Ewa Szumańska
                   Trasy
           Półprzewodnik turystyczny
        
        
                    Tom 
        
             Całość w tomach
        
        
        
        
        
        
        
         Polski Związek Niewidomych
         Zakład Wydawnictw i Nagrań
               Warszawa 1991






        
        
        
        
        
        
        
        
        
          Tłoczono pismem punktowym 
        dla niewidomych 
        w Drukarni PZN, 
        Warszawa, ul. Konwiktorska 9 
        pap. kart. 140 g kl. III_Bą1
        
          Przedruk z Wydawnictwa 
        "Znak", Kraków 1989
        
        
          Pisał A. Galbarski 
          Korekty dokona 
        E. Chmielewska
        i  K. Kopińska
          Autorka o sobie...
        
          Urodzona w Warszawie, w czasie 
        okupacji brała udział w ruchu 
        oporu, a po Powstaniu, jako 
        żołnierz Armii Krajowej była do 
        lipca 1945 w niemieckim obozie 
        dla jeńców wojennych. Studiowała 
        historię sztuki na Uj i 
        Uniwersytecie Łódzkim oraz 
        uczęszczała do Wyższej Szkoły 
        Teatralnej. Od r. 1950 mieszka 
        stale we Wrocławiu. Pracowała 
        przez 24 lata we wrocławskiej 
        Rozgłośni Radia i Telewizji. Od 
        1953 do 1984 r. była członkiem 
        Zlp (obecnie w Spp). Jest 
        autorką wielu książek i 
        słuchowisk literackich, 
        transmitowanych również przez 
        rozgłośnie zagraniczne (Rfn, 
        Finlandia, Francja, Szwecja). 
        Stworzyła postaci radiowe w 
        audycjach "Studio 202" i "60 
        minut na godzinę". Usunięta z 
        radia po grudniu 1981, pracuje w  
        Arcybiskupim Komitecie 
        Charytatywnym we Wrocławiu i od 
        1983 r. jest stałą 
        współpracowniczką "Tygodnika 
        Powszechnego". Od czerwca 1989 
        wraca na antenę i angażuje się 






        czynnie w pracach Komitetu 
        Obywatelskiego. 
        
          ...o książce:
        
          Charakter książki określa 
        podtytuł: "Półprzewodnik 
        turystyczny". Nie jest to bowiem 
        typowy przewodnik - chociaż i 
        taką rolę może spełniać - ale 
        próba stworzenia panoramy Polski 
        późnych lat osiemdziesiątych. 
        Oprócz opisu odwiedzanych 
        zabytków są tam również 
        przygodne spotkania, rozmowy, 
        szkicowanie atmosfery miast i 
        miasteczek oraz bardzo 
        subiektywne spostrzeżenia i 
        refleksje. Celowo zachowany jest 
        charakter szybkich notatek "na 
        kolanie", tempo i szkicowość 
        wrażeń. Osobną rolę mają w tej 
        książce polskie sanktuaria 
        Maryjne, które w miarę pisania 
        książki stały się jednym z 
        ważniejszych celów odbywanych 
        wędrówek. 






          Mojemu mężowi
        
          Krótki, rwany sen, a rano 
        wyruszamy na wyprawę pierwszą od 
        ponad dwudziestu lat nie w 
        egzotykę, ale po własnym kraju. 
        I ta wyprawa, sklecona ze 
        starych przewodników 
        turystycznych, niezbyt 
        obiecująca, traktowana jako 
        zapchajdziura, zgrzebna - 
        zaczyna już od pierwszego dnia 
        stawać się ważna, coraz 
        ważniejsza, a w końcu przeradza 
        się niespodziewanie w jakieś 
        wielkie 
        
          Polskie rekolekcje
        
          Podzieliły mi się na trzy 
        wątki osobne, ale przenikające 
        się, odzywające się w każdym 
        niemal z odwiedzanych miejsc i 
        splątane w osobliwy węzeł. 
          Pierwszy - to odnajdywanie 
        śladów i tropienie echa. Śladów 
        naszej historii i echa, jakim ta 
        historia odzywała się w 
        literaturze. 
          Drugi - to dewastacja, nie 
        tylko krajobrazu, ale pojęć, 
        obyczaju i gustów. Gniot, 
        usiłujący wszystko ujednolicić i 
        znijaczyć. 
          Trzeci - to potęga Kościoła, 
        widoczna w pełni dopiero tu, w 
        terenie, w małych miasteczkach i 
        wioskach. I składnik tej potęgi 
        najświeższy, kult Papieża, 
        wspomnienia z obu Jego 
        pielgrzymek, rozsiane po kraju 
        jak paciorki wielkiego różańca, 
        na którym naród odmawia wciąż, 
        półgłosem, modlitwę z tamtych 
        dni. 
          Wyruszamy o świcie. Pół 
        godzinki na obejrzenie z 
        zewnątrz (bo zamknięty) starego, 
        drewnianego kościoła w 
        Truskolasach, błądzenie po 
        fatalnie oznakowanej, płaskiej, 
        zakurzonej Częstochowie - i 
        Olsztyn, duża ruina wśród 
        białych skałek wyrastających z 
        murawy, na której z luźnych 






        kamieni poukładano ważne, z 
        serca płynące hasła, albo takie 
        normalne, że dnia tego i tego 
        był tu X, albo że Y kocha 
        Marylkę. Rozległy, panoramiczny 
        widok na Częstochowę. Najlepiej 
        widać kominy i kopcące z nich 
        dymy srebrne, bure i fiołkowe; 
        dolne partie zamazane, bo toną w 
        smogu. 
          Jest oczywiście i klasztor, 
        ale pomniejszony tą agresją 
        kominów. Jak błysk reminiscencja 
        Potopu. Usiłuję sobie wyobrazić 
        jak to było, kiedy Szwedzi 
        podeszli pod mury i ukazała im 
        się ta wieża potężna, jedyna, 
        dominująca nad całym 
        krajobrazem. Nie potrafię jej 
        jednak odizolować nawet w myśli 
        i odczepić od fabryk, bloków i 
        tandetnej, bezplanowej zabudowy. 
          Złoty Potok. Nie był w planie, 
        ale zatrzymała nas krótka 
        notatka w przewodniku, że był 
        to etap w życiu Trzeciego 
        Wieszcza. Jego dworek, staw, 
        który nazwał Irydionem, i grób 
        czteroletniej córeczki Elżbiety 
        w krypcie parafialnego kościoła. 
          Jest dworek, ale w remoncie, 
        tym naszym stałym, niechlujnym 
        remoncie z kawałkiem 
        rusztowania, rozrzuconymi 
        nieckami z zaschniętym wapnem i 
        jednym robotnikiem, zamarłym w 
        nie służącym niczemu geście. 
        Irydion romantyczny, zarośnięty, 
        okolony wielkimi drzewami. Na 
        niektórych stare tabliczki z 
        łacińskimi nazwami, bo był to 
        kiedyś wspaniały park z wieloma 
        egzotycznymi okazami. Dziś 
        średnio zaniedbany i dziczejący. 
        Na wypływającej ze stawu rzeczce 
        Wiercicy stara kaskada z 
        balustradą i pseudorenesansowymi 
        wazami. Pobielono je po chamsku 
        zwykłym wapnem. W centrum parku 
        pałac Raczyńskich, gdzie mieści 
        się teraz Zespół Szkół 
        Rolniczych. Owszem, odnowiony. 
        Zwłaszcza balustrady i piękne, 
        okienne kraty świeżutkie - ach, 
        jak ja dobrze znam tę olejną 






        farbę koloru musztardy, 
        nakładaną bez usunięcia 
        poprzedniej warstwy, już 
        ropiejącą. Zaglądamy do hallu, 
        bo dalej nie można. Śliczne, 
        stare, drewniane schody 
        prowadzące na górę. Ale hall 
        cały wypełniony rusztowaniami z 
        metalowych rur, podtrzymujących 
        plakaty, statystyki i 
        osiągnięcia. Przez boczną, 
        zarośniętą pokrzywami aleję 
        parku - do kościoła. Po drodze 
        jeszcze nowe osiedle 
        pracownicze, pewnie tego 
        kombinatu rolnego. Cztery bloki 
        z zaciekami i łuszczycą na 
        kolorowym tynku, rzucone w 
        księżycowy krajobraz wądołów i 
        usypisk nie sprzątniętego placu 
        budowy. Wyrosły na tym burzany, 
        zielsko, tak już zostanie, nikt 
        tego nie wyrówna, nie usunie, po 
        co, ważne, żeby w mieszkaniu 
        segment i telewizor, a na 
        zewnątrz łbem w śmietnisko, 
        nawet paru kwiatków się nie 
        posadzi, taki styl. Kościół w te 
        wczesne, popołudniowe godziny - 
        zamknięty, a kto chce zobaczyć 
        grób Elżbietki, ma się zgłosić 
        do proboszcza na plebanię. 
        Idziemy więc na plebanię, jak 
        wskazuje strzałka i otwieramy 
        furtkę w wysokim, kamiennym 
        murze. Szok. Czytałam taką 
        książkę w dzieciństwie, nazywała 
        się "Tajemniczy ogród". 
        Zapamiętałam sugestywny opis 
        wrażenia po naciśnięciu ukrytej 
        w zaroślach klamki, jakiegoś 
        olśnienia i zatrzymania oddechu. 
        To się teraz powtarza. Inny, 
        osobny, odizolowany świat. 
        Rozłożyste drzewa owocowe w 
        zielonej trawie, ule, stojący w 
        powietrzu gęsty brzęk pszczół. 
        Nieprzebrane mnóstwo kwiatów. 
        Śliczny, stareńki dworek, 
        dokładnie taki jak trzeba, jakby 
        ze starej fotografii. Ksiądz 
        proboszcz zajęty, rozmawia na 
        ławce z dwójką młodych, co 
        przyszła po zapowiedzi, ale kiwa 
        życzliwie ręką, żeby poczekać. 






        Siadamy więc na innej ławeczce, 
        w przesianym cieniu, w ciszy, w 
        zapachach i czujemy się jak na 
        dobrej, łagodnej wyspie. Potem 
        ksiądz zaprasza nas na plebanię, 
        przynosi na tacce wodę z domowym 
        sokiem i ciasteczka, cieszy się, 
        że tak nas zauroczyło to 
        miejsce, ale kiwa smętnie głową 
        nad inwazją z zewnątrz, nad 
        dewastacją i zniszczeniem 
        jurajskiego parku narodowego. W 
        kościele, w krypcie pod ołtarzem 
        mała trumienka i rozmowa o 
        Zygmuncie Krasińskim, jakby to 
        był jeden z parafian. Potem 
        pokazuje nam z dumą ukończone 
        właśnie witraże, a zwłaszcza ten 
        centralny, gdzie jest wszystko 
        co najważniejsze: Pani 
        Częstochowska, Biały Orzeł i 
        postać Papieża. Twarz tylko 
        trochę nie wyszła artyście - 
        mówi - ale i tak wszyscy znają 
        ją na pamięć. Zaprasza znów na 
        plebanię, chciałby jeszcze 
        ugościć, pogadać o wieściach ze 
        świata - ale już trzeba dalej, 
        znów mkniemy przez niziutki 
        pejzaż ze sterczącymi, białymi 
        skałkami, w poszukiwaniu Orlich 
        Gniazd. 
          Więc Bobolice i najpiękniejszy 
        z nich Mirów, perełka, cudo 
        smukłości na falistej łączce 
        wśród ostańców, parowów i 
        kotłów, wypełnionych jakby 
        białymi szkieletami olbrzymich 
        zwierząt. Potem noc na łące pod 
        ruiną Smolenia, schowaną w 
        pomponie gęstego lasu 
        porastającego wzgórze. Noc 
        piękna, wygwieżdżona, jesteśmy 
        sami, dopiero później zjawia się 
        jeszcze jeden samochód. 
        Mężczyzna o prostej twarzy i 
        spracowanych rękach, żona i 
        dwójka dzieci w wieku szkolnym. 
        Okazuje się, że to robotnik z 
        Mielca. Przez parę miesięcy 
        oszczędzali benzynę na tę 
        wędrówkę, bo chcieli zobaczyć 
        polskie zabytki historyczne, 
        dzieciom zwłaszcza się przyda, 
        to lepsze niż wczasy w ośrodku, 






        nie? Rozkładamy mapę i świecąc 
        latarką wymieniamy doświadczenia 
        i dajemy sobie turystyczne rady, 
        potem rozmowa schodzi na 
        mielecki strajk. Może się mylę, 
        ale tak mi się wydaje, że przed 
        sierpniem nie miałaby miejsca 
        taka serdeczna rozmowa i nie 
        spotkalibyśmy - szukające śladów 
        naszej historii - robotniczej 
        rodziny. 
          Dzień i dwie noce w Pińczowie, 
        dawnej stolicy arian. U jego 
        stóp Nida, rozłożysta, szeroka, 
        z daleka robi wrażenie poważnej 
        rzeki, a z bliska jest zabawna i 
        wzruszająca, bo dziecko może ją 
        przejść w bród, brodząc po 
        żółtym piaseczku i nie 
        zanurzając się nawet do pasa. O 
        dziwo, czysta, więc wyległo nad 
        nią statecznie całe to 
        prowincjonalne miasto z 
        tradycjami. A w środku pusto. 
        Ruiny zamku i renesansowa 
        kaplica na górze zamkowej, 
        zabytkowa fontanna sika słabym 
        strumyczkiem, w pięknym, 
        popaulińskim kościele płyta, 
        ufundowana przez Pana Mathiasz 
        Jakubczika, rok tysiąc sześćset 
        z czymś: 
        
          Iusz sie w swych sprawach 
        umartwiać nie będę@ z Małżonką 
        na wieki podle niey usiędę,@ 
        iusz mnie pożegnawszy w drogę 
        poiechała@ mnie i dziatek moich 
        wiecznie odiechała,@ niestetis 
        żem ia na takowe żale...@
        
          Dalej nie zdążyłam zapisać, 
        uciekło. W synagodze kino. Potem 
        się okaże, że w tych starych 
        synagogach, tak obficie 
        rozsianych po małych 
        miasteczkach i mówiących o 
        wiekach wspólnej kultury, nagle 
        odciętej - z reguły lokują się 
        kina. Pewnie kształt budynku 
        poręczny. Renesansowa 
        "Biblioteka Arian", gdzie z tyłu 
        kruszy się tynk i odpadają 
        wielkimi kawałami portale, z 
        przodu odnowiona, może padnie na 






        nią wzrok wojewody w objeździe, 
        wojewodowie zwykle oglądają 
        budynki od przodu. Prościutko, 
        coś tam przejedzie jezdnią raz 
        na kwadrans, tylko przed 
        niektórymi domami siedzą na 
        stołkach czarno ubrane kobiety 
        jak w Grecji. Senność, 
        zatrzymany czas... 
          Następny dzień to niedziela. 
        Już ją widać na drogach. Wieś 
        szumnie, hucznie i z pompą 
        jedzie do kościołów. Wozy konne, 
        samochody, ale najczęściej 
        traktory, do których podczepiono 
        furkę, a na niej rodzina, krewni 
        i znajomi. Całe sznury pieszych. 
        Wszyscy odświętnie ubrani, młode 
        dziewczyny często na biało, w 
        falbankach, sporo mężczyzn ma w 
        klapach plakietki z Matką Boską. 
        Powolutku, w tej dostojnie 
        płynącej rzece, docieramy do 
        Kijów, starej, zamożnej wsi z 
        pięknym kościołem, z zachowanymi 
        jeszcze fragmentami romańskimi. 
        Na placu przed nim i w bocznych 
        uliczkach parkują samochody i 
        wozy. Są jakieś kramy z 
        obwarzankami i trąbkami, tłum 
        ogromny, kościół pęka, a ludzie 
        jeszcze płyną drogą 
        nieprzerwanie. 
          Po Ewangelii o rozmnożeniu 
        chlebów krótkie kazanie, 
        krzepkie i mocne, jak te twarze 
        uniesione do góry i słuchające w 
        napięciu, z pół_otwartymi 
        ustami. Chrystus też miał przed 
        sobą tłum - mówi ksiądz - a tłum 
        głodny bywa niebezpieczny. Można 
        taki tłum rozpędzić, wiadomo 
        jak, ale można go nakarmić i 
        pomóc (tu uśmiechy i głośny, 
        aprobujący szmer). Komunia 
        masowa i spontanicznie 
        podzielona na grupy. Najpierw 
        białe falbanki, potem krzepkie, 
        wiejskie młokosy, po nich 
        dopiero starsi. Na końcu mszy 
        ogłoszenie: w tym tygodniu przez 
        Kije przejdą trzy pielgrzymki do 
        Częstochowy; we wtorek sześćset 
        ludzi, we czwartek półtora 
        tysiąca, w sobotę dwa tysiące. 






        Więc żeby dekoracje zrobić i 
        wszystkich, jak zawsze, obiadem 
        ugościć, bo Kije to Kije i 
        wstydu im przynieść nie można. 
        Parafianie słuchają, kiwają 
        poważnie głowami, a ja, patrząc 
        na ich twarze, nabieram 
        pewności, że pozarzynają kury, 
        powyciągają zapasy ze spiżarni i 
        przyrządzą te tysiące obiadów, 
        bo Kije to Kije i taką mają 
        tradycję. 
          Znów dalej, odcinek szosy 
        pusty, a potem zagęszczają się 
        stopniowo piesi, wozy, traktory, 
        samochody, znów rwie ludzka 
        rzeka, żeby poszukać ujścia na 
        podwórcu następnego kościoła. 
          Szydłów. Miniaturka, wiejskie 
        Carcassonne, z potężną Bramą 
        Krakowską i zachowanym 
        kompleksem murów: flanki, 
        wieżyczki, otwory strzelnicze - 
        na murawie między basztami opala 
        się kilka dziewczyn w milanezach 
        z ramiączkami, w synagodze 
        tabliczka z cenami biletów i 
        naddartym afiszem westernu, a w 
        prześlicznym gotyckim kościele 
        krytym gontem kończy się właśnie 
        czytanie listu pasterskiego o 
        trzeźwości. Ksiądz odrywa wzrok 
        od kartki i zdejmuje okulary. 
        Pokażmy rządzącym - mówi gromko 
        - że nas na to stać. A jak 
        spotkamy pijanicę w tym miesiącu 
        rocznic, w tym naszym sierpniu, 
        to potraktujmy go jak należy, 
        żeby zrozumiał, że dał się 
        zniewolić i tyle! Zawsze się 
        mówiło, że w miastach są kazania 
        ostre, dla inteligencji. A tu 
        się właśnie wali prosto z mostu, 
        bez ogródek - aż dziw. 
          Kolejny kościół w Kurozwękach. 
        Znów tłumna, rozmodlona, wiejska 
        niedziela. A my piechotą do 
        pałacu. Opisał go w "Popiołach" 
        Żeromski, tylko że tam nazywał 
        się Grudno.  A rzeczka, nad 
        którą przechodzimy, to Czarna; w 
        rzeczywistości jest 
        ciemnozielona od odbicia gęstych 
        krzewów, a na dnie ma złoty, 
        pofałdowany zmarszczkami piasek. 






        Ten piasek to ostatni pogodny 
        uśmiech. Później zdziczały park 
        ciemnieje, unosi się gwałtownie 
        w górę, jakby chciał zamknąć się 
        nad raną, którą kryje w środku. 
        Pałac w Kurozwękach jest jak 
        cios wymierzony między oczy. 
        Niedługo po wojnie zamieszkali 
        tu pracownicy pobliskiej 
        stadniny. Kiedy gdzieś zaczął 
        zaciekać dach, przenosili się po 
        prostu do innego pokoju; 
        reperować się nie chciało, a 
        pany miały pokojów dużo. Trwała 
        wędrówka przez piętra i komnaty, 
        do opuszczonych wdzierał się 
        grzyb, pleśń, butwiały deski, 
        kruszył się mur. W końcu dach 
        runął, ściany się osunęły - 
        koniec. Jeszcze tu i tam 
        przepiękne okno, wykusz, attyka, 
        fragment zachowanego skrzydła, 
        czy kolumnady - jeszcze to 
        wszystko mówi, jak musiało być 
        kiedyś pięknie, kiedy smukła 
        sylweta przeglądała się w 
        okalającej ją, głębokiej fosie. 
        Woda już z niej dawno 
        spuszczona, dno porosły 
        dwumetrowe pokrzywy, splątane 
        chaszcze, leżą pnie zwalonych 
        drzew i sterty śmieci. Widmo 
        drewnianego mostu, przerzuconego 
        nad tą fosą nadpalone, czarne, 
        przejść trudno, bo noga więźnie 
        w przegniłych deskach. Teraz 
        niby odnawiają, a właściwie 
        zabezpieczają resztki murów, 
        rozmawiamy z takim jednym z 
        ekipy. Jest ich ośmiu, remont 
        trwa ósmy rok, w tym tempie 
        trzeba by jeszcze z dwadzieścia 
        parę lat, jeżeli w ogóle nie 
        cofną funduszy. Miał tu być 
        podobno Dom Pracy Twórczej. 
        Przypomina mi się opis balu w 
        Grudnie i Rafałowy szept: 
        Księżniczko... I zaraz 
        karykaturalny obraz dzisiejszych 
        bonzów literackich na tych 
        salach i sama Madame Au w 
        białych muślinach w pierwszej 
        parze - może ich połaskocze 
        wspomnienie kolegi Żeromskiego, 
        może zamarzą o lustrach, 






        kandelabrach i nacisną gdzie 
        trzeba, wykukają te fundusze, 
        może nie... W parku, po obu 
        stronach pałacu, dwa finezyjne, 
        lekkie pawilony. Jeden się 
        ostał, mieszka w nim ekipa 
        remontowa, na tarasie 
        wybebeszony tapczan i 
        rozwieszone pranie. Drugi służył 
        jako cel dla ćwiczeń w ostrzym 
        strzelaniu, później go 
        podpalono, została kupa gruzu i 
        osmalona ściana. Ano, odzyskał 
        to lud. Zimno mi się robi mimo 
        upalnego dnia, trzęsą mnie te 
        Kurozwęki od środka, jak nagły 
        atak grypy. Krótkopalca łapa 
        leży na naszej kulturze i 
        rozgniata co parę miesięcy, 
        tygodni, co dzień - jakieś 
        wspomnienie, świadectwo, ślad. 
        Dworek, park, książkę, melodię, 
        obyczaj, instytucję, pałac, 
        obrządek, wiersz, drzewo... W 
        ich miejsce wsuwa metodycznie i 
        nieubłaganie nowy pejzaż i nowy 
        model życia. Łuszczący się blok, 
        supersam z pustymi półkami, 
        slogan wypisany na wiadukcie, 
        uliczny megafon, wyschnięte 
        flance w betonowych konchach, 
        pomniczek Bratniej Armii okolony 
        łańcuchem, izbę pamięci, cepelię 
        i beton. Piętno. Wycisnęli je na 
        różnych naczelnikach, sołtysach, 
        sekretarzach, a oni pochylili 
        się pokornie, przyjęli za 
        własne, polubili i gorliwie 
        budują, piszą, nagłaśniają, 
        detonują, przemalowują swoje na 
        obce. Lud odzyskał. A lud - to 
        jeszcze te skrawki krajobrazu, 
        gdzie tylko pola, łąki i las, 
        pochylone postaci nad snopkami, 
        naszczekujące się psami obejścia 
        i pełne kościoły; to pozostało, 
        a reszta rozsypuje się 
        bezustannie i zmienia. 
          Zabłądziliśmy po tym 
        kurozwęckim wstrząsie. Boczne, 
        wyboiste dróżki, przykucnięte 
        laski, zagubiona wioska o 
        wzruszającej nazwie: Widełki, w 
        końcu trafiamy z powrotem na 
        główną szosę. Nowa Słupia z 






        pieczarkami dymarek sprzed dwóch 
        prawie tysiącleci - i pieszo na 
        Święty Krzyż. Podobno zdarzali 
        się pielgrzymi, którzy tę drogę, 
        kamienistą i stromą, odbywali na 
        kolanach. Na szczycie klasztor z 
        historią, w której jest 
        zamknięty cały polski los. 
        Niszczony przez Tatarów, 
        Szwedów, Rosjan, dewastowany w 
        czasach kolejnych insurekcji, 
        płacący daninę życia swoich 
        zakonników w Oświęcimiu i 
        Majdanku. I za każdym razem 
        cierpliwe, uparte odbudowy... W 
        kaplicy Oleśnickich w 
        podziemiach - Jeremi 
        Wiśniowiecki wyschnięty i 
        ciemny, w zielonkawej, 
        butwiejącej szacie. Wstyd się 
        przyznać, ale nie wiedziałam, że 
        tu leży i zatrzymałam się 
        zaskoczona przy niewielkiej 
        skrzynce. Jarema... Tyle 
        historii, tyle jej zafałszowań w 
        literackich obrazach, tyle 
        okrucieństwa i sobiepańskiej 
        pychy, tyle - mimo wszystko - 
        wielkości i podmuchu szerokiego, 
        stepowego wichru. A teraz 
        poczerniała kukiełka, wzrostu 
        wyrośniętego dziecka. Jest i 
        córeczka Oleśnickich i 
        powstaniec z 63 roku. Szare 
        czaszki, zakurzone, jakby 
        tekturowe ciałka. Na górze msza 
        wśród obrazów Smuglewicza i 
        ciasno stojącego tłumu, a nad 
        sylwetą klasztoru ciąży ogromna, 
        brzydka wieża 
        radiowo_telewizyjna. Amerykanie 
        zrobiliby w niej pewno 
        restaurację obrotową z 
        przepysznym widokiem i 
        zgarnialiby forsę; tutaj 
        wszystko zamknięte na mur, 
        zakneblowane tajemnicą 
        państwową. Już sama nie wiem co 
        lepsze. Powrót, kilkanaście 
        kilometrów jazdy, nocleg w 
        ogródku u babci w dogorywającym 
        gospodarstwie, bo syn mieszka w 
        Ostrowcu, w blokach, żona uparła 
        się do miasta, więc tylko czasem 
        przyjeżdżają pomóc. Chłodna, 






        rosista trawa, głośmy rechot 
        żab. 
          Rano, w Opatowie, w ogromnym 
        kościele znów msza i znów 
        tłumnie, chociaż poniedziałek. W 
        prezbiterium malowane al fresco 
        trzy bitwy: Wiedeń, Psie Pole, a 
        trzeciej nie poznałam, bo za 
        wysoko i za ciemno. Niżej 
        portret Papieża i fragment Jego 
        homilii. To się powtarza w 
        każdym kościele i każdy wybiera 
        sobie inne słowa, więc ten Głos 
        wciąż brzmi. Kupujemy chleb w 
        pustawym sklepie, większość 
        pułek zajęta butelkami w różnych 
        gatunkach, a pod nimi drukowana 
        wywieszka: Pijesz, płacisz - 
        zdrowie tracisz. W następnym 
        sklepie wódy jeszcze więcej, ale 
        napis łagodniejszy: Pij 
        umiarkowanie. Widocznie 
        pożałowano obrotów. 
          Ujazd. Największy z polskich 
        zamków, Krzyżtopór Opalińskich. 
        Ogrom, rozmach, sporo maniery, 
        tu też ktoś chciał kiedyś olśnić 
        i przygnieść wielkością władzy. 
        Na dziedzińcu, pod niszami 
        napisy: W Honor i cześć Domu 
        Mojego - szwagrowi, synowi, 
        bratu, książęciu na Ostrogu itd. 
        Kiedyś stały tu posągi i 
        popiersia, ale ślad po nich 
        zaginął. Puste nisze wykrzywiają 
        się szyderczo i świadczą o 
        nietrwałości ziemskich zabiegów 
        wokół ziemskiej chwały. Tym 
        razem za ruinę odpowiedzialni są 
        Szwedzi i broniący się w niej 
        później konfederaci barscy, a 
        nie Prl. Nawet prowadzi się 
        rekonstrukcję. Kurz, 
        rusztowania, wagoniki podwożą 
        kamień, okropny rwetes, wyniki 
        mierne, ot, żeby mury całkowicie 
        się nie osunęły. 
          Znów na drodze. Jakieś 
        proporczyki, wstążki, bramy z 
        zielonych gałęzi. Za zakrętem 
        wzbija się tuman kurzu i majaczą 
        w nim sylwetki. Po chwili 
        wszystko się wyjaśnia. Idzie 
        pielgrzymka. Zjeżdżamy głęboko 
        na pobocze, wysiadamy z 






        samochodu i stajemy obok. Już 
        widzimy czołówkę. Ksiądz, trójka 
        młodych i pielęgniarka, za nimi 
        grupa paruset osób. Potwornie 
        zakurzone nogi w trampkach i 
        sportowych butach, ale są i 
        sandały, koturny, słupki, na sam 
        widok stopy zaczynają boleć. 
        Śpiewają w marszu. Przyglądają 
        nam się życzliwie, a kiedy 
        podnosimy ręce, ktoś woła: To 
        nasi! Szmer przebiega przez 
        grupę i już las rąk, uniesionych 
        w tym samym geście. Jest parę 
        transparentów z nazwami 
        miejscowości, pisanymi 
        charakterystyczną czcionką. To 
        też jeden z fenomenów naszych 
        czasów. Dawniej znaczyło zdanie, 
        słowo, ale litery były obojętne 
        i martwe. Dziś słowo ożywa przez 
        sam krój czcionki. Niesie 
        wyraźny, emocjonalny ładunek, 
        określa tych, którzy się pod nim 
        grupują. Grupa przechodzi, 
        zamyka się za nią obłoczek pyłu, 
        ale już następny rodzi się na 
        zakolu szosy. Druga pielgrzymka, 
        znacznie liczniejsza. To idzie 
        Ostrowiec Świętokrzyski; mnóstwo 
        w nim młodzieży, a nawet małych 
        dzieci. Chociaż ubiory bardziej 
        miejskie, twarze zadziwiająco 
        podobne do tamtych, bo na tym 
        szlaku ludzie upodobniają się do 
        siebie i wydaje się, że to idzie 
        jedno plemię, jeden szczep. 
        Przemarsz trwa długo, ręce już 
        nam mdleją, a tu 
        kilkunastominutowa przerwa i 
        trzecia grupa, najmniejsza, 
        bardzo skromna, bardzo wiejska. 
        Jest w niej jakiś stary człowiek 
        o kulach, podtrzymywany 
        opiekuńczo z obu stron. Budzi 
        się we mnie nagły żal, że my 
        akurat pod prąd - pragnienie, 
        żeby wszystko zostawić i 
        dołączyć do kierunku, którym w 
        sierpniu dąży cała zakurzona, 
        zmęczona, śpiewająca, rozmodlona 
        Polska. Oczy mnie dziwnie pieką 
        i obraz staje się niewyraźny. Od 
        ostatniej ósemki odrywa się 
        młody ksiądz w koloratce. Daje 






        mi plakietkę z Matką Boską i 
        mówi: To za te łzy na policzkach 
        i za te podniesione palce.
          Pył definitywnie opada, 
        powietrze nad drogą znów jest 
        czyste. Oddalającą się falę 
        śpiewu nakrywa cisza. Coś w tej 
        ciszy trwa. Jest piękny, ciepły, 
        bezwietrzny dzień kończącego się 
        lata. Wsiadamy do samochodu, 
        jedziemy i przez dłuższy czas 
        nic nie mówimy do siebie. 
          Potem Koprzywnica, wspaniałe 
        opactwo cystersów, po kasacie 
        oddane Żydom i urzędnikom 
        carskim, później częściowo 
        odzyskane - ze skupioną, 
        młodziutką grupą rekolekcyjną w 
        mrocznym wnętrzu. Zastanawiające 
        te rekolekcje w środku 
        słonecznych wakacji... 
          Potem Baranów Sandomierski, 
        śliczny, z zadbanym parkiem i 
        dziewczynami grabiącymi świeżo 
        ostrzyżone trawniki, człowiek aż 
        oczy przeciera. W środku Muzeum 
        Siarki, może dlatego. A niechby 
        chociaż tak. 
          Potem trzy dni u Przyjaciół, w 
        niezwykłym domu, zagubionym w 
        lesie pod jednym z beskidzkich 
        szczytów. Trzy dni 
        przeciągających się długo w noc 
        rozmów przy wielkim, rodzinnym 
        stole, oświetlonym nisko 
        zwisającą lampą. A te rozmowy, 
        chociaż dotyczące naszych losów, 
        a więc spraw pogmatwanych i 
        tragicznych - dziwnie spokojne. 
        Zawsze tu tak było. Ilekroć 
        przyjeżdżałam spięta, 
        niespokojna, pełna pytań - już w 
        progu czułam, że wszystko się 
        wycisza. Siadałam przy stole, a 
        dom płynął, unosił się jak Arka 
        nad zamętem i wirami, powolutku 
        wędrował wśród ciemnozielonych 
        wzgórz. W leżącej na półce 
        Księdze Gości wiele znanych, 
        wspaniałych nazwisk; są też 
        wpisy po angielsku, francusku, 
        hiszpańsku, po arabsku - każdy 
        tu coś ważnego znalazł, każdy 
        zapragnął coś po sobie zostawić. 
        Jak jest w ogóle możliwy taki 






        dom? - pytam na pożegnanie 
        Gospodarza. On uśmiecha się. - 
        Bo to jest dom, a nie dacza - 
        mówi. 
          Z plecakami na łeb na szyję w 
        dół, w wiosce u podnóża góry 
        zaparkowany samochód, wrzucamy 
        rzeczy, ruszamy. 
          Ostatni etap to Pieniny. Mam z 
        nimi sprawę osobistą. W 
        dzieciństwie przez trzy lata z 
        rzędu spędzałam tu wakacje i 
        teraz chcę to odgrzebać spod 
        grubej warstwy kurzu. Rozbijamy 
        namiot w ogródku starej, 
        krościeńskiej góralki, tuż nad 
        Dunajcem, który nocami hałasuje 
        i łomoce, a gospodyni wsparta na 
        lasce przychodzi wieczorami pod 
        nasz namiot i opowiada. Willa 
        pod Świętą Tereską (tam, gdzie 
        wtedy mieszkałam) spaliła się, 
        Antek, po więzieniu w 
        pięćdziesiątych latach, umarł na 
        gruźlicę, Stefan jasełka robił i 
        na księdza miał iść, ale po 
        wojnie do partii się zapisał i 
        wyjechał, Oleś prokuratorem jest 
        w Nowym Targu, wielki pan się 
        zrobił i ludzi nie poznaje, ale 
        i oni jego nie bardzo mają chęć 
        poznawać, Kuba Orkisz przy 
        tajnej radiostacji za Niemców 
        robił i zamęczyli go w 
        Oświęcimiu, pustelnik, co żył na 
        Dzwonku i sypiał w trumnie, 
        ożenił się we wojnę i niedługo 
        potem umarł. A na tych 
        pastwiskach, cośmy kiedyś 
        ogniska palili, domy wczasowe 
        dla Huty pobudowali, 
        wywłaszczając ludzi i płacąc im 
        po trzy złote pięćdziesiąt 
        groszy za metr, jeden się nawet 
        przez to powiesił. Słucham, 
        przypominam sobie dawne 
        dziecięce twarze, otrzepuję z 
        kurzu nazwiska i myślę, że los 
        jak wodzirej, porozstawiał tę 
        naszą wakacyjną gromadkę - para 
        w lewo, para w prawo. A w dzień 
        odgrzebuję zapomniane obrazy i 
        ich nazwy; czasem kolejność jest 
        odwrotna - najpierw przypomina 
        się nazwa i szukam przylepionego 






        do niej obrazu. W ten sposób 
        rodzi się dla mnie na nowo góra 
        Bryjarka z krzyżem, omszała 
        skałka Kotuńka na Dunajcu, 
        wesoły potok Grajcarek, łyse, 
        spalone słońcem Toporzysko, dziś 
        porośnięte wysokimi drzewami. 
        Jeszcze te puszyste, jaskrawo 
        zielone łączki ze strzelistymi 
        kopkami siana, przepasanymi w 
        pasie krajką, jak panny. Jeszcze 
        Sokolica, gdzie trzeba było dla 
        fasonu oprzeć się o kabłąkowatą 
        sosnę, przewieszoną nad 
        urwiskiem, Sokolica, z której 
        skoczyła w przepaść Helena de 
        Witt, goniona przez zbójników. 
        Jeszcze jej krzyk, którego nigdy 
        nie było i szybujące w powietrzu 
        ciało, które stworzyła 
        wyobraźnia Żeromskiego, a myśmy 
        je wtedy, w dzieciństwie, 
        widzieli naprawdę. 
          I w drogę. Zostały już tylko 
        trzy dni, a w nich trzy 
        kościoły. Przecudny, stary, 
        drewniany Grywałd, z zastygłymi 
        wewnątrz figurkami wiejskich 
        świątków i z Frasobliwym 
        Chrystusem, który podparł brodę 
        gestem niewiarygodnie zmęczonego 
        człowieka. Jeszcze może 
        piękniejsze i na pewno starsze 
        Dębno, pomarszczone swoimi 
        gontami, zmurszałe, z dużą grupą 
        młodzieży, czekającą na 
        popołudniowe otwarcie drzwi i 
        brzdąkającą na gitarach. (Ażeby 
        do tego Dębna dojechać, trzeba 
        przebyć kawał zrujnowanego 
        krajobrazu. To ta słynna zapora 
        czorsztyńska i zbiornik na 
        Dunajcu, co się rodzi w mękach 
        już parę dziesiątków lat i wciąż 
        jest tylko olbrzymim 
        rumowiskiem, pełnym jakichś 
        wądołów, usypisk, betonów i 
        zrytej ziemi. Straszą na jej 
        krańcu Maniowy, wieś_atrapa, ot, 
        jeszcze jeden "wystrój", mający 
        świadczyć o nowoczesności i 
        postępie. Gnieżdżą się tam od 
        lat ludzie wysiedleni z terenów 
        pod przyszły zbiornik, mrowią 
        się, męczą, wznoszą bezładne 






        przybudówki i klną. A jeśli 
        kiedyś zjawi się woda w 
        rozgrzebanej dolinie, to może 
        zmienić się klimat, naruszyć 
        ekologiczną równowagę i zagrozić 
        kościółkowi w Dębnie). Na koniec 
        Murzasichle, kościół młody, 
        budowany w latach 
        pięćdziesiątych. Mimo to z 
        burzliwą historią, bo wznoszony 
        bez zezwolenia, nocami, od 
        zmroku do świtu. Mężczyźni 
        pracowali, a baby siedziały na 
        okolicznych drzewach i 
        pilnowały, czy władza nie 
        jedzie. Wtedy rzucano wszystko, 
        chowano narzędzia, kryto się po 
        domach, a jak się kto dziwował, 
        że ściany znów wyższe - 
        wzruszali ramionami. Może cud? 
        Trzydzieści lat już zdążyło 
        spatynować gonty, drewno 
        pociemniało pięknie - jest to 
        pyszna, góralska ciesielka, 
        dzieło ludzi znających swoją 
        sztukę i budujących po 
        gospodarsku, dla siebie. Jedna  
        ze ścian wewnętrznych pokryta 
        długim, wyrzezanym w drzewie 
        tekstem. To słowa skierowane do 
        Papieża w czasie pierwszej 
        pielgrzymki, witali nim w gwarze 
        góralskiej swojego Gazdę w Nowym 
        Targu. 
          Ten tekst towarzyszy nam w 
        drodze powrotnej. Bo to już 
        powrót. Krajobraz stopniowo się 
        zniża, zieleń jakby szarzeje, 
        droga gubi zakręty i prostuje 
        się monotonnie, gęstnieje 
        zabudowa. No to co? - mówię - 
        Skręcimy w końcu na tę Pustynię 
        Błędowską? To już jest nasz 
        rytuał. Ile razy robiliśmy 
        krótki wypad do Krakowa, 
        obiecywaliśmy sobie obejrzenie 
        Pustyni. I zawsze, dojeżdżając 
        do miejsca, gdzie należało 
        skręcić, rezygnowaliśmy - a to 
        pora późna, a to coś w 
        samochodzie, a to brak 
        przekonania, że naprawdę chcemy. 
        Teraz jednak biorę ten 
        przewodnik, który nam 
        towarzyszył, niestary jeszcze, 






        bo z 1971 roku i czytam dla 
        zachęty na głos: "...tak 
        wielkiego obszaru piasków nie ma 
        w całej Europie, więc Pustynia 
        stanowi wielką atrakcję 
        turystyczną... niespotykane 
        gdzie indziej rośliny, będące 
        reliktem klimatu lodowcowego... 
        warzecha polska... wierzba 
        kaspijska... szczera pustynia 
        urozmaicona okruchami skalnymi, 
        lub ruchomymi wydmami i 
        zmarszczkami powstałymi w wyniku 
        działania wichrów... występuje 
        zjawisko fata_morgany, mirażu, 
        czyli odwróconego obrazu 
        rzeczywistego przedmiotu w innym 
        miejscu niż on się znajduje..."
          No więc tym razem skręcamy. We 
        wsi Klucze - papiernia i fabryka 
        celulozy. To z niej rozpełza się 
        mdły zaduch, ona zatruwa Białą 
        Przemszę i wygubiła rzadkie 
        rośliny, ona dzień po dniu 
        wsącza swoje jady w ten dziwny 
        kawałek ziemi. Wychodzimy na 
        punkt widokowy, skąd można 
        ogarnąć spojrzeniem całą tę 
        małą, polską Saharę. Spoglądamy 
        w dół. 
          Nie ma jej. Nic nie ma. Wśród 
        poszarzałej, zwykłej roślinności 
        ze dwie, trzy łysinki, 
        przypominające kupkę piasku w 
        piaskownicy na podwórku. Minęło 
        kilkanaście lat od napisania 
        przewodnika i w tym czasie 
        znikło coś, co trwało całe 
        wieki. Już się nie odstanie. Tam 
        gdzie miały zaczynać się 
        pustynne szlaki, stoi tablica: 
        Wstęp wzbroniony. Zasiek z 
        drutów kolczastych. 
          Tak kończą się moje polskie 
        rekolekcje. To znaczy - kończą 
        się jako obrazy, ale zostają 
        wewnątrz mnie. Bardzo złożone i 
        zagmatwane, jest w nich i 
        wzruszenie, i gniew, i duma, i 
        cień wstydu - a może winy, i 
        zadziorne poczucie własności, i 
        trochę bólu. A przede wszystkim 
        jest świadomość, że do tego 
        krajobrazu nieuchronnie się 
        wraca. Musi się wrócić. 






          Choćby się go zdradziło na 
        wiele lat, dogoni i upomni się o 
        swoje. 
          Rok 1984
        
          Początek pielgrzymki
        
          Znów lato i znów zbliża się 
        czas wędrówki. Pamiętam, że na 
        jednym ze spotkań, na którym 
        czytałam moje zeszłoroczne 
        wspomnienia, ktoś ze słuchaczy 
        powiedział: Niech pani napisze 
        cały taki przewodnik po Polsce. 
        Żeby było wiadomo, gdzie 
        wyruszać, co odnajdywać i jak na 
        to patrzeć, bo my coraz mniej 
        wiemy. Kiedy przychodzi urlop, 
        ruszamy w dwóch kierunkach: nad 
        morze i w góry, a czasem 
        przypadamy nad jakimś jeziorem i 
        opuszczamy wszystko, co po 
        drodze. Coraz mniej wiemy. 
          Może to i racja. Może 
        potrzebny jest taki gniewny i 
        serdeczny przewodnik po kraju, 
        który coraz skuteczniej nam 
        ucieka i ogranicza się do paru 
        punktów na mapie. Tego kraju, 
        który zmienia się niezwykle 
        szybko i z miesiąca na miesiąc 
        gubi całe krajobrazy, zatraca 
        cechy charakterystyczne i 
        pokrywa się nie tylko odpadkami 
        i pyłami z kominów fabrycznych, 
        ale i jakimś ponurym, szarawym 
        nalotem znijaczenia. 
          A więc wyprawa, żeby coś 
        jeszcze spod niego odgrzebać, 
        utrwalić, zatrzymać. Ta wyprawa, 
        podobnie jak zeszłoroczna, 
        krystalizuje się dopiero w 
        czasie jej trwania tak, że można 
        jej nadać tytuł. Wtedy - polskie 
        rekolekcje, dziś - początek 
        pielgrzymki. 
          Koniec czerwca. Wyjazd w 
        paskudnym, zacinającym deszczu. 
        Po paru godzinach dojeżdżamy do 
        Kruszwicy, umówiony nocleg na 
        plebanii, ksiądz prałat akurat 
        na wyjeździe, przyjmuje nas 
        dziwna gosposia - gościnna, 
        uśmiechnięta, sama jedna 
        obrządza wielką plebanię, ogród, 






        gotuje posiłki, piecze pachnące, 
        owocowe placki, pierze, reperuje 
        - człowiek wie, że takie bywały 
        kiedyś, ale już w nie przestał 
        wierzyć. 
          Od gosposi z legendy - na wieżę 
        z legendy. Tylko że tamtej, 
        Popielowej, nie ma, a może nigdy 
        nie było. Ta ma tylko dawne 
        imię: Mysia, ale stawiał ją 
        Kazimierz Wielki. Po topornych, 
        turystycznych schodach wchodzi 
        się na szczyt, żeby zobaczyć 
        Gopło. W jedną stronę widok 
        piękny, jezioro długie i kręte 
        jak rzeka, usiane wysepkami, 
        których zarośla podobne są do 
        pęków wysokich, zielonych piór. 
        W tym deszczu i załzawionym 
        oparze pierzasto_wodny pejzaż 
        odzywa się nagle echem rzeki 
        Wolty koło Akosombo, a potem 
        jeziora Gatun na Kanale 
        Panamskim. Jak zwykle 
        nostalgiczny skurcz serca - już 
        to zamknięte, odcięte, już tego 
        pewno nie zobaczę - a potem 
        odwracam głowę i patrzę w drugą 
        stronę. Leży przede mną 
        Kruszwica, nasza kolebka. Widać 
        smutne, niechlujne blokowisko i 
        dymiące kominy. Fabryka 
        margaryny, wytwórnia win i coś 
        tam jeszcze. To one zamieniły 
        Gopło w zwyczajny ściek. 
        Pójdziemy potem wąskim półwyspem 
        do dawnej plaży i towarzyszyć 
        nam będą wbite nad brzegiem 
        tablice: "Kąpiel zabroniona, 
        woda biologicznie skażona". 
          Wieczorem romańska kolegiata, 
        podniesiona niedawno do godności 
        Bazyliki Mniejszej. Jasna, 
        spokojna i przezroczysta jak 
        źródełko. Bez złoceń, ozdób i 
        spiętrzenia dekoracji - piękno 
        mówi tu tylko poprzez proporcję 
        i harmonię kształtów. Dawniej 
        architektonicznym ucieleśnieniem 
        sacrum był dla mnie gotyk. 
        Szalony, egzaltowany, 
        fanatyczny, urągający prawu 
        ciążenia i ciskający w górę 
        przepruty ażurami kamień. Byle 
        wyżej i jeszcze wyżej! Dziś 






        odkrywam ponownie styl romański. 
        On nie wstydził się ciężaru 
        budulca, podkreślał go solidnie 
        i z prostotą. Jego modlitwa nie 
        była tak porywająca i efektowna, 
        ale cichsza, może głębsza. Jak 
        musieli różnić się od siebie 
        ludzie, którzy żyli w obu 
        epokach. Spokój zamieniony na 
        niepokój, szept na krzyk. 
        Wracamy na plebanię, walimy się 
        spać, na dole cichutka 
        krzątanina, na górze jakieś 
        skrzypienia i pomruki starego 
        domu oraz granie deszczu na 
        szybach. 
          Rano długa rozmowa ze 
        skupionym i delikatnym księdzem 
        prałatem, szybkie pakowanie - 
        już Golub_Dobrzyń. Ładny, 
        późnogotycki zamek z renesansową 
        attyką, dobudowaną przez Annę 
        Wazównę, siostrę króla Zygmunta 
        III. Wszystko pozamykane, pewno 
        przerwa obiadowa, ale łysawy 
        przewodnik za siedemdziesiąt 
        zet, wsadzone mu do kieszonki, 
        robi się miły i otwiera salę, 
        gdzie odbywają się sympozja i 
        okolicznościowe bankiety. A 22 
        lipca - mówi z dumą - mamy tu 
        wielką imprezę, średniowieczny 
        turniej z potykaniem się konno i 
        pieszo na miecze i topory. 
        Kaskaderzy i specjaliści to 
        wykonują, władze zaszczycają 
        obecnością, turystyka grupowa i 
        zgłaszać trzeba z dużym 
        wyprzedzeniam, raz nawet Anglicy 
        przyjechali. Pokazuje potem na 
        zewnętrznym dziedzińcu wielką, 
        kmicicową kolubrynę i inne 
        działa, z lufami wycelowanymi w 
        zakapany deszczem krajobraz. 
        Specjalnie robione do filmu 
        "Potop" pana Hoffmana i potem 
        odkupione od wytwórni. Schodzimy 
        jeszcze do wystrzałowej 
        kawiarni, żeby zobaczyć gotyckie 
        podziemia. Ogromne, nisko 
        sklepione wnętrze, ławy i 
        stoliki w tym naszym 
        uniwersalnym stylu 
        turystyczno_cepeliowsko_rustykalnym, 
        co ma pasować do każdej epoki. 






        Za ladą skamieniała panienka 
        informuje z wysiłkiem, że może 
        być kawa lub herbata, ale nic 
        poza tym, nawet petit_beurra, bo 
        lada chłodnicza zepsuta. Zawsze 
        jest w historii mijanka. Dawniej 
        lad chłodniczych nie było, za to 
        jedzenia w byle zajeździe w bród. 
          Radzyń. Na mapie zamek 
        krzyżacki, w rzeczywistości 
        duża, czerwona, rozbebeszona 
        ruina. O ileż dostojniejsze są 
        ruiny kamienne i ich wypłukana 
        deszczami, zetlała w słońcu 
        biel. Te ceglane wyglądają, 
        jakby powaliła je nie starość, 
        ale niedawny pożar lub bomba. 
          Wahamy się, czy nadkładać 
        drogi do Kwidzyna. Na stacji 
        benzynowej pytamy, czy jest już 
        most na Wiśle, czy - tak jak na 
        naszej starej mapie - tylko 
        przeprawa promowa. Ależ 
        oczywiście, jest nowy most - 
        stwierdza człowiek z Cpn_u 
        Jutro się okaże, że mostu nie 
        było i nie ma, a pracownik 
        stacji odległej o trzydzieści 
        parę kilometrów o tym nie wie, a 
        może powiedział byle co, bo 
        bierze pieniądze za nalewanie 
        benzyny, a nie za informacje. W 
        ulewie docieramy do Kwidzyna i 
        parkujemy na placyku przed 
        potężną bryłą katedry i 
        zrośniętego z nią zamku. Pyszne 
        gdaniska, baszty i kręte 
        mostki_korytarze na gotyckich 
        łapach, między którymi jeżdżą 
        dziś samochody i autokary - 
        wypiętrzone to wszystko, 
        obronne... Znad doliny z 
        niewidoczną Wisłą wystrzela 
        nagle zachodzące słońce, 
        spłaszczone między dwiema 
        granatowymi chmurami, i dodaje 
        jeszcze czerwieni murom. W celi 
        Błogosławionej Doroty dotykam 
        ręką wilgotnych ścian i czuję 
        biegnący po plecach dreszcz. Ona 
        chciała od dziecka iść do 
        klasztoru, ale spełniła wolę 
        rodziców, wyszła za mąż i miała 
        dziesięcioro dzieci. Siedmioro 
        zmarło na zarazę. Wtedy biskup 






        dał Jej upragnione zezwolenie na 
        zamurowanie się żywcem w 
        maleńkiej kapliczce katedry. 
        Widzę otwór, przez który 
        podawano Jej chleb, wodę i 
        hostię. Żyła jeszcze trzynaście 
        miesięcy. Dziwne to. Pojęcie 
        ofiary i jej sensu chyba 
        zupełnie się zmieniło. Deszcz 
        znów pada. Idę jeszcze na mały 
        spacer, tropami beznadziei 
        małego miasta. Blok, knajpa z 
        kwaśno_zjełczałym odorem i 
        falującą sylwetką pijaka w 
        otwartych drzwiach, sine i 
        buraczkowe wyroby dziewiarskie 
        za upstrzoną przez muchy szybą, 
        dwa walące się zabytkowe domki, 
        śliczny, stary spichlerz, zajęty 
        na magazyn "Herbapolu", 
        zaniedbanie krańcowe - w różnych 
        zabytkach usadawiają się teraz 
        instytucje, które użytkują, ale 
        nie konserwują. Trzej miejscowi 
        donżuani z młodziutkimi 
        twarzami, przeżartymi otępieniem 
        i nudą, jak rdzą. - To już nam 
        dziś zostało tylko piwo - mówi 
        jeden wolno i w tym głosie jest 
        jakaś ponura przegrana - jego 
        własna i tego miejsca. Śpimy w 
        przyczepie, odwracam się tyłem 
        do miasteczka, a twarzą do 
        czerwonego kolosa, który 
        wypełnia okno. 
          Rano jazda - i Gniew. Nomen 
        omen. Miasteczko jest od 
        początku do końca ponure. Duży, 
        krzyżacki zamek w remoncie, 
        czyli nic się w nim nie dzieje, 
        z wyjątkiem tego, że wszystko 
        otoczone wygryzionym parkanem i 
        pozamykane. Nie sposób uzyskać 
        żadnej informacji, nikt nic nie 
        wie, nie zna nazwy sąsiedniej 
        ulicy, to, co za zakrętem już go 
        nie obchodzi, brud, zacieki, 
        niechlujne obejścia, a w nich 
        ludzie prowadzący życie jarzyny 
        - life of vegetable jak mówią w 
        Ameryce, ot, ciągnie z ziemi 
        jakieś soki i trwa w bezruchu. 
        Publiczny ustęp, jedyny tu 
        chyba, ma płaty dykty w 
        potłuczonych oknach i potężną 






        kłódkę w drzwiach. Ach, te nasze 
        ustępy to jest temat_rzeka, 
        można by napisać o nich poemat 
        na wzór tuwimowskich "Kwiatów": 
        klozety polskie, jak wiadomo... 
        itd. Na duże miasto przypada 
        parę, z tego część nieczynna, a 
        reszta tylko w określonych 
        godzinach, trzeba by z 
        harmonogramem na kartce. Na 
        parkingach i postojach przy 
        szosie stylizowane ławy i 
        wystroje, ale tego co konieczne, 
        brak - tylko lasek opodal 
        cuchnie i pstrzy się od 
        papierów. A jak już gdzieś 
        szalet postawią, to musi bronić 
        się sam. Nikt nie zajrzy, nie 
        sprzątnie, nie wywiezie i zza 
        drzwi z wyrwanym haczykiem zieje 
        potworność. Tyle było kpin ze 
        Sławoja Składkowskiego, a to był 
        wizjoner. Przewidział, że 
        klozety polskie staną się 
        wizytówką naszej kultury - to 
        pierwsza rzecz, o której ze 
        zgrozą mówią cudzoziemcy. No 
        dobra, dość, wracajmy do Gniewu. 
        Urasta nam on do symbolu złej, 
        posępnej prowincji. Może przez 
        to niebo koloru ołowiu, 
        szarpiący wicher i strugi 
        deszczu, przez brak czyjegoś 
        uśmiechu albo dobrego, 
        przypadkowego spotkania, które 
        potrafi uskrzydlić architekturę, 
        zazielenić pejzaż i sprawić, że 
        brud staje się niewidoczny. Może 
        w słońcu Gniew by się 
        udobruchał; oceny ludzkie są 
        zawsze subiektywne i stronnicze. 
          Późnym popołudniem docieramy 
        do Pelplina. Byłam tu już kilka 
        miesięcy temu i zgięła mi 
        kolana, zatrzymała oddech - 
        wspaniała katedra i całe to 
        miejsce, przepojone spokojem i 
        kultem; cichy Plac Mariacki, 
        drugi, nieduży kościół z 
        rokokowym wnętrzem, Papieskie 
        Seminarium Duchowne, pałacyki 
        biskupie, stary park nad rzeką 
        Wieżycą... Myślę z odrobiną 
        niepokoju, jakie to będzie przy 
        powtórce. 






          Na szczęście nic się nie 
        zmienia, mimo zimna i ulewy. 
        Oprowadza nas młodziutki kleryk, 
        oni tu w czasie wakacji pełnią 
        dyżury i służą za przewodników. 
        Przychodzi do mnie ta katedra po 
        raz drugi, jeszcze radośniej, bo 
        wiem już gdzie czego szukać, 
        kiedy zadrzeć głowę, kiedy 
        pochylić ją nisko nad posadzką, 
        kiedy przybliżyć twarz do 
        rzeźbionego drewna. Przychodzą 
        do mnie te stalle, cudowne, z 
        gotycką plecionką, z 
        kosmogoniami zamkniętymi w 
        kołach, z przedziwną Trójcą, 
        gdzie Duch Święty ma postać 
        mężczyzny, a nie ptaka... Te 
        sklepienia kryształowe i 
        sieciowe, uniesione na 
        niewiarygodną wysokość i 
        podparte jednym filarem - to już 
        tajemnica, zagubiony sekret 
        konstrukcji, dzisiejszy 
        budowniczy już by tego nie 
        odtworzył... Ten "Chrzest 
        Etiopskiego Dworzanina" pędzla 
        Hermana Hana i jego malutki 
        "Pokłon Pasterzy" w predelli - 
        pomorski mistrz wyprzedził 
        rembrandtowski światłocień, 
        zanurzył swoje postaci w mroku i 
        rozświetlił kilkoma tylko 
        źródełkami mistycznego 
        światła... Te rokokowe 
        konfesjonały z żarnami do 
        mielenia serc i miotełkami do 
        wymiatania grzechów... Te 
        ogromne malowidła Stecha w 
        krużgankach klasztornych, pełen 
        czaru komiks biblijny - stoi 
        sobie na przykład człowieczek i 
        gmera coś przy twarzy innego, a 
        z oka sterczy mu gruby słup: 
        Źdźbło widzisz, a belki nie 
        widzisz... Ta jubilerska ambona 
        i koronkowe organy, zwisające na 
        bocznej ścianie jak ogromne, 
        roślinne pnącze... Piękne to 
        wszystko, piękne... 
          Wracamy do przyczepy, w wilgoć 
        i szary ziąb, rozkładamy spanie, 
        a tu nadbiega z parasolem 
        kleryk_przewodnik. Ksiądz rektor 
        zaprasza. Idziemy, a tam pokój 






        przygotowany, gorąca woda do 
        mycia, kolacja, a potem rozmowa. 
        O etosie pracy, o męczeństwie 
        pelplińskich księży - tak jak w 
        Krakowie zgromadzono ich pod 
        pozortem rozpoczęcia studiów w 
        seminarium, a potem wyprowadzono 
        do lasu na śmierć, jednego 
        staruszka, który szedł wolniej, 
        rozstrzelano już po drodze i nie 
        ma go we wspólnym grobie - o 
        wspaniałej młodzieży, 
        zgłaszającej się do seminarium. 
        Kościół - mówi ksiądz rektor - 
        wzmacnia się i rośnie najlepiej 
        w czasach trudnych; najwięcej 
        powołań było w latach 
        pięćdziesiątych i dziś. 
          Długo w noc ciągnie się ta 
        rozmowa, potem klekotanie 
        deszczu na szybie, sen w 
        pachnącej, wykrochmalonej 
        pościeli, kolorowe śniadanie, 
        przyrządzone przez Siostrę, 
        pożegnanie, świadomość, że już 
        się w tym miejscu rzuciło 
        kotwicę, która będzie ściągać z 
        powrotem - i jazda. 
          Zamek kiszewski niemal 
        niewidoczny, w resztkach murów 
        usadowiło się jakieś niechlujne 
        gospodarstwo. Kraj za to coraz 
        ładniejszy, zieleń coraz 
        bardziej soczysta, prześwitują 
        przez nią małe jeziorka_oka, a 
        drogi przepyszne, obramowane 
        starymi lipami, których korony 
        łączą się w górze w arkady i 
        bramy triumfalne. Niebo się 
        przeciera, jak zwykle w 
        bliskości morza - po południu 
        dojeżdżamy do Dębek, bieg na 
        plażę i "zaślubiny" z lodowatą 
        wodą, wiatr miecie białym, 
        drobniutkim piaskiem i siecze 
        nim skórę jak kawałeczkami 
        szkła, kilka do połowy 
        zasypanych grajdołów, pusto, 
        rzeczka Piaśnica wpływa do morza 
        leniwym zakolem, na horyzoncie 
        dwa drobnicowce i mały 
        tankowiec, nagła, zwierzęca 
        tęsknota do znalezienia się znów 
        na pokładzie i wolnego 
        przemierzania siwych przestrzeni. 






          Te Dębki, gdzie na dwa 
        tygodnie robimy przerwę w 
        wędrówce, czymś nieuchwytnym 
        różnią się od naszych banalnych 
        kurortów nadmorskich. Ludności 
        miejscowej mało, nawet brak 
        trochę tego rybacko_kaszubskiego 
        piękna, za to sporo przyjezdnych 
        osiadło tu jeszcze w okresie 
        międzywojennym i uciekło ze 
        swoimi chatkami głęboko w las. 
        Te domki ze spatynowanego drewna 
        i parę prawdziwych kaszubskich 
        checzy, krytych strzechą - to 
        już domy wielopokoleniowe. Jest 
        tu ciszej, przestronniej, 
        czyściej - jakby godniej. A i 
        ludzie co się teraz zjawiają, 
        jakby odrobinę do siebie 
        podobni, funkcjonujący na tej 
        samej długości fali. Długie 
        rozmowy na plaży na te same, 
        najważniejsze tematy, na 
        campingu młodzież śpiewa przy 
        ogniskach o Legionach i Czarnej 
        Madonnie, wieczorem, leśnymi 
        ścieżkami, ciekną ludzkie 
        strużki do kościoła 
        Zmartwychwstańców na 
        koncelebrowaną mszę. Czasem 
        ktoś wychodzi z wody, strząsa z 
        nagiego torsu krople i sięga po 
        brewiarz - sporo tu 
        duchowieństwa. Przyjeżdża do 
        swojej chaty Bratkowski, ksiądz 
        Maliński wygłasza jednominutowe, 
        dramatyczne kazanie - tu 
        przyjeżdżał ksiądz Jerzy i kto 
        wie, czy nie stąd pochodzi 
        zdjęcie, które tak mnie urzekło 
        w kościele na Żoliborzu: 
        kołysząca się na wodzie łódka, 
        zamyślona, młodzieńcza twarz; 
        krople błyszczące na nagiej 
        piersi i psiak_kundel wpatrzony 
        z miłością w swojego pana... Po 
        mszy młodzi nucą nieraz 
        sacrosongi przy gitarach albo 
        mówią wiersze. Kiedy nadchodzi 
        wiadomość o śmierci Andrzeja 
        Kijowskiego, ludzie wypełniają 
        kościół nie jak przypadkowy tłum 
        na mszy z przypadkową intencją, 
        ale jak bliska rodzina, skupiona 
        i świadoma tej wyrwy, która 






        nagle powstała. Dwie łódki 
        wopistów u ujścia Piaśnicy 
        wyglądają jak dwie dziecinne 
        zabawki, a oni sami - nie 
        narzucający się, wtopieni w tło, 
        nie widać ich prawie. Po 
        większym wietrze morze wyrzuca 
        różne dziwy na brzeg, zawsze to 
        robiło, ale teraz kolory są 
        jaskrawsze, bo wszystko z 
        plastyku. Nie spatynuje tego 
        czas, nie oblepią muszle, nie 
        oplącze wodorost, nawet sól nie 
        przyprószy gładkiej powierzchni 
        - i wyszczerzają się na piasku 
        plastykowe kawałki skrzyń, 
        strzępki plastykowych sieci 
        rybackich, buteleczki po 
        szamponie i opakowania po 
        szwedzkim mleku. Potem fala jest 
        łaskawsza i znów to zabiera. 
        Wieczorami wylegają na plażę 
        ludzie po co dzień inne 
        widowisko zachodu, chodzą parami 
        lub pojedynczo, w milczeniu, 
        zapatrzeni w różowości i 
        fiolety, zamyśleni, wśród nich 
        zawsze te same siostrzyczki 
        zakonne, na bosaka i z 
        poddartymi habitami, żeby nie 
        zamoczył ich język fali. I tak 
        czas przykucnął, znieruchomiał, 
        zwilgotniał, osadził się 
        kryształkami soli na wargach, a 
        potem się skończył - i w drogę. 
          Omijamy nie wiadomo dlaczego 
        Swarzewo i później, kiedy już 
        wędrówka niepostrzeżenie zmieni 
        się w pielgrzymkę, będzie nam 
        tęskno do niewidzialnej Matki 
        Boskiej Swarzewskiej. 
        Przejeżdżamy przez Puck, 
        malutki, ładny, wciąż jeszcze 
        trochę kaszubski, ze swoim 
        prywatnym muzeum morskim starego 
        Budzisza i z zatoką, która w 
        dzieciństwie, oglądana zza szyby 
        pociągu, była dla mnie pierwszym 
        zwiastunem i synonimem morza, a 
        dziś jest zbiornikiem 
        przerażających trucizn, gęstej, 
        opalizującej cieczy, w której 
        już nic nie wyżyje. Potem żyzne, 
        brązowoziemne, bujnoroślinne 
        Żuławy - i Malbork. 






          Stajemy na parkingu nad 
        romantycznym, porośniętym 
        kaczeńcami Nogatem, z 
        przepysznym widokiem na Zamek. 
        Widać, że to była stolica tych 
        ponurych, naznaczonych złym 
        krzyżem rycerzy; od czasu kiedy 
        przenieśli ją z Wenecji, musieli 
        stwardnieć, spółnocnieć. 
          Budowla poraża ogromem, 
        zwiedzamy ją przez długie 
        godziny, rojno tu, co chwila 
        brama z podnoszoną kratownicą 
        połyka jakąś grupę i wypluwa 
        inną - ale ten tłum nie zwarty, 
        bo rozrzedza go skutecznie 
        wielkość obiektu. Tych bram do 
        Zamku Średniego sześć czy 
        siedem, coraz węższe gardziele, 
        a jeszcze każda ma z boku 
        drzwiczki do przepuszczania 
        podejrzanych pojedynczo, a 
        jeszcze u góry zamaskowane okna 
        do obserwacji, a jeszcze 
        machikuły do wylania - w razie 
        czego - gorącej smoły... Trudno 
        się tu wchodziło, ze zjeżonym 
        włosem i ściśniętym sercem; to 
        już cały system 
        szpiegowsko_obronny, oczy 
        wszędzie obecne i umiejętnie 
        dawkowana przybyszowi groza. W 
        środku dziedziniec_cudo, 
        obrośnięty jak grzybami mnóstwem 
        budowli gospodarczych. Łaźnie, 
        sauny, kuchnie, windy do 
        posiłków, wieża sanitarna ze 
        spiczastymi klozecikami z 
        wydrążonych pni drzewnych, 
        średniowieczne "centralne" z 
        paleniskiem, gdzie piekły się 
        ogromne głazy, a rozgrzane 
        powietrze szło kanałami do 
        refektarza ze wspaniałym 
        sklepieniem palmowym. Te 
        wszystkie pomieszczenia 
        dobudowywano stopniowo w celach 
        głównie utylitarnych - a 
        przecież nie naruszyły piękna i 
        harmonii całości. Odwrotnie, owo 
        powolne narastanie jakby 
        wzmagało własne, wewnętrzne 
        życie architektury, dodawało jej 
        fantazji i skrzydeł. Więc i ci 
        groźni, fanatyczni, dzielący czas 






        między modlitwę i zabijanie - 
        czuli piękno, mieli je w krwi? 
        Gdzie zgubiła to architektura 
        współczesna? Nasze dobudowywanie 
        wzmaga jedynie bałagan, 
        prowizorkę, wszystko się pruje 
        jak stary materac, z którego 
        wyłażą sprężyny. 
          Schody, drzwi, korytarze, 
        bramy, znów schody, drzwi, 
        korytarze. Dużo wystaw: 
        bursztyny, broń średniowieczna, 
        szkło, znaleziska 
        archeologiczne, medale - poprzez 
        te wystawy dociera to, co 
        najlepsze: wnętrza, w których je 
        ulokowano. 
          Wreszcie Zamek Górny. Ogromna 
        studnia, kryte krużganki, 
        sypialnie i Sala Kapituły. To tu 
        zapadały decyzje o podbojach i 
        mordach. Mimo że kończy się 
        dwudziesty wiek, że jest piękne 
        słońce i wycieczkowe grupy 
        dookoła, coś pozostało w tej 
        sali, czuje się podskórne 
        pulsowanie, tak, jakby pod 
        podłogą biło jeszcze serce 
        Czarnego Imperium. 
          Wracamy na parking, w oczach 
        czerwono od murów, spiczasto od 
        wież, jemy coś w milczeniu, 
        jazda przez faliste laski - i 
        dobry, czysty, niemal pusty 
        camping. Frombork. 
          Wczesnym rankiem, łąką pełną 
        nieznanych kwiatów, o wiele 
        większych i jaskrawszych niż 
        gdzie indziej, idę nad Zalew. 
        Niebieskawa, cicha woda, 
        zamknięta na horyzoncie paskiem 
        niknącej we mgle mierzei. 
        Gdzieś, przez jej środek 
        przebiega niewidoczna granica; 
        dopiero na wodzie dociera do 
        człowieka absurdalność pojęcia 
        granic. Na lądzie to jeszcze 
        jakieś zasieki, szlabany, 
        strażnice - a woda nie umie się 
        podporządkować ludzkim 
        wmówieniom, jak można uwierzyć, 
        że te krople to jeszcze my, a 
        tamte to już oni? 
          Piękna katedra, zamek, ciągi 
        kiosków rożnowo_pamiątkarskich, 






        patronuje z cokołu średniego 
        lotu pomnik Kopernika, wszystko 
        zadbane i względnie czyste. W 
        planetarium jeżdżą po sztucznym 
        niebie gwiazdy i planety, 
        panienka przy pulpicie uruchamia 
        mechanizmy, te wędrówki ładne i 
        ciekawe, tylko zepsute 
        objaśnieniem. Żeby widowisko 
        "ubarwić" rozpisano komentarz 
        naukowy na dialog męsko_damski, 
        pełen przekomarzanek i debilnych 
        dowcipów. O rany, oj nie mogę, 
        nie bujaj, czemu ten księżyc 
        taki czerwony? Pewnie krew go 
        zalała i tak dalej. Po projekcji 
        pytam pulpitową panienkę, kto 
        miał taki morderczy pomysł. O, 
        proszę pani - dziwi się - tu 
        przychodzi przecież różny 
        element, ludziom prostym trzeba 
        to uprzystępnić. Eh, panienki 
        uplasowane o oczko wyżej w 
        hierarchii, eh, wy panienki 
        "umysłowe" - skąd się u was 
        bierze ta pogarda dla prostego 
        człowieka, na jakim kursie jej 
        was nauczono? 
          W wielkiej, ośmiokątnej wieży 
        Kopernika zwisa od szczytu 
        wahadło Foucaulta, ale na dole 
        przymocowano je do podstawy. Nie 
        rabotajet, nikt nie wie 
        dlaczego. Za to, za dziesięć 
        złotych wrzuconych do automatu, 
        można uruchomić taśmę z historią 
        wieży, za to w środku - zamiast 
        schodów - biegnie ślimak, taka 
        zgrzebna wersja Guggenheima, a 
        na górze kolekcja warmińskich 
        świątków i ładna wystawa o 
        losach najsławniejszych komet. 
        Zaczyna się od Gwiazdy 
        Betlejemskiej, kończy na Komecie 
        Halleya, której pojawieniu się 
        towarzyszyły zawsze wielkie 
        wydarzenia i zmiany, a która w 
        przyszłym roku będzie najbliżej 
        ziemi. Może to ona nam coś w 
        końcu załatwi? 
          W kiosku pamiątkarskim pańcia 
        z koczkiem referuje głosem 
        pełnym wyższości: "Plakietki 
        metalowe artystyczne, różańce 
        drewniane, które można użyć jako 






        element zdobniczy ścian i 
        krzyżyki Isaury". Kto to Isaura? 
        - pytam świętokradczo. Wyższość 
        zmienia się w osobistą obrazę, 
        twarz od niej aż nabrzmiewa. Jak 
        to kto? Pani chyba żartuje? 
        Musiała pani widzieć ten film, 
        przecież to był serial 
        przepiękny... 
          Jazda, noc w przydrożnym lasku 
        o podejrzanym zapachu, usianym 
        papierkami, mnóstwo malin 
        bronionych przez komary, 
        czekanie na burzę, która 
        przychodzi w pomrukach, błyskach 
        i wali wodą o dach przyczepy. 
          Rano wjazd do Lidzbarka. A cóż 
        to za cudeńko niezwykłe ten 
        zamek, czworobok, obramowany 
        czterema wieżami, coś podobnego 
        widzieliśmy kiedyś w Ferrarze, 
        przelatuje taki 
        błysk_wspomnienie; architektura 
        forteczna i baśniowa zarazem, 
        tak wyglądały zamki, wyobrażane 
        sobie w dzieciństwie. Niby pełna 
        regularność i symetria, a przy 
        uważnym spojrzeniu każda wieża 
        inna. Każde piętro ciut różni 
        się od siebie, inna ilość okien, 
        inny rozkład i zwieńczenia, inna 
        wysokość, inne nachylenie dachu. 
        To był sekret tego piękna; 
        zamierzona nieregularność, 
        odczytywana z trudem i przy 
        dłuższej obserwacji, ona właśnie 
        daje fasadzie to życie, które 
        dziś zabiły suche obliczenia i 
        pomiary. 
          Dziedzińczyk też śliczny, taki 
        już pół_renesansowy, z niego 
        wejście do wspaniałych piwnic ze 
        stropami podpartymi kolumienkami 
        jak pnie dębów, nieprawdopodobna 
        grubość murów, wilgoć, 
        wytłumienie wszelkich dźwięków, 
        nawet dziwne, że w swoim czasie 
        nie zrobiono tu internatu. 
          W paradnej głównej sali z 
        gwiaździstym sklepieniem dwa 
        wzruszające, romańskie kapitele 
        z pelikanem i lwicą w otoczeniu 
        młodych. Na ścianach herby 
        tutejszych wielkich biskupów, 
        wśród nich Hozjusz, Krasicki... 






        Jak w Malborku było tłumnie i 
        rojno, tak tu pusto; nie chce 
        się widać ludziom zbaczać z 
        turystycznej trasy po prawdziwe, 
        ale mniej rozreklamowane skarby. 
        W zamkowym pamiątkarskim 
        sklepiku brak kartek, zdjęć, 
        opisów - czegokolwiek. Parę 
        egzemplarzy przewodnika, i to - 
        sprzedająca rozkłada 
        przepraszająco ręce - wyłącznie 
        po francusku. Świetny, kredowy 
        papier, ładne ilustracje, cena 
        20 złotych. Komuś wypadło z 
        planu i nie przecenił. Z tej 
        samej, swojskiej łączki 
        absurdów: na rynku wchodzę do 
        świetnie zaopatrzonej drogerii z 
        całymi zestawami angielskich 
        kosmetyków. Za to bułek na całej 
        Warmii nie widziałam, czarniawy 
        chleb "rzucają" raz dziennie i 
        czyha zawsze na ten moment 
        ogromna kolejka. 
          Wychodzimy z zamku i raz po 
        raz kusi nas, żeby się obejrzeć. 
        Z każdej perspektywy jest trochę 
        inny, nie wiadomo z której 
        piękniejszy. Kilkadziesiąt 
        metrów od wyjścia pustawy kiosk 
        cukierniczy o nazwie "Isaura". A 
        więc nadążamy za idolem. 
          Dojeżdżamy do Reszla. Na rynku 
        ratusz z kolumienkami, ładny, 
        sfalowany dom z orłem, kościół z 
        ołtarzami reszelskich mistrzów 
        (taki ciemny, spokojny barok) i 
        zamek w odbudowie, mocno 
        rozgrzebany, z basztą i gotyckim 
        wianeczkiem, surowy. Ładny, ale 
        po perełce Lidzbarka mam już 
        wymagania. 
          Przymierzamy się powoli do 
        szukania postoju na noc, ale 
        droga zaczyna się znaczyć 
        kapliczkami Drogi Krzyżowej, a 
        potem widać drogowskaz z 
        napisem: Święta Lipka. Coś niby 
        o tym wiemy, ale nie bardzo; 
        skręcamy. Na tej bocznej drodze 
        dużo samochodów, autokary, 
        ciągną też sznureczki pieszych. 
        Po kilkunastu minutach - cel. 
        Towarzyszy mu krótkie 
        zatrzymanie oddechu. To ogromny 






        plac, jakoś delikatnie 
        podwinięty do góry, wpełzający 
        powoli na wzniesienie. Na nim 
        pyszny, odpustowy, odświętny 
        ruch. Mnóstwo ludzi, pojazdów, 
        kramy z dewocjonaliami, 
        trąbkami, słodyczami w 
        jaskrawych kolorach, wizerunki, 
        figurki, różańce, przewodniki, 
        przezrocza, drukowane modlitwy. 
        W tle, na wzgórzu, ciemnozielony 
        pompon lasu. Na nim, wyrysowany 
        jak piórkiem, barokowy kościół 
        tak ozdobny, że wysiadają przy 
        nim bawarskie. Otacza go mur ze 
        stojącymi luźno figurami 
        świętych i wielki czworobok 
        krużganków z polichromią. W 
        narożnych kopułach nad kaplicami 
        barokowo przedłużone perspektywy. 
          Po wejściu do kościoła drugie 
        zatrzymanie oddechu, znacznie 
        dłuższe. Wnętrze wspaniałe, 
        kapiące od ozdób a przecież nie 
        przeładowane. To ten jasny, 
        radosny, białozłoty barok 
        jezuitów. W środku masa ludzi. 
        Grupy pielgrzymkowe, wycieczki, 
        jacyś Niemcy, oprowadzani przez 
        księdza staruszka o dobrym 
        akcencie, pewnie autochtona. Na 
        ścianie polichromia i 
        nieprzebrane mnóstwo malowanych 
        medalionów, w których są 
        świadectwa cudów i ich opisy po 
        łacinie. Nazwisko uzdrowionego 
        (przeważnie polskie), 
        miejscowość i rodzaj choroby, a 
        więc morbus oculorum, tumor 
        corporis, morbus pulmonum... 
        Ciężkie porody, osłabienia, 
        krwawienia, opętania przez 
        demona... 
          Tak sobie czasem myślałam o 
        tych cudami słynących obrazach i 
        coś mi się nie zgadzało. Bo 
        przecież jedna jest Maria i 
        jedno Jej życie - dziewicze, 
        matczyne, bolesne, jedno Jej 
        wielkie wstawiennictwo za nami - 
        więc dlaczego pewne Jej 
        wizerunki są zwykłe, skromne i 
        jakby nie zauważane, a inne 
        ponad miarę sławione? Czy jest w 
        tym coś z bardzo ludzkiego 






        wmówienia, lokalnej dumy, 
        ludowej legendy? A może to jest 
        tak: łaska spływa nieprzerwanie 
        na wszystkich i wszędzie jest 
        jej pełno. Ale nasza małość i 
        zło tworzą jakby oponę, szczelny 
        namiot, przez który trudno jej 
        się przedrzeć. Tylko w 
        niektórych miejscach jakieś 
        nagromadzenie dobra, jakiś 
        wyjątkowy człowiek lub jakieś 
        wielkie cierpienie - przebijają 
        w namiocie otwór i tamtędy łaska 
        spływa potokami, nareszcie 
        wyzwolonym nadmiarem. Może jest 
        to wyjaśnienie infantylne i 
        profańskie, ale tak sobie 
        właśnie myślałam, patrząc na 
        stojący w kościele pień lipy ze 
        sztucznymi gałązkami, mnóstwem 
        votów i tarcz uczniowskich, już 
        zwyczajowo zostawianych przez 
        najmłodszych w miejscach kultu. 
        To tu ponoć, w tym dokładnie 
        miejscu, ukazał się cudowny 
        wizerunek w rozłożystych 
        gałęziach drzewa. Tu także nasza 
        wyprawa zaczyna układać się w 
        coraz wyraźniejszy kształt; 
        będziemy odtąd instynktownie 
        szukać miejsc podobnych. 
          A potem ludzie siadają w 
        ławkach i odzywają się organy. 
        Śliczny barok, nie ciężki, tylko 
        jakiś figlarny, aż zwiewny - 
        dziesiątki figur, wieżyczki, 
        gwiazdy, draperie z delikatnymi 
        frędzlami, mnóstwo złoceń i 
        jasnych, świetlistych barw. Już 
        pierwsze akordy zwiastują to 
        głęboki, nasycony, gęsty. Ksiądz 
        prosi o datki na konserwację, 
        zbiórka się zacznie - mówi - 
        "jak figury pójdą w ruch". 
        Wydaje mi się, że źle 
        usłyszałam, ale nagle zaczyna 
        wirować promienista gwiazda, 
        potem anioły unoszą trąby i 
        flety. Cały ten osobny światek 
        postaci i elementów 
        dekoracyjnych, zaklęty w 
        instrument, stopniowo się budzi. 
        Już amorki wachlują kikutkami 
        skrzydeł, w smukłej wieżyczce 
        poruszają się grona dzwonków, 






        muzykujący anioł unosi lutnię i 
        przesuwa ręką po strunach, już 
        wirują aureole świętych, w końcu 
        największe figury, umieszczone 
        na szczycie, zaczynają się 
        kołysać i kłaniać. Słucham, 
        patrzę jak urzeczona, z tego 
        wzruszenia wrzucam pięć stów do 
        koszyczka. Uniesione, zapatrzone 
        twarze, na wszystkich uśmiech. 
        Nastrój takich miejsc udziela 
        się nawet najbardziej chłodnym i 
        opornym, człowiek staje jakby na 
        podwyższeniu i przez chwilę 
        widzi więcej, odrobinę sam 
        siebie przekracza. Zjawia się 
        też uczucie silnej 
        przynależności do grupy, 
        dzielącej podobne przeżycie, 
        pewność istniejącego z nią 
        związku. Może to wszystko razem 
        to właśnie polskość, owo 
        patetyczne, nadużywane słowo, 
        które oznacza wszystko lub nic - 
        a tu się na chwilę materializuje. 
          Kiedy wyjeżdżamy, już jest 
        zmierzch. Noc nad jeziorem 
        Niegocin, pole namiotowe 
        niechlujne i wódczane, woda przy 
        brzegu zaśmiecona i 
        nieprzezroczysta, dopiero po 
        wypłynięciu dalej jakoś się 
        klaruje. Następnego dnia, około 
        południa, dojeżdżamy do 
        przedmieścia Suwałk. Jedźmy 
        najpierw do centrum - mówię - 
        ale okazuje się, że centrum to 
        właśnie to. Dziwne, 
        jednopiętrowe miasto wojewódzkie 
        pod skrzydełkami Marysi 
        (Konopnickiej oczywiście). Jest 
        jej domek_muzeum, jej ulica, 
        plac, pomnik. Główna arteria 
        cała w dziewiętnastowiecznych, 
        długich domkach, na jej krańcach 
        domki jeszcze przysiadają i 
        robią się parterowe. Przez ich 
        bramy wejściowe przeglądają pola 
        z falującym zbożem. Na planie 
        miasta widać właściwie tylko tę 
        jedną ulicę z krótkimi, bocznymi 
        kiszeczkami - a na niej 
        pozaznaczane gwiazdkami: Orbis, 
        kino Bałtyk i bar mleczny, w 
        którym są tylko pyzy mrożone, a 






        nóż wypożycza się "do rąk 
        własnych". Jednopiętrowy ratusz 
        z wieżą zadecydował, że tu 
        kiedyś zrobiono stolicę guberni, 
        a nie w Augustowie. Po wojnie 
        stanął do rywalizacji Ełk, ale 
        ponoć sprawę przesądził na 
        korzyść Suwałk Piotr 
        Jaroszewicz, krajan. Na głównym 
        placu sklep elektryczny z dużą 
        wywieszką na wystawie: "Naprawa 
        pastuchów elektrycznych". Ładne 
        to wszystko, trochę wzruszające, 
        senne i oddalone od zgiełku. W 
        dużym, klasycystycznym kościele 
        świętego Aleksandra wojennie i 
        leśno. W kruchcie wielkie 
        tablice ku czci dowódców Ak. Na 
        innych odtworzony skład 
        suwalskiego 41 pułku. Tablica 
        księży, którzy zginęli - wielu z 
        nich ma psedonimy, stopnie 
        wojskowe i Krzyże Walecznych. 
        Bardzo tu żywe tradycje walk 
        partyzanckich, tablic mnóstwo. 
        Pod jedną z nich duży bukiet z 
        szarfą i napisem: Ak żyje w 
        Solidarności. 
          Odjeżdżamy przez Szypliszki - 
        coraz ładniejsze te nazwy 
        miejscowości, widać nie 
        pracowały główki urzędnicze, 
        tylko tradycja - do Pujska, 
        stolicy mniejszości litewskiej. 
        Nic nam to nie daje. Litwinów 
        jakoś nie widać, tylko paru 
        pijaków, a oni są 
        międzynarodowi. Do litewskiego 
        muzeum nikt nie umie wskazać 
        drogi, a jakiś młodzieniec, też 
        pod gazem, mówi nam, że muzeum 
        otwiera się rzadko, a klucz ma 
        jeden taki, co właśnie wyjechał 
        w sąsiedztwo. Kościół jest 
        neogotycki, brzydki i zamknięty. 
        Do tego zaczyna lać deszcz. Tak 
        że z Pujska zostaje nam tylko 
        nieciekawa skorupka, nie 
        dobraliśmy się do wnętrza. 
          Wciąż w deszczu - do Sejn. Już 
        blisko, bliziutko do granicy; to 
        te obecne polskie kresy, trochę 
        przybliżone. Prałat jest na 
        odpuście w sąsiednich Wigrach i 
        wróci dopiero w nocy, ale 






        gosposia pozwala nam zabiwakować 
        na dziedzińcu, tuż pod murem 
        kościoła, który gra nam co 
        godzina nad głowami huczącym 
        kurantem z dzwonów. 
          Kościół barokowy, bardzo 
        ładny, czysty, zadbany jak 
        lusterko, a w nim Ta, do której 
        ciągną pielgrzymki z 
        nadgranicznych wiosek i z 
        najdalszych zakątków kraju - 
        łaskami słynąca Madonna 
        Sejneńska. To prześliczna 
        piętnastowieczna figurka 
        polichromowana. Twarz owalna, 
        rysy odrobinę wschodnie, 
        migdałowe oczy. Ręce o długich, 
        toczonych palcach podtrzymują 
        Jezuska z szeroką i bardzo 
        dziecinną buzią. Jest to figurka 
        szafkowa. Kiedy otworzy się 
        drzwiczki ukryte w fałdach 
        płaszcza, ukazuje się Trójca 
        Święta i malowidła na skrzydłach 
        miniaturowego ołtarza. Na 
        głowach Matki i Dziecka duże, 
        ozdobne, jakby za ciężkie dla 
        Nich korony. Wkładał je dziesięć 
        lat temu prymas Wyszyński, a 
        uroczystości przewodniczył 
        ówczesny metropolita krakowski, 
        Karol Wojtyła. Był to wielki 
        dzień dla kresowego miasteczka, 
        przetrwał w ludzkiej pamięci i 
        na fotografiach wypełnionych 
        szczelnie morzem ludzkich głów. 
        Kaplica jarzy się i mieni od 
        votów; są polskie, litewskie i z 
        dalekiego świata, nawet z 
        Ameryki. Madonna uśmiecha się 
        delikatnym, gotyckim uśmiechem 
        tak, jakby dawała znać, że 
        dobrze się wśród nich czuje. 
          Wychodzimy na zewnątrz. Za 
        kościołem, połączony z nim 
        wspólną ścianą, klasztor. 
        Właściwie jego resztki, żałosny 
        szkielet. Popękane mury, gruz, 
        podziurawiony dach, potężna 
        wieża osiada na fundamentach i 
        powoli kruszeje. W niektóre okna 
        wprawiono toporne, niedopasowane 
        ramy, inne wyszczerzają się 
        pustymi oczodołami. Ze dwa, trzy 
        fragmenty rusztowań, niecka z 






        zaschniętym wapnem, podarte 
        worki i wygódka z wyrwanymi z 
        zawiasów drzwiami, za które 
        lepiej nie zaglądać. Połączone 
        ścianą dwa światy - jeden 
        wypielęgnowany, czysty, otoczony 
        ludzką troską i czcią, drugi w 
        krańcowym zaniedbaniu. Wspólna 
        ściana urasta do rangi symbolu. 
          Idziemy w miasteczko, które 
        daje się obejść w kilkanaście 
        minut. Kaplica świętej Agaty z 
        Jej figurą na dachu, zamknięty 
        kościół ewangelicki, sczerniała 
        tablica ku czci trzech 
        międzywojennych policjantów, 
        którzy padli w obronie granic, 
        pomnik Braterstwa Broni używany 
        przez dzieci do gry w chowanego, 
        na placyku gonią się kundle. 
        Domki małe, drewniane, niemal 
        zapadnięte w ziemię, tu i tam 
        ganek trzyma się tylko dlatego, 
        że podparto go sporym głazem. 
        Kwitnąca fasola pnie się po 
        sznurkach, w oknach czyste 
        firaneczki, doniczki z kwiatami, 
        wszystko to małe i niskie jak 
        dla krasnoludków. Na niektórych 
        domkach napis: "Przeznaczony do 
        rozbiórki", ale jeszcze się 
        mieszka, jeszcze trwa, ten obraz 
        za chwilę się zamaże, przyjdą na 
        to miejsce bloczki_pudełka, 
        ropiejące tynki, cóż... Ratusz 
        murowany, parterowy, w 
        pomieszczeniu zajmowanym przez 
        Gs, już szykuje się lokal 
        wyborczy i wisi w oknie afisz z 
        enigmatycznym hasłem: "Wybieraj 
        godnych siebie". Mży, wiatr 
        coraz chłodniejszy. 
          Rano wizyta u księdza prałata. 
        Silny, opalony, mocno wrośnięty 
        w tę ziemię, świetny gospodarz i 
        organizator. Opowiada o swojej 
        posłudze Madonnie, którą 
        traktuje opiekuńczo i czule, 
        niemal jak kogoś z rodziny. 
        Niedawno było dziesięciolecie 
        koronacji, przypomnienie 
        wielkiego dnia. Tłumy ogromne. 
        Daje nam piękny medal, który 
        kazał wybić z tej okazji i 
        kolorowe obrazki Figurki, 






        drukowane aż w Rzymie. Opowiada 
        o Litwinach, jak to podawali się 
        za Polaków byle tu pozostać, ale 
        swojemu zostali wierni. Mszy po 
        litewsku dopomnieli się twardo, 
        chociaż i swój własny kościół 
        mają. Z Polakami czasem o 
        drobiazgi się wadzą, ale na ogół 
        zgoda. Pobożni zresztą, uczciwi, 
        bardzo gospodarni, mogą być 
        przykładem. Mówi o Prymasie 
        Tysiąclecia, co bardzo sobie to 
        miejsce upodobał i przyjeżdżał 
        często; pięć jego wpisów jest w 
        grubej, pamiątkowej księdze, 
        którą i nam podsuwa. Ten zespół 
        poklasztorny, który tak nas 
        wczoraj zasmucił, przejęło 
        państwo. Chciał sam, z 
        parafialnych funduszów 
        odbudować, firmę nawet znalazł - 
        nie wyszło. Niestety, pekazety. 
        To już takie tutejsze porzekadło 
        o Przedsiębiorstwie Konserwacji 
        Zabytków, które przyprawia o 
        dreszcz. Wzięli to dziesięć lat 
        temu w zupełnie dobrym stanie i 
        w czasie "konserwacji", która 
        była jedną niemożnością i 
        paraliżem, zamienili w ruinę. 
        Jeździł, gdzie mógł, kołatał do 
        różnych gabinetów, bo przecież 
        boli gospodarskie serce na widok 
        tego, co się tuż za kościołem z 
        tym starym i pięknym zabytkiem 
        klasztornym wyprawia. Udało mu 
        się nawet wysoką komisję z 
        Województwa sprowadzić. 
        Przyjechali, pokiwali głowami, 
        zrobili zdjęcia dewastacji i na 
        tym się skończyło. 
          Idziemy jeszcze razem do 
        kaplicy pokłonić się Sejneńskiej 
        Pani i znów na plebanię, na 
        rozmowę przy zawiesistej kawie i 
        sękaczu, tym zapamiętanym z 
        dzieciństwa "baumkuchenie", 
        którego już nigdzie nie ma, a 
        który tutaj jeszcze obraca się 
        na rozgrzanych wałach i kapie 
        gorącymi kroplami marmurkowatego 
        ciasta. Kiedy się żegnamy, 
        doradza, żeby nie ominąć 
        Wigier, proboszczem tam jest 
        jego brat, wszystko pokaże i 






        oprowadzi. 
          Więc Wigry. Półwysep z 
        zespołem pokamedulskim na 
        wzgórzu owinięty jest wstęgami, 
        owalami i językami 
        rozcapierzonego nieregularnie 
        jeziora Wigry. Na chwilę 
        pokazuje się słońce, jezioro 
        robi się ciemnoszafirowe, są na 
        nim białe łabędzie i łódki z 
        białymi żagielkami, ślicznie. 
        Dom Królewski, służący ongiś za 
        siedzibę w czasie polowań, Wieża 
        Zegarowa i dwa rzędy 
        odbudowanych eremów_pustelni, 
        zaanektowane przez Ministerstwo 
        Kultury i Sztuki na własny 
        ośrodek wczasowy. Wchodzący i 
        wychodzący przez strzeżoną bramę 
        patrzą na innych z odrobiną 
        wyższości; takie twarze mają 
        zawsze ludzie z terenów 
        wydzielonych i zamkniętych. 
        Kościół na półwyspie sam sobie 
        włodarzy i jest otwarty dla 
        wszystkich. Proboszcz wzywa do 
        pomocy pana Wiktora, tutejszego 
        opiekuna, stróża, dobrowolnego 
        przewodnika i znawcę zabytków. 
        On to, ciągnąc z wileńska, 
        pokazuje nam z dumą swoje 
        skarby. Śliczne, rokokowe 
        wnętrze, fikuśne połamane 
        architrawy, muszle, akanty i 
        całą snycerkę w złocie i 
        bielach, ołtarz królewski z 
        dwiema wielkimi figurami Jana 
        Kazimierza, co dał kamedułom 
        grunty pod budowę - i Władysława 
        Czwartego. Podziemia z freskiem, 
        przedstawiającym śmierć i 
        wystraszonego jej nadejściem 
        mnicha. Pan Wiktor organizuje to 
        zwiedzanie jak spektakl 
        teatralny, szuka miejsc z 
        najlepszą perspektywą, fragmenty 
        przesłania sobą i odkrywa nagle 
        dla większego efektu. Bardzo to 
        wszystko ładne, malownicze, 
        przesycone zapachem 
        wszechobecnego jeziora, szkoda, 
        że większą część wyłączył i 
        zamknął dla swoich pan Żygulski. 
          Jedziemy dalej, coraz więcej 
        gęstych, zmierzwionych lasów - 






        to już jęzory Augustowskiej 
        Puszczy, prześwituje przez nią 
        mnóstwo jeziorek_oczek. Przed 
        Augustowem rozkładamy się na 
        campingu "Goła Zośka" nad 
        jeziorem Rozpuda. Bardzo ładne, 
        czyste, łabędzie i perkozy 
        myszkują po trzcinach, pyszna 
        kąpiel w łagodnej wodzie. 
        Camping okupuje młodzież w wieku 
        raczej gimnazjalnym. Senna, z 
        obojętnymi twarzami, w 
        zwolnionym tempie przerzuca 
        piłkę, bez przekonania całuje 
        się i obłapia, wyciska sobie 
        wągry, wieczorem trochę się 
        ożywia, śpiewa przy gitarach 
        fałszywymi głosami tę samą 
        strofkę bezsensownej piosenki, a 
        parki ostentacyjnie kotłują się 
        w namiotach. Rano, kiedy 
        wychodzę z przyczepy, paru 
        wyrostków niesie bezwładne, 
        zielonkawe ciało, myślę z 
        przerażeniem, że topielec, 
        okazuje się jednak, że to zalany 
        w trupa trzynastolatek. Niosący 
        go dowcipkują i patrzą na 
        wszystkich z niejaką dumą. 
        Pamiętam siebie z tych lat. 
        Obowiązywała wtedy jakaś moda na 
        dorosłość, sygnalizowanie 
        głębokich, a tajemniczych 
        przeżyć, wielkie udawanie - dziś 
        programowy jest infantylizm. W 
        tym wieku zawsze jest jakaś poza 
        i młodzież jest głupawa po 
        swojemu. 
          Wprost z przyczepy wchodzi się 
        w chaszcze malin, łamiące się 
        pod ciężarem dorodnych owoców. 
        Nikt już nie zwraca na nie 
        uwagi, bo tyle tu tego, że 
        wszyscy są przejedzeni. Las 
        mocny, gęsty, duże drzewa, a 
        wszystkie ich gałęzie zdrowe, 
        nie ma powalonych lub 
        umierających w pionie 
        szkieletów; już się od takiego 
        lasu odwykło. 
          Wyjeżdżamy wczesnym rankiem, w 
        deszczu. Po drodze wsie 
        białostockie, czyste, drewniane, 
        z malowanymi okiennicami i 
        rzeźbionymi belkami narożnymi (w 






        pokazanym nam przez spotkanych 
        turystów przewodniku enerdowskim 
        napisano, że są to relikty 
        Polski kapitalistycznej i jej 
        nędzy, które już, na szczęście, 
        zanikają). W Trześciance 
        pierwsza duża cerkiew, odtąd 
        będziemy je spotykać stale, to 
        już osiedla z dużym procentem 
        ludności białoruskiej. 
        Spolonizowana, ten sam sposób 
        życia i obyczaj - jej inność to 
        tylko prawosławie. 
          I oto kolejna stacja 
        pielgrzymki - Suchowola. Nad 
        wejściem do kościoła duży plakat 
        ze znajomą, pełną zadumy, 
        młodzieńczą twarzą i napis 
        właściwym liternictwem: Region 
        Białystok. Na dziedzińcu 
        kościelnym wielki, ułożony z 
        kamieni krzyż, wokół znicze i 
        bukiety wiejskich kwiatów w 
        słoikach i butelkach po mleku. 
        Boczna droga prowadzi do innej, 
        mniejszej wioski i domu, gdzie 
        mieszkają rodzice księdza 
        Jerzego. Postanawiamy złożyć 
        kwiaty. Spotkany gospodarz, od 
        którego troszkę zajeżdża 
        alkoholem, wskazuje nam miejsce, 
        gdzie można je kupić. Idzie z 
        nami kawałek, opowiada o 
        ludziach, co się zjeżdżają ze 
        wszystkich stron, a potem patrzy 
        na mnie chwilę i pyta: Pani, nic 
        już z tego nie będzie, co? W 
        słowach "z tego" mieści się 
        wiele - i chłopska ostrożność, 
        która nie pozwala nazywać rzeczy 
        po imieniu, i jakaś wielka 
        nostalgia i próba porozumienia. 
        Będzie - odpowiadam mu - będzie 
        na pewno. A on się jakby 
        rozjaśnia. Tylko pić nie trzeba 
        - dodaję. Rozkłada ręce. Bo 
        ludzie się boją - mówi. Czego? 
        Nie umie odpowiedzieć. Uśmiecha 
        się jakby przepraszająco, 
        odchodzi. 
          W niedużym domku wydzielono 
        jedną izbę na sklep i opatrzono 
        szyldem "Kwiaty". Jest w nim 
        zgięta w pół staruszka, na 
        półkach cukierki, ogórki 






        kwaszone, mnóstwo sztucznych, 
        jaskrawych kwiatów, a w słoiku 
        parę prawdziwych róż i 
        goździków. Bierzemy je i prosimy 
        o biało_czerwoną wstążkę. Dla 
        kogo biało_czerwona? - pyta, 
        patrząc na nas uważnie. Przecież 
        pani wie dla kogo - mówię. Ano 
        tak, ano tak - mruczy, otwiera 
        szufladę i wydobywa kawałki 
        wstążki spośród sznurków i 
        starych kluczy. Wracamy do 
        kościoła, modlimy się chwilę w 
        milczeniu, wśród licznych 
        napisów i tarcz uczniowskich 
        widzimy nieduży transparent: 
        Druga pielgrzymka z Warszawy. A 
        więc jest kolejna trasa. Ileż 
        ich rok po roku, miesiąc po 
        miesiącu przybywa w tym kraju 
        ubogim we wszystko, z wyjątkiem 
        dramatycznych wydarzeń. 
          Jazda dalej. We wsi Narew 
        ogromne tłumy, droga zawalona 
        samochodami i wozami. W 
        drewnianej, na jasny błękit 
        pomalowanej cerkwi odbywa się 
        odpust. Mój pierwszy odpust 
        prawosławny. Plac i przyległe 
        ulice pełne wesołych kramów. 
        Można tam dostać przedziwne, 
        tożsame z dzieciństwem 
        przedmioty, które - jak myślałam 
        - od wielu lat przestały 
        istnieć. Piszczałki, zdobione 
        fujarki, wiatraczki z kręcącym 
        się aniołem, gliniane kogutki z 
        pękiem piór w ogonie, trąbki na 
        łańcuszkach, ogromne grzyby i 
        krasnale z farbowanego cukru, 
        głowy świętych z piernika, 
        diabelskie łebki, które za 
        przyciśnięciem pokazują język. 
          Wewnątrz cerkwi jest tłumnie i 
        mroczno. Feretrony, obrazy 
        ubrane w koronki i świecidełka. 
        Na przegrodach ikonostasu dużo 
        ikon, te z części środkowej 
        nawet stare i ładne. Palą się 
        setki osadzonych w okrągłych 
        świecznikach, cieniutkich świec. 
        Ludzie śpiewają - jak dziwnie, 
        nie ma tu żadnych fałszywych 
        tonów i tego typowego wiejskiego 
        wydzierania się, jest prawdziwy, 






        instynktownie rozłożony na 
        głosy, chór o głębokim 
        brzmieniu. Trzech duchownych z 
        gęstym zarostem, w bogatych 
        szatach liturgicznych. Koło 
        stojącego w środku cisną się 
        kobiety z dziećmi na rękach, a 
        on srebrną łyżeczką z długim 
        trzonkiem wyjmuje coś z kielicha 
        i zbliża do dziecinnych ust. To 
        Komunia - tłumaczy mi szeptem 
        jedna z wieśniaczek - podaje się 
        pod dwoma postaciami i w winie 
        pływają malutkie bułeczki; u 
        małych dzieci matki biorą ich 
        winy na siebie, dopiero od 
        siedmiu lat dzieci spowiadają 
        się same. Pachnie kadzidło, 
        wszystko jest przyciemnione, 
        złotobrązowe. Kiedy w parę 
        miesięcy później dowiem się o 
        tragicznej śmierci księdza 
        Popławskiego, właśnie tu, w 
        Narwi - przypomni mi się 
        pochylona nad kielichem ciemna, 
        zarośnięta twarz, oświetlona 
        chybotliwymi płomykami smukłych 
        świec. Może to była właśnie 
        ta?...
          W deszczu do Hajnówki, a potem 
        już przez puszczę - wał zbitej 
        zieleni po obu stronach szosy - 
        do Białowieży. Stajemy na 
        parkingu przy Peteteku, muzeum 
        zamknięte, a wycieczek nie ma, 
        bo dzień poświąteczny, więc na 
        razie tylko spacer przez park 
        "pałacowy" z hotelem, takim 
        brzydkim ulem dla turystów, po 
        naszemu wyprztykniętym, ale 
        tandetnym. Sama Białowieża to 
        tylko dwie równoległe bardzo 
        długie ulice, przegrodzone 
        kiszeczkami noszącymi nazwy 
        Zaułków. Na jednym końcu wsi 
        cerkiew z ołtarzem z japońskiej 
        porcelany, na drugim kościół 
        cały w korzenioplastyce. Między 
        nimi upływa życie. A to o 
        ołtarzach, to na słowo, bo obie 
        świątynie zamknięte. 
          Wieczorem poznajemy ułomną 
        Niemkę i jej przyjaciółkę, które 
        podróżują po Europie campingowym 
        samochodem. W jego ciasnym 






        wnętrzu, przy herbacie i 
        konfiturach z czereśni, długa 
        rozmowa głuchych, czyli 
        niemożność porozumienia się z 
        ludźmi, co boją się tylko utraty 
        stanu posiadania, Pershingów i 
        Amerykanów. 
          Rano chłód, ale i odrobina 
        słońca. Wzdłuż postoju gromadzą 
        się opatrzone budami "kutsche" 
        na grubych, gumowych oponach, 
        albo moszczone furki z dwoma 
        siedzeniami, przykrytymi pledem. 
        Czekają na amatorów przejażdżki 
        za 1700 zet. My za tę samą cenę 
        wybieramy ścisły rezerwat z 
        przewodnikiem, bo samemu nie 
        wolno - i czekamy na zebranie 
        się grupy. Rodacy jak rodacy, 
        garną się tłumnie, ale po 
        usłyszeniu ceny mówią, że 
        jeszcze poczekają i zmywają się. 
        W końcu decyduję się na 
        przewodnika tylko dla nas 
        dwojga, strażnik Parku 
        Narodowego usłyszawszy to, puka 
        się palcem w czoło i mówi coś 
        szeptem do kolegów, a oni 
        wybuchają śmiechem. Potem 
        zgłaszają się jednak Niemki, 
        jakiś pan z synkiem i w 
        ostatniej chwili para młodych 
        Francuzów z facetem o wyglądzie 
        smutnego, który się do nich 
        przykleił. Niechcący zostaję 
        kierowniczką grupy, rozliczam 
        się, wypełniam druczki, 
        podpisuję jakieś papierki, 
        urzędolenie ogromne, niemożność 
        jeszcze większa, brak 
        formularza, zgubiła się 
        pieczątka, kasjerka na 
        chorobowym. Wreszcie wyruszamy 
        ze starą przewodniczką w 
        myśliwskim kapelusiku; tu się 
        urodziła, tu spędziła życie, 
        kurs skończyła przeszło 
        trzydzieści lat temu. Muszę 
        grzecznościowo tłumaczyć na dwa 
        języki i to mi trochę psuje 
        spacer. 
          Przez park idziemy do dawnego 
        Domku Myśliwskiego polskich 
        królów. Tu się polowało na 
        wielką zwierzynę. Królowa Maria 






        - nie spytałam która, ale 
        bodajże Marysieńka - sama 
        ustrzeliła dwadzieścia żubrów, a 
        w przerwach czytała francuskie 
        romanse, bo strzelała z ambony 
        tylko do tego, co jej nagoniono. 
        Naganiali chłopi, tak zwani 
        osacznicy - wokół było morze 
        pańszczyźnianych, a tylko tutaj 
        wysepka uwłaszczonych, właśnie z 
        wdzięczności za puszczańską 
        wiedzę i pomoc przy polowaniach. 
        Po rozbiorach car wybudował na 
        miejscu Domku pałac - ogromny, 
        kapiący od złota, kunsztownie 
        zdobiony. Niemcy, wycofując się 
        w czasie ostatniej wojny, 
        podpalili go - to co drewniane 
        spłonęło, większość została. 
        Szabrowali to tutejsi przez pięć 
        lat, potem znalazła się firma 
        prywatna, co za dwa miliony 
        chciała odbudować. Ale władza 
        powiedziała: nie. Po co nam 
        pamiątka carska, postawimy tu 
        coś naszego, lepszego. Zabrano 
        się do rozbiórki, ale nie dało 
        się, bo spoiwo cegieł było za 
        mocne, więc sięgnięto po 
        dynamit. Przez parę lat, kawałek 
        po kawałku, wysadzano go 
        dynamitem. Tu smutny pan mówi, 
        żeby nie tłumaczyć, bo wstyd, 
        ale my z przewodniczką na niego: 
        Komu wstyd? Chyba nie nam. No i 
        postawiono w tym miejscu hotel 
        "Iwa", betonowo_szklane 
        okropieństwo, ściany od początku 
        popękane, tynk odpada, po każdym 
        deszczu wszędzie trzeba 
        podstawiać miednice. Kawałek 
        naszej typowej historii. 
          Mijamy pomniczek 
        upamiętniający ostatnie wielkie 
        polowanie i idziemy przez 
        ogromną polanę. Puszczy została 
        nam mniej niż połowa, reszta u 
        wschodniego sąsiada, tam są też 
        główne stanowiska łosiów, czasem 
        jakiś się do nas zaplącze i 
        wtedy wolno strzelać. Tylko do 
        żubrów nie wolno, jest ich na 
        wolności dwieście czterdzieści 
        dziewięć sztuk, jesienią 
        wychodzą na pola po buraki 






        cukrowe, łażą wolno w oparach 
        mgły, zwaliste, brodate... Przy 
        bramie ścisłego rezerwatu 
        strażnik liczy nas palcem i 
        przygląda się podejrzliwie, z tą 
        samą podejrzliwością i urazą, 
        jaką ma u nas w twarzy każdy, 
        kto czegokolwiek pilnuje. 
        Zwłaszcza nasze nogi mu się nie 
        podobają, zerka na nie tak, 
        jakby miały zadeptać najrzadsze 
        okazy przyrodnicze. 
        Podejrzliwość jednak znika i 
        zmienia się w przypochlebny 
        uśmiech, kiedy przez bramę 
        wjeżdża kawalkada ciężkich 
        "kutschy" - wycieczka 
        zagraniczna, którą prowadzi sam 
        dyrektor. 
          Wchodzimy. To las dziwiczy, 
        niczego nie wolno ruszyć, 
        wszystko ma pozostać tak, jak 
        los zrządził. Wiele drzew 
        upadłych, przewróconych przez 
        wiatr i powoli gnijących. Sporo 
        wysokich i cienkich, zgiętych w 
        łuk i czubkiem niemal 
        dotykających ziemi - to te, co 
        przebijając się ku słońcu, 
        zanadto wybujały, a potem 
        zgięły się pod ciężarem śniegu. 
        Już się nie wyprostują. Obok 
        nich drzewka nieduże, ale 
        krzepkie i proste. Te zdążyły 
        się wmanewrować w puszczański 
        bieg po światło i przeżyją. Parę 
        wielkich, starych drzew, żeby je 
        objąć, musi się wziąć za ręce 
        cztery, pięć osób. Największy 
        był dąb Jagiełło, ale runął i 
        pozostały tylko resztki. Nagle 
        olbrzymi baobab na masajskich 
        równinach Athi, las równikowy w 
        Kongo i prastare, gigantyczne 
        sekwoje w Giant Forest w 
        Kalifornii. Karcę się za to 
        wspomnienie i że to tutaj wydało 
        mi się raptem nędzniutkie, 
        rachityczne i żadne. Zaciskam 
        oczy i zmuszam się do powrotu; 
        udało się, znów jestem tutaj. Z 
        prawdziwym wzruszeniem patrzę na 
        wspaniały dąb bartny, którego 
        rana zdołała się zabliźnić i 
        drzewo przetrwało. Taki bartnik 






        miał zwykle od trzydziestu do 
        czterdziestu otworów, ale 
        najwyżej połowa była zasiedlona, 
        bo nie umiano wtedy chwytać 
        rojów. Więc barci nie wyzyskane 
        i nie pogłębiane co roku - 
        zabliźniały się. Później wydano 
        zakaz uprawiania bartnictwa.
          Wchodzimy teraz w olchy, małe 
        bagienka, przy których są 
        siedliska czarnej olchy. Tu 
        przychodzą do wodopoju zwierzęta 
        wczesnym rankiem, albo w dni, 
        kiedy nie ma wycieczek. Są 
        sarny, jelenie, żubry, rysie, 
        dziki karłowate, czasem łoś. 
        Ostatni niedźwiedź zginął w 
        latach sześćdziesiątych, 
        zupełnie wyginął rosomak, 
        fruwająca wiewiórka_polatucha z 
        czymś w rodzaju błoniastych 
        skrzydeł i jedyny jadowity ssak, 
        rzęsorek, ze śmiesznym, 
        wydłużonym ryjkiem. Zobaczymy je 
        już tylko w muzeum, doskonałym 
        zresztą, inteligentnie i 
        przejrzyście skomentowanym, 
        mieszczącym całe malownicze 
        stada wszystkiego co tu biega, 
        pasie się, żeruje, fruwa, pływa 
        i ryje w ziemi. 
          Podchodzimy pod dwa graby, 
        zrośnięte ze sobą, ale nie u 
        dołu, tylko poprzez gałąź. Jest 
        przesąd, że trzeba je obejść w 
        koło trzy razy, wymawiając po 
        cichu jakieś życzenie. Ludzie 
        obchodzili tak skutecznie, że 
        zadeptali korzenie i jedno z 
        drzew umarło. Drugie żyje 
        jeszcze i tą zrośniętą gałęzią 
        podtrzymuje uschniętego brata, 
        któremu się nie powiodło. Może 
        dlatego życzenie - a wielu tu 
        zapewne wypowiada podobne - 
        wciąż się nie spełnia. 
          Jeszcze rezerwat żubrów - dwa 
        spore stada za ogrodzeniem, bo 
        na te wolno żyjące można trafić 
        albo nie, a turystom coś się 
        należy. Żegnamy się z Niemkami, 
        strasznie serdeczne i wzruszone 
        tą leśną, wspólną włóczęgą, 
        koniecznie chciałyby czymś 
        ugościć i obdarować, kiedy już 






        ruszamy, wrzucają nam przez 
        otwarte okno samochodu papier 
        klozetowy!
          W Hajnówce ogromna, nowo 
        zbudowana cerkiew, podobno z 
        darów Białorusinów, rozsianych 
        po całym świecie. Z każdego 
        punktu miasteczka widać jej 
        wielkie, cebulaste kopuły, potem 
        zakrywają je drzewa, długa jazda 
        w przedwieczornym powietrzu, 
        które powoli zabarwia się 
        fiołkowym odcieniem. 
          No i zaczyna się Podlasie. 
        Ziemia uboga, uparta i jak mało 
        która przesiąknięta krwią. 
        Unicką, powstańczą, żołnierską, 
        partyzancką. W zaniedbanym i 
        śniętym jak ryba Janowie 
        Podlaskim - kościół barokowy z 
        tablicą ku czci unitów, 
        pomordowanych w "krwawych 
        nieszporach janowskich", w końcu 
        dziewiętnastego wieku. Pokazuje 
        nam ją skurczona babina, która 
        wygląda, jakby pamiętała tamte 
        czasy. Ołtarz z relikwiami 
        świętego Wiktora, a w bocznej 
        nawie siedzi zadumana postać z 
        białego marmuru. To Adam 
        Naruszewicz, tutejszy biskup. Tu 
        został pochowany, a potem, w 
        mierzwie zdziczałych chaszczy i 
        dwumetrowych pokrzyw, która 
        kiedyś była parkiem - 
        odnajdziemy jego grotę, do 
        której chronił się na medytacje 
        w ostatnich latach życia. 
          Jazda i biwak za wsią o 
        zabawnym imieniu Wierchliś, w 
        prześlicznym, suchym lasku, przy 
        dróżce, którą czasem wraca ktoś 
        motorem do swojej zagubionej 
        wioski, a spod kół pryska mu 
        wszechobecny, żółty piasek. 
        Przychodzi chłopek, pilnujący 
        nocami pobliskiego Pom_u, daje 
        nam do kanistra część swojego 
        zapasu wody i monotonnym głosem 
        opowiada o tutejszej ziemi. A 
        nie zapomijcie odwiedzić Pani z 
        Leśnej - mówi. - Nie taka sławna 
        jak kodeńska, ale też ważna 
        opiekunka Podlasia. Z lasu 
        wychodzi zając, staje słupkiem i 






        przygląda się nam spokojnie. 
        Cicho, sielsko, polsko - na 
        niebo wytacza się duży, 
        spuchnięty księżyc i posypuje 
        wszystko srebrem. 
          Pani Leśneńska, którą 
        odwiedzamy rankiem - nie, wróć, 
        przecież był jeszcze Terespol - 
        smutny, zapyziały, nadgraniczny 
        Terespol, zanurzony jakby w 
        gęstym oparze, czy we śnie, z 
        którego nie chce się obudzić. 
        Wyludnione ulice, tu i tam 
        nieruchawa grupka jakby na coś 
        beznamiętnie czekająca, puste 
        sklepiki, nie ma jajek, mleka, 
        pieczywa, sera, płatków 
        owsianych - niczego. Za miastem 
        zwichrowany, zardzewiały 
        drogowskaz z dwiema strzałkami: 
        na prawo Włodawa, na lewo Moskwa. 
          Więc Pani Leśneńska, którą 
        odwiedzamy rankiem, to mała 
        płaskorzeźba, wykonana w polnym 
        kamieniu. Jego czerwonawy kolor 
        z rzadka tylko prześwituje spod 
        sztywnych, pozłacanych szat i 
        koron. Dzieje tego wizerunku 
        splątane i pełne zmian. 
        Znaleziony w końcu siedemnastego 
        wieku w koronie dzikiej gruszy 
        przez dwóch chłopców pasących 
        bydło - zmieniał wielokrotnie 
        właścicieli. Raz jaśniał 
        nadprzyrodzonym blaskiem, kiedy 
        indziej szarzał i tracił blask. 
        Czasem, jak głosi legenda, 
        płakał prawdziwymi łzami. 
        Opiekowali się nim duchowni i 
        świeccy, arystokraci i ludzie 
        prości. Wędrował po zakonach, 
        był ukrywany w bocznych 
        ołtarzach, wreszcie, już w 
        okresie międzywojennym, powrócił 
        w asyście ogromnej pieszej 
        procesji na Podlasie. Malutkiej 
        Madonnie, zamkniętej w koło o 
        średnicy niespełna trzydziestu 
        centymetrów, towarzyszą Umarli. 
        Uwiecznieni na tablicach, 
        pokrywających ściany kościoła. 
        Największa poświęcona "Praojcom 
        Unitom, którzy pielgrzymowali do 
        sanktuarium w Leśnej tu czerpali 
        siłę do miłowania Boga, Kościoła 






        i Polski". Jest też Ludwik 
        Bittner, dowódca podlaskiej 
        dywizji Ak, i Stefan 
        Wyrzykowski z 34 pułku akowskiej 
        piechoty. Jest, opisany 
        zatartymi literami, mieszkaniec 
        Leśnej, niejaki J. Michałowicz, 
        który padł pod Wiedniem za króla 
        Sobieskiego. Jest ośmiu 
        tutejszych rolników, "którzy 
        polegli odpierając pod wodzą 
        Józefa Piłsudskiego nawałę 
        najeźdźców w latach 1918_#1920". 
        I tegoż wodza kapelan z 
        legionowej brygady, ksiądz 
        Ciepichałł. Jest sztandar 
        Solidarności Leśnej - nazwa 
        miejscowości sprawia, że 
        Solidarność obrasta tu jakby 
        partyzancką legendą. Najkrótsza 
        i najwymowniejsza tablica 
        zawiera napis i dwie daty: "Boże 
        zbaw Polskę 1863_#1983". 
        Pomieszanie tych dat, nazwisk i 
        formacji jest upartym i ciągle 
        powtarzającym się refrenem 
        pieśni o polskim losie, pieśni 
        śpiewanej przez budowle, 
        kościoły, ruiny, a nawet 
        przydrożne krzyże. 
          Z Leśnej - do Kodnia. 
        Pielgrzymka nie rozrzedza się 
        już przez inne wrażenia i 
        obrazy, lecz zagęszcza do 
        maksimum. Maria ulega 
        metamorfozie. Z niepozornej 
        płaskorzeźby w polnym kamieniu, 
        w majestatyczny obraz. Z anonimu 
        - po słynny rodowód: Madonna di 
        Guadalupa, Madonna Gregoriańska. 
        Z gałęzi dzikiej gruszy - do 
        wspaniałej, prywatnej kaplicy 
        papieża Urbana VIII. To stamtąd 
        porwał Ją w religijnym odurzeniu 
        książę Mikołaj Sapieha - bardzo 
        po pańsku, bardzo po polsku, ot, 
        nie mógł wybłagać od papieża 
        upragnionego obrazu w podarunku, 
        więc wziął siłą. W swojej 
        wczesnej książce "Beatum 
        Scaelus", obdarzonej w nowym 
        wydaniu polskim tytułem "Wina 
        błogosławiona" i dostępnej w 
        zakrystii - Zofia 
        Kossak_Szczucka opisuje to 






        sensacyjne wydarzenie, pełne 
        cudów i aktów przemocy, w którym 
        jest i ucieczka przez Alpy, i 
        pościg, i ekskomunika i końcowe 
        pojednanie. Po odbyciu przez 
        księcia pieszej pielgrzymki do 
        Rzymu, papież nie tylko 
        podarował mu obraz, ale zezwolił 
        na zabranie trzydziestu 
        relikwii. Sapieha wziął 
        siedemdziesiąt. Umieszczone są 
        teraz w ołtarzach barokowego 
        kodeńskiego kościoła, a sprawca 
        całej tej burzy, która w połowie 
        siedemnastego wieku przetoczyła 
        się przez Podlasie, sam 
        wymierzył sobie  pokutę. Kazał 
        się pogrzebać w kruchcie 
        kościoła, pod płytą z czerwonego 
        granitu, bez żadnego napisu, 
        tak, aby deptały po nim - 
        bezimiennym - stopy wszystkich 
        wchodzących. My też 
        przechodzimy, nic nie wiedząc, 
        po wytartym, spękanym kamieniu i 
        dopiero kiedy dowiadujemy się 
        wszystkiego od tutejszego Ojca 
        oblata, zatrzymujemy się chwilę 
        przy płycie. Najdziwniejsze, że 
        uprowadzona siłą Madonna już po 
        drodze czyniła cuda i dopiero w 
        Kodniu zajaśniała pełnym 
        blaskiem swoich łask, tak jakby 
        przyjęła tę ziemię za swoją. Nie 
        wiem, ile w tym wszystkim jest 
        egzaltacji i legendy, ale 
        historia pasuje jak ulał do 
        naszej rozwichrzonej tradycji. 
          Później staję przed obrazem. 
        Madonna jest hieratyczna i 
        surowa, mimo cienia uśmiechu, 
        ukrytego w wykroju warg. 
        Ciężkie, zmęczone powieki, 
        spojrzenie w pierwszej chwili 
        jakby obojętne, dopiero w miarę 
        przedłużania z nim kontaktu 
        staje się uważne i przenikliwe. 
        Dzieciątko jakby nalepione, czy 
        sztucznie unoszące się w 
        powietrzu, ma twarz dojrzałą, 
        niemal starą. Jest w tym 
        wizerunku jakaś magia geometrii; 
        dwa równoramienne, nałożone na 
        siebie trójkąty postaci i 
        olbrzymie, regularne koło 






        aureoli, w tonie  
        złotawobrunatnym, z barwami 
        przechodzącymi w siebie 
        niepostrzeżenie, jak w tęczy. W 
        chwili kiedy piszę te słowa, 
        reprodukcja stoi przede mną na 
        biurku, oparta o lampę. Jest to 
        na pewno dzieło sztuki, twór 
        doskonałego malarza. Ale zawiera 
        coś znacznie więcej. Szukam tego 
        z uporem i chwilami odnajduję, 
        chociaż jeszcze nie umiem tego 
        nazwać. Odnajduję nawet tu, w 
        moim pokoju - a cóż dopiero na 
        swoim właściwym miejscu, w 
        przyciemnionym wnętrzu 
        zabytkowego kościoła. Wydaje mi 
        się, że wyjątkowość sanktuariów 
        polega na istnieniu w nich 
        pewnej gęstej, nasyconej 
        przestrzeni. Konkretnej jak 
        zapach czy kolor, chociaż 
        pozornie przezroczystej. Na jej 
        tkankę składa się historia, 
        dawność kultu, wszystkie 
        śpiewane tu pieśni, wszystkie 
        przeżyte uniesienia i wyszeptane 
        modlitwy. Przebrzmiały już, ale 
        w przestrzeni pozostał ich ślad, 
        to one właśnie i wszystkie te, 
        które jeszcze zabrzmią, dają tę 
        niepowtarzalną gęstość 
        powietrza. Człowiek jest w nim 
        trochę odurzony, trochę 
        bezradny, macający na oślep i 
        raz po raz chwytający coś w 
        krótkim, sekundowym błysku; 
        zawsze tak jest w pobliżu 
        tajemnicy.
          Wychodzimy na zewnątrz. Tam 
        długi ciąg tablic i napisów 
        relacjonuje wydarzenie 
        współczesne, też już jednak 
        należące do historii. Po 
        wysłaniu obrazu na wygnanie 
        przez cara Aleksandra II, po 
        jego ukryciu w Częstochowie - 
        odbył się w okresie 
        Dwudziestolecia Niepodległości, 
        a konkretnie w roku 1927, 
        triumfalny powrót Królowej 
        Podlasia do siedziby w Kodniu. 
        Towarzyszyła mu ogromna, 
        wielodniowa pielgrzymka, kolejno 
        dołączały miasteczka i wsie na 






        trasie, a na osobnej tablicy 
        zapisano skład Komitetu 
        organizującego uroczystość. 
        Przewodniczył mu prezydent 
        Ignacy Mościcki, potem następują 
        nazwiska dostojników 
        kościelnych, marszałka Sejmu 
        Rataja i Senatu Trąpczyńskiego, 
        a pod koniec, skromniutko - 
        Maria Rodziewicz - literat i 
        Józef Piłsudski - minister do 
        spraw wojskowych. 
          Tą znaczoną napisami aleją 
        dochodzimy do pięknej, 
        późnogotyckiej świątyni, która 
        była cerkwią zamkową w okresie, 
        kiedy Sapiehowie wyznawali 
        jeszcze prawosławie. Za nią 
        zaczyna się inna niezwykłość, 
        kodeńska Droga Krzyżowa. Jest 
        tworem jednego tylko człowieka, 
        Tadeusza Niewiadomskiego, 
        niewiele wiem o nim, mimo prób 
        nie potrafiłam się dowiedzieć. 
        Profesjonaliści mówią o jego 
        dziele z przekąsem, mnie 
        zaskoczyło rozmachem, ekspresją 
        i siłą wyrazu. Na ogromnej, 
        poparkowej polanie, co 
        kilkanaście metrów przymocowane 
        do starych drzew spadziste 
        daszki, a pod nimi poszczególne 
        sceny, złożone z kilku lub 
        kilkunastu luźno stojących na 
        trawie postaci naturalnej 
        wielkości. Na samym środku 
        polany inna grupa, o nazwie: 
        "Martyrologium". Pośrodku - 
        niemal dwumetrowej wysokości 
        twarz o Chrystusowych rysach, w 
        koronie cierniowej z ludzkich, 
        spazmatycznie powyginanych rąk, 
        na oczach przepaska z 
        odgniecionymi śladami ludzkich 
        stóp. To szlak pielgrzymi, a 
        twarz symbolizuje Polskę. Po obu 
        stronach tłum postaci z 
        ostatniej wojny. Żołnierze 
        różnych bitew, z Września i z 
        obu polskich armii, powstaniec 
        warszawski, rozstrzelany 
        cywil_zakładnik, kobieta, jeniec 
        z Oflagu i z Oświęcimia. Na 
        ziemi, tuż przed Twarzą, leżąca 
        postać z rękami skrępowanymi z 






        tyłu drutem i z dziurę w 
        czaszce. Katyń. Wszystko to 
        opisane literami wyrzezanymi na 
        leżącej obok kłodzie. Tu już 
        trochę za dużo patosu i symboli, 
        ja zapamiętałam prostą i toporną 
        Drogę Krzyżową. To tam właśnie 
        spojrzał na mnie nagle Chrystus, 
        mniej więcej mojego wzrostu, 
        stojący twarzą w twarz. Spojrzał 
        na mnie ciężkim, drewnianym 
        spojrzeniem i coś mi się stało - 
        to spojrzenie zostało we mnie i 
        mogę je w każdej chwili 
        odtworzyć z najdrobniejszymi 
        szczegółami, wśród wysokiej 
        trawy, w świetle przesianego 
        przez liście słońca, w głośnym, 
        monotonnym brzęku owadów.
          Jazda dalej. Na trasie są 
        Siedlce. Tu chodziłam kiedyś 
        przez parę lat do gimnazjum, tu 
        pozostał duży, jasny dom w 
        ogromnym ogrodzie dusznym od 
        kwiatów, najwięcej w nim było 
        róż. Postanawiamy się zatrzymać, 
        jestem trochę podniecona, z 
        początku niczego nie poznaję, bo 
        to i szmat czasu, i duże 
        zniszczenia wojenne, zastąpione 
        nową zabudową. Potem jednak 
        instynkt prowadzi mnie to tu, to 
        tam i robi się mała voyage 
        sentimentale. Nad amboną w 
        kościele świętego Stanisława 
        stoi na kuli anioł - ależ tak, 
        to w niego wpatrywałam się, 
        znużona przydługimi kazaniami 
        mszy szkolnych. Czas się nagle 
        zapada, zaczynam liczyć 
        poprzeczne i podłużne fałdy jego 
        szaty, dokładnie tak, jak wtedy. 
        Nogi same mnie niosą na podwórko 
        Sądu Wojewódzkiego i dopiero 
        kiedy widzę jedno z okien, 
        przypominam sobie, że tam była 
        kancelaria mojego Ojca. W jednym 
        miejscu jest głupio i śmiesznie 
        pusto - właśnie, tu przecież 
        stała barokowa Brama Floriańska, 
        najładniejszy zabytek miasta. 
        Trafiam, jakby przypadkiem, na 
        ulicę gdzie było gimnazjum 
        Królowej Jadwigi, już go nie ma, 
        spaliło się w czasie wojny, albo 






        po. W niedalekim męskim 
        gimnazjum Żółkiewskiego, w 
        bramie, gdzie kiedyś sterczeli z 
        pełnymi wyższości uśmiechami 
        chłopcy ze starszych klas - jest 
        teraz tablica z nazwiskami 
        pomordowanych wychowanków i 
        nauczycieli. Już w ogóle nie 
        można zlokalizować dawnych 
        żydowskich sklepików - jeden z 
        nich nazywał się Śmietnik, 
        zgubiłam tę nazwę, ale 
        posłusznie wróciła - tu było 
        bardzo dużo żydowskiej biedoty i 
        drobnych kupców, cała ta 
        społeczność nadawała charakter 
        miastu, a teraz znikła tak, 
        jakby jej nigdy nie było. To 
        wykreślenie emocjonalne ważnego 
        składnika kultury, brak 
        jakiegokolwiek doń nawiązania, 
        odfajkowanie go jakby z ulgą i 
        skazanie na niebyt, zawsze mnie 
        trochę przeraża, kiedy trafię na 
        tereny "kresowe"... Nasz dom 
        stoi, ale jakby na innej, 
        rozbebeszonej wykopami ulicy, na 
        której wycięto większość starych 
        lip i kasztanów. Ktoś pozalepiał 
        w jego ścianach dziury po 
        pociskach i pomalował je 
        okropną, purchlatą farbą, a 
        wielki ogród znikł. Podzielono 
        go na szereg parceli i 
        zabudowano kiszkami baraków i 
        kostkami z płaskim dachem. 
        Natomiast Jacek jest! Na swoim 
        miejscu, na wieży starego 
        ratusza, atletyczny, lekko 
        przechylony pod ciężarem globu, 
        dźwiganego na ramieniu. Zabawna 
        rzecz, w dzieciństwie był to 
        święty Jacek, tak się o nim 
        zawsze mówiło i myślało. Teraz, 
        od odnalezionej koleżanki z 
        klasy (spod siwiejącyh włosów i 
        drobnych zmarszczek wokół 
        życzliwych oczu dopiero po 
        jakimś czasie prześwituje tamta 
        twarz) - dowiaduję się, że Jacek 
        to było imię ulubionego parobka 
        tutejszej hrabiny Ogińskiej, 
        która w uznaniu jego ogromnej 
        siły, a może i innych zasług, 
        kazała ongiś wyrzeźbić jego 






        postać.
          Chodzę po tych 
        kątach_powrotach, 
        uliczkach_echach, podniecenie 
        powoli opada i myślę, czego tu 
        szukam? Chyba niczego. To, co 
        było trzeba, odnajdywałam 
        stopniowo w różnych innych 
        miejscach i na różnych drogach, 
        nieraz nieprawdopodobnie 
        dalekich, a teraz mojemu 
        chodzeniu towarzyszy przede 
        wszystkim zdziwienie. Że 
        przeszłość układa się w nas 
        warstwami i jedne z nich są 
        ważne, wyraźne, świadome - a 
        inne niewyraźne, płowiejące i 
        któregoś dnia znikające 
        bezpowrotnie. Wystarczy jednak 
        zbieg okoliczności, 
        przyciśnięcie ukrytego guzika, 
        żeby je - pozornie przepadłe raz 
        na zawsze - odsłonić i, o dziwo, 
        rumienią się wtedy na nowo i 
        obrastają rozmaitymi detalami. 
        Tak jak "Ressurection Plant", 
        którą przywiozłam sobie kiedyś z 
        Arizony; szary kłębuszek, który 
        włożony do wody po latach, 
        rozprostowuje gałązki. Jest to 
        spostrzeżenie dość banalne i 
        wszyscy to przeżywają, ale kto 
        przeżywa, odczuwa rodzaj 
        zdziwionego wzruszenia i ma 
        ochotę to zapisać. 
          Tu, w tym właśnie miejscu, 
        nasza wędrówka skręca kark. Na 
        mapie, rozkładanej co wieczór na 
        biwaku, zostaje już tylko droga 
        powrotna, z wetkniętymi w nią, 
        jak rodzynki, paroma nazwami. 
        Ten powrót jest jak podszewka 
        pod przetartym materiałem; raz 
        po raz prześwituje przez jakąś 
        dziurę, objawia się to w pewnej 
        nerwowości, pośpiechu, niepełnym 
        zaangażowaniu w to, co się 
        ogląda i myśleniu o tym, co 
        czeka po przyjeździe. Każda 
        podróż - i bardzo daleka, i 
        całkiem bliska - gubi w jakimś 
        momencie swój wspaniały luz; 
        niby jeszcze trwa, ale są to już 
        dni przedostatnie, nitka odwija 
        się z kłębka z rosnącą 






        szybkością. 
          Więc przelot przez parę 
        podwarszawskich miejscowości z 
        niewysokimi laskami na podłożu 
        suchych mchów, między którymi 
        prześwituje piasek, powracające 
        raz po raz zakola Świdra, 
        "kurortnej" rzeczki stołecznej, 
        na której już pojawiają się 
        strzępki białej piany, znak 
        skażenia. Po drodze zapisuję 
        sobie parę smakowitych 
        haseł_sloganów, 
        które wyległy na pobocza: 
        "Realizacja uchwał Partii - 
        gwarancją rozwoju rolnictwa", 
        "Lepiej niż plan, więcej niż 
        norma!", "Pracując dla kraju 
        pracujesz dla siebie" i "Twoja 
        Ojczyzna ma 40 lat". Pojawił się 
        na krótko taki niesławny, 
        brzmiący jak obelga, afisz i 
        wywołał oburzenie. Chyba to 
        właśnie ten, ale nie jestem 
        pewna, bo został pracowicie 
        podarty i wyskrobany, tak że 
        zostały tylko resztki liter.
          Przelatujemy przez Górę 
        Kalwarię, zbudowaną na planie 
        niewidocznego już dziś krzyża, 
        trochę dłużej zatrzymujemy się w 
        Warce, otoczonej sadami. Kiedyś 
        zaczęła je tu zakładać królowa 
        Bona i miała widać dobrą rękę, 
        bo to był początek istniejącego 
        do dziś owocowego zagłębia. 
        Warka ma swoich własnych, 
        sławnych bohaterów, romantycznie 
        i pięknie usadowionych w 
        historii. Na rynku tablica ku 
        czci podchorążego Piotra 
        Wysockiego, jego ulica i plac, a 
        na podmiejskich łąkach usypany 
        dlań kopiec. Figuruje w 
        przewodniku, ale nie możemy go 
        wyłuskać wzrokiem spośród 
        różnych pagórków i wzniesień, 
        może wiatr go trochę rozwiał, a 
        upływający czas zniżył. W parku 
        Winiarskim pałac rodziny 
        Pułaskich i muzeum jej 
        najsławniejszego syna, 
        Kazimierza. Ładne, trzeba 
        wkładać kapcie, bo podłogi 
        zadbane, w wazonach mnóstwo róż, 






        które wyglądają jak sztuczne, a 
        są prawdziwe, bo taki tu hodują 
        gatunek, o bladofiołkowej 
        barwie. Jedna sala jest polska: 
        pamiątki, dokumenty, na ścianie 
        namalowany przez Chełmońskiego 
        Pułaski walczy o jasnogórski 
        klasztor. Druga sala 
        amerykańska. Na obrazie bitwa 
        pod Savannah, w której odniósł 
        śmiertelną ranę, listy trzech 
        prezydentów: Jeffersona, 
        Washingtona i Lincolna. W innej 
        gablocie trzej inni prezydenci: 
        Nixon, Ford i Carter. Ich 
        podpisy potwierdzają na 
        dokumentach rolę Pułaskiego w 
        historii Ameryki i wagę obchodów 
        jego święta. Towarzyszy nam 
        urzędowa dziewuszka, recytująca 
        lekcję, po paru naszych 
        pytaniach rozkręca się, gubi 
        wyuczony tekst i robi się 
        całkiem sympatyczna. Jeszcze na 
        portretach młodziutki Paderewski 
        i Modrzejewska, park z 
        pomnikiem, jazda, obiad w 
        brzózkach, w porywistym wietrze, 
        z ostatnim słoikiem mięsa i 
        widokiem na pradolinę Pilicy, za 
        którą fioletowieją pasma Puszczy 
        Kozienickiej. 
          Nadchodzi ostatnia noc w 
        Sulejowie. Przyjeżdżamy tam 
        wczesnym wieczorem. Spacer wałem 
        nad Pilicą, wśród wysokich traw, 
        zarośnięty cmentarz i już nas 
        ciągnie pod ogromny klasztor 
        dawnego opactwa cystersów z 
        dwunastego wieku. Jest to 
        przygnębiająca ruina. Fragment 
        pysznych ścian z wtopionymi w 
        nie kolumienkami, a tuż obok 
        inne, podparte stemplem, walące 
        się - wieże pokruszone, jakby 
        pokryte liszajami. Kościół 
        zamknięty, chyba nieczynny, bo 
        przez okna z powybijanymi 
        szybami widać toporne 
        rusztowania. W zabytkowym 
        budynku - probostwo. Naciskam 
        klamkę - otwarte. Cofam się 
        jednak od progu, bo zieje na 
        mnie czarniawa czeluść; moc 
        zwalonych bezładnie gratów i 






        ostry zapach wilgoci, zmieszanej 
        z biedą. Pewno jakiś magazyn. 
        Ale zjawia się stara, zakutana w 
        chustki, babina, wypełza z tego 
        wnętrza jak ze złej bajki 
        Grimma. Ksiądz wyjechał, wróci 
        dopiero w nocy. A gdzie mieszka? 
        - pytam. No jakże, na plebanii - 
        tutaj. Tutaj? Ona nie rozumie 
        mojego zdziwienia, rozgląda się, 
        wzrusza ramionami. No tak, 
        trochę tu nieporządku na dole, 
        bo robić nie ma kto. 
        Przepraszamy i wycofujemy się. A 
        po drugiej stronie dziedzińca 
        odnowiony fragment budowy, w 
        którym jest hotel 
        "Poklasztorze". Odbywają się tu 
        różne sympozja, jest restauracja 
        w przesklepionej komnacie, a 
        nawet kryty basen z podgrzewaną 
        wodą. W tej chwili przebywa tu 
        jakaś grupa z Nrd. Jasnowłose 
        chłopaki w adidasach zapuszczają 
        się w tamtą ruinę, śmieją, 
        pokazują coś sobie palcami i 
        szabrują kawałki drzewa na 
        wieczorne ognisko. Noc na 
        hotelowym parkingu; z jednej 
        strony głośne, drewniane śpiewy 
        Enerdowców, z drugiej podpełza 
        wilgotna, czarna cisza, pełna 
        zaniedbania i smutku.
          O siódmej rano idę na mszę. 
        Zobaczyłam wczoraj kartkę o niej 
        na zaryglowanych drzwiach 
        kościoła i to jedyna okazja 
        dostania się do wewnątrz. 
        Wchodzę w mroczny krużganek 
        klasztorny, z boku migocą 
        chwiejne światełka, przekraczam 
        próg - i na chwilę ucina mi 
        oddech. Niewielka, cudowna 
        kaplica romańska. Też mocno 
        zniszczona, ale widać stanowiąca 
        tu jedyny, bezpieczniejszy azyl, 
        bo zgromadzono w niej wszystko, 
        co się dało. Stare, spatynowane 
        obrazy w ciężkich ramach, 
        rzeźbione ławy, baptysterium, 
        wstrząsający, wczesny krucyfiks, 
        gdzie Chrystus jest tylko 
        umierającym człowiekiem z 
        wybałuszonymi oczami i twarzą 
        wykrzywioną agonią. Środkowy 






        filar podtrzymuje niskie 
        sklepienie krzyżowe, a na 
        podłodze, ustawione jak popadło, 
        przepyszne, drewniane lwy ze 
        spłaszczonymi grzbietami, 
        smoczymi paszczami i skudloną 
        grzywą. Tylko średniowiecze 
        umiało tak rzeźbić zwierzęta - 
        połączenie naturalizmu, 
        baśniowości i świadomej 
        stylizacji. Na zaimprowizowanym 
        ołtarzu palą się świece, inne w 
        stojącym obok świeczniku. To ich 
        chyboczące płomyki zwabiły mnie 
        tutaj i teraz podkreślają 
        jeszcze niezwykłość scenerii. W 
        ławkach dziewięć osób. Jeden 
        zgarbiony, siwy mężczyzna, 
        reszta kobiety - sztywne, bardzo 
        stare i zupełnie nieruchome. Nie 
        słychać ich głosów, nawet 
        szeptów. Nie wiadomo, czy się 
        modlą, czy tylko trwają jak 
        sztafaż starego obrazu, 
        pociągniętego ciemnobrunatnym 
        werniksem. Nawet słowa księdza 
        są ledwie słyszalne i ta 
        stężała, hieratyczna msza jest w 
        tym wnętrzu niewypowiedzianie 
        piękna, a zarazem smutna i 
        całkowicie różna od tego, co się 
        teraz widuje w kościołach; od 
        tych nabożeństw pełnych światła, 
        tłumnych, promieniejących 
        aktywnością i energią. Cofnięcie 
        się w inną, zapomnianą już epokę. 
          Później chudy, zmęczony ksiądz 
        godzi się otworzyć nam na chwilę 
        kościół. Wchodzimy do wnętrza, w 
        którym w 1410 roku modlił się 
        król Władysław Jagiełło, tuż 
        przed wyruszeniem po Grunwald. 
        Dopiero po dłuższej chwili, w 
        chaosie stempli, desek, 
        podartych worków, oberwanych 
        gzymsów i okaleczonych rzeźb - 
        udaje nam się odnaleźć resztki 
        dawnego piękna. Piętnastowieczny 
        krucyfiks, resztki rokokowych 
        stalli, romańską kolumnę z 
        plecionką, barokową ambonę, 
        odsłonięte fragmenty 
        renesansowych fresków. Każdy 
        wiek zostawił tu coś swojego. 
        Pośrodku, na posadzce, leżą w 






        kawałkach zdjęte z chóru, 
        wspaniałe organy. Ksiądz radzi, 
        żeby się przy nich nie 
        zatrzymywać, bo nasycone są 
        silną trucizną, mającą zniszczyć 
        toczące je szkodniki. Stoimy 
        jednak jakiś czas, bo stąd 
        najlepiej widać rozmiar 
        zniszczeń. Ksiądz mówi znużonym, 
        bezbarwnym głosem. Że w 
        podziemiach leżą opaci i 
        tutejsza ludność, pomordowana 
        przez Tatarów. Że po powstaniu 
        styczniowym wjechali do wnętrza 
        ścigający powstańców Kozacy, 
        zabijali, podpalali ołtarze, 
        siekli szablami po posągach i 
        nagrobkach. Że po ostatniej 
        wojnie czeka się już na remont 
        od trzydziestu lat i nic się nie 
        dzieje, ściany tylko podparto i 
        pewne partie zabezpieczono 
        prowizorycznie. Że biskup chciał 
        na to dać pieniądze, ale nie 
        było zgody, a potem znów nie 
        było pieniędzy, bo trzeba było 
        oddać na walący się Sandomierz. 
        Że odrzutowce latają tu nisko, 
        przekraczając barierę dźwięku, a 
        lód na Pilicy wysadza się 
        dynamitem, więc osłabione mury 
        kruszą się coraz bardziej i 
        pękają wciąż w innych miejscach. 
        Nawet walka o uzyskanie tu 
        strefy ciszy jest beznadziejna. 
        Kiedyś prosił specjalnie o tę 
        placówkę, bo studiował historię 
        sztuki i marzyła mu się praca 
        przy ratowaniu wspaniałego 
        zabytku. Teraz siły i marzenia - 
        jak ten mur - wykruszyły się, 
        parafia bardzo biedna, 
        apatyczna, nie wiadomo o co 
        wpierw zaczepić ręce - i tak to 
        jest. 
          Ano, tak to właśnie jest. Już 
        jazda powrotna, coraz szybsza, 
        coraz bardziej obojętna. Czujemy 
        ból głowy i trochę dreszczy, 
        może zatruliśmy się organami? 
        Nitka się rozwija, rozwija, już 
        coraz bliżej końca kłębka, już 
        wjazd na znajome, nie widziane 
        od sześciu tygodni podwórko, 
        otwieranie drzwi garażu, 






        niechętna myśl, że trzeba teraz 
        wszystko rozpakować i 
        pozanosić... 
          Idąc na górę z tobołkami, 
        zamykam oczy i jeszcze raz, w 
        skróconym, intensywnym błysku, 
        wraca do mnie trasa. Zwieńczona 
        koroną sanktuarium, czerwona od 
        gotyckich murów, morska, 
        jeziorna, leśna, posiekana na 
        obrazki sklepionych sal, 
        ganeczków podpartych kamieniem, 
        malowanych okiennic, 
        frasobliwych świątków, płonących 
        w kandelabrach świec - i ruin. 
          Utrwalić to wszystko w oczach 
        i w sercu, póki jeszcze trwa, 
        utrwalić, utrwalić... 
          Przekręcam klucz w zamku i 
        wchodzę do mieszkania. 
          Rok 1985
        
          Autokar
        
          Nigdy nie brałam udziału w 
        wycieczkach autokarowych, 
        takich, co to je zakład pracy 
        organizuje dla pracowników "w 
        ramach wypoczynku świątecznego". 
        Odkąd nagle i dramatycznie 
        przestałam być "pracownikiem", a 
        mój "zakład", kiedyś lubiany i 
        dość dla mnie ważny, już mnie 
        ani ziębi ani grzeje - sama 
        możliwość takiej wycieczki 
        wydawała mi się wykluczona. 
        Przyszedł jednak pewnego dnia 
        znajomy i powiedział, że grupka 
        ludzi z jednego - powiedzmy - 
        biura, chce się wybrać do paru 
        ciekawych miejsc na weekend i 
        może bym z nimi pojechała. 
          Więc jest wczesny ranek, 
        wsiadam do wynajętego autokaru, 
        parę osób znam, reszty nie znam, 
        kiwamy sobie z daleka głowami, 
        uśmiechamy się. Może mili, może 
        nie, w sumie to nie takie ważne, 
        ważniejsze są miejsca, do 
        których jedziemy. Autokar ma tę 
        wyższość nad przedziałem 
        pociągu, że inaczej 
        rozmieszczone są w nim siedzenia 
        i nie jest się wydanym na pastwę 
        ludzkich twarzy. W przedziale 






        nie ma od nich ucieczki, są 
        wciąż naprzeciwko, obserwują i 
        dają się obserwować, podglądają 
        i każą się podglądać, ziewają, 
        żują, przełykają, wpatrują się, 
        gapią, kichają, wycierają nos, 
        kiwają w nagłych drzemkach i 
        bulgocą otwartymi ustami jak 
        imbryki. W autobusie ma się 
        własną, wyizolowaną przestrzeń, 
        widać tylko neutralne tyły głów. 
        No więc jedziemy. Za plecami raz 
        po raz przyciszony szmer głosów, 
        ale właściwie każdy jedzie sam 
        sobie i tak jest dobrze. Mija 
        godzina, może trochę więcej, 
        nagle staje dziewczyna z 
        ciemnymi włosami i zaczyna 
        czytać z małej, niebieskiej 
        książeczki. Nikt jej nie 
        zapowiedział, zrobiła to całkiem 
        naturalnie, ma miły, bardzo 
        młody i dźwięczny głos. Czyta o 
        Licheniu, bo tam właśnie 
        jedziemy. Całkiem dobrze mi się 
        słucha tej dziwnej i pogmatwanej 
        historii. 
          Zaczyna się od pola bitwy pod 
        Lipskiem, gdzie leży umierający 
        Tomasz Kłossowski, dawny 
        właściciel ziemski, później 
        powstaniec, kowal w wiejskiej 
        kuźni koło Lichenia, później 
        wierny do ostatka żołnierz 
        napoleoński. Widzi, idącą do 
        niego przez pobojowisko, kobietę 
        w amarantowej sukni, w koronie - 
        i poznaje Ją, chociaż na ręku ma 
        nie Dzieciątko, ale białego 
        orła, którego tuli do piersi. 
        Mówi Kłossowskiemu, aby 
        przyjrzał jej się uważnie, 
        zapamiętał i odnalazł taki 
        właśnie jej wizerunek, aby 
        ludzie mogli oddawać mu cześć. W 
        zamian za to odzyska zdrowie i 
        wróci w ojczyste strony. 
        Widzenie znika, nadchodzi noc i 
        przedśmiertna gorączka, jacyś 
        ludzie odnajdują żołnierza, 
        zabierają do siebie i leczą z 
        ran. W rok później wraca do 
        swojej kuźni, podkuwa chłopskie 
        konie i wędruje po wsiach i 
        odpustach, szukając wizerunku, 






        ale wszystkie, które spotyka, są 
        inne. Tak mijają dwadzieścia dwa 
        lata. Wracając z pielgrzymki do 
        Częstochowy, widzi we wsi Lgota, 
        na polu należącym do 
        niemieckiego kolonisty, 
        zawieszoną na drzewie tabliczkę 
        z obrazem. Ta sama bolesna 
        twarz, zapamiętana z tragicznej 
        nocy, te same ręce, 
        przyciskające do serca białego 
        ptaka. Niemiec chętnie oddaje mu 
        obraz, przynajmniej ludzie nie 
        będą się tu zatrzymywać i 
        zadeptywać mu pola. Tomasz 
        zabiera go do domu, otacza 
        czcią, ale i sam wie, że czegoś 
        ważnego nie wykonał i obraz 
        jakby przyćmiony, niespokojny, 
        smutny. W osiem lat później 
        przychodzi ponowne wezwanie. 
        Posłuszny mu Kłossowski wynosi 
        wizerunek do grąblińskiego lasu 
        i wiesza w kapliczce na wysokiej 
        sośnie. W dwa lata później 
        umiera. 
          W legendzie_prawdzie pojawia 
        się teraz druga postać; starego 
        wiejskiego pasterza z Grąblina, 
        Mikołaja Sikatki. Tu już są 
        liczne dokumenty, notatki ludzi 
        znających go osobiście, zapisy w 
        księdze parafialnej, listy 
        proboszcza do konsystorza w 
        Kaliszu, świadectwa powoływanych 
        w późniejszym okresie komisji 
        biskupich. Mikołajowi, który w 
        okolicy kapliczki wypasa bydło 
        należące do miejscowych 
        gospodarzy, objawia się Ta, 
        której twarz uwieczniona jest na 
        obrazie. Idzie po prostu 
        wiejską, zakurzoną drogą w 
        obłoczku światła, zatrzymuje 
        się, mówi. Widzenia zaczynają 
        się powtarzać. Są w nich 
        przepowiednie i przestrogi, 
        nawoływania do pokuty i odnowy 
        moralnej, wezwanie skierowane 
        wprost do Mikołaja, aby wszystko 
        przekazywał ludziom i stał się 
        świadkiem. On się ociąga, boi 
        się drwin, jest przekonany, że 
        nikt nie da wiary jego słowom. W 
        końcu zaczyna mówić, ale jest 






        tak, jak przewidywał. Widzenia 
        trwają, widomym znakiem staje 
        się nagłe odmłodzenie pasterza - 
        twarz starego człowieka wygładza 
        się, włosy stają się znów 
        czarne, ciało nabiera 
        sprężystości i siły. Ludzie 
        zaczynają gromadzić się wokół 
        odmłodzonego oraz kapliczki na 
        sośnie, z okolic wyruszają 
        pielgrzymki, ale jest w tym 
        głównie ciekawość i żądza 
        sensacji, las grąbliński zmienia 
        się w rodzaj nieustającego 
        jarmarku, są już handlarze 
        wódką, coraz więcej pijanych. Na 
        wiosnę roku 1852 Mikołaj 
        przekazuje ostatnie ostrzeżenie 
        i zapowiedź kary. Wkrótce potem 
        wybucha epidemia cholery i 
        pustoszy okolicę, na licheńskim 
        cmentarzu składa się co dzień 
        zmarłych w wielkim, odkrytym 
        dole, przesypywanym wapnem. 
        Teraz dopiero następuje zwrot, 
        ludziom widocznie potrzebne są 
        konkrety. Obozowisko w lesie 
        zmienia swój charakter, staje 
        się poważne i modlitewne, 
        następują cudowne uzdrowienia. 
        Błyskawicznie odnawia się 
        kościół parafialny i rozpoczyna 
        budowę nowego, murowanego. 
        Jesienią tego samego roku odbywa 
        się w Licheniu uroczysty ingres 
        Wizerunku, nazywanego teraz 
        Bolesną Królową Polski. Niemal 
        równocześnie wygasa zaraza. 
        Odtąd kult utrwala się, a 
        sanktuarium rozrasta. Z 
        przeszkodami i szykanami w 
        czasie zaboru, swobodnie w 
        międzywojennym dwudziestoleciu. 
          W czasie ostatniej wojny 
        zupełna dewastacja. Proboszcz 
        zostaje wywieziony do Dachau, 
        pomniki rozwalone, porąbane i 
        spalone ołtarze, zrabowane 
        wszystko, co ma jakąkolwiek 
        wartość. Tylko obraz udało się 
        ocalić i ukryć; okoliczności 
        tego niezwykłe, przekraczają 
        ramy szczęśliwego przypadku. W 
        sanktuarium Niemcy robią obóz 
        szkoleniowy Hitlerjugend. 






        Któregoś dnia politruczka Berta 
        Bauer ilustruje swój wykład o 
        przesądach religijnych 
        strzelaniem do krzyża i dziurawi 
        kulami stary krucyfiks z 
        licheńskiego kościoła. W parę 
        godzin później sama ginie od 
        kuli niemieckiego lotnika, który 
        dla zabawy ostrzelał drogę. 
          Po wojnie wizerunek wraca na 
        swoje miejsce, opiekę nad 
        sanktuarium obejmują księża 
        marianie, na Millennium - 
        wybrana spośród wielu innych - 
        Bolesna Królowa otrzymuje korony 
        papieskie, wciąż rośnie ruch 
        pielgrzymkowy, a w księdze 
        wieczystej, zawierającej kilka 
        tysięcy wpisów o doznanych 
        łaskach, przybywają wciąż nowe. 
          Tak wygląda w galopującym 
        skrócie historia tego miejsca, 
        odarta z modlitewnego i trochę 
        naiwnego nastroju, jakim 
        przepełniona jest niebieska 
        książeczka. Ta naiwność ma swój 
        urok, więc przez to i pewnie 
        przez ten miły, dziewczęcy głos 
        - wysłuchałam opowieści z 
        przyjemnością, chociaż nie bez 
        uparcie powracających, 
        wewnętrznych sprzeciwów. 
        Półświadomie, podobnie jak wielu 
        ludzi, pragnących jakichś znaków 
        i interwencji nadprzyrodzonych. 
        Równocześnie, uwikłanie w 
        doczesność i płynący stąd 
        krytycyzm sprawiają, że relacja 
        o każdym takim znaku czy 
        interwencji wywołuje paroksyzm 
        podejrzliwości; wietrzę wszędzie 
        egzaltację, wmówienia płynące z 
        pychy, urojenia płynące z 
        kompleksów, różne nerwice i 
        histerie. Jest w tym i coś 
        jeszcze: pragnienie 
        pozostawienia Tajemnicy 
        tajemnicą, niechęć do nacierania 
        na nią zbyt obcesowo. Bóg musi 
        pozostać zamglony - powiedział 
        mi kiedyś jeden mądry dominikanin 
        i chyba to zdanie 
        wyraziło najlepiej dwoistość 
        moich oczekiwań. Cud, 
        interwencja - to gwałtowne 






        rozdarcie owej mgły, można więc 
        ich półpragnąć, półobawiać się. 
          Tak mi się duma w takt 
        podskakiwań i opadań na 
        nierównej drodze, autobus 
        zatrzymuje się, to już las 
        grąbliński, wysiadamy. Niedaleko 
        od szosy, już nie w puszczy, ale 
        w lasku, przerzedzonym przez 
        różne okoliczne przemysły i 
        cywilizacyjne postępy, stoi 
        spora kaplica, przepołowiona 
        wewnątrz drzewem i zwieńczona 
        nim, jak koroną. To ta sosna, na 
        której Tomasz Kłossowski przed 
        śmiercią zawiesił obraz. Pień 
        niemal przesłaniają vota, sznury 
        paciorków i pęczki tarcz 
        uczniowskich. Działka leśna pod 
        kaplicą jest ogrodzona. Na 
        sztachetach i gałązkach 
        okolicznych drzew setki 
        karteczek i listów. Zawierają 
        prośby i opisy różnych własnych 
        smutków, pisane są i kulfonami, 
        i wyrobionym charakterem pisma, 
        styl staranny lub całkiem 
        prymitywny, cechą wspólną jest 
        jakaś serdeczna poufałość oraz 
        brak dystansu, brak zdziwienia - 
        tak jakby kierowane były do 
        osoby dobrze znajomej.
          Krótki zygzak wspomnienia - 
        moje pierwsze wejście do 
        świątyni japońskiej. Tam też 
        przed wejściem drzewka obsypane 
        bielą. Z daleka wzięłam je za 
        kwitnące wiśnie, bo lubimy 
        wtykać w pejzaż znane nam z 
        lektur stereotypy - ale okazało 
        się, że to paski papieru z 
        wróżbami. Jeżeli otrzyma się w 
        świątyni wróżbę niepomyślną, 
        trzeba ją okręcić na zewnątrz na 
        gałązce drzewa i wtedy się nie 
        sprawdzi. Z tego wspomnienia nic 
        nie wynika, ale bez nich 
        wszystkie kolejno odkrywane 
        krajobrazy byłyby uboższe. 
          Kilkanaście metrów dalej 
        druga, ogrodzona działka, a na 
        niej stół i ławy, duża skarbonka 
        na datki, biało_czerwone 
        chorągwie, kapliczka na słupie 
        jak domek dla ptaków i ogromny 






        kamień z odciśniętymi śladami 
        kobiecych stóp. Zostawić je 
        miała Maryja, ale ponieważ nie 
        ma o nich wzmianki w niebieskiej 
        książeczce, podejrzewam, że to 
        dodatek późniejszy - takie 
        pożądane decorum podobnych 
        miejsc. 
          Między obiema działkami dwa 
        niskie stoliki z rozłożonymi 
        towarami na sprzedaż. Dość 
        brzydkie figurki, plakietki i 
        pamiątkowe obrazki, oraz 
        zupełnie potworne, białe i 
        niebieskie plastykowe Matki 
        Boskie - butelki, z odkręcaną 
        głową w koronie zamiast korka. 
          To wszystko był prolog, a 
        teraz jedziemy kilka kilometrów 
        do właściwego Sanktuarium. 
        Położone jest na wzniesieniu nad 
        jeziorkiem i otoczone wysokim 
        murem. Z jego narożnika, w 
        stronę parkingu, na który 
        zajeżdżają wciąż nowe autokary, 
        patrzy betonowy orzeł z 
        rozpostartymi skrzydłami. 
          Teren jest ogromny i całkiem 
        swoisty, nie przypomina mi 
        żadnego z odwiedzanych dotąd w 
        Polsce miejsc kultu. Zabudowany 
        mnóstwem najróżniejszych i 
        całkiem do siebie nie 
        przystających konstrukcji, tak 
        jak oddzielne miasteczko, czy 
        park atrakcji. Największa bryła 
        to ten dziewiętnastowieczny, 
        wielekroć rozbudowywany i 
        podnoszony z przejściowych 
        upadków, kościół. Eklektyczny, 
        nieładny, za to bogato zdobiony. 
        Od głównego wejścia opadają 
        tarasowato schody i wśród luźno 
        stojących posągów, krzyży i 
        kiosków zbiegają nad sam brzeg 
        jeziora. Tam spory 
        prostopadłościan kaplicy 
        obudowuje cudowne źródło. Kłębi 
        się przy nim cały tłumek, pije, 
        nabiera w pojemniki, tu także 
        koncentruje się handel 
        strasznymi butelkami. Mówiono 
        mi, że podobne są teraz w 
        Lourdes. Kiedy byłam tam jako 
        małe dziecko, butelki na świętą 






        wodę były z pięknego, grubego 
        szkła w siatce z ręcznie 
        plecionej rafii. Jeżeli zastąpił 
        je plastyk, tandeta i sztanca, 
        to znaczy, że świat brzydnie i 
        nijaczeje nie tylko u nas, ale 
        to żadna pociecha.
          Z drugiej strony kościoła 
        zaczyna się właściwe 
        "miasteczko". Drugi, mniejszy 
        kościół z kaplicą Krzyża 
        Świętego, gdzie jest właśnie ten 
        zbezczeszczony przez F~uhrerin 
        Bauer krucyfiks. Robi duże 
        wrażenie w swoim spazmatycznym 
        przegięciu, podziurawiony jak 
        sito śladami współczesnych kul. 
        Tu jest najciszej, nastrój 
        najbardziej skupiony. Za to na 
        zewnątrz zaczyna się urozmaicona 
        promenada, na której tłoczą się 
        grupki indywidualne i spore 
        pielgrzymki, prowadzone przez 
        głos z głośnika. Są tam kaplice 
        różańcowe, grobowce, tablice, 
        płyty pamiątkowe, cela świętego 
        Maksymiliana Kolbe z jego 
        postacią jak z gabinetu figur 
        woskowych, sklepiki z 
        dewocjonaliami, kiosk 
        okolicznościowych wydawnictw, 
        przed którym stoi ogromna 
        kolejka, grób Tomasza 
        Kłossowskiego, grobowiec 
        pasterza Mikołaja - cały w 
        kwiatach i światełkach, oraz 
        "kurhan choleryczny", którego 
        pomniczek z pozacieranym już 
        napisem upamiętnia tamtą, wielką 
        epidemię. Miejsce, ciągnące ku 
        sobie jak magnes i widoczne z 
        każdego punktu - to Golgota, 
        architektoniczny odpowiednik 
        butelek z odkręcaną główką Matki 
        Boskiej. Jest to spore, sztuczne 
        wzgórze, zbudowane z odprysków 
        granitu i kolorowego szkła, 
        osadzonych na sztorc w betonie. 
        Na szczyt prowadzi szeroka, 
        wybetonowana ścieżka, wijąc się 
        wśród - wkomponowanych we 
        wzgórze - kaplic, sztucznych 
        grot, arkad i mostków. Słońce 
        odbija się w kolorowych odpadach 
        z huty szkła i wszystko mieni 






        się jak wielka, kamienna 
        choinka. Potok zadziwionych 
        ludzi, zatrzymując się co 
        chwila, ażeby obejrzeć jakąś 
        niespodziankę - dąży na szczyt, 
        na którym wznosi się spory 
        krzyż. Brzydota tego jest tak 
        wielka, że aż niezwykła i 
        niebanalna. Znów jedno z 
        natrętnych wspomnień, od których 
        dzisiaj trudno mi się uwolnić - 
        ogród historyczno_religijny w 
        Singapurze. Nazywa się Haw Par 
        Villa i został zbudowany przez 
        chińskich braci bliźniaków, 
        którzy zrobili miliardy na 
        słynnej maści tygrysiej i 
        postanowili ofiarować swoim 
        rodakom_emigrantom coś, co 
        przypominałoby im dawną wiarę i 
        historię. Zabudowali olbrzymi 
        teren sztucznymi górami z gipsu, 
        puścili wśród nich strumienie i 
        wodospady, przerzucili ozdobne 
        mostki, odtworzyli stare 
        świątynie i zaludnili wszystko 
        tysiącami postaci ogromnych i 
        malutkich, które rozgrywają 
        historyczne bitwy, wypełniają 
        baśniowe nieba i piekła, oraz 
        składają ofiary bogom. Jest to 
        monstrualny kicz, tak doskonały 
        w swoim gatunku, że niemal 
        ocierający się o dzieło sztuki. 
        Wyszłam stamtąd jak porażona. 
        Tutaj odkrywam echo tego 
        doznania, słabiutkie, ledwie 
        słyszalne - ale jednak echo. 
          I jeszcze sam Wizerunek, siła 
        sprawcza wszystkiego, co tu 
        wyrosło. Jest mały; większą 
        część oprawionego w ramy obrazu 
        wypełnia tło koloru czerwonego  
        wina, chyba z jakiejś tkaniny. 
        Maria ma twarz ciemną, jakby 
        lekko obrzmiałą, przepełnioną 
        cierpieniem. Ciężką, za dużą 
        dla niej koronę podtrzymują dwa 
        anioły, rozpoznawalne dopiero po 
        dłuższej chwili, bo na pierwszy 
        rzut oka cała kompozycja 
        przypomina rozłożyste rogi 
        łosia. Wzrok wędruje niżej, aby 
        objąć postać Dzieciątka - i 
        napotyka orła. Tu przełamuje się 






        coś w reakcji widza. Zastąpienie 
        małego Jezusa symbolem narodowym 
        zaciera różnicę między kultem i 
        historią. Znak ptaka przetwarza 
        wszystkie wypowiadane tu 
        modlitwy, zmusza je do 
        przekroczenia spraw prywatnych; 
        ten szczególny obraz uwypukla 
        odrębny nurt polskiego 
        katolicyzmu. Wychodzę z 
        sanktuarium z mieszanymi 
        uczuciami i sama nie wiem, co w 
        nich przeważa - zaskoczenie, 
        wzruszenie, opór? Coś się jednak 
        dzieje, bo szliśmy właściwie 
        osobno, opuszczaliśmy autokar 
        jako przypadkowa grupa, a 
        wsiadamy do niego jak dobrzy, 
        serdeczni znajomi. Kilka godzin 
        na licheńskim wzgórzu zastąpiło 
        długi nieraz czas, potrzebny do 
        wzajemnego zbliżenia.
          Wczesnym wieczorem 
        przyjeżdżamy do Kruszwicy. 
        Prelekcja w bazylice, później 
        rozmowa. Bierze w niej udział 
        również mała grupka miejscowych, 
        oporna, nieufna, z trudem 
        przezwyciężająca swoje 
        kompleksy. A sama bazylika 
        jeszcze piękniejsza niż za 
        pierwszym razem. Dobra 
        architektura odsłania się 
        stopniowo, zawsze ma w rezerwie 
        niedostrzeżone przedtem detale, 
        zawsze ma jakąś nową propozycję, 
        zarezerwowaną tylko na tę jedną 
        porę roku czy dnia. Czystość 
        linii tego wnętrza i jego 
        gospodarowanie światłem, 
        przekazywanie sobie wśród 
        załamań i sklepień coraz to 
        innych rozbłysków i cieni - 
        działa jak chłodna ręka 
        przyłożona do rozpalonego czoła; 
        wszystko się wewnątrz uspokaja i 
        wycisza. Tylko dużego, naiwnego 
        obrazu na jednej ze ścian już 
        nie ma; skradziono go. 
          Na noc jedziemy do Strzelna. 
        Typowy hotel w małym miasteczku. 
        Dwie, dzielące tę samą, tępo 
        zapatrzoną przed siebie 
        bezczynność, panny z recepcji. 
        Okno się nie domyka, a kaloryfer 






        bez zakrętki. Kran nad 
        mikroskopijną umywalką kaszle i 
        pluje na cały pokój. Woda prawie 
        nie ścieka, więc stale jest na 
        fajansie tłustawy, żółty kożuch. 
        Pościel niby świeża, ale z 
        podejrzanymi paskami zabrudzeń w 
        fałdach; albo pralnia 
        niechlujna, albo tylko 
        przeprasowana "po gościu". 
        Stolik cały w mapach i 
        jaśniejszych krążkach po 
        szklankach, w których zagotowuje 
        się wodę grzałką. Wszyscy to 
        robią, bo co zjeśę i wypić 
        wieczorem w małym, polskim 
        miasteczku, jeżeli się nie chce 
        zagłuszyć smaku zjełczałej 
        sałatki - wódą? W recepcji 
        zjawia się milicjant w mundurze 
        i będzie tu trwał. Pali 
        papierosy, staje w drzwiach i 
        obserwuje ulicę, wraca, obrzuca 
        przechodzących ciężkim od 
        nieufności spojrzeniem, zagląda 
        do książki meldunkowej. Najmniej 
        zainteresowania budzą w nim 
        pijackie poryki i trzaskania 
        drzwiami na pierwszym piętrze, 
        gdzie pewno odbywa się jakaś 
        libacja. 
          Pijemy herbatę, kiedy do 
        pokoju puka ciemnowłosa 
        dziewczyna. Jak skończycie, to 
        przyjdźcie pod dziesiątkę - mówi 
        - pośpiewamy. Kończymy i 
        idziemy. Dziesiątka to duży, 
        ośmioosobowy pokój i wszyscy już 
        są, przysiedli na łóżkach albo 
        na ziemi. Zaczynamy od "Barki" i 
        "Czarnej Madonny", potem całe 
        pielgrzymkowe zestawy, "Pieśń 
        Konfederatów", jakieś dumki 
        ukraińskie (był taki śpiewnik, 
        leżący wśród innych nut na 
        czarnym Bechsteinie w domu 
        mojego dzieciństwa i ze 
        zdumieniem przypominam sobie 
        nagle nie tylko jego pożółkłe 
        kartki i staroświecką stronę 
        tytułową, ale poszczególne 
        słowa, a nawet całe strofki), 
        potem piosenki, które parę lat 
        temu wylały się na Polskę zza 
        różnych zamkniętych bram i 






        trwale weszły w repertuar. 
        Śpiewamy półgłosem, prawie 
        mruczando, czasem jedynie 
        pierwsza zwrotka jest chóralna, 
        a następne nuci pojedynczy głos. 
        Wtedy się samorzutnie powtarza 
        całość, wszyscy uczą się szybko, 
        następnym razem będą już 
        wiedzieć. Jest coś bardzo 
        dziwnego w takiem wspólnym 
        śpiewaniu. Dawniej się od tego 
        odcinałam, te różne wycieczkowe 
        czy imieninowe zawodzenia 
        wydawały mi się obyczajem 
        irytującym, plebejskim w złym 
        sensie, ot, ludziom nie chce się 
        myśleć, nie mają o czym mówić, 
        więc się drą. Teraz to się 
        zmieniło, tym bardziej, że i 
        pobudki śpiewania, i jego 
        repertuar są inne. Jest to jakiś 
        nowy sposób komunikacji, 
        opowiadania się za czymś, brania 
        za ręce. Słowa stają się tym, co 
        rzeczywiście chcemy sobie 
        powiedzieć, a melodia, 
        rozgrzeszająca pewną ich 
        nieporadność, jest konieczna - 
        na przykład nie przyszłoby 
        nikomu do głowy wspólne 
        recytowanie najładniejszych 
        nawet wierszy. Tak sobie cicho 
        śpiewamy przez parę godzin, 
        pokonujemy jakieś dystanse, 
        skądś do siebie wracamy. Potem, 
        na palcach, rozchodzimy się do 
        swoich pokojów. 
          Rano msza w norbertańskim 
        kościele Świętej Trójcy. Nie 
        mogę się skupić, wzrok bez 
        przerwy ucieka na boki i 
        przyczepia się, chociaż na 
        chwilę, do niezwykłego zjawiska. 
        W tym romańskim kościele z 
        dwunastego wieku, przebudowanym 
        gruntownie w dobie baroku - 
        dokonano tuż po wojnie 
        fascynującego odkrycia. 
        Odnawiając potężne, międzynawowe 
        filary, zorientowano się, że są 
        one tylko obudową i kryją coś w 
        środku. Gdy je rozebrano, 
        ukazały się cztery zachowane w 
        idealnym stanie kolumny 
        romańskie. Jedna dość skromna, 






        ukośnie żłobkowana, gdyż miała 
        pęknięcie i uznano widocznie, że 
        nie należy w niej kuć 
        ornamentów, aby rysy nie 
        pogłębiać. Dwie stojące bliżej 
        ołtarza - przecudne, jasne i 
        pokryte od dołu do góry 
        wspaniałą romańską rzeźbą 
        figuralną. Kolumna południowa - 
        a południe w świątyni grupować 
        miało to, co dobre i wzniosłe, 
        podczas kiedy północ to, co złe 
        i skażone - to personifikacja 
        cnót. Północna - przywar. 
        Ikonograficznie przypominają 
        dawne trraktaty teologiczne, 
        zwłaszcza traktat św. 
        Hildegardy z Bingen o cnotach i 
        przywarach. Owe moralizatorskie 
        traktaty przeznaczone były dla 
        zakonów, przypuszczalnie 
        norbertanki ze Strzelna musiały 
        również je posiadać i w oparciu 
        o nie zlecić pracę warsztatowi 
        rzeźbiarskiemu. Każda z 
        malutkich postaci włożona jest w 
        łuk malutkiej arkady. To owe 
        średniowieczne "prawo ramy", 
        czyli podporządkowanie kształtów 
        ludzkich, zwierzęcych i 
        roślibnnych temu elementowi 
        architektonicznemu, w który są 
        wkomponowane. Całość to jakby 
        architektura w architekturze, 
        kolumna_matka, opasana rytmem 
        malutkich kolumienek, 
        wypełnionych kamiennym życiem. 
        Nie mogę od tego oderwać oczu, 
        na siłę zwracam je do ołtarza, a 
        potem myślę, że takie zachwycone 
        patrzenie też może być rodzajem 
        modlitwy. 
          Romańskie Strzelno miało coś 
        więcej do ofiarowania. W kilka 
        lat później odsłonięto dwa 
        pyszne tympanony z Chrystusem w 
        Majestacie, i Chrystusem, 
        któremu towarzyszy postać 
        fundatora. A na tym samym 
        dziedzińcu wcześniejsza jeszcze 
        od romańskiego kościoła rotunda 
        świętego Prokopa. Tak jak tam 
        było strzeliście, biało i 
        radośnie, tak tu mrocznie i 
        tajemniczo. Grubość murów i 






        surowość wnętrza przypominałaby 
        fortecę, gdyby nie to, że 
        rotunda jest malutka, niemal 
        kieszonkowa. Po królewsku jest 
        obdarowany ten dziedziniec w 
        Strzelnie... 
          Z jego obrazem pod powiekami 
        ruszamy dalej. Trochę jazdy i 
        Kazimierz Biskupi. To wieś w 
        powiecie konińskim, która byłaby 
        taka jak inne, gdyby nie to, że 
        zdominowały ją trzy gotyckie 
        kościoły i pewne wydarzenie, 
        które miało miejsce w samych 
        początkach naszych dziejów. 
        Bolesław Chrobry sprowadził z 
        Rawenny dwóch misjonarzy, Jana i 
        Benedykta, uczniów świętego 
        Romualda - aby nawracali 
        Wieletów. Dołączyło do nich 
        trzech misjonarzy polskich: 
        Mateusz, Izaak i Krystyn. 
        Wszyscy przeszli do historii pod 
        mianem Pięciu Braci Polskich. Po 
        misjonarskich wyprawach do Prus 
        osiedli tu właśnie, w lasach 
        otaczających dzisiejszy 
        Kazimierz - jako eremici. Wieść 
        głosi, a Gloger w "Encyklopedii" 
        ją potwierdza, że Bolesław 
        Chrobry osobiście ich w tej 
        pustelni odwiedził i hojnie 
        obdarował. Odesłali mu te dary, 
        nieprzydatne w eremie, ale nie 
        uwierzyli w to rozbójnicy z 
        okolic. W 1003 roku napadli na 
        pustelnię i po torturach 
        zamordowali wszystkich pięciu. 
        Ciała ich, pierwotnie pochowane 
        na miejscu, przeniesiono później 
        do Gniezna. Pod koniec 
        szesnastego wieku dla 
        upamiętnienia tego wydarzenia 
        wzniesiono w osadzie Kazimierz 
        pięć kościołów. Dwa z nich 
        uległy zniszczeniu, trzy 
        pozostały. 
          W jednym z nich, parafialnym, 
        położonym w środku wsi, 
        spotykamy młodego księdza, a 
        może brata ze Zgromadzenia 
        Świętej Rodziny. Jest wyraźnie 
        ucieszony naszą wizytą, 
        widocznie niewielu tu 
        odwiedzających. Prowadzi nas 






        najpierw na cmentarz, gdzie jest 
        stary kościół drewniany, votum 
        dla jednego z Braci Polskich. 
        Zamknięty, nie sposób się 
        dowiedzieć, czy są możliwości 
        dostania się do wnętrza i kto ma 
        klucz. Chodzimy po cmentarzu, 
        jest tu podobno sporo starych 
        grobów. Odnajdujemy jednak tylko 
        parę z okresu ostatniej wojny i 
        dwudziestolecia, reszta znikła, 
        bo umarli się śpieszą, a miejsc 
        na cmentarzach jest mało, więc 
        nowe połyka dawne. Lastryko, 
        beton, odklejające się płytki ze 
        sztucznego tworzywa; współczesne 
        cmentarze coraz bardziej 
        przypominają łazienki w nowym 
        budownictwie. 
          Teraz do klasztoru. Położony 
        na uboczu wioski i górujący nad 
        nią, ma urok charakterystyczny 
        dla tych wszystkich budowli, 
        które powstawały nie od razu. 
        Budowniczowie starzeli się i 
        umierali, zmieniały się style i 
        obowiązujące gusty, a przecież 
        taki narastający stopniowo 
        kompleks nie tracił 
        jednorodności. Tu też tak jest. 
        Od szesnastowiecznego, 
        gotyckiego kościoła, 
        upamiętniającego innego z Braci, 
        poprzez wieże, kaplice, mury 
        klasztornego budynku, aż po 
        dziedziniec obiegający spokojnym 
        rytmem krużganków - wszystko 
        jest harmonijne i spójne. 
        Idziemy do muzeum - popędza nas 
        zakonnik. Myślę, że to będą 
        jakieś stare obrazy, sprzęty i 
        szaty liturgiczne, a to 
        nieoczekiwany haust egzotyki. 
        Stłoczone w sporej sali 
        obrzędowe maski, batiki, 
        sylwetki z jawajskiego teatru 
        cieni, ludowe instrumenty, 
        posążki, inskrypcje w dziwnych 
        alfabetach, odłamki raf 
        koralowych, muszle. Mój 
        pożegnany już, najdalszy świat 
        przychodzi do mnie nagle w małej 
        wiosce. Zgromadzenie Świętej 
        Rodziny prowadzi misje, głównie 
        w Indonezji, a także w Ameryce 






        Łacińskiej i Afryce - a to są 
        podarunki i pamiątki od 
        tubylców. Każdy z tych 
        przedmiotów ma własny życiorys i 
        ta ogromna droga, którą przebył 
        - od rozsianych po świecie 
        wspólnot do polskiej wsi - jest 
        drogą bardzo osobistą i 
        serdeczną. Brat opowiada o niej, 
        w pewnej chwili robi znak krzyża 
        i zaczyna modlitwę. Śpiewne, 
        niezrozumiałe słowa. To "Ojcze 
        nasz" po malajsku. Brat już tam 
        był? - pytam. Nie - kiwa głową z 
        wyraźnym żalem - jeszcze stąd w 
        ogóle nie wyjeżdżałem. Ale 
        przygotowuję się i uczę, uczę... 
          Boczną drogą do Bieniszewa, 
        wyboje, gęsty, niewysoki las po 
        obu stronach drogi, dość stromy 
        podjazd, na wzniesieniu klasztor 
        kamedułów, otacza go wysoki mur 
        i ucina cały widok z wyjątkiem 
        samych czubków wież. Potężna 
        brama, w wizjerze oko, potem 
        mnich w habicie uchyla drzwi - 
        wolno wejść tylko mężczyznom. 
        Prawie jak na górze Athos. 
        Czekamy pół godziny z nosem przy 
        bramie, usiłując wypatrzyć jakąś 
        szparę, ale wszystko szczelne. 
        Mężczyźni wracają, trochę 
        zawiedzeni, bo weszli zaledwie 
        na dziedziniec i na próg 
        kościoła; resztę można zobaczyć 
        tylko w czasie nabożeństwa. 
          Postanawiamy zajechać jeszcze 
        do Konina. Właściwie do Nowego 
        Konina, pośpiesznie 
        wzniesionego blokowiska, które 
        musiało wchłonąć nagły przyrost 
        ludności. Są już dziesiątki 
        takich dzielnic i całych miast, 
        goniących z trudem i z zadyszką 
        wielki przemysł. Wszystkie te 
        miasta czy dzielnice są do 
        siebie podobne. Z daleka jawią 
        się jak niski, kamienny wał, 
        niemal jednolity. Z bliska 
        trochę się to rozrzedza; tu 
        Sam spożywczy, tu kostka 
        przedszkola, tu parę drzewek 
        podeschniętych i wątłych, tu 
        trawnik łysiejący ścieżkami 
        wydeptanymi "na skróty", tu 






        betonowa koncha, w której na 
        wiosnę posadzono jakieś kwiaty, 
        nie podlano i została szara, 
        skawalona ziemia. Ów wał, który 
        na horyzoncie wydawał się - mimo 
        swojej brzydoty - imponujący, 
        karleje poprzez swoją tandetę i 
        lichość. Zacieki, plamy, nie 
        zamykające się drzwi do 
        odrapanych klatek schodowych, 
        balkonowe wnęki pomalowane 
        okrutnym kolorkiem, już 
        złuszczonym, pojemniki na śmieci 
        zionące kwaśnym odorem, a obok 
        sterty odpadków, które się nie 
        mieszczą - myślę jak te osiedla 
        będą wyglądały za kilkadziesiąt, 
        za sto lat. Przecież nie 
        rozpadną się w całości niestety, 
        tylko pozostaną. W postaci 
        straszliwych ruder, 
        wstrząsających slumsów, którymi 
        już, u progu swojego istnienia - 
        zaczynają się stawać. Jest 
        jeszcze coś. Te blokowiska nie 
        mają szans uzyskania jakiejś 
        indywidualności, lokalnego 
        kolorytu, własnego oblicza - bo 
        niby jak? Są i będą identyczne 
        na Podbeskidziu, Pomorzu, czy 
        Górnym Śląsku, nic nie powiedzą 
        o ludziach, którzy je 
        zamieszkują, odwrotnie - 
        ujednolicą tych ludzi na siłę. 
        Owe miasta supernowe, a już 
        starzejące się błyskawicznie, 
        jak ciężko chore dzieci z 
        pomarszczoną i zwiotczałą skórą. 
          W takim to Nowym Koninie 
        wpadamy na chwilę do 
        Chrześcijańskiego Ośrodka 
        Kultury, kompleksu, który 
        powstał w niewiarygodnym tempie 
        poprzez połączenie improwizacji, 
        uporu i ofiarności. Ciąg izb 
        katechetycznych, świetlice, 
        biblioteka, garderoby, wielki, 
        dwupoziomowy kościół. W dolnym 
        jest surowiej i skromniej, górny 
        aż poraża wielkością wnętrza i 
        mnogością technik dekoracyjnych. 
        Wśród tych stylizowanych 
        witraży, drzewa, ceramiki, 
        metalu, wśród ludzi wodzących po 
        tym oczami i szeptem 






        przekazujących sobie wrażenia 
        (teraz, kiedy nie ma 
        nabożeństwa, grupy wyglądają na 
        wycieczki, które przyszły 
        obejrzeć kościół, o którym się 
        mówi) - stoję sobie w milczeniu 
        na balkonie i myślę, że 
        współczesna architektura 
        sakralna nie potrafiła się chyba 
        jeszcze odnaleźć. Na całym 
        świecie i we wszystkich 
        religiach świątynia była jakby 
        koroną połączonych sztuk. 
        Składano tam w darze wszystko, 
        co najlepsze: największą 
        inwencję, najśmielsze techniki 
        budowlane, najświetniejsze 
        malarstwo i rzeźbę, 
        najkosztowniejsze i najtrwalsze 
        materiały. Tylko że kiedyś 
        wszystkie te elementy łączyły 
        się w ogólną harmonię. Cel, 
        jakiemu miały służyć, 
        porządkował je, był nadrzędny i 
        jasny, rozumiał go i czuł nie 
        jeden architekt, ale całe ekipy 
        budowniczych, malarzy, 
        dekoratorów - które następowały 
        po sobie - i nic się przez to 
        nie rozpadało w samym dziele. 
        Dla mnie, w świecie 
        chrześcijańskim taki kościół 
        skończył się wraz z barokiem. 
        Mimo swego niepokoju, 
        przeładowania i teatralności ten 
        styl wciąż jeszcze nie 
        rozpraszał, ale koncentrował, 
        forma wciąż jeszcze była 
        służebna wobec tego, co działo 
        się wewnątrz. Potem przyszedł 
        chłodny klasycyzm, smętne 
        powtórki stylów "historycznych" 
        i cała ta wielka, pulsująca 
        różnorodność, którą dla wygody 
        określamy jednym mianem 
        architektury nowoczesnej. Wśród 
        nowych technik, tworzyw i 
        możliwości zgubiła się wąska i 
        trudna ścieżka wiodąca do 
        sacrum, kiedyś odnajdowana 
        bezbłędnie, niemal 
        instynktownie. Widziałam wiele 
        nowoczesnych kościołów i świątyń 
        na świecie. Tylko dwukrotnie - w 
        Corbusierowskiej Kaplicy 






        Ronchamps we wschodniej Francji 
        i w Sanctuario w małym, 
        peruwiańskim porcie Paita - 
        miałam uczucie, że trafiam na 
        ślad tamtej ścieżki. Czuło się 
        tam obecność i przede wszystkim 
        potrzebę modlitwy; we wszystkich 
        innych wnętrzach, często 
        pięknych, zaskakujących, 
        pomysłowych - można było robić 
        wszystko: i modlić się, i 
        oglądać spektakl czy wystawę, i 
        dyskutować, i brać udział w 
        wiecu, a nawet tańczyć... 
          Dziś także, w tym imponującym 
        przecież kościele, myślę o 
        różnych bardzo świeckich 
        sprawach, a potem staram się 
        zgadnąć, ile jeszcze czasu 
        minie, zanim odnajdzie się 
        pozasypywane ślady. 
          Idziemy jeszcze do zbudowanej 
        na skraju kompleksu i 
        najmłodszej tu Auli im. Księdza 
        Jerzego Popiełuszki. 
        Amfiteatralna widownia, scena, 
        zaplecze. Tutaj, parę miesięcy 
        temu, w trakcie dyskusji po 
        mojej prelekcji, kilkanaście 
        osób wstało nagle i opuściło 
        salę. Zrobiło mi się przykro, bo 
        wzięłam to za dezaprobatę, a 
        potem się okazało, że to rolnicy 
        z pobliskich wsi, którzy muszą 
        zdążyć na ostatni autobus. 
        Przyjeżdżają tu regularnie, 
        tłukąc się po nocy i wędrując do 
        odległego dworca, zamiast 
        siedzieć w gospodzie Gs_u, a 
        grupa ich stale się powiększa. 
          Wracamy do autokaru. Teraz już 
        tylko mrok za szybami i parę 
        godzin nieprzerwanej jazdy do 
        domu. Ktoś próbuje zaintonować 
        piosenkę, ale gaśnie ona po 
        kilku strofkach. Przyszedł czas 
        rozmów. Niektórzy zmieniają 
        miejsca, przesiadają się do tych 
        mniej znanych, żeby ich poznać 
        lepiej. Jest jakiś pośpiech, 
        chęć utrwalenia nawiązanych 
        kontaktów, zapewnienia im 
        dalszego ciągu. Do mnie 
        przysiadł się bardzo młody 
        człowiek, blady, z typowym 






        zarostem. Rozmowa zaczyna się od 
        urywkowych wrażeń z dwóch 
        minionych dni, od próby 
        utrwalenia różnych 
        zasygnalizowanych tropów. 
        Nieoczekiwanie przeradza się w 
        namiętny monolog, jakieś 
        pogmatwane, spontaniczne 
        zwierzenie. Jest w nim 
        przeszłość - niedobra - jak sam 
        mówi, powtarza to parokrotnie ze 
        zmarszczonymi brwiami - bardzo 
        niedobra, dużo w niej win. Jest 
        nagle odkryty sens owych win, 
        przełamanie od lat utwardzanej 
        bariery, otwarcie się, 
        chłonięcie czasu, który 
        nadszedł, i zmian, które ze sobą 
        przyniósł. Jest olśnienie i 
        poczucie spójni, potem stopniowe 
        odkrywanie w sobie warstw 
        nieznanych, wymiar duchowy. 
        Opowieść jest długa i często 
        bardzo niejasna, ale nie 
        zatrzymuję się przy tych 
        niejasnościach i dopowiadam je 
        sobie po swojemu, wzrusza mnie 
        to zaufanie i czuję coś w 
        rodzaju wdzięczności. Czasem 
        rozglądam się. Wydaje mi się, że 
        wszędzie toczą się trochę 
        podobne rozmowy, świadczy o tym 
        wyraz twarzy, spojrzenie, jakieś 
        przejęcie i intensywność. Przy 
        tym głosy nie podnoszą się, są 
        ściszone, wnętrze autokaru nie 
        hałasuje, ale brzęczy leciutko 
        jak pracowity ul, nikt się nie 
        kiwa, nie drzemie, wszyscy są 
        dobrze pobudzeni. 
          Cztery godziny mijają 
        niepostrzeżenie, już miasto, 
        ludzie kolejno wysiadają, 
        żegnają się z ogromną 
        serdecznością, nie na długo 
        chyba - mówią - trzeba to 
        koniecznie powtórzyć - już rodzą 
        się pomysły nowych tras. 
          Kiedy przychodzi kolej na 
        mojego partnera, ściska mnie 
        silnie za rękę. - To były 
        wspaniałe dwa dni - mówi - 
        wspaniałe! Tyle jest jeszcze do 
        zobaczenia. A w końcu mniej 
        ważne są same miejsca, 






        najważniejsze z kim się jedzie. 
          Zabawne, kiedy wsiadałam do 
        tego autokaru, pomyślałam akurat 
        odwrotnie. Prawda jest pewnie 
        gdzieś pośrodku. 
          Rok 1985
        
          Trzecia trasa
        
          Trzeci raz. Jaki to już kawał 
        czasu, zagęszczonego i 
        ciężkiego, został za mną. Po raz 
        trzeci wyruszamy na nasze 
        polskie wakacje i przypominam 
        sobie nastrój, w jakim 
        rozpoczynałam te pierwsze. 
        Rozgoryczenie, poczucie krzywdy, 
        że mi zabrano mój kolorowy 
        świat. Świadomość, że to tutaj - 
        to ersatz, wakacje ze sztucznego 
        tworzywa i że, aby ich już sobie 
        do końca nie popsuć, trzeba 
        robić dobrą minę do złej gry. 
        Więc pakowanie się bez 
        przekonania, udawanie dobrego 
        nastroju, szarość, szarość 
        leżąca na wszystkim jak gruby 
        nalot kurzu. Ten nalot szybko 
        zaczął opadać i ustąpił miejsca 
        wzruszeniu i odkryciu czegoś 
        bardzo bliskiego, tak bezmyślnie 
        lekceważonego przez wiele lat. 
          Drugi wyjazd był już inny. Ale 
        dopiero ten trzeci odzyskał 
        pełną intensywność barw, stał 
        się prawdziwą podróżą. Jestem 
        podniecona i szczęśliwa jak 
        dawniej, wiem już co mnie może 
        czekać, ile można odkryć, ile 
        będzie falowania i zmienności: 
        gniewy, bóle, sprzeciwy - a tuż 
        po nich akceptacje, związki 
        głębokie, małe olśnienia. Słowem 
        podróż prawdziwa, chociaż nie 
        rozciągnięta na wiele tysięcy 
        kilometrów. 
          Wyjeżdżamy w niedzielę rano, 
        po wczesnej mszy; dobrze, że to 
        się tak zaczyna. Już po 
        kilkunastu kilometrach jazdy 
        opada z nas miasto, przestaje 
        uciskać jak obręcz. Dziwna 
        rzecz: Wrocław przecież zielony, 
        przestronny, urlopowo 
        wyludniony, a jednak dusi. Może 






        po prostu dlatego, że to stałe 
        miejsce pobytu, gdzie usadowiły 
        się wszystkie obowiązki, sprawy, 
        interesy, wciąż ktoś dopada, 
        czegoś chce, albo choćby może 
        dopaść i zechcieć, a to już 
        wystarczy. 
          Pierwszy przystanek - Wieluń. 
        Odwiedzamy Matkę Boską 
        Pocieszycielkę. Już w ubiegłym 
        roku weszliśmy na trasę 
        sanktuariów, odkryliśmy ich 
        piękno i moc oddziaływania. 
        Potem udało się kupić 
        ilustrowany przewodnik po 
        Sanktuariach Maryjnych, wydany 
        przez Siostry Niepokalanki z 
        Szymanowa. W czasie zimowych 
        wieczorów tak ułożyliśmy trasę, 
        aby tych miejsc znalazło się na 
        niej jak najwięcej. 
          W bocznej kaplicy Kolegiaty, 
        ufundowanej przez Kazimierza 
        Wielkiego, koronowany wizerunek. 
        Madonna ma twarz zadumaną, 
        macierzyńsko zatroskaną, w ręku 
        trzyma różę, a u Jej stóp klęczy 
        fundator siedemnastowiecznego 
        obrazu, przeor augustianów. Obu 
        tych fragmentów nie widać, 
        zakrywa je srebrna 
        blacha_sukienka, rzeźbiona w 
        ornamenty roślinne. Szkoda mi 
        tej róży, to rzadki motyw, jak 
        pięknie brzmiałoby nazwanie: 
        Matka Boska Różana. Wejście do 
        kaplicy na razie zamknięte, bo 
        przed głównym ołtarzem odbywa 
        się zbiorowy chrzest. To jest 
        zakorzenione w kulcie Wizerunku; 
        wierzy się, że sprawuje on 
        szczególną opiekę nad dziećmi. 
        Dwadzieścioro niemowląt, beciki, 
        falbanki, rodzice i chrzestni. 
        Ksiądz dobrotliwie kieruje 
        ceremonią: teraz mamusie biorą 
        dzieci, teraz ojcowie zapalają 
        świece od paschału... Każda 
        różowa główka_bąbelek polana 
        jest wodą z dzbanuszka, inny 
        ksiądz namaszcza je olejem. 
        Dzieci popłakują unisono, 
        kładzie im się białe kapturki, 
        potem następuje obchód ze 
        słowami: podajcie im białą 






        szatę. Różne te szaty - i zwykłe 
        białe koszulki, i wiotkie, 
        haftowane sukienki, nawet małe, 
        białe serwetki, obszyte koronką. 
        To symbol czystości, a świeca 
        to symbol wiary - tłumaczy 
        ksiądz. Podchodzą teraz do 
        paschału ojcowie, większość 
        brzuchata pomimo młodego wieku, 
        ubrani w czarne garnitury, albo 
        tylko w białe koszule, jeden 
        ciemny, kędzierzawy, z typowo 
        cygańską urodą. Kiedy wracają 
        pojedynczo, osłaniają świecę, 
        żeby przypadkiem nie zgasła - 
        mają przez chwilę swoją solówkę. 
        Wzrok ludzi w kościele 
        koncentruje się tylko na nich. 
        Peszy ich to, a innym pochlebia, 
        uśmiechają się niepewnie, puszą 
        - każdy ma jakąś swoją grę w 
        ciągu tej minuty przejścia, cała 
        parada zachowań i charakterów. 
        Jeszcze wspólna modlitwa i 
        podejście z dziećmi do Cudownego 
        Obrazu, żeby je oddać pod 
        opiekę. Dziwne to zbiorowe 
        podarowanie światu dwudziestu 
        malutkich chrześcijan; coś się 
        zaczyna, dwadzieścia losów 
        ludzkich będzie teraz biec po 
        swojemu, szczęśliwie i 
        nieszczęśliwie, z sensem lub bez 
        sensu. Którzy z tych przejętych 
        ważnością chwili ojców, które z 
        tych wystrojonych, wzruszonych 
        matek - zrozumieją najgłębszy 
        sens tego, co tu się stało i 
        zdołają to zatrzymać, utrwalić? 
          Wyjeżdżamy z Wielunia, ładne 
        lasy, za wioską Krzeczów 
        strzałka i zjazd na leśny 
        parking "Boryna". Pyszny 
        zakątek. Leży w pewnej 
        odległości od szosy, a i ta nie 
        specjalnie ruchliwa, bo to żaden 
        ważny szlak turystyczny. Duża 
        polana_łąka z pieńkami do 
        siedzenia wokół większego 
        pnia_stołu. Już posadzono obok 
        szybko rosnące jarzębiny, żeby 
        dawały cień. W brzozowym lesie - 
        a brzoza ze swoją cudowną, 
        malarską korą i koroną drżącą 
        przy najmniejszym podmuchu 






        wiatru, znacząca rozsiane groby 
        wszystkich naszych powstań i 
        wojen, to dla mnie najbardziej 
        polskie z drzew - też parę 
        takich siedzisk z pieńków i duże 
        stoły pod wiatą, żeby móc się 
        schronić przed deszczem. Dwa 
        ogromne pojemniki na śmieci, 
        więc nie ma wszędzie papierów i 
        puszek po konserwach. Nawet, o 
        dziwo, mały klozecik, schowany w 
        kępie drzew. Całkiem czysty, 
        tylko drzwi nie ma, pewno 
        turyści wyjęli na ognisko, bo po 
        co się męczyć zbieraniem chrustu 
        w lesie? Wszystko dyskretne, 
        zasłonięte zielenią, widać mało 
        osób tu skręca, bo jesteśmy 
        zupełnie sami. Zastanawiałam się 
        nieraz, czy przypadkiem nie 
        tropię głównie zjawisk 
        negatywnych, czy z jakąś 
        zapiekłą goryczą i żalem nie 
        szukam potwierdzenia 
        postępujących zniszczeń. A 
        przecież nie. Cieszy mnie 
        naprawdę i głęboko każda rzecz 
        dobra i z sensem. Cieszy mnie 
        ten nieznajomy, troskliwy 
        gospodarz, który zrobił to 
        wszystko, nie żeby odfajkować, 
        wykonać polecenie i ustawić coś 
        na odwal, ale z myślą o 
        krajobrazie i o ludziach. Może 
        jakiś sołtys z pomyślunkiem, 
        może wrażliwy nauczyciel, który 
        przekonał i pomógł, może nawet 
        sekretarz gminny, wszystko 
        jedno, niech mu za to Pan Bóg da 
        zdrowie. Cieszymy się tym lasem, 
        brzękiem owadów, ciszą, 
        marudzimy z obiadem, żeby pobyć 
        dłużej.
          Późnym popołudniem sanktuarium 
        w Gidlach. Ta, najmniejsza z 
        koronowanych, figurka ma tylko 
        dziewięć centymetrów wysokości. 
        Wioska też nieduża, naprzeciw 
        alei prowadzącej do klasztoru - 
        gospoda, a przed nią zatacza się 
        paru już dobrze podlanych 
        wiejskich rycerzy. Właśnie tu i 
        właśnie w sierpniu. Smętnie. 
          Wielki, bogaty, barokowo 
        zdobiony kościół, w kruchcie 






        tablica ku czci poległych 
        akowców, którzy stąd pochodzili 
        i tutaj walczyli. Tę świątynię i 
        drugą, o wiele wcześniejszą, 
        modrzewiową - odwiedzali 
        królowie polscy, Władysław IV i 
        Jan Kazimierz, a Michał Korybut 
        Wiśniowiecki ofiarował jako 
        votum złoty relikwiarz. Kaplica 
        na miejscu znalezienia figurki 
        (1516) jest akurat w remoncie, 
        przeniesiono więc Matkę Boską do 
        innej. Śliczny, srebrny, 
        zwieńczony koroną ołtarz, w jego 
        centrum coś jakby duża monstrancja - 
        srebrzyste, ażurowe słońce. W 
        jego sercu figurynka tak 
        maleńka, że kto by nie był 
        uprzedzony, nie dostrzegłby, że 
        tam coś w ogóle jest. 
        Podchodzimy pod sam ołtarz i 
        wtedy dopiero rozszyfrowuje się 
        w tej ociupince zarysy kształtów 
        i dwie mikroskopijne, wysadzane 
        perełkami korony na główkach. 
        Jest akurat pielgrzymka, kaplica 
        pełna i blady dominikanin mówi 
        do zgromadzonych od ołtarza, 
        więc i my słuchamy. Mówi 
        przedziwnie, jakby z zająkliwym 
        zaśpiewem, głos mu faluje, 
        niektóre zdania przypadkowo się 
        rymują - ależ tak, on niemal 
        śpiewa!... Opowiada, jak Ją 
        ongiś znalazł w ziemi rolnik, 
        Jan Czeczek, który orał w par 
        bydlęty i wyorał obraz święty, 
        jak owe woły zaprzęgnięte do 
        pługa uklękły - one pierwsze, 
        bydlątka niby nierozumne - 
        poznały Panienkę. Ktoś ją z 
        kamienia wykuł, może kupił na 
        odpuście, szedł z Nią do domu i 
        zgubił, a cudem jest to, że 
        pozwoliła się tu odnaleźć. 
        Pokazuje stareńką, drewnianą 
        kapliczkę z jednego pnia; w 
        górnej niszy był krzyż, a w 
        dolnej figurka. Zanim ją 
        ustawili, trzeba było obmyć z 
        ziemi, w której leżała. Tą wodą 
        jeden niewidomy oczy przetarł i 
        odzyskał wzrok. To był pierwszy, 
        widomy znak. I odtąd już tak 
        szło. Ludzie się przyzwyczaili 






        obmywać co jakiś czas posążek i 
        ta woda działała ozdrowieńczo. 
        Na pamiątkę i dzisiaj, w czasie 
        głównego odpustu w pierwszą 
        niedzielę maja, biskup dokonuje 
        obrzędu kąpiółki. Dominikanin 
        mówi: kąpiółki, a nie: kąpieli, 
        pełno w jego opowieści 
        pieszczotliwych zdrobnień, tak 
        jakby słowa dopasowywały się do 
        wielkości figurki. Kąpie się ją 
        w winku i to winko ludzie 
        zabierają ze sobą do domów jako 
        lekarstwo. Czasem pytają 
        śmiesznie: a ile kropel zażywać, 
        jak często, przed jedzeniem, czy 
        po - a przecież to nie jest 
        lekarstwo z apteki i nie winko 
        uzdrawia, tylko wiara. Opowiada 
        o dwóch ostatnich uzdrowieniach. 
        W szpitalu w Rzeszowie dziecko 
        było już w stanie śmierci 
        klinicznej, matka przyjechała 
        tutaj, długo leżała krzyżem. 
        Potem zwilżała winkiem 
        nieruchome wargi, ukradkiem, bo 
        w szpitalu śmieli się i nie 
        chcieli pozwolić. Odzyskała 
        dziecko. No i ten pan z Łodzi, 
        co miał raka żołądka i do 
        szpitala poszedł na operację, 
        ale ociągali się z nią, bo nie 
        dawali mu żadnych szans 
        przeżycia. Temu dawała winko 
        żona i modliła się całymi 
        dniami. Wyzdrowiał, są na to 
        świadectwa, cała dokumentacja 
        szpitalna, lekarz, który go 
        leczył, przyjechał tu z nim 
        razem i wszystko oficjalnie 
        poświadczył. To zdarzyło się dwa 
        lata temu, a teraz, przed trzema 
        dniami, ów chory przyszedł tu z 
        plecakiem, wracając z górskiej 
        wędrówki. Zjawia się co pewien 
        czas, żeby się pomodlić i 
        podziękować. Przecież to nie 
        jakieś zapiski z dawnych ksiąg - 
        wszystko działo się teraz, na 
        oczach wielu świadków. 
        Śpiewający dominikanin milknie, 
        idziemy do zakrystii, potem 
        wracam jeszcze od progu i 
        amawiam mszę o uwolnienie kogoś 
        bardzo nam wszystkim drogiego. 






        Będzie w najbliższą niedzielę, o 
        siódmej rano. Myślę, że w drodze 
        trzeba zostawiać za sobą takie 
        wysepki, niech kraj się modli 
        jak długi i szeroki, to jedno 
        może pomóc. 
          Stajemy przy bocznej drodze w 
        lasku, skąpe mycie w miedniczce, 
        kolacja na świeżym powietrzu, a 
        tu dróżką co raz przechodzą 
        krowy, wracające z pastwiska. 
        Zwracają łby w naszym kierunku, 
        oganiają się ciężkimi 
        klaśnięciami ogonów, za nimi 
        dzieci, albo stare kobiety, albo 
        mężczyźni, jadący wolno na 
        rowerach. Jeden taki zatrzymuje 
        się, zagaduje coś o komarach i 
        robi się z tego długa rozmowa o 
        ich życiu tutaj. Żniwa właśnie 
        na półmetku, ale bułki jeszcze 
        na polu, pszenica znaczy się, 
        daj Bóg, żeby przez ten tydzień 
        nie było deszczu. W zbożu w tym 
        roku bogactwo, za to ziemniaki 
        słabe, na polu jak w życiu 
        człowieka - co jednemu wychodzi 
        na dobre, to drugiemu na złe. A 
        co tak w ogóle na wsi? Ano 
        zwyczajnie, wieś się powoli 
        wykańcza - takich jak on, koło 
        czterdziestki, zostało już 
        niewiele ponad dziesięciu. 
        Dziadkowie poszli na rentę, 
        dzieci pójdą do miasta, bo 
        rodzice nie chcą dla nich 
        takiego losu. W ich wiosce jest 
        już dwieście hektarów ugorów, bo 
        ci na rencie zostawili, nikt nie 
        przejmuje i tak to zarasta, 
        bezpańskie. Pegieer tutejszy 
        miota się od klęski do lepszego 
        urodzaju, żyto im teraz wyszło, 
        ale rok temu nie wyszło i na 
        polu zostawili. Ciężkimi 
        maszynami ziemię zagwoździli i 
        mało co już na niej urośnie. On 
        teraz kupił siewnik do nawozów, 
        z daleka sprowadził przez 
        kuzynów, bo teraz byle, za 
        przeproszeniem, gówna trzeba po 
        całej Polsce szukać. Troszkę 
        żelaza, troszkę plastyku, a 
        kosztuje 55 tysięcy. Na kartki 
        mięsne dla dzieci dostaje po 






        kilogramie na głowę - ze swojego 
        wyżywisz - mówią i nie umieją 
        zrozumieć, że wieprza nie 
        zabijesz jak jeszcze nie 
        wykarmiony, a wykarmione musiał 
        odwieźć do skupu. Dzieci jak 
        obce, już się przestał z nimi 
        spotykać, bo o czwartej rano 
        wychodzi w pole, wraca po 
        zachodzie i wtedy dopiero 
        obrządzanie krów, robota przy 
        domu, kładzie się o jedenastej 
        albo później, zmordowany taki, 
        że na oczy nie widzi. I tak 
        piątek i świątek. Agronomowie 
        czasem przyjeżdżają, wygłaszają 
        pogadanki, ale widać od razu, że 
        się na praktyce nie znają, gdyby 
        ich tak kto posłuchał, to by 
        został łysy, bez plonów. Tamte 
        wieże, co je widać znad drzew, 
        to Święta Anna; odpust był 
        niedawno, bogactwo, bogactwo, 
        ludzie się nie mieścili. Święta 
        Anna w wielkim tu jest uważaniu, 
        całą okolicę, która Jej 
        przypada, ochrania od gradów, 
        dużych wiatrów i wczesnych 
        przymrozków. Nawet jak Czernobyl 
        przeszedł, to ludzie trochę 
        tylko pokaszlali, a w dalszych 
        wsiach dużo mocniej, jednemu, co 
        miał astmę, głos w ogóle 
        zabrało. Jak dalej będzie taka 
        polityka względem wsi, to ją 
        zniszczą; wieś się wyludni 
        zupełnie i dopiero jak miasta 
        zaczną głodować, to się połapią, 
        ale już będzie za późno. 
          Tak sobie gwarzymy, czerwone 
        słońce znika za polem ze 
        spiczastymi kopkami zboża, krowy 
        już dawno znikły - trafią, 
        przyuczone - śmieje się 
        właściciel, żegna się 
        sympatycznie, wsiada na rower, 
        odjeżdża - już jakieś 
        niebieskości, już pasemka i 
        smugi ciemnych fioletów. Noc..nv
          Trzecia trasa (c.d.)
        
          Raniutko do klasztoru Sióstr 
        Dominikanek. Święta Anna koło 
        Przyrowa - taka jest pełna nazwa 
        tej małej wioski, którą klasztor 






        nakrywa jak potężna czapa. 
        Piękny układ kopuł, na 
        dziedzińcu, w obiegającym go 
        krużganku, Droga Krzyżowa. Część 
        świeżo odnowiona. W trzech 
        niszach zachowały się jeszcze 
        fragmenty starych fresków. 
        Kościół zamknięty, ale z 
        galeryjki nad głównym wejściem 
        wychyla się życzliwie siostra 
        zwijająca sztandary po niedawnym 
        odpuście - zaraz zejdzie i 
        wpuści. 
          Mrok, ciężki ozdobny barok, w 
        kopułach iluzjonistyczne 
        perspektywy, na ścianach 
        malowane draperie i kotary; te 
        ściany jakby przez to miększe i 
        sfalowane. Stare organy z 
        drewnianymi piszczałkami, 
        pociągniętymi srebrną farbą. 
          Figurę Świętej Anny znalazła 
        na pniu ściętego drzewa - jak 
        podają stare kroniki - jedna z 
        tutejszych wieśniaczek. 
        Wzniesiono w tym miejscu 
        kolejno: krzyż, potem kaplicę, 
        potem kościół. Tuż przed 
        znalezieniem figury różni ludzie 
        we wsi mieli jednakowe 
        sny_wizje. Pojawiała się w nich 
        zawsze postać starszej, 
        zatroskanej kobiety, trzymającej 
        na ręku małe dziecko. Obok niej 
        stała, pochylała się pokornie 
        lub klęczała inna kobieta, 
        bardzo młoda, niemal dziewczyna. 
        Owe sny rozpoczęły się dokładnie 
        w tym czasie, kiedy do 
        niedalekiej Częstochowy 
        sprowadzono obraz Czarnej 
        Madonny. Tak jakby Matka 
        najpierw przygotowała ludzi, a 
        potem przybyła osobiście w ślad 
        za swoją Córką, aby osiedlić się 
        w pobliżu i czuwać nad Nią. 
          Siostra zakonna uruchamia 
        mechanizmy i malowana zasłona 
        zaczyna się wolno opuszczać. Za 
        chwilę ukaże się Samotrzecia. 
        Podświadomie czekam na 
        uduchowioną twarz z tajemniczym 
        półuśmiechem. Taka jest Anna na 
        jednym z największych dzieł 
        Leonarda da Vinci, zamknięta w 






        kompozycji boskiego trójkąta, 
        nieodgadniona, przysłonięta 
        umbryjską mgiełką. Zdominowała 
        moją prywatną ikonografię i 
        kiedy myślę o tej Świętej, widzę 
        Ją zawsze tak. Anna Przyrowska 
        jest jednak zupełnie inna. 
        Wyrzeźbiona w drzewie, z 
        przyciężką postacią i obliczem, 
        przypominającym twarze kobiet 
        idących wczoraj za krowami czy 
        pracujących w polu. To jest Anna 
        spracowana, pełna trosk i 
        kłopotów, chłopska, tutejsza. 
          Dzieciątko tłuściutkie, w 
        gwałtownym ruchu, wyrywające się 
        babce, tak jakby się buntowało 
        przeciw za ciężkiej dla Niego 
        koronie. Maria klęczy obok, 
        wtulona w kanciaste fałdy 
        matczynej szaty. - Jedna z 
        naszych sióstr, przechrzczona z 
        judaizmu - mówi towarzysząca nam 
        zakonnica - zwróciła naszą uwagę 
        na semickie rysy Matki Boskiej. 
        To prawdziwa, śliczna, 
        młodziutka Żydóweczka! - 
        cieszyła się. Może i tak, za to 
        Anna wydaje się bardzo 
        słowiańska. Poniżej stoją figury 
        świętego Joachima, Jana 
        Chrzciciela oraz Jego Rodziców, 
        Elżbiety i Zachariasza. Jakoś 
        zaskakująco i wyraźnie 
        uświadamiam sobie 
        człowieczeństwo Boskiej Rodziny. 
        Babka, dziadek, wujostwo, 
        siostrzenica... A niedaleko, na 
        tablicach nagrobnych fundatorów, 
        też takie bardzo rodzinne, 
        całkiem już ludzkie napisy. 
        Wyszukana oda, którą kazała 
        wyryć żona zmarłego Macieja 
        Silnickiego i pełen uroku 
        wierszyk w prymitywnej 
        staropolszczyźnie: 
        
          W tim grobie Iagniska Oleksowa 
        zamkniona@ w serczu smutnim 
        ciotki swei i oicza utkwiona@ 
        smiercz w lat 4 rani kwiatek 
        cnót wszelkich urwała@ mało 
        prawdzie korzisożi zgoła nie 
        wigrała@ bo ten kwiat 
        Naiwiższemu Oblubieńczowi@ 






        został sie w niebie, pachnie 
        Aniołom Królowi...@
        
          Zakonnica przekazuje nam 
        zaproszenie do rozmównicy. 
        Czekają tam na nas, oddzielone 
        podwójną kratą, dwie dominikanki 
        - jedna to chyba Matka 
        Przełożona. Serdeczne, bardzo 
        pogodne; tradycja klasztoru każe 
        napoić podróżnego, a więc z 
        obrotowej szafki wyjmujemy sobie 
        sami dwie szklanki mocnej, 
        gorącej herbaty i domowe 
        ciasteczka. Długa, zachłanna, 
        ogarniająca wiele tematów 
        rozmowa. Są bardzo ciekawe 
        świata i doskonale w jego 
        komplikacjach zorientowane; może 
        nie w bieżących, powierzchownych 
        plotkach, ale w sprawach 
        najważniejszych. Rozmowę 
        przerywa w którymś momencie 
        dźwięk dzwonów, już dwunasta, a 
        może dopiero dwunasta. Czas ma 
        swój własny, innym prawom 
        podporządkowany rytm w tych 
        kościołach, pełnych pyzatych 
        amorków, w tych klasztorach 
        obiegniętych krużgankami. Ze 
        wszystkich stron sączy się 
        spokój, la vie au ralenti - 
        pomyśleć, że kiedyś właśnie tego 
        się bałam, żeby życie nie 
        zwolniło tempa, żeby nie 
        przestało dostarczać silnych 
        wrażeń i gnać na złamanie karku. 
        Teraz odnajduję w nastroju owych 
        miejsc to, co dziś najlepsze. 
        Gest serio, pełen powagi - wśród 
        epileptycznych drgawek. Spokojny 
        promień światła w pulsujących 
        migotach współczesnej dyskoteki. 
        Tak, jakby wieczność wyjrzała 
        nagle zza chmurki i dotknęła 
        czoła. 
          Reszta dnia przeradza się w 
        antytezę poranka, w nękające 
        działania, bezsensowne dreptania 
        i tępą niemożność. Już 
        wieczorem zauważyliśmy, że 
        cieknie z chłodnicy i trzeba 
        zmienić pompę wodną. Więc 
        wędrówka po różnych miasteczkach 
        i kołatanie do polecanych przez 






        mieszkańców warsztatów. Pan 
        Burza zamknął się na miesiąc i 
        pojechał na urlop. Inny pan nie 
        ma części, w państwowej stacji 
        inwentaryzacja, ktoś reperuje 
        tylko traktory, bo ze żniwami 
        pośpiech. Dojeżdżamy tak w końcu 
        do dużego Zawiercia i w 
        brzydkim, zakopconym centrum 
        ustawiamy się w krótkiej na 
        pozór kolejce do Polmozbytu. Tu 
        całe gamy, fugi i arie 
        kumoterstwa - panie Waldku, na 
        słóweczko - z ręki do ręki 
        wędruje wetknięty dyskretnie 
        papierek, nowe wozy zajeżdżają i 
        odjeżdżają, a my stoimy. Idę 
        poszukać pieczywa. Dom Chleba - 
        kocham te seriozno_pompatyczne 
        nazwy - zamknięty, inny sklep 
        odrabia wolne za sobotę, inny ma 
        personel na chorobowym. W końcu 
        zdobywam sześć ostatnich 
        drożdżówek z tabliczką: 
        "przecenione", bo przypaliły 
        im się spody. Brudnawo, 
        sennie, szaro, ołowiano. Późnym 
        wieczorem ruszamy. Byle tylko 
        wyrwać się z miasta, przypaść na 
        pierwszym postoju i wydyszeć w 
        rześką noc wszystkie dymy, kurze 
        i szarzyzny. 
          Rano do Żarek_Leśniowa. 
        Pilnują tego sanktuarium paulini 
        wraz z nowicjatem, liczącym 
        ponad czterdziestu młodych. 
        Opiekują się gotycką rzeźbą 
        Matki Boskiej z Dzieciątkiem, 
        pozostawioną tu przez Władysława 
        Opolczyka, który wiózł ją ze 
        sobą w skrzyni jako "książęcą 
        figurę modlitewną" i ofiarował z 
        wdzięczności za źródło, które 
        trysnęło nagle w bezwodnej 
        okolicy i napoiło jego zmęczoną 
        drużynę. To źródło obmurowano w 
        niedużą, piętrową kaskadę, z 
        której wypływa mała rzeczka. 
        Kościół sprząta młody chłopak w 
        dżinsach, zaczepiamy go, on 
        mówi, żeśmy dobrze trafili, bo 
        jest z nowicjatu i ma Wizerunek 
        pod specjalną opieką. Każe nam 
        uklęknąć na stopniach ołtarza i 
        odmawiać głośno Zdrowaś Maria, a 






        sam idzie do zakrystii i wprawia 
        w ruch duży, stary obraz. 
        Dopiero zza niego ukazuje się 
        kilkudziesięciocentymetrowa 
        rzeźba. Nazywają ją często 
        Madonną Piękną i chwalą się, że 
        ma ze wszystkich polskich 
        najładniejszą twarzyczkę. 
        Rzeczywiście, posążek pełen jest 
        niezwykłej harmonii, rysy 
        delikatne, regularne, 
        spatynowane barwy, wdzięczny 
        uśmiech. Obrano Ją patronką 
        rodzin. Przyszły mniszek 
        prowadzi nas teraz do bocznego 
        ołtarza, gdzie stoi malutka, 
        szklana trumienka - a w niej - 
        ubrana w jakieś srebrzyste, 
        butwiejące szaty - laleczka, na 
        dole relikwie świętej Rozalii. 
        Ona z kolei broni od chorób 
        epidemicznych. Ileż w tych 
        tradycyjnych kultach 
        "wyspecjalizowania", 
        przydzielania Świętym i Patronom 
        osobnych zadań i odcinków - to 
        jakby dalekie, ludowe echo 
        politeizmu, gdzie każdy bóg miał 
        swoją funkcję. Nasz paulinek nie 
        bardzo wie, czy ma się po tej 
        mojej uwadze uśmiechnąć czy 
        trochę nadąsać; potem odprowadza 
        nas do samochodu i ogląda z 
        zachwytem nasz Przewodnik po 
        Sanktuariach. W sumie jest z nas 
        dość zadowolony, a my z niego 
        też. 
          Tu czas mi się wyśliznął, nie 
        było momentu na gorące notatki, 
        zostawiłam dwie puste stronice, 
        a po powrocie do nich wszystko 
        się jakby skurczyło. Wiem, że 
        była powtórka Mirowa, tej 
        miniaturowej ruiny, w której 
        zakochaliśmy się przed dwoma 
        laty. Wiem, że poszłam na 
        wydmuchane ciepłym wiatrem, 
        miękkie łąki z białymi 
        ostańcami, nie znalazłam już 
        tych ułożonych z kamieni haseł 
        co wtedy - prędko nam wszystko 
        powszednieje i szybcy jesteśmy w 
        zapominaniu - potem wpatrzyłam 
        się aż do zapamiętania w 
        strzelisty zameczek z 






        Disneylandu, z krainy 
        dzieciństwa, z opowiadanej przez 
        kogoś bajki. Potem poszliśmy 
        pieszo do ruiny w Bobolicach, 
        też pięknej, ale już 
        zwyczajniejszej i błąkaliśmy się 
        długo wśród biało popstrzonych 
        wzniesień, wśród tych 
        wapienno_kredowych wąwozów, 
        żeber, maczug, grzybów i 
        fantastycznych zwierzaków. Potem 
        Nagłowice i tuż obok - logicznie 
        - wioska Rejowiec, potem noc na 
        leśnym, porozwidlanym postoju, 
        wśród ciężarówek i cystern, 
        gdzie odór śmieci i papiery 
        rozsiane wśród drzew 
        przypomniały nam, że parking 
        "Boryna" sprzed dwóch dni był 
        wyjątkiem, a to właśnie normalka. 
          Rano wyjazd do Jędrzejowa. Po 
        drodze tablica z nazwą: Sudół; 
        tu był majątek rodzinny moich 
        dwóch stryjecznych (a może 
        ciotecznych) stryjów, obaj już 
        nie żyją, pamiętam jak przez 
        mgłę dworek z kolumienkami na 
        fotografii, ale nie wiem, gdzie 
        go szukać, może się spalił, albo 
        poszedł na rozbiórkę? W 
        Jędrzejowie zatrzymujemy się za 
        daleko i idziemy ze dwa 
        kilometry długą kichą handlowej 
        ulicy z drewnianymi domami, 
        między które powstawiano 
        współczesne plomby, z ulicznymi 
        straganami owoców, konnymi 
        wozami i zapyziałymi sklepami. 
        Widzimy tam kilka niesamowitych 
        domków. Jeden, parterowy, zapadł 
        się w ziemię tak, że dolne ramy 
        okien ma na poziomie ulicznego 
        chodnika, ale za to okienka 
        czyste, z firankami i doniczkami 
        pelargonii. Drugi zapadł się 
        mniej, ale za to wygląda, jakby 
        go ktoś z obu stron ścisnął 
        potężną prasą; okienka ma ukośne 
        jak zdziwione oczy, drzwi 
        wejściowe wklęsłe, dach jakby 
        pomarszczony faliście. 
          Wchodzimy na Rynek. Mimo 
        powtykanych tu i tam w zabudowę 
        betonowych bloczków jest w nim 
        urok Polski dawnej, bardzo 






        prowincjonalnej, pół_wiejskiej. 
        Dom Przypkowskich, a więc cel 
        naszego tutaj przybycia - w 
        remoncie. Nad pochlapanymi 
        płotkami i siecią rusztowań 
        świeci odbitym słońcem miedziana 
        kopułka Obserwatorium 
        Astronomicznego, przedziwna na 
        tym ryneczku pełnym chłopskich 
        furmanek. Już chcemy wracać, ale 
        jeden z robotników budowlanych 
        kiwa na nas i pokazuje 
        przejście. Na rozgrzebanym 
        podwórku wzniesiono osobny, 
        mieszczący muzeum, budynek. 
        Brzydki bardzo, ale zawartość ma 
        świetną. 
          Na schodach stare, dobrze 
        malowane portrety. Imć pan 
        Tadeusz, jego ojciec, Feliks 
        Przypkowski - tutejszy doktor, i 
        dziadek w stroju szlacheckim. 
        Pan Tadeusz, niedawno zmarły - 
        to była postać arcyciekawa, 
        prosząca się o dużą, dobrą 
        biografię. Świetny gawędziarz o 
        wzięciu polskiego szlagona, 
        naukowiec, znawca sztuki, a 
        przede wszystkim zamiłowany 
        kolekcjoner. W muzeum mieści się 
        plon jego życia, ofiarowany 
        rodzinnemu miastu. Unikalna 
        kolekcja zegarów słonecznych i 
        innych, jedna z najciekawszych w 
        Europie. Zauroczył go czas, 
        zamknięty w tych dziwnych 
        przyrządach. Na tablicach 
        historia zegarów i opisy 
        mierzenia czasu, od starożytnego 
        Egiptu, poprzez wiele innych 
        kultur. A na ścianach, na 
        półkach, w gablotach - zegary 
        słoneczne wielkie i malutkie, 
        kieszonkowe, z poziomymi i 
        pochylonymi tarczami, zegary z 
        Dieppe z kości słoniowej, zegary 
        kołowe, zegary kuliste, 
        zwisające z sufitu jak lampy, 
        zegary mechaniczne, stare zegary 
        okrętowe - wśród nich rosyjski i 
        amerykański, klepsydry, zegary 
        do mierzenia czasu pracy w 
        dawnych fabrykach, wreszcie 
        zegary słoneczne, które on sam 
        konstruował, jeden z nich 






        znajduje się teraz na zamku 
        Królewskim w Warszawie. Osobna, 
        wielka kolekcja exlibrisów, bo i 
        tą dziedziną się pasjonował, 
        biorąc udział jako autorytet w 
        zagranicznych zjazdach i 
        wystawach. Jest też gablota 
        starych fotografii z Jędrzejowa; 
        panie w mantylkach i dziwacznych 
        kapeluszach, dotykające tylko 
        czubkami trzewika kocich łbów na 
        rynku, zaplątane wśród furmanek 
        i wąsatych chłopów jak 
        egzotyczne motyle, pejsaci Żydzi 
        w chałatach z ich bajecznym 
        kolorytem i zapomnianą kulturą - 
        pewnie wśród tego tłumu, 
        utrwalonego na wyblakłych 
        zdjęciach, przypominającego 
        jakąś dekorację z wodewilu, 
        śpieszył codziennie do swoich 
        pacjentów ojciec kolekcjonera, 
        dryndulką albo pieszo, ze 
        staromodną, lekarską walizeczką 
        w ręku... I wreszcie kolekcja 
        starych książek kucharskich - 
        może pan Tadeusz był smakoszem, 
        a może urzekła go ich pełna 
        wdzięku polszczyzna. Leży więc 
        "Rządna gospodyni we względzie 
        kuchni i spiżarni dla 
        początkujących gospodyń i 
        dwornic" przez K. Eleonorę 
        Grebitz, rok 1879. Leży "Kucharz 
        polski jakim być powinien", rok 
        1873. I "Kucharz dobrze 
        usposobiony ułożony przez Jana 
        Sztyttlera", rok 1833. I 
        "Kucharz doskonały w wybornym 
        guście, z oszczędnością dogodny, 
        z kopersztychami zastawiania 
        stołów" - rok 1800!... Tak by 
        się zajrzało do środka, żeby 
        chociaż na papierze powąchać 
        tych saporów i potaży 
        zabielanych, ale szyba gabloty 
        nie daje. Na szczęście jedna z 
        książek otwarta w połowie, a w 
        niej prześliczny przepis: 
        "Baranek z substancyą: Weź 
        baranka część mięsistą, porąb 
        cienko, ociągniey w maśle, weź 
        pieczenią wołową, nie sól, albo 
        mało co i nie mocz, przepiecz na 
        pół, wyciśniey z niey sos, wley 






        w baranka ociągnionego, 
        przydawszy kwiatu i pieprzu, a 
        day gorąco."... 
          Od Przypkowskich - do 
        położonego na skraju miasta 
        opactwa cystersów. Długie 
        wirydaże, ciężkie sklepienia, 
        mroczne nisze, chłód pełznący od 
        grubego kamienia, cisza. Poprzez 
        stare malowidła i inskrypcje, 
        tablice objaśniające, zapiski w 
        starych kronikach i zgromadzone 
        pamiątki dociera do mnie - tak 
        skutecznie zacierana i 
        pomniejszana przez współczesnych 
        - potęga tego zgromadzenia 
        mnichów i doniosłość roli, jaką 
        odegrało w naszych wczesnych 
        dziejach. To cystersi zakładali 
        najstarsze polskie huty w 
        Wąchocku, koło Starachowic czy 
        Bytomia. To oni wprowadzili, po 
        raz pierwszy w hutnictwie, młoty 
        poruszane siłą wody. Zakładali - 
        nowoczesne jak na swoją epokę - 
        garbarnie i fabryki sukna. 
        Stworzyli gęstą sieć wydajnych 
        młynów. "Uprzemysłowili" w ten 
        sposób ponad trzysta 
        pięćdziesiąt wsi. Zapoczątkowali 
        rozwój nowych metod rolniczych: 
        melioracje, osuszania gruntów, 
        kanały, wprowadzenie upraw 
        nowych warzyw i owoców. 
        Rozkwitało ziołolecznictwo, 
        oparte już nie na zbieractwie, 
        ale na uprawie ziół. Tradycja 
        założonych przez nich winnic 
        przetrwała do dziś w Koprzywnicy 
        i w zielonogórskiem. To w ich 
        ruszniczarniach - aż to trochę 
        dziwne w zestawieniu z zakonnym 
        powołaniem - królowie polscy 
        zamawiali broń, proch i kule 
        armatnie. Z prowadzonych przez 
        nich szkół specjalistycznych 
        wychodzili malarze_iluminatorzy, 
        przepisywacze tekstów, 
        kronikarze i... dyplomaci. 
        Osobny, wielki rozdział - to 
        sztuka. Przede wszystkim muzyka. 
        Pozostały po nich ogromne ilości 
        zapisów nutowych, kompozycji i 
        tekstów. Sławne hymny jak "Salve 
        Regina", "Chrystus 






        zmartwychwstan jest" i "Pod 
        Twoją obronę". Mnóstwo dzieł 
        anonimowych, ale i wielkie 
        nazwiska: Stanisław Sylwester 
        Szarzyński i stawiany na równi z 
        Palestriną Jan Nucius, opat z 
        Jemielnicy, autor ponad dwustu 
        utworów muzyki polifonicznej. 
        Sławna, polifoniczna kapela 
        istniała w klasztorze mogilskim. 
        W malarstwie błyszczy jak 
        gwiazda nazwisko Stanisława 
        Samostrzelnika, autora kilku 
        obrazów, fresków, ale przede 
        wszystkim arcydzieł sztuki 
        iluminatorskiej. 
          Tak sobie chodzimy, uczymy się 
        rzeczy nowych, przypominamy 
        stare, które wyleciały z głowy, 
        odkrywamy imponującą historię 
        cysterskiego zakonu - i w końcu 
        stajemy przed Historią 
        ucieleśnioną. Tutaj właśnie jest 
        cela klasztorna i kaplica z 
        grobem Wincentego Kadłubka. 
        Urodzony w 1161 roku, potem 
        student Sorbony, potem proboszcz 
        w Sandomierzu, wreszcie biskup 
        krakowski. Po jedenastu latach 
        zrzeka się dostojeństwa i 
        urzędu, idzie pieszo do 
        Jędrzejowa, zamyka się w 
        klasztorze i tu umiera w opinii 
        świętości. Papież Klemens XIII 
        ogłasza go błogosławionym. 
        Wincenty Kadłubek - autor 
        wielkiej "Kroniki" i "Historii 
        Polski". 
          Przy jego grobowcu mnóstwo 
        kartek. Powtykane gdzie się da, 
        leżące na stopniach, nawet na 
        ziemi. Są to wzruszające, nieraz 
        bardzo nieporadne listy, pisane 
        przez uczniów i maturzystów. 
        Jego, uczonego i dziejopisa, 
        obrali sobie za patrona swoich 
        małych zmagań szkolnych. 
          Po wyjściu, po mrokach i 
        chłodach opactwa, podwójnie 
        jaskrawe słońce i ciężki upał. 
        Na surowych murach zewnętrznych 
        błagalne tabliczki, które 
        przypominają, że to obiekt 
        sakralny i proszą, żeby nie 
        zostawiać napisów. Tych napisów 






        jednak sporo. Stare zabytki i 
        wszelkie miejsca o wyjątkowej 
        urodzie, wyzwalają w ludziach 
        dziwne instynkty. Chcą się oni 
        do tego piękna przypisać, 
        podczepić - w najbardziej 
        absurdalny sposób. "Byłem tu!" - 
        wrzeszczą i zostawiają datę, 
        nazwisko i adres - świadectwa 
        własnej głupoty. Wśród napisów 
        są już swoiste zabytki. Z końca 
        i z połowy dziewiętnastego 
        wieku. Te wyryte są starannie, 
        kaligraficznym pismem, obok 
        często jakaś winietka czy zarys 
        herbu. Współczesne są wydrapane 
        kulfonami, nabazgrane węglem czy 
        kredą. Razem z upływem czasu 
        widać i chuligaństwo chamieje. 
          Jedziemy dalej. Wczesnym 
        popołudniem wjeżdżamy do 
        Sandomierza. Wstyd się przyznać, 
        jestem tu po raz pierwszy w 
        życiu. Aż trudno uwierzyć w to, 
        co się za chwilę zobaczy, bo 
        wszędzie płasko jak stół i 
        miasto rozpoczyna się od 
        paskudnych, nowoczesnych 
        dzielnic, szablonowych i bez 
        wdzięku. Nagle coś się zaczyna 
        piąć w górę, ulice się zwężają i 
        docieramy pod otoczoną murami 
        Starówkę. Przez piękną Bramę 
        Opatowską wchodzimy w starą 
        uliczkę i nią na Rynek. Tutaj - 
        to tylekroć już przeżywane, a 
        jednak za każdym razem inne - 
        zatrzymanie na chwilę oddechu 
        i rozlanie się w okolicy serca 
        słonecznego ciepła. 
          Ryneczek jest spadzisty, dość 
        mocno nachylony, wyłożony 
        mozaiką z piaskowca. Okalają go 
        domy i kamieniczki smakowite z 
        rzeźbami, portalami, medalionami 
        i attykami - jasny, renesansowy 
        rytm. Pośrodku bryła Ratusza. 
        Bryłka właściwie, bo to jest 
        nieduże, delikatne, smukłe i 
        urzekające. Korpus ze starej, 
        ozdobnej cegły, z przepięknymi 
        fryzami i niesymetrycznie 
        dostawiona, bielutka wieża. Taki 
        półfantastyczny, 
        czerwonobrunatny stwór z jasną, 






        łabędzią szyją i małym łebkiem u 
        góry. Jest w całej tej scenerii 
        zadumanie starych, zabytkowych 
        miast, które narzucają 
        odwiedzającemu swoje prawo, 
        wyłączają go z biegu, ucinają na 
        chwilę współczesność i w sposób 
        naturalny, przeskakując czas, 
        lokują go w przeszłości. 
        Chciałoby się znieruchomieć i 
        tylko patrzeć, słuchać czegoś, 
        co pozornie nie wydaje głosu, a 
        jednak dźwięczy w powietrzu; 
        może to echo psalmów Gomółki, 
        który tu się urodził i 
        tworzył?... Spędzamy na tym 
        rynku - chodząc powoli i 
        zmieniając perspektywy - ze dwie 
        godziny, a i tak jest to za 
        krótko, zostaje żal 
        niepotrzebnego rozstania, 
        prześlizgnięcia się po czymś, 
        nie dotarcia do sedna. 
          Uliczką Mariacką, wśród 
        starych budowli seminaryjnych i 
        biskupich, idziemy do katedry. 
        Jakiś załom muru i opadająca w 
        dół boczna ulica przypominają mi 
        nagle Toledo i skręt z pałacu 
        Zocodover do Alkazaru. Jest 
        takie ukryte pokrewieństwo 
        krajobrazów i miast, odzywające 
        się nieoczekiwanymi echami, 
        polegające bardziej na 
        atmosferze niż na realnym 
        podobieństwie. W takich chwilach 
        czuje się szczególnie mocno 
        przynależność Polski do starej 
        Europy. 
          Wnętrze gotyckiej katedry 
        przebogate, 
        bizantyńsko_rokokowe, a to 
        rokoko aż paradoksalne, bo mimo 
        przeładowania zwiewne i lekkie, 
        nie przydaje ciężkości ścianom, 
        ale płynie po nich i wprawia je 
        w ruch. Zatrzymujemy się dłużej 
        przy ogromnych, trochę 
        niesamowitych obrazach. Obiegają 
        katedrę dookoła i noszą 
        łacińskie nazwy kolejnych 
        miesięcy. Na nich, w straszliwym 
        ścisku i tłoku - sceny 
        męczeństwa różnych Świętych i 
        Patronów, którzy w danym 






        miesiącu ponieśli śmierć. Taki 
        osiemnastowieczny horror. 
        Spiętrzone w naiwnej 
        perspektywie postaci wydłubują 
        sobie oczy, wyciągają kiszki na 
        kołowrotku, odpiłowują głowy, 
        wlewają smołę do odbytu, 
        skalpują i krzyżują, 
        przywiązując do kończyn 
        ciężarki. Nad każdym 
        torturowanym - numerek. Oznacza 
        dzień śmierci. Na ścianach 
        namalowane w osobnych 
        medalionach objaśnienia, 
        zawierające imię męczennika i 
        krótki opis zgonu po łacinie. 
        Oprócz "Miesięcy" jest jeszcze 
        obraz przedstawiający wysadzenie 
        w powietrze sandomierskiego 
        Zamku i cudowne przeniesienie 
        rycerza wraz z koniem na drugi 
        brzeg Wisły, malutkiej i 
        zabawnej jak strumyk. Obok 
        apogeum makabry, czyli tak zwana 
        "Rzeź niewiniątek". Tutaj 
        ogromne płótno zaludnione jest 
        przez okrutnych Żydów z 
        haczykowatymi nosami, 
        mordujących masowo 
        chrześcijańskie niemowlęta, aby 
        wytoczyć z nich krew na mace. 
        Dobrze, że nie trafił tu Lanzmann 
        podczas kręcenia "Shoah"... 
          Spieszymy się teraz, żeby 
        zdążyć na ostatnią turę 
        podziemnej trasy turystycznej. 
        To już inwestycja powojenna. W 
        czasie rewaloryzacji, a raczej 
        ratowania resztek z bezmyślnych 
        zniszczeń i dewastacji, odkryto 
        pod kamieniczkami kupców 
        miejskich olbrzymie piwnice do 
        magazynowania towarów, głównie 
        wina, zboża i sukna. Cała 
        Starówka była tymi piwnicami 
        podbita, jak podszewką. 
        Połączono je więc w podziemny 
        ciąg, zachowując tam, gdzie się 
        dało, oryginalne portale, ściany 
        szczytowe i fragmenty sklepień, 
        resztę dobudowując. W niektórych 
        komorach stoją beczki, na 
        ścianach korytarzy sgrafitta, 
        przedstawiające postacie 
        historyczne, głowy rycerzy, 






        rzemieślników cechowych i kopie 
        starych pieczęci. Dość tandetne. 
        Sgrafitta - to obok papiero_ i 
        metaloplastyki, ulubiona 
        technika naszych współczesnych. 
        Tamtymi uświetniają salony 
        pralnicze, kiermasze i kongresy 
        naukowe, sgrafitto zaś załatwia 
        przeszłość i wchodzi tam, gdzie 
        jest coś "historycznego". Z tej 
        samej łączki jest komentarz 
        oprowadzającej grupę panienki z 
        kamienną twarzą. Dowcipy o 
        niewierności panów w komorze 
        katowskiej i alkoholowe 
        przekomarzanki przy beczkach, 
        przypominają słyszane wcześniej 
        w Planetarium we Fromborku. Może 
        jest jakiś jeden układacz takich 
        tekstów, posługujący się 
        zatwierdzonym odgórnie 
        podręcznikiem? Niby to zwyczaj 
        wszystkich przewodników świata, 
        owo wtykanie anegdot między daty 
        i fakty historyczne, ale na ogół 
        udają oni przynajmniej, że 
        improwizują, próbują zdobyć się 
        na lekkość i wdzięk. Tu szwy są 
        obnażone, a tekst wyuczony tak, 
        że nie przesunie się w nim nawet 
        przecinek. Gorsza nawet od 
        dowcipów jest w nim podskórna, 
        uparcie powracająca chwalba. 
        Zrobiliśmy to, udostępniliśmy 
        wam, podarowaliśmy, zdobyliśmy 
        się na wysiłek, dużo nas to 
        kosztowało - ale macie. Górnicy 
        też nam pomogli w czynie 
        społecznym - jest naturalnie 
        tablica, którzy górnicy, z 
        jakiej kopalni i kiedy - jak 
        widzicie, mimo tych wszystkich 
        ważnych spraw na głowie, dbamy 
        również o kulturę. I już turyści 
        czują przez skórę, że powinni 
        być wdzięczni, zobowiązani, już 
        chodzą z niewidzialnym ciężarem 
        na plecach. Przecież sama 
        inicjatywa słuszna, sensowna, 
        lepiej, że to zrobili, niżby się 
        miało zapaść i zniknąć raz na 
        zawsze - a jednak coś w tym 
        przeszkadza. 
        Zinstytucjonalizowanie, brak 
        wdzięku, odciśnięty ślad 






        ciężkiej, krótkopalcej ręki. 
          Przez szczuplutki, wysoki 
        otwór w murze obronnym, zwany 
        Uchem Igielnym, i przez most - 
        przechodzimy na drugą stronę 
        głębokiego lessowego jaru, do 
        klasztoru i kościoła 
        dominikanów. Leży tam księżna 
        Adelajda pod pięknym 
        sarkofagiem, a jej maleńka 
        główka wychyla się też spomiędzy 
        dwóch glazurowanych cegiełek 
        przepięknego portalu. Ta 
        ornamentyka i rzeźba w 
        glazurowanej cegle, to rzadki i 
        wysoko ceniony nurt gotyku. W 
        starym, surowym wnętrzu jedna z 
        kaplic rozkwita nagle jak 
        secesyjny irys, cała jest w 
        stylu młodopolskim, z 
        polichromią i witrażami Karola 
        Frycza. Niedaleko bocznego 
        wejścia przypomnienie wielkiego 
        najazdu Tatarów. Zginęło tu 
        wtedy wielu zakonników, w 
        gablotach leżą ich 
        kości_relikwie: czaszka z 
        pękniętą kością czołową, inna z 
        odrąbaną potylicą, kości 
        miednicy z głębokimi cięciami 
        miecza, nawet kawałek kręgosłupa 
        z tkwiącym w nim jeszcze grotem 
        tatarskiej strzały. Chyba bardzo 
        mało jest w Polsce starych 
        kościołów, przez które nie 
        przegalopowały choć raz - 
        rabując, niszcząc i paląc - 
        skośnookie czambuły. 
          Razem z nami oglądają kościół 
        starsi państwo, sympatyczni i 
        kulturalni. On mówi, że w Muzeum 
        Diecezjalnym mają tu ładnego 
        Cranacha i Caravaggia, pierwszy 
        raz obejrzał, bo nigdy nie mógł 
        zdążyć. Dodaje z nutką 
        satysfakcji, że przyjeżdżał tu 
        na swoje wieczory autorskie, a 
        sekretarz Komitetu Miejskiego 
        tak gościnnie przyjmował, że 
        trudno się było wyrwać. Mówi 
        bardzo ciepło o sekretarzu i 
        niemal równocześnie przyklęka 
        przed głównym ołtarzem i robi 
        poważnie, w skupieniu znak 
        krzyża. I to Polska właśnie. 






          Już wieczór. Jesteśmy 
        wypompowani, złażeni, pełni 
        wrażeń, trochę niedosyceni 
        Rynkiem i Ratuszem, tam trzeba 
        było pobyć dłużej i zabrać w 
        oczy więcej tych krzywizn, 
        owali, łuków i spatynowanych 
        barw. Chcemy nocować w okolicach 
        Niska, bo na mapie zaznaczono 
        tam jakiś lasek. Wbrew mapie 
        jednak, osiedla są tu niemal 
        pozrastane, jak na Górnym 
        Śląsku, Nisko wczepia się w 
        Stalową Wolę, a ta Stalowa Wola, 
        serce przedwojennego Cop_u, 
        wydaje się w tym szybkim, 
        wieczornym przelocie 
        odpychająca; brzydkie, 
        chaotyczne blokowisko, 
        pomalowane na rudo i bahama 
        yellow. Po długiej, męczącej 
        jeździe noc w brudnym lasku, 
        daleko od szosy; ciężkie, 
        niespokojne sny, podejrzane 
        odgłosy, otwieram, wyglądam - 
        jacyś rabusie spychają cichcem 
        czyjś samochód, chcę 
        interweniować, okazuje się, że 
        to tacy jak my noclegowicze, 
        którym zepsuł się rozrusznik i 
        próbują na pych. Zasypiam więc i 
        przez moje sny przetacza się 
        znów z łoskotem Hitchcock z 
        katedralnych obrazów. Coś mnie 
        goni, następuje na pięty, wyłazi 
        zza drzewa z ogromnym świdrem. 
          Następny dzień powinien być 
        osobny. Wyłączony z pospiesznego 
        rytmu i z tych telegraficznych, 
        na kolanie robionych notatek, 
        które z konieczności ślizgają 
        się po powierzchni i są tylko 
        zapisem emocji, ogólnego i 
        bardzo subiektywnego wrażenia. 
        Jest to dzień klasztoru i 
        Bazyliki Ojców Bernardynów w 
        Leżajsku.
          Dziwne miasto w dolinie Sanu, 
        skupiające na sobie 
        zainteresowanie i obdarzane 
        osobistymi przywilejami przez 
        wielu królów i wiele rodów 
        magnackich. Przez Kazimierza 
        Wielkiego, Władysława Jagiełłę, 
        Zygmunta Starego, Bonę, przez 






        Opalińskich, Szydłowieckich, 
        Potockich. Miasto tak szarpane 
        najazdami Tatarów, że zostało 
        kiedyś w całości przeniesione. 
        Po katastrofalnym rajdzie 
        tatarskim w szesnastym wieku 
        zostało dekretem Zygmunta 
        Starego odbudowane o pięć 
        kilometrów dalej, w miejscu 
        bardziej obronnym. Miasto 
        uwikłane w historię słynnego 
        "diabła łańcuckiego", Stanisława 
        Stadnickiego, infamisa i banity. 
        To tutaj mocował się z nim 
        leżajski starosta Łukasz 
        Opaliński w kolejnych zajazdach 
        i starciach zbrojnych. Właśnie 
        po ostatecznym pokonaniu 
        "diabła" ufundował klasztor i 
        bazylikę jako podziękowanie za 
        zwycięstwo i pokutę za grzechy 
        własne. 
          Klasztor i kościół, to 
        ogromny, forteczny kompleks. 
        Otoczony wysokim murem z 
        otworami strzelniczymi. Na 
        zewnątrz, w sfalowanym pagórkami 
        pół_parku, pół_lesie - 
        współczesne kaplice i dróżki 
        maryjne, stary cmentarz, gdzie 
        chowano zakonników i donatorów, 
        oraz Kalwaria, kończąca się nie 
        złożeniem do Grobu, ale 
        Chrystusem Zmartwychwstającym w 
        małym ogródku, pełnym kwiatów. 
          Osobność dnia zaczyna się, 
        kiedy wchodzimy do bazyliki. 
        Jest to wejście w gąszcz. 
        Szukałam jednego jedynego słowa, 
        które oddałoby najwierniej 
        pierwsze wrażenie i tylko takie 
        przyszło mi do głowy. Właśnie 
        gąszcz, gęstwina, tak jak 
        wejście do tropikalnego lasu, 
        gdzie nie ma nieba, ziemi ani 
        powietrza, tylko zieleń, 
        eksplozja form roślinnych. Tutaj 
        podobnie. Nie ma ścian, 
        sklepień, naw, ołtarzy tylko 
        jakieś nieprawdopodobne 
        zagęszczenie wspaniałej 
        dekoracji barokowej. Gdyby był 
        choćby skrawek wolnego miejsca, 
        gładkiej płaszczyzny - skupiłby 
        na sobie uwagę i uporządkował 






        doznania. Tutaj nie wiadomo od 
        czego zacząć, gdzie się 
        zatrzymać, w którym kierunku 
        iść. Oko przywiera do jakiegoś 
        fragmentu i natychmiast jest 
        bombardowane z boku, z dołu i z 
        góry dziesiątkami innych. Musi 
        biec dalej, przesuwać się, 
        wędrować - koncentracja w 
        pierwszych minutach jest 
        niemożliwa. 
          Niezwykłe organy, które nie 
        skupiły się - jak to najczęściej 
        bywa - w partii chóru, ale 
        rozsypały po całym kościele, w 
        postaci sekcji głównej, sekcji 
        bocznych, pozytywów nawowych, 
        wieżyczek organowych na filarach 
        i oddzielnych organowych 
        kapliczek. W pierwszej chwili 
        trudno je odnaleźć wśród 
        spiętrzenia postaci, posągów, 
        arkad, wieżyczek, wisiorów i 
        ornamentów. Dopiero później 
        odkrywa się w tym rojowisku, w 
        najbardziej nieoczekiwanych 
        miejscach, wiązki większych i 
        mniejszych piszczałek. Wszystkie 
        są ze sobą połączone. Takie 
        niezwykłe, siedemnastowieczne 
        stereo. Unikalny projekt, 
        wieloczłonowość, uzyskany przez 
        nią ton i fakt, że instrument 
        jest równocześnie sam w sobie 
        wielkim elementem dekoracyjnym - 
        dał organom leżajskim jedno z 
        pierwszych miejsc w Europie. 
          Niezwykłe stalle. Znów gąszcz 
        niemal roślinny. Intarsje, 
        inkrustacje, snycerskie reliefy, 
        całe sceny biblijne, Święci, 
        Biskupi, putta, amorki, łodygi, 
        stylizowane pnącza, rzeźbione 
        przedpiersia, rzeźbione 
        zaplecki, zwisające nad 
        podwójnym rzędem siedzeń 
        podniebia własnych, małych 
        sklepień. 
          Niezwykła ambona. Podtrzymuje 
        ją wielki Anioł, na obu 
        wzniesionych rękach unosi balkon 
        przypominający niewielką 
        świątynię z gzymsami, niszami z 
        postaciami Świętych, kręconymi 
        kolumnami i ciężkim, rzeźbionym 






        baldachimem. Nałożono nań 
        potężną czapę trzech koron, 
        umieszczonych jedna na drugiej, 
        po jubilersku rzeźbionych. Na 
        najwyższej kłębek obłoków, z 
        których odbija się i ulatuje w 
        górę Bóg Ojciec. Biedny, 
        spracowany Anioł na dole, który 
        przez kilka stuleci dźwiga tę 
        konstrukcję. 
          Niezwykła polichromia. 
        Wszędzie tam, gdzie zostało 
        trochę miejsca - gdzie nie 
        sięgnęła rzeźba i nie wypełniły 
        płaszczyzn rozrastające się 
        konary, gałęzie i gałązki 
        leżajskich organów - weszło 
        malarstwo. Usadowiło się w 
        górnych partiach i bez reszty 
        wypełniło sklepienia. 
        Późnobarokowe malarstwo 
        iluzjonistyczne; malował 
        osiemnastowieczny Stroiński i 
        jego pomocnicy M~ullerowie, 
        malowali Wojtanowski i 
        Kłossowski. Tam, gdzie już 
        wszystko miało się urwać i 
        skończyć, otwierali poprzez 
        malowane łuki i kolumny nowe 
        pejzaże, zamglone nieba, dalekie 
        drzewa, a wśród nich 
        ewangeliczne sceny, głównie z 
        życia Maryi Panny. 
          Starczy tych niezwykłości, 
        żeby człowiek zatrzymał się 
        oszołomiony i dopiero później, 
        stopniowo, zaczął to sobie 
        oczami i myśleniem porządkować, 
        szukać własnych ścieżek. A jest 
        jeszcze dziewiętnaście ołtarzy 
        bocznych, z których każdy jest 
        odrębnym elementem 
        architektonicznym. I setki 
        rzeźbionych i malowanych 
        postaci, które wkomponowując się 
        w całość, żyją jednak własnym, 
        osobnym życiem i są zaczętymi 
        wątkami osobnych opowieści. 
        Prorocy, Święci, Królowie, 
        Anioły, Atlasy, Herkulesy, 
        Satyry, Murzyni, personifikacje 
        Europy i Azji, Afryki. Gąszcz, 
        gąszcz... 
          W takich miejscach jak 
        bazylika leżajska myślę wciąż na 






        nowo, jak to się dzieje, że to 
        niesłychane spiętrzenie tematów, 
        tworzyw i technik artystycznych 
        stapia się w ogólną harmonię? Bo 
        w początkowym uczuciu 
        oszołomienia i przytłoczenia nie 
        ma sprzeciwu, człowiek to 
        akceptuje. Nic nie odstaje, nie 
        razi, nie kłóci się z 
        otoczeniem, nie brzmi fałszywie 
        - przeciwnie, bardzo wyraźnie 
        czuje się istnienie 
        tajemniczych, niewidzialnych 
        nici, które to wszystko wiążą w 
        spólną całość. Gdzie leży ów 
        sekret, tak trudno osiągalny dla 
        współczesnych? Może w tworzeniu 
        pełnym indywidualności, lecz 
        bezimiennym, tak jak w 
        średniowiecznych cechach? Wśród 
        leżajskich twórców znamy 
        niewiele nazwisk: kilku malarzy, 
        parę imion zakonników, też 
        zresztą nie do końca 
        potwierdzonych. Większość dzieła 
        wykonali artyści anonimowi, 
        mnisi ze wspaniałych 
        bernardyńskich warsztatów 
        snycerskich. Może tam gdzie 
        artysta nie krzyczy: Ja! to moje 
        dzieło. Mnie ma uwiecznić. 
        Przekazać pamięć o mnie - 
        łatwiej mu jest wejść bez 
        zgrzytów w harmonię ogólną. Może 
        dawni twórcy jaśniej widzieli 
        cel, któremu takie wnętrze ma 
        służyć, może podporządkowywali 
        mu się pokorniej...
          No więc teraz dopiero idziemy 
        tam, gdzie wszystko się zaczęło. 
        Odwróciliśmy kolejność 
        spotkania. Po wspaniale 
        zdobionych stopniach zbliżyliśmy 
        się do ukrytego w cieniu tronu. 
          Przyczyną sprawczą 
        wszystkiego, co tu powstało, 
        tych aniołów, patronów, koron, 
        fresków, stall, koncertów na 
        przedziwnych organach, trudu 
        pielgrzymowania - jest Matka 
        Boska Leżajska. Była już tutaj, 
        zanim zaczęto budować bazylikę 
        na Jej mieszkanie. Znajdowała 
        się w małym, drewnianym 
        kościółku Bożogrobców, 






        namalowana w końcu szesnastego 
        wieku przez jednego z zakonników 
        tego zgromadzenia, Ojca Erazma. 
        Przenosił on na płótno - w miarę 
        napływającej relacji - wizje 
        pobożnego robotnika miejscowego 
        browaru. Wieści o tych 
        widzeniach i świętym malowaniu 
        zaczęły już wtedy ściągać wielu 
        pielgrzymów. Kościółek stał się 
        za ciasny, a potrzeby 
        duszpasterskie przybywających 
        tak duże, że na samym początku 
        siedemnastego wieku sprowadzono 
        tu potężny zakon Ojców 
        Bernardynów i im powierzono 
        opiekę nad sanktuarium. W roku 
        1752 odbyła się, dzięki 
        staraniom hetmana wielkiego 
        koronnego Józefa Potockiego, 
        koronacja obrazu koronami 
        papieża Benedykta VI. 
          Matka Boska Leżajska oczekuje 
        nas w osobnej, oddzielonej 
        prześliczną zabytkową kratą 
        kaplicy, za zasłoną malowaną i 
        srebrną, wśród gablot z wotami, 
        których część pochodzi jeszcze z 
        siedemnastego wieku. Na srebrnym 
        firmamencie tła dwanaście 
        dużych, ułożonych w półkole 
        gwiazd i spokojna, zamyślona 
        twarz. Poniżej troje rąk, dwie 
        Jezuska i jedna Marii. Srebrne 
        sukienki odsłaniają zawsze tylko 
        twarze i ręce, ale tutaj ma to 
        wyraz szczególny. Może to tylko 
        moje wrażenie osobiste, ale już 
        wiem, że zabiorę stąd w dalszą 
        drogę właśnie Ręce. Lewa ręka 
        Dzieciątka jest stulona jak 
        muszelka, być może obejmuje 
        niewidoczne pod srebrem jabłko 
        lub berło. Prawa wyprostowana, z 
        dwoma wyciągniętymi palcami, 
        odbieram to nie tyle jako gest 
        błogosławieństwa, co 
        drogowskazu, ukazania czegoś, co 
        jest ukryte przed naszymi 
        oczami, a do czego powinniśmy 
        dążyć. Najdziwniejsza jest ręka 
        Marii. Gotycko wydłużona, miękko 
        opuszczona ku dołowi, powtarza 
        dwoma smukłymi palcami ów 
        czytelny gest dawania 






        tajemniczego sygnału. Jest w nim 
        coś ze starych rycin hinduskich, 
        przedstawiających tańce 
        obrzędowe, gdzie każdy układ 
        palców oznaczał inne słowo czy 
        inną fazę modlitwy. Troje rąk na 
        obrazie tworzy wyraźny trójkąt, 
        tę ulubioną przez dawnych 
        włoskich malarzy formę 
        geometryczną, której 
        przypisywali znaczenie 
        mistyczne. Ręce leżajskie żyją 
        na obrazie życiem własnym, 
        podobne do egzotycznych kwiatów, 
        lub morskich żyjątek. Są jakby 
        celem samym w sobie, przekazanym 
        znakiem. 
          I tak sobie wędrujemy po 
        wnętrzu bazyliki, zatrzymujemy 
        się, przyklękamy, siadamy w 
        ławkach, patrzymy. Przetacza się 
        dzień bez godzin, godziny bez 
        minut, trochę inny czas. 
        Wychodząc myślę, że Leżajsk nie 
        powinien być miejscem "po 
        drodze", ale celem osobnej 
        wyprawy. Koncentracją, 
        zamyśleniem, skupieniem, próbą 
        przebicia się przez gąszcz do 
        tajemnicy sacrum. 
          Na trasie Jarosław. 
        Przejeżdżamy przez miasto 
        wczesnym wieczorem. Ponieważ 
        jest upał, kurz, a my porządnie 
        zmęczeni leżajskimi wrażeniami, 
        więc chcemy tylko wpaść na 
        chwilę do dominikanów i jechać 
        dalej, szukając na noc jakiegoś 
        lasu. Zatrzymujemy się na dużym 
        placu przed bazyliką i tu nagle 
        rytm się urywa. Leniwiejemy, nie 
        chce nam się nigdzie ruszać, 
        powietrze stojące i różowawe, 
        przechodzące szybko w fiolet, 
        ruchy zwolnione, daty nieważne, 
        pośpiech - jaki narzuciliśmy 
        sobie z konieczności - traci 
        sens. Nieoczekiwanie spędzamy na 
        tym zupełnie nietypowym biwaku 
        dwie noce, w które oprawiony 
        jest jak w ramki dzień 
        jarosławski. 
          Może wszystko zaczęło się od 
        dzwonu. Ten dźwięk potrafi 
        czasem przenieść w zupełnie inną 






        rzeczywistość, tak jakby 
        otwierał nawias. A to jest dzwon 
        o bardzo głębokim i pięknym 
        tonie, ufundowany na 200_lecie 
        przybycia dominikanów, którzy 
        zastąpili tu jezuitów po 
        kasacie. Dzwon odzywa się 
        rzadko, w dni specjalnie 
        uroczyste, a właśnie jest taki 
        dzień jednego z tutejszych 
        patronów, świętego Jacka 
        Odrowąża. Potem była sprawa 
        wody. Kanistry mieliśmy już 
        puste, więc trzeba było odnowić 
        zapas. Pytamy przechodzącego 
        dominikanina - a habit miał w 
        tym oświetleniu jasnoliliowy, 
        jakby fosforyzujący - gdzie 
        można sobie nabrać. Pokazuje 
        nam, schowaną za bryłą bazyliki, 
        sporą kaplicę na dziedzińcu. Tam 
        jest źródło. Trysnęło, jak głosi 
        podanie, w chwili odnalezienia 
        figury Matki Boskiej, na 
        początku czternastego wieku. 
        Odkąd je ocembrowano i ujęto w 
        krany, wierni przyzwyczaili się 
        brać tę wodę na potrzeby domowe. 
        I to jest naturalne - mówi - 
        ludziom nie można przecież 
        skąpić zdrowej, źródlanej wody, 
        zwłaszcza dziś, kiedy tak o nią 
        trudno. 
          W kaplicy całe ściany pokryte 
        starymi i nowszymi zapiskami 
        uzdrowień i podziękowań za 
        działanie wody. Pośrodku potężna 
        studnia - w jednym z jej 
        bocznych zagłębień ukrywano 
        podobno Figurę przez cały okres 
        ostatniej wojny - na czterech 
        rogach drewniane kolumienki, a w 
        nich krany. Z pewnym 
        zażenowaniem podstawiamy pod nie 
        nasze wielkie kanistry, ale to 
        uczucie zaraz mija. Przyczepa 
        stoi pod murem klasztoru, u 
        wylotu małej uliczki; niskie 
        przedmiejskie domki, dzieci 
        przegrodziły jezdnię sznurkiem i 
        grają w siatkówkę, sporo ławek, 
        na których siedzą ludzi. Trochę 
        to krępujące, trudności z 
        myciem, a zwłaszcza wylaniem 
        gdzieś wody - przecież nie można 






        ludziom pod próg. To jednak 
        także szybko przestaje 
        przeszkadzać. Jest bardzo 
        swojsko, nikt się nie dziwi, nie 
        zagląda. Nasz znajomy 
        dominikanin parokrotnie w ciągu 
        dnia wychodzi po zakupy. Nie ma 
        wtedy habitu, tylko spodnie i 
        koszulkę polo, a ręce obładowane 
        siatkami, z których wystają 
        bułki i warzywa. Zatrzymuje się 
        zawsze przy nas na chwilę, żeby 
        zamienić parę słów. Opowiada nam 
        historię sanktuarium. Sączy ją 
        pojedynczymi kroplami, bo 
        ojcowie czekają na wyładowane 
        torby. Raz więc jest dziękczynna 
        pielgrzymka Królowej Jadwigi po 
        wyprawie na Ruś Halicką, raz rok 
        1755 i koronacja, o którą 
        wystarał się Konstanty Sobieski, 
        syn króla Jana III, kiedy 
        indziej budowanie obecnej 
        świątyni przez księżnę Annę 
        Ostrogską, krewną św. Jacka 
        Odrowąża. My też chodzimy do 
        miasta, żeby powysyłać listy i 
        odnowić jedzeniowe zapasy. W 
        centrum sporo jest jeszcze 
        starych, solidnych, bogato 
        zdobionych budynków. Tak właśnie 
        wyglądały te 
        dziewiętnastowieczne galicyjskie 
        poczty, banki i urzędy. 
        Spotykane raz po raz między 
        dzisiejszymi bloko_barakami, 
        nadają miastu trochę spokojnej 
        godności. Kiedy wracamy, ludzie 
        z okolicznych domków już nie 
        odwracają w naszą stronę głów, 
        żeby się pogapić. Tylko jeden 
        bardzo tęgi, stary pan, siedzący 
        na balkoniku nad mini_ogródkiem 
        i robiący coś na drutach, 
        przesuwa przy każdym naszym 
        przejściu okulary na tył głowy i 
        podnosi rękę w geście 
        pozdrowienia. Raz dominikanin, 
        mający widocznie wolniejszą 
        chwilę, kiwa na nas i prowadzi 
        do refektarza, gdzie odkryto 
        niedawno zamalowane przez 
        Niemców freski. Zamknięte w 
        łukach scenki pojawienia się 
        Figury, pożaru kościoła, budowy 






        nowego, najazdów, przewożenia 
        Matki Boskiej łodziami do 
        Sandomierza, do Torunia, 
        kolejne, uroczyste powroty - a 
        pod łukami postaci fundatorów 
        klasztoru. 
          Parokrotnie w ciągu dnia 
        muzyka dzwonu. Już nie ten 
        najważniejszy, jubileuszowy - 
        ale inne też brzmią pięknie. 
        Dzieci grają w siatkówkę z coraz 
        mniejszym przekonaniem, w 
        zapadającym wolno zmroku nie 
        widać już piłki. Kładziemy się 
        spoceni, niedomyci, ale jest nam 
        tu dobrze. Cały ten wycinek 
        miasta przylgnął do klasztoru, 
        schronił się w jego cieniu i 
        stąd czerpie swój spokój. 
        Zasypiając, rozmawiamy 
        półgłosem, jak ważne są takie 
        azyle, wysepki intuicyjnie 
        wyczuwanego bezpieczeństwa. I że 
        mężczyźni w białych habitach 
        mądrze wybrali swój los. Im 
        świat bardziej zwariowany, tym 
        to się wyraźniej czuje. Na tym 
        placu, pod tym murem nie chce 
        się nam nawet nastawić wieczorem 
        radia i wysłuchać któregoś z 
        lepiej słyszalnych dzienników; 
        po co mamy sobie sny 
        niespokojnie poplątać. 
          Jarosławska Matka Boska też 
        przychodzi do nas inaczej. Nie 
        jest to gwałtowne, jednorazowe 
        spotkanie, ale już odrobina 
        obcowania. Wpadamy tu na krótkie 
        chwile i na dłużej, patrzymy na 
        Nią w czasie nabożeństwa, kiedy 
        wierni całują relikwiarz 
        świętego Jacka - i w czasie 
        sprzątania kościoła, w świetle 
        lamp i w świetle dziennym, kiedy 
        nawy z wolna się wypełniają i 
        kiedy jest całkiem pusto. Na 
        powitanie i na pożegnanie. 
        Patrzymy na wychylającą się ze 
        srebrnego tła gotycką rzeźbę w 
        drzewie polnej gruszy. Z dołu 
        nie widać dobrze twarzy Marii, 
        dopiero na fotografii uderza 
        wyraz bólu. Jest w stężeniu 
        rysów, w opuchniętych wargach, w 
        ciężkich, prawie zamkniętych 






        powiekach. Matka trzyma w 
        ramionach zmarłego Syna. Jego 
        ciało jest skręcone, a prawa 
        ręka opuszczona prostopadle w 
        dół, jak podpora, podtrzymująca 
        całą kompozycję. Twarze i ciała 
        jednakowo blade, jakby bez 
        kropli krwi, podświetlone zimnym 
        światłem. Całość znów zamyka się 
        w trójkącie - ale nie jest to 
        delikatny, jakby sfalowany 
        trójkąt leżajskich rąk, tylko 
        ostry, kanciasty trójkąt 
        cierpienia. 
          Kiedy tak w różnych porach 
        dnia oswajam się z wizerunkiem 
        jarosławskim, przychodzi mi coś 
        do głowy. Wędrówka, która ma na 
        trasie wiele sanktuariów, stapia 
        się w jedną wizytę. Ona, Maria, 
        jest gospodynią - my gośćmi. 
        Gospodyni jest wciąż ta sama, 
        ale za każdym razem przyjmuje 
        trochę inaczej. Tak jak żywy 
        człowiek, a nie rzeźba czy 
        obraz. Raz się uśmiecha, raz 
        marszczy brwi, słucha bardzo 
        uważnie, albo zamyśla się  i 
        patrzy gdzieś przed siebie, 
        pozwala, abyśmy brali udział w 
        Jej radości, albo w Jej bólu. 
        Widzi się po drodze ruiny, 
        zamki, krajobrazy, miasteczka - 
        i wszystko to jest bardzo ważne, 
        wywołuje zachwyty, smutki i 
        irytacje - ale w momencie 
        wejścia do kolejnego sanktuarium 
        znika, a wizyta uzyskuje 
        ciągłość, tak jakby nie było w 
        niej przerw. I przez to staje 
        się właśnie bardziej 
        skondensowana, pogłębia się. 
        Powtarzający się cykl: wejście 
        do chłodnego wnętrza, zmrużenie 
        oczu, chwila przyzwyczajania się 
        do półmroku, podejście do 
        ołtarza, przyklęknięcie, wolne 
        opuszczanie zasłony - i już to 
        samo co przedtem 
        zapatrzenie_zamyślenie, to samo 
        trwanie, w którym dziś jest 
        bogatsze o wczoraj, o 
        przedwczoraj, o miesiąc temu, o 
        rok... 
          Nazajutrz droga się zmienia. 






        Pożegnała się z równiną, 
        sfalowała, wpełza na pagórki, 
        łagodnie z nich osuwa, już jej 
        coraz więcej przed nami, bo 
        spomiędzy wzniesień wybłyskują 
        jej zakola i pętelki w miarę 
        rozszerzania się perspektywy. 
        Przelatujemy, nie zatrzymując 
        się, przez Przemyśl, bo nie 
        zmieści się w czasie, a wart 
        jest więcej niż paru godzin w 
        biegu - trzeba będzie tu wrócić 
        na dłużej. Na wysokim brzegu 
        Sanu, opatulone w poranną mgłę, 
        stare budowle i wieże kościołów. 
        W środku każdej mszy jest 
        modlitwa za Papieża i za 
        "naszego biskupa" - tu następuje 
        imię. W naszych przyśpieszonych 
        wędrówkach słyszeliśmy już wiele 
        tych imion; wczoraj, po raz 
        pierwszy zabrzmiało: Ignacy. 
        Usłyszymy je jeszcze 
        wielokrotnie w zwykłych 
        rozmowach z ludźmi. Wymawiane z 
        ogromną serdecznością, 
        szacunkiem, a przede wszystkim z 
        lokalną dumą. Obecność pasterza 
        diecezji jest mocno wyczuwalna 
        na całym tym terenie. Ważna. 
        Czasem od niej właśnie zaczyna 
        się przygodna rozmowa i jest to 
        pierwszy sygnał porozumienia - 
        aha, wiadomo, kto jest kto. 
          Ukazuje się drogowskaz: Lwów - 
        123‹km. Wyobrażam sobie, jaki to 
        skurcz serca dla ludzi stamtąd - 
        ja też, chociaż w ogóle nie znam 
        tego miasta, czuję mały 
        skurczyk.
          Przed nami Krasiczyn. Schowany 
        za miasteczkiem i utopiony w 
        zieleni nie pozwala się 
        posmakować z daleka. W momencie 
        ukazania się zaskakuje zupełnie, 
        bo tak jest go dużo, tak 
        wspaniale i szeroko rozkłada się 
        przed oczami. Czworobok 
        potężnych murów. Zbudowali go w 
        szesnastym wieku Krasiccy, 
        wychowali tu parę pokoleń, a po 
        powstaniu listopadowym przejął 
        zamek ród Sapiehów. Wzrok przede 
        wszystkim przylega do baszt - 
        one są tu najlepsze. Cztery - 






        surowe w dolnych partiach, a w 
        wyższych coraz ozdobniejsze i 
        lżejsze - cylindryczne baszty 
        obronne. Od siedemnastego wieku 
        mają swoje imiona, a w nich 
        cztery światy i cztery obszary 
        spraw najważniejszych dla 
        współczesnych. Baszty nazywają 
        się bowiem: Szlachecka, 
        Królewska, Papieska i Boska. 
        Każda z nich zupełnie inna. 
        Szlachecka i Papieska kończą się 
        attykami o zupełnie różnych 
        profilach, Królewska oblepiona 
        jest u góry sześcioma 
        wieżyczkami, przypominającymi 
        warowne domki dla ptaków, a 
        Boska, zwieńczona kopułą, 
        zawiera kaplicę zamkową. Dokoła 
        ślad zarośniętej burzanami fosy 
        i park, bardzo jeszcze wyraźny. 
        Ma kręte aleje, trawniki z 
        trawy, a nie z samych chwastów i 
        cudowne drzewa. Olbrzymie tuje, 
        wieżyce białych świerków, dęby i 
        lipy jak całe zielone 
        miasteczka, wymyślne gatunki 
        jodeł - to już prawdziwe pomniki 
        przyrody. Myślimy, że na tym się 
        skończy, bo zamek jest od 
        dwudziestu lat w remoncie i do 
        środka wejść nie można. Ale 
        akurat do jednego z budowlańców 
        przyjechali krewni, trójka 
        dorosłych i dwoje dzieci, więc 
        majster urządza rodzinne 
        zwiedzanie, a my się doczepiamy. 
        Chodzimy po imponującym 
        dziedzińcu obiegniętym 
        krużgankami, przemierzamy bardzo 
        długie wewnętrzne korytarze, 
        oglądamy w jednej z baszt 
        rodzinne katakumby Sapiehów - 
        wśród dorosłych sporo dzieci, 
        księżniczek i książątek co nie 
        dożyły roku, dzieci umierały 
        wtedy gęsto również wśród 
        najmożniejszych. Znów na dół i w 
        korytarze, większość okien już 
        oszklona, w jednej z komnat 
        restauruje się marmurowy 
        kominek, w innej leży okryty 
        folią kapitel kolumny i czeka na 
        swoją dolę. Majster nie jest 
        rozmowny, otwiera tylko pękiem 






        kluczy grube kłódy, wpuszcza 
        swoich, pokazuje coś w milczeniu 
        palcem, czeka, aż dzieci podejdą 
        i dotkną, potem wygania gestem 
        ręki. Rodzina za to przez cały 
        czas szemrze: a ileż tu pokoi, a 
        na co to komu, a ja bym tak nie 
        mogła, a chyba się po tych 
        korytarzach gonili, a ileż to 
        roboty, żeby posprzątać... 
        Ogarnia mnie krótka, bolesna 
        tęsknota do tamtego świata 
        magnackich siedzib, 
        jędrzejowskich czy 
        sandomierskich rynków, pejsatych 
        karczmarzy, białych dworków z 
        kolumienka i - ale wiem, że czas 
        odsunął je raz na zawsze i że 
        jest to tęsknota nierozumna. 
        Mijają dwie godziny, już jest 
        po, krasiczyński zamek znowu 
        umknął i zapadł się w zieleń. Na 
        zewnętrznej stronie muru 
        otaczającego park, długi napis z 
        olbrzymich tekturowych liter, 
        podobny do innych, pouczający co 
        jest naszym zbiorowym 
        obowiązkiem, albo że praca 
        jednoczy i jest naszym 
        przywilejem. Dziwna rzecz, owe 
        napisy zagęszczają się zawsze i 
        powiększają swoje rozmiary w 
        bezpośredniej bliskości 
        zabytków, w sąsiedztwie 
        klasztornych dziedzińców, tuż 
        obok gotyckich portali, przy 
        renesansowych ratuszach - 
        wszędzie tam, gdzie ocaliła się 
        choćby odrobina piękna, 
        wymagająca jakiegoś wyciszenia, 
        taktu, uspokojenia otaczającego 
        krajobrazu. Zamilcz - chciałoby 
        się powiedzieć - nie ty 
        budowałeś te mury, sekretarzu, 
        naczelniku, wojewodo, nie ty 
        sadziłeś te drzewa, stań przez 
        chwilę dyskretnie z boku, 
        przesuń się o kilkadziesiąt 
        metrów, tam, gdzie blokowisko, 
        wybetonowany plac, barak 
        spożywczego Sam_u. Ale on musi 
        być właśnie tu, zbudować 
        rusztowanie z metalowych rur, 
        papieroplastykę, plastykowe 
        sztachetki, makietę - musi się 






        podpisać, zawłaszczyć, 
        strywializować. I to jest jeden 
        z tych drobnych punktów, błahych 
        pozornie skrzyżowań na drogach 
        porozumienia; w rezultacie jedni 
        w te, drudzy we w te. 
          Parę godzin jazdy coraz 
        bardziej zielonej, sfalowanej, 
        przestrzennej. Pierwsze 
        cerkiewki. Potem będzie już tak, 
        że kiedy zobaczymy łagodne 
        wzniesienie z gęstym kłębkiem 
        drzew na czubku, będziemy się 
        zawsze domyślać istnienia 
        cerkiewki. Czasem są tam 
        rzeczywiście, wśród gałęzi 
        zamajaczy pękata cebulka wieży - 
        czasem to tylko pogorzelisko, 
        ślad fundamentów i parę 
        sczerniałych bierwion, 
        najczęściej niewiadoma, bo za 
        daleko, żeby iść i sprawdzać. 
        Wjeżdżamy w krainę o wielkiej 
        urodzie, a część tej urody - jak 
        na ironię - płynie z wielkiej, 
        nie tak dawno przeżytej 
        tragedii. Zły czas powojenny, 
        czas ciosów wymierzanych na 
        ślepo, pożarów i vendett, 
        zdziczałych band i ich okrutnych 
        pacyfikacji, masowych 
        przesiedleń i panicznych, 
        rodzinnych ucieczek - czas 
        okrucieństwa. Kiedy się skończył 
        i przyszła cisza - była to cisza 
        martwa. Po prostu ludzi już nie 
        było. Rok, trzy lata, pięć, 
        osiem - a ziemia zupełnie pusta. 
        Garstka wopistów, jakieś 
        Hłaskowe bazy ludzi umarłych, 
        jacyś pierwsi przybysze - 
        pół pionierzy a pół awanturnicy. 
        Przez cały ten czas pracowała 
        pośpiesznie i skutecznie 
        przyroda. Trawa i burzany 
        zarastały drogi, z gór ściekał 
        coraz niżej las i połykał pola, 
        zbite zarośla sadowiły się na 
        miejscu opuszczonych osiedli. 
        Przykryć, przykryć jak 
        najprędzej, wyrównać wszystko, 
        rozprzestrzenić się, zasłonić, 
        niech zniknie. Chociaż 
        Bieszczady przeżywają dziś boom 
        i co roku walą tam i zdeptują je 






        tłumy turystów - ślad tamtego 
        czasu jeszcze trwa. Jest 
        puściej, przestronniej, trawy są 
        wyższe, kwiaty większe, las 
        zbija się w wał i nie 
        przepuszcza, a wydeptane ścieżki 
        zwężają się i raptem urywają, 
        nigdzie nie prowadzą. 
          Zatrzymujemy się na płaskim 
        czubie, który zwieńczył ślimak 
        dość stromych serpentyn. Jest 
        stąd rozległy widok na dolinę, 
        właściwie na parę pięter 
        kotlinek i dolin. W zachodnim 
        Zairze punkt widokowy nazywa się 
        w języku tubylczym: kala_kala, 
        co znaczy: daleko_daleko. Tu 
        jest właśnie tak: niezmiernie 
        daleko w którą by stronę 
        spojrzeć. Daleko i pusto 
        zupełnie, ani jednej wioski, ani 
        jednej chaty w zielonych 
        zagłębieniach. Słońce zachodzi, 
        przejeżdża śpiewający autokar, 
        potem przechodzi dwójka 
        zmęczonych turystów z plecakami, 
        potem już nic. 
          Postanawiamy zostać tu na noc. 
        Idę na daleki spacer grzbietem, 
        cały czas kala_kala, bo grzbiet 
        jest niezarośnięty, a lasy 
        znacznie niżej, o uda obijają mi 
        się wilgotniejące trawy i dziwne 
        kwiaty o gorzko_słodkim zapachu, 
        przypominające różowe 
        pantofelki. Potem zaczyna ostro 
        pachnieć mięta, weszłam w jej 
        gąszcz, takiej mięty nie 
        widziałam gdzie indziej, na 
        każdej łodydze ma kilkanaście 
        niebieskich, puchatych kulek - 
        od dużej do malutkiej, jak 
        paciorki nawleczone na nitkę. 
        Kiedy wracam, wchodzę nagle w 
        granie - rytmiczne, 
        szeleszczące, coraz głośniejsze, 
        dookoła jakby tysiące 
        mikroskopijnych szufladek, 
        otwieranych i zasuwanych. Tak 
        właśnie rusza się i hałasuje 
        powietrze na Południu, ale w 
        Polsce nigdy jeszcze nie 
        słyszałam tak głośno grających 
        świerszczy. 
          Rano ruszamy dalej. W 






        malutkiej wsi Orelec, niedaleko 
        Uherców, postanawiamy zostawić 
        przyczepę i zrobić sobie bazę 
        wypadową, żeby poruszać się 
        szybciej i swobodniej. Wybieramy 
        na chybił trafił dom nad 
        zarośniętym stawem, przy bocznej 
        dróżce prowadzącej do kościółka, 
        przerobionego z cerkwi. Pytamy 
        gospodarzy, czy można pod ich 
        opieką zostawić przyczepę na 
        trzy dni i wracać tylko na noc. 
        Można, czemużby nie - godzą się 
        życzliwie i proszą, żeby wybrać 
        sobie najodpowiedniejsze 
        miejsce. Okazuje się, że 
        przyprowadził nas tu instynkt i 
        nie mogliśmy trafić lepiej. 
          W trzech dniach bieszczadzkich 
        mieści się bardzo dużo. Więc 
        najpierw jest Jasień, wioska 
        przycupnięta w bok od Ustrzyk. Z 
        niedużego, murowanego kościoła 
        wychodzi ksiądz i zaprasza z 
        ogromną serdecznością. Wie, że 
        do tego zapadłego kąta nie 
        przybywa się po atrakcje 
        turystyczne, bo ich tu nie ma - 
        ale wyłącznie w odwiedziny do 
        Tej, której ksiądz służy. 
        Idziemy więc razem do Matki 
        Boskiej Bieszczadzkiej.
          Wśród koronowanych wizerunków 
        w sanktuariach jest niewielka 
        grupka, którą coś istotnego 
        łączy. Niezależnie od dawnych 
        peregrynacji, spowodowanych 
        najazdami Tatarów, Szwedów, 
        ukrywaniem obrazów i ich 
        powrotami - jest także 
        pokrewieństwo drogi odbytej 
        niedawno. To te wizerunki, które 
        po zakończeniu II wojny 
        światowej mogły zostać odcięte i 
        zapomniane, a jednak 
        przywędrowały wraz z ludźmi. 
        Upakowane nieraz w osobiste 
        toboły podróżne, zabrane ze sobą 
        na nowy, nieznany los, który 
        pragnęło się spiąć jakąś klamrą 
        z dawnym. Matka Boska 
        Bieszczadzka należy właśnie do 
        nich. Historia Jej sięga 
        pierwszych lat siedemnastego 
        wieku i klęski pod Sasowym 






        Rogiem. Tatarzy najechali wtedy 
        Podole, spalili i wymordowali 
        wiele wiosek, a wśród nich 
        Żeleźnicę. W zwęglonych 
        resztkach cerkwi znaleziono 
        nietkniętą podobiznę Matki z 
        Dzieciątkiem i uznano to za cud. 
        Przewieziono Ją do kościoła w 
        Rudkach, pomiędzy Samborem i 
        Lwowem; tam stała się 
        przedmiotem kultu. 
          Ksiądz zapala wszystkie 
        światła. Gospodyni po raz 
        pierwszy wychodzi nam na 
        spotkanie w postaci starej, 
        bizantyńskiej ikony. Mały Jezus 
        ma twarz postarzałego mędrca, 
        podkreśla to wysokie, jakby 
        wyłysiałe czoło i wypukła narośl 
        na nim. Jest to tak zwany guz 
        mądrości, który malarze wschodni 
        uważali za symbol wiedzy. U góry 
        wiszą jak zabawki na choinkę, 
        dwa Archanioły: Rafał i Gabriel. 
        Identycznie przechylili głowy, 
        tak samo złożyli ręce, a 
        skrzydełka mają wątłe, jak 
        nieduże ptaszki. Kompozycję 
        centralną otacza wieniec 
        osiemnastu postaci ze Starego 
        Testamentu, związanych z rodem 
        Marii. Jest tam chyba król 
        Salomon trzymający świątynię, 
        Jakub z drabiną i Mojżesz z 
        tablicami. Na samym końcu 
        rodzice: Joachim i Anna. Innych 
        rozpoznać nie mogę, ale każdy ma 
        coś w ręku, przeważnie zwoje 
        zapisanych pergaminów. Malutkie 
        postaci wymachują tymi 
        pergaminami, są gwałtownie 
        poruszone, jakby zatrzymane w 
        biegu dokądś - a mimo to całość 
        uspokojona i zakrzepła, jak 
        wszystkie ikony. Ten bezruch 
        widoczny zwłaszcza w postaci 
        Matki Boskiej. Wyraz 
        nieprzenikniony, odległy od 
        spraw ziemskich, oczy patrzą 
        trochę tak, jak obojętne, uważne 
        oczy cesarzowej Teodory na 
        mozaikach w Rawennie. Na prawym 
        policzku układająca się w 
        półkole plama - ślad kopyta 
        tatarskiego konia. Odprysnęła w 






        tym miejscu farba i musiano 
        nałożyć nową. 
          Mówi ksiądz, że po 
        przywiezieniu przez wiernych, 
        ikona przez dwadzieścia lat 
        przebywała w seminarium 
        duchownym w Przemyślu. Dopiero 
        Biskup Ignacy powiedział, że ma 
        iść do ludzi. Tyle ich tu 
        przyjeżdża po czystsze 
        powietrze, zdrowsze drzewa, po 
        swój kawałek piękna. Ale samo 
        piękno nie wystarcza, trzeba, 
        żeby było je do kogo odnieść. 
        Ikona powędrowała więc do 
        Jasienia, wioski, która wróciła 
        do Polski dopiero w 1951 roku, 
        po tak zwanym wyrównaniu 
        granicy. Kiedyś ziemię tę nadał 
        Jan Olbracht za usługi rodowi 
        Ustrzyckich. Groby kilku z nich 
        znajdują się prawdopodobnie w 
        tym kościółku pod głównym 
        ołtarzem. Coraz więcej ludzi tu 
        przychodzi - i turystów, i 
        miejscowych. 
          - A jak się żyje tutaj? - 
        ksiądz zastanawia się chwilę. 
        Różnie - mówi. - Ja czasów 
        przedwojennych nie pamiętam, ale 
        spotykam ludzi, którzy 
        pamiętają. Nie twierdzą, że 
        wszędzie - ale tu, w tej wiosce 
        była zgoda. Ojcowie z synami 
        chodzili do kościoła, matki z 
        córkami do cerkwi i nikomu to 
        nie przeszkadzało. Ludzie lubili 
        się. Nienawiść posiano od 
        pierwszych dni wojny i potem 
        rosła, rosła... W końcu był już 
        gęsty las tej nienawiści. Tyle 
        niby czasu minęło, a ślady wciąż 
        są. Niedawno Biskup Ignacy w 
        Ustrzykach Dolnych cerkiew kazał 
        otworzyć. Więc ludzie strasznie 
        zaczęli szumieć - jak to? to 
        nasze pozamykano, pozabierano, a 
        teraz my - im? Była nawet obawy, 
        że zechcą cerkiew uszkodzić, ale 
        mądrze Biskup postąpił, 
        stanowczo, chociaż łagodnie i 
        teraz jakoś dotarło się. 
          Idziemy potem na cmentarz 
        okalający kościółek. Właściwie 
        ślad cmentarza. Tylko nagrobek 






        niejakiego pułkownika 
        Wiślickiego zachował się w 
        dobrym stanie. Napisy na płytach 
        były dwujęzyczne. Więc najpierw 
        niszczono groby, uznawszy je za 
        lackie, a po powrocie Jasienia 
        inne, bo były na niech napisy 
        cyrylicą. A były to groby 
        powstańców z sześćdziesiątego 
        trzeciego roku... Więc może 
        dobrze, że czuwa tu teraz Matka 
        Boska Bieszczadzka i że to 
        właśnie ikona? Może będzie te 
        dawne rany zabliźniać, 
        wyrównywać wszystko - nie myśli 
        ksiądz? - Myślę, że tak. 
          Jest też w dniach 
        bieszczadzkich Solińskie Morze. 
        Byłoby bardzo ładne w swojej 
        ramie z zielonych wzniesień, 
        ogromne, na krańcach 
        przesłonięte mgiełką - gdyby nie 
        to, że tu skupił się ruch 
        turystyczny i to nie wędrowny, 
        ale ten stacjonarny, z wczasów i 
        domków campingowych. Na koronę 
        tamy wychodzi się jak na 
        sopockie molo. Różne głupole 
        wychylają się i rzucają w dół 
        butelki po oranżadzie, - jak nie 
        dopilnuję - mówi strażnik - to 
        nawet szybki z latarni wyjmą, 
        żarówki wykręcą i wszystko 
        rzucają, bo im się ładnie o 
        beton rozbija. Promenada tam i z 
        powrotem trwa, dziecko puszcza 
        latawca, podlotek bańkę z gumy 
        balonowej, pani smaruje się 
        olejkiem i wystawia twarz do 
        słońca, inżynier elektryk się 
        rozmarza - eh - mówi do 
        wszystkich i do nikogo - 
        elektrownia wodna to piękna 
        sprawa, żadnych dymów, wyziewów 
        i zanieczyszczeń, turbinki 
        czyste jak łza, dwóch ludzi 
        wystarczy do obsługi, można 
        powiedzieć romantyzm... - A 
        dlaczego to nie chodzi? - pyta 
        wygolony na jajo młodzieniec, 
        wychylając się przez balustradę. 
        Cholera wie, pewno włączają 
        tylko w godzinach szczytu, wody 
        może za mało... 
          Jest w dniach bieszczadzkich 






        cerkiewka w Równi, 
        najpiękniejsza chyba z 
        ocalałych. Trzy przedziwne 
        kopułki z potrójnymi cebulkami, 
        między nimi faliste daszki, 
        wszystko kryte gontami i te 
        gonty spływają aż do ziemi jak 
        suta, marszczona spódnica. 
          Jest objazd Dużą Pętlą, leżącą 
        jak pognieciony obwarzanek na 
        zielonych czubach i przełęczach. 
        Na południowym krańcu Ustrzyki 
        Górne z nowo zbudowanym i 
        poświęconym zaledwie tydzień 
        temu kościołem. Jeszcze prowadzi 
        do niego dróżka, znaczona 
        bukietami z biało_czerwoną 
        wstążką, jeszcze ostro pachną 
        więdnące zioła na drewnianej 
        "bramie triumfalnej". Chłopak z 
        plecakiem mówi nam, że był na 
        konsekracji i słyszał kazanie 
        Biskupa Ignacego. Dwadzieścia 
        lat trwały starania - mówił - 
        nikt już nie wierzył, że ten 
        kościół stanie, a ja wam 
        obiecałem i jest. Parę innych 
        rzeczy też wam obiecywałem, 
        poczekajcie tylko cierpliwie, 
        przyjdzie i na nie czas... 
        Patrzę na południe; szczyty tam 
        już wysokie, poważne, zstępują 
        od horyzontu pasmami i mają 
        kolor prawdziwych gór. Tysiąc 
        metrów i więcej. Kiedy będziemy 
        zjeżdżać - bo obwarzanek leży 
        ukośnie - czuby zaczną się 
        zniżać niemal regularnymi 
        schodkami. Przy Ustrzykach 
        Dolnych to już czterechsetki. 
        Pętla to zaledwie wstęp do 
        wędrówki. Można złapać ogólny 
        sens, podzielić ją sobie na 
        rozdziały, wypatrzyć miejsca, 
        skąd chciałoby się rozpocząć. 
        Wiadomo, że będzie w niej dużo 
        przestrzeni, mocny, odurzający 
        zapach, własne, nieoznakowane 
        szlaki, soczystość, puszystość i 
        smutek. Nawet w pełni słońca 
        jest tu jakiś łagodny, 
        przymglony smutek. Może ten 
        smutek to pamięć? Pamięć drzew, 
        pamięć traw, pamięć ziemi. 
          Jest niedzielna msza w Orelcu. 






        Do drewnianego kościółka, do 
        którego od rana cieknie 
        wędrowno_tubylczy sznureczek 
        ludzi, przyjeżdża proboszcz z 
        pobliskich Uherców i przywozi 
        dwóch młodziutkich księży, 
        wyglądających na dopiero co 
        wyświęconych, może są tu na 
        wakacjach? Jeden czyta teksty, 
        drugi mówi kazanie, jest 
        stremowany, spięty, głos ma 
        matowy, a twarz trochę podobną 
        do Olbrychskiego, też taka 
        wąska, z niedużymi ale płonącymi 
        oczami, przyczajona. Stara się, 
        żeby jego słowa były proste i 
        trafiały do ludzi, ale chwilami 
        ukazuje się spod niech inny, 
        głębszy nurt, chwilami 
        zabarwiają się poezją. Mówi o 
        otaczającej nas przyrodzie i że 
        Ewangelia - jak mało która 
        Księga - wyrasta z ziemi i z 
        wkładanego w nią trudu; o tych 
        ziarnach, żniwach, siewie, 
        zbieraniu, winnicach, owcach, 
        ptakach polnych. Mówi potem, że 
        kiedy budzimy się rano, mamy 
        przed sobą bogactwo, wielki dar: 
        dzień. Dzień do przeżycia. 
        Jesteśmy właścicielami i 
        twórcami godzin, które mijają; 
        możemy sprawić, że zaowocują, 
        zajaśnieją blaskiem - albo 
        zmatowieją, zwiędną, zbrukają 
        się. Zapala się, jego głos 
        nabiera dźwięczności i nagle 
        przez otwarte okno wpadają do 
        kościółka dwa ciemne motyle, te 
        bieszczadzkie, bardzo duże, ze 
        skrzydłami niemal czarnymi z 
        małym witrażykiem na dole - i 
        zaczynają krążyć nad jego głową, 
        jak nad głową Aurelio Buend~ia 
        ze "Stu lat samotności" Marqueza 
        - ten obraz towarzyszył mi 
        zawsze, a teraz się nagle 
        ucieleśnił. Ludzie podnoszą 
        głowy i też wodzą wzrokiem za 
        motylim tańcem, a potem 
        zaczynają śpiewać; głosy mają 
        głębokie, dobrze zestrojone, 
        trochę jakby cerkiewne... 
          Jest cały dzień spędzony nad 
        Sanem, ciemnozielonym, wartkim, 






        sunącym pospiesznie i prawie 
        bezszelestnie. Ludzi nie ma w 
        ogóle, cisza. Najpierw radosne 
        mycie, pranie, kąpiele, a potem 
        znieruchomienie wśród 
        porastających brzeg, 
        dwumetrowych zielsk, albo stanie 
        w nurcie z ciepłą wodą omywającą 
        uda i lodowatą w okolicy kostek. 
        Patrzymy na stada pstrągów i 
        lipieni; mniejsze, 
        kilkunastocentymetrowe trzymają 
        się tuż przy brzegu, im głębiej, 
        tym ryby są większe. Podpływa 
        tak kilkadziesiąt sztuk na raz i 
        stoi, jakby się o coś zaczepiły 
        - pół godziny, godzinę. Jeżeli 
        rzucić w środek nich kamyk, 
        przesuwają się kawałeczek dalej 
        i znów zawisają. Może 
        odpoczywają, może się 
        wygrzewają, prawie na pewno nie 
        żerują, bo wtedy musiałyby 
        zmieniać pozycje, a one są 
        zupełnie nieruchome i tylko nad 
        dnem drżą leciutko różowe 
        przecinki płetw. Wpatrywanie się 
        w taką przezroczystą, żywą, 
        prawdziwą rzekę jest 
        fascynujące. Oczy przyzwyczajone 
        do widoku gęstych, szarych 
        klejów, niosących na powierzchni 
        strzępki chemicznych pian - 
        przyjmują to jak dar. Świat 
        odzyskuje swoją utraconą 
        niewinność, cofa się o 
        kilkadziesiąt decydujących lat 
        wstecz, normalnieje. Nie dzień, 
        ale tydzień takiego patrzenia 
        nie potrafiłby znudzić. 
          Są wreszcie w bieszczadzkich 
        dniach wieczorne powroty do 
        przyczepy i długie rozmowy z 
        przyjaciółmi. Stali się nimi od 
        razu, w sposób zupełnie 
        naturalny - nasi gospodarze. 
        Ona, o łagodnym głosie, z 
        inteligentną twarzą, 
        wymizerowaną przez długą chorobę 
        i ciężką pracę w gospodarstwie, 
        on - technik o zacięciu 
        społecznika, chłonny, otwarty. 
        Zdumiewająca jest jego znajomość 
        historii - światowej i polskiej, 
        dawnej i współczesnej. Widać, że 






        to wielka pasja, że tym żyje. 
        Sprowadza jakie może książki, 
        inne pożycza, robi z nich 
        wypisy, gromadzi fotografie. Po 
        nocach nad tym ślęczy - wzdycha 
        żona - tylko z pracy wróci i już 
        do książek. A on: i tak nie 
        zdążę, bo lat przybywa, a czasu 
        teraz mniej, ludziom też 
        przecież trzeba wszystko 
        opowiedzieć, ludzie tu na ogół 
        dobrzy, tylko myślą za mało, 
        odzwyczaili się. Pamięć im 
        trzeba rozruszać, pamięć jest 
        bardzo ważna, bez niej wszystko 
        w człowieku burzanami zarasta. 
        Więc i daty różne przypominać i 
        wydarzenia, tu się położy jakiś 
        kamień, tu zrobi napis - ot tam, 
        pod samym szczytem, krzyż 
        nieduży z tabliczką postawiło 
        się, w rocznicę śmierci 
        Marszałka. Mówi niezmordowanie, 
        mógłby tak całą noc - bo my tu 
        bardzo od świata odcięci - 
        usprawiedliwia się, widać, że 
        chciałby ten czas wycisnąć jak 
        cytrynę. Mnie się już oczy 
        zamykają, a też za nic nie chcę 
        kończyć rozmowy. Wszystkie ważne 
        wydarzenia, daty specjalne - 
        obracamy tu, w przyczepie po dwa 
        razy: jak wyglądały z 
        perspektywy dużego miasta, a jak 
        tu, w tych lasach i głuszy. I 
        jaki zostawiły ślad. Okazuje 
        się, że podobny; to pokrzepia. 
        Ot traf, moglibyśmy się 
        zatrzymać w innej wsi, przy 
        innej chacie i nie przecięłyby 
        się tak dobrze ludzkie drogi. W 
        moich dawnych podróżach, kiedy 
        opuszczałam kraj, w którym udało 
        mi się z kimś zaprzyjaźnić - 
        inaczej już do niego wracałam we 
        wspomnieniach. Przyjaciel był 
        czymś w rodzaju wizjera, przez 
        który przyglądałam się później 
        różnym problemom. Było to może 
        widzenie bardziej subiektywne, 
        ale za to intensywniejsze i 
        mocniej angażujące. W domu nad 
        zarośniętym stawem zostawiam też 
        taki własny, bieszczadzki 
        wizjer. 






          Mija czwarta noc, jest ranek i 
        trzeba się żegnać. Obdarowaliśmy 
        się wzajemnie nadzieją, mnóstwem 
        dobrych, serdecznych słów - 
        teraz kolej na drobne pamiątki. 
        Już od wieczora w bagażniku 
        wielki gar świeżych jaj, a pani 
        Ania martwi się, że nie zdążyła 
        nam zrobić masła w kijance. Po 
        cóż masło, przecież wszędzie 
        można dostać. No tak, ale 
        wiejskie, prawdziwe to co 
        innego, pamiętalibyście dłużej. 
        Próbujemy coś bąknąć o zapłacie 
        za jajka i za to campingowanie - 
        przecież się u nich nie 
        przelewa. Patrzą na nas tak, że 
        słowa natychmiast zamierają na 
        ustach. Pies zachłystuje się 
        szczekaniem, wszystkie ręce 
        podniesione w górę - Żegnajcie! 
        Nie, nie tak. Do widzenia. 
          Ruszamy. Droga opadła, 
        zawinęła się w pętelkę, już 
        znikł Orelec. Kierunek - 
        Gorlice. 
          W wiosce Kryg i okolicy 
        zatrzęsienie małych 
        szybików_pompek. Licho wie, co 
        to jest, niektóre wyglądają, 
        jakby były czynne. W zachodniej 
        Arizonie też tak wjechaliśmy raz 
        w krajobraz kiwających się pomp, 
        podobnych do takich 
        zabawek_ptaków, kiwających się 
        nad spodkiem z wodą. Do 
        arizońskiej pompy raz w  
        miesiącu przyjeżdża 
        wŁaściciel_farmer, opróżnia 
        zbiornik i ma kilkadziesiąt 
        tysięcy rocznego dochodu. Nie 
        wysiedliśmy, żeby przyjrzeć się 
        i zapytać, a potem od nikogo już 
        nie można się było niczego o tym 
        dowiedzieć i Kryg ze swoimi 
        małymi, tajemniczymi piramidkami 
        został mi w pamięci jak irytująca 
        drzazga; nie wiem co to, do kogo 
        należy, czy to jeszcze żyje, czy 
        już nie. Jedziemy. Ropa. Ropica 
        Dolna. Ropica Górna. Rzeka, do 
        której zbliżamy się i oddalamy 
        raz po raz - też Ropa. Nazwy 
        świadczą, że to ziemia z 
        przeszłością. Jak zdolne dziecko 






        w rodzinie, które koncentrowało 
        na sobie wszystkie nadzieje, a 
        potem zostały tylko pamiątkowe 
        fotografie i pożółkłe cenzurki 
        prymusa. 
          Zostawiamy przeczepę tuż za 
        Gorlicami, w sadzie, który z 
        daleka wydawał się zielony i 
        świeży, a z bliska zmienił w 
        klepisko, usiane gęsimi 
        ekskrementami. Chałupa obok 
        brudna, przesiąknięta mdlącym 
        odorem. Skręcamy w boczną drogę 
        i ruszamy w objazd łemkowskich 
        cerkiewek. Droga okropna, pięć 
        lat temu zabrano się do 
        kładzenia asfaltu, ale 
        rezultatów nie widać. Głębokie, 
        pozasychane koleiny, a partiami 
        rozsypany gruz i duże kamienie, 
        na których samochód, jadący na 
        pierwszym biegu, stęka i dygoce. 
          Bodaki. Babina z koczkiem i 
        zaciętymi w poziomą kreskę 
        ustami otwiera nam murowaną 
        cerkiew prawosławną. W środku, 
        na brzydkim ikonostasie, rzędy 
        oleodruków. Były ikony - mówi 
        mrukliwie kobieta - piękne 
        ikony, ale pozabierali do 
        Łańcuta. Jest tu jeszcze inna 
        cerkiew? Jest, prawie w każdej 
        wiosce są dwie, nasza i unicka. 
        Ale tamtej wam nie otworzą. 
        Czemu? Bo kilkanaście lat temu 
        dziura się w dachu zrobiła, nie 
        załatali, wszystko pozaciekało i 
        teraz im wstyd. 
          Bartne. Tutaj, trochę na 
        uboczu wsi, w kępie drzew stoi 
        prześliczna cerkiew drewniana. 
        Gonty, spatynowane barwy, 
        proporcje, które są nie dającym 
        się powtórzyć urokiem dawnego, 
        wiejskiego budownictwa. Przy 
        wejściu wisi tabliczka, że w 
        środku jest muzeum cerkiewne i 
        że klucz ma pan Madziak, który 
        mieszka w pobliżu sklepu. 
        Idziemy szukać pana Madziaka. 
        Przez mostek nad strugą wchodzę 
        najpierw do obejścia, potem do 
        wnętrza - na chybił trafił 
        wybranej - chaty. Rzadko się już 
        takie widuje. Podłoga gliniana, 






        wyboista, ściany okopcone na 
        czarno, graciarnia 
        nieprawdopodobna, zapach 
        wilgotnej biedy. Pod oknem, na 
        zydlu, siedzi staruszka w paru 
        narzuconych na siebie chustach i 
        w męskich butach. Jest 
        zaschnięta i poczerniała jak to 
        wnętrze. Pytam, czy nie wie, 
        gdzie mieszka pan Madziak. 
        Obraca do mnie wolno głowę i nic 
        nie mówi. Powtarzam, bo myślę, 
        że nie usłyszała. - A wy skąd? - 
        słyszę bezdźwięczny, zardzewiały 
        głos. - Z Wrocławia. Znów długa 
        chwila milczenia. - A jak tam u 
        was? - No... dziękuję, dobrze, 
        jakoś się żyje - bąkam, bo nie 
        wiem co powiedzieć. Obraca znowu 
        głowę w kierunku okna i zaczyna 
        się wolniutko, monotonnie kiwać. 
        - A byłam, byłem kiedyś w tym 
        Borysławiu - szemrze. Stoję 
        jeszcze chwilę i cicho wychodzę. 
        Mam uczucie, jakbym przesunęła 
        się przez przeszłość, po której 
        został tylko kształt zewnętrzny, 
        wydrążona skorupka. Jak martwa 
        ćma, znaleziona w dawno nie 
        sprzątanym mieszkaniu, która na 
        pierwszy rzut oka jest owadem, a 
        po dotknięciu rozlatuje się i 
        zostawia tylko smużkę pyłu. 
          W sklepie są trzy ostatnie 
        bułki, dżem, napój pomarańczowy, 
        jakiś alkohol i cukier, wysypany 
        na papier pakunkowy i 
        sprzedawany na wagę. Siedzi też 
        na ziemi i pije pomarańczkę 
        zmęczona czwórka młodych, z 
        ogromnymi plecakami na 
        stelażach. Przyszli tu górami, 
        specjalnie żeby obejrzeć muzeum, 
        a teraz są zawiedzeni i 
        zmartwieni. Idziemy razem do 
        wskazanego domu pana M. Tam też 
        jest tylko bardzo stara kobieta, 
        która mówi, że "zięciu wziął 
        żonę, konia i pojechał odrabiać 
        robociznę, a kiedy wróci nie 
        wiadomo, może w nocy, może 
        jutro, albo kiedy indziej." 
          Wracamy. Świat tu jakiś 
        boczny, zapadły, nie ma tych 
        przestrzeni i głuszy co w 






        Bieszczadach, ale za to wielkie 
        zaniedbanie. Mało co dojeżdża po 
        tych wybojach, sklepików we 
        wsiach prawie nie widać, chaty 
        bez telewizyjnych anten, może tu 
        taki kąt, że nie ma odbioru. 
        Wioski, zanim się zaczną na 
        dobre, to już się kończą, ludzie 
        jakby ospali, psy jakby cichsze. 
          Wydostajemy się wreszcie na 
        wąską nitkę spękanego asfaltu. 
        Gładyszów. Cerkiewka z tych 
        nowszych, kryta blachą - 
        zamknięta, a odnaleziony ksiądz 
        prawosławny nie wpuszcza do 
        siebie, rozmawia monosylabami w 
        progu i nie zdradza ochoty do 
        pokazania czegokolwiek. Pytamy o 
        Zdynię i Blechnarkę, które mamy 
        na trasie. - No, nic takiego tam 
        nie ma, to samo co i tutaj. - A 
        czy do wnętrza da się wejść? Nie 
        wiem, wątpię... Rezygnujemy więc 
        i skręcamy na Kwiatoń Stary. 
        Tam, w środku wsi, stoi malutkie 
        cudo. Cerkiewka_staruszeczka, 
        trochę bajkowa, z wieżyczkami, z 
        kopułkami, okryta rzeźbionym 
        drzewem jak mantylą z koronki. 
        Zamknięta oczywiście i nie można 
        znaleźć nikogo, kto by wpuścił. 
        Nawet podejrzeć się nie da, bo 
        nie ma żadnej szpary, a okienka 
        bardzo wysoko. 
          W Uściu Gorlickim spora, 
        niebrzydka cerkiew, zamieniona 
        na kościół katolicki. Tu można 
        zajrzeć do wnętrza przez ażurową 
        kratę. Ściany z pociemniałego 
        drewna, ołtarz na złotych 
        kolumienkach na tle carskich 
        wrót i zamknięte drzwi 
        diakońskie, wyzyskane jako 
        element dekoracyjny. 
          W Hańczowej rozglądam się na 
        wszystkie strony, bo na mapie 
        mam znaczek zabytku, ale nic nie 
        widzę. Jedziemy więc dalej do 
        Wysowej i odkrywamy przypadkiem 
        nieznane uzdrowisko. Na 
        zielonych zboczach duży budynek 
        sanatorium, na drodze 
        przecinającej miasteczko małe, 
        niemrawe grupki kuracjuszy. Coś 
        nieuchwytnego odróżnia ich 






        zawsze od wędrowców lub ludzi 
        spędzających zwykły urlop. 
        Bardziej po miejsku ubrani, 
        poruszający się wolniej, a za to 
        namiętniej rozgadani, 
        skoncentrowani nie tyle na 
        pejzażu, co na własnym 
        organizmie, na tych różnych 
        oddychaniach, trawieniach, 
        szmerach, gwizdach i 
        burczeniach, w które człowiek 
        chory, lub wmawiający sobie 
        chorobę - wsłuchuje się coraz 
        uważniej, głuchnąc stopniowo na 
        mowę zewnętrznego świata. W 
        kościele przerobionym z cerkwi 
        (ale nabożeństwa prawosławne też 
        się tu odbywają) - wisi spisana 
        zwięźle na tabliczce historia 
        uzdrowiska. Już w 1755 roku 
        właściciel Wysowej, 
        Lanckoroński, pisał w 
        pamiętnikach o cudownych wodach 
        mineralnych, dzięki którym 
        zachował "czerstwość i zdrowie". 
        Późniejsze badania potwierdziły, 
        że wody są wyjątkowo silne i 
        działają na wiele różnych 
        schorzeń. - Jeśli się nie skazi 
        okolicy jakimś bezsensownym 
        przemysłem, czy niekontrolowaną 
        rozbudową - podpowiada nieśmiało 
        tabliczka - może tu być 
        prawdziwe zagłębie zdrowia. W 
        dużym przedsionku kościoła 
        ciekawa wystawa "Les Savants 
        parlent de Dieu". Plansze z 
        wizerunkami lub fotografiami 
        wielkich uczonych i cytaty z ich 
        dzieł, odnoszące się do sprawy 
        wiary. Bacon, Keppler, Kopernik, 
        Galileusz, Einstein, Fleming, 
        kilkunastu współczesnych 
        laureatów Nobla. Wszyscy oni, 
        zgłębiając materię, natrafili w 
        niej na ślad Sprawcy i dali temu 
        wyraz w słowach pełnych 
        mądrości, pokory i prostoty. 
          Wracamy. Ta sama droga, tyle 
        że "pod włos" i trochę inne 
        oświetlenie, odkrywają nam w 
        Hańczowej to, czegośmy przedtem 
        szukali na próżno. Jest!! W 
        gęstej kępie drzew, zamaskowana 
        prawie idealnie. Spora, 






        drewniana, zabytkowa, śliczna. 
        Tuż za ogrodzeniem nieduży domek 
        z ganeczkiem, pukamy, żona 
        prawosławnego księdza prasuje 
        akurat bieliznę, męża nie ma - 
        mówi - ale córka może otworzyć i 
        pokazać wnętrze. Duża radość, 
        nareszcie nie będzie to tylko 
        takie obwąchiwanie z wierzchu. 
        Córka ma z dwanaście, trzynaście 
        lat, otwiera, klucz zgrzyta w 
        starym zamku, dziewczynka nie 
        umie albo nie chce zapalić 
        świateł, może tata by się 
        gniewał. Więc wita nas pachnący 
        starym drewnem, ciemnobrunatny 
        mrok, tu i tam nieoczekiwanie 
        prześwitujący czymś złocistym. 
        Promień zachodzącego słońca, 
        wpadający ukośnie przez okno 
        rozwiesza w tej przestrzeni 
        kilka poczerniałych, surowych 
        twarzy - tak jakby to nie były 
        wiszące obrazy, ale pojawiające 
        się i znikające osoby. Jest i 
        tata! Gładko wygolony, smagły, 
        trochę cygański - dowiedział się 
        o gościach i przyszedł, bardzo 
        zadowolony, że ktoś się 
        zainteresował jego świątyńką. 
        Oświetla wszystko rzęsiście, 
        potem prowadzi nas wolno od 
        ściany do ściany i szczegółowo 
        opowiada. Przez cesarskie wrota 
        wchodzi ksiądz, parą bocznych 
        drzwi - diakoni. Za ikonostasem 
        jest miejsce najświętsze, 
        zarezerwowane było zawsze tylko 
        dla osób ze specjalnego bractwa, 
        ale teraz wszyscy się pchają, 
        zwłaszcza unici. U nas było 
        wolno - mówią. No to co ma 
        robić, wpuszcza. Poczerniałe 
        twarze, które przedtem wisiały w 
        powietrzu, wracają na obrazy, 
        wypełniające ciasno ikonostas. 
        Chrystus, Matka Boska, brodaci, 
        poważni Święci. Droga Krzyżowa 
        mieści się cała na jednym 
        obrazie. W środku duży Chrystus 
        zmartwychwstający, otoczony 
        dwunastoma scenkami_stacjami. 
        Świeczki wotywne, te cieniutkie 
        świeczki, których chybotliwe 
        płomyki stwarzają niepowtarzalny 






        nastrój cerkiewnych wnętrz - 
        umieścił nie na metalowych 
        igłach świecznika, ale w korytku 
        z piaskiem. Tak jest 
        bezpieczniej, bo stare cerkwie 
        łatwo płoną - i taniej, bo 
        konserwacja pochłania mnóstwo 
        pieniędzy. Ma już tylko 
        trzydzieści rodzin wyznawców - 
        to tyle co nic. Nabożeństwo raz 
        w tygodniu, odprawia jeszcze w 
        Wysowej i w dwóch małych 
        wioskach. Pytam nieśmiało, czemu 
        jest gładko wygolony, bo twarz 
        popa kojarzyła mi się zawsze z 
        długą brodą. - Gdybym był w 
        białostockiem, nosiłbym brodę, 
        ale tutaj ludzie 
        nieprzyzwyczajeni. Eh, 
        Białostocczyzna - wzdycha - to 
        jeszcze azyl dla prawosławia, 
        ludzie tam traktują wiarę 
        poważnie i dużo ich... Tutaj 
        mówi niby kazanie w języku 
        starocerkiewnym, ale musi je 
        spolszczać, co raz to wtrąca 
        potoczne słowa, bo by nie 
        zrozumieli.
          Mówi dużo i chętnie, wiele 
        rzeczy to dla mnie zupełna 
        nowość, a on to widzi i 
        pobłażliwie się uśmiecha. Na 
        przykład, że ksiądz przed 
        święceniami musi się 
        zdeklarować: będzie się żenił, 
        czy nie. Jeżeli będzie, to musi 
        wyszukać sobie pannę pobożną i o 
        nienagannej przeszłości, 
        przedstawić ją, uzyskać 
        aprobatę, poślubić - wtedy 
        dopiero otrzyma święcenia. Ale, 
        jako żonaty, nie może już zostać 
        biskupem ani patriarchą - może 
        tylko otrzymywać hierarchiczne 
        nagrody, osiem ich jest, a 
        nazywają się Krzyżami. Tydzień 
        temu dawał ślub w Wysowej, 
        piękny, prawosławny ślub z 
        koronami, mnóstwo ludzi z okolic 
        się zjechało, kuracjuszy też 
        dużo, ale ci to tylko z 
        ciekawości. Pyta, czy nie chcemy 
        obejrzeć obrazków świętych, 
        reprodukcji ikon, które zamówił 
        aż za granicą i sprzedaje, żeby 






        mieć na konserwację i na 
        światło. On nie namawia, Boże 
        broń, ale przecież możemy 
        zobaczyć... Idziemy więc do jego 
        domu, obrazki rzeczywiście 
        śliczne, bierzemy kilka i 
        widzimy, jak się cieszy. Przy 
        pożegnaniu mówię mu, że rok temu 
        byłam na odpuście w Narwi. - 
        Narew - mówi cicho i kiwa głową 
        ze smutkiem. - To tam zginął 
        ksiądz Popławski. Powiedzieli, 
        że się powiesił. I co? Nikt nie 
        wyjaśnił, nikt się nie 
        dopominał, milczenie, 
        milczenie... 
          Wracamy po ciemku, przez małe 
        wioski, znaczone majaczącymi 
        niewyraźnie na niebie kopułkami 
        i przekreślonymi krzyżami. Przez 
        Ropicę Górną, Ropę, Łosie. Te 
        Łosie - jak nam powiedział 
        przedtem znajomy etnograf - to 
        była jedyna osada, gdzie 
        mężczyźni trudnili się kiedyś 
        wyrobem mazi drzewnej. Rozwozili 
        potem wozami swój towar po 
        kraju, docierali do Czech i na 
        Węgry, a ponoć nawet na Litwę i 
        do Odessy. Wzbogacili się na tym 
        ogromnie, domy mieli piękne, 
        żyli hucznie i hojnie - może 
        dlatego okoliczna ludność 
        tolerowała jakoś ich obyczaje. 
        Żony im się puszczały, nie 
        robiąc z tego sekretu, a mężowie 
        nie mieli im za złe. Nawet byli 
        niezadowoleni, jeżeli po 
        powrocie z rocznej, albo i 
        dwuletniej podróży - nie czekał 
        na nich w domu nowy dzieciak. 
        Odbywały się też tutaj znane 
        targi na parobków; baby się 
        zjeżdżały i wybierały sobie 
        robotnych, silnych i 
        przystojnych.
          Kiedy docieramy do sadu z 
        zostawioną przyczepą, jest już 
        późna noc, a na gęsich kupach 
        ślizgamy się jak na lodowej 
        tafli. Chwyta nas takie 
        obrzydzenie, że uciekamy na łeb 
        na szyję, przejeżdżamy 
        kilkanaście kilometrów i 
        biwakujemy tuż przy szosie, na 






        małym rozszerzeniu pobocza. 
        Szykuję spanie, mąż wyszedł 
        sprawdzić, czy bezpiecznie 
        stoimy. Przyplątał się do niego 
        jakiś pijak, towarzyski i 
        dobroduszny. Zdaję sobie nagle 
        sprawę, że jeśli nie liczyć tych 
        kilku mężczyzn przed gospodą w 
        Gidlach - jest to pierwszy 
        sierpniowy pijak spotkany po 
        drodze. Dziwne i pocieszające. - 
        O, jedzie Erka - słyszę jego 
        przerywany czkawką głos - pewno 
        komuś znowu się zemrze. 
        Rzeczywiście wyje daleki sygnał, 
        przybliża się, rozsadza przez 
        chwilę głowę, potem cichnie. - 
        No proszę - mówi pijak - wcale 
        nie Erka, tylko te... i mruczy 
        coś pod nosem. Układamy się do 
        spania, przejeżdżające samochody 
        rozświetlają raz po raz 
        przyczepę i sny nam się błyskają 
        jak wiosenna burza. 
          Rano ruszamy do Nowego Sącza. 
        Kiedy miasto jest już blisko, 
        przychodzi mi do głowy: a nuż to 
        właśnie ta droga i nagle ukaże 
        się drogowskaz ze strzałką i 
        napisem: Paszyn. Paszyn - to 
        było piękne i zapadające głęboko 
        przeżycie sprzed kilku miesięcy. 
        Byłam w Nowym Sączu na spotkaniu 
        i gościnni gospodarze 
        zaproponowali mi mały objazd po 
        okolicy, zajrzenie do miejsc 
        najciekawszych. W ten sposób 
        trafiłam do Paszyna, malutkiej 
        wioski, w której urodziła się 
        sprawa bardzo ważna i trochę 
        jakby zaczarowana. U progu lat 
        siedemdziesiątych przyszedł tu 
        na probostwo ksiądz dziekan 
        Edward Nitka. Zastał miejsce 
        ubogie, apatyczne, stężałe w 
        jakiejś zrezygnowanej 
        melancholii. Tak się złożyło, że 
        było tu więcej, niż gdzie 
        indziej wiejskich nieudaczników, 
        kilku głuchoniemych, jakiś 
        schizofrenik, jakiś melancholik. 
        Żyli w świecie jeszcze 
        smutniejszym niż ten, który ich 
        otaczał, wyśmiani i wyrzuceni 
        poza jego obręb. Ksiądz Nitka 






        pełnił swoje zwykłe funkcje 
        wiejskiego proboszcza, ale i 
        gorączkowo szukał klucza, żeby 
        ten świat otworzyć. Któregoś 
        dnia jeden z głuchoniemych 
        przyniósł mu - wyrzezane 
        kozikiem z surowego drewna - 
        monstrancję i kielich. Były 
        bardzo piękne. Ksiądz zapłacił, 
        zachęcił, i stary, sponiewierany 
        człowiek zabrał się z zapałem do 
        roboty, która nadała jego życiu 
        nowy sens. Ktoś go podpatrzył, 
        spróbował robić to samo. I nagle 
        stała się rzecz zdumiewająca; 
        przecięły się jakieś 
        niewidzialne drogi w 
        przestrzeni, zapaliły się na 
        tych przecięciach niewidzialne 
        płomyki i smutna, obojętna wieś 
        została odczarowana. Większość 
        mężczyzn zaczęła rzeźbić w 
        drzewie. Świątki, Ukrzyżowania, 
        sceny biblijne, przypowieści 
        ewangeliczne. Ksiądz Nitka 
        inspirował, podsuwał tematy, 
        kupował rzeźby, ściągał ludzi, 
        którzy mogli udzielać rad. 
        Zaczęli się zjawiać 
        etnografowie, kolekcjonerzy, 
        przyjechała telewizja, 
        dowiedziano się o tym za 
        granicą. Rzeźbili starzy i 
        młodzi, stateczni gospodarze i 
        biedota wiejska; dziś najstarszy 
        rzeźbiarz ma lat 75, najmłodszy 
        12. I żeby to była tylko 
        przejściowa moda, zwietrzenie 
        koniunktury - ale nie. Ujawniały 
        się prawdziwe talenty, odrębne 
        style, własne środki ekspresji, 
        przyszły nagrody na 
        ogólnopolskich konkursach i 
        prawdziwe zainteresowanie 
        znawców. Najważniejsze, że 
        przyszło poczucie sensu i 
        twórcza radość istnienia. 
        Głuchoniemy Wojciech Oleksy, od 
        którego wszystko się zaczęło - z 
        pogardzanego kaleki stał się 
        ważną personą we wsi. Baby tylko 
        trochę szemrały, zazdrosne o 
        rozgłos i czas, zabierany 
        gospodarce. Więc ksiądz dziekan 
        sprowadził człowieka, co się na 






        tym znał i zaorganizował dla 
        nich kurs malowania na szkle. 
        Trzydzieści kobiet ostało się "w 
        zawodzie", wśród nich księża 
        gospodyni, Maria Jasińska, 
        wielki, samorodny talent (trzy 
        są Marie Jasińskie we wsi, 
        odróżnia się je po stylach 
        malowania i po "otczestwie"; 
        mówi się - córka Stanisława, 
        córka Andrzeja...) Wypełnił się 
        rzeźbami i obrazami na szkle 
        paszyński kościół, a probostwo 
        zamieniło w muzeum. Ten 
        niezwykły wybuch artystycznej 
        pasji, jego powszechność i 
        poziom - uznali krajowi i 
        zagraniczni krytycy za fenomen w 
        skali europejskiej. 
          Kiedy tam byłam, ksiądz Nitka 
        nie żył już od dwóch lat. Umarł 
        nagle, jakby nie wytrzymał 
        napięcia, zatrzymany w pędzie po 
        ludzką radość tworzenia. Był to 
        ogromny cios dla całej wsi. 
          Po powrocie opowiedziałam o 
        Paszynie moim przyjaciołom, a w 
        domu powiedzieliśmy sobie, że 
        dobrze byłoby wybrać się tam 
        razem i zobaczyć wszystko 
        czwórką oczu. Tyle, że 
        zaponmniałam, jak się tam 
        jedzie. Właśnie kończę tę myśl - 
        zupełnie jak w kiepskim filmie, 
        w którym można przewidzieć 
        wszystkie gagi i pomysły - po 
        prawej stronie szosy ukazuje się 
        zjazd na boczną drogę i 
        tabliczka: Paszyn. Skręcamy 
        radośnie, mijamy parę domów, 
        dużą grupę drzew, teraz pod 
        górkę, kościół, plebania... 
        Przychodzi Maria Jasińska, 
        poznaje mnie, wita. Dam wam 
        klucz od plebanii i od kościoła, 
        sami se dziś obejrzyjcie, bo ja 
        muszę na pole. W ciągu tych 
        kilku miesięcy twarz jej 
        zbrązowiała od słońca, a stawy 
        palców mocno popuchły (cierpi na 
        reumatyzm). Jak pani żyje, pani 
        Mario? I co pani teraz maluje?
          - Nic. Sama jestem na 
        plebanii, a tu i kury, i ogród, 
        i pola kawałek, robota przykryła 






        z głową. A jak żyję? Kiedy nie 
        maluję, to i życia nie ma, tyle 
        mogę powiedzieć. 
          Odchodzi przygarbiona, duża, 
        zmęczona jak koń. Patrząc na nią 
        nikt by nie przeczuł tych 
        nierealnych kwiatów, 
        pozawęźlanych łodyg i girland, 
        którymi otacza swoje szklane 
        Matki Boskie. 
          Otwieramy drzwi dużym, 
        zgrzytającym kluczem i wchodzimy 
        na plebanię. Znów to samo co 
        wtedy uczucie zachłyśnięcia, 
        zamrugania porażonymi barwą 
        oczami, radość z przekroczenia 
        progu odrębnego świata fantazji. 
        Korytarz, małe izdebki i dwa 
        wielkie pokoje na parterze mają 
        od podłogi do sufitów półki, a 
        na nich niesamowity tłok rzeźb. 
        To, co się nie zmieściło, stoi 
        na ziemi; wędruje się między 
        postaciami z drewna przez 
        umyślnie pozostawione "uliczki", 
        ostrożnie, żeby nie potrącić. 
        Pismo Święte opowiadane po 
        wiejsku, po tutejszemu, czasem z 
        naiwną powagą, czasem z humorem. 
        Wypędzenie z Raju przypomina 
        gniew gospodarza na leniwego 
        parobka i dziewuchę, co właśnie 
        wróciła z pola. Ofiara Abrahama 
        ma przedsmak wiejskiej bójki, w 
        której zaraz pójdą w ruch noże. 
        Wiejskie szopki, stajenki, 
        podhalańskie ucieczki do Egiptu, 
        całe w śniegu. Święty 
        Maksymilian Kolbe wśród 
        zażywnych, uśmiechniętych 
        więźniów - nawet tematy 
        dramatyczne i ponure przetwarza 
        radość tworzenia - aż się z nich 
        wylewa, nie ma tu dystansu, 
        refleksji - sama spontaniczność. 
        Cała ściana Chrystusów 
        frasobliwych; są postaci 
        ogromne, przeszło metrowe i 
        maciupkie. Wbrew tradycji, 
        Frasobliwi są tu zwaliści, z 
        atletycznymi torsami, grube, 
        różowe nogi - tylko w geście 
        podpartej ręki i w rysach twarzy 
        tamta melancholia przydrożnych 
        kapliczek. Sporo przedstawień 






        owiniętego łańcuchami Andrzeja 
        Świerada; ten święty sprzed 
        niemal tysiąca lat wrósł w 
        miejscową ikonografię, bo 
        niedaleko, w Tropiu, jest jego 
        legendarna pustelnia. Osobny, 
        wielki temat to Papież. 
        Królujący na tronie, 
        błogosławiący, gawędzący ze 
        świętym Piotrem z kluczami, 
        jadący z dziećmi na małej, 
        obrotowej karuzeli, witający 
        Wałęsę, który ma niebieski, 
        dwurzędowy garnitur i ogromną 
        faję. Wałęsa też się powtarza; 
        jest nawet w towarzystwie 
        Prymasa i Generała, a nad nimi 
        girlandowy napis: Solidarność w 
        Bogu i Ojczyźnie (to powstało po 
        spotkaniu we trójkę, tuż przed 
        stanem wojennym). Tu i tam widać 
        Hitlera; w towarzystwie diabła, 
        albo on sam jest diabłopodobny, 
        z różkami i ogonem. No i ksiądz 
        Nitka. W konfesjonale, wśród 
        dzieci, na progu kościoła, 
        odmawiający brewiarz w ogrodzie 
        z bufiastymi drzewami... Jego 
        obecność w drewnie, w barwie, we 
        wspomnieniach, w ludzkiej czułej 
        wdzięczności - przekreśla 
        rozstanie i zawraca go z 
        najdalszej drogi znów tutaj, 
        znów na swoją wiejską, ukochaną 
        plebanię. Ta plebania obłędnie 
        kolorowa, rozfantazjowana i 
        radosna, żyje po swojemu, po 
        swojemu opowiada, modli się, 
        poucza i bardzo wiele mówi o 
        swoich wiernych, ich myślach i 
        furtkach, przez które wchodzi w 
        nich wiara. 
          Idziemy do kościoła. Byłby to 
        zwykły, wiejski kościół - gdyby 
        nie dary rąk i serca tutejszych 
        malarek i rzeźbiarzy, które 
        nadały mu niepowtarzalny 
        charakter. Teraz ja jestem 
        przewodnikiem, przypominam sobie 
        poprzednie zwiedzanie w 
        towarzystwie pani Marii i jej 
        rzeczowe, pragmatyczne 
        komentarze. Wielki świecznik, 
        kazalnica i chrzcielnica aż się 
        gotują od płaskorzeźb i 






        spiętrzonych scen figuralnych. 
        Dziesięcioro Przykazań, 
        Sakramenty, pory roku z 
        najważniejszymi świętami. 
        Kazalnica od wewnątrz ma surowe 
        drzewo i przypomina wydrążoną 
        dziuplę, tylko na samym dole 
        siedzi okropnie smutny diabeł i 
        zatyka sobie uszy (nie może 
        słuchać Słowa Bożego - mówiła 
        pani Maria - głupio mu). Wśród 
        dziesiątków scen na 
        chrzcielnicy, tuż nad podłogą, 
        malutka śmierć pod postacią 
        Hitlera (bo jak Niemcy 
        przyjeżdżają i chcą 
        sfotografować, to muszą 
        przyklęknąć, a na górze jest Bóg 
        Ojciec, więc to przed Nim, 
        choćby nie chcieli, klękają). 
        Syn Marnotrawny ma włosy do 
        ramion i dżinsy (dużo teraz 
        takich, wieś i gospodarkę 
        porzucają dla tych dżinsów). 
        Świetny cykl płaskorzeźb, 
        zwanych Boleściami. Boleść 
        Zagubienia, Boleść Osamotnienia, 
        Boleść Pogardy... Droga Krzyżowa 
        to czternaście tarczowych 
        panneaux, zatłoczonych 
        postaciami i twarzami 
        wykrzywionymi grymasem. Te 
        twarze należą do zwykłych, 
        wiejskich gospodarzy i młokosów; 
        jeden pije wódkę z butelki, 
        drugi liczy pieniądze, trzeci 
        podrzuca w górę góralski 
        kapelusz (bo to nasi ludzie 
        wciąż krzyżują Chrystusa swoimi 
        grzechami). W scenie ze świętą 
        Weroniką przedrzeźnia ją w tle 
        diabeł i też prezentuje swoją 
        twarz, odbitą na chustce 
        (zazdrość mu, więc też robi 
        swoją propagandę). Pod chórem 
        długi rząd rozmigotanych 
        światłościami obrazów na szkle 
        (tu pani Maria westchnęła i 
        smutno pokiwała głową: za dużo 
        zielonego dałam, bo farb mi 
        zabrakło i przez to kwiaty nie 
        wyszły jak trzeba...) 
          Znów wracamy na plebanię. 
        Czeka już tam obecny proboszcz, 
        następca księdza Nitki. 






        Szczupły, o lekko siwiejących 
        skroniach i inteligentnej, 
        wrażliwej twarzy. Mówi, że z 
        lękiem tu przychodził i zdawał 
        sobie sprawę z 
        odpowiedzielności. Trudno jest w 
        Polsce być prymasem po 
        Wyszyńskim, trudno być w 
        Paszynie proboszczem po księdzu 
        Dziekanie. Ale wciągnęło go i 
        wciąga coraz mocniej. Czasem, 
        kiedy ma problemy, przychodzi tu 
        na dół i siedzi długo w 
        kolorowej gęstwinie, 
        przypatrując się, odmawiając te 
        miniaturowe postaci niby 
        różaniec i to mu pomaga. Z tego 
        patrzenia idzie jakaś siła. 
        Pokazuje nam artykuły, książki z 
        reprodukcjami rzeźb, wśród nich 
        kilka pięknych wydawnictw 
        zagranicznych. Przynosi jeden z 
        tomów sławnej "Kroniki" Paszyna, 
        prowadzonej od początku przez 
        księdza Nitkę. Dobrze by to było 
        wydać kiedyś, w niej jest sam 
        miąższ, uchwycone na gorąco 
        stawanie się całej sprawy. Teraz 
        myśli o przekształceniu tego na 
        prawdziwe muzeum (sam mieszka na 
        górce, w klitce bez okna, bo 
        wszystko zajęły rzeźby i one 
        mają pierwszeństwo) - o wydaniu 
        kart pocztowych z reprodukcjami, 
        może o jakimś plenerze Akademii 
        Sztuk Pięknych w pobliżu, żeby 
        ludzie się poznawali i nawzajem 
        uczyli od siebie. Pytam go, czy 
        to nie wyschnie i nie zaniknie 
        stopniowo, albo czy się nie 
        przerodzi w komercjalizm, w 
        udawanie, szukanie popytu i 
        pogoń za popularnością. Wyschnąć 
        chyba nie wyschnie - mówi - to 
        już nie strumień, ale rzeka; za 
        szeroko się rozlała. To drugie 
        jest realniejsze, tak łatwo 
        można ludzi skłonić do zamiany 
        wartości - na korzyści, tak 
        trudno rozpoznać moment, w 
        którym jad zaczyna się wsączać. 
        Milkniemy na chwilę, ja też 
        odczuwam ledwie uświadomiony 
        lęk, że położy się na tym Łapa i 
        zacznie przemieniać. Teraz to 






        jest wciąż żywe, twórcze, 
        zaskakujące - oby zostało takie 
        jak najdłużej. 
          Zamykamy drzwi, za którymi 
        zostaje kolor i fantazja, 
        patrzymy na zegarki - aż dziw, 
        że tyle godzin minęło i że to 
        już późne popołudnie. Parę 
        kilometrów wśród gęstniejących 
        opłotków - i podjeżdżamy pod 
        nowosądecki skansen. Tu też mam 
        przyjazną duszę. Rumiana, 
        jasnowłosa, niebieskooka, na imię 
        ma Magda, gdyby ją ubrać w 
        korale i wstążki, można by ją 
        dać od razu na plakat Lotu 
        "Poland invites", żeby 
        zapraszała na Podhale. Etnograf 
        - i to nie tylko z zawodu, ale z 
        ukochania i pasji. Będzie na 
        miejscu, czy poniosło ją gdzieś 
        na wioski w poszukiwaniu 
        niszczejących chat, które dałoby 
        się ocalić, starych haftów i 
        malowanych skrzyń, starych 
        pieśni i starych ludzi, 
        ostatnich wiejskich gawędziarzy? 
        Jest. Duża radość, bezładne: co 
        u Was, a co u Was? Sklejanie z 
        odpowiedzi wydarzeń paru 
        ostatnich miesięcy, świadomość 
        tej samej huśtawki między 
        nadziją a brakiem nadziei - i na 
        Podbeskidziu, i na Dolnym 
        Śląsku. Postanawiamy przypaść tu 
        na dwie noce, jest dobry kąt na 
        trawie pod samym płotem, stróż 
        skansenu będzie miał oko na 
        przyczepę, a my z doskoku 
        obejrzymy oba Sącze. Z tego 
        gadania zapominamy nabrać wody 
        do kanistra, mycie będzie w tej 
        samej resztce wypróbowanym 
        sposobem: najpierw twarze, potem 
        kubki, potem nogi. Zmierzcha 
        się, wielkie skansenowe psy 
        czochrają się i ziewają 
        pokazując fioletowe języki, w 
        przyczepie, stróżówce i 
        niedalekiej chacie rozlegają się 
        trzy zagraniczne dzienniki 
        wieczorne, każdy inny - i 
        pomieszane wieści o bombach, 
        terrorystach i mężach stanu 
        niosą się nad wilgotniejącymi 






        łąkami; Nowy Sącz w dole zasnuwa 
        się mgiełką, tylko wieże fary i 
        klasztoru celują w ciemniejące 
        niebo. 
          Rano skansen. Magda wzięła 
        ogromny pęk kluczy i ganiamy 
        wśród wysokich, brzęczących 
        owadami traw po całym 
        dwudziestohektarowym terenie, 
        wchodząc do najciekawszych 
        obiektów. Rozrzucone są w 
        grupach jakby mini_wioskach, 
        przedstawicielkach 
        najważniejszych regionów 
        nowosądecczyzny: Lachów 
        Sądeckich, Pogórzan, Górali, 
        Łemków, a nawet Cyganów. Ich 
        domostwa i budynki gospodarcze 
        porzucone z powodu starości, 
        albo odkupywane od ostatnich 
        właścicieli - rozbiera się na 
        kawałki, przewozi i składa 
        ponownie, jak amerykańskie 
        łamigłówki "puzzle". Wchodzimy 
        do mrocznych, zawsze trochę 
        wilgotnych wnętrz, które po 
        upale na zewnątrz ścinają 
        chłodem. "Białe izby" z 
        oleodrukami Świętych nad 
        łóżkiem, okopcone dymem kurne 
        kuchnie i sionki z kątem dla 
        krowy na zimę, chata wiejskiej 
        znachorki z pozawieszanymi 
        pękami ziół i małym leczniczym 
        ogródkiem (właśnie z niego 
        skradziono z trudem zdobytą i 
        posadzoną beladonnę), wieńce 
        sztucznych kwiatów, stare 
        plecione sita, skopki, drewniane 
        świdry do wiercenia otworów, 
        łemkowskie spichlerze, kolebkowo 
        sklepione i wylepione gliną, z 
        dachem, który w czasie pożaru 
        można było zrzucić bosakiem jak 
        czapkę, "zimne izby", nie gacone 
        mchem, które w czasie chłodów 
        zastępowały lodówki, góralski 
        spichlerz - gdzie na górze była 
        izba dla księdza, a cieśla - gdy 
        się o tym dowiedział, ozdobił ją 
        na zewnątrz koronkową rzeźbą, 
        "żeby nikt inny nie miał tak 
        pięknie". Warsztaty tkackie i 
        sędziwa olejarnia z drewnianymi 
        śrubkami, co dociskały siemię 






        lniane między warstwami sukna, 
        wyprawy panieńskie wiszące na 
        poprzecznej belce nad łóżkiem, 
        żeby kawaler spojrzał i od razu 
        wiedział, co dostanie. Dom 
        handlarza bydłem. Kiełbasy, 
        wielkiego bogacza, co dzieci 
        wyposażył po trzydzieści morgów 
        każde. Przestronna chałupa z 
        izbą dla bydła pośrodku i 
        podwieszonym w niej, u sufitu, 
        napowietrznym wyrkiem pastucha, 
        oraz łóżkiem dla 
        dziewuchy_pomocnicy w kącie. 
        Ławy z ruchomą, przestawianą 
        poręczą, które dostawiano do 
        łóżka, żeby było szerzej, jeżeli 
        przybył nowy domownik. Mała 
        wozownia z oszczędnościowym 
        otworem na dyszel, żeby wystawał 
        na zewnątrz. Kapliczka 
        przydrożna. Poklasztorny dworek 
        z kolumienkami, w którym odkryto 
        dziwne, ścienne polichromie, a 
        wśród nich "tańczącego 
        kanonika", trochę Breughlowską 
        postać w podkasanej sutannie, 
        pląsającą na tle starych 
        kamieniczek. Biedne budy 
        Cyganów, klecone z odpadków 
        tartacznych, z sufitem 
        podklejonym papierem i dziurami 
        w dachu, zatykanymi kłębkami 
        gałganów. Wnętrza, strzechy, 
        przedmioty - tylko ludzi brak. 
          Wchodzimy i wychodzimy, 
        wymieniamy jaskrawość słońca na 
        cienistość niezamieszkanych izb, 
        klucz obracający się w kłódce 
        otwiera nam co chwilę kawałki 
        światów, które przez wieki 
        obrastały odrębnym obyczajem i 
        kulturą, a teraz zostały 
        ściśnięte i podane w pastylce. 
        Wszelkie skanseny budzą we mnie 
        mieszane uczucia. Satysfakcję, 
        że tym budowlom udało się 
        przedłużyć istnienie i zachować 
        cień przeszłości, ale i smutek, 
        że to tylko cień. Choćby 
        odtworzono z największym 
        pietyzmem wszystkie szczegóły - 
        jest to już makieta, coś 
        martwego, wykorzenionego, 
        pożegnanego przez swoich bez 






        bólu, raczej z ulgą. Lepszy niby 
        skansen niż muzeum, ale bardziej 
        melancholijny, rozdzierający - 
        jakiś zatrzymany oddech, który 
        już nie odżywia organizmu 
        tlenem. 
          Magda opowiada o właścicielce 
        jednej z chat, która była przez 
        cały czas przy jej odtwarzaniu i 
        pomogła wszystko urządzić tak, 
        jak było. Przyjeżdża tu co 
        pewien czas, wchodzi "do 
        siebie", siada na ławie, 
        poprawia sprzęty, trochę 
        sprząta, wspomina. Ale cieszy 
        się, że wraca do swoich 
        murowanych klitek, zlewu z 
        bieżącą wodą i telewizora. A czy 
        można jej się dziwić - mówi 
        Magda - to wszystko bardzo 
        malownicze, kiedy się ogląda - 
        trochę inne, jeśli przyszłoby 
        dalej tak żyć. W gryzącym dymie, 
        w zaduchu inwentarza, w wilgoci 
        ciągnącej od glinianej podłogi. 
        No tak, no tak - wiem, rozumiem, 
        przyznaję rację, karcę się za 
        mój smutek z pozycji oglądacza i 
        turysty, ale trudno mi się od 
        tego smutku uwolnić. Gadamy 
        później o radościach skansenu, 
        kiedy przybywa jakiś nowy, 
        uratowany od nieuchronnego 
        zniszczenia obiekt - i o bólach 
        skansenu. Takie środki 
        owadobójcze. Zamiast świetnych, 
        skutecznych sprayów, które na 
        świecie załatwiają bezboleśnie 
        problem - trujące, jadowite 
        substancje, które niszczą 
        otaczającą roślinność, a korniki 
        i inni wrogowie drewna pracują 
        spokojnie dalej. Borykanie się z 
        brakiem funduszy. Na ten rok 
        przyznano im cztery miliony, a 
        przeniesienie jednego tylko, 
        upatrzonego kościółka, który od 
        paru lat niszczeje w wiosce pod 
        prowizoryczną wiatą - 
        kosztowałoby tych milionów 
        trzydzieści... No i biurokracja. 
        Chcieli tchnąć w skansen trochę 
        życia, niech by były jakieś 
        typowe uprawy, otaczające chaty 
        ogródki warzywne, niech by w 






        jego krajobrazie pojawiło się 
        coś żywego, jakaś krowa, owce, 
        piejący kogut. Można to załatwić 
        po gospodarsku, bez kosztów - 
        skłoniłoby się pracowników, żeby 
        coś sobie sami uprawiali czy 
        hodowali. Nie lzia. Ktoś mógłby 
        się przypadkiem wzbogacić, 
        wykorzystać państwowy teren dla 
        nagannej, prywatnej korzyści, 
        wydoić niezaksięgowane mleko, 
        włożyć parę cebul do własnego 
        garnka. Lepiej niech to będzie 
        sztywne, oficjalne, martwe, 
        porośnięte skołtunioną trawą; 
        słuszniej jest wybetonować 
        ścieżkę, ponumerować, wykonać 
        odpowiednie tabliczki, 
        sporządzić plan rozwojowy, ująć 
        w sprawozdawczości. 
          Robimy w przyczepie 
        improwizowaną kolację, 
        przychodzi babina z sąsiedztwa i 
        skansenowi stróże, przysiadają 
        na trawie, nudno im tu, a w ten 
        sposób godzina lub dwie 
        przelecą. Ceny, polityka, różne 
        miejscowe bezsensy, co latoś 
        obrodzi, a co nie - zwięzła, 
        pragmatyczna ocena 
        rzeczywistości. Rozmowa się 
        ożywia, kiedy zaczynają pytać o 
        rzekome "cuda" w Oławie, bardzo 
        się tym podniecają. Dostajemy 
        pełen kanister wody, psy już 
        poufałe, nie obszczekują nas tak 
        jak wczoraj. 
          Dwa Sącze, które objeżdżamy od 
        rana, bardzo różnią się od 
        siebie, chociaż leżą tak blisko. 
          Nowy jest ruchliwy i trzyma 
        fason wojewódzkiej stolicy. 
        Polega on głównie na ogromnej 
        ilości białoczerwonych tabliczek 
        przy wejściach do budynków, 
        widomych znaków obecności 
        urzędów. Wciekają i wyciekają z 
        tych drzwi ludzkie strumyczki, 
        na ulicach wiele osób ma twarze 
        petentów, takich, co to nie 
        wyszli kupić albo pospacerować, 
        tylko "załatwić". Zamek, 
        wzniesiony przez Kazimierza 
        Wielkiego, skurczył się do 
        jednej wieży i kawałka murów na 






        wzgórzu, a Fara, z daleka piękna 
        i imponująca, z bliska 
        rozczarowuje, bo różne 
        przebudowy, zniżania naw, wież i 
        chaotyczne konserwacje zepsuły 
        trochę pierwotną gotyckość bryły. 
          W obecnym kościele jezuitów, 
        który pamięta jeszcze czasy 
        króla Jagiełły, Matka Boska 
        Pocieszenia, wielkooka i 
        ciemnowłosa, trzyma na ręku 
        Jezuska w białej sukience, na 
        której kwitną różowe goździki, 
        jak w małym ogródku. Fundatorką 
        obrazu była prawdopodobnie 
        kasztelanka Zofia Jordan, 
        późniejsza żona buntownika 
        Samuela Zborowskiego. Mieszkańcy 
        odległych nawet wiosek 
        przyjeżdżają, aby się w 
        obecności tego wizerunku 
        wyspowiadać, dlatego o kościele 
        jezuitów mówi się często, że to 
        konfesjonał ziemi sądeckiej. A 
        ja byłam w nim krótko. Jest to 
        jedyne sanktuarium tej trasy, 
        które przesunęło się jakby obok 
        mnie i aby je odtworzyć w 
        pamięci, musiałam sięgnąć po 
        fotografie. Wiem, że to moja 
        wina. Może i zbyt roziskrzonego 
        słońca, natłoku myśli, braku 
        skupienia. Na każde spotkanie 
        trzeba wyjść, a nie czekać w 
        bezruchu. 
          Nowy Sącz był - bodajże we 
        wczesnych latach 
        siedemdziesiątych - terenem 
        "eksperymentu", o którym 
        rozpisywała się prasa i mówiło 
        się dosyć głośno w kraju. Nie 
        bardzo już pamiętam, na czym on 
        polegał. Chyba większa 
        samodzielność władz terenowych, 
        zielone światło dla różnych 
        inicjatyw. Zielone światła 
        zapalały się u nas w ubiegłych 
        dziesięcioleciach i równie 
        szybko gasły. Wyjeżdżali tam 
        jednak ludzie z różnych stron 
        kraju. Wśród nich kilku moich 
        znajomych. Starsi państwo, 
        którzy właśnie przechodzili na 
        emeryturę - pod wpływem impulsu 
        i rozprzestrzeniającej się 






        legendy zlikwidowali wszystko i 
        tam się przenieśli na resztę 
        życia. Po paru latach wrócili do 
        Wrocławia. Inni byli ludźmi 
        młodymi, pełnymi energii i 
        wspaniałych pomysłów. Pojechali, 
        przysłali jedną kartkę 
        entuzjastyczną, drugą już mniej, 
        potem kontakty się urwały. Rok 
        temu ich spotkałam, mieszkają w 
        Gdańsku. Nic z tego oczywiście 
        nie wynika. Ale teraz pytałam 
        różnych "tubylców", czy coś z 
        tego eksperymentu zostało, czy 
        jest tu gospodarniej, czyściej i 
        życzliwiej? Wzruszali ramionami 
        i rozkładali ręce. Muszę jednak 
        powiedzieć, że w czasie 
        poprzedniego, dłuższego pobytu 
        spotkałam tu ciekawych i bardzo 
        miłych ludzi. Przedsiębiorczych, 
        inteligentnych, odważnych. Może 
        ślad przetrwał właśnie w nich. 
        Nie wiem, przecież nic nie wie 
        się o miejscu przelecianym 
        tylko, dotkniętym z wierzchu, 
        można się zdać jedynie na 
        instynkt. 
          Stary Sącz wyłania się z 
        Nowego niemal niepostrzeżenie, 
        bo ten Nowy nie chce się 
        skończyć i wciąż przedłuża 
        domkami, ulicówkami i opłotkami 
        jak miniaturka Los Angeles, 
        które wyciąga chciwe macki po 
        wszystkie miasta_satelity. Ale w 
        jakimś momencie granica jest 
        wyraźna, nie tyle w zabudowie, 
        co w nastroju. Wszystko cichnie, 
        powolnieje, odrywa się od 
        teraźniejszości i cofa w 
        przeszłość. Śliczny ryneczek z 
        kocimi łbami, otoczony starymi, 
        parterowymi i jednopiętrowymi 
        domkami, ławy targowiska, parę 
        furmanek z sennymi woźnicami, 
        uliczki z przedwojennego filmu, 
        a nad wszystkim góruje ogromna 
        bryła klasztoru i kościoła 
        klarysek. Wysoki mur, trzy 
        zwieńczone kopułami wieże; im 
        bliżej się podchodzi, tym 
        bardziej ciężar i zwalistość 
        sylwety nabiera lekkości i 
        rozsypuje się na koronkowe 






        detale. Wewnątrz kościoła siedzi 
        skupiona wycieczka, a może 
        pielgrzymka, i słucha ostrego 
        jak kryształ głosu zakonnicy, 
        która opowiada o błogosławionej 
        Kindze, co założyła ten klasztor 
        i tutaj została pochowana. Przez 
        kratę można obejrzeć pamiątki po 
        Niej: wytartą i pogiętą od 
        starości srebrną łyżeczkę, 
        kameę, co liczy pewnie koło 
        tysiąca lat, wypłowiałą wstążkę. 
        Inna wstążka została na tej 
        ziemi na zawsze. Omywa ją wesołą 
        wodą, skaczącą po jasnych 
        kamieniach; ludowa legenda, 
        powtarzana w różnych pieśniach i 
        opowieściach głosi, że Kinga, 
        uciekając przed Tatarami, 
        rzuciła za siebie wstążkę, a Pan 
        Bóg zamienił ją w Dunajec. 
        Naprzeciwko kaplicy z grobowcem 
        Kingi, oświetlonym pełgającymi 
        płomykami świec, wznosi się 
        unikalna, przepiękna ambona. Na 
        ziemi leży postać patriarchy, 
        ojca króla Dawida, a z jego 
        piersi wyrastają dwie ogromne 
        gałęzie winnej latorośli i pną 
        się aż pod sklepienie. W gąszczu 
        delikatnie rzeźbionych i 
        pozłacanych liści i pędów stoją 
        małe figurki potomków Dawida i 
        wychyla się z nich kielich 
        kazalnicy. 
          Powrót pod skansen, pośpieszny 
        posiłek, ruszamy na południe, 
        coraz bliżej Tatr. Chcemy 
        koniecznie odnaleźć ciekawostkę, 
        o której opowiadała nam wczoraj 
        Magda. W okolicy wsi Ochotnica, 
        na skałce, na którą dostać się 
        można stromym usypiskiem, jest 
        przedziwna Kalwaria. Zaczyna się 
        od Ogrójca z czuwającym 
        Chrystusem i śpiącymi 
        Apostołami, a kończy tak zwanym 
        "pomnikiem pojednania", gdzie 
        przed Chrystusem klęczą zgodnie 
        chłop, robotnik, żołnierz i 
        milicjant, odlani z cementu. 
        Chyba udaje nam się zlokalizować 
        tę skałkę, ale nie ma zjazdu z 
        szosy, potem jedziemy 
        kilkanaście kilometrów bez 






        możliwości zakręcenia, ruch 
        duży, szosa wąska, przyczepa 
        utrudnia, w końcu rezygnujemy, 
        odkładamy to na inną okazję i 
        zatrzymujemy się na noc na 
        przełęczy Snozka. Nad nią 
        dróżka, kończąca się potężną 
        wiatą, z dołu wygląda to, jak 
        gigantyczny przystanek 
        tramwajowy. Aha, to pewno pomnik 
        Hasiora ku czci "Wiernych synów 
        Ojczyzny, którzy polegli w walce 
        o utrwalanie władzy ludowej". 
        Idę tam. Skrzydlaty dach, urna z 
        ziemią, a na płycie sześć 
        leżących stylizowanych postaci z 
        realistycznymi karabinami. Warto 
        było jednak wejść, bo widok 
        wspaniały. Dużo zielonej, 
        łagodnej, cierpliwej ziemi. 
          Rano przelatujemy przez 
        księżycowy, rozgrzebany i 
        zrujnowany wciąż niedokończoną 
        tamą Czorsztyn i zajeżdżamy do 
        Dębna. Nareszcie. Byliśmy tu już 
        parokrotnie i zawsze trafialiśmy 
        źle; a to renowacja, a to 
        godziny nieodpowiednie, a to 
        ksiądz wyjechał na odpust. Tylko 
        z zewnątrz można było obejrzeć 
        ten stareńki, przecudny 
        kościółek. Teraz jest otwarty na 
        oścież, wewnątrz mnóstwo 
        młodzieży i parę grup 
        cudzoziemców. Siadamy wśród 
        nich, czas staje, przestajemy 
        się nagle śpieszyć, skrzypi 
        stare drewno ław, półmrok. 
        Cieszymy się zwłaszcza 
        momentami, kiedy grupy się 
        zmieniają i zostajemy w tym 
        wnętrzu sami. To jedna z 
        najpiękniejszych rzeczy na 
        trasie, na wielu trasach. 
        Polichromia z 1500 roku, która 
        przetrwała w stanie idealnym, 
        raz tylko - w międzywojennym 
        dwudziestoleciu - trochę 
        konserwowana. To te farby 
        roślinne o zdumiewającej 
        trwałości, których tajemnicę 
        zabrały ze sobą minione 
        stulecia. Ściany, sufit, chór, 
        tęcza - jakby pokryte kolorową, 
        żywą i lekko drgającą koronką - 






        pierzaste, całe w półtonach, 
        roślinne, kosmate; wśród motywów 
        regionalnych, jakieś 
        nieoczekiwane, z najdalszych 
        dali przywleczone chińszczyzny i 
        abstrakcyjne plecionki islamu. 
        Piętnastowieczne, drewniane 
        tabernakulum, ambona, 
        średniowieczny krucyfiks i 
        figury Świętych - wszystko to 
        wtapia się w tło i wydaje się 
        przesłonięte wszechstronną 
        zasłoną polichromii. W 
        stallach_staruszkach siadywał 
        rzekomo Janosik; cały ten 
        kościółek mocno związany z 
        legendą szlachetnego zbójnika, 
        co to bogatym odbierał, a 
        biednym dawał. - A jak serial 
        telewizyjny kręcili - mówi 
        ksiądz - to ich Janosik 
        bezpośrednio z tych stalli 
        wychodził do doliny 
        Chochołowskiej, która jest stąd 
        czterdzieści kilometrów! Ksiądz 
        to mówi z dużą ironią i 
        pretensją, bo tutejsi ludzie 
        bardzo na takie szczegóły 
        wrażliwi i nie dają sobie 
        wciskać lipy. Mówi też o 
        tutejszym ludowym, starym 
        rzeźbiarzu, co zrobił pulpit, 
        ramy do zasłon i ten wielki 
        świecznik drewniany, który 
        znawcy uważali za 
        siedemnastowieczny! A Sobieski, 
        jak wracał spod Wiednia, to 
        ofiarował tu jedną z chorągwi 
        bitewnych i teraz tam wisi, 
        oprawiona, na ścianie... A na 
        obrazie po prawej jest święty 
        Michał na złotym tle... 
        Patrzymy, głowy nam się obracają 
        jak słoneczniki za słońcem, ale 
        widzimy przede wszystkim 
        sędziwe, urzekająco malowane 
        drewno. Parę godzin półtonów, 
        ornamentów, koronki i tęczy; w 
        takim wnętrzu wszystko się 
        uspokaja, traci ostrość, to co 
        zostało za drzwiami, przestaje 
        być dotkliwe, zostaje 
        przywrócona hierarchia ważności 
        - jest tylko zamyślenie, 
        zadumanie, ukołysanie. Jedzie to 






        z nami dalej w drogę i nie urywa 
        się od razu, bo znów zaglądamy 
        do miejsc prześlicznych. 
          Frydman. Stara, spiska wieś i 
        gotycki kościółek, którego 
        smukłą wieżę zwieńcza 
        renesansowa attyka. Są tu i 
        partie świeżutko pobielone, 
        błyszczące w słońcu - i drewno, 
        i spadziste gonty. Wnętrze 
        malutkie, a w nim rewelacyjna, 
        ośmiokątna kaplica 
        Wniebowstąpienia. Osiem nisz, 
        nad nimi - w przesklepieniach - 
        polatują jak kolorowe nietoperze 
        postaci jakichś Świętych, królów 
        i rycerzy. Nie ma się od kogo 
        dowiedzieć, kto zacz, w rękach 
        mają wstęgi, ale napisy na nich 
        zupełnie zatarte. Na ścianach 
        malowane monstrancje, a wśród 
        nich przedziwny obraz z 
        łacińskim tekstem, mówiący o 
        znikomości życia i o 
        przemijaniu. Widać na nim jakieś 
        zalotne pary, rycerza jadącego 
        na jeleniu i bawiące się 
        dziecko, już otulone przez 
        śmierć; główkę ma w klatce żeber 
        pochylającego się nad nim 
        szkieletu. W środku dwustronny, 
        rokokowy ołtarz, tak 
        skonstruowany, że można go 
        przenosić i wieść w procesji, 
        cały w złocie, ozdobach, 
        aniołach, chmurkach i esach 
        floresach. Koronuje go 
        olbrzymia, słoneczna 
        monstrancja, w której są 
        drogocenne wota i stare 
        szkaplerze. Obchodzę ten ołtarz 
        wiele razy, sycąc się 
        szczegółami, potem jeszcze raz 
        wracam od kruchty, żeby mi nic 
        nie uciekło z pamięci. 
          Dowiedzieliśmy się przedtem, 
        że jest tu, we Frydmanie, stary 
        dwór_kasztel, należący ongiś do 
        barona Horvatha. Pytamy, jak tam 
        trafić. Prosto, potem trochę pod 
        górę i zakręcić, pytajcie o 
        Noworolskiego. Prawie jak o 
        krakowską kawiarnię. Idziemy, 
        wyłania się spora budowla z 
        wieżyczkami na rogach, czcigodna 






        i zamczysta. Brama zamknięta, na 
        podwórku samochód i jakieś 
        maszyny rolnicze. Może Pom, 
        może Pgr. Właśnie wychodzi z 
        domu opalony mężczyzna w 
        szortach i sportowej koszulce. 
        Pytamy, co się tu teraz mieści. 
        - Własność prywatna - uśmiecha 
        się - dawniej też ludzie mieli 
        własne zamki i kasztele, a 
        rodzina Noworolskich szybko się 
        rozmnaża i jest w stanie 
        zapełnić metraż. Obchodzimy z 
        nim razem budowlę. W  1913 roku 
        - mówi - przegrał ją w karty 
        potomek słowackich baronów do 
        mojego dziadka, potem to 
        przeszło na ojca i na mnie. Mamy 
        własną kaplicę w baszcie, 
        paradną salę - a pokoi? No, 
        sporo, sporo... Z czego żyją? Z 
        uprawy i z hodowli, to dobrze 
        zorganizowane, rozwojowe 
        gospodarstwo. A nie czepiali się 
        ich? Owszem, zdarzało się, ale 
        to leży za bardzo na uboczu i 
        żadna instytucja nie kwapi się, 
        żeby przejąć. I tak, w tym 
        zapadłym kącie - myślimy - 
        ucieleśnia się niespodziewanie 
        wizja liberałów!... 
          Trochę dalej Krempachy. Znów 
        wieś spiska, bardzo typowa i 
        jednorodna w zabudowie. Domy 
        murowane przytykają do ulicy 
        ścianami bocznymi, a fronty 
        wychodzą na kiszkowate podwórko 
        z bardzo ładnymi, drewnianymi 
        budynkami gospodarskimi. Od 
        sołtysa wychodzi chudziutka ale 
        krzepka babcia i pozdrawia nas z 
        niespotykaną serdecznością. Jest 
        to babcia jak z folklorystycznej 
        czytanki dla dzieci, bo po 
        każdym zdaniu - z niesłychaną 
        naturalnością i wdziękiem - 
        mówi: hej, tak jak inni mówią: 
        co, albo: nieprawdaż? A 
        zdalekaście, hej? Piękna dziś 
        pogoda, hej! Na cmentarz to 
        musicie skręcić za remizą i 
        potem prosto, hej! Remiza świeżo 
        odnowiona, a na niej wielki, 
        starannie wymalowany napis: 
        "Bogu Chwała - bliźnim pomoc - 






        Ochotnicza Straż Pożarna w 
        Krempachach". Na wybielonym 
        gotyckim kościółku tablica: Msza 
        #/8#30 Om~sa #/10#30. Na 
        sklepach obok polskich szyldów - 
        Potraviny i Hostinec. Na 
        cmentarzu z drewnianym, 
        polichromowanym z zewnątrz, 
        piętnastowiecznym kościołem 
        cmentarnym - mniej więcej połowa 
        grobów z "niech odpoczywa", a 
        połowa z "nech spo~civa". Tak 
        jest do dziś; ludność pół na pół.
          Na główną szosę do Nowego 
        Targu wjeżdżamy przy wsi 
        Łopuszna. Całe szczęście, żeśmy 
        kupili w kiosku osobne mapki 
        Gorców i Podhala, z lakonicznymi 
        adnotacjami o ważniejszych 
        miejscowościach. Człowiek też 
        jednak żyje trochę jak jarzyna, 
        po głupiemu i mało wie o kraju, 
        jeśli to już nie jego 
        województwo. A przecież tu, w 
        Łopusznej jest dworek 
        Tetmajerów, stryjecznych poety - 
        piękny przykład architektury 
        dworskiej z dwuspadowym, polskim 
        dachem (ta polskość to 
        charakterystyczny uskok; spod 
        jednego stożka wychodzi drugi, 
        większy). Co ważniejsze i niemal 
        już niespotykane, zachowały się 
        wszystkie zabudowania dworskie: 
        luźno stojąca kuchnia, stajnie, 
        obory i piękne ogrodzenie z 
        domkami dla stróżów, niby z 
        małymi donżonikami na rogach. 
        Sympatyczny facet w średnim 
        wieku, może kustosz, mówi, że 
        szukają teraz typowych czworaków 
        i chcą zrobić tutaj rodzaj 
        muzeum kultury szlacheckiej, 
        chyba już teraz termin nie 
        wywoła świętego oburzenia i nie 
        zaowocuje natychmiast zakazami i 
        utrudnieniami. 
          Wynika z tego długa rozmowa o 
        tym, jak wiele szkód i zniszczeń 
        już się nie odstanie, jak się 
        różne rzeczy spłaszczało, 
        trywializowało, a potem budziło 
        z ręką w nocniku, żeby ratować 
        resztki, ale też po swojemu - to 
        znaczy brzydząc, zmieniając 






        charakter, wtrącając się bez 
        sensu, bo do wtrącania się 
        potrzeba wiedzy, a nie wierności 
        każdemu z kolejnych, 
        zmieniających się rozporządzeń. 
          W dworku jest teraz wystawa 
        oleodruków religijnych z domów 
        wiejskich. Oleodruk, dotąd 
        pogardzany, zaczyna powolutku 
        awansować. Do niedawna płaciło 
        się zań 100, 200 złotych - dziś 
        25 tysięcy i więcej. Odkryto ich 
        zakorzenienie w kulturze ludowej 
        - fryz takich obrazków był 
        ważnym miejscem w wiejskiej 
        chacie i stanowił - wraz ze 
        sztucznymi kwiatami - jej główny 
        element kolorystyczny. Był też 
        czymś w rodzaju wizji lepszego, 
        piękniejszego życia w zgrzebnej 
        rzeczywistości, odtrutką na 
        rozczarowania, odrobiną domowej 
        magii. Drukowano je we Francji, 
        w Wiedniu i w Rzymie, a u nas - 
        w Częstochowie i Kalwarii. 
        Wypełniają tu trzy świeżutko 
        pobielone, przestronne izby 
        dworskie. Najładniejszy ma tytuł 
        "Ojcze nasz" - jest to modlitwa 
        rozbita na poszczególne zdania z 
        winietkami i odpowiednimi 
        scenkami. Opisane kolorowo 
        niebo, ziemia, chleb - najwięcej 
        fantazji przy: "I nie wódź nas 
        na pokuszenie", są tam i 
        rozwiązłe dziewczęta, i sakwy 
        złota, i diabły. Obok dyptyk ze 
        śmiercią człowieka poczciwego i 
        śmiercią grzesznika. Rozradowany 
        anioł przepędza zawstydzonego 
        diabła i zagradza drogę jego 
        kolegom. Obok odwrotność: diabeł 
        triumfuje, a anioły wycofują się 
        żałośnie, z wyrazem strachu i 
        zdumienia na cukierkowych 
        buziach. Te oleodruki przywodzą 
        mi na myśl miejskie kamienice z 
        początku stulecia. Dawniej 
        brzydkie, dziś ładne. W którym 
        momencie coś staje się sztuką? 
        Może wtedy, kiedy dostatecznie 
        obrasta przeszłością i 
        nakładającymi się warstwami 
        minionych kultur - a może i 
        przez porównanie?... 






          Idziemy jeszcze do drewnianego 
        kościółka. Grube bierwiona, 
        gonty, w środku polichromia. NIe 
        takie cudo jak w Dębnie, 
        bardziej zniszczona i chyba 
        młodsza, ale - zwłaszcza w 
        partiach chóru - piękna. Na 
        zewnątrz, na wysokości 
        człowieka, metalowa tabliczka z 
        trochę już zatartym napisem: 
        "Stan wielkiej wody rok 1934". 
        To ta sławna powódź, zapamiętana 
        zu okresu wczesnego dzieciństwa. 
        Rozglądam się - właściwie nic 
        nie powinno się było ostać, a 
        przetrwało - na szczęście... 
          Łopuszna to ostatni przystanek 
        przed parodniowym interludium 
        zakopiańskim. Mieszczą się w nim 
        rozmowy z dawnymi przyjaciółmi, 
        jednodniowa wyprawa w Tatry, 
        porządkowanie - jak zwykle w 
        czasie krótkich pobytów - grobu 
        mojego Ojca, podświadome 
        unikanie ulicy Kasprusie, gdzie 
        nasz stary, drewniany dom 
        pomalowano łuszczącą się farbą, 
        a w otaczającym go ogrodzie 
        utkano kilka płaskodachych 
        bloczków mieszkalnych. I Pęksowy 
        Brzyzek, jeden z 
        najpiękniejszych cmentarzy 
        świata, zamykający w sobie taki 
        kawał kultury i historii z 
        okresu, kiedy Zakopane było 
        jeszcze szumną, buńczuczną wsią, 
        osadą cyganerii, przybytkiem 
        taterników, ludzi chorych na 
        płuca i góralskiej gawędy. 
        Wysokie, gęste drzewa odgradzają 
        cmentarzyk od "kurortnego", 
        śmierdzącego spalinami 
        rojowiska, wysoka skarpa izoluje 
        od otoczenia. Stare Zakopane 
        podaje Panu Bogu swoich 
        czcigodnych Zmarłych jak na 
        uniesionej tacy, jak na patenie. 
          I już, nieodwołalnie - z 
        "górki". Powrót, a w nim zostały 
        nam jeszcze trzy sanktuaria. 
          Pierwszym jest Ludźmierz. 
        Kiedy wchodzimy do kościoła, 
        ławki są pełne, a tłum w nich 
        zasłuchany, cichy, niziutki, 
        głowy ledwie wystają znad 






        pulpitów. To przyszły dzieci z 
        okolicznych kolonii, a ksiądz - 
        przysiadłszy na schodkach 
        ołtarza - opowiada im o 
        drewnianej figurce Królowej 
        Podhala. Jest i o wojewodzie 
        krakowskim, Teodorze Gryficie, 
        który w 1234 roku dostał od 
        Henryka Brodatego zezwolenie na 
        lokowanie osad w tym terenie, i 
        o budowie drewnianego kościółka 
        - pierwszej podhalańskiej 
        świątyni, i o bogatym kupcu, 
        który zabłąkał się w 
        ludźmierskich lasach i za 
        ocalenie ślubował ufundować 
        posążek Matki Boskiej. Dudnią w 
        opowieści kopyta tatarskich koni 
        z czasów wielkiego najazdu na 
        Ludźmierz, skrzą się 
        skromniutkie wota i czerwone 
        korale, znoszone Panience przez 
        mieszkańców gór, tłoczą się 
        pielgrzymki miejscowe i zza 
        oceanu, rozwijają się chorągwie 
        Brygady Strzelców Podhalańskich, 
        która na tym ołtarzu złożyła 
        insygnia pułkowe, przemykają 
        sylwetki akowskich partyzantów z 
        Podhala, którzy tę Marię obrali 
        sobie za patronkę. Jest 
        wspomnienie o wydarzeniu, które 
        nabrało znamion proroctwa. Kiedy 
        Prymas Wyszyński w latach 
        sześćdziesiątych koronował 
        figurkę koronami papieskimi, 
        przechylono nieostrożnie 
        feretron i z ręki Marii wypadło 
        berło. Uchwycił je w powietrzu i 
        nie pozwolił upaść na ziemię 
        ksiądz biskup Karol Wojtyła. 
        Tak, jak gdyby z rąk Marii 
        otrzymał swoje późniejsze 
        władanie. A kiedy przybył do 
        kraju na pierwszą pasterską 
        pielgrzymkę - kończy ksiądz - 
        Królowa Podhala wyjechała Mu na 
        spotkanie na nowotarskie 
        lotnisko i patronowała bajecznie 
        kolorowej, góralskiej mszy. A 
        przy powtórnej wizycie spotkali 
        się na krakowskich Błoniach; tam 
        Papież poświęcił nowo sprawione 
        korony, w miejsce skradzionych, 
        bo ludzie są i tacy, i tacy - 






        jedni przynoszą wota i proszą o 
        opiekę, a drudzy kradną. 
          Głos księdza cichnie, dzieci 
        siedzą chwilę w milczeniu, potem 
        dostają obrazki z wizerunkiem, a 
        dwie zaaferowane dziewczynki 
        dopytują się śpiesznie, czy 
        będzie spowiedź - widać 
        przyniosły ze sobą jakieś małe, 
        dziecięce grzeszki i pilno im 
        się od nich uwolnić. 
          Zostajemy przez chwilę sami. 
        Górka jest gotycka, smukła, 
        typowe przegięcie postaci ledwie 
        widoczne, twarz jasna, o 
        regularnych rysach, pięknie 
        rzeźbione fałdy szaty, 
        przebłyskujące na zgięciach 
        złoceniami. Z wizytacji 
        kanonicznej w osiemnastym wieku 
        zachował się opis: "B.V. Maria, 
        wyzłocona, trzymająca na swey 
        Ręce P. Jezusa, wielkimi od 
        wielkopomnych czasów łaskami 
        słynąca. Także u P. Jezusa na 
        głowie korona, w Ręku świat - 
        srebrno wyzłocony. Na Nayśw. 
        Pannie sukienka materyalna 
        niebieska ze srebrnym kwiatem y 
        Paludament karmazynowy. Na 
        piersiach Bluzgier srebrny, na 
        Szyi kokarda perłowa. Ten Ołtarz 
        zasuwany y zamyka się na 
        zamek..." A ja widzę tylko 
        uśmiech. Chociaż narodził się z 
        ręki obcego może rzeźbiarza, 
        jest jakiś tutejszy, miejscowy, 
        polny, drzewny - ksiądz by pewno 
        powiedział: podhalański. Wrócił 
        właśnie po odprowadzeniu dzieci, 
        porządkuje coś koło ołtarza, 
        gasi światła. Zaczynamy 
        rozmawiać. O, tam - w bocznej 
        nawie jest stara chrzcielnica, w 
        której chrzczony był Kazimierz 
        Tetmajer. Tu się urodził tuż po 
        powstaniu styczniowym, a że jego 
        ojciec pomagał powstańcom, więc 
        popadł w tarapaty i musiał 
        dworek sprzedać. Kupił go 
        niejaki Krupa i już się tam jego 
        rodzina ostała, a jeden z 
        potomków jest teraz prezesem 
        ludźmierskiego Koła Związku 
        Podhalan. Ten Związek bardzo 






        mocny i prężny, broni 
        prawdziwego regionalizmu, 
        autentycznej, a nie robionej na 
        zamówienie kultury i obyczaju 
        Podhala. Ma sympatyków i filie 
        na całym świecie, najwięcej w 
        Stanach Zjednoczonych, bo 
        przecież co drugi góral ma 
        jakichś tam pociotków w 
        "Hameryce". Koła Związku w  
        Chicago i w Kanadzie mają wizerunek 
        Matki Boskiej Ludźmierskiej w 
        nagłówkach firmowych pism i na 
        legitymacjach członkowskich! Tu, 
        w Ludźmierzu, Związek ma swój 
        dom, domisko właściwie ogromne, 
        co aż kipi od różnych działań. 
        Ostatnio największym było - 
        wywalczone po dwudziestu latach 
        starań - przeniesienie zwłok 
        Tetmajera na zakopiański, stary 
        cmentarz. Bardzo było dużo 
        wybrzydzań, że nie chcą 
        oficjalnego scenariusza i wolą 
        to zrobić po swojemu, po 
        góralsku. Udało się. Od 
        Ludźmierza do Zakopanego 
        towarzyszyło trumnie na trasie 
        ponad sto tysięcy ludzi. Ciekły 
        wioski kolejno jak strumienie, 
        dołączały... Zasłużył na to 
        Tetmajer, bo chociaż nosiło go 
        po różnych stronach, w pisaniu 
        tej tylko ziemi pozostał wierny. 
        O Królowej Podhala też pisał. To 
        jest królowa ludzi wolnych, dla 
        tutejszych nie było i nie ma 
        rzeczy ważniejszej jak wolność i 
        szeroka, wiatrzysta swoboda - 
        tacy już są. Związek wydaje 
        pismo "Ojcowizna" - o, tu jest 
        numer specjalny, poświęcony 
        sanktuarium. (Będę go później 
        czytać w drodze i znajdę w nim 
        Litanię Podhalańską, ułożoną 
        przez Wiktora Ignacego 
        Gutowskiego w roku 1926. Pismo 
        się zastrzega, że to prywatna 
        modlitwa autora i trzeba ją 
        traktować jak zabytek literacki. 
        Rzeczywiście w tym wołaniu do 
        Panny Ludźmierskiej najwięcej 
        jest tatrzańskiego krajobrazu i 
        nazwisk całkiem świeckich, nie 
        błogosławionych. "Przez zasługi 






        Stanisława Staszyca, pierwszego 
        naukowego badacza Tatr - uproś 
        nam łaskę... Przez zasługi 
        Seweryna Goszczyńskiego, 
        Wincentego Pola, Asnyka, doktora 
        Chałubińskiego, generała Galicy, 
        księdza Stolarczyka, Orkana, 
        Sabały, Obrochty, Gwalberta 
        Pawlikowskiego, Witkiewicza, 
        Tetmajera, księdza Kmietowicza z 
        powstania chochołowskiego, 
        Janosika Nędzy Litmanowskiego, a 
        nawet organisty Andrusikiewicza 
        - wielu innych nazwisk nie znam. 
        "Przez śmierć w Tatrach 
        Mieczysława Karłowicza, muzyka, 
        zasypanego lawiną śnieżną - 
        uproś nam żywot wieczny"... 
        "Przez śmierć w Tatrach Klimka 
        Bachledy, przewodnika 
        tatrzańskiego, szukającego 
        zaginionych w czasie strasznej 
        burzy - uproś nam żywot 
        wieczny"... I dalej wołanie: 
        zachowaj nas Pani. Od chytrości, 
        od nałogu pijaństwa, od zaparcia 
        się swego podhalańskiego 
        imienia, od zasypania kurniawą, 
        od porwania przez wicher halny, 
        od utraty zasiewów, od 
        bolszewizmu, od morowego 
        powietrza... 
          Ksiądz opowiada dalej o 
        Związku i o parafianach, o tym, 
        jakie tu układają pieśni, jak je 
        po góralsku - tym jedynym na 
        świecie tonem - śpiewają, jak 
        piszą, jak się modlą na 
        odpustach i pielgrzymkach. 
        Piętnastego sierpnia jest odpust 
        główny - przyjedźcie za rok. Jak 
        Bóg da, przyjedziemy... A 
        Panienka w drzewie - gotycka, 
        uśmiechnięta, przegięta 
        delikatnie, pozłocista - tak Ją 
        zostawiamy we wnętrzu, 
        rozświetlonym już tylko ukośnym 
        promieniem, wpadającym przez 
        otwarte drzwi. 
          Drugie sanktuarium - to 
        Kalwaria Zebrzydowska. Zaskakuje 
        mnie zupełnie i to wyłącznie 
        moja wina, bo niewiele o niej 
        wiedziałam. Nazwa znana na 
        pamięć od wczesnego dzieciństwa, 






        a pod nią nic, tylko jakiś chaos 
        i mgła. Równie chaotycznie 
        biegam teraz po ogromnym 
        terenie, niemal "zaliczam" go 
        turystycznie, bez jakiegokolwiek 
        przygotowania. W każdym miejscu 
        zaczynają się jakieś wątki, ale 
        urywam je, biegnę dalej, coś 
        mnie na chwilę przykuwa - zanim 
        zrozumiem co - już się 
        rozprasza, chcę po swojemu 
        skondensować to do atmosfery, do 
        jednego najważniejszego punktu, 
        ujrzanego jakby z lotu ptaka - a 
        tu się nie bardzo da. Ogromny 
        klasztor bernardynów, na 
        dziedzińcu przypomina się 
        bułgarska Riła, nie wiem 
        dlaczego, bo i architektura, i 
        nastrój, i barwy zupełnie inne. 
        Wokół krużganki, konfesjonały, 
        pokoje dla pielgrzymów, w 
        korytarzach klasztornych 
        galeria, ogromne portrety, sam 
        główny fundator, rokoszanin 
        Mikołaj Zebrzydowski, jego 
        ojciec, dziad, synowie, jakieś 
        poważne, surowe kobiety - duży, 
        magnacki ród. Obok - 
        nieoczekiwanie - naiwny i 
        naturalistyczny malunek, 
        przedstawiający ocalenie rodziny 
        ze wsi Klęczany pod Nowym 
        Sączem, w czasie wielkiej 
        powodzi z trzydziestego 
        czwartego roku. Rodzina, 
        trzymająca obraz Matki Boskiej 
        Kalwaryjskiej, trwa w skupieniu 
        na stole w zalanej wodą izbie, 
        niżej wychylają się z fal łby 
        przerażonych owiec, w tle 
        krajobraz katastrofy, tylko kot 
        na piecu spokojny jak makieta. 
        Mnóstwo tablic objaśniających, 
        kierunkowskazy, opisy 
        uroczystości, cykle zdjęć z 
        misteriów pasyjnych, fotografie 
        Papieża w czasie powtarzających 
        się pobytów, zdjęcia 
        pielgrzymkowych tłumów, mapki 
        "dróżek", kioski z 
        dewocjonaliami, kioski z 
        wydawnictwami oficyny 
        Calvarianum, zawiadomienia, 
        obwieszczenia, rozkłady godzin 






        nabożeństw... 
          Dookoła kościoła drugi, 
        wewnętrzny dziedziniec ze 
        stacjami Drogi Krzyżowej i 
        tablicami, gdzie zmarli proszą o 
        modlitwę. Ojcowie bernardyni, 
        którzy zginęli w obozach 
        koncentracyjnych, rodzice 
        polecający syna, jakiś 
        mieszkaniec Zebrzydowic walczący 
        we Francji, ranny w czasie 
        inwazji, potem zmarły w dalekiej 
        Szkocji. Tymi krużgankami, 
        mijając narożne kaplice, 
        dochodzę do postaci Chrystusa 
        stojącego w niszy, naprzeciwko 
        składziku feretronów i 
        sztandarów. To bardzo stara, 
        zniszczona rzeźba, na ramiona 
        narzucony płaszcz z czerwonego 
        materiału, spod niego widać 
        nagie, drewniane, storturowane 
        ciało, twarz postarzała, znękana 
        - nie wzniosła, ale bardzo 
        człowiecza, z człowiekiem 
        dzieląca jego los 
        prześladowanych i zaszczutych. 
        To jakby Chrystus więzień 
        wszystkich cel i katowni świata 
        - klękam, modlę się za 
        uwięzionych, ta modlitwa i 
        intencja same przychodzą - jakby 
        to On wyszedł skądś i przystanął 
        umyślnie, aby jej wysłuchać. 
          W kościele skręcone, barokowe 
        kolumny, wyżej mroczny chór, a 
        stalle bogato i kunsztownie 
        rzeźbione przez Ojców - po 
        Leżajsku już wiem, że bernardyni 
        wiedzieli, co to snycerka.
          Największy ruch przy bocznej, 
        pięknej kaplicy z Cudownym 
        Obrazem. To kopia wizerunku z 
        Myślenic, malowanego przez 
        włoskiego malarza, kompozycji 
        pełnej ciepła, z tulącymi się do 
        siebie twarzami w jakichś 
        przezroczystych, mgiełkowych 
        welonach, z rafaelowską 
        miękkością. Replika kalwaryjska 
        jest większa, twarze 
        ciemniejsze, trochę obrzmiałe, o 
        grubszych, toporniejszych 
        rysach. Wystają z tła sztywnej 
        "sukienki", wyszywanej perłami, 






        wydobywają się z niej jakby 
        boleśnie i z trudem, a niżej 
        widoczna ręka Marii przypomina 
        grubą, nieforemną rękawicę. W 
        tej kaplicy nakładają się jedna 
        na drugą msze, odprawiają je 
        księża towarzyszący 
        pielgrzymkom, inni w zakrystii 
        rozdają komunię, w progu 
        bernardyn święci wodę, drugi 
        rozdaje medaliki. Ten wielki 
        kombinat modlitwy intensyfikuje 
        się jeszcze poza obrębem 
        kościoła i klasztoru. Przedłuża 
        się w sfalowaną przestrzeń, 
        ogarnia sobą pagórki, strome 
        podejścia i zalesione szczyty, 
        wśród których rozrzucono ponad 
        czterdzieści kościołów i kaplic, 
        nie licząc krzyży i luźno 
        stojących posągów. Spod jednej 
        budowli - po rozejrzeniu się - 
        widać kolejną, tkwią tu jak 
        wartownicy, mający zawsze w 
        zasięgu wzroku następny 
        posterunek. Prowadzą do nich 
        szerokie trakty, kamienne 
        schody, albo strome, ledwie 
        widoczne ścieżki. Szlaki 
        krzyżują się i rozgałęziają, to 
        owa sławna mnogość odprawianych 
        "dróżek". Pałac Heroda, Ratusz 
        Piłata, kościoły kolejnych 
        Upadków, stacje, rzeka Cedron z 
        mostami, Ogrójec, kaplice 
        Maryjne, budowle starsze i 
        nowsze, ładne i tandetne - cała 
        Jerozolima wytęskniona, 
        przemodlona, wymierzona 
        dokładnie w metrach, naiwna i 
        imponująca, rzucona na polskie 
        pagórki, pod polskie drzewa. 
        Jakiś stary człowiek przysunął 
        twarz do kraty zamykającej 
        Kaplicę Grobu i porusza 
        bezgłośnie ustami. Przy 
        kościółku Zaśnięcia Panny Marii 
        młoda matka czyta coś głośno z 
        modlitewnika, a trójka jej 
        dzieci klęczy na żwirze, jedno 
        się kręci, pewno mu niewygodnie, 
        ale matka karci je surowo 
        wzrokiem. W kościele 
        Ukrzyżowania duża, nieruchoma, 
        jakby stężała w ławkach 






        pielgrzymka. W kościele 
        Pierwszego Upadku ksiądz 
        towarzyszący małej grupie mówi 
        kazanie albo coś objaśnia. 
        Mężczyzna w ortalionowej 
        wiatrówce idzie wolno schodami i 
        głośno śpiewa pieśń_litanię. 
        Inna pieśń, chóralna, dobiega z 
        dołu i staje się coraz 
        głośniejsza, widocznie ludzie 
        się zbliżają. Z kościoła przy 
        klasztorze też słychać daleką 
        melodię i dzwonki na 
        Podniesienie. Modlitwa 
        nieprzerwana, różnobrzmiąca, 
        pracowita, skondensowana w 
        przestrzeni i czasie - jedna 
        milknie, już zaczyna się druga, 
        nakrywa tamtą, przedłuża... A to 
        przecież zwykły, powszedni 
        dzień, jak tu jest w Święta, 
        albo w czasie wielkich odpustów? 
        Już trzeci czy czwarty raz 
        spotykam starca z długą, siwą 
        brodą, na bosych stopach ma 
        sandały, na ramionach szarą 
        płachtę, w ręku kij. Widziałam 
        go w krużgankach, teraz wchodzi 
        do niektórych kaplic, wyjmuje 
        coś z szafek, porządkuje - może 
        to tutejszy domownik, pustelnik? 
        Kiedy go pozdrowić uśmiechem, 
        kłania się głęboko, do pasa... 
          I tak mnie to zaskoczyło, 
        ogarnęło, przeleciało, 
        zostawiając w głowie jakiś 
        wielki chaos, jakiś mąt i dymy. 
        Tego miejsca nie można tak po 
        prostu przebiec, połknąć, musnąć 
        po wierzchu, bo składa się na 
        nie zbyt wiele zjawisk, o 
        których dopiero później dowiem 
        się i przeczytam. 
          Kalwaria - to misteria 
        pasyjne. Przedziwne, już niemal 
        czterysta lat trwające 
        pół_widowiska, pół_obrzędy 
        liturgiczne. Nie teatr - jak w 
        Oberammergau - ale zobrazowanie 
        i przedłużenie modlitwy. 
        Przeżywały swoje rozkwity i 
        upadki, ale nigdy nie zanikły. 
        Kiedyś odbywały się niemal w 
        zupełnym milczeniu; głos brzmiał 
        tylko w scenie Dekretu, kiedy 






        odczytywany był wyrok Piłata. 
        Potem przybywało słów i tekstów. 
        Przybywało również scen i dni. 
        Teraz rozgrywają się przez cały 
        Wielki Tydzień, od palmowego 
        wjazdu do Jerozolimy, poprzez 
        Wieczerzę, zdradę Judasza, 
        pożegnanie z Matką i Apostołami, 
        Ogrójec, pojmanie, wędrówki 
        między Herodem i Piłatem, 
        kulminacyjny Dekret - aż po 
        ostatnią drogę. Kończy się ona 
        na miejscu Obnażenia, Krzyża już 
        nie ma. W tym punkcie człowiek i 
        tworzone przez niego obrazy 
        zatrzymują się skromnie i z 
        pokorą. Wątek przejmuje kazanie 
        i liturgia. 
          Kalwaria - to ludowość. 
        Chociaż pielgrzymi przybywają ze 
        wszystkich stron kraju - 
        przeważa ludność miejscowa z 
        małych miasteczek i wsi, a jej 
        tradycje i obyczaj odcisnęły się 
        na sanktuarium bardzo wyraźnie. 
        Ludowość to także wspaniałe 
        "asysty" w sierpniowych 
        uroczystościach maryjnych, owe 
        grupy regionalne ciechanowskie, 
        żywieckie, góralskie... To 
        wykonawcy Misteriów, czasem 
        odtwarzający tę samą postać po 
        dwadzieścia lat z rzędu i 
        dłużej. To przewodnicy 
        "kompanii" pielgrzymkowych, 
        osobna formacja, rozwijająca 
        własne formy działania, 
        skupiająca się na specjalnie dla 
        nich organizowanych rekolekcjach 
        i odtwarzająca zwykle rolę 
        apostołów. Ludowość jest w całej 
        tutejszej atmosferze, w jej 
        malowniczości, naiwności i - 
        mimo wszystko - prostocie. 
          Kalwaria - to zbiorowość, 
        wspólnota modlitwy i jej 
        usytuowanie w swojskiej 
        przyrodzie. Wśród najlepiej 
        znanych drzew, krzewów i 
        wzniesień, z których widać inne, 
        dalsze szczyty o znanych 
        imionach, własne wioski i wieże 
        kościelne.
          Kalwaria - to połączenie dwóch 
        kultów: Syna i Matki. Topienie 






        ich razem, jak te wciąż biegnące 
        obok i nagle przecinające się 
        "dróżki", świadomość ich 
        wzajemnego przenikania. 
          Kalwaria - to także wyraźnie 
        odciśnięty ślad Papieża. Jego 
        ojciec i dziadek byli kiedyś 
        przewodnikami "kompanii". Jego 
        powroty w to miejsce od 
        najmłodszych lat, prywatne po 
        nim wędrowania i zadumy, 
        wygłaszane tutaj słowa, 
        dochowanie - nawet z daleka - 
        wzruszającej wierności... 
          Żegnam się z małą Jerozolimą, 
        rozrzuconą na podbeskidzkich 
        wzgórzach; zadziwiła mnie i 
        zmusiła do refleksji. Może 
        trzeba tu jeszcze wrócić. Nie 
        turystycznie, ale pielgrzymkowo. 
        Żeby spróbować dostać się pod 
        powierzchnię, podjąć jakieś 
        nieokreślone wyzwanie, pokonać 
        liczne sprzeciwy - wrócić 
        pokorniej, zamyślić się głębiej.
          No i znów jazda. Jazda 
        pośpieszna. Jazda powrotna. Noc 
        byle gdzie, jedzenia już się nie 
        gotuje, wystarczą kanapki, 
        dostrzega się coraz mniej 
        szczegółów, coraz częściej 
        spogląda się odruchowo na 
        zegarek. Już się człowiek wsuwa 
        niepostrzeżenie w czas 
        nie_wakacyjny. Wybiera się drogę 
        najkrótszą, a ona jest zawsze 
        najmniej ciekawa. 
          Jeszcze raz ją opuszczamy i 
        skręcamy w bok. Trzecie 
        sanktuarium - Góra Świętej Anny. 
          Bardzo zabawne uczucie - droga 
        wznosiła się do góry prawie 
        niedostrzegalnie, nie trzeba 
        było zmieniać biegów, a nagle, u 
        celu, otwiera się widok ogromny, 
        strasznie dużo rozległej ziemi, 
        wszystko w dole, w dole, 
        niziuteńko, daleko - jakaś 
        czarodziejska sztuczka, czy co? 
          Zaglądam do brulionu z 
        zapiskami i widzę, że na tym 
        właśnie zdziwieniu z powodu 
        wielkości krajobrazu, widocznego 
        z tej - niewysokiej przecież - 
        górki, wszystko się kończy. 






        Dalej są już czyste kartki. To 
        także prawidłowość powrotu. W 
        ostatnim dniu przestaje się 
        notować. Zawsze tak u mnie było, 
        nawet w czasie dawnych, wielkich 
        podróży. Notatki kończyły się 
        przed ostatnim portem, zwykle 
        jakimś europejskim przystankiem; 
        czasem zdanie było urwane w 
        połowie. Tu też. 
          Coś jednak pamiętam. Pamiętam 
        mszę w kolorowym, bardzo jasnym 
        wnętrzu bazyliki, a tę jasność 
        potęgowało jeszcze słońce, które 
        znalazło sobie akurat najlepszą 
        pozycję do ataku i wdzierania 
        się przez wszystkie otwory - 
        witraże, małe okienka, otwarte 
        drzwi na Plac Rajski. Może to 
        omen na najbliższy okres? Zanim 
        dojechaliśmy na szczyt Góry, 
        były chmury i trochę mżawki. 
        Drugi omen - że trafiliśmy 
        akurat w momencie zaczynającego 
        dzwonka. W ten sposbó dwie msze 
        ujęły trasę, jak w klamrę. 
          Pamiętam franciszkańskie 
        habity - oni tu przyszli podobno 
        bardzo niechętnie, z oporami, a 
        potem trzykrotnie ich 
        wypędzano: w czasie 
        "sekularyzacji", w okresie 
        Kulturkampfu Bismarcka i po 
        wybuchu wojny, na rozkaz 
        Hitlera. Ale wracali, 
        odpowiadając na wezwanie ludu 
        Opolszczyzny, dla którego ta 
        góra znaczyła: wierność. 
          Najlepiej pamiętam świętą 
        Annę. Figurkę_staruszeczkę z 
        lipowego drewna. Są to trzy 
        symetrycznie ustawione główki, 
        niby trzy klejnoty u nasady 
        ozdobnej agrafy. Środkowa, o 
        delikatnych, trochę zmęczonych i 
        strapionych rysach, należy do 
        Babki - dwie sterczące po 
        bokach, do Córki i Wnuka. 
        Wyglądają Oni jak rodzeństwo. 
        Dwoje jasnowłosych dzieciaków, 
        wyzierających ciekawie zza 
        kołnierza pąsowej sukni. Suknia 
        jest jednolita i ogarnia 
        wszystkie trzy postaci razem; to 
        jeszcze wzmacnia wrażenie, że 






        całość jest jednorodna, a trzy 
        ukoronowane główki stanowią 
        tylko ornament. Święta Anna 
        Samotrzecia - broszka...
          Kiedy opuszczamy Górę, zaczyna 
        z powrotem siąpić. Ostatnie trzy 
        godziny jazdy, już się wyłaniają 
        przedmieścia, budynki nabierają 
        wysokości, tandetne bloki 
        ustępują miejsca statecznym, 
        chociaż brudnym, kamienicom. - 
        Patrz - mówię do męża - Wrocław. 
        Taki sam, zaniedbany, 
        poszarzały, bardzo kochany, może 
        jeszcze te same papiery i śmieci 
        leżą na ulicach. 
          A my znów troszkę inni, 
        bogatsi o jakieś obrazy, 
        rozmowy, noce leśne, zadumy na 
        ryneczkach, ważne Spotkania - 
        coś nam niepostrzeżenie 
        przeniknęło przez skórę, weszło 
        do środka oczami i uszami. Znów 
        się zdarzy - w ciągu roku - że 
        na coś trochę inaczej 
        zareagujemy, coś silniej nas 
        wzruszy, coś wyraźniej wpłynie 
        na dokonywane przez nas wybory i 
        przyśpieszy decyzje. To po 
        prostu własna ziemia usadowiła 
        się w nas mocniej, przybyła jej 
        kolejna warstwa. Tak właśnie 
        powinno być. 
          Rok 1986
        
          Okruchy
        
          Od kilku lat, od kiedy 
        zaczęłam jeździć na spotkania w 
        kościołach i salkach 
        parafialnych w czasie Tygodni 
        Kultury Chrześcijańskiej - do 
        dużych miast i małych miasteczek 
        - kraj znów się przybliżył. 
          Taki wyjazd to autobus lub 
        pociąg, czasem z jedną lub 
        dwiema przesiadkami, przygodna 
        rozmowa albo uzupełnianie lektur 
        w drodze, potem odkrycie miasta, 
        przyjazna parafia i wieczorne 
        spotkanie, które nie kończy się 
        na ostatnim słowie prelekcji czy 
        dyskusji. Podchodzą ludzie, 
        otaczają ciasnym wiankiem, każdy 
        chce zamienić parę słów 






        osobiście; przynoszą swoje małe 
        radości, kłopoty, radzą się, 
        dają adresy i proszą, żeby do 
        nich napisać. Nocuje się nie w 
        bezosobowym hotelu, ale w 
        klasztorku czy domu prywatnym, 
        wieczorem znów się tam schodzą 
        ludzie i trwają długie rozmowy 
        nocne, kiedy już prawie spadam z 
        krzesła i oczy zamykają mi się 
        ze zmęczenia, ale otwieram je, 
        mówię, słucham, bo w ten sposób 
        dociera do mnie czas, w którym 
        żyję i za który ponoszę swój 
        ułamek odpowiedzialności. Ci 
        ludzie - jeżeli starczy czasu - 
        zawiozą mnie później do różnych 
        ciekawych kątów, których nie 
        znajdzie się w drukowanych 
        przewodnikach. Lubię te swoje 
        miasta i krajobrazy, zaprowadzą 
        do przepięknych, dziwnych drzew, 
        do ukrytego jeziorka, do 
        chałupy, gdzie mieszka stary 
        człowiek, który dużo wie i lubi 
        opowiadać. Inaczej się z nimi 
        chodzi po małych ryneczkach i 
        ulicach, bo są ich własne. 
          Kiedy wracam - bardzo zmęczona 
        - po dwóch, trzech dniach, jadę 
        jak w ulu brzęczącym od 
        wspomnień i wiem, że świat znów 
        mi się rozszerzył. Porównuję to 
        z dawnymi "wieczorami 
        autorskimi", nielubianą 
        chałturą, z której się szybko 
        wycofałam, bo zmierziła mnie ich 
        sztuczność, przypadkowość i 
        obcość ludzi spędzanych przez 
        zakładowego organizatora. 
        Wszystko, co nie rodzi się 
        spontanicznie, ale służy jakimś 
        akcjom, sprawozdaniom i planom - 
        dzieje się i nie dzieje 
        równocześnie, stoi w miejscu, 
        zaczyna i kończy bez echa i 
        śladów. Teraz, do krajobrazów 
        podwiązują się twarze 
        przyjaciół, rozmowy, zwierzenia 
        - mapa się zagęszcza; to już nie 
        kawałek papieru, pokrytego 
        znaczkami, ale wspomnienia i 
        związki serdeczne, do których 
        chce się wracać. Te miasta, 
        miasteczka, domy, drogi, drzewa 






        nabierają intensywnych barw, 
        ruszają się, są żywe. Uczucie, 
        że nie jestem sama - tylu 
        ludzi_kotwic, rzuconych w 
        obojętny pejzaż, tyle portów ze 
        znanym schronieniem, tyle myśli, 
        uczuć, goryczy, radości, 
        rozczarowań i nadziei dzielonych 
        wspólnie. Z nieregularnej bryłki 
        między brunatnym pasmem gór i 
        bladoniebieską plamą morza, robi 
        się cały świat, cała żywa, duża, 
        pulsująca Ojczyzna. 
          Chcę, aby chociaż kilka tych 
        miejsc, podarowanych przez 
        przyjaciół, weszło do moich tras. 
        
          Swarzewo
        
          Tak się pięknie składa, że to 
        właśnie szesnasty lipca, odpust 
        i pielgrzymka Kaszubów z Helu do 
        swojej Królowej Morza. 
          Przyjeżdżamy przed dziesiątą. 
        W domku ze śpiewającą Oazą 
        dowiadujemy się, że Biskup 
        przyjedzie o dziesiątej 
        trzydzieści. Więc jeszcze nad 
        Zatokę, tu robi wrażenie 
        czystszej niż w Pucku, na brzegu 
        mikrofalka gmera w kilkunastu 
        meduzach. Żyją jeszcze? Nie, już 
        nie. 
          Domeczki ceglane, kaszubskie, 
        jeden na murku z kurzą stopką, 
        nad oknem ma wysmukły szlaczek z 
        ozdobnych cegieł. Mało tu od 
        przedwojny przybyło i na 
        szczęście nie ma bloków. Z czego 
        oni tu teraz żyją, jeżeli zatoka 
        jest martwa? Na górce trzy 
        krzyże brzozowe, coś pewnie 
        znaczą, ale nie mogę sprawdzić 
        co, bo się spóźnimy. 
          Po drodze do kościoła kaplica 
        murowana nad studzienką, w 
        której ongiś znaleziono Figurkę. 
        Sporo ludzi tu się zatrzymuje, 
        paru Kaszubów klęczy i kubkami 
        na lince próbuje nabrać ze 
        świętej studzienki wody. Ale 
        wody już nie ma, kubki grzechocą 
        po dnie i wracają puste. 
          Teraz do kościoła. Duży, 
        neogotycki - bardzo duży jak na 






        tę wioskę. Na dziedzińcu, pod 
        murami, ustawione jeden za 
        drugim konfesjonały; spowiadają 
        księża z okolic, przed 
        wszystkimi duże kolejki. Za 
        bramą dodatkowy ołtarz pod gołym 
        niebem. Wokół bardzo kolorowo i 
        jarmarcznie, na kramach 
        plastykowe militaria: hełmy, 
        szable, tarcze, czaka ułańskie. 
        Są też gumowe łebki diabłów 
        pokazujące język przy 
        pociśnięciu, plastykowy 
        Stańczyk, "srebrne" dolary ze 
        strzelającym kapiszonem, 
        piukające ptaszki w foliowej 
        klatce, jaskrawe cukierki, 
        trąbki i piszczące baloniki. 
        Wraca na chwilę dzieciństwo z 
        jego zachwyceniem tymi 
        odpustowymi koszmarkami, dawno 
        już takiego ich nagromadzenia 
        nie widziałam.
          Ludzi mnóstwo, przeważnie 
        miejscowi, helscy. Strojów 
        ludowych nie ma, głównie 
        koszulki Ti shirts z napisami 
        "Polish Power" albo "American 
        Football" - tylko te twarze 
        opalone, osmalone wiatrem 
        zdradzają, że to tutejsi. 
          Dmie straszliwy wicher, więc 
        wchodzimy do kościoła. 
        Późnogotycka figurka Madonny. 
        Prześliczna buzia, z trochę 
        nieregularnie umieszczonymi 
        oczami; one właśnie i uśmiech 
        nadają twarzy ogromny urok. 
        Sześćdziesiąt sześć centymetrów 
        wdzięku na tle błękitnej 
        draperii; niedawno próbowano 
        figukę ukraść, a byli to ponoć 
        ci sami, którzy targnęli się na 
        świętego Wojciecha, robili widać 
        generalną próbę. 
          Wisi w tym kościele obraz, od 
        którego nie mogę oderwać wzroku. 
        Duży, zawieszony bardzo wysoko, 
        wielu szczegółów nie mogę 
        dojrzeć. Chyba poznaję na nim 
        Puck i Swarzewo z kościołami, do 
        których ciągną procesje ludzików 
        w długawych szatach. Na tym leży 
        jak omlet Zatoka. Fale jak 
        kłębuszki wełny i jakaś łódź na 






        nich. Wyżej, jak kolejna warstwa 
        tortu - bo nie ma tu perspektywy 
        tylko takie czapki nakładane 
        jedna na drugą - Półwysep Helski. 
        Na samym koniuszku ma kościółek. 
        Nad półwyspem pełne morze. Tu 
        już kłębki zamieniają się w 
        skołtunione pompony, na których 
        tkwią statki z wydętymi żaglami. 
        Na samej górze dwa Anioły z 
        nagimi, powykręcanymi dziwacznie 
        ciałkami szarożółtego koloru, 
        trzymają wielką wstęgę, 
        zapełnioną rzędami słów. Pewnie 
        opis całego malowidła. Nie 
        przeczytam go, bo za wysoko, nie 
        rozszyfruję też do końca trzech 
        jasnych, świetlistych plam o 
        migdałowym kształcie. Jedna 
        wykwita na brzegu Zatoki, druga 
        nad swarzewskim kościołem, 
        trzecia na końcu Helu. Mam 
        wrażenie, że to trzy okolone 
        promieniami wizerunki Matki 
        Boskiej Swarzewskiej, ale może 
        mi się wydaje pod wpływem tego, 
        co przeczytałam w kruchcie. Bo 
        ta gotycka figurka z lipowego 
        drzewa przypłynęła sama, albo 
        też została wrzucona przez 
        holenderskiego marynarza do 
        studzienki w wiosce Swarzewo, 
        jako dar za wyratowanie statku 
        ze sztormu, który przy tym 
        właśnie brzegu ucichł raptownie. 
        Przewieziona potem przez rybacką 
        procesję łodziami na Hel, w 
        czasach Reformacji została przez 
        heretyków wrzucona do Zatoki. 
        Wypłynęła znów w swoim 
        Swarzewie i tu już - czasem 
        przewożona w sąsiedztwo, 
        zakopywana w ziemi, ukrywana a 
        to przed Szwedami, a to Niemcami 
        - pozostała. Rozglądam się, czy 
        by mi ktoś nie opowiedział, co 
        przedstawia dokładnie ten stary, 
        bardzo naiwny i śliczny obraz, 
        ale gdzie tam - mógłby może ktoś 
        z księży na plebanii, ale dziś, 
        w tej odpustowej gorączce, nie 
        ma co marzyć. 
          Właśnie przyjechał Biskup. 
        Wrzawa wielka na zewnątrz i gra 
        orkiestra dęta (wielkie, 






        pozłociste trąby widziałam 
        przedtem poukładane w ogródku 
        wśród warzyw i kwiatów). Tkwimy 
        w kościele, bo na dworze wicher 
        urywa głowy, no i przychodzi do 
        nas ten pochód dostojny i 
        malowniczy. Ogorzały, 
        pomarszczony Kaszub w odświętnym 
        ubraniu niesie krzyż, za nim 
        księża miejscowi, za nimi 
        zapowiadani ze wzruszeniem przez 
        megafon goście z Rzymu: rektor 
        papieskiego Seminarium, 
        profesorowie i klerycy, potem 
        Biskup ordynariusz, duży, 
        różowy, zażywny, błogosławiący 
        wszystkich życzliwie, a za nim 
        cudna orkiestra dęta. Kilku 
        siwych staruszków, kilku 
        średniaków i paru wyrostków - 
        takich krzepkich, wiejskich 
        osiłków. Wszyscy mają pod 
        opalenizną twarze aż fiołkowe od 
        tego dmuchania, wszyscy wpatrzeni 
        wytrzeszczonymi oczami w nuty 
        przyczepione do trąby albo 
        niesione przed sobą w 
        rozdygotanej dłoni. Biskupa 
        przed ołtarzem ubierają 
        ceremonialnie w infułę i dają do 
        ręki pastorał, znów wychodzi 
        środkiem kościoła, teraz już 
        wali za nim wielka procesja. 
        Feretrony, sztandary, ołtarzyki 
        ze wstęgami, wizerunki Matki 
        Boskiej i Świętych. Niosą je 
        wyrośnięte pannice w białych 
        sukniach i zielonych wiankach na 
        głowie, stare kobiety na czarno, 
        chłopaki o wyglądzie bokserów na 
        granatowo - jest i gromadka 
        małych dziewczynek sypiących 
        kwiatki na rraz i dwa, a 
        komenderują nimi dwie dziewczyny 
        w strojach kaszubskich z 
        wielkimi, sztywnymi kokardami 
        pod brodą. Tyle tylko folkloru; 
        ogólnie raczej czarno, 
        ortalionowo, współcześnie. Już 
        wszystko się przeniosło na 
        dziedziniec, kościół dalej 
        pełny, ale uroczystość słyszalna 
        tu tylko z głośnika. Więc 
        powitanie wygłaszane przez 
        dziecko, przez młodzież, przez 






        jakiś męski, wzruszony głos, 
        który nazywa Matkę Boską - Naszą 
        Rybaczką. Biskup wita po włosku 
        gości, oni mu po włosku dziękują 
        za polskiego Papieża i za tę 
        wioskę malowniczą, rozmodloną, 
        morską, za ten uśmiech figurki 
        z lipowego drzewa. A ja co rusz 
        popatruję na ten obraz z 
        wielopiętrowym krajobrazem, 
        łodziami i wełnistymi falami, 
        którego nie dopatrzyłam do końca 
        i który już pewno zawsze 
        pozostanie jedną z tych małych, 
        intrygujących tajemnic, od 
        których roi się życie i które 
        dodają mu trochę nostalgicznego 
        uroku. 
          Po mszy ponowny przemarsz 
        dzieci, księży, trąb, feretronów 
        i ołtarzyków_lektyk. Ludzie 
        wdrapali się na kościelne 
        ogrodzenie, żeby lepiej widzieć, 
        kiwają do znajomych w procesji - 
        o, tu idzie Władysławowo - mówi 
        ktoś koło mnie - a teraz Kuźnica 
        i Hel, a tamto to chyba ta mała 
        Zośka od Trendlów, czyżby już 
        tak wyrosła? Pod plebanią 
        pożegnalna owacja dla Biskupa, 
        jakieś "sto laty", "niech żyje", 
        bokiem prze z trudem niebieski, 
        milicyjny wóz; sprawdzał pewnie, 
        czy się tu za bardzo nie 
        podważa, a teraz jest w tym 
        tłumie jakiś zagubiony i 
        niepewny. 
          Z odpustowego węzła wysupłują 
        się kolejno samochody i grupki 
        pieszych. Wracamy przez 
        Władysławowo z jego 
        kościołem_namiotem, spojrzenie 
        w dół ze stromej skarpy 
        Jastrzębiej Góry, a tam 
        kotłowania, wiatr zdejmuje z fal 
        całe welony piany, plaży prawie 
        nie ma, jęzory morza włażą aż na 
        umocnienia. Myślę, jakie to 
        jednak swoje - te Swarzewa, 
        Hele, Jastrzębie Góry, a nie 
        różne Ustki i Świnoujścia, do 
        których nie przywarło żadne 
        wspomnienie. To pewno mnie tylko 
        tak się wydaje, a różne 
        długonogie, smukłe roczniki 1960 






        i niżej, tam właśnie, o Ustki i 
        Świnoujścia zaczepiły swoje 
        pierwsze morskie wakacje, 
        pierwsze pocałunki i 
        najważniejsze rozmowy. Razem z 
        pokoleniami tworzą się piętrowe 
        warstwy wspomnień, jak na tym 
        starym obrazie, na który 
        patrzyłam tak długo. 
          W torbie mam strzelającego 
        amerykańskiego dolara, balonik 
        wyjący przy spuszczaniu 
        powietrza i gumową szczękę 
        wampira. A w ręku obrazek 
        Swarzewskiej Pani w celofanie. 
        Patrzę na Jej szeroko, trochę 
        nieregularnie rozstawione oczy, 
        na prześliczny uśmiech i mocno 
        czuję, że - chociaż inaczej niż 
        parę wieków i pół wieku temu - 
        Matka Boska Swarzewska jest 
        wciąż na swoim gospodarstwie, 
        wciąż u siebie. 
        
          Tropie
        
          Na pewno nie przeczytałabym o 
        tym miejscu, a i nie usłyszała 
        prawdopodobnie, bo pytałam potem 
        różne osoby, kręcące się sporo 
        po Polsce - nie - mówili - nigdy 
        tej nazwy nie słyszeli. Wiedzą o 
        niej tylko ludzie miejscowi, i 
        to tacy z sercem. Z sercem dla 
        takich miejsc i dla gości, 
        którzy zawitają pod ich dach. 
        Tak więc, z poznanymi dwa dni 
        wcześniej przyjaciółmi, 
        pojechaliśmy z Nowego Sącza do 
        Tropia, malutkiej osady 
        położonej nad Jeziorem 
        Rożnowskim. 
          Tropie związane jest z kultem 
        świętego Andrzeja Świerada, tak 
        starym jak polskie 
        chrześcijaństwo i nigdy na tym 
        terenie nie wygasłym. Późniejszy 
        święty urodził się pod koniec 
        dziesiątego wieku, w rodzinie 
        wieśniaczej, w jednej z osad w 
        dolinie Dunajca. Tu, w Tropiu, 
        schronił się w dziupli wielkiego 
        dębu, która otworzyła się przed 
        nim podobno, kiedy uciekał przed 
        rozbójnikami, tu postanowił 






        pozostać i żył przez kilkanaście 
        lat, karczując las, nawracając i 
        ucząc. Pod koniec życia osiadł w 
        klasztorze w Nitrze, na 
        Słowacji, gdzie uczniem Jego był 
        święty Benedykt i gdzie obaj 
        zostali pochowani. Przez wiele 
        lat klasztor w Nitrze przysyłał 
        do Tropia beczułki z winem, w 
        podarunku i podzięce za takiego 
        znamienitego Świętego. 
          Dziś leśną dróżką można dojść 
        do miejsca, gdzie znajdowała się 
        Jego pustelnia i źródełko, z 
        którego czerpał wodę, a które 
        przez miejscowych otoczone jest 
        kultem, a na końcu małego cypla, 
        wrzynającego się w jezioro i 
        opadającego nad spokojną taflą 
        stromym zboczem, stoi nieduży 
        kościołek romański z wieloma 
        dobrze zachowanymi fragmentami z 
        epoki. Cicho, pusto zupełnie, 
        zielono, wodnie; kościół 
        zamknięty. 
          Ale na drzwiach mały, biały 
        guziczek z napisem zachęcającym 
        do jego naciśnięcia. Naciskamy - 
        i odzywa się głos. Właściwie dwa 
        głosy: starego księdza i młodej 
        kobiety, może zakonnicy, może 
        którejś z parafianek. W 
        bezpretensjonalnym, pełnym uroku 
        dialogu mówią najpierw o życiu i 
        historii świętego Andrzeja, a 
        potem oprowadzają przybysza po 
        otaczającym kościół dziedzińcu. 
        Wiadomo gdzie się wychylić przez 
        niski mur, żeby dostrzec miejsce 
        po świętym drzewie pustelnika, 
        kiedy zadrzeć głowę, żeby 
        zobaczyć śliczne romańskie okno. 
        Ów komentarz nie ma w sobie nic 
        z baedeckerowej informacji 
        przewodnika, ale jest propozycją 
        swoistej pielgrzymki i 
        uczestnictwa. Tutaj głosy proszą 
        o chwilę milczenia, tam o 
        przyklęknięcie, o modlitwę za 
        zmarłych przy jakimś nagrobku, o 
        głośne powtarzanie zakończenia 
        krótkiej litanii, o zanucenie 
        razem refrenu pieśni. Bo są i 
        pieśni tutejsze, śpiewane przez 
        tę dwójkę i wciągające coraz 






        mocniej w dziwną wędrówkę 
        poprzez przeszłość i 
        teraźniejszość. W ten sposób 
        obchodzimy cały dziedziniec, 
        kościół i zbliżamy się znów do 
        drzwi. Głos mówi: A teraz 
        wchodzimy do wnętrza, uszanujcie 
        je, bo to jest wnętrze świątyni. 
        No - myślę sobie - teraz ten 
        znakomity pomysł, od którego 
        powiało Europą, rozbije się o 
        polską niemożność, bo drzwi 
        zamknięte na mur i trudno się 
        dziwić, przecież by w tej pustce 
        wszystko rozkradli. Nagle, z 
        niedalekiej chaty, wybiega 
        truchtem babinka w chustce z 
        ogromnym kluczem w ręku. 
        Widocznie słyszy u siebie 
        nagranie i dokładnie wie, kiedy 
        ma się zjawić, zamiast 
        otwierającego drzwi automatu. 
        Rozwiązanie proste, gospodarskie 
        i w naszych warunkach jedyne. 
        Otwiera, gestem zaprasza nas do 
        wejścia, a sama klęka w ławce. 
        Zmieściła się akurat w przerwie 
        na taśmie, teraz znów prowadzą 
        nas głosy. Nawy chrzcielnica, 
        sklepienia, obraz w głównym 
        ołtarzu, przedstawiający 
        Świętego na tle trochę bajkowego 
        zamku, drugi, piękny obraz 
        gotyckiej Madonny na złotym tle, 
        ludowa, drewniana rzeźba św. 
        Świerada z łańcuchem okręcającym 
        ciało (a ten łańcuch pokutny i 
        niewidoczny dla ludzi, nosił On 
        rzeczywiście wiele lat pod 
        habitem i dopiero po jego 
        śmierci odkryto to, poprzez 
        sprzączkę, która wrosła w ciało 
        i w końcu spowodowała gangrenę). 
        Znów pieśni, prośba o 
        przyklęknięcie przed 
        tabernakulum, o zdrowaśkę przy 
        płycie nagrobnej z siedemnastego 
        wieku, wytłumaczenie dlaczego 
        jakaś postać jedną rękę trzyma 
        na piersi, a w drugiej ma 
        narzędzie rolnicze - ora et 
        labora, módl się i pracuj. I 
        zaraz krótkie westchnienie o 
        dzisiejszym obijaniu się w 
        pracy, nierzetelności, pogardzie 






        dla dawnej uczciwości. Modlitwa, 
        kawałki cudnej polichromii z 
        dwunastego i trzynastego wieku, 
        piwnica_krypta, w której według 
        legendy miało być wejście do 
        tunelu, przekopanego przez 
        rozbójników pod Dunajcem. Długa 
        cisza na taśmie. A po niej 
        wzruszające: To umyślnie, bo 
        musi być jakaś przerwa na 
        zadumę, na pozbieranie myśli. 
        Nie śpieszcie się tak ludzie - 
        nie śpieszcie... 
          Kiedy głosy milkną na dobre, 
        wychodzimy. Chcieliśmy coś dać 
        babci, ale odmówiła 
        kategorycznym ruchem głowy i 
        wskazała skarbonkę misyjną. 
        Schodzimy powoli z wysokiego 
        cypla. Już nikt do nas nie mówi, 
        tylko pies szczeka gdzieś daleko 
        we wsi i drzewa szumią...
        
          Piekary
        
          Tego punktu nie można ominąć, 
        jeżeli chce się coś naprawdę 
        wiedzieć o Śląsku. Z Tarnowskich 
        Gór, w wolne przedpołudnie 
        między spotkaniami, jadę 
        samochodem do sanktuarium Matki 
        Boskiej Piekarskiej. Jej pełny, 
        znaczący tytuł brzmi: Matka Boska 
        Sprawiedliwości i Miłości 
        Społecznej. 
          Wiozą mnie prawdziwi 
        gospodarze tej ziemi, wrośnięci 
        w nią od pokoleń, ludzie starzy, 
        uczciwi i pełni jakiejś 
        bezpośredniej, godnej 
        skromności. Kochają to swoje, 
        nieładne przecież, miasto - 
        wczoraj ze wzruszeniem 
        pokazywali mi jego miejsca 
        serdeczne: kawiarnię Sedlaczka, 
        dom, w którym przebywał 
        przyjechawszy tutaj król Jan 
        Sobieski, czysty park ze starym 
        cmentarzem, eklektyczne 
        kościoły. Jest tu zabytkowa 
        kopalnia; sztolnie, komory, 
        chodniki, stare urządzenia - 
        sami postanowili te dziesiątki 
        kilometrów swojej historii 
        uratować, wyrwać je bezmyślnemu 






        zniszczeniu, pokazać innym. 
          W samochodzie rozmowa - 
        chwilami namiętna, chwilami 
        pełna rezygnacji; bardzo smutna. 
        Śląsk. Ziemia zatruta, dusząca 
        się pod poduchą wiecznego smogu. 
        Miasteczko Śląskie z jego 
        cynkiem, rozprzestrzeniającym 
        zarazę na całą okolicę. Te 
        działki spalinowe i ołowiane, 
        gdzie wszystko co rośnie, jest 
        skażone, to brunatne powietrze, 
        brak zieleni, szkody górnicze; 
        wszystko się wali, zapada, 
        pospinane klamrami jak 
        rozlatujące się szkielety - 
        filary, które miały 
        podtrzymywać, też zabrali w 
        rabunkowej gospodarce węglem, w 
        której liczy się tylko dziś. 
        Ziemia umierająca, cóż z tych 
        "lepszych" sklepów, w których 
        łatwiej niż gdzie indziej dostać 
        zamrażarkę i telewizor? To na 
        zewnątrz, ale jest i coś 
        głębszego. Jakiś uraz, 
        resentymenty bolesne i pełne 
        goryczy. Niemcy im wszczepili 
        porządek, dobrą organizację, 
        pragmatyzm, zapobiegliwość - ale 
        przecież pilnowali swojej 
        polskości i wiary, dochowywali 
        wierności. Już w dwudziestoleciu 
        traktowano ich nie całkiem jak 
        swoich, po wojnie też nie. Więc 
        na przekór, wielu zaczęło mówić 
        po niemiecku, a nie tą mową, 
        bronioną przez całe wieki. Są 
        trochę inni, zawieszeni między 
        dwiema kulturami, umieszczeni na 
        ich przecięciu - czy to wielka 
        wina? Dumni byli ze swojego 
        etosu pracy, ze swoich 
        rodzin_twierdz, ze swoich 
        "starzyków" i szacunku dla nich 
        - została po tym tylko ckliwa 
        piosenka. Patrząc na otaczający 
        ich, rosnący bałagan, cierpieli 
        podwójnie; widzieli jak ich 
        tradycja niszczeje, odpada 
        kawałami jak tynk z 
        nieremontowanych domów. No i ci 
        napływowi, ci z hoteli 
        robotniczych - ci piją, 
        zarabiają w piątek i świątek, 






        obojętni na wszystko, co nie 
        jest forsą - to oni urobili 
        dzisiejszy wizerunek górnika; 
        wzięli to, co na wierzchu, a 
        korzeni nie było. Na różne 
        zarządy, do administracji i do 
        władz miejscowych też przysyłano 
        ludzi z zewnątrz. Tak więc 
        przestali czuć się gospodarzami, 
        rozebrano im dawne domki 
        gwareckie, pobudowano bloki, 
        zatruto gołębie, ogródki, 
        uprawy, skarykaturowano ich 
        obraz w oczach reszty Polski. 
        Dlatego może wyjeżdżają tak 
        masowo, a ci nowi, przybywający 
        na ich miejsce, jeszcze 
        skuteczniej ten obraz koślawią. 
          Patrzy na to wszystko 
        zatroskanymi oczami dobrej 
        gospodyni - Matka Boska 
        Piekarska. Bo już jesteśmy w 
        kościele, zbudowanym na 
        niewielkim wzgórzu, wystającym 
        ponad miasteczko. Maria trzyma w 
        ręku jabłko, trochę witamin dla 
        swojego Synka, który jest bardzo 
        blady, ma cerę przezroczystą i 
        wielkie, podkrążone oczy, tak 
        jakby i Jemu szkodziło to 
        przesiąknięte dymami powietrze. 
        Obraz oryginalny, przy którym od 
        siedemnastego wieku stróżowali 
        ojcowie jezuici, miał - 
        obnoszony w błagalnej procesji - 
        ocalić Tarnowskie Góry przed 
        zarazą. Odbył też, na prośbę 
        samego cesarza, wyprawę 
        ratowniczą do Pragi Czeskiej. 
        Kiedy i tam gwałtowna epidemia 
        nagle, jak nożem uciął, wygasła 
        - rodzina cesarska ze czcią 
        odesłała obraz do Piekar, 
        obdarzywszy go cennymi votami. 
        Na początku osiemnastego wieku, 
        dla ochrony przed nadciągającymi 
        Szwedami, został wywieziony do 
        Opola i tam już pozostał. Jego 
        kopia jednak, pozostawiona w 
        Piekarach, dalej była źródłem 
        łask, bo ważne jest nie to 
        akurat płótno i farby, ale siła 
        miejscowego kultu i wielkie 
        zawierzenie ludzi. To Ona, Maria 
        - mówią moi towarzysze, którzy 






        drepcą obok i patrzą na mnie z 
        napięciem, usiłując odczytać 
        moją reakcję na ich Wzgórze - 
        przyczyniła się do zachowania 
        polskości tych terenów. Tutaj 
        można było śpiewać pieśni po 
        polsku, usłyszeć polskie 
        kazanie, zabrać ze sobą do domu 
        polską litanię, broszurę, czy 
        książkę. To Ona broniła przed 
        inną jeszcze klęską. Przed 
        głównym ołtarzem leży pochowany 
        ksiądz Fietzek, dawny proboszcz 
        tutejszy, wielki orędownik i 
        działacz trzeźwości. Nieraz już 
        próbowano rozbić Ślązaków. W 
        okresie Kulturkampfu przybrało 
        to rozmiary ogromnej, 
        zaplanowanej złowrogo akcji. Z 
        tego kościoła padło wtedy hasło 
        otrzeźwienia i stąd zaczął 
        promieniować sławny, skuteczny 
        ruch. A teraz? - pytam. - Teraz 
        też jest Bractwo Trzeźwości, 
        liczące ponad sto osób. Jest 
        księga, do której ludzie wpisują 
        swoje ślubowania. Bardzo różne. 
        Abstynencja roczna, abstynencja 
        sierpniowa, adwentowa lub 
        wielkopostna, abstynencja do 
        końca życia. Ot, jeden taki, co 
        już pił na umór, miał rodzinę i 
        własne życie rozbite - teraz 
        właśnie "zmienił kategorię" i 
        zdaje się, że wytrzyma. Ale to 
        mało, wciąż bardzo mało - trzeba 
        wielkiego wysiłku i uporu, żeby 
        wyrwać ludzi z tych zawsze 
        dostępnych lokali, z kolejek 
        przed sklepami z różnymi 
        gatunkami alkoholów, żeby 
        rozrzedzić ten pijcki mąt, 
        który coraz rozpaczliwiej 
        zaciemnia głowy. Znów stąd brzmi 
        wielkie wołanie o otrzeźwienie 
        narodu. 
          Chodzimy po otaczającym 
        kościół Rajskim Placu, 
        odwiedzamy w narożnej kaplicy 
        Matkę Boską Lekarską, całą w 
        światłach i votach, zaglądamy na 
        "dróżki" zbudowane w sąsiedztwie 
        Kalwarii. Niepiękne, chociaż 
        zadbane i czyściutkie, nie ma tu 
        nigdzie sędziwych murów ani 






        prawdziwej, wielkiej sztuki - a 
        przecież bije z tego miejsca 
        moc; jest rzeczywiście ukochane 
        przez tutejszą ludność, 
        stworzone naprawdę "oddolnie". 
        Wiara tu silna, prosta, życie 
        bardzo w nią wplątane. Nie ma tu 
        - mówią - kłopotów z posyłaniem 
        dzieci na religię, wszystkie 
        idą. W domach wciąż odmawia się 
        modlitwę przed każdym posiłkiem, 
        a te posiłki naprawdę wspólne, 
        rodzinne, uroczyste - a nie tak, 
        że każdy zje byle jak, na 
        stojąco, bez znaku krzyża. Tylko 
        tych domów prawdziwych coraz 
        mniej, zastępują je - dosłownie 
        i w przenośni - hotele. 
          Na plebanii oglądam z taśmy 
        fenomen tutejszy - wielką 
        pielgrzymkę mężczyzn w ostatnią 
        niedzielę maja. (Tu się mówi: 
        pielgrzymka Mężów i 
        Młodzieńców). Widzę olbrzymi, 
        wijący się drogami pochód 
        starych i młodych Ślązaków, z 
        torbami śniadaniowymi 
        przewieszonymi przez ramię, 
        sunący spokojnie, równo, godnie. 
        Kilkadziesiąt, sto, kilkaset 
        tysięcy. Pielgrzymka Niewiast 
        jest w sierpniu; dużo wtedy 
        strojów regionalnych, czepców i 
        paradnych rękawów, odradzają się 
        powoli chóry śpiewające stare 
        pieśni lokalne. Ostatnio - 
        opowiadają mi - była tu Matka 
        Teresa z Kalkuty. Posiała 
        ziarno, zostawiła trzy swoje 
        Siostry w Chorzowie, dwie 
        Hinduski i Francuzkę. Już siedem 
        naszych jest w nowicjacie. Widzę 
        je wszystkie na ekranie; młode, 
        ładne, prościutkie plecy, jedna 
        ma chmurną, ciemną urodę gazeli; 
        krzyżyki na białych bluzkach. 
          Następnego dnia odwozi mnie 
        swoim samochodem do Katowic 
        górnik dołowy z dwoma kolegami. 
        Bystry, inteligentny, z dużą 
        wiedzą o świecie - używający 
        ostentacyjnie i z naciskiem 
        gwary śląskiej. Byli wczoraj na 
        spotkaniu i chcieli porozmawiać, 
        a z Katowic będzie mi bliżej i 






        bez przesiadki. Rozmawiamy więc 
        przez całą drogę, mówią to samo, 
        co tamci wczoraj, ale bardziej 
        namiętnie, czarniej, więcej w 
        tym zapiekłych bólów i goryczy. 
        Na dworcu żegnamy się mocnym, 
        krzepkim uściskiem ręki. Jest w 
        tym uścisku - mimo wszystko - 
        jakaś nadzieja.





          Okruchy (c.d.)
        
          Żukowo
        
          Zaczęło się w Pelplinie, w 
        Wyższym Seminarium Duchownym, 
        które od paru lat stało się 
        serdecznym przystankiem moich 
        tras i gdzie - mam śmiałość 
        powiedzieć - znalazłam 
        prawdziwych przyjaciół. Siedzimy 
        sobie przy śniadaniu, dobra 
        kawa, ładne, stare wnętrze, 
        nastrój niemal rodzinny, a ja 
        znów opowiadam o moim 
        przeżywaniu pelplińskiej 
        katedry, którą za każdym razem 
        widzę jakby na nowo i odkrywam w 
        niej kolejne warstwy. 
          A Żukowo? - mówi nagle ksiądz 
        rektor. - Jakie Żukowo? Nie 
        była pani w Żukowie? Nie, nigdy. 
        Spojrzeli na siebie, pokiwali 
        głowami. 
          Później zadawałam podobne 
        pytanie ludziom tutejszym, z 
        Wybrzeża, i to takim 
        nieobojętnym na ich region i 
        piękno, które zawiera. Tak się 
        składało, że nikt nie był i 
        nawet nie słyszał o Żukowie. 
          A Żukowo to duża wieś, a 
        raczej małe miasteczko na 
        głównej drodze wiodącej do 
        Gdańska. Można przejechać 
        środkiem i nie zobaczyć nic, 
        prócz zwykłego osiedla. Można 
        zboczyć kilkadziesiąt metrów w 
        zakręcającą uliczkę i odkryć 
        coś, co zadziwia i przyśpiesza 
        bicie serca. 
          Stary klasztor i kościół 
        norbertanek, sprowadzonych tu na 
        początku trzynastego wieku, aby 
        nawracały pogańskich Prusów. 
        Jest nawet w kościele, znacznie 
        później wykonane, malowidło, 
        przedstawiające dziesięć 
        pierwszych sióstr_męczenniczek, 
        zamordowanych przez pogan. Wśród 
        nich dwa imiona słowiańskie - 
        Milosława i Mirosława, a więc 
        musiał już być miejscowy 
        nowicjat. 
          Piękny, późnorenesansowy 






        ołtarz z polichromowanego drewna 
        z obfitością złoceń. Z 
        roślinnych ornamentów wychylają 
        się poważni Święci z symbolami 
        swojej działalności lub 
        atrybutami męczeństwa: święty 
        Wawrzyniec z rusztem, święta 
        Kinga z kościołem, święta 
        Katarzyna z mieczem i kołem, 
        święta Krystyna z kawałkiem 
        skały, święta Barbara z wieżą. 
        Na szczycie tabernakulum złoty 
        pelikan, karmiący piersią swoje 
        dzieci. Naprzeciwko, na chórze, 
        inni Święci, tym razem tylko 
        spośród norbertańskich mnichów. 
        Piękny, średniowieczny 
        krucyfiks, opatulona w koronkowe 
        rzeźbienie ambona. 
          Ale to tylko wstęp. Trzeba 
        poprosić o otworzenie kraty i 
        dostać się do mocno strzeżonej 
        kaplicy. Znajduje się w niej 
        cudo - antwerpski ołtarz 
        rzeźbiony, zamówiony przez 
        siostry w jakimś mistrzowskim 
        warsztacie i sprowadzony do 
        Żukowa w 1515 roku. Malutki, dwa 
        na półtora metra - i na tej, 
        zaludnionej nieprawdopodobną 
        ilością figurek, przestrzeni 
        zmieściły się wszystkie 
        najważniejsze wydarzenia 
        Historii Świętej - od 
        Zwiastowania i Narodzin, poprzez 
        Życie i Nauczanie, aż do Męki i 
        Zmartwychwstania. Rzeźba 
        wypukła, płaska, malowidła, 
        wszystko spojone instynktem 
        artysty w jedną, pulsującą 
        życiem opowieść, hojną aż do 
        nadmiaru, przechodzącą od 
        wzniosłości niemal do karykatury 
        i groteski. Chytry, obleśny 
        Piłat, rudy Judasz, Piotr 
        obcinający ucho leżącemu 
        potworkowi - to postaci jak z 
        płócien Breughlów. Maria - 
        wszędzie, gdzie się pojawia - 
        jest samym uduchowieniem i 
        urokiem. Chrystus obolały i po 
        ludzku znużony, albo już ponad 
        sprawy ludzkie uniesiony, 
        majestatyczny i pełen powagi. 
        Ale rząd nagusów, których 






        wyprowadza z otchłani, znów 
        pokraczny, niesamowity, 
        boschowski. Ten szczegół, ten 
        detal cudowny, którym snycerz 
        modli się i bawi na przemian... 
        Człowiek stoi, wpatruje się, 
        ściąga rozbiegany wzrok, każe mu 
        wędrować spokojniej, po kolei - 
        ale znów oczy nie słuchają, 
        strzelają i skaczą w bok, w 
        górę, w dół. Można ten ołtarz 
        czytać jak książkę, godzinami, i 
        nie doczytać do końca. Miejscowi 
        już się napatrzyli, trochę się 
        może niecierpliwią, więc z żalem 
        zbieram się do wyjścia, ale to 
        jeszcze nie koniec Żukowa. 
          Idziemy teraz na górę, gdzie 
        jest malutkie muzeum ornatów, 
        obrusów i szat liturgicznych. 
        Tutaj wykonanych, bo norbertanki 
        przybyły nie tylko żeby 
        nawracać, ale żeby uczyć i 
        zakładać szkoły. I tak, już w 
        samych początkach działalności, 
        stworzyły unikalną szkołę haftu 
        dla dziewcząt, druga taka była 
        jeszcze w Żarnowcu, tam gdzie 
        teraz rozszerza się pustynia 
        wykopów i umocnień pod 
        elektrownię atomową. Siostry 
        same wymyśliły motywy i wzory 
        hafciarskie - jakieś lilijki, 
        rozety, stylizowane chabry i 
        wypukłe tulipany na gałązce z 
        drobnymi listkami. Patrzę na te 
        wspaniałe, stare, zdumiewające 
        trwałością kolorów hafty i coś 
        mi się przypomina, coś bardzo 
        znajomego i często widywanego. 
        Patrzę pytająco na 
        oprowadzającego nas księdza, a 
        on uśmiecha się i kiwa głową. 
        Ależ tak, to ludowy haft 
        kaszubski, tak często oglądany 
        na różnych kiermaszach i 
        cepeliadach. Wzory, które 
        powstały w fantazji sióstr 
        norbertanek, zostały przez 
        dziewczęta uznane za własne, 
        zabrane do domów i ponownie 
        ruszyły w świat na różnych 
        serwetkach, obrusach, 
        ręcznikach, strojnych rękawach i 
        wyprawnej pościeli. Fascynujące 






        prześledzenie drogi, odkrycia 
        korzenia, z którego wyrosła 
        jedna z odmian sztuki ludowej, 
        życiorys kolorowych rozetek, 
        chabrów i wypukłych tulipanów. 
          Zastanawiam się, ile jeszcze 
        razy usłyszę pytanie: czy 
        widziała pani Żukowo? 
        Gietrzwałd, Kamianną, Kalwarię 
        Pasławską? Jakąkolwiek nazwę 
        miasteczka lub wioski, która 
        otworzy nową, pełną oczekiwań i 
        spełnień trasę? To jest duży, 
        piękny, bogaty w historię kraj, 
        w którym nie wszystko jeszcze 
        zostało zadeptane i obrócone w 
        szarość. Całe szczęście. 
        
          Podbieszczadzki krąg
        
          Za każdym razem, kiedy 
        przystępuję do pisania kolejnego 
        rozdziału "Okruchów", odczuwam 
        pewien lęk, że ewentualny 
        przyszły czytelnik może to moje 
        pisanie uznać za zbiór 
        superlatywów, emocji, za 
        egzaltację. Na przykład w tej 
        chwili można by napisać, że 
        pojechałam na kilka dni do 
        Krosna, Jasła i Sanoka, że 
        spotkania się odbyły, że 
        przyjęto mnie serdecznie, 
        pokazano wiele rzeczy ciekawych 
        - i sucho, rzeczowo te rzeczy 
        opisać. Oczywiście można. Ale 
        gdzie wtedy zmieścić 
        zniewalającą bezpośredniość i 
        życzliwość wszystkich, z którymi 
        się zetknęłam - tę szeroką, 
        kresową gościnność, jakby rodem 
        z Polski dawnej, sprzed kilku 
        dziesięcioleci? Te wykrochmalone 
        pościele, ranne pantofle, 
        przygotowane, żeby odpoczęły 
        nogi, wtykane do rąk ciasteczka 
        i domowe serniki "na drogę", 
        znaczki, broszurki, fotografie, 
        przepisane na maszynie pieśni, 
        którymi obdarowywano mnie po 
        każdym spotkaniu, te dziesiątki 
        litrów reglamentowanej benzyny, 
        które spalano rozrzutnie, byle 
        mnie dowieźć do miejsc, które 
        tutejsi ludzie kochają i są z 






        nich dumni? Niech więc owa 
        ludzka serdeczność położy się na 
        tych miejscach i doda im 
        osobnego blasku. 
          Więc najpierw Jasło. 
        Czyściutki, wypucowany pokój u 
        Sióstr, z zasłanym łóżkiem 
        (jakże to - po nocy w pociągu 
        trzeba przecież wypocząć, pospać 
        troszku...), z bułeczkami i 
        gorącą kawą w termosie. O spaniu 
        mowy nie ma, bo coraz to ktoś 
        zagląda - cicho, na palcach - 
        żeby nie przeszkadzać, ale tak 
        bardzo chciałby pogadać o tym, 
        co się dzieje w Polsce, w innych 
        większych miastach, i przekazać, 
        że oni tu, na miejscu, też robią 
        co mogą, wierni są, nie poddają 
        się tej szarości, co pełznie jak 
        zła, trująca mgła. 
          Pogoda zmienia się raz po raz, 
        bieg na spotkanie w ulewie, samo 
        spotkanie w przedwieczornym 
        słońcu, które czerwieni ściany 
        parafialnej sali, potem przejazd 
        wysłużonym fiacikiem do Krosna, 
        gdzie będzie moja baza. Tu już 
        klasztorek w dużym ogrodzie z 
        drzewami owocowymi, zagonami 
        jarzyn, mnóstwem kwiatów i 
        malutką, ocienioną grotą Matki 
        Boskiej, gdzie Siostry schodzą 
        się na różaniec. Los tego ogrodu 
        niewiadomy, bo właśnie planuje 
        się przepołowienie całego 
        zielonego osiedla, wycięcie 
        drzew, zabetonowanie i zrobienie 
        dodatkowej ulicy. Protestują 
        wszyscy mieszkańcy, twierdzą, że 
        ulica nie ma tu sensu, a tylko 
        zniszczy to, co rosło od lat, 
        zabierze trochę czystego 
        powietrza i dużo ludzkiego 
        spokoju - ale sens nie zawsze 
        jest motywem innowacji. 
          Z samego rana Siostry 
        postanawiają mnie zawieźć do 
        niedalekiego Żarnowca. Jest to 
        wyprawa w wielkich nerwach, bo 
        jedziemy nowiutkim, 
        samochodem_furgonetką, który 
        klasztor otrzymał jako dar od 
        zaprzyjaźnionej parafii za 
        granicą. Prowadzi Matka 






        Przełożona, duża, zażywna, 
        macierzyńska, a teraz 
        zestrachana jak mała 
        dziewczynka. Zrobiła niedawno 
        prawo jazdy i uczy się pilnie 
        dalej, pod okiem cierpliwego, 
        miłego chłopca, syna jednego z 
        parafian. Wrzuca biegi z 
        namaszczeniem, zatrzymując 
        oddech i przez cały czas 
        cichutki monolog, przerywany 
        westchnieniami: no proszę, 
        jedzie ciężarówka, teraz już się 
        nie zmieszczę... a ten samym 
        środkiem jedzie... o, teraz 
        pies, nie można tych psów na 
        smyczy trzymać? 
          Żarnowiec to niewielki, ładny 
        dworek w parku z pięknymi 
        drzewami. W r. 1903, w rok po 
        uroczystym Jubileuszu, został z 
        datków społecznych zakupiony i 
        przekazany jako dar narodowy 
        pisarce Marii Konopnickiej. Jak 
        Oblęgorek Sienkiewiczowi, tyle 
        że mniej ludzi o tym wie. 
        Okolica za to i wieś wie dobrze; 
        najstarsi opowiadają jeszcze, 
        jaki to był wielki dzień ich 
        dzieciństwa, trochę młodsi o 
        córkach poetki mówią "panienki" 
        i wspominają długie i dobre z 
        nimi sąsiedztwo. Sama Konopnicka 
        spędziła tu ostatnich siedem lat 
        i siedem dni życia, potem, kiedy 
        nagle zachorowała, przewieziono 
        ją do szpitala we Lwowie i tam 
        pochowano na cmentarzu 
        Łyczakowskim. 
          Kierownik dworku_muzeum 
        wpuszcza szarmancko naszą 
        "klasztorną" grupkę przed dużą i 
        hałaśliwą wycieczką działaczy z 
        resortu kultury. Obowiązkowe 
        filcowe łyżwy - jak to jest, że 
        w zamkach, pałacach i muzeach za 
        granicą nikt nie wkłada 
        obszarpanych kapci, a posadzki 
        są w idealnym stanie? Najpierw 
        stare fotografie z wielkiego 
        dnia. Powitanie Konopnickiej na 
        zabawnej, małej stacji w 
        Jedliczu, tłum, cylindry i 
        tużurki, kapelusze_ogródki na 
        głowach pań, orkiestra, jakiś 






        wąsacz czyta z kartki 
        przemówienie, wielka gala. Dalej 
        dzień powszedni i praca pisarki. 
        Biureczko, stara lampa, kolorowo 
        malowane skrzynie, 
        fin_de_si~eclowe meble, 
        secesyjny salonik i jadalnia z 
        drzwiami malowanymi w bukiety 
        narcyzów. W gablotach książki. 
        Wśród nich przekłady. Nie 
        wiedziałam, a może zapomniałam, 
        że Konopnicka znała cztery 
        języki i wykonała ogromną pracę 
        literackiego tłumacza. 
        Najbardziej wzruszające są różne 
        - pożółkłe już - "adresy 
        hołdownicze" na dzień 
        Jubileuszu. Wśród nich wielka 
        fotografia kobiet śląskich w 
        sztywnych czepcach i paradnych 
        rękawach, oraz Żydów i Żydówek z 
        Suwałk, "którym losy tego 
        zakątka nie dozwoliły brać 
        udziału w Święcie". 
          Wracamy wymieniając wrażenia, 
        przerywane westchnieniami zza 
        kierownicy: drogę tarasują 
        całkiem... skąd tych ludzi tylu 
        na szosie się wzięło?... a 
        prawda, to niedziela i z 
        kościoła wracają... Nie mogę 
        nawet wpaść do siebie na górę, 
        bo już czeka samochód i pani 
        Helena, miejscowy koncentrat 
        energii, inicjatyw i szumnej 
        życzliwości dla ludzi. Jeżeli 
        już tu jestem - mówi - to 
        jakżebym mogła nie zajechać do 
        Miejsca Piastowego? 
          Miejsce Piastowe. Rok 1892. 
        Przybywa z Rzymu ksiądz 
        Markiewicz, salezjanin, dziś 
        Sługa Boży, otoczony wciąż 
        rosnącym kultem. Na drodze 
        spotyka bosego, wynędzniałego 
        chłopca, bierze go za rękę i 
        każe iść ze sobą. To będzie 
        pierwszy wychowanek Domu, który 
        ksiądz postanowił zbudować, Domu 
        z internatem dla 
        najbiedniejszych chłopców, 
        których chce wyrwać nędzy i 
        wychować po chrześcijańsku. 
        Buduje ten dom, właściwie nie 
        wiadomo jak i z czego - z 






        jakichś datków, zapłat za 
        wykonywaną pracę, wyproszonych 
        cegieł i wapna, darów od dobrych 
        ludzi z całego świata. 
        Improwizacja zupełna, a budynek 
        rośnie. Raz, jak opowiadają, 
        zabrakło na wypłatę dla 
        robotników, bo wszystkie 
        obiecane przedtem źródła 
        zawiodły. Ksiądz Markiewicz 
        zamknął się w kaplicy i zaczął 
        się modlić. W tym czasie na 
        budowę przyszła młoda, smukła 
        kobieta, wyciągnęła spod 
        płaszcza skrzyneczkę z 
        pieniędzmi i wypłaciła wszystko. 
        Nikt jej nie widział przedtem 
        ani później, więc ludzie zaczęli 
        mówić, że to była sama Matka 
        Boska. Dom został zbudowany, 
        było w nim przeciętnie stu 
        wychowanków. Widać ich na 
        starych fotografiach. Na jednej, 
        przedstawiającej chłopięcą 
        orkiestrę, stoi przy czynelach 
        przejęty, poważny chłopczyk. 
        Mówią mi, że to Kazimierz 
        Sokołowski, późniejszy marszałek 
        Zsrr, który w okresie, kiedy 
        przesuwał się tędy front 
        ostatniej wojny, zrobił 
        wszystko, aby Dom nie został 
        zniszczony. 
          Zachowany z pietyzmem pokój 
        księdza Markiewicza, to zbiór 
        wzruszających pamiątek po Nim, i 
        - jak spodziewają się tutejsi - 
        przyszłych relikwii. Skromne 
        łóżko, umywalka z miednicą i 
        dzbankiem, ubożuchno haftowany 
        ręcznik, kalendarz ścienny do 
        zdzierania z kartką poprzedzającą 
        dzień śmierci. A także spisane 
        proroctwa. Przepowiedział (a 
        było to w roku 1911) wielką, 
        zbliżającą się wojnę, a po niej 
        pustoszącą świat chorobę 
        (hiszpanka?). Niedługo potem 
        przyjść miała następna, jeszcze 
        okrutniejsza wojna. W wiele lat 
        po niej nowa, nieznana dotąd 
        choroba, która zdziesiątkuje 
        wiele krajów (Aids?) Później 
        okres wielkich krachów 
        gospodarczych i rosnącej nędzy. 






        A na tronie Piotrowym zasiądzie 
        Papież_Polak. 
          Ksiądz Markiewicz pochowany 
        jest na tutejszym niewielkim 
        cmentarzu. Umarł w roku 1912, 
        ale grób wygląda na zupełnie 
        świeży - tyle na nim kwiatów, 
        wstążek, pracowicie uplecionych 
        wianków, są też listy i 
        karteczki z prośbami. A dalej na 
        cmentarzu sporo niewidywanych 
        gdzie indziej krzyży z 
        metalowych rurek, używanych do 
        mocowania podkładów kopalnianych 
        i - pordzewiałych już - wieńców 
        z metalowych ostrużyn, ułożonych 
        jak loczki. To groby górników z 
        dawnych tutejszych kopalni. 
          Wracamy do Krosna, a tu 
        Siostry bardzo podniecone, bo 
        dowiedziały się z jakiegoś 
        fragmentu rozmowy, że byłam w 
        Cartagenie, w Kolumbii, gdzie 
        żył i działał patron ich 
        zgromadzenia, święty Piotr 
        Klawer. Są to bowiem siostry 
        klawerianki, ich celem jest 
        wspieranie misji. No więc 
        spotykamy się w ciepłym, 
        przedwieczornym słońcu, siadamy 
        na ławeczkach niedaleko Groty, 
        dwie nowicjuszki prowadzą 
        ostrożnie i z czcią tutejszą, 
        przeszło dzewięćdziesięcioletnią 
        Seniorkę o twarzy pełnej 
        spokoju, który jest już jakby 
        stamtąd, spoza granicy ludzkich 
        spraw. Opowiadam im o katedrze 
        zbudowanej z kawałków rafy 
        koralowej i o przepięknym 
        krużganku klasztoru, w którym 
        ten niezwykły Święty chrzcił, 
        pielęgnował i wyrywał ludzkiej 
        obojętności czarnych 
        niewolników. On pierwszy zajął 
        się żywym ładunkiem, 
        sprowadzonym masowo z Afryki do 
        obu Ameryk. Pierwszy poruszył 
        sumienie świata, krzycząc o 
        męczarniach tych skutych 
        łańcuchami istot, stłoczonych 
        miesiącami w ładowniach wielkich 
        żaglowców. Pierwszy nauczał, że 
        to także ludzie i bracia. 
        Siostry słuchają z przejęciem, 






        cisza jest ogromna, tylko owady 
        brzęczą i nieduży wiatr porusza 
        ufryzowanymi łebkami astrów i 
        błękitnych ostróżek. 
          Przejazd do Sanoka i kolejny 
        dzień. Ładne, ciche, zielone 
        miasto nad Sanem, który tu jest 
        jeszcze powyżej swoich 
        trucicieli, więc zachwyca 
        czystą, wesołą wodą. Po 
        klasztorze - dom prywatny; mam 
        odpocząć na kanapce, a 
        gospodarze przyrządzają grzyby z 
        dzisiejszego zbioru. Szybko, bo 
        chcą mi jak najwięcej pokazać. 
          Zamek na stromym wzgórzu, 
        podmywanym rzeką. Zbudowała go 
        Bona, czas go później szarpał 
        wilczymi zębami, a kolejne 
        restauracje zamąciły czystość 
        konstrukcji. Znajduje się w nim 
        muzeum ikon, kilka sal 
        wypełnionych obrazami z Lipia, 
        Bartnego, Blizny, Chaczowa, 
        Uścia Gorlickiego, Wysowej i 
        innych wsi i osiedli, gdzie 
        ludzie robili znak krzyża 
        szerzej i bardziej zamaszyście, 
        a spośród drzew wystawały 
        cebulki cerkiewek. Stoję przed 
        siedemnastowiecznym Sądem 
        Ostatecznym, opowieścią, która 
        zajmuje całą niemal ścianę. 
        Ogromna, apokaliptyczna Bestia 
        zionie czerwonym oddechem na 
        odmierzającą zasługi i winy 
        wagę, podtrzymywaną ręką Boga, 
        która wychyla się z obłoków. 
        Niżej pełno ludzików i małych 
        cerkiewek, wokół których kręcą 
        się diabły, Święci, jakieś 
        dziwne golasy i anioły z 
        drabinami. Naprzeciwko, z tej 
        samej miejscowości pochodzące 
        Ukrzyżowanie, otoczone 
        wianuszkami stacji Drogi 
        Krzyżowej, wśród których jest 
        jednak i Łazarz, i wjazd na 
        osiołku, i Ostatnia Wieczerza. A 
        potem mniejsze Zwiastowania, 
        Eliasze, ścięcia Jana 
        Chrzciciela, prazdniki podobne 
        do malowanych szlaczków, 
        hieratyczne Pantokratory i 
        Hodegetrie. Bóg jest tu bardzo 






        odległy i surowy, a człowiek 
        bardzo grzeszny. Malowane to 
        wszystko z rozmodleniem i 
        poddaniem się pokornym, czasem z 
        naiwnością dziecka, kolorowe, 
        wyzłocone, piękne. Wolałabym 
        jednak oglądać je inaczej - nie 
        w salach muzealnych, ale tam, 
        gdzie jest ich miejsce 
        prawdziwe. Żeby wróciły na 
        ikonostasy cerkiewek, których 
        część poznawaliśmy niedawno, a 
        które wydały nam się zubożałe i 
        niesprawiedliwie ze swoich 
        skarbów obdarte. Mówiło się - 
        tłumaczą mi gospodarze - że 
        trzeba ochronić przed 
        zniszczeniem i rabunkiem, bo 
        rzeczywiście nikt wtedy cerkwi 
        nie pilnował i kradzieże 
        zdarzały się ciągle. A teraz już 
        to wszystko zinwentaryzowane, 
        zaksięgowane, włączone w zbiory 
        - bardzo trudno o drogę powrotną. 
          Jest także w Sanoku skansen, 
        jeden z największych w Polsce. 
        Udało się tu przewieźć z terenu 
        dwa drewniane kościółki, 
        cerkiew, młyn, starą remizę 
        strażacką, wiatrak, wiele chat, 
        zabytkowe studnie, a nawet 
        szkółkę wiejską z izbą 
        mieszkalną dla nauczyciela. Cały 
        kawał niedawnej historii, którą 
        zarasta z zawrotną szybkością 
        gaik standardowych bloczków i 
        Samów spożywczych.
          Jedna z przestronnych 
        chat_dworków przeznaczona jest 
        na czasowe ekspozycje. Dwie 
        opalone kobiety zadowolone z 
        odwiedzin, bo pusto tu jak na 
        bezludziu, a wystawa - mówią - 
        bardzo ładna i dostała, wkrótce 
        po otwarciu, główną nagrodę na 
        konkursie. Nazywa się ta wystawa 
        "Dom naszych Dziadków" i 
        przeprowadza z dobrotliwym 
        uśmiechem i z łezką przez 
        przełom dwóch stuleci, 
        dziewiętnastego i dwudziestego. 
        Starzy znajdą tu ślad własnych 
        wspomnień lub opowieści 
        rodziców, młodzi egzotykę i tak 
        dziś modne "starocie", średniacy 






        jakieś zdziwienie i żal, że oto 
        znaleźli się między dwoma 
        osobnymi światami, do żadnego z 
        nich już nie przystając. Łóżka 
        zdobne w mosiężne pręty, które 
        przed Świętami czyściło się 
        kredą, fajansowe miednice i 
        dzbany na umywalkach z 
        marmurowym blatem, przenośne 
        klozeciki w drewnianej obudowie, 
        pluszowe kanapy, parawaniki, 
        całe fragmenty urządzonych 
        pokojów pełne wdzięcznych 
        drobiazgów, jakby używanych 
        jeszcze przed chwilą i 
        zostawionych tu tylko 
        przypadkiem. Więc albumy oprawne 
        w aksamit, widokówki z 
        ondulowanymi paniami o 
        podmalowanych oczach, karty do 
        pasjansa, powinszowania, 
        serwetki, lauferki, żelazka z 
        "duszą", czyścidła do lamp, 
        zakładki do książek. Sensacyjne 
        lektury, czytane pewnie 
        ukradkiem przez zacne panie 
        domu, a ostentacyjnie przez 
        romantyczne guwernantki. Na 
        przyżółkłych broszurach 
        ozdobione zawijasami tytuły: 
        "Fałszywy generalissimus", 
        "Mężczyzna pokojówką", "Miłosny 
        szał króla złodziei", 
        "Zbrodnicza droguerya"... 
        Imponuje prasa; są numery 
        "Gazety Sanockiej" z końca 
        stulecia, jest tygodnik "Ziemia 
        Sanocka" i "Sanoczanin". Więc to 
        nieduże miasto wydawało w tamtym 
        okresie co najmniej trzy własne 
        gazety! I znów sztambuchy, rurki 
        do karbowania włosów, saszetki z 
        pachnącymi ziołami wkładane do 
        bieliźniarki, rękawiczki do 
        łokcia zapinane na guziczki... 
        Bing! Jakieś wspomnienie 
        rozedrgało się jak potrącony 
        kamerton. Może widziałam, a może 
        tylko słyszałam o czymś, czarna 
        koronka na głowie mojej Babki, 
        ręce mojej Mamy, może moja 
        własna twarz odbita w lustrze, 
        nie wiem... A chata z wystawą 
        otoczona płotem, ciasno 
        uplecionym z gałęzi wierzby 






        wetkniętych w ziemię. Wiele z 
        nich wypuściło pędy i płot ma u 
        góry zieloną czuprynkę, jak 
        palisada w tropiku, która w 
        porze deszczowej ożywa i kwitnie. 
          Wieczorem mam w Sanoku 
        spotkanie. Mówię już ze 
        dwadzieścia minut, a tu nagle 
        otwierają się drzwi i ktoś 
        wchodzi. Człowiek, przy którego 
        domu w małej, bieszczadzkiej 
        wiosce zatrzymaliśmy się w 
        zeszłym roku na trzy dni - i z 
        tych dni, wypełnionych 
        odkrywaniem podobnych przeżyć, 
        buntów i pragnień, narodziła się 
        przyjaźń. Dowiedział się, że mam 
        tu być, przyjechał z daleka, 
        szukał po wszystkich kościołach, 
        bo nie było afisza. Ściskam go 
        ze wzruszeniem i tłumaczę 
        zebranym powód tego wzruszenia, 
        mówię, że takie ludzkie 
        odnajdywanie się to wielkie 
        źródło nadziei. W końcu wszyscy 
        cieszą się tym spotkaniem - i 
        my i cała sala. 
          Wreszcie Tarnowiec. Nieduża 
        wioska pod Jasłem z bardzo starą 
        parafią, bo już z 1339 roku 
        pochodzi wzmianka, że krakowska 
        kapituła pobierała z Tarnowca 
        dziesięcinę. Kolejne drewniane 
        kościółki płonęły, ulegały 
        zniszczeniom i były zastępowane 
        przez nowe. Dopiero koniec 
        osiemnastego wieku stał się dla 
        Tarnowca momentem przełomowym, 
        bo wtedy przybyła tu cudowna 
        figura Matki Boskiej, zwanej 
        odtąd Tarnowiecką. Powstała 
        jakoby na Węgrzech. Święta 
        Elżbieta Węgierska miała w końcu 
        czternastego wieku zlecić jej 
        wykonanie i podarować bratu, 
        królowi Beli IV. Później 
        karmelici z Węgier przywieźli ją 
        do Jasła. Inna wersja podaje, że 
        figurkę wykonano w piętnastym 
        wieku, w jednym z krakowskich 
        warsztatów rzeźbiarskich. Kiedy 
        w 1789 roku spłonął karmelicki 
        klasztor w Jaśle, a władze 
        austriackie wykorzystały to do 
        kasaty i zesłania figurki "na 






        przechowanie" do Dukli - 
        ówczesny proboszcz z Tarnowca, 
        ks. Karwowski odkupił ją za 16 
        złotych reńskich i umieścił w 
        głównym ołtarzu. Od tego czasu 
        nieprzerwanie trwa kult. 
        Pielgrzymki ("których trudy ma 
        się znosić z uśmiechem, bo tylko 
        one dopomogą w wyproszeniu 
        łaski"), uzdrowienia, 
        przywrócenia mowy i wzroku, 
        ocalenia od pożaru. Jest nawet 
        stara wzmianka o wskrzeszeniu; w 
        1612 roku "syn pana 
        Dzięcielowskiego, co był już 
        umarły, ożył". W czasie 
        rozbiorów Matka Boska 
        Tarnowiecka staje się patronką 
        trzeźwości - tu, obok bractw 
        szkaplerznych, powstają koła 
        abstynenckie. W niepodległym 
        dwudziestoleciu z dawna 
        oczekiwana Koronacja. Pod koniec 
        wojny, we wrześniu 1944, ludność 
        Tarnowca zostaje wysiedlona 
        przez Armię Czerwoną, bo tędy ma 
        przebiegać front. W pośpiechu 
        ludzie zapominają o figurce. Ale 
        parafianin Buczyński wraca, 
        ładuje ją na furmankę zaprzężoną 
        w krowę i przewozi - wśród 
        wybuchów - przez tereny, gdzie 
        już toczy się walka, śpiewając 
        głośno miejscowe pieśni maryjne. 
        Ani on, ani figurka nie zostali 
        nawet draśnięci odłamkiem. Dziś 
        też - jak twierdzą mieszkańcy - 
        dzieją się rzeczy tajemnicze i 
        ważne. Przede wszystkim 
        nawrócenia. Wielu już ludzi 
        właśnie tu, w tym miejscu, 
        odzyskało swoją wiarę 
        dzieciństwa. 
          Figura umieszczona jest nad 
        głównym ołtarzem, na galeryjce, 
        na którą można wejść pięknymi 
        schodami z obu naw bocznych. 
        Tam, "na balkonie", udają się 
        pary małżeńskie zaraz po ślubie 
        i rodzice, oraz chrzestni po 
        ceremonii chrztu. Piętro i 
        znalezienie się w bezpośredniej 
        bliskości nadaje odwiedzinom 
        specjalny, intymny charakter. 
        Tak jak w hiszpańskim 






        Montserrat, gdzie przed schodami 
        na galeryjkę stoi zawsze długa 
        kolejka, bo trzeba znaleźć się 
        twarzą w twarz, dotknąć i 
        pogłaskać ciemną, uśmiechniętą 
        Madonnę, którą nazywa się 
        pieszczotliwie "La Morenota", 
        Czarnulka...
          Madonna Tarnowiecka jest 
        jasna. Biało_różowo_złota, 
        przegięta w gotyckie S, z 
        włosami wyrzeźbionymi misternie 
        w drobniutkie karby, tak, że w 
        ogóle nie przepominają drewna. 
        Jezusek, którego trzyma na ręku, 
        jest nagi i bardzo dziecinny, ma 
        tłuściutkie rączki i fałdkę na 
        wypukłym brzuszku, jak dobrze 
        odżywione niemowlę. U stóp Marii 
        trzy anioły w czerwonych 
        czapeczkach z twarzami młodych 
        czeladników, albo urwisów 
        miejskich. Środkowy podtrzymuje 
        sierp księżyca. Jest to więc 
        Madonna apokaliptyczna, z wizji 
        świętego Jana, "odziana w 
        słońce, z księżycem pod 
        stopami". Nieznany rzeźbiarz 
        odział Ją w słońce przy pomocy 
        wiązek pozłacanych promieni, 
        układających się w kształt 
        mandorli. Kiedy jeszcze zapalą 
        się wszystkie światła, cały 
        "balkonik" staje się różowawy, i 
        biały, i złoty... 
          Ostatnie spotkanie mam 
        trzynastego, w Krośnie - po 
        uroczystej, sztandarowej i 
        rozśpiewanej mszy za Ojczyznę. 
        Później długie rozmowy i wiele 
        ważnych pytań, już odszedł 
        przedostatni, już ostatni 
        autobus. To nic - śmieje się 
        pani Helena - złapiemy pociąg 
        bezpośredni w Rzeszowie, a 
        dobrzy ludzie załatwią w 
        międzyczasie bilet! I 
        rzeczywiście, razem z kanapkami, 
        sernikami i pamiątkami, wsiadamy 
        w samochód; ona za kierownicą, 
        ja obok, z tyłu dwie panie "dla 
        osłony", bo przez lasy lepiej 
        nocą nie jeździć samotnie. 
        Półtorej godziny jazdy przez 
        pustą drogę, nad którą z obu 






        stron nachyla się gęsty wał 
        drzew, gorączkowe, pośpieszne 
        rozmowy, żeby jeszcze zdążyć 
        przed rozstaniem - jest bilet! 
        peron, na który właśnie 
        zajeżdża pociąg, brudnawa 
        kuszetka z nieżyczliwą, zimną 
        dermą, ktoś chrapie furkotliwie, 
        jakaś męska noga zwisa nad głową. 
          Ale ja tego niemal nie 
        dostrzegam, bo wpatrzona jestem 
        w trzy uśmiechnięte twarze na 
        peronie, w przyjazne ręce, które 
        machają, zapraszają znowu, 
        dziękują... 
          To ja wam dziękuję, kochani. 
          Rok 1985_#87
        
          Litania
        
          Znów przeleciał rok i z 
        radością wsiadamy z mężem do 
        naszego domku na kółkach, który 
        podarował nam Polskę, bo jakże 
        by inaczej przemierzać 
        przestrzenie, w których na 
        namiot często za zimno i za 
        mokro, hotele zajęte przez panów 
        w delegacji, schroniska przez 
        wycieczki zbiorowe, a przydrożne 
        jadłodajnie i knajpki już z 
        daleka witają smugą okrutnych 
        zapachów i roją się od 
        chwiejnych postaci o zmąconym 
        wzroku. Taki domek to 
        ucieleśnione marzenie 
        dzieciństwa, kiedy robiło się 
        "pociąg" z krzeseł, ustawionych 
        jedno za drugim i nakrytych 
        kocami, a potem siadywało 
        godzinami w dusznych klitkach i 
        przeżywało majaki przyszłych 
        podróży. Tu też ciasno, 
        zabawnie, a przy tym domek się 
        porusza i co dzień jest gdzie 
        indziej. 
          Wyjeżdżamy nietypowo, bo 
        po południu. Jeszcze rano 
        terkotały jakieś telefony i 
        łomotały niezałatwione sprawy, 
        które są wieczne, bo kiedy 
        jednym poukręca się łby, 
        natychmiast odrastają nowe. A 
        potem byliśmy już tak spragnieni 
        ucieczki, że pomyśleliśmy: 






        choćby o parę godzin wcześniej, 
        choćby przejechać tylko 
        kilkadziesiąt kilometrów, 
        porozmawiać z innymi ludźmi, 
        wejść do starego, cichego 
        kościółka, przypaść gdzieś w 
        zieleni.
          Cichy kościółek znaleźliśmy w 
        Wierzchlasie. Mała wioska w 
        sieradzkim i słynący łaskami 
        wizerunek Matki Boskiej. Nie 
        taki sławny jak inne i nie 
        koronowany. Jeden znajomy - w 
        dawnych czasach - dziennikarz 
        powiedział raz: "Ja nie będę z 
        nim rozmawiał, bo to jest 
        docent, a ja robię wywiady tylko 
        z profesorami". Źle by było, 
        gdyby się szukało jedynie 
        wizerunków koronowanych, a 
        omijało inne, opromienione tą 
        samą wiarą i miłością ludzką. 
          Ogromnie się ucieszył ksiądz 
        proboszcz, żeśmy tu zajechali, 
        do jego Panny Marii, żeśmy już 
        coś o Niej przedtem słyszeli. 
        Odsłania obraz, pokazuje pieśń 
        sanktuaryjną, odtworzoną na 
        podstawie dawnej, ludowej - 
        prowadzi do kamiennej, 
        zabytkowej chrzcielnicy i płyt 
        nagrobnych rodu Wierzchlańskich, 
        dawnych właścicieli wsi. Nie 
        jedźcie jeszcze, zajdziemy na 
        plebanię, porozmawiamy... 
        Idziemy, siadamy, rozmawiamy o 
        trwałości i meandrach kultu. Są 
        takie miejsca, gdzie trwa 
        nieprzerwanie, niezależnie od 
        zmiany warunków i pokoleń. Gdzie 
        indziej wysycha, niknie niemal 
        całkowicie i raptem, nawet bez 
        żadnego wydarzenia 
        przywołującego - odradza się jak 
        rzeka w porze deszczowej. Ludzie 
        sami zaczynają schodzić się, 
        śpiewać pieśni, odmawiać 
        różaniec, przypominać sobie 
        stare modlitwy. 
          Ze ścian pokoju patrzy na nas 
        Wierzchlańska panna Maria, kopia 
        obrazu z ołtarza, ufundowana 
        przez parafian. - Leczy moją 
        samotność - mówi ksiądz. 
        Niedawno stracił matkę. Dla 






        księży matka to ktoś ważniejszy 
        chyba niż dla innych - mówi - 
        inni mają żony, dzieci - oni 
        tylko ją. Jedyna powiernica, 
        cały świat tak koniecznej w 
        życiu czułości. Kiedy odejdzie, 
        pustka, która się otwiera, jest 
        bardzo duża i ciemna. 
          Podnosimy się. Nie, jeszcze 
        nie jedźcie, chociaż z godzinkę 
        zostańcie... Pani Teresa wnosi 
        smażoną wątróbkę, śledzie, 
        nakrojony chleb. O, te dwa stare 
        obrazy znalazł na strychu 
        plebanii i teraz, po renowacji, 
        pójdą do kościoła. A w tym 
        relikwiarzu, za szybką, jest 
        jakaś szara grudka. Może to 
        szczątek nieznanego Świętego, 
        może kamyk... A w Rudzie 
        byliście? To bardzo blisko stąd, 
        piękny kościół i ważny, siedziba 
        kapituły rudzko_wieluńskiej - 
        zbudowano ją ongiś na starym 
        szlaku świętego Wojciecha, z 
        Gniezna do Pragi... A do 
        Pajęczna zajedziecie? Kiedyś 
        nazywało się Pageuchno i od 
        Leszka Czarnego otrzymało prawa 
        miejskie. Ale że na powstanie 
        styczniowe oddało sześćdziesiąt 
        funtów srebra z votów, więc 
        Moskale później prawa miejskie 
        odebrali za karę... A nie 
        omińcie przypadkiem Sulmierzyc. 
        Tam będzie chyba najbliższa 
        koronacja w diecezji. Bardzo 
        czczony obraz i bardzo piękny. 
        Namalował go Cranach. Tak, sam 
        Lukas Cranach... 
          I tak, inaczej niż zwykle, 
        rodzi się trasa. Z ludzkich 
        słów, z życzliwych rad, ze 
        znajomości tej ziemi przez jej 
        gospodarzy. Zrezygnujemy potem z 
        kilku miejsc znanych, wziętych z 
        mapy, a włączymy różne nazwy 
        usłyszane po raz pierwszy. Może 
        już przyszedł czas - myślimy - 
        żeby nie gnać wielkimi 
        odcinkami, tylko rozrysowywać 
        trasę jak pajęczynę i pokrywać 
        nią daną okolicę, tak aby 
        niczego ważnego nie przegapić. 
          Opuszczamy Wierzchlas już o 






        zmroku. Na noc zajeżdżamy na 
        znajomy, leśny parking "Boryna". 
        Czysto i pusto jak przed rokiem, 
        siąpi mały deszczyk, na łące 
        pełno niebieskawych skabioz i 
        ślazów. Pisałam wtedy o 
        wyrwanych drzwiach klozeciku. 
        Teraz już są wstawione, tylko 
        haczyka brak. Może minie rok i 
        będzie haczyk? 
          Cudne, świeże, głębokie 
        spanie. Nikt nie dzwoni, nie 
        stuka, nie dopomina się, nie 
        umawia, nie egzekwuje. Rano 
        przekonujemy się, jak trudno 
        zrealizować koncepcję pełnego 
        drążenia trasy i eksploatowania 
        jej do końca. Na "Borynie" jest 
        mapka ważnych szlaków 
        turystycznych najbliższej 
        okolicy. Krajobrazowy park 
        załęczański, szlak jury 
        wieluńskiej, szlak przełomu 
        Warty i ścisłe rezerwaty: Węże, 
        Dąbrowa i Mokry Las. Nie uda się 
        zobaczyć, bo to na dobrych parę 
        dni, a mamy jeden sztywny, 
        wiążący nas termin. Jednakże ten 
        kraj - w miarę poznawania go - 
        rozszerza się. 
          Jedziemy za to do Pajęczna. 
        Już na wstępie odkrywamy 
        rewelację: ponad sześćsetletnią 
        lipę w ogrodzie przy plebanii. 
        Jest równie wysoka jak szeroka, 
        pień jak monumentalna rzeźba, 
        korona zielona i zdrowa, dolne 
        konary położyły się prawie na 
        ziemi i w paru miejscach w nią 
        wrosły, wypuszczając nowe pędy. 
        Proboszcz jakby trochę 
        przypomina mi to drzewo. Siwy, 
        szczupły, o prostych plecach i 
        opalonej na ciemny brąz twarzy; 
        rok temu zaczął drugie 
        pięćdziesięciolecie kapłaństwa. 
          A Matka Boska Pajęczna ma rysy 
        odrobinę wschodnie; wzorowana 
        jest na bizantyńskim, 
        trzynastowiecznym modelu. Ma 
        cudną sukienkę ze starego srebra 
        z inkrustacjami, ofiarowaną 
        przez wieluńskiego kasztelana po 
        powrocie z niewoli tureckiej. 
        Swoje srebrne vota oddała 






        powstaniu, większość wspaniałych 
        sznurów korali, które kiedyś 
        pokrywały ściany - ukradziono w 
        kolejnych włamaniach. Ludzie za 
        to co rano śpiewają godzinki, a 
        wieczorem odmawiają różaniec, 
        wierni kultowi. 
          Pamiętając wczorajszą 
        przestrogę nie omijamy i 
        Sulmierzyc. Wygodna, wspaniale 
        utrzymana plebania pełna 
        doniczkowych roślin. Prawdziwe 
        okazy; rozłożyste, silne, całe w 
        kwiatach. Na zewnątrz, w 
        ogrodzie i na dziedzińcu 
        kościelnym tak samo - ktoś tu 
        musi mieć dla wszelkich roślin 
        rękę bardzo przyjazną i one to 
        czują. Krótka dygresja. Czasem, 
        dochodząc do kolejnego punktu 
        moich notatek, czuję się trochę 
        niezręcznie. Widzę wciąż ten sam 
        rozkład barw - czerń i biel. Co 
        państwowe - to zaniedbane, co 
        kościelne - to czyste, schludne, 
        estetyczne. Tak, jakbyśmy już 
        byli skazani na myślenie 
        schematami. Co robić jednak, 
        jeżeli to prawda? Widać to 
        zwłaszcza w terenie, na wsi, i w 
        małych i średnich miastach. 
        Czasem jedziemy przez jakiś 
        teren, ulicę, opłotki, 
        zabudowania w skrajnym upadku; 
        zarośnięte, pochlapane, 
        rozbebeszone, żałosne - i nagle 
        wszystko się na chwilę wygładza, 
        schludnieje, staje się 
        ładniejsze. Patrzymy wtedy na 
        siebie - zgadliśmy, czy nie? 
        Ależ tak, jak dwa razy dwa, po 
        kilkunastu metrach zza drzew 
        ukazuje się wieża kościoła, albo 
        budynek plebanii, albo klasztor. 
        Pojedźcie - sprawdźcie. Może to 
        dlatego, że brak poczucia sensu 
        prowadzi do apatii, obojętności, 
        machnięcia ręką na wszystko. 
        Inaczej z ludźmi, którzy mają 
        trwałą świadomość sensu - i 
        doczesnego pielgrzymowania, i 
        tego, które zaczyna się za jego 
        progiem. Można to nazwać 
        działaniem na Chwałę Bożą, a 
        można prościej: życzliwością i 






        szacunkiem dla ludzi, roślin, 
        zwierząt, nawet przedmiotów. 
        Tacy ludzie dokładniej patrzą, 
        uczciwiej widzą, ich ręce 
        solidniej pracują i są czulsze, 
        uważniejsze dla wszystkiego, co 
        ich otacza. Stąd ta różnica. 
          Więc wśród kapitalnie bujnych 
        roślin doniczkowych, nad 
        półmiskiem znakomitych placków 
        kartoflanych - rozmawiamy sobie 
        o blaskach i cieniach życia w 
        Sulmierzycach. Tak, jest 
        Cranach. Kilka autorytetów 
        twierdzi, że autentyczny. 
        Sygnowany jest ten obraz 
        wężykiem i skrzydełkiem 
        nietoperza, taki był herb 
        malarza i tak się w owym czasie 
        podpisywał na płótnach. Na 
        srebrnej sukience, która jest 
        zresztą zdjęta, bo po co to 
        prześliczne malowanie zasłaniać 
        - data 1777 i napis: "fundavit 
        peccator", a nazwisko trochę 
        zamazane. "Ufundował człowiek 
        grzeszny", piękne takie 
        przyznanie się pokorne i 
        szczere, dziś ludzie coraz 
        rzadziej myślą o grzechu i 
        sumienia są jakby zasnute dymem. 
        Jak te pola za oknem; to tylko 
        tak się zdaje, że powietrze tu 
        czyste, a przecież truje 
        niedaleki Bełchatów, wszystkie 
        lasy okoliczne pójdą niedługo 
        pod topór. Jacy tu ludzie? Ano, 
        różni, można powiedzieć: 
        niełatwi. Tak się złożyło, że 
        jest tu spora grupa 
        przedwojennych jeszcze 
        lewicowców, jeden nawet w 
        Berezie siedział i potem miał 
        wielki mir. Progu kościoła nie 
        przestępują, nawet pogrzebów 
        świeckich żądają, a na wsi to 
        rzecz niebywała. Taki paradoks 
        powstał: niewierzący są 
        najstarsi, babki i dziadkowie, 
        średnie pokolenie stanęło jakby 
        w pół drogi, a wnukowie się 
        garną. Razem ze ślubem daje się 
        nieraz Pierwszą Komunię, a 
        bywało, że i chrzest. Akurat 
        odwrotnie niż zakładano. No to 






        teraz do kościoła, żeby obejrzeć 
        obraz. Bardzo piękny. 
        Cranachowski jest ruch 
        Dzieciątka tulącego się do 
        Matki, jasność karnacji 
        charakterystyczna dla ludzi o 
        rudawych włosach, a zwłaszcza 
        same włosy Madonny, układające 
        się skręconymi pasmami jakby po 
        rozpleceniu warkocza. W górze 
        pucołowaty aniołek podtrzymuje 
        ciemną zasłonę tak, jakby z niej 
        odwijał Tych Dwoje, jasnych i 
        uśmiechniętych. Po lewej stronie 
        zasłony otwiera się trójkąt 
        przesłoniętego lekką mgiełką 
        pejzażu; niebo z wełenką chmur i 
        pasmem światła, piramidy drzew, 
        na horyzoncie niebieskawe góry. 
        Jak to dobrze, że nie zakrywa 
        tej wspaniałej kompozycji 
        srebrna blacha. Sukienka, 
        ufundowana przez "człowieka 
        grzesznego" stoi sobie 
        oddzielnie, jak pancerz zdjęty 
        przez rycerza po bitwie. 
          Jak on umiał malować Madonny - 
        mówi cicho ksiądz proboszcz. - A 
        przecież ten Cranach to był 
        najlepszy przyjaciel Lutra. 
          Żegnamy się, życzymy rychłej 
        koronacji, ruszamy dalej. 
          Po drodze Lgota Wielka z 
        drewnianym kościółkiem 
        modrzewiowym z 1767 roku i wolno 
        stojącą drewnianą dzwonnicą. 
        Zaglądam przez szparę między 
        belkami; wiszą dwa nieduże 
        dzwony, a pod nimi stoi trumna. 
        Nie dowiem się czyja, albo dla 
        kogo przygotowana, bo nikogo 
        nie ma w pobliżu. Wnętrze 
        kościółka ciemne, tą ładną 
        ciemnością starego drewna, a na 
        balkonie chóru napis: "Wyjdź 
        lepszy". Mądry napis. Ileż razy 
        człowiek robi znak krzyża przy 
        końcowym błogosławieństwie, 
        odwraca się od ołtarza i wchodzi 
        w życie identyczny jak przedtem, 
        nieżyczliwy, chytry, zawistny, o 
        sobie tylko myślący. Więc niech 
        wychodząc zatrzyma wzrok na tych 
        dwóch słowach: wyjdź lepszy, bo 
        po to tu byłeś i brałeś udział w 






        Ofierze. 
          A kilkanaście kilometrów 
        dalej, przy wjeździe do wioski 
        Bugaj, zupełnie inny napis: 
        "Myśl Partii - praca ludzi". 
        Przynajmniej wiadomo, kto ma 
        pracować. 
          Skręcamy do Oblęgorka. Na 
        położonym daleko za osadą 
        parkingu tabliczka "Parking 
        płatny, niestrzeżony". Nowa 
        jakość. Chcemy zapłacić, ale 
        budka, w której pobiera się 
        opłaty, zamknięta na kłódkę, 
        więc ustawiamy się na noc, a 
        potem długą aleją wysadzaną 
        lipami idziemy do ukrytego w 
        drzewach "pałacu". Tak zwana 
        "Tarłówka" czyli domek myśliwski 
        - jak się później dowiemy, 
        przegrany w karty przez 
        właściciela do rejenta Halika, 
        to tylko boczna część budowli. 
        Resztę dobudowano ze składek 
        społecznych w pierwszych latach 
        dwudziestego wieku i ofiarowano 
        w hołdzie Henrykowi 
        Sienkiewiczowi. Całość raczej 
        bezstylowa; wieża, tarasy z 
        balustradami, ślimaki schodów, 
        pokryty płaskorzeźbą fronton, a 
        nad nim duża postać husarza ze 
        skrzydłami. Mimo tego 
        budowlanego efekciarstwa jest w 
        tym wszystkim wdzięk, zwłaszcza 
        że położenie świetne, na wysokim 
        pagórze, w pięknym, wysokim 
        parku, który dopiero w ostatniej 
        chwili odsłania białą budowlę. 
        Teraz, wieczorem, oświetlają ją 
        ukryte w trawie reflektory. Do 
        środka dostać się nie można, bo 
        to poniedziałek, a i jutro 
        będzie zamknięte, stróż nocny 
        chętnie by nawet wpuścił, mówi, 
        że chcieli we wtorki pracować, 
        ale funduszy nie ma, a kierownik 
        wyjeżdżając zakłada plomby. 
        Zaglądam z tarasu przez 
        zakratowane okno. W świetle 
        reflektora widać parę starych 
        mebli i biurko z lampą naftową, 
        to tu pewnie dobry mag mojego 
        dzieciństwa pisał książki, do 
        których wracam w trudnych i 






        burzliwych okresach. Chociaż 
        znane niemal na pamięć, zawsze 
        działają jak uspokajający 
        balsam. Spotykamy kobiecinę w 
        chustce z dwojgiem małych 
        dzieci; miejscowi lubią tu 
        wieczorami przychodzić na 
        spacer. Opowiada, że w czasie 
        wojny chłopi tutejsi 
        porozbierali meble i urządzenie 
        na przechowanie, a potem 
        oddawali, ale rodzina, której po 
        1956 zwrócono "pałac", nie mogła 
        go utrzymać i ofiarowała na 
        muzeum. Wnuczka i prawnuk 
        pisarza żyją tu do dziś, o tam, 
        w tym czerwonym budynku z cegły, 
        dawnej rządcówce. Idziemy tam z 
        wielką nieśmiałością, gotowi do 
        wycofania się w każdej chwili, 
        bo na pewno mają takich natrętów 
        co niemiara. Przyjmują nas 
        bardzo serdecznie. Zaczynam od 
        tego, co zawsze mnie nurtowało - 
        jak dźwiga się taki ciężar sławy 
        swojego przodka, czy uskrzydla 
        to następców, czy paraliżuje? 
        Wnuczka pisarza to przystojna, 
        szczupła, bardzo rasowa pani o 
        siwiejących włosach. Zaprasza 
        nas na kawę do swojego pokoiku 
        na górze, gdzie jest dużo 
        książek, parę starych sprzętów i 
        karty rozłożone do pasjansa. 
        Ciepła, bezpośrednia rozmowa, a 
        w niej i tamte pierwsze, 
        powojenne lata, kiedy znajomy 
        świat nagle zniknął jak podcięty 
        nożem, i powrót na "dziedzictwo" 
        rozgrabione, zniszczone, umarłe 
        - i satysfakcja, że po odbudowie 
        może przynajmniej służyć 
        ludziom, którzy przyjeżdżają tu 
        wiernie nawet z najdalszych 
        stron, po jakieś echa 
        niemilknące i serdeczne 
        wspomnienia. Potem o dniu 
        dzisiejszym, o postawach 
        ludzkich i związanych z nimi 
        rozczarowaniach i nadziejach. To 
        jest najczęstsze zakończenie 
        rozmów polskich latem 1987.
          Kiedy wychodzimy, jest już 
        bardzo ciemno. Po lipowej alei 
        gonią się dzieci na rowerach, 






        czasem zawarczy motocykl 
        wiejskiego młokosa. Przestałam 
        żałować, że nie obejrzymy 
        wnętrza oblęgorskiego dworu. Ta 
        rozmowa lepiej wprowadziła w 
        sienkiewiczowski krąg, niż 
        chodzenie w kapciach od sali do 
        sali. Wracamy na płatny 
        niestrzeżony, w przyczepie 
        ciepło, nad nią wyczyszczone 
        niebo i chłodny, ostry księżyc. 
          Rano do Piekoszowa. Nie ma 
        proboszcza, wikarych, wszyscy 
        wyjechali, tylko młody kleryk 
        stara się robić honory domu. 
        Ogromny, barokowy kościół na 
        wzniesionym ponad okolicę 
        terenie. Na dziedzińcu, na 
        tablicach, historia świątyni i 
        Cudownego Obrazu. Od podarowania 
        go tutejszej parafii przez 
        paulina z Jasnej Góry, ojca 
        Tobiasza - poprzez sławne, 
        opisane przez Wespazjana 
        Kochowskiego zapłakanie krwawymi 
        łzami tuż przed potopem 
        szwedzkim - aż do koronacji 
        przez Stefana Wyszyńskiego w 
        1968 roku. Osobna tablica 
        opisuje zjawisko w czasie tej 
        koronacji - ukazanie się 
        kolistej tęczy wokół słońca. Na 
        końcu zdarzenie bolesne i 
        wstydliwe: niedawna rekoronacja, 
        bo korony ukradziono. To już się 
        staje regułą; wciąż jakieś 
        głupie, chciwe, profańskie ręce 
        zdejmują pod osłoną nocy korony, 
        wkładane przez ludzką miłość i 
        cześć najgłębszą. Dziczejemy. 
          We wnętrzu kościoła wędruje w 
        dół malowana zasłona z jakąś 
        cukierkową kompozycją. Ukazują 
        się najpierw dwa barokowe 
        anioły, ciekawie spoglądające w 
        dół i oparte o ramę, jak dwie 
        kumoszki krakowskie o parapet 
        okna. Potem ciężka, złocona 
        rama. Kawałek karmazynowego, 
        aksamitnego tła. Wreszcie sam 
        obraz, Piekoszowska Matka Boża 
        Miłosierdzia. Czarnowłosa, 
        zadumana, czuła. Wychyla się 
        spośród drzew o puszystych 
        koronach, nad głową ma 






        dramatycznie powyginany 
        konar_cień, dużo przesyconego 
        zielonkawym światłem powietrza w 
        tle. Oczy obojga patrzą bardzo 
        poważnie, kontakt zostaje 
        nawiązany, coś istotnego dzieje 
        się między wizerunkiem i widzem 
        w dole. Dlatego żal, kiedy 
        zasłona znów idzie w górę; to 
        trwało za krótko. Przykrywa 
        najpierw zdziwionego anioła, 
        podtrzymującego ramę od dołu, 
        potem głowy Dziecka i Matki, 
        potem korony kontrastujące z 
        malowidłem o stonowanych 
        barwach, delikatnym i 
        przymglonym - potem drzewa i 
        ostatni kawałek nieba... 
          Zbliżamy się do Kielc. Ładnie 
        wyglądają z daleka, rozsypane na 
        wzgórzach, zwieńczone wieżami 
        katedry, zielone. Na mapce 
        miasta znajduję niemal w samym 
        centrum dużą, niebieską plamę. 
        Czytam, że to rezerwat 
        geologiczny, na miejscu dawnego 
        wyrobiska wapienia dewońskiego. 
        Ma własne leje krasowe, 
        jaskinie, zachowane w skałach 
        prehistoryczne skamieliny, a 
        nawet małe Szmaragdowe Jeziorko. 
        Nazywa się też ładnie: 
        Kadzielnia. To od różnych 
        rzadkich ziół, które później 
        zarosły teren i które zbierano i 
        suszono na kadzidło dla 
        położonej w pobliżu Fary. 
        Postanawiamy od tego miejsca 
        zacząć. 
          Podjeżdżamy więc i coś nam 
        przychodzi do głowy. Przy ulicy, 
        która jest granicą tego 
        śródmiejskiego uroczyska, stoi 
        budyneczek Geoprojektu i kręcą 
        się jacyś ludzie. Podchodzimy i 
        pytamy, czy nie można by się na 
        Kadzielni zatrzymać na noc. A 
        pewnie - wzrusza ramionami 
        jakiś pan - komu to przeszkadza? 
        Tylko wjedźcie tam dalej na łąkę. 
          Wjeżdżamy i zaczynają się dwa 
        dni i dwie noce dziwnego, 
        kadzielnianego życia. Ustawiamy 
        się tyłem do miasta, a frontem 
        do jaru i wzgórz. Kiedy siadam w 






        otwartych drzwiach przyczepy i 
        obieram kartofle na obiad, mam 
        przed sobą mały, osobisty 
        kanion, obrzeżony stromymi 
        ścianami, widzę wijące się na 
        szczytach ścieżki, na których 
        czasem zjawia się samotny 
        spacerowicz albo wycieczka 
        szkolna, patrzę na czarne dziury 
        zawieszonych wysoko jaskiń i na 
        białorudoczerwone barwy skał. 
        Kiedy kładę się spać, księżyc 
        przegląda się w Szmaragdowym 
        Jeziorku, które naprawdę jest 
        zielone, bo do połowy zarośnięte 
        trzciną. Mamy osobisty, uliczny 
        kosz na śmieci, a nawet 
        osobiste, małe kino na skraju 
        Kadzielni, gdzie prawie nikt nie 
        chodzi i gdzie schronimy się 
        jutro przed ulewą, żeby obejrzeć 
        stary western w towarzystwie 
        kilku wyrostków. Biskup Sołtyk w 
        połowie osiemnastego wieku kazał 
        tu zbudować pierwszy wapiennik 
        (a sporo tych wieżyczkowych, 
        czerwonych pieców, podobnych do 
        termitier, widziałam po drodze). 
        Potrzebując wapna Biskup 
        odkrywał odciski unikalnych 
        roślin, ogromnych ryb, dziwnie 
        szlifowane kamienie - pamięć 
        milionów lat, zapisaną w skale. 
        Sam nie wiedział, że tworzy 
        Kadzielnię. 
          Jest w tych kadzielnianych 
        dniach katedra z mrocznym 
        wnętrzem, w którym polichromia z 
        końca dziewiętnastego wieku już 
        zdążyła się spatynować - i z 
        dwoma wspaniałymi tablicami na 
        cześć żołnierzy Września i 
        żołnierzy walczących poza 
        krajem, z odznakami pułkowymi 
        wszystkich oddziałów drugiej 
        wojny światowej. 
          Jest oberwanie chmury, które 
        spędzamy pod arkadami pałacu, 
        kiedy spadziste, kieleckie ulice 
        zmieniają się w rwące strumyki, 
        a rzeczka, przepływająca przez 
        park staje w korycie i gna na 
        złamanie karku. 
          Jest obchodzenie z zadartą 
        głową ślicznej Baszty Plotkarki 






        z czterema cylinderkami na 
        rogach i Pałac Biskupi z 
        wspaniale jednorodnym 
        siedemnastowiecznym wnętrzem, z 
        modrzewiowymi stropami, pysznymi 
        meblami i portretami biskupów 
        oraz karmazynów. 
          Jest dobra galeria polskich 
        malarzy; Makowskiego, Gottlieba, 
        Wyczółkowskiego, Malczewskiego, 
        Szermentowskiego - a wśród nich 
        śliczna "Katedra w Amalfi" 
        Aleksandra Gierymskiego, której 
        przyglądam się ze specjalnym 
        wzruszeniem. Jest namalowana tak 
        wiernie, że widać każdy 
        fragment, a przed nią 
        renesansowa studzienka z trzema 
        stopniami. Siedziałam na 
        środkowym i patrzyłam na fasadę, 
        nie widząc jej. Nie mogłam się 
        skupić, w głowie huczało mi zbyt 
        wiele splątanych myśli, 
        niepokojów i przeczuć, bo było 
        to późne lato 1981... 
          Jest podsłuchana na ławeczce 
        rozmowa - (wiem wprawdzie, że 
        podsłuchiwanie jest 
        nieszlachetne, ale ileż koloru 
        dodaje odwiedzanym miejscom). 
        Pan w średnim wieku z plakietką 
        przewodnika opowiada swojej 
        znajomej, że w połowie lat 
        siedemdziesiątych miał na 22 
        lipca przyjechać do Kielc 
        Gierek. Miasto sztafirowało się 
        przez wiele tygodni, malowano 
        fasady, reperowano chodniki na 
        głównych ulicach, dopieszczano 
        zaniedbaną zieleń, kryto 
        skocznię igielitem, a w Radzie 
        Miejskiej szykowano gigantyczne 
        przyjęcie z zagranicznymi 
        koniakami. A on wpadł 21 na dwie 
        godziny, wymówił się, że musi 
        być jutro w stolicy na 
        defiladzie, a oni zostali jak 
        zmyci z nieskończonym igielitem 
        i koniakami, które musieli wypić 
        miejscowi prominenci. Pani 
        zaczyna się śmiać, przewodnik aż 
        prycha na to wspomnienie. 
          Najlepiej zapamiętałam jednak 
        noce na Kadzielni. Zimne, z 
        rozjarzonym księżycem, albo z 






        wałami szybko pędzących chmur, 
        ze światełkami miasta za plecami 
        i czarną dziurą jaru przede 
        mną. Ze "Spidoli" głos mówił o 
        manewrach w Zatoce Perskiej i 
        rosnącym napięciu - a tu na swój 
        sposób sielsko, dziwnie i 
        egzotycznie, choć śródmiejsko.
          Ruszamy w Góry Świętokrzyskie. 
        Święta Katarzyna. Klasztor 
        bernardynek klauzurowych, trochę 
        bezstylowy po licznych 
        przeróbkach; zachował się 
        śliczny dziedzińczyk 
        renesansowy, odnowiony na 
        śnieżną biel, która podkreśla 
        harmonię sklepień. Za jakąś 
        wycieczką Bułgarów idziemy do 
        "kapliczki Żeromskiego". Żeby 
        wyjaśnić tę nazwę, przewodnik 
        Bułgarów z wielkim namaszczeniem 
        pokazuje coś na ścianie. Okazuje 
        się, że wieszcz podpisał się 
        tam, a raczej wydrapał ostrym 
        narzędziem swoje imię, nazwisko 
        i datę. Oprawiono to w ozdobną 
        ramkę. Różne, nawet trochę 
        dwuznaczne wyczyny, oceniamy w 
        zależności od tego, kto ich 
        dokonał. Podobnie jest z wyrytym 
        napisem lorda Byrona w ateńskim 
        Theiseionie i na kolumnie 
        świątyni w Sunion. Pokazuje się 
        je jako cenne zabytki i turyści 
        fotografują je chętniej niż samą 
        architekturę. 
          Jeszcze do źródełka świętego 
        Franciszka. Żeby tam się dostać, 
        trzeba wejść w las. Jest zbity i 
        dość gęsty, tylko raz po raz 
        wystrzelają zeń wysoko w górę 
        ciemnozielone pióropusze. Jodły. 
        Tu właśnie zaczyna się sławna 
        Puszcza Jodłowa, las_książka. 
        Czytamy z niej tylko wstęp, bo 
        czas nagli i jedziemy do 
        Bodzentyna. 
          Góruje nad nim wielki, gotycki 
        kościół, a jego gotyk jest 
        oszczędny, surowy, niemal 
        forteczny. Przepiękne wnętrze. 
        Już w kruchcie renesansowa 
        tablica i stara, zniszczona 
        Pieta; Matka trzyma Syna w 
        drewnianych ramionach i dramat 






        jest właśnie w ruchu, nachyleniu 
        tych ramion. Główny ołtarz ze 
        świetnym Ukrzyżowaniem, 
        sygnowanym Petrus Venetus, był w 
        połowie szesnastego wieku 
        ofiarowany przez biskupa 
        Maciejowskiego katedrze 
        wawelskiej. Po stu latach 
        powędrował do kolegiaty 
        kieleckiej, po następnych 
        osiemdziesięciu do Bodzentyna, 
        gdzie już pozostał. Najświętsza 
        Maria Panna z początku 
        szesnastego wieku, z mroku 
        wyłania się późnogotycka 
        chrzcielnica z herbami panów 
        polskich, a w samych nazwach 
        tych herbów szumi dumna 
        przeszłość: Dębno, Doliwa, 
        Półkozic, Poraj, Ostoja, 
        Odrowąż, Prus... Najpiękniejsza 
        jest jednak drewniana tęcza z 
        krucyfiksem. Delikatna, 
        koronkowa, kiedy przez jej ażury 
        patrzy się na główny ołtarz, 
        nabiera on dodatkowego blasku. 
        Po wyjściu z takiego wnętrza 
        wraca się jeszcze parokrotnie, 
        żeby dokończyć jakieś zbyt 
        szybkie spojrzenie, dopatrzeć 
        szczegół. 
          Samo miasteczko przedziwne. 
        Przypomina dekorację do filmu o 
        jakiejś zamierającej osadzie, 
        gdzie wszystko się kończy i 
        toczy coraz wolniej. Większość 
        zabudowy to domy parterowe, w 
        tym sporo drewnianych. Koło 
        stacji benzynowej stoi 
        kilkunastu mężczyzn, paląc 
        leniwie i od czasu do czasu 
        rzucając jakieś słowo. 
        Przeważają starzy, ale jest i 
        paru młodych, brzuchatych. Na 
        schodkach przycupnął staruszek z 
        rozczochraną brodą, czasem 
        patrzy w niebo i mruga 
        załzawionymi oczami. Inny 
        wychylił się z okna i patrzy na 
        rynek, nieruchomy jak makieta z 
        dykty. Przed inny dom dwie 
        babcie wyniosły stare, wyplatane 
        krzesełka, usiadły, coś sobie 
        wolniutko opowiadają. 
        Spowolnione ruchy, cisza, 






        zastygły czas. Przed kościołem 
        coś w rodzaju skweru, 
        porośniętego wyprzałym 
        zielskiem, z paroma pogiętymi 
        koszami na śmieci. Władza 
        miejska wzniosła tu szalet, taki 
        podziemny, ze schodkami - ale 
        już chyba od lat nieczynny, bo 
        oba wejścia zamurowane cegłą. Po 
        drugiej stronie tak zwany 
        "kolos", czyli słup z figurą 
        świętego Floriana, wystawiony na 
        początku dziewiętnastego wieku, 
        zniszczony przez huragan i 
        "odrestaurowany gruntownie przez 
        Kudlińskiego Jana, członka 
        zarządu Ochotniczej Straży 
        Pożarnej w Bodzentynie w roku 
        1948". Na nim wyryty napis: 
        
          Fundatorowie wszyscy y zacni 
        mieszczanie@ mianowicie następni 
        członki Magistratu,@ zachecaycie 
        uwielbiać Stwórce y Floriana,@ 
        by nas ogniem nie karał do 
        skończenia świata."@
        
          Mimo tego zaklęcia ogień był 
        na Bodzentyn niełaskawy, bo i na 
        cokole wzmianka "o niezwykłych 
        pożarach w roku bieżącym", i 
        kościół płonął dwukrotnie, a na 
        uliczce przy rynku świeże 
        zgliszcza w przypiętą do 
        nadpalonej belki kartką: "Za 
        rozbiórkę i uporządkowanie 
        zgliszcz, ofiaruję cały materiał 
        budowlany, uzyskany ze 
        spaleniska."
          Wjeżdżamy teraz na krótki, ale 
        ważny szlak naszego wędrowania. 
        Dziesięć kilometrów wąziutkiego 
        traktu między Siekiernem i 
        Wąchockiem, przecinającego 
        Puszczę Świętokrzyską. Pośrodku 
        sfałdowany garb nieregularnych 
        kocich łbów, oprawiony w dwie 
        ścieżki piachu. Trzeba jechać na 
        drugim, czasem na pierwszym 
        biegu. To jest teren 
        najzaciętszych walk 
        partyzanckich; przemierzamy 
        drogę grobów i krwi. Na mapie 
        dziwne nazwy: Uroczysko Wykus, 
        Uroczysko Zjawa, Obóz 






        Ponurego... Nie są to tylko 
        nazwy. Przy drodze i bocznych 
        ścieżkach leśnych wiele 
        brzozowych krzyży i zarośniętych 
        leśnym runem mogił. Do dawnego 
        obozu "Ponurego" i "Nurta" 
        prowadzi specjalnie oznakowany 
        szlak. Stoi tam kaplica z Matką 
        Bolesną z Wykusa, na niej 129 
        pseudonimów chłopców i młodych 
        mężczyzn, którzy zginęli tu w 
        latach 1943 i 1944. Na 
        metalowych tablicach długa lista 
        akcji wojskowych 
        przeprowadzonych przez 
        zgrupowanie, wszystkie z 
        dokładnymi datami. Są tam 
        wykolejenia i zdobycia kilku 
        pociągów, wielu samochodów 
        niemieckich, kilka udanych 
        zamachów na miejscowych 
        prominentów Gestapo (wśród nich 
        jeden generał), wiele leśnych 
        potyczek, obron przed 
        pacyfikacją, oraz wyroków na 
        zdrajcach i konfidentach, tak 
        zwana "akcja główek". Kolejne 
        miesiące są gęsto przetkane 
        datami tych akcji, czasem 
        oddziela je zaledwie kilka dni. 
        Tyle krwi, tyle istnień nagle 
        przerwanych. Jak oni tu żyli, 
        twardniejąc z dnia na dzień na 
        kamień w swojej dramatycznej, 
        leśnej przygodzie, zabijając i 
        będąc zabijani, odrzucając 
        skrupuły, śpiewając piosenki, 
        paląc ogniska, skradając się pod 
        obstrzałem wśród cudownych 
        drzew, pijąc samogon, kochając 
        swoje dziewczyny, które ginęły 
        tak szybko jak i oni, i które 
        grzebało się pośpiesznie pod 
        krzyżykiem z najwierniejszej 
        towarzyszki polskiej śmierci - 
        brzozy. Z tyłu za kaplicą mur, 
        na którym są tabliczki_epitafia 
        tych, którzy umarli już po 
        wojnie; mur podzielony na lata 
        sześćdziesiąte, siedemdziesiąte, 
        osiemdziesiąte - aż do roku 
        dwutysięcznego. Tam jeszcze 
        miejsca są wolne. Na tabliczce 
        nazwisko, pseudonim partyzancki, 
        posiadane odznaczenia, data 






        śmierci. A ci jacy byli? Może 
        zwykli, starsi panowie z 
        brzuszkami, wspominający wciąż 
        ten jeden, skondensowany okres 
        życia, typowi kombatanci. Tylko 
        przy jednym zaznaczono, że 
        został rozstrzelany w 1953, w 
        Workucie. Myślę, którym przypadł 
        lepszy los - tym, co przeżyli, 
        czy tym, którzy zgaśli jak 
        świece zdmuchnięte wiatrem 
        wojny, w momencie kulminacji. 
        Może w uniesieniu? Może w 
        wielkim cierpieniu? I o sobie 
        myślę z okresu tamtych, twardych 
        dni - dlaczego tyle jeszcze lat 
        dane mi było przeżyć? A o 
        niecałe trzy kilometry od tej 
        ziemi, mokrej wtedy od krwi 
        akowskiej - jest Obóz 
        Langiewicza z powstania 
        styczniowego. Te powtórki naszej 
        historii, zdumiewające lokowanie 
        się tych samych tęsknot, walk, 
        idei tuż obok siebie, tak jakby 
        zmarli dla tej samej sprawy 
        szukali swojego towarzystwa i 
        coś sobie przekazywali. W tym 
        samym krajobrazie, żywiąc swoimi 
        ciałami te same drzewa. Wstrząsa 
        mną pobratymstwo tych dwóch 
        tragicznych walk, jednakowo 
        przegranych. Idę teraz do 
        zbiorowej mogiły warszawiaków, 
        którzy tworzyli osobny pluton w 
        zgrupowaniu. Duży, brzozowy 
        krzyż, parę wypalonych zniczy, 
        biało_czerwona, zmoknięta 
        wstążka, dwie ławeczki, na 
        których można usiąść, pomodlić 
        się i zadumać, a nad ławeczkami 
        gałęzie, obsypane czerwonymi 
        kulkami. Największe może 
        wrażenie robi mogiła "Zjawy", 
        dziewiętnastoletniej Bożeny 
        Stefanowskiej, która zginęła na 
        patrolu. Krzyżyk, tabliczka i 
        mikroogródek, ogrodzony brzeziną 
        - tuż przy trakcie. 
          Biwakujemy w odległości 
        kilkudziesięciu metrów od Obozu 
        "Ponurego". Przelotne deszcze, 
        wysokie, strząsające krople 
        drzewa, cisza, w której nie 
        brzęczą nawet zmoknięte owady, a 






        tylko galopują wspomnienia. 
        Spodziewam się, że wrócą w nocy 
        w postaci poszarpanych snów, ale 
        śpię jak kamień. 
          Rankiem jedziemy do Wąchocka. 
        Na rynku sam "Ponury", czyli Jan 
        Piwnik o mocnej, zdecydowanej 
        twarzy, w kurtce polowej, ze 
        stenem. Ten pomnik postawiono 
        dopiero w roku 1985, po 
        czterdziestu latach zmagań - 
        kiedy najpierw był czas 
        oszczerstw i potwarzy, a potem 
        głuchego milczenia wokół 
        bohatera polskiego ruchu oporu. 
          Przypomina mi się stara 
        anegdota_zagadka o tym 
        miasteczku. Jaka jest rozpiętość 
        skrzydeł orła w locie? Dwa 
        metry. A jeżeli leci nad 
        Wąchockiem? Jeden metr. 
        Dlaczego? Bo tylko jedno 
        skrzydło ma rozpostarte, a 
        drugim zakrywa sobie oczy, żeby 
        nie widzieć bałaganu i 
        zaniedbania w dole. To jest 
        stara anegdota, która dziś się 
        nie sprawdza; Wąchock wcale nie 
        wygląda gorzej niż inne 
        miasteczka, przez które 
        przejeżdżaliśmy. 
          Wąchock ma swoje cudo. 
        Wspaniały klasztor cysterski, 
        budowany jeszcze za biskupa 
        Gedeona w dwunastym wieku, 
        wyposażany przez Kazimierza 
        Sprawiedliwego i Leszka Białego. 
        Cystersi, znakomici specjaliści 
        rolni, którzy osiadali na 
        nieużytkach i zamieniali je w 
        kwitnącą ziemię - hodowali tu 
        również bobry na rzeczce 
        Kamiennej, zakładali stawy 
        rybne, przetapiali żelazo, 
        robili kamienie młyńskie i 
        najlepsze osełki do ostrzenia. 
        We wczesnej historii klasztoru 
        pustoszyły go najazdy tatarskie, 
        w czasie szwedzkiego potopu 
        napadł Rakoczy, podpalił Wąchock 
        z czterech stron i wymordował 
        ludność. Została po nim zła 
        pamięć i nazwa jednej z wież 
        klasztoru, wieży Rakoczego. 
          Piękny jest klasztor, 






        wirydarze, refektarz, stare 
        obrazy męczenników w zakrystii, 
        piękny jest kościół z 
        zabytkowymi ołtarzami. 
        Najpiękniejszy jest jednak 
        kapitularz, perełka sztuki 
        romańskiej. Oddzielony od 
        wirydarza oknami z potrójnymi 
        kolumienkami, sam też kolumnami 
        podparty, a na kapitelach i 
        wspornikach gęstwina romańskiej 
        rzeźby - główki, maski, 
        człowieczki, liście, grona 
        winne, fantastyczne zwierzęta. 
        Każdy z nich jest osobną 
        opowieścią, żaden motyw się nie 
        powtarza. O rzeźbie romańskiej 
        tak pisał święty Bernardyn w 
        "Apologii" do Wilhelma, opata z 
        Saint Thierry: "...po cóż owe 
        śmieszne potwory, te piękne 
        okropności, to okrutne piękno? 
        Po cóż te nieczyste małpy, te 
        srogie lwy, po co potworne 
        centaury, po co pół ludzkie 
        istoty... wszędzie pojawia się 
        tak wielka i zadziwiająca 
        różnorodność kształtów, że 
        przyjemniej jest czytać z owych 
        marmurów i spędzać całe dnie na 
        podziwianiu po kolei wszystkich 
        tych rzeczy, niż rozpamiętywać 
        Boży Zakon..." W tej naganie - 
        może nawet wbrew intencji autora 
        - zawarta jest najwyższa 
        pochwała. Fragment ów przeczytał 
        ze swoich notatek oprowadzający 
        nas po klasztorze zakonnik. 
        Zakochany w wąchockich skarbach, 
        rozczarowany cywilizacją 
        współczesną, mówi, że powinno 
        się zasiedlać i ratować stare 
        opactwa, usuwać od zgiełku, 
        więcej i głębiej myśleć, szukać 
        swoich korzeni w przeszłości. 
          - A owce? - pytamy - Te 
        współczesne, zagubione nieraz 
        owce? 
          Zastanawia się chwilę, potem 
        na szczupłej, mizernej twarzy 
        zjawia się cień uśmiechu. 
          - Jak praca będzie dobra, to i 
        owce przyjdą. 
          Krótki przystanek w Iłży. 
        Ładny, renesansowy kościół 






        zamknięty, więc obchodzimy go 
        tylko z zewnątrz. Na dzwonnicy 
        tablica z pobielaną trupią 
        czaszką i trochę zatarty napis: 
        "Tu leży Tomasz Lesiewicz, 
        mięsczanin iłżecki, grześnik 
        między grześnikami w oczach 
        Boskich, który prosi łaskawego 
        czytelnika o Anielskie 
        Pozdrowienie, lub westchnienie 
        do Pana Boga z dusze swoje A. D. 
        1760."
          Stromymi ścieżkami w 
        straszliwych chwastach i 
        burzanach idziemy do ruin zamku. 
        Ostało się trochę murów i jedna 
        wieża, bardzo już pokruszona. 
        Sama sylweta - zwłaszcza z 
        daleka - imponująca na tym 
        stromym urwisku tuż nad miastem. 
        Schodzimy jeszcze gorszymi 
        ścieżkami i piargami do 
        piętnastowiecznego kościoła 
        Świętego Ducha. Zamknięty na 
        mur, tylko w drzwi zatknięty pęk 
        uschniętych kwiatów, a drugi 
        taki bukiet stoi przed wejściem 
        w szklanym słoiku. Wokół 
        krańcowe zaniedbanie. Cmentarzyk 
        okołokościelny, z dwoma ledwie 
        widocznymi, starymi nagrobkami, 
        porośnięty jest metrowymi 
        pokrzywami i zarzucony 
        dziurawymi wiadrami, puszkami po 
        konserwach i wszelkim śmieciem. 
        Parafianie z pobliskiego Farnego 
        mogliby chyba ten cmentarzyk 
        uporządkować? W ogóle Iłża robi 
        na mnie wrażenie smętne - ni to 
        wieś, ni miasto, z knajpy wylewa 
        się raz po raz grupka spitych 
        młokosów i podstarzali 
        chłopkowie o smętnych oczach. 
        Zaniedbanie, skuka jakaś szarawa 
        - a na to nałożony dobrze znany 
        blichtr: przeszklony Dom 
        Towarowy z zaciekami, pomnik 
        Mo, a tuż przy zabytkowym 
        kościele okropny, "fantazyjny" 
        dach na przystanku Pekaesu. Bo 
        ja wiem zresztą, czy ta Iłża 
        naprawdę taka? Może trafiłam 
        akurat w złe miejsca, nie 
        nawiązałam z nikim kontaktu, 
        może zawinił wicher i deszcz 






        tego zimnego lata? W takim 
        przelocie, krótkim jak 
        mignięcie, można czasem własnym 
        kiepskim nastrojem obciążyć 
        niewinne miasteczko. Ale to nie 
        jest przewodnik turystyczny, 
        tylko półprzewodnik, więc jest w 
        nim miejsce i na subiektywizm. 
          Jedziemy teraz do najstarszego 
        z wieszczów. Mijamy Zwoleń, nie 
        wiedząc, że tu właśnie jest 
        pochowany, zajęci głównie 
        machaniem i pozdrawianiem 
        kilkunastu dużych grup 
        pielgrzymkowych z Podlasia, 
        które - zmoknięte i przewiane 
        zimnym wiatrem, ale uśmiechnięte 
        - dążą do Częstochowy. 
        Wjeżdżamy do Czarnolasu. 
        Maciupka wioska, parę domów, ale 
        zza gęstej kępy drzew 
        przebłyskuje coś białego. 
        Dworek_muzeum. Z tyłu ma 
        gotycyzującą, wybieloną kaplicę, 
        a na froncie, na dość 
        zaniedbanym klombie, stoi sam 
        Jan, odlany z brązu. Duży, 
        niemal kwadratowy w swojej 
        znanej z portretów szubie, spod 
        której wystają nogi dziwnie 
        kruche i cienkie. W parku sporo 
        pięknych, starych drzew, na 
        niektórych przybito tabliczki 
        pomników przyrody. Dęby, 
        miłorząby, pozrastane pniami 
        buki. Te buki umierają, 
        wszystkie liście zwinięte w 
        rurki i półuschnięte. Chodzimy 
        chwilę po tym parku, sprawdzamy, 
        o której otwierają jutro muzeum 
        i biwakujemy na małym placyku 
        pośrodku wioski. 
          Muzeum okazuje się ładne. Dużo 
        książek, duże wierszy; w 
        "sercu", czyli gabinecie poety, 
        stoi jego oryginalny, kryty 
        kurdybanem fotel, znaleziony po 
        wojnie na dnie stawu. Drzwi od 
        gabinetu również pochodzą z 
        epoki. Sam dworek oczywiście 
        nie, tyle, że stoi na miejscu 
        dawnej siedziby Kochanowskich. 
        Zbudowała go księżna 
        Jabłonowska, rywalizując wtedy z 
        Czartoryską z Puław w 






        "patriotycznej historyczności". 
        Ona też na miejscu sławnej lipy 
        czarnoleskiej wzniosła pomniczek 
        w kształcie obelisku, na którym 
        wyryto jeden z "Trenów", 
        opłakujący Urszulkę. Płaski 
        kamień leżący w pobliżu jest 
        podobno tym samym, na którym 
        poeta siadywał pod wielkim 
        drzewem. Księżna pochowana jest 
        w dobudowanej do dworku kaplicy, 
        a obok niej leżą ostatni 
        właściciele Czarnolasu. Na nich 
        zakończyła się nie tylko 
        historia dworu, zamienionego na 
        obiekt do zwiedzania, ale cała 
        epoka, z czego chyba wtedy nikt 
        nie zdawał sobie sprawy tak 
        dobrze, jak dziś. 
          Muzeum ma swój nastrój i 
        atmosferę. Zabawny jest portret, 
        tak zwana Apoteoza 
        Kochanowskiego - wykonana przez 
        Henriettę Beyer w roku 1830. 
        Malarka, aby uczcić równocześnie 
        trzechsetną rocznicę urodzin 
        Poety i wybuch powstania 
        listopadowego, wmalowała w 
        ogromny wieniec z kwiatów 
        popiersie Jana, w miejsce 
        znajdującego się tam przedtem 
        popiersia cara Aleksandra I! 
        Wzruszająca jest w muzeum 
        obecność poezji. Wiersze, 
        fraszki, hymny, czy urywki 
        poematów na kartach rozłożonych 
        książek, na pergaminach 
        oprawionych w ramki, na ścianach 
        jako motta poszczególnych 
        pokojów. Kochanowski śmieje się 
        tam dobrotliwie, przestrzega, 
        naucza, modli, a nawet 
        prorokuje, jak choćby w 
        rozpisanym między dwoma oknami 
        wierszu "Do Króla": 
        
          - A najwięcej tego strzeż, 
        abyś na urzędy@ łakomych ludzi 
        nigdy nie sadzał, bo kędy@ 
        sprawiedliwość przedajna, tam 
        przeklęctwo wielkie...@
        
          Często tutaj cytuję różne 
        stare inskrypcje z tablic 
        pamiątkowych, epitafiów, dzieł 






        literackich. Rozsiane po całym 
        kraju i odnajdywane w różnych 
        niespodziewanych miejscach, 
        stanowią pamięć zbiorową, 
        widoczny ślad tego, co ulotne, 
        już pożegnane, minione. Trochę 
        nas nawet kształtują, chociaż 
        sami o tym nie wiemy. Trzeba 
        tylko zauważyć, zatrzymać się, 
        przeczytać, zamyślić . Różne 
        napisy nowe i najnowsze też nas 
        zresztą po swojemu kształtują. 
          Wychodząc mówimy panience w 
        kasie, że nam się tu podobało. 
        To już ostatnie tygodnie - mówi 
        - niedługo będzie inaczej. 
        Dlaczego? Bo ta ekspozycja trwa 
        już prawie cztery lata i trzeba 
        ją zmienić. Pytam, czy po to, 
        żeby zarobił plastyk, a 
        miejscowy działacz odfajkował 
        działalność? Przecież to nie 
        czasowa wystawa, tylko muzeum, 
        które też obrasta własną 
        tradycją i nabiera delikatnej 
        patyny. Ona kiwa głową, ale 
        raczej bez przekonania. 
          Jazda do Wysokiego Koła. 
        Niewielka wieś, duży kościół z 
        barokowym wnętrzem, jego 
        gospodarzy nie ma, bo był 
        wczoraj odpust i pojechali różne 
        sprawy pozałatwiać, została 
        tylko na plebanii siostra 
        zakonna, która przydziela nam 
        młodego chłopca, żeby 
        oprowadził. Po obu stronach 
        głównego ołtarza dwa tarasy na 
        półpiętrze, do których prowadzą 
        szerokie, kamienne schody. Na 
        tarasach dwie kaplice; lewa 
        poświęcona świętemu Józefowi, w 
        prawej króluje Matka Boska 
        Wysokokolska - jasna, pastelowa, 
        srebrnobłękitna. Przybyła - jak 
        mówią stare zapiski klasztorne - 
        z Moskwy, sprowadzona w 
        siedemnastym wieku przez żonę 
        cześnika czerwonogrodzkiego. 
        Ślad tego jest w starej pieśni 
        sanktuaryjnej, śpiewanej do 
        dziś, o Matce "ze wschodniej 
        strony, dla obrony ludziom 
        przybyłej, Pani wdzięcznej, 
        nadmiesięcznej w Wysokim Kole". 






        Nadmiesięczna, a więc może w 
        dole obrazu był sierp księżyca? 
        Jeżeli był, to zasłaniają go 
        złotosrebrzyste blachy sukienki, 
        rozrzedzającej się w ażur 
        złotych drucików w miejscu, 
        gdzie są stopy Dzieciątka i 
        tworząc jakby sznurowadła Jego 
        sandałów. Nie zasłaniają 
        trzymanej przez Matkę białej 
        róży, zwiniętej w pąk. Żałowałam 
        kiedyś w Wieluniu, że sukienka 
        zasłoniła podobną różę na 
        Cudownym Obrazie. Tutaj wreszcie 
        spotkałam Marię Różaną i 
        Różańcową zarazem, bo ludzie 
        obrali Ją za patronkę Różańca. 
        Dziwne w tym wizerunku jest to, 
        że blachy nie przylegają do 
        obrazu, ale umieszczone są w 
        pewnej odległości. Twarze więc, 
        ręce i róża wydostają się jakby 
        na zewnątrz z pudełka, w którego 
        wieczku zrobiono otwory, idą ku 
        ludziom. A ludzie idą ku nim 
        bardzo pokornie, bo jest taki 
        zwyczaj, że po dwudziestu 
        czterech stopniach kamiennych 
        schodów wchodzi się na 
        klęczkach... 
          Teraz wjeżdżamy w krainę 
        Wisły. Dużo jej jest, bo płynie 
        leniwie, waha się, zakręca, 
        układa w zakola. Ważna jest w 
        tym pejzażu i z daleka ładna i 
        romantyczna, bo nie ujęta w 
        regularne koryto, ale w żółtawe 
        smugi piaszczystych plaż. Brzegi 
        strzępią się na małe cyple, 
        zielenią kępami trzciny i 
        zarośli, pośrodku małe, śmieszne 
        wysepki i łachy. 
          Janowiec, leżący na lewym 
        brzegu, jest smutny. Kiedyś - 
        mówi zmęczony, blady ksiądz w 
        późnogotyckim, zaniedbanym 
        kościele - był osadą kwitnącą. 
        Miał żywe kontakty z położonym 
        naprzeciwko Kazimierzem Dolnym, 
        były łodzie, kursował stale 
        prom. Teraz Kazimierz zabrał 
        wszystko: turystów, 
        zainteresowanie, fundusze, a 
        Janowiec powoli niszczeje. 
        Zabytkowy kościół trzeba 






        ratować, bo idzie w ruinę - 
        przede wszystkim dach zmienić, 
        bo wszystko zacieka, grzyb zjada 
        mury - przedsięwzięcie ogromne, 
        a tu parafia biedna, wioski 
        rozrzucone, dalekie i nie ma tej 
        spójni. Energii i woli też nie 
        ma, ot, drobne, doraźne remonty, 
        które opóźniają tylko ostateczne 
        zniszczenie. Pokazuje nam 
        wspaniały nagrobek dłuta 
        włoskiego mistrza Gucci - magnat 
        w przepysznym stroju leży u 
        góry, a pod nim jego żona w 
        stroju podobnym do mniszego 
        habitu. Tabliczka w kruchcie 
        kościoła mówi, że to Firlej, ale 
        łaciński napis nad nagrobkiem - 
        że Stanisław Tarło, ten, który 
        ów kościół, po sprofanowaniu go 
        przez arian, odbudował. Groby 
        rodziny fundatora są w krypcie, 
        ale nie ma co tam wchodzić, bo 
        ciemno i zawalone gruzem; 
        uporządkowanie wciąż trzeba 
        odkładać, bo nie ma ludzi ani 
        pieniędzy. Do głównego kościoła 
        dobudowany z lewej jakby drugi, 
        malutki, znacznie późniejszy. 
        Ksiądz mówi, że podobno stał 
        przedtem na samym brzegu Wisły, 
        ale musiano go przenieść w 
        całości ze względu na powodzie. 
        Może tak było, może nie - 
        powinno się dokumenty przebadać, 
        ale nikt się tym nie interesuje. 
        Tajemnica otacza też obraz 
        Zwiastowania w bocznym ołtarzu. 
        Może to kopia tego sławnego w 
        Kazimierzu, a może właśnie 
        oryginał, jak twierdzą 
        niektórzy. Gorzko jest tak 
        trwać, w przywaleniu setkami 
        codziennych zajęć, kłopotów, 
        niemożności i zdawać sobie 
        sprawę, że w rozsypkę idą i 
        budowle, i ich historia. Jest 
        też piękne, ogromne 
        Ukrzyżowanie; dwaj łotrzy 
        gwałtownie poruszeni, jakby w 
        okrutnym tańcu agonii, u dołu 
        tłum barwnych postaci, zad 
        koński jak echo Ucella, mdlejąca 
        postać kobieca - wszystko bardzo 
        prymitywne i pełne dramatycznego 






        wyrazu. A przed kruszącą się 
        plebanią strzeże ganku kamienny 
        lew, piękna, stara rzeźba, która 
        trafiła tu nie wiadomo skąd. 
          Idziemy do zamku, do jednej z 
        największych polskich siedzib 
        magnackich. Rozwijał się i 
        obrastał basztami, krużgankami, 
        wewnętrznymi dziedzińcami i 
        budowlami bramnymi od początku 
        szesnastego aż po wiek 
        osiemnasty. Firlejowie, Tarłowie 
        i Lubomirscy zostawili tu pamięć 
        obron przed najazdami, 
        sprawiania rycerskich pułków i 
        szumnego życia dworskiego, 
        wpisał się ten zamek w dzieje 
        naszej kultury, a dziś się 
        wypisuje nieodwołalnie. 
        Zachowała się jedna wieża i 
        kawałek drugiej, część 
        pokruszonego korpusu, ślad 
        rokokowych dekoracji nad oknami 
        i pięknie sklepiona brama. Coś 
        tam zaczęto robić; od strony 
        dziedzińca zrekonstruowano 
        kawałek ściany z krużgankiem, 
        zachowana wieża otoczona jest 
        jeszcze rusztowaniem, fragmenty 
        budynku bramnego pokryto 
        dachówką. Kapały od czasu do 
        czasu jakieś pieniądze, które 
        starczały na bieżące 
        zabezpieczenia i rozpaczliwe 
        improwizacje. Teraz 
        zapowiedziano, że dalszych 
        funduszy nie będzie, więc robota 
        stanie i za kilkanaście lat 
        rozsypią się i te resztki, które 
        zostały. Po raz któryś z rzędu 
        stwierdzam, że nasze umierające 
        zamki - z wyjątkiem Orlich 
        Gniazd, które przyroda 
        usytuowała na poduszkach 
        suchych, puszystych traw - są 
        zarastane przez te same gatunki 
        zdziczałych krzewów i chwastów. 
        Dominują wśród nich olbrzymie, 
        jadowite, zbite w gąszcz 
        pokrzywy. Przedzieramy się wśród 
        nich u stóp zamku, a potem wąską 
        ścieżką wśród zarośli i niskich 
        lasków idziemy aż na sam brzeg 
        Wisły. Znów bardzo jej dużo w 
        dole; krętej, powolnej, 






        ożółconej łachami piasku. Wydaje 
        mi się podobna do tej 
        zapamiętanej z wczesnego 
        dzieciństwa, kiedy w czasie 
        wakacji spędzanych u Wujostwa, 
        przyjechałyśmy tu z Babcią, 
        Mademoiselle i tabunem małych 
        kuzynów, powozem i bryczką, 
        wyładowanymi prowiantem. Tylko, 
        że wtedy była szafirowa, miała 
        kolor, który zostaje w pamięci 
        przez całe życie, a kiedy się w 
        nią wbiegało po wytarzaniu się w 
        jasnozłotym piasku - była 
        przezroczysta jak szkło. Ciekawa 
        jestem, jaka będzie, kiedy 
        spotkam się z nią twarzą w 
        twarz. Idziemy tą dróżką ze dwa 
        kilometry, dużo drzewek 
        uschniętych, inne podejrzanie 
        ciemnieją. Już po drodze 
        widzieliśmy sporo drzew 
        iglastych, zwłaszcza jodeł z 
        partiami brunatnymi, jakby 
        pokrytymi rdzą. Te gałęzie i 
        igły są już martwe i martwica 
        idzie szybko dalej. Patrzę na 
        mapę, żeby ustalić źródło. Może 
        Puławy? Może Tarnobrzeg? 
        Wszędzie, w każdym miejscu 
        Polski jest jakiś bliższy lub 
        dalszy punkt, z którego 
        rozprzestrzenia się trucizna. 
        Podobno najpierw giną wrzosy, 
        potem jałowce, potem jodły, 
        potem inne szpilkowe. Pochód 
        chemicznej śmierci. Wreszcie 
        wysokie urwisko, trochę 
        płaszczyzny w dole i rzeka. Po 
        drugiej stronie widać Kazimierz. 
        Może wydeptali tę ścieżkę 
        mieszkańcy mniej szczęśliwego 
        brzegu, którzy musieli pogodzić 
        się z powolną degradacją i 
        przychodzą tu, żeby popatrzeć na 
        wybrańca zazdrośnie i z 
        melancholią? 
          Wracamy, robimy sobie obiad w 
        nudnym lasku przed Górą 
        Puławską, ogarnia nas nagłe 
        rozleniwienie, spędzamy tu całe 
        popołudnie i noc. 
          Rano krótki przystanek w 
        Puławach. Kupujemy w kiosku 
        tryumfalistyczny przewodnik z 






        końca lat gierkowskich. Historii 
        poświęconych jest parę 
        stroniczek, lwia część to 
        osiągnięcia współczesne - Azoty, 
        Instytuty, "Biowety", 
        Gleboznawstwa, Bazy Noclegowe, 
        Domy Kultury. Na wkładce z 
        kolorowymi zdjęciami wychyla się 
        nieśmiało Pałac i Domek Gotycki, 
        żeby zaraz ustąpić miejsca dwóm 
        hotelom, hali sportowej, 
        bloczkom osiedla, klubom i ulicy 
        Rewolucji Październikowej. Tak 
        nas ten przewodnik zniechęca, że 
        już prawie z obowiązku 
        przelatujemy park, "zaliczamy" 
        Domek Gotycki, Chiński i 
        Świątynię Sybilli, fasady 
        zajętych przez instytucje 
        pałaców Czartoryskich i Maryni, 
        oraz Dziką Promenadę. W 
        "Sybilli" sporo obrazów i trochę 
        pamiątek - wśród nich paleta 
        Matejki, tabakierka Mickiewicza, 
        kałamarz Szopena i uschnięte 
        bukiety z ich pogrzebów. Echem 
        przeszłości pobrzmiewa 
        sienkiewiczowski "Par le fer et 
        par le feu - roman heroique - 
        traduction du Comte Wodziński et 
        de B. Kozakiewicz". I jeszcze 
        wzruszająca, bardzo osobista 
        tablica na remontowanym Domku 
        Gotyckim: "Pamiątka miłego czasu 
        w roku 1821, w którym pierwszy 
        raz widziałam zebrane przy mnie 
        wszystkie dzieci moje: 
        Konstanty, Andrzej, Jan, 
        Władysław, Celina, Jadwiga, 
        Zdzisław, August, Eliza i 
        Stanisław. Oby dni tak 
        szczęśliwe często się z niemi 
        powtarzali". 
          Jednak Kazimierz nad Wisłą 
        jest cudowny. Lepszy, niż 
        przypuszczałam, bo bałam się, że 
        to miejsce - jak wszystkie 
        renomowane i sławne - zawłaszczy 
        ten nieznośny, "nowoczesny" 
        blichtr. Że będzie turystyczny 
        jarmark próżności, twarze z 
        Krakowskiego Przedmieścia, 
        kafejki z "wystrojem", drewniani 
        rycerze, "piastowskie" ławy i 
        wiaty, cały ten okrutny nalot 






        cepeliowsko_peerelowski. 
        Jechałam do tego Kazimierza cała 
        na nie, nastroszona - może 
        również z powodu ubogiego, 
        pokrzywdzonego Janowca. Tu, na 
        miejscu, Kazimierz mnie urzekł, 
        przebaczyłam mu te domy 
        dziennikarza i urbany, tę 
        cyganerię pozowaną trochę na 
        Paryż, a bądącą mieszczańskim 
        odpryskiem bractwa artystów 
        popieranych, te dacze 
        prominenckie i małe snobizmy. 
        Jest wciąż senny, stary, uroczy, 
        zadumany. Narzuca zwolnione 
        tempo, na ryneczku tak samo 
        siedzą miejscowi i przyjezdni, 
        babcie wychylają się z balkonów, 
        wszystko otarte o wielki świat, 
        ale nie robi wrażenia 
        wycwanionego i nachalnego. 
          Stajemy na wielkim, pustym 
        parkingu przed wjazdem do 
        miasta, tuż obok pięknych 
        spichrzów. Nad nami, w kłębku 
        zieleni, ściana zamku, trochę 
        dalej biały cylinder baszty. 
        Idziemy do miasta wśród 
        drewnianych domków. Mijamy jeden 
        podłużny, paskudny twór, zwany 
        tutaj "Batorym", bo rzeczywiście 
        przypomina statek wyrzucony na 
        mieliznę i tkwiący bez sensu 
        wśród normalnej zabudowy. Rynek 
        cudny, z zabytkową studnią, 
        kocimi łbami i kamieniczkami 
        Przybyłów w renowacji. Trochę 
        dalej kamieniczka Celejowska z 
        koronkową attyką, pod nią 
        samochód z otwartym bagażnikiem, 
        w którym gmerają się malutkie, 
        puszyste owczarki, pewnie na 
        sprzedaż. Przy Małym Rynku 
        stary, drewniany dom, rytm arkad 
        i po lewej piękna, smukła 
        sylweta Fary, a po prawej 
        klasztoru. Tam właśnie idziemy, 
        do Matki Boskiej Kazimierskiej. 
          Wejście przez pełne uroku 
        schody, a właściwie spadzisty 
        korytarzyk obudowany ścianami - 
        takie malutkie, polskie Ponte 
        Vecchio - błysk skojarzenia ze 
        świątynią Simachalam na 
        zachodnim wybrzeżu Indii, gdzie 






        również idzie się takimi 
        obudowanymi schodami, gdzie za 
        nogi chwytają żebracy, którzy są 
        tu "na służbie" i wolno im 
        żebrać bezkarnie. Tylko, że tam 
        stopni jest kilkaset, a tu 
        kilkadziesiąt. Trafiamy na 
        krużganki klasztoru, otaczające 
        dziedzińczyk z zabytkową, 
        kołowrotową studnią. Na ścianach 
        wystawa wspomnień z wielkich dni 
        koronacji Obrazu sprzed roku i 
        rocznicy sprzed kilku dni. Są 
        też reprodukcje sławnych 
        Zwiastowań, od niebiańsko 
        spokojnego Fra Angelico, po 
        namiętnego, jakby ogarniętego 
        wieczną burzą El Greca. 
        Zachodzimy do Ojca Gwardiana, a 
        właściwie Kustosza, bo taki 
        tytuł mają przełożeni zakonów, 
        które pełnią straż przy 
        sanktuariach. Wielka 
        serdeczność, gorące powitania i 
        już razem z nim idziemy do 
        kościoła. 
          W rokokowym wnętrzu, w głównym 
        ołtarzu, Zwiastowanie. Będę mu 
        się przypatrywać długo i wracać 
        tu raz po raz, bo obraz jest 
        przepiękny, wciąga coraz 
        potężniej i trudno się z nim 
        rozstawać. Ewa Berberyusz 
        nazwała go Matką Boską 
        Zdziwioną. Maria jest samą 
        prostotą, uległością, dziewiczym 
        zaskoczeniem. Na głowie ma 
        koronę zupełnie inną, niż 
        zwyczajowe czepce_diademy, 
        delikatną, owadzią. Tak jakby 
        kilka złotych ważek zakołowało 
        nad głową i przysiadło na 
        włosach. Ta korona trójwymiarowa 
        i głowa przez to jakby wychyla 
        się z płótna. Szukam odruchowo 
        drugiej - prawda, Jezusa nie ma 
        przecież wśród ludzi, kształtuje 
        się pod sercem Dziewicy_Matki, a 
        Ona jest dopiero u początku 
        historii, która ma na imię 
        zbawienie świata. Teraz Anioł 
        zapowiada Jego przyjście 
        zaskoczonej Dziewczynie, której 
        postać malarz już zaokrąglił 
        tak, jakby była brzemienna. Ten 






        Anioł przedziwny, przykucnięty, 
        trzyma w ręku lilię jak dobytą 
        broń, jest napięty, straszliwie 
        intensywny, skrzydła ma duże, 
        mięsiste, ułożone z drobniutkich 
        piórek, przyrośniętych nie do 
        skóry, ale do pąsowej sukni - 
        jak macki. Z czujnym napięciem 
        anioła i delikatnością Marii 
        kontrastuje górna partia obrazu. 
        Otwiera się na niej niebo 
        świetlistą szczeliną, a wokół 
        niej kłębią się zachwycone, 
        podniecone anioły. Dużo ich, z 
        obłoków wychylają się całe 
        poruszone postaci i pojedyncze 
        główki, nakryte kłębkiem mgły 
        jak chustką. Im się dłużej 
        patrzy, tym więcej się tej 
        opowieści subtelnej i 
        dramatycznej zarazem odkrywa. 
          Oglądamy potem ciemne, pokryte 
        poczerniałym werniksem obrazy 
        świętego Franciszka i świętego 
        Antoniego w bocznych ołtarzach, 
        oraz chór klasztorny za 
        ołtarzem, gdzie modlą się 
        zakonnicy. Wielki krucyfiks na 
        tle polichromii, 
        siedemnastowieczny pulpit do 
        czytania tekstów liturgicznych. 
        Ojciec Szczepan zaprasza nas na 
        obiad. W refektarzu, przy 
        długich stołach, chyba z 
        czterdziestu młodziutkich 
        chłopców w franciszkańskich 
        habitach. To nowicjat z 
        Zakliczyna, przyjechali tu na 
        tygodniowe rekolekcje, które 
        dziś właśnie się zakończyły. Po 
        obiedzie, ukoronowanym z tej 
        okazji lodami, ojciec Szczepan 
        żegna chłopców pełnymi prostoty 
        słowami. Żeby zostali wierni. Z 
        tej grupy, w której on sam 
        kończył nowicjat, pozostało 
        tylko dwóch. Resztę porwał 
        świat, rozniosły ich na 
        wszystkie strony tragiczne 
        wydarzenia. Oby oni przetrwali 
        wszyscy, niech im w tym pomoże 
        ta Najwierniejsza, w delikatnej 
        koronie. I niech ludzie patrzą 
        na nich z odrobiną zdumienia, bo 
        stary zakonnik wydaje się czymś 






        naturalnym, ale myśl, że ktoś 
        młody, na samym progu życia - 
        wyrzekł się go i ofiarował Panu 
        - zadziwia ludzi i skłania ich 
        do zadumy. 
          Młodzi się rozchodzą, a my 
        jeszcze długo mówimy o 
        Kazimierzu, o jego piciu 
        tradycyjnym i tym nowym, 
        przywleczonym przez 
        przyjezdnych. O malarzach 
        tutejszych, o potwornych 
        kosztach remontów, ot, całe 
        wzgórze klasztorne powoli się 
        osuwa i zagraża zabudowie na 
        dole, a za samo obmurowanie 
        małego fragmentu trzeba było 
        zapłacić pół miliona. O dziwnej 
        pielgrzymce z Janowca, która 
        rokrocznie przychodzi tu w dzień 
        Trzech Króli, przedostając się 
        pieszo, sobie tylko znanymi 
        szlakami, przez zamarzniętą 
        Wisłę. I o innych, ważniejszych 
        sprawach rozmawiamy; o wietrze, 
        który powiał po wizycie Papieża, 
        o wspólnych nadziejach, smutkach 
        i obawach. Dostajemy piękne 
        książki, przewodniki i 
        oczywiście reprodukcję Obrazu, w 
        którym Ojciec jest rozkochany i 
        wciąż do niego w rozmowie wraca. 
          Idziemy na chwilę do 
        przyczepy, a wieczorem na 
        koncert organowy do Fary. Fara 
        śliczna, strzelista, jej 
        wyrywanie się ku niebu jeszcze 
        wzmacnia położenie na wzgórzu; 
        wieloma wzgórzami obdarzony jest 
        Kazimierz. Tablice, epitafia, 
        piękne ołtarze - i one, i cała 
        zabudowa miasta świadczą o 
        dostatku i dumie grodu króla 
        Kazimierza oraz jego 
        przesławnego portu, usianego 
        spichlerzami. Skrzywdziła 
        później ten port Wisła, 
        zmieniając koryto. Spichrze 
        uciekły w głąb lądu i trzeba 
        było ręcznie nosić worki ze 
        zbożem; od tego czasu zaczął się 
        powolny upadek.
          Siedzimy w ławkach, wzrok 
        wędruje raz do pysznej kaplicy 
        Królewskiej, raz do wspaniałych 






        organów z 1620 roku - wypukłych, 
        obwieszonych wisiorami z 
        rzeźbionego drewna, 
        przypominających reprezentacyjną 
        budowlę, w której zamknięto 
        instrument. Koncert ładny; gra 
        znany wirtuoz organowy, a śpiewa 
        Camerata z Krakowa. Mają stare 
        instrumenty i stylowe stroje. 
        Sopranistka płowowłosa, krucha 
        jak figurka z porcelany, o 
        jasnym, ptaszęcym głosie. W tym 
        wykonaniu i w tym wnętrzu 
        pięknie brzmią utwory z 
        tabulatury Jana z Lublina, 
        pieśni Wacława z Szamotuł i 
        psalmy Mikołaja Gomółki do słów 
        Kochanowskiego - aż tutaj 
        przyszedł za nami stary bard z 
        Czarnolasu. 
          Noc na zupełnie pustym 
        parkingu - już babcie 
        sprzedające bilety na zamek i 
        Basztę narzekały, że tego roku 
        bardzo mało turystów przyjeżdża. 
        Po raz pierwszy stykam się 
        twarzą w twarz z Wisłą, która 
        płynie tuż obok w betonie 
        umocnień. Nawet w ciemności 
        widzę, że suną nią jakieś 
        zbełtane ochłapy, duże, pieniste 
        strzępy. Wyciągam jeden na 
        brzeg, rozgrzebuję patykiem, 
        świecę latarką. Część brunatna, 
        a część jadowito żółta. Siarka. 
        Może to tylko chwilowe, może 
        akurat otworzono jakieś upusty - 
        myślę.
          Rano parking jeszcze pusty. 
        Idziemy na wczesną mszę do 
        klasztoru, przed Obraz, za 
        którym już się trochę stęskniłam 
        i w którym odkrywam nowe, nie 
        zauważone wczoraj szczegóły. W 
        środku miejscowi, turystów tylko 
        paru. Kazanie bardzo 
        bezpośrednie, niemal gawęda, a 
        dotyczy pięknego tekstu proroka 
        Eliasza ze Starego Testamentu. O 
        burzy, w której nie było Boga, 
        trzęsieniu ziemi i ogniu, w 
        których też Boga nie było, a 
        dopiero kiedy przyszedł podmuch 
        spokojny - był w nim Pan. Ojciec 
        Szczepan mówi, że tak właśnie 






        Bóg przychodzi, w ciszy. Jeszcze 
        sporo tej ciszy na Rynku i 
        uliczkach, kiedy jest ranek i 
        kiedy są puste... 
          Idziemy na śniadanie z domową 
        wędliną, bo na niedawną 
        uroczystość świnkę hodowaną 
        zabili; tu się jest i 
        duszpasterzem, i rolnikiem, i 
        hodowcą. Przede wszystkim jednak 
        strażnikiem kultu. Wręczamy 
        nasze małe pamiątki, żegnamy się 
        serdecznie, może znów, kiedyś...? 
          Zostawiamy przyczepę na 
        parkingu i robimy małą pętlę po 
        okolicy. Przelatujemy Bochotnicę 
        z niewidocznymi już ruinami 
        zameczku, w którym Kazimierz 
        Wielki umieścił podobno swoją 
        Esterkę i potajemnie ją 
        odwiedzał. To przypomnienie 
        wzbudza natychmiast inne. 
        Wczoraj, blisko Rynku, 
        przechodziliśmy koło kina. 
        Usadowiło się - jak zwykle - w 
        starej synagodze. Na niej mała, 
        skromna tablica upamiętniająca 
        trzy tysiące Żydów, obywateli 
        Kazimierza, zamordowanych w 
        czasie ostatniej wojny. A w 
        galerii w kamieniczce 
        Celejowskiej parę małych 
        obrazków przedwojennych malarzy. 
        Kramarze, Trąbki, Święto 
        Namiotów na brzegu Wisły. Tyle 
        tylko zostało po społeczności, 
        która od stuleci wrastała w to 
        miasto i była ważnym składnikiem 
        jego kolorytu i kultury. 
          Zatrzymujemy się na krótko w 
        Wąwolnicy, ksiądz zaprasza na 
        herbatę i rozmowę, ale mamy dziś 
        dzień gęsto utkany, więc tylko 
        idziemy się pokłonić sławnej 
        Matce Boskiej Kębelskiej. 
        Mieszka w renesansowej kaplicy, 
        która pozostała po dawnej 
        świątyni i stoi osobno na 
        dziedzińcu, otaczającym nowy, 
        neogotycki kościół. Statuetka 
        gotycka ze szkoły "Pięknych 
        Madonn" polskich, stoi na 
        półksiężycu w złotej, 
        pofałdowanej szacie. Historia 
        jej gmatwa się w jakichś mrokach 






        i niejasnościach. Jest legenda o 
        najeździe Tatarów, którym nagle 
        ta wzięta gdzieś w jasyr figurka 
        zajaśniała potężnym blaskiem w 
        jukach i zmusiła do panicznej 
        ucieczki. Wiadomo, że długo 
        przebywała w pobliskiej wiosce 
        Kębło, i tam, zwłaszcza w 
        okresie szwedzkiego potopu, 
        słynęła wielkimi cudami, biorąc 
        od Kębła swoje nazwanie. W 1700 
        roku została przeniesiony do 
        Wąwolnicy i tu pozostała, w 
        glorii pielgrzymek, powstających 
        Bractw, starych zapisków o 
        doznanych łaskach i votów 
        srebrnych i koralowych. Złota 
        Księga Łask Matki Boskiej w 
        Wąwolnicy zawiera świadectwa o 
        uzdrowieniach i spełnionych 
        prośbach z czasów najnowszych, 
        powojennych. Tu również, w 
        obrosłym wielką tradycją 
        sanktuarium wąwolnickim, odbyła 
        się koronacja młodszej Madonny 
        Kazimierskiej, bo ciasne uliczki 
        i krużganki franciszkańskiego 
        klasztoru były za ciasne, żeby 
        pomieścić tłumy pielgrzymów. 
          Nałęczów. Czcigodne uzdrowisko 
        z tradycjami. Sławni malarze, 
        wielcy pisarze, znani adwokaci i 
        społecznicy przyjeżdżali tu 
        tłumnie, zwłaszcza na przełomie 
        dziewiętnastego i dwudziestego 
        wieku, żeby leczyć swoje nerwice 
        i wyciszać zbyt szybko bijące 
        serca. Wychodzili z domków ze 
        zdobnymi, drewnianymi werandami 
        do leżakowania, spacerowali po 
        alejach starego parku, 
        popatrywali na Pałac 
        Małachowskich, na Stare Łazienki 
        i staw ze spiętrzonej rzeczki 
        Bystrej, słuchali koncertów 
        dobroczynnych. A ja przebiegam 
        te alejki coraz szybciej i 
        popędzam mojego męża, bo mam 
        jakąś dziwaczną, graniczącą z 
        fobią niechęć do wszelkich 
        sanatoriów i uzdrowisk, do ich 
        rytmu, ich muszli koncertowych i 
        wód, popijanych przez szklaną 
        rurkę. Idziemy tylko do muzeum 
        Bolesława Prusa. Zatrzymuję się 






        przy egzemplarzu_szczotce z 
        drukarni, na którym pisarz 
        odręcznie naniósł poprawki. 
        Zamiast: nieświetny - ma być: 
        osobliwy, zamiast: jak mucha - 
        niby mucha, zamiast: obumarłej - 
        omdlałej. Z takich, pozornie 
        nieważnych przymiotników i 
        przysłówków, rodzi się styl 
        pisarski. 
          Z notatek Prusa o śmierci: 1) 
        Człowiek 50_letni, jeżeli sypiał 
        raz na dobę, przeszło 
        osiemnaście tysięcy razy odczuł, 
        co to jest śmierć = sen twardy. 
        2) Człowiek zamienia materyały 
        co kilka lat, więc znowu doznaje 
        umierania. 3) Świadomość po 
        śmierci może być. 
          Ładnie odmienia się "Lalka" na 
        egzemplarzach przekładów jego 
        najsławniejszej książki: "La 
        Poup~ee", "Ababu", "Papusa", "La 
        Bambola", "Kukła"... Ciekawe 
        jest też świadectwo szkolne 
        Prusa: 
          Najka religii i moralności - 
        celujący
          Polski - celujący
          Matematyka - celujący
          Rosyjski - dostateczny
          Jeografia polityczna - 
        dostateczny
          Do Żeromskiego też idziemy, do 
        jego "Chaty", gdzie wiele 
        napisał i gdzie przywiózł 
        ukochanego syna Adasia, z którym 
        wędrował wcześniej po 
        Konstancinach, Zakopanych i 
        innych miejscach w rozpaczliwej 
        walce z chorobą artystów i 
        biedaków - gruźlicą. Kosiła 
        wtedy na prawo i lewo, a 
        opisywane w tylu ówczesnych 
        książkach pocenia się nocne, 
        wypieki i stany podgorączkowe, 
        były już stygmatem śmierci. Tu 
        też nie dała się pokonać i Adaś 
        leży w ogrodzie za Chatą w 
        nieładnej, pretensjonalnej 
        kaplicy. Muzeum za to, a raczej 
        jeden pokoik wspomnień, 
        urządzony przez żonę i 
        przyjaciół, ma w sobie urok 
        starego lamusa i dotknięcie ręki 






        serdecznej, bliskiej, a nie 
        obcego, gromadzącego zbiory 
        kustosza. Portrety pisarza, 
        pamiętniki, listy, oryginalne 
        biurko, biblioteka i łóżko, a 
        przede wszystkim mnóstwo starych 
        fotografii. Zwiedza akurat 
        muzeum wycieczka całkowicie 
        obojętnych i znudzonych dzieci 
        szkolnych; "pani" kazała im 
        usiąść na ziemi i słuchać 
        komentarza, lecącego z taśmy. 
        Obserwuje dzieci bacznie i co 
        chwila wadaje komendy: nie 
        kręcić się, nie dotykać niczego, 
        nie ziewać, nie szeptać, 
        słuchać, bo to dla was się mówi. 
        Przypomina mi się "Ferdydurke" i 
        skuteczne obrzydzanie wieszcza. 
          Wracamy. A w Kazimierzu wielki 
        piknik, przyjezdny i miejscowy. 
        Parking zatłoczony co do 
        centymetra, same wozy z 
        rejestracją lubelską. Przy 
        samochodach rozstawione 
        foteliki, dzieci leżą na 
        skrawkach trawy, gęsty tłum 
        spaceruje po wale nadwiślańskim. 
        Schodzę nad sam brzeg i w 
        dziennym świetle widzę, że ten 
        tak piękny z daleka, a 
        przerażający z bliska ściek, 
        jest jeszcze gorszy niż 
        przypuszczałam. Zmasowane pręgi 
        żółcizny i brunatności, szoruje 
        to wszystko wraz z szybkim 
        nurtem, kotłuje się i bulgoce 
        małymi bańkami. Trucicielem, 
        sądząc po kolorach jest chyba 
        Tarnobrzeg i nie robi w tym 
        truciu żadnych przerw, upusty 
        ścieków pracują na okrągło. 
        Jacyś państwo przywieźli na 
        dachu samochodu ponton z 
        motorkiem. Spuszczają go na wodę, 
        rusza z fasonem i przecina 
        rzekę, zostawiając po obu 
        stronach pióropusze gęstej, 
        kakaowej cieczy. Wciąż ktoś 
        dojeżdża, albo zmienia na 
        parkingu miejsce; warkot 
        motorów, dławiący smród spalin. 
        Centrum pikniku na Rynku. Ławki, 
        murki i podcienia zajęte przez 
        tłum siedzących, na wszystkich 






        balkonach i w oknach miejscowi, 
        patrzący w dół. Drugie tyle 
        spaceruje tam i z powrotem po 
        Rynku, wokół studni i wzdłuż 
        chodników, gdzie odchodzi 
        sprzedaż malunków, cukrowej 
        waty, koszyków, kogutków, 
        fabrycznej ceramiki i 
        pseudoartystycznych koralików. 
        Ci, którzy chodzą, robią to z 
        widocznym trudem, bo większość 
        jest podpita. Króluje piwo, 
        ciepłe, rozgrzane słońcem piwo - 
        uniwersalny nektar 
        kazimierzowskiej niedzieli. 
        Zwolniło się miejsce na ławce, 
        usiadłam, a obok mnie pięciu 
        młodzianów i dwie dziewczyny, 
        którzy przywieźli plecaki 
        wyładowane piwem, teraz je sączą 
        z butelek, a puste ładują z 
        powrotem na wymianę. Upijają się 
        dosłownie z minuty na minutę. 
        Widzę, jak mętnieją im oczy, a 
        głośne przekomarzanki przechodzą 
        stopniowo w bełkot. Dwa pętaki, 
        najwyżej trzynastoletnie, drą 
        się ochrypłymi głosami. Jeden 
        już ma dość, za chwilę będzie 
        wymiotował, ale drugi wsadza mu 
        butelkę do ręki - coś ty głupi? 
        Pij, jak ci mówię. Więc pije, 
        czkając i wylewając połowę na 
        siebie, piwo spływa po rozdartej 
        koszulce polo z napisem Sunset 
        Boulevard, potem butelka wypada 
        mu i tłucze się, a on siada w 
        kałuży i rozkrwawia sobie rękę. 
        Dwaj milicjanci mijają go z 
        zupełną obojętnością, popatrując 
        pilnie, czy aby ktoś źle nie 
        zaparkował. Dwie samotne 
        dziewczyny, zupełnie groggy, 
        siedzą na chodniku i piją z 
        jednej butelki, obok nich kilka 
        pustych. Z restauracji wytaczają 
        się brodacze, upozowani na 
        cyganerię, obejmują się, zawodzą 
        dyszkantem. Ktoś gra na gitarze, 
        ale palce mu się plączą i 
        zawadzają nie o te struny. Paru 
        starszych, pół_wsiowych, zmierza 
        chwiejnym krokiem w kierunku 
        Fary, a za nimi ciągnie się 
        smuga piwno_kwaśnego zapachu. 






        Było dziś gorąco, mury i 
        kamienie rozgrzane, powietrze 
        stojące, piwo wisi w nim jak 
        niska chmura. Powoli tłumek się 
        przerzedza. Większość idzie do 
        autobusów, tam uwalą się na 
        ziemi i zapadną w pijacką 
        drzemkę. Inni do samochodów. 
        Kramarze zwijają majdan, ładują 
        na wózki koszyki i dzbanuszki. 
        Dzieci jeszcze ssą watę, jeszcze 
        popiukują na glinianych 
        kogutkach, ale coraz senniej. 
        Dwaj malarze odpinają od deski 
        swoje akwarele, wiecznie te same 
        i tak samo malowane motywy: 
        Fara, kamieniczka, studnia. - 
        Wczoraj sprzedałem studnię - 
        mówi jeden - mówię ci, gówniarz 
        może z dwanaście lat, ale taki 
        peweksowy; wyjął cztery patyki, 
        wziął, nawet się nie targował. 
          Już puściej, ludzi gwałtownie 
        ubywa, umykają samochody, słońce 
        się zniża, Wisła toczy swoje 
        żółte strzępy i smary; zrazu 
        cicho, potem coraz donośniej 
        odzywają się dzwony. Kończy się 
        niedziela. Niedziela w 
        Kazimierzu, w Kazimierzu 
        niedziela... 
          Następuje teraz w wędrówce 
        czterodniowa pauza. Spędzamy te 
        dni w domu przyjaciół, w 
        podwarszawskim lasku. Raz tylko, 
        na kilka godzin, przerywamy 
        nasze zachłanne, długie rozmowy, 
        żeby udać się do jednego z 
        najświeższych i 
        najboleśniejszych sanktuariów 
        Polski. Do kościoła świętego 
        Stanisława Kostki na Żoliborzu. 
        Nie byliśmy tu już prawie rok i 
        nie widzieliśmy ukończonego 
        grobu. Leży płasko na murawie 
        ogromny, kamienny krzyż. Kiedy 
        ukląkł tu Ojciec Święty, żeby 
        złożyć pocałunek, w 
        wypolerowanej tafli odbiła się 
        jego twarz w białej piusce. Jest 
        takie zdjęcie, które obiega cały 
        kraj. Nad krzyżem rosną trzy 
        drzewa, a do jednego z nich, 
        wprost do pnia przekreślonego 
        tylko poprzecznym bierwionem, 






        przybity jest Chrystus, 
        spazmatycznie wygięty, z głową 
        pochyloną nisko. Okrąża ten 
        krzyż polski różaniec - duże 
        głazy otoczaki, połączone 
        żelaznym łańcuchem. I kwiaty. 
        Stoją jeden za drugim ogromne 
        dzbany, a w nich już nie 
        bukiety, ale snopy kwiatów. Co 
        chwila ktoś wręcza swoje i 
        porządkowi dokładają je tylko do 
        tych dzbanów. Później ten ktoś 
        staje i patrzy w milczeniu, albo 
        klęka i modli się. Nieprzerwany 
        wąż ludzki, o każdej porze dnia. 
        Potem ktoś wpisuje się do 
        Księgi. Nie wiem, ile ta Księga 
        ma już tomów - ten, który 
        oglądamy, już się kończy, a 
        obejmuje wpisy zaledwie paru 
        ostatnich miesięcy. Słowa żalu, 
        gniewnych wspomnień, ale przede 
        wszystkim modlitwy i prośby o 
        beatyfikację. Pod kioskiem z 
        wydawnictwami i zdjęciami 
        olbrzymia kolejka. Nikt się w 
        niej nie przepycha, ludzie stoją 
        spokojnie godzinę i dłużej, byle 
        stąd zabrać pamiątkę - broszurę, 
        fotografię, modlitwę, tomik 
        wierszy. W samym kościele - już 
        przedtem przepełnionym 
        pamiątkami i symbolami - wciąż 
        ich przybywa. To odwiedzający i 
        pielgrzymi składają swoje dary: 
        świątki, plakietki, wianki, 
        świece, wyhaftowane urywki 
        zapamiętanych kazań, szopki, 
        portrety z ziarenek zboża i 
        maku, fotografie grup, 
        przybywających z całego kraju. W 
        tym kościele i na dziedzińcu, w 
        ich tablicach, inskrypcjach i 
        pomnikach, jest również pamięć 
        innej śmierci - wojennej, 
        okupacyjnej, powstańczej. Tyle 
        bólu, tyle cierpienia, a pomimo 
        nich tyle nadziei. Bo ostatnia 
        śmierć, okrutna i pozornie 
        bezsensowna, pozbierała tamte - 
        i dawne, i najświeższe, ale nie 
        tak głośne, może za szybko 
        zapomniane, przeskoczone w 
        biegu. Zebrała je razem i 
        uniosła ku niebu, jak kielich 






        ofiarny. Nadzieja jest i w tym 
        nieustającym pochodzie ludzkim, 
        i w dzwonie, który po raz 
        pierwszy zabrzmiał na powitanie 
        Papieża, a na którym postać 
        jeźdźca przeszywającego włócznią 
        smoka otoczona jest napisem: 
        "Imię moje Jerzy - Nie daj się 
        zwyciężyć złu - Ale zło dobrem 
        zwyciężaj - Rzym 1221". Przecież 
        te słowa świętego Pawła zostały 
        przypomniane i nabrały nowego 
        znaczenia właśnie tu, w tym 
        kościele. 
          Z tyłu, na dziedzińcu, jest 
        symboliczne wyjście z kanału. 
        Uchylona zasuwa włazu, podparta 
        białoczerwoną chorągiewką, obok 
        leży hełm powstańczy. Stoją przy 
        nim dwie korpulentne pańcie, 
        urodzone już na pewno po wojnie. 
        Jedna mówi: Co to jest? Tu leży 
        hełm - odpowiada druga - więc 
        może jakiś wojskowy wpadł do tej 
        dziury i postawili ostrzeżenie. 
        Ale żeby przy kościele - kręci 
        głową pierwsza - dziury 
        porządnie nie zabezpieczyć... 
          Wracając przejeżdżamy przez 
        największy i najbrzydszy plac 
        Warszawy. A ja go pamiętam 
        sprzed niecałych dwóch miesięcy, 
        z białym ołtarzem, w 
        chorągwiach, z niezmierzonym, 
        klęczącym tłumem. Ten widok 
        pozostanie, przesłoni już na 
        zawsze balaski, kolumienki i 
        tortowe ozdóbki. 
          Na ostatni odcinek trasy 
        wyruszamy rano, piętnastego 
        sierpnia, w dzień Matki Boskiej 
        Zielnej. Przejeżdżamy przez 
        grzybowe laski - poznać to można 
        po samochodach parkujących przy 
        drodze i ludziach z koszykami - 
        coraz mniej "podwarszawskie". 
        Łochów, potem Brok z 
        późnogotyckim kościołem. Już 
        daje o sobie znać Bug i jego 
        "bużyska", leniwe odnogi 
        zarośnięte trzciną, gdzie poluje 
        się na kaczki, które upodobały 
        sobie tą rzekę, jedną z 
        czystszych w kraju. Zbliżamy się 
        do dzisiejszego celu, który już 






        dość dawno został włączony w 
        tegoroczną trasę, bo zjawiła się 
        w nas taka wewnętrzna potrzeba. 
        Narastała od roku, a złożyło się 
        na to kilka przyczyn. Wstrząs po 
        obejrzeniu pełnego, przeszło 
        dziewięciogodzinnego filmu 
        Lanzmanna, lektury Singera, a 
        przede wszystkim artykuł 
        Błońskiego w "Tygodniku 
        Powszechnym" i cała rozpętana po 
        nim dyskusja. Po tylu latach 
        zjawiło się nagle poczucie winy 
        nie_winy, a raczej zaniechania, 
        dziwnej obojętności, z jaką 
        przeszło się kiedyś obok jednego 
        z największych dramatów w 
        dziejach ludzkości. Musiał to 
        być - u niektórych ludzi 
        przynajmniej - jakiś wepchnięty 
        głęboko, zadeptany wątek, który 
        domaga się dalszego ciągu. To 
        dobrze, że przychodzi czas 
        refleksji i zwiększonej 
        wrażliwości sumień. 
        Prowadziliśmy na ten temat 
        długie rozmowy - we dwoje i z 
        przyjaciółmi; rozmowy namiętne, 
        pełne kontrowersji, samooskarżeń 
        i samousprawiedliwień, drążące w 
        głąb. Postanowiliśmy tu 
        przyjechać, z naszym obudzonym 
        niepokojem, odgrzebanym 
        wspomnieniem i spóźnionym 
        hołdem. Do Treblinki. 
          Piękny, sielski, spokojny 
        krajobraz, taki pozornie czysty 
        i pełen niewinności. Nie jest to 
        - jak w Oświęcimiu - starannie 
        przygotowane Muzeum Śmierci, 
        rozbite na buty, okulary, włosy, 
        ubrania, walizki. W niedużym 
        pawilonie, od którego zaczyna 
        się wędrówka, wisi na ścianie 
        parę ogromnych, nadnaturalnie 
        powiększonych zdjęć. Na jednym z 
        nich stary Żyd w modlitewnym 
        stroju. Tak wysiadł z pociągu, 
        który widać w tle. Krótki, 
        zwięzły komentarz, nagrany na 
        taśmę. Jakże mało o tym 
        człowiek wiedział, a może 
        wiedział, ale zapomniał, a może 
        szybko odsunął i już jakby nie 
        wiedział. O tym dworcu_atrapie w 






        nomanslandzie, na którym kończył 
        się świat, jego napisach i 
        drogowskazach do nieistniejących 
        kwater, hoteli, bufetów, 
        lazaretów i łaźni. O buncie 
        więźniów w 1943 roku, w którym 
        zginęło kilkudziesięciu 
        gestapowców i szaulisów, po 
        którym rozpoczęła się 
        natychmiast likwidacja obozu. O 
        tym, że holocaust trwał tu tylko 
        rok i w ciągu tego jednego roku 
        zamordowano przeszło osiemset 
        tysięcy ludzi. O gorączkowym 
        pośpiechu, o zdumiewającej 
        wydajności Przedsiębiorstwa. 
          Odwiedzających jest dziś 
        bardzo mało, a na tym olbrzymim 
        terenie rozsypują się tak, że 
        przez cały czas jesteśmy 
        zupełnie sami. 
          W wysokich trawach zaznaczony 
        ślad torów pociągu. Kiedy się 
        urywa, zaczyna się ostatnia 
        droga. Musiała trwać bardzo 
        krótko, odległość jest 
        stosunkowo nieduża. Przy niej 
        kamienne bloki z nazwami krajów, 
        z których przybywały transporty. 
        I już ogromny plac, na którym 
        kiedyś znajdował się "lazaret", 
        opatrzony znakiem Czerwonego 
        Krzyża. W rzeczywistości były to 
        komory, w których duszono ludzi 
        gazem spalinowym. Pośrodku 
        pomnik_mauzoleum. Chwała jego 
        twórcom za to, że nie pokryli go 
        patetycznymi napisami, 
        realistyczną płaskorzeźbą i nie 
        dodali mu stylizowanych 
        skrzydeł. Ma kształt mastaby, 
        nakrytej wielkim, kamiennym 
        grzybem, wokół las granitowych 
        bloków, ustawionych na sztorc. 
        Małych i dużych, odłupanych 
        nierówno, przypominających z 
        daleka nagrobki żydowskich 
        cmentarzy. Jest ich kilkanaście 
        tysięcy. Na niektórych nazwy 
        miast, z których przywożono tu 
        całe, likwidowane kolejno getta: 
        Ciechanów, Kałuszyn, Garwolin, 
        Małkinia, Węgrów, Siedlce... 
        Większość kamieni zupełnie 
        anonimowa. A dalej jest już 






        tylko cisza, niski las i 
        nasłonecznione ścieżki. Idziemy 
        jedną z nich przeszło dwa 
        kilometry do Treblinki I, gdzie 
        był obóz pracy przymusowej dla 
        Polaków, którym kazano później 
        budować Treblinkę II - Zagładę. 
        Po porannych deszczach wyszło 
        słońce, jest ciepły, prawdziwie 
        letni dzień. Laski rozrzedzają 
        się czasem w polany i łąki, a 
        wszędzie pełno kwiatów, są 
        bardzo kolorowe i duże, 
        widocznie ziemia tu żyzna i 
        soczysta. Idziemy w milczeniu. 
        Myślę o Żydach mojego 
        dzieciństwa. Prawie każdy 
        majątek, dwór, czy zasobny dom w 
        mieście miał swoich własnych, 
        zaprzyjaźnionych Żydów. Po tylu 
        latach całkowitej niepamięci, 
        przypominam ich sobie nagle. 
        Figa, z pomarszczoną twarzą, w 
        peruce. Brała "w komis" sztuki 
        materiałów ze sklepów 
        tekstylnych i oferowała je 
        prywatnym klientom, których gust 
        znała, zarabiając po kilka 
        groszy na metrze. Salusia, z 
        burzą rudych włosów i 
        przezroczystą, pokrytą piegami 
        cerą, która przychodziła robić 
        drobne reperacje i łapać oczka w 
        pończochach. Miała strasznie 
        pokłute, pozalepiane małymi 
        plasterkami palce i coraz 
        silniejsze okulary, bo szybko 
        psuł jej się wzrok. Felczer 
        Alberg, który robił zastrzyki i 
        kiedyś nieśmiało spytał Mamę, 
        czy nie mogłaby mu powiedzieć, 
        gdzie jest w człowieku szóstka 
        (chodziło mu o trzustkę), bo on 
        się już dawno uczył i zapomniał. 
        Pani Wysoka, w której sklepie 
        była najlepsza czekolada i 
        importowane owoce. Wesoły i 
        rubaszny Jochel Czarnabroda, 
        właściciel składu z węglem. 
        Zelmanek, domokrążny 
        antykwariusz. Mówił bardzo 
        szybko, miał małą bródkę w szpic 
        i potrafił czzasem przynieść coś 
        naprawdę cennego. Kiedy 
        przychodzili, częstowało ich się 






        herbatą z domowym ciastem przy 
        wielkim kuchennym stole, a 
        Zelmanek był nawet wpuszczany 
        "na pokoje", bo znał się na 
        sztuce i Ojciec lubił z nim 
        rozmawiać o swoich zbiorach. Ten 
        Zelmanek powiedział kiedyś Ojcu 
        coś, co w jego mniemaniu było 
        wyrazem najwyższego uznania: 
        Wielmożny pan to jest taki 
        porządny i taki bardzo mądry 
        człowiek, że powinien by być 
        Żydem. Ja też wpadałam do 
        kuchni, zwłaszcza kiedy 
        przychodziła Figa, bo podobały 
        mi się materiały, które 
        rozwijała jednym ruchem cmokając 
        z zachwytu i jej peruka, którą 
        zsuwała jak czapkę, żeby 
        podrapać się w siwą głowę. Aj - 
        mówili - co to za dziecko - i 
        nazywali mnie "laleczkies". 
          Moi Rodzice, po wyrzuceniu ich 
        przez Niemców, spędzili całą 
        okupację w niedużym mieście, 
        przeprowadzając się wciąż do 
        różnych wynajętych domków, lub 
        pojedynczych pokoi. W jednym z 
        nich stali przy oknie, kiedy 
        likwidowano getto. Środkiem 
        ulicy szedł zbity tłum 
        wynędzniałych cieni, w brudnych 
        ubraniach z naszytą gwiazdą. 
        Wlekli jakieś małe tobołki, 
        patrzyli pod nogi, bo nie mieli 
        już sił, żeby unieść głowy. 
        Czasem jednak je podnosili, 
        wzrok ich wędrował i wtedy 
        kłaniali się mojemu Ojcu. 
        Poważnie, z wielkim szacunkiem i 
        z jakimś rozpaczliwym spokojem. 
        Mężczyźni zdejmowali podarte 
        czapki, kobiety pochylały się i 
        przykładały rękę do piersi. 
        Ojciec pozdrawiał ich uniesioną 
        dłonią, która drżała coraz 
        mocniej i płakał. Mama 
        opowiadała mi to zaraz po wojnie 
        i bacznie patrzyła, jak to 
        przyjmę. A ja byłam tak 
        pochłonięta setkami innych 
        spraw, że nie miałam czasu, żeby 
        się nad tym zastanowić i wpadło 
        to we mnie jak kamyk w studnię. 
        Teraz wypłynęło. Widzę ich, jak 






        idą: Figę, Salusię, Zelmanka, 
        jak się kłaniają, pochylają 
        głowy. Nie ma nikogo z nich i 
        nie ma nawet ich grobów, zsunęli 
        się w czarną dziurę, jak 
        kukiełki w szopce. Mojego Ojca 
        też już nie ma. Umarł w wiele 
        lat później, w spokojnym domu, z 
        którego okien widać było 
        Giewont, ale Mama mówiła, że 
        nigdy nie mógł zapomnieć o 
        tamtym dniu i wciąż do niego 
        wracał. Może to i Jemu 
        zawdzięczam moją, odradzającą 
        się pamięć? Mijamy żwirownię, 
        teren niewolniczej pracy 
        Polaków. Ogromne, wyżłobione 
        niecki, porośnięte teraz 
        puszystą trawą. Jeszcze kilka 
        zwartych kęp lasu, 
        porozdzielanych łąkami i 
        dochodzimy do ściany straceń, 
        gdzie rozstrzeliwano więźniów. 
        Jest tu kilkanaście mogiłek z 
        krzyżami, na jednym fotografia 
        dziewczynki z warkoczem i napis: 
        urodzona w 1930, zginęła tu w 
        1944, rozstrzelano ją więc kiedy 
        miała czternaście lat. Wśród 
        krzyżów kilka takich jak tam, 
        przy Mauzoleum, bloczków 
        granitu. A więc leżą tu razem. 
        Skręcamy teraz w bok. Strzałka 
        wskazuje miejsce, gdzie stały 
        baraki obozu karnego. Starsza 
        kobieta w chustce, którą 
        widzieliśmy przedtem wysiadającą 
        z jedynego autokaru, macha ręką 
        i mówi: Tam nie ma co iść, 
        zwykła polanka, tylko kamieniami 
        poznaczone gdzie stali baraki, w 
        których były te niewolniki. 
        Nicht rentabel - jak mawiali 
        nasi znajomi Niemcy, po 
        zwiedzeniu miasta, gdzie nie 
        było zabytków z trzema 
        gwiazdkami. Idziemy na polankę, 
        wracamy. Zbieram po drodze 
        kwiaty, których tu pełno - 
        jędrne rumianki, delikatne 
        dzwonki, różowe, mocno pachnące 
        koniczyny. Robię z nich bukiet, 
        zaniosę go dziś do kościoła, w 
        którym będzie sierpniowe 
        święcenie ziół. Czy wielu z nas 






        modliło się za swoich 
        przyjaciół_Żydów, kiedy wpychano 
        ich do pociągów, albo kiedy 
        wyskakiwali z okien płonących 
        domów o parę ulic dalej? To nie 
        narażało rodziny, ani nie 
        groziło żadnym ryzykiem. Czy 
        wielu z nas chociaż się modliło? 
        Nie wiem i nie powinnam może 
        stawiać takich pytań; mogę mówić 
        tylko za siebie. Ja chyba się 
        nie modliłam. Jakoś mi to nie 
        przychodziło do głowy. 
          Kościół, w którym odbywa się 
        msza i święcenie ziół, 
        znajdujemy w Zuzeli wczesnym 
        wieczorem. Nazwa brzmi znajomo, 
        dopiero w kilka godzin później 
        przypominamy sobie, że tu 
        przecież urodził się kardynał 
        Wyszyński. Kościół zdumiewająco 
        duży jak na tę wioskę, wokół 
        niego mnóstwo samochodów, parę 
        traktorów i furmanek. Na dwóch 
        wypucowanych samochodach, całych 
        w kwiatach i we wstążkach, 
        siedzą na masce laleczki w 
        ślubnych strojach. W kościele, 
        przy klęcznikach, dwie pary 
        nowożeńców, a dalej mnóstwo 
        gości weselnych w białych 
        koszulach i półbutach jak 
        lusterka. Ksiądz zwraca się do 
        młodych i życzy im nie 
        pieniędzy, nawet nie zdrowia, 
        ale miłości aż do końca, bo to 
        ona w trudnych chwilach 
        podtrzymuje, nawet jak pieniędzy 
        braknie, a zdrowie zawodzi. 
        Podwójna przysięga małżeńska i 
        śpiewy głośne, mocne. Na końcu 
        błogosławieństwo zboża, owoców 
        tej ziemi i ziół. Unoszę w górę 
        mój bukiet i modlę się tak 
        żarliwie, jakbym chciała 
        nadrobić tamte wszystkie lata. 
        Wiem od Singera, że powinno się 
        odmawiać kadisz, ale myślę, że 
        Stwórca, który jest jeden, 
        przyjmie każdą modlitwę, byle 
        była szczera. Ruszamy, 
        przeciskamy się wśród pojazdów. 
        Nur. Znów przed kościołem 
        samochód weselny i wiele innych 
        na drodze; widać to Święto jest 






        szczęśliwe dla nowożeńców i na 
        nie celują ze ślubami. A my, 
        chociaż zwykle dużo rozmawiamy 
        jadąc, nie mówimy dziś nic, bo 
        ten dzień nadaje się do 
        milczenia. 
          Zatrzymujemy się w lasku przy 
        wsi Tymianki. Niemal identyczny 
        jak ten sprzed dwóch lat, przy 
        Wierchlisiu. Te same niskie, 
        zdrowe sosenki, piaszczysta 
        gleba, tak samo skręca droga 
        boczna w las, a we wsi, po 
        drugiej stronie szosy, 
        naszczekują się psy - d~eja vu - 
        czas na chwilę gubi swoją 
        wieczną pogoń. Szykujemy 
        kolację, a tu do wsi zaczynają 
        skręcać wozy weselne, głównie 
        małe Fiaciki, ale jest i parę 
        Polonezów. Liczymy. Trzydzieści, 
        trzydzieści pięć - krótka 
        przerwa i znów sznurek; w sumie 
        prawie sześćdziesiąt. Obawiamy 
        się nawet, że będzie balowanie i 
        odwiedziny pijaków, ale wesele 
        odbywa się gdzieś w głębi wsi i 
        w nocy dochodzi tylko czasem 
        jakieś kręte, pozawijane 
        muzykowanie z przewagą harmonii. 
          Rano przelotne, gwałtowne 
        deszcze. Przechodzi obok 
        gospodarz z krowami, pozdrawiam 
        go, odpowiada chętnie - Oj, 
        wesele było ogromne - mówi - 
        taksówki jedna za drugą (tu 
        każdy samochód nazywają 
        taksówką) - dlatego człowiek 
        zaspał i tak późno krowy 
        wygania, trzeba było tam zajść, 
        bo przecież sąsiad... 
          Nastawiamy mszę radiową, 
        odprawia ją Ojciec Salij, zaczyna 
        mówić o sile wiary kobiety 
        kananejskiej, a tu pukanie. 
        Wrócił ten chłopek, krowy 
        zostawił na pastwisku i 
        przyszedł pogadać. Obejrzał 
        wnętrze przyczepy, podobało mu 
        się i, jak zwykle, gadka o 
        żniwach. Dobre w tym roku, ale 
        teraz trzeba byle godzinę łapać 
        między deszczami i zwozić po 
        jednej furce, po dwie. Później 
        sytuacja ogólna. Łomżyńskie 






        bardzo biedne, dawniej, jak 
        wchodziło do województwa 
        warszawskiego, było lepiej. 
        Przez tę zmianę tylko namnożyli 
        urzędników, a kraj zubożyli, 
        niczego teraz dostać nie można, 
        ani nawozów, ani węgla, po 
        każde, za przeproszeniem, gówno, 
        jeździ się dziesiątki kilometrów 
        i przemysłu żadnego nie ma, 
        gdzie by się przy robocie 
        zaczepił. Mówimy, że może w 
        sumie na tym wygrają, bo lasy i 
        powietrze lepsze, Bug nie 
        zatruty, więc ich dzieci będą 
        zdrowsze - no, tak - drapie się 
        w głowę - ale zarobić nie ma 
        gdzie. Ludzie nawet mówili, żeby 
        protestować, ale jak? Mleka nie 
        odstawisz, to wylejesz i 
        stracisz, a oni się tym nie 
        przejmą. Teraz jest pomysł, żeby 
        politycznie i żeby zebrania 
        wszystkie bojkotować. Tylko, że 
        z zebrań i tak nie ma pożytku, 
        więc nikomu to nie przeszkodzi. 
        Najgorsze, że zaufania nie ma, 
        niby to człowiek siedzi na 
        swoim, ale kto wie, jak długo 
        tak będzie, pewności nie ma i 
        wiary już nie ma. A chłopaki już 
        żon nie mogą znaleźć, bo rodzice 
        na gospodarce zostawiali syna, a 
        córki pchali do miasta. One już 
        wracać nie chcą i w Tymiankach 
        kilkunastu kawalerów rozgląda 
        się, a lata im lecą. Poczekaj - 
        mówi takiemu ojciec - jeszcze 
        parę lat, a nie tylko nasze 
        powracają, ale i z Warszawy będą 
        przyjeżdżać. On czeka, 
        gospodarkę ma, traktor nawet 
        kupił, a one jakoś nie 
        przyjeżdżają... Jeszcze by tak 
        mówił długo, ale czas i nas 
        popędza, przepraszamy go i 
        ruszamy. 
          Przejeżdżamy przez 
        Ciechanowiec. Strzałka wskazuje 
        boczny trakt, pod nią napis: do 
        Muzeum Rolniczego. Darujemy 
        sobie - mówi mój mąż. A ja: Może 
        skręćmy? Zajrzymy tylko. 
        Skręcamy więc i robi się z tego 
        bogaty, bardzo ciekawy dzień. 






          Muzeum mieści się w pałacu 
        Starzeńskich, spalonym i 
        całkowicie zniszczonym w czasie 
        ostatniej wojny, a potem - 
        dzięki uporowi mieszkańców 
        miasteczka - ładnie odbudowanym. 
        Rzadkie zjawisko: nie odcięto 
        się od tradycji dawnych 
        właścicieli. W paradnej sali 
        pałacowej wiszą wielkie portrety 
        Starzeńskich i ich syna, w 
        innych pokojach hrabiowie 
        Ciecierscy i starannie 
        odtworzona historia ich 
        poprzedników, Ossolińskich i 
        Kiszków. To potomkowie 
        Ciecierskich ofiarowali 
        ciechanowieckiemu muzeum 
        bezcenny zbiór dokumentów 
        rodowych, rękopisów i 
        przyczynków historycznych, 
        które stały się trzonem 
        tutejszej Biblioteki. 
          Pełna nazwa obiektu brzmi: 
        Muzeum Rolnicze im. Krzysztofa 
        Kluka. Krzysztof Kluk, sławny 
        osiemnastowieczny przyrodnik 
        polski, był dziekanem drohickim 
        i proboszczem w Ciechanowcu. 
        Dziwne trochę, by osoba 
        duchowna patronowała państwowej 
        placówce, więc w nazwie 
        pominięto to małe: ks. W 
        przewodnikach jednak opisano 
        dokładnie i z szacunkiem, kim 
        był. Tych przewodników mnóstwo: 
        duże opracowania opatrzone 
        zdjęciami i wersje skrócone, 
        zestawy kolorowych pocztówek i 
        przezroczy, nawet exlibris z 
        profilem księdza proboszcza. 
        Zupełnie jak nie u nas. 
        Oprowadza ładna, młoda 
        studentka, która przyjeżdża tu 
        na wakacje i pracuje w 
        charakterze przewodnika. 
        Skończyła właśnie turę z 
        wycieczką autokarową, która 
        snuła się bez przekonania i 
        nudziła programowo jak większość 
        wycieczek. Widząc nasze 
        zainteresowanie dziewczyna 
        zapala się i bierze nas w obchód 
        oddzielny. Mało tego, na jednym 
        odcinku przyłącza się bileterka, 






        na innym sprzątaczka, 
        dopowiadają swoje komentarze, 
        widać wyraźnie, że żyją sprawami 
        Muzeum, że to miejsce jest ich. 
        Niezwykłe. 
          Muzeum zostało otwarte w roku 
        1963, a było to ukoronowanie 
        wieloletnich wysiłków, kołatań i 
        prywatnego gromadzenia zbiorów 
        przez Towarzystwo Przyjaciół 
        Ciechanowca, złożone z 
        miejscowych i z dawnych 
        mieszkańców, których los 
        rozniósł po kraju. Muzeum to nie 
        tylko pałac, ale ogromny 
        kompleks przystosowanych do 
        celów muzealnych starych 
        budynków podworskich. Jest 
        powozownia z pysznym zbiorem 
        wasągów, wolantów, wozów 
        drabiniastych i bryczek. Jest, 
        odkupiony od ostatniego 
        właściciela, młyn wodny z 
        historią polskiego młynarstwa. 
        Jest pasieka, która opowiada o 
        rozwoju pszczelarstwa. Jest 
        skansen budownictwa wiejskiego, 
        ekspozycja maszyn rolniczych i 
        jeden z najbogatszych, jakie 
        widziałam, zbiór narzędzi 
        rolniczych i wiejskiego 
        rzemiosła. Jest cudny ogródek 
        zielarski, oparty na 
        "Dykcyonarzu roślinnym" Księdza 
        Kluka, gdzie przy nazwie choroby 
        - "mocz gorący", "niemoc 
        padająca", "złe dziąsła" czy 
        "choroba francuska" - rośnie 
        zdobyta gdzieś z trudem i 
        pielęgnowana roślina, lub krzew 
        leczniczy. Niektóre ekspozycje 
        zadziwiają bogactwem 
        zainteresowań i samym 
        postawieniem problemu. Taka na 
        przykład: Historia podkowy i 
        sandałów dla koni, Sprawa 
        szacunku dla chleba, Wiejskie 
        umowy przedślubne, Mentalność 
        drobnomieszczańska i wiejska... 
        W jednym z zakątków parku widzę 
        ze zdziwieniem grupę nagrobków z 
        hebrajskimi napisami, taki 
        mini_kirkut. To ciekawy fragment 
        tutejszych zmagań - mówi 
        studentka. Okazuje się, że 






        Niemcy zlikwidowali w czasie 
        wojny tutejszy żydowski 
        cmentarz, używając nagrobków do 
        konstrukcji dróg. Dyrektorowi 
        udało się odzyskać część z nich 
        i stworzyć na terenie parku taki 
        kącik pamięci. A że była akurat 
        Wojna Sześciodniowa, uznano to 
        za prowokację i zaczęły się 
        wielkie przykrości. Dyrektor 
        jednak uparł się, obronił swoje 
        stanowisko i w rezultacie nie 
        zdjęto ani jego, ani kamieni. 
        Najciekawszym może obiektem jest 
        jedyne w Polsce Muzeum 
        Weterynarii. Patronuje mu 
        Chiron, szlachetny centaur, 
        lekarz ludzi i zwierząt - symbol 
        weterynarii. Pierwsza sala 
        dużego budynku poświęcona jest 
        najwcześniejszym praktykom, w 
        których dominuje magia. Więc 
        leczenie kolki u konia przez 
        trzy plunięcia mu w oczy, 
        odczynianie pomyjami i zaklęcia: 
        "Złe przyroczysko, idź na psa 
        nie na konia". Więc stare 
        relacje z procesów czarownic w 
        Kaliszu; złe zaklęcie 
        odbierające mleko krowom: "Nie 
        bierze się wodo, ale ja bierze 
        cie śmietano ze wszystkich 
        granic, od wszystkich zwierząt" 
        i dobre zaklęcie zapobiegawcze: 
        "Czarownice i czarownięta nie 
        odymujcie mojego trojga pożytku, 
        bo wam tak będzie śmierdziało i 
        brzydło, jako ta gorczyca z 
        inszymi rzeczy zmieszana". Więc 
        zamawianie kreczycy, czyli 
        nosacizny: "W tymto koniu są 
        siedm krczyc, od siedmi szesc, 
        od szeszćci pięcz, od piączi 
        cztyrzi, od cztyrzech trzi, od 
        trzech dwie, ode dwu ieden, do 
        iedney potem nicz, w ymie oycza 
        y sina y ducha swietego - po 
        trzy krocz ranu". A potem 
        ciekawostki, jak skrzynie do 
        okadzania siarką zarobaczonych 
        koni, zbiór starych monet 
        wydobytych z przewodów 
        pokarmowych zwierząt rzeźnych 
        (jest wśród nich moneta z 1862 
        roku), portrety psich piękności, 






        wykonane przez ich miłośnika, 
        weterynarza z Chełma. Wreszcie 
        czasy najnowsze - bogata 
        literatura, narzędzia 
        chirurgiczne, katetery, 
        strzykawki, rozwój farmakologii. 
          Całe muzeum nie zastygło w raz 
        stworzonym kształcie, ale ciągle 
        rozrasta się; wyraźnie żyje. 
        Jest tu też coś, co może nie 
        było zamierzone przez 
        organizatorów, ale dociera 
        poprzez inskrypcje, cytaty i 
        nazwy samych eksponatów - 
        wzruszające piękno języka, 
        ocalanie staropolszczyzny. Te 
        wszystkie kluczki do siana, 
        rezginie, sieci drygawice, 
        ligawki, sadze na ryby, 
        miodarki, rojnice, cierlice do 
        lnu, motowidła, nicielnice, 
        snowadła, potaki, przebijaki, 
        nacinaki, ośnice, naczółki, 
        dachowe opoły, polne wygony; - 
        wstają słowa zapomniane, o 
        wdzięcznym brzmieniu, o 
        pogubionych znaczeniach. 
        Przykrył je klej żargonu z 
        różnych zebrań, gazet, 
        okólników, pokaleczył naszą mowę 
        i zniekształcił. Jaka to radość, 
        kiedy wydobywa się nieśmiało, 
        zaskakuje swoją celnością i 
        oryginalnością, niosąc ze sobą 
        całą bogatą tradycję i ciężar 
        czasu, który ją kształtował. 
        Można się w takich fragmentach 
        nagle odnalezionej mowy 
        odświeżyć, jak w małych, 
        czystych źródełkach. 
          Spędzamy tu sporo godzin, a 
        potem, wędrując po uliczkach 
        Ciechanowca, zaglądając do 
        cerkwi i barokowego kościoła - 
        na którego dziedziniec 
        przeniesiono z placu miejskiego, 
        ufundowany przez hrabiego 
        Ciecierskiego pomnik Krzysztofa 
        Kluka - rozmawiamy. Że można i 
        tak. Że można z tej naszej 
        szarej, obezwładniającej 
        niemożności wydźwignąć się, 
        zapalić ludzi, pobudzić ich 
        wyobraźnię i zrobić coś z 
        sensem. W ten sposób jedno małe 






        miasto nabiera soczystego koloru 
        i wyodrębnia się trwale z mapy. 
          Noc spędzamy w obejściu miłego 
        nadleśniczego, też 
        ciechanowiczanina, który 
        opowiada nam o ludziach 
        tutejszych, o wspaniałym, 
        dobiegającym już osiemdziesiątki 
        Pawle Olszewskim, który nie 
        tylko ofiarnie leczył ludzi z 
        całego rozległego terenu, ale 
        walczył o szkołę 
        ogólnokształcącą, sam do niej 
        fundował ławki, był inicjatorem 
        powstania muzeum i najgorliwszym 
        zbieraczem eksponatów. O innych 
        lekarzach, o rolnikach, o 
        nauczycielach wiejskich. Deszcz 
        pada i ziąb okrutny, ale jakoś 
        go nie czujemy i kładziemy się 
        spać w dobrym nastroju. To był 
        optymistyczny dzień. 
          Rano, przez Perlejewo, gdzie 
        wileński malarz Michałowski 
        wymalował na ścianach dwunastu 
        apostołów z chłopskimi twarzami, 
        piastowskimi grzywkami i w 
        sukmanach - jedziemy do wioski 
        Ostrożany. W drewnianym, 
        osiemnastowiecznym kościółku, 
        który powstał na miejscu dwóch 
        wcześniejszych i zniszczonych 
        świątyń - znajduje się Cudowny 
        Wizerunek Matki Boskiej 
        Ostrożańskiej. Bardzo stary i z 
        dawien dawna otoczony kultem, 
        wsławiony obroną wsi przed 
        zarazą, obwieszany 
        "szczerozłotymi nóżkami" i 
        sercami w podzięce za 
        uzdrowienia, obdarowywany przez 
        stolników, cześników, 
        koniuszych, starostów i prosty 
        lud wiejski, sławiony w 
        miejscowych pieśniach. Ten 
        wizerunek, którego strażnicy i 
        proboszcze byli - dziwnym trafem 
        - niemal wszyscy karani 
        grzywnami, aresztami i zsyłkami 
        na Sybir "za nieprawomyślność i 
        nietolerancję dla wszystkiego, 
        co rosyjskie" - otrzymał korony 
        papieskie bardzo niedawno. Stało 
        się to w Częstochowie, w czasie 
        trzeciej pielgrzymki Jana Pawła 






        II, a sama koronacja odbyła się 
        już na miejscu. Oglądamy ją na 
        plebanii w towarzystwie 
        gospodarza, z prawie 
        dwugodzinnej videokasety. Za 
        oknem te same lasy, łąki i 
        drogi, które na ekranie ożywają 
        przejazdami wiejskiej banderii w 
        strojach ludowych i ułańskich, 
        procesjami, sztandarami, 
        fioletami biskupów, 
        nieprzebranym tłumem i ogromnym 
        śpiewem. Ksiądz proboszcz patrzy 
        na to jak urzeczony, przeżywając 
        któryś już raz z rzędu, a jego 
        gospodyni z białoruskiej wioski, 
        która przynosi najpierw herbatę 
        z ciastem, potem jakieś wędliny, 
        wreszcie zupę i pełny obiad - 
        przysiada co chwila na brzeżku 
        kanapy i dopowiada swoje 
        komentarze. Że tędy jechała 
        banderia, tu był ołtarz, a w tym 
        momencie, podczas kazania 
        Księdza Prymasa, lunął nagły 
        deszcz, a przy ostatnim zdaniu 
        znów wyjrzało słońce i że to 
        może być znak. Jaki? - pytam. No 
        - mówi ksiądz - tu u nas na wsi, 
        deszcz to znak urodzaju, a może 
        i oczyszczenia...? Mówimy o 
        łaskach dawnych i nowych, ot, 
        niedawno, robotnik rękę już miał 
        w betoniarce, zdołał tylko 
        krzyknąć: Matko Ostrożańska 
        ratuj! i stracił przytomność, a 
        kiedy się ocknął, rękę miał 
        całą, bo ludzie w ostatniej 
        sekundzie zdołali wyłączyć 
        maszynę. I o księdzu Auderze, 
        Łotyszu z urodzenia, a Polaku z 
        wyboru, co będąc tu proboszczem 
        w czasie ostatniej wojny, 
        siedemnastu ludzi uratował od 
        rozstrzelania przez Niemców i 
        był wielkim strażnikiem kultu. I 
        o księdzu Profesorze z 
        Drohiczyna, którego głos słyszę 
        i widzę twarz na ekranie, bo 
        prowadzi i relacjonuje całą 
        uroczystość koronacyjną. O, jego 
        powinniście odszukać i 
        porozmawiać - mówi ksiądz - to 
        niezwykły człowiek, życie 
        spędził albo w archiwum, albo na 






        rozmowach z ludźmi i zna tę 
        ziemię i jej sprawy, jak nikt. 
          Idziemy teraz do kościoła ze 
        starymi obrazami i piękną, 
        osiemnastowieczną amboną w 
        kształcie łodzi Piotrowej, 
        wyrzeźbioną z jednego pnia 
        drzewa. Podnosi się zasłona - a 
        jest to moment, któremu tu 
        zawsze towarzyszy wielkie 
        wzruszenie ludzi, którzy na 
        klęczkach odmawiają specjalną, 
        starą modlitwę - i patrzymy w 
        twarz Matki Boskiej 
        Ostrożańskiej. 
          Piękna. Tak piękna, że na 
        zawsze zapadnie w pamięć i to 
        wspomnienie będzie wracać często 
        już później, już z oddali, w 
        najbardziej nieoczekiwanych 
        momentach. Ogromne, zadumane 
        oczy i półuśmiech, w którym jest 
        i łagodność, i jakiś żal, i 
        bezbrzeżna wyrozumiałość dla 
        ludzkich spraw w dole. Twarze 
        Jej i Dzieciątka pociągłe, 
        subtelne, trochę wschodnie, 
        pastelowe, z seledynowosrebrnym 
        refleksem. Sukienka też srebrna, 
        jednolita, nie widać rąk, tylko 
        srebrne rękawice. Ta sukienka 
        już w 1650 roku zastąpiła 
        wcześniejszą, drewnianą, którą 
        obejrzymy później w osobnym 
        pomieszczeniu (jakże więc stary 
        jest ten obraz!) - ona też ma 
        rękawice zamiast rąk. W końcu 
        wyjaśnia się tajemnica tego 
        wszechogarniającego pancerza. 
        Oryginalny obraz ma tylko głowy 
        na smukłych szyjach i dwa 
        anioły, trzymające w górze 
        malowaną koronę - niżej nie ma 
        już nic - ani szaty, ani torsu, 
        ani rąk, tylko nagie, 
        pociemniałe ze starości drewno. 
        Teraz Madonna Ostrożańska jest 
        chyba najpiękniejsza, otulona 
        tym drewnem jak habitem, albo 
        brązowym burnusem pustynnym. Jak 
        najpiękniejsza dziewczyna z 
        Kasby, jaką spotkać czasem można 
        wieczorem, na uliczkach małych, 
        bliskowschodnich miast. Szkoda, 
        że nie może być właśnie taka, 






        kiedy te Głowy wychylają się z 
        brunatnego cienia, niby dwa 
        egzotyczne kwiaty. Ale tradycja 
        i ludzkie przyzwyczajenie mają 
        swoje prawa - mówi ksiądz - nie 
        odważyłbym się usunąć sukienki, 
        bo parafianie, którzy znają 
        każdą fałdkę szaty i gwiazdę w 
        koronie, zaraz by powiedzieli, 
        że Ona już nie ich. 
          Ruszamy do Drohiczyna. 
        Zaskoczenie, że taki maleńki, 
        niewiele ponad trzy tysiące 
        mieszkańców, a to przecież 
        stolica diecezji. Zatrzymujemy 
        się pod klasztorem, na wysokim 
        jak wieża brzegu Bugu. Widok ze 
        stromej, ukwieconej skarpy z 
        małą ławeczką do kontemplacji - 
        olśniewający. Senna, leniwa 
        rzeka w posrebrzanych zakolach i 
        półksiężycach, a krajobraz za 
        nią wielki, zielony, dziwiczy, 
        bez zabudowań, bez jednego 
        komina czy bloku; inny kraj. 
          Pytamy o księdza Profesora, 
        którego znamy już z taśmy video. 
        Odszukuje go kleryk z 
        przylegającego do klasztoru 
        seminarium. Oczywiście w 
        archiwum. Zjawia się serdeczny, 
        ujmujący prostotą i od razu jest 
        tak, jakbyśmy się znali od lat. 
        Zaprasza nas do siebie. Mieszka 
        w książkach. Ogromny pokój, 
        zabudowany ze wszystkich stron 
        regałami, nawet nad oknami wiszą 
        jak baldachimy rzędy opasłych 
        tomów. On sam też jest książką; 
        wielki erudyta, badacz tej ziemi 
        i jej historii, znawca każdego 
        zabytku, każdego obrazu i 
        archiwalnego dokumentu. Pijemy 
        herbatę, ksiądz Profesor 
        rozjaśnia się, kiedy wspominamy 
        o naszym pierwszym z nim 
        "spotkaniu". Ach, tak - 
        Ostrożany, to jeden z 
        najpiękniejszych wizerunków 
        Marii Panny, jakie zna... Jest 
        autorem obszernej, ładnie 
        wydanej monografii o tym 
        obrazie. Idziemy do katedry. 
        Jest tuż, o parę kroków, bo 
        klasztor, seminarium i 






        prokatedra tworzą jeden zwarty 
        zespół o wielkiej urodzie. 
        Wchodzimy do barokowej świątyni 
        i uderza nas czystość linii, ale 
        i ubóstwo jej wnętrza. Na 
        gładkich, białych ścianach tylko 
        parę starych obrazów - święty 
        Kazimierz królewicz z zarysem 
        Wilna w tle, apostoł Tadeusz 
        Juda, Zwiastowanie. Przepiękny, 
        drewniany krucyfiks z 
        Chrystusem, którego ogromna, 
        nieproporcjonalna głowa jeszcze 
        jest tutaj, jeszcze w agoniii i 
        męce, ale już spływa na nią 
        uspokojenie i światło. 
        Genialność artysty polega na 
        uchwyceniu momentu przejścia, to 
        jest ostatnia sekunda, po której 
        ta głowa opadnie - mówi ksiądz 
        Profesor, potem siada w ławce, 
        wskazuje nam miejsca obok i 
        zaczyna cichym głosem: Żeby 
        zrozumieć Drohiczyn... 
          Ten moment i te słowa wracały 
        do mnie później wielokrotnie. 
        Żeby zrozumieć Drohiczyn... 
        Meandry jego upadków i wzlotów, 
        zmienność historii, jego tragizm 
        i wierność. Już w szóstym wieku 
        po Chrystusie istnieć tu miało 
        zwarte osadnictwo. Stary, 
        zmieniający koryto Bug, wymywa 
        wciąż z ziemi jego ślady. Monety 
        arabskie i perskie, znaczące 
        szlak handlowy, "skarb kupca" 
        wydobyty u podnóża zamku, zbiór 
        kilku tysięcy ołowianych 
        pieczęci do spinania skórek 
        sobolich, dwunastowieczny nóż z 
        kości tura, noszący na sobie 
        najstarszy tekst Podlasia, 
        pisany alfabetem 
        starosłowiańskim: "Jerzyka nóż, 
        kto by go ukradł niech go Pan 
        Bóg przeklnie". Chrześcijaństwo 
        przyniósł prawdopodobnie Brunon 
        z Kwerfurtu, przypłaciwszy to 
        później życiem. Cztery plemiona 
        - Mazowszanie, Rusini, Litwini i 
        Jadźwingowie tworzyły tu cztery 
        fale osadnicze, wyniszczające 
        się w ciągłych najazdach. Kto 
        pierwszy wyrąbał las, do tego 
        należała ziemia, dopóki inny jej 






        nie odebrał. Kto miał Drohiczyn, 
        ten kontrolował Bug. Kadłubek 
        opisuje, że Poleksjanie 
        (Podlasianie?) wierzyli w 
        reinkarnację, więc nie bali się 
        śmierci i to wpływało na 
        okrucieństwo ich starć. Wiek 
        trzynasty to niemal filmowa 
        epopea bitewna; władza w 
        Drohiczynie zmienia się 
        pięciokrotnie. Najpierw Konrad 
        Mazowiecki osadza tu Braci 
        Dobrzyńskich, później straszny 
        najazd mongolskich hord Batu 
        Chana, które wyrżnęły ludność,  
        a zakon przestał istnieć. Tę 
        pustą już prawie ziemię 
        najeżdża litewski książę 
        Erewiłł. Wydaje się, że to 
        koniec, ale wkrótce następuje 
        nieoczekiwany rozkwit. Daniel 
        Romanowicz, książę halicki i 
        włodzimierski, ustanawia tu 
        swoją siedzibę i chce koronować 
        się na króla Rusi. Wysyła posłów 
        do Rzymu i w zamian za koronę 
        zgłasza akces do katolicyzmu. 
        Następuje wielki epizod 
        drohiczyński. Legat i krakowski 
        biskup Prandota koronują Daniela 
        w 1253 roku i Drohiczyn staje 
        się drugim z kolei "miastem 
        koronacyjnym" Polski. Przed nim 
        było Gniezno, po nim tylko 
        Kraków i Warszawa. Daniel 
        odbudowuje miasto, stawia 
        kościół, ale trwa to krótko, bo 
        nie otrzymawszy pomocy przeciw 
        Tatarom, zrywa unię. Przychodzi 
        kolej na Jagiełłę. Jako książę 
        litewski napada na Drohiczyn i 
        burzy zamek, ale jako król 
        polski funduje kościół i obdarza 
        miasto przywilejami. Następny 
        upadek w czasie najazdu Szwedów, 
        przez osiemnaście tygodni 
        grasują ich wojska, paląc i 
        niszcząc igni et ferro. 
        Drohiczyn jest już jednak 
        stolicą wielkiego województwa 
        podlaskiego i zostaje nią do 
        trzeciego rozbioru. Rozbiory to 
        następny rozdział dramatu; 
        sławny patriotyzm Podlasia, a 
        zwłaszcza jego drobnej szlachty 






        zaściankowej, opłacany jest 
        wciąż haraczem krwi i 
        degradacji. W czasie insurekcji 
        kościuszkowskiej ludość rzuca 
        żniwa i staje do walki. Po 
        przegranej Drohiczyn spada do 
        rangi miasta powiatowego. Po 
        kampanii napoleońskiej staje się 
        "miastem nadliczbowym". Po 
        powstaniu listopadowym 
        rozprawiono się z zakonami - po 
        jezuitach byli tu pijarzy, 
        franciszkanie i benedyktynki. Te 
        ostatnie wywieziono do Wilna, 
        ale kiedy na powstanie 
        styczniowe wróciły, i prowadziły 
        szpital powstańczy, zapłaciły za 
        to Sybirem. Drohiczyn 
        zdegradowano do rzędu wsi. 
        Prostuje się jak trzcina i 
        odradza w czasie 
        dwudziestolecia, ale przychodzi 
        ostatnia wojna. Już na początku 
        wojny kościoły zostają 
        zdewastowane przez okupanta. 
        Ksiądz, który pracował wtedy w 
        katedrze, żyje jeszcze i pamięta 
        tamte dni. Wysiedlono go do 
        położonych w odległości siedmiu 
        kilometrów Miłkowic, ale 
        pozwolono zabrać z kościoła co 
        chce i podstawiono nawet 
        ciężarówkę. Dano mu na to dwie 
        godziny! A to był kościół 
        barokowy, z cudownymi organami, 
        z osiemnastoma przebogatymi 
        ołtarzami. Biegał w rozpaczy, 
        chwytał kielichy i monstrancje, 
        wyrywał obrazy z ram. Na jednym 
        z nielicznych ocalałych jest 
        jeszcze zaokrąglony ślad - 
        wyszarpnięte i rozdarte płótno. 
        Konserwatorzy postanowili nie 
        usuwać tego śladu i zostawić go 
        na pamiątkę. Dwie godziny 
        minęły. Ołtarze zostały później 
        porąbane na drewno, marmury 
        wywiezione, trumny wojewodów 
        podlaskich w krypcie rozbite. U 
        benedyktynek była kloaka dla 
        wojska, w cerkwi rzeźnia, u 
        franciszkanów skład. Katedrę 
        przeznaczono później na 
        strzelnicę. Nic dziwnego, że 
        taka pusta i że uderza chłód jej 






        nagich ścian. 
          Na tablicy lista kapłanów 
        diecezji pińskiej, którzy w 
        czasie II wojny światowej "przez 
        wrogów wiary i Ojczyzny zostali 
        pozbawieni życia". Rozstrzelani 
        albo zamęczeni w różnych obozach 
        i na deportacji. Sześćdziesiąt 
        pięć nazwisk. Jedna trzecia 
        całego duchowieństwa diecezji. 
          Kościół benedyktynek stoi na 
        innym, wysokim wzgórzu, a jego 
        śliczna, barokowa fasada wydaje 
        się odrywać od podłoża i 
        szybować nad miastem. Wszystko 
        tu, w Drohiczynie, biegnie 
        strzeliście w górę, jego 
        kościoły i wzgórze zamkowe, 
        okręcone zakolami Bugu, który 
        podmywa strome skarpy wyrywając 
        płaty ziemi - i zewsząd ten 
        pejzaż ogromny i nostalgiczny, z 
        wciąż jeszcze czystą przyrodą i 
        z miasteczkiem o wielkiej 
        historii, ale skazanym na 
        powolny zanik. Uciekają zeń 
        młodzi, bo jest im tu za cicho, 
        za tęsknie, za melancholijnie; 
        tylko starzy ludzie dochowują 
        wierności, ale wciąż ich ubywa. 
        Jest się tu świadkiem jakiegoś 
        zakończenia, zamykania 
        rozdziału. Zrozumieć 
        Drohiczyn... Można to osiągnąć 
        żyjąc tutaj, wertując jego 
        historię, archiwa i zabytki - 
        można i tak jak my, w jednym 
        błysku, właśnie w taki wieczór z 
        księżycem, który wyjrzał 
        znienacka spośród chmur, z 
        zadziwiająco głośmym 
        skrzypieniem świerszczy - wtedy 
        nagle dociera wszystko razem, 
        jak akord złożony z wielu 
        brzmień. Idziemy do przyczepy, 
        jeszcze "proszona" kąpiel w 
        prawdziwej łazience ze 
        spłukiwaniem parotygodniowej 
        wędrówki, wracamy wśród głosów 
        szczekających psów, tylko one 
        mącą tu ciszę, jutro pojedzie 
        się dalej, a obraz wysokiej 
        skarpy, pierzastej wysepki na 
        Bugu i smukłych sylwetek 
        kościołów - zacznie się zacierać 






        i blaknąć. Coraz dłuższe robią 
        się te notatki z tras, 
        rozrastają  nam się wspomnienia, 
        spotkania i rozmowy. Przed 
        zaśnięciem mówimy jeszcze, jaki 
        inny jest ten świat serdecznej 
        gościnności i porozumienia - jak 
        państewko ludzkiej życzliwości w 
        państwie obojętności i chłodu. 
        Pokrewne plemię, bractwo, które 
        podaje sobie ręce. To samo 
        zresztą czułam w Tunezji, kiedy 
        wędrowałam od misji do misji i 
        drzwi otwierały się przede mną 
        tak, jakby tam na mnie czekano. 
        Jeżeli ludzi łączy wiara i chęć 
        nadania życiu sensu przez tę 
        wiarę - to inny staje się 
        nastrój rozmów, inaczej patrzą  
        oczy; widzą, a nie ślizgają się 
        powierzchownie. Można się 
        spotkać po raz pierwszy w życiu, 
        mówić zupełnie innym językiem, a 
        czuje się łączność, wyraźne 
        pokrewieństwo. Takie spotkania i 
        takie miejsca to również enklawy 
        czystości, solidności, troski o 
        powierzony kawałek ziemi, 
        uczciwości i estetyki; uderza to 
        zwłaszcza u nas, w tej 
        marniejącej, brzydnącej 
        przestrzeni, gdzie ludzie 
        najczęściej patrzą na siebie 
        obojętnie albo ze źle ukrywaną 
        niechęcią. 
          Siemiatycze. Mniej mają uroku, 
        mniej bujnej historii, ale 
        więcej szans przetrwania, bo 
        usadowił się tu "Hortex", od 
        którego zagraniczni kontrahenci 
        żądają nieskażonej żywności. 
        Wybrał więc jeden z nielicznych 
        kawałków Polski, na którym nie 
        kładą się dymy, a rzeka nie 
        nasyca truciznami gleby. Tylko w 
        ślad za "wiodącym przemysłem" 
        lub eksportem idą u nas fundusze 
        i drobne inwestycje, a młodzi 
        mają o co zaczepić ręce. 
        Oglądamy tu piękny, barokowy 
        kościół, który jest jednym z 
        trzech, wzniesionych przez 
        Mikołaja Sapiehę jako ekspiacja 
        za porwanie papieskiej Madonny i 
        podzięka za zdjęcie ekskomuniki. 






        Najważniejszy jest w Kodniu, 
        najpiękniejszy - jak nam tu 
        mówią - w Boćkach. Do Boćków 
        jest prawie sześćdziesiąt 
        kilometrów i już tam nie 
        dojedziemy ze względu na czas i 
        benzynę. Dowiadujemy się jednak, 
        że znajduje się tam niezwykła 
        relikwia z jeszcze niezwyklejszą 
        historią. Sapieha już po 
        pojednaniu z Rzymem odbył tam 
        pielgrzymkę i dostał pozwolenie 
        wybrania sobie relikwii dla 
        budowanych przez siebie 
        kościołów. Pragnienia miał 
        wygórowane; zamarzył o cząstce 
        cierniowej korony Chrystusa. 
        Było to oczywiście niemożliwe, 
        złożył więc pokaźną ofiarę w 
        złocie tylko za pozwolenie Jej 
        ucałowania. Całując - odgryzł 
        jeden cierń i wyniósł go w 
        ustach!... 
          Sapieżyńskie votum w 
        Siemiatyczach to ładny, falisty 
        barok klasztoru i kościoła 
        Wniebowzięcia. Bramy strzeże 
        Archanioł Michał, który dawniej 
        walczył z szatanem, ale szatana 
        już nie ma. W okresie 
        dwudziestolecia przyszła do 
        proboszcza delegacja miejscowych 
        Żydówek z prośbą o jego 
        usunięcie, bo przechodzące obok 
        kobiety w ciąży nie mogą oderwać 
        wzroku od tej strasznej twarzy i 
        potem rodzą im się brzydkie 
        dzieci. Prośbę spełniono i 
        szatan powędrował do zbiorów; 
        społeczność żydowska była w 
        Siemiatyczach bardzo liczna i 
        miała duże znaczenie. Dziś - tak 
        jak i po innych - nie został po 
        niej żaden ślad. 
          W rokokowych stallach, wśród 
        białości i złoceń, wiszą wieńce 
        barwne polichromowanych owoców, 
        a w bocznych ołtarzach Święci 
        wychylają się z rzeźbionych 
        draperii i mają na sobie suknie 
        ze srebra. Największe tłumy 
        gromadzą się wokół okrytego 
        sztywną, połyskliwą szatą 
        świętego Antoniego, patrona 
        rzeczy zgubionych. Ponieważ 






        cerkiew została na pewien czas - 
        jako kara za niesnaski 
        miejscowego duchowieństwa - 
        zamknięta, przychodzą tu również 
        w czasie Wielkanocy prawosławni, 
        żeby poświęcić pokarmy. 
          Dzień zaczęliśmy dziś bardzo 
        wcześnie, więc kiedy wyjeżdżamy 
        z Siemiatycz, jest jeszcze 
        ranek. Tuż za rogatkami widzimy 
        skręcającą w boczną drogę starą 
        kobietę, która zgina się pod 
        ciężarem wielkiego drewnianego 
        krzyża, niesionego na ramionach. 
        Spoglądamy na siebie - to tu. 
        Skręcamy za nią w piaszczysty 
        trakt, brukowany tu i ówdzie 
        garbem kocich łbów. Prowadzi do 
        docelowego punktu naszej trasy. 
        Data 18 i 19 sierpnia wyznaczała 
        rytm całej tegorocznej wędrówki. 
        Odbywa się wtedy odpust na 
        Świętej Górze Grabarce - która 
        jest Częstochową prawosławia. W 
        zeszłym roku, po powrocie z 
        wyprawy, wpadł nam do rąk 
        artykuł o tym, innym niż 
        wszystkie znane, święcie. 
        Zdziwiliśmy się, że żyjąc na tej 
        samej ziemi nic o nim nie 
        wiedzieliśmy i postanowiliśmy 
        tak ułożyć trasę, aby wziąć w 
        nim udział. 
          Wymijamy małe grupki pieszych 
        i sporo samochodów. To tylko 
        dziewięć kilometrów, ale że 
        jechać trzeba bardzo wolno i 
        ostrożnie, droga niepomiernie 
        się wydłuża. Wreszcie 
        zagęszczenie pojazdów, strzałki 
        drogowskazów i tablica 
        zabraniająca picia alkoholu, 
        palenia tytoniu, nastawiania 
        radioodbiorników i śpiewania 
        jakichkolwiek pieśni świeckich; 
        znak, że jesteśmy na miejscu. 
          Święta Góra Grabarka jest 
        niedużym wzniesieniem w lesie. 
        Opływa je malutka, czysta jak 
        kryształ rzeczka, a polany i 
        łąki pochylają się ku niej 
        łagodnie, tworząc jakby ogromną 
        nieckę. Samej Góry, ani tego co 
        na niej, nie widać, bo szczyt 
        zarastają wielkie drzewa, 






        tworząc szczelny baldachim. 
        Według legendy, schroniła się tu 
        kiedyś w czasie zarazy cała 
        okoliczna ludność, a drzewa 
        nachyliły ku sobie korony i 
        zaplotły liście, żeby 
        powstrzymać morowe powietrze. 
          Robi się nieprawdopodobnie 
        gęsto. Widzimy miejsce, gdzie 
        dałoby się postawić przyczepę, ale 
        młodzi chłopcy w zielonych 
        strojach z białymi opaskami (z 
        Bractwa Młodzieży Prawosławnej - 
        jak się później dowiemy) machają 
        niecierpliwie ręką. To parking 
        dla duchowieństwa. Rzeczywiście, 
        z samochodów wysiadają brodaci 
        księża prawosławni, jest nawet 
        biskup w pięknie haftowanym 
        nakryciu głowy. Zanim zaczną się 
        główne uroczystości, będzie tych 
        księży ponad dwustu i trzech 
        biskupów. 
          Jakoś udaje nam się ustawić na 
        stromo pochylonej łące, w 
        nieprawdopodobnym ścisku 
        samochodów osobowych, traktorów, 
        nielicznych furmanek i 
        ciężarówek, z których wystają 
        poduszki i pierzyny, bo pod 
        plandeką przygotowano legowisko 
        dla całej rodziny. Niemal 
        wszystko ma rejestrację 
        białostocką; jest też trochę 
        Lublina i Łomży. Większość 
        przybyłych rozbija wysoko, pod 
        samym lasem, namioty; młodzi 
        będą przeważnie spać na ziemi, 
        nakrywając się tylko płachtą, 
        chroniącą od deszczu. Jak na ten 
        ogromny ścisk jest stosunkowo 
        cicho. Tylko kopcą spaliny i 
        warczą silniki wciąż 
        przybywających. Jest też coraz 
        więcej grup pieszych. 
          Podchodzę do jednego z 
        biało_zielonych i pytam, czy nie 
        można zapalić. - Tu, przy 
        samochodzie, można - mówi - ale 
        za rzeczką absolutnie. Akcent ma 
        śpiewny, kresowy. Robimy sobie 
        kawę, a potem idziemy w kierunku 
        Góry. 
          Najpierw kramy. Oprócz 
        zwykłych trąbek, obwarzanków, 






        kogutków i koszulek z nadrukiem 
        - są loterie, gdzie wygrać można 
        kilkunastokilowe jelenie i 
        prążkowane lwy, jest też 
        sprzedaż plakietek i innych 
        jakichś, o innych kształtach i 
        gamie kolorów - dewocjonaliów. W 
        szpalerze kramów dochodzimy do 
        rzeczki, która jest wyraźną 
        granicą rozmów i całego 
        nastroju. Jest już za nią cisza, 
        zwolniony krok, inny wyraz oczu. 
        W tej rzeczce ludzie opłukują 
        sobie twarze i dłonie, obmywają 
        małe dzieci, oraz moczą chustki, 
        małe prostokątne ręczniki i 
        serwetki. Rozkładają je potem na 
        krzewach i trawach nadbrzeżnych 
        i spory odcinek rzeczki 
        obramowany jest dwoma smugami 
        białych plam. Za drewnianym 
        mostkiem, pod improwizowanym 
        dachem, młode dziewczyny w 
        biało_zielonych chustkach podają 
        idącym kubki wody z uświęconego 
        strumienia. Pijąc tę wodę, 
        ludzie żegnają się tak szeroko, 
        jakby wtłaczali całą ogarniającą 
        ich przestrzeń w kształt krzyża. 
          Już widać schodki kamienne, 
        wbite w runo leśne i prowadzące 
        pod górę. Stoi przy nich starzec 
        w białej szacie i w białym 
        kołpaku z krzyżem, potrząsając 
        skarbonką. "Na pastrojku crkwi w 
        Sijedlcach!" - powtarza. Wrzucam 
        banknot - Boże, Boże! - woła, 
        błogosławi mnie i daje do 
        pocałowania krzyż. 
          Jest deszcz. Pada od samego 
        rana, raz stając się gęstą, 
        ukośną mżawką, kiedy indziej 
        tylko mgłą, osiadającą 
        minikropelkami na ubraniach i 
        twarzach. Z tej zawiesiny 
        wszystkie postaci i kontury 
        wynurzają się nieostro, trochę 
        odrealnione. Znów mnich, tym 
        razem na czarno, zbiera datki na 
        klasztor w Supraślu, a młodzi 
        biało_zieloni ustawili kilka 
        stoisk z literaturą. Jest tam 
        trochę numerów "Tygodnika 
        Podlaskiego", dwujęzyczny 
        "Wiestnik cerkiewny", kolorowe 






        reprodukcje ikon i parę 
        większych dzieł teologicznych. 
        Są też plakietki z datą 
        dzisiejszego święta i zastygłym, 
        surowym obliczem Pantokreatora. 
        Wszysc je kupują i przypinają, 
        my więc robimy to samo. 
          Na szczycie Góry, pod osłoną 
        dobrotliwych drzew, jest 
        drewniana cerkiew, podobny do 
        niej klasztorek z własną 
        kaplicą, Dom Pielgrzyma, dwa 
        niewielkie domki, w których 
        chyba mieszkają duchowni, i 
        niewielki cmentarz. W klasztorku 
        żyje osiem czy dziewięć 
        sióstr_staruszek. Widziałam 
        kilka modlących się w kaplicy i 
        jedną, przemykającą między 
        drzewami z wiadrem na wodę. 
        Malutkie, kruche, z pergaminową, 
        pomarszczoną skórą - 
        przepominają zasuszone kwiatki, 
        które czasem znajduje się w 
        starych książkach, takie, co 
        zachowały swoją spłowiałą barwę, 
        ale rozsypują się przy 
        dotknięciu. W Domu Pielgrzyma 
        wierni dostają kubki z czymś 
        ciepłym, a na łące obok 
        ustawiono kuchnię polową, gdzie 
        gotuje się zupa. Najdziwniejsza 
        jest cerkiew, a raczej to, co ją 
        otacza. Jest to szeroki na kilka 
        metrów pierścień krzyżów 
        pokutnych, przynoszonych tu na 
        ramionach i wbijanych w ziemię. 
        Są wśród nich ogromne, ważące 
        chyba kilkadziesiąt kilogramów, 
        i całkiem małe. Poczerniałe, 
        stoczone przez korniki - i 
        zupełnie świeże. Tworzą gęsty 
        las, przez który można się 
        przedostać z trudem, klucząc i 
        wyszukując sobie wąskie 
        ścieżynki. 
          Wchodzimy do przepełnionej 
        cerkwi. Panuje w niej jakiś 
        mrówczy, nieustanny ruch. 
        Przypomina mi to w pierwszej 
        chwili chińskie świątynie na 
        malezyjskiej wyspie Penang, 
        gdzie uderzyła mnie modlitwa, 
        zamieniona na pracę - 
        zaaferowaną, ruchliwą, 






        wymagającą stałego wysiłku. Tu 
        też bez przerwy coś się dzieje i 
        wszystko jest w ruchu. 
        Biało_zieloni wynoszą jakieś 
        ikony na przenośnych stelażach, 
        drugimi drzwiami ich koledzy 
        wnoszą inne. Wierni podchodzą do 
        wielkiej postaci Ukrzyżowanego 
        Chrystusa i zawiązują Mu na 
        biodrach i na stopach pęki 
        kolorowych wstążek. Klękają. 
        Wstają. Składają pokłon. Znów 
        klękają. Ustawiają się w 
        długiej, pozakręcanej kolejce, 
        żeby kupić świece. Te 
        cieniutkie, wysokie świeczki, 
        które migocą tak pięknie w 
        mrocznych wnętrzach. Kupują cały 
        pęk takich świec_trzcinek i 
        biegną do lichtarzy, żeby je 
        osadzić. Dziewczyny w chustkach 
        po paru minutach gaszą je i 
        zdejmują z igieł lichtarzowego 
        jeża, żeby zrobić miejsce dla 
        następnych. Największy ruch jest 
        przy ikonie leżącej na pulpicie 
        pośrodku kościoła. Każdy 
        podchodzi, żegna się, pochyla i 
        przytyka wargi do szkła w pełnym 
        czci pocałunku. 
          Ikona. Nocą, przy świeczce, 
        będę przerzucać w przeczepie 
        kupione u biało_zielonych 
        "Prawosławie". W rozdziale: 
        "Wtajemniczenie w ikonę" wiele 
        jest spraw zupełnie dla mnie 
        nowych. Cały osobny świat znaków 
        i znaczeń. Czytając niektóre 
        zdania człowiek zaczyna się 
        zastanawiać nad głębszym źródłem 
        tego, co wydawało mu się tylko 
        sztywnością utrwalonego raz na 
        zawsze rytuału, zewnętrzną grą 
        gestów. "Poznawcza treść ikon 
        jest dogmatyczna, dlatego nie 
        ikona jako dzieło sztuki jest 
        piękna, lecz przede wszystkim 
        jej prawda. Ikona nigdy nie może 
        być "ładna", lecz będąc piękna, 
        wymaga duchowej dojrzałości, by 
        ją poznać. (...) Ikonografia 
        jest ściśle związana z obłokiem 
        świadków_męczenników, ukazuje 
        ich ona nieruchomymi o oczach 
        otwartych, wpatrzonych w 






        "płomień rzeczy". Można by 
        powiedzieć, że są to ogniste 
        języki Pięćdziesiątnicy w 
        ludzkiej postaci. Jest w tym coś 
        więcej niż przenośnia. Sama 
        ikona jest świadectwem i nosi na 
        sobie ogniste piętno chrztu... 
        (...) Ikona bynajmniej nie jest 
        inkarnacją, nie jest nawet 
        miejscem objawienia, ale jest 
        widzialnym znakiem niewidzialnie 
        promieniującej obecności. Ikona 
        nie ma samodzielnego istnienia, 
        prowadzi tylko do bytów samych w 
        sobie... (...) zbyt powiększone 
        oczy z nieruchomo utkwionym 
        spojrzeniem zdają się widzieć 
        świat nadzmysłowy. Cienkie wargi 
        pozbawione są wszelkiej 
        zmysłowości (namiętności i myśli 
        o jedzeniu), są zdolne tylko 
        śpiewać chwałę, przyjmować 
        Eucharystię i dawać pocałunek 
        pokoju. Nos jest jedynie 
        subtelnym zakrzywieniem, czoło 
        wysokie i szerokie, jego zaś 
        lekka deformacja akcentuje 
        kontemplacyjną przewagę myśli. 
        Ciemny kolor twarzy usuwa 
        wszelki rys realistyczny lub 
        zmysłowy. Pozycja frontalna nie 
        rozprasza psychicznym 
        dramatyzmem pozy i gestu. Profil 
        przerywa porozumienie, staje się 
        nieobecnością - pozycja na 
        wprost zatapia spojrzenie w 
        oczach widza i ustanawia 
        bezpośrednią więź porozumienia. 
        Wszelki niepokój, troska, 
        gorączkowość gestykulacji znika 
        wobec spokoju wewnętrznego. 
        Przeciwnie zaś, demony i 
        grzesznicy są przedstawiani z 
        profilu i z oznakami najwyższego 
        wzburzenia - niemożliwości 
        kontemplacji. Pejzaż jest 
        nakreślony za pomocą form 
        geometrycznych, sposobem bardzo 
        sumarycznym... staje się tłem, 
        na którym wyróżnia się 
        człowiek_pneuma."
          Wychodzimy na zewnątrz. Cała 
        budowla okręcona wężami 
        kilkunastu kolejek do spowiedzi. 
        Nie ma konfesjonałów. Penitent 






        podchodzi do małego pulpitu z 
        ikoną, całuje ją i pochyla 
        głowę, a ksiądz zakrywa mu ją 
        stułą_kapturem i pod jej osłoną 
        obaj prowadzą dialog. Co chwila 
        dołącza nowy spowiednik, żeby 
        rozładować te tłumy, bo pulpity 
        nie zabierają przecież dużo 
        miejsca. W jednym z tych 
        dołączających poznaję nagle popa 
        z Hańczowej, który tak tęsknił 
        do Białostocczyzny. Podchodzę. 
        Ksiądz nas poznaje? Byliśmy w 
        zeszłym roku w Hańczowej i 
        ksiądz nam pokazywał cerkiew. 
        Patrzy chwilę. A tak, poznaję, 
        obrazków kupiliście kilka. A 
        plakietka? - dotyka mojej kurtki 
        - Za ile? Dwieście złotych. 
        Dobrze, bardzo dobrze. A to w 
        papierze, to co? "Prawosławie" 
        Evdokimowa. Hoho! Za sześćset? 
        Bardzo dobrze, bardzo dobrze. 
        Kiedy ksiądz wraca? - pytam. 
        Cały się nagle rozjaśnia. - Nie 
        wracam już, w Białostockie mnie 
        przenieśli. Należało się po tylu 
        latach, należało się... Potem, 
        widząc ustawiający się już przed 
        nim ludzki sznur, wskazuje nań 
        ręką i przeprasza mnie. - Wiara 
        tu duża. A was też niech Bóg 
        błogosławi. 
          Wracamy do przyczepy, żeby 
        zjeść cośkolwiek i podsuszyć 
        przemoczone ubranie. Ale już po 
        półgodzinie mnie podrywa, bo 
        Góra ciągnie jak magnes. Zaczyna 
        się właśnie uroczyste 
        nabożeństwo wieczorne, z dalekim 
        echem śpiewów i z poświatą 
        ognisk i świec, która w miarę 
        ciemnienia powietrza będzie się 
        zmieniała w złotoczerwoną zorzę, 
        rozpiętą nad szczytem. 
          Rzeczka już cała obłożona 
        obrzędowym "praniem". W 
        ciemności te chustki, serwetki i 
        ręczniki wyglądają jak tysiące 
        białych duszków, goniących się 
        po zaroślach. Kolejek do 
        spowiedzi już chyba 
        kilkadziesiąt i wcale nie 
        zmalały. Kilka kobiet obchodzi 
        cerkiew dookoła na klęczkach; 






        trawę zdołano już rozdeptać w 
        grząskie błoto, więc kolana ich 
        chlupią i cmokają. Przybyły dwa 
        nowe elementy. Pierwszym są 
        ogniska. Zapalają się tu i tam, 
        złocą pochylone nad nimi twarze 
        i zaczynają marnieć od 
        wszechobecnej wilgoci, 
        zasnuwając się niskimi, 
        błękitniejącymi dymami. Lepiej 
        palą się świeczki. Już się nie 
        pomieszczą w cerkwi, więc całe 
        ich pęki wtyka się w ziemię, a 
        schody ujęte są w ich rzędy, jak 
        w mrugające, migotliwe ramy. 
        Drugim elementem są śpiewy. 
        Wylewają się potężnymi falami z 
        przepełnionej cerkwi, a na 
        zewnątrz rodzą się 
        spontanicznie, jak małe 
        gejzerki. Przy wejściu do 
        świątyni jest rodzaj ganku, 
        odgrodzonego cienkimi 
        poprzeczkami. Schowało się tam 
        przed deszczem kilkanaście 
        staruszek, a teraz nastroszyły 
        się jak kury w kurniku i 
        śpiewają głośną, zawodzącą 
        pieśń. Biało_zieloni, skupieni 
        pod jednym z drzew, intonują 
        swoją. Może z trzydziestu 
        mężczyzn w chłopskich kurtkach 
        stanęło osobno, jeden dyryguje, 
        śpiewają mocnymi, głębokimi 
        głosami o wielkiej czystości. 
        Nad zapaloną świecą kucnęło 
        kilkanaście kobiet w chustkach, 
        powtarzają słowa zapisane w 
        pożółkłym zeszycie i ad hoc 
        dorabiają do nich melodię. 
        Takich starych zeszytów z 
        zapisanymi pieśniami widziałam 
        kilka, widocznie przed Świętem 
        Grabarki otwierają się różne 
        skrzynie i szafy, 
        zmartwychwstają zapomniane 
        tradycje. Co dziwne, to to, że 
        wszystkie owe śpiewy, każdy w 
        innej tonacji i na inną melodię 
        - wcale nie tworzą dysonansu. 
        Odwrotnie, harmonia tylko na tym 
        zyskuje. Pojedyncze węzełki, 
        oczka śpiewań, nakładają się na 
        siebie i tkają jakąś oryginalną, 
        pięknie barwioną tkaninę. 






          Punktualnie o dwunastej w nocy 
        zaczyna się nabożeństwo za 
        zmarłych. Odbywa się na 
        cmentarzu, wśród grobów. To już 
        trochę mickiewiczowskie 
        "Dziady"; coś z misterium i coś 
        z czarów. Groby ustawione są 
        ciasno, ścieżki między nimi 
        pozarastały wysokimi burzanami, 
        ludzie siedzą na tych grobach, 
        albo półleżą, skłaniając głowy 
        na kamienne, pokruszone płyty. 
        Niektórzy oparli się na krzyżach 
        i zwisają na nich ciężko. Mir 
        prahom twoim... Epitafia już 
        czasem po polsku, ale nazwiska i 
        imiona pisane cyrylicą. Te 
        imiona wywołuje teraz młody, 
        czarnobrody duchowny z posępnymi 
        oczami. Właśnie nie wymienia, 
        ale wywołuje; całą siłą głosu 
        rzuca w noc: Jewdokia!... 
        Wasyl!... Matriona!... Coś mu 
        tam czasem odpowie u góry, w 
        koronach wysokich drzew 
        poruszanych wiatrem i deszczem - 
        może ptak, może trzeszcząca 
        gałąź. I tutaj dziesiątki, setki 
        smukłych, szybko spalających się 
        świeczek. W ich płomykach widać 
        stare, pobrużdżone twarze, jak z 
        Gierymskiego i młode, szerokie, 
        zawzięte, jak u Lowki z 
        konwicko_wajdowskiej "Kroniki 
        wypadków miłosnych". Dopiero 
        teraz zwróciłam uwagę, że sporo 
        mężczyzn nosi koszule ze 
        stojącym, zahaftowanym 
        kołnierzykiem. 
          Najważniejsze, centralne 
        nabożeństwo rozpoczyna się o 
        drugiej w nocy. Nie mam już siły 
        wytrwać do końca, schodzę 
        drgającymi od światła świec 
        schodami, po bokach leżą ludzie 
        przykryci płachtami, inni klęczą 
        i modlą się, jeszcze inni - tak 
        jak przedtem na cmentarzu - 
        zwisają na krzyżach pokutnych, 
        oparłszy się o dolną poprzeczkę. 
        Goni mnie kazanie biskupa, 
        zwielokrotnione przez 
        nagłośnienie, a może i przez 
        echo leśne. Jest w języku 
        starocerkiewnym, więc rozumiem 






        tylko pojedyncze słowa, ale 
        zdaję sobie sprawę, że jest 
        groźne, oskarżycielskie, 
        nawołujące do pokuty. W 
        przyczepie ziąb, wszystko mokre, 
        o ściany biją cofające się i 
        powracające fale chórów. Sny. 
        Kręci się w nich karuzela z 
        ognisk i płonących świec, 
        budzimy się późno, przed 
        dziewiątą - na polanie jakby 
        odrobinę luźniej, ale od drogi 
        już suną sznury nowych pojazdów. 
        Korzystamy z chwilowego 
        rozrzedzenia i wyplątujemy się 
        jakimś cudem z rojowiska 
        samochodów, nie rozbijając ani 
        przyczepy, ani nikogo z 
        sąsiadów. Parkujemy przy 
        wjeździe na trakt i wracamy, 
        żeby się pożegnać z Grabarką. 
          Na Górze Święto trwa dalej. 
        Twarze zmęczone, tempo trochę 
        zwolnione, ale wszystko trwa. Za 
        cerkwią, na improwizowanym 
        ołtarzu, odbywa się święcenie 
        owoców i płodów rolnych. Całe 
        kosze i wyładowane plastykowe 
        worki jabłek, pomidorów, cebul - 
        również jajka na twardo. Takie 
        ilości, że wygląda to na 
        dostarczanie towaru do kiosku; 
        może część zostanie na Górze 
        jako ofiara. Na ławkach pod 
        okapem cerkwi mnóstwo skulonych, 
        zmarzniętych postaci. Te same 
        twarze, co wczoraj wieczorem, a 
        nawet po południu; widać, że jak 
        już znaleźli miejsce siedzące i 
        choć trochę chroniące przed 
        deszczem - to chcą je utrzymać 
        przez cały czas trwania odpustu. 
        Główny ruch i tłumy przeniosły 
        się dziś, z niewiadomych mi 
        powodów, po klasztor. Tam huczą 
        śpiewy chóralne, wnoszone są i 
        wynoszone ikony, płoną setki 
        cieniutkich świec. Starzec w 
        kołpaku zbiera dziś na budowę 
        cerkwi w Zimnej Wodzie. Jest i 
        uzdrowiciel; zebrała się przed 
        nim mała kolejka. Najpierw 
        przesuwa ręce nad małym 
        dzieckiem, potem klęka przed 
        rosłą, starą kobietą i przykłada 






        głowę do jej kolan, do brzucha i 
        piersi. Boli? - pyta za każdym 
        razem - Boli? I ten sam ruch 
        przesunięcia rąk. Taki 
        prawosławny Harris. 
          Za rzeczką, tam gdzie kończy 
        się przestrzeń sakralna, dużo 
        rozmów i powitań. Przyjechało 
        dziś chyba sporo ludzi z 
        dalszych stron, więcej niż 
        wczoraj furmanek i traktorów 
        zamienionych na sypialnie. W 
        paru samochodach, na honorowych 
        miejscach przy kierowcy, siedzą 
        babcie_starowinki w haftowanych 
        chustach. Dwie z nich witają 
        się, bardzo wzruszone. Ileż ja 
        ciebie nie widziała? Bedzie z 
        trzydzieści lat... Za mną 
        śpiewne, męskie głosy: Taż 
        mówie, że Jasiu z Cyganką sia 
        ożenił! A prawdziważ ona 
        Cyganka? Już na Cyganki oko mam; 
        czarna, a brat jej w ciurmie... 
        Czasem słychać mowę białoruską 
        czy ukraińską, ale najczęściej 
        polską, tylko zmiękczoną i z 
        wplecionymi w nią słowami: 
        szczo, ja nie budu, nie choczu. 
        Trzymają się tych słów kurczowo, 
        broniąc swojej inności przed 
        odarciem jej z własnej tradycji 
        i przed ujednoliceniem. Już 
        ksiądz Profesor mówił nam w 
        Drohiczynie, że prawosławie to 
        nie tylko wiara, ale i poczucie 
        tożsamości, przynależności 
        narodowej. Ściągają tu tłumnie z 
        najdalszych stron, żeby się 
        pomodlić, pokajać, uderzyć 
        czołem o ziemię - ale i żeby 
        poczuć się razem, przekonać, że 
        trochę ich jeszcze zostało i że 
        nie roztopili się zupełnie w 
        polskości, która ich opływa jak 
        morze wyspę. 
          Na trakcie do Siemiatycz 
        spotykamy jeszcze dużo pojazdów, 
        a polnymi dróżkami i miedzami 
        ciekną piesi. Matki pchają wózki 
        z dziećmi, okryte folią, ktoś 
        niesie duży, ciężki krzyż, ktoś 
        malutki. Za Siemiatyczami już 
        ten ruch niknie, robi się dzień 
        jak co dzień i kraj jak co dzień. 






          Jesteśmy tym całym - dobę 
        trwającym - przeżyciem 
        naładowani, zafascynowani, 
        zadziwieni. Otarliśmy się o coś 
        tajemniczego, zajrzeliśmy w głąb 
        studni i zobaczyliśmy rozedrgane 
        odbicie, które nie było odbiciem 
        naszych twarzy. Wszyscy tam byli 
        dla nas uprzejmi, nie zdarzył 
        się najmniejszy zgrzyt. My też 
        staraliśmy się wszystko 
        uszanować, ani przez chwilę nie 
        byliśmy "oglądaczami" lecz 
        współprzeżywającymi. A jednak 
        nie było bliskości, wyraźny cień 
        nas rozdzielał. W tym, co 
        przeżyliśmy, było coś bardzo 
        pięknego, ale pięknem 
        rozdzierającym, budzącym nasz 
        niepokój, a nawet trochę 
        sprzeciwu. Była to po prostu 
        terapia dość gwałtowna i 
        zastosowana wobec ludzi nie 
        przygotowanych. 
          Przejeżdżamy wśród tych 
        rozmyślań Liw, małą zapyziałą 
        wioseczkę z ruiną książęcego 
        zamku, broniącego ongiś brzegu 
        Liwca. Okazuje się, że ruina 
        jest dosyć starannie 
        konserwowana, a w odbudowanym 
        "domu starościańskim" przytuliło 
        się czyściutkie muzeum z własną 
        "żółtą damą", którą ścięto za 
        niepopełnioną kradzież, niezłym 
        zbiorem broni białej i palnej, 
        portretami hetmanów, szkicami 
        bitew i jedną wzruszającą 
        gablotą. Mieszkaniec sąsiedniej 
        wsi, dożywający teraz swoich lat 
        w Kanadzie, przesłał owemu 
        tworzącemu się muzeum swoje 
        dokumenty wojskowe od Andersa po 
        Monte Cassino, wszystkie 
        odznaczenia i własny, dobrze 
        poprzecierany mundur z naszywką 
        "Poland". 
          Za Grójcem mylimy drogę przez 
        fałszywie ustawiony drogowskaz, 
        mamy małą stłuczkę przy 
        nawracaniu, denerwujemy się, 
        jesteśmy źli; w końcu z uporem 
        odnajdujemy właściwy kierunek i 
        miejsce, które było na 
        dzisiejszy wieczór przeznaczone: 






        Lewiczyn. Kto usypał to ledwie 
        zaznaczone, ścięte płasko 
        wzniesienie, na którym stoi 
        kościół - nie wiadomo. Jest 
        wersja, że to kultowe wzgórze 
        pogańskich Słowian i że później 
        żołnierze Konrada Mazowieckiego 
        wygrali tu bitwę i uczcili to 
        wzniesieniem kościoła. Na jego 
        miejscu powstał w siedemnastym 
        wieku następny i przetrwał do 
        dziś. Nie ma tylko pierwotnie 
        otaczających go "sobót", 
        służących za schronienie dla 
        pielgrzymów, a przednią ścianę 
        trzeba było odnowić i pokryć 
        nowym drewnem. Robili to górale, 
        więc pohulali trochę ze swoją 
        regionalną ciesielką, 
        "wymodzili" jakieś słoneczka i 
        ażury, bo "żaden inżynier nie ma 
        im nic do gadania, wiedzą 
        swoje". Inne ściany, barokowo 
        wyposażone wnętrze i luźno 
        stojąca dzwonnica, przechowały 
        się w stanie niemal nietkniętym. 
          Cudowny Obraz w głównym 
        ołtarzu od razu po pojawieniu 
        się w Lewiczynie zasłynął 
        łaskami, a w siedemnastym wieku 
        znany jubiler warszawski - w 
        podzięce za uzdrowienie rodziny 
        - zrobił dla Madonny srebrną 
        sukienkę i dwanaście gwiazd w 
        aureoli. Król Kazimierz III 
        Waza, który sam trudnił się 
        jubilerstwem, wykonał 
        własnoręcznie dwie monstrancje; 
        jedną przekazał dla Częstochowy, 
        drugą dla Lewiczyna i samo to 
        już świadczy, w jak wielkim 
        poważaniu było z dawien dawna 
        sanktuarium lewickie. Tutejszy 
        ksiądz Wąsowski lub Wąsowicz, 
        który był zaprzyjaźniony z 
        królem Janem Sobieskim, wyprosił 
        od niego kawałek namiotu wezyra, 
        zdobytego pod Wiedniem i dziś 
        ten wspaniale zachowany, wypukło 
        zahaftowany fragment wszyty jest 
        w paradny ornat. Ten sam ksiądz 
        namalował dla lewickiego 
        kościoła piękny obraz św. 
        Izydora Oracza, który wychyla 
        się z łagodnego, 






        śródziemnomorskiego pejzażu i 
        patrzy na szarą ziemię grójecką. 
        Jest jeszcze piękny krucyfiks z 
        wychudzonym Chrystusem, 
        przepasanym srebrną blachą, z 
        gwiazdą w miejscu rany w boku i 
        wspaniała szesnastowieczna 
        chrzcielnica. Przede wszystkim 
        jest jednak Madonna Lewicka, 
        której liczący parę stuleci 
        kult, potwierdzony został w 1975 
        roku koronacją. Miało wtedy 
        miejsce wydarzenie, dobrze 
        zapamiętane przez parafian. 
        Niespodziewanie i niemal w 
        ostatniej chwili, prowadzący 
        uroczystość Kardynał Wyszyński 
        oddał koronę towarzyszącemu 
        Karolowi Wojtyle i to On włożył 
        ją na głowę Marii. Zapamiętał to 
        papież Jan Paweł II i przysłał 
        na ozdobnym pergaminie 
        specjalne, serdeczne 
        błogosławieństwo. Oprawione w 
        ramę, stoi dziś na ołtarzu i 
        jest dumą parafian. 
          Prawie równocześnie z nami 
        wjeżdża do Lewiczyna akademicka 
        "oaza" na dwutygodniowe 
        rekolekcje. Młodzież rozpakowuje 
        się w pośpiechu i wszyscy razem 
        idziemy na wieczorną, 
        inauguracyjną mszę. Jest to msza 
        radosna, młoda i przezroczysta 
        jak szkło. Wzruszające 
        odsłanianie wizerunku, gitary, 
        dźwięczne, młodzieńcze 
        śpiewanie, piękne czytanie o 
        drzewach, które postanowiły 
        wybrać sobie króla. Wysokie 
        jodły i cedry nie czuły się 
        godne zaszczytu, ale zgłosił się 
        suchy, skarlały oset i już na 
        wstępie obiecał drzewom, że będą 
        mogły skryć się w jego cieniu; 
        tak to próżność uderza do głowy 
        razem z perspektywą władzy. 
          Kładziemy się spać na kultowym 
        wzgórzu, a przez okna przyczepy 
        widać drewniany kościół, 
        oświetlony żółtym reflektorem. 
        Mimo że wciąż pada, wydaje się, 
        że jego ściany błyszczą w 
        słońcu. Przyjechaliśmy tu z 
        Grabarki w mroku. Ten mrok to 






        dystans, niezmierzona odległość, 
        dzieląca w prawosławiu Boga i 
        człowieka. Bóg wydał nam się tam 
        groźny, nieskończenie 
        sprawiedliwy, ale i bardzo 
        surowy. Pantokrator patrzył 
        nieruchomymi, przenikliwymi 
        oczami w głąb duszy ludzkiej. 
        Człowiek był skażony, upadły, 
        grzeszny, bijący o ziemię 
        czołem, jak rab. Jest coś 
        rozpaczliwego w tej relacji, w 
        dystansie, w przesyceniu 
        wszystkiego tajemnicą nie do 
        rozwiązania. Człowiek_rab czuje 
        dotkliwie ból istnienia i szuka 
        z niego wyjścia przedzierając 
        się przez warstwy mroku. 
          Lewiczyn, z dwunastoma 
        gwiazdami nad głową Marii, z 
        jasnymi głosami młodzieży, z 
        jasnym drewnem kościoła - jest 
        cały skąpany w świetle. Staje 
        się dla nas symbolem wiary, w 
        której Bóg jest z człowiekiem w 
        przyjaźni i tak blisko, że można 
        Go dotknąć. Tajemnicę rozjaśnia 
        zawierzenie, od sprawiedliwości 
        większe jest miłosierdzie. 
          Tak zasypiamy, z deszczowym 
        słońcem za oknem, z dobrymi, 
        pogodnymi myślami. 
          Przychodzi ostatni dzień. 
        Jeszcze Błotnica, naprawdę 
        tonąca w błocie, zaśmiecona, 
        uboga, z zamkniętym kościołem, z 
        nieobecnym proboszczem, z 
        plebanią w remoncie, z nie 
        dającym się odnaleźć kościelnym. 
        Szczęśliwym trafem zajeżdża 
        furgonetką ksiądz z małą, 
        dziewięcioosobową grupą 
        pielgrzymkową, lokalizuje 
        kościelnego, dostaje klucz i 
        idzie odprawić mszę. My też jej 
        słuchamy i tak kończymy 
        wędrówkę, wpatrzeni w stary, 
        bardzo stary Obraz, z nieznanym 
        fundatorem w rogu, z książką 
        trzymaną przez małego Jezusa, z 
        dobrotliwym, macierzyńskim 
        uśmiechem Marii Panny - Obraz, 
        który został koronowany w 1977, 
        w obecności rzesz robotników z 
        Radomia, w tych trudnych i 






        ciężkich dla nich latach. 
          Potem już tylko jazda, ze 
        skreślaniem kilometrów i ulgą, 
        kiedy ich ubywa - jazda, jazda, 
        kręcenie się kół. Deszcz, 
        dwukrotne zmienianie koła, 
        zmęczenie - sprawiają, że prawie 
        nie rozmawiamy. Każde z nas 
        jedzie ze swoimi myślami i ze 
        wspomnień, które tłuką się po 
        głowie i wypełniają wnętrze 
        samochodu, wybiera te, które 
        najgłębiej przeżył. Ja kiwam się 
        chwilami sennie, bo dwie 
        ostatnie noce były niemal 
        nieprzespane, coś tam szepcę do 
        siebie nie poruszając wargami, 
        szperam w obrazach, nasłuchuję 
        wybrzmiałych dźwięków, które 
        czasem przebijają się przez 
        monotonny rytm silnika. Układa 
        się z tego coś, co jest litanią 
        wędrówki, wszystkich 
        dotychczasowych i przyszłych 
        tras. 
          Gdybym ją wtedy zapisała, 
        mogłaby może wyglądać tak: 
        
          Ślubuję wierność wysokim 
        jodłom i brzozowym krzyżom@ 
        romańskim kolumnom starych 
        refektarzy@ ryneczkom, 
        brukowanym kocimi łbami@ 
        niszczejącym tablicom nagrobnym@
          Strzeż mnie, Boże, od pogardy 
        dla staruszki, siedzącej przed 
        domem na wyplatanym krześle@ dla 
        zmęczonej ekspedientki, która po 
        raz setny mówi: "nie ma"@ dla 
        pijaka o smutnym, zmętniałym 
        wzroku@ dla ogłupiałego młokosa, 
        który marzy o wyjeździe na saksy@
          Proszę Cię, Panie, o litość 
        nad usychającym drzewem@ nad 
        walącym się w gruzy zamkiem@ nad 
        starymi cerkiewkami i nad 
        krzyżami Grabarki@ nad 
        melancholią Bodzentyna, Iłży, 
        Drohiczyna@ nad ludźmi 
        wdychającymi pył cementowni@ nad 
        odtrąconymi przez urzędników@ 
          Przez wstawiennictwo Marii z 
        Piekoszowa@ z Ostrożan@ z 
        Ludźmierza@ Rybaczki ze 
        Swarzewa@ zaskoczonej Panny z 






        Kazimierza@ Bolesnej Matki z 
        Jarosławia@ z Jasienia i z 
        Wykusa@ wszystkich tych Marii 
        uśmiechniętych i cierpiących,@ 
        dziewczęcych i pooranych 
        zmarszczkami butwiejącego drewna@
          Daj nam pamięć naszej 
        historii@ wierszy Kochanowskiego@ 
          Daj nam mądrzejszych ludzi@ 
        więcej odwagi@ więcej 
        wolności...@
        
          Można tak mówić czy myśleć 
        długo, bo każdy z nas ma swoją 
        własną litanię, którą trudno 
        skończyć... 
        
          Podobnie nie ma logicznego 
        powodu, aby tu właśnie zakończyć 
        książkę. Powstawała w ciągu 
        kilku lat i zmieniała się w 
        trakcie pisania. Porzucała 
        zwięzłość szkicu, wydłużała się 
        i rozrastała tak, jak rozrastał 
        mi się oglądany kraj. Ta książka 
        będzie się we mnie pisać dalej, 
        bo zrozumiałam, że trzeba 
        gorączkowo notować, odkrywać i 
        utrwalać to, co jeszcze 
        zachowało się od zniszczeń. Nasz 
        czas zdradza przeszłość, ale 
        pamięć musi jej być wierna. Musi 
        przechować zdarzenia i miejsca, 
        koło których przechodziło się 
        nieraz obojętnie. Trzeba 
        spojrzeć na nie inaczej, z czymś 
        je związać, poszukać odniesień, 
        których nie znajdzie się w 
        przewodnikach, zamknąć je w 
        błysku, w którym są i mur, i 
        krajobraz, i człowiek, i 
        nastrój, i akceptacja, i gniewna 
        niezgoda na coś. 
          Cieszyłabym się, gdyby ktoś z 
        czytelników znalazł tu takie 
        punkty, które zechce odnaleźć na 
        mapie i poznać. Cieszyłabym się 
        najbardziej, gdyby wyruszył na 
        własną i zupełnie nową Trasę. 
          Rok 1987