o zdobycie i 
ściągnięcie kapitałów, których nie ma wcale tak dużo. Zwycięzcy w tym 
współzawodnictwie z biedaków stają się bogaczami. Przykładem Hiszpania, 
która do lat pięćdziesiątych zaliczana była do krajów ubogich. Hiszpanom 
udało się wciągnąć inwestycje zagraniczne, zwłaszcza do przemysłu 
turystycznego, sięgające 31 miliardów dolarów. Hiszpania jest dziś zamożnym 
państwem członkowskim Wspólnoty Europejskiej. Drugim przykładem może być 
Singapur, który dzięki inwestycjom kapitału zagranicznego, na oko 
przynajmniej, prześcignął Stany Zjednoczone. Nieprzychylny nastrój wobec 
obcego kapitału sprawił, że początkowo omijał on Polskę i znajdował lokaty 
na Węgrzech i Czechosłowacji. Uległo to radykalnej zmianie dopiero za 
czasów Suchockiej. Inwestycje zagraniczne wzrosły w ubiegłym roku 
czterokrotnie, zwiększając zatrudnienie i dochód narodowy. Propaganda 
prowadzona przeciwko napływowi kapitałów zagranicznych jest przykładem 
szkodliwej demagogii, schlebiającej nacjonalistycznym nastrojom kosztem 
żywotnych interesów kraju.

To nie znaczy, by nie należało bronić się przed wpływami politycznymi 
obcego kapitału. Na przykład niebezpieczeństwem stałby się kapitał 
niemiecki, zawierający spółki wyłącznie albo przeważnie z Niemcami w 
Polsce, albo wykupujący nieruchomości na Ziemiach Zachodnich. W Polsce 
ustawy idą pod tym względem bardzo daleko. Słuszna jest zasada, by w 
przemyśle strategicznym czy w mediach wkład kapitału zagranicznego był 
ograniczony do mniejszości udziałów. Chodzi tylko o to, by nie wylewać 
dziecka z kąpielą. Inwestycje niemieckie, które nie będą politycznie 
ukierunkowane, mogą walnie przyczynić się do gospodarczego podniesienia 
Ziem Zachodnich.

- Jak Pan ocenia dzisiejsze stosunki polsko-niemieckie?

- Rząd zjednoczonych Niemiec podpisał, a Bundestag olbrzymią większością 
ratyfikował bezwarunkowe uznanie granicy z Polską i traktat o sąsiedzkim 
współżyciu. Niemcy stały się naszym największym partnerem handlowym i mogą 
stać się największym inwestorem. Jest to historyczne osiągnięcie rządów 
Trzeciej Rzeczpospolitej, tym większe, że nie przyszło to łatwo. Pojednanie 
obu narodów, oparte na wzajemnym poszanowaniu granic, suwerenności i praw 
mniejszości narodowych, może mieć przełomowe znaczenie dla bezpieczeństwa i 
rozwoju gospodarczego Polski. Nie wolno jednak zamykać oczu na potencjalne 
zagrożenia. Istnieją w Niemczech elementy nacjonalistyczne, które nie 
pogodziły się z granicą na Odrze i Nysie. Na razie stanowią niewielką 
mniejszość, ale któż może zaręczyć, czy - powiedzmy za 10 lat - te elementy 
nie dojdą do władzy i nie będą szukały porozumienia z nacjonalistami 
rosyjskimi, skierowanego przeciw Polsce. Co robić, by do tego nie dopuścić? 
Krzewić wzajemne zrozumienie i przyjaźń z tą częścią społeczeństwa 
niemieckiego, która szuka pojednania z nami. Zwalczać u siebie i u Niemców 
dziedziczny antagonizm i negatywne stereotypy, a równocześnie szukać 
poprawy stosunków z sąsiadami wschodnimi, zwłaszcza z Rosją, by odebrać jej 
pokusę sojuszu, chwytającego Polskę w obcęgi. Kontynuować mądrą, cierpliwą 
i dalekowzroczną politykę Krzysztofa Skubiszewskiego.

- A co, Pańskim zdaniem, zapowiadają liczne incydenty antypolskie w 
Niemczech?

- Incydenty antypolskie i antyniemieckie zdarzają się i będą się 
powtarzały w przyszłości. Nie trzeba ich wyolbrzymiać i generalizować. 
Elementy skrajne, nieliczne, ale hałaśliwe, występują wszędzie, w każdym 
kraju.

- W rozmowie o wolności godzi się choćby chwilę poświęcić kulturze. Czy 
amerykańska cywilizacja obrazka, pop-kultura, atakująca z satelity, z 
kosmosu nie zdominuje wartości kultur regionalnych? Nawet Zachód stawia już 
coraz wyższe bariery agresywnej amerykańskiej filmowej "galanterii". U nas 
dziś 90 procent repertuaru kin to drugorzędne sensacyjne, krwawe filmy 
amerykańskie.

- Dotknął pan sprawy niezmiernie ważnej. Chciałbym w odpowiedzi 
przytoczyć myśl z mojej książki "W poszukiwaniu nadziei". Moim zdaniem, 
jednym z najważniejszych zadań młodego pokolenia będzie obrona naszych 
narodowych wartości przed zalewem masowej kultury albo antykultury 
zachodniego społeczeństwa konsumpcyjnego. Postęp masowych środków przekazu 
sprawił, że setki milionów ludzi ogląda i naśladuje te same wzorce 
kulturowe. Standardowym produktem mogą stać się ludzie urobieni na jedną 
modłę pod każdą długością i szerokością geograficzną. Wiąże się z tym nie 
tylko niebezpieczeństwo utraty tożsamości narodowej, ale zniszczenie 
człowieka przez schorzenia obyczajowe, występujące w społeczeństwie 
konsumpcyjnym. Dążenie do wyzwolenia się z więzów moralnych, obyczajowych i 
prawnych rośnie, bo ograniczają one atrakcje, jakie ofiarowuje postęp 
techniczny i dobrobyt zamieniający się w przesyt. Tymczasem rozwój naszej 
cywilizacji stał się możliwy dzięki warunkom i ograniczeniom, jakie 
stwarzał określony kodeks moralno-obyczajowy i związany z tym system 
samoograniczeń. Jak bronić własnego dziedzictwa i zagrożonej cywilizacji? 
Najgorszą metodą byłoby stwarzanie zakazanych owoców, a najlepszą - mądry 
wpływ wychowawczy świadomej rodziny, Kościoła, szkoły, harcerstwa.

- Zatem pora się uczyć szybciej i na polski sposób dorastać do wolności?

- Tak. A równocześnie rozumieć trudności, przeszkody. Pamiętajmy - "nie 
od razu Kraków zbudowano". Nie możemy popadać w przesadny pesymizm, 
zniechęcenie, czarnowidztwo, bo to na pewno nie pomoże.



Rozmawiał:

Jerzy Wójcik

"Rzeczpospolita"

24-25 IV 1993







III. Bić się czy poddać?





* Goście niepożądani

* W obcęgach

* Powstanie Warszawskie - próba syntezy

* Nad urną z prochami gen. Tadeusza Bora-Komorowskiego

* Tętno historii





Goście niepożądani





Koło b. Żołnierzy AK na Obczyźnie podziękowało rok temu Prezydentowi RP 
za inicjatywę podniesienia obchodów rocznicy Powstania Warszawskiego i 
"Burzy" do rangi wydarzenia międzynarodowego. Temu celowi służyło 
zaproszenie do Warszawy na dzień 1 sierpnia br. głów państw albo szefów 
rządu Stanów Zjednoczonych, W. Brytanii, Francji, Niemiec i Rosji. A więc 
zarówno dawnych sojuszników, jak i wrogów.

Polska obchodziła w ostatnich latach tyle rocznic, że daje się zauważyć 
ich spowszednienie, zwłaszcza wśród młodzieży. Dobrze więc, że obchody 
rocznicy Powstania i "Burzy" nie ograniczą się do zjazdu kombatantów, 
wspólnego nabożeństwa, jeszcze jednej defilady, składania wieńców i 
wygłaszania przemówień. Wraz z przywódcami pięciu mocarstw przybędą ekipy 
telewizyjne, radiowe i prasowe. Przez chwilę uwaga świata skieruje się ku 
Polsce. Pięćdziesiąta rocznica pozwoli przypomnieć temu światu udział 
Polski w pokonaniu Rzeszy hitlerowskiej, a także jej rolę w doprowadzeniu 
do bezkrwawego zwycięstwa w zimnej wojnie nad potęgą Związku Radzieckiego i 
międzynarodowego komunizmu.

Jest szansa na to, że "zjazd monarchów" w odbudowanej i wolnej Warszawie 
stanie się przez swą niezwykłość symbolicznym akordem zamykającym epokę 
jałtańską. Zarówno w kraju, jak i na emigracji podniosły się jednak głosy 
protestu przeciwko zaproszeniu szefów dwóch państw, które w 1939 r. 
dokonały jeszcze jednego rozbioru Polski i dopuściły się na jej ziemiach 
zbrodni nie mających niczego równego w historii.

Zrodziła te protesty pamięć krzywd, których nie może zapomnieć nikt, kto 
te czasy przeżył. Na pokolenie ludzi żyjących spada dziś historyczna 
odpowiedzialność zapobieżenia temu, by okupacja kraju i rozbiory mogły się 
kiedykolwiek powtórzyć. Dążąc do tego najważniejszego celu musimy się 
kierować nie emocjami, choćby najbardziej zrozumiałymi, lecz chłodnym 
rozumem. Aby Polska nie padła ofiarą jeszcze jednej zmowy między Niemcami a 
Rosją, nie możemy kultywować odwiecznej wrogości wobec obu tych potężnych 
sąsiadów. W stosunkach z Niemcami punktem przełomowym w skali tysiąclecia 
stało się bezwarunkowe uznanie przez nich obecnej granicy z Polską. 
Dzisiejsze Niemcy nie mogą kontynuować Drang nach Osten, bo musiałyby 
wyrzec się olbrzymich korzyści, jakie ciągną z przynależności do Wspólnoty 
Atlantyckiej i Europejskiej. Niemcy obmurowane przez NATO i Wspólnotę 
Europejską nie miały wyboru. Musiały podpisać traktat z Polską. Ważny jest 
jednak nie tylko sam traktat. Ważniejsze jest, że został on uchwalony 
przygniatającą większością. Niemieccy nacjonaliści, którzy nie wyrzekli się 
snów o odzyskaniu ziem utraconych na Wschodzie, znaleźli się na marginesie. 
Zdecydowaną przewagę zdobyli ci, którzy szukają trwałego pojednania z 
polskim sąsiadem. Nie brak wśród nich także zdecydowanych przyjaciół 
Polski. Przykładem jest odchodzący prezydent Richard von Weizscker. On to 
w pięćdziesiątą rocznicę wybuchu wojny pragnął stanąć obok Polaków na 
Westerplatte, tam, gdzie padły pierwsze strzały rozpoczynające napaść 
Niemiec hitlerowskich na Polskę. Rząd niemiecki nie pozwolił mu wtedy na 
ten gest uważając, że byłaby to pielgrzymka do Canossy. Od tego czasu 
zmieniła się atmosfera wzajemnych stosunków i po stronie niemieckiej nie 
podniosły się żadne głosy protestu przeciwko udziałowi w uroczystościach 
rocznicy Powstania prezydenta Niemiec, chociaż jego obecność w tym dniu w 
Warszawie, skazanej na śmierć przez Hitlera, będzie niewątpliwie aktem 
ekspiacji.

Czy tego chcemy, czy nie - droga Polski do NATO i do Wspólnoty 
Europejskiej prowadzi przez Niemcy. Rząd Niemiec Federalnych, sekretarz 
generalny NATO, Manfred Woerner i niemiecki minister obrony Volker Ruehe 
stali się czołowymi orędownikami rozciągnięcia parasola NATO nad Polską. 
Byłem obecny w Brukseli, gdzie minister Ruehe zapewniał zachodnich 
sceptyków, że barierę psychologiczną między Niemcami a Polską da się 
pokonać. Gdyby się to okazało niemożliwe, droga do NATO byłaby dla Polski 
zamknięta.

Nikt nie może zaręczyć, czy obecny układ sił w Niemczech nie ulegnie 
kiedyś zmianie. Czy nie dojdą tam w przyszłości do władzy nacjonaliści, 
którzy pchną niemieckiego olbrzyma z powrotem na drogę zaborczej ekspansji. 
W jakiejś mierze możemy temu zapobiegać, wspierając i zachęcając tych 
Niemców, którzy wyciągają dłoń do zgody. Natomiast traktowanie wszystkich 
bez różnicy Niemców jako odwiecznego i śmiertelnego wroga, rozciąganie 
zbiorowej odpowiedzialności za zbrodnie wojenne dokonane przez hitlerowską 
Rzeszę na Niemcy demokratyczne i na następne pokolenia wzmacniać będzie 
naszych wrogów i zniechęcać przyjaciół. Kto sieje wiatr, ten zbiera burze. 
Nienawiść i wrogość - budzą nienawiść i wrogość. Niemcy widzący w Polakach 
wrogów nieprzejednanych bardziej będą skłonni do szukania w nacjonalizmie 
rosyjskim sojusznika przeciwko Polsce.

Zaproszenie przedstawiciela dawnego wroga na obchody rocznicy Powstania 
Warszawskiego jest gestem zachęty i przebaczenia. Przed laty pierwszym 
takim gestem stał się list biskupów polskich do Episkopatu Niemieckiego pod 
hasłem: Wybaczamy i o wybaczenie prosimy. Rozpętał on nie tylko nagonkę 
reżimu na Kościół, ale wywołał także odruchy oburzenia i protestu zarówno w 
społeczeństwie, jak i na emigracji. Z perspektywy czasu wiemy już, że ten 
list doprowadził do przełomu w nastawieniu niemieckiej opinii i otworzył 
drogę do uznania granicy na Odrze i Nysie. Biskupi kierujący się wyłącznie 
przesłankami religijnymi, działający w duchu Modlitwy Pańskiej, oddali 
swojej ojczyźnie wiekopomną przysługę. Pokazali, że droga do utrwalenia 
granicy na Odrze i Nysie nie prowadzi przez kultywowanie pamięci doznanych 
krzywd, lecz przez pojednanie. Zaproszenie do Warszawy w rocznicę Powstania 
prezydenta Niemiec jest gestem w tym samym duchu i może przynieść Polsce 
równie dobroczynne skutki. Zaproszenie do udziału w obchodach rocznicy 
Powstania Jelcyna byłoby nie do przyjęcia, gdyby reprezentował zbrodniczy 
Związek Radziecki. Jelcyn składając z własnej inicjatywy wieniec przed 
pomnikiem Katynia na Powązkach, otwierając dostęp do masowych grobów i 
dokumentów zbrodni chciał chyba powiedzieć przez to, że Rosja odcina się od 
Związku Radzieckiego. Nie zapominajmy, że obok masowych grobów polskich 
ofiar sowieckiego terroru są także nieprzeliczone, masowe groby 
wymordowanych Rosjan.

Jednakże zarówno obóz Jelcyna, jak jego przeciwnicy z prawej i z lewej 
dążą otwarcie do odbudowy sowieckiego imperium pod rosyjskim sztandarem i 
odzyskania strefy interesów obejmującej dawnych satelitów. Polska szuka 
zabezpieczenia przed tym zagrożeniem zabiegając o przyjęcie do NATO. 
Występuje zdecydowanie i stanowczo przeciwko wszelkim zamiarom ograniczenia 
suwerenności państwa, ale łączy to stanowisko z pojednawczością wobec 
wschodniego sąsiada. Nie leży w interesie naszego bezpieczeństwa, by 
Rosjanie widzieli w Polsce nieprzejednanego wroga, gotowego w każdej chwili 
do sprzymierzania się przeciwko nim z każdym potencjalnym przeciwnikiem. 
Trzecia Rzeczpospolita usiłuje pokazać Moskwie i światu, że jej zabiegi o 
własne bezpieczeństwo nie są aktem wrogim wobec Rosji. Zaproszenie 
prezydenta Rosji na rocznicę Powstania jest podkreśleniem tego stanowiska.

Na tle konfliktów etnicznych i terytorialnych w Europie 
Środkowo-Wschodniej, na tle tego, co dzieje się w b. Jugosławii, a także na 
tle wzajemnej nienawiści między Grekami i Turkami, Grekami i 
Macedończykami, Bułgarami i Turkami, Rumunami i Węgrami, Węgrami i 
Słowakami - Polska, która przywróciła prawa mniejszościom narodowym, jawi 
się światu jako ważny i konstruktywny element pokoju i bezpieczeństwa 
zabiegający wytrwale i cierpliwie o dobre stosunki ze wszystkimi sąsiadami, 
a przede wszystkim z Niemcami i Rosją. Tego rodzaju polityka zapewniła 
Trzeciej Rzeczpospolitej pozycję międzynarodową, jakiej Polska nie miała od 
1918 r. I ta właśnie pozycja jest jak dotychczas jedyną rękojmią naszego 
bezpieczeństwa.

Pięćdziesiąta rocznica Powstania Warszawskiego nie będzie się zwracać 
tylko ku rozpamiętywaniu przeszłości. Przez swój międzynarodowy charakter, 
przez obecność przywódców pięciu mocarstw, a wśród nich dwóch dawnych 
wrogów - odda ona usługę Polsce dzisiejszej.



Waszyngton,

20 V 1994







W obcęgach





Prezydent Jelcyn nie przyjął zaproszenia do Warszawy na uroczystości 
50-lecia Powstania Warszawskiego, a w oświadczeniu odczytanym przez jego 
wysłannika Siergieja Fiłatowa nie było słowa "przepraszam", na które Polacy 
czekali. W komentarzach prasy rosyjskiej przypomniano Polakom, że to nie 
Rosjanie zniszczyli Warszawę. Jak więc w świetle faktów ukazuje się 
współodpowiedzialność Związku Sowieckiego za klęskę Powstania?





Cicha decyzja



Sztab 1 Frontu Białoruskiego w depeszy wysłanej do Stalina 8 sierpnia 
1944 r. przedstawił plan zajęcia Warszawy wielkim manewrem okrążającym z 
południa i z północy. Plan ten Stalin odrzucił. Ofensywa miała zacząć się 
już 10 sierpnia. Zamiast tego Rokossowski otrzymał rozkaz ograniczenia się 
do zajęcia Pragi i zlikwidowania niemieckiego "worka" na wschód od Wisły i 
Narwi. Po wykonaniu tego zadania 1 Front Białoruski "przeszedł do obrony w 
całym pasie działania".

Rozkaz ten nie tylko skazywał na klęskę Powstanie Warszawskie. Oznaczał 
wyrok zagłady stolicy Polski, jej milionowej ludności, ponad 30 tysięcy 
powstańców, nie wyłączając nielicznych oddziałów komunistycznej AL oraz 
wojskowego i cywilnego ośrodka kierowniczego kraju. Wstrzymanie ofensywy 
było zbrodnią ludobójstwa tym straszliwszą, że decyzja nie została 
zakomunikowana ani sprzymierzonym, ani dowództwu AK, które oczekując 
daremnie odsieczy trwało do 2 października w rozpaczliwej, zażartej walce 
obronnej, pochłaniającej dzień za dniem tysiące ludzkich istnień.





Kłamstwem jest



W drugą rocznicę Powstania Koło AK zorganizowało w Londynie zebranie 
publiczne pt. "Oskarżam". Akt oskarżenia, zarzucający Rosji celowe 
zatrzymanie ofensywy u progu Warszawy, oparty był na zeznaniach świadków, 
danych odnoszących się do położenia wojskowego przed i po wybuchu Powstania 
oraz dostępnych wówczas dokumentów. Brakowało wśród nich sowieckich 
rozkazów i meldunków operacyjnych.

Upłynęło od tego czasu prawie pół wieku. Publikacje sowieckie, zwłaszcza 
pamiętniki Rokossowskiego, Żukowa czy Czujkowa, miały służyć oficjalnym 
tezom propagandy sowieckiej, a więc albo ukrywają fakty, albo je 
przeinaczają, choć czasem niechcący odsłaniają także rąbek prawdy. 
Włodzimierz Wołoszyn, autor pracy "Na warszawskim kierunku operacyjnym" - 
wydanej w Polsce w 1964 r. i nadal aktualnej - stwierdza we wnioskach 
końcowych, iż "kłamstwem jest [...], że wojska radzieckie celowo zatrzymały 
się w marszu na Warszawę". W treści przytacza jednak dokumenty i fakty 
pozostające w jaskrawej sprzeczności z tą konkluzją. W znamiennej 
przedmowie ppłk Stanisław Komornicki pisze, że omówienie całokształtu 
"Bitwy warszawskiej 1944 r." było do tego czasu niepełne na skutek 
nieznajomości źródeł sowieckich, i ujawnia, że Wołoszyn po raz pierwszy 
miał możność wykorzystania niektórych nie znanych dotychczas dokumentów 
sowieckich. Pozostały wprawdzie, jak stwierdza Komornicki, "poważne luki", 
niemniej jednak z zestawienia źródeł na końcu książki wynika, że ppłk 
Komornicki zdobył dostęp do 13 teczek archiwum Ministerstwa Obrony ZSRR. 
Natknął się w nich na plan operacji warszawskiej z 8 sierpnia, "której 
zasadniczym celem było wyzwolenie Warszawy", oraz na rozkaz Stalina 
przekreślający ten zamiar. Ofensywa, jak już wspomniałem, miała się 
rozpocząć 10 sierpnia (Projekt planu operacji warszawskiej stanowiący 
corpus delicti, podpisany przez Żukowa i Rokossowskiego, został ogłoszony w 
całości we wrześniu 1994 r., już po publikacji tekstu "W obcęgach" w 
"Gazecie Wyborczej". (Rosyjskie archiwum wielkiej wojny narodowej, t. III, 
cz, 1, Moskwa 1994, s. 218-219)).





Stoi otworem



Wydobyte dotychczas na światło dzienne źródłowe dokumenty niemieckie i 
sowieckie, jak również ujawnione źródła PPR i Armii Ludowej odsłaniają 
wciąż jeszcze tylko fragmenty prawdy historycznej. Wyłania się z nich 
jednak zdumiewająca zbieżność oceny położenia wojskowego w końcowych dniach 
lipca 1944 r. w czterech ośrodkach: w Moskwie, w dowództwie 9 Armii 
niemieckiej, w sztabie AK i w warszawskim kierownictwie komunistycznym. 
Stalin przewidywał zajęcie stolicy Polski w terminie do 6 sierpnia, sztab 
Rokossowskiego obliczał, że nastąpi to między 5 a 8 sierpnia, Niemcy w 
"Dzienniku działań 9 Armii" pod datą 30 lipca odnotowali, że "sytuacja pod 
Warszawą staje się groźna", a "Praga stoi otworem i prawie bezbronna". Jak 
wynika z dokumentów PPR, gen. Franciszek Jóźwiak na naradzie sztabu AL 27 
lub 28 lipca zakomunikował obecnym, że należy liczyć się z "wyzwoleniem" 
Warszawy w ciągu najbliższych dni, w związku z czym postanowiono 
zmobilizować i postawić w stan pogotowia oddziały AL w mieście. Głównym ich 
zadaniem w chwili wkroczenia Rosjan miało być opanowanie gmachów rządowych, 
poczty i dworców, by umożliwić objęcie władzy przez PPR. Krajowa Rada 
Narodowa miała rozpocząć urzędowanie w gmachu Ratusza. Komuniści mieli 
wystąpić wobec świata w roli gospodarza stolicy. Kierownictwo komunistyczne 
nie wierzyło do samego końca, że AK przystąpi do walki. PPR, oceniając 
liczbę swych członków na 1100 ludzi, czuła się zbyt słaba, by pokusić się o 
opanowanie miasta własnymi siłami. Usiłowano natomiast pchnąć ludność do 
żywiołowego zrywu. 30 lipca przygotowany został apel "Do walki Warszawo!" 
wzywający mieszkańców do spontanicznego powstania. Odezwy tej, zbliżonej 
treścią do podobnego wezwania radiostacji "Kościuszko" z poprzedniego dnia, 
nie zdążono już rozplakatować.





Zawinił wywiad



Gen. "Bór" w depeszy wysłanej do Londynu 21 lipca trafnie oceniał, że 
Niemcy ponieśli na wschodzie klęskę i brak im sił, by odzyskać inicjatywę.

Przed rozpoczęciem wielkiej ofensywy czerwcowej Rosjanom udało się za 
pomocą wielu posunięć maskujących przerzucić niepostrzeżenie dla Niemców 
większą część swoich sił z Ukrainy na Białoruś. Odpowiedzialność za lipcową 
klęskę Hitlera na froncie wschodnim spada na niemiecki wywiad. Podczas gdy 
dowództwo niemieckie oczekiwało uderzenia na południu i tu skoncentrowało 
blisko połowę swych dywizji piechoty i ponad 80 procent wojsk pancernych - 
Rosjanie zmasowali na Białorusi ok. 40 procent piechoty i sił pancernych 
oraz blisko połowę lotnictwa. W ten sposób stworzona została miażdżąca 
przewaga nad przeciwnikiem: dwukrotna w ludziach, trzykrotna w artylerii, 
ponad czterokrotna w czołgach i samolotach. Równocześnie gromadzono 
olbrzymie zaopatrzenie. W ciągu trzech tygodni poprzedzających ofensywę 
dostarczono trzem frontom białoruskim i frontowi nadbałtyckiemu 75 tysięcy 
wagonów amunicji, broni, paliwa i żywności. Rozmiary tej gigantycznej 
koncentracji świadczą, jak daleko wytknięte były cele natarcia na głównym 
kierunku strategicznym prowadzącym przez Warszawę do Berlina.





Manewr okrążający



Olbrzymia masa wojsk sowieckich, która 23 czerwca runęła na 
nieprzyjaciela, rozbiła środkowy front niemiecki, zniszczyła całkowicie 25 
dywizji stwarzając wyrwę szerokości ok. 400 km. Wojska prawego skrzydła 1 
Frontu Białoruskiego, osiągając tempo pościgu od 25 do 30 km dziennie, 
dotarły 18 lipca do Bugu i sforsowały rzekę. Gorączkowe przerzucanie 
niemieckich posiłków z południa otworzyło z kolei wrota ofensywie 1 Frontu 
Ukraińskiego rozpoczętej 13 lipca. Wojska Koniewa przerwały front, dotarły 
do Wisły pod Sandomierzem i przekroczyły ją tworząc po drugiej stronie 
szeroki i głęboki przyczółek pod Baranowem. Trzecie wreszcie uderzenie, 
przeprowadzone lewym skrzydłem 1 Frontu Białoruskiego, ruszyło 18 lipca z 
rejonu Kowla. Wojska sowieckie nacierające na tym kierunku przekroczyły 
Bug, zajęły Chełm, Lublin i 26 lipca, a więc po tygodniu, dotarły do Wisły. 
Tu utworzyły przyczółek na południe od Puław, po czym dokonując nagłego 
zwrotu na północ zaczęły się posuwać wzdłuż prawego brzegu Wisły ku Pradze.

Ruch ten wprowadził w błąd Niemców, którzy uznali, że Praga stanowi 
główny kierunek sowieckiego natarcia. Tymczasem 8 Armia Gwardii dotarłszy 
na wysokość Magnuszewa znowu zmieniła nagle kierunek natarcia - tym razem 
na zachód. Nie natrafiając na poważniejszy opór sforsowała Wisłę i 
utworzyła nowy przyczółek 50 km na południe od stolicy przerzucając tam 
znaczną część swoich sił. Stąd - według planów Rokossowskiego i Żukowa - 
miał wyjść okrążający manewr, który doprowadziłby do zajęcia lewobrzeżnej 
Warszawy. Rosjanie zachęceni sukcesami podjęli równocześnie próbę zajęcia 
Pragi z marszu i uchwycenia warszawskich mostów siłami 2 Armii Pancernej. 
Doszło do wyścigu między Niemcami, którzy gorączkowo ściągali na 
przedmoście posiłki - przede wszystkim elitarne dywizje pancerne "Hermann 
Goering" i "SS-Wiking" - i sowiecką 2 Armią Pancerną posuwającą się od 
południowego wschodu.





Wstrzymanie natarcia



W przeddzień wybuchu Powstania linie obronne przyczółku praskiego były 
już w kilku miejscach przerwane. Otwock, Radość, Miłosna, Okuniew i 
Radzymin znajdowały się w rękach Rosjan. 31 lipca w Moskwie Mikołajczyk 
uprzedził Mołotowa, że w Warszawie lada chwila wybuchnie powstanie. W tym 
samym dniu, 3 lipca, dowódca AK wydał o godz. #17#/45 rozkaz do powstania 
wyznaczając godzinę "0" na 17.00 dnia 1 sierpnia.

Tego dnia o godzinie 4.10 nad ranem, a więc na trzynaście godzin przed 
wybuchem walk, dowódca sowieckiej 2 Armii Pancernej wydał poszczególnym 
korpusom rozkaz wstrzymania natarcia i przejścia do obrony z zadaniem 
utrzymania zajętych pozycji. (Rozkaz bojowy nr 23 op. sztabu 2 Armii 
Pancernej Gwardii z 1 VIII 1944, godz. #4#/10). Tego zadania nie zdołał 
wykonać 3 Korpus Pancerny, który okrążając Pragę od wschodu, po zajęciu 
Radzymina i przecięciu linii komunikacyjnych przedmościa z siłami 
niemieckimi na północnym wschodzie, zapędził się aż po Beniaminów i znalazł 
się w obcęgach czterech niemieckich dywizji pancernych. 3 Korpus stracił w 
trzydniowej bitwie 76 czołgów, lecz nie został zniszczony. Wycofał się z 
Radzymina i zajął pozycje obronne kilkanaście kilometrów dalej na południe, 
na wysokości Okuniewa. Należy podkreślić, że porażka ta nastąpiła już po 
rozkazie wstrzymującym natarcie w kierunku Pragi, wydanym o świcie 1 
sierpnia. Podobny rozkaz przejścia do obrony wydał Rokossowski siłom na 
prawym skrzydle 1 Frontu Białoruskiego 2 sierpnia.





Manewr propagandowy



Niemcy nie mogli wykorzystać nawet tego lokalnego sukcesu taktycznego. 
Sowiecki rozkaz przejścia do obrony dotyczył tylko natarcia na przedmoście 
Pragi. Przyczółek Magnuszewski rozrósł się w pierwszych dniach sierpnia na 
szerokość 40 km i głębokość 10 km. Przerzucenie przez Wisłę w tym miejscu 
całej 8 Armii Gwardii uprzytomniło Niemcom, że Rosjanie mogą zająć Warszawę 
manewrem oskrzydlającym z południa. Dowództwo niemieckiej 9 Armii 
rozpoczęło więc pospieszne przerzucanie sił z przedmieścia praskiego pod 
Magnuszew. Jak wynika z zapisów w "Dzienniku działań 9 Armii", Niemcy 
przewidywali, że nieprzyjaciel zmierzać będzie do połączenia i rozszerzenia 
trzech przyczółków na zachodnim brzegu rzeki i skoncentruje tam poważne 
siły do nowego natarcia. Próby pokrzyżowania tych planów przez 
zlikwidowanie Przyczółka Magnuszewskiego koncentrycznym atakiem trzech 
niemieckich dywizji pancernych ściągniętych spod Pragi spełzły na niczym. 
10 sierpnia Niemcy uznali, że koncentracja sowiecka została zakończona i 
wznowienie ofensywy nastąpi lada chwila.

Plan, jaki Żukow i Rokossowski przedstawili Stalinowi 8 sierpnia, zgadzał 
się dokładnie z przewidywaniami niemieckimi. Warszawa miała być wyrwana z 
frontu niemieckiego»szerokim ruchem obcęgowym z południa i z północy. Prawe 
skrzydło 1 Frontu Białoruskiego nacierając na północy znad Narwi miało 
dotrzeć do Płońska i Ciechanowa. Lewe, posuwając się od południa, miało 
zająć Sochaczew, Skierniewice i Tomaszów Maz., zmuszając Niemców groźbą 
okrążenia do wycofania się. Oddzielną, propagandowo-polityczną rolę 
wyznaczono armii Berlinga, która 8 sierpnia została przerzucona na 
Przyczółek Magnuszewski. Miała ona w ostatniej fazie operacji, posuwając 
się wzdłuż zachodniego brzegu Wisły, wkroczyć jako pierwsza do stolicy w 
chwili wycofywania się Niemców z miasta.





Pozorowana pomoc



Plan operacji warszawskiej różnił się od odsieczy, z jaką Amerykanie 
pośpieszyli dla powstania w Paryżu. Eisenhower chciał szybko ocalić stolicę 
Francji. Plan Rokossowskiego miał usunąć przeszkody opóźniające marsz do 
Berlina, do zwycięskiego zakończenia wojny. Operacja warszawska 
przewidywała pięciodniową przerwę operacyjną po zakończeniu jej pierwszego 
etapu. Faza końcowa, prowadząca do uwolnienia z rąk Niemców stolicy, miała 
zacząć się dopiero 25 sierpnia. Do zajęcia Warszawy doszłoby prowdopodobnie 
w końcu miesiąca.

Wołoszyn usiłuje usprawiedliwić Stalina - odrzucenie planów operacji 
warszawskiej tłumaczy ofensywą na Bałkanach, rozpoczętą 20 sierpnia. 
Tłumaczenie to nie wytrzymuje jednak żadnej krytyki. Siły Niemców i ich 
satelitów były zbyt słabe na południe od Karpat, by mogły wywrzeć 
jakikolwiek wpyłw na ofensywę na północy. Poszczególne fronty Armii 
Czerwonej były całkowicie samodzielne pod względem zaopatrzenia. Sztab 1 
Frontu Białoruskiego najwidoczniej czuł się na siłach plan swój wykonać.

Sztab Rokossowskiego natychmiast po otrzymaniu rozkazu Stalina przystąpił 
do opracowania linii obronnej w całym pasie działania 1 Frontu 
Białoruskiego z chwilą zdobycia Pragi i wypchnięcia Niemców poza Wisłę i 
Narew. Plan wyznaczający odcinki obronne poszczególnym wielkim jednostkom i 
zgrupowaniom (m.in. armii Berlinga) wysłany został do Sztabu Generalnego 4 
września, a więc na tydzień przed rozpoczęciem natarcia na Pragę. Na tych 
pozycjach obronnych wojska sowieckie miały pozostać aż do wznowienia 
generalnej ofensywy w połowie stycznia 1945 r. Desanty na Czerniakowie i 
Żoliborzu oraz zrzuty dokonane przez armię Berlinga po zajęciu Pragi miały 
więc charakter symulujący pomoc dla Warszawy i służyły celom 
propagandowo-politycznym. Plan Berlinga, który przez połączenie oddziałów 
desantowych z walczącymi w mieście siłami dogorywającego Powstania 
prowadzić miał w ostatniej fazie do opanowania Warszawy, nie otrzymał 
wsparcia 1 Frontu Białoruskiego. Berling zaś po załamaniu się operacji 
usunięty został z dowództwa 1 Armii WP.





Gra Generalissimusa



Między końcem lipca a 8 sierpnia nastąpiły dwa wydarzenia, które wpłynęły 
na zmianę zamiarów Stalina wobec Warszawy. W mieście wybuchło Powstanie AK 
i w Moskwie toczyły się rozmowy z Mikołajczykiem. Premier RP przybył do 
stolicy ZSRR z projektem udania się z Moskwy do uwolnionej od Niemców 
Warszawy, by utworzyć tam "przyjazny" rząd złożony z czterech stronnictw i 
komunistów. W Londynie 10 lipca 1944 r. w rozmowie z piszącym te słowa 
emisariuszem dowódcy AK z Warszawy premier Mikołajczyk wyraził przekonanie, 
że Stalin mając do wyboru rząd oparty na większości, gotowy do lojalnej 
współpracy z ZSRR, lub rząd mniejszości komunistycznej, narzucony i 
utrzymywany terrorem, co byłoby źle widziane w świecie zachodnim - we 
własnym interesie wybierze ten pierwszy. Kiedy Mikołajczyk 3 sierpnia 
przedstawił na Kremlu swą koncepcję, Stalin odrzucił ją. Podobnie odrzucił 
ją Komitet Lubelski. Bierut zaproponował Mikołajczykowi, by stanął na czele 
rządu, w którym z 18 tek tylko cztery przypadałyby premierowi, pozostałe 
miały być obsadzone przez PKWN. Obecność w rządzie Mikołajczyka i kilku 
osób z jego otoczenia nie naruszyłaby monopolu uzależnionej od Moskwy 
władzy komunistów, a jednocześnie pozwalałaby zachować - wobec świata i 
polskiego społeczeństwa - pozory liczenia się z wszystkimi siłami 
politycznymi kraju. Rozmowy na Kremlu uprzytomniły jednak Stalinowi, że 
głównym atutem Mikołajczyka jest oparcie w siłach politycznych skupionych w 
Warszawie. Zlikwidowanie tych sił rękami niemieckimi otwierało sowieckiej 
ekspozyturze drogę do politycznego podboju Polski.

W przeddzień rozpoczęcia czerwcowej ofensywy na Białorusi ambasador 
sowiecki w Londynie Lebiediew w rozmowie z Mikołajczykiem odrzucił jego 
propozycję zawarcia porozumienia w sprawie koordynacji działań wojskowych 
AK z naczelnym dowództwem sowieckim. Była to ostatnia polska próba 
doprowadzenia do wojskowej współpracy obu stron. Wolno przypuszczać, że 
działania powstańcze skoordynowane z ofensywą 1 Frontu Białoruskiego na 
przełomie lipca i sierpnia uniemożliwiłyby Niemcom lub co najmniej opóźniły 
przerzucanie posiłków na przedmoście praskie, a następnie na Przyczółek 
Magnuszewski. Warszawa zostałaby uwolniona od Niemców w pierwszym tygodniu 
sierpnia. W zamierzeniach Stalina względy polityczne w rozgrywce o Polskę 
brały jednak górę nad przesłankami natury wojskowej. Nawet nad szybszym 
dotarciem do Berlina.





Inaczej w Paryżu



Propaganda partyjna, nie tylko w Polsce, usiłowała usprawiedliwić decyzję 
Stalina argumentem, że Powstanie skierowane było politycznie przeciw Rosji. 
Jest to typowe odwracanie prawdy do góry nogami, które z owcy czyni 
napastnika, a z wilka ofiarę. Odpowiedzią były słowa generała "Bora" 
wypowiedziane przed mikrofonem RWE: "Dlaczego oddziałom francuskiego 
Resistance, które porwały się do walki o oswobodzenie Paryża, nie zarzuca 
się, że ich walka skierowana była przeciwko Anglii i Ameryce?... Powstanie 
w Paryżu wybuchło nieoczekiwanie i zaskoczyło dowództwo sprzymierzonych. 
Generał Eisenhower zmienił plany i skierował uderzenie wprost na Paryż. 
Dlaczego nie twierdzi się, że powstanie w Paryżu było wymierzone przeciwko 
aliantom? Po prostu dlatego, że oba te mocarstwa chciały wyzwolić, a nie 
ujarzmić Francję".

Generał de Gaulle, który nie porozumiewając się z aliantami wydał rozkaz 
do powstania w Paryżu, wyjaśniał:

"Wiedziałem, że niektóre żywioły ruchu oporu pragnęły skorzystać ze stanu 
podniecenia, a być może anarchii, którą wywoływałyby walki w stolicy, aby 
uchwycić w swe ręce władzę, zanim ja zdołam to uczynić. Nie ulegało 
wątpliwości, że z takimi właśnie zamiarami noszą się komuniści.

Pomimo to uważałem za konieczne, by Francuzi chwycili za broń w Paryżu, 
zanim wkroczą do miasta sprzymierzeni, aby więc sam naród przyczynił się do 
klęski najeźdźcy, a wyzwolenie stolicy miało charakter ogólnonarodowej, 
francuskiej operacji wojskowej. Dlatego nie cofałem się przed ryzykiem i 
wzywałem do powstania".



"Gazeta Wyborcza"

9 VIII 1994







Powstanie Warszawskie

- próba syntezy



Jak doszło do wybuchu Powstania Warszawskiego? Jakie były jego doraźne i 
długofalowe skutki polityczne, wojskowe i moralne?





Przesłanki decyzji



Zdaje się, że po upływie półwiecza jestem jedynym pozostałym przy życiu 
świadkiem, który może na te pytania odpowiedzieć na podstawie bezpośrednich 
rozmów ze wszystkimi czołowymi aktorami polskiego dramatu. W chwili, gdy 
ruszyła letnia ofensywa sowiecka, rozmawiałem z Mikołajczykiem w Londynie i 
z Sosnkowskim we Włoszech. Armia Czerwona docierała do Pragi, gdy składałem 
na Śliskiej meldunek Borowi i przysłuchiwałem się debacie sztabu nad tym, 
czy już zaczynać, czy jeszcze czekać. Po Powstaniu "główny sprawca", gen. 
Leopold Okulicki, opowiadał mi, co się stało i dlaczego - z przeznaczeniem 
tych ocen dla rządu w Londynie. Później, w czasie prac nad książką gen. 
Bora przysłuchiwałem się jego dyskusjom z Pełczyńskim, Irankiem-Osmeckim i 
Chruścielem. Ciągnęły się one miesiącami. Moi rozmówcy usiłowali wspólnie 
ustalić dzień po dniu chronologię wydarzeń w ciągu drugiej połowy lipca 
1944 r. Nie było to łatwe, bo w tych krytycznych dniach wypadki biegły w 
tempie błyskawicznym, a ludzie odpowiedzialni za podejmowanie decyzji 
zanadto byli pochłonięci chwilą bieżącą, by zajmować się utrwalaniem 
czegokolwiek dla historii. Dopiero w późniejszych latach przebywający w 
Londynie uczestnicy lipcowych narad sztabowych założyli zeszyt, w którym 
każdy z osobna usiłował odtworzyć z pamięci, co działo się dzień po dniu. 
Te ręczne zapiski, o ile mi wiadomo, nie zostały do tej chwili nigdzie 
ogłoszone.

Udało się wspólnie ustalić, że pod wpływem błyskawicznych postępów 
ofensywy sowieckiej myśl o zmianie planów "Burzy" zaczęła kiełkować w 
rozmowach Okulickiego z Pełczyńskim i Szostakiem już w połowie lipca. 
Bór-Komorowski podjął decyzję 20 albo 21 lipca na wniosek Okulickiego, 
poparty przez Pełczyńskiego. Okulicki pchał do walki w stolicy, a miał duży 
autorytet jako wysłannik i mąż zaufania Naczelnego Wodza. Decyzja nie 
napotkała żadnych sprzeciwów ze strony sztabu AK i uzyskała aprobatę 
Delegata Rządu. Do rozterki i wahań doszło dopiero w pięć dni później, gdy 
trzeba było decydować, czy należy zaczynać, czy jeszcze czekać.

Na to, by przesłanki decyzji o wybuchu Powstania zrozumieć, trzeba je 
rozpatrywać zarówno w kontekście panujących nastrojów, jak też gry o Polskę 
toczącej się między Londynem, Moskwą i Warszawą. Szukając pierwszego ogniwa 
w łańcuchu wydarzeń, które doprowadziły do Powstania, odnajduję go w 
tragicznej śmierci gen. Sikorskiego. Jeśli sprawdzą się kiedyś podejrzenia, 
że sprawcą katastrofy gibraltarskiej był sowiecki agent Kim Philby (obecny 
na miejscu jako wysoki funkcjonariusz kontrwywiadu brytyjskiego, 
odpowiedzialny za bezpieczeństwo lotniska), uznać trzeba, że strzał ugodził 
precyzyjnie w sam cel. Generał łączył w swych rękach władzę wojskową i 
cywilną. Miał różne słabości, ale był znany ze zdolności do podejmowania 
szybkich decyzji i wymuszania posłuchu podwładnych. Po jego śmierci doszło 
po podziału władzy między dwóch zaciekle zwalczających się przeciwników: 
premiera Mikołajczyka i gen. Sosnkowskiego. Naczelny Wódz w swoich 
depeszach do dowódcy AK, zamiast wydawać jasne i twarde rozkazy, analizował 
sytuację, doradzał, zalecał, upoważniał i wskazywał różne warianty. W 
krytycznych dniach lipca, kiedy miały się decydować losy stolicy i AK, 
zszedł z mostka kapitańskiego i uciekł przed odpowiedzialnością do Włoch. 
Odrzucał wezwania do natychmiastowego powrotu (do Londynu), kierowane do 
niego przez prezydenta RP i szefa sztabu. Snując przewidywania ubezpieczał 
się przed możliwością błędu, wskutek czego nawet jego oceny nie były 
jednoznaczne. W swojej najważniejszej depeszy z 7 lipca 1944 r. z jednej 
strony wypowiadał się stanowczo przeciwko powstaniu powszechnemu, z drugiej 
zaś chciał zachować możliwości jego uruchomienia (Depesza gen. K. 
Sosnkowskiego do gen. T. Bora-Komorowskiego w: Armia Krajowa w dokumentach, 
t. III, Londyn 1976, s. 504). Namawiał, by w sprzyjających okolicznościach 
wykorzystać choćby chwilową szansę opanowania Wilna, Lwowa lub innego 
większego centrum i wystąpić w roli pełnoprawnego gospodarza. Był to 
scenariusz dokładnie odpowiadający temu, co nastąpiło w Warszawie. Poddając 
w depeszach do kraju nieustannej krytyce prezydenta RP i premiera wciągał 
dowódców w Warszawie do rozgrywek w Londynie. Osłabiał w ten sposób 
autorytet rządu i własny. Mikołajczyk z kolei mając przeciwko sobie 
większość opinii w Londynie szukał dla siebie oparcia w kraju. W rezultacie 
w ciągu roku, jaki upłynął od śmierci Sikorskiego, nastąpiło przesunięcie 
ośrodka decyzji z Londynu do Warszawy. Miało to swoje następstwa, bo jak 
się okazało, ani kierownictwo podziemia, ani społeczeństwo nie było 
zorientowane w sytuacji międzynarodowej. W zupełnym oderwaniu od 
rzeczywistości wyolbrzymiano poparcie aliantów dla polskich dążeń do 
utrzymania granicy wschodniej i odzyskania niepodległości. Nie zdawano 
sobie sprawy z faktu, że los Polski został przez sprzymierzonych 
przesądzony już»na jesieni 1943 r., w chwili podziału przyszłych stref 
okupacyjnych, które oddawały Polskę w niepodzielne, wojskowe władanie Armii 
Czerwonej. W moim meldunku złożonym gen. Borowi 29 lipca 1944 r. w 
obecności sztabu mówiłem: "Rosjanie będą się tu rządzili, jak zechcą" 
(Relacja "Janka" (Jana Nowaka-Jeziorańskiego) po bytności w Centrali. 
Notatka sporządzona 30 VII 1944 r. przez "Borodzicza" (Aleksandra 
Gieysztora) i pochodząca z jego archiwum). Było już za późno, aby ta ocena 
mogła wpłynąć na zmianę decyzji.

Już w 1943 r. Stalin nabrał przekonania, że ani aneksja polskich ziem 
wschodnich, ani rozciągnięcie panowania nad Polską nie będzie związane z 
ryzykiem konfliktu z sojusznikami. Sama jednak perspektywa okupacji 
wojskowej nie zadowalała go. Od kwietnia 1943 r., czyli od zerwania 
stosunków z rządem polskim w Londynie, zmierzał z żelazną konsekwencją do 
politycznego podboju Polski od wewnątrz. Budował misterną fasadę pozorów, 
które miały świadczyć, że społeczeństwo z własnej, nieprzymuszonej woli 
pragnie przyłączyć swój kraj do sowieckiego imperium. Wymagało to usunięcia 
sił autentycznie reprezentujących Polskę z obozu sprzymierzonych i 
zastąpienia ich przez posłuszne instrumenty, jakimi była armia Berlinga i 
Związek Patriotów Polskich w Moskwie, a PPR, AL, później Komitet Lubelski i 
KRN w kraju. To właśnie miał na celu Stalin, gdy na spotkaniu Wielkiej 
Trójki w Teheranie oskarżył AK o bierność wobec Niemców, zwalczanie 
partyzantki sowieckiej i polskich komunistów. Brytyjczycy domagali się od 
Polaków dowodów na to, że oskarżenia są fałszywe. Wywierali na rząd polski 
nacisk na wzmożenie walki orężnej z Niemcami. Wspieranie postępów Armii 
Czerwonej miało być w ich oczach aktem dobrej woli, który ułatwi im 
doprowadzenie do kompromisu między Polakami a Moskwą.

Stalin nie ograniczał się do atakowania AK przy stole konferencyjnym. 
Towarzyszył tym zarzutom huraganowy ogień oskarżeń Polski Podziemnej o 
"stanie z bronią u nogi" i kolaborację z okupantem niemieckim.

Pod wpływem sowieckiego zagrożenia w kierownictwie Polski Podziemnej 
zapanowało przekonanie, że AK musi swym postępowaniem zadawać kłam 
sowieckim oskarżeniom o bierność albo o ciche współdziałanie z 
nieprzyjacielem. Eskalację walki orężnej z Niemcami, odpowiadającej zresztą 
w pełni nastrojom społecznym, uznano za konieczną dla uzyskania poparcia 
Anglosasów w obronie całości i niepodległości państwa. Dowódca AK nie 
poszedł w ślady gen. Mihajlovicia, który już w drugiej połowie 1943 r. 
uznał zwycięstwo sprzymierzonych za przesądzone i skierował swe siły na 
front walki z komunistami. Wynikiem było wstrzymanie przez aliantów zrzutów 
broni i amunicji dla czetników i przerzucenie propagandy BBC na stronę 
partyzantów Tity, którzy stali się na Bałkanach ważnym elementem w 
działaniach wojennych przeciwko Niemcom. Wpłynęło to w sposób decydujący na 
układ sił w Jugosławii, przesądzając o zdobyciu władzy przez komunistów w 
chwili wyzwolenia. To samo groziło Polsce, gdyby decyzje dowódców Polski 
Podziemnej nie poszły w kierunku przeciwnym. Gen. Bór wydał rozkazy 
zabraniające walk z partyzantką sowiecką i AL. Chodziło o utrzymanie Polski 
do końca w obozie zwycięskiej koalicji. Miało to swoje dalekosiężne i 
pozytywne skutki, o czym mowa będzie później. Natomiast plany operacyjne 
oparte na rachubach, że akcja "Burza", a później Powstanie mogą stać się 
demonstracją polityczną, która wpłynie na politykę i opinię polityczną 
mocarstw zachodnich, wypływały ze złudzeń i fałszywej oceny polityki 
aliantów.

Akcja "Burza" na ziemiach wschodnich miała stać się dla Londynu i 
Waszyngtonu dowodem ich polskości. Wojskowo wymierzona była przeciwko 
Niemcom, a politycznie przeciwko terytorialnym roszczeniom Związku 
Sowieckiego. Ponieważ Warszawa była pierwotnie wyłączona z akcji "Burza", 
oddziały AK w stolicy zostały ogołocone ze szczupłych zapasów broni i 
amunicji. Od lutego i marca 1944 r. wszystkie zrzuty broni i amunicji 
przeznaczone dla Warszawy kierowane były na wschód. Jeszcze 7 lipca, na 
rozkaz Bora, transport 900 pistoletów maszynowych i zapas amunicji wysłano 
z Warszawy do okręgów wschodnich (A. Borkiewicz Powstanie Warszawskie, 
Warszawa 1964, s. 10. W końcu lutego 1944 r. Okręg Warszawa miał 600 
pistoletów maszynowych. Polskie Siły Zbrojne, t. III, Londyn 1950, s. 
679-680).

Tymczasem tempo sowieckiej ofensywy sprawiło, że polityczne cele "Burzy" 
na wschodzie nie zostały osiągnięte. Wiadomości o walkach w Wilnie i gdzie 
indziej docierały wprawdzie do polskiego Londynu, ale nie znalazły prawie 
żadnego echa w brytyjskich mediach. Przyćmiły je sukcesy sowieckie i tempo 
ofensywy. Gen. Okulicki uzasadniał konieczność Powstania w Warszawie 
argumentem, że tylko zaatakowanie Niemców w stolicy może zapewnić rozgłos 
walce o Polskę i tylko przez walkę w Warszawie można zamanifestować dążenie 
narodu do wolności i niepodległości (Ustna relacja gen. T. 
Bora-Komorowskiego odnotowana przez J. K. Zawodnego. J. N. Ciechanowski, 
Powstanie Warszawskie, Londyn 1971, s. 257).

W publicystyce powojennej snuto nie kończące się domysły, co by było, 
gdyby do Powstania nie doszło. Ponieważ nie da się tych spekulacji 
udowodnić, więc nie warto się nimi zajmować. Istotne jest, jakie inne opcje 
miał przed sobą gen. Bór i jego sztab w chwili, gdy wydany został rozkaz do 
walki. Musieli przede wszystkim liczyć się z nastrojami i brać pod uwagę 
możliwość, że jeśli ten rozkaz nie padnie - dojść może do wybuchu 
spontanicznego i nie kontrolowanego. Społeczeństwo prowadziło walkę z 
Niemcami  od września 1939 r. Rząd polski odrzucając kapitulację wobec 
żądań Hitlera spełniał wolę całego narodu. W latach okupacji opór podziemny 
był wprawdzie uchwycony w ramy organizacyjne, był kierowany i koordynowany 
od góry, ale rodził się spontanicznie w dołach, a ogniskował w Warszawie. 
Bierność stolicy byłaby biernością całego kraju, nawet gdyby najbardziej 
heroiczne boje stoczono w lasach czy górach, w Wilnie czy w Krakowie. Przez 
całe lata społeczeństwo żyło w oczekiwaniu generalnej rozprawy z okupantem, 
gdy nadejdzie chwila jego klęski albo odwrotu.

Przywódcy Polski Podziemnej nie tylko sami ulegali tym nastrojom, ale 
musieli poważnie brać pod uwagę, że wybuch walk jest nieunikniony. Jeśli 
rozkaz nie padnie, powstanie przyjmie charakter żywiołowy, a w tym wypadku 
dowództwo przejąć może w swoje ręce nieliczna grupa komunistów. W tym 
kierunku działała propaganda radiowa z Moskwy. Sowiety dążyły do wywołania 
spontanicznego zrywu ludności w oczekiwaniu, że przy pomocy PPR zdołają 
wykorzystać go dla swoich celów politycznych. Ujawnione po latach dokumenty 
partyjne potwierdzają słuszność takich obaw. Komuniści byli zbyt słabi, by 
marzyć o opanowaniu miasta, ale dwa czy trzy plutony AL wystarczyły, by 
zdobyć w ogólnym zamieszaniu na przykład Ratusz i wystąpić wobec Armii 
Czerwonej, wobec kraju i świata w roli jedynego, prawowitego gospodarza. 
Takie właśnie były plany PPR na chwilę wkroczenia Sowietów do Warszawy (T. 
Żenczykowski, Samotny Bój Warszawy, Paryż 1985, s. 25. Na podstawie 
opracowania Wojna wyzwoleńcza narodu polskiego 1939-1945, Warszawa 1963, s. 
490).





Wstrzymanie ofensywy

sowieckiej



Dowódca AK i jego sztab znaleźli się więc w sytuacji, w której każda 
droga mogła prowadzić do katastrofy innego rodzaju. Nikt natomiast z 
wyjątkiem płk. Janusza Bokszczanina nie brał pod uwagę tego, co nastąpiło: 
wstrzymania ofensywy sowieckiej u bram Warszawy. W końcu lipca wydawało się 
logiczne, że w interesie Moskwy dominującym celem było jak najszybsze 
dotarcie do Berlina.

Nie jest dotychczas jasne, czy rozkazy oderwania się od nieprzyjaciela i 
zajęcie pozycji obronnych, wydane 2 Armii Pancernej okrążającej Pragę o 
godz. #4#/10 nad ranem 1 sierpnia 1944 r., podyktowane były obawą przed 
okrążeniem przez ściągnięte pod Warszawę niemieckie dywizje pancerne, czy 
też zadecydowały racje polityczne. Rozkaz wydany był w jedenaście godzin po 
wyznaczeniu przez Bora godziny "W" na godz. #17#/00 dnia 1 sierpnia. Stalin 
wiedział już, że wybuch powstania oczekiwany jest w każdej chwili, bo 
Mikołajczyk 31 lipca poinformował o tym Mołotowa. Mógł także dowiedzieć się 
o tym od licznych agentów wywiadu bliskiego rozpoznania operujących w 
Warszawie i w jej okolicach, zaopatrzonych w krótkofalówki. Żadnej 
wątpliwości nie budzi natomiast fakt odrzucenia przez Stalina planu 
operacji warszawskiej przesłanego mu 8 sierpnia o godz. #20#/05 i 
podpisanego pseudonimami marszałków G. K. Żukowa i K. K. Rokossowskiego. 
Pierwszy był zastępcą głównodowodzącego J. Stalina, a drugi dowódcą 1 
Frontu Białoruskiego. Obaj dowódcy chcieli podjąć ofensywę już 10 sierpnia, 
a więc natychmiast po zatwierdzeniu jej przez Stalina. W pierwszej fazie 
armie prawego skrzydła miały pokonać odległość 120 km, dotrzeć do Narwi i 
zdobyć przyczółek na zachodnim brzegu rzeki. W tym samym czasie na południu 
lewe skrzydło frontu miało rozszerzyć przyczółek na zachodnim brzegu Wisły 
i dotrzeć do Radomia. Po zakończeniu tego pierwszego etapu i po przerwie 
pięciodniowej, potrzebnej dla podciągnięcia zaopatrzenia, miał się 
rozpocząć 25 sierpnia manewr okrążający od południa i północy, który 
doprowadziłby do zajęcia Warszawy.

Plan ten został przez Stalina odrzucony. 1 Front Białoruski ograniczył 
się do zajęcia Pragi, utrzymania wszystkich przyczółków na Wiśle i dotarcia 
do Narwi, po czym wojska sowieckie przeszły do obrony na całej linii 
frontu. Los Warszawy został w tym momencie przesądzony.

Unieruchomiając front pod Warszawą Stalin nie mógł przewidzieć, że 
Powstanie utrzyma się przez 63 dni. Obliczał zapewne, że bez odsieczy 
zostanie zlikwidowane do połowy sierpnia.

Tym należy tłumaczyć całkowite przemilczanie wybuchu walk w stolicy przez 
sowieckie środki przekazu. "Prawda" 6 sierpnia pisała, że jedyny ruch 
podziemny, jaki w Polsce istnieje, reprezentowany jest przez Komitet 
Lubelski i KRN, a Powstanie jest wymysłem londyńskich Polaków. Gdyby 
Powstanie zostało stłumione na samym początku, propaganda sowiecka poszłaby 
prawdopodobnie po tej linii. Jednakże opór powstańczy trwał i tragedia 
Warszawy zaczęła budzić uwagę i niepokój świata zachodniego. Przemilczania 
nie można było przeciągać w nieskończoność. Przerwał je komunikat TASS 
dopiero 13 sierpnia. Po raz pierwszy sowiecka agencja informowała o 
Powstaniu, wywołanym na rozkaz kół emigracyjnych w Londynie bez żadnej 
próby skoordynowania tej akcji z sowieckim dowództwem naczelnym.

Komunikat TASS rozpoczął gwałtowną kampanię oskarżeń przeciwko dowództwu 
AK i rządowi londyńskiemu. Pierwsze podejrzenia, że ofensywa sowiecka 
została celowo powstrzymana przez Stalina, powstały na Zachodzie, gdy prasa 
brytyjska ujawniła 29 sierpnia, że Stalin nie tylko odmówił pomocy dla 
Warszawy, ale odrzucił żądania Brytyjczyków udostępnienia lotnisk samolotom 
brytyjskim startującym z Włoch ze zrzutami broni i amunicji dla powstańców 
("News Chronicle" 29 VIII 1944).





Opóźniony marsz

na Berlin



Rosjanie nie mogli wznowić ofensywy bezpośrednio po kapitulacji Warszawy, 
tj. 2 października, z dwóch powodów: umocniłoby to rosnące w świecie 
podejrzenia, że Moskwa skazała ludność milionowego miasta na zagładę, a na 
to nawet Stalin nie mógł sobie pozwolić. Jeszcze ważniejsze były względy 
natury wojskowej. Posuwanie się wielkich armii pancernych po rozmokłym 
terenie, w porze jesiennych deszczów, byłoby poważnie utrudnione. Jeszcze 7 
stycznia 1945 r. Stalin tłumaczył Churchillowi, że nie można przystąpić do 
ataku, dopóki warunki atmosferyczne i zalegające nad Polską mgły nie 
pozwolą na wykorzystanie lotnictwa i artylerii. Ofensywa w kierunku Berlina 
rozpoczęła się dopiero 12 stycznia 1945 r.

W sierpniu projekt operacji warszawskiej przewidywał, że wielkie natarcie 
wyruszy na południu z przyczółka pod Magnuszewem, którego Niemcy nie 
zdołali zlikwidować, i znad Narwi na północy (Archiwum Ministerstwa Obrony 
ZSSR, telegram do Stalina, nr 806 z 8 VIII 1944 r., godz. #20#/05, zespół 
233, nr ewid. 2356, t. XXVI). W sześć miesięcy później ofensywa zimowa 
przeprowadzona została dokładnie według tego planu. Niemcy uchodząc przed 
okrążeniem opuścili Warszawę po pięciu dniach. 17 stycznia 1945 r. Rosjanie 
zajęli bez walki ruiny bezludnego i doszczętnie zburzonego miasta. 22 
stycznia, a więc w ciągu następnych pięciu dni, wojska 1 Frontu 
Ukraińskiego marszałka Koniewa przekroczyły na południu Odrę. Na północy 
Armia Czerwona dotarła i zatrzymała się na linii Odry 8 lutego. Zimowy skok 
z linii Wisły nad Odrę zajął 27 dni.

Niemcy mieli pięć miesięcy przerwy na przygotowanie obrony. Byli 
silniejsi w styczniu niż w sierpniu, bezpośrednio po klęsce poniesionej na 
Białorusi. Nic im to nie pomogło. Gdyby zgodnie z planem operacji 
warszawskiej ofensywa ruszyła 25 sierpnia 1944 r., wojska sowieckie 
znalazłyby się na linii Odry najpóźniej w końcu września.

Stalin błędnie oceniał w początkach sierpnia 1944 r. możliwości aliantów 
zachodnich, którzy rozszerzali dopiero swój niewielki przyczółek w 
Normandii. Nikt nie przewidywał załamania się frontu zachodniego po 
sforsowaniu przez aliantów Renu 7 marca 1945 r. W ciągu miesiąca wojska 
alianckie rozlały się na Niemcy. 11 lutego amerykańska 9 Armia przekroczyła 
Łabę i znalazła się 100 km od Berlina. Na północy Montgomery zajął Lubekę i 
posunął się dalej na wschód aż do Wismaru. Na południu 19 kwietnia 
amerykańska 5 Armia uwolniła Danię, przekroczyła granice Czechosłowacji - 
dotarła do Budziszyna, Pilzna, Karlowych Warów. W Austrii zajęła Linz i 
posunęła się pod Wiedeń. W chwili kapitulacji Trzeciej Rzeszy alianci 
zajęli znaczną część późniejszej NRD i zachodnią Austrię.

Stalin zorientował się poniewczasie, że alianci mogą go ubiec w 
okupowaniu jak największej części Niemiec. Jeszcze w początkach kwietnia 
planował ostateczne uderzenie w kierunku Berlina na połowę maja. Pod 
wpływem szybkich postępów wojsk zachodnich przyśpieszył gwałtownie 
ofensywę, ale było już za późno. Gdyby zimowy skok w początkach stycznia 
1945 r. dokonany został nie znad Wisły, lecz znad Odry, zaprowadziłby Armię 
Czerwoną dużo dalej w głąb Rzeszy, aniżeli to się stało. Według wszelkiego 
prawdopodobieństwa większość terytorium Niemiec, Austria i Dania zostałyby 
"wyzwolone" przez wojska sowieckie.

Wiosną 1945 r. armie sprzymierzone pod dowództwem Eisenhowera wykazały 
daleko idącą powściągliwość. Eisenhower pragnąc uniknąć kolizji z Sowietami 
zamiast przeć na wschód skierował główne uderzenie w bok - na Bawarię. 4 
maja Rosjanie zaprotestowali przeciwko szybkim postępom amerykańskiej 3 
Armii w kierunku Pragi. Amerykanie zatrzymali się posłusznie pozwalając 
Armii Czerwonej zająć stolicę Czechosłowacji. Nastąpiło to 9 maja, a więc 
po kapitulacji Niemiec. Daremnie Churchill apelował do Roosevelta, by 
Eisenhower parł jak najdalej w kierunku Berlina, a później do Trumana, a po 
kapitulacji, by armie okupacyjne nie wycofywały się w granice wyznaczonych 
wcześniej stref okupacyjnych przed spotkaniem Wielkiej Trójki (W. 
Churchill, The Second World War. Triumph and Tragedy, Boston 1953, s. 403, 
405-406, 445, 448, 450). Premier brytyjski chciał wykorzystać tę kartę 
jako zastaw w przetargu o Polskę. W liście do Trumana tłumaczył, że 
wyzwolenie Pragi przez wojska amerykańskie może wpłynąć nie tylko na 
sytuację w Czechosłowacji, lecz także na losy krajów ościennych. W dwa dni 
później apelował do Eisenhowera, by ten nie hamował natarcia w kierunku 
Pragi. Opóźnienie sowieckiej ofensywy mogło także zaważyć w jakimś stopniu 
na losach Polski, gdyby nie ówczesna postawa amerykańskiego sojusznika.

Sowiety z pewnością nie cofnęłyby się w granice swojej strefy, gdyby to 
im a nie aliantom udało się ją przekroczyć. Najlepszym dowodem jest ich 
zachowanie się w Wiedniu, który podobnie jak Berlin miał się znaleźć pod 
wspólną okupacją trzech mocarstw. Po zajęciu miasta Stalin natychmiast 
ogłosił powołanie "tymczasowego rządu austriackiego" i nie dopuścił do 
miasta misji brytyjskiej i amerykańskiej. Sowiety zgodziły się na wspólną 
administrację wojskową Berlina i Wiednia dopiero wówczas, gdy Truman 
uzależnił od tego wycofanie się aliantów na linię Łaby. Niestety, prezydent 
USA odrzucił propozycję Churchilla, by odczekać z tym do spotkania Wielkiej 
Trójki i wycofanie się aliantów w granice swoich stref okupacyjnych 
uzależnić także od osiągnięcia kompromisu w sprawie Polski.

Było ironią losu, że Powstanie Warszawskie, które stało się powodem 
opóźnienia postępów Armii Czerwonej, uratowało niechcący Wiedeń i Berlin. 
Natomiast z punktu widzenia długofalowych interesów Polski trwający przez 
pół wieku podział Niemiec był z pewnością opcją o wiele pomyślniejszą niż 
wchłonięcie ich w orbitę sowiecką. Stalin domagał się w Poczdamie 
przesunięcia granic Polski do linii Odry i Nysy, bo chciał, by granica jego 
panowania sięgała jak najdalej na zachód, a także dlatego, że wobec Polaków 
ziemie nadodrzańskie miały stać się w jego rękach zastawem zapewniającym 
uległość Polski. Nie istniałaby żadna z tych przesłanek, gdyby Niemcy 
znalazły się w chwili swojej klęski pod okupacją sowiecką.





Walka nie była daremna



Powstanie zawiodło jako demonstracja wobec świata polskiej woli 
odzyskania niepodległości w obliczu zagrożenia sowieckiego. W sensie 
doraźnym nie wywarło ono żadnego wpływu na politykę sojuszników zachodnich 
szukających porozumienia z Sowietami kosztem daleko idących ustępstw. W 
czasie składania meldunku dowódcy i sztabowi AK na dwa dni przed wybuchem 
Powstania porównałem je z "burzą w szklance wody", jeśli chodzi o jego 
wpływ na międzynarodową sytuację Polski. Z perspektywy 50 lat ocena ta 
wymaga pewnej korektywy. Powstanie stało się jednym z pierwszych 
katalizatorów, które doprowadziły do radykalnej zmiany ocen zamiarów i 
polityki Moskwy w skali światowej. Dopiero w końcu lat czterdziestych Stany 
Zjednoczone zdały sobie w pełni sprawę z bezpośredniego zagrożenia 
płynącego z ekspansywnych dążeń sowieckich i przeszły do polityki 
powstrzymywania. Jej inicjator i główny architekt, George Kennan, był 
zastępcą ambasadora Harrimana w Moskwie w czasie Powstania Warszawskiego. 
Jak wynika z jego depesz, wspomnień i przede wszystkim z wywiadu 
udzielonego prof J. Zawodnemu, postępowanie Stalina wobec tragedii Warszawy 
było punktem przełomowym w jego ocenie długofalowych intencji i celów ZSRR 
(J. K. Zawodny, Nothing but Honour, Londyn 1978, s. 223).

Polityka dowództwa AK, by za żadną cenę nie pozwolić Stalinowi na 
wypchnięcie Polski ze zwycięskiego obozu sprzymierzonych, nie pozostała bez 
wpływu nie tylko na losy Polski, ale całej Europy Środkowo-Wschodniej. 
Zachowanie się społeczeństwa polskiego od pierwszego dnia wojny było takie, 
że ten niewielki kraj, pokonany i okupowany, znajdował się nieustannie w 
centrum uwagi rządów i opinii świata zachodniego. Heroiczna obrona Warszawy 
w 1939 r., udział lotników polskich w bitwie o Wielką Brytanię, solidarność 
i walka okupowanego kraju, jedynego, który odrzucił kolaborację z Niemcami, 
Monte Cassino i Normandia, sprawa Katynia - wszystkie te wydarzenia 
przebijały się na pierwsze strony prasy światowej. Powstanie Warszawskie 
było w tym łańcuchu wydarzeniem najmocniej kształtującym opinie i nastroje, 
nad którymi żadna demokracja nie może całkowicie przejść do porządku. 
Okazało się, że nawet Stalin nie mógł sobie na to pozwolić. Wydawało się, 
że po zwycięstwie miał w ręku wszystkie atuty i mógł robić, co mu się 
podobało. A jednak Polska w odróżnieniu od państw bałtyckich i Mołdawii nie 
została wcielona do ZSRR jako republika radziecka. Polityczna cena takiej 
aneksji byłaby w wypadku Polski zbyt wysoka. Pociągnęłaby ona za sobą 
całkowite zerwanie z Zachodem, osłabienie wpływów komunistycznych w Europie 
Zachodniej i gdzie indziej. Potrzebny był kamuflaż i postępowanie 
stopniowe, a więc utrzymanie na jakiś czas pozorów niepodległości i 
demokracji. Takie pozory stwarzały tak zwane demokracje ludowe. Państwo 
polskie, chociaż zniewolone i wasalne, zachowało swoją odrębność, 
przetrwało Stalina, który w swych zamysłach prawdopodobnie chciał z niego z 
czasem uczynić część ZSRR. Można więc uzasadnić tezę, że udział Polski w 
walce z Niemcami, której szczytowym punktem było Powstanie Warszawskie, 
ocalił w jakimś sensie odrębność państw satelickich Europy 
Środkowo-Wschodniej.





Powstanie rzutuje w przyszłość



Z polskiego punktu widzenia psychologiczny wpływ Powstania na powojenny 
rozwój wypadków w zniewolonej Polsce okazał się chyba ważniejszy aniżeli 
jego reperkusje międzynarodowe. W miarę upływu lat występowały one coraz 
wyraźniej. W najnowszej historii Polski żadne inne wydarzenie nie rzutowało 
tak mocno w przyszłość.

Warszawę i Polskę można było uratować przed straszliwym upływem krwi 
tylko w jeden sposób. Było nim szukanie porozumienia ze Stalinem w latach 
1943-1944 na warunkach przez niego podyktowanych. Taka bezwarunkowa 
kapitulacja wystawiłaby polską metrykę rządom komunistycznym, osadzonym w 
Lublinie, a później w Warszawie przez sowiecką przemoc. Wejście na tę drogę 
oznaczałoby nie tylko rozbicie Polski Podziemnej na dwa wrogie obozy, ale 
zerwanie historycznej ciągłości życia narodowego. Byłoby to równoznaczne z 
poddaniem się nieprzyjacielowi nie w sensie kapitulacji wojskowej, ale w 
znaczeniu moralnym i politycznym. Obróciłoby to w nonsens całą, tak drogo 
okupioną pięcioletnią walkę z Niemcami. Nie po to przecież Polska 
prowadziła kosztem olbrzymich ofiar walkę z jednym okupantem, by rezygnując 
z wszelkiego oporu poddać się bez walki, nawet w sensie 
moralno-politycznym, drugiemu.

Odrzucenie tej drogi wypływało z instynktu związanego z właściwościami 
polskiej natury. Dzięki temu ocalało poczucie spójni i jedności. Nigdy 
przedtem w całej naszej historii naród nie osiągnął takiego zespolenia jak 
w czasie ubiegłej wojny. Poza jej nawiasem pozostała nieliczna, rządząca 
grupa komunistów. Ich stosunek do Powstania Warszawskiego i AK, a także 
całkowita uległość wobec wrogiej polityki Moskwy doprowadziły do jeszcze 
większej izolacji rządzących. Linia podziału zamieniła się w niewidoczną 
barierę, która znalazła swój wyraz w owym przeciwstawieniu "my" i "oni". Ta 
niewidoczna spójnia wiązała się z obecnością w zbiorowej świadomości czy 
może podświadomości walki podziemnej, Powstania Warszawskiego i walki na 
wszystkich frontach świata. Pomimo pozorów przetrwała na dnie duszy nawet 
najgorsze czasy stalinowskie i odradzała się w chwilach wielkich zrywów w 
1956 i 1980 r. Solidarność miała swój rodowód wywodzący się z czasów wojny.

W ciągu następnych 45 lat pamięć hekatomby Powstania Warszawskiego i 
obawy przed jeszcze jednym daremnym upływem krwi wywierały w chwilach 
niebezpiecznych hamujący wpływ na społeczeństwo. Syndrom Powstania, obecny 
w umysłach w kraju i na emigracji, sprawił, że w krytycznych dniach 
polskiego Października społeczeństwo w odróżnieniu od Węgrów nie posunęło 
się o ten jeden krok poza linię, za którą była przepaść. To samo powtórzyło 
się w czasie kolejnych zrywów w 1970 i 1980 r. Społeczeństwo, wiedzione 
instynktem, umiało wykształcić skuteczne formy oporu społecznego i nacisku 
na rządy komunistyczne bez uciekania się do gwałtownych i skazanych na 
klęskę konfrontacji powstańczych. Doświadczenie Powstania Warszawskiego 
wywierało także wpływ hamujący na "wielkiego brata". Zapamiętano w Moskwie, 
że Polacy są niebezpiecznym narodem, który w obronie imponderabiliów gotów 
jest iść na wszystko. Liczono się tam z pewnością z tym, że koszty 
polityczne interwencji wojskowej w Polsce mogą się okazać o wiele wyższe 
niż inwazja na Węgry i Czechosłowację. Sowiecki dypolomata, zapytany przez 
Amerykanów, dlaczego Sowiety nie wkroczyły do Polski w 1980881 r., 
odpowiedział: - Bo wiedzieliśmy, że w odróżnieniu od Czechów Polacy nie 
ograniczą się do opluwania naszych czołgów.

Stalinowi udało się bez oporu ze strony sojuszników pozbawić Polskę 
niepodległości, ale próby podboju moralnego i ujarzmiania umysłów zostały 
przez nią zwycięsko odparte. Tylko w Polsce Kościół przetrwał jako 
niezależna instytucja, tylko w Polsce chłop obronił się przed 
kolektywizacją, robotnik stał się siłą, z którą totalitarne rządy musiały 
się liczyć, a inteligencja walczyła skutecznie o coraz szerszy margines 
wolności słowa i myśli. Sojusz robotników, inteligencji i chłopów przybrał 
postać Solidarności. Przykład Polski pociągnął za sobą innych i przyczynił 
się w sposób decydujący do wyzwolenia Europy Środkowo-Wschodniej, upadku 
sowieckiego imperium i bezkrwawego zwycięstwa w zimnej wojnie. Nie mógłby 
tego zwycięstwa odnieść naród, który wyszedłby z wojny ze złamanym 
kręgosłupem. Rok 1989 przyniósł pogrobowe zwycięstwo poległych w Powstaniu 
Warszawskim, w pięcioletniej walce w podziemiu i na wszystkich frontach 
drugiej wojny światowej.





Nad urną z prochami

gen. Tadeusza

Bora-Komorowskiego





Przeżywamy chwilę pamiętną. Generał Tadeusz Bór-Komorowski powraca do 
ojczyzny, powraca do Warszawy, by spocząć tu na zawsze obok swoich 
poległych żołnierzy. Powraca do stolicy, którą opuszczał pół wieku temu w 
ów pochmurny, najsmutniejszy ze smutnych dni października. Opuszczał ją 
jako dowódca powstańczej armii, która po 63 dniach samotnej walki o każdy 
próg uległa miażdżącej przewadze wroga. Opuszczał generał Bór Warszawę jako 
zwyciężony - powraca jako zwycięzca. Chylą przed tą urną czoło najwyżsi 
dostojnicy odrodzonej i suwerennej Rzeczpospolitej, pochylają się 
sztandary, oddaje honory kompania Wojska Polskiego, składa hołd ludność 
stolicy, mocą polskiego ducha wskrzeszonej ze zgliszcz i ruin.

Dzień dzisiejszy zapisuje końcowe słowa i zamyka ostatni, pośmiertny 
rozdział księgi losów generała Bora. Paradoks tych losów sprawił, że 
pułkownik kawalerii, odznaczony za cnotę żołnierskiej odwagi, okazanej w 
kampanii 1920 r., wysunął się w ciągu pięciu lat wojny przed setki równych 
sobie rangą oficerów zajmując kolejno stanowiska: dowódcy Okręgu 
Krakowskiego, zastępcy dowódcy i dowódcy AK, później Naczelnego Wodza, a na 
końcu premiera rządu na wygnaniu. Los pchał w górę tego człowieka jakby 
wbrew jemu samemu, bo Generał tych kolejnych awansów nie oczekiwał i nie 
pragnął. Cnotę żołnierskiej odwagi łączył z cnotą niezwykłej skromności. 
Nie miał innych ambicji, jak tylko służyć i walczyć na posterunku 
wyznaczonym przez rozkaz, a gdy go nie było - przez okoliczności i poczucie 
obowiązku.

Tragedią Generała stało się, że właśnie na jego barki spadła 
odpowiedzialność za losy miasta i kraju w chwili, gdy nie było już dla 
Polski ratunku. Byliśmy opuszczeni przez sojuszników, raz jeszcze miażdżeni 
z obu stron przez dwóch potężnych wrogów. Polska walcząca tak rozpaczliwie 
o wolność przeżywała jedną z najgorszych chwil w swojej historii, bo 
znalazła się w położeniu bez wyjścia. Każda decyzja była zła, każda 
prowadziła do katastrofy innego rodzaju. Ucieczka od decyzji podjęcia walki 
zamieniłaby pięcioletnie, zorganizowane zmagania z niemieckim najeźdźcą w 
niewypał i nonsens. Bierność oznaczała wypuszczenie steru z ręki, 
najprawdopodobniej zastąpienie rozkazu przez wybuch żywiołowy i nie 
kontrolowany. Bierność nie chroniła przed nieludzkimi, zapobiegawczymi 
środkami okupanta, który z pewnością nie tolerowałby na bezpośrednim 
zapleczu frontu tej twierdzy oporu, jaką stała się stolica. Przed najeźdźcą 
ze wschodu nie broniły nas nawet słupy graniczne. Jakakolwiek próba 
zbrojnego przeciwstawienia się Armii Czerwonej posuwającej się w głąb kraju 
w pościgu za Niemcami uczyniłaby z Polski sprzymierzeńca Rzeszy 
hitlerowskiej, wytrąciłaby ją w ostatniej chwili z obozu zwycięskiej 
koalicji. Rozkaz do powstania krzyżował zamiary Stalina, który garstkę 
swoich komunistycznych marionetek usiłował przedstawić światu jako jedyną 
siłę reprezentującą wolę społeczeństwa. W obliczu tej oszukańczej gry 
bierność i nieobecność byłaby kapitulacją bez walki.

Nie ma większego bohaterstwa aniżeli wytrwać na posterunku w obliczu 
nieuniknionej klęski. Generał Bór i jego sztab nie uciekał od decyzji, gdy 
każda była zła. Nie dbał o to, co o nim powiedzą współcześni i jaki wyrok 
wyda na niego historia. Troszczył się tylko o Polskę.

W rok po Powstaniu mówił mi generał Pełczyński, że gdy 1 sierpnia udawali 
się z Borem do Komendy Głównej w fabryce Kamlera na Woli, byli świadomi 
tego, że ich rola, być może ich życie, zbliża się ku końcowi. Znali los 
żołnierzy 27 Dywizji Wołyńskiej, wiedzieli o podstępnym aresztowaniu 
dowódców i sztabów AK w Wilnie i Nowogródku, o rozstrzelaniu Kmicica i jego 
partyzantów. Szli na straconą redutę w przekonaniu, że wbrew wszystkiemu 
trzeba jej bronić do gorzkiego końca. Droga, jaką obrali przywódcy Polski 
Podziemnej, prowadziła ich nie do władzy, lecz do celi więziennej, za druty 
kolczaste albo na miejsce kaźni. Nie mieściło się w granicach ludzkich 
przewidywań, że ocaleją i że fala wydarzeń wyrzuci ich na brzeg Anglii.

Generałowie Bór i Pełczyński wraz z kilkoma innymi ocaleli, ale musieli 
stawić czoło nie tylko kalumniom i oszczerstwom wrogiej propagandy, ale 
także rozpaczy przygniecionego ogromem nieszczęść społeczeństwa, które 
widziało w nich sprawców śmierci blisko 200 tysięcy poległych żołnierzy i 
mieszkańców Warszawy. Widzieli w nich ludzi winnych zagłady milionowego 
miasta i skarbów narodowego dziedzictwa gromadzonych w stolicy w ciągu 
sześciu stuleci. W obliczu klęski i zawiedzionych nadziei ta straszliwa 
hekatomba wydawała się ofiarą daremną i pozbawioną wszelkiego sensu. W 
obliczu tych ciężkich oskarżeń - generałowie Bór i Pełczyński przyjęli 
postawę godną i odważną. Przyjmowali całą odpowiedzialność na siebie. Nie 
usiłowali nigdy przerzucać jej na Naczelnego Wodza, premiera, rząd 
londyński czy kogokolwiek innego.

Dziś, po pięćdziesięciu latach, po odzyskaniu niepodległości, Powstanie 
Warszawskie ukazuje nam się w innej perspektywie. Dziś już wiemy, że pięciu 
lat wojny i 63 dni Powstania nie można traktować jak kilku stron wydartych 
z księgi, bo to, co zapisane zostało na następnych kartach, stanowiło 
dalszy ciąg rozdziału spiętego jakby dwiema klamrami: oblężeniem Warszawy w 
1939 i Powstaniem w 1944 r. Dramat wojenny nurtował naród przez następne 
czterdzieści pięć lat. Trwał w jego świadomości, kształtował postawy. Żadne 
inne wydarzenie nie wywarło tak wielkiego wpływu na bieg wypadków 
ostatniego półwiecza. Po Powstaniu pozostał bezludny stos wypalonych ruin i 
zawiedzionych nadziei - ale ocalało poczucie spójni i jedności, jakiego ten 
naród nigdy przedtem nie osiągnął. Zdrada, jakiej dopuściły się Sowiety, 
przy pełnym moralnym, politycznym i propagandowym poparciu swoich polskich 
instrumentów, zohydzanie i prześladowanie żołnierzy AK, przedstawianie 
bohaterów jako zdrajców - spójnię tę wzmocniło pogłębiając równocześnie 
przepaść między rządzonymi i rządzącymi. Stała się ta przepaść niewidoczną 
i ostatnią linią obrony, która przebiegała w sercach i umysłach ludzkich. 
Wielka zmowa całego narodu, jaką była Polska Podziemna, przetrwała gdzieś 
na dnie świadomości ludzkiej i stała się cementem jednoczącym w oporze 
moralnym, stawianym skutecznie totalnym rządom, narzuconym przez obcą 
przemoc i utrzymywanym przy władzy przez groźbę jej użycia. Powracała ta 
jedność w chwilach wielkich zrywów, aby odrodzić się w pełni w masowym 
ruchu, który przybrał imię Solidarność. Bezkrwawe zwycięstwo Solidarności, 
wyzwolenie Polski jej własnymi siłami tkwiło swymi korzeniami w AK, 
Powstaniu Warszawskim i w "Burzy". Twoje to było, Panie Generale, za grobem 
zwycięstwo, Twoje, Twoich żołnierzy i całego narodu. Ty, i Twoi żołnierze 
pokazaliście, że nie ma posterunku straconego, póki są ludzkie serca, które 
go bronią. Tak jak nie ma bitwy przegranej, dopóki jej się za przegraną nie 
uzna.

Szukam w myślach tej chwili, w której droga życia generała Bora osiągnęła 
swój punkt szczytowy. I znajduję ją w pierwszych dniach po klęsce. Niemcy 
zażądali wówczas od dowódcy AK, który był już ich jeńcem, by wydał swym 
oddziałom na terenach pozostających pod okupacją niemiecką rozkaz do 
zaprzestania dalszej walki. Komorowski z miejsca i bez namysłu żądanie to 
odrzucił. Gdy adiutant Goebbelsa, Wilfred von Oven, meldował o tym swojemu 
szefowi, ten zaciekły wróg, który szykował Polakom totalną zagładę, 
wykrzyknął: - "Co za naród! Ta Polska poprzez swoje dzieje nieustannie 
najeżdżana, okupowana, rozdarta, jej granice zniesione, życie narodowe 
zdławione, a jednak duch tego narodu przetrwał wieki i jak płomień wciąż 
bije w górę z popiołów i zgliszcz. Im groźniejsza nawałnica, tym większy 
żar" (W. von Oven, Mir Goebbels zum Ende, Buenos Aires 1950, s. 155-156).

Uosobieniem tego narodu, który w chwilach największych klęsk nigdy się 
nie poddał, wszystko wytrzymał, wciąż upadał pod swym krzyżem i za każdym 
razem znajdował w sobie ducha i siłę, by podnieść się i iść dalej - 
uosobieniem tego ducha stał się generał Tadeusz Bór-Komorowski. Za chwilę 
nasza wspólna Matka - wolna polska ziemia przytuli do siebie i przygarnie 
na zawsze jednego ze swych najwierniejszych Synów i Obrońców.





Tętno historii



Uroczystości 50. rocznicy Powstania różniły się od wszystkich poprzednich 
obchodów rocznicowych. Nie zamknęły się w granicach naszej polskiej 
parafii, lecz zyskały rozgłos w skali światowej. Zwracały się nie tylko ku 
przeszłości, lecz także ku przyszłości. Nie ograniczyły się do oddania 
hołdu poległym. Rocznica stała się okazją do poczynań służących 
zabezpieczeniu Polski przed powtórzeniem się nieszczęść.

Trudno nie zgodzić się z Adamem Michnikiem, że była to zasługa 
Prezydenta. Decyzja podniesienia rangi tej rocznicy do rangi wydarzenia 
międzynarodowego zapadła już rok temu. Zaproszenie na uroczystości szefów 
państw nie tylko dawnych aliantów, ale i dwóch sprawców klęski Powstania 
było posunięciem trudnym i ryzykownym, a więc odważnym. Wałęsa nie mógł być 
pewny, jak to zaproszenie przyjęte będzie przez społeczeństwo, dobrze 
pamiętające bezmiar doznanych krzywd i cierpień.

Dla wszystkich żołnierzy Polski Podziemnej był to spóźniony o 50 lat 
Dzień Zwycięstwa. Zwycięstwa w obu wojnach, bo były to dwie wojny - jedna z 
Niemcami, druga z Rosją.

W tej pierwszej przegraliśmy bitwę wrześniową, ale stawiając czoło 
przygniatającej przewadze niemieckiej rozpętaliśmy wokół Polski taniec 
ogólnoeuropejski, a później ogólnoświatowy, który zakończył się w 1945 r. 
upadkiem Rzeszy hitlerowskiej, śmiercią Hitlera i zniweczeniem jego 
zamiarów totalnej zagłady narodu polskiego.

W wojnie ze Związkiem Sowieckim byliśmy samotni do chwili wybuchu zimnej 
wojny. Zakończyła się ona w 1989 r. upadkiem komunistycznej monopartii, 
rozpadnięciem się Związku Sowieckiego i wyzwoleniem spod jego dominacji 
narodów ujarzmionych. Udział Polski w tym zwycięstwie był chyba większy 
jeszcze niż w wojnie z Hitlerem.

Nikt, kto nie przeżył eposu 63 dni Powstania, nie pojmie wzruszenia, 
jakie chwytało nas za gardło w chwili powrotu do Warszawy gen. Tadeusza 
Bora-Komorowskiego w godzinie "W" na Cmentarz Powązkowski, a później w 
czasie wspaniałej uroczystości na placu Piłsudskiego i na placu 
Krasińskich. Pięćdziesiąt lat temu, gdy meldowałem się generałowi Borowi po 
powrocie z Londynu, miałem uczucie, że dotykam tętna historii. Gdy 50 lat 
później słuchałem słów prezydenta demokratycznych Niemiec, proszącego 
Polskę o wybaczenie, właśnie w tym momencie i w tym miejscu, w sercu 
Warszawy, poczułem, że znowu dotykam tętna historii. Był to akt pokuty, 
który tu, w Warszawie, nagrodzony został gorącymi oklaskami tłumów i odbił 
się potężnym echem w całym świecie, a przede wszystkim w Niemczech. Był to 
milowy krok na drodze ku obaleniu barier psychologicznych zagradzających 
Polsce drogę do zachodniej Wspólnoty Europejskiej i Atlantyckiej. A więc 
drogę do bezpieczeństwa.

A równocześnie my, obecni na placu, i cały świat mogliśmy dowiedzieć się, 
że drugi dawny wróg nie stawił się w Warszawie w osobie swego najwyższego 
przedstawiciela i nie tylko odmówił przeproszenia, ale nawet przyjęcia 
współodpowiedzialności za klęskę Powstania, zagładę miasta i śmierć 200 
tysięcy ludzi. Wysłannik Jelcyna tłumaczył, że nie pozwoliły na to nastroje 
panujące dziś w Rosji. To wszystko razem wzięte uprzytomniło Polsce i 
światu zagrożenie, jakim jest wzbierająca fala nacjonalizmu rosyjskiego. 
Ten kontrast między wystąpieniem Niemca i Rosjanina stał się potrzebnym 
ostrzeżeniem nie tylko dla Polaków.

Podsumowując obchody chcę podkreślić uderzającą sprawność organizacyjną 
okazaną przez władze cywilne i wojskowe. Weterani Powstania - ludzie w 
podeszłym wieku - nie mieli tym razem żadnych podstaw do żalów i pretensji. 
Szczególne uznanie za sprawną organizację należy się ministrowi Andrzejowi 
Zakrzewskiemu z Kancelarii Prezydenta RP, wojewodzie warszawskiemu 
Bohdanowi Jastrzębskiemu i przedstawicielowi wojska. Dobrze się stało, że 
organizacja uroczystości znalazła się w rękach tych, którzy nie są 
zamieszani w kombatanckie konflikty.

Brakowało nam bardzo obecności Lecha Wałęsy na pogrzebie Bora i na 
Cmentarzu Wojskowym w godzinie "W". Ale wynagrodziło nam tę nieobecność 
jego wzruszenie, z jakim wygłaszał swoje piękne przemówienie przed 
pomnikiem Powstańców.

O wiele trudniej było zrozumieć nieobecność szefa sztabu, gen. Tadeusza 
Wileckiego, na pogrzebie dowódcy AK, a także wśród tłumów, które zebrały 
się przy grobach poległych w godzinie "W" i na uroczystości poświęcenia 
miejsca, w którym nareszcie stanąć ma pomnik Żołnierzy AK. Trudno uznać, że 
wycieczka do Tajlandii była usprawiedliwiającym powodem nieobecności 
dowódcy sił zbrojnych suwerennej Rzeczpospolitej w uroczystościach rocznicy 
wydarzenia, które stało się kulminacyjnym punktem polskiego czynu zbrojnego 
w drugiej wojnie światowej.

Ten przykry zgrzyt nie może jednak zatrzeć przeżyć i wspomnień tych 
wielkich i wspaniałych dni ani uznania dla ich organizatorów.



"Gazeta Wyborcza"

8 VIII 1994






`tc+

IV. Rozrachunek

z przeszłością





* Dwa razy niepodległość w jednym życiu

* Moje rozrachunki z PRL

* Bakcyle PRL

* Polski pesymizm i rzeczywistość





Dwa razy niepodległość

w jednym życiu





Należę do coraz szybciej topniejącej mniejszości, która przeżyła 
dwukrotnie odzyskanie niepodległości: w zaraniu i u schyłku życia. Za mały 
byłem w 1918 r., by zachować wspomnienia związane z dniem 11 listopada. 
Wszystko, co pozostało w mojej pamięci z ostatnich dni i miesięcy epoki 
rozbiorowej, to oddział Niemców w pikelhaubach maszerujących Alejami 
Ujazdowskimi, niemieccy żandarmi w miękkich, okrągłych furażerkach, 
sprawdzający przepustki przy wejściu na perony na Dworcu Wiedeńskim, 
ogromny sobór prawosławny na placu Saskim, a później chorągiew 
biało-czerwona zatknięta w bramie naszego domu na Pięknej i na sąsiednich 
kamienicach oraz patriotyczne pochody przeciągające Marszałkowską. Jak 
zdjęcie w albumie utkwił mi w pamięci obraz mojej babki czytającej głośno 
"Kuriera Warszawskiego" i wycierającej oczy chusteczką. W czasie Powstania 
Styczniowego jako mała dziewczynka patrzyła na to, jak Kozacy podpalali pod 
Suchedniowem dworek jej rodziców. Przeżyła całą długą noc, jaka zaległa nad 
Polską po upadku Powstania. Można sobie wyobrazić, czym dla jej pokolenia 
była jutrzenka wolności, która zabłysła nad Warszawą w ów pochmurny dzień 
listopadowy.

W 50. rocznicę odzyskania niepodległości Rozgłośnia Polska RWE nadała 
relacje żyjących jeszcze uczestników wydarzeń, jakie rozegrały się w 
Warszawie 11 listopada 1918 r. Kajetan Morawski tak o tym opowiadał: "Kto 
tych dni nie przeżył w Warszawie, ten nie wie, co oznacza radosny szał 
zwycięstwem i wolnością upojonego narodu. Po wszystkich ulicach rozbiegli 
się chłopcy z POW i odbierali broń umundurowanym Niemcom. Żołnierzy, którzy 
oddawali ją bez oporu, puszczano wolno. Grupy broniące się w Ratuszu i w 
koszarach zmuszano walką wręcz do uległości". Morawski należał do 
trzyosobowej komisji odbierającej od Niemców gmachy publiczne. "Pałac Saski 
- mówił - siedziba Generalgubernatorstwa był pusty. Tylko w gabinecie 
siedział wczoraj jeszcze wszechpotężny szef administracji niemieckiej, 
ekscelencja Wolfgang von Kries. Przerażonego dygnitarza strzegło dwóch 
kilkunastoletnich chłopców z ogromnymi, zdobycznymi karabinami". Ten widok 
uprzytomnił Morawskiemu historyczną wagę przełomu, jaki się na jego oczach 
dokonywał. Polska była znów niepodległa.

W rzeczywistości niepodległy był w tym dniu tylko skrawek przyszłego 
państwa. Pomorze, Wielkopolska i Śląsk były wciąż częścią Prus. W 
Małopolsce Wschodniej toczyła się walka o Lwów. Cała ściana wschodnia nie 
była granicą, lecz linią frontu. Polska odzyskiwała niepodległość etapami. 
Deklarację niepodległości jako pierwsza ogłosiła 12 października 1918 r. 
Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego. W dwa tygodnie później w Krakowie, 
wciąż jeszcze w obecności austriackiego batalionu piechoty z Wiednia, 
powstała Polska Komisja Likwidacyjna i wezwała Austriaków do kapitulacji 
oświadczając, że ziemie zaboru austriackiego należą już do państwa 
polskiego. W obliczu załamania się i rozbrojenia wojsk okupacyjnych w 
Lubelskiem powstał w Lublinie w nocy z 6 na 7 listopada Tymczasowy Rząd 
Republiki Polskiej z Ignacym Daszyńskim na czele. Nigdy jednak nie powstał 
spór o to, jaką datę uznać za przełomową. Z biegiem lat przyjęto zgodnie, 
że Polska odzyskała niepodległość 11 listopada 1918 r., kiedy Niemcy 
zostali w stolicy rozbrojeni i w imieniu narodu władzę zwierzchnią, nikomu 
nie podległą, objął de facto Józef Piłsudski.

Po 71 latach burzliwej historii przeżywałem odzyskaną niepodległość po 
raz wtóry. W moim osobistym życiu był to przełom ogromny, bo oto ja, wróg 
numer jeden Polski Ludowej, wracałem do kraju po 45 latach na zaproszenie 
Wałęsy i komitetów obywatelskich, które nie potrzebowały już pytać władz 
PRL o pozwolenie. Gdy samolot dotknął ziemi i na budynku dworca lotniczego 
odczytałem napis: Warszawa, przeżyłem najszczęśliwszy i najbardziej 
nieoczekiwany moment w moim życiu. Nieoczekiwany, bo wprawdzie nosiłem w 
sobie od lat nie nadzieję, lecz pewność, że sowiecka władza ulegnie kiedyś 
załamaniu - nie na peryferiach, ale w samym centrum - i że naród znajdzie w 
sobie wolę, by skorzystać z tej historycznej koniunktury, nigdy przecież 
nie śmiałem marzyć, że to się stanie już za mego życia.

Przyleciałem do Warszawy 29 sierpnia, kiedy Mazowiecki, desygnowany przez 
Wałęsę, tworzył pierwszy, niekomunistyczny rząd w orbicie sowieckiej. 
Odlatywałem 12 września, w którym rząd Mazowieckiego stanął przed 
parlamentem, został zaprzysiężony i zajął miejsce rządu Rakowskiego. Pewien 
tygodnik zapytał mnie niedawno, w którym dniu Polska odzyskała suwerenność. 
Czy po konferencji Okrągłego Stołu i kontraktowych wyborach do Sejmu, czy 
może po wyborach na prezydenta, czy wreszcie dopiero po pierwszych, w pełni 
wolnych wyborach do Sejmu. Byłem tym pytaniem zaskoczony, bo dla mnie nie 
ulegało wątpliwości, że tym dniem był 12 września 1989 r. - data powstania 
pierwszego polskiego rządu, który nie potrzebował ani informować wielkiego 
brata, ani go się radzić czy prosić o zgodę. Bez względu na swój skład był 
on pierwszym od 1939 r. rządem suwerennym. Od tego dnia polskie placówki 
dyplomatyczne przestały być aneksami ambasad sowieckich. Polska misja przy 
ONZ mogła samodzielnie decydować o tym, jak głosować, Polskie Siły Zbrojne 
- jeśli nie formalnie, to de facto - przestawały być częścią wojsk Układu 
Warszawskiego podlegających sowieckim rozkazom.

Już w czasie tej pierwszej wizyty zadawałem sobie pytanie, czy to, co dla 
mnie było wielkim historycznym przełomem, odbierane było w ten sam sposób 
przez całe społeczeństwo? Gdy zapytałem Wałęsę, dlaczego tak mu zależało, 
abym przyjechał w tym momencie, odpowiedział, że chciał, by ludzie 
uświadomili sobie, że przecież coś się w tym kraju zmienia, skoro były 
dyrektor RWE może zjawić się w Polsce i mówić publicznie to, co przez 
blisko pół wieku mógł głosić tylko z odległego Londynu, a później z 
Monachium. Staliśmy przed pomnikiem Poległych Stoczniowców w Gdańsku. Przed 
nami ogromny, entuzjastyczny tłum. Ale była to radość płynąca ze zwycięstwa 
Solidarności i przegranej komunistów. Gdyby przed wojną doszło do upadku 
rządów sanacyjnych i przejęcia władzy przez stronnictwa opozycyjne - byłoby 
to wydarzenie w tej samej skali.

Od tego czasu odwiedziłem kraj 15 razy i w miarę, jak przyglądałem mu się 
coraz bliżej, zaczynałem rozumieć różnice między 1918 i 1989 r. Przed 1918 
r. polskie państwo nie istniało, kraj był podzielony i każdy z trzech 
zaborów żył od przeszło stulecia życiem państwa zaborczego. Obce rządy były 
odczuwalne i widoczne na każdym kroku: obce mundury zaborczego wojska i 
żandarmerii, rosyjskie, pruskie i austriackie orły, dwujęzyczne napisy w 
Kongresówce i w Galicji, a niemieckie w zaborze pruskim. Wszędzie symbole 
obcego panowania. Odzyskanie niepodległości każdy odczuł na sobie w sposób 
najbardziej bezpośredni. W 1989 r. państwo istniało i skupiało w swoich 
granicach ogromną większość polskiej masy etnicznej. Było to państwo 
wasalne, pozbawione możliwości kierowania się własną racją stanu, ale 
istniało i miało wszystkie zewnętrzne pozory i atrybuty samodzielnego 
organizmu państwowego. Istniało przecież polskie wojsko, urzędy, sądy, 
szkoły itd. Wystarczyło tylko przeciąć pępowinę łączącą ten organizm z 
Moskwą, aby stało się suwerenne. Przecięcie tej pępowiny było w 1989 r. tak 
bezbolesne, że dla przeciętnego człowieka prawie niezauważalne, bo na pozór 
nic się przecież wokół niego nie zmieniło. Istotne było pozbycie się 
monopartyjnych rządów i systemu rządzenia, który w odczuciu większości był 
niewydolny i stał się sprawcą złych w porównaniu z Zachodem warunków 
materialnego bytu. Ale była to sprawa wewnętrzna, a przy tym likwidacja 
rządów komunistycznych była rozłożona w czasie na tyle etapów, że w 
umysłach ludzkich zatarciu uległa granica rozdzielająca suwerenną i 
demokratyczną Trzecią Rzeczpospolitą od wasalnej i monopartyjnej Polski 
Ludowej. Tym samym zatarciu uległ dawny podział między rządzącymi i 
rządzonymi, między tymi, których określano mianem "oni", i tymi, którzy 
nazywali siebie "my".

Dziś rysuje się inny podział. Podział przede wszystkim, choć nie tylko, 
pokoleniowy. Podział między tymi, którzy mają inną skalę porównawczą, bo 
pamiętają Polskę niepodległą, przeżyli w kraju wojnę i okupację, szok 
klęski i zdruzgotanych nadziei, jakie przyniosła Jałta i zamiana po wojnie 
okupacji niemieckiej na sowiecką, perfidne i podstępne metody podboju od 
wewnątrz, prowadzone przez polskie ekspozytury Stalina. Należą tu ci 
wszyscy, którzy nie zapomnieli doświadczeń najgorszego, pierwszego okresu 
martyrologii żołnierzy AK, powojennego podziemia i działaczy opozycji 
Mikołajczyka - krwawego terroru, ludzkiego upodlenia rodzącego się z chęci 
zdobycia osobistego awansu albo z lęku przed uwięzieniem, torturami 
śledztwa, utratą życia, a czasem tylko z obawy przed wyrzuceniem z pracy 
albo utraty możliwości kształcenia dzieci. Były to czasy trudne do 
zapomnienia, zwłaszcza dla tych, którzy wyszli z nich ciężko pokaleczeni na 
ciele i na duszy i po dziś dzień noszą na sobie blizny z tamtego, 
najgorszego okresu. Należą do tego obozu także ci młodzi, którym dom 
rodzinny zdołał przekazać w formie nieskażonej pamięć własnych przeżyć i 
ciągłość tradycji oraz nienaruszoną hierarchię wartości. A po drugiej 
stronie są ci, którzy już nie pamiętają, bo urodzili się w latach Gomułki i 
Gierka. Nie pamiętają, bo sami tego nie przeżyli. Pod wpływem nacisku 
społecznego margines wolności w Polsce Ludowej ulegał stopniowemu 
rozszerzaniu. Odwrót Gomułki od Października napotykał opory, które 
sprawiły, że nie oznaczał powrotu do stalinizmu. Rządy Gierka były w wielu 
dziedzinach bardziej liberalne niż Gomułki. To przecież w tych latach 
rodził się ruch zbiorowych protestów, powstał KOR, powstawać zaczęła prasa 
drugiego obiegu, a na końcu tego procesu narodziła się Solidarność. Nacisk 
społeczny prowadził do stopniowego rozszerzania marginesu wolności aż do 
stanu półwolności. Stan półwolności ułatwia asymilację i pogodzenie się z 
rzeczywistością, stępia i rozmywa ostrość rozgraniczeń. W czasie niedawnego 
pobytu w warszawskiej klinice zapytałem na próbę kobietę w średnim wieku z 
personelu lekarskiego, kiedy właściwie Polska odzyskała wolność. Po namyśle 
odpowiedziała, że chyba za Gierka, bo od tego czasu można było swobodnie 
wyjeżdżać za granicę, a to dla niej znaczyło bardzo wiele. Zrozumiałem w 
tym momencie, że dla niej i dla mnie rok 1989, powtórne odzyskanie wolności 
było przeżyciem w innej skali i że w dzisiejszej Polsce część społeczeństwa 
myśli podobnie jak ja, a część podobnie jak ona. I że niewiele ma to 
wspólnego z podziałem na komuchów i całą resztę.

Mówię o tym bez załamywania rąk. Rzeczywistość trzeba brać taką, jaka ona 
jest. A jeśli pragniemy ją zmienić, jeśli chcemy przywrócenia zerwanej 
ciągłości tradycji, przywrócenia słowom ich prawdziwego znaczenia, 
odbudowania kryteriów zasług i przewinień oraz hierarchii wartości, 
zacznijmy od zrozumienia ludzi ukształtowanych bez własnej winy w 
uwarunkowaniach odmiennych od naszych. Być może Polsce potrzebny jest jakiś 
ruch odrodzenia narodowego, który potrafi wznieść się ponad rozgrywki 
partyjne, walkę o władzę i ponad dzisiejsze podziały. Ale ruch taki może 
przezwyciężyć ciężki spadek moralny Polski Ludowej, jeśli wyjdzie 
spontanicznie z pokolenia młodych i jeśli znajdzie drogę do umysłów nie 
tylko tych, którzy pamiętają i myślą podobnie, ale także do tych, którzy 
nie pamiętają i myślą inaczej.



"Gazeta Wyborcza"

12 XI 1993







Moje rozrachunki z PRL







Metryka wystawiona

w Katyniu



Lata Polski Ludowej spędziłem poza krajem, ale z racji swego 
zaangażowania przeżywałem ten rozdział historii dosłownie dzień po dniu - 
od chwil poczęcia przyszłej władzy ludowej aż po jej zgon. A poczęła się 
ona w grobach katyńskich, bo wykrycie zbrodni posłużyło Stalinowi za 
pretekst do cofnięcia uznania prawowitym władzom Rzeczpospolitej i 
powołania do życia tego embrionu przyszłych wasalnych rządów PRL, jakim był 
Związek Patriotów Polskich i dywizja Berlinga.

Patrzyłem, jak z tych zarodków wyrastały kolejno montowane w Moskwie 
duplikaty naczelnych organów suwerennego państwa: rządu, parlamentu i sił 
zbrojnych. Realizowały one krok po kroku stalinowskie plany politycznego 
podboju państwa. Kadry wypełniali ludzie narodowości polskiej, ale polskie 
szyldy i nazwiska maskowały wobec świata i własnego społeczeństwa 
narzucanie Polsce przemocą obcej dominacji i ustroju. Niestety, to 
gigantyczne oszustwo, wbijane w głowy przez blisko pół wieku, przetrwało 
Polskę Ludową.

Taki wniosek narzuca lektura artykułu wybitnego historyka, Jerzego 
Holzera (Historia nie zna bilansów, "Tygodnik Powszechny" nr 27), który 
rozciągnięcie radzieckiego patronatu nad Europą Wschodnią stawia na równi z 
rozciągnięciem amerykańskiego patronatu nad zachodnią częścią kontynentu. 
Jedno i drugie stanowiło w jego oczach równorzędne pendant. To samo słowo 
"patronat" zastosowane zostało wobec dobrowolnego związku suwerennych 
państw demokratycznych, które w obliczu zagrożenia sowieckiego przyjęły 
nuklearną zasłonę rozciągniętą nad nimi przez amerykańskie supermocarstwo, 
i niewolniczego uzależnienia narzuconego siłą i terrorem przez ZSRR. Miały 
to być dwie "odpowiedzi", które - jak pisze Holzer - "na całe półwiecze 
wyznaczyły drogi rozwoju Europy". Tę drugą (sowiecką) odpowiedź - pisze 
Holzer bezosobowo - "przyjęto w Polsce i zastosowano [podkr. J.N.] w 
dziesięcioleciach PRL". Nie zbliża tego twierdzenia do prawdy następne 
zdanie: "Można wprawdzie dodać, że nie była to odpowiedź przyjęta 
dobrowolnie, lecz narzucona. Jest to właściwie zbędne - pisze profesor - 
skoro jednym z istotnych elementów komunistycznej odpowiedzi było 
zaakceptowanie przymusu w skali międzynarodowej i wewnętrznej". 
Zaakceptowanie w skali wewnętrznej? Czy za akceptację poczytuje Holzer 
sfałszowane wybory w 1947 r. albo 99 procent głosów oddawanych w następnych 
wyborach na jedną listę? Sfałszowanie wyborów i likwidacja opozycji nie 
były zaakceptowane w Jałcie i Poczdamie. Wręcz przeciwnie, pogwałcenie tych 
układów przez Stalina doprowadziło do wybuchu zimnej wojny. Historyk 
naszych czasów powinien o tym wiedzieć.





Terminologia kłamstwa



Jerzy Holzer nie jest wyjątkiem. Już po 1989 r. znany katolicki 
publicysta, pisząc na łamach "Tygodnika Powszechnego", używał bez 
cudzysłowu słowa "sojusz" na określenie związku jednostronnej zależności, 
narzuconego siłą przez wschodniego sąsiada, i mówił o dwóch "obozach" - 
londyńskim i tym drugim, po imieniu nie wymienionym, na obraz i 
podobieństwo dwóch orientacji - Piłsudskiego i Dmowskiego, odmiennymi 
drogami zmierzających do wspólnego celu, jakim była niepodległość. Tego 
rodzaju nieprawdy, powtarzane w prasie wolnej od cenzury, przez ludzi z 
pewnością uczciwych, muszą zdumiewać, boć przecież ta prasa nieomal 
codziennie wydobywa na jaw nowe dokumenty świadczące o tym, że Stalin 
decydował o wszystkich posunięciach władzy ludowej w najdrobniejszych 
szczegółach. Obowiązująca terminologia odwracała prawdziwy sens słów do 
góry nogami. Demokracja oznaczała dyktaturę jednej partii, patriotyzm - 
totalne utożsamienie polskiej racji stanu z interesami hegemona, morderstwo 
polityczne było spełnieniem służbowego obowiązku, obrona suwerenności - 
obroną przez samych Polaków ich wasalnego uzależnienia i obcego systemu.

Niebezpieczeństwo polega na tym, że gdy słowa-kłamstwa przechodzą do 
obiegu wolnego od cenzury i nacisku władz, nabierają wiarygodności. 
Przykładem: określenie "ograniczona suwerenność", którym tak chętnie 
posługuje się gen. Jaruzelski. Jest to typowy przykład contradictio in 
adiecto. Istotą suwerenności jest absolutna, nikomu nie podlegająca 
zwierzchność najwyższych władz państwowych. Suwerenność ograniczona przez 
obce państwo przestaje być suwerennością. Zamienia się w węższą lub szerszą 
autonomię.

Słowa-kłamstwa ulegały z czasem poprawkom po to, by je uczynić bardziej 
wiarygodnymi. Na przykład "walka z bandami", czyli z niepodległościowym, 
powojennym podziemiem, ustąpiła miejsca "wojnie domowej", która wcale 
domową nie była. Miało to określenie sugerować bratobójczą walkę, w której 
odpowiedzialność za przelew bratniej krwi w równej mierze obciążała jednych 
i drugich. Określenie "wojna domowa" zacierało różnice między tymi, którzy 
mając za sobą całą potęgę represyjnych organów sowieckich "utrwalali władzę 
ludową", a więc pomagali w zniewoleniu swego kraju, i tymi, którzy w swoim 
najgłębszym przekonaniu i zgodnie ze stanem rzeczy kontynuowali walkę o 
niepodległość, tyle że z innym wrogiem. To, że była to walka beznadziejna, 
skazana na klęskę, jeszcze bardziej podkreśla heroizm tych ludzi.

Wydaje się to oczywistą prawdą. A jednak natknąłem się gdzieś na pogląd 
niezależnego historyka, że skoro potępia się ubeków, którzy mordowali po 
wojnie akowców, to trzeba równocześnie potępić akowców, którzy mordowali 
ubeków. Pominięty jest w tym równaniu zasadniczy fakt, że Wojsko Ludowe i 
Służba Bezpieczeństwa były narzędziami Związku Sowieckiego, łamiącymi 
polski opór stawiany zniewoleniu państwa.

Istotne jest, że słowa-kłamstwa, narzucane przez lata przez partyjne 
środki przekazu, podtrzymują dziś niektórzy ludzie opiniotwórczy, zaliczani 
do kategorii "my". Nie posądzam ich o intelektualną nieuczciwość. Zakładam, 
że wierzą w to, co piszą. Usiłuję zrozumieć, dlaczego tak inaczej od nich 
odbieram powojenną rzeczywistość. Nie wydaje mi się, aby to wynikało z mego 
fizycznego oddalenia od kraju, bo uderza mnie zbieżność moich ocen z 
wypowiedziami na przykład Jerzego Turowicza. Jest to raczej różnica 
pokoleń. Różnica między tymi, którzy pierwszy okres Polski Ludowej znają z 
autopsji, przeżywali go naocznie, z bliska czy z oddali, a tymi, którzy 
urodzili się i ukształtowali w okresach późniejszych i poznawali proces 
powstawania lub raczej narzucania władzy ludowej z drugiej ręki albo przez 
filtr przeinaczeń i przemilczeń.

Nie można bowiem traktować dziejów Polski Ludowej jako jednej całości. 
Prowadzi to do uproszczeń i wzajemnego braku zrozumienia. Inaczej wyglądała 
rzeczywistość w latach 1945-1949, kiedy komunistyczna mniejszość jednych 
tępiła, a innych usiłowała wciągnąć do współpracy, inaczej w latach 
stalinowskiego terroru 1949-1955. Następne lata przynosiły rozluźnienie 
terroru, stopniowe rozszerzenie pola wolności wewnętrznej i autonomii 
zewnętrznej. Tym chyba należy tłumaczyć różnice między pokoleniem, dla 
którego punktem odniesienia są lata 1945-1956, i tymi, którzy tego okresu 
nie pamiętają, a jeszcze bardziej tymi, którzy urodzili się w stanie 
półwolności po 1970 albo po 1980 r.





"Wymieciemy faszyzm"



Może będę lepiej zrozumiany, jeśli powrócę do moich subiektywnych 
doświadczeń. Pierwsze lata Polski Ludowej były najnieszczęśliwszym okresem 
mojego życia. To, że nie byłem na miejscu w Polsce, pogłębiało ich tragizm. 
Czułem się jak człowiek, który patrzy przez grubą szybę na cierpienia kogoś 
najbliższego i jest zupełnie bezsilny. Nie może nawet dzielić z nim jego 
cierpień, nie może pocieszyć go głosem i dotknięciem ręki.

Z całego nieprzerwanego potoku kalumnii i oszczerstw wylewanych na 
żołnierzy Polski Walczącej zapamiętałem plakat, reprodukowany bodajże w 
"Trybunie Ludu". Przedstawiał polskiego żołnierza wysypującego z kosza do 
śmieci świstki z napisami: SS, Gestapo, AK. A pod tym napis: "Wymieciemy 
faszyzm". "Wymiataniem faszyzmu" było aresztowanie i proces szesnastu, 
wtrącanie do więzień i deportacje w głąb ZSRR żołnierzy AK, procesy 
działaczy WIN-u i innych organizacji podziemnych, obławy na niedobitki AK w 
lasach, mordowanie i prześladowanie ludzi Mikołajczyka, fałszowane wybory, 
egzekucje w podziemiach bezpieki. Pamiętam, jak ciężko przeżywałem śmierć 
mego cichociemnego kolegi, Andrzeja Czaykowskiego "Gardy". Walczył w 
Powstaniu jako zastępca dowódcy "Baszty", zdobył Virtuti Militari. Był 
więźniem obozu koncentracyjnego w Gross-Rosen. Dwukrotnie powracał do kraju 
z Londynu. Powieszony został przez UB jako agent wywiadu brytyjskiego. Mój 
starszy rangą kolega z Akcji N, płk Zygmunt Janke, dowódca Okręgu 
Łódzkiego, później Śląskiego, jeden z najwybitniejszych dowódców AK, 
potwornie torturowany czekał w więzieniu na wykonanie wyroku śmierci za 
współpracę z hitlerowcami. Uniknął stryczka, na którym zawisnął, oskarżony 
o to samo, płk Emil Fieldorf "Nil", bohater walk o niepodległość w dwóch 
wojnach światowych. Moim przyjacielem był Kazimierz Moczarski, ostatni szef 
BIP-u, bezskutecznie zmuszany torturami do przyznania się, że był agentem 
niemieckim. Można by tę listę ciągnąć bez końca.

Miałem także przyjaciół, którzy w pierwszym okresie, kierując się 
przesłankami patriotycznymi, szli na jakąś formę współpracy z reżimem, 
przekonani, że tylko w ten sposób mogą przyczynić się do odbudowy kraju. 
Klasycznym przykładem był legendarny "Agaton", inżynier architekt Stanisław 
Jankowski, który po to ukończył po wojnie kurs urbanistyki w Liverpoolu, by 
wrócić do kraju i poświęcić się bez reszty odbudowie Warszawy. Szliśmy 
innymi drogami, zachowując na odległość przyjaźń i wzajemne zrozumienie. 
Jankowski przeżył stalinizm i Bieruta. Wielu takich jak on po 1949 r. 
znalazło się w więzieniach albo uciekło z powrotem na Zachód. Gdy po 45 
latach spotkałem się z "Agatonem" w Warszawie, okazało się, że lata PRL 
oceniamy jednakowo.





Rachunek strat



Zdaniem prof. Holzera bilans półwiecza Polski Ludowej nie należy do 
historyków. Trzeba go zostawić publicystom. Nie zgadzam się z tym. Zadaniem 
historyka jest nie tylko odtwarzanie faktów, ale także ich ocena. Historycy 
wprowadzają periodyzację dziejów po to właśnie, by charakteryzować ich 
kolejne rozdziały. Mówimy o epoce rozbiorowej, nie zacierajmy więc granic 
między Polską Ludową a jej poprzedniczką i następczynią: Drugą i Trzecią 
Rzeczpospolitą.

Lata Polski Ludowej były okresem wielkiej, światowej rewolucji 
technicznej i gospodarczej. W ciągu ostatniego półwiecza postęp dokonał 
większego skoku niż w ciągu wieków poprzednich. W tym wielkim wyścigu 
etatystyczna i scentralizowana gospodarka planowa pozostała daleko w tyle 
za gospodarką wolnego rynku. Wobec powszechnego postępu nie ma sensu 
porównywanie "osiągnięć" Polski Ludowej z Drugą Rzeczpospolitą. Należy 
raczej porównać powojenną Polskę z Hiszpanią, bo oba kraje znajdowały się 
mniej więcej w tym samym punkcie startowym, pomijając okoliczność, że 
bogactwa naturalne Polski są o wiele większe od hiszpańskich. Prywatny 
przemysł turystyczny w Hiszpanii ściągnął 31 miliardów dolarów kapitału 
zagranicznego i podniósł kraj w górę tak wysoko, że Hiszpania jest dziś 
krajem zamożnym, o stosunkowo wysokiej stopie życiowej, podczas gdy w 
Polsce połowa ludności żyje poniżej minimum egzystencji. W chwili upadku 
komunizmu dochód społeczny na głowę w Hiszpanii (7240 dolarów) był prawie 
dwa razy wyższy niż w Polsce (3998). Terror policyjny stosowany wobec 
robotników w systemie komunistycznym pozwolił na akumulację kapitału 
kosztem wyzysku siły roboczej, wobec którego blednie wyzysk kapitalizmu 
ubiegłego wieku. Produkcja skierowana nie na potrzeby ludzkie (czyli na 
potrzeby rynku), lecz na wykonanie centralnego planu doprowadziła do 
uwięzienia tych akumulowanych kapitałów w deficytowych gigantach 
przemysłowych, dających produkcję "nie trafioną" albo buble.

Marnotrawstwo kapitału i pracy w Polsce doprowadziło społeczeństwo do 
skrajnego ubóstwa. Polska Ludowa pozostawiła w spadku deficytowe zakłady 
przemysłowe, które zamiast powiększać - pochłaniają znaczną część 
wypracowanego dochodu społecznego. Polska Ludowa pozostawiła po sobie 
skrajnie zacofane rolnictwo. Niewydolność państwowych gospodarstw rolnych 
doprowadziła do tego, że z kraju eksportującego zboże zamieniła się Polska 
w kraj, który zamiast maszyn musiał sprowadzać zboże. Opór chłopów 
udaremnił kolektywizację, ale dogmatyzm rządzących nie pozwalał z niej 
zrezygnować raz na zawsze. W rezultacie nie wolno było uzdrawiać gospodarki 
chłopskiej choćby przez komasację gruntów. Im było gorzej, tym lepiej, im 
większe rozdrobnienie prywatnych gospodarstw, tym większe szanse przyszłej 
kolektywizacji.

Polska Ludowa, Czechosłowacja i Niemcy Wschodnie pozostawiły po sobie 
najgorsze w świecie skażenie ziemi, powietrza i wód lądowych. W dłuższej 
perspektywie zatrucie środowiska niosło groźbę biologicznej zagłady. 
Ponieważ celem była produkcja a nie człowiek, więc dla oszczędzenia prądu 
wyłączano filtry zatrzymujące zabójcze substancje. Zatrucie powietrza stało 
się śmiertelnym zagrożeniem dla Krakowa, cudem ocalonej skarbnicy 
narodowego dziedzictwa. Budowano opodal huty i zakłady, które miały zmienić 
klasowe oblicze królewskiego miasta.

Kraj osłabiony przez wojenny upływ krwi i powojenne tępienie opozycji i 
podziemia utracił jeszcze w latach Polski Ludowej około półtora miliona 
ludzi, przeważnie młodych i wyszkolonych. Pozbawieni życiowych perspektyw w 
systemie nonsensu, szukali szczęścia w ucieczce na Zachód. W krajach 
"socjalistycznych" obniżeniu uległa nie tylko jakość, ale także przeciętna 
długość życia. W 1989 r. ludzie w Polsce żyli przeciętnie o sześć lat 
krócej niż w Hiszpanii. Polska Ludowa pozostawiła Trzeciej Rzeczpospolitej 
w spadku inflację sięgającą blisko tysiąca procent, astronomiczny deficyt 
budżetu państwowego i bilansu handlowego oraz przygniatający ciężar 51 
miliardów dolarów długu z pożyczek zaciągniętych i zmarnowanych w latach 
"koniunktury" Gierka. Nie ma żadnej przesady w stwierdzeniu, że gospodarka 
znalazła się na skraju katastrofy. System monopartyjny, skupiający nie 
tylko całą mądrość, ale także całą inicjatywę w rękach KC i w głowie 
pierwszego sekretarza, odebrał Polsce jej największe bogactwo: wrodzonego 
ducha inicjatywy, żywotności i przedsiębiorczości. Inicjatywy płynące z 
dołów społecznych były zamachem na monopol władzy ludowej, inicjatywy 
wychodzące z dołów partyjnych naruszały "centralizm demokratyczny". System 
nomenklatury odsunął od udziału w budowaniu gospodarki ogromne zasoby 
talentów ludzkich.

Ten rachunek strat nie obejmuje szkód natury niematerialnej. Państwo, 
które gwałci swoje własne prawa, stając się przestępcą deprawuje zarówno 
swój aparat wykonawczy, jak i obywateli. Naprawienie tych szkód potrwać 
może długie lata.

Czyż więc władza ludowa nie miała żadnych osiągnięć? A zlikwidowanie 
analfabetyzmu, wykształcenie kadry zawodowej, polityka pełnego 
zatrudnienia, awans społeczny chłopów i robotników? Któż może 
zakwestionować te zdobycze? Pewien publicysta nie zaliczający się do 
dziennikarskiej nomenklatury powiedział nawet, że partia nie ma się czego 
wstydzić. Zastała Polskę drewnianą, a zostawiła murowaną. Istotnie, 
emigranta, który powrócił do kraju po 45 latach nieobecności, uderzały z 
miejsca brzydkie, ale murowane domy tam, gdzie stały często malownicze, ale 
ubogie chałupy.

Stalin mógłby się pochwalić dużo większymi rezultatami. Nie tylko 
zlikwidował analfabetyzm i zbudował potężny przemysł, ale podniósł ZSRR do 
rangi drugiej największej potęgi militarnej. Za jaką cenę? Okupione zostały 
te zdobycze milionami ofiar wielkiego głodu, życiem milionów ludzi 
wymordowanych przez KGB i zamęczonych w archipelagu Gułag. Czy były to 
osiągnięcia warte bezmiaru nieszczęść i cierpień ludzkich, skoro ich 
końcowym efektem jest obecna, żałośnie niska jakość i długość ludzkiego 
życia?





Jasna strona medalu



Gdybym bilans PRL zamknął w tym miejscu, powstałby obraz fałszywy i 
jednostronny. Nie zgadzam się zupełnie z tezą, że lata PRL były przerwą w 
historii Polski, więc należy je wykreślić z życiorysu ludzi w tych latach 
urodzonych i ukształtowanych. Nie wykreślamy z naszych dziejów epoki 
rozbiorowej, choć był to wiek klęski. Półwiecze Polski Ludowej było pasmem 
zwycięstw tym większych, że bezkrwawych i ukoronowanych wyzwoleniem państwa 
własnymi siłami od obcej zależności i narzuconego systemu rządów. Były to 
lata chwały. Stwierdzenie to nie stoi w żadnej sprzeczności z 
dotychczasowymi wywodami. Istniała odwrotna, jasna strona medalu, która 
wymaga osobnego potraktowania.





Nieprzerwana ciągłość historii



Pogląd, że lata 1945-1989 przerwały ciągłość naszej historii, wypływa z 
podświadomego utożsamiania Polski Ludowej z Polską prawdziwą. Widzę w tym 
trwały wynik indoktrynacji. Przez pół wieku wbijano ludziom w głowę, że 
interesy grupy rządzącej i polska racja stanu to jedno i to samo. Kto był 
wrogiem Polski Ludowej, ten był wrogiem Polski. "Polska to my". Tymczasem 
bilans zysków i strat Polski Ludowej należy ostro odróżnić od bilansu 
czynnika społecznego. Pierwszy jest jednoznacznie negatywny - drugi 
przejdzie do historii w chwale.

W epoce rozbiorowej państwo polskie było wykreślone z mapy, ale żadnej 
przerwy w biegu historii nie było. Naród nie tylko istniał, ale żyjąc pod 
trzema rządami zaborczymi w najtrudniejszych warunkach wzbogacał swoje 
dziedzictwo. Był to przecież wiek złoty polskiej literatury i sztuki. 
Trzykrotne, krwawo stłumione zrywy powstańcze i ich fatalne następstwa 
sprawiły, że epokę rozbiorową zapamiętaliśmy jako wiek klęski. Okres Polski 
Ludowej uznany będzie za pasmo zwycięstw ukoronowanych bezkrwawym 
wyzwoleniem państwa spod obcej dominacji własnymi siłami.





Bilans Polski prawdziwej



Rok 1945 był rokiem rozpaczy i zawiedzionych nadziei. Panowało 
przygnębiające poczucie, że ogrom ofiar i poświęceń zamiast wyzwolenia 
przyniósł zamianę jednej niewoli na drugą. Każdy inny naród uległby 
załamaniu, tylko nie Polacy. Nie wiem, czy więcej było bohaterstwa w etosie 
Powstania Warszawskiego, czy we wskrzeszeniu doszczętnie zniszczonej 
stolicy. Dokonali tego cudu jej mieszkańcy, powracając masowo i 
spontanicznie do swego miasta, by w środku okrutnej zimy zaludnić tę 
pustynię ruin i zgliszcz. Starówka została odbudowana w dawnym kształcie, 
bo chciał tego lud Warszawy. Zamek Królewski, wykreślony przez Gomułkę z 
panoramy miasta - pozwolił odbudować Gierek, bo chciał sobie skaptować 
społeczeństwo.

Polska stała się najweselszym barakiem w sowieckim obozie nie dlatego, że 
Bierut, Gomułka, Gierek i Jaruzelski byli najweselszymi nadzorcami. 
Kolektywizacja rozbiła się o opór nie tylko chłopów, ale i tych, którzy 
mieli ją realizować w terenie. Gomułka chciał ją wznowić na progu lat 
sześćdziesiątych, ale doszedł do przekonania, że ani chłopi nie dadzą się 
zastraszyć, ani milicja nie będzie współdziałać. Tenże Gomułka zastanawiał 
się w 1966 r., czy nie aresztować ponownie Prymasa. Cofnął się w obliczu 
przewidywanej reakcji społecznej. Kościół ocalił swą jedność i niezależność 
nie dlatego, że pierwszy sekretarz był łagodniejszy od swoich odpowiedników 
w innych demoludach, ale dlatego, że wszelkie piekielne moce nie zdołały 
wyłamać bram tej twierdzy ani od wewnątrz, ani od zewnątrz. Wolna Europa 
miała w bezpiece informatora, który chwalił się, że w kartotekach IV 
Departamentu figuruje aż sześć tysięcy księży-konfidentów, słabeuszy, 
którzy ulegli szantażom i pokusom. - I cóż z tego - żalił się - najwyżej 
kilkudziesięciu współpracuje, reszta prowadzi podwójną grę, symuluje, 
oszukuje i czyni wszystko, by nie zaszkodzić konfratrom i swemu Kościołowi.

Dla mnie osobiście było coś wspaniałego w tym, jak szybko inteligencja 
twórcza wydobyła się z upodlenia, w jakim pogrążył ją stalinowski terror. 
Stała się wiodącą siłą w procesach, które prowadziły do polskiego 
Października. I nigdy już w swej większości nie dała sobie narzucić roli 
posłusznego narzędzia prania mózgów. Podejmowane przez Gomułkę próby 
odwrotu od Października grzęzły w oporze społecznym.

W latach Polski Ludowej - Polska prawdziwa, pokonując niedostatek i 
odcięcie od Zachodu, pomnażała swoje wartości. W warunkach cenzury i 
nacisków powstawała poezja Zbigniewa Herberta, Tadeusza Różewicza czy 
księdza Jana Twardowskiego (rzucam nazwiska przykładowo), proza Tadeusza 
Konwickiego, Jerzego Andrzejewskiego, Jana Józefa Szczepańskiego, wspaniała 
publicystyka historyczna Pawła Jasienicy. To samo w naukach, zwłaszcza 
humanistycznych, najbardziej wystawionych na cenzurę. Szuflady i półki 
zalegały wybitne dzieła nie dopuszczone do druku, na scenę albo na ekrany. 
Nie zrażało to twórców, którzy rozwinęli do perfekcji sztukę przemycania, 
ale przedzieranie się przez sito cenzury umożliwiało ciche współdziałanie 
co najmniej niektórych cenzorów i wydawców, najczęściej członków partii.

Dzięki robotnikom wielkie zrywy w latach 1956, 1970, 1980 przynosiły 
kolejne zmiany rządzących ekip. Każda z tych dat była początkiem nowego 
rozdziału i każda prowadziła do stopniowego rozszerzania marginesu 
wolności. Bezsilność aparatu represji wobec drugiego obiegu w ostatnich 
latach rządów Jaruzelskiego stworzyła stan półwolności. Pełna wolność była 
już tylko zakończeniem procesu ciągnącego się od połowy lat 
pięćdziesiątych.

Żaden inny naród nie zapłacił za odzyskanie wolności tak okrutnej i 
wysokiej ceny, żaden nie wykazał tak bezgranicznej ofiarności i gotowości 
do najwyższych poświęceń, żaden nie walczył o nią z taką rozpaczliwą 
wytrwałością.





Dziwaczny naród



I oto teraz, gdy ten dziwaczny naród cel swój osiągnął, zachowuje się 
tak, jakby mu na wolności nic nie zależało. Tak jakby to, że nie ma 
monopartii, cenzury, nie ma bezpieki, nie ma obcych wojsk i kurateli 
wielkiego brata, było pozbawione wszelkiego znaczenia. Obywatele mogą 
nareszcie w wolnych wyborach decydować o losach kraju, ale połowa wyborców 
nie chce z tego prawa korzystać. Połowa uprawnionych nie idzie do 
głosowania, jakby obojętne im było, kto nimi rządzi. Sondaże opinii 
ujawniają nostalgię za PRL. Mogłoby się wydawać, że znaczna część 
społeczeństwa czuła się lepiej w bezpiecznej klatce niż na wolności. Po 
pięciu latach komuniści i ich dawni sojusznicy wygrali wolne wybory, 
znaleźli się z powrotem w rządzie i mają większość w parlamencie. Trzecia 
Rzeczpospolita zaczyna zamieniać się powoli w drugą Polskę Ludową. Nie 
oznacza ten powrót ani odrodzenia ideologii marksizmu-leninizmu, ani 
powrotu do kolektywnego systemu gospodarczego. Ideologia zmarła już dawno i 
nic jej nie zdoła wskrzesić. Pozostały po niej tylko niebezpieczne nawyki, 
jak na przykład pchanie społeczeństwa do wojny religijnej. Nikt z tych, 
którzy rządzili w PRL, nie będzie powracał do dawnych metod zarządzania 
gospodarką, bo pamięta, czym się to skończyło.

Recydywa PRL to po prostu powrót do władzy ludzi, którzy sprawowali rządy 
przed 1989 r. Obrona własnych życiorysów to nie tylko rehabilitacja PRL, 
ale także powrót systemu wartości opartego na zakłamanej terminologii, 
fałszywych kryteriach i ocenach postaw ludzkich, a przede wszystkim 
fałszywej interpretacji historii naszych czasów. To ostatnie jest bodaj 
najgroźniejsze, bo społeczna pamięć, tradycje i doświadczenia rzutują w 
przyszłość, kształtują w jakimś stopniu przyszłe losy narodu. Zilustruję to 
stwierdzenie kilkoma własnymi spostrzeżeniami.

Znalazłem się w Warszawie w 70. rocznicę Cudu nad Wisłą. Po raz pierwszy 
od 1939 r. Polska obchodziła dzień 15 sierpnia jako Święto Żołnierza. 
Żołnierze na pl. Piłsudskiego prezentowali się wspaniale, ale na akademii 
pierwsze rzędy krzeseł były puste. Okazało się, że uroczystość została 
zbojkotowana przez generałów pod pretekstem, że byli za późno zaproszeni. 
Bitwa 1920 r. ocaliła Polskę i była największym tryumfem w dziejach 
polskiego oręża od czasu Grunwaldu. Dlaczego nie przyszli? Może dlatego, że 
przez pół wieku wbijano im w głowy, że klęski bolszewików nie wolno uznać 
za zwycięstwo Polski? W 1956 r. wojsko ludowe przeżyło swój dzień chwały, 
gdy pod naciskiem korpusu oficerskiego sowieccy dowódcy i doradcy z 
Rokossowskim na czele musieli opuścić Polskę - ale o tym się teraz nie 
mówi.

Smutne refleksje nasunęła mi nieobecność gen. Tadeusza Wileckiego, szefa 
sztabu (a więc w czasie wojny naczelnego wodza) na pogrzebie dowódcy AK i 
na uroczystościach 50. rocznicy Powstania Warszawskiego, które było 
szczytowym punktem polskiego wysiłku wojennego w drugiej wojnie światowej. 
Wycieczka do Tajlandii właśnie w tych uroczystych dniach okazała się 
ważniejsza.

Żaden z dowódców sił zbrojnych RP nie zjawił się na pogrzebie gen. 
Kazimierza Sosnkowskiego, szefa sztabu Józefa Piłsudskiego, ministra obrony 
i organizatora wojska polskiego w czasie wojny 1920 r., Naczelnego Wodza w 
drugiej wojnie światowej.

W czasie uroczystości rocznicowych Powstania Warszawskiego wojsko nie 
tylko było obecne, ale pomogło w sprawnej organizacji obchodów, oddawało 
honory. Tydzień przedtem to samo wojsko oddawało honory i składało wieńce w 
Lublinie z okazji rocznicy powstania Polskiego Komitetu Wyzwolenia 
Narodowego i Manifestu Lipcowego. Te dwie daty: 1 sierpnia i 22 lipca 
zostały ze sobą niejako zrównane. Pierwsza stała się symbolem walki o 
niepodległość, druga - symbolem zniewolenia i utraty jednej trzeciej 
terytorium polskiego. Wszystko w tej lubelskiej rocznicy było fałszem. 22 
lipca 1944 r. Lublin był jeszcze w rękach Niemców. Komitet zmontowany 
został nie w Chełmie czy w Lublinie, lecz w Moskwie. Był tworem sowieckim i 
przyniesiony został do Polski na bagnetach Armii Czerwonej. Nie był 
komitetem wyzwolenia - lecz zniewolenia. Fałszywa data powstania Manifestu 
Lipcowego stała się w Polsce Ludowej świętem państwowym, ale jego 
postanowień nie przypominano, bo służyły doraźnym potrzebom propagandowym i 
nie zostały dotrzymane.

Jakie zamieszanie wywołać musi w umysłach żołnierzy równoczesne 
honorowanie obu tych rocznic. Czy mają być wychowywani w tradycjach walk o 
niepodległość, czy w duchu wasalnej zależności, kiedy zmuszano wojsko do 
składania przysięgi na wierność "sojusznikowi"? Jednego z drugim pogodzić 
się nie da.





Zacharski i Kukliński



Nic nie naświetla bardziej dramatycznie konfliktu dwóch systemów wartości 
niż sprawa Zacharskiego i Kuklińskiego. Pierwszy oddał wielkie usługi 
Związkowi Radzieckiemu i jego strategicznym przygotowaniom do 
błyskawicznego ataku na Stany Zjednoczone i zachodnią Europę. Drugi, znając 
te przygotowania z pierwszej ręki, działał w obawie, że sowiecka agresja 
przynieść może Polsce totalną zagładę nuklearną. Dla pierwszego 
sojusznikiem było mocarstwo, które odebrało jego krajowi niepodległość. 
Drugi widział w Stanach Zjednoczonych sojusznika w walce o jej odzyskanie. 
Reporterskie dochodzenia dziennikarza "Washington Post" potwierdziły, że 
Kukliński nie przyjmował od Amerykanów żadnego wynagrodzenia.

Według koronnego świadka, dr. Zbigniewa Brzezińskiego, Kukliński ostrzegł 
w pierwszych dniach grudnia 1980 r., że na naradzie państw Układu 
Warszawskiego z udziałem przedstawicieli LWP zapadła decyzja wkroczenia do 
Polski wojsk sowieckich, czechosłowackich i wschodnioniemieckich. 
Ostrzeżenia Kuklińskiego, potwierdzone przez wywiad satelitarny, umożliwiły 
Amerykanom zmobilizowanie akcji nacisku dyplomatycznego w skali światowej, 
która skłoniła Moskwę do zmiany decyzji. Dziś nad człowiekiem, który 
przyczynił się do ocalenia swego kraju, ciąży wyrok śmierci. Zacharski w 
nagrodę za swoje osiągnięcia miał stanąć na czele wywiadu. System wartości 
uznający wspomaganie sowieckiego hegemona za zasługę, a współdziałanie ze 
Stanami Zjednoczonymi za zdradę został utrzymany i narzucony przez 
nomenklaturę władzom suwerennej Rzeczpospolitej. Użyto argumentu, że 
uznanie Kuklińskiego za bohatera byłoby równoznaczne z uznaniem wszystkich 
oficerów LWP za zdrajców. Sam Kukliński takiego stanowiska nie zajął. Nawet 
pod adresem Jaruzelskiego nie wypowiadał żadnych potępiających sądów. 
Wychodził z założenia, że jego koledzy - dowódcy wojska ludowego - 
znajdowali się w sytuacji przymusowej. Wystarczyło uznać i zastosować tę 
zasadę, by uwolnić wojsko Rzeczpospolitej od wasalnej przeszłości i 
przywrócić ciągłość tradycji polskiego oręża.





Tęsknota za demoludem



Jeśli wierzyć sondażom opinii, większość widzi w Kuklińskim szpiega i 
zdrajcę, a w Jaruzelskim bohatera i patriotę. To tylko jeden z wielu 
symptomów radykalnej zmiany nastrojów, jaka dokonała się od czasów 
Solidarności. Jak ją wytłumaczyć? Rzeczywistość polska jest złożona, więc 
odpowiedź także nie jest prosta. Wyjaśnień może być kilka. Każda rewolucja 
rodzi na początku wyolbrzymione nadzieje i oczekiwania, które z czasem 
ustępują miejsca rozczarowaniom. Odnosi się to do wszystkich krajów 
postkomunistycznych. Z rozczarowaniem przychodzi tęsknota za przeszłością. 
Taka jest już właściwość ludzkiej pamięci, że wyrzuca z czasem wszystko, co 
było przykre, i zachowuje tylko dobre wspomnienia. Restauracja ancien 
regime'u bywa zwykle krótkotrwała. Kończy się, gdy rządzeni odkrywają, że 
rządzący "niczego nie zapomnieli i niczego się nie nauczyli".

W Polsce siłą napędową przemian był potężny nacisk społeczny, ale droga 
do wolności prowadziła przez ewolucję a nie rewolucję. Stan półwolności z 
jednej strony umożliwiał opór zorganizowany, ale z drugiej ułatwiał 
pogodzenie się z rzeczywistością, stępił i rozmył ostrość rozgraniczeń. 
Polska Ludowa była państwem wasalnym. Nie mogła kierować się własną racją 
stanu, ale miała wszystkie zewnętrzne atrybuty niezależności. Zerwanie 
wasalnej więzi z Moskwą było tak bezbolesne, że większość nie odczuła tej 
zmiany. Zmieniła się tylko ekipa rządząca i system.

Przebudowa ustroju była operacją bolesną. Musiała pociągnąć za sobą 
czasowe pogorszenie warunków bytu. Rządy solidarnościowe nie umiały budzić 
nadziei i przekonywać społeczeństwa, że po tym bolesnym zabiegu przyjdzie 
uzdrowienie. Rządzący, pochłonięci dziełem reformy, zaniedbali to, co w 
każdej demokracji jest warunkiem utrzymania się przy władzy: zdobywanie dla 
swej polityki społecznego zrozumienia i poparcia. Fatalną rolę odegrały 
media, które w wyścigu o zdobycie odbiorców zatraciły całkowicie poczucie 
misji społecznej. Przed 1989 r. rola prasy drugiego obiegu polegała na 
zwalczaniu monopartyjnej władzy. Po przełomie siłą umysłowych nawyków, bez 
jakiegokolwiek świadomego celu, media przedstawiały postkomunistyczną 
rzeczywistość od najgorszej strony: afery, nadużycia, rozłamy wybijane były 
najtłuściejszym drukiem. Negatywnie oceniane były nie tylko błędy, ale 
także niewątpliwe osiągnięcia w polityce zagranicznej i w dziele przebudowy 
ustrojowej i gospodarczej. Ta nie zamierzona, ale bardzo intensywna 
kampania musiała wywrzeć fatalny wpływ na stan umysłów i nastrojów 
społecznych. Utrata wśród większości społeczeństwa nadziei na lepszą 
przyszłość i wewnętrzne skłócenie solidarnościowej większości utorowało 
komunistycznej mniejszości drogę do zwycięstwa wyborczego.

Pierwszy rząd Polski niepodległej, rząd Tadeusza Mazowieckiego, 
skupiający ludzi takiego kalibru, jak Krzysztof Skubiszewski, Leszek 
Balcerowicz, Krzysztof Kozłowski, Jacek Kuroń, dokonał dzieła przebudowy 
gospodarczej i pojednania z sąsiadami, które dopiero historia w pełni 
oceni. Równocześnie zaniedbał równie ważny problem walki o przemiany w 
świadomości społecznej.

Właśnie dlatego, że do odzyskania suwerenności i powrotu do demokracji 
doszło przy stole konferencyjnym, w czterech ścianach willi Magdalenka, bez 
udziału społeczeństwa i w sposób dla niego prawie niedostrzegalny - 
potrzebny był jakiś dramatyczny akt zerwania z Polską Ludową, wprowadzenia 
wyrazistej dla każdego cezury oddzielającej nową rzeczywistość od starej. 
Nie wystarczały gesty czysto symboliczne: przywrócenie państwu jego dawnej 
nazwy, a orłowi korony albo zmiany nazw kilku ulic.

Krótka chwila powszechnej euforii, wysokich oczekiwań i jedności 
solidarnościowego obozu została niestety zmarnowana. Polska była jedynym 
krajem, który po zburzeniu berlińskiego muru i upadku komunizmu w całym 
regionie nie rozwiązał parlamentu i nie rozpisał nowych wyborów. 
Najprawdopodobniej wymiotłyby one komunistów z Sejmu lub co najmniej 
znacznie zredukowały ich obecność, przynosząc zwycięstwo blokowi 
Solidarności. Kontrakt małżeński zawarty z komunistami w Magdalence został 
o rok przedłużony, mimo że małżonek sam się "rozwiązał". Nie było jak w 
Czechosłowacji uroczystego aktu restytucji Rzeczpospolitej Polskiej i 
rewizji ustaw służących celom politycznym PRL ani odebrania przysięgi na 
wierność odrodzonej Rzeczpospolitej od żołnierzy i urzędników. Wydawanie 
wyroków w sprawach politycznych pozostawiono w rękach sędziów, którzy w 
latach PRL kierowali się zupełnie innymi kryteriami wymiaru 
sprawiedliwości. Partia i bezpieka nie zostały uznane za organizacje 
zbrodnicze, mimo że ich przestępstwa dokonywane były na oczach całego 
społeczeństwa. Spadkobiercom PZPR pozwolono zachować znaczną część majątku 
pochodzącego z niesłusznego wzbogacenia. W rezultacie SLD i PSL są dziś 
jedynymi stronnictwami, które rozporządzają nie tylko mocnymi strukturami 
terenowymi, ale także potężnymi środkami finansowymi. Wszystkie stronnictwa 
o rodowodzie solidarnościowym są bez grosza. Start w wyścigach wyborczych 
był nierówny.

Warto się zastanowić, jak wyglądałby dziś krajobraz polityczny Niemiec 
albo Francji, gdyby w Niemczech nie przeprowadzono denazyfikacji, a we 
Francji usunięcia z życia politycznego obozu Petaina i Lavala. Trzeba tu 
zaraz dodać, że De Gaulle ukarał zbrodniarzy, usunął przywódców, ale nie 
wyrzucał wszystkich szeregowych działaczy, którzy służyli w aparacie 
wojskowym i cywilnym rządu Vichy. W Niemczech dwaj kolejni kanclerze, Kurt 
Georg Kiesinger i Helmut Schmidt, byli w młodych latach związani z 
organizacjami hitlerowskimi. Kiesinger należał do NSDAP, a Schmidt był w 
Hitlerjugend. Prezydent Francois Mitterrand jako młody człowiek był 
związany z rządem Vichy. Ponieważ byli tylko szeregowcami i w całej swojej 
powojennej działalności odżegnali się przekonująco od przeszłości, więc nie 
obciążało to ich kariery powojennej jako przywódców demokratycznych 
stronnictw. W Polsce potrzebne było nie tylko pociągnięcie do 
odpowiedzialności karnej zbrodniarzy i usunięcie metodami demokratycznymi z 
życia publicznego przywódców ponoszących odpowiedzialność polityczną za 
szkody wyrządzone przez rządy PRL. Potrzebna była także amnestia polityczna 
i moralna wobec wszystkich innych, gotowych lojalnie służyć odrodzonej 
Rzeczpospolitej, umożliwienie im nowego startu na równych prawach z innymi. 
Nic nie przyczyniło się bardziej do skonsolidowania formacji 
postkomunistycznych, jak wrzucanie wszystkich bez różnicy ludzi z 
peerelowskiego establishmentu do jednego worka i wzywanie do gremialnych 
czystek.

Jeśli się to wszystko nie stało, to chyba dlatego, że ekipa, która objęła 
rządy we wrześniu 1989 r., nosiła w sobie jakieś wewnętrzne hamulce.

Jako człowiek, który lata powojenne przeżył poza krajem, usiłuję 
zrozumieć ludzi, którzy urodzili się w Polsce Ludowej, innej Polski nie 
znali i w jakimś stopniu z nią się utożsamiają, chociaż nigdy czerwonymi 
nie byli.

Trzeba przede wszystkim pamiętać, że obywatele Polski Ludowej byli w 
sytuacji przymusowej. Niemal każdy musiał iść na jakieś kompromisy z 
władzą. Jak to trafnie ujęła Krystyna Kersten, opór szedł w parze z 
przystosowywaniem się do rzeczywistości. Różne były kompromisy. Niektóre 
dyktował zwykły oportunizm, karierowiczostwo i chęć osobistego zysku. Były 
także kompromisy, które wymuszały konieczność przetrwania. Prymasa 
Wyszyńskiego krytykowano po cichu w Watykanie za kompromis, jaki zawarł z 
komunistami w 1950 r. Nie rozumiano w Rzymie, że musiał iść na ustępstwa, 
by ocalić Kościół.

W miarę rozszerzania się marginesu wolności granica między "my" i "oni" 
była coraz trudniejsza do wytknięcia. Zawsze uważałem, że przebiega ona 
raczej w poprzek partii aniżeli między partią a całą resztą. Budowanie 
socjalizmu skończyło się katastrofą, ale ludzie wciągnięci we wznoszenie 
tej budowli buntują się dziś wewnętrznie przeciwko wykreślaniu tego wysiłku 
z ich życia. Cytowałem już kiedyś powiedzenie Kazimierza Brandysa: 
"...jeśli przyłożysz rękę do powstania jakiegoś dzieła, podświadomie uznasz 
je za własne". Przypomina się film "Most na rzece Kwai". Japończycy zmusili 
brytyjskich jeńców do zbudowania strategicznego mostu. Gdy most stanął - 
byli z niego dumni, a gdy został zbombardowany przez ich własne lotnictwo - 
byli zrozpaczeni. Usuwanie tego, co w ludzkich umysłach pozostało z Polski 
Ludowej, wymaga głębokiego zrozumienia i umiejętności dostrzegania 
subtelnych różnic. Zdecydowane rozgraniczenie tego, co było i jest złe - od 
tego, co było i jest dobre, musi być połączone z otwartym podejściem do 
ludzi, którzy myślą inaczej, bo wyrastali w innych warunkach. Jak wytknąć 
tę granicę w sposób widoczny, a jednocześnie uczynić ją na tyle 
przepuszczalną, aby umożliwić przeciwnikowi przechodzenie na naszą stronę? 
Niestety, to pytanie jest o pięć lat spóźnione.

Analizowanie przeszłości jest zawsze dużo łatwiejsze niż przewidywanie 
przyszłości. Niemniej jednak to post mortem popełnionych błędów jest 
konieczne, by ich uniknąć, jeśli dojdzie do drugiej rundy.





Bitwa o pamięć społeczną



Droga do drugiej Polski Ludowej prowadzi do poważnych zagrożeń. Jeśli 
ugrupowania wywodzące się z obozu Solidarności nie stworzą wspólnego frontu 
i nie wysuną wspólnego kandydata - prezydentem RP może zostać jeden ze 
spadkobierców PZPR. W rękach tych spadkobierców i ich sojuszników znajdą 
się wtedy trzy najwyższe organy władzy państwowej: urząd prezydenta, 
parlament i rząd. Taki układ mógłby przynieść ostateczną klęskę w walce o 
pamięć społeczną. Naród bez pamięci traci swą ciągłość - przestaje być 
narodem.

Powrót Polski Ludowej musiałby odbić się na procesach integrujących 
państwo ze strukturami politycznymi, gospodarczymi i obronnymi 
demokratycznego Zachodu. Z uwagi na rysującą się możliwość dojścia w Rosji 
do władzy zaborczego nacjonalizmu, możliwy jest nawet ten najgorszy 
scenariusz: izolacja Polski i ponowne zagrożenie jej niepodległości.

Świat demokratyczny przyjął Polskę z otwartymi ramionami jako pierwszy 
kraj, który przeszedł do obozu krajów zachodnich, pociągając swym 
przykładem innych. Polska, która bardziej niż jakikolwiek inny naród 
przyczyniła się do upadku komunizmu, zajęła w rodzinie państw 
demokratycznych pozycję uprzywilejowaną. Utrzymanie tej zdobyczy leży w 
naszym żywotnym interesie.



"Tygodnik Powszechny"

18 IX 1994; 25 IX 1994







Bakcyle PRL





Młodzi Polacy powinni stworzyć potężny ruch, który nie będzie walczył o 
władzę, lecz o moralne odrodzenie, odkłamanie przeszłości i stworzenie 
modelu nowoczesnego Polaka.

W czasie ostatniej bytności w Warszawie przyjąłem zaproszenie od 
powstałego niedawno Studenckiego Klubu Myśli Politycznej.

Chętnie korzystam z zaproszeń od młodych. Pokolenie wnuków musi patrzeć 
na rzeczy inaczej niż ja, bo formowały mnie doświadczenia historyczne, 
które oni znają z drugiej ręki, z podręczników albo z opowiadań starszych. 
Jeśli chcą mnie słuchać, to dlatego, że usiłuję ich zrozumieć. Rozumiem, że 
szukają celu życia w zupełnie nowej rzeczywistości. Mówiłem więc o 
powołaniu młodego pokolenia.

Trzy razy zastanawiałem się nad swoim własnym powołaniem życiowym. Po raz 
pierwszy po maturze, w 1932 r. Idąc za słowami Sienkiewicza uznałem, że 
najłatwiej szczęście zdobędzie ten, kto poświęca się bez reszty jakiejś 
wielkiej, altruistycznej idei i zwiąże się z nią tak mocno, że poświęca jej 
wszystko inne. Dla Piłsudskiego, Dmowskiego i innych taką wielką ideą była 
walka o niepodległość. Uznałem, że zadaniem nas, wychowanych we własnym 
państwie, jest podniesienie Polski z niżu cywilizacyjnego i gospodarczego, 
w jakim pogrążyły ją rozbiory. Z tą myślą wybrałem studia ekonomiczne.

Wojna przekreśliła te życiowe plany i ambicje. Po klęsce wrześniowej w 
niewielkim gronie rówieśników z uniwerku poznańskiego i harcerstwa 
zastanawialiśmy się: co dalej? Zbieraliśmy się w mieszkaniu na Żoliborzu. 
Przychodzili tam dwaj późniejsi kolejni naczelnicy Szarych Szeregów - 
Florian Marciniak i Stanisław Broniewski - Stanisław Rączkowski, Leon 
Marszałek i inni. W późniejszych latach każdy z nas odegrał jakąś rolę w 
podziemiu, ale nie było mowy o wojnie. Jej wynik wydawał nam się 
przesądzony. Zastanawialiśmy się nad tym, jak odbudowywać po wojnie 
państwo, aby stało się lepsze od poprzedniego. Owocem tych roztrząsań była 
podziemna broszura Leona Marszałka "O powołaniu młodego pokolenia".

Po raz trzeci szukałem mego powołania życiowego po wojnie, która 
wyrzuciła mnie jak rozbitka na Wyspy Brytyjskie. Znowu celem stało się 
odzyskanie niepodległości, tym razem przez oddziaływanie słowem na kraj i 
na obcych.

Jak określiłbym powołanie młodego pokolenia dziś, gdybym miał 20 lat, a 
równocześnie dysponował doświadczeniem mego długiego życia? Gdybym miał 
dziś 20 lat, widziałbym misję młodego pokolenia w wyprowadzeniu kraju z 
kryzysu duchowego. Co jest jego źródłem? Chyba to, że przebudowie ustroju 
nie towarzyszą równoległe przemiany w świadomości społecznej.

Uzdrowienia społecznego morale mogą dokonać tylko ludzie młodzi, a więc 
ci, którzy nie zostali zarażeni bakcylem Polski Ludowej, wolni są od 
starych stereotypów, uprzedzeń i linii podziałów. Nie muszą rozliczać się z 
przeszłością i bronić własnych życiorysów, bo nie byli uwikłani w żadne 
kompromisy. Ani takie, które dyktowała troska o kraj albo własny byt, ani 
te, które wypływały z oportunizmu i chęci osobistego zysku.





Pięć mitów



- My wszyscy jesteśmy zarażeni bakcylem komunizmu - powiedział mi 
katolicki publicysta o kryształowej przeszłości. Ten bakcyl to zespół 
mitów, które utkwiły w podświadomości ludzkiej. Oto niektóre z nich.

Mit pierwszy: wszechmoc państwa. Władza jest wszystkim, człowiek niczym. 
Rezultat: alienacja połowy społeczeństwa. Połowa ludności nie bierze 
udziału w wyborach, nie chce korzystać z wolności odzyskanej za cenę 
straszliwych ofiar i poświęceń. Po co głosować? I tak nic się nie zmieni. 
Ci na górze zrobią z nami, co im się podoba. Większość obywateli wciąż 
czuje się biernym przedmiotem, a nie podmiotem władzy. Nie usiłuje wpływać 
na to, kto będzie rządził.

Mit drugi: państwo i rząd są wrogiem. Tak było przez blisko pół wieku. 
Opozycja, prasa drugiego obiegu miały jedną misję: walkę z rządem i 
systemem PRL. Dziennikarz, który nie krytykował rządzących, tracił swą 
wiarygodność. Ten myślowy nawyk przetrwał PRL. W Trzeciej Rzeczpospolitej 
media systematycznie przedstawiają obecną rzeczywistość w najczarniejszych 
barwach i od najgorszej strony. W sposób niezamierzony, ale skuteczny 
podważają społeczne morale, odbierają społeczeństwu wiarę we własne siły i 
lepsze jutro. W walce o zdobycie odbiorców najlepiej sprzedają się sensacje 
o aferach, nadużyciach, przejawach nieudolności zarówno rządzących, jak i 
rządzonych. Dowodem niebywałe powodzenie pisma "Nie" Jerzego Urbana. 
Rezultat: od pięciu lat społeczeństwo poddawane jest intensywnej kampanii 
skierowanej przeciwko tej rzeczywistości, która wyłoniła się po upadku 
komunizmu.

Mit trzeci: utrwalony w mózgach socjalistyczny egalitaryzm. Lepiej mniej, 
byle równo. Lepiej, abym sam miał mniej, byle drugi nie miał więcej. W 
Ameryce bochen jest ogromny, ale pokrajany nierówno. Przeciętna rodzina 
robotnicza ma własny domek, dwa albo i trzy auta. Robotnik amerykański 
zarabia wielokrotnie więcej niż polski, ale nie ma za złe przedsiębiorcy, 
który go zatrudnia, że tamten jest czasem tysiąc razy od niego bogatszy. 
Ideałem socjalizmu był mały bochenek dochodu narodowego, idealnie równo 
podzielony na żałośnie cienkie kromki. Rezultat: rozpaczliwy niedostatek 
ludzi pracy.

Mit czwarty: wzbogacanie się jednostki własną pracą i przedsiębiorczością 
jest grzechem przeciwko sprawiedliwości społecznej. Człowiek, któremu 
dobrze się powodzi, budzi niechęć i podejrzenia.

Mit piąty: źródłem bogactwa nie jest praca i własna inicjatywa, lecz 
państwo. Państwo ma obowiązki, obywatel wysuwa roszczenia. Wystarczy 
skutecznie przycisnąć państwo, by zdobyć wyższe płace, renty, dotacje, 
więcej mieszkań itd.





Jak z nimi walczyć?



To tylko przykłady mitów wbijanych ludziom do głowy w latach PRL. 
Stwarzają one antybodźce, które hamują postęp i poprawę. Zakodowana w 
umysłach terminologia kłamstwa nazywała wspieranie sowieckiej hegemonii i 
utrwalanie wasalnej władzy polską racją stanu. Walka o wolność była zdradą, 
a udział w zniewalaniu własnego społeczeństwa - zasługą, dyktatura 
monopartii - demokracją itd. Próby rehabilitowania fałszywego systemu 
wartości prowadzą dziś do nihilizmu i zniechęcenia wobec własnej 
państwowości. Nic bardziej nie przygnębia niż głosy ludzi, którzy mówią: - 
Ja mam Polski dosyć, ja chcę uciec od Polski i polskości. Takim postawom 
należy wypowiedzieć stanowczą walkę.

Powołaniem młodego pokolenia - powiedziałem studentom - powinno być 
wyłonienie potężnego ruchu narodowego odrodzenia. Ruchu łączącego młodych 
demokratów o różnych orientacjach i poglądach, ruchu ponadpartyjnego, który 
walczy nie o władzę, lecz o moralne odrodzenie Polski, odkłamanie 
przeszłości i stworzenie modelu nowoczesnego Polaka.



"Gazeta Wyborcza"

1 XII 1994







Polski pesymizm

i rzeczywistość





W ciągu tygodnia spędzonego w Warszawie spotykałem się oko w oko z 
telewidzami. Zatrzymywano mnie na ulicy, w restauracjach, a w studio 
radiowym odpowiadałem na telefony słuchaczy. Większość witała się ze mną 
ciepło i serdecznie, ale byli również tacy, którzy skarżyli się, że nie 
widzę z oddalenia okrutnej biedy, jaką muszą znosić. Czy zaglądałem do 
zatłoczonych mieszkań, gdzie często dwie rodziny gnieżdżą się w jednej 
małej izbie? Czy odwiedzałem miasteczka, gdzie większość nie ma pracy, a 
wielu bezrobotnych nie dostaje już zasiłku? Czy widzę z oddalenia dzieci, 
które kilometrami chodzić muszą do szkoły w podartym obuwiu, bo rodzicom 
brak grosza, by kupić im zimowe trzewiki albo zapłacić za posiłek w szkole? 
Czy wczuwam się w położenie emeryta, który odmierza każdą kromkę chleba i 
czy rozumiem robotnika, który musi płacić coraz więcej za żywność, opał, 
światło, mieszkanie, odzież czy przejazd autobusem, a zarabia niewiele 
więcej niż dawniej?

Otóż ja to wszystko widzę i sprawia mi ogromną wewnętrzną trudność, że 
mówię do telewidzów z kraju, w którym nawet bezrobotny żyje lepiej niż 
przeciętny Polak. Pytam jednak, czy pomogę ludziom, którzy cierpią okrutną 
biedę rozwodząc się nad tym, że jest źle, a może być gorzej? Chyba nie. 
Staram się ukazywać światło na końcu tunelu, które ja sam widzę, zwracać 
uwagę na symptomy poprawy tam, gdzie rzucają się w oczy, tłumaczyć, że 
istnieje trudna, ale realna droga do lepszego jutra, jeśli wytrwale posuwać 
się będą po niej nie tylko rząd i parlament, ale i przeciętny obywatel. 
Jaśniejsze aspekty polskiej rzeczywistości widocznie łatwiej dostrzec z 
oddali, skoro Zachód postrzega Polskę w barwach dużo jaśniejszych niż jej 
mieszkańcy.

Wysoki urzędnik Departamentu Stanu, który z racji swoich funkcji objeżdża 
kraje dawnej sowieckiej orbity, powiedział mi, że nigdzie nie bije w oczy 
taki dynamizm jak w Polsce. Upadek rządów komunistycznych odblokował 
spętaną przez dogmaty i biurokrację największą siłę tego społeczeństwa: 
jego niesamowitą żywotność i energię. Hamowane od lat, znalazły teraz 
ujście. Trudności - mówi mi ów Amerykanin - wyzwalają u Polaków niezwykłą 
pomysłowość, zaradność i przedsiębiorczość. Ulegająca starym nawykom 
biurokracja często jeszcze przeszkadza i zwalnia, ale nie może już 
prześladować i gnębić ludzkiej inicjatywy. Burzliwa ekspansja 
przedsiębiorczości sprawiła, że przeszło połowa polskiej gospodarki jest 
już w rękach prywatnych, podczas gdy na Węgrzech tylko jedna trzecia, w 
Rumunii jedna piąta, w Bułgarii zaledwie cztery procent, a na Ukrainie 
tylko dwa. Polski dynamizm sprawił, że w ciągu drugiej połowy ubiegłego 
roku Polska wysunęła się w sposób zdecydowany na czoło krajów Europy 
Środkowo-Wschodniej. Występują pierwsze oznaki ożywienia, wzrost bezrobocia 
uległ zahamowaniu. I to pomimo katastrofalnej suszy i fali strajków. Jest 
to rezultat społecznego dynamizmu.

Można oglądać postęp gołym okiem nawet z mojego Annandale. Dwa lata temu 
połączenie telefoniczne z Warszawą trwało godzinami. Dziś łączę się z 
Polską równie szybko jak z Londynem czy Monachium. Dostaję listy od 
siostrzenicy w Chorzowie, wdowy, która ma na utrzymaniu dwoje dzieci, 
staruszkę matkę i starą piastunkę. Dopóki była bez pracy, listy były 
smutne. Zmienił się ich nastrój, gdy wpadła na amerykański pomysł fachowego 
przygotowywania zeznań podatkowych dla przedsiębiorstw. Z Opola ktoś mi 
przesyła świetnie opracowany przewodnik dla inwestorów. To pomysł wojewody, 
Ryszarda Zembaczyńskiego, zrealizowany przy pomocy Amerykańskiego Korpusu 
Pokoju. Nie powstydziłaby się tego przewodnika najlepsza amerykańska firma 
marketingu. Ile razy przyjeżdżam do kraju, uderzają mnie zmiany: wygląd 
ulic, nowe sklepy, liczba aut, światła reklam. Wita mnie nowoczesny dworzec 
lotniczy, niczym nie różniący się od elegancji Zachodu. Przemawiam na 
otwarciu Wyższej Szkoły Administracji Publicznej, która nawiązując do 
tradycji Szkoły Rycerskiej Stanisława Augusta przygotowuje wysoko 
wykwalifikowane kadry administracji państwowej i samorządowej. Podziwiam 
energię, rozmach i oddanie założycielki szkoły. Występuję w inauguracyjnym 
programie telewizji satelitarnej. Będzie to jedno z największych osiągnięć 
Trzeciej Rzeczpospolitej, bo odbierać ją będą z czasem miliony Polaków od 
Kazachstanu aż po Los Angeles. Telewizja satelitarna może stać się 
czynnikiem integrującym i wiążącym na co dzień z Polską kilkanaście 
milionów Polaków rozsianych na Wschodzie i na Zachodzie. Załoga redakcyjna 
tej nowej, strategicznej placówki to zaledwie pięciu ludzi, ale ile w nich 
zapału, ile pomysłów kipi w tych młodych głowach.

Powie ktoś: mówi tak, bo nie wytyka głowy poza wielkie miasta. Nieprawda. 
W Polsce przybyło milion telefonów, z tego więcej niż połowę założono na 
wsi. Dzięki korespondentowi "Newsweeku", Andrzejowi Nagorskiemu, 
międzynarodowy rozgłos zdobył sobie Suchy Las, małe miasteczko w 
Wielkopolsce. Suchy Las ma tylko 7,5 tysiąca mieszkańców i aż 1108 
zarejestrowanych przedsiębiorstw prywatnych. W ciągu trzech lat rodzina 
Mirosława i Eweliny Kraników rozbudowała wytwórnię odzieży. Produkuje 13 
tysięcy garniturów miesięcznie, zatrudnia blisko 600 pracowników. 
Kranikowie twierdzą, że to zaledwie jedna piąta ich możliwości. Wojciech 
Jackowski i Leszek Majchrzak założyli drukarnię wyposażoną w 
najnowocześniejszy sprzęt. Wartość przedsiębiorstwa ocenia się dziś na 
milion dolarów. Jackowscy i Majchrzakowie nie kupili nowych wozów, 
pozostali w swoich małych mieszkaniach, każdy grosz zysku pakują w 
rozbudowę przedsiębiorstwa. Inny zakład, Vitabest, ocenia się na 4 miliony 
dolarów. Już nie wystarcza mu polski rynek. Vitabest zakłada joint venture 
na Ukrainie i na Litwie.

Rozmawiałem w Warszawie z dwoma senatorami: Andrzejem Celińskim z Płocka 
i Krzysztofem Pawłowskim z Nowego Sącza. Obaj spędzają na Wiejskiej tylko 
tyle czasu, ile muszą. Poświęcają się promowaniu rozwoju gospodarczego 
swego województwa. Celiński walczy o inwestycje zagraniczne. Sprowadził do 
Płocka firmę Levi Strauss, firmę Cargill i kilkunastu inwestorów duńskich, 
włoskich, szwedzkich i innych. Zabiega o kredyty z wielkich instytucji 
finansowych. Stara się o legalizację Płockiego Towarzystwa Inwestycyjnego. 
Przepycha w ministerstwach projekty swego województwa. Po amerykańsku mówi 
się o takim pusher - popychacz. Senator Pawłowski postarał się, by powstała 
w Nowym Sączu Wyższa Szkoła Biznesu, filia amerykańskiego uniwersytetu 
National Lewis. Kształci ona na wzorach zachodnich przyszłych polskich 
biznesmenów. Utworzył Nowosądecką, Podhalańską Izbę Gospodarczą, która 
zrzesza 150 przedsiębiorstw, a przy współudziale Polaków z Chicago założył 
wielomilionowy Polski Fundusz Inwestycyjny.

Zarówno Celiński, jak Pawłowski podkreślają, że nic by nie zdziałali bez 
współpracy ludzi na miejscu. Pawłowski wymienia Kazimierza Pazgana i 
energicznego młodego biskupa tarnowskiego, księdza Józefa Życińskiego. To z 
nim wspólnie utworzyli w Zakopanem dom dla samotnych matek.

Celiński mówi, że niczego by nie osiągnął bez doskonałej współpracy z 
wojewodą płockim, Jerzym Wawrzczakiem i prezydentem Płocka Andrzejem 
Dryntkiewiczem.

Może obok Celińskiego i Pawłowskiego w podobny sposób działają i inni. 
Pomyślmy, o ile lepiej wyglądałaby Polska, gdyby ci członkowie parlamentu, 
którzy nadzieje na zdobycie władzy budują na zasadzie: im gorzej, tym 
lepiej, zamiast myśleć o tym, jak wykorzystywać i podsycać społeczne 
niezadowolenie - budowali swą pozycję na solidnych podstawach konkretnych 
zdobyczy dla własnego okręgu czy województwa.

W Polsce przegrywać będą ci, którzy wciąż widzą w państwie źródło 
bogactwa i czekają na dotacje, zasiłki, podwyżki z kasy państwowej i tak 
dalej. A wygrywać będą ludzie, którzy przestali oglądać się na państwo - 
którzy liczą na własne siły, własną pracę i zapobiegliwość. Obowiązkiem 
państwa jest opieka nad starymi, chorymi i niezdolnymi do pracy. Nadzieje 
na lepsze jutro stwarzają ludzie przedsiębiorczy i odważni, bo oni zapewnią 
zatrudnienie i poprawią warunki życia innym.



"Tydzień Polski"

8 V 1993







V. O bezpieczeństwie

dla Polski





* Walka o bezpieczeństwo Polski

* Polska strategia obronna

* Dyplomacja społeczna

* Nasi rosyjscy sojusznicy





Walka o bezpieczeństwo

Polski





Słyszymy często, że od wieków Polska nie była tak bezpieczna jak dzisiaj. 
Tak mogło się wydawać po uznaniu przez Niemcy granicy na Odrze i Nysie i po 
rozleceniu się Związku Sowieckiego. Na pewno nie grozi Polsce nowa inwazja 
dziś albo jutro. Któż jednak na progu 1932 r. mógł odgadnąć, że tylko 
siedem lat dzieli od chwili, gdy Niemcy zajmą wpierw Polskę, a później 
prawie całą Europę. Rzesza Weimarska była państwem sparaliżowanym przez 
wewnętrzne konflikty, a Reichswehrę Traktat Wersalski ograniczył do 100 
tysięcy żołnierzy. Bolesne doświadczenia przeszłości uczą ostrożnego 
spojrzenia w dalszą przyszłość.

Jesienią ub. roku amerykańską społeczność polonijną ogarnął niepokój o 
kraj macierzysty. Wyglądało na to, że głośne weto Jelcyna w sprawie 
przyjęcia Polski do NATO zostało z miejsca podchwycone przez Amerykę i jej 
sojuszników. Cały obszar między Niemcami a Rosją stał się strefą nie 
bronioną.





Mienie nie strzeżone

- pokusa dla złodzieja



Mienie nie strzeżone jest pokusą dla złodzieja, powiedział Amerykanom 
Andrzej Olechowski w czasie swej waszyngtońskiej wizyty. Ilu wojen dałoby 
się uniknąć, gdyby napastnik z góry wiedział, co go może czekać. Kraje 
Europy Środkowo-Wschodniej utraciły wolność na pół wieku, bo zachowanie się 
wpierw Anglii, a później obu rządów anglosaskich doprowadziło Stalina do 
wniosku, że może zdobyć wschodnią połowę Europy bez jakiegokolwiek ryzyka 
konfliktu wojskowego, a nawet politycznego. Za darmo.

NATO ocaliło świat przed trzecią wojną światową, bo stało się skutecznym 
instrumentem nuklearnego odstraszenia agresywnej potęgi sowieckiej. Odmowa 
przyjęcia Polski do NATO może mieć skutek odwrotny. Może stać się sygnałem 
dla potencjalnego napastnika, że w razie ataku na Polskę będzie ona zdaną 
na własne siły.





Strategiczne partnerstwo

USA i Rosji



Jelcyn w swoim liście z 15 września ub.r. nie ograniczył się do założenia 
weta przeciwko rozszerzeniu NATO na Wschód. Wysuwał propozycje, by państwa 
NATO z jednej strony, a Rosja z drugiej stały się gwarantem granic, 
suwerenności i utrzymania pokoju w Europie Środkowo-Wschodniej. Na zasadzie 
porozumienia wielkich mocarstw Rosja uzyskałaby jako gwarantka prawo do 
interwencji, jeśliby uznała, że suwerenność, integralność terytorialna albo 
stabilność państw tego rejonu jest zagrożona.

List Jelcyna spotkał się z milczeniem Waszyngtonu. Pełny jego tekst 
ogłosiło czeskie pismo "Mlada Fronta" dopiero w dwa i pół miesiąca później, 
2 grudnia. Propozycja zbliżenia między Moskwą i USA trafiła najwyraźniej na 
podatny grunt. W Waszyngtonie zaczęto coraz częściej mówić o "strategicznym 
partnerstwie" Stanów Zjednoczonych i Rosji. Miałoby ono doprowadzić do 
nuklearnego rozbrojenia obu potęg, utworzenia wspólnego frontu przeciwko 
rozpowszechnianiu broni nuklearnych i państwom stosującym terror w skali 
międzynarodowej. Z inspiracji Grahama Allinsona, urzędującego zastępcy 
podsekretarza obrony, powstała nawet "prywatna" amerykańsko-rosyjska grupa 
robocza. Przewodniczącym z ramienia Moskwy był członek Rady prezydenta 
Federacji Rosyjskiej, S. Karaganow, a ze strony amerykańskiej b. zastępca 
sekretarza obrony F. Ikle. Wysmażono wspólnie projekt doktryny 
"strategicznego partnerstwa".

Jako dawny konsultant Państwowej Rady Bezpieczeństwa (przestałem nim być 
w chwili objęcia rządów przez administrację Clintona) przyjęty zostałem 19 
listopada w Białym Domu przez Nancy Soderberg, asystentkę prezydenta USA do 
spraw bezpieczeństwa, i złożyłem na jej ręce memoriał adresowany do 
dyrektora Państwowej Rady Bezpieczeństwa p. Anthony Lake'a. Wyraziłem w nim 
zaniepokojenie społeczności polsko-amerykańskiej o to, by wspieranie 
Jelcyna nie zostało odebrane w Moskwie jako milczące lub wyraźne poparcie 
rosyjskich ambicji odrodzenia sowieckiego imperium i "strefy wpływów" w 
Europie Środkowo-Wschodniej. Memoriał wsparty był cytatami z wystąpień A. 
Kozyriewa. Niezwykle uprzejma odpowiedź Lake'a utrzymana była w tonie 
uspokajającym. Dyrektor PRB zapewniał, że polityka rosyjska wobec "bliskiej 
zagranicy" i krajów środkowo-wschodniej Europy jest uważnie śledzona, a 
bezpieczeństwo Polski oraz innych krajów tego rejonu jest i pozostaje 
przedmiotem poważnej troski USA i ich sojuszników.

Niestety w tym samym dniu sekretarz stanu Warren Christopher w wywiadzie 
udzielonym publicyście "Washington Post" oznajmił, że Stany Zjednoczone nie 
mogą angażować się na nowo w "politykę powstrzymywania Rosji". W liście do 
redakcji, ogłoszonym w "Washington Post" (7 grudnia ub.r.) zwracałem uwagę, 
że te słowa w ustach sternika amerykańskiej polityki zagranicznej są 
nawrotem do polityki Roosevelta w latach 1944-1945. Będą zrozumiane w 
Moskwie jako zielone światło otwierające drogę do bezkarnej ekspansji.





Widmo Jałty



Zapachniało znowu Jałtą. Artykuł dwóch czołowych publicystów Rowlanda 
Evansa i Roberta Novaka, pisany pod wpływem polskich kół w Waszyngtonie, 
nosił tytuł Widmo Jałty. Ukazał się w "Washington Post" i w 120 pismach 
prowincjonalnych. Dla Polonii zabrzmiał jak uderzenie w dzwon alarmowy. Już 
na kilka tygodni przedtem prezes KPA, Edward Moskal, skierował list do 
senatora ze stanu Illinois, Paula Simona, wyrażający głębokie 
zaniepokojenie Polonii imperialistycznymi ambicjami Jelcyna, które znalazły 
już swój konkretny wyraz w Gruzji. Senator zareagował listem do Clintona, w 
którym proponował, by prezydent przyjął prezesa Moskala. Sugestia nie 
spotkała się z żadną reakcją. Natomiast dzięki interwencji wypróbowanej 
przyjaciółki Polski, Madeleine Albright, ambasadora USA przy ONZ i członka 
gabinetu, minister A. Olechowski zaproszony został do złożenia oficjalnej 
wizyty w Waszyngtonie.





Lawina listów

i depesz



"Gwiazda Polarna" ukazująca się w Wisconcin i nowojorski "Nowy Dziennik" 
Bolesława Wierzbiańskiego były pierwszymi pismami, które wezwały 
czytelników do masowego wysyłania listów do prezydenta i członków Kongresu. 
16 grudnia ub.r. w "Dzienniku Związkowym" oraz w całej prasie i 
radiostacjach polonijnych ogłoszony został apel prezesa Moskala do 
wydziałów stanowych KPA, zrzeszonych organizacji i członków. Po raz 
pierwszy zastosowane zostały nowoczesne metody masowego nacisku. Do apelu 
prezesa Moskala dołączony był projekt listów do prezydenta, sekretarza 
stanu, przewodniczącego głównej kwatery partii demokratycznej, senatorów i 
kongresmanów wraz z szczegółowymi adresami, numerami telefonów itd. Na 
zamówienie KPA w sieci telefonicznej otwarta została "gorąca linia". Każdy 
mógł, wymieniając tylko numer "gorącej linii", za opłatą siedmiu dolarów 
wysłać depeszę do prezydenta. Tekst był wspólny dla wszystkich.





Koalicja grup etnicznych



Równocześnie z inicjatywy biura waszyngtońskiego KPA uruchomiona została 
uśpiona od lat koalicja społeczności etnicznych wywodzących się z Europy 
Środkowo-Wschodniej i krajów dawnego ZSRR. Pierwsze zebranie odbyło się w 
waszyngtońskim biurze KPA 6 grudnia ub.r. pod przewodnictwem nieocenionej 
Myry Lenard, oficjalnej przedstawicielki Kongresu Polonii w Waszyngtonie. W 
skład koalicji weszli przedstawiciele 11 grup etnicznych, m.in. Polacy, 
Bałtowie, Ukraińcy, Węgrzy, Czesi, Słowacy, Rumuni, Bułgarzy i Ormianie, 
które według oficjalnego spisu ludności liczą łącznie 21 milionów 
obywateli, skoncentrowanych przeważnie w wielkich ośrodkach przemysłowych. 
W sześciu stanach jest ich ponad 15 procent głosujących. Wspólnym 
mianownikiem - zagrożenie przez imperializm rosyjski. Obecni uchwalili 
rozwinięcie akcji równoległej do kampanii Polaków. Zebrania odbywały się 
początkowo raz na tydzień - obecnie raz na dwa tygodnie. Na porządku 
dziennym - wymiana informacji, wspólne inicjatywy i planowanie wspólnych 
wystąpień.





Lawina listów



Lawina telegramów, listów i telefonów ruszyła przed świętami Bożego 
Narodzenia i trwała po świętach do Nowego Roku. Centrale telefoniczna i 
pocztowa Białego Domu zostały skutecznie zablokowane. Według zakulisowych 
informacji wpłynęło osiem tysięcy listów, depesz i telefonów od Polaków, 
trzy tysiące samych depesz od innych grup etnicznych. Po Polakach 
największą aktywność okazali Ukraińcy i Litwini.

Obok Kongresu Polonii powstały spontanicznie inicjatywy z dołu. W rejonie 
metropolii waszyngtońskiej podjął je młody Amerykanin, wnuk polskich 
emigrantów, Dale Denda. Zawiązany z jego inicjatywy Komitet Wolnej Polski 
nie dublował zabiegów KPA, lecz usiłował wciągnąć do akcji Amerykanów 
polskiego pochodzenia, którzy są poza zasięgiem polskich organizacji. Iwo 
Pogonowski, zamieszkały w małym miasteczku w południowej Wirginii, 
zmobilizował we własnym zakresie 35 listów. Takich spontanicznych 
inicjatorów było z pewnością więcej. Urzędnik biura spraw publicznych 
Białego Domu pytał, skąd tyle listów napłynęło z Alaski. - To i na Alasce 
macie swoich ludzi - dziwił się. - Nie wiedziałem.

Akcja KPA, jako organizacji skupiającej obywateli amerykańskich, 
rozwijała się niezależnie, choć równolegle, z zabiegami dyplomatycznymi, 
które prowadziła z dużą energią ambasada RP i charge d'affairs, Maciej 
Kozłowski. Wizyta i rozmowa ministra Olechowskiego w połowie grudnia ub. 
roku miały, jak się zdaje, znaczenie przełomowe.





Odzew z Białego Domu



W dniu 2 stycznia br. 20 działaczy społeczności etnicznych związanych z 
krajami Grupy Wyszehradzkiej otrzymało z Białego Domu telefoniczne 
zaproszenia na spotkanie z prezydentem Clintonem

w Milwaukee 6 stycznia. Na prośbę prezydenta prezes Moskal skierował do 
niego w wilię spotkania list przedstawiający nasze stanowisko. Załączony 
był do niego spis pytań, jakie zamierzaliśmy zadać prezydentowi. Już sam 
fakt, że przywódca supermocarstwa musiał przynajmniej na chwilę skupić swą 
uwagę na naszej części świata, był konkretnym osiągnięciem.

W wilię spotkania z prezydentem uczestniczyliśmy w kolacji z zastępcą 
dyrektora Państwowej Rady Bezpieczeństwa, Samuelem Bergerem. Jego expose 
wyjaśniające "partnerstwo dla pokoju", wymiana pytań i odpowiedzi zajęły 
cztery godziny. Bez precedensu na tak wysokim szczeblu. Zebrani, bez 
żadnego uzgodnienia między sobą, zajęli identyczne stanowisko: dawna linia 
podziału separująca młode demokracje Europy Środkowo-Wschodniej od 
Wspólnoty Atlantyckiej i Europejskiej musi być jak najszybciej usunięta w 
interesie umocnienia i rozszerzenia demokracji. Jeśli "partnerstwo" nie ma 
być pozbawione wszelkiego znaczenia, to musi co najmniej zawierać, jak się 
tego domagał Olechowski, wyraźne kryteria eliminujące jakiekolwiek państwo, 
które narusza suwerenność lub granice innego kraju albo stosuje siłę, 
groźbę jej użycia, zastraszenie i nacisk gospodarczy.

Prezydent na skutek nagłego zgonu swej matki musiał - jak wiadomo - 
odwołać w ostatniej chwili swój przyjazd do Milwaukee. Zastąpił go 
popularny w społecznościach etnicznych wiceprezydent Alexander Gore. W 
przemówieniu Gore powtórzył dwukrotnie i z naciskiem następujący zwrot: 
"Nowe [rozszerzone] NATO musi uwzględnić problemy krajów położonych między 
Europą Zachodnią a Rosją, bo bezpieczeństwo tych państw wiąże się z 
bezpieczeństwem Stanów Zjednoczonych". Członka delegacji polskiej 
wiceprezydent poinformował na boku, że wprowadzenie tego zdania spełnia 
postulat Olechowskiego, wysunięty w jego waszyngtońskich rozmowach.

Niestety, w przeddzień tego ważnego spotkania Warren Christopher na 
kolacji w Białym Domu dla pozarządowych ekspertów powiedział coś wręcz 
przeciwnego: "Posuwamy się wolno w sprawie rozszerzenia NATO, bo nie 
jesteśmy pewni, czy obrona państw Europy Środkowo-Wschodniej leży w 
interesie amerykańskim". Imperialiści w Moskwie musieli zacierać ręce.





Próba bilansu



Od spotkania w Milwaukee upływa cztery miesiące. Co się w tym czasie 
zmieniło w polityce amerykańskiej?

Jeszcze w sierpniu Christopher w miesięczniku "NATO Review" zapewniał, że 
sprawa przyjęcia do przymierza nowych członków w ogóle nie znajdzie się na 
porządku dziennym styczniowego spotkania na szczycie w Brukseli. Podobną 
uchwałę powzięli ministrowie spraw zagranicznych NATO na spotkaniu 
przygotowawczym w Brukseli. Wbrew tym zapowiedziom "partnerstwo dla pokoju" 
wypełniło prawie w całości styczniowe obrady. Powzięta została uchwała, że 
NATO jest otwarte dla nowych członków. Partnerstwo przestało być unikiem i 
namiastką zastępującą przyjęcia do Paktu Atlantyckiego. Ma być pierwszym 
krokiem na drodze do pełnego członkostwa, choć nie powiedziano dotychczas, 
ile czasu zajmie przebycie tej drogi. Międzynarodowe normy jako warunek 
członkostwa, o które Olechowski dopominał się w Waszyngtonie i 
przedstawiciele społeczności etnicznej w Milwaukee, zostały wprowadzone do 
dokumentu ustanawiającego "partnerstwo dla pokoju". Wbrew niebezpiecznym 
wypowiedziom sekretarza stanu, zarówno prezydent Clinton, jak przed nim 
ambasador Albright i generał Shalikashvilli publicznie i wielokrotnie 
stwierdzili, że zagrożenie jakiegokolwiek państwa, które podpisze 
"partnerstwo dla pokoju", będzie potraktowane jako zagrożenie Stanów 
Zjednoczonych.





Rola prof. Brzezińskiego



Ogromną rolę w kształtowaniu opinii publicznej, zwłaszcza elity 
politycznej, odegrały liczne wystąpienia w prasie i telewizji dwóch 
czołowych strategów amerykańskich, którzy uchodzili dotychczas za rywali: 
Henry Kissingera i Zbigniewa Brzezińskiego. Zwłaszcza artykuł tego 
ostatniego w "Foreign Affairs" (ogłoszony równocześnie w "Tygodniku 
Powszechnym") sprawił, że uciszeniu uległy głosy o "partnerstwie 
strategicznym" między Rosją i Ameryką ponad głowami mniejszych państw. Nie 
tylko Polska i Polonia, ale także inne kraje dawnego bloku sowieckiego 
powróciły na mapę Białego Domu. Stanowczo więcej uwagi poświęca dziś 
Waszyngton Ukrainie i państwom bałtyckim. Przedstawiciele społeczności 
etnicznych Grupy Wyszehradzkiej już dwukrotnie zapraszani byli na spotkania 
z prezydentem i wiceprezydentem Stanów Zjednoczonych, zastępcą dyrektora 
Państwowej Rady Bezpieczeństwa i zastępcą sekretarza stanu. Zapowiedziane 
zostało kontynuowanie tego dialogu. Nowy zastępca sekretarza stanu, Strobe 
Talbot w pierwszą podróż udaje się do Warszawy i Bratysławy. Senat Stanów 
Zjednoczonych uchwalił 27 stycznia br., większością 94 głosów przeciwko 3, 
rezolucję domagającą się natychmiastowego przyjęcia Polski i jej sąsiadów 
do NATO. Rezolucja nie ma charakteru wiążącego, ale jest ważna, bo zadaje 
kłam argumentom, że Kongres USA sprzeciwiłby się rozciągnięciu gwarancji 
militarnych na państwa Europy Środkowo-Wschodniej. 24 marca na wniosek 
senatorów Mitcha McConella (republikanina) i Barbary Mikulskiej 
(demokratki) uchwalona została jednomyślnie (mimo zastrzeżeń ze strony 
Departamentu Stanu) rezolucja ostrzegająca Federację Rosyjską, że Stany 
Zjednoczone podejmą właściwe kroki, by przeciwstawić się jakimkolwiek 
próbom rozciągnięcia rosyjskiej "strefy wpływów" na inne państwa przez 
użycie siły, zastraszenia lub nacisku gospodarczego.

Ważne jest powstanie koalicji grup etnicznych i zbliżenie 
polsko-ukraińskie. Walnie przyczynił się do niego prof. Zbigniew 
Brzeziński, który powołał do życia Komitet Amerykańsko-Ukraiński i stał się 
championem utrzymania niepodległości Ukrainy.

Koalicja odbywa regularne spotkania raz na dwa tygodnie i rozpoczęła 
serię spotkań z kluczowymi senatorami i kongresmanami. Obowiązuje zasada, 
że każda społeczność użyje wszystkich swoich wpływów w obronie narodu 
zagrożonego przez Rosję bez względu na to, czy będzie to Łotwa, Ukraina, 
Armenia czy jakiekolwiek inne państwo dawnego bloku sowieckiego.

Kongres Polonii rejestruje starannie wszystkie wypowiedzi czołowych 
polityków rosyjskich posługując się głównie sprawozdaniami Instytutu Badań 
RWE8RL w Monachium i Ośrodka Badań Wschodnich w Warszawie. Ważniejsze 
wyjątki rozsyłane są do członków Kongresu.

Akcja Polonii i jej sprzymierzeńców nie nosi charakteru antyrosyjskiego. 
Nikt nie występuje przeciwko wspieraniu sił demokratycznych i gospodarki 
wolnorynkowej w Rosji. Koalicja domaga się jedynie bardziej równomiernego 
rozdziału pomocy gospodarczej.

Główny cel tych zabiegów nie został jeszcze osiągnięty. Rozciągnięcie 
parasola ochronnego NATO nad Polskę i nad inne kraje zależeć będzie przede 
wszystkim od rozwoju sytuacji w Rosji i od zachowania się Rosjan. Jak 
jednak słusznie powiedział Andrzej Olechowski, "Polska jest dziś 
bezpieczniejsza, niż nią była kilka miesięcy temu".



"Tydzień Polski"

16 IV 1994







Polska strategia obronna



Jak zapobiec powtórzeniu się zmowy między dwoma olbrzymami, zmowy, która 
dwukrotnie w ciągu dwustu lat przyniosła rozbiór Polski i upadek państwa?

Jak zabezpieczyć Polskę przed układem wielkich mocarstw zachodnich z 
Moskwą, opartym na podziale Europy na dwie strefy wpływów? Co robić, by nie 
doszło do powtórzenia Teheranu i Jałty?

Co czynić, by Polska nie stała się raz jeszcze teatrem niszczącej wojny?





Po co nam NATO?



Trzecia Rzeczpospolita szuka odpowiedzi na te pytania zabiegając o 
rozciągnięcie nad Polską ochronnego parasola NATO. Opcja ta stała się 
możliwa dopiero po rozleceniu się Związku Radzieckiego i po ważnym 
osłabieniu militarnego i gospodarczego potencjału Federacji Rosyjskiej. 
Wiąże się ona z ryzykiem, że Polska stanie się krajem frontowym, przedpolem 
czy też przedmurzem Paktu Atlantyckiego. Przedpole jest terenem przed linią 
obrony. Pozwala ono na manewr opóźniający atak nieprzyjaciela i wycofanie 
się poza mury obronne. Nie jest to pozycja wygodna ani bezpieczna. 
Przystąpienie do NATO należy więc traktować jako mniejsze zło.

Wiele racji przemawia za wyborem tej opcji.

1. NATO stanowiło w latach zimnej wojny i stanowi nadal instrument 
skutecznego odstraszania napastnika ze Wschodu. Dziś agresja z tego 
kierunku wydaje się scenariuszem mało prawdopodobnym. Zagrożenie może 
wyłonić się nagle, jeśli do władzy dojdzie wojsko w sojuszu z 
nacjonalistami i dawną komunistyczną nomenklaturą lub jeśli obecne 
kierownictwo ulegnie naciskom tych elementów.

2. NATO stanowi zabezpieczenie nie tylko przed Rosją, ale także przed 
Niemcami. Niemcy jako integralna część Wspólnoty Europejskiej i 
Atlantyckiej nie są już zagrożeniem, a stają się sojusznikiem. NATO 
wyeliminowało politykę równowagi sił, która prowadziła w przeszłości do 
podziału Europy na dwa obozy. Gdyby doszło do rozwiązania Paktu 
Atlantyckiego, Niemcy musiałyby zbroić się samodzielnie. Oznaczałoby to 
prawdopodobnie powrót do sojuszu państw szukających zabezpieczenia przed 
gospodarczą i wojskową preponderancją Niemiec. Mogłoby dojść do wznowienia 
sojuszu Niemiec z Rosją.

3. NATO zapewnia wojskową obecność USA w Europie, która z ogólnego i z 
polskiego punktu widzenia stanowi niezbędny element bezpieczeństwa i 
pokoju.

4. Przynależność do NATO zapobiega porozumieniu między sojusznikami 
zachodnimi a Rosją ponad głową i bez udziału Polski.

5. Wejście Polski do NATO ułatwi integrację z Europą Zachodnią.

6. Zabrzmi to jak paradoks, ale wejście Polski do NATO może stać się 
punktem wyjścia procesu zbliżenia i współpracy z Rosją, tak jak 
bezwarunkowe uznanie granicy zachodniej zapoczątkowało zbliżenie Polski i 
Niemiec. Skuteczne zablokowanie przez NATO rosyjskich ambicji i dążeń do 
ponownego ograniczenia niezależności państw Europy Środkowo-Wschodniej 
usunie jedyne źródło konfliktu ze wschodnim sąsiadem.





Jakie szanse przyjęcia

do NATO?



Wejście Polski do NATO nie jest możliwe bez inicjatywy i zdecydowanego 
poparcia Stanów Zjednoczonych. Nie sprzyjała temu atmosfera, jaka 
zapanowała w świecie zachodnim bezpośrednio po zakończeniu zimnej wojny. 
Polityka zagraniczna administracji Clintona oparła się w początkowej fazie 
na dwóch założeniach: po pierwsze, zobowiązania międzynarodowe USA są 
rozciągnięte zbyt szeroko. Ich koszt przekracza znacznie zasoby Stanów 
Zjednoczonych i może podważyć materialną bazę amerykańskiej potęgi i 
wpływów. Po drugie, Rosja jest na tyle osłabiona, że nie stanowi już 
zagrożenia wojskowego dla państw NATO. Jedynym niebezpieczeństwem jest 
olbrzymi arsenał broni nuklearnych, bakteriologicznych i chemicznych. 
Według tej szkoły myślenia w interesie obu mocarstw nuklearnych leży 
strategiczna współpraca mająca na celu obustronną redukcję lub 
wyeliminowanie broni masowego zniszczenia, wspólne zapobieganie ich 
rozpowszechnianiu oraz ograniczenie zbrojeń konwencjonalnych, wspólne 
zwalczanie terroryzmu itd.

Tezy te przemawiają mocno do poczucia własnego interesu przeciętnego 
Amerykanina. Jednakże upragniona dywidenda pokoju, czyli skierowanie 
wydatków na zbrojenia na potrzeby wewnętrzne, może łatwo przepaść, jeśli 
Stany Zjednoczone nie wyciągną wniosków z fatalnych błędów popełnionych w 
przeszłości.





Złe doświadczenia

przeszłości



Ameryka przystępując do pierwszej wojny światowej ocaliła Europę przed 
hegemonią imperium Hohenzollernów, która zwichnęłaby równowagę sił w skali 
europejskiej i światowej. Stany Zjednoczone zadecydowały o zwycięstwie, po 
czym wycofały się z Europy i przegrały pokój. Izolacjonizm amerykański i 
polityka appeasementu, praktykowana przez Anglię i Francję, upewniły 
Hitlera w przekonaniu, że dekadencki Zachód nie znajdzie w sobie woli 
zbrojnego zatrzymania jego kolejnych podbojów. Plany Hitlera były znane od 
lat, lecz nie spotkały się na czas z żadnymi działaniami zapobiegawczymi i 
odstraszającymi.

Stany Zjednoczone wygrały drugą wojnę światową i po raz drugi przegrały 
pokój. Łatwość, z jaką Stalin rozciągnął swoje panowanie nad jedną trzecią 
kontynentu, doprowadziła go do wniosku, że bez ryzyka światowej 
konflagracji może przekroczyć linię podziału wytkniętą w Jałcie i 
Poczdamie. Po wchłonięciu Europy Środkowo-Wschodniej przyszła próba podboju 
od wewnątrz Grecji, utrzymania kontroli nad północnym Iranem, blokada 
Berlina i wojna w Korei.

Ameryka wygrała zimną wojnę kosztem trzech trylionów dolarów i stu 
tysięcy poległych w wojnie w Korei i Wietnamie. Czy tym razem wygra pokój? 
Doświadczenie uczy, że kluczem do zwycięstwa bez wojny jest właściwe 
postrzeganie przez potencjalnego napastnika zdecydowanej woli oporu zarówno 
ze strony bezpośredniej ofiary agresji, jak i mocarstw, żywotnie 
zainteresowanych w utrzymaniu pokoju. Sygnały ostrzegające i odstraszające 
muszą być wysyłane od pierwszej chwili, gdy tylko pojawią się oznaki 
zapowiadające możliwość agresji.





Appeasement po raz trzeci?



Niestety, sygnały wysłane z Waszyngtonu w końcu 1993 r. mogły być 
odczytane w Moskwie jako zachęta od ekspansji. W początkach września ub. 
roku rząd polski zgłosił formalny wniosek o przyjęcie do NATO. Reakcja 
przyszła bardzo szybko w liście Jelcyna z 15 września, zaadresowanym do 
głównych sojuszników. Rosja zakładała stanowcze weto przeciwko rozszerzaniu 
NATO proponując w zamian jednostronne "gwarancje" udzielone wspólnie 
Europie Środkowo-Wschodniej przez Moskwę i mocarstwa zachodnie. Wkrótce 
potem Warren Christopher oświadczył, że sprawa rozszerzenia NATO w ogóle 
nie będzie rozpatrywana na styczniowym spotkaniu NATO na szczycie. Mogło 
się wydawać, że USA uległy z miejsca rosyjskiemu sprzeciwowi. Tak też 
zostało to odczytane w Moskwie. W rok później Kozyriew chwalił się 
publicznie, że niedopuszczenie Polski do NATO było największym osiągnięciem 
rosyjskiej polityki zagranicznej w 1993 r.

Tymczasem stanowisko USA spotkało się z ostrą krytyką wpływowego senatora 
republikańskiego, R. Lugara, dwóch czołowych amerykańskich strategów: 
Zbigniewa Brzezińskiego i Henry Kissingera oraz kilku równie wpływowych 
publicystów. Odpowiedzią na te krytyczne głosy stała się koncepcja 
"partnerstwa dla pokoju", przedstawiona po raz pierwszy na spotkaniu 
ministrów spraw zagranicznych NATO w Travemunde w październiku ub. roku. W 
zamiarach jej autora, Strobe Talbota, oferta pomyślana była jako 
rozwiązanie, które zastąpi przyjęcie do Paktu Atlantyckiego państw Grupy 
Wyszehradzkiej i pozwoli na zdjęcie sprawy z porządku dziennego. Talbot 
posługiwał się argumentem, że dopiero przyszłość pokaże, czy Rosja stanie 
się adwersarzem czy partnerem. Przedwczesne stwarzanie nowej linii podziału 
może, jak twierdził, stać się samosprawdzającym proroctwem.

"Partnerstwo dla pokoju", pomyślane jako namiastka przynależności do 
NATO, nie mogło rozwiązać problemu bezpieczeństwa Europy 
Środkowo-Wschodniej, zwłaszcza wobec rozbrzmiewającej coraz mocniej w 
Moskwie retoryki, która zapowiadała odbudowę Związku Radzieckiego pod 
rosyjskim sztandarem i ponowne rozciągnięcie strefy wpływów na Europę 
Środkowo-Wschodnią. Dzwonek alarmowy przycisnął niechcący Warren 
Christopher, który w wywiadzie z publicystą "Washington Post" w początkach 
grudnia ub. roku zapowiedział, że nie będzie powrotu do polityki 
powstrzymywania Rosji. Redakcja pisma zamieściła moją odpowiedź 
ostrzegającą, że tego rodzaju oświadczenia ze strony sternika amerykańskiej 
polityki zagranicznej są powtórzeniem błędów popełnionych przez Roosevelta. 
Będą odczytane w Moskwie jako zielone światło otwierające drogę do 
ekspansji. Stwarzają przekonanie, że powrót Rosji do polityki 
imperialistycznej nie spotka się nawet z oporem politycznym Stanów 
Zjednoczonych.





Ameryka poprawia kurs



Na przełomie roku w polityce amerykańskiej wprowadzona została pewna 
korektywa. Stało się to częściowo pod wpływem niezmordowanych zabiegów 
polskiej dyplomacji i grudniowych rozmów ministra A. Olechowskiego w 
Waszyngtonie, częściowo zaś na skutek masowego nacisku grup etnicznych 
mających swe korzenie w dawnym bloku sowieckim. Z inicjatywy Polonii doszło 
do powstania koalicji 11 organizacji reprezentujących łącznie ponad 15 
milionów wyborców. Lawina listów, telegramów i telefonów do Białego Domu 
odniosła swój skutek. Wiceprezydent Al Gore na spotkaniu w Milwaukee z 
Amerykanami pochodzenia polskiego, czeskiego, słowackiego i węgierskiego 
zapewniał, że bezpieczeństwo tych krajów jest istotne dla bezpieczeństwa 
USA, a "partnerstwo dla pokoju" nie jest namiastką Paktu Atlantyckiego, 
lecz stanowi pierwszy krok na drodze do NATO. Pytanie nie polega na tym, 
czy państwa Grupy Wyszehradzkiej będą przyjęte, lecz kiedy to nastąpi. To 
samo powtórzył prezydent Clinton na spotkaniu styczniowym z prezydentami 
czterech państw w Pradze. Oświadczenie miało charakter nie zobowiązujący, 
bo prezydent uchylił się od sprecyzowania terminów i kryteriów przyjęcia 
nowych państw członkowskich.

W czasie lipcowej wizyty w Warszawie prezydent posunął się o krok dalej. 
Zapowiedział nieoficjalną konsultację z pozostałymi państwami sojuszu i 
wspólne zastanowienie się, co dalej. Polska z uwagi na przodującą rolę w 
realizowaniu reform, zaangażowanie w "partnerstwo dla pokoju", pojednawczą 
politykę wobec sąsiadów, zniesienie dyskryminacji mniejszości narodowych 
"ustawi siebie" na czele kandydatów do NATO, gdy przyjdzie czas na jego 
rozszerzenie. I wreszcie przyjęcie Polski nie będzie uzależnione od 
powstania nowych zagrożeń.

Henry Kissinger porównał te zapowiedzi do weksla, który musi być wkrótce 
spłacony. Dodajmy: spłacony w ciągu pozostałych dwu lat kadencji Clintona. 
W przeciwnym razie wystawca weksla utraci wiarygodność.

Kongres Polonii uzyskał z Białego Domu zapewnienie, że konsultacja nie 
ograniczy się do wysłuchania opinii 15 sojuszników, lecz polegać będzie na 
wysunięciu nowych propozycji. Odmówiono nam ujawnienia, na czym ten 
następny krok ma polegać. Można się jedynie domyślać, że Ameryka 
zaproponuje usunięcie pierwszej zapory na drodze do włączenia Polski do 
NATO. Jest nią zasada, że wszystkie państwa "partnerstwa dla pokoju" w 
liczbie 23 nie wyłączając Rosji mają być traktowane równorzędnie, bez 
przeprowadzania między nimi jakiejkolwiek linii podziału. Z chwilą uznania, 
że rozszerzanie NATO będzie procesem stopniowym i akces każdego państwa 
będzie rozpatrywany osobno na podstawie takich kryteriów, jak jego 
strategiczne znaczenie, potencjał obronny, postępy w przebudowie 
gospodarczej - Polska znajdzie się na pierwszym miejscu tej listy.

Dotychczasowe przecieki prasowe spowodowały już gwałtowne 
przeciwdziałania dyplomacji rosyjskiej. Po raz pierwszy Kozyriew w rozmowie 
z zastępcą sekretarza generalnego NATO Gebhardtem von Moltke groził 
zastosowaniem środków nie tylko politycznych, ale militarnych przeciwko 
przyjęciu państw środkowo-wschodniej Europy do NATO. Moskwa liczy widocznie 
na to, że pobrzękiwanie szablą trafi na podatny grunt, zwłaszcza w Europie 
Zachodniej, gdzie niechęć do ponoszenia jakiegokolwiek ryzyka jest 
szczególnie silne.

Najbliższy miesiąc dzielący nas od grudniowego spotkania NATO w Brukseli 
przyniesie odpowiedź na pytanie, czy rosyjski blef okaże się skuteczny. 
Polska nie może ustawać w swoich zabiegach, ale czas również zastanowić się 
nad pytaniem, czy poza Paktem Atlantyckim istnieje jakaś inna opcja, która 
mogłaby zapewnić państwu większe bezpieczeństwo.





Przeciwko fetyszowi

sojuszów wojskowych



Każda strategia obronna musi być przygotowana na najgorsze. Każe 
zastanowić się nad opcją zastępczą, gdyby zabiegi o rozciągnięcie parasola 
NATO nad Polską nie osiągnęły swego celu. Ich niepowodzenie wcale nie musi 
oznaczać końca świata. Pomimo niedawnych doświadczeń, w polskim myśleniu 
formalne sojusze urastają do jakiegoś fetysza. Tymczasem działają one 
przede wszystkim jako czynnik odstraszający przed agresją, a więc tak 
długo, dopóki napastnik liczy się z tym, że zobowiązania sojusznicze będą 
wykonane. W chwili gdy dochodzi do wybuchu konfliktu, powstaje nowa 
sytuacja i przymierze może okazać się papierowe. W 1939 r. Polska miała 
jednoznaczny sojusz obronny z Francją przeciwko Niemcom i żelazne gwarancje 
Anglii. Po ataku na Polskę przez trzy dni oba mocarstwa szukały gorączkowo 
kompromisu z niemieckim agresorem kosztem Polski. Od nowego Monachium 
ocalił nas Hitler, który tym razem chciał miażdżącego zwycięstwa, a nie 
kompromisu.

W 1980 r. Polska nie tylko nie była w NATO, ale należała do Układu 
Warszawskiego. A jednak Stany Zjednoczone wraz z sojusznikami skutecznie 
ocaliły Polskę przed inwazją grożąc Moskwie bliżej nieokreślonymi środkami 
odwetowymi. Wydane wówczas zarządzenia wojskowe były zwykłym blefem. Akcja 
wojskowa w obronie Polski nie wchodziła w rachubę. ZSRR musiał jednak 
liczyć się poważnie z bardzo wysokimi kosztami politycznymi i gospodarczymi 
interwencji wojskowej. Wówczas to zapadła na Kremlu decyzja zmiażdżenia 
Solidarności rękami samych Polaków.

Schizma jugosłowiańska w 1948 r. była śmiertelnym zagrożeniem dla 
jedności międzynarodowego ruchu komunistycznego i despotycznej dyktatury 
Stalina nad całym monolitycznym blokiem sowieckim. Jugosławia ocalała, bo 
Stalin nie był pewny, jak zareaguje Zachód. Odstraszyła go przede wszystkim 
determinacja Tity i olbrzymie koszta polityczne, gospodarcze i wojskowe 
wojny z Jugosławią.





Determinacja

we własnej obronie



I tu dochodzimy do sedna. Fundamentem strategii obronnej musi być 
stanowcza, nie budząca żadnej wątpliwości determinacja stawienia czoła 
napaści nawet w najbardziej beznadziejnej sytuacji. Prezydent Havel zapytał 
niedawno Brzezińskiego: Czy będziecie nas bronić, jeśli Czechy zostaną 
napadnięte. - Źle pan postawił pytanie, panie prezydencie - odpowiedział 
profesor. - Wpierw musicie odpowiedzieć na pytanie, czy wy sami będziecie 
się bronić. - Havel poprosił profesora, by powtórzył to Czechom publicznie. 
Losy drugiej wojny światowej potoczyłyby się innym torem, gdyby Polska w 
1939 r. poszła śladami Czechosłowacji. Niemcy mieli miażdżącą przewagę, 
otaczali napadnięty kraj z trzech stron. Stawienie czoła tej potędze w 
sytuacji z góry skazującej na klęskę przełamało głęboką niechęć Anglii i 
Francji do orężnego przeciwstawienia się kolejnym podbojom Hitlera i 
zadecydowało o dalszym biegu wojny.

W dniu 25 sierpnia 1939 r. z rozkazem mobilizacyjnym w kieszeni 
rozmawiałem w Pałacu Myślewickim w Łazienkach z ówczesnym wicepremierem, 
Eugeniuszem Kwiatkowskim. W odróżnieniu od oficjalnego optymizmu rządowej 
propagandy Kwiatkowski nie miał złudzeń. - Nie mamy żadnych szans 
obronienia naszego terytorium - powiedział - Polska będzie okupowana przez 
nieprzyjaciela. Chodzi tylko o to, by rozpętać wokół nas taniec 
ogólnoeuropejski. - Wypadki przyznały rację wicepremierowi. Polska 
przegrała wrześniową bitwę, ale wojnę z Niemcami wygrała jako członek 
zwycięskiej koalicji.





Niepisany sojusz

państw demokratycznych



Pamiętajmy, że Polska nie należy wprawdzie do NATO, ale stała się 
członkiem innego, niepisanego sojuszu, jakim jest obóz krajów 
demokratycznych. Solidarność państw demokratycznych jest dziś o wiele 
mocniejsza niż w 1939 r. Dzięki temu nieformalnemu sojuszowi kraje 
niezaangażowane i nie należące do NATO, jak Austria, Szwajcaria, Szwecja, a 
nawet sąsiadująca z Rosją Finlandia, czują się bezpieczne. Wiedzą, że atak 
na nie zmobilizowałby przeciwko napastnikowi potężny, wspólny front państw 
demokratycznych. Taka mobilizacja nie musi oznaczać wybuchu trzeciej wojny 
światowej. Podnosi ona koszt agresji tak wysoko, że przestaje być 
opłacalna.





Największe nieszczęście



Odmowa lub odłożenie przyjęcia Polski do NATO nie będzie największym 
nieszczęściem. Prawdziwym zagrożeniem stałoby się dopiero odejście od 
demokracji, jakiś zamach stanu z prawa czy lewa, powrót do dyktatury, 
choćby tej dobrotliwej z czasów przedwojennych. Oznaczałoby to izolację 
państwa i powszechny ostracyzm. Trudno o gorszy sen niż wyobrażenie sobie 
Polski w roli Haiti, a Rosji w roli Stanów Zjednoczonych przywracającej 
siłą ustrój demokratyczny. Faktem jest, że nikt nie ruszyłby palcem w 
obronie reżimu dyktatorskiego. Państwo polskie znalazłoby się samo w 
obliczu napastnika.





Strategiczny błąd

Drugiej Rzeczpospolitej



Podstawowy strategiczny błąd popełniony przez Polskę we wrześniu 1939 r. 
polegał na próbach obrony terytorium wzdłuż zachodnich, północnych i 
południowych granic. Niemcy doskonale wiedzieli o tej doktrynie znakomicie 
ułatwiającej błyskawiczne zwycięstwo. Nie było żadnych planów na wypadek 
łatwego do przewidzenia okupowania terytorium państwa, bo sama myśl o tym 
była traktowana jako przejaw defetyzmu. Sztab Główny mógł przygotować o 
wiele silniejszy opór podziemny i walkę partyzancką, zdolną nawet do akcji 
odwetowych w obronie ludności przed terrorem niemieckim. Mógł wysyłać 
sygnały, że obrona wojskowa i opór podziemny obliczone będą na zadanie 
nieprzyjacielowi możliwie największych strat.





Strategia jeża



To właśnie powinno być celem polskiej strategii obronnej. Słoń może z 
łatwością rozdeptać jeża, ale może się przed tym cofnąć, jeśli będzie z 
góry wiedział, że dozna przy tym bolesnych okaleczeń. Niemcy hitlerowskie 
zajęły bezbronną Norwegię, ale pozostawiły w spokoju uzbrojoną na jeża 
Szwecję i Szwajcarię.

Polska jest zbyt uboga, by stać ją było na uzbrojenie się w skali Szwecji 
lub Szwajcarii. Na dłuższą metę bezpieczeństwo państwa zależeć będzie od 
wzmocnienia jego potencjału gospodarczego. Byłoby wielkim błędem, gdybyśmy 
mieli zapłacić za zbrojenia cenę, która podcięłaby postęp gospodarczy, ale 
nawet w warunkach obecnej słabości możliwe jest wykształcenie strategii 
obronnej mającej na celu zadanie nieprzyjacielowi możliwie największych 
strat. Niestety, nie wydaje się, by w tym kierunku rozwijała się polska 
myśl strategiczna.

Najbardziej zdecydowanym przeciwnikiem włączenia Polski do NATO jest 
Pentagon. Nie wypływa ten sprzeciw ze względów politycznych, lecz ściśle 
pragmatycznych. Amerykańscy eksperci wojskowi obliczają, że podciągnięcie 
naszych sił zbrojnych do standardu NATO wymagałoby wydatków rzędu dwóch i 
pół miliarda dolarów rocznie w ciągu 7-10 lat. Rachunek musiałyby zapłacić 
państwa NATO, bo Polska nie udźwignęłaby nawet jednej trzeciej tego 
ciężaru. Nie to jest jednak najważniejsze, bo należące do NATO Grecja czy 
Hiszpania także pozostają daleko w tyle w porównaniu z Niemcami lub Anglią. 
Dużo ważniejszy jest argument, że polski potencjał obronny jest niezwykle 
słaby z winy samych Polaków. Zachodzi bowiem rażąca dysproporcja między 
stanami osobowymi polskich sił zbrojnych i ich uzbrojeniem. Budżet wojskowy 
aż 80 procent przeznacza na utrzymanie zawodowej kadry i przeszkolenie 
żołnierzy, a tylko 20 procent na uzbrojenie. W rezultacie Polska może 
wprawdzie wystawić armię liczną i dobrze wyszkoloną, ale na wpół bezbronną. 
Na 2850 czołgów aż 2000 to sprzęt przestarzały, skazany na zniszczenie w 
pierwszym starciu z takimi T-82. Polskie niebo jest otwarte dla wroga. 
Większość maszyn bojowych stanowią przestarzałe MIG-i-21 z końca lat 
pięćdziesiątych. Nowoczesne lotnictwo myśliwskie to zaledwie 49 MIG-ów-23 i 
12 MIG-ów-29. Przypomina się wrzesień 1939 r. W Ośrodku Zapasowym Artylerii 
w Zamościu znalazłem się wśród kilku tysięcy dobrze wyszkolonych oficerów i 
szeregowych rezerwy. Nie było ani jednego działa, nie było nawet broni 
ręcznej. Byliśmy skazani na bierne czekanie, aż przyjdą Niemcy i zagarną 
nas do niewoli jak stado owiec.

W odróżnieniu od 1939 r. Polska ma rozbudowany własny przemysł 
zbrojeniowy, który mógłby co najmniej częściowo wypełnić luki i braki. Czym 
więc wytłumaczyć powtarzanie błędów sprzed półwiecza? Przecież dużo 
mniejsza armia dobrze uzbrojona broniłaby państwa o wiele skuteczniej. niż 
na wpół bezbronne 15 dywizji?

Spotkałem się z twierdzeniem, że korpus oficerów zawodowych, zwłaszcza 
sztabowych, jest kastą broniącą raczej swych uposażeń, mieszkań, emerytur 
aniżeli kraju. Odrzucam to pomówienie jako krzywdzące, a nawet oburzające. 
Wierzę w głęboki patriotyzm i gotowość do walki oficerów i żołnierzy WP. 
Gdy losy Polski wisiały na włosku w październiku 1956 r., meldunki 
sowieckie z całego kraju, ostrzegające o nastrojach w armii i gotowości 
stawienia oporu w razie inwazji, zadecydowały o cofnięciu się przed tą 
ostatecznością Chruszczowa i towarzyszy. Sowiety do końca odnosiły się do 
polskich sił zbrojnych z największą nieufnością. Z sowieckiego punktu 
widzenia była ona w pełni uzasadniona.

Biurokracja wojskowa jak każda inna biurokracja na świecie popada łatwo w 
rutynę i bezwład. Ma niechętny stosunek do wszelkich radykalnych reform. 
Polska potrzebuje stratega lub strategów dużej klasy, o szerokiej wizji, 
poczuciu realizmu, którzy potrafią przełamać stare nawyki myślowe.

Czytelnicy nie powinni wyciągać z tych uwag wniosków, że nad Polską wisi 
bezpośrednie niebezpieczeństwo najazdu ze Wschodu. Rosja przeżywa swoją 
drugą "smutę". Wydaje się, że wewnętrzny kryzys na długie lata odbiera 
wschodniemu olbrzymowi zdolności ofensywne. Jak już wspomniałem na wstępie, 
każda strategia obronna musi się jednak opierać na przewidywaniu 
najgorszego scenariusza, choćby wydawał się dziś mało prawdopodobny.



"Rzeczpospolita"

11 XI 1994; 15 XI 1994







Dyplomacja społeczna

3 3 75 0 2 108 1 5a 1 74 1


Jedną z najważniejszych spraw na porządku dziennym jest zapewnienie 
Polsce bezpieczeństwa. Nie możemy ustawać w dążeniu do rozciągnięcia nad 
Polską parasola NATO, ale droga do tego celu jest długa i niepewna. Nie 
wolno też tracić z oczu doświadczeń przeszłości.

Uczą one, że nie można polegać wyłącznie na sojuszach i gwarancjach. Ich 
znaczenie polega na tym, że wywierają odstraszający wpływ na potencjalnego 
agresora. Gdy jednak, co nie daj Boże, odstraszenie zawiedzie, dochodzi do 
napaści i trzeba wywiązać się ze zobowiązań wobec napadniętego sojusznika - 
wówczas niechęć do umierania w obronie innego kraju może łatwo zamienić 
wojskowe przymierze w świstek papieru.

Od 1989 r. kolejne rządy Rzeczpospolitej szukały bezpieczeństwa w 
usuwaniu źródeł konfliktu i w traktatach ze wszystkimi sąsiadami, przede 
wszystkim z Niemcami i Rosją, opartymi na wzajemnym uznaniu pełnej 
suwerenności i nienaruszalności granic. Ale traktaty, podobnie jak sojusze, 
tylko wtedy coś znaczą, jeśli znajdą po obu stronach pełne poparcie 
społeczne. Przełomowe znaczenie uznania przez Niemcy granic z Polską 
polegało przede wszystkim na tym, że według niemieckich sondaży opinii 
poparła je przygniatająca większość, bo 80 procent Niemców. Rewizjoniści 
znaleźli się na marginesie.

Gdy blisko pół wieku temu zamieszkałem w Monachium, niemieckie 
społeczeństwo w ogromnej większości domagało się odebrania Polsce jej Ziem 
Zachodnich. Zwolennicy pojednania z Polską i uznania granicy na Odrze i 
Nysie byli tak nieliczni, że rzadko ośmielali się głośno o tym mówić. Nie 
doszłoby prawdopodobnie do historycznej przemiany w nastawieniu Niemców, 
gdyby z polskiej strony nie było takich gestów jak list biskupów polskich 
wyciągających rękę do zgody i wyrażający gotowość do przebaczenia. Na 
szczęście podejmowane przez Niemców dobrej woli próby nawiązania dialogu z 
Polakami spotkały się z pozytywnym odzewem ze strony takich środowisk jak 
katolicy spod znaku "Tygodnika Powszechnego".

Pokazuje to, jak ważna jest dyplomacja społeczna, budowanie porozumienia 
nie tylko między rządami, ale przede wszystkim między zwyczajnymi ludźmi, 
obalenie w bezpośrednich kontaktach dziedzicznej wrogości i wzajemnych 
uprzedzeń, rozbijanie fałszywego mitu, że to wszyscy Niemcy albo wszyscy 
Polacy, albo wszyscy Rosjanie są śmiertelnymi i nieprzejednanymi 
nieprzyjaciółmi od kołyski aż do zgonu. To właśnie z tych głęboko 
zadawnionych pokładów nienawiści rodzi się agresja.



Zaproszenie prezydenta Niemiec na uroczystości rocznicowe Powstania 
Warszawskiego nie przyniosłoby sukcesu dyplomacji państwowej, gdyby nie 
wsparła jej dyplomacja społeczna. Byłem jednym z siedmiu Polaków 
zaproszonych przez prezydenta Herzoga na śniadanie nazajutrz po 
uroczystości na placu Krasińskich. Zapytałem go, co najmocniej utkwiło w 
jego pamięci z tych 18 godzin, które spędził w naszej stolicy. Odpowiedział 
mi, że nie oczekiwał zupełnie burzliwych i długotrwałych oklasków, jakimi 
warszawiacy odpowiedzieli na jego prośbę o wybaczenie. - Musiałem zapanować 
nad wzruszeniem - powiedział prezydent Herzog - by dokończyć przemówienia. 
Póki żyję - dodał - nie zapomnę harcerzy, kilkunastolatków, którzy mnie 
otoczyli, gdy znalazłem się przed pomnikiem Małego Powstańca, i urządzili 
mi spontaniczną owację.

Rozstając się z nami, prezydent Niemiec zapewnił, że do końca swej 
kadencji będzie pracował nad zbliżeniem Niemiec i Polski. Nie jestem pewny, 
czy ci harcerze i ten tłum ludzi na placu Krasińskich zdawali sobie sprawę, 
że być może bardziej przysłużyli się sprawie bezpieczeństwa Polski aniżeli 
dyplomaci konferujący w zaciszu swoich gabinetów.

Tej samej nocy, kiedy Herzog prosił Polaków o przebaczenie, w niemieckiej 
przygranicznej miejscowości Guben wybuchł wielki pożar widoczny po polskiej 
stronie. Jak możemy pomóc? - zapytali telefonicznie Polacy. Osiem polskich 
oddziałów straży pożarnej gasiło wspólnie z Niemcami wielki pożar lasów. 
Dzięki Polakom do rana ogień został pokonany. Wywarło to duże wrażenie na 
niemieckich mieszkańcach pogranicza. Niemcy zrewanżowali się uratowaniem 
przedwcześnie urodzonego dziecka w wiosce Urad. Nie było dla niego 
inkubatora w szpitalu w Słubicach, więc przyjęła go z miejsca klinika we 
Frankfurcie nad Odrą.

Wspaniałym przykładem dyplomacji społecznej stał się Kostrzyń. Miasto nad 
Odrą prowadzi wymianę młodzieży z niemieckimi miastami po drugiej stronie 
granicy. Co tydzień odbywają się wymienne wyjazdy na naukę chemii między 
Kostrzyniem i miastem Sellow, a także wzajemne odwiedziny z okazji dni 
sportu, pierwszego dnia wiosny itd. Młodzież z Kostrzynia i Kustriń-Kietz, 
po drugiej stronie rzeki, spotyka się raz tu, raz tam na turniejach tenisa 
stołowego. Uczniowie z Kostrzynia jeżdżą do pobliskiego Manschow na zajęcia 
szkolne w świetnie wyposażonych pracowniach komputerowych. Kostrzyń 
prowadzi z powodzeniem program wymiany przez granice nie tylko młodzieży, 
ale także nauczycieli. Ubocznym skutkiem są prywatne, koleżeńskie stosunki 
nawiązywane z sąsiadami za miedzą. Oto świetny przykład dyplomacji 
społecznej. Brawo Kostrzyń!

I nie tylko Kostrzyń, bo 33 polskie szkoły w województwach pogranicznych 
i 33 szkoły niemieckie w pogranicznych Landach prowadzą między sobą wymianę 
młodzieży. Organizatorami tej wielkiej przygody są przeważnie gminy. To 
właśnie nauczyciele i młodzież z tych miast granicznych wspomagają 
budowanie bezpieczeństwa Polski. Środki na te cele są na pewno szczupłe, a 
służą sprawie nie gorzej niż miliardy wydawane na czołgi i samoloty. 
Wymianę młodzieży wypróbowały już w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat 
Francja i Niemcy z doskonałym skutkiem.

Pograniczna wymiana to tylko przykład. Z pisma ukazującego się w 
Olsztynie dowiedziałem się, że są projekty wspólnego synodu pastoralnego 
biskupów polskich i niemieckich, by oprzeć wzajemne stosunki obu sąsiadów 
na fundamencie duchowym. Z moich lat przeżytych w Monachium wiem, że wśród 
wielu Niemców, zwłaszcza katolików i protestantów, żyje mocne poczucie winy 
za zbrodnie i krzywdy wyrządzone Polsce. Te nastroje mogą przynieść 
zbawienne owoce, jeśli spotkają się z właściwym oddźwiękiem z naszej 
strony.

Łatwiej dziś prowadzić dyplomację społeczną z Niemcami niż Rosjanami. 
Imperialistyczna retoryka płynąca z Moskwy nie sprzyja budowaniu mostów 
zbliżenia między ludźmi. Nie trzeba się tym zrażać. Nie wolno ustawać w 
poszukiwaniu potencjalnych sprzymierzeńców wśród dawnych wrogów.

Nie tak dawno odjeżdżałem do Krakowa z warszawskiego Dworca Wschodniego, 
gdzie w miesiąc później doszło do głośnego incydentu. Pełno tu było Rosjan 
uginających się pod ciężarem olbrzymich tobołów. Zagadnąłem każdego z 
osobna, jak się czuje w Polsce? Wszyscy odpowiadali, że nie spotkali się 
nigdzie z niechęcią. - Polacy rozumieją - mówili - że Rosjanie także muszą 
z czegoś żyć i chętnie z nami handlują. Mamy nasze noclegowe meliny w 
polskich rodzinach. - Chwalili schronisko św. Wincentego w Warszawie, gdzie 
mogą przenocować za niewielką opłatą. Te kilka milionów Rosjan, Ukraińców, 
Białorusinów, które przyjeżdża do Polski z towarem, daje okazję do 
wzajemnego spojrzenia na siebie, czasem do nawiązania przyjaźni. I okazuje 
się, że diabeł oglądany z bliska nie jest taki straszny, jak go malują.

Aby ustrzec Polskę od nieszczęść i klęsk, które na nią spadły, abyśmy nie 
musieli już nigdy rozpamiętywać naszej martyrologii i mogli zapewnić naszym 
dzieciom bezpieczniejsze jutro niż dzień wczorajszy, nie wystarczy sama 
zdeterminowana wola obrony granic i niepodległości za każdą cenę. Aby nie 
zaprzepaścić obecnej, pomyślnej koniunktury, róbmy wszystko co możliwe, by 
systematycznie i cierpliwie rozładowywać nienawiść, wrogość i tradycyjne 
uprzedzenia po obu stronach naszych granic.



Pierwszy Program

Polskiego Radia,

10 XII 1994







Nasi rosyjscy

sojusznicy



Jestem pod wrażeniem broszury Rosja a Katyń, wydanej niedawno przez 
Ośrodek "Karta". "Karta" stawia sobie za cel rozprawienie się z "białymi 
plamami".

Z wyjątkiem krótkiej notatki w "Gazecie Wyborczej" media nie zauważyły 
ukazania się broszury. Zbrodni katyńskiej poświęcono już tyle książek, 
opracowań i artykułów, że przestała być tajemnicą. Wydaje się, że już 
wszystko zostało wykryte i wyjaśnione. Tymczasem dokumenty ogłoszone przez 
"Kartę" odsłaniają aspekt zupełnie nie znany i dla mnie osobiście 
rewelacyjny. Jest nim zażarta walka, jaka toczyła się między samymi 
Rosjanami, o ustalenie i ujawnienie prawdy. Narzuca się wniosek, że gdyby 
strona polska nie znalazła w swoich uporczywych zabiegach sprzymierzeńców 
wśród samych Rosjan, po dziś dzień obowiązywałaby tam oficjalna teza, że 
zbrodni dopuścili się Niemcy. Mam na myśli nie tylko inicjatywę społeczną 
rosyjskiego stowarzyszenia "Memoriał", które już w 1987 r., podobnie jak 
później "Karta" w Polsce, postawiło sobie za zadanie wykrywanie masowych 
zbrodni sowieckich i uczczenie ofiar. Ogromną rolę odegrała grupa 
prokuratorów wojskowych oraz historycy i dziennikarze, którym udało się 
przebić mur zatajenia i milczenia.

Z broszury "Rosja a Katyń" dowiadujemy się, jak trudna i niebezpieczna 
była droga do prawdy dla Rosjan, którzy o nią walczyli. Nie mieli żadnych 
motywów osobistych czy politycznych. Spotykali się z wrogością, zakazami i 
groźbami. Ryzykowali swoje kariery, stanowiska, a nawet bezpieczeństwo 
własne i swoich bliskich. Jednym z czołowych poszukiwaczy prawdy w grupie 
"Memoriał" stał się uczony astronom, Aleksiej Pamiatnych. W maju tego roku 
jego syn został zamordowany w nie wyjaśnionych okolicznościach. Sprawców 
nie wykryto. Jednego z bardziej zasłużonych dla sprawy katyńskiej 
emerytowanego generała Jurija Zorii nie odstraszyły losy jego ojca. Mikołaj 
Zoria był doradcą sowieckiego prokuratora na procesie norymberskim. Zetknął 
się tam z dokumentami katyńskimi. Był to z pewnością udokumentowany raport 
rządu polskiego w Londynie dostarczony oskarżycielowi brytyjskiemu 
Shawcrossowi. Autorem tego aktu oskarżenia był znakomity prawnik, profesor 
Wiktor Sukiennicki. Przedstawione w nim dokumenty i dowody poszlakowe 
przekonały nie tylko Shawcrossa, ale także innych prokuratorów i sędziów 
Trybunału o konieczności wyłączenia mordu katyńskiego z rozprawy przeciwko 
niemieckim zbrodniarzom wojennym (Informacje te otrzymałem bezpośrednio od 
Shawcrossa, z którym zetknął mnie w 1948 r. poseł Labour Party, Ivor 
Thomas). Oskarżyciel sowiecki nie nalegał. Wolał dać za wygraną. Mikołaj 
Zoria wystąpił do swoich szefów z wnioskiem o sprowadzenie materiałów 
dowodowych z Moskwy. 24 maja 1946 r. na posiedzeniu komisji sowieckiego 
Politbiura naradzano się nad selekcją materiałów, które miały potwierdzić 
winę Niemców. Poprzedniego dnia zginął Mikołaj Zoria. Rodzinę powiadomiono, 
że popełnił samobójstwo, a prasę poinformowano, że zastrzelił się 
przypadkowo przy czyszczeniu broni. Po roku zwłoki wydobyto z grobu na 
cmentarzu w Lipsku i spalono bez wiedzy i udziału rodziny.

W czterdzieści lat później jego syn Jurij, poszukując w aktach śladów 
ojca, natknął się na sprawę katyńską. Jego relacja "Droga do prawdy o 
Katyniu" opisuje czteroletnie poszukiwania, od maja 1989 r. do dziś. Jest 
to lektura wstrząsająca. Zoria był nieugięty w obliczu przeszkód i 
wrogości. Zamykano przed nim archiwa, grożono "konsekwencjami wszelkiego 
rodzaju". Nawet konfiskata zeszytu z notatkami nie zdołała go zniechęcić. 
Nie zadowolił się częściowym sukcesem, jakim było zdobycie listy imiennej 
jeńców z obozu w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie, oddanych w kwietniu 
1940 r. do dyspozycji NKWD. Jego raport "Dokumentalna kronika Katynia" z 
listopada 1989 r. trafił do rąk członków Politbiura, Jakowlewa i 
Szewardnadze, przyczyniając się do późniejszego, ostatecznego przyznania 
się do sowieckiej winy najwyższych czynników.

Praca "Rosja a Katyń przytacza nazwiska Rosjan, którzy w walce o prawdę 
odnieśli zwycięstwo: prokuratorów z Głównej Prokuratury Wojskowej z 
pułkownikiem Aleksandrem Trietieckijem na czele. Wszyscy zostali rozpędzeni 
i przesunięci na inne stanowiska.

Jednym z prokuratorów w zespole płk. Trietieckija był Stefan Rodziewicz, 
z urodzenia Polak z rodziny pisarki, Marii Rodziewiczówny. Jego ojciec, 
żołnierz AK, zginął pod Wilnem w dniu, w którym urodził się Stefan. W dwa 
lata później matka zamordowana została w Rosji w czasie napadu rabunkowego. 
Stefan Rodziewicz, wychowany w sowieckiej szkole, ani rodziców, ani Polski 
nie pamiętał. Jako wybitny prawnik zaszedł wysoko. Został w 1985 r. 
prokuratorem zatrudnionym w Głównej Prokuraturze Wojskowej. Trzy lata temu 
trafił do zespołu, który prowadził śledztwo w sprawie katyńskiej. Oddał tej 
sprawie bezcenne usługi. Dzięki niemu w rękach polskich znalazły się 
dokumenty i ekspertyzy, wobec których dalsze ukrywanie pełnej prawdy stało 
się bezprzedmiotowe. Usunięty ze swego stanowiska, współpracował dalej ze 
stroną polską. 17 listopada ub. roku miał spotkać się z Michałem Żurowskim, 
konsulem generalnym w Moskwie, i wręczyć mu dokumenty prawdopodobnie 
dotyczące ponad siedmiu tysięcy wymordownych więźniów, których miejsce 
kaźni i groby są wciąż nie znane. Umówili się telefonicznie. Na spotkanie 
nie przyszedł. W tym samym dniu zmarł nagle na serce.

Rodziewicz nie był wyjątkiem. Major zarządu KGB w Smoleńsku, Oleg 
Zakirow, wbrew zakazowi przełożonych wyszukał w 1989 r. kilku ważnych 
świadków katyńskiej zbrodni, w tym ówczesnych pracowników NKWD. Wymienieni 
zostali w broszurze "Karty" dziennikarze, jak Włodzimierz Abrianow, autor 
książek "Katyński labirynt i Katyński dramat", historycy jak Natalia 
Lebiediewa, Walentina Parasandowa, Jurij Zoria i Włodzimierz Fiłatow. Jako 
redaktor "Wojennoistoriczeskowo Żurnała" Fiłatow naruszając reguły cenzury 
wojskowej ogłosił w 1990 r. pierwszą, opartą na dokumentach publikację o 
Katyniu.

Najbardziej wzruszającym rozdziałem w walce o prawdę jest udział w niej 
stowarzyszenia "Memoriał" założonego w 1988 r. Już w następnym roku 
"Memoriał" zorganizował w Moskwie "Tydzień Sumienia" i dużą wystawę 
"Przyjaźń przypieczętowana krwią" z okazji pięćdziesięciolecia paktu 
Ribbentrop-Mołotow. To działacze "Memoriału" w Twerze wpadli pierwsi na 
ślady masowych grobów w Miednoje. Potajemnie, w nocy, na strzeżonym 
rekreacyjnym terenie KGB robili próbne wykopy. Ich wyniki zmusiły miejscowe 
władze do potwierdzenia prawdy.

Rola Rosjan w niczym nie umniejsza zasług strony polskiej, wytrwałych 
nacisków ze strony rządu, niezmordowanej działalności prokuratora Stefana 
Śnieżki, grupy "Karta", Rady Obrony Pamięci, Federacji Rodzin Katyńskich. 
Polacy byliby jednak bezsilni, gdyby nie wsparły ich dokumenty i informacje 
odszukane i ogłoszone przez rosyjskich przyjaciół.

Dlaczego o tym mówię? Aby przestrzec przed sztancą, która 
odpowiedzialnością za zbrodnie obciąża cały naród rosyjski każąc widzieć w 
nim wroga śmiertelnego i nieubłaganego. Ci ludzie, którzy z takim 
poświęceniem oddali nam swój trud i czas, nie oczekują żadnej zapłaty poza 
tą jedną: aby, jak pisze Zoria, Polacy uznali, że oni, Rosjanie, byli także 
ofiarami i wspólnikami naszej niedoli, aby dojrzeli różnice między 
zbrodniczym systemem i społeczeństwem.

Polski działacz "Memoriału" Henryk Sobolewski mówi: - Gdy byłem w 
łagrach, wiele razy pomagali mi prości ludzie, Rosjanie. Gdyby nie oni, już 
bym nie żył. Dawali mi jedzenie, odzież, podtrzymywali na duchu. Uczyli, 
jak przetrwać.

Mówię o tym, bo symptomy odradzającego się imperializmu rosyjskiego, 
niedawny, rozdęty do rozmiarów międzynarodowego konfliktu incydent na 
warszawskim Dworcu Wschodnim, antypolska kampania w rosyjskich mediach, 
obelżywe wypowiedzi rosyjskiego konsula w Krakowie budzą w nas nie tylko 
oburzenie, nie tylko zrozumiały niepokój, ale także rosnącą po obu stronach 
wzajemną wrogość. Nie zapominajmy więc, że mamy wśród Rosjan nie tylko 
wrogów, ale także przyjaciół. W interesie własnego bezpieczeństwa czyńmy 
wszystko, by ich zachęcić i wspierać moralnie.

Gdy znalazłem się w Niemczech w początkach lat pięćdziesiątych, zaledwie 
garstka Niemców miała odwagę głośno wzywać, by Niemcy wyrzekli się zamiaru 
odebrania Polsce jej Ziem Zachodnich. Reszta - od lewicy do prawicy - 
domagała się solidarnie rewizji granic z Polską. Dziś 80 procent Niemców 
popiera bezwarunkowe uznanie granicy na Odrze i Nysie. Ta wielka przemiana 
stała się możliwa dzięki Polakom, którzy wspierali i zachęcali naszych 
niemieckich przyjaciół. Nie wolno tracić nadziei, że przy naszej pomocy 
podobne zbawcze przemiany nastąpią za naszą wschodnią miedzą. Oby ludzie 
dobrej woli działający po obu stronach podali sobie ręce i współdziałali 
cierpliwie i rozumnie w imię lepszej, bezpieczniejszej przyszłości, aby 
nieszczęścia i zbrodnie przeszłości nigdy już się nie powtórzyły.



Pierwszy Program

Polskiego Radia,

26 XI 1994







VI. W służbie

macierzystego kraju





* Saga Polonii amerykańskiej

* Rozgłośnia Polska RWE żegna się ze słuchaczami





Saga Polonii

amerykańskiej





Kongres Polonii Amerykańskiej obchodził swoje pięćdziesiąte urodziny 28 
maja 1994 r., ale początki polonijnej sagi sięgają dużo dalej w przeszłość 
(D. Pinkos, For Your Freedom Through Ours, New York 1991). W marcu 1863 r. 
pod wrażeniem wieści o wybuchu Powstania Styczniowego powstał w Nowym Jorku 
Polski Komitet Centralny. Postawił sobie za cel mobilizowanie poparcia 
amerykańskiej opinii publicznej dla polskiej sprawy i zbiórkę pieniędzy dla 
powstańców. Chwila nie była sposobna, bo Amerykę pożerała wojna domowa, 
Abraham Lincoln ubiegał się o życzliwość carskiej Rosji, a Polaków na 
amerykańskim kontynencie nie było wtedy więcej niż 30 tysięcy. Do końca 
stulecia napłynęło ich dwa i pół miliona. Była to prawie wyłącznie 
emigracja chłopska i robotnicza z Galicji i ze Śląska, element najuboższy, 
pozbawiony elementarnego wykształcenia, a równocześnie najbardziej 
przedsiębiorczy. Bo trzeba było nie lada odwagi, by bez grosza i bez 
znajomości języka wyruszać za chlebem za Ocean. Dziś Stany Zjednoczone 
dzieli od Polski osiem godzin lotu odrzutowcem. Ówczesnym emigrantom 
Ameryka musiała się wydawać odległą planetą.

Emigranci trzymali się razem. Byli najgorzej płatną, niewykwalifikowaną 
siłą roboczą. Odejmując sobie dosłownie chleb od ust budowali za swoje 
ubogie grosze polskie kościoły i tworzyli polskie parafie, które stawały 
się polskimi dzielnicami albo raczej polskimi miasteczkami czy wysepkami, 
otoczonymi obcym żywiołem i żyjącymi swoim własnym życiem. Okoliczności 
kazały ludziom pomagać sobie wzajemnie. I tak doszło już w 1874 r. - w 
dziesięć lat po upadku Powstania Styczniowego - do utworzenia pierwszej 
organizacji bratniej pomocy: Unii Polskiej Rzymsko-katolickiej. W kilka lat 
później powstały Związek Narodowy Polski, Związek Kobiet, Sokół i inne 
zrzeszenia. Osobliwością tych organizacji było to, że stanowiły zakłady 
wzajemnych ubezpieczeń na życie, od wypadków itd. Każdy członek musiał 
wykupić polisę ubezpieczeniową. Na tej solidnej bazie finansowej rozwijano 
działalność społeczną. Przetrwały do dnia dzisiejszego, są instytucjami 
bogatymi o znacznym kapitale zakładowym i tworzą trzon Kongresu Polonii. 
Nieźle to świadczy o umiejętności jednoczenia się i organizowania Polaków, 
gdy ich potrzeba przyciśnie. Od początku zysk był środkiem. Celem, jak 
głosiła deklaracja Związku Narodowego Polskiego, było wspieranie kraju 
ojczystego w jego dążeniach do niepodległości, przekazanie dzieciom 
polskiego dziedzictwa i zapewnienie polskiej społeczności godnego miejsca w 
życiu amerykańskim. Już w 1899 r. przedstawiciele organizacji polonijnych 
zebrani w Chicago wystosowali memoriał do prezydenta Williama McKinleya 
wzywający rząd USA, by sprawę polską wysunął na forum międzynarodowym.

W chwili wybuchu pierwszej wojny światowej było już w Ameryce 4 miliony 
Polaków. Stanowili pokaźny blok wyborczy, bo żyli w zwartych skupiskach, w 
wielkich ośrodkach przemysłowych. Polskie głosy stały się w rękach 
Paderewskiego ważnym atutem, gdy zabiegał o to, by prezydent W. Wilson 
wysunął odbudowę państwa polskiego jako jeden z wojennych celów Stanów 
Zjednoczonych. Artysta o światowej sławie, płomienny patriota i 
charyzmatyczny mówca porwał za sobą kilka milionów Polaków i zmobilizował 
ich do walki o odrodzenie ojczyzny. Idąc za jego wezwaniem Polacy w 
ogromnej większości głosowali na Wilsona przyczyniając się do zapewnienia 
mu drugiej, czteroletniej kadencji. Odpowiadając na apel Paderewskiego 
Polonia posłała do Francji 24 tysiące ochotników, którzy stali się trzonem 
Armii Hallera. Powstał Wydział Narodowy, organizacja łącząca i koordynująca 
polityczne działania wszystkich polskich zrzeszeń na rzecz starego kraju. 
Zbiórka na pomoc dla głodujących w Polsce, doszczętnie zrujnowanej przez 
wojnę, przyniosła cztery i pół miliona dolarów - sumę znaczną na owe czasy. 
Wydział Narodowy, poprzednik Kongresu Polonii, rozwiązał się, gdy powstał w 
Warszawie rząd Paderewskiego i jego przedstawicielstwo dyplomatyczne w 
Waszyngtonie. Polonia miała prawo być dumna, że przyczyniła się do 
odzyskania niepodległości swej macierzy.

Do ponownego zjednoczenia organizacji polonijnych w imię walki o wolność 
ojczystego kraju doszło dopiero w 26 lat później, gdy wojska sowieckie 
napierające na Niemców przekroczyły przedwojenne granice Rzeczpospolitej i 
nad krajem zawisła groźba zamiany niewoli hitlerowskiej na sowiecką. Nikt 
jeszcze nie wiedział, że prezydent Roosevelt już w grudniu 1943 r. w 
Teheranie zdradził polskiego sojusznika. Powiedział wówczas na boku 
Stalinowi, że nie będzie się przeciwstawiał jego planom wobec Polski, ale 
nie może tego głośno powiedzieć, by nie utracić 5 milionów polskich głosów 
w wyborach czekających go na jesieni 1944 r. Stalin okazał pełne 
zrozumienie dla konieczności zachowania dyskrecji.

Hasło wyłonienia wspólnej reprezentacji politycznej Polonii padło w 
styczniu 1944 r. na wielkiej manifestacji w sali Opery w Chicago. Po raz 
pierwszy runęła wówczas lawina listów i telegramów do Białego Domu 
wyrażająca poparcie dla rządu polskiego w Londynie. 28 maja 1944 r. 
zjechało do Buffalo 2500 delegatów ze wszystkich organizacji i parafii 
polskich z 26 stanów. Blisko 30 tysięcy defilowało ulicami Buffalo, a 16 
tysięcy wypełniło szczelnie olbrzymią salę obrad. Była to największa 
manifestacja polityczna w dziejach Polonii. Na czele nowo powstałego 
Kongresu Polonii stanął prezes Związku Narodowego, Karol Rozmarek, a do 
władz weszli prezesi największych organizacji bratniej pomocy.

Powstanie Kongresu Polonii Amerykańskiej przyjęte zostało w Białym Domu z 
niepokojem. W 10 dni po zakończeniu obrad w Buffalo najbliższy 
współpracownik Harry Hopkinsa, Isadore Lubin, w memoriale do prezydenta 
oskarżał Kongres, że jest agenturą obcego rządu (rządu polskiego w 
Londynie) o nastawieniu antysowieckim i proponował postawienie przywódców 
przed sądem na podstawie Foreign Agents Registration Act.

Delegacja Kongresu czekać musiała aż cztery miesiące na przyjęcie przez 
Roosevelta, by wręczyć mu uchwalony w Buffalo memoriał. Roosevelt przyjął 
ją w Oval Office, na miesiąc przed wyborami, na tle rozwieszonej na ścianie 
ogromnej mapy Polski w przedwojennych granicach. Miało to dać do 
zrozumienia delegacji, że prezydent popierać będzie Polskę w sporze o 
granice wschodnie. Wyraził nadzieję, że wyłoni się z wojny "Polska silna i 
niepodległa", co było zresztą echem podobnych zapewnień Stalina. Na tydzień 
przed wyborami Roosevelt przyjechał pociągiem do Chicago i zaprosił 
Rozmarka do swego wagonu. Zapewnił go, że zasady Karty Atlantyckiej będą w 
pełni zastosowane wobec Polski. Oszukańcza gra przyniosła sukces. W 
listopadzie 1944 r. Polonia głosowała na Roosevelta w stosunku 9 do 1. W 
trzy miesiące później protesty Kongresu Polonii przeciw uchwałom jałtańskim 
nie miały już żadnego wpływu na losy Polski. Lecz właśnie po 1945 r., gdy 
na terenie międzynarodowym reprezentował Polskę rząd komunistyczny, który 
był tubą Moskwy - Kongres Polonii odegrał w Stanach i w obozie zachodnim 
zastępczą rolę jako autentyczny głos Polski. Powstało niebezpieczeństwo, że 
Stany Zjednoczone i ich sprzymierzeńcy będą utożsamiały wrogie rządy w 
Warszawie z narodem. Zagrażało to granicy na Odrze i Nysie, którą 
Waszyngton i Londyn traktowały początkowo jako granicę sowieckiego 
imperium. Zarysowała się ta groźba najmocniej, gdy w rok po wojnie 
sekretarz stanu, James Byrnes, przemawiając w Stuttgarcie oświadczył, że 
Stany Zjednoczone nie uznają granicy zachodniej Polski jako ostatecznej. 
Wystąpienie Byrnesa odebrane było jako zapowiedź amerykańskiego poparcia 
niemieckich roszczeń i spotkało się z gwałtownym protestem Rozmarka. W 
ciągu 24 lat jego prezesury zdecydowana obrona granicy zachodniej przez KPA 
przekonała Waszyngton, że naród polski w przeciwieństwie do komunistycznego 
rządu jest przyjacielem a nie wrogiem i że wpychanie go w objęcia Sowietów 
nie leży w interesie USA.

W miesiąc po otwarciu Rozgłośni Polskiej RWE złożyłem Rozmarkowi wizytę w 
Chicago i nawiązałem z nim bliską współpracę. Z naszej strony polegała ona 
na systematycznym informowaniu władz KPA o sytuacji w Polsce i dyskretnym 
podsuwaniu postulatów, a ze strony Kongresu na wspieraniu RWE i jego 
polskiego zespołu. W naszej współpracy i w sporach z Amerykanami poparcie 
to okazało się bezcenne. Jako dyrektor Rozgłośni Polskiej byłem traktowany 
inaczej niż kierownicy innych rozgłośni, bo, jak mawiali Amerykanie, tylko 
polski dyrektor ma swoją constituency w Ameryce w postaci milionów polskich 
wyborców i kilkunastu polskich kongresmanów. W chwilach ostrych kryzysów, 
zwłaszcza na tle komentowania sprawy granicy zachodniej, Rozmarek, a po nim 
A. Mazewski stali się niezawodnymi sojusznikami. Znajdowaliśmy w jednym i 
drugim pełne zrozumienie, nie tylko w sprawie granicy, ale także w latach 
tzw. polityki wyzwolenia, gdy trzeba było przeciwstawiać się pchaniu 
narodów ujarzmionych do prób samowyzwalania, z góry skazanych na klęskę. 
Obaj kolejni przywódcy Kongresu Polonii, podobnie jak my w Monachium, 
odrzucali zasadę "im gorzej. tym lepiej", która prowadziła do wylewania 
dziecka z kąpielą. Kierując się troską o byt ludności, KPA wsparł w 
Kongresie USA udzielenie reżimowi Gomułki pomocy gospodarczej po 1956 r. 
Właśnie dlatego, że Polonia zajmowała stanowisko zdecydowanie 
antykomunistyczne, mogła pokonać opór konserwatywnego skrzydła partii 
republikańskiej, przeciwnego udzielaniu jakiejkolwiek pomocy reżimom 
komunistycznym. Kongres USA uchwalił w latach 1956-1964 blisko pół miliarda 
pomocy kredytowej. Polska była jedynym krajem pod rządami komunistów, która 
była w ten sposób wspierana. Polityka Gomułki przerwała tę pomoc w 1964 r.

Ocenia się, że Polonia wysyłała do Polski przeciętnie 600 milionów 
dolarów rocznie w paczkach i pieniądzach. Stanowiło to jedną dziesiątą 
całości obrotów handlowych PRL. Jako grupa nacisku Kongres Polonii 
przeprowadził ustawy o wpuszczenie do Stanów uchodźców trzymanych po wojnie 
w obozach w Niemczech i gdzie indziej. Dzięki staraniom kongresmanów Romana 
Pucińskiego i Tadeusza Machrowicza Kongres USA przeprowadził w latach 
pięćdziesiątych publiczne dochodzenia w sprawie zbrodni katyńskiej. 
Zgromadzony wtedy olbrzymi materiał dowodowy i relacje świadków 
doprowadziły do ustalenia ponad wszelką wątpliwość odpowiedzialności 
Sowietów za tę zbrodnię.

Poparcie Rozmarka, a później Mazewskiego ocaliło dwukrotnie RWE. Po raz 
pierwszy w 1959 r., gdy entuzjasta Gomułki, ambasador Jacob Beam, domagał 
się zamknięcia polskich programów, po raz drugi w latach 1971-1972, kiedy o 
to samo zabiegał w sposób zaciekły wpływowy senator, William Fulbright.

W 1978 r. po osiedleniu się w Waszyngtonie nawiązałem bliską współpracę z 
Alojzym Mazewskim i jego najbliższym pomocnikiem, Kazimierzem Łukomskim. Na 
porządku dziennym była obrona praw człowieka w Polsce, czyli obrona przed 
represjami narastającej opozycji i zdobywanie dla niej pomocy w sprzęcie 
drukarskim i pieniądzach. Wpływy Kongresu Polonii na administrację 
osiągnęły swój punkt szczytowy w latach Solidarności i stanu wojennego, gdy 
Polska znalazła się w środku uwagi w Waszyngtonie. W latach Reagana ten 
wpływ nie polegał na lobby'ingu. Miał charakter doradczy wypływający z 
przekonania administracji, że czynniki polsko-amerykańskie są dobrze 
poinformowane i szukają płaszczyzny wspólnych interesów 
polsko-amerykańskich. Mazewski był wytrawnym politykiem, człowiekiem 
umiaru, rozumiejącym złożoność sytuacji. Po wprowadzeniu stanu wojennego 
walczyliśmy o wprowadzenie ostrych sankcji przeciw Moskwie i reżimowi 
Jaruzelskiego, a później o ich stopniowe znoszenie w zamian za ograniczenia 
polityki represji i konkretne ustępstwa wobec Solidarności. Polityka kija i 
marchewki lansowana przez Kongres Polonii znajdowała zrozumienie wśród 
urzędników średniego szczebla, później - zastępcy sekretarza stanu Johna 
Whiteheada, a na końcu wiceprezydenta Busha. Miała ona swoich przeciwników 
wśród skrajnych antykomunistów z prezydentem Reaganem na czele. Ale 
polityka USA poszła po tej linii z dobrym skutkiem.

W ostatnich latach Kongres Polonii dwukrotnie odegrał znaczącą rolę wobec 
macierzystego kraju. W 1990 r. kanclerz Kohl czynił wszystko, by uniknąć 
lub co najmniej odwlec bezwarunkowe uznanie granicy na Odrze i Nysie. 
Spontaniczna i masowa akcja wysyłania listów do Białego Domu i członków 
Kongresu sprawiła, że Waszyngton przeforsował udział Polski w obradach 
Wielkiej Czwórki, gdy sprawa granic znalazła się na porządku dziennym. Kohl 
ugiął się, gdy Komisja Spraw Zagranicznych Senatu miała uchwalić rezolucję 
uzależniającą ratyfikację traktatu uznającego zjednoczenie Niemiec od 
uznania granicy z Polską.

Drugi taki masowy zryw mający otworzyć Polsce drogę do NATO jest już zbyt 
dobrze znany, by należało do niego powracać. Jego inicjatorem był obecny 
prezes KPA - Edward Moskal. Sprawa nie została zamknięta i wymagać będzie 
dalszych nacisków i zabiegów.

Kongres Polonii jest nieraz ostro krytykowany w prasie polonijnej. 
Przepowiada się często, że jego wpływy będą słabnąć. Z pewnością w miarę 
podnoszenia się poziomu zamożności i wykształcenia polskiej grupy etnicznej 
wchodzi ona coraz liczniej w główny nurt życia amerykańskiego i ulega 
przyspieszonej asymilacji. Główną siłą staje się emigracja powojenna, 
zwłaszcza ta młodsza, z lat osiemdziesiątych. Nowi emigranci skarżą się, że 
stara Polonia jest zamkniętym klubem. Nie znajdują w niej miejsca dla 
siebie i ulegają rozproszeniu. Niesłuszny jest zarzut, że Kongres nie 
prowadzi "lobby'ingu" w Waszyngtonie. Prowadzi go skutecznie Biuro Kongresu 
Polonii w metropolii, kierowane przez Myrę Lenard przy pomocy kilku 
ochotników, w tym własnego męża. Źródłem słabości Kongresu Polonii jest 
brak środków, a raczej brak ofiarności na jego cele. Zazdrość budzi 
wspaniale zorganizowana lobby żydowska rozporządzająca tak wielkimi 
funduszami, że może finansować kampanie wyborcze swoich sojuszników. 
Krytycy twierdzą, że Kongres Polonii jest już tylko wielką makietą, za 
którą niewiele się kryje. Faktem jest, że rządząca elita supermocarstwa 
wciąż traktuje tę makietę bardzo poważnie i widzi w niej jedynego rzecznika 
dziesięciu milionów obywateli amerykańskich polskiego pochodzenia. Dla 
pozycji polskiej w Ameryce Kongres Polonii jest wciąż siłą nie do 
pogardzenia.



"Gazeta Wyborcza"

30 V 1994







Rozgłośnia Polska RWE

żegna się ze słuchaczami





Zabieram głos w imieniu Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa, w imieniu 
Koleżanek i Kolegów, żyjących i zmarłych, dawnych i obecnych, którzy są tu 
ze mną, i tych, którzy tu przybyć nie mogli.

Nasze serca przepełnione są wdzięcznością Wszechmocnemu, bo za Jego łaską 
przeżywamy w tym momencie cud spełnionych nadziei.

Czterdzieści dwa lata temu, w dniu święta narodowego 3 maja 1952 r., 
powitaliśmy słuchaczy zawołaniem: Polska żyje, Polska walczy, Polska 
zwycięży. Ale ten krzyk nadziei był zarazem krzykiem rozpaczy, bo niebo nad 
Polską pokrywały ciemności stalinowskiej nocy, a horyzontu nie rozjaśniało 
choćby najmniejsze światełko nadziei. W Polsce panował wszechwładnie 
terror. Bariera lęku przecinała więzy między ludźmi, dzieliła nieraz 
sąsiadów, kolegów, nawet członków rodziny. Młodzież skandowała gromko 
slogany na cześć Stalina, robotnik posłusznie uchwalał zobowiązania 
produkcyjne. Inteligencja twórcza prześcigała się w pochwalnych hymnach na 
cześć ciemiężcy. Wielu ludziom tu żyjącym wydawało się, że zapanowanie 
imperium zła nad całym światem jest czymś nieuniknionym - historyczną 
koniecznością. Dziś pamiętają te czasy i te nastroje już tylko ludzie 
starsi, którzy sami je przeżywali.

I oto w środku nocy, jak Polska długa i szeroka, rozległy się w eterze 
pierwsze radosne tony majowego mazurka, a po nim głos zapowiadający, że 
jutrzenka swobody zabłyśnie znowu nad naszym krajem i że będzie to wasze 
zwycięstwo, zwycięstwo odniesione przez ludzi żyjących tu - na swojej ziemi 
- nad Odrą, Wartą, Wisłą i Bugiem. Od owego pamiętnego 3 maja 1952 r. 
Rozgłośnia Polska obecna była w waszych domach, stała się niejako członkiem 
waszych rodzin. Uczestniczyła w wielkim dramacie, jaki tu się rozgrywał. 
Dostarczała ludziom stawiającym opór czerwonej tyranii amunicji w postaci 
wolnego słowa niosącego prawdę i wolną myśl, słowa, które niweczyło 
cenzurę, łamało monopol komunistycznego radia i prasy, burzyło mur 
izolujący Polskę od reszty świata, broniło przed zniewoleniem umysłów. Na 
wschód od Bugu hermetyczna izolacja Związku Sowieckiego sprawiła, że pranie 
mózgów uprawiane bez przerwy od czasów rewolucji bolszewickiej odniosło 
swój sukces. W Polsce nasze słowa padały na glebę podatną i żyzną. Był nią 
polski duch, którego żadne nieszczęścia i klęski przygnębić nie zdołały. Na 
tę amunicję, którą niosło wolne słowo, czekały wyciągnięte ręce ludzi, 
którzy nigdy nie wyrzekli się woli odzyskania wolności i pozostali w duchu 
wolnymi.

Zapowiadaliśmy w naszym powitalnym manifeście, że nie będziemy nigdy 
zachęcali i wzywali do gwałtownych, zbrojnych wybuchów, które prowadziły w 
przeszłości do klęsk i wyniszczenia najbardziej odpornych sił w narodzie. 
Zapowiadaliśmy udział w walce, która toczy się nie na barykadach, nie w 
lasach i nie w podziemiu, ale w polskich duszach, udział w walce z 
indoktrynacją dzieci i młodzieży wyrastającej w komunistycznych szkołach, w 
walce w obronie wiary i wolności sumienia, w zwalczaniu propagandy, która 
fałszowała przeszłość, zabijała pamięć narodową i zatruwała dusze 
nienawiścią. I ten właśnie opór, który unikał gwałtu, przyniósł w końcowym 
efekcie bezkrwawe zwycięstwo Solidarności, obalenie czerwonego totalizmu i 
wyzwolenie kraju spod przemocy wielkiego brata.

Nie naszą rzeczą ocenianie własnych osiągnięć. Pozostawiamy ten sąd 
słuchaczom i historii. I nie chcemy zapisywać zasług tylko na nasz własny, 
polski rachunek. W dniu otwarcia Rozgłośni Polskiej ówczesny prezes 
Komitetu Wolnej Europy, admirał Harold Miller, zwracając się do mnie 
powiedział: - Panie kapitanie, w imieniu narodu amerykańskiego ofiarowuję 
na Pana ręce tę radiostację: Głos Wolnej Polski.

Przyszłość pokazała, że słowa te nie były retorycznym frazesem. Byliśmy 
wygnańcami, bez własnego państwa, nie mieliśmy za sobą żadnej siły, ale 
czuliśmy się ludźmi wolnymi, wypełniliśmy programy własną treścią, nie 
podlegaliśmy żadnej cenzurze, mówiliśmy swobodnie jak Polacy do Polaków. 
Mogliśmy bronić naszych polskich racji i naszych granic. Dzięki duchowi 
amerykańskiej demokracji staliśmy się głosem Wolnej Polski nie tylko z 
nazwy. Niech mi będzie wolno powiedzieć, że w ciągu dwóch stuleci, jakie 
upłynęły od powstania Stanów Zjednoczonych, Rozgłośnia Polska RWE stała się 
największym darem, jaki Ameryka ofiarowała Polsce i sprawie jej wolności. 
Składam dziś te słowa podzięki naszym amerykańskim przyjaciołom, tym 
zwłaszcza ojcom założycielom, którzy kładąc podwaliny tej instytucji 
wprowadzili w życie zasadę: wolni z wolnymi - równi z równymi.

Pragnęliśmy od początku iść śladami tamtych, wielkich legionów, 
uwiecznionych w naszym hymnie narodowym. Walczyliśmy o wolność korzystając 
ze wsparcia naszego amerykańskiego sprzymierzeńca. Walczyliśmy na obcej 
ziemi, nie szablą i karabinem, lecz potęgą wolnego słowa. Bóg sprawił, że 
wracamy dziś z ziemi obcej do Polski i na ekranach wolnej Telewizji 
Polskiej i na falach wolnego Polskiego Radia możemy tu, w tym mieście, 
okrytym chwałą przez polskiego robotnika, w tym historycznym miesiącu 
złożyć w obecności prezydenta Rzeczpospolitej nasz ostatni meldunek:

Polsko! Wykonaliśmy naszą misję. Odchodzimy, bo zwyciężyłaś. Żegnaj.



Przemówienie na uroczystości

pożegnalnej Rozgłośni

Polskiej RWE w auli

Uniwersytetu Poznańskiego,

20 VI 1994







VII. W 50. rocznicę Jałty





* Czy alianci mogli ocalić Polskę?

* Czy Jałta może się powtórzyć?





Czy alianci mogli

ocalić Polskę?





Układów jałtańskich nie można rozpatrywać w oderwaniu od wydarzeń, które 
je poprzedziły. Jałta jest bowiem słowem umownym, skrótowym określeniem 
polityki Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii, która w powszechnym 
odczuciu zaprowadziła do akceptacji przez aliantów aneksji jednej trzeciej 
naszego terytorium państwowego i zniewolenia Europy Środkowo-Wschodniej. 
Czy ten pogląd jest słuszny? Albo inaczej: czy sprzymierzeńcy zachodni 
mogli Polskę ocalić? Szukam odpowiedzi na to pytanie w moich własnych 
doświadczeniach naocznego świadka wydarzeń, jak i w tajnych dokumentach 
ujawnianych od lat siedemdziesiątych.





Relacja świadka:

pierwsza zapowiedź Jałty



Punktem zwrotnym był Stalingrad - przejście Sowietów od odwrotu do 
natarcia zakończonego po dwóch latach w Berlinie. W przeszło dwa miesiące 
po Stalingradzie, 13 kwietnia 1943 r., w drodze z Warszawy do Sztokholmu 
dowiedziałem się z BBC o ujawnieniu przez Niemców zbrodni katyńskiej i o 
reakcji rządu Sikorskiego. Dotarłem, do miejsca przeznaczenia 5 maja 1943 
r., w tydzień po zerwaniu przez Moskwę stosunków dyplomatycznych z rządem 
polskim, za czym przyszło powołanie do życia Związku Patriotów Polskich i 
utworzenie polskiej dywizji pod dowództwem płk. Zygmunta Berlinga, 
mianowanego przez Stalina generałem. W Warszawie istniał już duplikat 
podziemnego parlamentu - Krajowa Rada Narodowa, której jedyną siłą była 
PPR, uważana powszechnie za narzędzie Moskwy. Punkt docelowy polityki 
Stalina - narzucenie Polsce marionetkowego rządu - zarysował się więc 
wyraźnie. Wszystko teraz zależało od rozwoju wydarzeń na froncie i reakcji 
Anglosasów. Bezpośrednie zetknięcie się w Sztokholmie z prasą angielską i 
szyfrowanymi depeszami nadsyłanymi do poselstwa z Londynu było dla 
człowieka przybyłego z okupowanego kraju straszliwym wstrząsem. Media 
angielskie zgodnym chórem składały winę za konflikt na Polaków. Zwrócenie 
się przez rząd londyński do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża o 
przeprowadzenie niezależnych dochodzeń określane było w prasie angielskiej 
nie tylko jako akt głupoty, ale jako wsparcie intrygi Goebbelsa, obliczonej 
na rozbicie antyniemieckiej koalicji. W zgodnej opinii angielskiej reakcja 
Stalina była w pełni usprawiedliwiona.

Pod wpływem tego uderzenia obuchem w głowę rozsypał się nagle mit 
sojuszników wpatrzonych z podziwem w Polskę, natchnienie narodów.

Spadła na mnie także inna hiobowa wiadomość. Od naszego attach% 
wojskowego dowiedziałem się, że inwazja na kontynent nie nastąpi, jak tego 
oczekiwaliśmy, w 1943 r. Zwiększało to prawdopodobieństwo, że wojska 
sowieckie zajmą Polskę przed klęską Niemiec. Oglądałem w Sztokholmie 
dokumentalny sowiecki reportaż filmowy z walk w Stalingradzie. Z ekranu 
biła groza sowieckiej potęgi i tego, co mogła nieść Polsce.

Gdy po powrocie do Warszawy powiedziałem "Prezesowi" (płk. Janowi 
Rzepeckiemu), że Anglosasi nie uczynią w obronie Polski niczego, co mogłoby 
naruszyć sojusz z Sowietami i podważyć szansę zwycięstwa nad Niemcami, szef 
BIP-u uspokajał moje obawy. Warszawę - przypominał - dzieli ta sama 
odległość od frontu wschodniego, co od kanału La Manche. Wiele jeszcze może 
się zdarzyć i nie wiadomo, w jakich okolicznościach i przez kogo Polska 
będzie wyzwolona. Prędzej czy później, sojusznicy będą musieli 
przeciwstawić się Sowietom, bo utrata Polski i całego rejonu godziłaby w 
ich własne interesy i bezpieczeństwo.

Wkrótce po tej rozmowie Amerykanie lądowali na Sycylii i doszło do 
kapitulacji Włoch. Zabłysła nadzieja na uderzenie z Półwyspu Apenińskiego w 
"miękkie podbrzusze" Niemiec i z północnych Włoch w kierunku Austrii. W 
Sztokholmie dowiedziałem się o tajnych sondażach Węgrów, którzy za 
pośrednictwem Polaków badali możliwości przejścia na stronę 
sprzymierzonych. Półwysep Bałkański był jak dojrzałe jabłko. Wystarczyło 
mocno potrząsnąć gałęzią, by spadło.





Po Teheranie



W czasie drugiej wyprawy dotarłem do Anglii 11 grudnia 1943 r., w 10 dni 
po Teheranie. W poufnej rozmowie gen. Sosnkowski przekazał mi otrzymaną od 
De Gaulle'a wiadomość, że Amerykanie odrzucili plan Churchilla uderzenia na 
Bałkany. Cały wysiłek ma być skoncentrowany na desancie we Francji. Generał 
niepokoił się, że Amerykanami kierowała obawa, by nie wchodzić w paradę 
Sowietom. Przekreślało to rachuby na to, że wojska alianckie dotrą do 
granic Polski przed Sowietami.

Na kilka dni przed wigilią w domu państwa Sosnkowskich doszło do 
dramatycznej rozmowy Edena z Mikołajczykiem, Romerem i Raczyńskim 
(Churchill po zapaleniu płuc był na rekonwalescencji w Maroku). Brytyjski 
minister spraw zagranicznych nie ujawnił wobec Polaków wszystkiego, co 
zaszło w Teheranie. Powiedział jedynie, że Stalin uzależnił wznowienie 
stosunków z rządem polskim od uprzedniego uznania linii Curzona jako 
granicy z Polską. Anglosasi popierają sowieckie pretensje terytorialne i 
doradzają ich przyjęcie. Uznają również za słuszne, że Sowiety chcą widzieć 
w Polsce "przyjazny rząd". Eden poinformował także Polaków, że Stalin 
oskarża AK o zwalczanie sowieckich partyzantów i polskich komunistów oraz o 
bezczynność albo wręcz współpracę z Niemcami. Prosił o dostarczenie 
dowodów, że tak nie jest.

Eden dawał do zrozumienia, że bez ustępstw z polskiej strony Anglia nie 
będzie mogła spełniać roli rozjemcy, który ma doprowadzić do wznowienia 
przez Moskwę stosunków z rządem polskim w Londynie. Mikołajczyk skłonny był 
do kompromisów terytorialnych, które ratowałyby niepodległość, ale musiał 
zdawać sobie sprawę, że oddanie z góry Lwowa i Wilna wywołałoby bunt w 
wojsku, zwłaszcza w armii Andersa, składającej się w większości z ludzi 
deportowanych przez Rosjan z ziem wschodnich. Rząd na obczyźnie, który 
poszedłby wówczas na ustępstwa terytorialne, upadłby następnego dnia. 
Wiedział o tym dobrze Stalin, wysuwając ustępstwa terytorialne jako wstępny 
warunek, chciał zyskać na czasie do chwili, gdy wojska sowieckie wkroczą do 
Polski i będzie mógł stwarzać fakty dokonane bez oglądania się na aliantów.

Oskarżenia Stalina pod adresem AK miały na celu usunięcie autentycznej 
Polski z obozu państw sprzymierzonych. Przykładem był los czetników 
Mihajlovicia, któremu alianci cofnęli pomoc przerzucając ją na partyzantów 
Tity. Wstrzymanie lotów nad Polskę z uzbrojeniem i skoczkami dla AK 
tłumaczyli Anglicy trudnościami technicznymi. Strona polska podejrzewała, 
że był to wynik nacisków ze strony Moskwy.





O co Polacy

prosili Anglików?



W tych krytycznych tygodniach byłem przyjmowany w obecności 
przedstawiciela rządu RP przez członków brytyjskiego gabinetu wojennego, 
Anthony'ego Edena, Hugha Daltona, Archibalda Sinclaira, Lorda Selborna, 
Ernesta Bevina, Herberta Morrisona, a na końcu Winstona Churchilla. 
Spotkałem kilkudziesięciu parlamentarzystów, publicystów i dostojników obu 
Kościołów: anglikańskiego i katolickiego.

Rząd polski posługiwał się emisariuszem z kraju jako żywym zaprzeczeniem 
oskarżeń Stalina, że AK jest efemerydą, stoi biernie z bronią u nogi, a 
jeśli walczy, to z komunistami i sowieckimi partyzantami. Tłumaczyłem więc, 
operując sprawdzalnymi faktami, że AK jest poważną siłą, zadającą 
nieprzyjacielowi dotkliwe straty, więc zasługuje na wsparcie w zrzutach 
broni, amunicji i skoczków. Być może w jakimś stopniu, zwłaszcza w 
rozmowach z Edenem i Sinclairem, przyczyniłem się do wznowienia, w 
początkach kwietnia 1944 r., zawieszonych na jesieni lotów nad Polskę. Poza 
tym moja misja była niepowodzeniem na całej linii. Przy ówczesnych 
nastrojach nie mogło być inaczej.

Na każdym kroku spotykałem się z zapytaniem: czego od nas oczekujecie? Co 
możemy dla was zrobić? Jak możemy bronić was przed Stalinem, nie narażając 
sojuszu z ZSRR? Konflikt z Moskwą w sprawie Polski mógłby doprowadzić do 
odrębnego pokoju z Hitlerem. Jego ofiarą stałaby się Polska.

Ten ostatni argument był nie do odparcia. Jeśli nie możecie uczynić 
niczego dla nas - odpowiadałem - nie czyńcie przynajmniej niczego przeciwko 
nam. Nie akceptujcie z góry aneksji polskich ziem wschodnich, bo stawiacie 
rząd polski w sytuacji bez wyjścia. Nie przyjmujcie koncepcji przyjaznego 
rządu, bo oznacza to odebranie Polsce suwerenności. Nie upewniajcie 
Stalina, że może rozciągnąć panowanie nad Polską bez jakiegokolwiek ryzyka, 
bez kosztów i strat.

Odpowiedzi były zbliżone: wy Polacy jesteście jak Irlandczycy. Umiecie 
myśleć tylko w kategoriach przeszłości. Stalin nie ma już ambicji w skali 
światowej. Chce zabezpieczyć się przed powtórzeniem napadu na ZSRR i ma do 
tego prawo. Rosja wyjdzie z wojny tak zniszczona i słaba, że nie będzie w 
stanie prowadzić polityki agresywnej. Powojennym atutem aliantów będzie 
pomoc gospodarcza, bez której Sowiety nigdy się nie podniosą.





Podział na strefy

wpływów



Prof. E. H. Carr na łamach "Timesa" propagował doktrynę podziału Europy i 
świata na strefy wpływów. Podział taki miał stać się podstawą powojennej 
współpracy zachodnich demokracji z ZSRR opartą na zasadzie: wy nie 
wtrącacie się do naszej strefy, a my do waszej. Anglicy tłumaczyli nam, że 
strefa wpływów influence, to nie to samo, co domination, czyli władanie.

Rząd brytyjski odżegnywał się od podziału na strefy wpływów, ale fakty 
przeczyły tym zapewnieniom. Rząd polski uznał, że najlepszą odpowiedzią na 
kampanię przeciwko AK może być świadectwo misji wojskowych - brytyjskiej i 
amerykańskiej, które będą mogły na własne oczy przekonać się, jak jest 
naprawdę. Misje alianckie istniały od 1943 r. przy partyzantach Tity i 
czetnikach Mihajlovicia.

Zabiegi Mikołajczyka o wysłanie amerykańskiej i brytyjskiej misji 
wojskowej spotkały się z odmową. Anglicy tłumaczyli, że w odróżnieniu od 
górzystej i lesistej Jugosławii warunki terenowe w Polsce uniemożliwiają 
ukrycie przed Niemcami misji wojskowych. Odpowiadając na ten argument 
rzuciłem propozycję, by z angielskich jeńców, którzy zbiegli z obozów, 
utworzyć placówkę informacyjną, która utrzymywać będzie własną łączność 
radiową z Brytyjczykami. Gdy i ta propozycja nie została przyjęta, jasne 
się stało, że Anglosasi traktują Polskę jako część sowieckiego teatru 
operacyjnego i nie chcą naruszać ich strefy.





Kiedy Polska

przegrała niepodległość?



W połowie stycznia 1944 r. przyszedł moment, w którym uznałem, że Polska 
swoją walkę o wolność przegrała. Doszedłem do tego wniosku pod wpływem 
wycieku informacji, że Aliancka Komisja Doradcza Wielkiej Trójki, powołana 
do życia na konferencji w Moskwie 2 listopada 1943 r., przeprowadziła 
podział Niemiec i Europy na strefy okupacyjne: brytyjską, amerykańską i 
sowiecką. Podział ten miał obowiązywać bez względu na to, gdzie przebiegać 
będą fronty w chwili zaprzestania działań wojennych. Władze mocarstwa 
okupującego miały decydować, w jaki sposób zasada samostanowienia będzie 
wprowadzona w życie na terenie przez nie okupowanym. Oznaczało to, że bez 
względu na przebieg wydarzeń na frontach i w samej Rzeszy Polska znajdzie 
się w wyłącznym władaniu sowieckim. Po powrocie do Warszawy, w przeddzień 
Powstania, meldowałem gen. Borowi w obecności jego sztabu: "Czeka nas tu 
okupacja sowiecka, a tym samym faktyczna utrata niepodległości. Rosjanie 
będą się tu rządzili jak zechcą".





Ostatnia rozmowa

z Mikołajczykiem



Po raz ostatni szedłem do Londynu z żoną, łączniczką Gretą, w trzy 
miesiące po upadku Powstania. Dotarliśmy do Anglii na 12 dni przed 
rozpoczęciem konferencji w Jałcie. Alianci przyjęli jałtańską formułę 
Mikołajczyka, by w przyszłym Rządzie Tymczasowym znaleźli się demokratyczni 
przywódcy z kraju i Londynu. Wszystko było już przesądzone. Anglicy 
usiłowali jedynie dowiedzieć się od nas, którzy z podziemnych działaczy 
ocaleli i jak ich odnaleźć.

Mikołajczyk wierzył, że układ jałtański zapewni jemu i innym udział w 
przyszłym Rządzie Tymczasowym. Liczył na to, że poparcie społeczeństwa i 
sojuszników pozwoli mu ocalić jakiś zakres wolności wewnętrznej. W 
rozmowie, jaką z nim odbyłem 24 stycznia 1945 r., tłumaczyłem mu, że nie 
powinien legitymizować swoją osobą zdrady dokonanej wobec Polski przez 
aliantów i wyłamywać się z solidarnego frontu oporu i protestu. 
Twierdziłem, że zachowanie się Stalina wobec Powstania Warszawskiego, 
aresztowanie przywódców Polski Podziemnej w Wilnie, Lwowie i Lublinie nie 
pozostawia miejsca na złudzenia. Przepowiadałem, że prędzej czy później 
albo komuniści zmuszą go do ustępstw, które pozbawią go poparcia 
społecznego, albo zostanie zlikwidowany, a alianci ograniczą się do 
werbalnych protestów.





Dokumenty: Anglicy

przyjmują linię

Ribbentrop-Mołotow



Tajne dokumenty ujawniane po upływie 30 przepisowych lat utwierdzają w 
przekonaniu, że Anglia i Stany Zjednoczone były naszymi sprzymierzeńcami 
tylko w wojnie z Niemcami. W tej drugiej, niewypowiedzianej wojnie z 
Sowietami oba mocarstwa popierały de facto przeciwnika. Losy naszych ziem 
wschodnich zostały przesądzone przez Anglików już na samym początku wojny. 
29 października 1939 r., a więc w miesiąc po wrześniowym rozbiorze Polski, 
Lord Halifax, ówczesny kierownik brytyjskiej polityki zagranicznej, 
przypomniał w Izbie Gmin, że linia Ribbentrop-Mołotow pokrywa się z grubsza 
z granicą proponowaną po pierwszej wojnie przez Lorda Curzona. Adresatem 
tego sygnału była oczywiście Moskwa, która w kilka lat później podchwyciła 
podrzucony jej przez Anglików argument.





Zmarnowana szansa



Był taki moment, kiedy Stalin pod naciskiem Anglii podpisałby wszystko, 
ale trwał krótko - niecałe pół roku. Bezpośrednio po ataku niemieckim na 
Rosję i pogromie Armii Czerwonej Stalin drżał o to, że Anglia może 
powtórzyć jego własny manewr z 1939 r.: porozumieć się z Hitlerem albo co 
najmniej osłabić nacisk wojskowy na Niemcy w taki sposób, aby umożliwić im 
skoncentrowanie wszystkich sił na wschodzie i rozgromienie ZSRR. W momencie 
klęsk sowieckich nie tylko pomoc w sprzęcie i dostawach, ale związanie 
możliwie jak największej liczby dywizji na Zachodzie było dla Rosji 
dosłownie kwestią życia i śmierci. Już nazajutrz po ataku niemieckim 
ambasador Majski w rozmowie z Edenem wyraził obawy, że Niemcy będą 
usiłowały zawrzeć pokój z mocarstwami zachodnimi. Czy może on - pytał z 
niepokojem - zapewnić swój rząd, że wojenny wysiłek Anglii nie osłabnie? 
Anglicy mogli byli wtedy, gdyby chcieli, wymusić z łatwością gwarancje 
niepodległości i integralności Polski. Niestety, nie chcieli.

Gdy w początkach lipca 1941 r. doszło do rokowań polsko-sowieckich, 
Majski otrzymał instrukcje, by ograniczyć się w koncesjach do utworzenia w 
Moskwie Polskiego Komitetu Narodowego. Wojsko polskie w ZSRR nie miało 
przekraczać jednej dywizji i byłoby podporządkowane nie rządowi w Londynie, 
lecz Komitetowi w Moskwie. Już wtedy Stalin miał gotowy scenariusz, który 
zaczął realizować w 1943 r. Anglicy udzielili pełnego poparcia gen. 
Sikorskiemu, kiedy domagał się uznania przez Moskwę władz RP w Londynie i 
podporządkowania mu utworzonej w ZSRR armii. Stalin był ostrożny i ustąpił 
w tym punkcie pod naciskiem Anglików. Eden nie poparł natomiast żądań 
Sikorskiego powrotu do przedwojennych granic z Polską. Nie mogło to ujść 
uwagi Sowietów. Stworzyło to zachętę na przyszłość.

W dniu 9 lipca 1941 r. Churchill redagując projekt porozumienia 
politycznego między Anglią i ZSRR pisał, że granice ustalone na konferencji 
pokojowej muszą być zgodne z granicami etnograficznymi. W pojęciu Anglików 
oznaczało to linię Curzona. Wprowadzeniu tego ustępu sprzeciwił się gabinet 
brytyjski, uważając, że mogłoby to utrudnić Polakom rokowania z Rosjanami.





Rozmowa Edena

ze Stalinem



Wkrótce po zatrzymaniu zimowej ofensywy niemieckiej Stalin w trakcie 
wizyty Edena w Moskwie zażądał natychmiastowego, formalnego uznania w 
tajnym protokole granic ZSRR z czerwca 1941 r., a więc aneksji państw 
bałtyckich łącznie z Wilnem, linii Curzona z pewnymi modyfikacjami oraz 
zaboru Besarabii i Bukowiny. Stalin, zawsze ostrożny, sprawę ostatecznego 
załatwienia granicy z Polską odkładał wtedy na później, wyrażając nadzieję, 
że wspólnie z Anglikami dogada się z Polakami. Natychmiastowego uznania 
aneksji państw bałtyckich żądał brutalnie i uporczywie, uzależniając od 
tego warunku podpisanie angielsko-sowieckiego traktatu wzajemnej pomocy. 
Droga do zwycięstwa była daleka i bardzo niepewna, ale żądanie postawione 
Anglikom było pierwszym próbnym balonem. Chodziło o przekonanie się, czy 
żądania terytorialne natrafią na sprzeciw. Z sowieckiego punktu widzenia 
sondaż wypadł niezwykle zachęcająco. To nie w Jałcie, ale trzy lata 
wcześniej w Moskwie Stalin zdobył Polskę i Europę Środkowo-Wschodnią. Nie 
doszło wprawdzie do formalnego podpisania tajnego protokołu, ale Stalin 
usłyszał z ust Edena wielokrotne zapewnienia, że na konferencji pokojowej 
Anglia nie będzie przeciwstawiała się terytorialnym roszczeniom sowieckim i 
że sowieckie plebiscyty w państwach bałtyckich zostaną uznane za wyraz woli 
ludności. Rząd brytyjski był nawet gotów udzielić Moskwie formalnych 
zapewnień. Sprzeciwił się temu ówczesny amerykański sekretarz stanu Sumner 
Wells, przewidując proroczo: "Jeśli odstąpimy teraz od naszych zasad, 
wyzwolimy łańcuch dalszych sowieckich szantaży w przyszłości". Niestety, to 
stanowisko Ameryki uległo później radykalnej zmianie.

Los Polski przypieczętowany został ostatecznie w Teheranie. W oficjalnej, 
brytyjskiej historii drugiej wojny światowej, wydanej przez rząd JKM, fakt 
ten został pokwitowany jednym, krótkim zdaniem: "Rosjanie uzyskali w 
Teheranie wolną rękę w narzuceniu Polsce warunków terytorialnych i 
politycznych uzależniających ją od Związku Sowieckiego".

Anglosasi popierając sowiecki postulat "przyjaznego rządu" rozumieli 
przez to ograniczenie suwerenności na kształt późniejszego statusu 
Finlandii, a nie narzucenie totalnej zależności od Moskwy. Postanowienia 
jałtańskie o wolnych i demokratycznych wyborach, udział elementów 
demokratycznych w Rządzie Tymczasowym miały przed tym zabezpieczyć. 
Niestety, były to werbalne zobowiązania nie poparte żadnymi sankcjami w 
razie ich pogwałcenia. Stalin nabrał w Jałcie pewności, że będzie mógł z 
czasem bezkarnie zlikwidować opozycję.

Dopóki Rosja dźwigała główny ciężar wojny z Niemcami i dopóki jej udział 
w koalicji był niezbędnym warunkiem zwycięstwa nad Niemcami, a później 
przyśpieszenia klęski Japonii, dopóty możliwości nacisku na Moskwę były 
ograniczone. Główny błąd Anglosasów polegał na upewnieniu Stalina od samego 
początku, że zawładnięcie Polską i całą Europą Środkowo-Wschodnią nie 
będzie się dla niego wiązało z jakimkolwiek ryzykiem.





Szansa ocalenia



Szansa ocalenia Polski nie leżała w zabiegach dyplomatycznych, lecz w 
strategicznym planowaniu wojny. Churchill, w odróżnieniu do Roosevelta, 
miał wizję sowieckiego zagrożenia po zwycięstwie nad Niemcami. Zaraz po 
przystąpieniu USA do wojny, na konferencji w Casablance, w styczniu 1942 r. 
wysunął plan uderzenia na Niemcy z dwóch stron - przez Kanał z Wysp 
Brytyjskich i Półwyspu Apenińskiego na Bałkany. W rok później plan ten 
przybrał realne kształty. Jugosławia z wyjątkiem większych miast i węzłów 
komunikacyjnych była, praktycznie biorąc, w rękach partyzantów. Węgry i 
Rumunia czekały na sposobną chwilę, by pójść w ślady Włoch i przejść na 
stronę aliantów. Niemcy mieli wszystkiego pięć dywizji w Jugosławii i dwie 
w Grecji. Sprzymierzeni mogli znaleźć się w krótkim czasie na linii Karpat.

Plan uderzenia na Bałkany został przez Amerykanów odrzucony. Wobec 
Brytyjczyków uzasadniono to trudnościami topograficznymi Półwyspu 
Bałkańskiego. W rzeczywistości Roosevelt pozostawiał tę część kontynentu 
wpływom sowieckim.

Odrzucenie planu Churchilla pozbawiło strategicznego sensu całą, bardzo 
kosztowną i przewlekłą kampanię włoską. Miała ona stać się dywersją 
odciągającą siły niemieckie od frontu zachodniego. Stało się odwrotnie. 
Desant we Włoszech odciągając flotę amfibii opóźnił o rok desant w 
Normandii. Defensywne zabezpieczenie basenu śródziemnomorskiego, po 
wyrzuceniu Niemców z Afryki, wymagałoby o wiele mniejszych sił i środków.

Generał Alexander wysunął plan, by po wypchnięciu Niemców z Włoch uderzyć 
przez Triest i Lublanę w kierunku Austrii i Czechosłowacji. Plan, poparty z 
miejsca przez Churchilla, został odrzucony przez Amerykanów. Zamiast niego 
Amerykanie narzucili decyzję desantu w południowej Francji. Daremnie 
Churchill tłumaczył, że operacja "Dragon" pozbawiona była wszelkiego 
strategicznego znaczenia. Zabrała ona z frontu włoskiego 7 Armię 
amerykańską, opóźniła kapitulację wojsk niemieckich we Włoszech, a tym 
samym uderzenie z Włoch w kierunku Wiednia i Bratysławy. Osłabienie sił 
Alexandra sprawiło, że jego wojska dotarły do Brenneru dopiero 4 maja, na 
trzy dni przed kapitulacją Niemiec. Gdyby to nastąpiło choćby o miesiąc 
wcześniej, co najmniej cała Austria byłaby wyzwolona przez aliantów.

Niemiecki front załamał się po sforsowaniu przez aliantów Renu w 
początkach marca. Błyskawiczne postępy armii sprzymierzonych otworzyły w 
kwietniu możliwości uwolnienia przez Amerykanów Pragi i Wiednia. Churchill 
daremnie protestował przeciwko decyzji Eisenhowera skierowania części jego 
sił nie na wschód, lecz w kierunku Monachium i Alp, które w jego błędnym 
przewidywaniu miały stać się ostatnim gniazdem oporu Hitlera.

W dniu 4 maja Rosjanie zaprotestowali przeciwko postępom 3 Armii w 
kierunku Pragi i Wełtawy. Amerykanie zatrzymali się posłusznie, pozwalając 
Armii Czerwonej zająć Pragę w dzień po kapitulacji Niemiec. Nie odniosły 
także skutku rozpaczliwe wezwania Churchilla, by alianci nie wycofywali się 
w granice wyznaczonych uprzednio stref okupacyjnych przed konferencją 
Wielkiej Trójki. Premier brytyjski chciał, by stało się to kartą w 
przetargu o Polskę. W swoich pamiętnikach pisze o swoich obawach, że jeśli 
sprzymierzeńcy oddadzą Rosji bez niczego okupowane przez nich obszary 
Niemiec Wschodnich, oznaczać to będzie "większe oddalenie od Polski, a więc 
praktycznie biorąc utratę wszelkiego wpływu na jej losy".

Późniejsze wydarzenia pokazały, że Stalin cofał się tam, gdzie napotykał 
stanowczy opór, grożący wybuchem konfliktu. Potwierdził to przykład Grecji, 
Berlina czy północnego Iranu. Stany Zjednoczone poza dyplomatyczną retoryką 
nie zastosowały tego rodzaju nacisku, by wymusić na Sowietach wykonanie 
postanowień jałtańskich, pomimo że miały na krótko przewagę, jaką zapewniał 
monopol broni nuklearnej.

Odpowiedź na pytanie postawione na wstępie jest jednoznaczna. Istniały 
szanse ocalenia Polski, a wraz z nią Europy Środkowo-Wschodniej, gdyby obok 
zwycięstwa nad Niemcami było to celem wojennym aliantów i gdyby istniała 
polityczna wola osiągnięcia tego celu. Tej woli nie było. Padliśmy ofiarą 
fałszywego założenia, że współpraca i sojusz z Rosją da się utrzymać po 
wojnie na zasadzie rozgraniczenia stref wpływów w Europie i świecie. 
Koncepcja ta uniemożliwiała strategię wojskową i polityczną, która mogłaby 
uratować wschodnią część kontynentu przed totalnym zniewoleniem.

Pozostaje pytanie, jak ocenić długofalowe skutki układów jałtańskich? 
Odbiegały one znacznie od ówczesnych przewidywań. I drugie pytanie. Czy 
możliwe jest powtórzenie się Jałty i jak temu niebezpieczeństwu zapobiec? 
Próbie odpowiedzi na oba te pytania poświęcony będzie następny artykuł.



"Tygodnik Powszechny"

29 I 1995







Czy Jałta

może się powtórzyć?



Niezwykle pouczające jest porównanie nastrojów, obaw i przewidywań 
Polaków w 1945 r. z długofalowymi skutkami Jałty i Poczdamu, oglądanymi 
dziś, z perspektywy ubiegłych pięćdziesięciu lat.

Rok 1945 był dla Polaków czarną godziną. Przeżyliśmy zdradę sojuszników, 
utratę Lwowa i Wilna, gorzkie poczucie daremności ogromu ofiar i poświęceń 
oraz totalną klęskę przekreślającą nadzieje na odzyskanie niepodległego 
bytu w przewidywalnej przyszłości. Jak oceniać skutki Jałty dziś, gdy 
Polska wyzwoliła się z więzów zależności i przemocą narzuconego systemu?





Jałta rozbiła jedność



Jałta rozbiła jedność obozu niepodległościowego. Mikołajczyk uważał, że w 
nowej rzeczywistości można jeszcze coś uratować i zmienić pod warunkiem jej 
uznania i obecności na miejscu w kraju. Obóz londyński opierając się na 
doświadczeniach pierwszej okupacji sowieckiej przewidywał najgorsze: 
wyniszczanie opozycji, masowe deportacje, sowietyzację na obraz i 
podobieństwo Ukrainy między wojnami, wcielenie Polski do ZSRR jako 
siedemnastej republiki. Koncepcją na dziś był solidarny front protestu i 
mobilizowanie wokół niego przyjaciół i sojuszników na Zachodzie. Nadzieją 
na jutro był nieunikniony w przekonaniu większości konflikt między 
Sowietami a wolnym światem zakończony zwycięstwem demokracji zachodnich.

Która z tych dwóch opcji okazała się słuszna? Z perspektywy czasu widać, 
że przewidywania obu orientacji były fałszywe, ale obie były potrzebne.

Koncepcja Mikołajczyka zakończyła się jego ucieczką i represjami wobec 
tych, którzy z nim uciec nie mogli. Wypływała ta koncepcja z tej 
właściwości polskiego charakteru, która nie pozwala poddać się, każe 
czepiać się kurczowo i do końca choćby najmniejszej szansy. Nieudana misja 
Mikołajczyka była przedłużeniem i ostatnim rozdziałem wojennego oporu 
przeciwko obu okupantom. Powstanie Warszawskie, aresztowanie szesnastu, 
sfałszowane wybory i likwidacja opozycji stały się kolejnymi katalizatorami 
w łańcuchu innych światowych wydarzeń, które przyśpieszyły przejście 
Ameryki od polityki appeasementu do aktywnego powstrzymywania ekspansji 
sowieckiej. Gdyby ten zwrot nie nastąpił w porę, komunizm mógł odnieść 
zwycięstwo w skali europejskiej, a może nawet światowej. Niewiele 
brakowało, by komuniści we Francji i Włoszech zdobyli władzę w wolnych 
wyborach.

Obóz londyński pomylił się w przewidywaniu, że dojdzie do trzeciej wojny 
światowej, chociaż w czasie blokady Berlina i wojny koreańskiej świat był o 
włos od nuklearnej konfrontacji. Do wojny gorącej nie doszło, ale wybuchł 
konflikt, który zdobył sobie nazwę "zimnej wojny".





Zdobycze obozu londyńskiego



Emigracja żołnierska sprawiła, że w tym konflikcie Polska była obecna w 
obozie zachodnim, który po pół wieku odniósł zwycięstwo. Emigracja i 
Polonia uniemożliwiły izolację swego kraju od świata zewnętrznego. Nie 
byłoby bez niej całodziennych programów Rozgłośni Polskiej RWE i 
polskojęzycznych audycji Madrytu, BBC i Głosu Ameryki. Nie byłoby paryskiej 
"Kultury", tej kuźnicy twórczości i myśli politycznej rzutującej na kraj. 
Nie byłoby kontaktu między rodzinami i rodzinnej pomocy materialnej, która 
w sposób skuteczny podtrzymywała nie tylko byt, ale także morale 
społeczeństwa i jego kontakt z Zachodem. Zastrzyk emigracji żołnierskiej 
zdynamizował Polonię amerykańską.

Emigracja wojenna i Polonia nauczyły Amerykanów przede wszystkim ostrego 
rozróżniania przyjaznego narodu i wrogiego reżimu. Stanowisko Polonii w 
sprawie granicy zachodniej przyczyniło się walnie do uznania przez Zachód, 
że nie jest ona granicą sowieckiego imperium, lecz»granicą Polski, bronioną 
solidarnie przez wszystkich Polaków bez względu na przynależność polityczną 
i bez względu na to, czy żyją w Polsce, czy na obczyźnie.





Koncepcja

George'a Kennana



George Kennan, jeden z pierwszych Amerykanów, którzy pod wpływem tragedii 
Powstania Warszawskiego dostrzegł zagrożenie sowieckie i stał się 
architektem polityki powstrzymywania, był również krytykiem polityki, która 
doprowadziła do Jałty. Twierdził, że sprzymierzeńcy zamiast popychać 
Mikołajczyka do ustępstw powinni byli odmówić akceptowania roszczeń i 
faktów dokonanych przez Sowiety w Polsce. Roosevelt i Churchill powinni 
byli - zdaniem Kennana - powiedzieć Stalinowi: nie możemy wypowiedzieć ci 
wojny i zapobiec ujarzmieniu Polski, ale stanie się to wbrew naszemu 
sprzeciwowi. Nie uznamy siłą narzuconych rządów wasalnych.

Dziś widać, że proponowana przez Kennana alternatywa układów jałtańskich 
nie leżała w polskim interesie. Wycofanie się przez sprzymierzonych z gry i 
jakiejkolwiek obecności w Polsce i w całym rejonie, choćby w postaci 
placówek dyplomatycznych, ułatwiłoby Stalinowi izolację i integrację 
satelitów. Pozbawiłoby to równocześnie mocarstwa zachodnie wszelkich 
podstaw do ingerencji w sprawy krajów ujarzmionych. Co najważniejsze, 
sojusznicy zachodni nie ponosiliby żadnej współodpowiedzialności za 
ustanowienie granicy na Odrze i Nysie i za przesiedlenia ludności.





Polski bilans Jałty



Jałta (wciąż używam tego słowa w sensie symbolicznym) wprzęgła Polskę na 
pół wieku w system, który przegrał wyścig z gospodarką wolnorynkową. 
Pogrążył społeczeństwo w niedostatku, z którego wciąż jeszcze nie możemy 
się podźwignąć, wyrządził straszliwe szkody moralne, materialne, 
ekologiczne. Zamknął społeczeństwu ujście dla jego wrodzonego ducha 
inicjatywy i żywotności. Zmusił do exodusu blisko milion elitarnego 
elementu ludzkiego.

Postępy gospodarcze osiągnięte w latach pojałtańskich, tak zwana budowa 
socjalizmu okupiona była, zwłaszcza w okresie "utrwalania władzy ludowej", 
straszliwym kosztem - życiem najlepszych ludzi i ogromem ludzkich cierpień. 
Więcej w tym okresie budowania socjalizmu zburzono, niż zbudowano, 
zwłaszcza w sensie duchowych wartości.

To wszystko nie zmienia faktu, że Jałta odwróciła niechcący niepomyślny 
bieg naszej tysiącletniej historii, który wypchał Polskę z jej piastowskiej 
kolebki i przesuwał ją na wschód. Słowo "niechcący" jest właściwe, boć 
przecież Stalin, który w Jałcie i Poczdamie narzucił Anglii i USA granice 
Polski na Odrze, nie kierował się troską o polski interes narodowy.

Utratę Lwowa i Wilna można porównać z operacją wyrwania człowiekowi 
serca. Ale organizm państwowy, który wyłonił się po upadku porządku 
jałtańskiego w 1989 r., jest o wiele mocniejszy i zdrowszy zarówno w sensie 
swego potencjału gospodarczego, jak i zwartości etnicznej od Polski z 1939 
r. Strach pomyśleć, czym byłoby dziś państwo skazane na obronę swej 
integralności w walce z Ukraińcami, Białorusinami i Niemcami, którzy 
stanowili łącznie jedną trzecią część ludności.





Powrót nad Odrę i Nysę



W całej powojennej działalności utrwalenie granicy na Odrze i Nysie było 
dla mnie celem równorzędnym z odzyskaniem suwerenności, bo po bezpowrotnej 
utracie ziem wschodnich państwo polskie bez ziem zachodnich nie byłoby 
zdolne do samodzielnego bytu. Przeżyłem nie jeden, lecz dwa najszczęśliwsze 
dni mego życia. Pierwszy, gdy wracałem do wolnej Polski w chwili powstania 
rządu Mazowieckiego, i drugi, gdy znalazłem się w Opolu w październiku ub. 
roku na sympozjum poświęconym Jałcie. Tu, w tym piastowskim grodzie 
tętniącym życiem, w murach najmłodszej polskiej Alma Mater przeżyłem powrót 
do macierzy ziem oderwanych od niej przed sześciu wiekami. Nie zapomnę 
młodego poety, który w porywającym przemówieniu mówił, że rodzice jego 
urodzili się we Lwowie i do końca życia nie przestaną tęsknić i opłakiwać 
utraty swego wiernego miasta, ale on uważa się za Ślązaka, na tej śląskiej 
ziemi urodził się, z nią się zrósł i tu chce żyć i tworzyć.

A gdy na dziedzińcu śląskiego Wawelu w Brzegu na tle renesansowych murów, 
które mówią o swej polskiej przeszłości, wspaniały taneczny zespół młodych 
w kontuszach i w kołpakach z pawimi piórami tańczył mazura i poloneza, 
pomyślałem: fortuna variabilis, deus mirabilis. I zaraz poprawiłem się w 
duchu. Toć przecież nie ślepy los, ale ten naród z pomocą Boga, w swojej 
upartej, ofiarnej i nieustępliwej walce odwrócił koło fortuny i zamienił 
dziejową klęskę w zwycięstwo. Zaprawdę, warto było mu służyć.





Czy Jałta

może się powtórzyć?



Dziś, gdy za naszą wschodnią miedzą odradza się zaborczy imperializm 
rosyjski, podnoszą się pełne niepokoju pytania, czy Jałta może się 
powtórzyć? Czy możliwe jest porozumienie mocarstw zachodnich z Moskwą 
kosztem Europy Środkowo-Wschodniej?

Nie ma żadnej analogii między sytuacją Polski w roku Jałty i obecną. 
Państwo polskie istniało wówczas tylko w naszych sercach. Rząd w Londynie 
nie sprawował władzy, był tylko rządem dusz, jednoczącym symbolem. Polski 
nie broniły wówczas nawet słupy graniczne. Wojska sowieckie wtargnęły w 
granice Rzeczpospolitej w pościgu za Niemcami jako sojusznicy naszych 
sojuszników. Wobec sowieckiego podboju była Polska sama jak palec, bo 
Związek Sowiecki i sprzymierzeńców zachodnich łączył wspólny cel nadrzędny. 
Było nim rozgromienie Rzeszy hitlerowskiej, które dla nas także było sprawą 
życia i śmierci. Gdyby nawet rząd polski w Londynie składał się z samych 
geniuszów, nie mogliby ocalić niepodległości i naszej wschodniej granicy.

Dziś Polska jest państwem suwerennym, największym i najbardziej ludnym w 
Europie Środkowej. Istnieje w granicach uznawanych bez zastrzeżeń nie tylko 
przez sąsiadów, ale przez cały świat. Jesteśmy państwem bardzo słabym, to 
prawda. Zabiegi o gwarancje bezpieczeństwa są konieczne, bo Pakt Atlantycki 
odstrasza przeciwnika, czyni go niepewnym, jak wysoką cenę przyjdzie mu 
zapłacić za agresję. Dziś Polski nie bronią jeszcze żadne sojusze wojskowe. 
Broni jej skutecznie przynależność do rodziny państw demokratycznych, do 
tego niepisanego, ale solidarnego i potężnego wspólnego frontu przeciwko 
wrogom demokracji. Zbrojna napaść na Polskę kosztowałaby dziś agresora 
bardzo dużo. Głos Polski na arenie międzynarodowej jest dość mocny, by 
obronić zasadę "nic o nas bez nas". Będzie mu wtórować głos Polonii 
amerykańskiej, która nie da się ponownie oszukać, jak się to stało za 
czasów Roosevelta.

Groźba powtórzenia się Jałty wypływa dziś tylko z sytuacji wewnętrznej. 
Zamach na demokrację, jaskrawe pogwałcenie prawa przez rządzących, 
kimkolwiek by oni byli - wyłączyłby Polskę z obozu państw demokratycznych. 
Polska pod jakąś dyktaturą przestałaby być partnerem państw zachodnich. 
Mogłaby łatwo stać się ponownie przedmiotem przetargów między Wschodem a 
Zachodem.

Czy Jałta może się powtórzyć? Tym razem odpowiedź zależy od samych 
Polaków.



"Tygodnik Powszechny"

5 II 1995