Młodzieniec
z dawnych lat

FRANCOIS MAURIAC




-PAX-

WARSZAWA

Młodzieniec
z .dawnych lat

PRZEŁOŻYŁA ZOFIA MILEWSKA

INSTYTUT WYDAWNICZY -PAX- 1970

Rozdział I

Nie jestem takim chłopcem jak inni. Gdybym był
taki jak inni chłopcy, mając siedemnaście lat po-
lowałbym z Laurentym, moim starszym bratem,
i z naszym rządcą, starym Duberc, i z Szymonem
Duberc, jego młodszym synem, który jest klery-
kiem i o tej porze powinien być na nieszporach,
i z Prudentym Duberc, jego bratem, który namawia
Szymona, żeby sobie dał spokój z proboszczem.
Mógłbym strzelać z kalibru 24, zamiast wypłaszać
zwierzynę po krzakach, jakbym był psem — za-
miast udawać psa.

Tak, udaję psa, ale równocześnie zastanawiam
się, co ten Szymon ma w głowie. Podkasał sutannę
ze względu na kolce i gałęzie; dlaczego jego grube
łydki w pończochach z czarnej wełny pobudzają
do śmiechu? Lubi polowanie tak, jak lubią je
Diana i Stop. Ma żyłkę myśliwską, nie może się
przemóc, ale wie, że o tej właśnie porze ksiądz
dziekan odprawia nabożeństwo i patrzy na pustą
ławkę, w której powinien znajdować się Szymon,
a jego tam nie ma. Po nieszporach ksiądz dziekan
przyjedzie do nas, żeby omówić to z mamusią.
Mam nadzieję, że będę już w domu, chociaż mi
nie dowierzają i milkną, gdy się tylko zbliżam.
Zdaniem mamusi jestem pleciugą, a ksiądz dzie-
kan uważa mnie za niesfornego ducha, ponieważ
stawiam sobie pytania, których on nigdy sobie nie
stawiał i jemu nikt nie stawiał, a już ja najmniej
ze wszystkich; ale wie, że uważam go za głupiego.

„Ty wszystkich uważasz ?a głupich." To mi za-
rzuca mamusia. No, prawda, że w domu tylko
siebie uważam za inteligentnego, ale wiem, że
nic nie wiem, ponieważ niczego mnie nie nauczo-
no. Moi nauczyciele poza podstawowymi wiado-
mościami nie mieli mi nic do przekazania. Kole-
dzy są ode mnie lepsi we wszystkim, co się liczy
w ich oczach. Odnoszą się do mnie pogardliwie
i mają powody, żeby mną pogardzać: nie upra-
wiam żadnego sportu, a siły mam tyle co kurczak.
Czerwienię się, kiedy rozmawiają o dziewczynach,
a jeśli pokazują sobie fotografie, odwracam głowę.
Niektórzy jednak odnoszą się do mnie przyjaź-
nie, może nawet więcej niż przyjaźnie.

Oni wiedzą, co będą robili, już mają swoje
miejsce w świecie. A ja? Ja nie wiem, czym
jestem. Wiem świetnie, że wszystko, co głosi
ksiądz dziekan, i wszystko, w co wierzy moja
matka, wcale nie idzie w parze z tym, co istnieje
rzeczywiście. Wiem świetnie, że nie mają absolutnie
poczucia sprawiedliwości. Mierzi mnie religia,
którą praktykują. A przecież nie mogę obejść się
bez Boga. I to właśnie sprawia, że w głębi duszy
jestem różny od wszystkich, nie zaś to, że udaję
psa i wypłaszam zwierzynę z krzaków zamiast po-
lować z Laurentym, Prudentym i Szymonem Du-
berc, i że nie podołałbym nawet strzelbie kali-
ber 24. Wszystko, co opowiada ksiądz dziekan,
wydaje mi się idiotyczne, a także sposób, w jaki
opowiada; a jednak wierzę, że to jest prawda,
dla siebie samego odważyłbym się napisać: wiem,
że to jest prawdziwe, tak jak gdyby ślepiec, bę-
dący jednocześnie rutynowanym przewodnikiem,
prowadził mnie do prawdziwej prawdy drogami
absurdalnymi, mamrocząc po łacinie i każąc tak
samo mamrotać rzeszom coraz mniej licznym, aż
wreszcie już tylko trzodzie, która najwyżej po-


trafi paść się tam, gdzie się ją na pastwisko za-
prowadzi... Ale cóż! Światłość, w której idą, acz-
kolwiek jej nie widzą, ja widzę, albo raczej jest
już ona we mnie. Niech sobie opowiadają, co
chcą: to przecież są ci nieucy lub też idioci, na
których tak się wścieka mój przyjaciel Donzac,
modernista. Niemniej to, w co wierzą, jest praw-
dziwe. Oto do czego dla mnie sprowadza się hi-
storia Kościoła.

Mają zająca, upolowali go na skraju pola

Jouanhaut. Powrót był potwornie męczący: siedem'
kilometrów po tej ponurej, ale dla mnie ukochanej
drodze między dwiema ścianami sosen. „Wszystko
to własność naszej pani, jak byś daleko nie spoj-
rzał" — niezmiennie powtarza Duberc, przez ca-
luteńką drogę, z tą osobliwą dumą muzyka...
Ohydnie to pisać. Z góry wiedziałem, że w dro-
dze powrotnej Szymon kleryk będzie szedł koło
mnie, nic zresztą nie mówiąc. Teraz z kolei
dzieckiem stał się Laurenty: bawi się kopaniem
szyszki; jeśli doprowadzi ją tak do domu, wygra.

Z Szymonem nie rozmawiamy o niczym. Na
pewno proboszcz skarżył mu się na mego „nie-
sfornego ducha" i Szymon podziwia mnie za to,
że mając siedemnaście lat potrafię wzbudzać nie-
pokój w tej istocie ograniczonej, która będzie mia-
ła nad nim władzę, jak długo jest klerykiem na
wakacjach.

Pragnę tu wyznać wobec Boga, jaki jestem za-
kłamany: obawy w dziekanie i może podziw
w oczach Szymona budzę dzięki dość mglistym
wiadomościom, zapamiętanym z wypowiedzi mo-
jego przyjaciela Andrzeja Donzac, który pakuje
mi w uszy wszystko, co wyczyta w Rocznikach
lilozolii chrześcijańskiej. Wynosi pod niebiosa

niejakiego ojca Laberthonniere, oratorianina re-
daktora tego czasopisma, którego nazwisko przej-
muje naszego dziekana obrzydzeniem: ,,To moder-
nista, czuje się swąd herezji" — powtarza. Gardzę
nim za posługiwanie się tym skojarzeniem idio-
tycznym i okrutnym: swąd herezji! Oni zawsze
posyłaliby na stos ludzi, którzy wierzą, oczy ma-
jąc otwarte.

Niemniej jestem zakłamany, ponieważ biję w
nich judzącymi argumentami Andrzeja, jakby to
były moje własne, i mam taką minę, jakbym wie-
dział, czego oni nie wiedzą, podczas gdy jestem
nie mniej ciemny od nich... Nie, jednak się oczer-
niam. Jak powiada Andrzej, ja wgryzłem się
w Pascala. Do czytania Pascala nie potrzebuję się
zmuszać: zwłaszcza zapisków w opracowaniu
Brunsciwicga, które ofiarował mi Andrzej. Ze
wszystkim, co wiąże się z Port-Royal, i ja czuję
się związany.

Czy Szymon Duberc, choć ma przecież maturę,
czytał Pascala? Podejrzewam, że żadnego z pisarzy
objętych programem nie poznał w oryginale,
a poprzestaje na podręcznikach... Szedł koło mnie.
Czułem zapach potu, jakim przesiąknięta jest jego
sutanna. Nie dlatego, że jest brudny: jest czyściej-
szy od całej swej chłopskiej rodziny, która w
ogóle nie uznaje mycia, a może i od nas, bo
łowiąc ryby przy młynie prawie codziennie włazi
do wody. Łowi szczupaki i płocie uderzając w pnie
olch, przy których zastawił więcierze... Ale nie
będę tu opowiadał o łowieniu ryb.

Prawdę mówiąc nie tyle odór Szymona przy-
prawia mnie o mdłości, co te szóste paluszki, trzę-
sące się wyrostki, które ma u obu rąk i u obu
nóg również, tak że jego buty robione na miarę
wydają się jednakowo długie, jak szerokie: zu-
pełnie nogi słonia. Ale szóste palce u nóg nie-

10

często mam okazję oglądać, podczas gdy te nie roz-
członkowane chrząstki u obu jego dłoni wprost
mnie fascynują. Zresztą wcale nie stara się ich
kryć i otwarcie się cieszy, że nadprogramowe palce
uwolnią go od wojska. Jego starszy brat, Prudenty,
jest innego zdania: ,.Mogłeś wstąpić do Saint-
-Cyr..." To jedyne słowa, jakie Prudenty kiedy-
kolwiek przy mnie wypowiedział, zdradzające rolę
kusiciela, jaką zdaniem mamusi i księdza dziekana
odgrywa wobec młodszego brata.

Obmyślałem powieść, którą mógłbym na ten
temat napisać: Prudenty, wątły, chudy, ze sczer-
niałą skórą i wszystkimi zębami zepsutymi, zako-
chany, to wiem, w Marii Duros, swojej sąsiadce,
córce cieśli, siostrze Adolfa Duros, który ma
dwadzieścia lat i przypomina Herkulesa z obraz-
ków w mojej historii greckiej — ten Prudenty
przez brata porachowałby się ze światem, na
którym on sam jest tylko pleśnią.... Poza tym, że
jak wszyscy Dubercowie, jest inteligentny. Czego
dowodem jego bunt. Według mojej koncepcji w hi-
storii, którą obmyślam, Prudenty powinien wyrzec
się Marii Duros i pchnąć ją w objęcia Szymona.
W rzeczywistości Maria Duros zapewne tak samo
brzydzi się młodszym bratem, jak starszym, a na-
wet dużo bardziej, ze względu na owe paluszki
i sutannę, która już mu przywarła do skóry...
Zresztą bo ja wiem? Tak sobie wyobrażam, jestem
pewien, że to prawda, ponieważ znam chłopaka,
którego Maria Duros kocha, a w każdym razie
do niego chodzi; jest przyjacielem Adolfa, jej
brata olbrzyma.

A zresztą może ksiądz dziekan się nie myli,
kiedy powtarza: Szymona nęka nie demon pożąd-
liwości, lecz ambicji. Na dziewczęta prawie nie
patrzy. Oczywiście wiem, że był tak chowany,
żeby na nie nie patrzeć. Ale wszystko jedno, chyba

11;

jeszcze nie potrzebował naprawdę z sobą walczyć...
Cóż ja mogę wiedzieć? Nic nie wiem o Szymonie,
ani w ogóle o nikim. Nawet mamusia i ksiądz
dziekan często mnie zaskakują.

Po powrocie z polowania Lamenty zaniósł zająca
do kuchni. Ja byłem zmęczony i wyciągnąłem się
na kanapie w sieni. Przyszła mamusia i usiadła
przy mnie. Położyła mi rękę na czole i zapytała,
czy nie chce mi się pić. Miała ochotę porozma-
wiać. Widać porozumiała się już z księdzem dzie-
kanem na temat tego, co należy mi powiedzieć,
bo uchodziłem za powiernika Szymona. W istocie
nic podobnego. To, że mnie sobie upodobał, wcale
nie przejawia się w słowach. Przepaść, jaka nas
dzieli, bynajmniej mu nie przeszkadza. W każdym
razie nigdy nie usiłował jej przeskoczyć.

Zresztą mamusia również. Kocha mnie, ale się
mną nie interesuje. Nie interesuje się niczym
oprócz naszych posiadłości, i może tym, co za-
chowuje wyłącznie dla siebie, a przypuszczam, że
są to skrupuły religijne, o których mam pewne
pojęcie, bo pamiętam, co i mnie dręczyło, kiedy
byłem mały, z czego wyzwoliłem się całkowicie
lub częściowo, odkąd dzięki Donzacowi wykryłem,
że zostaliśmy tak wytresowani, iż nieskończoność
zawiera się dla nas w absurdalnych zakazach,
w tabelce grzechów powszednich i grzechów rze-
komo śmiertelnych.

Ksiądz dziekan obarczył widać mamusię misją
wybadania mnie, a ja umyślnie przymykałem
oczy, jakbym był śpiący. Nie wysilając się na
żadne wstępy zapytała, jak zachowywał się Szy-
mon w czasie polowania.

— Myślał wyłącznie o zającu i zapewne o mi-
12

nie, z jaką przywita go ksiądz dziekan, kiedy
jutro rano przyjdzie mu służyć do mszy.

Mamusia tylko na to czekała. Od razu wygar-
nęła wszystko, co miała do powiedzenia.

—— Ksiądz dziekan nie ma tak ciasnego umysłu.
Nie przywiązuje absolutnie wagi do faktu, że
Szymon w wieku dziewiętnastu lat woli polowanie
od nieszporów. Nieszpory niedzielne nie są obo-
wiązkowe. Ksiądz dziekan mówił mi, że nawet dla
niego stanowią ciężką próbę. W wypadku Szymona
wcale nie to jest ważne.

— No tak — powiedziałem. — Ważne jest, żeby
go skazać, może wbrew jego woli, na życie, do
którego nie został stworzony.

Mamusi „krew uderzyła do głowy", jak sama to
nazywała. Zrobiła się przeraźliwie czerwona: do
czegóż ja się wtrącam?

— Ależ mamusiu, przecież to właśnie ty mówisz.
Z pewnością ja jeden nie wtrącam się do niczego,
co dotyczy Szymona.

Z owym brakiem logiki, który nie jest szczegól-
ną cechą mamusi, a zdaniem Donzaca odznaczają
się nim wszystkie kobiety, stwierdziła, że w tym
właśnie błądzę, że wtrącanie się w to uważa za
mój obowiązek.

— Czyż wy nie wierzycie w Łaskę? Przypuszcza-
cie, że Bóg nas potrzebuje w takich zmaganiach,
jakie toczą się w duszy Szymona i są wyłącznie
jego sprawą?

— Szymon przez cały ten czas podlega naciskom,
których istnienia wcale nie podejrzewaliśmy: tak,
prawdziwy spisek. Musisz o tym wiedzieć, to bar-
dzo ważne: widuje często, od początku wakacji,
i to w sekrecie przed nami... No, zgadnij, kogo?
Mera, tak, pana Duport, który jest masonem, który
poprzysiągł, że odciągnie go od Kościoła...

13

— Przecież wszyscy wiedzieliśmy, że Szymon
widuje się z panią Duport...

— Tak, z tą wariatką, ale nie z jej mężem, któ-
rego widok sutanny doprowadza do szału. Wy-
obrażałam sobie, że Szymon przekracza próg Du-
portów tylko po południu, kiedy mer jest w tar-
taku. Przez długi czas tak było... Ale pani Duport
osobiście nas ostrzegła...

Pani Duport osobiście! Nie wierzyłem uszom.
„Duportów się nie widuje." W języku mamusi
oznacza to, że nie wymienia się z nimi dorocznej
wizyty (podczas letnich wakacji, które spędzamy
w Maltaverne), czym chlubią się trzy czy cztery
panie z miasteczka. Ale jest to też prawda do-
słownie: Duportów się w ogóle nie widzi, nie
patrzy się na nich. Są wykreśleni z naszego ma-
lutkiego światka. Spróbuję wprowadzić trochę
ładu w historię Duportów i Szymona. Pani Duport,
rzekomo ładna, bo mnie zawsze wydawała się
stara, jest dużo młodsza od swojego męża („nie
wiadomo, gdzie on ją wyszukał. Nie wiadomo,
skąd się w ogóle wzięła.,.") i podejrzana, gdyż nie
pochodzi z naszych stron, z tego, co się nazywa
nasze strony: landy spod Bazadais. Duportowie
mieli córkę jedynaczkę, Teresę, która urodziła się
tego samego dnia co Szymon Duberc. Maria Du-
berc chodziła do nich na posługi i przyprowadzała
z sobą małego Szymona, który bawił się z Teresą,
pozwalał się tyranizować, słuchał jej we wszyst-
kim, jak syn posługaczki powinien słuchać córki
.mera — ale i dlatego, że, jak mówiono ze śmie-
chem, kochał się w niej, a ona w nim, najwięcej
zaś w Szymonie podobało jej się to, czego ja nie
cierpiałem, te jego szóste palce... Teresa umarła,
chorowała tylko parę dni. Na zapalenie opon

14

mózgowych? Rodzice zdali się na doktora Dulac,
zastępcę mera, radykała i również masona. Jakaż
była ich rozpacz... Pani Duport, która chodziła do
kościoła w niedzielę, kryjąc się za filarami, odtąd
przestała przychodzić, zrobiła się wrogiem Pana
Boga. Codziennie natomiast bez względu na po-
godę wędrowała na cmentarz. W sezonie nosiła
na grób czereśnie, ulubiony owoc Teresy. Dzieci
ze szkoły przychodziły, żeby je zjadać.

Dziwactwa te studziły współczucie. Co więcej,
nie zechciała przyjąć mamusi. Rzecz nie do wiary.
W rezultacie już nikt z miasteczka nie przekro-
czył progu jej domu, poza Marią Duberc i Szy-
monem podczas letnich wakacji. Od nich dowie-
dzieliśmy się, że zieleń z dnia pogrzebu wciąż
jeszcze leży na kamiennej posadzce przedpokoju
i że Marii Duberc nie wolno tego ruszać.

Szymona pani Duport, gdyby tylko mogła, trzy-
małaby przy sobie w dzień i w nocy. Przywracał
jej Teresę, stawał się Teresą. Ale Szymon był
żywy, to był mały chłopiec. Nie sposób go było
usadowić na krześle niby jakiś przedmiot ani przez
cały dzień faszerować biszkoptami czy konfiturami.
Na szczęście uwielbiał czytanie. Przypominam so-
bie, że kiedyś później, podczas pewnej zabawy,
w której należało w możliwie najmniejszej ilości
słów wypowiedzieć, co każdy uważa za szczęście,
Szymon najpierw napisał: „Polować i czytać".
A potem poprawił: „Czytać i polować". Pani
Duport miała pełny komplet Saint-Nicolas illustró,
Jourńal des voyages, powieści Juliusza Verne, Le
toui de Flance de deux enfants i wiele jeszcze
innych wspaniałości. Sadowiła Szymona pod oknem
i mówiła: „Czytaj sobie, zapomnij o mnie".

Z początku Szymon czuł się skrępowany tym
wzrokiem spoczywającym na nim, szczękiem dru-
tów, na których stale coś robiła, potem się przy-

15

zwyczaił; co drugi albo trzeci dzień, a nawet co-
dziennie, jeśli się zapalił do lektury, przychodził
po południu, zasiadał pod oknem w pokoju za-
pewne dość osobliwym, lecz nie potrafił go opi-
sać: chłopi nie dostrzegają tego, co my widzimy,
mimo że widzą to, czego my nie widzimy. Pewnego
dnia poprosił panią Duport, żeby mu pozwoliła
zabrać jakąś książkę do domu. Wtedy, jeden je-
dyny raz, wyraźnie odczuł, że się na niego roz-
gniewała. Żadna z książek, które czytała Teresa,
których dotykały ręce Teresy, nie może wyjść za
próg domu. Ale nazajutrz powiedziała Szymonowi,
że byłoby jej miło, gdyby czytał na głos, podczas
gdy ona robi na drutach, i że będzie mu płaciła
za godzinę, tak jak jego matce.

Dziś zastanawiam się, czy właśnie nie owa za-
płata, która olśniła Duberców, uśpiła niepokój, jaki
w mamusi i księdzu dziekanie powinien był wzbu-
dzić codzienny kontakt dwunastoletniego ucznia
seminarium z osobą tak zdziwaczałą, żoną mera
masona. Prawda, że w tym okresie mer prawie nie
pokazywał się w domu, całymi dniami zajęty
swoim tartakiem i administracją gminy. Ponadto,
o czym dowiedziałem się później, miał dwie ko-
chanki, jedną w Bordeaux, drugą w Bazas.

Oczywiście pani Duport, skłócona z Bogiem od
śmierci Teresy, nie chodziła już do kościoła, ale
Szymon zapewniał dziekana, że nigdy nie mówi
z nim o religii. W rzeczywistości nie mówiła
z nim o niczym, przyglądała się, jak czytał.
„Z początku to mnie krępowało: jakby mnie thcia-
ła pożreć oczami. Ale teraz już się nie przejmu-
ję" — zapewniał Szymon. Nawet nie odbierało
mu to apetytu, kiedy przynosiła „podkurek", jak
Szymon nazywał podwieczorek: kubek kakao,
chleb z masłem — i nie spuszczała z niego oczu,
podczas gdy jadł.

16

W październiku, kiedy już wszyscy wracaliśmy
do Bordeaux, Szymon przywoził do seminarium
drobne sumki pieniędzy, które zarobił. Ani księdzu
dziekanowi, ani mamusi nawet przez myśl nie
przeszło, że powinien może z tego zrezygnować.
Już we wczesnym dzieciństwie zdumiewało mnie,
w jak wielkim stopniu dla tych katolików pie-
niądze są czymś, czego się nie kwestionuje, czego
się nie wyrzeka, chyba że się jest istotą o szcze-
gólnym powołaniu, jak franciszkanie czy trapiści.
Poczynając od dwunastego roku życia zacząłem
kształtować sobie pewne pojęcia, które Donzac
sprecyzował mi w ubiegłym i w tym roku, a mia-
nowicie, że katolicy, którzy nas wychowali, bez-
wiednie przyjmują postawę sprzeczną z nakazami
Ewangelii i ze wszystkich błogosławieństw Kaza-
nia na Górze uczynili przekleństwa: wcale nie są
cisi, nie tylko nie są sprawiedliwi, ale sprawiedli-
wość ich mierzi.

Zarzewiem dramatu stała się sutanna, w którą
przybrano Szymona, ledwie ukończył piętnaście
lat. Cóż to za awans, sutanna! Pozyskał prawo do
komży podczas nabożeństw i do zasiadania w stal-
lach prezbiterium. Aczkolwiek w miasteczku nadal
mówiono do niego po imieniu, obcy mimo jego
dziecinnej twarzy nazywali go księdzem. Ale
sutanna u mera! Pani Duport sądziła, że zgodzi się
z nią rozstawać ze dwa razy w tygodniu. Oparł
się temu, jakby chodziło o zbawienie wieczne.
Maria Duberc, dla której owa sutanna była speł-
nieniem marzenia całego życia o plebanii, gdzie
będzie przecież panią i w kuchni, i w pralni —
ośmieliła się pochwalić odmowę Szymona.

Mamusia i ksiądz dziekan dojrzeli wówczas to,
co ja mając czternaście lat jasno widziałem: że

2 — Młodzieniec z dawnych lat

l?

pani Duport nie zależało już na obecności małego
przyjaciela Teresy, ale Szymona Duberc takiego,
jakim był i jaki we mnie budził wstręt, z tym
Jego silnym zapachem, chłopską kościstością i tymi
nadliczbowymi palcami. Zobaczyliśmy teraz, że nie
może się bez niego obejść; godziła się na to je-
dynie w okresie roku szkolnego, który, jak sobie
wyobrażam, był dla niej rodzajem liturgicznego
adwentu — czasem przygotowania na przybycie
Szymona... Ale nie, teraz mi się przypomina, że
mamusia ani ksiądz dziekan niczego nie podej-
rzewali. Oczy otworzyła im dopiero pewna wy-
powiedź pani Duport, którą Szymon powtórzył
księdzu dziekanowi: że to nie dla niej, ale dla
jej męża sutanna jest nie do zniesienia; ona nato-
miast przywykła już do niej i nawet dostrzega
dobre tego strony: upewnienie, że Szymon zawsze
będzie dostępny, nikt go jej nie zabierze...

— Żadna inna kobieta? — zapytałem.

— No tak, pewno ;— powiedziała mamusia.

— Więc widocznie go kocha!

Wyciągnąłem ów wniosek, sam się nasuwający,
tonem najbardziej naturalnym, i zdumiało mnie
wrażenie, jakie wywołałem. Prawda, że tego roku
miałem czternaście lat, ale traktowano mnie tak,
jak dzisiaj nie traktuje się chłopców ośmioletnich.

— Co ty opowiadasz? Ty pleciugo! Mówisz
o tym, o czym nie masz pojęcia.

— Widocznie mam, skoro mówię.

— I nie wstyd ci, w twoim wieku? Co ksiądz
dziekan o tobie pomyśli?

— Prawdę nieraz wypowiadają usta dzieci —
rzekł.

Wstał i zaczął krążyć dokoła bilardu mrucząc:

„Jakże ja mogłem być taki ślepy..."

— Ależ księże dziekanie, nie sądzi ksiądz
chyba... W wieku pani Duport!

18

— To straszliwy wiek, niestety... Chciałbym
zresztą podkreślić, że moim zdaniem Szymonowi
nic tu nie zagraża; znam go...

Urwał nagle, obawiając się, że powiedział za
dużo. To, co wiedział o Szymonie, nawet dobre,
podlegało tajemnicy spowiedzi.

— Tak — powiedziałem — ale według Szymona
ona pożera go oczami, podczas gdy on pożera
„podkurek". Może nadejść dzień, że jej to nie
wystarczy...

— Cóż ty tu chcesz insynuować? A w ogóle kto
cię nauczył...

— To prawda — powiedział dziekan półgło-
sem. — Istnieją kobiety wampiry...

— I mężczyźni również — dorzuciłem niewinnie.

— Mężczyźni? Jacy mężczyźni?

Wpatrywali się we mnie zaniepokojeni; do czego
to miała być aluzja? No tak, zapewne, nie miałem
tu nic konkretnego do powiedzenia, albo może
wolałem zmilczeć, wiedziałem jednak, że wampiry
mężczyźni krążą wokół wszystkich piętnastolet-
nich chłopców; zbliżają się tylko wtedy, gdy wy-
czują przychylność.

—— To przerażające — powiedziała mamusia. —
Po cóż całe to zło? — dodała głosem zadumanym,
nie wiedząc, że stawia jedyne pytanie zdolne
zachwiać wiarę.

Próbuję przypomnieć sobie, co wymyślili, żeby
uchronić Szymona przed tym upiorem. Proboszcz
pod pretekstem polowania spowodował, że za-
prosił go jeden z jego konfratrów w Charente
i przetrzymał u siebie do końca wakacji. Tego
roku Szymon wrócił do seminarium nie wstępując
już do Maltaverne.

Co do mnie... Czy odważę się opowiedzieć sa-

19

memu sobie figla, jakiego spłatałem księdzu dzie-
kanowi? Tak, to konieczne, bym sobie jasno uprzy-
tomnił, kim jestem w rzeczywistości. Siódmego
września, w przeddzień Narodzin Najświętszej
Panny, mamusia nie tracąc czasu na żadne omó-
wienia oznajmiła mi, że ksiądz dziekan będzie
mnie czekał od godziny trzeciej, do spowiedzi:

„W ten sposób wyspowiadasz się pierwszy, nim
się zejdą wszystkie kobiety". Obcesowe wkra-
czanie w życie religijne czternastoletniego chłop-
ca uważała za zupełnie naturalne. Byłem dziec-
kiem, za które w swoim mniemaniu czuła się od-
powiedzialna przed Bogiem. Podrażniony, ziryto-
wany, ale nie tak wściekły, jak byłbym dzisiaj,
rozumiałem tę skrupulantkę, która przekazała mi
swoją chorobliwą skłonność do skrupułów; nawet
teraz, mając siedemnaście lat, jeszcze nie czuję się
wyleczony. Widać nurtowało ją to, co ośmieliłem
się powiedzieć o wampirach, więc winienem się
całkowicie oczyścić przed trybunałem pokuty. Nie
oznaczało to oczywiście, by mogła być mowa
o pogwałceniu tajemnicy spowiedzi; mamusia
wcale nie pragnęła ,,wiedzieć". Aby ją uspokoić,
wystarczało, że zostaną ,,zebrane cugle" jej małe-
mu synkowi, który zbliżał się do niebezpiecznego
wieku. Próbowałem się bronić: Matka Boska wrze-
śniowa nie jest świętem obowiązującym od czasu
konkordatu.

— W naszej rodzinie — powiedziała mamusia —
pozostała świętem obowiązującym. Zawsześmy te-
go przestrzegali. Nasi dzierżawcy w tym dniu nie
wychodzą z wołami w pole. Zresztą ksiądz dzie-
kan czeka na ciebie. Nie ma już o czym mówić.

— Ale Laurentego nie zmuszasz.

— On ma osiemnaście lat. Ty jesteś dzieckiem,
za które odpowiadam.
Zły duch mi podszepnął:

20

— Jeżeli źle odbędę spowiedź, i do komunii

przystąpię niegodnie. Obydwa te świętokradztwa
ciebie obciążą.

Zbladła, albo raczej jej policzki zszarzały. Rzu-
ciłem się jej na szyję: „Ależ nie, to tylko żarty,
wyspowiadam się i przystąpię do komunii...." Przy-
tuliła mnie mocno.

Wściekłość ogarnęła mnie znowu na drodze do
kościoła, ale zwróciła się całkowicie przeciwko
niewinnemu dziekanowi. Starałem się opanować:

nie należało jednak odbyć ziej spowiedzi... „Ano
dobrze, dobrze — mówiłem sobie — dobrze, po-
wiem mu wszystko i nawet więcej, niżby chciał,
i więcej, niż kiedykolwiek usłyszał".

Czytał brewiarz, siedząc przy konfesjonale.
Przez chwilę jeszcze czytał, potem zapytał, czy
jestem gotów, wszedł do swojpj budki, wziął
stułę. Usłyszałem, jak odsuwa się deseczka, i zo-
baczyłem jego olbrzymie ucho. Powiedziałem, że
nie spowiadałem się od piętnastego sierpnia, za-
łatwiłem się szybko z Confiteor i wyrecytowałem
moją zwykłą krótką litanię, która niewiele się
zmieniła od czasów pierwszej spowiedzi: zgrze-
szyłem tym, że byłem łakomy, kłamałem, byłem
nieposłuszny, leniwy, źle odmawiałem pacierz, źle
słuchałem Mszy świętej, byłem zarozumiały, obma-
wiałem ludzi...             /            /

— Czy to wszystko? — Zdawał się rozczaro-
wany. Tak, miałem wrażenie, że istotnie wszystko.

— Jesteś pewien, że nic innego cię nie dręczy?
Bo nawet gdyby to były tylko myśli...
• , Spytałem:

— Jakie myśli?

Nie nalegał. Miał nieufny stosunek do mon-

21.

strum, jakim byłem, ale mogło to być również

monstrum niewinności.

'— Czy zawsze spowiadałeś się szczerze?
W tym momencie szatan wstąpił we mnie i pod-

szepnął, żebym odpowiedział: — Nie, proszę ojca.

— Jak to? Mam nadzieję, że nie chodziło o nic
poważnego?

— Nie wiem. Może o to, co najpoważniejsze.

— Och, biedne dziecko! Twoja matka, twoi
nauczyciele i ja sam dość usilnie strzegliśmy cię
przed wszelkim uchybieniem świętej cnocie...

Tak nazywał czystość. Zaoponowałem, nie mia-
łem nic poważnego do zarzucenia sobie pod tym
względem. W danej chwili była to prawda. Jak
niewinnym chłopcem byłem jeszcze przed trzema
laty...

— Mówisz mi jednak, że chodzi o coś najpoważ-
niejszego... Co to znaczy?

— Czy to poważne, czy nie, ojciec sam osądzi.
Po prostu: jestem bałwochwalcą.

— Bałwochwalcą? Cóż ty opowiadasz?

— Co ja dosłownie wielbię, nie śmiem ojcu
powiedzieć. Otaczam potajemnie czcią... Pamięta
ojciec wielki dąb w naszym parku?

— Nie taki znowu wielki — powiedział pro-
boszcz, żeby, przypuszczam, sprowadzić mnie na
ziemię, na ten budzący zaufanie świat, gdzie
wszystko się mierzy i waży.

— Dla mnie on jest bogiem. Tak, od kiedy do-
szedłem do rozumu, nigdy nie przestałem uwa-
żać go za boga i wielbić.

— Ojej, ojej! Jesteś poetą, to wiemy (Wyma-
wiał „puetą"). W tym zresztą nie ma nic złego.

— Wiedziałem dobrze, że ojciec mi nie uwierzy.
Właśnie to do dzisiaj powstrzymywało mnie od
wyznania mojego grzechu: przekonanie, że nikt mi
nie uwierzy, nawet ojciec. Jakże jednak ojcu

22

wytłumaczyć, że wymyśliłem cały ceremoniał na
cześć wielkiego dębu, składam mu ofiary...

— No, no, dajże pokój! To jest puezja dozwo-
lona, biedny głuptasie. Co tobie chodzi po głowie?
Chyba że chcesz mnie nabrać? O, ale to już byłby
ciężki grzech: nie wolno żartować z Boga.

— Wcale nie żartuję z ojca, ale zdaję sobie
sprawę, że ojciec nie może mi uwierzyć.

— Wszyscy pueci, nawet katoliccy, wielbią
przyrodę, to jest dozwolone.

— To, co ja uprawiam, nie ma nic wspólnego
z wzlotami Lamartine'a czy Wiktora Hugo. Niewąt-
pliwie wszystkie drzewa dla mnie mają w sobie
życie i boskość, zwłaszcza sosny w parku. Wolę
je od ludzi — dodałem ogarnięty uniesieniem
w pewnym sensie sztucznym, ale i szczerym, któ-
remu poddawałem się z rozkoszą.

Tak, ludzie już wtedy budzili we mnie lęk, na-
wet ci jeszcze nie dojrzali, z którymi miałem do
czynienia w gimnazjum. Naszych nauczycieli za-
konników, nawet najgorszych, naprawdę się nie
bałem, ponieważ trzymani są w karbach pobożno-
ści i reguły. Ale koledzy! Już wtedy byli zdolni
do wszystkiego. Przypominam sobie, że kiedyś
przesiedziałem całą pauzę w ubikacji, tak bałem
się piłki od „wybijanego", którą ciskali we mnie
z bliska...

— Dobrze, Alain, wróćmy jednak do spraw po-
ważnych.

— Dlaczego — zapytałem z trwożnym przeję-
ciem, które nie było udane, a przecież świadome
i samo się sobą upajające — dlaczego pozbawia
mnie ojciec rozgrzeszenia, nie chcąc brać poważnie
wyznań, jakie mu czynię?

Proboszcz ugniatał palcami twarz właściwym
sobie ruchem, jak gdyby była z gliny. Nagle za-
pytał:

23

— Czy wielbisz wszystkie drzewa, nie tylko
wielki dąb?

— Nie, wszystkie oczywiście są istotami żywy-
mi, ale bogiem jest tylko wielki dąb.

— Miałeś takie objawienie?
Widziałem, jak chwieje mu się wielka głowa.
Nie śmiał stuknąć się palcem w czoło.

— Nie, żadnego objawienia nigdy nie miałem.
Jak daleko sięgnę pamięcią, wielbiłem ziemię,
drzewa...

— A zwierząt nie? To już i tak lepiej.
Nie, zwierząt nie... Ależ tak!

— Rzeczywiście — powiedziałem — zapomnia-
łem, ale wszystko mi się przypomina. Zna ojciec
ten nasz opuszczony folwark?

— Tak, Silhet?

— Gdy miałem siedem czy osiem lat, nie wiem
już, kto czy co natchnęło mnie myślą, że w tych
opuszczonych zabudowaniach przebywa nasza oś-
lica Grisette, która zdechła ze starości przed pa-
ru miesiącami. Wmawiałem to w siebie i przeko-
nywałem Laurentego, choć jest ode mnie starszy,
żeby także uwierzył. Dla niego to była tylko za-
bawa, ale nie dla mnie. Chodziliśmy do opuszczo-
nych zabudowań folwarcznych i wygłaszaliśmy
idiotyczne melodeklamacje przed zamkniętymi na
klucz drzwiami: ,,Grisette, Grisette, życzę ci mi-
łych świąt, dostaniesz kandyzowane morele..."

— Kandyzowane morele dla oślicy?
Proboszcz usiłował się śmiać, sprowadzał rze-
czy do ich właściwego rozmiaru.

— To dlatego, że kiedy miałem siedem lat, nie
wyobrażałem sobie nic lepszego na świecie od
kandyzowanych moreli, ale Grisette dosłownie
wielbiłem. Uprzytamniam sobie teraz, proszę oj-
ca, że istotnie popełniałem tę ohydę, o jaką po-

24

r

ganię pomawiali pierwszych chrześcijan, miano-
wicie wielbienie oślej głowy.

Zamilkłem, szczerze przybity tym, co oto wy-
kryłem, i proboszcz zamilkł również; może się
wahał, czy nie odpędzić mnie od konfesjonału, bo
sobie z niego dworuję. Ale cóż można wiedzieć?
Czy ja z niego dworowałem? Wiedział z doświad-
czenia, że jestem chłopcem skłonnym do skrupu-
łów, chorującym na to samo co mamusia. Nagle
zapytał głośno i niemal uroczyście:

— Alain, czy ty wierzysz w Boga?

— Och, tak, proszę ojca.

— Czy wierzysz, że Jezus jest Chrystusem, Sy-
nem Boga żywego, że oddał za ciebie życie i że
zmartwychwstał?

Wierzyłem całym sercem, całą duszą.

— Czy kochasz Najświętszą Pannę?

— Kocham...

— No to już nie myśl o tych wszystkich głup-
stwach. Jeżeli zgrzeszyłeś, udzielę ci rozgrzesze-
nia, albo raczej sam Chrystus cię rozgrzeszy.

Prędko wymknął się do zakrystii, jakby uciekał.
Ledwie zdążyłem odmówić pokutę i już znalazłem
się na dworze, w skwarze tego siódmego wrześ-
nia. Wiatr był ciepły, tchnienie, jak poeci piszą
z przyzwyczajenia, ale tego dnia ów banał był pra-
wdziwy: oddech, tchnienie żywej istoty. Myśla-
łem, że żartuję sobie z dziekana, a odkryłem, że
te żarty oczywiście mnie nie wyzwoliły, lecz
uświadomiły mi miłość, która niezmiennie była
dla mnie ucieczką, schronieniem, w każdym mo-
mencie życia. Adoracja, w niczym nie naruszająca
tamtej miłości, tamtego innego uwielbienia, ja-
kie żywiłem dla Boga katolickiego, zespolo-
nego z chlebem i z winem, które zrodziły się
z ziemi, ze słońca i deszczu. Takie dwa schronie-
nia to wcale nie za dużo. Nigdy nie będę ich

miał za dużo dla ucieczki przed ludźmi. Dziś, po
upływie dwóch lat, moja trwoga z dnia na dzień
się rozrasta, w miarę jak zbliżam się do tego, co
wydaje mi się potworne ponad wszelkie wyobra-
żenie: życie w koszarach, wspólne sypialnie. Nie
zwierzałem się z tego nikomu, nawet Donzacowi.
Owa trwoga nie przejmuje mnie wstydem, wiem,
że nie jest podłością, byle jej nie uzewnętrzniać,
wypowiadając głośno: wówczas stałaby się tchó-
rzostwem; czasami przychodzi mi nawet na myśl,
jako ostatnia nadzieja, że może umrę, zanim sta-
nę przed komisją poborową.

Podczas gdy rozmyślałem o tych sprawach wra-
cając do domu, w oczach wciąż jeszcze miałem
dziekana takiego, jakim się okazał wobec zasta-
wionej pułapki. On, figurujący na jednym z pier-
wszych miejsc listy katolików głupców, którąś-
my obydwaj z Donzakiem ułożyli równolegle z li-
stą katolików inteligentnych, wzbudził we mnie
podziw, gdyż wybrnął z taktem, jakiego nigdy
nie przejawiał w życiu codziennym, jak gdyby
przelotnie natchniony. Tak, został natchniony, by-
łem przekonany. W gruncie rzeczy bynajmniej
nie upewniłem się o własnej niewinności, jeśli
chodzi o grzech bałwochwalstwa, a w miarę, jak
się spowiadałem, sam weń uwierzyłem. Inaczej
zresztą uczucie ulgi nie przejawiłoby się w sza-
leńczym wyścigu dokoła parku, na który namówi-
łem Laurentego. W wyścigach biję go prawie
zawsze, mimo że jest o cztery lata ode mnie
starszy, bo on się zasapuje.

Jak przyjąłem Komunię świętą następnego dnia,
już nie pamiętam. Z naszych komunii pamiętamy
nie więcej niż ze snów. Przypominam sobie jed-
nak ten dzień ósmego września sprzed trzech lat.

Odmówiłem Laurentemu, który chciał, żebym z nim
zapolował na skowronki na polach Jouanhaut.
Pamiętam, co odczuwałem bardzo silnie, bo do
tej pory często ogarnia mnie takie pragnienie:

żeby się znaleźć sam, wędrować sobie przez lasy,
przez pola, aż do całkowitego wyczerpania cho-
dzić po piaszczystych drogach, na których nie
do pomyślenia jest spotkanie kogokolwiek, poza
może jakimś gospodarzem, który prowadzi woły
i powie mi Aduchats dotykając beretu, czy poza
pastuchem i jego stadem. Na tych landach bez
wyrazu nikt nie mógł też odczytywać wyrazu
mojej twarzy. A jednak postanowiłem zajść do
kogoś. Spośród trzech czy czterech celów space-
ru, nad którymi zwykle się wahałem; źródła Hure,
wielka sosna (olbrzym, zwabiający  ciekawych
w promieniu kilkunastu mil), dom panien w Jou-
anhaut i „stary z Lassus", wybrałem starego, mo-
że dlatego, że przekroczył osiemdziesiątkę, nie-
długo miał rozstać się z Lassus, skąd nigdy nie
chciał się ruszyć. Od lat już nie polował, chyba
na dzikie gołębie w październiku. Czym wypełniał
sobie dni? Zrobił bardzo zdziwioną minę, gdy mu
kiedyś powiedziałem, że są ludzie tak szaleni, iż
kupują książki. Poza lekarzem nie przyjmował ni-
kogo. Mawiał, że proboszcz dostanie go po śmier-
ci, ale nie za życia. Spadkobierców (a spokrew-
niony był z wszystkimi wielkimi właścicielami
ziemskimi, nawet z nami, ale bardzo daleko)
szczuł psami, jeżeli któryś próbował go nacho-
dzić. Wszyscy się z tego śmieli, czując się jed-
nakowo nienawidzeni. Jedyną ich nadzieję stano-
wił potworny lęk przed śmiercią, który, jeśli wie-
rzyć notariuszowi, nie pozwoli staremu z Lassus
zrobić testamentu. Ale Sekunda, która przez po-
nad czterdzieści lat z nim sypiała, a teraz go ob-
sługiwała, dopięła, zdaje się, że uczynił, co na-

27

leżało. Ona właśnie miała odziedziczyć te osiemset
hektarów, albo raczej jej syn Kazimierz, ponieważ
całkowicie ulegała władzy tego brutala, którego
jedynym zajęciem było polowanie na dzikie go-
łębie w październiku, co szło na rachunek sta-
rego z Lassus. Przez resztę roku, jeżeli był trze-
źwy, obijał się koło domu, nosił wodę ze studni,
piłował drzewo. Czy zobaczę go, czy nie, mało
mnie to obchodziło. Należał raczej do kategorii
przedmiotów niż istot ludzkich, jak wielka so-
sna, jak sam stary z Lassus. Nie mieli w sobie
nic człowieczego w przerażającym znaczeniu te-
go słowa. Choć byli tacy gburowaci, nie należeli
do gatunku, którego się bałem, od którego jak naj-
prędzej chciałem uciec.

Szedłem więc. Paprocie, jeszcze nie tknięte je-
sienią, były prawie tak wysokie jak ja wówczas,
bo wyrosłem dopiero ostatniego roku. Paprocie
uważałem za wrogów, gdyż od dzieciństwa mnie
uczono, że zawierają kwas pruski. Toteż ścinałem
co dumniejsze łby, a czasami rzucałem się w ich
zbitą gęstwę i wdychałem zapach zatrutych so-
ków, jak gdybym rozlewał ich krew.

Kiedy przechodziłem koło Silhet, opuszczonego
folwarku, gdzie ongiś wielbiłem Grisette, posły-
szałem coraz bardziej zbliżający się tętent i led-
wie zdążyłem uskoczyć: panna Martineau minęła
mnie cwałem, wcale nie widząc, a właściwie nie
racząc mnie widzieć: jechała po męsku, jak Jo-
anna D'Arc, jasne loki rozwiane od pędu wyda-
wały się żywe: tak, uczepione do niej żywe wę-
że. Może się bała, że jej się nie ukłonię? Cho-
ciaż byliśmy spokrewnieni i choć państwo Mar-
tineau spokrewnieni byli z „całą śmietanką to-
warzyską landów", jak mawiała mamusia, ich rów-

28

nieź się nie dostrzegało, nasze rodziny były skłó-
cone od paru pokoleń. Już dziadkowie z sobą nie
rozmawiali. Ale do panny Martineau stosowano
bojkot osobisty — z przyczyn, które wtenczas
(dziś jestem lepiej zorientowany) sprowadzały się
dla mnie całkowicie do tego jej jeżdżenia konno
w sposób nie przyjęty, po męsku, i do faktu, że
pracowała, była lektorką, panną do towarzystwa
baronowej de Goth w Bazas, osoby nie z nasze-
go świata, z innej sfery, jak mówiła mamusia,
z którą stosunki były nie do pomyślenia, której
prywatne życie nie podlegało bezapelacyjnym
osądom, jak życie ludzi z naszego świata, podob-
nie jak nie podlegają im obyczaje mrówek, szo-
pów czy borsuków. ,,Rzekomo ta baronowa de
Goth... — mówiła mamusia. — Ale nie, ty tego nie
zrozumiesz."

Nigdy nie widziałem panny Martineau inaczej
niż na koniu: jest z nim zrośnięta, jak moi oło-
wiani żołnierze ze swoimi rumakami. Ponieważ
mieszka w Bazas, nigdy nie widuje się jej na
mszy ani na żadnym pogrzebie...

Dom starego oddzielony był płotem od zabu-
dowań folwarcznych. W ogrodzeniu rosły nędzne
dalie hodowane przez Sekundę; pojawiła się ona
na progu, gdy tylko psy, poczuwszy, że nadcho-
dzę, zaczęły wściekle ujadać. Stary zawołał
z mieszkania: Oueuaco? Ręką przesłoniła oczy
i jak mnie poznała, krzyknęła w stronę uchylo-
nych drzwi: Lou Thikoi de Jou Prot.' Mały z lou
Prat, dla starego z Lassus tak się nazywałem.
Albowiem las, w którym mój dziadek postawił
sobie dom, nazywał się „lou Prat" i zachował tę
nazwę do niezbyt odległych czasów, kiedy my
obydwaj z Laurentym przechrzciliśmy go, dlate-

29

go że w gimnazjum pewien obleśny i głupi chło-
pak nazywał się Louprat. To ja narzuciłem nazwę
Maltaverne, od tytułu pewnego opowiadania, któ-
re mi się niezwykle spodobało w jednym z nu-
merów Saint-Nicolas z lat dziewięćdziesiątych; ale
stary Lassus znał tylko dawne „Louprat".

Włosy Sekundy okrywała czarna fularowa chu-
stka, jakie noszą staruszki; jej wargi wciągnęła
ohydna pustka ust. Pokazał się i stary, zarośnięty,
kudłaty, w wyblakłej trykotowej koszulce i ciep-
łych pantoflach pomimo upału. Utrzymywał, że
nie wie, ile ma lat, ale bił się w szeregach wer-
salczyków; Paryż dla niego to nadal byli komu-
nardzi. Nie mówił o tym z nikim poza Laurentym
i mną, bo my nie należeliśmy do znienawidzonej
zgrai spadkobierców — zwłaszcza ze mną, bo mu
się podobałem, czułem to dobrze, tak jak podobam
się Szymonowi Duberc, jak podobałem się księ-
dzu Grillot, który stawiał mi dostatecznie przy
egzaminach, nawet jeśli nic nie umiałem.

— Ależ on rośnie! Ależ rośnie! Trzeba by mu
położyć jaki kamień na głowę.

Wyniknął spór pomiędzy starym a Sekundą.
Nie umiem mówić w narzeczu, ale wszystko ro-
zumiem. Stary kazał przynieść flaszkę piwa. Ona
zaś wpatrywała się we mnie swymi bystrymi jak
u kury oczkami i oponowała, dosyć już piwa
wypił, to mu „oziębia żołądek". Wprawdzie ja
nie należałem do grona spadkobierców, ale czy
to można kiedy wiedzieć? Musiała jednak ustąpić
i postawiła butelkę i szklanki na zardzewiałym
ogrodowym stole. Ponieważ sterczała nadal o dwa
kroki od nas, stary wrzasnął na nią: A 1'oustaou!
Do domu! Poszła, ale na pewno podsłuchiwała zza
uchylonych okiennic kuchennych.

Trąciliśmy się, stary i ja. Patrzał na mnie z głę-
bi swych osiemdziesięciu lat, zupełnie nie czując

30

się skrępowany milczeniem, jakie między nami
r    zaległo... Może z podświadomą melancholią? Ale
nie, jakież idiotyczne jest słowo „melancholia"
w zestawieniu z tym starym odyńcem, co mając
osiemdziesiąt lat przeżywał zawsze to samo, jak-
by jeden tylko dzień, ze strzelbą pod ręką i bu-
telką Medoc do każdego posiłku, jedynym widzial-
nym znakiem swojej zamożności — z wyglądu
równie niechlujny i nieokrzesany jak najbardziej
niechlujny i nieokrzesany z jego dzierżawców,
dla których był postrachem. A przecież właśnie
tęskną melancholię zdradziły pierwsze słowa, ja-
kie do mnie powiedział:

— W dziewięćdziesiątym trzecim byłem w Bor-
deaux, siedziałem przez trzy dni w hotelu Montre.
Była tam wanna...

— Używał jej pan?

— Coś ty? Zęby się rozchorować?
Umilkł, i raptem podjął:

— Jadałem naprzeciwko, w Chapon Fin. Co
za wina mają... — Znowu umilkł, potem zachi-
chotał. Odwróciłem wzrok, żeby nie widzieć
dwóch pieńków, jakie mu zostały na przedzie.
Zapytał:

— Byłeś ty w „pałacu" Trompette?

— Panie Dupuy, przecież został zburzony przed
z górą stu laty!

— W dziewięćdziesiątym trzecim nie był zbu-
rzony, skoro tam chodziłem.

Chichotał bez przerwy. Chateau Trompette to
był dom publiczny, o którym rozprawiały po
kątach na podwórzu gimnazjum ,,świntuchy".

— No, kosztuje to słono... Jeszcze nie dla cie-
bie.

W tym momencie doznałem uczucia pewności,
że nieśmiertelność dana jest małej tylko ilości

dusz, zaś piekłem tych, którzy nie zostali wy-
brani, jest ich nicość. Zresztą Chrystus Pan obie-
cał nieśmiertelność jedynie niektórym ludziom:

„... i życie wieczne w przyszłym świecie". Albo
gdzie indziej; ,,... kto spożywać będzie ten chleb,
nie umrze". Inni jednak umrą. Byłem przekonany,
że jest to jeden z owych błysków „płomiennej
intuicji", o których Andrzej Donzac mawiał, że
są szczególną łaską, i podziwiał je we mnie,
uważając, że nadrabiają mój brak ducha filozo-
ficznego. Myśląc, że go olśnię, napisałem mu te-
goż jeszcze wieczoru, co wykryłem odnośnie
nieśmiertelności niektórych ludzi, ale odwrotną
pocztą wyśmiał ten mój absurdalny pogląd: „Albo
wszystkie dusze są nieśmiertelne, albo żadna nie
jest". Radowałem się tedy w duchu, że nie po-
zostanie nic ze starego z Lassus, ani z Sekundy,
ani z Kazimierza, nic, nawet na tyle, by zasilić
najwątlejszy płomyk w wieczności.

— To jeszcze nie na twój wiek...

Poczuł widać jakieś mgliste wyrzuty sumienia,
że rozmawiał ze mną o Chateau Trompette, bo
nagle zmienił temat i zapytał, co o nim mówią lu-
dzie w miasteczku.

— Ciągle się głowią, czy pan podpisał już
jaki papier...

Ściszyłem głos ze względu na Sekundę, która
na pewno podsłuchiwała.

— Zastanawiają się, czy Sekundzie i Kazimie-
rzowi dostanie się ten kąsek, a może już się do-
stał...

Poruszyłem zakazany temat. Stary spojrzał na
mnie złym okiem.

— A ty jak myślisz?

— O, na miejscu pańskich spadkobierców był-
bym zupełnie spokojny.

— Czemu to taki spokojny?

Wiedziałem, co należało odpowiedzieć staremu
z Lassus, żeby go całkiem wytrącić z równo-
wagi.

— Lepiej nie mówić. Sekunda słyszy.

— Głucha jest, przecież wiesz.

— Jak chce, to słyszy, sam mi pan mówił.
Ale nalegał. Czułem, że jest speszony, zanie-
pokojony. Donzac twierdzi, że umiem wzbudzać
niepokój w sposób doskonały. Nie zawsze. Ale
tego dnia na pewno.

— Niemożliwe, żeby ktoś tak przebiegły jak
pan, panie Dupuy, nie rozumiał, że dopóki ża-
den papier nie został podpisany, w interesie Se-
kundy i Kazimierza leży, aby pan żył.

Mruknął groźnie:

— Nie mów mi o tym.

— Przecież tylko o to chodzi, o nic innego.
W chwili, kiedy pan podpisze, sytuacja zupełnie
się odmieni: w ich interesie będzie...

Przerwał mi jękiem, który zabrzmiał jak szczek-
nięcie:

— Powiedziałem ci, żebyś o tym nie mówił.
Wstał, zrobił parę kroków, powłócząc nogą cho-
rą na podagrę. Odwrócił się i wrzasnął na mnie: —

Bey-t' en! Wynoś się!

— Nie chciałem pana urazić, panie Dupuy.

— Jak by nie było, to przecież nie zbrodniarze:

są do mnie przywiązani.
Pokiwałem głową, naśladując jego chichot.

— Naturalnie, pijawki są zawsze przywiązane;

zresztą za bardzo się boją, żeby się stać zbrod-
niarzami. Gdyby pan podpisał papier, dobrze wie-
dzą, że na nich pierwszych padłoby posądzenie,
w razie gdyby przy pańskiej śmierci coś wydało
się podejrzane, i że pańscy spadkobiercy prowa-
dziliby śledztwo bez litości. Co nie przeszkadza,
że...

3 — Młodzieniec z dawnych lat

33

Przeszedłem na drugą stronę ogrodzenia; stary
stał między daliami, wstrząśnięty do głębi nie
tyle tym, że mogą go zamordować, ile tym, że
mówiłem mu o jego śmierci. „Co? Co?" — mam-
rotał. Zbladł jakoś dziwnie, wyglądało, że mógłby
zaraz paść trupem. Zbrodniarzem mogłem się
stać ja. Nie przyszło mi to na myśl. Atakowałem
dalej, jakby ogarnięty szałem.

— Co nie przeszkadza, panie Dupuy, zresztą
niemożliwe, żeby pan o tym nie pomyślał, że na
takim odludziu jak w Lassus, gdzie nie trzeba się
obawiać żadnego świadka, nietrudno by, sam pan
'przyzna, zgładzić kogoś bez większego ryzyka...

— Bey-t' en!

— Nie bardzo się orientuję — ciągnąłem upar-
cie tonem zadumy i tak, jakbym mówił do sie-
bie — czy uduszenie pod pierzynami daje się wy-
kryć w autopsji. Istnieje także nieuchronne zapa-
lenie płuc, jeżeli starzec spędziłby całą zimową noc
nago, przywiązany do łóżka przy otwartym ok-
nie, oczywiście pod warunkiem, że byłoby parę
stopni poniżej zera. Ale i wtedy nie mam poję-
cia, czy autopsja...

— Wynoś się albo zawołam Kazimierza!
Zobaczyłem, że Kazimierz wychodzi właśnie
z zabudowań folwarcznych. Puściłem się pędem,
nie odwróciwszy nawet głowy, by rzucić ostatnie
spojrzenie na Lassus, choć wiedziałem, że już tu
nie wrócę, dopóki stary żyje...

A więc nie, to wszystko nieprawda. Po prostu
historia, którą sam sobie opowiedziałem. Wszy-
stko kłamstwo, poczynając od tego, co mi stary
opowiadał o Chateau Trompette. Cóż, powieść.
A czy dobra, czy zła? W każdym razie kłamliwa,
brzmi fałszywie. Nie zdążyłbym wypowiedzieć

34

T

i trzech słów, już stary wpakowałby mi je z po-
wrotem do gardła. Skądinąd nigdy nie popełnił-
bym śmiertelnego grzechu posądzania o zbrodnię
czy zbrodnicze zamiary Kazimierza i Sekundy,
którzy w gruncie rzeczy przywiązani są do swo-
jego starego dręczyciela. Mam zresztą inną wer-
sję tej historii, którą sobie także opowiadam,
a w niej stary nagle postanawia, że to ja będę
jego spadkobiercą. Wyobrażam sobie, co zrobił-
bym za te pieniądze: zamieniłbym Lassus na bi-
bliotekę, umieścilibyśmy w niej razem wszystkie
nasze książki, Donzac i ja. Oddzieleni od świata
ludzi żywych nieprzebranym księgozbiorem, a tak-
że i muzyką, bo mielibyśmy pianino dla Andrzeja,
a może i organy,, czemu nie?...

Czy opowiadałem sobie tę historię w drodze
powrotnej? Nic już nie pamiętam oprócz tego,
że byłem spokojny i szczęśliwy, jak bywam nie-
mal zawsze wtedy, kiedy rano przystępuję do
komunii. Rozmyślałem nad tym, że moje mło-
dzieńcze życie upływa w świecie potworów, al-
bo raczej wśród karykatur potworów, z których
jedne mnie kochają, inne się boją. Żadna dziew-
czyna nie zbliżyła się jeszcze do mnie tak, jak
bywa w powieściach, chociaż w gimnazjum uwa-
żają, że mam „ładną twarz"; ale jestem chudy
i wcale nie mam mięśni. Andrzej mówi, że dziew-
częta nie lubią zbyt chudych chłopaków. Ja wiel-
bię tylko jedną, i tę widuję wyłącznie na koniu;

jest równie niedostępna jak Joanna D'Arc. Za-
nadto mną gardzi, żeby chociaż spojrzała. No tak...
Ale mnie właśnie to w niej się podoba, że nic
mi nie grozi, że nie zsiądzie z konia, nie podej-
dzie do mnie i nie będzie wymagać, abym prze-
stał być dzieckiem, a zachował się jak mężczyz-
na... Czy myślałem o tym wtedy, wracając z Las-
sus? Czy też znowu układam opowieść? Inne dzie-

35

wczęta mnie peszą: na przykład te, które śpie-
wają w kościele cisnąc się wokół fisharmonii sio-
stry Lodois... Zwłaszcza córki aptekarza, co noszą
czarne aksamitne wstążki na szyjach, nabrzmia-
łych jak u gołębic...

W ciągu tych wakacji nie zdarzyło się nic, co
by wykraczało poza wąski nurt naszego życia.
Szymona już nie było. O pani Duport prawie się
nie mówiło, krążyły słuchy, że pije, a nawet,
według Marii Duberc, która nadal chodziła do
niej na posługi, „wstaje w nocy, żeby się napić".
Trop Szymon — Duportowie zagubił się wśród
innych; potem nadszedł dzień powrotu do szkół,
powrotu do Bordeaux; Maltaverne stało się za-
czarowaną wyspą, o której miałem marzyć do na-
stępnych wakacji, poprzedzających już przejście
do ostatniej klasy. I podczas tych wakacji zda-
rzyło się tylko jedno: nawet mer pogodził się
z faktem, że Szymon odwiedza dom Duportów
w sutannie. Mamusia i ksiądz dziekan cieszyli się
z tego jak ze zwycięstwa, lub przynajmniej uda-
wali, że się cieszą. Czy pan Duport widywał się
już z Szymonem potajemnie? Czy poczynając od
tego właśnie roku zaczął odbierać go Kościołowi?
Według słów Szymona, kiedy się spotykali, nig-
dy nie mówił z nim o religii, ograniczał się do
okazywania mu uprzejmości, czasami pytał o zda-
nie na ten lub inny temat, opowiadał o swoich
przyjaciołach politycznych, których widywał na
posiedzeniach Rady Powiatowej. Był nawet w za-
żyłych stosunkach z młodym ministrem, Gastonem
Doumergue: mógłby wszystko od niego uzyskać...

Tego roku Szymon na temat mera jakby nabrał
wody w usta. Trzeba było dopiero owego gro-
mu z jasnego nieba, wizyty pani Duport, która

36

przyszła wczoraj do zakrystii po mszy księdza
dziekana, aby odsłonić knowania swojego męża.
W relacji mamusi mer jakoby obiecał Szymono-
wi, że będzie go utrzymywał do końca nauk,
a nawet dalej, jeżeli zechce kończyć ficole Su-
perieure i potem się habilitować.

Według pani Duport nie sposób odgadnąć, jak
Szymon to przyjął. Miała wrażenie, że propozycja
go nęci, ale się waha. Dziekan bał się, by przez
jakąś interwencję nie utracić go całkowicie.
Uprzytomniłem mu, jaki popełnia nonsens. Przej-
rzałem go dobrze w tej sytuacji i pojąłem, że
widzi już we mnie jedyną nadzieję rozplatania
tego, co musiało się splątać w umyśle i sercu
wiejskiego chłopca, który został przeflancowany
do seminarium i nagle zrobił się na szczeblu mia-
sta powiatowego stawką w walce, jaka toczyła
się we Francji pomiędzy państwem a Kościołem,
albo raczej między masonerią a zakonami.

Ja wiedziałem, że Szymon uchyli się od roz-
prawy, nim się ona rozpocznie. Szymon w semi-
narium musi mieć jakiegoś przyjaciela, któremu
wszystko mówi; ja należę dla niego do rasy bo-
gów, jestem synem „naszej pani"; lubi mnie,
prawda, ale jestem w jego oczach równie nie-
dostępny jak dla mnie panna Martineau albo
gwiazda zaranna. Nie powie nic, chyba że...

Zawsze wolałem pisać niż mówić: gdy mam pió-
ro w ręku, nic mnie nie hamuje. Mógłbym, po-
wiedziałem księdzu dziekanowi, napisać do Szy-
mona list, który już mam w głowie.

— Ależ on jest w teologii mocniejszy od cie-
bie!

— A po co tu teologia? Wiem, od której stro-
ny przystąpić do ataku...

Naprawdę wiedziałem to dopiero od dwu minut
i moja koncepcja była jeszcze w zupełnych powi-

37

jakach, ale jednak Jakaś dręga się przede mną
rysowała.
Dziekan nalegał; — Zmuś go do mówienia!

— Powtarzam księdzu dziekanowi, że nie po-
wie mi nic. Zresztą nikt przecież nikomu nic nie
mówi. Ciekaw jestem, czy istnieją środowiska,
w których ludzie porozumiewają się za pomocą
pytań i odpowiedzi, jak w powieściach albo w te-
atrze...

— Co tobie chodzi po głowie? A cóż my innego
robimy całymi dniami? Co robimy w tej chwili?

— To prawda, proszę księdza, ale tak zapowia-
dających się rozmów ile myśmy prowadzili w ży-
ciu, ksiądz dziekan i ja? Między mamusią a mną,
jak daleko sięgnę pamięcią, padają tylko senten-
cje na każdą okazję, bardzo często w narzeczu,
gdyż bywają też przydatne dla dzierżawców, dla
służby. Może tak dalece dzieli ludzi wiek czy
różnice społeczne, że nie istnieje wspólny język...
Ale zauważyłem, że i chłopi także między sobą
nie rozmawiają: gdy się spotkają, pytają się wza-
jem: As dejunat? Jadłeś śniadanie? Najważniejsze
i nawet jedyne zainteresowanie życia to kwestia
pożywienia: czy dopiero będą, czy już je obra-
cali w bezzębnych dziąsłach, jakby przeżuwali.
A czy ci, co się kochają, mówią to sobie? —
Westchnąłem. Proboszcz powtórzył: — Co tobie
chodzi po głowie?

— Gdyby mamusia tu była, dorzuciłaby jeszcze:

pleciugo! Tak, i wszystko by zostało powiedzia-
ne... Ale zawsze można napisać. Mogę napisać do
Szymona piękny list, który on przeczyta raz, dru-
gi, i schowa na sercu...

— Co za szalona pycha! i— powiedział dzie-
kan. — Za kogo ity się masz? (I po chwili milcze-
nia;) — A co ty jemu napiszesz? Sam nawet nie
wiesz — napierał.

38

— Wiem, jaki kierunek chcę obrać, czy raczej
powinienem obrać... Bo ja nie chcę nic.

Sądziłem, że kpię sobie z dziekana, niemniej
i sam zaczynałem się przejmować. To, co chcia-
łem napisać Szymonowi, rozrastało się wszerz
i wzdłuż pod moim spojrzeniem wewnętrznym.
Pilno mi już było nadać temu formę, aby mieć
pewność, że tak cudowny utwór się nie zatraci.

Rozdział II

Otwieram znów ten zeszyt po upływie z górą
roku; przerwałem go nie z braku materiału, o Bo-
że, ale to, co przeżyłem, było ponad wszelkie
komentarze, a przede wszystkim zabiło we mnie
dziecko. Nie, wcale nie prawda: stałem się inny,
pozostając niezmieniony. Nie odtwarzam tego, co
mogłem napisać mając lat siedemnaście. Teraz oto
zaczynam rok dziewiętnasty, i na pewno samo-
rzutnie nie spisywałbym nic z moich przeżyć. Ale
Donzac przywiązuje niedorzeczną według mnie
wagę do sposobu, w jaki reagowałem na wyda-
rzenia życia codziennego... Może nie tak niedo-
rzeczną. Podstawą wszystkiego jest, że Donzac,
o niebo ode mnie inteligentniejszy (aczkolwiek
kiedyś mi napisał: „Nie jesteś zupełnie tak inteli-
gentny jak ja, ale prawie..."), wykazuje jałowość,
która jego samego zadziwia: wszystko rozumie,
a niczego nie wyrazi. Nie nadaje kształtu, nie two-
rzy. Ale to jeszcze mało: nie umie się wypowia-
dać; zdolny do zaskakujących sformułowań, abso-
lutnie nie potrafi rozwijać swoich myśli. Zawsze
moje wypracowania spotykał ten zaszczyt, że od-
czytywano je całej klasie, jego nigdy. Zdumiewało
go to bardziej niż mnie: „No, pomyśleć, że to ty,
a nie ja! — wzdychał. — Ze ty będziesz kimś, a ja
pozostanę nikim do samej śmierci!" Ale właśnie

39

w tym jest wspaniały: nigdy nie uważał, że to
niesprawiedliwe. Wierzy, że zostanę pisarzem,
nawet wielkim pisarzem, podczas gdy on przez
całe życie będzie udzielał podstawowych wiado-
mości różnym tępym klerykom. Ale wierzy też,
że w oparciu o jakikolwiek mój tekst na konkret-
ny temat, który narzuciło mi życie w takiej for-
mie, jak je przyjmuję, on, Andrzej Doznać, po-
trafi dokonać tego, do czego ja nie byłbym
zdolny, a co nazywa ,,odkryciem". Odkryciem
czego? W jego pojęciu chodzi o wydobywanie ta-
jemnego momentu, w którym prawda życiowa,
taka, z jaką się konkretnie spotykamy, łączy się
z prawdą objawioną — z tym, co zostało obja-
wione i co należy wydzielić spod nawarstwień,
które zakrzepły wokół Słowa Bożego na prze-
strzeni dwóch tysięcy lat historii Kościoła...

Tak oto uzgodniliśmy między sobą, że muszę
czarno na białym, nie pomijając żadnych szcze-
gółów, przedstawić, co działo się w Maltaverne,
zwierzyć to jemu i tylko jemu, opowiedzieć mu
okropną historię Szymona tak, jak mi się ułożyła
w myślach, jak działa nadal i nurtuje mnie we-
wnętrznie. Stwierdzam, że nic, co we mnie zapada,
nie może już zamrzeć, i że już teraz obciąża mnie
cały liczny smutny świat, mroczny i żałosny... Co
się stanie, kiedy zgromadzę więcej wspomnień, niż
gdybym żył tysiąc lat, jak mówi Baudelaire? Jak
potworna będzie starość takiego człowieka jak ja.
To właśnie nasuwa mi przypuszczenie, że umrę
młodo... Ale nie! Nieprawda: nie wierzę, abym
umarł młodo, nie wierzę, bym kiedykolwiek mu-
siał umrzeć, czuję się niewiarogodnie wieczny.

Oto więc, jak wszystko się odbyło, poczynając
od tej rozmowy z proboszczem i obietnicy, jaką
mu złożyłem, że będę rozmawiał z Szymonem,

40

przełamię jego milczenie listem, którego główne
zarysy już miałem w głowie i na który niemożli-
we, żeby nie odpowiedział.

Zszedłem ku Hure, strumieniowi Maltaverne,
wiedziałem, że Szymon łowi tam ryby. Była go-
dzina czwarta, po drodze wziąłem z kredensu kiść
winogron. Było trochę rosy, bo łąka to dawne
bagno. Zauważyłem, że zarastające brzeg olchy
(dlaczego nie przywrócić olchom ich tutejszej
nazwy: vergnes?), że przybrzeżne vergnes wydają
się niebieskie. Świerszcze i koniki polne, które
płoszyłem, ciepły zapach mokradła, odgłosy tar-
taku pana Duport, turkot wózków na drodze z So-
re, wszystkie wrażenia, które niosła ta chwila,
pozostaną we mnie na zawsze: nie wyzbędę się
ich nigdy, choćbym dożył nie wiedzieć jak późnej
starości.

Nie widziałem Szymona na drugim krańcu łąki,
ale go słyszałem. Przesłonięty vergnes usiadłem
na brzegu wody wiedząc, że skoro idzie korytem
Hure uderzając po pniach, żeby płoszyć szczupaki
i płocie, w końcu dojdzie do mnie i będzie musiał
ze mną rozmawiać. Wtedy rozpocznę wielką grę.

Usiadłem w miejscu, gdzie mięta porosła dywa-
nem. Płowe i błękitne ważki unosiły się nad pa-
prociami błotnymi, które mamusia nazywa papro-
ciami rodzaju męskiego. We wrześniowy dzień
wakacyjny, kiedy mógłbym zajmować się, tak
jak inni osiemnastoletni chłopcy... Ale naprawdę
czym się oni zajmują? Nie śmiem się nawet za-
stanawiać. Mnie jednak w tym momencie jakiż to
szatan czy anioł opętał? A może duch komedian-
ctwa? Ale w takim razie któż podszeptywał mi
rolę? Kto kazał mi ją powtórzyć, zanim wyjdę na
scenę?

W równych odstępach czasu słyszałem chlupot
wody, gdy Szymon stawiał krok, i raptem ujrza-
łem go między dwiema olchami: był w kostiumie
kąpielowym, obrzydliwie biały — ową bielą, która
sprawiała, że nigdy nie mogłem znieść widoku na-
gości takiej właśnie jak ta, chłopskiej kościstej
budowy, mocnej, a równocześnie jakby wycień-
czonej życiem intelektualnym, na jakie skazany
jest ów biedny „chłopek roztropek". A może to
raczej widoczne znamiona męskości, samcze owło-
sienie budzi we mnie wstręt? Nigdy jednak nie
zastanawiam się nad sprawami tej kategorii, na-
brawszy od wczesnej młodości nawyku dopatry-
wania się w tym „grzesznych myśli".

Kiedy Szymon zrównał się ze mną, zawołałem: —
Aduchats! Odwrócił się, krzyknął: „Och, przepra-
szam!", wyskoczył na brzeg i spiesznie wciągnął
spodnie na mokre majtki, włożył sweter. Uderzyło
mnie, że nie miał sutanny. Powiedziałem, żeby
łowił dalej. Ale on już skończył, nic dzisiaj nie
złapał. Ludzie z miasteczka przychodzili wczesnym
rankiem i wyciągali więcierze. Zerkał na mnie
spod oka i odwracał wzrok, zarazem chciał jak
najszybciej odejść i — ośmielam się to napisać,
ponieważ to jest prawda i ponieważ nikt nigdy
tego nie przeczyta poza Donzakiem — ulegał
mojemu urokowi; bardzo było ważne, żeby w tym
momencie pozostał pod moim urokiem i żebym ja
sam był teraz w stanie „płomiennej intuicji".
W rzeczywistości Szymon myślał tylko, jak uciec,
uciec ode mnie. Należało zatrzymać go siłą. Po-
wiedziałem mu, że w ostatnich czasach wciąż się
wystawia na ludzkie gadanie. Zasępił się.

— Ludzie gadają? Kompletnie mi to obojętne.
O, kurwa!

Jakże musiał być wzburzony, żeby mu się na-
sunęło podobne skojarzenie i żeby wypowiedział

ordynarne słowo w mojej obecności! Zwłaszcza
że jeszcze raz je powtórzył: „Kurwa!" Co prawda
każde zdanie Prudentego akcentowane bywało
„kurwą" i podczas wakacji Szymon słuchał tego
całymi dniami. Obruszyłem się mówiąc, że mnie
nie jest obojętne to, co jego dotyczy. Wówczas po
raz pierwszy może odezwał się arogancko do jed-
nego z synów „pani":

— To moje sprawy, nie pańskie.

— I moje też, ponieważ mam do Szymona sen-
tyment.
Wzruszył ramionami i zachichotał drwiąco.

— Dziekan panu powiedział, żeby mnie po-
ciągnąć za język, żebym wyśpiewał wszystko, co
się da?

— Szymon bardzo się myli, jeżeli myśli, że stoję
po stronie dziekana i pani.

— Ale chyba nie jest pan jednak przyjacielem
mera, co?

— O, to z pewnością! Ale gdybym ja był na
miejscu Szymona i prowadził tę grę, zagrałbym
na całego zarówno przeciw merowi, jak przeciw
proboszczowi.

— Możliwe, kiedy jednak nikt pana o to nie
prosi... Też coś! Niechże cię! Co pan, mając
osiemnaście lat, może wiedzieć o tym, czego inni
nie wiedzą?

— Ja właśnie dokładnie wiem to, czego oni nie
wiedzą, co wiem tylko ja jeden.

— Ho, ho! Coś podobnego!

Szymon przystanął na środku łąki i wpatrzył się
we mnie.

— Tupet to pan ma!

— Cóż, wiem, co wiem, a i Szymon wie, że ja
to wiem.

— Co ja niby wiem?

— Że w Maltaverne tylko ja nie mam bielma

43

«

na oczach, ja i Szymon. Ale Szymon za głęboko
w tym siedzi, żeby mieć jasne rozeznanie, za
głęboko jest w to pogrążony.

— Zgoda, niech będzie. Jak pan sobie chce,
panie Alain. Ale ja bym wolał, żeby mi pan dał
święty spokój.

Ordynarny wobec mnie, po raz pierwszy w ży-
ciu,.,

— Spokój? Przecież Szymon już ledwie może
to wytrzymać. Ja mógłbym Szymona oświecić
jednym słowem... No, nie, może nie jednym, prze-
chwalam się: musiałbym mówić trochę dłużej...

— Wcale nie chcę, żeby pan do mnie mówił.

— Więc niech mi Szymon pozwoli napisać. Chce
Szymon, żebym napisał?

— Jeszcze nigdy pan tego nie zrobił, nawet
kiedy otrzymałem niższe święcenia — powiedział
z nagłą urazą — nawet kiedy dostałem pierwszą
wielką nagrodę za celujące stopnie... Czy ja się
W ogóle dla pana liczę?

— To Szymon doskonale wie, nie może Szymon
nie wiedzieć właśnie teraz, kiedy przez niego
cierpię...

i— No nie! Także coś! A czym ja dla pana je-
stem? Syn chłopa, Szymon, którego wszyscy ty-
kają...

— Z wyjątkiem mnie.

— Owszem, prawda, z wyjątkiem pana, ale dla
pana ja zawsze byłem Szymon, a pan dla mnie pa-
nem Alain, nawet jak pan miał cztery lata. Pan
Laurenty, pan Alain! A dajcież spokój! O, cho-
lera!

Nie panował już nad sobą. Przyśpieszył kroku.
Musiałem niemal biec, żeby nie zostać w tyle.
Nalegałem, żeby mi pozwolił napisać.

— A jakim prawem mógłbym panu zabronić?

44

,— Proszę jednak obiecać, że Szymon przeczyta

mój list.

Tym razem utrafiłem widać we właściwy ton.
Przystanął, znajdowaliśmy się akurat w miejscu,
gdzie łąka tworzy zakos. Cienie topoli już się
wydłużyły. Musiała być piąta. Szymon powiedział:

— Ależ oczywiście, że przeczytam list, panie
Alain, i odpowiem na niego. Proszę się uspokoić.
Ale co pan może więcej wiedzieć na mój temat od

innych?

— Pierwsza rzecz, którą mogę powiedzieć już
teraz, nie od siebie, lecz w imieniu Chrystusa...

Cóż mógł począć, zamruczał tylko: „Och, no
coś takiego!" To już była wielka gra. Moja siła
polegała właśnie na tym, że wcale nie grałem:

naprawdę wstąpił we mnie duch.

— Ci głupcy nie wiedzą, że Chrystus kocha
Szymona takiego, jaki Szymon jest: młody czło-
wiek, którego ponosi ambicja. Kocha w Szymonie
wszystko, Szymona całego, dlaczegóż nie miałby
kochać i tych ambicji, które w danej chwili tak
nim zawładnęły?

Chociaż ani jeden mięsień nie drgnął mu w twa-
rzy, czułem, że słucha uważnie. Nacierałem dalej:

— Oni wszyscy są jednako ślepi, i ci, i tam-
ci. A my dwaj, Szymon i ja, dobrze przecież
wiemy, że choćby Kościół przypominał owe stare,
nie nadające się już do użytku przewody, z któ-
rych drwi mer, a które mamusia i ksiądz dziekan
mylą z prawdą, my dwaj wiemy, że przez te sta-
rodawne kanały wprawdzie nie gwałtownie, bar-
dzo skąpo, ale przepływają jednak słowa życia

wiecznego.,.
To Donzaca teraz recytowałem, zupełnie zresztą

nieświadomie. Szymon powiedział cicho:

— Też coś... A niech no pan mi powie, moje
wielkie ambicje w tym wszystkim to co? Pan nie

45

wie, co oni mi proponują. Sam pan mówi o sta-
rych kanałach... Dobrze pan wie, że życie, prawda
życia już nimi nie przepływa.

— Cóż, w gruncie rzeczy nie zgadzam się z tym,
co mówiłem o starych przewodach, bo Kościół
rzymski, jego liturgia, doktryna i nawet historia,
zarazem święta i zbrodnicza, a wreszcie jego
sztuka, której uosobieniem są katedry, śpiewy
gregoriańskie, malarstwo Prą Angelico—jest tym,
co najpiękniejsze na świecie, podczas gdy to, co
uosabiają panowie Loubet, Combe, Grand i Petit
Palais w Paryżu, jest w moich oczach najżałośniej-
szym okresem w dziejach ludzkości... Ale dajmy
już pokój. Nie o to przecież idzie. Tu chodzi
o Szymona Duberc, o jego losy doczesne, a równo-
cześnie o życie wieczne. Otóż niech Szymon po-
słucha: bez względu na to, co przydaje w oczach
Szymona blasku panu Duport, temu masonowi na-
szego powiatowego miasta, i gdyby nawet było
to jakieś wyjątkowe stanowisko u boku senatora
Monis, albo nawet w Paryżu, u boku Gastona
Doumergue...

— Skądże pan wie?

Skąd wiedziałem? Utrafiłem dobrze, niezupełnie
przypadkowo: ten Doumergue przyjeżdżał w ze-
szłym roku na inauguracyjne zebranie naszego
Kółka Rolniczego i pan Duport przedstawił mu
Szymona.

— Wiem to, co Chrystus chce, żebym wiedział.
Ale niech Szymon posłucha; co by Szymon nie
zrobił w życiu świeckim, zawsze będzie bardziej
czy mniej wykorzystywany przez partię, lecz bez
daru krasomówstwa, którego przecież Szymon nie
posiada, zawsze będzie miał stanowiska podrzęd-
ne, nigdy wysoko nie zajdzie, zawsze będzie Szy-
monowi brakowało...

Zawahałem się, bałem się go zrazić. Jedyne, co

46

przychodziło mi na myśl, to wyrażenie, którym
niezmiennie posługiwała się mamusia: ,,elemen-
tarne wychowanie". Szymon odgadł.

— Ano tak, pewnie. Zawsze będę chłopem, wiej-
skim prostakiem, w dodatku takim, co się kiedyś
uczył na księdza.

— Nie to chciałem powiedzieć, ale zastanówmy
się: sutanna przeobraża człowieka, jednocześnie
i duchowo, i społecznie. Sutanna to zmiana skóry.
Marszałkowska buława w tornistrze zwykłego żoł-
nierza — cóż to za bzdura! Natomiast na plecach
inteligentnego kleryka już wisi kapelusz kardy-
nalski, niech mi Szymon wierzy, i tylko od Szy-
mona zależy, czy po niego sięgnie. Tak, wszystko
zależy od Szymona inteligencji i woli. Co wcale
nie przeszkadza, że można być dobrym kapłanem,
wiernym obowiązkom swojego stanu, nawet ka-
płanem świętym. Mało to mamy świętych bisku-
pów, czy nawet świętych kardynałów?

Cóż za genialne posunięcie! Ozdabiałem aureolą
świętości pierwsze miejsce, o jakim Szymon ma-
rzył. Pokiwał głową.

— Wszystko to już dawne dzieje, skończyło się,
karta się odwróciła. Combe dał już sygnał do
ostatecznej rozprawy z Kościołem...

— Skądże znowu! Kościół, potęga licząca pięć-
set milionów dusz, poradzi sobie, niech mi Szy-
mon wierzy, z tym, co się dzieje w jego prowincji
francuskiej dlatego, że duchowieństwo zarówno
zakonne, jak świeckie wykazało głupotę, dało się
wciągnąć we wszystkie pułapki, zastawione przez
polityków z nacjonalistycznej prawicy, a wierni,
jak barany Panurga, poszli za nimi...

— O, więc pan przyznaje, żeśmy popełniali
błędy?

•— Ależ wszystkie możliwe, oczywiście, i to

47

słowo wydaje mi się za słabe, bo sprzymierzanie
się z oszustami ze sztabu generalnego po to, żeby
trzymać niewinnego człowieka w kryminale, jest
nie do wybaczenia. Tak, Kościół będzie musiał
zapłacić, spłacić to co do grosza.
Szymon popatrzył na mnie z osłupieniem.

— Pan uznaje, że Dreyfus jest niewinny? Coś
podobnego!

— Ależ Szymonie, uznaję to, co bije w oczy: że
idiotyczny antyklerykalizm Combe'a jest dokład-
nie na tym samym poziomie co idiotyczny klery-
kalizm, który panował, zawsze panuje pośród na-
szych: możemy go studiować nawet tutaj, w na-
szym mieście powiatowym, jakby w kropli wody
pod mikroskopem: stosunek mojej matki do dzier-
żawców, zmuszanie ich, żeby umieszczali córki
u zakonnic, ta świecka nauczycielka, ,,pannica",
którą się traktuje jak zadżumioną, w kościele spy-
cha do kąta...

Szymon mruknął: — Ale w takim razie...

— W takim razie co? To, że nie ma ani źdźbła
autentycznego chrześcijaństwa w tych rzekomych
chrześcijanach i że spotka ich los, na jaki zasłu-
gują już na tym świecie, w niczym nie zmienia
przesłanek w problemie, jaki staje przed młodym
duchownym, który pragnie wysunąć się na szczy-
ty. Trzeba tylko, żeby Szymon dobrze zorientował
się od samego początku, wziął kurs na Paryż, na
instytut Katolicki, a potem, jak by się dało, na
Rzym. Ważne jest też, żeby stać się niezastąpio-
nym dla któregoś z ruchliwych działaczy na wy-
żynach Kościoła; każdy z nich potrzebuje przy
sobie takiej głowy jak Szymona, głowy, ,,do której
wszystko wchodzi", według określenia mamusi.
Przeważnie sami nie są nazbyt mocni.

— Ja też nie jestem za mocny.

— Ach, najważniejsze to mieć głowę, „do któ-

48

rej wszystko wchodzi". Przypuszczam, że podstawy
Szymon ma? Tomizm potoczny, to, co Donzac na-
zywa „tomizmem niezachwianym"...

Stanęliśmy pośrodku łąki, na wprost domu.
Szymon odwrócony plecami nie zauważył dwóch
czarnych brył, mamusi i dziekana, które wysunęły
się na ganek. Ledwie nas spostrzegli, szybko się
cofnęli.

— Oczywiście, będzie Szymon musiał się dobrze
zapoznać z błędem, który należy zwalczać, z mo-
dernizmem. Czy Szymon zaznajomił się choćby
pobieżnie z Newmanem, Maurice Blondelem, z Le
Roy, Loisy, Laberthonnierem...

Wyznał smętnie, że zaledwie słyszał ich na-
zwiska.

— Donzac zaraz by sporządził dla Szymona całą
bibliografię.

— Ale on się nimi zachwyca?

— Tak, często jednak dziwi się głupocie ich
przeciwników i poziomowi wiedzy, temu, że nie
próbują się im przeciwstawiać z punktu widzenia
tomizmu. Świetnie potrafi uzbroić Szymona prze-
ciwko nim, i to tak, że Szymon wcale nie będzie
się wydawał zacofany. Zresztą teologia to pod-
stawa. Ważne będzie, żeby dobrze wybrać sobie
specjalność, na przykład prawo kanoniczne, sło-
wem jakąś naukę tego rodzaju, o której ja nie
umiałbym nic Szymonowi powiedzieć, bo moja
głowa jest tak zbudowana, ze wchodzą do niej
tylko niektóre rzeczy.

Skręciłem w aleję, prowadzącą do wielkiego
dębu, nie chciałem już ryzykować, że nas zobaczą
z domu. Zmierzch jeszcze nie zapadł, ale czuliśmy

4 — Młodzieniec z dawnych lat

49

chłód strumienia. Szymon nie zamierzał już od-
chodzić. To przynajmniej wygrałem. Szedł z oczy-
ma spuszczonymi, w stanie skupienia, które upo-
dobniało go do głazu: kiedy o nim myślę, wyłania
mi się z pamięci jego skamieniała, blada twarz
bez warg, jakby zupełnie bezkrwista, oczerniona
nie golonym od wczoraj zarostem. Tak właśnie
widzę go w chwili, gdy zbliżaliśmy się do wiel-
kiego dębu. Szepnął: „Za późno. Za późno".

— Nie, skoro Szymon jeszcze tutaj jest.
Usiadłem na ławce pod dębem. On nadal stał.
Miałem wrażenie, że widzę drgania skrzydeł wiel-
kiego chrabąszcza, gotującego się do odlotu. Ochł
Przytrzymać go za wszelką cenę.

— Dzięki temu wielkiemu dębowi — powiedzia-
łem — zrobiłem teraz niedawno świetny kawał
księdzu dziekanowi.

— Pan robi kawały księdzu dziekanowi?
Opowiedziałem mu o spowiedzi z siódmego
września. Najpierw nie chciał wierzyć: ,,No nie!
Coś podobnego!" Śmiał się. Nigdy dotąd nie wi-
działem, żeby się śmiał tak serdecznie. Jeszcze
zanim się go wtajemniczy w arkana modernizmu,
trzeba by Szymona nauczyć używania szczoteczki
do zębów.

— Najlepsze — powiedziałem — że ja naprawdę
od dzieciństwa uprawiam to bałwochwalstwo.

Przytuliłem policzek do ukochanego dębu, a po-
tem na długą chwilę usta. Szymon siadł obok
mnie. Już się nie śmiał. Zapytał; „Czy to była
spowiedź świętokradcza?"

— Nie, ksiądz dziekan orzekł inaczej.

— Myślał o innych grzechach, których pan nie
popełnia?

Nie odpowiedziałem. Szymon mruknął: „Prze-
praszam".

50

— Nie ma za co przepraszać, ale nie lubię mó-
wić o tych sprawach.

— A jednak wiążą się one z całą tą historią,
tym całym sporem. Tak, z tym, co pan mer na-
zywa „grzechem przeciwko naturze" czyli przy-
musowym celibatem... Cóż, pan nie może wiedzieć
— powiedział nagle jakoś serdecznie — bo pan
jest anioł. Może raczej pół szatan, pół anioł —
dorzucił ze śmiechem.

— Dobrze wiem, do czego on ciągle nawraca,
niech mi Szymon wierzy. Naturalnie, człowiek mu-
si najpierw samego siebie doświadczyć, zanim
przystanie na ten warunek... Jeśli jednak ma na
tyle siły i odwagi, jakaż to dla niego pomoc na
drodze wzwyż. Niech Szymon pomyśli, jakim
ogromnym będzie ułatwieniem przy wspinaniu się
ku górze, które ma się właśnie rozpocząć, że nie
trzeba ciągnąć za sobą dzieci. Celibat? Ależ to
daje Szymonowi największe szansę.

— Zgoda, ale przecież chodzi o czystość. Gdyby
pan słyszał, co pan Duport mówi na ten temat...

— No, te jego dwa lewe związki i te robotnice,
którym każe do siebie przychodzić, czy to coś
lepszego?

— Może, ale czy gorszego?

— W każdym razie problemu, jaki stawia przed
nami ciało przez współżycie duszy, zdolnej przy-
jąć Boga, z najbardziej zwierzęcym instynktem,
małżeństwo nigdy jeszcze nie rozwiązało.

Szymon powiedział cicho:

— Niemniej są tacy, co się kochają.

— Owszem, Szymonie, są tacy, co się kochają.
Ale może i do tego również trzeba mieć powoła-
nie.

—. Pan Duport twierdzi, że we mnie je zabito,
i w panu także. Słowem przypuszcza...

— Sam często winiłem za to wychowanie, jakie

51

Otrzymaliśmy, mój brat i ja. Ale właśnie Laurenty
jest taki jak wszyscy. Dziewczynami zaczął inte-
resować się raczej przedwcześnie. Ja urodziłem
się inny... Urodziłem się już z obrzydzeniem...
Wcale nie anielski, jak Szymon myśli... Ale po-
wiem coś, co musi wydać się dziwne: lękliwy aż
do tchórzostwa. U podstaw tego wszystkiego leży
"błahe, ale prawdziwe wydarzenie. Czy zna Szymon
jarmarki w Bordeaux, na placu Quinconces, w
marcu i październiku?

— Też coś! Czy pan myśli, że nas, kleryków,
prowadzają na jarmarki?

— To jest miejsce jedyne w swoim rodzaju, cu-
downe i poetyczne.

— Co? Jarmarki w Bordeaux?
Wieśniak zawsze odruchowo podejrzewa, że jest
przedmiotem kpin.

— Tak, każdy teatrzyk zapowiada wyjątkowe
widowisko. Odizolowany jest własną muzyką i nie
słyszy, co grają inne. Tworzy to dziwaczną kako-
fonię w powietrzu nasyconym zapachem karme-
lu i frytek... i ma w sobie coś pikantnego przez
to imię kobiece nad malutką budą, przez te dziury
w płótnie, gdzie ukazuje się nagle ramię albo udo
olbrzymki, czy przez malowidła, na których pa-
nowie i panie sączą szampana, zaś kelner we
fraku ma trupią czaszkę zamiast głowy, i to jest
śmierć. A za tło służy rzeka, statki na niej jakby
płynęły po niebie...

— Po co pan mi to opowiada?

W Szymonie zbudziła się nieufność. Prowoko-
wałem go do odlotu, choć starałem się przecież go
zatrzymać. Znowu zobaczyłem, jak drgają okrywy
chrabąszcza. Ciągnąłem więc bardzo szybko:

— Ze względu na błahe a prawdziwe wydarze-
nie, przez które narodziło się we mnie to, co
Szymon nazywa aniołem. Na tym jarmarku w Bór-


52

deaux wszedłem kiedyś do „muzeum Dupuytren".
Były tam części ciała ludzkiego z wosku. Intencje
na pozór umoralniające, ale przedstawiony był

i poród.

— Nasza pani na to pozwoliła?

— Nie, zupełnie wyjątkowo wyszedłem sam
z pewnym kolegą. I nagle zobaczyłem... Będę to
widział zawsze, tak, do ostatniego tchu... Napis
głosił: „Członek Murzyna zżarły przez syfilis".

Przez chwilę obydwaj milczeliśmy. Nagle Szy-
mon spytał:

— Co dla pana znaczy czystość? Co by pan po-
wiedział klerykowi, gdyby zapytał, dlaczego trze-
ba być czystym?

— Dlatego, żeby móc oddawać siebie. Tak mi
odpowiedział pewien młody ksiądz, u którego się
przypadkowo spowiadałem. Zdolność oddawania,
poświęcania siebie wszystkim — mówił mi — co
jest naszym powołaniem, wymaga czystości abso-
lutnej. Tylko wtedy można nie stawiać sobie
żadnych granic i nawet być nieostrożnym.

— No nie! Co też pan mówi, panie Alain? Pan
ze mnie robi wariata? Przed chwilą przepowiadał
mi pan, nawet obiecywał zaszczyty doczesne. A te-
raz znowu mowa, żeby się poświęcać, zachować
czystość, żeby można siebie oddawać...

Zaśmiał się drwiąco, dumny, że wytknął mi brak
konsekwencji. Wziąłem go za rękę. Była wilgotna.
Poczułem szósty paluszek bez stawu, podobny do
zwierzątka, które mógłbym rozdusić i puściłoby
sok, jak mawiał Laurenty, kiedy był mały. Prze-
zwyciężyłem wstręt i powiedziałem:

— Nie rozumiemy się. Oczywiście, na płaszczyź-
nie, na której rozgrywa się walka z panem Duport,
nie mogę obiecywać nic innego niż sukcesy do-
czesne, dzięki którym w końcu stanie się może
Szymon księciem... i to wielkim księciem jedno-

53

cześnie według świata i według Boga; gdyż god-
ność biskupia, kardynalska, byłaby w danym wy-
padku dla Szymona obowiązkiem stanu i miłości
chrześcijańskiej w stosunku do wiernych i do
całego Kościoła; pamiętajmy jednak: w każdej
chwili podczas tego pięcia się ku zaszczytom, na
każdym zakręcie triumfalnej drogi może z niej
Szymon zejść, wyrzec się wszystkiego, zostać tym
świętym, którym również, jak wiem, Szymon prag-
nąłby zostać.

Skąd ja to wiedziałem? A może wizjonerstwo
było cechą mojej osobowości?

— Ja, świętym? O, kurwa!

— Tak, świętym. Może Szymon nie wytrzyma
tego pięcia się ku zaszczytom, raczej da nurka
w jakąś parafię na przedmieściu, może wstąpi do
nowicjatu. Ale ja raczej widzę Szymona w parafii
biedoty, gdzie rzucony zostanie niby kromka
chleba do stawu z karpiami.

— A dlaczegóż nie miałbym, tych możliwości
w Paryżu, w środowisku świeckim, gdzie mam
teraz spróbować moich sił?

Nie puszczałem jego ręki, choć teraz była już
mokra, ociekała potem.

• — Nie, jeżeli Szymon tam się dostanie, trzeba
porzucić wszelkie nadzieje, już woda się nad nim
zamknie. Nie wykluczam, że i tam znajdzie Szy-
mon pewne korzyści, ale już żadnej szansy uciecz-
ki w stronę Boga.

Oburzył się:

— Co pan może o tym wiedzieć? Bóg nie będzie
pana prosił o pozwolenie. Płacą nam za to, że-
byśmy wiedzieli, iż Jego drogi nie są naszymi dro-
gami. Dosyć nam tego nakładli w uszy.

— Cóż, po prostu wiem — powiedziałem. —
Nie musi mi Szymon wierzyć; ale jeśli Szymon
zdecyduje się na Paryż, będzie zgubiony.

54

Wiedziałem, że już dokonał wyboru. Wiedzia-
łem, że wszystko to źle się dla niego skończy.
Cofnął rękę, ja swoją otarłem chusteczką. Powie-
dział cicho: ,,Wyjeżdżam jutro przed świtem".
Prudenty miał go odwieźć bryczuszką na pociąg
do Villandraut; tu nikt nie zauważy jego odjazdu.

— Jeżeli pan nic nie powie.

— Nie, Szymonie, nie powiem.
Drogą przechodziło stado owiec, usłyszałem na-
woływania pastucha. Szymon zakasłał. Powiedzia-
łem stereotypowe zdanie mamusi: ,,Czuje się już
chłód strumienia". Szymon jeszcze raz zapytał, czy
nie powiem. Przyznał, że może lepiej, jeśli przy-
gotuję dziekana i mamusię tak, by mniej odczuli
szok, nie uprzedzając ich jednak, że to nastąpi tak
rychło. Poszedł sobie ścieżką. Ruszyłem ku do-
mowi, Laurenty właśnie wychodził, zawołał do
mnie, że ,,spłyv,a": był u nas proboszcz, a co wię-
cej i stara Duport... Stara Duport? Laurentemu nie
wydawało się to dziwne, jego nic nie dziwiło.

W sieni paliła się już wisząca lampa, choć je-
szcze było jasno. Najpierw zobaczyłem panią Du-
port w żałobnym woalu, siedziała naprzeciw księ-
dza dziekana i mamusi jakby skamieniała; oczy
miała żółte, w wyglądzie coś otępiałego i nie-
chlujnego, pomimo uwagi, jaką niewątpliwie po-
święciła swemu strojowi wybierając się do nas:

kobietę, która pije, zawsze zdradzi jakiś jeden
kosmyk. Ten wzrok, jakim mamusia patrzyła na
pijaczkę, która ponadto miała może jakiś pociąg,
skłonność do Szymona! „To nie do wiary, co lu-
dzie w sobie kryją" — musiała myśleć. To nie
do wiary, że pani Duport znalazła się tutaj, w na-
szym domu.

— Pani zna mojego syna Alaina?
Pani Duport zwróciła ku mnie swoją maskę,
martwą pomimo oczu ptasich czy krowich, przy-

55

wodzących na myśl owoc jakiegoś mitologicznego
skrzyżowania. Nie spuszczając ze mnie wzroku
odparła, że Szymon często jej o mnie opowiadał.
Wówczas dziekan rzekł, że na pewno może mówić
o wszystkim w mojej obecności, trzeba, żebym
o wszystkim wiedział. Ale pani Duport już nie
chciało się mówić. Wpatrywała się we mnie wiel-
kimi oczyma świętej krowy. Należała do gatunku,
w którym wiem, że budzę apetyt.

Ksiądz dziekan zrelacjonował mi więc pokrótce,
z czym pani Duport przyszła: Szymon, być może,
w ciągu roku uzyska dyplom w Paryżu, gdzie do-
stanie posadę w sekretariacie partii radykalnej,
przy ulicy Valois; ale za owym parawanem krył
się plan, który pani Duport wyśledziła, a który
przewidywał maksymalne wyzyskanie wszystkich
wspomnień Szymona z jego pobytu w niższym
i (wyższym seminarium. Z każdego z tych wspom-
nień zdaniem pana Duport można będzie masę wy-
dobyć. Kazał pożyczyć sobie Szymona notatki
z wykładów, studiował najdokładniej podręczniki
historii i filozofii.

— Jakże Szymon mógł się na to zgodzić?

— Wmówiono w niego, że przejrzenie takich ze-
szytów prymusa w klasie przyczyni się wydatnie
do jego nominacji.

Tutaj wtrąciła się pani Duport: ,,Szymon jest
zbyt bystry, aby nie rozumiał, iż popełnia zdradę".

Zaprotestowałem:

— Szymon nie przypuszczał, że pokazanie ze-
szytów szkolnych może pociągnąć za sobą jakieś
następstwa.          '                   •       '

Istotnie, co można było z nich wydobyć? Z po-
dręczników może, owszem. Podręczniki z mojego
gimnazjum, na użytek katolickich zakładów wy-
chowawczych, nafaszerowane były pociesznymi
zwrotami, których zestaw zrobiliśmy razem z Don-

zakiem. W każdym razie nie można uznawać za
zdradę wyjawiania czegoś, co i tak było każdemu
dostępne. Szymon chciał dotknąć zakazanego owo-
cu. Dziekan zapytał, czy mi o tym mówił.

— Zrozumiałem, że kości są rzucone.
Dziekan się oburzył:

— O, nie! On do nas wróci.
Potrząsnąłem głową. Szepnąłem:

— Jest stracony.

— Może stracony dla nas — powiedział gorąco
dziekan. — Ale nie zgubiony ten biedny chłopiec,
o nie! Zgubiony nie jest.

Jakże drogi mi był w owej chwili biedny ka-
płan. Zapewniłem go, że myślę tak samo jak on.
Co do mamusi, na pewno nie zabierze głosu, do-
póki pani Duport tu jest; ale pani Duport jakby
przyrosła do fotela, który wypełniała swą masyw-
ną postacią. Patrzyła na mnie wcale nie ukrad-
kiem: czułem na sobie jej wzrok. Aż mamusia,
w każdej sytuacji wiedząca, co się robi, a czego
się nie robi, podniosła się i zmusiła do powstania
nas także, z wyjątkiem pani Duport, chociaż i ona
musiała w końcu zrozumieć, że mamusia daje jej
znak pożegnania, osłodzony zdawkowym podzię-
kowaniem za informacje, jakich udzieliła. Wreszcie
i pani Duport wstała, podeszła do ranie i powie-
działa:

—,— Niech pan mnie odwiedzi przed końcem wa-
kacji. Porozmawiamy o nim.

Przeprosiłem, odmówiłem, rok szkolny zaczynał
się za dwa tygodnie.

— Ależ nie dla pana, już nie tego lata: pan prze-
cież zdał maturę. Szymon mi mówił, że zostaje pan
w Maltaverne, żeby zapolować na gołębie.

A więc rozmawiali o mnie! Takie oto istoty się
mną interesowały. Panna Martineau z nikim o mnie
nie rozmawia.

57

— Och, ja i polowanie...

— No to właśnie będzie pan miał czas.
• W uśmiechu mocno zaciskała usta, jak osoby,
które muszą skrywać uzębienie. Proboszcz, już
zirytowany, powiedział arbitralnym tonem: ,,Od-
prowadzę panią, proszę pani" i wyciągnął ją na
ganek. Gdy ruszyłem za panią Duport i dzieka-
nem, mamusia zaoponowała: „Nie, zostańl" Wró-
ciliśmy do salonu. Opadła na fotel, twarz ukryła
w dłoniach: żeby się modlić czy wściekać? Zdaje
mi się, że próbowała się modlić i walczyła ze
wściekłością, która jednak wybuchła.

Biedna mamusia, wszystko, co bałem się, że
powie, wylało się z niej potokiem. Wyliczyła do-
kładnie, ile wydała na Szymona od dziesięciu lat.
Im więcej się dla nich robi, tym bardziej cię okra-
dają. Och! Dobrze nas w rezultacie naciągnęli!

— A chociaż nie, przesadzam, nie naciągnęli
mnie, bo nie miałam cienia złudzeń. Jak mówi
ksiądz dziekan, trzeba się poświęcać, dawać, i to
wiedząc, że się nic w zamian nie otrzyma.

— Może to -jest prawda, jeśli chodzi o księdza
dziekana — powiedziałem — ale nie dla nas. Nie
przejmuj się, wół ci to wszystko odrobi.

Mamusia, zaskoczona, spytała: — Jaki wół?

— Ano ten stary wół roboczy, Duberc, który
zarządza twoimi dziesięcioma folwarkami za trzy-
sta franków rocznie i jest jedynym człowiekiem
znającym granice posiadłości, tak że gdyby nas
dzisiaj opuścił, bylibyśmy zdani na łaskę sąsia-
dów...

— A czyja to wina, że ty i twój brat jesteście
do niczego, że nie potraficie się nawet zaznajomić
z granicami...

— Doskonale wiesz, że tego się nie da wyuczyć,
na to trzeba być człowiekiem miejscowym i spę-
dzić tu cale życie. Nieraz sama widziałaś, jak

58

Duberc rąbie w poszyciu leśnym, kopie w miejscu,
które się niczym nie odznacza, i nagle spomiędzy
pniaków ukazuje się kamień graniczny. Nie umia-
łabyś się bez niego obejść. Mógłby cię szantażo-
wać, żądać trzy razy tyle, ile mu płacisz, to jeszcze
byłoby niewiarogodnie mało.

— O, już przesadzasz! Ma mieszkanie, światło,
opał, ma mleko, pół wieprza.

— No .tak, nie wiedziałby, co robić z pieniędz-
mi, których mu nie dajesz. A zatem daje ci pracę

darmo.

Jęknęła: — Ty zawsze trzymasz ich stronę prze-
ciwko mnie...

W tym momencie zjawił się znowu dziekan.
Odprowadził panią Duport do domu i udał, że
idzie dalej, na plebanię.

— Ale jeszcze wróciłem, musimy porozmawiać.

— W każdym razie nie z tym głuptasem, który
chełpił się, że zmieni zamiary Szymona, a teraz
je pochwala, mnie zaś odmawia słuszności.

— Niczego nie obiecywałem. Wydawało mi się,
że wiem, co należy powiedzieć Szymonowi. Nie
omyliłem się, ale było za późno.

— Tak czy inaczej my zrobiliśmy, cośmy mo-
gli, ksiądz dziekan i ja.

Mamusia patrzyła na proboszcza. Domagała się
od niego aprobaty, wyrazów uznania. Milczał, po-
dobny do Szymona przez mocną chłopską budowę
kości i swoją chudość: wielki wysuszony szkie-
let —-a twarz, którą wciąż ugniatał, przypominała
bryłę gliny, z dwojgiem oczu niby szkliste krop-
le. Milczał, mamusia nalegała dalej: tak czy nie,
czy nie zrobili więcej niż możliwe? Proboszcz
odpowiedział półgłosem jednym słowem w na-
szym narzeczu, które nie wiem, jak należy pisać: —
Beleou (końcowe ,,u" z leciutkim naciskiem, co
znaczy „być może"). Tego beleou nie zrozumiał-

59

by żaden wieśniak poza promieniem dwudziestu

kilometrów wokół Maltaverne.

— Chcieliśmy dać Kościołowi księdza.

— Tak nie można stawiać sprawy — powie-
dział proboszcz. — Nie dysponujemy życiem in-
nego człowieka nawet po to, by je oddać Bogu,
zwłaszcza jeśli zależy od nas materialnie. Mogliś-
my zrobić tylko jedno, w każdym razie mnie się
zdawało, że chcę to zrobić dla Szymona, miano-
wicie wyjawić wolę Bożą temu chłopcu, czyli
pomóc mu, by się sam w sobie lepiej rozeznał.

Uderzyło mnie to, co proboszcz powiedział:

„... mnie się zdawało, że chcę zrobić". Nie mogłem
się powstrzymać i mruknąłem; „No tak, ale kiero-
wały też księdzem inne pobudki". Mamusi znowu
„krew uderzyła do głowy".

— Przeproś księdza dziekana, natychmiast!
Proboszcz pokręcił głową: za co tu przepraszać?
Nie obraziłem go.

Spojrzałem na niego, zawahałem się, wreszcie
powiedziałem:

— Cóż, ksiądz dziekan zdaje się miotać podob-
nie jak my grając w owej niedorzecznej farsie,
trzeba jednak pamiętać o tej zakazanej, zatęch-
łej plebanii, gdzie ksiądz dziekan spędza samot-
nie wieczory, i o ołtarzu, przy którym odprawia
ksiądz rano mszę w niemal pustym kościele.
Ksiądz dziekan wie.

— Co to ma wspólnego z Szymonem? — za-
pytała mamusia.

— I pamiętać o przegranej, tej ustawicznie się
powtarzającej przegranej, mniej rażącej w spot-
kaniach z przeciwnikami niż z rzekomo wiernymi.
Bo wrogowie swoją nienawiścią świadczą cho-
ciaż, że Kościół potrafi jeszcze budzić namiętne
uczucia.

Proboszcz mi przerwał:

60

— Lepiej już pójdę, znów zaczniesz pleść od
rzeczy, jak to pani mówi.

Wstał. W tej chwili wszedł Laurenty. Nie cier-
piałem zapachu, jaki bił od niego pod koniec
lata, ale ucieszyłem się, że przyszedł. Już samą
swą obecnością tworzył atmosferę, w której wszy-
stko się rozładowywało. Nic już nie miało znacze-
nia poza sidłami, które zastawiał, poza szczenia-
kiem Diany, którego tresował zakładając mu kol-
czastą obrożę, jak typowy brutal. „Przekonanie,
dobre dla hołoty, że istnieje na świecie coś waż-
nego..." To sformułowanie Barresa Donzac chęt-
nie powtarzał. Powiedziałem;

— Odprowadzę księdza dziekana do bramy.

Mgła znad strumienia nie dosięgła jeszcze alei.
Proboszcz powiedział: — Pachnie jesienią. —
Szepnąłem, nie wiem, z litością, czy złośliwie: —
Ta długa zima przed księdzem dziekanem... — Nie
zareagował. Po chwili milczenia spytał, czy wiem,
kiedy Szymon wyjedzie.

— Ja ciebie nie pytam. Ale czy wiesz?
Nie odpowiedziałem. Nie nalegał, ponieważ jed-
nak dochodziliśmy już do bramy, spytałem, czy

stale odprawia mszę o siódmej rano.

— Czy mogę przyjść jutro służyć do niej księ-
dzu dziekanowi?
Zrozumiał, chwycił mnie za rękę; będzie czekał.

— Przyjdę trochę wcześniej, do spowiedzi. Bo
może mamusia też będzie.

— Nie, to nie jej dzień.

Rzucił tę odpowiedź trochę spiesznie, jakby dla
uspokojenia mnie, a także uspokojenia siebie. Nie
rozmawialiśmy już do samych drzwi plebanii. Do-
piero tutaj rzekł półgłosem: „Omyliłem się". Kie-
dy zaś zaoponowałem: „Ależ nie, księże dzieka-

61

nie", powtórzył z naciskiem: „Może się okazać,
żem się omylił we wszystkim".

— Z wyjątkiem tego, co najważniejsze, księże
dziekanie.

— Co chcesz przez to powiedzieć?

— Ksiądz dziekan wierzy w to, co robi. Może
wlewał ksiądz nowe wino do starych beczek, tych,
które mu dano w seminarium. Ale to nowe wino
ksiądz dziekan odnawia codziennie, pomimo sta-
rych naczyń, pomimo starej teologii, która trze-
szczy ze wszystkich stron.

Proboszcz westchnął, pociągnął mnie lekko za •
ucho, mruknął: „Mały modernista", i dodał ser-
decznie: „Do jutra!"

Rozdział III

Czym była. dla mnie ta msza o świcie i scena
między Duberkiem a mamusią, kiedy się dowie-
działa, że Prudenty odwiózł Szymona na pociąg do
Villandraut, zupełnie zatarło mi się we wspom-
nieniach przez to, co wydarzyło się w Maltaverne
parę dni później. Od czego jednak zacząć? Widzę
siebie któregoś 'z owych wieczorów na drodze
do Jouanhaut. Zdaje się, że wschodził księżyc.
W każdym razie w moich wspomnieniach księżyc
króluje. Cisza była taka, że kiedy przechodziłem
most, słyszałem, jak Hure płynie po starych ka-
mieniach. Chlupot słabiutki i błogi. O tej porze,
przynajmniej jeśli miałem wierzyć moim ulubio-
nym książkom, wszędzie spotykały się z sobą
jakieś żywe istoty. Ponieważ istniała sceneria, mu-
siało się coś rozgrywać. Dlaczego poza mną? Dla-
tego, że tylko sceneria bywa nam dana, o wszys-
stko inne sami musimy się potrudzić, a ja w wie-
ku osiemnastu lat nie miałem siły... Siły do cze-

62

go? Ani żeby umrzeć, ani żeby żyć. Odezwała się
ropucha i to mi przypomniało, co mówiła moja
babka na parę dni przed śmiercią (święta przecież
niewiasta!), ze wolałaby być ropuchą pod kamie-
niem niż umierać. Jak gdyby życie ropuchy pod
kamieniem nie stanowiło szczęścia, jak gdyby na
świecie istniało inne szczęście niżeli ciche przy-
zywanie samiczki i przebywanie z nią pod kamie-
niami albo w splątanej trawie I Dziś zdaje mi się,
że przeczuwałem, iż tej nocy coś się stanie. Chłód
strumienia na mojej twarzy był jak oddech śmier-
ci... Ale może to sobie wyobrażam.

Mamusia przechadzała się w alejce, owinięta
szalem. Pewno odmawiała różaniec. Powiedziała
mi, że Laurenty źle się czuje, już się położył, więc
żebym zachowywał się cicho.

— Co to za pomysł, że zmuszasz nas do miesz-
kania w jednym pokoju, jakby brakowało pokoi
w tej budzie! Nie mogę; zrozumieć, z czym to się
u ciebie wiąże.

Nie rozgniewała się. Próbowała tłumaczyć:

— Nigdy się nie rozdzielaliście.

— Boś ty tego chciała, podczas gdy my z Lau-
rentym mamy zupełnie różne upodobania i nigdy
nie mieliśmy sobie nic do powiedzenia.

Mamusia jak zwykle zarzuciła mi, że „wszyst-
kich uważam za głupich".

— W każdym razie — podjęła z nagłą pasją —
głupcem jest Szymon. Jak pomyślę o wszystkim,
czego się tak z miejsca wyrzekł...

— Ależ nie, nie wyrzekł się niczego istotnego.
Zachowa to, czego się nauczył, świadectwo ma-
turalne... Z wszystkiego, co ci jest dłużny, będą
korzystali inni, jeżeli to może cię pocieszyć.

— Nie o to chodzi, dobrze wiesz.

— Tak czy inaczej ty o tym nie możesz myśleć
spokojnie. Los samego Szymona nie interesowałby

63

cię więcej niż kogokolwiek innego, ponieważ go
nie kochasz. Nie zechcesz mi chyba wmawiać, że
kochasz Szymona? A nawet gdybyś go kochała,
tak jak się rozumie kochanie, no, tak jak go kocha
pani Duport...

— Idź już spać.

— Dopiero wtedy los Szymona w wieczności
byłby ci doskonale obojętny, bo przecież kocha-
łabyś to, co w nim przemijające...

Popchnęła mnie ku schodom.

— Idź, zachowuj się cicho, żebyś nie zbudził
brata, i nie chcę już nic więcej słyszeć... Ten
chłopak wpędzi mnie do grobu.

Zaprotestowałem, jeszcze za wcześnie na spanie.
Przejdę się po parku.

— Tylko włóż coś na siebie. Dosyć mam je-
dnego chorego. A jak się będziesz kładł, nie otwie-
raj okna. Laurenty kaszle.

— On często kaszle w nocy — powiedziałem. —
Kaszle przez sen.

— Skąd -wiesz? Przecież ty się nigdy nie bu-
dzisz.

— Słyszę go śpiąc.

Jestem pewien, że tutaj nie zmyślam, przypo-
minam sobie, że i ja przejąłem się tym, co mó-
wiłem, i ogarnął mnie nagły lęk o Laurentego, jak
gdybym, pragnąc wywrzeć wrażenie na innych,
sam również ulegał władzy uroku, który rzucałem,
ale mój lęk trwał tylko kilka sekund. Znowu zna-
lazłem się w mlecznych ciemnościach księżyco-
wego wieczoru, taki, jaki bywam zawsze w owych
godzinach: chłonąłem szept Hure, spokojną sze-
mrzącą noc, podobną do innych nocy, tę samą
światłość, w jakiej skąpany będzie kamień, pod
którym nastąpi ostateczny rozkład ciała, co było
mną. Czas płynie tak jak rzeka Hure, i ta Hure,
zawsze tu obecna, wtedy też tutaj będzie, i będzie

64

płynąć nadal... I to jest tak przerażające, że chcia-
łoby się wyć. Jak sobie radzą inni? Czyżby wcale
nie wiedzieli?

A ja nie wiedziałem, że noc, która się właśnie
zaczynała, niosąc z sobą niezliczone agonie... Ale
należałoby mówić o tych rzeczach bez fantazjo-
wania i sporządzić dla Donzaca dokładne spra-
wozdanie, zestawienie faktów. Wróciłem do do-
mu. To był ostatni rok, nim mamusia kazała za-
łożyć elektryczność. Tylko jedna lampa paliła się
jeszcze nad stołem bilardowym. Wziąłem lichtarz
i poszedłem do naszego pokoju nad sypialnią ma-
musi, pokoju chłopców. Miał dwa okna, był bar-
dzo duży, nasze łóżka stały „głowa w głowę",
tak że obydwaj z Laurentym mogliśmy spędzić
noc razem, wcale się nie widząc, tym bardziej, że
on prawie zawsze wstawał o świcie. Kiedy byliś-
my dziećmi, wieczorami sen morzył go nawet
przy stole, i czasami trzeba go było zanosić do
łóżka. Od dwóch lat już ,,latał", jak mówiono, i to
ja zwykle spałem, gdy wracał chyłkiem, z butami
w ręku. Kiedy się rano budziłem, Laurenty już
dawno gdzieś fruwał.

Byłem zupełnie zdecydowany otworzyć okno
mimo zakazu mamusi. Powietrze było ciężkie. Nie
poznawałem zwykłego zapachu Laurentego, za-
pachu zwierzęcego, ale zdrowego. Gorączka ma
pewną woń, którą od razu wyczułem. Spał nie
chrapiąc, lecz oddychał głośno. Zacząłem się roz-
bierać, kiedy weszła mamusia w szlafroku, z wło-
sami splecionymi w warkocz, zbliżyła się do łóżka
Laurentego i dotknąwszy jego czoła i szyi, co go
nie zbudziło, powiedziała mi szeptem, że nie będę
mógł tutaj spać; Laurenty może jej potrzebować,
więc ona prześpi się na moim, ja zaś na jej łóżku.
Nie kazałem się prosić i nawet nie rzuciwszy
okiem na brata, przeniosłem się do pokoju ma-

5 — Młodzieniec z dawnych lat . 65

musi na pierwszym piętrze, mniejszego niż nasz,
bo dwa rogi odkrojono, jeden na ubikację, drugi
na szafę; tak utworzyła się alkowa i w niej
stało łóżko. Z rozkoszą otwarłem jedno okno
i wsunąłem się do łoża, w którym zostałem po-
częty. Dziwaczna myśl, urzekająca i nie do znie-
sienia zarazem, którą odpędzałem w owym natu-
ralnym odruchu, jaki mi został z czasów pełnego
skrupułów dzieciństwa, przekonany, że od jednej
myśli może zależeć cała nasza wieczność.

Aby się pozbyć natrętnie wracającej myśli,
uciekłem się do tego, co służyło mi także do
powolnego zapadania w sen: zacząłem sam sobie
opowiadać, a zawsze miałem jakąś historię w po-
gotowiu. Ta, która wtedy właśnie była na war-
- sztacie, wydawała mi się zachwycająca. Tego
roku po raz pierwszy przeczytałem Blaski i nędze
życia kurtyzany z Komedii ludzkiej Balzaka
i zrozpaczony, że Lucjan de Rubempre popełnił
samobójstwo w więzieniu, wymyśliłem jego dzieje
od nowa: Lucjan de Rubempre nie został skompro-
mitowany ani uwięziony, Karlosowi Herrerze udał
się podstęp, wyłudził od barone de Nucingen
sumę, konieczną, by Lucjan mógł poślubić córkę
diuka de Grandlieu. Zapobiegałem trudnościom.
Dzięki poparciu diuka i Karlosa Lucjan został
członkiem ambasady w Rzymie, więc ślub odbył
się niemal po kryjomu, w kaplicy ambasady, bez
wiedzy Paryża, i wszystko, co mogłoby się ujawnić
przeciw Lucjanowi, zostało zażegnane. Wkrótce
potem Karlos Herrera postanowił umrzeć i stać
się znowu Jakubem Colin, zbiegłym galernikiem,
którym był w rzeczywistości. Udał, że ma nowo-
twór z rodzaju tych, co to już nie ma nadziei.
Ktokolwiek go wówczas widział, uważał, że jego
los jest przesądzony. Kazał się operować w pry-
watnej lecznicy w Szwajcarii, uzależnionej od

66

bandy. Trup innego pacjenta zmienił się w zwłoki
Karlosa, a Jakub Colin ruszył w świat... Ja zaś
osuwałem się, zapadałem w sen mocny, głęboki,
zaludniony ruchliwym mrowiem, z którego wynu-
rzałem się dopiero, gdy mnie musnęły pierwsze
promienie, sączące się przez żaluzje.

Wtedy jednak zbudziłem się w środku nocy,
jak zagubiony w tym nie moim łóżku, które pa-
chniało mamusią. Od razu uświadomiłem sobie, że
dzieje się coś ważnego. Tak od razu wiedziałem,
że to sprawa wielkiej wagi. Ze schodów docho-
dziły spieszne kroki, których odgłosu nikt nie
myślał tłumić, trzaskały nie pozamykane drzwi.
Nad moją głową rozgrywała się tragedia. Lauren-
ty? Dodawałem sobie otuchy: szczęknął dzbanek,
miednica, pewno wymiotuje. Obróciłem się do
ściany. W tym momencie weszła mamusia, świat-
ło lampy, którą trzymała w ręku, padało prosto
na jej dużą, szarą twarz, potargane włosy. Zatrzy-
mała się w progu:

— Słuchaj, lepiej, żebyś wiedział... Laurenty do-
stał krwotoku, dotąd jeszcze trwa. Są przy nim
doktor Dulac i dziekan.

Zrobiłem ruch, jakbym chciał wstać, błagała,
ażebym już tu dotrwał do świtu.

— I natychmiast pojedziesz do panien z Jouan-
haut. Trzeba uciekać, uciekać — powtarzała pół-
przytomnie. — Odetchnę dopiero, gdy będę wie-
działa, że jesteś daleko.

— Ale Laurenty...

— Nie chodzi już o Laurentego, chodzi o ciebie.

— Ale Laurenty, mamusiu? Co z Laurentym?
Stała jak skamieniała, wciąż z lampą w ręku,
duży siwy kosmyk przecinał jej czoło. Wpatry-
wała się we mnie gorączkowo.

— Módl się za twego biednego brata, ale na-
szym pierwszym obowiązkiem jest odseparowanie

67

ciebie. Oby Bóg pozwolił, żeby nie za póżno»

Kiedy pomyślę, że mieszkacie w jednym pokoju,
i w Maltaverne, i w Bordeaux, od lat... Jeszcze
ubiegłej nocy oddychałeś tym samym powietrzem
co on.

— Ale jak on, mamusiu, jak Lamenty?

— Zrobimy, co w ludzkiej mocy, chyba rozu-
miesz. Zaraz jutro odbędzie się konsylium. Po-
winieneś jednak wiedzieć...

Zawahała się. — Lekarz sądzi... — Urwała, za-
częła znowu informować mnie szczegółowo, co po-
stanowiła, jeśli chodzi o mnie. Można by mniemać,
że to nieszczęście dotyczyło tylko mnie jednego,
miało znaczenie i konsekwencje wyłącznie przez
związek ze mną. Miałem wyjechać bez bielizny,
bez żadnych ubrań prócz tego, które włożę na
siebie, ponieważ wszystkie moje rzeczy są w za-
każonym pokoju.

— Nawet cię nie pocałuję, i oczywiście ani się
nie zbliżysz do pokoju Laurentego. Zresztą nie
byłby w stanie... Lepiej, żeby ci nie został taki
obraz...                                     SfeiłJ

— Och, nie ostatni, mamusiu, nie ostatni!

— Naturalnie. Dobrze wiesz, że ja zawsze prze-
widuję najgorsze. Przyniosę ci kawy. Połóż się.

Pozwoliłem sobą kierować, zrobiłbym wszystko,
co chciała. Nastraszyła dziewiętnastoletniego chłop-
ca, jak straszyła malca, żeby był posłuszny.
W Maltaverne był taki pokój i łóżko, w którym
umarł dziadunio, a w Bordeaux pokój i łóżko,
w którym umarł tatuś. Teraz tu będzie pokój,
łóżko, gdzie Laurenty... Nagle oddzielał się on we
mnie od tego zera, jakim był jako najgorszy
uczeń w klasie, i zaczynał żyć swoim nowym
istnieniem. Nigdy nie powiedział słowa na inny

fifi

temat niż dzikie gołębie albo bekasy, albo zające
czy psy. Przygotowywał się do Grignon, lecz
rolnictwo, którego uczą książki, było mu równie
obojętne jak łacina czy hebrajski. Stale mawiał;

„Ja zostanę chłopem naszej rodziny". Ale w Malta-
verne niczym się nie zajmował.

— Wy wszystko składacie na mnie — wyrzekała
mamusia, aczkolwiek nie zniosłaby, gdybyśmy
choć w najmniejszym stopniu wścibiali nos w jej
sprawy, które w rzeczywistości były raczej na-
szymi, jako że Maltaverne należało do nas, ona
była tylko prawną opiekunką.

Tak błąkały się moje myśli, aż raptem utknęły
na tym: „Teraz będę już tylko ja, będę w Malta-
verne sam, sam jeden przeciw mamusi". Tak,
przyszło mi to do głowy, ale Bóg świadkiem, nie
jako powód do radości, ponieważ było wyklu-
czone, by i mamusia, maniacko rozkochana w zie-
mi, też o tym nie pomyślała, aby i jej podświa-
domie to nie poruszyło. Uwielbiała ziemię, ale
inaczej niż ja, nienawidziła działów... Donzacowi,
dla którego to piszę, nie potrzebuję wyjaśniać, że
nic z tego wszystkiego nie krystalizowało się
jeszcze we mnie w tę posępną noc, nic nie zostało
wyznane, uznane, nazwane. Dostosowuję do tam-
tych godzin, które wycisnęły na mnie niezatarte
piętno, zarys myśli w takiej postaci, w jakiej je
wydzieliłem w ich powiązaniach i układzie pod-
czas następnego tygodnia u starych panien w
Jouanhaut.

Czekając, aż się rozwidni, wyciągnąłem się
w ubraniu na łóżku mamusi. Przyszła jeszcze raz,
nie przekraczając progu pokoju przyniosła kawę
i powiedziała, że Maria Duberc prasuje moją bie-
liznę, że będę miał to, co może mi być potrzebne.

Mnie pozostanie tylko zebrać książki i papie-
rzyska, jak nazywała wszystko, co pisałem.
Zdrzemnąłem się. W półśnie usłyszałem turkot
bryczuszki Duberca. Weszła Maria z tacą, czarna
chusteczka, jakie noszą staruszki, spłaszczała jej
głowę — cała była czarna tą połyskliwą czernią
kur, miała też ich wystraszone oczy i kurzy ku-
perek. Od ucieczki Szymona, w której mu pota-
jemnie dopomogli, mamusia nie odzywała się do
Duberców, chyba tylko wydając polecenia. Maria
zapewniała, że Laurenty teraz wypoczywa, pani
od niego nie odchodzi. Doktor sprowadzi zakon-
nicę z przytułku w Bazas. Ach, łon piaou moussu
LaurentI — jęczała. On był ulubieńcom Duber-
ców. Och, lou praoul

Tej ucieczki bez spojrzenia na konającego brata
nigdy sobie nie daruję. Mamusia stała na straży,
aby mi wzbronić wstępu do pokoju, gdzie na
mgnienie, przez uchylone drzwi, dostrzegłem w
chwiejnym świetle nocnej lampki poprzestawiane
meble, rozrzuconą bieliznę. Poddawałem się ule-
gle. Wszystko odbyło się tak, jak mamusia po-
stanowiła. Mając dziewiętnaście lat pozwalałem
się Jej przenosić niby niemowlę. Protestowałem
słabo, ona nawet nie słuchała. Mówiła; „Jak tylko
kryzys minie, zobaczysz go. Obiecuję ci. Przyślę
po ciebie. Będziecie rozmawiali z daleka, powrócą
jeszcze piękae dni. Usadowimy go w parku na
słońcu. Las jest jeszcze najlepszym środkiem..."

Ach, mgła tego wrześniowego ranka, jej za-
pach... Ja nie umrę, ja będę żył. Mamusia zdążyła
przesłać starym pannom list, w którym donosiła
o moim przyjeździe i naszym nieszczęściu. Panna
Luiza i panna Adiia czekały na mnie w zamęcie
uczuć, niespodziewana uciecha, jaką im sprawiało

moje przybycie, mieszała się ze współczuciem
i smutkiem. Ale radość brała górę, zwłaszcza
u panny Adiii, skazanej na współżycie z głuchą,
która „rozumiała wszystko po ruchu warg", o sie-
dem kilometrów od miasteczka, w owym zapadłym
kącie, gdzie kończyła się jedyna droga, a dalej
były już tylko wielkie bezludne landy, aż do
oceanu. I my wywodzimy się z jednego z takich
starodawnych folwarczków na skraju olbrzymiego
pola prosa, lubię o tym myśleć. Tego ranka nad
polem dzwoniły skowronki, te skowronki, do któ-
rych Laurenty nie będzie już strzelał. O wscho-
dzie słońca otworzono dla mnie przestronny po-
kój, gdzie pachniało stęchlizną i gdzie, jak wie-
działem, ojciec starych panien popełnił samobój-
stwo, kiedy zbankrutował, ale nikt nie wiedział,
że ja o tym wiem. Położyłem na stole Pascala
w opracowaniu Brunschvicga, maszynowy odpis
Action Maurycego Blondela pożyczony mi przez
Donzaca i Matiere et Memoire Bergsona, i natych-
miast poszedłem myszkować w bibliotece „ba-
wialni", która za dziecinnych czasów raczyła mnie
takim szczęściem, iż wydaje mi się, że ci, co go
nie zaznali, nie wiedzą, czym jest cud czytania
wtedy, gdy nic z zewnątrz nie mąci gładkiej tafli
dnia letnich wakacji, gdy krajobraz rzeczywisty
harmonizuje z krajobrazem wymarzonym i nawet
zapach domu jest już w nas, taki sam, jaki zo-
stanie na zawsze, kiedy od wielu już lat dom prze-
stanie istnieć.

Wcale nie czytałem Bergsona ani Pascala, ani
Roczników filozofii chrześcijańskie), ale Dzieci
kapiptana Grania, Tajemniczą wyspę. Bez rodziny.
Pokój Laurentego, taki jak go ujrzałem przez
uchylone drzwi w posępnym świetle nocnej lampki,
tkwił jednak we mnie. Jego obraz na sekundę nie
opuszczał mojej świadomości, podsycał trwogę

71

i smutek, ale może i radość, że mam dziewiętnaś-
cie lat i tryskam życiem.

Posłyszałem, jak panna Adiia, która przy siostrze
nabrała zwyczaju krzyczenia na całe gardło, roz-
prawia z kucharką: — Jeżeli się to nieszczęście
stanie, jakąże partią będzie pan Alain, trzy ty-
siące hektarów!

— Ano pewnie, tylko póki jego mamusia żyje,
to panią będzie ona...

— Nie gadaj, mądralo!—krzyknęła panna Adi-
la. — Jego mamusia ma własny majątek, prawie
tysiąc hektarów, kompletnie urządzony dom w
Noaillan i Bóg wie ile pieniędzy w gotówce.

— No tak, ale...

Wyszedłem, żeby już nie słuchać. Laurenty nie
umarł, żył. Mamusia kochała nas obydwu. Po po-
łudniu ksiądz dziekan przyniósł wiadomości:

— Twoja matka jest jak zawsze godna podziwu.
Siedzi przy Laurentym przez część nocy, żeby
siostra miłosierdzia mogła się przespać. Postano-
wiła nie widzieć się z tobą, nawet z daleka. Godzi
się na to poświęcenie. Niestety długo nie trzeba
będzie czekać. — Po raz pierwszy tego dnia
usłyszałem złowieszczą nazwę ,,galopujące su-
choty". Usłyszałem w sobie echo tego galopu,
który unosił mojego starszego brata na zawsze
w ciemność, gdzie i ja podążę za nim, może nie
galopując, lecz stępa; a choć posuwam się tak
wolno, w końcu stanę się podobny do starego
z Lassus z tymi moimi trzema tysiącami hektarów
i zgrają spadkobierców, którzy mnie będą napa-
stowali, których będę nienawidził i trzymał od
siebie z daleka jak on. Potworność posiadania.
Posiadanie, to zło absolutne. W jaki sposób się
odeń uwolnić? Chętnie zrzekłbym się dóbr tego
świata — nie samego świata, nie tej bezprzytom-
nej radości, co rozpierała mi piersi wtedy pod

72

dębami Jouanhaut, podczas gdy galop unosił mo-
jego brata w noc, która się nie skończy. •

Już od następnego dnia miałem wrażenie, że
w domu starych panien oglądam gołym okiem
jakby spadłego z nieba bakcyla posiadania: ohyd-
ną dziesięcioletnią dziewczynkę, Joankę Seris,
ich spadkobierczynię, która z tego tytułu co pe-
wien czas spędzała tutaj parę dni i przyjmowała
hołdy dzierżawców. Co najdziwniejsze, ów potwór
jako jedynaczka miał w przyszłości posiadać je-
den z najrozleglejszych majątków na landach,
w którym folwarczek starych panien zgubi się
niby kropla w morzu. Ale dla tych zgłodniałych
ziemi wilków liczył się każdy hektar. Joanka bu-
dziła we mnie wstręt. Była blada i nakrapiana,
odnosiło się wrażenie, że w miejsce oczu ma także
dwa fosforyzujące piegi, pozbawione brwi i rzęs.
Półokrągły grzebień ściągał jej z czoła rzadkie
włosy. Sprowadzono dzieci dzierżawców, żeby
się z nią bawiły. Que diz a mamizelle? Okazywały
jej uległość, jak małe muzyki małym bojarom
w czasach pańszczyzny. Nazajutrz rano zaraz po
obudzeniu usłyszałem, jak panna Luiza krzyczy
do panny Adiii: „...przecież nawet nie o dziesięć
lat jest od niej starszy. Zaczeka!" Panna Adiia
odpowiedziała widać samym ruchem warg, bo nie
usłyszałem nic. Głucha upierała się przy swoim:

„Nie ożeni się bez pozwolenia matki. Zaczeka, jak
długo będzie trzeba..." O Boże! To chodziło o mnie
i Joankę. Mówiło się o tym w okolicy, jak ongi
o zaręczynach delfina Francji z infantką hiszpań-
ską. Ale teraz już tylko ja byłem wytypowany,
Laurenty nie dzielił ze mną obrzydłego niebez-
pieczeństwa. O tym, że w umyśle mamusi sprawa
została przesądzona, nie miałem wątpliwości. Na

73

domiar mała szukała mego towarzystwa, ta ohyda
wdzięczyła się do mnie. I ona również o tym
myślała. Tego właśnie tygodnia zawstydziłem się
własnego nieuctwa, obojętności w stosunku do
wszystkiego, co odnosiło się do zagadnień spo-
łecznych.   Postanowiłem   przeczytać   Jauresa,
Guesde, Proudhona, Marksa... Były to dla mnie tyl-
ko nazwiska. W każdym jednak razie wiedziałem
lepiej niż oni, co to jest posiadanie. Z tego, że jest
okradaniem, mógłbym sobie kpić, ale ono upadla,
pomniejsza człowieka.

Rozdział IV

Po dwóch latach, w Bordeaux, zaczynam nowy
zeszyt. O pierwszy błagał Donzac, chciał wziąć
go do Paryża, gdzie wstąpił do seminarium des
Carmes. Dla niego też zabieram się znowu do
pisania dziennika. Dziennika? Nie, raczej opra-
cowanej, uporządkowanej relacji z wszystkiego,
co dzień po dniu przynosiły nam nasze dzieje,
mamusi i moje, w ciągu tych dwu lat — głównie
jednak po to, aby spróbować sobie uprzytomnić,
kim się stałem od czasu śmierci Laurentego.

Kim się stałem? Czyżbym się stał inny? Czy
dwudziestojednoletni chłopak, przygotowujący się
do dyplomu z literatury w Bordeaux, różni się od
młodzieniaszka, jakim wtedy byłem? Jest taki
sam, i skazany na to, by już takim zostać, jeżeli
nie umrę jak Laurenty. W sekretnych dziejach
wielkich landów stary z Maltaverne, którego w so-
bie noszę, zajmie miejsce starego z Lassus, i jako
starzec osiemdziesięcioletni będzie taką samą
istotą ludzką, jaką jestem teraz, a gdy zasiądzie'na
progu swego domu, nieruchomy i już jakby ska-
mieniały, jakiś młodziutki poeta z roku 1970 bę-
dzie mu się przyglądał z daleka.

74

Śmierć Laurentego nie zmieniła mnie, lecz zmie-
niła warunki mojego życia. Miesiące cale byłem
jak porażony. Mamusia wszystko wzięła na siebie,
a jeśli chodzi o mnie, troszczyła się tylko o moje
zdrowie fizyczne. Miałem ,,zaciemnienie na lewym
płucu". Nie ustawała w zabiegach, aby mnie zwol-
nić od służby wojskowej. Cieszyłem się z tego,
i umierałem ze wstydy. Zrobiłem się jeszcze bar-
dziej dziki i miałem o to do niej żal. Kiedy już
odpadł ów niepokój, z każdym dniem bardziej po-
chłaniało ją Maltaverne, a ponieważ w tym roku
kupiliśmy samochód marki Dion-Bouton, coraz
tam zaglądała, chociażby na krótko. Odległość już
nie istnieje. Jeszcze zeszłego roku, żeby się dostać
do Maltaverne, trzeba się było dwa razy prze-
siadać. Transplantacja zaczynała się już w pocze-
kalni dworca Południe. Wielkie landy, moja je-
dyna ojczyzna, były równie dalekie jak któraś
z gwiazd. Dzisiaj wiem, że zaczynają się tuż za
rogatkami Bordeaux, i jeśli nic się nie zepsuje
w motorze albo nie pęknie opona, możemy w nie-
spełna trzy godziny przebyć te sto kilometrów
dzielące Bordeaux od Maltaverne.

Piszę byle co, żeby tylko nie dotknąć rany ją-
trzącej się, odkąd Laurenty zasnął snem wiecznym,
Co właściwie zaszło między mamusią a mną? Co
jej mam do zarzucenia? Wszystko wzięła w swoje
ręce, mnie z wszystkiego odciąża. Gdy jest w Mal-
taverne, jak właśnie teraz, mogę korzystać w Bor-
deaux ze swobody, o jakiej mało który student
mógłby marzyć, mając przy tym do własnej dyspo-
zycji kucharkę i lokaja. Jeżeli nie potrafię tego
wyzyskać, trudno winę przypisywać mamusi.

— Czemu ty nie masz przyjaciół? Czemu nie

75

przyjmujesz zaproszeń albo podpierasz tylko ścia-
ny i nie tańczysz?

Nie tańczę, tak jak i nie poluję. Zupełnie tak
samo...

Nie, nic nie jest takie samo. To, co teraz po-
wiem, należy już do przeszłości, a nie jest histo-
rią, która dopiero się tworzy, aczkolwiek dzieje
się nadal. Donzac będzie umiał rozróżnić, co jest
dokumentem skomentowanym, wyretuszowanym
przeze mnie, a co z dnia na dzień i ze stronicy
na stronę kształtuje nieuchronny los. Donzac bę-
dzie umiał zinterpretować kłamstwa, wynikające
z przeoczenia, i bez mojej wiedzy wydobędzie
z nich prawdę — tę prawdę, którą chciałbym jed-
nak z siebie wydrzeć, której szukam z pasją mnie
samego przerażającą, nie ze względu na siebie,
ale dlatego, że tu chodzi o mamusię, że demasku-
ję ją powoli, a w miarę jak odsłaniam jej praw-
dziwe oblicze, budzi we mnie lęk.

Lecz już nie jestem sam. Już nie jestem zdany
wyłącznie na nią. Ktoś się pojawił. Ktoś... Zaczęło
się to u Barda, księgarza z pasażu łączącego ulicę
Sainte-Catherine z placem de la Comedie. Dość
późno trafiłem do tej ponurej jaskini książek.
Korzystałem stale z księgarni Fereta w alei Inten-
dance. U Barda pierwsze miejsca zajmują wydaw-
nictwa Mercure de France. Literaturę piękną ota-
cza się tutaj miłością. Na wystawie figurują no-
wocześni poeci.

Zachodziłem tam wracając z uniwersytetu nie-
omal codziennie, od tego pierwszego dnia, kiedy
zacząłem przerzucać pewną książkę, Amoralista,
i jej lektura tak mnie pochłonęła, że aż podskoczy-
łem usłyszawszy nad uchem kobiecy głos: — Na-
wet jeżeli nie ma pan dużo pieniędzy, radziłabym

76

to nabyć. To pierwsze wydanie, a takie wydania
Gide'a...

Podniosłem oczy i w półmroku jaskini zobaczy-
łem pannę Marię, która prowadzi tu sprzedaż i za-
rządza całym sklepem (Bard, szef, prawie nie od-
chodzi od kasy, a garbaty subiekt Balege wykonu-
je cięższe roboty). Panna Maria nosi czarny far-
tuch i stara się być niewidzialna dla wszystkich,
z wyjątkiem tych, na których spocznie jej wzrok,
tak jak tego pierwszego dnia spoczął na mnie.
Jakiż on był... czuły i drwiący zarazem, straszli-
wie przenikliwy. Jak wszystkich, którzy mnie ko-
chają, przyciągnęło i wzruszyło ją we mnie to, co
sprawia, że inni uciekają. Mimo woli oszukałem
ją jednak. Tak uwielbiam książki, a kupuję ich
tak mało i tak długo się waham, nim się na coś
zdecyduję, i żeby już wszystko powiedzieć —
tak trudno mi wydać chociażby franka, co więcej
jestem tak źle ubrany, zawsze noszę ten sam kra-
wat podobny do sznurka, że panna Maria wzięła
mnie za biednego studenta. Zdziwiło ją tylko,
o czym dowiedziałem się później, że moje palto,
mocno wprawdzie zniszczone, szyte było u kraw-
ca, a na teczce z pięknej skóry widnieje mono-
gram. Ale wyglądałem na to, że kieszeń mam pu-
stą. Pomyślała, że pochodzę pewno ze zrujnowanej
albo skąpej ziemiańskiej rodziny, i odłożyła dla
mnie tomy pierwszych wydań. — Zapłaci pan
w przyszłym miesiącu — powiedziała.

Od wyprowadzenia jej z błędu nie powstrzyma-
ło mnie jakieś niskie uczucie. Może rodzaj wsty-
du? Nie, raczej wielka radość, że ja sam wzbudzi-
łem jej sympatię, świadomość, że mogłem spodo-
bać się dziewczynie tej klasy, która nie wie, iż
jestem dziedzicem Maltaverne. Na nielicznych
wieczorkach, do których zmusza mnie mamusia,
żebym się przyglądał, jak inni tańczą, wiem do-

77

skonale, że one wszystkie przypatrują mi się jed-
nakowym wzrokiem; do smokinga przypiętą mam
niewidzialną etykietkę: tysiące hektarów landów,
kamienice. Wszystkie uśmiechają się w taki sam
uległy sposób, robią taki sam wysiłek, żeby roz-
mawiać ,,o tym, co się wydaje interesujące". Och,
koncepcja „intelektualisty", jaką te idiotki sobie
tworzą... Nie, już nie chcę tego rozważać. Wystar-
czy, aby Donzac zrozumiał, jak nieoczekiwanie
szczęśliwy, od pierwszego dnia, poczułem się dzię-
ki tej dziewczynie, patrzącej miłośnie na biedne-
go studenta, za jakiego mnie brała. Mój opór
przed pokazywaniem się z nią na mieście przy-
pisywała obawie, by jej nie skompromitować,
gdyż wydawałem się taki anielski, o czym dowie-
działem się później i śmieliśmy się z tego razem.
Prawdziwej przyczyny jednak Marii nie wyja-
wiam, nie jestem zresztą pewien, czy sam ją znam.
Niewątpliwie pewną rolę odegrała świadomość, iż
z chwilą gdy się znajdziemy za progiem mrocz-
nej pieczary księgarni, nie da się długo utrzymać
mitu o biednym studencie, lecz najważniejsze
było to, że nie oddzielałem jej od księgarni,
z którą mi się utożsamiała, tak samo jak nie od-
dzielałem panny Martineau od konia. Stanowiło
to moją obronę, równocześnie pozwalając mi się
Marią cieszyć, jak gdyby dla mnie niewyobrażal-
ne były inne uciechy niż napawanie oczu w za-
czarowanym półmroku księgarni; nie nastręczał
się też żaden problem ze świata zewnętrznego,
który mógłby coś skalać i którego na pewno nie
umiałbym rozwiązać.

Taka sytuacja mogłaby trwać w nieskończoność,
ponieważ i Maria się do niej przystosowała, bo
harmonizowała z moim obrazem w jej sercu, z tym,
co zwała moją cechą nietykalności: no7i me tan-
geze. Gdyby nie pewne przypadkowe spotkanie...

78

Ale ja nie wierzę w przypadek, a zbiegi okolicz-
ności dowodzą chyba, że nasze życie istotnie by-
wa przedmiotem machinacji,

Choć była duszą księgarni Barda, szef i Balege
nie uważali za słuszne, że pozwala tylu klientom,
a między nimi ja byłem najwytrwałszy, przycho-
dzić tutaj i miętosić książki, których nie kupo-
wali. Wyobrażała sobie księgarnię w ten sam spo-
sób co Anatol France W Cieniu wiązów, gdzie
opisuje codzienne spotkania pana Bergeret z przy-
jaciółmi w księgarni Paillota. Zwierzyła mi się,
że musi walczyć, zwłaszcza o mnie, ale i o pew-
nego młodego nauczyciela z gimnazjum w Tałen-
ce, który spędzał u Barda każde popołudnie we
czwartek, jedyny swój dzień wolny od zajęć.
A w te właśnie dni ja nie przychodziłem, bo
w czwartki zawsze panował tutaj tłok. „Taki sam
z niego dzikus jak z pana, nikogo nie zna..."

— Ale panią zna — odpowiedziałem gniewnie.

Ten gniew wywołał jej uśmiech, myślała, że
jestem zazdrosny. Czy tak było naprawdę? W ka-
żdym razie zrobiłem się zazdrosny natychmiast,
wskutek bolesnej miny, jaką przybrałem: wyda-
wało mi się, że człowiek staje się zakochany tak
samo, jak według Pascala staje się religijny —
„przechylając automat".

Zaniepokoił mnie wiek nieznajomego rywala.
Był o kilka lat ode mnie starszy. Budził w niej
litość swą absolutną samotnością i rozgorycze-
niem nie do uleczenia, które zdradzały pewne jego
wypowiedzi, jakby już za młodu przeżył jakąś
niepowetowaną klęskę. Mówiła o nim z lubością
wzmagającą się, w miarę jak okazywałem coraz
większy smutek, smutek, którego teraz nie symu-
lowałem, lecz odczuwałem rzeczywiście, aż wkrót-
ce i Maria już go nie mogła znieść. Byliśmy w tym
momencie sami, za półkami książek po zniżonych

79

cenach. Po raz pierwszy ujęła moją rękę i chwilę
przytrzymała w swojej.

— Gdy pomyślę — rzekła — że nie znam na-
wet pańskiego imienia... Znam tylko inicjały, zo-
baczyłam na pana teczce. Imię zaczyna się od
A... Chyba przecież nie Artur albo Adolf? Może
August?

— Może Augustyn.

Zbliżyłem wargi do jej uszka, szepnąłem „Ala-
in", jakby chodziło o jakąś wielką tajemnicę, ona
zaś powtórzyła to „Alain", jakby się bała zapom-
nieć. Spytałem: — Jak mnie pani nazywa, myśląc
o mnie?

— Wcale nie nazywam. W dnie, kiedy pan nie
przychodził, mówiłam sobie: anioł dziś nie przy-
szedł...

— Och •— westchnąłem — i pani także?
Nagle przypomniałem sobie ten wieczór w Mal-
taverne, gdy Szymon do mnie powiedział: ,,0, pan
to jest anioł". Że też pomyślałem o nim akurat
w momencie, kiedy miał znowu pojawić się
w moim życiu! Mnie samemu wydaje się to takie
dziwne, że aż podejrzane: może bezwiednie kom-
ponuję znowu powieść, nadaję jej kształt. Lecz
nie, z pewnością tak to się właśnie odbyło.
Przypominam sobie, że ruszyłem do drzwi bez po-
żegnania, a Maria szła za mną powtarzając pół-
głosem: — Co się panu stało? Nie chciałam pana
urazić...

— Dziewczyny nie lubią chłopców aniołów —
powiedziałem. Staliśmy na progu, tuż przy sobie.
W księgarni nie było już ani jednego klienta. —
I zresztą słusznie.

— Czy dlatego, że bywają źli aniołowie? —
zapytała Maria. Zmuszała się do uśmiechu, stara-
ła się rozproszyć chmurę.

80

— Nie, złego anioła by kochały, cierpiałyby
przez niego...

— To zależy od dziewczyny — powiedziała.
— Mnie nigdy nie pociągali brutale, proszę pana.
Zawsze się ich bałam.

— Podczas gdy ze mną czuję się pani bez-
pieczna?

— Wszystko, co mówię, pana drażni.

— A tego belfra z Talence, który przyjeżdża
co czwartek, też się pani boi?

— Ach, jeśli to z jego powodu pan się dener-
wuje... Biedny chłopak, tak mi przykro i boję
się, że nie zdołam przed nim ukryć wstrętu, jaki
we mnie budzi. Zmuszam się czasem, żeby go
wziąć za rękę i nawet przez parę sekund ją po-
trzymać, co jest na pewno zasługą. Wręcz nie-
wiarogodne, ale on ma przy każdej dłoni sześć
palców. Uczucie, jakiego doznaję w zetknięciu
z tym czymś miękkim, taką chrząstką...

Oparłem się o wystawę. — Szymon? — zapy-
tałem. — Szymon jest w Bordeaux?

— Pan go zna? Skąd pan go zna?

— Czy pani wie, że on i u obydwu nóg ma
o jeden palec więcej? No cóż, panno Mario, pro-
szę mu w czwartek powiedzieć, że jeden z pani
klientów nazywa się Alain i jest aniołem, wten-
czas dowie się pani wszystkiego o mnie, o mo-
jej matce, moim dzieciństwie, stronach rodzin-
nych, które są również ziemią ojczystą Szymona
Duberc. Nie będę pani dzisiaj o nim mówił, bo
jak to zrobić, nie odsłaniając pani całego mego
smętnego życia, a na to bym się nie zdobył.
Niech on przetrze drogę... A ja już tylko skorygu-
ję jego relację. Opierając się na tym, co on pani
powie, będzie mi łatwiej wprowadzić panią w te
moje dzieje, dla nikogo zresztą nie ciekawe.

Szepnęła: „Poza mną". Zaraz też dowiedziałem

S — Młodzieniec z dawnych lat

81

się, jak mało wie o Szymonie, Nie mógł wytrzy-
mać Paryża i ledwie uzyskał dyplom, możni pro-
tektorzy, którymi się chełpił, dali mu posadę w de-
partamencie Bordeaux.

— Twierdzi jednak, że tutaj czułby się bardziej
samotny niż w Paryżu, gdyby nie ja.

— Nie odwiedza rodziców?

Tego nie wiedziała. Nigdy o nich nie mówił,
tak jakby się wstydził. Pomyślałem sobie, że
gdyby przyjechał do Maltaverne, moja matka mu-
siałaby wiedzieć, że tam był. Powiedziałem: ,,Zeg-
nam", pchnąłem drzwi. Raptem uprzytomniłem
sobie, jaki mnie czeka wieczór, i zadrżałem. Co-
kolwiek mnie odstręczało od wychodzenia z Ma-
rią, nagle przestało istnieć. Wkrótce i tak dowie
się wszystkiego o mnie i moich bliskich. Nawet
nie spytałem, czy jest wolna, powiedziałem: —
Nie trzeba mnie zostawiać samego dziś wieczo-
rem. Mamusia jest na wsi. Opuściła mnie. Opo-
wiem to pani. — Chciałem Marię zaniepokoić,
ale w niej radość wzięła górę nad niepokojem.
Powiedziała, żebym jej towarzyszył do domu:

„Wskoczę tylko na chwilkę, żeby uprzedzić mat-
kę i zmienić suknię". Sklep zamykało się za
pół godziny. Umówiliśmy się, że się spotkamy
przed Teatrem Wielkim.

To było moje pierwsze spotkanie z kobietą,
a miałem dwadzieścia jeden lat! Nie czekał mnie
samotny wieczór! Wszedłem do kawiarni Bor-
deaux i zatelefonowałem do Ludwika Larpe, na-
szego kamerdynera, aby go uprzedzić, że przy-
prowadzę na kolację znajomą. Wyobrażałem so-
bie jego osłupienie. — Jakąś panią, panie Alain?
— Tak, panią. — Zdaje mi się, że mamy tylko
jeden befsztyk dla pana. — To niech Ludwik otwo-

82

rży puszkę pasztetu sztrasburskiego i przygotuje
wino, jakie uzna za stosowne.

Czekałem we mgle przed drzwiami parterowego
domu, w którym mieszkała Maria przy ulicy
L'Eglise-Saint-Seurin, aż zmieni suknię. Kiedy się
znów ukazała, oswobodzona z pracy i z mrocznej
księgarni, była to ona i nie ona. A ja po raz
pierwszy w życiu, pełen dumy, podobny do wszy-
stkich innych chłopców, szedłem w ów listopado-
wy wieczór, którego zapach pozostanie we mniei
będę go czuł do końca moich dni, niecierpliwie
chcąc znaleźć się już na placu Gambetty i w alei
Intendance, żeby — czy ośmielę się przyznać? —
no tak, żeby mnie zobaczono u boku młodej ko-
biety. Dlatego też zapytałem Marię: — Czy pa-
nią nie krępuje pokazywanie się w alejach w asy-
ście młodego człowieka? Bo moglibyśmy przejść
bocznymi uliczkami... — Roześmiała się: — Och,
wie pan, dla mnie... To raczej pan mógłby uważać,
że go kompromituję... — Powiedziałem jej, że po-
chodzimy ze wsi, spod Bazadais, w Bordeaux ma-
my niewielu znajomych. Należało jednak w ciągu
dziesięciu minut, potrzebnych, aby dojść na ulicę
de Cheverus, gdzie mieszkałem, przygotować ją,
że to komfortowe mieszkanie, kamerdyner... —
Wie pani, my mamy dwa tysiące hektarów sosen
— powiedziałem głupio. Owa cyfra nie zdawała
się robić na niej wrażenia. A ja, idiota, dorzuci-
łem:

— Nie licząc innych rzeczy.

— Nie ma się czym chwalić.

— Wcale się nie chwalę, ale ukrywałem to
przed panią. Teraz muszę jednak panią uprzedzić...

— O, nie, drogi Alain, to zmienia wszystko.
Nie pójdę na kolację do domu pańskiej matki

83

podczas jej nieobecności i kiedy ona o tym nie
wie. Znam pewną małą restauracyjkę w porcie,
Eyrondo, tam pana zaprowadzę.

Zaoponowałem, że to niemożliwe, już telefono-
wałem przecież do domu, żeby kolacja była jej
godna.

— Więc pan odwoła, jak przyjdziemy do Ey-
rondo.

— Nie zna pani Ludwika Larpe, tego naszego
kamerdynera. Nigdy się nie odważę... Otworzył
już pasztet sztrasburski. Dla niego to prawie świę-
tość. A zresztą nienawidzę telefonować. Zrobiłem
to dla pani, ale nie mogę się przyzwyczaić. Nie
telefonuję prawie nigdy.

— I nie wstyd panu?

— Owszem, wstyd. Mamusia mi powtarza: choć
uważasz się za tak inteligentnego, jesteś godny
politowania.

— Czas był, żebym się pojawiła.

— Budzę w pani wstręt...

— Nie, bo mimo owych tysięcy hektarów pan
nigdy nie będzie pasował do tego świata, nigdy
nie stanie się pan jednym z nich... Widuję ich kil-
ku w mojej pracy, niewielu, bo niezbyt lubią czy-
tać. Ale jednak mam takich klientów, szukają rzad-
kich wydawnictw. Przyglądam im się: lada skle-
powa, cóż to za bariera! Słucham, co mówią, obser-
wuję z boku, znam ich.

— Ale mnie pani nie zna, Mario. Kiedy mnie
pani pozna...

Zasiedliśmy w głębi restauracji, która musiała
być dawniej gospodą marynarzy, a teraz przycho-
dziło się tutaj na małże, minogi, prawdziwki w se-
zonie grzybów. Maria podeszła do kasy, żeby za-
telefonować do mojego domu. Wróciła śmiejąc

84

się tak, jak nie wiedziałem, że potrafi się śmiać.
— Proszę się uspokoić. Słyszałam, jak kamerdy-
ner wołał do kucharki: „Odwołuje kolację! Do-
brze zrobiłem, że nie otworzyłem pasztetu." Uspo-
koił się pan?

— Jestem śmieszny — powiedziałem żałośnie.

Kiedy myślę o tym wieczorze, zdumiewa mnie
moja zaciekła potrzeba zwierzeń, brak dyskrecji,
z jakim mówiłem o sobie, mówiłem i mówiłem
bez końca, jakby ta młoda kobieta czy dziewczy-
na, o której nic nie wiedziałem, nie miała co opo-
wiadać o swoim życiu, jakby się samo przez się
rozumiało, że z nas dwojga tylko ja jestem inte-
resujący. Tego wieczoru słuchała, nie stawiając
innych pytań prócz takich, jakich mi było potrze-
ba, abym się mógł wyzwolić z wszystkiego, co
mnie dławiło.

— Szymon Duberc powie pani więcej, niż ja
bym się odważył...

— Ależ jeśli pan sobie życzy, wcale mu o panu
nie powiem.

Zaprotestowałem, przeciwnie, zależało mi, aby
ów wróg, gdyż stał się moim wrogiem, namalo-
wał jej obraz Maltaverne jak najczarniejszymi
barwami.

— Zresztą o mnie nie będzie mówił nic złego,
chyba że się zupełnie odmienił: mnie lubił.
Po chwili milczenia zapytałem:

— Czy przyznał się pani, że kształcił się w se-
minarium, już nosił sutannę?

— Aha, teraz lepiej rozumiem, dlaczego ma ta-
ką minę, jakby był poza nawiasem... Księża go
urabiali i przerabiali, a potem przepędzili...

Zawahałem się, nim spytałem:

85

— A czy dla pani coś takiego jak religia istnie-
je, Mario?

— A dla pana, Alain? Pytam, chociaż wiem.
Skąd mogła wiedzieć? Powtórzyłem: — A dla
pani, Mario? — Powiedziała: — Jeżeli o mnie
chodzi, to nie jest interesujące — i dodała:

— Dla mnie wszystko się już w życiu rozegra-
ło, mam dwadzieścia osiem lat. Chcę, żeby pan
znał mój wiek, gdyby przypadkiem przyszło panu
na myśl, że jestem zdolna do jakichś marzeń
w związku z panem.

Zapytałem: — Dlaczegóż by nie? — i nagle
wstałem, jakby zdjęty przerażeniem: — Chodźmy

jużl

— A rachunek, mój mały Alain?

Kiedy znaleźliśmy się na chodniku nabrzeża,
prawie już opustoszałego, gdzie mijały nas podej-
rzane typy, marzyłem, żeby jak najprędzej dojść
na plac de la Comedie. Na tych ulicach po ciem-
ku często zdarzają się napady, tak po północy.
Powiedziała ze śmiechem, że sam wypiłem pra-
wie butelkę Margaux, i niezbyt wierzy w to wszy-
stko, co jej opowiadałem o Maltaverne.

— Trzeba mi wierzyć, panno Mario. Zresztą
zorientuje się pani, że takiej historii nikt nie
mógłby wymyślić, no i Szymon ją pani potwier-
dzi. Do śmierci mojego brata byłem święcie prze-
konany, a i wszyscy tak samo, ze ja jestem ulu-
bieńcem matki. To przekonanie uszczęśliwiało
mnie. Kiedy Laurenty od nas odszedł, wstydziłem
się tej myśli, a jednak powracałem do niej z upo-
dobaniem: teraz będziemy już tylko we dwoje
z mamusią, tak, potrafiłem myśleć o tym, że już
nikt na świecie nie stanie między nami. Okazało
się zupełnie inaczej: bardzo szybko mogłem się

86

przekonać, że nigdy, w żadnym momencie życia
nie czułem się tak od niej daleko, że nigdy nie
byliśmy bardziej rozdzieleni. Ale nie stanął mię-
dzy nami żaden człowiek. Pani nie uwierzy, jeśli
powiem, że były to posiadłości.

— Jakie posiadłości? — zapytała Maria z nutą
zmęczenia w głosie, nie tyle z zainteresowania,
co przez grzeczność.

— Nasze, chcę powiedzieć: moje, ponieważ Mal-
taverne jest spadkiem po ojcu i ja odziedziczy-
łem część Laurentego. Ale mamusia, która tam
wszystkim zarządza i której przekazałem cale mo-
je uprawnienia, uważa siebie za wszechwładną pa-
nią. Oczywiście wiedziałem, jak bardzo kocha
może nie samą ziemię w takim znaczeniu, jak ja
ją kocham, ale stan posiadania...

— Co za ohyda — powiedziała Maria.

— Nie, to nie jest tak niskie, jak pani sądzi.
To jest pociąg do władzy, do panowania nad roz-
ległymi włościami.

— I nad ludem niewolników. Wy jeszcze ciągle
żyjecie w czasach pańszczyźnianych. Och, niech
mnie pan odprowadzi. Boję się wracać sama...

— Ależ nie, Mario, ja w całej tej sprawie je-
stem po stronie pokrzywdzonych. Naturalnie, od-
prowadzę panią, ale proszę mnie jeszcze wysłu-
chać: do śmierci Laurentego, i dopóki byliśmy
dziećmi, namiętność mamusi przejawiała się tyl-
ko w rzadkich okolicznościach. Była naszą praw-
ną opiekunką. Zarząd majątkiem uważała po pro-
stu za obowiązek stanu. Wszystko, mam wraże-
nie, zmieniło się od śmierci mojego brata, od-
kąd nabrała pewności, że nie będzie działów, że
królestwo nie będzie podzielone.

— To potworne.

— Bardziej, niż sobie pani może wyobrazić.
Jeden z sąsiadów Maltaverne, Numa Seris, tro-

87

chę z nami spokrewniony, posiada majątek drugi
co do obszaru po naszym; jest wdowcem, zadrę-
czył swoją żonę, umarła ze zmartwień...

— Ze zmartwień się nie umiera — powiedziała
Maria z rozdrażnieniem.

— Jak Numa wytrzymuje te aperitify, kieliszki
koniaku, czerwone wino, które wchłania całymi
dniami, uważając je za jedyne swe szczęście na
tym świecie, to jest tajemnica, która nigdy nie
budziła we mnie ciekawości. Dziwiłem się nato-
miast, że moja matka u niego bywa. Twierdziła,
że musi zasięgać jego rady w sprawach sprzedaży
drzewa lub nieporozumień z dzierżawcami, ale
dość prędko wykryłem, co ją łączy z tym ohyd-
nym typem. Ma on wstrętną córkę, której nie
cierpieliśmy obydwaj z Laurentym. Na imię jej
Joanka, ale my nazywaliśmy ją Weszką. Pamię-
tam, co mi Laurenty powiedział na krótko przed
śmiercią: „Mam szczęście, że jestem za stary,
żeby się żenić z Weszką. To ty ją poślubisz".
Potworny żart nagle stał się groźbą, która nade
mną zawisła...

— Dlaczego groźbą? Przecież pan nie jest mło-
dym dziewczątkiem, które się zmusza do małżeń-
stwa; proszę przyznać, że pańska matka ma w pa-
nu utajonego sprzymierzeńca, który marzy_ o tym
obrzydliwym związku, i tego właśnie sprzymie-
rzeńca pan się boi.

Stanęliśmy przed jej drzwiami. Trzymała już
klucz w ręku. Powiedziała: — Zegnam pana, Alain.
Proszę nie przychodzić do księgarni przed piąt-
kiem. Najpierw zobaczę się z Szymonem Duberc.
Może potem wszystko wyda mi się inne. — Trza-
snęły drzwi. Zostałem sam na chodniku wąskiej
uliczki dzielnicy Saint-Seurin. Przysiadłem na

88

schodku u wejścia, łokcie oparłem na kolanach
i rozpłakałem się. Moja rozpacz nie była udawa-
na, a jednak w ścisłym znaczeniu była. Mój ból
sam się sobą upajał. Niemniej prawdziwe łzy
spływały mi przez palce, prawdziwe łkania dare-
mnie usiłowałem powstrzymać.

Drzwi za moimi plecami znowu się otworzyły.
Wyprostowałem się, ukazała się Maria z lampą
w ręku. Jeszcze nie zdjęła kapelusza. Powiedziała:

— Na szczęście zobaczyłam pana przez judasza. —
Wpuściła mnie przykazując, żebym się zachowy-
wał jak najciszej, mimo że sypialnia matki była
od podwórza, i wprowadziła do wąskiego pokoju,
zapewne salonu. Był zimny i, sądząc po zapachu,
nie używany. Parę foteli, przesłoniętych pokrow-
cami. Nawet świecznik miał na sobie osłonę. Ma-
ria kazała mi siąść obok siebie na kanapie. Wciąż
jeszcze płakałem, więc powiedziała:

— Jakiż z pana dzieciuch! I to nawet nie chło-
pak piętnastoletni. Najwyżej dziesięć lat. Aż ma
się ochotę zapytać; no i co, już po tym wielkim
smutku?

To ona wzięła mnie w ramiona. Przytuliłem
twarz do jej szyi. Znieruchomiała, jak gdyby ptak
przysiadł jej na palcu, a mnie zdumiewał ów bło-
gi spokój, szczęście. Stawiałem pierwsze kroki.
Nareszcie pozwoliłem się „dotknąć", w zupełnie
dosłownym znaczeniu. Godziłem się na to, że nie
będę już „nietykalny". Najpierw otarła mi oczy
swoją chusteczką, potem na mgnienie przycisnęła
do nich usta, i dłużej już rękę, ręka była chłodna.
W pewnej chwili pogłaskała mój policzek: nic
więcej. Znowu zacząłem mówić, a ona z cierpli-
wością słuchała.

— Wstyd mi — rzekłem — że przedstawiłem
pani tak okrutny obraz mojej biednej mamusi.
Dobrze wiem, co w historii, którą pani opowie-

89

działem, nie wytrzymuje krytyki. Jak pani wytłu-
maczyć, kim jest moja matka? Kiedy jedyny raz
odważyłem się sam wszcząć z nią rozmowę o jej
planach związanych z małą Seris, wyjaśnić przy-
czyny mojej odrazy, wcale nie próbowała w nie
wnikać, ponieważ, choć może się to pani wy-
dać zupełnie niewiarogodne, w najlepszej wierze
przekonana jest, że to, co nazywam miłością fizy-
czną, nie istnieje dla ludzi pewnego pokroju, do
jakich my oboje, ona i ja, należymy, że to jest
wymysł powieściopisarzy, że istnieje obowiązek,
którego spełnienia Bóg wymaga od kobiety dla
przedłużania gatunku i jako rodzaju środka na
bestialstwo mężczyzn; nie kryła przede mną, że
z tym właśnie najtrudniej jej się pogodzić w ca-
łym dziele stworzenia. Przyznałem, że tak ścisłe
związanie duszy, zdolnej pojąć Boga, z ciałem
o zwierzęcych popędach istotnie rozwiera przed
duchem ludzkim otchłań. Obruszyła się gwałtow-
nie: to jest próba, z której chrześcijanin winien
wyjść zwycięsko, przede wszystkim nie dając
się zwieść temu, co opowiadają książki, które dla
mnie są treścią życia... „Ale ty jesteś moim sy-
nem — dodała — i znam cię, i doskonale wiem, że
będziesz tak samo brzydził się tymi rzeczami,
tym... Nie możesz wiedzieć..."

W tym momencie pomyślałem o moim ojcu, któ-
rego wcale nie znałem, najłagodniejszym i naj-
bardziej tkliwym z ludzi. Szepnąłem: — Biedny
tatuś... — Powiedziała z urazą, prawie szeptem:—
O, przysięgam ci, że niczego mi nie oszczędził.
Nigdy się nie opierałam. — Powtórzyłem: — Bied-
ny tatuś. — Po chwili milczenia spytałem, pamię-
tam, matkę, czy nie miałaby wyrzutów sumienia
wydając nieszczęsną Joankę w ręce takiego męża
jak ja, który na pewno by od niej uciekał. —
Ależ chłopcze kochany, to byłoby dla niej szczę-

90

ście. Kiedy ci już da syna, zostawisz ją w spoko-
ju, a ona będzie czuła się dumna, że przyczyniła
się do powstania włości, które swoim obszarem
i jakością ziemi będą przewyższały wszystkie in-
ne w okolicach Bazadais i pozwolą jej właśnie,
malutkiej Seris, działać dla dobra całej zależnej
od niej ludności: jedyna prawowita radość, jaka
na tym świecie przypada w udziale kobietom na-
szych rodzin...

Biedna moja matka; Maria wyraziła zdziwienie,
że nie wytknąłem jej wyraźnie tego bałwochwal-
czego uwielbienia dla ziemi, tak gorszącego u ka-
toliczki równie się afiszującej jak ona.

— O, od tej strony może się oprzeć na wielu
argumentach, na bardzo konkretnych obowiązkach
wobec swego stanu. Dla mamusi zło zawarte jest
w owej pożądliwości, której wcale nie odczuwa
i która u niej łączy się z odrazą. Nie pojmuje,
aby duma z posiadania i panowania mogła wią-
zać się z grzechem. Czy kiedykolwiek czytała —
chcę oczywiście powiedzieć: rozważała — niektó-
re słowa Chrystusa, we mnie budzące drżenie?...
Nie, to nieprawda: ja nie drżę bardziej niż ona.

Zamilkliśmy.

Trochę później szepnąłem:

— Co by mamusia powiedziała, gdyby nas tutaj
ujrzała?

— Nie zimno ci?

— Nie, jesteś ciepła jak gniazdo.

Maria powiedziała cicho; — „Pierwsze ty z uko-
chanych ust". — Poprawiłem: — „Pierwsze tak"...

Jeszcze trochę później odgarnęła mi włosy,
przytuliła do nich usta, i teraz ja z kolei zacyto-
wałem Verlaine'a:„. „a niekiedy całuje cię w czo-
ło, jakby dziecię".

Trwaliśmy tak przez pewien czas, w zupełnym

91

bezruchu. Nagle wyprostowała się, ujęła moją

głowę w dłonie.

— Rozstań się z nią! Tak, z twoją matką. Odejdź
od niej, zostaw jej wszystko i zacznij żyć sam.
Powiedziałem smutno:

— Nic nie może sprawić, żeby to wszystko nie
należało do mnie.

— Jesteś we władaniu swoich włości. Zostaniesz
mężem Weszki.

Przytuliłem się do niej. Chwilę milczałem i po-
wiedziałem:

— Jak mam opuścić mamusię? Była dla mnie
wszystkim w życiu. Zrozum, moją tragedią jest
nie to, że sobie przywłaszcza te posiadłości, tylko
że je woli ode mnie.

— Czyli, że cię z nimi zdradza!

— To jest tak prawdziwe, że może z twoją po-
mocą w końcu się jej wymknę.

— Cóż ja dla ciebie mogę, biedny chłopcze?
Mogę uczynić cię bardziej świadomym, a więc
i bardziej nieszczęśliwym, ale nie mogę natchnąć
cię wolą, której nie posiadasz..

Zaprzeczyłem, przecież już zmieniła mnie wię-
cej, niż mógłbym sobie wyobrazić przed paroma
tygodniami. Teraz pojmuję, że szczęście polegało-
by na ucieczce od matki, ale nie widzę, jak zdo-
łałbym się bez niej obejść, nie będąc w stanie
sam zająć się majątkiem. Oczywiście, zależało mi
na nim, wcale się tego nie wstydziłem, zależało
bardziej niż na czymkolwiek w świecie. Malta-
verne było wszystkim, co kochałem. Natomiast
ziemie Numy Serisa nie znaczyły nic w moich
oczach. Weszka jednak budziła we mnie lęk. Przez
całe życie słyszałem, jak matka chełpi się, że za-
wsze osiąga to, co sobie zamierzy. Kiedy miała
ochotę na jakieś sosny, nieraz czekała latami, ale
w końcu zawsze je nabyła. O najmniejszej działce

92

do kupienia notariusz zawiadamiał albo ją, albo
Numę Serisa. Prowadzili grę we dwoje, kolejno
jedno ustępowało drugiemu. Czułem się najważ-
niejszą kartą w ich ostatecznej rozgrywce — kar-
tą, na której od śmierci Laurentego matce zależa-
ło namiętnie, czego już nie ukrywała, lecz nieraz
wybuchało to tak gwałtownie, iż wydawało mi się
niepodobieństwem, bym się kiedykolwiek zdołał
jej wymknąć.

Maria zapytała, ile Weszka ma lat, i uspokoiła
się na wiadomość, ze dopiero dwanaście.

— Zatem, biedaku mój mały, masz co najmniej
siedem, może nawet osiem lat, żeby temu zapo-
biec, w pierwszym rzędzie przez ożenek z inną.
Weszce wcale by nie zależało, żebyś choć przez
chwilę o niej myślał, gdybyś nie był synem swo-
jej matki i równocześnie synem tej ziemi, Malta-
verne: to one cię trzymają.

— Tak, ale teraz tyś się pojawiła.

Odsunęła się trochę i zanuciła: ,,Musimy się
rozstać. Godzina snu nadeszła", po czym otworzy-
ła mi drzwi.

Szedłem wielkimi krokami środkiem opustosza-
łej ulicy.

Ofiarą radości i siły, jaką w sobie czułem, sta-
wała się matka. W gruncie rzeczy wyrok, jaki na
nią wydałem, ukształtował się już we mnie dużo
wcześniej. A oto teraz, wieczorem, wszystko się
połączyło: i ja podzielałem odrazę, od której prze-
jawienia Maria nie zdołała się powstrzymać, a co
więcej, kiedy już moje kroki rozbrzmiewały na
naszych starych dostojnych schodach, czułem też
niewspółmierny żal do mamusi, że mnie opuściła;

żal za to przestępstwo, że nie jestem jej milszy
nad wszystko... Ale było coś jeszcze gorszego.
Nieskończenie wyżej niż mnie ceniła rozkosz pa-
nowania, stara regentka królestwa swego syna —

93

a tego syna z góry składała w ofierze, już go
w myślach poświęciła kojarząc z Weszką, bez
żadnego usprawiedliwienia, nawet tego, iż nie
wie, czym jest miłość fizyczna. Widziała, jak cier-
piał mój ojciec. Mój ojciec! Ojcze! Ukochany,
chociaż nieznany. Kiedyś, pamiętam, miałem mo-
że dziesięć czy dwanaście lat, gdy wracałem wie-
czorem z gimnazjum, wpadło mi nagle do głowy,
dosłownie opętała mnie myśl, żeś ty nie umarł.
Ułożyłem sobie nie wiem już jaką historię, żeś
wrócił z dalekiej podróży, że zastanę cię w do-
mu. Pędziłem jak szalony roztrącając przechod-
niów. Przeskakując stopnie wbiegłem tymi samy-
mi schodami, po których teraz szedłem. Mamusia
pod chińską lampą przesłuchiwała Laurentego
z katechizmu. Fotel biednego tatusia naprzeciw
niej był pusty. Ojcze, pozostała z ciebie tylko
zawieszona nad łóżkiem mamusi fotografia, po-
większenie Nadara...

Rozdział V

O piątej byłem w księgarni, a chociaż Maria zmar-
szczyła brwi, od pierwszego wejrzenia zoriento-
wałem się, że zadowolona jest, iż jej nie posłu-
chałem; lecz ostatni klienci jeszcze ją nudzili.
Powiedziała, żebym przyszedł po nią za pół go-
dziny. Padało, pod osłoną parasola obnosiłem mo-
je szczęście i dumę. Oglądałem się w szybach
wystawowych. Już nie byłem podobny do anioła,
ale do chłopca, którego kocha dziewczyna. I to nie
byle jaka. Miłość mnie nie zaślepiała: Maria
o wiele przerastała swoją pozycję społeczną (to
burżuazyjne pojęcie pozycji, jak gdyby było dziw-
ne, że Maria góruje nad idiotkami z mojego środo-
wiska!). Była bardziej oczytana, niż myślałem, że

94

może być oczytana kobieta: kobiety z mojej ro-
dziny poza powieściami z Wydawnictwa Dobrej
Książki nie czytały prawie nic. Nade wszystko
jednak uderzała v/ niej trafność sądu i to, co mia-
ła wspólnego z moją matką: chęć, wola kierowa-
nia, a nawet dominowania. Subiekt Balege ma-
wiał; „Zęby szef jej nie miał..."

Tego właśnie dnia, kiedy się spotkaliśmy pod
filarami Teatru Wielkiego, gdzie na nią czekałem
z powodu deszczu, i potem zasiedliśmy w kawiar-
ni na rogu Esprit-des-Lois, w oparach absyntu,
których nienawidzę, wyznała mi w swój przejrzy-
sty, nieomal brutalny sposób to, co uważała, że
powinienem o niej wiedzieć; — ... co ci już mówi-
łam: nie mogłabym żywić żadnej skrytej myśli na
twój temat, i nigdy nie będę marzyła o tym,
o czym marzą wszystkie młode dziewczyny, kiedy
są kochane i zakochane... — Jej ojciec, poborca
podatkowy z Medoc (przypomniałem sobie o tej
historii) porzucił żonę, zgrał się, sprzeniewierzył
parę milionów i powiesił się w jakiejś stodole.

Co robić? Co mówić? Nieporadnie ująłem jej
rękę, ale ją cofnęła. I dodała rzeczowo:

— Ale to jeszcze nie koniec (głosem bezbarw-
nym, jakby zeznawała przed sądem, bezpośrednio
po tragedii).

Pewien przyjaciel rodziców umieścił ją'u Bar-
da.

— Ten przyjaciel był w wieku mojego ojca,
znali się od dziecka. W pierwszym okresie pozo-
stał wiernym przyjacielem. Ale okazało się to
ponad jego siły, i w końcu musiałam mu zapłacić.
Napastował mnie; matka przymykała oczy, a mnie
wtedy było wszystko jedno. Nie wyobrażałam so-
bie, czym to później będzie. Zdziwisz się; rozu-

—     ^                                    95

miem twoją matkę bardziej, niż mógłbyś przypu-
szczać, nie ów bałwochwalczy stosunek do ziemi,
ale jej wstręt do spraw cielesnych. Błogosławię
cię, ciebie przede wszystkim, że nie jesteś podob-
ny do tej sfory psów, co mnie napastowały. Na-
wet Balege! Tak, ten garbus. Chełpi się podbojami
i naprawdę je miewa.

Należała do starego mężczyzny. Przyzwoliła na
to. Nie śmiałem podnieść oczu na Marię. Zapyta-
łem prawie szeptem: — Kto panią od niego wy-
zwolił?

— Angina pectoris. Bał się, że umrze.
Może płakała, ale nie widziałem jej oczu. Prze-
de wszystkim czułem się zażenowany, byłem
wstrząśnięty. Powtarzałem z zakłopotaniem: —
Niech pani nie płacze.

— Ja nie płaczę z powodu tego, co zrobiłam,
ale dlatego, że pan znowu mówi do mnie „pani".

— O, to nieumyślnie. Słuchaj, Mario, teraz le-
piej rozumiem, dlaczego wolisz mnie od innych.
Jesteś dziewczyną, która wydana została bestiom,
wyrwała im się i teraz już zawsze będzie się ich
bała.

Nie odpowiedziała, chciała, czułem, powiedzieć
mi coś innego. Po dość długim milczeniu odważyła
się wreszcie:

— Niepokoi mnie także, że jesteś chłopcem
katolickim. Alain, czy mam cię odciąć od tego,
co jest twoim życiem?

Powtórzyłem: — Moim życiem? — Te słowa
mnie zdumiały: nie skrupuły, o jakich świadczyły,
ale ich trudno uchwytny patos, pewna nuta w gło-
sie. Nie uświadomiłem sobie tego w pierwszej
chwili, dopiero po godzinie, kiedy wolno wchodzi-
łem na schody przy ulicy de Cheverus, poraził
mnie, a później do głębi przejął popłoch, jaki

96

Maria we mnte wznieciła. Nie wiązał się on

z 'trudnościami natury religijnej, o jakich napom-
knęła, ale z tym, ze o nich przypomniała, zasuge-
rowała; i raptem, na podeście pierwszego piętra,
gdzie pachniało gazem i gdzie nabierałem tchu,
powiedziałem głośno: — Nie mówiła szczerze. —
Błysnął nagle płomień intuicji.

Zacząłem się szamotać. Czy ów dar, którym się
chlubiłem, nie był tworem mojej wyobraźni? Albo
raczej może Donzac mi go wmówił? Szaleństwem
było oszukiwać samego siebie. Próbowałem na-
brać otuchy. Przypomniałem sobie słowo po sło-
wie wszystko, co Maria mówiła w kawiarni, i jej
motywy, powody, ukazały mi się w bezlitosnym
świetle: rozmowa przygotowana, to zupełnie oczy-
wiste, żebym z jej własnych ust dowiedział się
o kradzieży popełnionej przez ojca, o całej tej
ponurej sprawie, i jakie miało to dla niej skutki.
Teraz już żadna plotka nie mogła jej zagrażać.
Zabezpieczyła się. Prawdopodobnie oczekiwała in-
nej reakcji z mojej strony w chwili, gdy mnie tym
zastrzeli. Czemu dorzuciła zdanie, takie niespo-
dziewane: ,,Jesteś chłopcem katolickim..."

„Jesteś chłopcem katolickim, chłopcem katolic-
kim..." Do licha! Oznaczało to, że poza małżeń-
stwem, z czego, jak zapewniała, oczywiście ona
rezygnuje, albo raczej: co rzekomo nie przychodzi
jej w ogóle do głowy, między nami nic nie bę-
dzie możliwe. O tym właśnie należało mnie konie-
cznie przekonać. Odpowiedziałem jej lekko, że-
by się nie troskała o katolickiego chłopca, pogo-
dzi się on z sytuacją grzesznika, do której na
swój sposób już się przyzwyczaił.

— Tak, Mario, możesz być spokojna: felix cul-
pa! Jeżeli kiedykolwiek wina może być winą
szczęśliwą...

7 — Młodzieniec z dawnych lat

97

A jednak Maria nie myliła się: nigdy się nie
odciąłem od życia sakramentalnego. Myśl o tym
była mi nie do zniesienia. Dziwne, że to od-
gadła. Skąd mogła wiedzieć? Jak tu uwierzyć, aby
kobieta z jej środowiska, robiąca wrażenie tak
obojętnej na sprawy religijne jak ona, mogła
z nielicznych moich wypowiedzi na ten temat wy-
wnioskować, że udział w sakramentach jest mi
bardziej potrzebny niżeli chleb i wino nie kon-
sekrowane? Ona musiała wiedzieć. Od kogoś się
dowiedziała. Od kogo?

O Boże, Boże! Na ponurym podeście schodów
zrozumiałem to nagle, doznałem olśnienia. Okła-
mała mnie. Szymon Duberc musiał zobaczyć mnie
W księgarni, o czym nie wiedziałem, i powiedział
Marii: „Ja go znam, tego pani biednego studenta,
znam go, pani anioła". Są w zmowie. Ostatecz-
nie nic nie uzasadniało, by mogła wiedzieć, że
cierpię na chorobę chłopców przeświadczonych,
iż żadna kobieta nie może ich pokochać dla nich
samych. Czy Szymonowi zwierzałem się z tego
kiedy? Chyba nie... Ależ tak! Zwierzałem mu się,
gdy rozmawialiśmy o jarmarku w Bordeaux, o tych
woskowych częściach ludzkiego ciała. „On jej
powtórzył. A ona natychmiast ze szczególnym
naciskiem zaczęła mówić o swoim wstręcie. Gra
w stosunku do mnie na upatrzonego". Powtarza-
łem sobie: „Nie masz żadnego dowodu! Padasz
ofiarą arabskiego bajarza, który siedzi w tobie
i w nieskończoność wymyśla różne historie, aby
zapełniać nimi puste miejsca między książkami,
jakie czytasz, aby mur bez żadnych szczelin bronił
cię przed życiem. Tym razem jednak historia, któ-
rą sobie opowiadasz, naprawdę dotyczy ciebie.
Prawdziwa jest czy zmyślona? Jaki w niej udział

98

wyobraźni? W którym dokładnie miejscu odtwa-
rza rzeczywistość?"

Przeszedłem przez salonik mamusi, dzielący na-
sze sypialnie. Mimo że od dwóch lat mieliśmy
elektryczność, potarłem zapałkę i zapaliłem lam-
pę naftową, tę samą, która w dzieciństwie oświe-
tlała moje ówczesne lektury, odrabianie lekcji,
przygotowania do egzaminów. Usiadłem na łóżku,
nie odrywając wzroku wewnętrznego od zespołu
faktów, przy których kolejno sobie powtarzałem:

„To niczego nie dowodzi..." — nie mogąc się
jednak przekonać: tak, Maria starannie przygo-
towała dzisiejsze wyznania w kawiarni; tak, mia-
ła nadzieję, że upiecze dwie, a raczej trzy piecze-
nie przez swoje zwierzenia: zawczasu storpeduje
wszystko, co mógłbym usłyszeć na temat jej prze-
szłości; przybierała postawę, mającą sprawiać wra-
żenie, że nie żywi żadnych skrytych myśli o mał-
żeństwie; ale jednocześnie przypomniała mi o ży-
ciu sakramentalnym i zakomunikowała, że posta-
nowiła go nie burzyć, tak więc, gdybym nie mógł
obejść się bez Marii, trzeba by jednak powrócić
do myśli o małżeństwie... No tak, mało jednak
prawdopodobne, by mogła mieć jakieś nadzieje.
•A poza tym istniała przecież jej sympatia do mnie.
Tego, wydawało mi się, mogłem być zupełnie
pewny. Nieczęsto się podobałem, ale gdy się po-
dobałem, wiedziałem o tym. Cudze pragnienia
odgaduję nieomylnie.

Zauważyłem, że na łóżku leży poczta: gazety,
jeden tylko list, od mamusi. Podsunąłem list pod
lampę. Nie mam odwagi go przepisać. Po co na-
rzucać Donzacowi tę lekturę? Nie interesuje się
tego rodzaju spekulacjami. Mamusia opóźniała po-
wrót o parę dni. Pisała mi, że gra warta jest

99

świeczki. Numa Sens zrezygnował z kupna Tolo-
se, które klasą ziemi przewyższa wszystko w na-
szym powiecie (teraz na niego przypadała kolej
dokonania transakcji). „Utrzymuje, że nie posia-
da potrzebnego kapitału. Ma go, oczywiście, ale
myśli sobie, że w rezultacie Tolose i tak jemu
przypadnie bez sięgania do kasy, jak Ty poślubisz
jego córkę. Nie przywiązuje absolutnie wagi do
tego, co mu dałam do zrozumienia na temat Two-
jej niechęci do małżeństwa. Oczywiście nie do-
myśla się, jak gwałtowną czujesz antypatię. Po
cóż go uprzedzać? Mamy przed sobą najmniej
dziesięć lat. Możesz się zmienić. Zmienisz się..."

Nie istniało nic innego — nawet jej religijność
faryzejska i bałwochwalcza, z której zachował się
tylko naskórek. Wszystko przeżarte zostało od
wewnątrz. Ale wewnątrz nigdy nic nie było. Pa-
trzałem na ten pokój, który należał do mnie
i w którym moja osobowość nie zaznaczała się ni-
czym poza książkami i pismami. Brązowa tapeta,
zawsze królująca w naszej rodzinie: ,,Wasza bab-
ka uwielbia brązowy kolor". Wszystkie sprzęty
w guście Saint-Sulpice: najgorsza brzydota, zro-
dzona z braku kultury.

Wziąłem z biurka ostatnie fotografie współczes-
nego malarstwa, które Donzac przysłał mi z Pa-
ryża, ,,żeby kształcić moje oko". Jak jednak wy-
tworzyć sobie pojęcie o obrazie, jeśli nie ma ko-
lorów? Nigdy nie oglądałem innych malowideł
niż „Tintoretto malujący zmarłą córkę" albo „Ka-
żdy ma swoją chimerę" Henn Martina z muzeum
w Bordeaux, gdzie chroniliśmy się, gdy padało.

Nie wiem dlaczego owe błahostki przyszły mi
na myśl w tym właśnie momencie, w zamarłym
domu, gdzie życie istniało już tylko dzięki dwoj-

100

gu starym służącym, śpiącym teraz w pokoju na
poddaszu.

Jak za każdym razem, gdy jestem tak nieszczę-
śliwy, że bliski śmierci — mówię to dosłownie
(bo Donzac wie, że w naszej rodzinie dużo było
samobójstw) — ukląkłem przy łóżku i znów się
rozpłakałem, ale tym razem wspierając czoło
o niewidzialne ramię. Cała moja religijność za-
wierała się w tym geście nieszczęśliwego dziecka,
tylu innym ludziom wydającym się pewno niedo-
rzecznością i przejawem tchórzostwa: zupełnie
tak, jakby osaczony jeleń okazywał tchórzostwo,
kiedy wpada do jeziora, uchodząc przed psami.
A ja wiedziałem, że nastąpi głęboki spokój i że
chociażbym żył cały wiek, i gdyby nawet wszyscy
filozofowie i wszyscy uczeni wyparli się Chrystu-
sa, i gdyby nawet nikt przy Nim nie został, ja
trwałbym nadal, nie po to, żeby służyć bliźnim,
jak prawdziwi chrześcijanie, nie dlatego, że ko-
cham bliźnich jak siebie samego: tylko dlatego,
że potrzebne mi jest to koło ratunkowe, bym mógł
unosić się na fali, utrzymać się na powierzchni
tego okrutnego świata — abym nie zatonął.

W takim oto kierunku biegły moje myśli owe-
go wieczoru, dopóki klęczałem z twarzą ukrytą
w pościeli. Rozczuliłem się. Wróciłem do koncep-
cji, która błyskała mi niezliczone razy, a nawet
w pewnym okresie, zaraz po pierwszej komunii,
zupełnie mnie opętała: wstąpię do seminarium.
Ale mamusia bezapelacyjnie orzekła, że nie mam
powołania, i zmobilizowała przeciw tym pomys-
łom wszystkich księży, z jakimi mogłem się zet-
knąć. Dziś mam dwadzieścia jeden lat, nikt nie
ma nade mną władzy. Pozbędę się wszystkiego,
i to od razu. Oderwę od siebie majątki, zostawię
mamusi. Niechże je sobie zabierze; ale by od te-
go umarła. Bo jej opętaniem było wieczne dziedzi-

101

czenie, przezwyciężanie śmierci drogą dziedzicze-
nia. Gdybym się usunął, zostawali nam tylko ku-
zyni... Państwo pożarłoby wszystko. „A poza tym
— kończyła zwykle dyskusję — ten problem się
w ogóle nie nasuwa. Nie masz powołania, to
przecież bije w oczy." Cokolwiek służyło jej na-
miętności, nie podlegało dyskusji, biło w oczy.
Ale cóż! Należało po prostu odejść, nie ogląda-
jąc się za siebie...

Boże mój, choć tak bardzo ją kochałem, a ko-
chałem ją do szaleństwa, to nie matkę kocham
bardziej niż Ciebie. Czuję do niej głęboki żal,
który się już nigdy nie da załagodzić. Prawda
wygląda tak, że i ja również, tak samo jak ona,
wolę od Ciebie Maltaverne, tylko z innych po-
wodów niż mamusia: nie chodzi o posiadłości
jako posiadłości, o posiadanie w znaczeniu takim,
jak ona je rozumie; nie odważyłbym się wyznać
tego nikomu poza Donzakiem. Nie mogę odejść
od tej ziemi, drzew, od tego strumienia, nieba
między wierzchołkami sosen, od tych ukocha-
nych olbrzymów, zapachu żywicy i bagien, który
dla mnie (to szaleństwo!) jest zapachem moich
rozpaczy.

Tak sobie myślałem tego wieczoru. Ściągnąłem
z siebie ubranie, wcale się nie myłem, zapadłem
się w sen, zatonąłem.

Rozdział VI

Taca ze śniadaniem, rozsunięte zasłony, zza któ-
rych wyjrzało blade, ale jakby letnie słońce

102

z dnia świętego Marcina, obudziły mnie — od-
mienionego, już nie zrozpaczonego chłopca. Czu-
łem w sobie jasność umysłu i oschłość, myśl
działała sprawnie, wolna od snu i nocy: wiedzia-
łem, co należy zrobić, czy w każdym razie spró-
bować. Maria umówiła się ze mną na chwilę przed
zamknięciem księgarni: około szóstej miałem tam
spotkać Szymona, który również, jak zapewnia-
ła, przychodził mniej więcej o tej porze. Zapom-
niała jednak, co powiedziała mi dawniej, że Szy-
mon spędza w księgarni całe czwartkowe popo-
łudnia, przyjeżdża bezpośrednio z Talence, za-
raz po obiedzie. Powinienem tedy na niego czy-
hać i zatrzymać go, zanim wejdzie do sklepu.

To była jedyna szansa dowiedzenia się, czy
istniał spisek pomiędzy nim a Marią, i to taki
spisek, jaki sobie wyobraziłem. Na pewno będzie
się starał mnie okłamać, ale wiedziałem, że nie
zdoła. Należał do nikłego grona istot, nad któ-
rymi dana mi została władza — władza w sensie
absolutnym. To zupełne szaleństwo, co tutaj pi-
szę; lecz piszę wyłącznie dla Donzaca, który wie,
o czym mówię: „Jest jednym z tych, których fas-
cynujesz" — twierdzi. Bardzo szybko dowiem się
wszystkiego, jeżeli uda mi się spędzić z nim pół
godziny gdziekolwiek, byle nie na ulicy. Ale
jakże go spotkać bez pudła? Przyjechawszy z Ta-
lence tramwajem będzie szedł piechotą ulicą Sain-
te-Catherine. Nie mogę się z nim minąć, jeśli bę-
dę czatował od drugiej na rogu Sainte-Catherine
i Galeries, chyba że dziś dla przygotowania wspól-
nego planu bitwy postanowili razem zjeść obiad...
Ale nie, ona poza domem może jadać tylko wie-
czorami, w południe nie, ze względu na matkę.
Mówiła mi o tym, tak już to między sobą ustali-
ły. Matka przygotowuje wspólny posiłek... Więc
Szymon spotka się z nią dopiero w księgarni,

103

o drugiej. Wystarczy dość wcześnie stanąć na
czatach.

Byłem tam już o wpół do drugiej, przy wejściu
do Galeries od ulicy Sainte-Catherine. Bardzo tru-
dno, mimo tłumu przechodniów, nie zwracać na
siebie uwagi. Robiłem wrażenie, że czekam na
kogoś, ale także, że czekam na byle kogo: młody
człowiek, stojący bez ruchu na chodniku, zawsze
jest przynętą. Mógłbym, oczywiście, oglądać wy-
stawy, bałem się jednak ryzykować, że przeoczę
Szymona. Opanowała mnie jakaś przesadna, na-
miętna chęć zobaczenia go, a równocześnie broni-
łem się przed tą nadzieją z powodu przesądu, ja-
ki mam od dzieciństwa, że nigdy nic nie dzieje
się tak, jak się spodziewamy, nie należy niczego
układać sobie z góry tak, jak sobie życzymy.

A jednak się spełniło; około trzeciej Szymon
ukazał się nagle w polu mojego widzenia (on
mnie nie widział), sztywny jak zwykle, wyprosto-
wany, napuszony, z tą postawą, która imponuje,
a której wyuczył się w seminarium, w wysokim
kołnierzyku podejrzanej jakości, może celuloido-
wym, w miękkim czarnym kapeluszu z szerokim
rondem — pedagog od stóp do głów, niewiarogod-
nie postarzały. Ileż on miał lat? O cztery starszy
ode mnie: dwadzieścia pięć, czy to możliwe? Nie-
wątpliwie wyrażenie ,,człowiek bez określonego
wieku" w jego wypadku nabierało pełnego sen-
su. Przedwcześnie postarzały przez udręki, nęka-
jące go od dzieciństwa, cierpienia, w których
zawsze był pogrążony, a teraz wyraźnie w nich
zatonął. Czy spostrzegłem to wszystko w tym wła-
śnie momencie, na pierwszy rzut oka? Nie, zmyś-
lam, zmyślam, a jednak musiało to być prawdą.
Odkąd go znałem, wydawał się jakby zanurzony
w płynie, który go parzył. Na pewno nie jest
moim wymysłem osobliwe, kamienne tworzywo,

104

w którym zdawały się rzeźbione jego rysy. I nie
jest wymysłem młoda krew, od której, gdy mnie
zobaczył, raptownie, na mgnienie zapłonęła ta
spopielała twarz, ani uśmiech trwający parę se-
kund, a potem nagła panika; — Nie, nie teraz,
panie Alain, jeszcze nie teraz — bronił się, gdy
wziąłem go za rękę. Domyśliłem się trafnie: nie
miał widzieć się ze mną przed spotkaniem w księ-
garni.

— Chwileczkę, Szymonie, musimy porozmawiać

— Nie, ja obiecałem.

— Ale Szymon nie wiedział, że mnie spotka.
To spotkanie było niezależne od Szymona, ale
wynikło z...

— Chce pan powiedzieć; z woli Bożej? Nic
się pan nie zmienił, panie Alain... Dość na pana
spojrzeć.

— Bożej? Nie wiem. W każdym razie ja tego
chciałem. Czatuję tu od godziny i już Szymona
nie puszczę, Marii powie Szymon, co zechce, albo
nie powie nic...

I nagle, w tej właśnie chwili, natchnienie pod-
sunęło mi słowa, na które czekał:

— Co nas to obchodzi, Szymona i mnie? Jej
sprawa jest czymś zupełnie odrębnym. Chodzi
o naszą sprawę, Szymonie, o sprawę Maltaverne,
o naszą tajemnicę...

Krew znowu zabarwiła jego skamieniałą twarz.
Powtórzył: — O naszą tajemnicę, naszą żałosną
tajemnicot panie Alain...

— Szymonie, zna Szymon może cukiernię Pre-
vosta, gdzie się pija czekoladę, o parę kroków
stąd, w alei Tournay? O tej porze nie ma w niej
nikogo. Zajdziemy tam na chwilę, na jak długo
Szymon będzie chciał.

Nie opierał się. Doszliśmy do placu Comedie.

105

Odwraca? ku mnie. sztywno osadzoną głowę i mó-
wił. Opowiedział, że nie ma nic do zarzucenia
panu Duport, dzięki niemu mógł przebyć w Pa-
ryżu drugi rok studiów, a dzięki panu Gastonowi
Doumergue dostał nominację na nauczyciela dru-
giej klasy w gimnazjum departamentu Seine-et-
-Oise. — Ale nie brali pod uwagę mojej wymowy.
Nigdy by mi na myśl nie przyszło, jakie wraże-
nie zrobi mój akcent w Paryżu, zwłaszcza w kla-
sie dwunastoletnich chłopców. Nieraz pan przy
mnie mawiał: „Lubię tylko drzewa, zwierzęta i dzie-
ci", więc radzę, żeby pan wykreślił ten ostatni ro-
dzaj. Nie ma pan pojęcia, do czego są zdolne. —
Dostał okrutne cięgi. — My z Gironde nią
zdajemy sobie wcale sprawy, jakie wrażenie ro-
bimy w Paryżu, ledwie otworzymy usta. — Prze-
niesiono go tedy do Talence. — Ale nawet w Ta-
lence... — Maria obiecała mu pomóc. Znała meto-
dę poprawiania wymowy. Pocieszyłem go, że już
jest wielka zmiana i jego akcent nie razi. Czy
jeździ czasem do Maltayerne?

— Gdzie tam! To drogo kosztuje... Ale właści-
wie nie, nie o to chodzi. Naprawdę to dlatego,
że pani wciąż tam teraz przebywa, zresztą pan
sam wie. O mnie nawet nie można przy niej
wspomnieć. I zresztą ja też, przepraszam za szcze-
rość, dosłownie nie mogę na nią patrzeć... Już
nie mówiąc o pani Duport. Ta jest bez przerwy
pijana, po prostu się boję. Rodzice przyjeżdżali
dwa razy do Talence. Opłaciłem im drogę. Pru-
denty był raz, spał w moim pokoju, w moim łóż-
ku... Wyobraża pan sobie...

Weszliśmy do Prevosta. Rzeczywiście o tej po-
rze była tu tylko jedna para popijająca czekola-
dę. — Przypomną się Szymonowi podwieczorki
u pani Duport — powiedziałem ze śmiechem. Ale
on się nie zaśmiał, żarty się go nie imały, już był

106 .

nieufny i zjeżony. Pedantycznie smarował chleb
masłem, maczał go w czekoladzie, jadł żarłocznie,
nic nie mówił. Nie mieliśmy już dużo czasu.

— Dziwne, że Maria chciała mnie oszukać —
powiedziałem. — Dlaczego ukrywała, że Szymon
jej o mnie mówił, że wszystko od Szymona wie...

— To dziewczyna, która mówi tylko to, co chce
powiedzieć...

— I która w stosunku do mnie ma pewne dob-
rze ukryte zamiary. Cóż, w rezultacie jestem nie-
złym kandydatem na męża.

— O! Co pan też... Przecież nie jest wariatka.
Za młodego Gajaca, ekspedientka z księgarni?
Nawet już pomijając wszystko, co się o niej wie.
Zbyt jest na to inteligentna... A poza tym ona pana
zna, chociaż raz wyrwało jej się przy mnie (pan
jej aby nie powie, że ja powtórzyłem): „Jakbym
zechciała tego pańskiego anioła, jakbym go na-
prawdę chciała, tobym go miała..." Nawet, zda-
je mi się, powiedziała tak: „Jak zechcę, to go
będę miała". Ale również dobrze mogło to zna-
czyć...

Mówił z ustami zapchanymi chlebem i czeko-
ladą. Powiedziałem: — No, ale wydostałem się
z sieci.

— Z jakiej sieci? Nie ma tu żadnej sieci. Ona
pana kocha, wie pan? To w każdym razie jest
pewne. Byłem nawet dosyć zazdrosny, miałem do
pana żal... Nie, nieprawda, nie miałem żalu.
W gruncie rzeczy zawsze byłem przekonany, że
panu wszystko się należy. Więc zgoda, umówione,
spotkaliśmy się w Galeries przy ulicy Sainte-Cat-
herine, zresztą to i prawda. Tylko o jednym jej
nie powiemy, o tej rozmowie u Prevosta...

Zapłaciłem, wstałem. Do księgarni szło się naj-
wyżej pięć minut.

— Nie uwierzy nam — powiedziałem nagle —

107

tak samo, jak i ja nie wierzyłem. Szymon kła-
mie na dwie strony. To, że Szymon ją okłamuje,
mogę jeszcze zrozumieć. Ale mnie!

Mruknął: „A kto ja dla pana jestem?" Nie od-
powiedziałem. Ponieważ wchodziliśmy już do Ga-
leries, w ostatniej chwili postanowiliśmy nie ba-
wić się w żadne komedie i powiedzieć Marii,
w jakich okolicznościach naprawdę się spotkaliś-
my. Zobaczyła nas zaraz na progu księgarni, peł-
nej czwartkowych klientów, obrzuciła szybkim
i przenikliwym spojrzeniem, nie odwzajemniając
naszego uśmiechu, i znowu zajęła się nudzącymi
ją klientami. Szymon powiedział: — Ona mi tego
nie przebaczy. Tak samo jak nie może sobie prze-
baczyć ukrywania przed panem, że dzięki mnie
wszystko o panu wiedziała. Ale jednak prawda,
że spodobał się pan jej wtedy, kiedy myślała, że
pan jest biedny.

Miała właśnie wolną chwilę i podeszła do nas.
Teraz już uśmiechnęła się i zrobiła gest, jakby
nas wypychała za drzwi.

— Skoro się już spotkaliście, nie macie tu nic
do roboty. Ja bym was krępowała.

Ponieważ zaprotestowałem i powiedziałem, że
wrócimy po nią, gdy zamkną księgarnię, oschle
nam zabroniła. Mówiła do nas obydwu, ale na-
prawdę patrzyła tylko na mnie. Tylko ja istnia-
łem. Dotknęła wskazującym palcem mojego czo-
ła: — Jeden Bóg wie, co się tutaj dzieje — po-
wiedziała — co też znowu pan sobie umyśli...
Trudno! Tak czy inaczej pan Duberc nic panu
o mnie nie powie, nic o mnie nie wie.

Odwołał ją jakiś klient. Myślałem, że Szymon
niedosłyszał, ale wybuchnął gniewem, ledwie zna-
leźliśmy się za progiem:

108

— Aha! Nic o niej nie wiem?' Wiem dużo
więcej, niż przypuszcza, i o tym, co najbardziej
w świecie chciałaby przed panem ukryć i od
czego sądzi, że jestem bardzo daleki.

Znacznie częściej, niżby się wydawało, przeży-
wałem sytuację tego z dwóch, na którego kobie-
ta nie patrzy, i budziło to we mnie najwyżej ja-
kąś mglistą zazdrość — wcale nie podobną do
goryczy, jaka wezbrała w Szymonie, nieomal roz-
paczy, bo miał przekonanie, że jego to już zawsze
będzie spotykało; — Moja dola to stara Duport.
No, żegnam... — Przytrzymałem go za rękę i po-
prosiłem, żeby wstąpił ze mną na ulicę de Cheve-
rus: ,,Odpocznie Szymon chwilę w moim poko-
ju..." Poszedł, ale niechętnie, ze zwieszoną głową.
Co on wiedział o Marii? Co insynuował? Nie od-
czuwałem bólu. Chciałem po prostu wiedzieć. Tak,
żeby się wszystko o niej wyjaśniło. Była to tyl-
ko ciekawość, jakby oderwana, obojętna. Ale
przepuściłem moment, kiedy Szymon mówiłby
przez mściwość. Teraz nie wolno już było niczego
ryzykować. Wchodził na nasze schody niemal
z namaszczeniem. Zrobiły na nim ogromne wraże-
nie.

— Owszem — powiedziałem — schody są ni-
czego. Przed dwustu laty umieli w Bordeaux bu-
dować... Ale te wnętrza! Co myśmy z nich zro-
bili!

Wprowadziłem go do salonu, w którym Moune-
stet, tapicer mojej matki, przystroił, jak mówił,
okna mnogością fałdów, chwostów, frędzli i pom-
ponów, które Szymona olśniły;

— Ależ to wspaniałe!

— Ohydne. Niech Szymon sobie przypomni, jak
wygląda kuchnia Szymona rodziców,' ta wasza
kuchnia z szynkami zawieszonymi u pułapu, du-
ży wiejski zegar, bijący jak serce, kredens, uboga

109

prostota glinianych misek, cynowe talerze, zapach
mąki i smażonego tłuszczu, lecz przede wszystkim
ten święty półmrok, w którym przebywa Bóg,
półmrok z obrazu „Uczniowie idący do Emmaus".

— Też coś! Zupełnie, jakby pan naprawdę wie-
rzył w to, co mówi.

— Wnętrze domu mieszczańskiego, takiego jak
nasz, to szczyt brzydoty. Jak tylko człowiek ze
wsi zaczyna awansować i też chciałby mieć sa-
lon, przechodzi do mieszczaństwa, czyli do brzy-
doty.

Szymon powtarzał; — Też coś!
Wprowadziłem go do buduarku mamusi.

— To tutaj przebywa nasza pani — powiedział
z nutą szacunku i nienawiści.

— Dużo nie przebywa. Niech Szymon pomyśli,
czym jest moje życie w tym zamarłym domu. My
sami zajmujemy całe jedno skrzydło. Ale przyzna-
ję, że to ja tworzę pustynię. Zawsze bałem się
ludzi...

— Zwłaszcza dziewczyn?

— Nie więcej niż chłopców.

— Ale nie Marii? Bo ona mówi: „Oswajam go..."
Po jego wąskich wargach przemknął uśmiech,
znany mi od dzieciństwa.

— Co takiego Szymon o niej wie, czego Maria
się nie domyśla, że Szymon wie?

— O, panie Alain, proszę zapomnieć, co mi się
przed chwilą w złości wyrwało. Nie byłoby ład-
nie, żebym panu opowiadał... Chociaż — dodał —
pomogłoby to panu ją zrozumieć. Ona panu nie
powiedziała wszystkiego o sobie, ale przez to, co
zataiła, mogłaby stać się panu droższa, albo
wstrętna... Bo z panem co można wiedzieć?

— Kto mógł Szymonowi mówić o niej w Ta"
lence? A tu nikogo Szymon nie zna. Nie wierze
Szymonowi.

110

— Ano zgoda, dobrze. Niechże pan nie wierzy.
Ja pana o nic nie pytam.
Zesztywniał.

— Ale ja Szymona pytam o wszystko. Niech
mnie Szymon poratuje, skoro wie, przez co sta-
łaby mi się droższa albo wstrętna. Nie można zo-
stawić mnie w takiej niepewności. Co ja będę te-
raz sobie wyobrażał?

Trwogę odczuwałem rzeczywiście, ale równo-
cześnie grałem po to, żeby przełamać jego ostat-
nie wahania. I na moich policzkach zobaczył pra-
wdziwe łzy, które może by nie popłynęły, gdybym
był sam. Taki już jestem. Niech mi Bóg wybaczy.

Przypadek, dzięki któremu Szymon zdobył to,
co wiedział, nie miał w sobie nic nadzwyczajne-
go. Garbaty subiekt Balege mieszkał w dzielnicy
Saint-Genes. W czwartkowe wieczory, jak zawsze
po zamknięciu księgarni, wracał tramwajem do
Saint-Genes, tym samym, który dochodzi do Ta-
lence i którym jeździł Szymon. Na początku za-
mieniali tylko parę słów.

— Ale i jego, tego Ouasimodo, Maria także in-
teresuje, opętała go. Mieszka samotnie, bez ro-
dziny ani przyjaciół, jestem pierwszą żywą isto-
tą, która słucha z zaciekawieniem, a nawet, co
odgadł, z nie mniejszym niż jego własne przeję-
ciem, kiedy mówi o Marii, a jest w tym niewy-
czerpany.

Nie będę tutaj na użytek Donzaca odtwarzał ca-
łego opowiadania Szymona. Nie będę rekonstruo-
wał tej sceny z kłamliwą prawdą „narracji". Dla
Donzaca istotna jest tylko informacja, że odkąd

111

się dowiedziałem o nieszczęściach, które zwaliły

się na tę dziewczynę i nadal ją przytłaczają, od-
czułem ulgę, zrobiło mi się lżej, łatwiej mi jest
oddychać. Obecnie, w świetle tego, co Balege
zdradził Szymonowi, rozumiem, dlaczego Maria
zdawała się przejawiać wyczucie skrupułów prak-
tykującego katolika, jakim jestem, i jego zobo-
wiązań. Kiedy mi przypominała o praktykach re-
ligijnych i o moim przyzwyczajeniu do życia sa-
kramentalnego, przynajmniej na początku nie by-
ło w tym żadnego wyrachowania, żadnego zamy-
słu wymuszenia małżeństwa. Starczyło, że Szy-
mon nakreślił jej obraz mego dzieciństwa pełne-
go skrupułów, mojej matki i jej hiszpańskiej re-
ligijności, przytłaczającej atmosfery Maltaverne,
aby ta dziewczyna, która wszystko rozumie, wszy-
stko umie wyczuć, pojęła mój dramat, gdyż w ja-
kimś sensie bardzo był bliski jej własnego. Cór-
ka rozpustnego poborcy podatkowego, była zara-
zem córką niezwykle pobożnej matki, religijnej
jednak w sposób bardziej chyba światły niż ma-
musia. A to dlatego, że pewien wybitny zakonnik,
o którym nie powiem nic, co pozwoliłoby Donza-
cowi ustalić jego tożsamość, co roku spędzał let-
nie miesiące w Soulac-sur-Mer, gdzie mieszkała
rodzina Marii. Był kierownikiem duchowym za-
równo matki, jak córki. Maria własnowolnie zo-
stała jego sekretarką i czymś jeszcze więcej: ulu-
bioną uczennicą. Jemu zawdzięcza swoje zainte-
resowania intelektualne, kulturę, tak zaskakującą
u dziewczyny z prowincji, ale również, zdaniem
Balege'a, całkowite w tym okresie życia oddanie—
w jej mniemaniu Kościołowi, a w .rzeczywistości
człowiekowi.

Nie mam oczywiście żadnych podstaw, aby wie-
rzyć temu, co może zniekształcając przekazał mi
Szymon z gadaniny Balege'a. Dość że wyczułem,

112

iż ów tragiczny odpływ wiary, raptowny odpływ
z duszy, którą całkowicie wypełniała, musiał być
w wypadku Marii związany z odkryciem (iluż mło-
dych katolików to przeżyło!), że święty, któremu
w swym mniemaniu zaufali, w rzeczywistości sam
był również tylko biedną istotą z ciała i krwi,
podobną do innych, gorszą od innych przez tę
maskę na twarzy, na którą był skazany i nie
mógł jej zerwać. Odwróceni od Boga przez tego,
kto ich nawracał... Tak, znałem niejeden taki przy-
padek. Ale zaczynam puszczać sobie wodze. Ima-
ginuję tutaj to, co tylko podejrzewam. Cóż ja
wiem pewnego z całej tej historii? Ze po skandalu
ojcowskiego samobójstwa Maria musiała wyco-
fać się z pewnych stanowisk, zajmowanych w or-
ganizacjach młodzieżowych, którym patronował
zakonnik, i że przeżyła to boleśnie; że przyjaciel,
który również był penitentem ojca X i jego fana-
tycznym wielbicielem, umieścił ją u Barda i po-
różnił się z ojcem X z jej powodu. Jak to napraw-
dę było, Balege nie może wiedzieć nic pewnego.
Choćby między tymi dwoma pięćdziesięcioletnimi
mężczyznami, z których jeden całkowicie ulegał
drugiemu, nie zdarzyło się nic ponad to, co wy-
bucha między dwoma chłopakami w barze czy
na ulicy z powodu dziewczyny, wyobrażam sobie,
że nie trzeba nic więcej sobie wyobrażać, aby zro-
zumieć obecną areligijność Marii, równocześnie
zaś, jak dalece, w oparciu o własne doświadcze-
nia, pojmuje ona mój dramat osobisty...

— I Szymon, i ja — powiedziałem — jesteśmy
tak samo jak ona ofiarami faktu, że słowo Syna
Człowieczego, Syna Bożego, nie może nam być
przekazane inaczej niż przez grzeszników. Ale nie
tylko Jego słowo. On się z nimi utożsamia. To
jest przyczyną owych niepowodzeń, które trwa-
ją od dwóch tysięcy lat.

8 — Młodzieniec z dawnych lat

113

— Pan, panie Alain, ocalił swoją wiarę.

— A Szymon? Więc Szymon sądzi, że ją stra-
cił?

Nie odpowiedział, na chwilę przesłonił twarz
swymi obiema potwornymi dłońmi. Westchnął:

— Co to znaczy wierzyć? Co znaczy wiarę utra-
cić? Myślałem, że ją straciłem. Pan Duport za
pośrednictwem jednego ze swoich przyjaciół, pro-
fesora Sorbony, kazał mi zrobić zestawienie wszy-
stkich dowodów, dla których istnienie Boga jest
niemożliwością. Proszę się nie śmiać: nic się pan
nie orientuje w naukach współczesnych, panie
Alain, ani ja również...

— Lecz dla nas dwóch istnieje inna niemożli-
wość: żeby w pewnym danym momencie nie zja-
wił się ktoś, kto wypowiedział pewne słowa...

— Komu się pewne słowa przypisuje.

— Tak, i pewne gesty.

— My należymy już do ostatnich, którzy przy-
wiązują do tego wagę. Pan nigdy nie wychynął
ze swojej nory, panie Alain. Gdyby pan wiedział,
jak dalece w Paryżu to wszystko przestało już
istnieć, jak dalece jest to już sprawa przebrzmia-
ła...

— Ale my dwaj wiemy, że to istnieje...

— Co pan ma na myśli mówiąc ,,to"? To, co pa-
nu wpajali od wczesnego dzieciństwa, a mnie pa-
kowali do głowy, odkąd wstąpiłem do semina-
rium?

— Nie, Szymonie: to, co, przeciwnie, ostaje się
pomimo owych formuł, owych mechanicznych fra-
zesów, tresury, i co nie podlega automatowi, jaki
jest w nas... Ale Szymon mnie rozumie. Tylko
jeden Szymon może mnie zrozumieć!

Zapytał ściszonym głosem, z Ramowanym na-
pięciem: — Co sprawia, że pan w to wierzy?

114

Po cóż jednak przedkładać Donzacowi rozmowę
uporządkowaną i wycieniowaną, w której zresztą
wszystko, co istotne, pochodzi od niego? Chciał-
bym odgraniczyć, wyodrębnić z kontekstu to, co
miało wagę podczas spotkania z tamtego wieczo-
ru i może odmieniło moje życie, co sprawiło, że
to życie na zawsze stało się już różne od tego,
jakim byłoby, gdyby ów upiór, Szymon, na nowo
się w nim nie pojawił... albo raczej nie! Należało-
by napisać: co nie dozwoliło, by moje życie prze-
obraziło się w chwili, kiedy Maria miała zmienić
jego bieg, coś, co sprawiło, że strumyk landyjski
wrócił w swoje koryto, między olchy podobne do
nieprzedajnych strażników... Jestem pewien, ze
tego właśnie wieczoru, nie później, za sprawą
Szymona stałem się zdolny traktować moją matkę
jak wroga, bo wtedy, w małym saloniku przy uli-
cy de Cheverus, Szymon otworzył mi oczy: a już
nigdy nie przekroczył jego progu, ponieważ mat-
ka nazajutrz wróciła z Maltaverne po nabyciu
Tolose.

Odtąd co czwartek około czwartej chodziłem
do Barda, gdzie Szymon na mnie czekał. Maria
w niewoli klientów uśmiechała się do mnie z da-
leka. Wychodziliśmy obydwaj z Szymonem, Za-
bierałem go do Prevosta. Nie siadałem naprzeciw-
ko, żeby nie widzieć, jak macza posmarowany ma-
słem rogalik w czekoladzie. Z Marią spotykaliśmy
się po zamknięciu księgarni, już nie w jej ulubio-
nej kawiarni na rogu ulicy Esprit-des-Lois (od
kiedy moja matka wróciła, staliśmy się ostrożni),
ale w lodowatym salonie przy ulicy 1'Ćglise Saint-
-Seurin.

Najpierw jednak trzeba, by Donzac wiedział, co
wyznał mi Szymon w ów wieczór, gdy przyszedł

115

na ulicę de Cheverus. Tajemnicę tę jemu powie-
rzył brat, Prudenty, opowiedział ją podczas swo-
ich jedynych odwiedzin w Talence. Moja matka
wcale nie była tak bardzo, jak sądziłem, prze-
świadczona o mojej uległości i o własnym ostate-
cznym zwycięstwie. W wieku dwudziestu jeden
lat mogłem stać się łupem pierwszego spotkanego
człowieka, pierwszej spotkanej kobiety. Niebez-
pieczeństwo kryło się w tym, że ktoś, zwabiony
moim majątkiem, mógł zagiąć na mnie parol. Mój
wrogi stosunek do małżeństwa bynajmniej jej nie
uspokajał, bo dobrze rozumiała, że małżeństwo
stanowiło dla mnie jedyną pewną obronę przed
Weszką. Niebezpieczne lata w mniemaniu mamu-
si, to były moje studenckie lata w Bordeaux. Wie-
działa, że nie byłbym zdobyczą łatwą. Znała siłę
bezwładności, jaką przeciwstawiałem wszelkim
próbom usidlenia. Ale starczyć mogło jedno spot-
kanie, aby zbudził się we mnie mężczyzna podob-
ny do innych, gorszy od innych. Dopóki nie wrócę
do Maltaverne, nie powrócę na zawsze, nie moż-
na było mówić o wygranej. Dopiero gdyby mnie
tam wreszcie sprowadziła, gdybym zarzucił tam
już kotwicę, spełniłoby się wszystko, co sobie
postanowiła.

Najważniejsze, jak wyjaśniła staremu Duberco-
wi (od niego to Prudenty dowiedział się wszyst-
kiego, co przekazał bratu), nie dać się zaskoczyć.
„Już nie trzymam go w ręku, powtarzała, czuję,
że mi się wymyka." Jeżelibym postanowił się
ożenić, według mamusi byłoby najgorzej, gdybym
uczynił wybór odpowiedni, nie budzący żadnych
zastrzeżeń. Ale nawet wtedy potrafiłaby wyna-
leźć jakieś przeszkody nie do pokonania; zawsze
się takie przeszkody znajdą. Musiałbym uznać jej
veto jako bezapelacyjne. Mimo moich sukcesów
w nauce, którymi się pyszniła w dniu rozdania

116

nagród, oceniała mnie według skali wartości, przy-
jętej w jej środowisku, identycznej jak ojca Gran-
det. We Francji nic się nie zmieniło od czasów
Balzaka. „Biedne stworzenie" — oto czym byłem
dla matki, mimo wszystkiego, co przeczytałem.

Jeślibym się zatem upierał, wycofa się do swo-
ich posiadłości w Noaillan i zostawi mnie same-
go z dwoma tysiącami hektarów na głowie. To
jeszcze nie najgorsze: abym nie miał żadnej od-
sieczy, uzyskała od Duberców obietnicę, że wy-
prowadzą się w ślad za nią do Noaillan, tak że
nie miałbym innego wyjścia jak poddać się, nie
mogąc równocześnie obejść się i bez matki, i bez
naszego rządcy. Byłoby to dla mojego dobra, oca-
liłaby mnie wbrew mojej woli. Jakbym ją słyszał:

„Nosiłam cię w moim łonie i będę cię nosić do
końca życia".

Szymon początkowo mówił tonem obojętnym
i jakby z obowiązku: „Powinien pan wiedzieć, pa-
nie Alain..." Ale nagromadzona w nim od wczes-
nego dzieciństwa uraza do „pani" jęła powoli
przebijać z każdego słowa. A jeśli chodzi o moje
uczucia... Mamusia wcale nie musiała tu być, że-
by wprowadzić mnie w rodzaj osłupienia. Trzy-
mała mnie w ręku, miała rację, będąc o tym prze-
konana. Wzdychałem: „Nie ma na to żadnego le-
karstwa".

— Ależ jest, panie Alain, jest lekarstwo. To
Maria wpadła na pomysł. Ona pana wyswobodzi,
byle się pan zgodził.

Uparł się, nie chciał mi nic więcej powiedzieć.
To do niej, nie do niego należało wyłożenie mi
planu, jaki wymyśliła. Raptem, po chwili milcze-
nia, powiedział z nagłą pasją, jakby półprzytom-
ny: — Co do mnie, przysięgam, panie Alain, jak-

117

by się pan kiedy znalazł bez rządcy, bez nikogo,
no cóż, dobrze pan wie, że znam granice tak sa-
mo jak mój ojciec. Niech pan tylko da znak, ja
zaraz przylecę. O, tylko niech pan nie myśli, że
wszystko rzucę dla pana. Nie, ale zrezygnuję
z piekła, jakim jest dla mnie życie w Talence,
żeby znowu być w Maltaverne,..

— A Maltaverne to ja.
Odwrócił głowę, wstał.

— Do czwartku, w księgarni.

Słuchałem, jak cichną kroki Szymona na scho-
dach, potem jak zamykają się ciężkie drzwi. Ot-
rząsałem się z osłupienia, które było na wpół
odegrane, czy raczej jakie okazywałem zawsze,
kiedy mamusia pojawiała się na scenie. Ale te-
go wieczoru, gdy znalazłem się sam, owładnęła
mną zimna wściekłość nie tylko na nią, ale i na
Marię, że pozwalała sobie na robienie jakowychś
planów: wściekłość człowieka, który uchodzi za
najsłabszego i budzi w kobietach litość, podczas
gdy wewnętrznie przepełniony jest siłą bez gra-
nic. ,,Jeszcze zobaczą! Zobaczą!" Co one miały
zobaczyć? Najważniejsze — zachować zimną
krew. Jednej radosnej rzeczy dowiedziałem się
tego wieczoru: że Szymon wszystko rzuci na mo-
je pierwsze wezwanie. „Aby uciec z piekła", po-
wiedział. Możliwe... Lecz nie zrobiłby tego dla ni-
kogo innego. Co by się nie zdarzyło, nie będę
sam.

Rozdział VII

Matka moja wróciła z Maltaverne na trzeci dzień,
jeszcze rozogniona batalią, jaką stoczyła, żeby
nabyć Tolose; sto hektarów sosen i stuletnich dę-

118

bów, o pięć kilometrów od miasteczka. Numa Se-
ris uznał cenę za zbyt wygórowaną. Ona nato-
miast przekonana była, że jest to znakomita lokata.
Po obiedzie zasiedliśmy przy jej ulubionym ko-
minku w małym saloniku. Zapytałem roztargnio-
nym tonem, jaki przybieram, gdy w grę wchodzą
kwestie tego rodzaju, skąd się wzięły pieniądze,
które jej pozwoliły na kupno Tolose.

— Och, sięgnęłam do rezerw, zawsze je po-
siadam.

— No tak: z kopalniaków i tegorocznego zbio-
ru żywicy. Nie licząc wyrębu sosen w Brousse...

Spojrzała na mnie. Miałem obojętny wyraz
twarzy, dobrze jej znany, co ją zapewne uspo-
koiło.

— Najważniejsze jest — powiedziała — mieć
pieniądze, a nie wiedzieć, skąd pochodzą...

— Dla mnie to jest ważne. Jeżeli zapłaciłaś za
Tolose ze swoich dochodów osobistych z Noaillan,
Tolose należy do ciebie. Jeżeli zaś z dochodów
Maltaverne...

„Krew jej uderzyła."

— Co tobie chodzi po głowie? Nasze interesy
są przecież wspólne, dobrze o tym wiesz.

— Ale nie są wspólne z interesami państwa.
Przyznaj, że byłoby niemiło, gdyby kiedyś przy-
szło płacić podatek spadkowy z Tolose, która
w rzeczywistości należy do mnie. A poza tym
nasze interesy nie zawsze będą połączone: nie
ślubowałem celibatu.

Nie kwapiłem się przerywać milczenia, jakie
po tym zapadło. Trwało długo, tak mi się przy-
najmniej zdaje. Wreszcie mamusia powiedziała
półgłosem: — Ktoś cię chyba buntuje. Kto ciebie
buntuje?

Zrobiłem najbardziej zdumioną minę, na jaką

119

się mogłem zdobyć. Przypomniałem mamusi, że
skończyłem właśnie dwadzieścia jeden lat, i nie
potrzebuję niczyjej pomocy, aby się nad pewnymi
sprawami zastanawiać. Tutaj już wybuchnęła, za-
rzuciła mi niewdzięczność: zarządzała naszym ma-
jątkiem ostrożnie i wyjątkowo szczęśliwie, co
wszędzie stawiano za wzór, powiększyła go w spo-
sób niewiarygodny; jeżeli sobie życzę, może
wycofać się do Noaiłłan i nie będzie się do nicze-
go mieszała. Zachowałem chłód słuchając tej groź-
by. Pokiwałem głową i nawet się uśmiechnąłem.
Mamusia wyszła z saloniku, przeszła do swojego
pokoju i zamknęła się na zasuwę, zgodnie z nie-
zmiennym rytuałem, którego przebieg postanowi-
łem tego wieczoru przełamać: nie pójdę, jak
zwykle, stukać do jej drzwi i błagać: „Mamusiu,
otwórz."

Dorzuciłem polano do ognia i siedziałem bez
ruchu, w stanie spokojnej desperacji, będącej
przeciwieństwem pokoju, jaki daje Bóg i jakiego
istnienie już w pewnych momentach życia prze-
czuwałem. Lecz co dnia stawał mi się dalszy; albo
raczej „dobra tego świata" otaczały mnie coraz
grubszą powłoką, a ja zmieniałem się w nieubła-
ganego sędziego mojej matki, choć przecież oboje
byliśmy zaangażowani w tę rozgrywkę o posia-
danie ziemi, która należy do wszystkich i do. ni-
kogo, i która nas posiądzie.

Tym razem już nie wygra. Mamusia już nigdy
nie wygra. Może to przeczuwała. Pamiętam jej
okrzyk; — Ktoś ciebie buntuje! — Zaledwie tu
zjechała, musiała widać, jak czyniła zawsze, py-
tać Ludwika Larpe i jego żonę o moje zachowanie.
Kolacja zamówiona dla jakiejś pani, a potem,
w godzinę później, przez samą tę panią odwołana
telefonicznie — to aż nadto, aby mamusię zbul-
wersować. Po chwili to się zresztą potwierdziło.

120

Usłyszałem odgłos zasuwy i drzwi się otworzyły.
Nie czekała, aż przyjdę ją przeprosić, robiła
pierwszy krok. Usiadła znowu na zwykłym miej-
scu na -przeciw mnie, jak gdyby nic między nami
nie zaszło.

— Zastanowiłam się, Alain. To prawda, że za-
pominam, ile ty masz lat, i wciąż cię traktuję jak
małego chłopca, którym już nie jesteś. Przejmo-
wałam na siebie wszystkie ciężary, ciebie w nic
nie włączając. Tyś tego chciał. Ale cóż za szczęś-
cie, jeżeli wreszcie zechcesz zainteresować się
tym, co będzie twoim obowiązkiem stanu. Nie
zawsze będę przy tobie.

Umilkła sądząc, że wstanę, by ją ucałować, ale
siedziałem nieruchomy i milczący. Wówczas przy-
pomniała mi, że do śmierci Laurentego nie zaku-
piła ani jednego hektara, ani też nie dokonała
najmniejszej lokaty inaczej niż jako nasza prawna
opiekunka i w imieniu nas obydwu. Odkąd Lauren-
tego nie ma, do nabycia Tolose, chodziło jedynie
o drobne skrawki ziemi, zupełnie bez znaczenia.
W wypadku Tolose trzeba było działać szybko,
ponieważ sprzedawca groził, że się cofnie. Mu-
siała podpisać akt i tegoż samego dnia przelać
pieniądze, przyznaje jednak, że popełniła błąd
działając tak pośpiesznie. Zrobi, co należy, i zwró-
ci z własnych posiadłości do kasy Maltaverne sumę
zapłaconą za Tolose.

— A gdybyś się żenił, Tolose będzie moim pre-
zentem osobistym. Ale któż się żeni w wieku
dwudziestu jeden lat?

— Bo to jest wiek służby wojskowej. To rów-
nież zostaje mi oszczędzone: wymigam się od
wszystkiego. Może nie od małżeństwa.

— Mam nadzieję, że nie.

Ani jednym słowem czy gestem nie okazałem,
że się zgadzam; nasze milczenie zrobiło się nie

121

do zniesienia. Wstaliśmy i powiedzieliśmy sobie
dobranoc.

Jeszcze nie wybiła dziesiąta. Przyszło mi na
myśl, że oboje, każde w swoim pokoju, będziemy
mieli głowę zajętą tą samą istotą; dla mamusi
była to nieznana kreatura, którą zaprosiłem wie-
czorem, podczas jej nieobecności, i która zmie-
niła mnie do tego stopnia, że zażądałem oto roz-
liczeń w związku z Tolose; ale dla mnie ta ko-
bieta również była nieznana, chociaż przez parę
chwil trzymałem ją w ramionach, choć sądziłem,
że mnie kocha: okłamała mnie, wiedziała, że
o tym wiem, i nie podjęła dotąd żadnej próby, by
się dowiedzieć, co się we mnie dzieje...

Od spotkania z Szymonem nie byłem jeszcze
w księgarni: już całe trzy dni! Maria musiała
dojrzeć w tym znak jej potępienia i nie usiłowała
walczyć. Dziki gołąb, którego oswoiła, przestra-
szył się, odleciał; postara się o mnie zapomnieć.
O taką reakcję ją posądzałem. A potem przypom-
niałem sobie, co Szymon mówił o planie Marii,
żebym nie był skazany na poślubienie Weszki.
O planie Marii, ułożonym przez Marię.

Postanowiłem milczeć jak grób do czwartku, dnia
umówionego spotkania z Szymonem. Ale naza-
jutrz wracając z Uniwersytetu już nie mogłem
wytrzymać. Próbowałem się oprzeć. Wstąpiłem,
jak niemal co dzień, do katedry, która znajduje
się na mojej drodze; jest nawet krócej, gdy się
przez nią przejdzie. Zwykle zatrzymywałem się
dłużej. Nigdzie indziej na świecie nie czułem się
tak jak tutaj, bezpieczny od ludzi i jakby spowity
ową miłością bezbrzeżną, od której byłem odcięty
na wieki, ja, bogaty młodzieniec, który „odszedł

122

r

zasmucony, posiadał bowiem bardzo duży mają-
tek".

Tym razem nie przebywałem tam długo. Posze-
dłem ulicą Sainte-Catherine do Galeries Bordelai-
ses. Jeszcze nie przestąpiłem progu księgarni, gdy
Maria mnie zobaczyła; od pierwszego wejrzenia
spostrzegłem, że cierpiała. Cierpienie ją postarzało.
To już nie była młoda dziewczyna, ani też młoda
kobieta: istota, która cierpiała od lat, ale teraz cier-
piała przeze mnie. Dobrze znam, i Donzac rcrwnież,
tę cechę mojej natury, nie wiem, czy bardzo oso-
bliwą, czy wspólną wielu ludziom, że gdy mi na
kimś zależy, pragnę jego cierpienia po to, aby
siebie upewnić. Natychmiast odczułem wielki spo-
kój, jeszcze nim zamieniliśmy choć słowo. Tylko
. ukradkiem uścisnęliśmy sobie dłonie. Powiedzia-
łem jej, żeby przyszła do Prevosta, jak tylko
będzie wolna, i do tego momentu zabijałem czas
wałęsając się niby bezpański pies po krętych
uliczkach zamarłych dzielnic Saint-Michel i Sainte"
Croix. Później czekałem u Prevosta nad filiżanką
czekolady, oddając się bez reszty zwierzęcej ra-
dości wypoczynku. Nareszcie weszła. ,,Uróżowała
sobie policzki", jakby powiedziała moja matka
głosem potępienia.

— Nie przyszłam się bronić. Uwierzy pan,
w co zechce... Byle nie w to, że powodowałam się
niskimi pobudkami. Wiedziałam, że jeśli pan zo-
baczy się z Szymonem Duberc beze mnie, nasza
sprawa się skończy, nim się rozpoczęła...

—Ja również, Mario, okłamałem panią. Oszu-
kiwaliśmy się wzajemnie, aby się nie utracić.

— Nie traci się tego, co się posiadało. Nie,
Alain, ja cię nie straciłam.

Nie straciła mnie, lecz chciała mnie ocalić. Uwa-
żała, że jestem w śmiertelnym niebezpieczeństwie,
jeżeli dla mężczyzny śmiercią jest związanie się

123

wbrew woli z kobietą, która budzi w nim odrazę
w takim stopniu, jak Weszka budziła we mnie.
Moja matka wiedziała, że czas pracuje na jej ko-
rzyść, że każdy wygrany rok zbliża ją do spełnie-
nia marzeń, które pieściła w każdej minucie swego
życia.

— Należy ją ubiec, skoro na szczęście wiemy,
od której strony będzie atakować... Najpierw jed-
nak, Alain, ponieważ wszystko zależy od pana,
musi się pan sam zorientować, czy jest z nami,
którzy chcemy go wyzwolić. Szymon Duberc za-
pewnia, że pan się zdecydował. Może było tak
w wieczór waszego spotkania, a dziś jest już tro-
chę inaczej?

Starała się pochwycić mój wzrok, ale że sie-
dzieliśmy obok siebie, łatwo mi się było uchylić.
Powiedziałem, że jestem zdecydowany na wszyst-
ko i na nic, ze nigdy nie wrócę do jarzma, z któ-
rego duchowo już się wyzwoliłem, ale do mnie
musi należeć ocena środków, jakie mi zostaną
przedstawione.

Nie bardzo wiem, jak się stało, że od tej chwili
nasza rozmowa toczyła się głównie wokół Szymona
Duberc. Opowiadała mi o nim swobodnie i, mam
wrażenie, bez ukrytych myśli, to zaś, co powie-
działa, nadało nowy sens propozycji, z jaką wy-
stąpił Szymon: że wszystko rzuci nie po to, żeby
pójść za mną, „ale uciec z piekła Talence". Biedny
Szymon. Piekło nosił w sobie. W Paryżu był o krok
od samobójstwa. Tak było zawsze, powstrzymy-
wała go jedynie resztka wiary, która w nim prze-
trwała i uchroniła go także od wszelkich zakusów
jego nowych panów, chcących się nim posłużyć.
Próbowali go namówić, by napisał wyznania wiej-
skiego chłopaka, sprowadzonego z właściwej sobie
drogi przez bogatą dewotkę. Plan książki miał być
mu dostarczony, jemu pozostałoby tylko coś w ro-

124

dzaju wypełniania szufladek. Szymon się zbunto-
wał, nie nalegano, a ponieważ w sekretariacie
pracował ku ogólnemu zadowoleniu, tolerowano
go... Nagle wybuchnąłem:

— A więc żeby mówić o Szymonie, czekałem
na panią przeszło dwie godziny dzisiaj po połud-
niu, mordowałem się w labiryncie tych ponurych

ulic...

— Tak, prawda, mówię panu o nim, bo nie mam
odwagi mówić o nas, ponieważ wiem, że pan bę-
dzie myślał... Ale jakże by pan mógł to myśleć?
Przecież pan wie, czyją jestem córką, o ile lat
jestem od pana starsza, jak je przeżyłam, albo
raczej co ze mnie zrobiono w ciągu tych właśnie
lat... Co starzy mężczyźni ze mnie zrobili. Ochr
jaka ja byłam w pańskim wieku, Alain, jaka ja

byłam...

Nie, teraz na pewno nie grała, bo jeżeli — cóż
to za komediantka! Potworne musiało być dla niej
moje milczenie. Milczałem nie przez brak wrażli-
wości, ale dlatego, że moje słowa dobrze wycho-
wanego chłopca, jedyne, jakie mi przychodziły do
głowy, byłyby gorsze niż obelgi.

Muszę być pewien, powiedziała Maria, że nie
włącza się w te konszachty dla jakichś własnych
korzyści, poza może przyjemnością w rodzaju tej,
jaką nam sprawia uwolnienie muchy, zanim ją
pająk pochłonie. I w końcu przedstawiła mi swój
plan wojenny: podczas najbliższego pobytu mojej
matki w Malteverne zawiadomię ją listownie, że
zaręczyłem się z ,,księgarką od Barda". Maria
godziła się, bym się nią posłużył, a istotnie na-
leżała do • rodzaju kobiet, jakie w mojej matce
mogłyby budzić największą zgrozę: jej środo-
wisko, wiek, wszystko, co mamusia bardzo szybko
wykryłaby o rodzinie i przeszłości Marii — to aż
nadto, by mi postawiła kategoryczne ultimatum;

125

ponieważ zaś ja bym się oparł, wycofałaby się
do swojego Noaillan i zabrała ze sobą Duberców.

W tym miejscu przerwałem Marii; uważałem za
niewiarygodne, by Dubercowie oderwali się od
Maltę verne: byli z Malteverne zrośnięci jak ostry-
ga ze swoją muszlą. Zdaniem Marii z tej strony
nie należało się niczego obawiać, stary Duberc
wiedział, że chodzi tylko o podstęp mający mnie
uchronić od sideł niecnej kobiety miejskiej. On
również, jak „wielmożna pani", marzył o przy-
szłym panowaniu nad włościami Numy Serisa,
i we własnym pojęciu był nie do zastąpienia. Nie
miał wątpliwości, że już w pierwszym tygodniu
wezwałbym go ż powrotem.

Po chwili milczenia zapytałem:

•— Czy pani sądzi, że ona temu nie poradzi?
Nie zna pani mojej matki.

— Znam pana, Alain. Jej siła polega na pań-
skiej słabości. Pan jest właścicielem wszystkiego.
Pan ma wszystko w ręku, ale ona ma pana.

Nie oponowałem. Maria wstała i wyszła sama.
Lepiej, żeby nas nie widywano razem. Ustaliliśmy,
że znowu we czwartek spotkamy się z Szymonem
w księgarni,

Mimo że nie spóźniłem się na kolację, mamusia
na podeście wypatrywała mojego powrotu. Zo-
baczyłem jej dużą bladą twarz wychyloną przez
poręcz: ,,No, jesteś!" Już się nigdzie nie oddali,
będzie mnie wciąż miała na oku, oto na czym ma
polegać jej pierwsza obrona. Skądinąd nie wy-
obrażałem sobie, żeby plan Marii dał się urzeczy-
wistnić inaczej niż w czasie pobytu mamusi
w Maltaverne. O moich zaręczynach powinna do-
wiedzieć się listownie. Na powiedzenie jej tego
prosto w oczy nigdy bym się nie zdobył. A gdy-

126

bym się nawet zdobył, ryzykowałbym, że mnie od
razu przejrzy. Ilekroć próbowałem ją okłamać,
zawsze mnis natychmiast zawstydzała.

Przez całą tę zimę, chociaż nikomu nie kazała
mnie śledzić, nie uciekała się do żadnego szpie-
gowania, wiedziała, że co czwartek wracam z ta-
jemnej schadzki z nieznanymi jej wrogami. W wie-
czory, kiedy Maria czekała za drzwiami od ulicy
L'Eglise-Saint-Seurin i wpuszczała mnie do lodo-
watego salonu, po powrocie do domu, kiedy bez
względu na późną godzinę wchodziłem do matki
na rytualny i obowiązkowy pocałunek, nic nie
pomagało, że przystawałem najpierw przy umy-
walni dla służby, myłem sobie twarz i ręce; matka
przytulała mnie do siebie, sprawdzała, czy po-
czuje obcy zapach. Co nie znaczy, by kiedykol-
wiek o tym ze mną mówiła. Wiedziałem, że wie.
Byliśmy wzajem potwornie dla siebie przejrzyści.

Zresztą tej zimy miała niezbity dowód, że ją
oszukuję. Chociaż nie cierpię tańczyć, przyjmo-
wałem bez skrzywienia wszelkie zaproszenia i pra-
wie co wieczór wychodziłem w smokingu lub we
fraku. Matka przed wyjściem mówiła: „Wszystko
mi opowiesz..." i wypytywała mnie po powrocie.
Chciała dokładnie wiedzieć, jak się odbyła za-
bawa, i bardzo szybko zorientowała się, że nie
wiem nic, bo albo wcale tam nie byłem, albo
zaszedłem jedynie na chwilę; zresztą bez trudu
uzyskiwała potwierdzenie. Zawsze tylko się po-
kazywałem na tańcach. I był tez inny dowód: już
nie widywała, bym przystępował do komunii,
i stale urządzałem się tak, żeby nie chodzić na
te same msze co ona. Nawet w Boże Narodzenie
zaprosił mnie na wigilię pewien kolega ze wsi.

Ludwik Larpe oddawał zawsze pocztę mamusi,
osobiście ją sortowała. Nigdy nie natrafiła na
żaden podejrzany list. Nie wpadła ani na ślad

127

Marii, ani też Szymona. Obecnie nie wychodzi-
liśmy już razem na miasto. Wyrzekliśmy się spot-
kań u Prevosta czy w ulubionej kawiarni Marii
na rogu ulicy Esprit-des-Lois. Widywaliśmy się
albo w księgarni, po jej zamknięciu, w ,,klitce"
Marii, albo w salonie przy ulicy L'Eglise Saint-Se-
urin. Ponieważ nie było mowy, aby Szymon
mógł przekroczyć próg domu przy ulicy de Cheve-
rus, więc ja, jeśli pogoda dopisywała, odwiedzałem
go niekiedy w Talence. Wynajmował tam pokój
z utrzymaniem u pewnej wdowy, w parterowym
domu, jakie mieszkańcy Bordeaux zwą szopami.
Długo nie mógł pogodzić się z myślą, że ma mnie
tam przyjmować: niewiarogodny jest dystans, jaki
się utrzymuje między klasami społecznymi za zgo-
dą biednych, a często wbrew woli bogatych, któ-
rzy wstydzą się swego bogactwa tak jak ja.

Pokój był banalny, mahoniowe meble, okna wy-
chodziły na ogród proboszcza, dalej biegła droga
do Bayonne. Wszędzie czasopisma, książki, nie
powieści ani poezje, ale Pascal, Boutroux, auto-
biografia Świętej Teresy, Święty Franciszek z Asy-
żu Joergensena, tom świętego Jana od Krzyża...
Przy pierwszej bytności, gdy zdziwiłem się tymi
książkami, powiedział: ,,Uzupełniam wykształce-
nie religijne, dzięki panu", i natychmiast zmienił
temat. Wtedy zdałem sobie sprawę, że dla niego
spełnienie marzenia: on i ja w Maltaverne, to
kwestia życia. Marzenie szaleńcze, a przecież mo-
żliwe do urzeczywistnienia.

Choć z nas trojga on był najbardziej niecier-
pliwy, nie uważał za słuszne nalegań Marii, że-
by już zaraz przystąpić do działania i żebym wy-
mógł na matce pozwolenie na samotny wyjazd do
Paryża albo do Nicei, skąd doniósłbym jej o moich
zaręczynach. Zdaniem Szymona było ogromnie is-
totne, aby bomba wybuchła podczas pobytu matki

128

w Maltaverne, odległego od Noaillan o parę kilo-
metrów, tak, by demonstracyjna i natychmiasto-
wa przeprowadzka jej i Duberców mogła nastąpić
niezwłocznie. Nie będziemy długo czekali; acz-
kolwiek matka postanowiła nie zostawiać mnie
już samego, musi przecież pojechać do Maltaverne
dla załatwienia spraw żywicy i kopalniaków i dla
obliczenia sosen z różnych wyrębów.

Nie przewidzieliśmy, że mając Diona może wy-
jeżdżać o świcie i tegoż jeszcze wieczoru być
z powrotem w Bordeaux. Dwukrotnie nocowała
w Maltaverne, ale tylko przez jedną noc, więc
trudno to nazywać pobytem. Tak upłynął dwu-
dziesty drugi rok mojego życia, w ciągu którego
niepostrzeżenie i stopniowo Maria zmieniła dzie-
cko-anioła w istotę podobną do innych mężczyzn;

dziecko jednak istniało nadal, i po chwilach ze-
spolenia wracało znowu, wcale nie po to, żeby
Marię przeklinać: tuliło się do niej, dawało się
ukołysać.

W tym roku jedną miałem pociechę — że Szy-
mon otworzył serce dla nadziei. Swe przyszłe
życie w Maltaverne widział jako ucieczkę w za-
cisze, gdzie on i ja, czy byłbym tam obecny, czy
nie, będziemy razem szukali, aż wreszcie znaj-
dziemy: tak, razem dokonamy odkrycia. Jakiego
odkrycia? Mówił, że otworzyłem mu oczy na to,
co oczywiste, a mianowicie, że niemal wszystko,
czego wrogowie Kościoła nienawidzą w Kościele,
istotnie godne jest nienawiści, i zawsze takie było,
w każdym momencie dziejów ludzkich, podobnie
jak faryzejska religia „pani". Zaciekle atakował
formy, które podziwiali inni, jak chociażby Huys-
mans, zapamiętały wielbiciel śpiewu gregoriań-
skiego. A przecież te zachwyty były równie da-

- Młodzieniec 2 dawnych lat

129

remne, jak złorzeczenia. My dwaj wiedzieliśmy,
iż w pewnym momencie dziejów Bóg się objawił
i objawia się nadal w niezwykłym powołaniu nie-
których mężczyzn i kobiet, mających tę cechę
wspólną, że bez zastrzeżeń włączają krzyż w swo-
je życie.

— Co właśnie panu jest niedostępne, panie
Alain, bo pan jest bogatym młodzieńcem... Ale
mnie nie. Ja jestem biedny i zawsze będę bied-
ny. Nie powinien pan dawać mi ani grosza wię-
cej, niż pani daje mojemu ojcu. I tak będę prze-
cież korzystał z owej łaski oświecenia, jaka na
pana spływa, tych natchnień.

Ostrzegałem go przed złudzeniem, że istnieją
niezawodne metody, aby dotrzeć do Boga w spo-
sób wyczuwalny; przypomniałem, że to właśnie
ze wszystkiego jest najmniej zależne od naszej
woli, i już samo takie pragnienie zdradza, że
szukamy uszczęśliwienia, które znowu sprowadzi
nas do tego, od czego chcieliśmy uciec.

Nic się więc nie zdarzyło. Ponieważ był to mój
drugi rok studiów, omijałem wszystkie trudności
pod pozorem przygotowań do egzaminu. Maria
i Szymon dostosowywali swoje plany strategiczne
do okazji, jakich dostarczą wielkie wakacje. Nie
mogli pojąć, że chłopak dwudziestodwuletni waha
się, nie decyduje na podróż bez matki — i to nie
tylko ze względu na przykrość, jaką by jej wy-
rządził, ale dlatego, że sam jest jeszcze dzieckiem,
które wpada w panikę, gdy matka zostawi je na
chwilę w wagonie, wychodząc kupić gazetę:

w podróżach bardziej jeszcze niż w codziennym
życiu ona wszystko brała na siebie. Ale nigdy
nie pomagała mi w studiach, tak jak Maria w ok-
resie przed egzaminem pisemnym, kiedy to co

130

wieczór po zamknięciu księgarni spotykałem się
z nią przy ulicy L'Eglise-Saint-Seurin. Uzyskałem
od matki, że godzina kolacji została przesunięta.

Tak upłynął rok, który zgodnie z naszą wolą
miał być rokiem dramatu, a nic się w nim nie
stało — poza tym, co działo się w nas, w każ-
dym z nas, a o czym nie mogę powiedzieć nic,
co nie byłoby zrodzone z wyobraźni albo przed-
stawione tak, nawet jeśli chodzi o mnie, żeby
zainteresowało Donzaca. Wydaje mi się, że mo-
ja dusza była jakby przyćmiona, a przygotowania
do egzaminów sprawiły, że wszystko inne, nawet
Boga, umieściłem na marginesie. Na temat Ma-
rii już się nie zastanawiałem, ponieważ cierpiała.

Nawet Boga... Tu Donzac znowu odnajdzie swój
wpływ. Głosił, że czasami należy udzielać naturze
wakacji. Wiedziałem, że Maria jest smutna, bo
między nami dwojgiem wszystko się miało skoń-
czyć, ale z czasów, kiedy pracowała dla ojca X,
zachowała wspomnienie o pewnym mistyku, który
zbudował doktrynę opartą na tym, co zwał ,,sa-
kramentem danej chwili". Mawiała do mnie: „Ta
chwila została mi dana, ty tutaj jesteś i ja jestem,
nie patrzę dalej".

Niemniej i w tym okresie opadały mnie cza-
sem wątpliwości na temat Marii. Okłamała mnie,
mogła więc okłamać znowu. Wyobrażałem sobie,
że potrafiłaby świetnie odgrywać rolę istoty, któ-
ra cierpi przeze mnie, takiej, jaka właśnie była
mi nieodzowna po to, bym sam nie cierpiał. Mo-
że nie odsłoniła przede mną całkowicie swojego
planu. Może krył on w sobie podstęp jej tylko
znany i pewnego dnia okaże się, że jestem z nią
związany na teraz i na wieczność. Ale miałem się
na baczności, nie dam się zaskoczyć, będzie mnie
trzymała jedynie na tyle, na ile ja zechcę... Z nas
trojga tylko Szymon promieniał nadzieją. .

131

Rozdział VIII

Wszystko zaczęło się w momencie, kiedyśmy naj-
mniej się tego spodziewali. W lipcu otrzymałem
dyplom z odznaczeniem. Ponieważ nie chciałem
towarzyszyć mamusi do Dax, gdzie powinna była
przeprowadzić kurację, ona też nie pojechała, aby
nie tracić mnie z oka, i znaleźliśmy się sam na
sam, zresztą niemal ze sobą nie rozmawiając po-
za nie dającymi się uniknąć słowami, w Malta-
verne, gdzie sierpniowy żar z nieba był prawie
nie do zniesienia; stawaliśmy się podobni do ja-
kichś nocnych ptaków, co wychodzą z dziupli do-
piero o zmroku.

Maria, uwięziona w księgarni, pożegnała mnie
łzami, ale szaleńczy projekt podsunięty przez Szy-
mona dodawał jej, jak mówiła, sił do życia w Bor-
deaux, gdzie mnie już nie będzie. Niebawem mia-
ła się znów ze mną zobaczyć i wreszcie poznać

Maltaverne.

Matka zgodziła się dotrzymać obietnicy, danej
kiedyś starym Dubercom, że pojadą z nią do
Lourdes na pielgrzymkę diecezjalną między sie-
demnastym a dwudziestym sierpnia. Mieli pod-
różować Dionem, co Duberców najbardziej za-
chwycało, choć zarazem budziło w nich lęk; po-
nieważ Ludwik Larpe wraz z żoną był na urlopie,
zostawałem w Malteverne sam, tylko z Prudentym
(ale on był naszym sprzymierzeńcem), zdany na
obsługę jego żony, którą poślubił w styczniu,
biednej niewolnicy drżącej przed nim ze strachu,
która na pewno będzie milczała, jeśli jej nakaże.
Mieszczańskie domy miasteczka też prawie opu-
stoszały, jako że ich właścicielki, stare owce sku-
pione wokół księdza dziekana, powyjeżdżały do
Lourdes albo na wywczasy, w góry lub nad mo-
rze.

132

Maria i Szymon mieli zamieszkać u Duberców.
Dalej nie wybiegaliśmy myślą. Nad tym, co zaj-
dzie między nami, a potem miedzy mną a matką,
gdy wróci, nie chciałem się nawet zastanawiać.
Widziałem natomiast dobrze, że w miarę jak zbli-
żała się godzina jej wyjazdu, coraz bardziej ją
niepokoiło, że mnie zostawia w Maltaverne same-
go. Dlaczego, pytała, nie mogę spędzić tych trzech
dni w Luchon, gdzie by do mnie przyjechała, po-
wierzywszy Duberców księdzu dziekanowi? Świa-
domie odmówiłem dość szorstko, co ją uraziło,
przede wszystkim jednak, jak to wiem dzisiaj,
ostrzegło, że kryje się za tym jakaś nieczysta
sprawa. Utrzymywałem, że z góry się cieszę na
to sam na sam z Maltaverne, nieoczekiwanie
oswobodzonym od wszelkiego ludzkiego elementu.
Już nie nazywała mnie „pleciugą", przyglądała
mi się usiłując odgadnąć, co się tai pod tymi nie-
dorzecznymi słowami.

— A co będziesz robił przez te trzy dni?

— Będę spacerował. Pójdę jeszcze raz do sta-
rego z Lassus zobaczyć, jaki będę za sześćdzie-
siąt lat, kiedy będę starym z Maltaverne.

Drżałem, żeby mamusia się nie rozmyśliła, nie
wynalazła jakiegoś pretekstu dla odwołania wy-
jazdu. Uspokoiłem się dopiero, gdy usłyszałem,
że warkot silnika Diona na drodze coraz się bar-
dziej oddala, i stojąc na ganku wdychałem z roz-
koszą mgłę zapowiadającą skwarny dzień, nie-
skończenie długi dzień oczekiwania. Szymon i Ma-
ria przyjeżdżali pociągiem wieczornym. Prudenty
miał sam jechać na stację i przywieźć ich do
Maltaverne krótszą drogą przez zagajniki, pod
wieczór zawsze bezludne.

Żona Prudentego gruntownie wysprzątała po-

133

kój jego rodziców, zasłała łóżko najpiękniejszą
pościelą. Powiedziałem, żeby na wszelki wypadek
przygotowała też pokój gościnny w pałacu (jak
nazywała nasz dom), gdzie pani będzie wygodniej
ze względu na łazienkę. Usłuchała nie okazując
zdziwienia.

Nie chciałbym w związku z owym wieczorem
i nocą napisać tutaj nic, co przypominałoby opo-
wiadania, które w gimnazjum budziły zazdrość
Andrzeja Donzac. A jednak trzeba, aby ten świa-
dek mojego życia wiedział, że była to chwi-
la, która to życie rozjaśnia, nadaje mu sens, po-
nieważ była to noc grzechu, a przecież i no.c
łaski.

Wziąłem walizkę i idąc przodem zaprowadziłem
ją do gościnnego pokoju, nie pytając o zdanie
ani jej, ani Szymona. W jasnej letniej sukience,
w słomkowym kapeluszu, była to inna Maria niż
ta od Barda, dziewczyna, jakiej nie znalem, a kie-
dyś znali ją inni. Tylko przelotnie mnie to zabo-
lało.

Później zebraliśmy się we troje w jadalni i po-
żywiliśmy się szybko i w milczeniu. To ona po-
prosiła, żebyśmy się przeszli do parku. Przysta-
nęła na ganku. Zarzuciłem jej na ramiona moją
starą uczniowską pelerynę. Powoli zeszła ze scho-
dów. Powiedziała: ,,Wszystko tu już znam po-
przez ciebie. Wszystko jest takie do ciebie podob-
ne". Oświadczyłem, że gdyby poczuła się rozcza-
rowana, nigdy jej tego nie wybaczę.

Znała sosny w Soulac, osmagane przez morze,
przy których sosny z Maltaverne przypominają
olbrzymów. Trzymałem ją pod rękę, żeby nie ze-
szła z alei. — To jest wielki dąb? — Poznała
go, choć był podobny do wielu innych, zgodnie

z rytuałem przycisnąłem do niego wargi, a po-
tem zamieniliśmy z Marią nasz pierwsza pocału-
nek.

„Co najbardziej lubię w Maltaverne..." Na ten
temat byłem wprost niewyczerpany i Maria do
znudzenia musiała słuchać o moim wrogim sto-
sunku do pięknych miejsc, i o tym, że naprawdę
przyroda wzrusza mnie jedynie tutaj, gdzie jestem
jedynym, do którego znajduje ona dostęp, tylko
do mnie i do ludzi, którzy ją kochają przeze mnie,
we mnie. Nie doszliśmy do strumyka, bo łąka
pewno była mokra, ale staliśmy nieruchomo
i w milczeniu, wsłuchując się w ów szmer cichut-
ki a trwający nieprzerwanie i mający tak trwać
na wieczność.

— Czemu — pytałem Marię — to, czego nie
odczuwam nad brzegami wielkich rzek, nawet
oceanu, daje mi właśnie ta płynąca woda, na któ-
rą jako dziecko puszczałem stateczki wyrzynane
z kory sosnowej?

Tam daleki jest człowiek od uświadamiania so-
bie, jak efemeryczne jest jego istnienie, od wy-
czuwania tego nieomal fizycznie. A przecież szmer
Hure tego właśnie nauczył małego chłopczyka
w owe minione letnie noce, kiedy przystawał,
aby wsłuchiwać się w ciszę, wibrującą cykaniem
świerszczy i przeszywaną łkaniem nocnych pta-
ków, rechotem żab, ciszę, w której uchwytny był
najlżejszy szelest gałęzi.

Zatrzymaliśmy się pośrodku alei, wsłuchując się
w ciszę. Maria powiedziała półgłosem: — Wyda-
je mi się, że ktoś tutaj chodzi, słyszę chrzęst
igliwia. — Ale nie, to wiatr lub może łasica; nocą
tyle zwierząt pożera się nawzajem albo parzy.

— A i my cóż robimy innego? A przecież jes-
teśmy inni.

Tej oto nocy przeżyliśmy chwile, kiedy najbar-
dziej może bliscy byliśmy prawdy, którą przeczu-
waliśmy oboje (wiem, gdyż rozmawialiśmy o tym
długo, stojąc boso na balkonie w porze najwięk-
szego uciszenia), że miłość ludzka daje nam przed-
smak miłości, która nas stworzyła — niekiedy
zaś, jak tej właśnie nocy, dla nas obojga, choćby
nie wiedzieć jak była grzeszna, przypomina mi-
łość, jaką Stwórca darzy swe stworzenie, a stwo-
rzenie żywi dla swojego Stwórcy, i że szczęście,
jakie przepełniało i Marię, i mnie, było jakby
wybaczeniem udzielonym nam już z góry.

Zasnąłem. Obudziło mnie łkanie. Wziąłem ją
w ramiona; czemu płakała? W pierwszej chwili
nie zrozumiałem, co powtarzała szeptem: — Już
nigdy. Nigdy.

— Ależ nie, Mario: zawsze i na zawsze.
Obruszyła się: — Sam nie wiesz, co mówisz.
Najdziwniejsze, że w tym momencie nie ostało
się nic z moich podejrzeń. Oczywistość tego, że
doprowadziła mnie, może nie podstępem, na pew-
no z miłości, ale przecież doprowadziła do zło-
żenia uroczystej obietnicy, iż zwiążę się z nią na
zawsze — wobec objawienia, jakim była ta noc,
nie grała żadnej roli. Nie ma kłamstwa w szczę-
ściu, które dają sobie dwie ludzkie istoty. W ka-
żdym razie ta prawda odnosi i odnosiła się do
mnie, bardziej może niż do innych chłopców
w moim wieku, ponieważ Maria mnie uleczyła,
wyzwoliła z jakiegoś niepojętego zakazu. Może
na chwilę? Ale nie: na zawsze! Na zawsze!

— Widzisz — mówiłem — w naszym planie nie
podobało mi się i nawet uważałem za wstrętne
właśnie to, że mam okłamywać matkę, wmawiać
w nią, że chcę się z tobą ożenić. A teraz, kocha-


nie moje, powiem jej patrząc prosto w oczy:

,, Przyprowadzę ci moją narzeczoną..." I to będzie
prawda. Płaczesz? Dlaczego ty płaczesz?

— Twoją narzeczoną... Masz rację: przynajmniej
to okaże się prawdą. Byłam jednak twoją narze-
czoną ,,naprawdę", jak mówią dzieci.

Zapytałem, czy tej nocy nie była moją żoną
„naprawdę".

— Tak, tej nocy... Zostanie jednak ta noc.
Powiedziałem: — I wszystkie noce, jak długo
będziemy żyli... — Koguty z folwarku do folwar-
ku dawały znać, 'że świta. Żona Prudentego wkrót-
ce pewno wstanie. Maria przed powrotem do swo-
jego pokoju chciała jeszcze wyjść ze mną na bal-
kon, pomimo mgły, którą gałęzie sosen zdawały
się z siebie odzierać. Westchnęła:

— Maltaverne, patrzę na ciebie, patrzę, jakbym
się bała, że mogę o tobie zapomnieć.

Powiedziałem: — „Ktoś idzie aleją". — Wró-
ciliśmy do pokoju. Zapewne Prudenty 'albo jego
żona. W każdym razie przez mgłę byliśmy nie-
widzialni i rozmawialiśmy półgłosem. Uścisnęliś-
my się po raz ostatni, w pośpiechu. Wróciła do
swego pokoju, a ja z rozkoszą zapadłem w sen,
z którego wyrwała mnie żona Prudentego wno-
sząc tackę ze śniadaniem. Pani podała już kawę.
Zapytałem, czy to ona lub jej mąż chodzili około
szóstej przed domem. Nie, to nie oni. Najpew-
niej... Zawahała się. „Pani" pozwoliła Joance Sśris
bawić się w parku, kiedy pana nie ma. Przycho-
dziła tu stale, czuła się jak u siebie. Dziś rano
przyszła z pewnością wyciągać więcierze, które
zastawiła w Hure z wieczora.

— Była tu wczoraj wieczorem?

— O, ale się skryła, wcale jej nie było sły-
chać.

137

Ubrałem się prędko i zeszliśmy się we troje
w kuchni Duberców na naradę. Nie ulegało wąt-
pliwości, że moja matka zleciła Weszce śledzić
nas i ledwie tu zjedzie, dowie się o wszystkim.
Nie mieliśmy już wyboru. Postanowiłem wyje-
chać razem z nimi do Bordeaux i Prudentemu po-
wierzyć list oznajmiający matce o moich zarę-
czynach. Szymon zamieszka ze mną przy ulicy de
Cheverus, będzie sypiał w łóżku Laurentego. Pra-
wda, że Bordeaux w sierpniu jest nie do wytrzy-
mania. Ale zdaniem mamusi „nasz dom przy ulicy
de Cheverus to lodownia". Jeżeli akcja będzie się
rozwijała tak, jak przewidzieliśmy, skoro tylko
matka wraz z Dubercami opuści Maltaverne, osią-
dziemy tu i zostaniemy na zawsze.

Z nas trojga Szymon zdawał się najbardziej
przejęty tym wszczęciem działań wojennych. Mu-
siał rozumieć, czym była ta noc dla Marii i dla
mnie, ale chyba z tego powodu nie cierpiał.

Spędziliśmy ranek w kuchni Duberców, ważąc
każde słowo listu, który miał zadać pierwszy cios
mojej matce i który Prudenty powinien jej wrę-
czyć, gdy tylko wysiądzie z samochodu. Pierwsza
wersja, wyłącznie moje dzieło, patetyczna i peł-
na wściekłości, w której dawałem upust wszyst-
kim moim żalom, zachwyciła Szymona, ale nie
Marię, i pozwoliłem się jej przekonać. Zdecydo-
waliśmy się na list krótki i poprawny. ,,Przyjmo-
wałem tutaj w czasie Twojej nieobecności pewną
młodą kobietę, z którą jestem zaręczony i którą
jak najrychlej chciałbym Ci przedstawić. Znamy
się od szeregu miesięcy. Pracuje u księgarza Bar-
da i jest bardzo wykształcona. W młodości los
ciężko ją doświadczył..." Wspomniałem smutny
koniec jej ojca, o czym matka na pewno wiedzia-

138

la. Szymon zapytał: — Nie boi się pan, że do-
stanie ataku apopleksji? — Czułem, że on sam
wzburzony jest tymi zaręczynami (aczkolwiek są-
dził, iż są całkowicie fikcyjne). Żeby młody Gajac
miał się żenić z ekspedientką od Barda! Rzecz tak
niewiarogodna, że pani wcale nie uwierzy i zwę-
szy jakiś podstęp.

Należało się również upewnić, czy Prudenty nie
zdradzi. Miał zawsze wielkie ambicje, jeśli cho-
dzi o brata. A oto Szymon zamierza wracać do
Maltaverne i wszystkie jego dyplomy pójdą na
marne. Prudenty, choć starszy od Szymona, nie
mógł liczyć na objęcie miejsca po ojcu, jako że
nie umiał ani czytać, ani pisać, najwyżej może
rachować; ale ten powrót Szymona, jakąż musiał
być porażką w jego oczach.

Podczas gdy obaj bracia rozprawiali w kuchni,
Maria powiedziała, że chciałaby zobaczyć Hure,
w nocy słyszała tylko szmer strumienia. Lecz
Weszka nas szpiegowała, może pójdzie naszym
śladem, kryjąc się za sosnami. Nie mogłem znieść
myśli o natknięciu się na tę wstrętną dziewczyn-
kę. Byłbym zdolny ją udusić.

Maria spytała, czy nie możemy dojść do Hure
omijając park. Tak, oczywiście, nie brakowało
piaszczystych dróg, gdzie nie było żadnej szansy,
że Weszka się może zaczaić. Wyszliśmy. Resztki
świeżości utrzymywały się jeszcze wraz z pasma-
mi mgły, ale już odezwał się jeden konik polny,
odpowiedział mu drugi, trzeci, jeszcze się nie
zgrały. Powiedziałem do Marii; — Nie myśl, za
zmuszę cię do życia w tym potwornym klimacie.
Będziemy się w nim zatapiać tylko w pewnych
okresach... — Nie odpowiedziała. Szła z trudem,
grzęznąc w piasku. Układanie listu musiało być
dla niej okropne. Powiedziała:

— Uczucia, jakich twoja matka dozna czytając

139

go... No cóż, słuszne będą i zrozumiałe. Nie wie,
że jestem o dziesięć lat od ciebie starsza... I czym
byłam przez te lata... I ty czym jesteś...

— Czym ja jestem? Gdzież tu zasługa, że się
miało dzieciństwo przeciągane tak długo, aż sta-
łem się potworem, którego ty zwiesz aniołem?
A jeśli chodzi o ciebie, Mario, ci, którzy powinni
cię chronić, okazali się drapieżnymi wilkami...

Zobaczyłem, że płacze. Byliśmy na łące nad
brzegiem Hure. Usiedliśmy na powalonej olsze.
Płakała nadal, przytulona do mnie. Powiedziałem:

— Uważaj na pokrzywy. — Te pokrzywy dokoła
nas miały się zmienić w moim wspomnieniu
w miętę, której pachnące liście będę rozcierał
w palcach; mizerny strumyk pod olchami, z któ-
rych parę już ścięto, będzie mi się kojarzył, jak
kojarzył się zawsze, z rozpaczą wieczystego prze-
mijania: unosił mnie, jak wszystko, i nie liczyłem
się więcej niż kawałki sosnowej kory strugane
na statki, któreśmy nań puszczali obydwaj z Lau-
renlym. Zaś ta kobieta przy mnie, już teraz nie
płacząca, biedne kobiece ciało, które inni wyko-
rzystywali, a za którego los ja zgodziłem się
wziąć odpowiedzialność do końca mego życia...

Mgły się nie rozpraszały, lecz i odrobina
słońca, jaka przez nie przenikała, działała przy-
tłaczająco. Dzień zapowiadał się burzowy. Może
wreszcie spadnie deszcz na landy, zamierające
z pragnienia, gdzie co dnia to tu, to ówdzie wy-
buchał ogień zaprószony, jak mówiono, przez pa-
stuchów; wystarczało jednak, by promień słońca
padł na kawałek szkła ze stłuczonej butelki... Ja-
każ osobliwa alchemia w mojej duszy przeobra-
żała wszystkie te drobne zjawiska bez znaczenia

140

— jak gdyby to, że przeminęły, dawało im pra-
wo do przeobrażeń.

Czekać godziny odjazdu lepiej było u Duber-
ców, gdzie panował chłód. Zamierzaliśmy wsiąść
w pociąg na stacji Nizan, o dziesięć kilometrów
od Maltaverne. Mieliśmy jechać bryczuszką Pru-
dentego. Uprzedziłem Marię, że trzeba wyruszyć,
ledwie przełkniemy ostatni kęs, kiedy jest taki
upał, że nawet inwentarz zostaje w budynkach.
Maria szepnęła; ,,Nawet Weszka."

Długa jazda bryczuszką, w słońcu, p drugiej
po południu, w chmarach bąków i much, po dro-
dze pełnej kurzu i wybojów, to był koszmar, któ-
rym kończył się dla nas sen letniej nocy. Siedzia-
łem na tylnej ławeczce, obok pocącego się Szy-
mona. Trzymałem rękę za plecami Marii, aby ła-
godzić wstrząsy. Była sztywna i milcząca, a ja
dzięki zdolności wyczuwania tego, czego inny
człowiek nie chce wypowiedzieć, wiedziałem, że
w jej sercu czarowne Maltaverne z nocy zamieni-
ło się w ziemię przeklętą, od której należy ucie-
kać nie oglądając się wstecz. Posłyszeliśmy trąb-
kę samochodu, potem hałaśliwy warkot motoru.
Stara klacz Stella skoczyła w bok. Minęła nas
wielka maszyna z potworem w okularach za kie-
rownicą. Wzbił taki tuman kurzu, że Prudenty mu-
siał na chwilę przystanąć na skraju drogi.

Pociąg się spóźnił. Czekaliśmy niemal sami na
rozpalonym peronie zapadłej stacyjki, wśród kla-
tek, w których kury zdychały z pragnienia.

Rozdział IX

Maria błagała, żebym nie przychodził na ulicę
L'Eglise-Saint-Seurin podczas nieobecności jej
matki, przebywającej w Soulac. Mogliśmy widy-

141

wać się do'woli w klitce za księgarnią. Kiedy się
wchodziło do naszego domu przy ulicy de Cheve-
rus, schody wydawały się miejscem rozkoszy.
W ciągu trzech dni, które spędziliśmy we dwóch
z Szymonem czekając odpowiedzi od „naszej pa-
ni", często wychodziliśmy z saloniku i zasiadaliś-
my na stopniach tych lodowatych schodów.

Nocami, które były znacznie gorsze niż dnie,
wyłaniały się nieprzebrane roje komarów, naj-
większych i najbardziej jadowitych, jakie kiedy-
kolwiek istniały na tej szerokości geograficznej.
Ponieważ ja miałem moskitierę, wystarczało mi
upewnić się dobrze, czy żadna drapieżna bestia
nie zamknęła się ze mną w klatce. Ale z łóżka
Laurentego moskitierę już zdjęto. Nazajutrz zo-
baczyłem, że Szymon ma twarz zniekształconą
przez ukąszenie w powiekę. Zdziwiło go, że wy-
dawałem się tym zmartwiony.

— Ależ to głupstwo, panie Alain. Też coś, jak-
by się człowiek miał przejmować komarem, ja-
kimś bąblem na oku.

Mimo wszystko spał dobrze i wyszedł o świ-
cie. Na mszę? Nie śmiałem pytać, ale prawdę mó-
wiąc byłem tego pewien. Po śniadaniu spotkaliśmy
się w księgarni, mrocznej i chłodnej, do której
o tej porze rzadko zachodzili klienci. Bard prze-
bywał w Arcachon, zdając się całkowicie na
Marię. Balege chorował, albo udawał chorego. Na
wystawie nowości odkryłem Antologię współczes-
nych poetów Leautauda i van Bevera, i robiłem
coraz nowe odkrycia. Zwłaszcza pewien poemat
niejakiego Francis Jammesa Za kilka dni spadnie
śnieg zachwycił mnie, wprost „przeszył" radością,
lecz nie mogłem dzielić entuzjazmu ani z Marią,
nieczułą na ten rodzaj poezji, ani z Szymonem,
w ogóle nieczułym na poezję, który zresztą zna-
cznie bardziej i trwożniej niż my wyczekiwał od-

142

powiedzi od „pani". Ponaglał mnie, żeby wracać
do domu: — Akurat o tej porze listonosz przy-
nosi pocztę.

Przecięliśmy ulicę Sainte-Catherine i zeszliśmy
wąską uliczką Margaux ku ulicy de Cheverus.
Szedłem trochę z tyłu za Szymonem, z myślą za-
przątniętą nie wiem już jaką historią, którą sobie
opowiadałem, zapatrzony w chodnik. Nagle w uszy
uderzył mnie okrzyk pełen przerażenia, choć wy-
dany stłumionym głosem:

— Nasza pani już jest. Pani przyjechała.
Strwożony podniosłem głowę. Tak, Dion, dob-
rze znany smok, stał nieruchomo przed drzwiami.
Co należało robić? Poradziłem Szymonowi, żeby
wracał do księgarni i zaraz ostrzegł Marię. Sam
stawię czoło matce i przyjdę do nich, jak tylko
będzie to możliwe. Nie kazał się prosić i natych-
miast odpłynął. Zazdrościłem mu tchórzliwie, sa-
motnie musiałem zmierzyć się z groźnym i roz-
wścieczonym bóstwem. Jak mogliśmy być na tyle
głupi, by wyobrażać sobie, że nie odpowie inaczej
niż listem, nie przewidzieć, że pojawi się tu we
własnej osobie i zaraz przystąpi do natarcia?

W rzeczywistości nie była to wcale jej pierw-
sza reakcja, upłynęły przecież trzy dni od chwili,
gdy Prudenty oddał jej nasz list. Bardzo szybko
się dowiedziałem, co ją skłoniło do tego, by
mnie zaskoczyć przy ulicy de Cheverus. Zaledwie
wszedłem do saloniku, gdzie stała, jeszcze w ka-
peluszu, przyciągnęła mnie do siebie:

— Mój biedny chłopcze. Całe szczęście, że nie
przybywam za późno.

Była przeświadczona, że to, co mi- powie o tej
„kreaturze", oderwie mnie od niej i nie będę już
mógł wspominać jej inaczej niż z odrazą. Dowie-
działem się, że przez dwa dni była jakby ogłu-

143

szona naszym listem. Potem udała się na plebanię
zasięgnąć rady księdza dziekana, i to, czego się
tutaj dowiedziała, przekraczało, jak mi oznajmiła,
w swojej ohydzie i tak dość ohydną historię po-
borcy. Ksiądz dziekan wtedy, gdy skandal wy-
buchnął, był wikarym w Lesparre. Podczas lata
utrzymywał może nie stałe, lecz dość zażyłe sto-
sunki z ojcem X. Dzięki temu poinformowany był
o innym skandalu, który nie wybuchnął: skandalu
nieporównanie gorszym od tamtego.

W oczach mojej matki kobieta, zdolna uwodzić
księdza, zakonnika, grzeszyć z nim lub tylko, jak
się poprawiła, usiłować z nim grzeszyć (jeżeli rze-
czywiście nic tam nie zaszło, jak zapewniali go
przyjaciele ojca X — należało wystrzegać się po-
pełnienia grzechu bezpodstawnego sądu), taka ko-
bieta była opętana, była istotą wyklętą, z którą
już sam kontakt musiał zakażać przekleństwem,
zupełnie jak choroba wstydliwa a nieuleczalna.

— Sam nawet, widzisz, oniemiałeś ze wstrętu...

— Ależ nie, mamusiu kochana, ja o tym wie-
działem.

— Wiedziałeś!

Zdumienie odjęło jej mowę. Wiedziałem i chcia-
łem dać moje nazwisko tej kreaturze, zapoznać ją
z matką, oddać jej Maltaverne, związać się z nią
na zawsze? Ukryła twarz w obu dłoniach gestem
teatralnym i dobrze mi znanym: — Boże — jęk-
nęła — com ci zawiniła? — Ów szept żalu do Bo-
ga niemal zawsze towarzyszył takiemu gestowi.
I tym razem także.

— Postaraj się zrozumieć, mamusiu.
Zwróciłem jej uwagę, że to samo wydarzenie
wygląda inaczej zależnie od tego, z jakiej strony
się patrzy. Zgromadzenie, do którego należał oj-
ciec X, zmobilizowało wszystkie siły w jego ob-
ronie, zwalając całą winę na nikczemną kobietę,
histeryczną dziewczynę, która chciała go zgubić,

144

ale nie zdołała. Takie właśnie echa dosłyszał nasz
dziekan. A przecież była to młodziutka dziewczy-
na, niezwykle pobożna, żarliwa uczennica ojca Xi
którą dotknęło straszliwe nieszczęście i nie miała
innego oparcia niż w nim.

— Wiem, czym była podczas całej tej sprawy,
której ponurych konsekwencji wcale nie znasz:

młodą męczennicą. Tak, właśnie męczennicą.
I okazała się — dodałem — kobietą, którą mia-
łem szczęście spotkać na mej drodze.

— Tyś oszalał, mój biedny chłopcze, ona cię
doprowadziła do szaleństwa!

Nie była już zagniewanym bóstwem, na któreś-
my czekali, ale złamaną matką, zgnębioną kato-
liczką, raczej umocnioną niż zachwianą w swoich
przekonaniach tym, co jej powiedziałem. Zresztą
nigdy nie widziałem, by mamusia poddawała się
jakimś argumentom, by choć robiła wrażenie, że
ich słucha. Zaczęła szukać w torebce chustki,
wciąż stojąc na środku pokoju i wpatrując się
w potwora, jakim się oto stałem. Wytarła nos,
osuszyła oczy. Próbowałem ją przyciągnąć i uca-
łować, ale się uchyliła, jakby się bała mnie dot-
knąć. Może bała się naprawdę?

— Posłuchaj, Alain.

Dobrze wiedziała, że jestem opętany, urzeczo-
ny, że nic ode mnie nie uzyska, ale już najmniej-
sze ustępstwo, jakie mógłbym zrobić dla matki,
to pewien czas na zastanowienie, zwłoka, która
biorąc pod uwagę mój wiek byłaby wskazana, na-
wet gdyby chodziło o zaręczyny normalne, z mło-
dą dziewczyną z naszej sfery. Mamusia mówiła
nie podnosząc głosu, czuła się na pewnym gruncie.
Któż by nie przyznał, że propozycja jest rozsąd-
na? Wyraziłem zgodę w dosyć mglisty sposób.

— Powiedzmy, rok... Za rok wrócimy do tej
sprawy.

10 — Młodzieniec z dawnych lat

145

Poczułem stryczek na szyi. Zacząłem się bronić,
przystałem na cztery miesiące, dzielące nas od
nowego roku. Cztery miesiące to był jednak czas,
aby ochłonąć, zobaczyć, co będzie. Poprosiła,
abym ten okres poświęcił jej całkowicie, nie od-
dalał się od niej, żebyśmy się już nie rozstawali
do Bożego Narodzenia.

— Z zastrzeżeniem — powiedziałem na wszelki
wypadek — że z początkiem roku akademickiego
moja praca może wymagać, abym pojechał do
Paryża.

— Jaka praca?

— Magisterska.

— Twoja? Magisterska? Jaka magisterska?

— Przecież ci o tym mówiłem. Nigdy nie słu-
chasz, gdy mówię ci o mojej pracy. Na temat po-
czątków ruchu franciszkańskiego we Francji. Do-
radził mi to mój profesor, Albert Dufourcg.

Już nie słuchała. Zdjęła kapelusz, wolno wycią-
gając długie szpilki. Zapytałem, czy nie zamierza
wrócić do Maltaverne. Ależ nie, już mnie nie zo-
stawi samego. Depeszowała do Ludwika Larpe
i jego żony. Będą tu dziś wieczorem.

— A potem wyjedziemy, dokąd zechcesz, albo
zostaniemy w Bordeaux. Jestem na twoje rozkazy,
jak w gruncie rzeczy byłam zawsze.

Co robić? O Boże! Jak mogłem ulec tej dziecin-
nej koncepcji (ale ulegliśmy jej wszyscy troje), że
siłą rzeczy do planu, jaki ułożyliśmy, dostosuje
się rzeczywistość, że wszystko odbędzie się tak,
jak myśmy postanowili, że moja matka zareaguje
w taki sposób, jak myśmy umyślili, że będzie rea-
gowała.

— Jeszcze o jedno chcę ciebie prosić, Alain,
ale mi nie odmówisz: mianowicie, byś zgodził się

146

zobaczyć z księdzem dziekanem. Będzie tu jutro
na obiedzie. Porozmawiasz z nim albo nie.

Matka przeszła do swojej sypialni, a ja do po-
koju Laurentego, szybko zapakowałem walizkę
Szymona Duberc, ściągnąłem bieliznę z łóżka
i wepchnąłem ją pod komodę. Z tą właśnie waliz-
ką ujrzeli mnie Maria i Szymon, gdy wkroczyłem
do księgarni, przybity i spocony. Maria, zajęta
sprzedażą Przewodnika po Francji PoSudniowo-Za-
chodniej, przyszła wkrótce do klitki, gdzie Szymon
zasypywał mnie pytaniami. „Och, Szymonie ko-
chany — mówiłem — przysięgam, że nasza pani
nie zamierza umierać, wcale nie umarła."

Złożyłem im najwierniejsze, na jakie mnie było
stać sprawozdanie z tego, co zaszło pomiędzy
matką i mną. „Wygrała ze mną, jak zwykle, i tak
już zostanie na zawsze..." Maria zaoponowała.

— Oj, biedny chłopcze, przecież jeszcze nigdy
nie był pan w takim stopniu panem sytuacji, jeśli
pan naprawdę tego chce. Nie ma rzeczy, na któ-
rą pańska matka się nie zgodzi za cenę zerwania
naszych zaręczyn... W każdym razie obecnie, bo
nie należy się łudzić, z jednego nie zrezygnuje
nigdy, z tysiąca hektarów Serisa, z tego, by je-
szcze przed śmiercią zapanować nad tym króle-
stwem sosen i piachu, nad tym rozpalonym pie-
cem...

— Ależ Mario — przerwałem jej półgłosem —
jesteśmy zaręczeni „naprawdę".

Potrząsnęła głową, a ponieważ Szymon prze-
szedł do księgarni, żeby nas zostawić samych,
powiedziała:

— Tak, tyś w to wierzył, przynajmniej w cią-
gu kilku minut naszej nocy. Bądź błogosławiony

147

za tych kilka minut. Ale dobrze wiesz, że to nie
było „naprawdę"...

— Dlaczego, Mario? Dlaczego?
Uczucie ulgi, jakiego doznałem, budziło we
• mnie zgrozę. Szymon wrócił do nas, wcale nas
nie widząc, pochłonięty własnymi myślami.

— Byliśmy idiotami — powiedział. — W pier-
wszej chwili myślałem, że Prudenty nas oszukał.
Ale nie, nasza pani z pewnością przez parę dni
miała taki zamiar, żeby pana szantażować tym,
że opuści Maltaverne i zabierze mojego ojca ze
sobą. Wie jednak, że nawet .nie wyjeżdżając z na-
szej osady można by znaleźć na miejsce po moim
ojcu więcej kandydatów, niżby pan zdołał obej-
rzeć w ciągu jednego dnia. Jeśli chodzi o to, że
ojciec zna wszystkie granice, to oczywiście jest
wygodne, ale przecież można posłużyć się kata-
strem.

— Możliwe też — powiedziałem do Marii —
że kiedy moja matka dowiedziała się od księdza
dziekana, jaka pani jest, co pani zrobiła z księ-
garni Barda, zrozumiała, co umiałaby pani wydo-
być z Maltaverne. Mówiąc między nami moja mat-
ka ma niezasłużoną opinię kobiety interesu. Jej
gwałtowna żądza własności przejawia się w py-
sze, jaką w niej budzi posiadanie sosen na pniu,
podczas gdy wiele z nich powinno się ściąć, bo
próchnieją i tracą na wartości. Gdyby pani stała
się właścicielką Maltaverne, znalazłaby pani spo-
sób na wydobycie od razu setek tysięcy franków
tak, aby przy tym majątek nic nie ucierpiał. A n-a-
wet przeciwnie...

Spytała mnie ze śmiechem, czy próbuję ją sku-
sić, czy wzbudzić w niej żal. A ponieważ się obu-
rzyłem, westchnęła:

— Ach, pan jest nieodrodnym synem „naszej

148

pani" (i już ciszej:) — w gruncie rzeczy masz
równie nieugiętą wolę jak ona.

— Tak — szepnąłem spuszczając głowę. — Wie
pani, jaka myśl mnie prześladuje? Wiem, do
kogo będę podobny w roku 1970. Często opowia-
dam, pani o starym z Lassus...

Maria wyszła, odwołał ją jakiś klient, ale Szy-
mon mnie usłyszał.

—— A ja, panie Alain, czym będę w roku 1970?
Albo raczej do czego bym doszedł, bo w tych
latach zostanie już ze mnie tylko kupka kości.
Ja nie byłbym niczym. Gdy tymczasem pan będzie
naprawdę żył, nie wiem, co pan przeżyje, ale
to będzie życie, o którym będzie można opowia-
dać, które pan sam będzie mógł sobie opowiadać,
ponieważ mnie, pańskiego świadka, już wtedy nie
stanie. I w roku 1970 będzie pan nadal dostawał
pierwsze nagrody za wypracowania, zobaczy pan.
Ale ja...

— No, teraz już wiemy, że znajduje się Szy-
mon z powrotem w punkcie, z którego wyszedł.
Królestwo, które Szymon we własnym mniemaniu
już opuścił, nosił Szymon stale w sobie, i jest ono
wszędzie tam, gdzie i Szymon się znajduje.

— Przenigdy! — obruszył się z tłumioną pasją,
co przy jego wymowie zabrzmiało komicznie. —
Tez coś, czy pan sobie wyobraża, że pójdę ich bła-
gać, żeby mnie znowu wzięli?

Nie odpowiedziałem, ale po chwili milczenia,
gdy zauważyłem, że się uspokoił, zapytałem obo-
jętnym tonem, czy widuje czasami księdza dzie-
kana. Nie, nie widywał go już. — Ale od czasu
do czasu pisujemy do siebie. On się mnie nie
wyrzekł.

149

— Jutro będzie na obiedzie przy ulicy de Che-
verus. Jeżeli Szymon zechce, namówię go, żebyś-
my zaszli potem do księgarni, mniej więcej o tej
porze...

Tym razem Szymon nie wybuchnął i nawet
krew lekko zabarwiła jego kamienną twarz, jak
pierwszego dnia, kiedy mnie ujrzał na ulicy Sain-
te-Catherine. Powiedział: — Bardzo chętnie bym
go znów zobaczył,.. ale jako przyjaciela, co? Nie
jako kierownika duchowego. To się już skończyło.
Już nie potrzebuję nikogo, żeby wiedzieć, co po-
winienem robić.

— Może nikogo poza nim, Szymonie. Zawsze
istnieje ktoś, kto zarówno jeśli chodzi o dobre,
jak o złe rozeznaje się w nas lepiej niż my sami,
lepiej nas rozszyfrowuje. Dla mnie takim czło-
wiekiem był Donzac, potem Maria, a .i Szymon
także.

— Ja, panie Alain? Ja? Cóż ja panu dałem?

— Szymon jest przejrzysty, pomaga mi wierzyć
w Łaskę. Pozbawiony wszystkiego, czym ja byłem
zasypywany i przytłaczany, aż się zatracę pod
ciężarem moich „wielu posiadłości", podczas gdy
Szymon...

Donzac zrozumie, że nadaję tutaj formę temu,
co było treścią naszych wypowiedzi na zapleczu
księgarni, gdzie dokonała się między Szymonem
a mną nasza pamiętna wymiana: każdy z nas
ujrzał jasno i określił, do czego drugi jest powo-
łany. Oczywiście, nie od tego dnia zacząłem my-
śleć o pisaniu: pisałem właściwie zawsze; lecz
od tego dnia myślę, że mógłbym spróbować zo-
stać pisarzem choćbym miał sam siebie wydawać.
To, co piszę obecnie, jestem w trakcie pisania —
mógłbym wydrukować. A ostatni rozdział... Wy-

150

starczyłoby mi strawestować ostatni rozdział Szko-
ły uczuć: „Nie podróżował, nie znał melancholii
statków oceanicznych, chłodu przebudzeń pod na-
miotem, oszołomienia krajobrazem i ruinami, gory-
czy zrywanych uczuć. Nie wrócił, ponieważ ni-
gdzie nie wyjechał..."

Kiedy doszedłem do końca Galeries, spostrzeg-
łem, że gwałtowny deszcz po burzy zalewa usz-
częśliwione miasto. Przeczekałem do końca ulewy
wraz z innymi przechodniami, wszyscy się cieszy-
li i głośno dzielili się swoją radością. Ale ja czu-
łem się wyzwolony nie tylko przez ten burzo-
wy deszcz. Wrócę tutaj jutro, umówiliśmy się na
spotkanie. Lecz wyszedłem już z księgarni, wy-
szedłem z niej zupełnie. To, dlaczego pewnego
dnia tam wstąpiłem, ostatecznie się już wypełnia-
ło. Wydobywałem się z Maltaverne i z mego nie-
skończenie długiego dzieciństwa i obejmowałem
jednym spojrzeniem życie, jakim będę teraz żył,
jakie mi Szymon przepowiadał z głębokim przeko-
naniem, i oto byłem równie przekonany jak on,
równie przeświadczony, i pewien, że nie umrę,
chociaż dokoła mnie choroba, która zabrała me-
go brata Laurentego, porywała co dnia tylu chłop-
ców i tyle dziewcząt, i choć ja także miałem to
zaciemnienie na lewym płucu; ale ja nie umrę, ja
będę żył, zacznę teraz żyć.

Skoro deszcz ustał i mogłem już przejść ulicę
Sainte-Catherine i przez Margaux dojść do ulicy
de Cheverus, wiedziałem, że dla mnie zamknięcie
się z Szymonem w Maltaverne nie wchodzi już
w rachubę: wyjadę do Paryża po to, aby mnie
spotkało wszystko, co ma mnie spotkać — każda
rzecz i każdy człowiek o swojej godzinie. A prze-
cież nie utracę nic z owego Maltaverne, skąd się

151

wyrywałem, zabiorę je ż sobą, będzie moim skar-
bem, takim samym jak skarb, któryśmy z Lauren-
tym zakopywali pod sosną, by go odnaleźć pod-
czas następnych wakacji: pudełeczko, w którym
było tylko parę kulek z agatu...

Donzac będzie miał rację, jeśli nie uwierzy,
że wszystko to zarysowało mi się tak wyraźnie
zaraz po wyjściu z księgarni, wtedy gdy deszcz
po burzy zalewał ulicę Sainte-Catherine; poszcze-
gólne jednak elementy owej wizji tkwiły już
we mnie — i radości z poczucia, że przekroczyłem
próg, że zrobiłem początek, doznaję oto teraz,
w miarę jak piszę. Radość! Łzy radości! Wędrów-
ka bez kresu, w której nawet burze w gruncie
rzeczy będą rozkoszami. Mam dwadzieścia dwa
lata. Mam dwadzieścia dwa lata. To i tak okrop-
ne, że nie mam lat piętnastu, że nie mam osiem-
nastu, najwyższy czas, żeby się zacząć cieszyć.
Wiem, że teraz już każdy rok będzie stopniem, po
którym będę schodził... Lecz zatrzymuję się na
stopniu dwudziestu dwu lat, właściwie tworzę so-
bie złudzenie, że się zatrzymuję, bo przecież
w istocie ani Hure, ani czas nie zatrzymują swo-
jego biegu.

Rozdział X

Mamusia czekała na mnie na podeście scho-
dów, lecz już nie udręczona i zaniepokojona, jak
sobie wyobrażałem. Stała przede mną wściekła
i sinoblada, taka, jakiej się spodziewałem, kiedy
wysiądzie z samochodu, ale wtedy taka nie była.
Bóg raczy wiedzieć, co w czasie mojej nieobec-
ności doprowadziło ją do tego stanu.

•— Ona tutaj spalał Ośmieliłeś się ją sprowadzić

152

i położyć w łóżku twojego biednego bratał Tę

szelmęl

Jak mogłem tego nie przewidzieć? Ledwie się
odwróciłem na pięcie, wszczęła widać polowanie
i węch zaprowadził ją prosto do bielizny poście-
lowej, niedbale ukrytej pod komodą.

— Brudna bielizna, i to jaka brudna! Spałeś
w niej także. W domu twojej matki, w łóżku twe-
go brata. Czy mogło mi przyjść do głowy, że je-
steś zdolny do podobnego bezeceństwa? I jeszcze
masz czelność się śmiać, nieszczęsny chłopczel
Co ona z ciebie zrobiła!

— Ja się nie śmieję, uśmiecham się smutno,
że znowu popełniasz twój zwykły grzech bezpod-
stawnego sądu. Kobieta, którą znieważasz, wcale
jej nie znając, nigdy tu nie była. Przyjm do wia-
domości, że gdyby przyszła (chwilę się wahałem),
niepotrzebne by nam było łóżko Laurentego.

Nie zareagowała. Widocznie nie zrozumiała.

— A więc kto nocował w tym pokoju, w tej
pościeli? Kogoś tu sprowadził z ulicy?

— Kogoś, kogo znasz, mamusiu, kogo znasz od
urodzenia.

Myślała, że z niej kpię. Kiedy rzuciłem jej na-
zwisko Szymona Duberc, na parę sekund onie-
miała.

— Och, już tylko jego tu brakło. Tego zaprzań-
ca!

— Utrata wiary nie jest zaparciem się Boga.
Kleryk, który opuszcza seminarium, to ofiara fał-
szywego kroku.

— Przeszedł do wrogów, dobrze o tym wiesz.

— A jeśli ci powiem, że w obydwa poranki,
które tutaj spędził, chodził na prymarię?

Prawdę mówiąc me miałem na to niezbitego do-
wodu. Mógł wychodzić o świcie z chłopskiego
nawyku. Nie zdołałem się jednak oprzeć pokusie

speszenia mojej biednej matki, która w tym mo-
mencie wzbudziła we mnie litość. Powiedziałem
jej, że należy się cieszyć, nie zaś smucić tym,
czego się teraz dowiaduje.

— Podczas gdy przeprowadzałaś tutaj rewizję
i szukałaś śladów moich zbrodni, spotkałem się
właśnie z Szymonem, z którym byłem umówiony,
i uzyskałem jego zgodę na to, że się zobaczy
z księdzem dziekanem. Ale nie tutaj, nie bój się.

Ludwik Larpe w letniej białej kurtce otworzył
drzwi i oznajmił; — Podano do stołu.

Nie przypominam sobie, abym widział kiedy
matkę tak zbitą z tropu jak podczas tego obiadu,
zachwianą w swoich pewnikach, w swym zasad-
niczym przeświadczeniu, że zawsze ma rację, na
każdy temat, a już szczególnie w tym, że ludzie
są na pewno tacy, jakimi ich widzi, i nie mogą
być inni. Jeśli jej nie oszukałem, jeśli ten mały
Duberc co rano chodził na mszę, źle go sądziła.
To, co jej opowiadałem o szelmie, łatwo mogła
w całości odrzucić i trzymać się utartego wyobra-
żenia: naiwny chłopiec, którego usidliła zepsuta
kobieta. Kobiety tej nigdy przecież nie pozna.
Szymon natomiast pojawiał się znowu. Nigdy zre-
sztą całkowicie nie zszedł dotąd ze sceny, pozo-
stał tematem spornym pomiędzy dziekanem a ma-
musią.

Skąd bierze się wszystko, co piszę tu na jej
temat, jeżeli nie z mego odczucia wewnętrznego
i z pewnego pojęcia, jakie sobie o mamusi urobi-
łem? Czyżbym, odkąd prowadzę ten dziennik, pró-
bował tylko podsuwać Donzacowi obraz Malta-
verne z wyobraźni, równie nierealny jak Pięk-
ność czy Bestia albo Czupurek? Jak wyglądała
rzeczywistość? Moja matka, której apetyt dopisu-

je niezmiennie, zawsze zwracająca ogromną uwa-
gę na to, co jej podają, postrach kucharki przez
swe bezapelacyjne wyroki, tego wieczoru nie
tknęła niczego, ledwie skończyłem posiłek, wyco-
fała się do swojego pokoju, zostawiając mi swo-
bodę wyjścia z domu. Ale nie wyszedłem, a że
nie chciałem uronić ani sekundy z nocy ochło-
dzonej deszczem, który spadł po burzy, otworzy-
łem wszystkie okna, co ze względu na komary
zmuszało mnie do siedzenia po ciemku, bez czy-
tania.

Lektura do tego stopnia jest wszystkim
w moim życiu (nieraz zastanawiam się nawet,
czy nie rozgrzeszała mnie ona od udziału w ży-
ciu), że może mając dwadzieścia dwa lata wcale
bym nie wiedział, co kryje się za banalnym zwro-
tem „życie wewnętrzne", gdyby komary mego
rodzinnego miasta nie zmuszały mnie często do
siedzenia bez ruchu naprzeciw wyiskrzonego pła-
tu nieba ponad dachami, zamkniętego w ramie
okna. Może nigdy nie wiedziałbym tego, co wiem
i co jest tak niewiarogodne, że nie mówię o tym
nikomu, bo uznano by mnie za pyszałka albo głup-
ca, albo za szaleńca: mianowicie, że słowa ,,Kró-
lestwo Boże jest w każdym z was" są prawdziwe
dosłownie, i wystarczy tylko zagłębić się w sie-
bie, aby się doń dostać.

To, czego doświadczyłem owego wieczoru, spra-
wia, że jest on pamiętną datą w moim życiu, bo
osiągnąłem to Królestwo jak nigdy przedtem, mi-
mo że byłem w stanie ciężkiego grzechu — o tym
nie mogę wątpić. Byłem zaś wychowany w prze-
konaniu, że grzech śmiertelny całkowicie odcina
człowieka od Boga, co pobudza winowajcę do
tego, by się z sytuacją pogodził, powiedział so-

bie: „przepadło to przepadło" i już nie walczył.
Tego wieczoru słysząc wezwanie, tak dobrze mi
znane, przytłoczony poczuciem winy, uciekłem się
do wykrętu Donzaca polegającego na mówieniu
sobie: ,,Gdybym był jednym z owych niezliczonych
chrześcijan, żarliwych, lecz pozbawionych spowie-
dzi, gdyż są kalwinami czy luteranami, prosiłbym
o wybaczenie bezpośrednio Tego, kto jest we
mnie. Skrucha doskonała, wbrew temu, w co nam
każą wierzyć, jest dostępna i nie stanowi wyłącz-
nego przywileju świętych, jest dla nas osiągalna
w tej samej mierze jak Królestwo Boże: to jest
klucz, niezawodnie otwierający jego wrota".

Zacząłem tedy rozpamiętywać wszystko, co za-
szło pomiędzy mną a Marią, i stwierdziłem, że
nie potrafię wzbudzić w sobie żalu, że w moim
poczuciu ów grzech nie był winą, lecz łaską, że
najgorsze, co mogło mnie było spotkać, to gdy-
by żadna kobieta nie wkroczyła w moje życie...
Ale nie, wówczas właśnie brak owej kobiety był-
by łaską. Teraz już nie ja mówiłem do siebie.
Ogarnął mnie głęboki spokój. Chwilami nuciłem
sobie pieśń Racin'ea na melodię Mendelssohna,
której wyuczono nas w gimnazjum, albo na me-
lodię Gounoda, którą wolał ksiądz dziekan:

Serca, o Panie, które Cię miłuje,
Pokój l ciszę któż w świecie naruszy?
Kiedy Twej woli szuka, zbywszy siebie —
Jest 11 na ziemi, nawet w samym niebie
Szczęście prawdziwsze, większa radość duszy
Nad pokój serca, które Cię miłuje?*

Rano mamusia nie wstała z łóżka. Okiennice
były zamknięte. Migreny, na które cierpiała, wca-
le nie przypominały migren innych kobiet. Leża-

' Przeiożyl Tadeusz Mieszkowskl.
156

ła w ciemności, z okładami gulardowej wody na
czole. Poleciła mi, żebym ją wytłumaczył przed
księdzem dziekanem. Może wyolbrzymiała ból,
aby umożliwić nam to spotkanie w cztery oczy, jej
ostatnią nadzieję. Dziekan z trudem ukrywał ra-
dość, jaką mu sprawiło, że będziemy jedli sami.
Jego twarz o obwisłych policzkach, które stale
ugniatał niczym miąższ chleba, zazwyczaj stroska-
ną i chmurną, rozjaśniło uszczęśliwienie naiwne
i dziecinne. Bardzo się jednak zestarzał, jego ton-
sura już nie potrzebowała fryzjera; a przede
wszystkim wcale się już nie puszył: to zwłaszcza
sprawiało, że różnił się od księdza znanego mi
w dzieciństwie. Nie miał już takiej wyniosłej,
pewnej siebie postawy.

Ledwie rozpoczął jakieś aluzje, aby okazać
posłuszeństwo dyrektywom „pani" i skłonić mnie
do mówienia, uchyliłem się. Zapewniłem go, że
matka niepotrzebnie się trapi, że jedna tylko ko-
bieta w straszliwy sposób absorbuje moje życie,
i to właśnie ona, więc dla mnie istnieje tylko
jeden problem: jak by się od niej wyzwolić, choć-
by za cenę małżeństwa niedorzecznego w oczach
świata. Miałem się na baczności, by całkowicie
nie uspokoić księdza dziekana, robić tylko wra-
żenie, że jeszcze nic nie postanowiłem.

— Ale — ciągnąłem dalej — to nie ja jestem
dla księdza dziekana interesujący (ponieważ zaś
jął protestować:), chciałem powiedzieć, że w tym
momencie nie dla mnie powinien ksiądz skakać
do wody, ale na ratunek Szymona, którego zresztą
widuję codziennie. Tak, to jest właśnie odpowied-
nia chwila, by go wyciągnąć na brzeg; tym razem
jednak on już sam pójdzie tam, dokąd się poczuje
powołany, ksiądz dziekan winien jedynie asysto-
wać, aby mu ułatwić wyjście. Proszę się tylko
wystrzegać i pamiętać, że wystarczy napomknąć

157

przy nim o „kierowaniu", a natychmiast się zje-
ży.

Słuchał z uwagą pełną skromności, bardzo wzru-
szającą. Biedny nasz dziekan cały swój gorący
a nie wyżyty instynkt ojcowski wyładowywał na
tym wiejskim chłopcu, oczywiście nie pozbawio-
nym serca, ale stwardniałym i zgorzkniałym,
o którym mówił teraz nieprzerwanie; — Ani na
chwilę nie straciłem go z oczu, wiesz, zawsze
czuwałem nad nim z daleka, choć się wcale nie
domyślał. Podczas pierwszej zimy w Paryżu prze-
chodził zapalenie płuc. Nawiązałem kontakt z go-
spodynią, u której mieszkał, smarowałem jej ła-
pę i przysyłała mi komunikaty o jego zdrowiu, po
kryjomu, ma się rozumieć. Szymon pomyślałby,
że to już jego ostatnia godzina, gdyby zobaczył,
że kręcę się koło jego łóżka.

Ponieważ moja matka leżała, nic nie stało na
przeszkodzie, by dziekan spotkał się z Szymonem
raczej przy ulicy de Cheverus niżeli w księgarni.
Zgodził się, „tylko trzeba, żeby pani pozwoliła".
Kiedy przedstawiłem mamusi naszą prośbę przez
uchylone drzwi, przerwała mi głosem, jakim mó-
wiła, kiedy się źle czuła: ,,Róbcie, co chcecie, by-
lebym ja go nie oglądała".

Rozmowa odbyła się w małym saloniku i trwa-
ła niemal dwie godziny, po czym Szymon odpły-
nął w swoją stronę nie pożegnawszy się ze mną.
Uzgodnili między sobą, że jeszcze przez rok zo-
stanie w Talence, gdzie proboszcz, „święty ksiądz
Moureau", przyjaciel dziekana, miał zająć się
Szymonem i przygotować go do powrotu, oczywi-
ście nie do seminarium w Bordeaux, ale może
w Issy-Ies-Moulineaux. Wymagało to wielu prze-
myśleń i starań.

Ze swej strony przyrzekłem dziekanowi, że
wkrótce ujrzy mnie w Maltaverne: matka dopięła

158

w końcu, że wyraziłem zgodę na wyjazd, ale wy-
raźnie niechętnie. Utrzymywałem, że muszę naj-
pierw porobić nieodzowne dla mojej pracy notat-
ki w bibliotece miejskiej; nie sądzę, by ktokol-
wiek mógł się pochwalić, że mnie tam widywał...

Otwieram ten zeszyt po upływie dwóch mie-
sięcy. To, co przeżyłem, nie dawało się ująć żad-
nym opisem, było nie do wyrażenia; pewien ro-
dzaj wstydu jest nieprzekazywalny. Cokolwiek
zdołam tu powiedzieć, będzie, jak i wszystko dal-
sze, jedynie ustawianiem, ujmowaniem w formę.
Spróbuję jednak: muszę dotrzymać obietnicy danej
Donzacowi... Prawdę mówiąc na co mi pretekst,
jaki sobie stwarzam? Jak gdybym nie znajdował
przyjemności w ponownym przeżywaniu tego
wstydu, godzina po godzinie, aż do końca sprawy,
lub raczej do tego rozdziału moich dziejów, który
się dopiero zaczyna!

Piszę to dwudziestego października, trzymając
zeszyt na kolanach, w naszym szałasie do polo-
wań na gołębie, w miejscu zwanym La Chicane,
o całe kilometry oddalonym od wszystkich fol-
warków. Powietrze jest mgliste i łagodne, dzień,
w którym powinny być wielkie przeloty, ale grzy-
wacze nie lecą; ciepło jest, marudzą jeszcze na
dębach i opychają się żołędziami. Widzę z profilu
spiczasty nos i wydatną szczękę Prudentego, któ-
ry obserwuje szlaki niebieskie między wierzchoł-
kami, gdzie pojawią się ptaki, jeżeli się pojawią.
Jakiś -dzierżawca gwizdnąwszy najpierw podcho-
dzi do Prudentego i pyta:

— Passa? palumbes?

— Nade! Nade!

Podobnie jak Hure, tych parę olbrzymich, roz-
łożystych dębów osłaniających nasz szałas dawa-

159

ło mi jakby wyczuwalne poczucie wieczności,
w przejmujący sposób uprzytamniało tymczaso-
wość, która jest naszym losem. To jeszcze nic, że
się jest myślącą trzciną, ale być myślącym owa-
dem, i to takim, który choć ma nie wiedzieć jak
krótki okres życia przed sobą, zawsze znajdzie
jednak czas na spóikowanie — to już jest ohyda.
Spróbuję z tego, co się wydarzyło, utrwalić okru-
chy, które wydają mi się możliwe do wysłowienia.

Nie bywałem w bibliotece miejskiej nie dla-
tego, że prawie co wieczór chodziłem na ulicę
L'Eglise Saint-Seurin. Z Marią spotykałem się do-
piero po zamknięciu księgarni, łatwo więc mog-
łem pogodzić to, czego wymagała praca magister-
ska, z wymaganiami mojej miłości. Ale w ciągu
owych dusznych i wlokących się godzin w mieś-
cie, ociężałym od skwaru, nie byłem zdolny do
niczego oprócz czekania... Więc cóż z tego? Gdzie
tu jest tragedia? To zdarza się wszystkim i każde-
mu w pewnym wieku, w pewnych okresach życia.
Tak, trzeba być katolikiem, jakim ja jestem, albo
być nim w przeszłości, jak Maria, aby mieć
przekonanie, że chodzi o więcej niż życie, kiedy
ulegamy instynktowi, który zapewnia rozmnaża-
nie się żywym gatunkom. Albo raczej trzeba nale-
żeć do gatunku katolików bezkompromisowych,
z jakich się wywodzę: na ile by sobie pozwolili,
nie szukają wymówek. Jeśli się gubią, gubią się
z pełną świadomością.

O jednym już nie wątpiłem, o dobrej wierze
Marii w dniu, kiedy przejawiła lęk, że może mnie
odciąć od Boga, a ja przypuszczałem, „że nie mówi
szczerze". Wyrzekła się Boga dla siebie, nie dla
mnie. Utrzymywała, że powstałem ze stopu, w któ-
rym to, co pochodzi od Chrystusa, miesza się
<"

160

z tym, co pochodzi od Kybele... Ale jej zdaniem
pierwiastek katolicki dominuje: „Nie chciałabym
cię zniszczyć" — powtarzała. Oponowałem przy-
pominając jej naszą noc w Maltaverne. Czemu,
zastanawialiśmy się, teraz jest inaczej? Czemu te
niemal cowieczorne ukradkowe powroty na ulicę
l/Eglise Saint-Seurin, podczas gdy rozstając się
w przeddzień postanawiamy zgodnie, że to już
ostatni raz? Czemu te ponawiające się upadki
tak mało były podobne do snu naszej letniej no-
cy, kiedy to w jednej chwili odsłoniła się przede
mną pełnia szczęścia na świecie — jak gdyby
nasze dwie dusze uzyskały tego wieczoru, tego
jednego wieczoru, pozwolenie, aby zespoliły się
z sobą, w chwili gdy zespalały się ciała? A teraz
znowu skazany byłem na uczucie odrazy. Kto
mnie nauczył odrazy?

„Co tobie chodzi po głowie?" — powiedziałaby
biedna mamusia. Maria nie była podobna do żad-
nej innej może dzięki temu, że ongi była dziew-
czyną pobożną. W tym również nie ma kłamstwa:

wszystko, co przecierpiała, nieskończenie przera-
stało moje udręki. Cierpienie ją postarzało, a ra-
czej przywracało jej prawdziwy wiek, podczas
gdy ja, jak twierdziła, zachowywałem anielski
wygląd — nawet skrzydła miałem nie pomięte,
mówiła żartobliwie i smutno.

Przy ulicy de Cheverus oczekiwała mnie mamu-
sia, krążąc po pokojach z tragicznym wyrazem
twarzy, jaki miewała w okresach największych
bólów. Przeciągałem, jak mogłem najdłużej, po-
zór studiowania w bibliotece miejskiej. Zażądała,
bym jej chociaż określił termin naszego wyjazdu.
Nie chciałem ustalać żadnego. Po tygodniu prze-
stała mnie pytać o cokolwiek i już nie udawała,

11 — Młodzieniec z dawnych lat

161

że pozwala się oszukiwać. Wiedziała, skąd wra-
cam co wieczór, i wiedziała, że ja o tym wiem.
Umyślnie całowała mnie długo, żeby coś zwiet-
rzyć, lecz była ślepa, nie dostrzegała tego, co na-
pełniłoby ją radością, gdyby umiała przejrzeć:

sądziła, że schwytany jestem w sieć pajęczą,
i rzeczywiście byłem — ja, czy raczej moje ciało
podczas godzin oczekiwania, i później, na przeciąg
paru minut. Ale moja matka absolutnie nie wyczu-
wała, że nie było już mowy o tym, abyśmy mieli
związać się na zawsze, Maria i ja: z mojej nie-
woli w chwili obecnej wnioskowała o niewoli
wiecznej.

Wychodziłem wieczorami, po kolacji, najedzo-
ny i znużony. Mamusia wiedziała, że nie aby grze-
szyć: niezmiennie prosiłem, żeby mi towarzyszy-
ła. Odmawiała, ale była spokojna. Czasami wra-
całem po godzinie, czasami później, jeśli słucha-
łem koncertu na powietrzu, jakie dawano na pla-
cu Quinconces podczas letnich miesięcy; przeważ-
nie jednak poprzestawałem na lodach w kawiarni
de la Comedie, albo mimo komarów wałęsałem
się po tarasach parkowych, z dala od tłumów
stłoczonych wokół dętej orkiestry 57 pułku.

Teraz, pod koniec sierpnia, miałem pewność,
że nikogo tutaj nie spotkam. Tego jednak wie-
czoru usiadłem na ławce, na skraju terasy, gdzie
już siedział jakiś młodzieniec z fajką. Ulokowa-
łem się możliwie najdalej, nie patrząc w jego
stronę. Zagadnął mnie drwiącym tonem:

— Ty w sierpniu w Bordeaux? Więc nie wyje-
chałeś do Arcachon czy Pontaillac, albo do Lu-
chon?

Poznałem w nim studenta humanistyki nazwis-
kiem Keller, jednego z tych katolików, co to

162

„idą do ludu", członka ruchu Sillon, chłopaka
z rodzaju takich, którym działam na nerwy na-
wet nie otwierając ust.

— Prawdopodobnie dlatego — odparłem pew-
nym szczególnym tonem — że mam tu coś lepsze-
go do roboty.

Mruknął: — U ciebie to nie dziwne. — Gdy
przed dwoma laty spotykaliśmy się na uniwersy-
tecie, ów apostoł, początkowo oczarowany, pró-
bował mi prawić kazania; był to jednak okres,
kiedy w moim pojęciu Pod okiem barbarzyńców
Barresa dawało odpowiedź na wszystko i dostar-
czało mi gotowych sformułowań do obrony przed
kolegami ,,o donośnym, obelżywym śmiechu".
Przeciwstawiałem im „gładką powierzchnię". Nie
odmawiałem sobie tej przyjemności i wobec Kel-
lera, który bardzo szybko zaliczył mnie do ga-
tunku najbardziej godnego wzgardy na tym świe-
cie: do nadętych burżujów.

— Co ty o mnie wiesz? — odparłem. — Tylko
to, co ci zademonstrowałem, żebyś mi dał święty
spokój, jak się też wkrótce stało. Z takim samym
powodzeniem mogłem ci był odegrać numer „pięk-
na dusza", za czym przepadasz.

— No i cóż te twoje maski osłaniają? To nie
musi być nic pięknego...

— Wcale nie proszę, żebyś patrzał.

Zapewne zostało to powiedziane w sposób, któ-
ry speszył owego katolika, bo natychmiast pod-
jął:

— Wybacz, przyznaję, że nie miałem prawa od-
zywać się z taką wyższością. Wszyscyśmy bie-
dacy.

— Oczywiście, Keller, ale od takiego biedaka
jak ja, rozpieszczonego, psutego, cierpiącego tyl-
ko samolubnie, daleko jest do biedaka jak ty,
łaknącego i pragnącego sprawiedliwości.

163

— O, w]iesz, mimo wszystko i ja szukam włas-
nych satysfakcji... Powinniśmy się częściej widy-
wać — dorzucił z zapałem. — Już ci nie będę pra-
wił kazań.

Miałem ochotę komuś się zwierzyć. Dusiłem się.
Powiedziałem mu:

—• Chętni,e, ale przechodzę zły okres. Czuję się
bardzo opuszczony przez Boga.
Wziął moją rękę i chwilę przytrzymał w swojej.

— „Kiedy myślisz, żeś daleko ode mnie, właś-
nie wtedy jestem blisko ciebie". Znasz te słowa
z Naśladowania?

— Ale tu nie chodzi jedynie o oziębłość, osch-
łość; ja żyję w grzechu.

— W grzechu?

— Tak, i kobieta, z którą to czynię, pragnie
tak samo jak ja, abyśmy się wyrzekli... Jest jed-
nak taka chwila w ciągu dnia, gdy to już nie za-
leży ani od niej, ani ode mnie.

— "Wiłem, rozumiem — powiedział Keller poważ-
nym głosem. — No, cóż, będę się modlił, popro-
szę o modlitwy. Jestem bardzo zaprzyjaźniony
z przełożoną wizytek.

— Och, nie — żachnąłem się. — Nie warto. To
przecież bagatela, zupełna bagatela...

— Ty to nazywasz bagatelą?
Wstałem, przybrałem znowu ton, który na uni-
wersytecie tak irytował Kellera:

— Owszem, bo jestem pokorny, jeśli chodzi
o pokorę nie lękam się porównania z nikim, nie
sądzę, by jakikolwiek mój krok mógł mieć naj-
mniejsze znaczenie.

— A jednak najbłahszy z takich kroków anga-
żuje wieczność. Nie wierzysz w to?

— Wierzę... Lecz ten nie bardziej niż inny. Naj-
gorsze we mnie, widzisz, nie są moje czyny ani
nawet myśli, Keller. Najgorsza we mnie jest ta

164

obojętność w stosunku do żaru, jaki owładnął
tobą, tak, tobą, katolikiem, ale także i młodymi
wojującymi socjalistami, anarchistami... Najgorsza
we mnie jest obojętność na cudze cierpienie, go-
dzenie się na własne przywileje...

— Bo jesteś burżuj, wielki burżuj, trzeba go
w tobie uśmiercić. Uśmiercimy go, zobaczysz.

— Burżuje są twardzi. I ja pochodzę z tych
chłopów landyjskich, co każą pracować swoim
starym rodzicom, póki nie zdechną, a jak wezmą
małą dziewczynkę na służbę, taką gouge, jak je
nazywają w narzeczu, wytrzymać może tylko dla-
tego, że to jest wiek, w którym się wszystko znie-
sie...

Umilkłem zawstydzony, że się wywnętrzam
przed tą piękną duszą przypadkowo spotkaną,
i wstałem:

— Zegnaj, Keller. Nie idź za mną. Zapomnij
o tym, co ci powiedziałem. Zapomnij o mnie.

— Wyobrażasz sobie, że cię zapomnę? Zoba-
czymy się znowu po wakacjach. Obiecaj mi...

Biedny Keller. Będzie się modlił, cierpiał za
mnie, zmuszał do modlitwy i cierpienia święte
niewiasty. Co za szaleństwo! A jednak nic na
świecie nie robiło na mnie takiego wrażenia jak
świętych obcowanie, ta przekazywalność zasług:

mój gniew na niego pochodził stąd, że mieszał
się do moich najskrytszych spraw, a ja nie wątpi-
łem, iż może wywrzeć na nie wpływ, odmienić ich
bieg. Co nie znaczy, bym sądził, że to, co się stało,
wiązało się z naszym spotkaniem w Ogrodzie Bo-
tanicznym. To, co się zdarzyło, było w porządku
rzeczy, mogło, a nawet musiało się zdarzyć: mamu-
sia nie wytrzymywała już niepewności i trwogi,
czas mijał, musiała zadziałać.

Nazajutrz rano, ledwie otworzyłem oczy, wie-
działem, że o zwykłej godzinie nie będę_ potrzebo-

165

wał dzwonić do domu przy ulicy L'Eglise Saint-
-Seurin, Maria będzie czekała za drzwiami. Nie
padało, ale musiało padać gdzie indziej, bo był
to dzień wytchnienia. Po południu włóczyłem się
więc jak zbłąkany pies po nabrzeżu. Doszedłem
do doków. Wróciłem tramwajem, na tylnej plat-
formie, w tłoku robotników portowych. Znów się
trochę wałęsałem. Zresztą to, co robiłem do wy-
czekiwanego momentu, nie ma większego znacze-
nia. Około wpół do siódmej Marii nie było za
drzwiami, dzwoniłem na próżno. Coś ją musiało
zatrzymać. Postanowiłem przejść się jeszcze w po-
bliżu, już nie mogłem się opanować. Na dziesięć
minut pogrążyłem się w mroku Saint-Seurin, naj-
ciemniejszego kościoła w całym mieście, po czym
wróciłem pod dom Marii. I w tej chwili ją zoba-
czyłem, przechodziła ulicę. Była zdyszana i blada.
Wyciągnęła klucz z kieszeni: — Wchodź pręd-
ko, — Popchnęła mnie do salonu z zamkniętymi
okiennicami. Nim jeszcze zdjęła kapelusz, oznajmi-
ła: — Widziałam twoją matkę.

— Gdzieś ją widziała? Czy z nią rozmawiałaś?

— A tak, wyobraź sobie! Pokazywałam właśnie
książkę pewnemu klientowi. Nagle poczułam się
skrępowana przez wlepiony we mnie wzrok ja-
kiejś pani w czerni, trochę korpulentnej, wygląda-
jącej na osobę bardzo zamożną, która weszła przed
chwilą. Od różu doznałam wrażenia, że nie jest to
zwykła klientka, ale ktoś, kogo ja interesuję,
i w tym momencie ujrzałam ciebie, tak, Alain,
pojawiła mi się twoja anielska twarz, oddzieliła
się od tego dużego władczego oblicza Agrypiny
czy może Atalii. Poznałam twoją matkę, tak po-
dobną do obrazu, jaki sobie o niej wytworzyłam.
,,Pożerać kogoś oczami", wiesz, to może być do-
słownie prawda. Powiedzenie, że mnie pożerała
oczami, to jeszcze za mało, ona mnie szarpała.

166

Wydawało mi się, 'że wiem, co znaczy być czy-
imś wrogiem. Ale nie, nienawiść, prawdziwa nie-
nawiść zdarza się rzadziej niż przypuszczamy;

mordowanie człowieka pomału, żeby się dobrze
nasycić — gdyby to było bezkarne, teraz już
wiem, jak mogłoby wyglądać.

— Czy należało pozwolić jej wyjść? Co byś ty
zrobił, Alain? Ja uległam pierwszemu odruchowi,
po prostu ciekawości. Podeszłam do niej, zapyta-
łam tonem możliwie najbardziej zawodowym:

„Czym można pani służyć?" Wydała się zasko-
czona. Odparła, że wstąpiła tylko rzucić okiem
na ostatnie nowości. ,,No tak — powiedziałam —
a może także i na mnie?" Wyobrażasz sobie jej
minę w tym momencie. „Pani wie, kim jestem?"
„Ja wszystko o pani wiem, proszę pani". Zbladła,
szepnęła: „On pani o mnie mówi? Nigdy bym się
tego po nim nie spodziewała!" Zaprotestowałam:

„O, wcale nie dzięki temu, co on mi opowiadał,
wiem o pani wszystko, ale dlatego, że pani wy-
cisnęła na nim swoje piętno, urabiała go pani
i formowała, jest tak bardzo pani dziełem, ciągle
jeszcze, nawet teraz, kiedy się już pani wymknie.
Wiem o pani wszystko w takiej samej mierze,
jak wiem wszystko o nim". Powiedziała: „To są
tylko słowa..." identycznym głosem, jakim pewno
dawniej nazywała ciebie „pleciugą". Mruknęła
groźnie: „Nie sposób rozmawiać w tym sklepie..."
„Ale z tyłu jest pokoik. Jeśli pani zdecydowałaby
się tam wejść..." Zgodziła się. Poprosiłam Belege'a,
żeby przez chwilę zajął się klientami, i wprowa-
dziłam twoją matkę do klitki.

— Mamusia w klitce?

— Tak, wyobraź sobie, znalazłyśmy się w tym
kojcu nos w nos, według twojego określenia.
Pierwsze słowa, jakie do mnie skierowała, nie har-
monizowały z jej furią: widać przygotowała je na

167

zimno, zanim przyszła, i mam wrażenie, że w mia-
rę jak mnie nimi częstowała, sama się uspokajała,
powoli dostrajała się do ich tonacji. Zapewniła
mnie, że nie pozwala sobie na żadne osądzanie
mojej osoby, a zresztą tak jej zależy, aby wszystko
dobre, co jej o mnie mówiłeś, było prawdą, że
bardzo chce w to wierzyć. „Jeżeli jednak jest pani
ową istotą wyjątkową, której obraz mi namalował
(wbrew jej woli pogarda syczała z tych słów), nie-
możliwe, aby kochając Alaina, jak rzekomo pani
go kocha, nie przyznała pani, że trudno, by coś
gorszego spotkało chłopca dwudziestodwuletniego,
a w stosunku do wielu spraw mającego wciąż
jeszcze lat piętnaście..."

„Miał piętnaście lat, proszę pani, zanim mnie
spotkał." ...Znakomicie pojęła, co chciałam przez
to powiedzieć, zacisnęła szczęki, ale się pohamo-
wała i ciągnęła: „Trudno, by spotkało go coś gor-
szego niż małżeństwo z kobietą o tyle od niego
starszą i proszę mi darować, jeśli to panią zaboli,
ale cóż, kobietą z przeszłością..." „O, tak — przer-
wałam — i z teraźniejszością, a dlaczego nie
z przyszłością?" Całkiem na zimno starałam się
ją zirytować, żeby wygarnęła wszystko. Podjęła
znowu: „Czy sądzi pani, że na całym świecie zna-
lazłaby się choć jedna matka, której by plany
takiego małżeństwa nie przeraziły? Nie będę pani
przypominać, co sprawia, że związek między na-
szymi dwiema rodzinami jest dosłownie nie do
pomyślenia..." „Oczywiście, proszę pani... przede
wszystkim dlatego, że ja nie należę do żadnej
rodziny. Alain, o, tak, on jest młody Gajac, ty-
powy syn rodu..."

Przerwałem Marii z irytacją;

— Wyśmiewałaś się ze mnie przed moją matką!
Chciałaś zabłysnąć, wziąć nad nią górę, pognębić
ją, i posłużyłaś się do tego moją osobą!

168

— Tak — powiedziała —' przyznaję, że te po-
rachunki sprawiały mi jakąś dziką przyjemność,
że z pełną satysfakcją pozwalałam sobie na aro-
gancję. Najbardziej aroganckie, co miałam już na
końcu języka, byłoby powiedzenie: pani syn prosił
mnie o rękę, ale może być pani spokojna, nie ma
mowy, żebym się zgodziła. Kocham jego, ale nie
jego majątki, którymi się brzydzę, nie środowisko,
które budzi we mnie wstręt... Mogłam też przyznać
jej, że różnica wieku między nami stanowi istotnie
niebezpieczeństwo dla naszego szczęścia, dla mnie
jeszcze większe niż dla ciebie. No tak... Ale wte-
dy, Alain, odkryłabym karty i zdjęła jej z serca
olbrzymi ciężar: natychmiast stałaby się znowu
panią twego losu, straciłbyś szansę przetargu,
jaką ci darowałam: nie ma rzeczy, na którą twoja
matka się nie zgodzi, byłem ja się usunęła. Mu-
siałam zatem grać dalej i doprowadziłam tę grę
do końca. Początkowo przyznawałam rację, uda-
wałam, że trafiają do mnie jej argumenty. Przy-
taknęłam, że z punktu widzenia społecznego, a na-
wet z każdego punktu widzenia jestem niewątpli-
wie wcieleniem żony, jakiej matka jedynaka rów-
nie bogatego jak ty nie może sobie życzyć...
„Chyba — dodałam — że mogłaby się przydać
jako ochrona przed czymś jeszcze gorszym..."

— Och — krzyknąłem — nie rzuciłaś jej chyba
w twarz tej pasji do ziemi, Numy Serisa, Weszki?!

— Nie, nic jej w twarz nie rzucałam, wyłoży-
łam to wszystko, ale w taki sposób, żeby nie
wyszła trzasnąwszy drzwiami. Pochwaliłam się,
że już obecnie zerwałam wszystkie niemal więzy,
które cię krępowały, ale stwierdziłam też, że cał-
kowicie jeszcze cię nie oswobodziłam; dodałam,
że bez trudu mogłabym ci wykazać, iż nie trzeba
być czarodziejem na to, aby patrzeć, jak rosną
sosny, które przecież rosną same, ani żeby zbie-

169

rac żywicę rękami dzierżawców, a pieniądze pa-
kować do swojej kieszeni; zamiast pozwalać pró-
chnieć tym drzewom, które od dawna powinny
być ścięte i w ten sposób tracić miejsce, które
powinno się wykorzystać na nowy siew, nauczy-
łabym cię prowadzić prawidłowe wyręby, przy-
noszące ci stałe wielkie dochody roczne, z czego
wasi dzierżawcy nie mają nic... Ale, dorzuciłam,
my to zmienimy i będziemy się dzielili z dzier-
żawcami pieniędzmi za wyręby. Tak już sobie
postanowiliśmy oboje z Alainem...

— To nieprawda — zawołałem — nie okłamałaś
jej tak!

— A właśnie że tak! Zrobiłam sobie tę przyjem-
ność.

Ten niedobry głos Marii już parę razy słysza-
łem, wyrywał się jej, kiedy dawała czasem upust
goryczy, która się w niej nagromadziła w ciągu
smutnej młodości, ale trzeba było dopiero spotka-
nia z moją matką, ażeby tamy puściły i rozlała się
owa fala, która i mnie obryzgała w tej chwili.
Nagle znalazłem się po stronie matki. Uprzytom-
niłem to sobie po okrzyku, jaki się ze mnie wy-
dobył:

— No wiesz! Do czegóż ty się mieszasz?

— Aha — krzyknęła z wściekłością — to zu-
pełnie jak „kto ci powiedział" Hermiony! Ciekawa
jestem, czy tak oburza cię obraza, jaka spotkała
twoją matkę, czy raczej może ów pomysł, żeby się
dzielić z dzierżawcami pieniędzmi za wyrąb so-
sen? Czy to nie z obawy, że ja chcę ci może tę
kość odebrać, itak nagle pokazujesz mi pazury?
Och, ty nieodrodny synu twojej matki! Jak tak,
to leć ją pocieszać!

Bąknąłem: — Mario, najmilsza... — Chciałem ją
do siebie przyciągnąć, ale mnie odepchnęła, zu-
pełnie nie panowała nad sobą.

170

— W każdym razie jednego, obawiam się, ty
nigdy nie będziesz umiał; brać kobiety w ramiona.
Tego się nie można nauczyć.

Otrzymawszy ten cios najpierw go nie odczu-
łem, stałem nieruchomo, z opuszczonymi rękami.
Musiała widać zauważyć, jak się zmieniłem na
twarzy, i w mgnieniu oka oprzytomniała. Jęknę-
ła: — Alain, malutki mój... — Ale teraz ja z kolei
odepchnąłem ją i gwałtownie zatrzasnąłem za sobą
drzwi od ulicy.

Rozdział XI

Pada na dęby w Chicane. Ledwie uchwytny szmer
deszczu potęguje odcięcie od świata tego zapa-
dłego kąta landów. Za schronienie służy mi ma-
lutka jadalnia, zbudowana z bali sosnowych
i osłonięta paprociami tak, że zlewa się w jedno
z szałasem i nie odstrasza gołębi. Posiada piecyk
kuchenny, gdzie Laurenty piekł skowronki, ustrze-
lone na polu Jouanhaut; nie lubił polowania na
dzikie gołębie, bo to zmusza do siedzenia nieru-
chomo. Oto już cztery lata, jak się nie rusza,
biedny chłopiec, nie rusza się już to, co z niego
zostało. To, co zostało z młodej pełnej życia
istoty... Nic nie ma znaczenia. Takie stwierdzenie
niewiele pomaga na udrękę, jeśli ją rodzi jakiś
fakt konkretny, nieszczęście, które już się stało,
jest dokonane, nieodwracalne, które trzeba będzie
dźwigać przez te sześćdziesiąt lat życia, jakie dla
siebie przewiduję; lecz ja będę usiłował tę udrękę
przezwyciężyć, podejmując w moim zeszycie opo-
wieść od momentu, gdzie ją przerwałem, na nowo
przeżywając tę historię minuta po minucie, aż do
ostatniego ciosu, który mnie ugodził.

171

A zatem drzwi Marii zamknęły się za mną: skoń-
czone, tym razem na dobre skończone. „Alain,
malutki mój!" Jej ostatnie słowa złoszczą mnie
zamiast wzruszać. O, nie jestem „twoim malut-
kim". Choć jesteś o tyle starsza, nie mogłabyś
jednak być moją matką. Schodzę ulicą L'Eglise
Saint-Seurin, biegnę do mamusi, może już bliskiej
śmierci. Czasami narzeka na serce, często mówi:

„W naszej rodzinie umiera się na serce". Ludwik
Larpe czeka na podeście i oznajmia, że pani
ma migrenę i nie przyjdzie do stołu. Wchodzę bez
pukania do jej pokoju. Leży, ale nie po ciemku,
jak kiedy bardzo cierpi. Zapaliła lampkę przy
łóżku. Jest bardzo blada, uśmiecha się do mnie
i wydaje się spokojna. Staram się niczym nie zdra-
dzić, ale jakże by mogła nie zauważyć, że je-
stem wzburzony? Przyciąga mnie do siebie, a ja
wybucham łkaniem jak dawniej, gdy mi wyba-
czała po jakimś napadzie złości, i mówiła do
mnie: „Ładnie okazujesz skruchę".

— Co się stało, moje biedne dziecko?.

— Spotkała cię przykrość, wiem.

— Ach, już wiesz? Tak, to było nieprzyjemne...
ale i przyjemne zarazem. Cóż mnie obchodzi, co
ta biedna dziewczyna o nas myśli. Istotne jest, że
w gruncie rzeczy, tu trzeba jej oddać sprawiedli-
wość, zdała sobie sprawę z dystansu, jaki was
dzieli, dystansu nie do przebycia, teraz już jestem
spokojna...

— Powiedziała ci, że się mnie wyrzeka?

— O, może nie tak dokładnie, ale zrozumiałam:

zagrała piękną rolę. To ona nie chce twoich pie-
niędzy, twoich majątków, twojego burżuazyjnego
środowiska. To ona daje ci kosza, rozumiesz?
(Roześmiała się, tak bardzo wydawało jej się to
komiczne). Ja chętnie się zgadzam.

172

Nic więc nie odbyło się tak, jak mi Maria zre-
lacjonowała. Odtworzyła przede mną scenę na
wpół wyimaginowaną. Dlaczego? Aby zemścić się
za to, że została pobita? Gdyż widocznie tak się
skończyło, skoro mamusia wróciła uspokojona.

— Tak, jestem uspokojona. O, nie tylko przez
jej perorę przeciw wszystkiemu, co uosabiamy
w jej oczach, ale również, biedny synku, przez to,
że ją widziałam. Przyznaję — dodała natychmiast
— że oczy ma bardzo piękne. Tego jej nie można
odmówić. Ale wygląda na znacznie starszą, niż
jest: to kobieta pracująca, prawda?

— Tak — powiedziałem — i dużo przecierpiała.

— Och, tego rodzaju cierpienia...
Mamusia przezornie ugryzła się w język. Po
chwili milczenia zapytałem:

— Czy rozmawiałyście o Maltaverne?

— No nie... Na tyle bezczelna jednak nie była,'
jeśli nie liczyć tej jej napaści na wielkie majątki
i wielkich obszarników.

— Założyłbym się, że oburzała się na sprzedaż
wyrębów, z której zyskiem nie dzielimy się z dzier-
żawcami?

Postawiłem to pytanie, jakby nigdy nic. Siedząc
trochę w. cieniu, obserwowałem dużą bladą twarz,
na którą padało światło lampy, nie pojawiło się
4   na niej nic poza zdumieniem.

— Co tobie chodzi po głowie? Wyobrażasz so-
bie, jaką bym jej dała odprawę, gdyby sobie po-
zwoliła... Ale ty nic nie jadłeś, synku kochany.
Jest kura w galarecie. Idź, a o mnie bądź spo-
kojny, jestem zadowolona.

Byłem głodny i jadłem żarłocznie, czemu Lu-
dwik Larpe przyglądał się z satysfakcją. Mówio-
no, że jako dziecko i później, jako młody chło-
pak, byłem chorobliwie wrażliwy, i sam także
w to wierzyłem. Tylko ja jeden wiedziałem, w ja-

m

kiego potwora obojętności mogę się nagle zmie-
niać, i to nie tylko w stosunku do innych ludzi,
ale nawet do siebie. Dlaczego to na mnie Maria
się rozwścieczyła? Dlaczego zemściła się na mnie
za to, że mamusia potraktowała ją z góry, dała jej
radę tak, jak zawsze radziła sobie z dzierżawcami,
ze służbą, z lokatorami, dostawcami, Numą Seri-
sem, i bardziej niż z kimkolwiek innym ze swoim
nieszczęsnym synem? Może Maria nagle zniena-
widziła mnie za wszystko, co ją we mnie zachwy-
cało: za moją słabość, za nieuleczalne dzieciństwo?
Cóż mi znów chodziło po głowie? Wyrwała się
gwałtownie z ostatniego marzenia o szczęściu,
które dla niej uosabiałem... A ja? Ja? Leżąc
w mgle siatki od komarów słuchałem, jak krwio-
żercze bestie brzęczą dookoła. Nie miałem wątpli-
wości, że wkrótce pojawią się inne, bardziej groź-
ne. Powtarzałem w duchu: a ja? Zaciskałem zęby;

o, nie, nie byłem tak wrażliwy, jak oni wszyscy
sobie wyobrażali, ani też nie byłem taki słaby..

Po dwóch dniach wyjechaliśmy do Maltaverne.
W przeddzień chciałem pożegnać się z Szymo-
nem. Umówiłem się z nim w Talence, gdzie mo-
gliśmy rozmawiać swobodnie. Nie zdołałem go
skłonić, żeby przyjechał w ślad za mną, choć na
parę dni. Nie tylko ze względu na „panią", naj-
bardziej bał się Duportów. Wyczułem, że jest spo-
kojny, odprężony; nazwisko księdza Moureau bez-
ustannie powracało mu na usta. Oddał się w ręce
księdza Moureau. Wyznałem, że dla mnie takie
całkowite jak Pascala zdanie się na kierownika
duchowego byłoby jedną z najtrudniejszych rze-
czy na świecie, wręcz nie do pomyślenia. Jeszcze
rok w gimnazjum już go nie przerażał. Miał to
być okres „rekolekcji", jak mówił. Później wstąpi

174

do seminarium w Issy. — Pan będzie już wtedy
w Paryżu, będziemy się widywali. — Nie wątpił,
że dostanę się do Paryża, że nadal będę obdarzany
i zasypywany tym wszystkim, co on zdoła może
poznać jedynie przeze mnie, we mnie. Powiedzia-
łem żartobliwie, że będzie więc zdobywał świat
per procura, i podczas gdy ja będę dążył do wła-
snej zguby, on będzie pracował na swoje zbawie-
nie. — Na zbawienie nas obydwóch — odparł
ściszonym głosem.

Nie wiedziałem, że i on także miał mi zadać
cios. Zawsze uważałem, że jest nieszkodliwy, nie
może zrobić mi nic dobrego ani złego — tak, naj-
bardziej nieszkodliwy z ludzi. Nie zamieniliśmy
słowa na temat Marii i to milczenie ciążyło w ja-
kiś niepojęty sposób. Odkąd pamięcią sięgnę, przy-
wykłem słyszeć od mamusi, czujnej i dociekliwej:

„Ty coś przede mną taisz". I sam również na-
brałem nawyku odkrywania tego, co inni przede
mną zatajali. W chwili, gdyśmy się rozstawali,
zapytałem Szymona, czy wie, jak stoją sprawy
pomiędzy Marią a mną. Owszem, widział się z nią
wczoraj. Pożałowałem, że wymówiłem jej imię.
Czułem, że ten prostak nie wykaże taktu. Nie wy-
kazał go rzeczywiście i powiedział: — Zupełnie
jak po wyrwaniu zęba... Ale to lepiej dla was
obojga — dodał. — Tak czy siak, nigdy przecież
nie wierzyła... Pan ją posądzał, że myśli o mał-
żeństwie... Z takiej rodziny, jak ona pochodzi?
Niechże się pan zastanowi! Pewno, przy jej inteli-
gencji może by zdołała doprowadzić pana do ołta-
rza, ale dobrze wiedziała, że to byłoby piekło.
Nie jest szalona. Tylko jak by ta historia dłużej
się ciągnęła, mogłaby jej zepsuć to, co jest już
właściwie sprawą przesądzoną, chociaż niby stary
Bard bardzo uważający nie jest.

175

— A cóż ma Bard do prywatnego życia Marii?

— No jakże? To już ułożone, w pewnej dziedzi-
nie nic między nimi nie było i nic nie będzie.
Stary Bard ma siedemdziesiąt lat. Prawdę powie-
dziawszy Maria poślubi księgarnię. Faktycznie on
zrobił się tam buchalterem, a ona jest duszą. Wie
pan, dla niej księgarnia to jest wszystko w życiu.
Mógłbym przysiąc, że woli ją od Maltaverne. Wy-
starczy posłuchać, jak opowiada o pokrzywach
nad Hure, o muchach, o telepaniu się z powrotem
bryczuszką, o starej kobyle, którą cięły bąki,
o czekaniu na stacji w Nizan...

— Któż jednak winien wczuć się w Maltaverne,
w te krwawiące sosny, w tę ziemię jałową i zbo-
lałą, jeżeli nie ona...

— Ale skąd, panie Alain, na to trzeba się tam
urodzić, i żeby dziadkowie i pradziadkowie się
tam urodzili. Tylko my dwaj... Ona jest miastowa,
nie zna nawet ulic, żyje w zamknięciu, a nie na
wolnym powietrzu.

— Więc Szymon sądzi, że Bard i Maria...

— Och, dopiero jak się skończy ruch przed-
świąteczny, może koło piętnastego stycznia.

— A zatem ja to ostatnie wakacje, na jakie
sobie pozwoliła... Swoją drogą potworność.

— Wcale nie, ponieważ nic tam nie było i nic
nie może być, dla nich to po prostu urządzenie
sobie życia...

— Zresztą, ho cóż! — wykrzyknąłem. — Przy-
wykła do starców.

— To źle tak mówić, panie Alain, to źle.

— Jacyż ohydni są starcy, jeśli nie trzymają się
z dala od młodych istot, wprost obrzydzenie bie-
rze, i ci starzy pisarze, którzy mają czelność pisać
o tym w swoich książkach, wcale się nie wsty-
dzą. Pomyśleć, że była w ich rękach! Ale mnie
jednak nabrała. Zawsze tak bywa: kiedy Balege

176

pójdzie na emeryturę, będzie sobie mogła zafun-
dować dwudziestoletniego ekspedienta.

— Nie, panie Alain, ona pana kochała, kocha
nadal.

— Pięknie, to będzie kochała dwudziestoletniego
ekspedienta, a potem razem zamordują Barda, żeby
się mogli pobrać. W gruncie rzeczy to bardzo
w stylu Zoli, ta księgarnia w pasażu.

— Och, panie Alałn, jak można! To źle tak mó-
wić...

— Ona zresztą też ma w sobie coś z Zoli:

wszystko, czego właściwie nie cierpię. Cóż Teresa
Raguin mogłaby zrozumieć w Maltaverne? A je-
dnak podobało jej się, wie Szymon, podobało jej
się wieczorem, kiedy przyjechaliście, i potem
w nocy, ł jeszcze o świcie, dopóki słońce nie za-
częło prażyć, kiedy nam się zdawało, że sosny
błogosławią nas oboje rozłożystymi konarami...
Ale nie, błogosławiły tylko mnie, tylko mnie
znały, ona nie miała z nimi nic wspólnego.

I nagle wybuchnąłem:

— Ma się rozumieć, że jest stworzona dla Bar-
da! Zresztą nie jest tak wiele od niego młodsza.

— Och, panie Alain!

— Z chwilą, gdy kobieta nie jest już prawdzi-
wie młoda, przechodzi od razu na drugą stronę,
na stronę Barda.

Nie wiedziałem, że ból może się we mnie obró-
cić w taką furię. — I pomyśleć — krzyczałem —
że tylu księży jęczy potajemnie z powodu celi-
batu, podczas gdy właśnie najpiękniejsza w ich
życiu jest możliwość unikania wszystkich tych
psich spraw! A do tego psy są nawet czystsze!

— Och, panie Alain, pan mówi od rzeczy, jak
często powtarza nasza pani. Ciało jest świętością,
przecież pan wie.

12 — Młodzieniec z dawnych lat

177

Wybuchnąłem łkaniem: — Tak, wiem. — Szy-
mon nie miał pojęcia, co należy robić i mówić,
kiedy taki pan jak pan Alain płacze w jego obec-
ności. On od wczesnego dzieciństwa nigdy nie
płakał przy ludziach, a nawet gdy był sam. Łzy
to jeszcze jeden z moich przywilejów.

Opanowałem się prędko, otarłem oczy, przepro-
siłem go: to tylko zaskoczenie jej małżeństwem
ze staruchem. Już oswajałem się z tą myślą. Po-
ślubiała księgarnię, czy to nie najlepsze? Wszystko
w porządku... Wsiadłem do samochodu. Z Szymo-
nem miałem zobaczyć się na początku roku aka-
demickiego. W Dionie cierpienie odezwało się na
nowo. Uczucie zupełnie różne od tego, co zwykle
nazywałem cierpieniem. Odczuwałem ból fizyczny,
fizycznie nie do zniesienia. Ona wiedziała, wie-
działa od początku, zafundowała sobie takiego
młokosa jak ja, nim zwiąże się na dobre. Kiedy
zostanie panią Bard, będzie prowadzić się przy-
kładnie. Co to za ból? Nie potrwa długo. Gdybym
nie musiał wyjeżdżać jutro do Maltaverne, umówił-
bym się z Kellerem, zabrałby mnie do Sillon, może
tam kogoś bym spotkał... Powiedział mi: „Sillon
to przyjaźń". Ludzie się kochają, i to jest miłość,
bez żadnych świństw.

Nazajutrz byliśmy już w Maltaverne. Nie chcia-
łem słyszeć o Luchon ani o życiu hotelowym,
gdzie by to nie było. Mamusia widziała, że jestem
nieszczęśliwy, ale to tylko sprawa paru dni, prze-
szedłem operację. Musiała nastąpić nieunikniona
reakcja. Jeśli zaś o nią chodzi, widziałem, że jest
odprężona, jak może nie była od lat, uspokojona
jak ktoś, kto dopiero co ocalał z śmiertelnego nie-
bezpieczeństwa. Ani przez chwilę się nie domy-
ślała, że jeszcze nigdy nie była tak bliska tego,

178

co dla niej byłoby klęską nad klęskami. Nigdy nie
była tak bliska jak w okresach między chwilami
wytchnienia, które jeszcze bywają mi udzielane.
To, co piszę teraz, piszę wyłącznie dla siebie,
nawet Donzac tego nie przeczyta, bo nie ma nic
bardziej wstydliwego, bardziej godnego pogardy
niż kiedy człowiek udaje, że chce umrzeć, ale nie
umiera. Nieudane samobójstwo zawsze jest po-
dejrzane; lecz jeśli nawet na takie nie można się
zdobyć! Już lepiej nie dawać ludziom powodu do
uciechy.

Niemniej w okresie między wizytą u Szymona
w przeddzień wyjazdu do Maltaverne a dniem dzi-
siejszym coś nie pozwoliło mi ulec szaleńczemu
pragnieniu, by zasnąć na zawsze, owej chęci-nie-
-życia, ale co? Nie mam pojęcia, co lekarze wiedzą
o tej chorobie, wiem jednak, czym jest nieszczęs-
na istota, będąca tylko ogniwem pewnego rodu,
której pradziad i stryjeczny pradziad utopili się
w lagunie Techoueyre, może na skutek choroby
zwanej przez pasterzy pelagrą i popychającej, jak
mówią, do topieli każdego, kogo dotknie. Wiem,
że ich choroba jest taka sama jak wszystkie cho-
roby, których zarodek nosi człowiek w sobie: wy-
zwala zabójcze dawki lęku, stanowi jądro naszej
istoty od chwili przyjścia na świat, a tai się już
w naszym pierwszym kwileniu.

Podczas tych ostatnich tygodni spędzonych
u boku mamusi jakby odrodzonej, uspokojonej
i pozwalającej mi na wszystko, zadającej
sobie mnóstwo fatygi, aby mnie karmić rakami
i borowikami, doszedłem wewnętrznie do wniosku,
że od śmierci odgradzało mnie tylko moje nie-
dołęstwo. ,,Ty nie umiesz nic zrobić tymi swoimi
łapami — często wzgardliwie powtarzała mi ma-
musia — nie potrafiłbyś nawet być tragarzem".
Tak, i nawet się zabić. Laguna w Techoueyre

179

dziś już jest za płytka. Jeśli chodzi o trucizny...
Co można kupić w aptece bez recepty? Za wielki
tchórz, by odważyć się na taką śmierć jak Anny
Kareniny, pod kołami pociągu, za wielki tchórz,
by skoczyć w przepaść, za wielki tchórz, by na-
cisnąć cyngiel.

Najosobliwsze, że jedyne, co mi jest nieodzowne,
moja wiara w życie przyszłe, zaledwie wchodziła
tu w rachubę. Jakby spoza definicji dziecinnego
katechizmu, zakazów kazuistów, dobiegał mnie
głośny śmiech, który szydzi z nich: ci głupcy
utożsamiają z morderstwem akt swobodnego opusz-
czenia tego świata... Po pierwsze nie jest ono
swobodne, ponieważ to dążenie bywa nam prze-
kazywane jak wszystko, co zabija nas z dnia na
dzień, od urodzenia do śmierci. Odkąd tutaj wró-
ciłem, ziemia Maltayerne jest w moich oczach
już tylko tym, czym jest rzeczywiście: jałowymi
i ponurymi landami, które w końcu strawi ogień.
To mój wzrok je przeobrażał, wzrok o sile magicz-
nej. Podobnie z Marią: i ziemia Maltaverne, i Ma-
ria na zawsze już zostaną tym, czym są. Straciłem
wobec nich moją moc przeobrażania. Zwłaszcza
że Maria nie wierzy, abym to z jej powodu chciał
umrzeć.

Próbuję się modlić, ale słowa, w miarę jak je

wymawiam, zatracają wszelki sens, a schronienie
poza słowami, do którego tak często się ucie-
kałem, przekonany, że to stan kontemplacji, jest
już tylko bramą otwartą na próżnię, na nic.

Jeszcze raz powtarzam, bywają chwile wytchnie-
nia. Z nagła odzyskuję chęć do życia. Wiem, że
nie potrwa to długo, ból znów mną owładnie, ko-
rzystam jednak z czasu, jaki mi jest dany, ażeby
nabrać tchu. W którąś piękną noc wstałem i boso

180

wyszedłem na balkon, gdzie staliśmy z Marią
wsparci o balustradę. Tak, było tu przecież, co
moje oczy raz jeszcze widziały, to samo niebo,
na którym bladły gwiazdy, i czuby sosen zdające
się tak niebu bliskie, i moje oczy, które na nie
patrzyły, i serce przepełnione rozpaczą. Wszystko
niewątpliwie było, kłamałem twierdząc, że nie
ma nic, a to, że ja nie miałem już klucza do tego
niedorzecznego świata, wcale nie dowodziło, aby
on nie istniał.

Okresy wytchnienia stawały się coraz częstsze,
aż do wydarzenia, które zrelacjonuję — właściwie
do tego, co zdawało mi się jedynie wydarzeniem,
a było miejscem na mojej drodze, gdzie miałem
zostać napadnięty, schwytany za gardło, jak gdyby
pokusa samobójstwa była u mnie tylko zwiastu-
nem nieszczęścia, mającego spaść na nas lada
chwila. Chociaż we wrześniu nikt się już nie ką-
pie przy młynie pana Lapeyre, bo woda jest lodo-
wata, dzień był tak ciepły, że na wszelki wypa-
dek wziąłem kąpielówki. Zapewne tkwiła też we
mnie myśl, że tego dnia może uda mi się wreszcie
skończyć, gdyż istniały pełne szansę, że będę sam.
Wiedziałem, że nie znajdę w sobie odwagi na taki
koniec jak Anna Karenina, ale na taki jak Ofelia...
kto wie — pewno dlatego, iż zdawałem sobie spra-
wę, że instynktownie robiłbym ruchy, które nie
dałyby mi pójść na dno. Myślałem o tym mgliście,
' jak o wypadku, który mógłby się zdarzyć. Wy-
obrażałem sobie, jak będzie wyglądała rozpacz
mamusi, rozpacz Marii. Ludzie powiedzieliby, jak
mawiano zawsze: że dostałem skurczu, ataku ser-
ca. Świadków by nie było.

Zszedłem piaszczystą drogą prowadzącą do mły-
na i zauważyłem z niezadowoleniem, że jakiś sa-
motny chłopiec kąpie się w stawie. Woda jest tak

181

zimna, że długo nikt w niej nie wytrzyma. Posta-
nowiłem tedy zaczekać, póki teren się nie uwolni,
i wśliznąłem się pod paprocie, skąd sam niewi-
doczny mogłem nie tracić go z oka. Jest jakaś
przyjemność trudna do wyznania, ale ja się przy-
znaję, w oglądaniu kogoś, kto nas nie widzi, nie
wie, że jesteśmy obok, sądzi, że jest sam. W isto-
cie to przyjemność boża. Bardzo szybko zoriento-
wałem się, że mój kąpiący się chłopiec jest dziew-
czyną, tak co prawda smukłą i długonogą, że
można się było omylić. Już niezupełnie mała
dziewczynka. Zresztą z dziewczynami nigdy nie
wiadomo, dziewczyny nigdy nie są dziećmi, dzie-
ciństwo zostało im odjęte. Ta musiała być małą
dziewczynką, bo kąpała się w trykotowym ko-
stiumie, jak chłopiec. Dziewczyna z osady nigdy
by sobie na to nie pozwoliła. Wyszła z wody, usia-
dła w słońcu na brzegu, żeby się osuszyć, ro-
zejrzała się dokoła. Wszędzie pustka i cisza po-
łudniowych godzin. Szybko opuściła górę kostiu-
mu, niewinnym ruchem obnażyła chudziutkie łopat-
ki i piersi, ledwie zarysowane. Uczucie, jakiego
wówczas doznałem, to nie to, o co może mnie
posądzać Donzac: rozkosz fauna. Nie, małe dziew-
czynki jeszcze nie budzą we mnie zdrożnych my-
śli. Zupełnie jak gdyby dłoń, która ściskała mi
gardło, nagle się rozwarła (gdybym był wiedział!),
jak gdyby ktoś położył ręce na moich ślepych
oczach, zaraz je cofnął — i nagle przejrzałem.
Przecież już jedna taka istota to cud, a na świecie
były ich całe miliony — na tym świecie, którego
nie znałem, którego zresztą nic ani nikt nie każe
mi przemierzać, jeżeli będę wolał siedzieć w po-
koju, tam, gdzie są moje książki i gdzie nie ma
innych ludzi.

Dziewczynka długą chwilę stała w słońcu, a myśl,

182

jaką we mnie zrodziła, tak mało była grzeszna,
że patrząc na nią miałem poczucie — cenne za-
pewne jedynie dla mnie, i ogarniające mnie za-
wsze na widok młodego ciała, jeżeli jest piękne—
poczucie oczywistości Boskiego istnienia. Bóg
istnieje, chyba widzicie. Ten sam więc głos, krzy-
czący mi w ucho: „Wszystko jest tutaj, wszystko
jest dostępne, zabij i pożrej..." — ten sam głos
podszeptuje również: „Ale ty możesz wybrać, wy-
rzec się wszystkiego i szukać Mnie, i to jest
właśnie jedyna przygoda".

Dziewczynka zniknęła w paprociach i wyszła
z nich po chwili ubrana krótko, z włosami ściągnię-
tymi do tyłu półokrągłym grzebieniem, trochę za-
nadto uwydatniającym czoło, niezbyt ładna, o ile
mogłem ocenić z tak daleka. Ale ja wiedziałem,
bo widziałem ją rozebraną, że jest piękna, nie
pięknością utrwaloną w niektórych rysach, ale
taką, która polega na linii, mającej się zatrzeć,
związanej z momentem przemiany. Dostrzegłem oto
chwilę pomiędzy brzaskiem a świtem, czy raczej
między świtem a porankiem — cud, który nie
potrwa długo, i już istnieje, choć się jeszcze na-
prawdę nie zaczął.

Pozwoliłem jej odejść i ruszyłem za nią, lecz
z daleka. Szła wyprostowana i poważna niby do-
rosła panna, raptem wbiegła w paprocie, wskaki-
wała jak kózka, nachylała się podnosząc coś, nie
wiem co, i znowu szła dalej. W pewnej chwili
zeschły patyk trzasnął pod moim butem. Odwró-
ciła się, podniosła rączkę do oczu, aby zobaczyć,
kto idzie, i nagle — czyżby mnie poznała? Po-
derwała się, zniknęła na zakręcie, a kiedy i ja
do niego doszedłem, popędziła widać na przełaj
przez las, bo już jej nie zobaczyłem.

183

Rozdział XII

Gdy wróciłem z młyna, głowę mając jeszcze za-
jętą tą przestraszoną dziewczynką z kąpieli, ma-
musia czekała mnie na ganku. Zawołała, że dosta-
łem depeszę. Podała mi ją otwartą. — Otworzyłam
naturalnie. Od Szymona... Ależ on ma tupet. —
Przeczytałem: ,,Konieczne niezwłoczne spotkanie.
Proszę depeszować, czy możliwe jutro Talence".

— Jeżeli wolno mi coś ci doradzić, zażądaj,
żeby najpierw napisał, o co mu znów chodzi.

— Nie, nie znam człowieka bardziej powściągli-
wego niż on. Musi mieć jakieś bardzo poważne
powody. Pojadę jutro rano. Zaraz powiem szofe-
rowi.

— Oczywiście. To twój samochód i twój szofer.

We mgle o świcie koguty z Maltayerne odpo-
wiadały kogutom z odległych samotnych folwar-
ków. ,,Okrzyk powtarzany przez tysiączne straże."
Domyślałem się, że to Maria mnie wzywa i że
spotkam ją u Szymona. Nawet nie czułem cieka-
wości, postanowiłem uchylić się od wszelkich ro-
kowań; z komediantką nie warto udawać, że się
wierzy w prawdziwość postaci, jaką odgrywa,
choćby grała z największym przekonaniem i naj-
zręczniej oszukiwała nawet siebie. Donzac mówi
o powieściach Bourgeta, że to groszowa psycholo-
gia. Słusznie, i taką właśnie drobną monetą my
sobie nawzajem płacimy. Poza tym, mimo że teraz
właśnie osiągnąłem pewien etap spokoju, byłem
jednak zbyt wyczerpany, nie odczuwałem już nic.
W samochodzie śmiałem się sam na myśl, że ze
wszystkich moich żalów do Marii zachowało się
jedynie to, co powiedziała Szymonowi o pokrzy-
wach nad Hure, o muchach, bryczuszce i o stacji

184

w Nizan •— to, że się odżegnała od Maltaverne,
niewdzięcznica, niegodna, idiotka.

Nie było jej u Szymona, kiedy tam zajechałem,
ale miała się zjawić około południa. Bard szalał,
ponieważ, jak poinformował mnie Szymon, Maria
musiała przerwać pracę. Zabija ją, że nie mogła
osobiście mi wyjaśnić owych planów małżeństwa,
w jej mniemaniu sprowadzającego się do pewnego
układu, żeby księgarnia nie przeszła w obce rę-
ce. Szymon przyznał, że trochę w zbyt czarnych
barwach odmalował Marii moją wściekłość, kiedy
mi oznajmił bez ogródek o tych planach, sądząc,
że je znam.

— Szymon wszystko powtarza — rzuciłem ze
złością. — Zawsze wszystko jątrzy. Dyskrecja
jest cnotą, której niestety nie można się nauczyć.

Bronił się słabo. Musiał mieć dużo innych grze-
chów tego typu na sumieniu.

Maria wysiadła z tramwaju trochę przed dwu-
nastą. To, co miało lada chwila spaść na mnie
jak grom, a wtedy było ode mnie tak dalekie
i niewyobrażalne, teraz, kiedy się już stało, nie
pozwala mi skupić uwagi na chaotycznej rozmo-
wie, jakąśmy z Marią prowadzili w pokoju Szy-
mona, gdzie zostawił nas samych. Muszę jednak
przyznać ku pochwale Marii, że zaledwie ujrzała
moją smutną minę, niepokoiła się już wyłącznie
o mnie. Może posiadam dar budzenia w kobie-
tach uczuć zatroskanej i strwożonej matki. Ujęła
moją głowę w obie dłonie i powiedziała: -— Nie
podobają mi się twoje oczy.

Przyjmowałem bez dyskusji wszystkie argumen-
ty, jakie mi podała odnośnie małżeństwa, jakby
mnie to już nie obchodziło. Parę godzin, które
mnie dzielą od owych wyjaśnień Marii, od śnia-

185

dania w bistro Talence, gdzie nas Szymon póź-
niej zaprosił — tych parę godzin wydaje mi się
otchłanią czasu prawie nieskończoną, raną, która
przedzieliła moje życie na dwa światy: jak gdyby
prawdziwa przyczyna męki została mi z nagła
odsłonięta, jak gdyby banalna wiadomość, parę
słów pod fotografią w „La petite Gironde", którą
mi rano wraz z kawą przyniosła konsjerżka przy
ulicy de Cheverus, starczyła, aby jednym pchnię-
ciem strącić mnie w próżnię bezdenną, w którą
nadal spadam nieprzerwanie.

A zatem rano, gdy wypiwszy parę łyków kawy
spojrzałem z roztargnieniem na pierwszą stronę
dziennika, wydało mi się, że majaczę: ta dziewczę-
ca twarz z włosami ściągniętymi z wypukłego
czoła, bez uśmiechu, była mi znajoma. To dziew-
czynka spod młyna. A poniżej, kursywą: „Joanka
Seris wyszła przedwczoraj po południu z domu
swojego ojca, pana Numy Seris, i dotąd nie wró-
ciła. Przypuszcza się, że to jakaś eskapada, co się
już zdarzało. Miała na sobie sweterek w paski,
białe pantofle na sznurku, była bez pończoch,
włosy ściągnięte półokrągłym grzebieniem". Da-
lej następował adres Numy Serisa, numer jego
telefonu. To była Weszka. Nim zasiadłem i jąłem
przeżuwać i przetrawiać wszystko, co mój trwoż-
ny niepokój mógł zaczerpnąć z tej informacji,
przez długą chwilę rozmyślałem o figlu, jaki mi
ktoś spłatał: więc ja Weszkę widziałem przy mły-
nie pana Lapeyre i wydała mi się cudna. Nie mo-
gło to być przypadkiem, zbyt dobrze było wyreży-
serowane. Jak napisano: „To uczynił wróg..." Tak,
wróg ukazał mi ją tak uroczą, ale przeraziła się
mojego widoku, uciekła i zniknęła, może już na
zawsze.

186

Byłem jedynym świadkiem. Należało bezzwłocz-
nie wracać do Maltaverne, ale umówiłem się na
dwunastą z Marią i Szymonem. Powiem im wszy-
stko i zrobię, co mi doradzą. Niewątpliwie to po
prostu jakaś eskapada, nie wiedziałem, że jej się
zdarzały: nigdy o niej przy mnie nie mówiono.
Dlaczego ze mnie drwisz, Boże mój?

Ubrałem się spiesznie, wyszedłem, kupiłem dwa
inne dzienniki bordoskie, znalazłem w nich . tę
samą fotografię, tę samą notkę; wstąpiłem do
hallu rredit Lyonnais i dziennika „La France"
przy ulicy Porte-Dijeaux, gdzie wywieszano ostat-
nie komunikaty: nic na temat zniknięcia małej
Seris. Wróciłem na ulicę de Cheverus. Wyznaję, iż
drżałem ze strachu, pociłem się z niepokoju. Stra-
chu przed czym? Niepokoju o co? Byłem pewien,
że trzeba być przygotowanym na najgorsze. Jeśli
zaś to najgorsze się stanie, no cóż, tym razem
znajdę już siły i środki, aby przejść na tamten
świat. Wróg mnie nie dostanie, choćby jak naj-
lepiej funkcjonował jego mechanizm.

Zupełnie jakbym obiema rękami trzymał pętlę,
jeszcze luźno zawieszoną wokół szyi, lecz zacis-
kającą się z sekundy na sekundę. W południe
czekałem u drzwi, otworzyłem, nim zadzwonili.
Nie wiem, jaką miałem minę. Maria zawołała: —
Alain, co się stało? — Nie mogłem mówić, poka-
załem im fotografię. No więc co? Już widzieli,
najpierw nawet się śmieli. Eskapada... Żachnąłem
się: — Nie ma gię z czego śmiać, jestem w to za-
plątany.

— Alain, tyś chyba oszalał.

Zacząłem więc opowiadać im całą historię, nie
poznawałem własnego głosu. Już się nie śmieli.
Maria powiedziała: — Zjemy obiad, potem poje-
dziesz. Jeszcze dziś przed wieczorem ją odnajdą.
Złożysz zeznania zaraz, jak przyjedziesz. — Po-

187

nieważ i tak nic bym nie przełknął, Maria zapro-
ponowała, żebyśmy poszli na filiżankę czekolady
do Prevosta.

— Wszystko sprowadzi się tylko do niemiłej
konieczności składania zeznań...

— I że jej nazwisko dostało się do gazet —
wtrącił Szymon.

Maria zmierzyła go wzrokiem, wzruszyła ra-
mionami i zaproponowała, żebyśmy zaszli do
księgarni, skąd zatelefonuje do swego najlepszego
klienta, kierownika działu informacji w „La petite
Gironde": może wyjadę już uspokojony.

Ponieważ o tej porze księgarnia była zamknię-
ta, weszliśmy do niej od tyłu. Znajomego Marii
nie było w redakcji, ale miała jego numer domo-
wy i dość prędko się z nim połączyła. Podała
mi słuchawkę. Owszem, jest coś nowego: „Jakiś
robotnik zbierający żywicę zobaczył małą, prze-
biegała koło niego tak szybko, jak gdyby ją
przestraszył ktoś czy coś, czy nawet jak gdyby
ją ktoś gonił. Robotnik jest badany bez przerwy.
To dopiero jeden świadek, ale..." Wypuściłem
słuchawkę z ręki.

— Alain, skąd ta panika?

— Ten robotnik nie skłamał, biegła, ponieważ
się bała. To mnie się tak bała. Mnie, bo dopiero
co patrzyłem, jak się kąpała...

— Tak, ale w kwadrans później byłeś już
w Maltaverne, gdzie ci oddano depeszę Szymona.
Czym ty się niepokoisz?

Szymon pokręcił głową:

— A niechże panią, pani uważa, że nie ma się
czym frasować...

— Cicho, głupcze! — krzyknęła ze złością. —
Niech no pan spojrzy na jego biedną twarz.
Chciałam poprosić, żeby mu pan towarzyszył do
Maltaverne, ale po namyśle sądzę, że lepiej, aby

188

był sam, niż z panem... A właściwie nie. Ja po-
jadę. Pan niech zostanie tutaj do przyjścia Bale-
ge'a. Pan mu wytłumaczy... I w razie potrzeby
pomoże pan. Będę z powrotem jutro rano.

— Tylko co nasza pani powie, jak panią "zo-
baczy?

— Zobaczy również swojego syna, jedno spoj-
rzenie jej wystarczy: zrozumie, nie jest taka jak
pan, co nie rozumie nic.

Poczułem się wyswobodzony, oddawałem się
w jej ręce, nic okropnego nie mogło mnie spotkać,
dopóki ona przy mnie będzie. Nabierałem tchu.
Samochód toczył się z szybkością idącego czło-
wieka po zatłoczonej ulicy Sainte-Catherine. Po-
tem zaczynała się droga do Leognan, i już za-
raz sosny. Maria wzięła mnie za rękę. Spytała: —
Już się nie boisz? — Tak, już się nie bałem,
ale wiedziałem, że to znowu wróci. Obecnie rozu-
miałem, że nie mogę być podejrzewany, lecz za
niespełna dziesięć minut może już nie będę tego
pewny. Wtedy może mi się właśnie wydać oczy-
wiste, że wszystko mnie obciąża.

— Nawet ty, Mario, gdyby cię pytano i gdybyś
powiedziała wszystko, co wiesz, byłabyś świad-
kiem obciążającym...

— Uważaj, kochanie, znów się załamujesz...

— Pamiętasz, rano w dzień naszego wyjazdu,
kiedy chciałaś zobaczyć Hure i poprowadziłem
cię drogą na przełaj, bo wiedzieliśmy, że mała
nas śledzi, przypominasz sobie, co ci o niej mó-
wiłem? Powiedziałem: „Uduszę ją".

— Śniło ci się, Alain. W każdym razie to nie
ma znaczenia dla nikogo.

— Niemniej gdyby cię pytano, twoim obowiąz-
kiem byłoby przypomnieć te zdradzieckie słowa.

— Które co zdradzały, poza chwilowym rozdraż-

189

nieniem, jakie ja też odczuwałam, każdy by o,d-
czuł...

— Wiedziała, że jej nie cierpię, skoro tak się
mnie bała, skoro wystarczyło, że mnie poznała
na tym zakręcie drogi, by pobiegła w las, gdzie
czyhał na nią ten człowiek.

— To wina przeznaczenia, jak mówi Charles
Bovary, w żadnym razie nie twoja.

— Jakiś patyk trzasnął mi pod butem, odwróci-
ła głowę i zobaczyła mnie. Mogłem postawić nogę
obok tego patyka, i szłaby sobie dalej piaszczystą
drogą, aż do Maltaverne. A ja zobaczyłem ją na-
gą właśnie w tym momencie, w tym momencie
odkryłem, że się co do niej myliłem, że stała
się tak różna od małej dziewczynki, którą przezy-
waliśmy Weszką, Jak motyl różny jest od po-
czwarki...

Po chwili milczenia Maria szepnęła: — Jakież
to druzgocące dla twojej matki.

— W gruncie Keczy rozumiesz ją?

Tak, rozumiała. Nie mówiliśmy już nic. Chwi-
lami brała mnie za rękę, ściskała lekko, by mi
przypomnieć o swojej obecności: — Nie bój się,
jestem tu. — Tak właśnie mówiła mamusia, kiedy
się bałem w nocy. Maria znała tę moją ułomność,
miała okazję obserwować ją z bliska na przykła-
dzie jednego ze swoich starców. — Powiedziałeś
Szymonowi, że przywykłam do starców... — Na-
prawdę wszystko powtarzał.

— Tak, wszystko powtarza. Więc istotnie, wi-
działam, jak jednego z moich starców o mało nie
zabiły koszmary, które sam sobie tworzył.

W Villandraut, gdzie zatrzymaliśmy się, żeby
wziąć benzynę, ludzie rozprawiali przed garażem.
Kiedy szofer zasiadł znów za kierownicą, powie-

190

dział: — Łajdak się przyznał, udusił ją, schował
ciało w zagrodzie dla owiec i stamtąd po nocy
przewiózł na taczkach do głębokiej jamy w Hure,
powyżej młyna. — Obiema dłońmi zasłoniłem
twarz, nie po to, by ukryć przed Marią łzy, ale
by już nie widzieć tego świata, którego nie mia-
łem odwagi opuścić.

Mamusia siedziała sama w salonie z zamknięty-
mi okiennicami, była dosłownie zdruzgotana
i wcale nie zareagowała na obecność Marii. Czy
ją w ogóle poznała?

— Nie chciałam, proszę pani, żeby jechał sam
po ciosie, jaki spadł na niego dziś rano.
Spojrzała na mnie czujnie.

— To był dla ciebie cios?

—>- Tak straszny, że nie możesz sobie wyobra-
zić: bo to mnie mała się przelękła, na mój widok
wpadła w panikę.

Mamusia powtarzała znużonym głosem: — Co
ty opowiadasz? — Ale bardzo szybko zaczęła uwa-
żać. Kiedy skończyłem, powiedziała: — Teraz,
gdy już złapali zbrodniarza, już się przyznał, nie
warto, byś w ogóle coś mówił; wszystko to musi
zostać między nami.

— O, nie! — zaoponowała Maria. — To jest
ważne dla tego nędznika, który odpowie głową.
Zeznania Alaina poświadczą, że mała rzeczywiście
była przestraszona, że wpadła do lasu, że wszy-
stko odbyło się tak, jak ten człowiek mówił, a nie
uwierzono mu: ta dziewczyneczka zziajana, zdy-
szana...

— Tak — powiedziałem — zgubiło ją to, że
dyszała...

Chciałem od razu iść na żandarmerię, ale wed-
ług słów mamusi wszyscy byli teraz przy młynie:

morderca pokazywał miejsce, gdzie wrzucił ciało.

191

Nie chciałem czekać. To mamusia zapytała Ma-
rię:

— Pani go nie opuści?

Zainteresowałem ich mniej, niż się spodziewa-
łem. Trzymali już mordercę i mieli wyłowić zwło-
ki- Sierżant, który mnie pytał, zdawał się absolut-
nie nie przywiązywać wagi do tego, co uważałem,
że winienem powiedzieć o lęku, jaki z pewnością
mój widok wzbudził w małej Seris. Dla nich była
to już sprawa załatwiona. Po powrocie spałem
dwie godziny ciężkim snem. Dowiedziałem się pó-
źniej, że przez ten czas mamusia i Maria rozma-
wiały o mnie, a raczej Maria starała się usilnie
zaniepokoić mamusię na mój temat. Wyczuła wi-
dać, że osiągnęła cel, ponieważ wyjechała na sta-
cję o, szóstej, już bez widzenia się ze mną. —
Ale wyjechała — zapewniła mnie mamusia —
zupełnie o ciebie spokojna.

Świeżo zbudzony w mamusi niepokój zajmował
ją, odwracał trochę jej myśli od zwłok dziecka,
które nieustannie miała przed oczyma. W ciągu
nocy, którą spędziła przy mnie, w łóżku Lauren-
tego, wykryłem, że przywiązana była do małej
Seris innymi więzami niż brudne wyrachowanie,
jakie jej przypisywałem, że kochała to dziecko
bez matki i ono ją kochało.

— Ale ty nie wiedziałeś, ponieważ nie wolno
mi było o niej mówić, nie mogłeś wiedzieć, jak
wielka była jej miłość do ciebie.

— Miłość do mnie?

— Tak, choć się to wydaje niewiarogodne
u dziewczynki dwunastoletniej. Nigdy bym nie
myślała, że to jest możliwe, albo co najwyżej
mogłabym się gorszyć, gdybym na własne oczy
nie obserwowała tego kultu, adoracji przepojonej
czułością małego dziecka, a przecież już kobiety

192

— w pełni jednak czystej i niewinnej, to wiem
na pewno, bo nie przestawała mówić mi o tobie.
Jeżeli zdołam stłumić bunt przeciwko potworno-
ści tego, co przeszła ta niewinna istota, to tylko
dzięki myśli, że teraz nie czujesz już do niej
nienawiści, że po niej płaczesz, że jej nie zapo-
mnisz, że nie jest już dla ciebie Weszką...

— Ależ chyba nie wiedziała, że nazywałem ją
Weszką?

— Wiedziała. Nie ja jej to powtórzyłam, jak się
domyślasz. Numa Seris dowiedział się od Duber-
ców, pewno od twojego kochanego Szymona,
i któregoś wieczoru, gdy się upił, powiedział ma-
łej. Płakała, jak ona płakała...

A teraz płakaliśmy w ciemności oboje z ma-
musią, zmagając się z tą sprawą nie do zniesienia,
z świadomością, co przeszło to biedne dziecko,
biedne dziecinne ciało, tego zbrukania, pohańbie-
nia...

— Alain, 'ty który przeczytałeś wszystkie ksią-
żki, wiesz przecież wszystko, co ludzie zdołali
napisać na temat zła, na które Bóg pozwala, kiedy
chodzi o takie dziecko, o małą dziewczynkę...
dlaczego przed śmiercią jej ciało i dusza wydane
zostały na pastwę tej ślepej bestii? Gdzie jest
sens takiej męki, której co dnia poddawane są
jakieś dzieci? A przecież my wiemy tylko o tym,
o czym donosi prasa. Ale ileż dzieci, wszędzie, na
całym świecie...

Umilkła czekając mojej odpowiedzi. Płakałem
nadal nad tym dziecinnym pohańbionym ciałem,
którego wszystka woda Hure nie zdoła już obmyć.
Wreszcie powiedziałem.

— Może zło bywa uosobione.

— Wobec tego taka istota gdzieś- jest, została
stworzona, obdarzona tą mocą.

— Mamusiu, nie masz innej odpowiedzi niźli

13 — Młodzieniec z dawnych lat

193

to Ciało nagie, gdyż było przecież nagie, oplwane,
przybite do drzewca, z którego naigrawali się
mędrcy, a było Ciałem Pana. Odpowiedź ta dzie-
wczyneczka na zawsze już tuli do serca. Teraz
i na zawsze. A my wkrótce dowiemy się tego, co
obecnie tylko przeczuwamy za każdym razem, kie-
dy się jednoczymy z tym Ciałem znieważanym,
ukrzyżowanym i wyniesionym do chwały.

— Tak, ja wierzę, wierzę.
Po raz pierwszy w życiu usłyszałem, jak szlo-
cha, szlocha z miłości.

— Kochałam ją, tę malutką, jak nie kochałam
nigdy nikogo, nawet ciebie. Mówiłam jej: musisz
być wykształcona, ja nigdy o niczym nie mogę
rozmawiać z Alainem. W naszych rodzinach nie
ma kobiet dla takiego chłopca jak on. Choć więc
chodziła tylko do szkoły powszechnej, póki nie
otrzymała świadectwa, uczyła się teraz z naszym
nauczycielem, który jest bardzo inteligentny, przy-
gotowuje się do magisterium z literatury. Uczyła
się też łaciny z księdzem proboszczem, który ot-
wierał jej umysł na sprawy ciebie interesujące.
On również teraz się z nimi zapoznał. Biedny
dziekan, nawet nie przypuszczasz, jaki masz na
niego wpływ. Nie daję ci usnąć. Trzeba spać,
synku kochany.

— Dla mnie nie sen jest ważny, ale że jesteś
tutaj.

Przez pewien czas nic do siebie nie mówiliśmy.
Wiatr jesiennej nocy przydawał głosu sosnom
Maltaverne, i płakały wraz z nami nad dziewczy-
neczką, żywcem wydaną bestii nie po to, by ją
pożarła jak dziewicę Blandynę, ale by została naj-
bardziej pohańbiona, jak może być pohańbione
stworzenie Boże na tym świecie, a jej ostatnie
spojrzenie padło na plugawo wykrzywioną twarz...
Mamusia odezwała się znowu;

194

— Jeżeli można wierzyć tej osobie (ta osoba,
to była Maria), wbiłeś sobie w głowę, że poleci-
łam biednej malutkiej śledzić was w czasie mojej
nieobecności. Jak mogłeś sądzić, że byłabym zdol-
na... Zapewne, mówiłam jej za dużo. Byłyśmy tak
z sobą blisko, kiedy przyjeżdżałam do Maltaverne,
a ciebie tu nie było! Wiedziała wszystko o moich
obawach, odkąd ta osoba weszła w twoje życie.
Właściwie mówiłyśmy wyłącznie o tobie. Ale je-
żeli malutka podpatrywała was podczas tego po-
bytu, nie ja ją o to prosiłam, widać sama z siebie,
na własny rachunek. Nigdy bym nie uwierzyła,
że jest możliwe, aby dziewczynka w tym wieku
mogła być równie zazdrosna jak ona. Mówiła mi,
co wycierpiała przez ciebie przez ten wieczór
i noc, mówiła mi wszystko. Wszystkośmy sobie
mówiły. Dobrze wiesz, że nie byłam zazdrosna.
Oddałabym życie za to, byś ją pokochał. Ona wie-
rzyła, że ją wreszcie pokochasz, i we mnie budzi-
ła tę wiarę. Koszmarne jest, że to była prawda,
że ją pokochałeś w godzinę przedtem, nim zosta-
ła zgwałcona i uduszona...

— Tak, i teraz będę ją kochał, choćbym dożył
nie wiem jak późnej starości, będę ją w sobie
piastował, będę ją tulił do serca, biedną malutką
Weszkę, moją jedyną miłość.

Wtem usłyszałem, że mamusia się śmieje. Tak,
śmiała się. Powiedziała:

— A wiesz, jak mściła się za to, że nazywaliś-
cie ją Weszką? Nie nazywała tej osoby inaczej,
tylko „haczyk", bo często słyszała, jak się niepo-
koję, że ta dziewczyna „zarzuciła na ciebie ha-
czyk"...

Teraz już milczenie między nami zapadło na
dłużej; potem usłyszałem, że matka zasnęła, jej

195

oddech stal się ciężki, nieomal chrapliwy, jak
gdyby przedzierał się przez łzy, których jeszcze
nie wylała. Ja nie spałem, na nowo przechodziłem
w duchu przebytą drogę, a była to droga krzyżo-
wa: pierwsza stacja — śmierć mojego brata; dru-
ga stacja — ta zgwałcona dziewczynka. Słaby i ta-
ki bezbronny, skąd wezmę siły, by postawić choć-
by jeden jeszcze krok? Och, wyciągnąć się na
gołej ziemi, w dobrze mi znanym zakątku Malta-
verne, który nazywałem Pięknością, kiedy byłem
mały. Dlaczego Pięknością? Wyciągnąć się i cze-
kać, dopóki nie zasnę snem, z którego się nie
budzi.

Wreszcie zasnąłem. Kiedy się obudziłem, ma-
musi już nie było v/ pokoju. Musiała pójść na
mszę. Ja nie próbowałem się modlić, nie w od-
ruchu buntu, ale dlatego, że takie nieszczęście
daje poczucie nieobecności — oczywiście nie bra-
ku istnienia, wydaje się jednak niepodobieństwem,
aby Ktoś wtedy był, a przecież jest: oto tajem-
nica wiary niezniszczalnej w tych, którym dana
została jej łaska, wiary, zdolnej ostać się nawet
wobec morderstwa dziewczynki, i to morderstwa,
o którym już sama myśl sprawiała, że mógłbym
wyć monotonnie jak torturowane zwierzę.

Każde z nas zaraz po obudzeniu pogrążyło się
na nowo we własnym bólu, obwarowało się w nim
znowu. Uciekając od dziennikarzy (moje zeznania
pojawiły się w prasie), począwszy od tego ranka
chodziłem polować na dzikie gołębie: nasza La
Chicane jest nie do wykrycia,' zupełnie niedo-
stępna. Co prawda, z chwilą gdy morderca zna-
lazł się pod kluczem, przyznał się do wszystkiego,

na miejsce tej sprawy pojawiały się w gazetach
inne. Całe zagadnienie polegało na tym, by zna-
leźć siły do dalszego przeżywania mych własnych
problemów, do zdecydowania się, w którym pójść
kierunku. Maria napisała mi, że powinienem wy-
jechać do Paryża, gdy tylko będę czuł się na si-
łach: ,,... to, co Twój Barres nazywa ziem, wyr-
wanie się spośród swoich, jest jedynym lekar-
stwem po ciosie, jaki na Ciebie spadł, jedyną na-
dzieją uleczenia. Niewątpliwie wszystko, co się
stało, zawsze już w Tobie będzie, gdziekolwiek się
znajdziesz., ale może dlatego, że posiadasz dar,
który tak podziwiasz u innych — odnajdowania
w sobie przeszłości żywej, ekshumowania jej.
Tak właśnie myśli o Tobie Szymon, z przekona-
niem, które czasem bywa aż nudne, w rezultacie
jest jednak wzruszające: »0n kiedyś będzie wiel-
ki, zobaczy pani«, powtarza. Za to go zresztą
lubię pomimo tych jego gminnych manier, tych
cech wynaturzonego chłopa, monstrum, jakie zro-
biliście z niego w Maltaverne: on w Ciebie wie-
rzy. Nie kocha Cię tak bardzo, jak sobie wyobra-
żasz, może czasami nawet Cię nienawidzi, ale
w Ciebie wierzy. A przecież ufność, jaką inni
w nas pokładają, wskazuje nam naszą drogę. Po
Donzacu my oboje z Szymonem wskazujemy Ci
Twoją drogę, poza którą nie ma dla Ciebie żadnej
drogi prawdziwej.

... Jedyną przeszkodę widzę w osobie Twej mat-
ki, i na pewno nie ja będę Ci radziła, żebyś ją
zlekceważył. Jeśli odczuwam jakieś wyrzuty su-
mienia wspominając naszą sprawę, to właśnie
w związku z biedną »panią«, której obraz potwor-
nie sobie uprościłam na podstawie tego, jak wy-
ście mi ją namalowali. Ty i Szymon. Przypomi-
nasz sobie, co mówiłam podczas jej coraz częst-
szych wyjazdów do Maltaverne, że »zdradza Cię

z twoimi posiadłościami". Więc widzisz, dzisiaj
wiemy, że Cię zdradzała z Weszką — bo tutaj
wchodziła w grę miłość, aczkolwiek nie było
w niej związków ani ciała, ani krwi".

Tak, wreszcie zrozumiałem: stara kobieta prze-
lała na małą dziewczynkę całą czułość, o którą
w ciągu jej długiego życia nikt nie dbał, może po-
za mężem, który bez wątpienia budził w niej fizy-
czny wstręt, poza mną, ale ja zawsze byłem dla
niej istotą niezrozumiałą, innej rasy, mimo że
mnie urodziła; samą swą obecnością pogłębiałem
otchłań samotności, w jaką biedna „pani" byłaby
się zapadła, gdyby nie majątki, które utrzymywały
ją na powierzchni, gdyby nie praktyki nabożne,
które wytyczały jej dni... Ale istniało to dziecko,
którego ja nie cierpiałem, a ono mnie kochało,
i ona je kochała.

Tak, jeśli chodzi o tę przeszkodę, problem nie
polegał na tym, jak ją omijać. Mamusia aprobo-
wała mój zamiar wyjazdu do Paryża, prosiła jed-
nak, bym jeszcze rok zaczekał. Przyznałem, że
mógłbym w Bordeaux prowadzić studia przygoto-
wawcze, potrzebne do pracy doktorskiej. Aku-
rat ważna była ta praca! Tu szło o moje życie
(nareszcie 'Się o tym przekonałem). Należało spró-
bować ostatniej szansy, wyrwać się z korzeniami
z tej ziemi, gdzie zostałem ugodzony w serce,
i dokonać próby przesadzenia, tak zwanego u nas
„przepikowania" na obcy grunt — z tą koncepcją,
którą zawdzięczam nie tylko Donzacowi, Szymo-
nowi, Marii, ale może także ludziom interesu, z ja-
kich się wywodzę: z koncepcją wyzyskania mo-
jego koszmarnego dorobku, aby niczego nie zmar-
nować. „Nic się nie powinno marnować", pow-
tarzano nam jako dzieciom, lecz wtedy chodziło
o kawałki chleba lub ogarki świec. Teraz tym,
co nie powinno się zmarnować, było dla mnie

cierpienie, jakie sam przeżyłem i jakiego byłem
przyczyną, i była mała dziewczynka zatopiona
przez zabójcę w strumieniu, który w moim sercu
będzie płynął pod tymi olchami do ostatniego mo-
jego tchnienia, była ta matka przytłaczająca i sa-
ma przytłoczona. W oparciu o ten oto kapitał
trzeba mi będzie żyć. Wszystko, co jeszcze mnie
spotka, choćby moja droga była nieskończenie
długa, pozostanie na zewnątrz zaklętego kręgu,
obrysowanego wokół tej części mojego życia.

Mamusia powtarzała: — Co by się nie mówiło,
ze smutku się nie umiera. Ludzie nie umierają
ze swoich smutków. Nawet jeżeli się nie po-
cieszą, i tak nie umierają; ale ja umrę, ja już
umieram. Zaczekaj trochę, nie opuszczaj mnie. —
Nie mogłem jej odpowiedzieć, że dla mnie,
który mam dwadzieścia dwa lata, to nie jest takie
proste i należy jednak spróbować żyć. Codziennie
zabierałem do Chicane któryś z tomów Balzaca
mojego ojca w wydaniu Charpentiera z roku 1839,
z którego pewne tytuły nie zostały wznowione
w wydaniu kompletnym jego dzieł. Balzac nie
jest moim ulubionym pisarzem: jest zbyt prostacki
(mówię o stylu). Ale to pisarz, który działa
na mnie najbardziej bezpośrednio jako źródło im-
pulsu, by nie-chcieć-umierać. Nie cierpię tego ga-
tunku ambitnych młodzieńców, jakich opisuje, ich
drapieżności; a jednak budzą we mnie chęć, bym
ja także spróbował moich szans na drogach, które
będą mi właściwe i które muszę wykryć.

Na razie znajduję się nadal wewnątrz kręgu: nie
jest to jeszcze przeszłość do odtwarzania i prze-
kazywania, nie są to przeżycia minione, ale to,
co przeżywam tutaj i teraz; jest też mamusia, je-

199

szcze żyjąca, której nie mogę pozwolić umrzeć
samotnie z tą wizją uwielbianej i zgwałconej dzie-
wczynki o oczach straszliwie otwartych. Powie-
działa mi: — W każdej minucie dnia i nocy wi-
dzę ją martwą, ale oczy ma rozwarte z przera-
żenia. ,

Codziennie zachodziła do starego Seris, któ-
ry pił mniej, niż się obawiała, ponieważ chciał
uporządkować swoje sprawy, „nim się poważnie
zabierze do picia".

— Dasz wiarę — mówiła mamusia — że na po-
grzebie, gdzie wszyscy płakali, stary Seris zdawał
się wzruszony tylko twoimi łzami. Właściwie to
mógłby mieć do ciebie żal, nawet jeżeli nie wie,
że mała tyle przez ciebie wycierpiała. Ale nic
podobnego! I wiesz, z czym do mnie wystąpił?
Żebyśmy dokonali fikcyjnej sprzedaży całego je-
go majątku, tak że faktycznie zostałbyś jego spad-
kobiercą, spadkobiercą malutkiej...

— Za nic na świecie! — żachnąłem się.

— Naturalnie — powiedziała mamusia. — Nie
może być o tym mowy. Byłam tak pewna twojego
stanowiska, że odmówiłam w imieniu nas oboj-
ga, pewna, że to pochwalisz. Wówczas zapropono-
wał mi sprzedaż rzeczywistą, przy czym on zacho-
wałby prawo użytkowania. Ty musisz zdecydo-
wać.

— Ależ mamusiu, zrobię, co zechcesz.

— Co ja zechcę? Ja już nie chcę nic. Sama myśl
o jakichś korzyściach z tej śmierci budzi we mnie
zgrozę. Posiadłość Serisa zostanie podzielona mię-
dzy paru siostrzeńców, a zatem przestanie istnieć.
I tego sobie życzę; żeby nie pozostało nic, co do
niej należało. Najchętniej bym widziała, żeby się

200

wszystko spaliło. Zresztą Numa Seris sądzi, że tak
się naprawdę stanie, W końcu wszystko się spali.

— Dlaczego miałoby się spalić raczej teraz niż
w bliższej czy dalszej przeszłości, biedna moja
mamusiu? Odkąd bije dzwon alarmowy i radzą
sobie z ogniem...

— Właśnie dlatego, zdaniem Serisa, że za parę
lat, jeśli uderzy dzwon, nie poruszy już nikogo;

nikogo już nie będzie na folwarkach. Ludziom co-
raz trudniej godzić się na to, by żyć niczym wilki
w tych zapadłych kątach, karmiąc się czarnym
chlebem i kruszadą. Seris powiada, że uczeni ame-
rykańscy nie potrzebują już naszej żywicy dla
wydobywania z niej ekstraktu terpentyny i coraz
mniej będą używali naszych sosen na kopalniaki
i podkłady kolejowe. Więc wszystko się spali —
powtarzała mamusia z jakąś desperacką satys-
fakcją — bo już nie będzie nikogo... A zresztą
dlaczego tylko drzewa miałyby być oszczędzo-
ne? One także pomrą, żywcem spalone. To lepiej
niż...

...Sądziłeś, że ja kocham ziemię dla ziemi. A ja
widziałam malutką i ciebie jako panów wszystkie-
go tutaj, widziałam siebie czuwającą nad wami
obojgiem, nad waszymi interesami, i patrzącą na
jej szczęście przy tobie. Kiedy dziekan prawił mi
kazania, powtarzał w kółko: „Nie zabierze pani
przecież swoich folwarków z sobą!", mówiłam mu;

„Ale na śmiertelnym łożu będę się cieszyła wie-
dząc, że będą należały do dzieci i że zostawiam
je w możliwie najlepszym stanie". Mówiłam dzie-
kanowi, że własność jest trwała, prawda, że ma
przeciw sobie podziały, ale rozrasta się przez
małżeństwa i spadki i drwi sobie ze śmierci. Teraz
wiem, że to nieprawda. Ale co jest prawdą, Alain,
co jest prawdą?

201

Nie miałem innego wyjścia jak oddać się w ręce
Boga, czekać na znak od Niego — ów znak, który
będzie może wezwaniem dosłyszalnym jedynie dla
mnie — abym nie czekał, aż wybije moja godzina.
Było to równoznaczne z absolutnym niebraniem
w rachubę tego, co działo się w mojej matce, bez
mojej wiedzy i bez jej wiedzy: tak, co dosłownie
„działo się" w niej, co się zmieniało i co miało
znaleźć wyraz w niespodziewanej decyzji, którą
podjęła i która mnie dawała wolność.

W dzień Wszystkich Świętych zanieśliśmy kwia-
ty małej Seris. Uderzyło mnie, że mamusia nie
odmówiła De profundis, jak miała w zwyczaju,
każąc nam obydwu, Laurentemu i mnie, klękać na
grobie biednego tatusia. ,,Z głębokości wołam do
Ciebie, Panie, o Panie..." Czy to patos owego bła-
gania mimowolnie dźwięczał w jej głosie? Czy
moja własna trwoga do tego głosu się dostrajała?
Podczas ostatnich świąt żadne wołanie nie wzbiło
się z głębokości otchłani, na której brzegu stała
mamusia, stary dąb, jeszcze zielony, ale już ra-
żony piorunem. Nie uklękła, nie poruszała war-
gami.

W drodze powrotnej oznajmiła mi:

— Powzięłam właśnie decyzję. Nie pojadę do
Bordeaux. Będę czekać tutaj. Więc ty możesz ru-
szyć do Paryża, jak mówiła ta osoba, kiedy cię
tu przywiozła: ,,Trzeba, żeby się ruszył do Pa-
ryża...", powtarzała.

— Ale czekać na co, mamusiu?

Powtórzyła: — Czekać... — Przypomniałem jej,
że nie będzie już nawet księdza dziekana, który
miał dokonać żywota w Bordeaux, nie jako pa-
sterz którejś z miejskich parafii, czego zawsze

202

pragnął i spodziewał się, ale jako kapelan u za-
konnic.

— Wiem, a po jego następcy trudno mi wiele

oczekiwać.

Jeszcze go nie znaliśmy: nie chciał przyjść do
nas, dopóki nie odwiedzi w parafii wszystkich, co
do jednego, dzierżawców. W grubiański sposób
dał do zrozumienia biednemu dziekanowi, że on
stanowczo nie zamierza być „proboszczem dla
pałacu".

— Głód wypędza wilka z lasu — mówiła ma-
musia — i już niedługo zobaczę, jak przyjdzie
z wyciągniętą ręką, A co do dzierżawców, będą
go wzywali, jak to mają w zwyczaju, żeby poświę-
cił chlewy. Skądinąd dziekan uważa, że jego na-
stępca ma słuszność, że myśmy się mylili, może
się okazać, że myliliśmy się we wszystkim.

Szła drogą energicznym krokiem, odpowiadając
na ukłony, wyważając skinienia głową i uśmiechy
stosownie do znaczenia kłaniających się, a prze-
cież w tym momencie swego życia przypominała
mi muchę, której mój sąsiad w klasie, pokazując
dla zabawy degradację Dreyfusa, oberwał łapkę,
potem skrzydełko. Tak właśnie mamusię każdy
dzień ogołacał z jej pewników. Nic nie było praw-
dziwe z tego, w co wierzyła, lecz najbardziej
kłamliwe było to, co pomieszała z Prawdą obja-
wioną. Nawet jeśli nie była tego w pełni świa-
doma, stało się tak oczywiste, że docierało do
niej poprzez ponure otępienie istoty, porażonej
tragedią dziecka, które kochała najbardziej na tym
świecie: wszystko inne mogło jej zostać odjęte,
nie odczuwała już nic.

— Kiedy nas wszystko zawodzi — powiedzia-
łem do niej — kiedy czujemy się opuszczeni, kiedy
nadchodzi godzina, która przyjść musi zawsze,
dla każdego z nas, gdy my z kolei wzdychamy:

203

„Ojcze, czemuś mnie opuścił?" — to właśnie jest
godzina porażki ostatecznej, którą zapowiada
Krzyż. Ten Krzyż, który jest jej znakiem szoku-
jącym i nie do zniesienia dla istoty młodej albo
w sile wieku — aż do dnia, kiedy staje się już
nieodłączny, ściśle przywiera do naszego ciała...

Mamusia przerwała:

— I do naszego serca.

Zdumiały mnie te słowa w jej ustach. Skąd
mogła wiedzieć, że to zawsze nasze serce bywa
ukrzyżowane? Może mamusia, czegośmy nie wie-
dzieli, przeżywała wszystko jedynie sercem? Jej
czułość dla Joanki musiały poprzedzać inne tkliwe
Uczucia, jak gdyby zwiastuny. Próbowałem sobie
przypomnieć. Nie mogłem odnaleźć w pamięci nic,
może tylko, po śmierci mojego ojca, raz czy dwa
razy do roku odwiedziny w naszym starym do-
mostwie, w którym nie pojawiał się nikt, pewnej
przyjaciółki z klasztoru, Sary M., Irlandki czy
Angielki; towarzyszyła jej mała dziewczynka,
.„wychowanka", jak powiedziała nam mamusia.
Przybywały z daleka niczym ptaki morskie, które
burze napędzają ku brzegom w okresach zrówna-
nia dnia z nocą. Z przyjściem na świat tej dziew-
czynki imieniem Andrea wiązała się jakaś tajem-
nica z rodzaju tych, o których mamusia mawiała:

,,To nie dla was". Nic nie było dla nas, ale wszyst-
ko zapadało we mnie i nic się już nie zagubi.

Ostatnią-walkę w swoim odwrocie podjęła ma-
musia prosząc, abym w Paryżu zamieszkał w ośrod-
ku studentów katolickich, odpowiedziałem jednak
stanowczo, że mając dwadzieścia dwa lata prze-
kroczyłem już odpowiedni wiek, a to, że nie znam
nikogo w Paryżu, nie tylko mnie nie przeraża,
ale właśnie najbardziej pociąga: zacząwszy od ni-

204

czego, spróbować odwiecznie podejmowanego na
nowo podboju wielkiego miasta przez młodego
chłopca z prowincji, bez żadnych listów poleca-
jących w kieszeni.

— Ale jak ty będziesz żył?

— W zasadzie jak pilny student, uważający, by
nie stracić żadnej możliwości. W pierwszym rzę-
dzie możliwości stawiam łaskę niektórych spo-
tkań.

Mamusia zapytała: — Które wychodzą na dobre
czy na złe?

— To nigdy nie bywa tak proste. Wydaje mi
się, że wszystkie nasze spotkania, nawet naj-
gorsze, są zrządzeniem.

— Cóż ty o tym wiesz, mój biedny głuptasku?
Rzeczywiście, cóż wiedziałem? Przecież sam
wlasnowolnie wydzielałem sens z moich przeżyć,
ustawiałem je według własnych koncepcji, to ja
przypisywałem Istocie Nieskończonej ludzkie za-
mierzenia — i tylko ja zadowalałem się tym, co
wymyśliłem.

Mamusia już mnie nie słuchała. Zapytała, jaką
sumę będzie mi musiała wysyłać miesięcznie, i nie
wyobrażała sobie, bym mógł odpowiedzieć, że nie
powinna się w to mieszać: aby dysponować wła-
snym majątkiem, nie potrzebuję żadnych pośred-
ników. Do ostatka będzie sprawdzała moje wy-
datki, będzie spędzała wszystkie niedzielne po-
południa nad księgami rachunków.

Rozdział XIII

Ten wrzesień był cudowny. Mamusia miała towa-
rzyszyć mi do Bordeaux, dopomóc w pakowaniu
i wrócić sama do Maltaverne, już tak postanowiła,
ale powtarzałem jej, że nie chciałbym decydować

205

zawczasu, zostanę przy niej, jeśli uznam za po-
trzebne, chociaż w niczym już nie jestem jej po-
mocny, co dobrze widzę. Nawet nie udawała, że
się opiera.

Na dwa dni przed ustaloną datą naszego wy-
jazdu poprosiła, żebym jej towarzyszył do młyna
pana Lapeyre. Przyznałem się, że i ja myślałem,
by raz jeszcze przejść tę drogę, nie czułem się
jednak na siłach.

— Ale we dwoje — powiedziała — będziemy
mogli.

Włożyła miejski kapelusz, czarne rękawiczki
i otworzyła parasolkę od słońca. Nie nosiła ża-
łoby, nie miała prawa nosić żałoby po Joance,
z którą nie była spokrewniona, ale w jej ubraniu
nie pojawiało się już nic, co mogłoby świadczyć
o wakacyjnej swobodzie, jak gdyby malutka nie-
boszczka, wciąż obecna w myślach, zmuszała do
ustawicznego przestrzegania form.

Mamusia, która w codziennym życiu bardzo
mało chodziła, kroczyła jakoś dostojnie po pia-
szczystej drodze usłanej sosnowym igliwiem. Gdy
doszliśmy do młyna, wzięła mnie pod rękę, czego
nigdy nie robiła.

— To stąd ją zobaczyłem — powiedziałem. —
W pierwszej chwili myślałem, że to chłopiec.

Przystanęła. Patrzyła na gładką taflę śluzy, nie
zmarszczoną najlżejszym podmuchem. Poprosiła,
żebym ją zaprowadził w paprocie, w to miejsce,
gdzie wtedy siedziałem.

— Zdaje mi się, że to tu. Tak, to było tutaj.
Stała chwilę, twarzą zwrócona ku uśpionej wo-
dzie; nigdy przy nas nie płakała, a teraz zobaczy-
łem, że znowu przykłada do oczu wierzch dłoni
w rękawiczce. Powiedziała: — Pożycz mi chuste-
czkę.

206

— Trzeba już wracać, mamusiu, wrócimy krót-
szą drogą.

Nie odpowiedziała, wyszła z lasu, zmierzała do
śluzy. Nie, niepodobieństwo, by miała tę pokusę.
Wziąłem ją pod rękę, ale się wyswobodziła. Jakże
długo ciągnęły się minuty, podczas których wi-
działem w wodzie zniekształcone odbicie matki
w kapeluszu i rękawiczkach, jak chodziła w mie-
ście, i tę otwartą parasolkę! — Wracajmy — po-
wiedziała w końcu.

Ruszyliśmy piaszczystą drogą, która dla małej
Sens miała być ostatnią drogą na tym świecie.
Musiałem pokazywać mamusi, z jakiej odległości
patrzyłem, gdy szła sobie grzecznie albo biegła
i bawiła się w biednego Czerwonego Kapturka.

— Och — szepnęła — to ten zakręt, ku któremu
pobiegła, kiedy cię ujrzała...
. — Tak, .,i tędy wpadła w las.

Zupełnie jakby się starała odnaleźć trop zwie-
rzyny, mamusia wypytywała, nie odrywając oczu
od ziemi: — Jesteś pewien, że to tutaj wpadła
w las? — Sama dalej nie weszła. Stała bez ruchu,
wyprostowana ponad paprociami, twarzą zwró-
cona ku sosnom, które widziały... Spróbowałem
ująć jej rękę, ale ją cofnęła i nie odwracając
głowy rzuciła półgłosem:

— To dlatego, żeś ją przestraszył. Gdybyś od-
nosił się do niej obojętnie, co byłoby naturalne
ze strony chłopca w twoim wieku w stosunku do
dziecka, nie przyszłoby jej na myśl uciekać, nic
by się nie stało. Na to, żeby się tak przerazić,
musiała wiedzieć o twojej nienawiści.

— Ależ mamusiu, skąd! Wiedziała, a mogła wie-
dzieć jedynie od ciebie, o moim wrogim stosunku
do tego małżeństwa, ułożonego z góry dla inte-
resu...

207

— To nie było dla interesu. Toś ty aii przypisy-
wał takie pobudki.

— Nigdy nie mówiłaś nic, co mogłoby mi na-
sunąć przypuszczenie, że istniały inne...

— Boś ty jej tak nie cierpiał, że nie miałam
nawet odwagi wymówić przy tobie jej imienia.
Ledwie bym otworzyła usta, zmusiłbyś mnie do
milczenia, wyszedłbyś trzasnąwszy drzwiami. Wie-
działa, że ją nazywasz tym ohydnym przezwis-
kiem. Dlatego umarła. Tak, już była śmiertelnie
ugodzona, kiedy wbiegła do lasu. Już dawno zra-
niłeś jej serce.

— Mamusiu, jesteś zbyt niesprawiedliwa. •
Chciałem ją chwycić pod ra.mię, ale odepchnęła
mnie nieomal brutalnie i szła sama, a ja w ślad
za nią powtarzając; — Zbyt jesteś niesprawiedli-
wa, zbyt niesprawiedliwa. — Wtem odwróciła do
mnie głowę i rzuciła wyzywająco:

— Tak, to ty. Ty...

— Jakże możesz nie rozumieć, mamusiu ko-
chana, że gdybym ja miał być odpowiedzialny za
to nieszczęście, przede wszystkim odpowiedzialna
musiałabyś być ty, która zrobiłaś, co tylko mo-
żliwe, aby taki chłopak jak ja nabrał obrzydzenia
do twoich planów. W przeszłości zawsze decydo-
wałaś za mnie o wszystkim, ale przecież miałem
jeszcze przed sobą całe życie, mam dwadzieścia
dwa lata, i oto nagle okazuje się, że chcesz nim
dysponować według swego widzimisię, a co byś
teraz nie mówiła, nie chodziło o nic poza mająt-
kami Serisa. Nigdy, w żadnym momencie nie
mogłem się domyślić twojego uczucia dla tego

dziecka...

— Ponieważ bałam się, że będziesz się jeszcze

bardziej irytował, gdybyś wiedział, że ją kocham...

— Więcej niż mnie?

Nie odpowiedziała. Wchodziła na ganek Malta-


208

verne, przystając na każdym stopniu. W sfeni Ja-
szcze raz mnie odepchnęła.

— Muszę zostać sama. Już nikt nie jest mi po-
trzebny. Zrozum mnie: nikt.

." ^'^•^^S^^^^S^^

Usłyszałem, jak zamykają się drzwi jej pokoju,
i podszedłem do kominka. Zerwał się wiatr, po-
ruszyły się gałęzie za oknami, jak gdyby dawały
mi znaki. Potężna, stłumiona skarga zlewała się
z niemym wołaniem we mnie, z wyrzutem, czy-
nionym Bogu z czułością i rozpaczą.

Nie zapaliłem lampy. Na co się decydować? Po-
wiedzenie, że matka teraz mnie już nie potrzebuje,
to jeszcze za mało: moja obecność stała się jej
wstrętna. To nie zmieniało faktu, że winienem
czuwać nad nią, być w pobliżu na pierwsze we-
zwanie. Jej uraza osłabnie, siłą rzeczy będzie mu-
siała szukać we mnie oparcia, bo już nikogo poza
mną nie ma. Tak, jeśli jednak nie zechce się stąd
ruszyć, co się ze mną stanie? Czy spędzimy całą
zimę w Maltaverne tylko we dwoje, czy będę sie-
dział samotnie przy ulicy de Cheverus, a Ludwik
Larpe będzie mnie obsługiwał?

Myśli te snuły się bez żadnego związku przez
nieokreślony czas, który spędziłem bez lampy przy
ogniu, a mrok gęstniał i widziałem już tylko dwie
sine plamy moich rąk, spoczywających na chu-
dych kolanach, potem zaś usłyszałem ciężkie, po-
wolne kroki matki na schodach. Nie była to je-
szcze pora posiłku. Wracała więc do mnie. We-
szła. Nie wstałem z fotela. Położyła mi rękę na
głowie i odgarnęła włosy, jak do wieczornego
pocałunku, kiedy byłem dzieckiem; ale tego wie-
czoru obeszło się bez pocałunku. Zaczęła jednak
mówić do mnie ze słodyczą trochę sztuczną, zu-
pełnie do niej niepodobną:

— Musimy zapomnieć, cośmy sobie powiedzieli,

14 — Młodzieniec z dawnych lat

209

mój biedny chłopcze. Byliśmy wzajem dla siebie
niesprawiedliwi. Swego czasu przykro mi było,
kiedy utrzymywałeś, że między nami wcale nie
ma wymiany myśli, że nigdy nie prowadzimy roz-
mów, tego, co się nazywa rozmową, jak w te-
atrze albo w powieściach. No więc teraz, na dro-
dze z młyna, powetowaliśmy to sobie.

— Tak, wszystko się z nas wylało mimo naszej
woli.                                         i

— O 'tym, co wylało się z nas, a w każdym ra-
zie ze mnie, zapomnij. Szukałam kogoś, do kogo
mogłabym mieć żal, winnego, na kogo mogłabym
zrzucić odpowiedzialność. I ty również... Wzajem
się oskarżaliśmy...

— Tak — rzekłem powściągliwie — jak przed
sądem przysięgłych dwaj współwinni oskarżają
jeden drugiego.

Powiedziała: — Przestań. —Nie widziałem jej,
ale słyszałem, że płacze. Wstałem, ucałowałem ją,
przeprosiłem.

— Nic się nie stało z naszej winy, mamusiu:

my nie mogliśmy spowodować nic gorszego niż
nieporozumienie, które w końcu by się załago-
dziło, które załagodziłoby się bardzo szybko, po-
nieważ chciałem jak najprędzej dowiedzieć się,
kim była dziewczynka kąpiąca się przy młynie,
i dowiedziałbym się tegoż jeszcze wieczoru, gdyby
nie depesza Szymona...

— To by nic w niczym nie zmieniło. Wszystko
się już dokonało.

— Tak, mamusiu, i ani ty, ani ja nie mieliśmy
najmniejszego udziału w tym niewiarogodnym
zbiegu okoliczności. Lecz tego rodzaju zbrodnie
zawsze popełniane bywają wskutek przypadko-
wego spotkania. Zaw-sze .mozn? fwwSs'^^': >Sl?7.ty
ta mała poszła inną drogą...

Szepnęła: — Teraz już się stało. To się zda-
rzyło, to się dokonało. — Zamilkliśmy. Widziałem

210

tylko niewyraźny kształt w fotelu naprzeciw sie-
bie.

— Słuchaj, Alain, nie żonglujmy słowami i po-
mówmy rzeczowo. Jeśli chodzi o ciebie, nie ma
co rozważać, trzeba, żebyś wyjechał. Tak będzie
lepiej dla nas obojga. Będziesz często do mnie
pisywał; listami ludzie się nie drażnią. Będziesz
mi opisywał swoje życie, cóż, tę część życia,
o której będziesz mógł mi opowiadać. Ja zajmę
się twoimi interesami; jeśli się rozchoruję, wy-
starczy zadepeszować. Dion będzie czekał na
ciebie w Bordeaux, wieczorem możesz być tutaj.

— Tak, z daleka łatwiej ci będzie mnie znosić,
na nowo do mnie przywykniesz...

Jeszcze i tym razem nie zareagowała. Czy
w ogóle dosłyszała i zrozumiała? Zapytała:

— Nadal zdecydowany jesteś na pojutrze? Tak
czy inaczej musisz co najmniej dzień spędzić
w Bordeaux...

— Nie, mamusiu. Mam tutaj książki, które chcę
z sobą zabrać. Samochód odwiezie mnie wprost
na pociąg do Paryża. Odchodzi o jedenastej cztery.

— Ale prawie wszystkie ubrania są przy ulicy
de Cheverus...

— Mam tutaj wszystko, co jest potrzebne stu-
dentowi, którym zamierzam być w pierwszym
okresie i którego nikt nie będzie zapraszał, po-
nieważ nikogo nie zna.

— Przecież nawiążesz jakieś znajomości...

— Może... Ale gdybym miał zacząć bywać w
świecie, najpierw muszę się przyjrzeć, jak ludzie
ubierają się w Paryżu. Pamiętasz, co przeszedł
biedny Lucjan de Rubempre, gdy zjechał do Pa-
ryża ubrany według mody z Angouleme?

ZapY^crfa scTszońym głosem, tonem, jakim pyta
ktoś, kto nie oczekuje odpowiedzi: — Któż to jest
Lucjan de Rubempre?

211

— Daj spokój, mamusiu. Przecież czytałaś Stra-
cone złudzenia. Dałem ci je do czytania.

— Och, dobrze wiesz, że ja nie jestem tobą:

z tego, co czytam, nic BIL nie zostaje, przelatuje
przeze mnie...

Zaczęła grzebać w ogniu, łokciami wsparta o ko-
lana, jak to robiła zawsze, aż raptem powie-
działa:

•

— Trzeba będzie zadepeszować do tej osoby,

zęby czekała cię na dworcu i wsadziła do po-
ciągu.

— O, nie, mamusiu, już nie musi mnie nikt
wsadzać do pociągu. Zresztą nie cierpię dworców,
prawie tak jak cmentarzy. Moje nowe życie roz-
pocznie się pojutrze o jedenastej cztery. Odrodzę
się o tej godzinie.

Weszła żona Prudentego i oznajmiła, że podano
do stołu.

— I pomyśleć — rzekła mamusia wstając — że
chętnie będę jadła, jestem głodna.

Siedzieliśmy naprzeciw siebie pod wiszącą
lampą, która filowała i pachniała naftą. Nagle
ogarnęło mnie uczucie radości na myśl o tym tak
bliskim już wyjeździe, wyjeździe do nowego świa-
ta, do innego życia.

Nie, to nie była radość, raczej niecierpliwość,
jaką odczuwa się w tunelu nieskończenie długim
i dusznym: trzeba się z niego wydostać za wszel-
ką cenę, możliwie jak najszybciej, uciec na za-
wsze, nie odwracając głowy, unosząc w sobie
cały swój skarb.

Matka podniosła się ciężko, zasiedliśmy znowu
każde w swoim fotelu. Dołożyła polano do ognia
i podciągnęła spódnicę, jak widziałem, że robiła

212

zawsze, by wystawić nogi na ciepło płomieni.
Nagle powiedziała nie patrząc na mnie:

—— Im dłużej o tym myślę, tym bardziej jestem
przekonana, że byłoby przyzwoiciej, gdybyś za-
wiadomił tę osobę o twoim wyjeździe i podał jej
godzinę odjazdu pociągu.

— Swoją drogą zabawne, przyznaj, biedna ma-
musiu, że to ty...

Urwałem w porę, obawiając się przyczynić choć-
by w najlżejszym stopniu do jej cierpienia.

— Owszem — powiedziała — myślałam o niej
niedobrze. Widziałam w niej istotę, która była
niebezpieczna dla szczęścia mojej małej dziew-
czynki. Nie wyobrażałam sobie, nieszczęsna wa-
riatka, że to, co ma zabić jej szczęście, zabije
najpierw ją, moją biedną dziecinkę, i jakie to
będzie zabójstwo. Wszystko wydaje mi się tak
bardzo różne dzisiaj, ludzie, rzeczy... Albo raczej
widzę ich takimi, jacy są, nie gorsi ani lepsi.
Ach, teraz nie będzie mi już trudno być posłuszną
przykazaniu: „Nie sądźcie..." Tak, już nie będę
sądziła. Ale poza tym tę osobę znam lepiej, niż
myślisz. Nigdy ci nie opowiadałam dokładnie
o tym, cośmy sobie powiedziały, ona i ja, przez
dwie godziny, kiedy spałeś jak zabity po złożeniu
zeznań w żandarmerii. Nie odgrywała komedii,
przysięgam ci. Miała w głowie tylko jedno: żebym
nie spuszczała cię z oczu, bo uważała, że dolega
ci to samo, co obserwowała u zakonnika, który
odegrał tak wielką rolę w jej życiu. Zrozumiałam,
czym byłaby dla ciebie, czym jeszcze mogłaby
być; a teraz co mnie obchodzi, ona czy inna.
Byłaby dla ciebie tym, czym ja byłam, opieko-
wałaby się tobą, strzegła, nic w zamian nie żąda-
jąc. Teraz rozumiem sens tego, coś mi kiedyś
o niej powiedział, że przecierpiała więcej niż któ-
rakolwiek dziewczyna w jej wieku: przekroczyła

213

granicę, poza którą nie ma już nic; ja choć jestem
taka stara, żyłam nadzieją, nienawidziłam wszyst-
kiego, co jej zagrażało. Ale teraz... właściwie
dlaczego nie ona? Ja przez jakiś czas może jeszcze
pociągnę, ale długo to nie potrwa. Zostaniesz sam.
Więc czemu by nie ona?

— Nie, mamusiu, nie zaczynaj znowu, nie za-
czynajmy oboje. Muszę się wyrwać z martwoty,
jaką było moje życie tutaj, i wyrwę się. Jeśli
bym miał przez to zginąć, im prędzej, tym lepiej.
Ale nie, ja będę żył. Będę żył!

—-Jesteś niewdzięcznik, zawsze zresztą byłeś.
Ta osoba wie o tym teraz, jak ja wiedziałam
zawsze.

— Tego, co tylko ona mogła mi dać i co mi
dała, nie zapomnę nigdy, choćbym dożył najpóź-
niejszej starości. Ale zrozum mnie, mamusiu, ja
też przekroczyłem pewną granicę, poza którą nie
chodzi już o to, żeby być szczęśliwym, lecz żeby
zapanować nad życiem. Okazuje się, że tę granicę
ja przekroczyłem mając lat dwadzieścia dwa, a ty,
gdy ci wybiła sześćdziesiątka.

Niewątpliwie to właśnie mówiłem mamusi w
przeddzień wyjazdu do Paryża. Ale teraz to już
jest literatura. Odkąd prowadzę ten zeszyt, prze-
twarzałem wszystko samorzutnie, bez żadnych uk-
rytych zamiarów, dlatego tylko, że zawsze byłem
pierwszy z wypracowań i dalej szedłem szlakiem
pilnego ucznia, jakim byłem. Obecnie nadszedł
czas, bym spojrzał śmiało i nie konając ze wsty-
du na tę pokusę, jakiej będę mógł ulec, dopiero
gdy mamusi już tutaj nie będzie: żeby rezultatem
całego tego cierpienia stała się książka, powieść
za trzy franki. Nowy zrodzony we mnie człowiek
wykaże swoją siłę i odwagę ośmielając się wy-

214

korzystać do własnego sukcesu owe dzieje, które
przemienia się w tworzywo książki, powieści za
trzy franki.

Z tego, cośmy sobie jeszcze powiedzieli w ciągu
całego długiego wieczoru, nim ruszyliśmy w mil-
czeniu do naszych sypialni (trzymając w ręku te
same lampy naftowe z dawnych lat, ponieważ
z pierwszego piętra nie mogliśmy zgasić elektrycz-
ności), nie pozostało mi w pamięci nic; zapewne
poświęciłem temu zbyt mało uwagi, otwartymi
oczyma wpatrywałem się bowiem w oczywistość,
której nigdy jeszcze nie sprecyzowałem sobie ja-
sno: że dla mnie wyrzeczenie się matki i wyrze-
czenie się Marii było właściwie nakazem tej sa-
mej konieczności; nie wynikało z wrodzonego
egoizmu czy okrucieństwa, ani z oschłości w sto-
sunku do innych ludzi. To, co wreszcie doszło we
mnie do głosu i czemu miałem być posłuszny
z zimną konsekwencją, wiązało się z upartym
pragnieniem przeżycia, i moje podwójne wyrze-
czenie stanowiło jego nieodzowny warunek.

Leżąc w lodowatej pościeli, w której długo mu-
siałem się rozgrzewać, w tym wiejskim domu,
przez całą noc późnej jesieni rozważałem wszyst-
ko metodycznie. Naftowa lampa paliła się nadal,
lecz- nikły krąg jej światła nie rozpraszał mroku,
w którym tonęła sypialnia, mroku sprzyjającego
widmom umarłych i żywych; zastanawiałem się,
czy absolutny brak wyrazu jakiegoś pokoju hote-
lowego w Paryżu zdoła je odżegnać. Co nie zna-
czy, żebym się ich bał; ale potrafię żyć owym no-
wym, nieznanym mi życiem tylko pod warunkiem,
że zmuszę mary, aby we mnie usnęły, nie odcią-
gały mojej uwagi od walki, jaką postanowiłem
prowadzić.

Nie pozostanę sam, wiedziałem o tym. Wiedzia-

215

łem, że będę kochany. Ale zawczasu postanowi-
łem, że już nikogo nie będę sobą obciążał. Wy-
starczająco się tutaj oczerniam, nie potrzebuję
zatem dodawać więcej czarnej barwy do obrazu
własnej osoby. Tego wieczoru nie obmyślałem,
jak wykorzystywać innych, zmuszać, by służyli
memu powodzeniu czy mojej przyjemności. Nie
wiem, co Chrystus nazywa grzechem przeciwko
Duchowi, który zresztą w Jego oczach był nie do
odpuszczenia, ale wiem, zawsze wiedziałem, co
jest grzechem przeciw człowiekowi. Malutka Seris,
uduszona i zgwałcona, to jedynie plugawy i nie-
pomiernie wyolbrzymiony obraz zbrodni ducho-
wej popełnianej bezkarnie przez tyle istot ludz-
kich, które nie poczuwają się do odpowiedzial-
ności, może rzeczywiście nie są odpowiedzialne.
Ja, Boże mój, cokolwiek bym uczynił, jestem od-
powiedzialny przed Tobą. Będę usiłował na nowo
stać się czysty, ponieważ nie mogę się bez Ciebie
obejść — och, dobrze to wiem. I Ty wiesz: gdy-
bym się urodził w innym środowisku, może mógł-
bym obejść się bez tej całej reszty, ale nie bez
Ciebie.

Taka była treść mojej modlitwy przedostatniej
nocy w Maltaverne: szybowałem pomiędzy cza-
sem minionym a tym, który miał nadejść, pomię-
dzy tym, co przecierpiałem, a tym, co miałem
przecierpieć i co wiązało się ze spotkaniami, z po-
rażkami, z nieporozumieniami, chorobami, z wy-
darzeniami nie dającymi się przewidzieć. Stale
myślałem jedynie o moich dziejach osobistych, jak
gdyby dzieje Francji zupełnie mnie nie dotyczyły.

Biorę znów do rąk ten zeszyt w pokoju równie
cichym jak mój pokój w Maltaverne. Okno wy-
chodzi na ogród hotelu Esperance przy ulicy de

216

Vaugirard, naprzeciw seminarium des Carmes. Po-
mruk Paryża wydaje się bardziej zgłuszony niż
szum sosen, miotanych wiatrem w okresach zrów-
nania dnia z nocą; jestem spokojny, nie cierpię.
Wczoraj rano, niedziela, sprzedawałem po sumie
dziennik Sangniera „La Democratie" przed kościo-
łem Saint-Sulpice. Poszedłem zapisać się przy
Boulevard Raspail nazajutrz po przyjeździe. Takie
zajęcie zlecono mi jako wprowadzenie, i to po-
mimo mego tytułu magistra, którym mam wra-
żenie, pochwaliłem się pierwszy raz w życiu.
Zapewne słusznie poddali mnie takiej próbie,
była decydująca: więcej mnie nie zobaczą. Przed
pięciu czy dziesięciu laty byłbym się pewno na-
giął: dzisiaj już za późno. Zatem na razie nic
do roboty poza odwiedzaniem bibliotek i zbiera-
niem podpisów, chodzeniem na wykłady, jak stu-
dent między studentami, tak aby na zewnątrz nie
przejawiało się nic z tego, co noszę w sobie i co
zapewne nie jest cięższe niż to, co dźwiga wielu
z nich — ale ta sprawa obciąża mnie, nie kogoś
innego, a ja jestem w stanie niczego z niej nie
uronić, nie zagubić niczego z młodości tak różnej
od innych, zarazem bardziej zbytkownej i bardziej
ubogiej niż jakakolwiek inna, zwłaszcza zaś bar-
dziej samotnej; a swoją drogą, chociaż tak mało
postaci występowało w tej tragedii, któryż chło-
pak miał taką właśnie matkę i który nosi w sercu
malutką dziewczynkę, uduszoną i pohańbioną?

Ostatnie strony tego zeszytu muszą odpowie-
dzieć jasno na pytanie, pozornie całkiem proste,
które jednak od przyjazdu do Paryża usiłuję omi-
jać. Andrzej Donzac mieszka naprzeciw mojego
hotelu w seminarium des Carmes i sądzi, że jestem
jeszcze w Bordeaux. Dlaczego nie dałem mu zna-

217

ku? Początkowo liczyłem na przypadkowe spot-
kanie, wydawało mi się nieuniknione, jak gdyby
ulica de Vaugirard była ulicą de Cheverus. Ucz-
ciwie mówiąc obawiam się tego spotkania. Dla-
czego? Przecież dobrze wiem, że muszę do niego
doprowadzić. Potrzebuję przewodnika w Sorbonie,
nie kogoś spieszącego się i obojętnego, ale przy-
jaciela takiego jak Donzac, który wie, jaki jestem,
i zajmie się mną tak długo, jak będzie potrzeba —
w Sorbonie, w bibliotekach, ale także w muzeach.
Jestem tu o dwa kroki od Luksemburga, od tej
sali Caillebotte'a, gdzie wiem, że Andrzej bywa
niemal codziennie, kazał mi przysiąc, że nie pójdę
tam bez niego: chce być przy tym, jak po raz
pierwszy zobaczę „Balkon" Maneta. Zaczekam,
nie śpieszy mi się; ulica Paryża jest ponad wszyst-
kie muzea.

Co prawda mam bardziej naglący powód do od-
szukania Donzaca; chciałbym jak najprędzej do-
stać w ręce moje zeszyty, które są u niego. Ach,
to najważniejsze. Bo gdyby ogień strawił zgrzy-
białe seminarium lub gdyby Donzac nagle umarł...
Dzienniki wczesnej młodości, cóż za szaleństwo
cale życie stawiać na tę kartę. A jednak to właś-
nie czynię. Dzięki Bogu tylko ja jeden na świecie
wiem o tym i mogę się śmiać.

Muszę też mieć czym zapełniać cztery strony
cotygodniowego listu do mamusi. Stany duszy na
nic się jej nie zdadzą, trzeba mieć, jak mówi, „coś
do opowiedzenia". Do tej pory donosiłem prawie
wyłącznie o moim hotelu, pożywieniu, obsłudze.
Dwie krótkie odpowiedzi mamusi wiążą się z jej
zdrowiem i sprzedażą drzewa.

Lecz drążmy trochę dalej. Donzac, przynajmniej
na razie, należy do tego podłoża, piaszczystego

218

gruntu, z którego dopiero co się wyrwałem, żeby
nie umrzeć. Boję się, że z chwilą gdy się spotka-
my, już sama jego obecność może rozproszyć
urok, jaki rzuca Paryż. Jak określić ów czar, który
mnie upaja tak, że jestem jak pijany? Pławię się
w rzece ludzkiej, pozwalam się jej nieść, płynę
na powierzchni chodników albo nurkuję do barów
w piwnicach, jak Taverne du Pantheon na rogu
Boulevard Saint-Michel i ulicy Souffiot. W Bor-
deaux byłem młodym Gajac, który bał się ludzi; ale
w Paryżu jestem nikim, nieznany, jak tylko istota
ludzka może być nieznana, bez nazwiska, skoro
już nie można być bez twarzy — a prawda, że od
łowców twarzy aż się tutaj roi, ale ich się nie
boję, bo w tego rodzaju łowach trzeba, aby zwie-
rzyna była też przychylna, jestem zaś pewien, że
taki nie będę nigdy.

Chodzę tedy nocami tak daleko, jak tylko nogi
mogą unieść. O, teraz wiem, dlaczego przez tyle
lat zaprawiałem się do marszu w lasach Malta-
verne, gdy wykrywałem „wielką sosnę" albo od-
wiedzałem „starego z Lassus".

W pierwsze wieczory nie przekraczałem Se-
kwany. Opierałem się łokciami o balustrady mo-
stów, balustrady, które lubię ze względu na to,
że Baudelaire i Maurice de Guerin też się o nie
opierali, ale również ze względu na tyle postaci
z fantazji. Deklamowałem sobie Statek pijany
(z Rimbaudem zaznajomiłem się dopiero w tym
roku) i Wiktora Hugo, który wyłania się tam
z każdego kamienia. A potem pewnego wieczoru
przeszedłem wreszcie Sekwanę, i teraz przechodzę
ją prawie codziennie. Przy bocznych bramach Lu-
wru, we wnękach pałacu, stoją kamienne ławy,
na których w nocy nikt nigdy nie siada. Wypoczy-
wam przypatrując się tej słynnej, zawsze wynio-
słej scenerii... Ale w roku 1907 Stephen Pichon,

219

Briand, Barthou (co prawda i Clemencenu, i Pic-
quart.„) — to postacie z krainy Liliputów, miota-
jące się w szekspirowskiej scenerii. Wracam ulicą
de Rivoli, do Place de la Concorde. I tu jeszcze
scena jest nadal pusta, na czas antraktu: w roku
1907 nic się tu nie dzieje. Ale to, co się będzie
działo, ja zobaczę, mam przecież dwadzieścia dwa
lata. Zawsze byłem opętany historią, lecz o tym
nie wiedziałem, Paryż uświadomił mi to opętanie.
Wpatruję się w obydwa pałace Gabriela i w ze-
brane tu symbole miast, zwłaszcza Strasburga,
który zdobią wieńce i zblakłe sztandary, i myślę
o tym, co już kiełkuje w owej krainie Liliputów
z roku 1907, a co jeszcze zobaczę...

Doszedłszy do końca, zatrzymuję się u Webera,
. w jedynej wielkiej kawiarni, do której odważam
się wejść poza tymi z Ouartier Latin. Nie pozo-
stało we mnie nic z wstydliwej obawy przed
wydatkami, tak mnie krępującej w Bordeaux.
Każę sobie podać tuzin ostryg, pół butelki Mum-
ma. Nie bardzo wiem, jaką mam minę ani na
kogo wyglądam, ani za kogo mnie biorą. Prawdę
mówiąc czy wracałbym tak do Webera, gdyby nie
dwie osoby, które zobaczyłem tu pierwszego wie-
czoru i zawsze tu widuję? Stara przychodzi pierw-
sza. Ma siwe włosy, obcięte na Joannę D'Arc.
Tak, stara Joanna D'Arc, do niej jest właśnie po-
dobna. Podają jej zimne mięsa i karafkę wina.
Pali, wpatrzona w drzwi wejściowe. Druga przy-
chodzi trochę przed północą, zmęczona i głodna:

z jakiej pracy przychodzi? I ona też jest Joanną
D'Arc, ale jasnowłosą i w wieku Joanny D'Arc.
Drugiego wieczoru, kiedy ją widziałem, spojrzała
na mnie i poznała. Stara obserwowała ją w lustrze.

Żeby wrócić, wsiadam w omnibus miejski z ogu-
mionymi kołami i latarniami, których kolor wska-
zuje, że przejeżdża ulicą Vaugirard.

220

Czasami pogoda jest tak fatalna, że nie mogę

wyjść z kawiarni przy Boulevard Saint-Michel.
Unikam tylko Harcout ze względu na przesiadu-
jące tam prostytutki, nędzne, nachalne i zarażone.
W takie wieczory staję się pastwą mojej naj-
większej obsesji. Tajemnica zła, która była dla
mnie tylko pewnym pojęciem teoretycznym, mro-
wi się tu przed moimi oczyma. Odnoszę wrażenie,
że bestia, która rzuciła się na małą Seris w lesie
koło młyna pana Lapeyre, tutaj snuje się wszędzie,
ale każdego potwora zdają się jakby pilnować
wszystkie inne, więc. błąka się ze zdartą już ma-
ską, z oczami oszalałymi i tymi ohydnymi ustami,
które powinno się chować.

Nie odważyłem się jeszcze dotrzeć do Mont-
martre'u. Z fauną Quartier Latin jestem już obez-
nany, mam tu swoje nawyki, ale Montmartre bu-
dzi we mnie lęk. Często słyszę, jak o nim mówią
w barze Pantheon, gdzie zawsze jest tłoczno
i gdzie byle kto do ciebie zagaduje. Odpowiadam
chętnie, ponieważ jestem nikim.

A potem kładę się około drugiej, zapadam w
sen, jakiego nie znałem w Maltaverne, gdzie mnie
budziły o świcie koguty. W Paryżu, gdy się ze
snu wynurzam, ci, co pracują, od wielu godzin są
już przy swoim zajęciu. Za późno na mszę, z wy-
jątkiem niedziel. W południe zjadam obiad z in-
nymi studentami z tego hotelu: jedyny moment
w ciągu dnia, kiedy rozmawiam z ludźmi mnie po-
dobnymi, którzy znają moje imię i nazwisko i wie-
dzą, z jakiej prowincji przybyłem do Paryża, nie
cierpią albo uwielbiają Maurrasa, i są mi tak
obojętni, że ich wcale nie widzę.

Potem znowu zaczynam się wałęsać; ale celem
popołudniowych wypraw bywają kościoły, acz-

221

kolwiek w istocie chodzi o te same wędrówki co
w nocy: przychodzę pytać Cię o przyczyny tego,
co moje oczy widziały po nocy, Boże. Zaczynam
zawsze od Saint-Sulpice, schodząc wąską uliczką
Ferou, przy której mieszkał mój ojciec jako stu-
dent w ostatnim roku Cesarstwa. I w kościele
moja marszruta nigdy się nie zmienia: przystaję
zaraz przy wejściu, po prawej, przed freskiem
Delacroix. Jestem zarazem i Jakubem, i aniołem:

to właśnie ja, zmagający się z samym sobą; gdyż
pozornie unoszę się na fali, ale to pozór, jestem
sprężony i w napięciu domagam się odpowiedzi,
siedząc za głównym ołtarzem, naprzeciw Ma-
donny dłuta Pigalle'a, której Donzac nie cierpi,
ale ja ją lubię. Przebywam tam, jak długo mogę
wytrzymać, po czym wychodzę od ulicy Servan-
doni. Skręcam nad Sekwanę i idę brzegiem do
Notre-Dame. Pogrążam się tu, tonę jak w ko-
ściele Saint-Andre w Bordeaux, lecz historia ludz-
ka, jaka się tu rozgrywała, przesłania mi Boga.

Niekiedy budzę się przed świtem. Słyszę na
bruku koła zapóźnionej dorożki. Wydaje mi się
wtedy, że już nic nie może mi się zdarzyć na tym
świecie, że już nic mi się nie zdarzy, wszystko
już wypite, wszystko zjedzone, że ta noc na bal-
konie Maltaverne, z Marią, która mnie kochała,
jest wszystkim, co miało być mi dane; że jestem
owym żebrakiem, który dostał już jałmużnę i nie
może nic więcej oczekiwać od nikogo — nawet
od złego losu, bo jeśli chodzi o to, ja także już
otrzymałem, co mi się należało, w dniu, kiedy ta
mała dziewczynka biegła przede mną po drodze
z młyna pana Lapeyre, a potem suchy patyk
trzasnął pod moim butem, i ona się obejrzała.

A jednak coś mi się zdarzyło, lecz to jest tak

222

mało, że nawet nie wiem, jak zapisać. Wczoraj
wieczorem u Webera stara Joanna D'Arc nie po-
jawiła się; widocznie chora; nie przypuszczałem,
by młoda przyszła, Spoglądałem jednak na drzwi.
Weszła o zwykłej porze, usiadła, zagłębiła się
w kartę, jakby nie wiedziała, że zamówi zimne
mięsa, a potem podniosła oczy, spojrzała na mnie
i uśmiechnęła się.