Jerzemu Giedroyciowi tw�rcy i redaktorowi KULTURY

Anna Stro�ska

DOP�KI MILCZY UKRAINA



Wydawnictwo TRIO Warszawa 1998

Projekt ok�adki:

Wiktor J�drzejec

Redaktor:

Kazimierz Bidakowski

Ksi��ka zosta�a wydana przy pomocy Funduszu Promocji Tw�rczo�ci Ministerstwa Kultury i Sztuki

c Copyright by Anna Stro�ska, Warszawa 1998

ISBN 83-85660-71-2

Wydawnictwo TRIO Warszawa, ul. Nowy �wiat 18/20

Wyd. I. Ark wyd. 12,6 Druk i oprawa: A-Z DRUK Raszyn

ul. S�owikowskiego 21c

Nad Smotrycz, za Zbrucz

Za ogromne pieni�dze - sto osiemdziesi�t dolar�w, tutaj to fortuna - wynajmuj� �ad�, kt�ra obwiezie mnie - na chybcika, ale jednak - po podolskich krzemieniach i kamieniach. Kierowca, pan W�adziu, jako rasowy syn Lyczakowa czy Zamarstyno-wa prowincj� w �yciu si� nie interesowa�, trasy nie zna, mapy nie posiada, wi�c udost�pniam w�asn�, prezent z konsulatu. Po alfabecie i ko�lawej transkrypcji s�dz�c, mapa jest adresowana do niemieckich turyst�w, na wyrost, bo Niemcy za delikatni na przeja�d�ki po kraju bez moteli i stacji benzynowych.

Najwygodniej i najnudniej podr��uje si� po autostradach. W wypadku Ukrainy nale�a�oby raczej m�wi� o drogach szybkiego ruchu, ale ka�da z nich przynajmniej pod tym jednym wzgl�dem spe�nia warunki autostrady: smu�y si� bezbarwnie, p�ynie po p�aszczy�nie, omija miejscowo�ci, a na domiar z�ego obrasta w "posadki", g�ste, szczelne kordony drzew i krzew�w odcinaj�ce asfalt od �ywego �wiata. Oczywi�cie Polacy zaraz umy�lili sobie, �e to przez parszyw� perfidi� sowieck�, bo "Ruski" nie chcia�y, �eby si� rozgl�da�... Bzdura. "Posadki" s� od �nieg�w. Owszem, istnia�y trasy zakazane cudzoziemcom, sama

5

zostawi�am sobie na pami�tk� karteluszek z "Inturista", jeszcze w siedemdziesi�tych latach przestrzegaj�cy: "Riga-Minsk tolko samolotom!" To zn�w w drodze z Kiszyniowa do Wilna mi�dzy-l�dowanie mieli�my we Lwowie, dwie godziny postoju, wyszli wszyscy, a mnie nie pozwolono. "Przecie� ja tylko do toalety" - molestowa�am stewardess�. Usadzi�a mnie ostrym: "U was wizy niet. Inostrancom nie Izia".

Nie te czasy. Droga wolna. Zabra� si� z nami dziennikarz z polskiej "Gazety Lwowskiej", Emil Legowicz, bezb��dny w trudnych sytuacjach. Wie, kiedy powo�ywa� si� na "Lwowsk�" a kiedy na "Wysokyj zamok". Respekt przed pras�, nam to ju� zupe�nie przesz�o, im jeszcze nie.

W�adziu opieku�czy: ta trzeba okno przymkn��, �eby nam Legowicza nie wydu�o. I dodaje przede wszystkim sobie ducha na wybojach: no nic, szorujemy.

Z tym szorowaniem nie tak prosto, zakr�t�w niema�o, a za ka�dym mo�e czai� si� milicjant. Dop�ki drogowskazy wskazywa�y Briest i Kijew, na stukilometrowym odcinku spotkali�my a� cztery patrole: pierwszy zaraz za Lwowem. Milicjant z pierwszego tylko sprawdzi� papiery kierowcy, milicjant z drugiego domaga� si� mandatu za przekroczenie szybko�ci a� o dwana�cie kilometr�w, ale pomog�a elokwencja Legowicza i nie musieli�my zap�aci�.

- Dawaj do przodu - sam siebie zach�ca pan W�adziu, i natychmiast monituje: cicho, cicho. Co oznacza: tylko bez nerw�w. Bez szale�stw na strze�onej drodze.

Brody, obok Gr�dka Jagiello�skiego, Zbara�a czy Trembowli - jedno z tych miasteczek, w kt�rych uchowa� si� koloryt kres�w, mimo wyburze� i naporu monotonnych blok�w. Ale wsz�dzie jest �wie�szy akcent do legendy o Rzeczypospolitej co najmniej dw�ch kochaj�cych si� narod�w. We Lwowie obok ko�cio�a �w. El�biety stanie pomnik Bandery. W Brodach ogl�dam pierwszy i nieostatni na wybranej trasie obelisk "Ofiarom stalinowskich represji". Z tablicy wynika, �e wi�kszo�� represjonowanych wojowa�a w UPA.

6

Ziele� i fiolet, to barwy Wo�ynia, migaj�cego w niecz�stych przerwach mi�dzy "posadkami". Odbijamy od autostrady. Nadal nic ciekawego. P�oty, wertepy, fasolowe grz�dki. I nieoczekiwany na tej przypodolskiej, ale jeszcze wo�y�skiej, przestrzennej, sto�owatej r�wninie Poczaj�w. G�ra, dopiero gdy si� patrzy z g�ry, wydaje si� ogromna. W dole p�aski, zma'a�y Poczaj�w, poprzeszywany zieleni�, rozwleczony po ogr�dkach. Tak wysoko, tak nisko... Zdumiewaj�ca sklejka krajobraz�w.

Wok�� �awry staruszki. W tym straszliwym upale siedz� albo i le�� na �awkach zakutane jak na ci��ki mr�z, w szalach, szubach, walonkach. Mo�e tak bezpieczniej. Co na sobie - nie zginie. Modl� si�, oszcz�dnie �uj� chleb, patrz� w przestrze� -jak kt�rej pasuje. One wiekowe, i jaka� pora�aj�ca odwieczno�� sytuacji. Tak jest i pewnie zawsze tak tu by�o, bez wzgl�du na potrz�saj�ce �wiatem huragany.

W Poczajowskiej �ladu po folderach, osi�galny tylko jeden druczek, i to zajmuj�cy si� nie �awr�, a �wiadkami Jehowy. Agitka nawet nie ukrai�ska, rosyjska - energicznie bierze si� za przeciwnika. Jehowici ju� przywykli do �garstwa i dobroci� z nimi nie poradzisz. Intencje tekstu wyartyku�owane, powiedzie� mo�na, szczerze i bez zahamowa�. "Nienawi�� �wiadk�w Jehowy do chrze�cija�stwa t�umaczy si� tym, �e w za�o�eniach swoich sekta opiera si� na judaizmie..." No, to�my w domu. Dalej wychodzi na to, i� przewrotni �wiadkowie lansuj� Antychrysta. Niby to wyczekuj�c Mesjasza - spodziewaj� si� "cz�owieka grzechu, syna ciemno�ci".

Krzemieniec - d�uga ulic�wka, miasteczko na osnowie wsi. Od tej g��wnej, r�wninnej - odpryski bocznych ulic, stromych, dla mnie, oczywi�cie po przemysku. Za d�ugo tu nie zabawimy, gdy� Krzemieniec jest tematem dy�urnym, pisze o nim kto mo�e, tylko bez efektu.

Przed noc� - i ca�e szcz��cie, bo to nie s� strony na nocne podr��e - dobijamy do Zbara�a. M�j portfel prawie pusty. Gdzie by tu przenocowa� omijaj�c hotel? Legowicz zawsze co� wymy�li, tym razem te� nie zawi�d�: jedziemy do ksi�dza.

Samotny lokator zrujnowanego klasztoru mieszka w pokoju bez pieca. Kancelaria (du�e s�owo) te� nie ogrzewana. Na dworze upa�, tu przeszywaj�cy ch��d. Nawet w niezno�nie letni, przegrzany dzie� majowy kamienna pod�oga w refektarzu jakby �wie�o myta: co tam myta, zlana wod�. Sadzawka w lecie, a �lizgawka w zimie. Ksi�dz przystojniak, na oko - si�acz, ros�y, umi��niony, ju� ma w wyroku bolesny �ywot reumatyka. A wita nas pogodnie. Przedstawiwszy si�: "ksi�dz �ydowski jestem", dorzuca: "takie nie�adne nazwisko nosz�, co robi�..." Faktycznie. �eby to cho�: Jewrejski...

To jego sz�sty rok na Ukrainie, przed Zbara�em - na g��bokiej Ukrainie, bli�ej Odessy. Powiada, �e tam praca by�a l�ejsza, a Polak�w wi�cej. Radzi� sobie, cho� trafi� do parafii od siedemdziesi�ciu lat pozbawionej ksi�dza. Zamieszka� - jak to pogodnie okre�la - w chatce na cmentarzu. W dawniejszej przechowalni zw�ok. "Wstawi�em ���ko, stolik, krzes�o... Wi�cej i tak by si� nie zmie�ci�o. Wod� to szanowa�em jak z�oto. Ko�ci�� tam kiedy� by�, d�ugo by�, bo postawiony w 1662 roku. Po rewolucji zamkni�ty, najpierw zamienili go na sk�ad nawoz�w sztucznych, potem w prezbiterium porobili mieszkania, druga cz��� posz�a na kino, trzecia na sal� ta�ca. Z ko�cio�a zosta� tylko obraz. Jeden, tak. Ogromnie zniszczony".

W Zbara�u puste �ciany, kt�re jeszcze by�yby do odratowania. Nie gustuj� w baroku, ale to uderzaj�co pi�kny ko�ci��. Ksi�dz nie przeoczy� mojego zachwytu, wyczu� sojuszniczk� i agituje: "Gdyby nasze ministerstwo kultury i sztuki zainteresowa�o si�, co z funduszami przys�anymi przez Kij�w na ko�ci�� zbaraski, czemu one tu przepad�y... na co posz�y..."

Ko�ci��, nieopodal cerkiew prawos�awna, w pobli�u greko-katolickiej, niedaleko od kaplicy baptyst�w. Mo�e zosta� �lad po synagodze, ale jako� mi niepor�cznie pyta� ksi�dza �ydowskiego. Niech najpierw Legowicz za�atwi co� do spania. Udaje si� nadspodziewanie �atwo. Mili, us�u�ni ci tutejsi ksi��a, co sobie p��niej potwierdz� i w Kamie�cu Podolskim, i w Mo�-

8

ciskach. Ta ich ufno��, gotowo�� do pomocy, to a� zaskoczenie, to jak z zamierzch�ej bajki. My�my w kraju dawno ju� odwykli... Poza tym, c�� on o nas wiedzia�? Jestem z Polski, m�wi�, wysiadaj�c z wozu z ukrai�sk� rejestracj�, i my Polacy, do��czaj� si� dwaj moi towarzysze, kt�rych akcent ju� nie daje gwarancji. A gdyby nawet? Przecie� w Zbara�u (ksi�dz si� o tym nie zaj�kn��, inni powiedzieli) ju� by�y z rodakami r��ne z�e do�wiadczenia. "Mam oko" powie ksi�dz, kt�remu - ale dopiero nazajutrz, wyspani, wyk�pani - wytykamy nieostro�no��. "Mam oko, ja rozpoznam cz�owieka". Tak si� m�wi, ale...

Ot�� to. C�rka Piechowej by�a mniejsz� optymistk�, rano zajrza�a, czy ksi�dz si� nie pomyli� i czy matka �yje.

Piechowa to Polka, matka Ukrainki, babka Ukrai�ca i Polaka. Dostali�my si� jej na przenocowanie. Ksi�dz rekomendowa�: kobieta powa�na, starszawa, nie ubli�y go�ciom, mo�e i ucieszy si�, zw�aszcza �e dom do pochwa�y. Sami zobaczymy.

Parafia ksi�dza �ydowskiego liczy pi�tna�cie tysi�cy Polak�w (nie powie: wiernych. Na jedno wychodzi. Piel�gnowany kanon kresowy: wiara r�wna narodowo�ci). Tak, b�dzie z pi�tna�cie tysi�cy, cho� wielu ju� zniszczonych. Mimo to: wiernych? R��nie. Ksi�dz �yje "w bardzo dobrej zgodzie" ze swiasz-czennikiem grekokatolickim, ale podejrzewam, �e troch� taka to za�y�o�� jak prokuratora z adwokatem: nawet prywatni przyjaciele jednak wojuj� na s�dowej sali. Toga obliguje, sutanna te�. U Piechowej od pierwszych chwil czujemy si� po domowemu, bo i wino znalaz�o si� domowe, nam weso�o, a ksi�dz nie zasypia gruszek w popiele, pracuje nad Halin�. Zach�ca, by zamiast do cerkwi chodzi�a do ko�cio�a, lecz to twarda sztuka. Pozna�, �e nie ust�pi. Spieraj� si� dyplomatycznie, ostro�nie, bez przeci�gania struny. Ksi�dz niby to p���artem: "U nas �adniej..." Halina, ju� zniecierpliwiona: "Mnie wystarczy tamto".

Ani si� nie dogadaj�, ani nie pok��c�.

Z t� chwil� rozmowa ju� zdecydowanie �wiecka. Ksi�dz namawia Piechowa na popraw� zdrowia i urody. "Czemu sobie

9

z�b�w nie wstawisz?" W�adziu z Legowiczem te� s� za tym. I wcze�niej du�o ludzi by�o, przyznaje Piechowa, a znowu� inni odradzali: "Nie wstawiaj, lepiej chodzi� pusto".

Nie wstawi.

W nocy d�ugo nie �pimy: ja pewnie ze zm�czenia, Piechowa ze strachu, czy jej nie poder�niemy gard�a, bo to ksi�dz ksi�dzem, paszport paszportem, a obcy obcym, jednak. Wobec czego rozmowa. W�a�nie o strachu, ale tym tutejszym, mulistym, z�ym jak bagno, s�cz�cym si� na sowieck� Ukrain� przez dziesi�tki lat. Piechowa oponuje. "Strachu nie by�o - powiada. - Strach by� za Stalina, a potem to ju� nie".

Cichutko smu�y si� rozmowa. O rodowodach. "Ja z domu Omawka, po�lubi�am Piecha. M�� by� Ukrainiec, ale syn Polaka. On chodzi� do cerkwi, ja sz�am do ko�cio�a. Ludzie zaraz ciekawi:

a czego wy si� roz��czacie? To m�wi�: my si� w niebie z��czymy".

Od c�rki Haliny Piechowa ma wnuk�w. Starszy w dwa wieczory polskiego ojcze nasz wyuczy� si�, m�odszy woli cerkiew. "Ja choczu s�ucha�y po ukrai�sku". Babka nie oponuje. "Chcesz i�� - id� do cerkwi. Tam cho� ciep�o".

W czterdziestych latach Omawkowie chcieli ucieka� przed banderowcami, powstrzymali ich ukrai�scy s�siedzi: "Zosta�cie, nie damy krzywdy zrobi�".

Piechowa unika okre�lenia "banderowcy" i uchyla si� od komentarzy. Dosy� typowe dla tutejszych: wida� jeszcze dzisiaj bezpieczniej jest zmilcze�, czy nie m�wi� wprost. S� takie niedobre tematy. Lepiej od nich z daleka. "By�a wojna, by�a. Przyszed� �yd Brojda: panie Omawka, daj pan cho� gor�cej wody, �ebym nie zmarz� na l�d. Panie Brojda, id� pan st�d, bo b�dzie nieszcz��cie. Panie Omawka, niech ja cho� przy krowach w stajni ogrzej� si�, no przez godzink�. I co z nim by�o robi�? Tak si� jako� przechowa�: troch� tu, troch� tam. Po wojnie przychodzi� dzi�kowa�..."

Tu by�o du�o �yd�w, zgadza si� Piechowa. A gdzie s�? Powyje�d�ali. Czy�by? A dok�d? "Nie wiem. Pewno do siebie".

10

Ryzykuj� pytanie, czy "Brojda" te� wyjecha�. O dziwo, tak. Piechowa o�ywi�a si�, przez moment znowu jest na twardym gruncie. Uratowa� si�, przed wyjazdem przychodzi�, kilka razy zaszed� i dzi�kowa�... Panie Brojda, m�wi jemu ojciec, tylko Bo�e bro�, �eby pan list przys�a�. No to obieca�, �e nie, i na tym si� sko�czy�o.

Popl�tane by�yby korzenie i chromy pie� drzewka tej sprawiedliwo�ci.

Smu�y si� noc, ko�ysze si� rozmowa. Zza �ciany miarowe, zas�u�one pochrapywanie W�adzia. Wyczerpa�y go ca�odzienne dyrektywy. Wi�c co si� sta�o z �ydami ze Zbara�a? Wyjechali, odpowiada Emilka. Ci ze Lwowa - z wcze�niejszej opowie�ci Adamskiej - te� powyje�d�ali. Pora�aj�ca jednomy�lno��. Zupe�nie jakby nie by�o oboz�w �mierci i nikt nawet nie s�ysza� o rozstrzeliwanych nad pierwszym z brzegu jarem, wybitych, spalonych. Nie ma, to nie ma. Nikt ich nie szanta�owa�, nie wydawa�, nie likwidowa� niekiedy nawet bez udzia�u Niemc�w, r�kami ukrai�skiej policji.

O tym si� milczy, to jest ska�ona strefa. Powyje�d�ali -�agodnie, poczciwie zapewnia mnie Piechowa. Wszyscy? No, du�o wyjecha�o. - Nie zabijali ich? - dociskam. Piechowa: Niemcy troch� wybili. Ja: Tylko Niemcy? Piechowa: Dlaczego? Du�o wyjecha�o. No, kt�ry� m�g� i przepa��.

Z wojny pami�ta partyzant�w. Przychodzili po nocy, t�ukli w drzwi: chaziain, otkrywaj. Hospodar, widkryj. Raz Ruscy, a raz Ukrai�cy. Jak im tam pasowa�o. A miejscowym co za r��nica, kogo karmi�: dawaj, cho� sam nie dojesz, spr�bowa�by� odm�wi�.

Tak to zesz�o. Ojciec robi� w polu, kiedy nadbieg�a kobieta i rozkrzycza�a si�, �e ju� koniec wojny. Piechowa, wtedy jeszcze Omawka, lat mo�e trzyna�cie, pami�ta mokr� od szcz��liwych �ez twarz tamtej: "Tato nawet na chwile�k� zaniecha� roboty i pyta si�: a kto wygra�, Niemiec czy Ruski?" Emilka koniecznie chcia�a na parad� zwyci�stwa, ale si� nie da�o, robota nie pu�-

11

ci�a. "Tato m�wi: zasia�em j�czmie�, a to musisz poskradli� ko�mi wszystko..."

Smu�y si� noc. Nie �pimy. Piechowa tylko wzdycha, gdy w s�siednim pokoju zatrzeszczy ���ko (wstaj�? znaczy - po niej). Nawet mi si� nie chce �mia�, bo w ko�cu tylko my troje wierny, �e wy�yje. Do zainteresowanej ta radosna pewno�� dotrze, kiedy jutro �ada wytoczy si� z podw�rka. A noc d�uga. C�� mo�na robi� w tych warunkach? Opowiedzie� �ycie. Piechowa tutejsza, m�� by� spawaczem, ona telefonistk�. Najgorzej nie mieli, pobudowali si� tak mi�dzy 1956 a 1957 rokiem. "Wszystko my dwoje. Sami. Z tych dziesi�� palc�w". Sowieckie czasy? Manna z nieba nie lecia�a, ale mo�na by�o si� dorobi�, mo�na by�o �y�. "Nie ba�e� si� siwizny. Nie a� tak".

Bieda przysz�a z wolno�ci�. Emerytka Piechowa pobiera cztery miliony papierk�w, na pieni�dze licz�c - dwadzie�cia dolar�w w miesi�cu. "Pani, ja pracowa�a od 1943 i co: mam na p�� rachunku za gaz i na p�� za �wiat�o, a jeszcze trzeba je��". Emerytura w dw�ch ratach, rozumie si� z op��nieniami. Dobrze Piech przeczuwa�! "M�� zawsze prosi� Boga, �eby on zmar� pierwszy, �eby to ja jego pochowa�a. U nas grabarzy nie ma, sami jam� kopiemy".

I zn�w ta niepokoj�ca, szczera konstatacja: bieda przysz�a z wolno�ci�. "Pani, a przedtem c�� my takiego niedobrego mieli?" Strach - podpowiadam. A spokojny g�os z ciemno�ci szemrze: "Nie, pani. Jego ju� nie by�o. Strach by� za Stalina".

Rano odjazd. Po obejrzeniu rozbudowanego, odmienionego wielopi�trowcami - rzeczywi�cie sporo ich. Cz��� ju� z "ukrai�skich" czas�w - Tarnopola wreszcie odbijamy od g��wnej ulicy. Co za ulga! Oczywi�cie nie dla �ady, kt�ra trz�sie si� i charczy, ale sunie jak czo�g, pokonuj�c pag�ry wiejskiej drogi. W�adziu a� si� skurczy�, ale milczy, wszak sto osiemdziesi�t dolar�w piechot� nie chodzi, a ja nareszcie mam sw�j pejza�, wielkie po-dole ciszy, jak je nazwa� w wierszu poeta Olbromski, na co dzie� kierownik wojew�dzkiego wydzia�u kultury w Przemy�lu. Coraz

12

pi�kniej wspina si� ta droga, zbacza, podrywa si� i zni�a, bokami - na wysokich skarpach - p�oty i kolorowe futryny. Wie� ukrai�ska przynajmniej z wygl�du nie jest taka n�dzna, jak sugeruje si� w korespondencjach. Domy raczej zadbane, sporo nowych, nie brzydszych ni� w Polsce. Jeste�my po�rodku Iwa-nowki, na ka�u�astym majdanie, kt�rego jedyn� ozdob� stanowi sklepik z ���tym szyldem, kiedy Legowicz podrywa si� z siedzenia i wrzeszczy.

- Wracamy! Ale ju�!

- Ta co ty, zdumia�? - upewnia si� pan W�adziu. A tamten swoje:

- Zawracaj! Zaraz zawracaj! S�yszysz, W�adek? A� wypiek�w dosta�. Ki diabli, jak mawiali w mojej Galicji? Pan W�adziu ju� nie protestuje, nawet mnie zatka�o, cho� to wielka rzadko��. Legowicz zdenerwowany, czerwony z przej�cia, dyryguje, pogania: dopiero na tamopolskiej szosie wyja�ni si�, �e jego zdaniem nad�o�yli�my sze��dziesi�t kilometr�w. No, mo�e trzydzie�ci. Po�a�owa� W�adzia (benzyna!) i tym sposobem znowu za�ywam autostrady. Z kt�rej i tak trzeba b�dzie zboczy� do Kamie�ca. Droga z legowiczowego wyboru okazuje si� r�wnie kiepska, jak ta przez Iwanowk�, i ju� nieciekawa. Bajeczny pejza� zostawili�my przy tamtych grudach i wybojach. Legowicz skruszony: nie chcia� �le, samo tak wypad�o. Co samo, jakie samo? Brn� w pracowit� pysk�wk�, ale to bez sensu, przecie� ju� s�ysza�am, �e nie chcia� �le, ta sk�d...

Przed ostatni� wojn� Kamieniec ju� nie by� nasz, odp�yn�� w histori�. Ale� tu wysoko! Gdzie to ja udawa�am przed sam� sob�, �e nie mam l�ku przestrzeni? W Bristolu. Tamten most nie by� wy�ej zawieszony od kamienieckiego, a widoki podobne. Tyle �e w Bristolu nie ma rynku krzywego, jak z rysunku Schul-za, i kamieniczek nieomal mniejszych od swych ciemnych bram, w kt�rych mie�ci�y si� kopiaste furmanki. Chc� zajrze� na kt�re� podw�rze, ale wyrasta przede mn� m�odzieniec z papieros-kiem w k�cie ust, i drugi, te� w kaszkiecie. Nic nie m�wi�, patrz�. Zupe�nie jak na Pradze.

13

To gdzie� tutaj mieszka� rabi Gutman, kt�ry w 1918 zarz�dzi� mod�y za pomy�lno�� atamana, ale ze z�ym wynikiem. Pan B�g czemu� nie chcia� po�redniczy� mi�dzy Gutmanem a Pet-lur�. Kurenie �mierci wymordowa�y prawie sto tysi�cy �yd�w.

W aktorze musi by� tajemnica, jak mawia�a Ryszarda Hanin. A w domach to nie? Cho� slumsy by�y okropne, mia�y wyraz. Blokowiska nie maj�. W sowieckiej Europie budowano du�o, tylko smutno. Przera�liwe wra�enie wywar� na mnie Leningrad, miasto wtedy ju� chyba siedmiomilionowe, wyolbrzymione seri� dzielnic - sk�adanek z dok�adnie takich samych pi�ter, rozpoznawalnych jedynie po nazwach ulic i numer�w dom�w: co najmniej przez godzin� mia�am je po bokach samochodu, wydostaj�cego si� z blokowisk na rogatki. Koszmarne, wielopi�trowe, za wysokie, �eby je nazywa� kamienicami, za niskie, �eby m�wi� o drapaczach chmur. Mrowiska. Dzie� eksponuje ich brzydot�, a noc groz�. To te� by�aby sceneria na "Staikera".

Jestem ze wschodniej Galicji, zawsze mnie intrygowa�y podo�a, pokucia, zadniestrza, zadnieprza, zakarpacia. Przecie� i tych sto osiemdziesi�t dolar�w lekk� r�k� da�am na sprawdzenie, czy si� gdzie nie znajdzie prowincja Rotha, Babla, Pruszy�skiego... Chy�kiem, bokiem co� si� zawsze uchowa na wertepach �wiata. Bu�garzy wo�� go�ci do Ba�cziku, w kt�rym minarecik bia�y jak koszula na niedziel� zadaje egzotyki w miasteczku g�uchym i niedba�ym, drewnianymi czelu�ciami sieni otwartym na niebrukowany rynek. "Jak w Berdyczowie albo w �ydaczowie" - wykrzykn��am z ogniem. Kijowianin Jura przytakn�� mechanicznie, po czym zdumia� si�: "To by�a�?" Nie by�am, wtedy jeszcze nie.

W Kamie�cu wypada rzuci� okiem, gdzie nam zgin�� pan Wo�odyjowski... Swoj� drog� ciekawe, co zosta�oby do dzisiaj z zamku, gdyby�my mieli s�absze poczucie honoru.

Nie za przyjemne wra�enie robi� rozleg�e mury, stercz�ce nad urwiskiem jak bia�e kikuty. Mi�dzy nimi snuje si� wycieczka. Zatrzymuje mnie kobieta, kt�rej wieku nie umia�abym okre�li�,

14

dziwna osoba, jaka� nieprawdziwa w tym swoim, chcia�oby si� powiedzie�, przebraniu za proletariuszk�. R�ce zmacerowane prac�, twarz rasowej inteligentki. Zaczynamy rozmawia�. Jej polszczyzna jest s�aba, co jeszcze nie przes�dza o narodowo�ci.

- Pani tutejsza? - nic oryginalniejszego nie przychodzi mi do g�owy.

- Gdzie� si� trzeba by�o urodzi�.

- Polka?

U�miecha si�. Nie odpowiada. Ja, znowu swoje:

- Sk�d pani pochodzi?

- A, ju� sama nie wiem.

�mieje si�. Widzi, �e nie wierz�. I po chwili:

- W Polsce ju� jest dobrze, prawda?

- No, rozmaicie.

- Ale da si� �y�, prosz� pani?

- To z pewno�ci�.

- Aha... czyli macie dobrze. Chwa�a Bogu, chwa�a Bogu. Przynajmniej �yjecie.

- A tutaj?

- Tutaj: co? - udaje, �e nie zrozumia�a.

- Jakie pani mia�a �ycie?

- Nudne by�o.

- Czy�by?

- No tak. Za d�ugie.

U�mieszek. I pob�a�liwy rozbawiony wzrok osoby, kt�ra dobrze wie, �e nie dzieli si� do�wiadcze�. Nie wytrzyma�am, naciskam:

- Nic mi pani o sobie nie opowie?

Zachmurzy�a si�. Od razu obca, nieprzyjemna.

- A id�, ty...

Gwa�townie wstaje, odchodzi potr�caj�c mnie niby to nie naumy�lnie.

15

Malowniczy, ale w�ciekle stromy ten Kamieniec. Zadyszana wracam z resztek posienkiewiczowskiej twierdzy. Chyba nikomu od nas inaczej tu si� nie pomy�li. Ruiny nawet zadbane, lecz na to rady nie ma, �e wi�cej z Kamie�ca Podolskiego zachowa�o si� w trylogii ni� w kamieniu.

W �adzie cisza. Co� zasz�o - naradzili si� pod moj� nieobecno��? Bo zatroskany Emil wychodzi mi naprzeciw i komunikuje, �e W�adziu �le oblicza�, tyle tych kilometr�w narobi�o si�, a droga jaka szkodliwa dla maszyny... Ja, ch�odno: o drogach W�adziu wiedzia�, map� dosta�, �le nie p�ac�. Emil: �le to nie, tylko ma�o. W�adziu czeka w �adzie, uroczysty, tragiczny. Nie odzywa si�. I nagle: prosz� bardzo, on mo�e nie wzi�� pieni�dzy nawet za benzyn�, on w og�le nic nie musi, tak �le jeszcze nie jest... Podk��camy si� coraz mniej zobowi�zuj�ce, ju� tylko dla przyzwoito�ci. Konflikt za�egnany. - Fajno, zaiwaniamy - cieszy si� Legowicz. Teraz on za szofera. Poklepuje kierownic�, jak strudzonego konia. Jedziemy. W�adziu smutny, chyba przestraszy� si�, �e wezm� serio jego pochopn� deklaracj� w kwestii niep�acenia.

Im bardziej Podole, tym wi�cej pog�rza. Podole... Przewrotna nazwa. Kulminacja pejza�u jeszcze ze trzysta kilometr�w st�d, na Bukowinie, w Mo�dawii, przypominaj�cej Wali�, ale pi�kniejszej, niemniej wysz�am na swoje, bo za Kamie�cem wyra�nie ju� ta ziemia, kt�r� dobry Pan B�g rozko�ysa�, rozhu�ta� i zatrzyma� w p�� ruchu. Gdyby�my nie zrezygnowali z Iwa-nowki... Legowicz pokomiutki, bo�y si�, �e on tylko mapy pos�ucha�, �e chcia� dobrze dla mnie. Mapa nas zmyli�a. Nas!

�al mi tamtej dzikiej, wspinaj�cej si� jarami drogi. Wy�ej rozlewisko zb��, przestrze�, po horyzont olbrzymie strome ��ki. Podole: ziemia jak znieruchomia�e morze. Z rzadka chutory, przykryte r�cznikami sad�w. Ca�ych dwadzie�cia lat temu by�am na znacznie g��bszym Podolu i co� nieco� wiem o wspania�ej urodzie Ukrainy. Z Mohylewa Podolskiego do Kiszyniowa po drogach pi�knie, ale bezskutecznie anonsowanych kierowcom

16

jako "hord�", harde, dawno temu wi�z� mnie do Kiszyniowa pan Sienkiewicz. Zawija� autobusem jak bryczk� na weselu. Od razu przy wyje�dzie by�y z nim k�opoty. My ju� w autobusie, on jeszcze u dy�urnego. - Zachoditie, Sienkiewicz - niecierpliwi� si� kontroler. Wreszcie wsiad�, du�y, t�usty, w przepoconej gimnastior-ce. Jechali�my wzd�u� Dniestru. Wraca�am z Jampola. Co� mi si� jednak nie wydaje, �eby ten Sienkiewicz czyta� Sienkiewicza.

Ale� to pi�kny kraj. I nieszcz��liwy, od zawsze. W kajdaniar-skim "zwi�zku republik swobodnych" zamorzony niechlujn� fa-bryczno�ci�, struty radiacj�, wytrzebiony z czamoziemu. Ukraina: mocny przyk�ad, ile potrafi przeciw sobie zdzia�a� cz�owiek. W potencjalnym spichrzu Europy zrujnowano rolnictwo. Podobno t� �wietn� ziemi�, o kt�rej powiada�o si�: urodzi, byle nie przeszkadza�, nawet mniej zniszczy� priorytet przemys�u, sobiepana depcz�cego wszystko co na drodze, ni� orka, tak jest, traktorowa orka na g��boko�� mordercz� dla lessowych gleb.

Tamt� odleg��, pierwsz� moj� Ukrain� dziel� na kolory. Jasnopopielaty, bia�y na mglistej podszewce: Odessa. Do jaskrawo�ci bia�y, wyelegantowany, z cerkiewn� poz�otk�: Kij�w. Martwa wapienna schludno�� �wi�ty� i ziele� grubym cieniem po cichoczamej Desnie: Czemih�w. Ta wielka i wygl�daj�ca na ospa�� rzeka ma swoje ciemne drogi, maskuje j� widowiskowy b�r. P��polesie, p��noc Ukrainy. Ziele� nad Desn� jest mroczna i puszysta, troch� boeklinowska. Zachwyca�a Dow�enk�, por�wnywanego z Eisensteinem, chocia� kto dzisiaj pami�ta o Dow-�ence?

A w stron� Dniestru zupe�nie inne lasy, klarowne, podszyte czystym �wiat�em zagony p�owych d�b�w.

Poby� tutaj, nacieszy� si� wielkim pi�knem tej ziemi. Bo co my wiemy o Ukrainie? Z obszaru - dwie Polski, z ludno�ci prawie �e p��tora. I tyle, tyle lat wsp�lnoty w nienawi�ci. Do poduszki Ogniem i mieczem, do zamy�lenia si� - Zarudzie.

Gdy z Rzecz�pospolit� by�o �le - zwo�ywa�a Kozak�w do wojska, mami�a nadziejami. Zagro�enie si� ko�czy�o, �o�du nie

17

widzieli. I zn�w przychodzi�o by� ch�opami, cierpie� niebywa�y wyzysk. I odp�aca� za krzywdy. W tym Polacy nie pozostawali d�u�ni. Samoi� We�yczko opisuje Ukrain� po pacyfikacji w 1654 roku: "Widzia�em wiele grod�w i zamk�w bezludnych i pustych, schronisko dzikich zwierz�t. Widzia�em pola i szerokie doliny, lasy, sady, rzeki i stawy zapuszczone, mchem i traw� poros�e. Widzia�em po r��nych miejscach ludzkie ko�ci, suche i nagie".

Ma�o co w ich historii obesz�o si� bez polskiej r�ki. Pierwsz� wsp�lnot� kozack�, pierwsz� Sicz, zak�ada� ksi��� Wi�niowiecki. Oczywi�cie nie Jeremi Wi�niowiecki, tylko Dymitr, w kt�rym ostatni z Jagiellon�w chcia� widzie� obro�c� u k r a i n y, a kt�ry da� dobitny przyk�ad sobiepa�stwa. Politykowa� z Rzecz�pospo-lit�, wysy�a� pos��w i do cara, i do w�asnego kr�la... To by�a posta�! Zamierza� w sojuszu z Polsk� (!) oraz Rosj� rozgromi� Tatar�w. Wreszcie, po nieudanej wyprawie na Mo�dawi� wydany su�tanowi przez swoich Kozak�w (co nie przeszkodzi�o legendzie; �piewali o nim pie�ni) zgin�� z tureckiej r�ki tak, jak gin�li p��niej Kozacy z r�ki Jaremy, i jak si� umiera�o w tamtych strasznych czasach r�wnie� z rozkazu siczowego atamana na Wyspie Monastyrskiej, na Ma�ej Chortycy czy na Bazaw�uku. Wbity na hak - powtarzam za Beauplainem - "... za �ebro uwi�z� i tak oczyma si� obr�ci� ku g�rze, przeto by� �yw do trzeciego dnia, gdy go Turcy zastrzelili z �uku..." Nie z lito�ci zreszt�. Przeklina� Mahometa, co na jego szcz��cie poruszy�o wyznawc�w proroka.

Rzeczpospolita w�a�ciwie nie mia�a wyra�nej wschodniej granicy - z tym ba�aganem porz�dek zrobi� dopiero pierwszy rozbi�r. Na upartego mo�na tamtej niegdysiejszej kolosalnej Polsce przypisywa� ziemie - de facto - niczyje, bo bezludne. Przecie� Kamieniec Podolski, Kani�w, Czerkasy - to ju� by� koniec osiad�ego �ycia, Zadnieprze urywa�o si� za Czernihowem. Jeszcze w XVI stuleciu za u k r a i n � uchodzi�y dwa wojew�dztwa, kijowskie i brac�awskie. W XVII dosz�o czemihowskie.

Na Dzikich Polach kryli si� uciekinierzy, ludzie o temperamentach dalekich od franciszka�skiego. Pola by�y dzikie, a ludzie

18

niczyi. Ten osobliwy, pe�en nie zawsze w ko�cu z�ych niespodzianek i zaskocze�, spi�ty rytm �ycia przytrzymywa�. Zostawali na zawsze, spici i hory�k�, i stepem.

"Ludzie swawolni", jak ich okre�la dziejopis, chadzali i na Tatar�w, i na Turk�w pod magnack� komend�, z Potockimi, Zbarskimi, Koreckimi. Historia �wczesnego kozactwa jest burzliwa, zlana krwi�, oz�ocona �upami. Ju� nie nadaliby si� do zginania karku ci doskonali wojacy, kt�rzy potrafili na czajkach dop�yn�� do Konstantynopola, zburzy� latarni� morsk� i uj�� tym �atwiej, �e nie odwa�ono si� ich �ciga�, mimo okr�t�w w porcie. Wr�cili na Sicz czy rozbiegli si� po stepie, przycichli w kryj�wkach na s�abo dost�pnym rozlewisku Dniepru. Poni�ej poroh�w starczy�o miejsca dla dwustu sze��dziesi�ciu wysepek! Mi�dzy nimi spore. By�o si� gdzie urz�dza�. Pisa� Beau-plain o siczy na Bazaw�uku, nast�pczyni zniszczonej Wyspy Klasztornej: "Dniepr mo�e mie� tu mil� szeroko�ci. Ca�a pot�ga turecka nic z Kozakami w tym miejscu dokaza� nie mo�e".

Czy porohy by�y do uratowania? Raczej nie, zw�aszcza w czasach barbarzy�skiej (i nie tylko w Zwi�zku Sowieckim) hegemonii gospodarki nad urod� �wiata. Z opisu pozostawionego przez Beauplaina, wynika�oby, �e mieli�my na S�owia�szczy�nie Nia-gar�. "[...] Trzeba sobie wyobrazi� �a�cuch skalistych kamieni, zagradzaj�cych w poprzek ca�� rzek�: niekt�re z nich ukryte s� pod wod�, inne stercz� nad nurtem [...] tak jak du�e domy, i tak blisko siebie, i� zdaj� si� by� grobl� [...] z niej to spada rzeka, z r��nej wysoko�ci [...]". Ciekawe, czy na tej atrakcji turystycznej Ukrai�cy nie zarobiliby lepiej, ni� na ujarzmieniu Dniepru.

Kozactwo: dziko�� i dyscyplina. Swoboda i musztra. Zapo-ro�cy uczestniczyli w wojnach regularnych oraz w tych prowadzonych na w�asn� r�k� przez magnat�w. Pod Chocimiem bezspornie przyczynili si� do uratowania Polski. A potrafiono traktowa� ich haniebnie. Ju� pod ber�em Zygmunta Starego -czyli w czasach wzgl�dnej zgody - przecie� nie wyp�acono im �o�du. Co sta�o si� nagminne. A ju� za silni byli i zbyt �wiadomi

19

swej �o�nierskiej warto�ci, by ugina� kark. Do niepoliczonych w naszej polityce - i taktyce pa�stwowej - b��d�w nale�y unia brzeska, kt�ra jedynie zaogni�a wrogo��. Przyszed� wiek XVII, a z nim pot��niej�ce nastroje antyszlacheckie, rebelia Nalewajki, Huni, wszystkie bezprawia walk o prawa czerni. Ju� otwarta - i na zawsze - wojna.

Historia Ukrainy jest widowiskowa, obfituje w akcje z film�w szpady i miecza. No, i z film�w grozy.

Pokora nie le�y w tradycjach ukrai�skich. Tutejsi ch�opi stawali si� chleborobami bardzo p��no i nigdy bez opor�w.

To jest plebejska historia, gwa�towna, malowana ostrymi kolorami. Na tej ziemi, je�li chata przetrwa�a dziesi�� lat, to ju� by�o d�ugo. Pod koniec XVI wieku w nieprawdopodobnie kr�tkim czasie - starczy�o pi�ciu lat! - o jedn� trzeci� zmala�a liczba wsi podolskich, zniesionych z powierzchni ziemi przez Tatar�w. Mimo to zwi�ksza� si� dysonans spo�eczny, pot��nia�o ja�nie-pa�stwo. Nasz Sienkiewiczem u�wi�cony ulubieniec, Jeremi Wi�-niowiecki, har�wce dwustu trzydzie�ci tysi�cy poddanych zawdzi�cza� sze��set tysi�cy z�otych rocznego dochodu. �wczesnych z�otych! W tym celu trzyma� pod batogiem trzydzie�ci osiem tysi�cy gospodarstw ch�opskich i mieszcza�skich. Maj�tki magnaterii niejednokrotnie bywa�y wi�ksze od kr�lewskich. Mo�na m�wi� o zawrotnych fortunach Ostrogskich, Zas�awskich, Sanguszk�w, Czetwerty�skich. Tylko na jednym z podleg�ych sobie obszar�w, w samym Brac�awskiem, sto siedemdziesi�t miast, siedemset czterdzie�ci wsi mia� Stanis�aw Koniecpolski. Dobre nazwisko do ju� wtedy nieodleg�ej sytuacji.

Min��y czasy, kiedy osiedlaj�c si� na Ukrainie ch�op m�g� liczy� nawet na kilkana�cie lat wolnych od podatk�w. Mi�dzy 1570 a 1630 rokiem wymiar pa�szczyzny wzr�s� dwukrotnie. Na pa�skim przychodzi�o ju� pracowa� nawet przez pi�� dni. Strach pisa� o niesprawiedliwo�ci spo�ecznej, bo to dzisiaj niedobrze si� kojarzy, ale pozostaje faktem, i� z t� kwesti� autor

20

Ogniem i mieczem obszed� si� do�� beztrosko. Portret "Jare-my" jest ze�gany, akurat ten potentat jako wzorzec cn�t polskich powinien o�ci� w gardle stawa� admiratorom naszej arystokracji, do kt�rej na ka�dym kroku odprawia si� dzi� histeryczne nabo�e�stwo.

Pos�dze� o komuchowato�� wyra�nie nie ba� si� pewien raczej popularny u nas Francuz, na kt�rego powo�uje si� w swym szkicu Rzeczpospolita obojga narod�w: a gdzie wtedy by� ten trzeci?, zamieszczonym w ukazuj�cym si� od kilku lat, bardzo ciekawym kijowskim periodyku "Polityczna Dumka", Wo�ody-myr Skuratyw�kyj. Po sympatycznej (a nie jedynej po�r�d mi�ych polskiemu uchu) konstatacji: "Od okresu wczesnego baroku a� do czas�w M�odej Polski, teatru Wyspia�skiego i muzyki Lutos�awskiego, polska elita odnosi�a sukcesy w tworzeniu jednej z n�j�wietniejszych tradycji kulturalnych w Europie... - zimny prysznic - lecz nie powinno si� zapomnie�, i� w 1944 roku Charles de Gaulle bardzo tolerancyjnie spogl�da� na lubelski rz�d komunistyczny, kt�ry wed�ug s��w przyw�dcy "Wolnej Francji" dokona� tego, co Francja przeprowadzi�a u schy�ku XVIII wieku - ofiarowa� ch�opom ziemi�". Cytat nawi�zuj�cy do opinii Skuratywskiego, �e ta sama Polska, kt�rej elity za panowania Zygmunta III tak szybko i ch�tnie przyswoi�y sobie idee liber-tynizmu na u�ytek w�asny - zupe�nie inn� miar� mierzy�a sprawy po�o�enia ch�opstwa zar�wno polskiego jak ukrai�skiego, aprobuj�c i kontynuuj�c sytuacje daj�ce si� przyr�wna� do "kolorowego" niewolnictwa w postkolumbijskiej Ameryce.

Przesz�o�� i tu zgrzyta. Autor na jednym oddechu wymienia jako dowody negatywnego stosunku Polski do ukrai�sko�-c i po�o�enie Ukrai�c�w w unii polsko-litewskiej i... akcj� "Wis�a". Obydwie te sprawy uwa�a za "nieomylne znaki traktowania kwestii ukrai�skiej jako drugorz�dnego historycznie elementu".

Wr�c� do tej nadal bardzo - a� za bardzo - �ywej kwestii w rozdziale Lachy i rizuny. Pretensje ukrai�sko-polskie s� efektem stuleci, i jeszcze wci�� zdarzaj� si� podejrzliwo�ci. Kiedy�

21

pop�yn��am do Kaniowa Dnieprem. Dwie, je�li nie trzy, godziny �lizgawki po szerokiej wodzie. S�siadka w "rakiecie", prowincjonalna nauczycielka, inteligentna i dosy� osch�a, jakby czyta�a w my�lach, bo pyta, czy ju� by�am w Humaniu. A dlaczego nie by�am? Przecie� tam te ogrody, te polskie pami�tki.

Starsza pani nalega, czemu wybra�am si� w stron� dla mnie oboj�tn� (tak si� wyrazi�a), a nie do Humania? Przy czym ten Huma�, przez Rosjan Gumaniem nazywany, w jej ustach brzmia� jak Uma�. Odpar�am najzgodniej z prawd�, �e gdyby czas pozwoli�, pop�yn��abym tym statkiem i do Zaporo�a, poniewa� interesuje mnie krajobraz Ukrainy. Popatrzy�a nie przekonana.

- Ale o Potockim pani s�ysza�a, prawda? Jego si� tutaj pami�ta.

Wzi�ci w kr�tkie cugle przez Katarzyn� II, Zaporo�cy wydali na siebie wyrok wspomagaj�c rebeli�. W rewan�u caryca zabroni�a im nawet nazywania siebie zaporoskimi Kozakami. W 1775, po �mierci Pugaczowa - kres Siczy. Ale klamka zapad�a wcze�niej, ju� w Perejas�awiu.

Za sowieckich czas�w sta� tam niedu�y, niski, wr�cz niepo-ka�ny na wszechobecnym tle monumentalizmu granit z informacj�, �e w tym miejscu w roku 1654 pojedna�y si� narody ukrai�ski i rosyjski. Miejscowe (albo i nie miejscowe) w�adze do�� pow�ci�gliwie obesz�y si� z tym faktem. Jakby go nie chciano nag�o�ni�. W historycznym Perejas�awiu nie by�o nawet pomnika Chmielnickiego, z lepszym traktowaniem hetma� spotka� si� dopiero w stolicy republiki, czyli pod wyj�tkowo dobrze strze�onym adresem. Tu wspi�� si� na cok�� w postaci bu�czucznego je�d�ca zdzieraj�cego rumaka nad zagonem tulipan�w, s�u��c do fotografowania go�ci. Nie stanowi�am wyj�tku, i w�adowano nas na bia�o-czame zdj�cie: zbuntowanego szlachcica, konia w paradnym skoku, a z �ywych - mnie i tulipany. Dosta�am te� prezent, album z reprezentacyjn� informacj�: "Boh-danu Chmelny�komu, jakyj oczo�yw wyzwolnu wijnu (1648-

-1654) ukrai�skoho narodu proty szlache�koj Polszi i ruch za wozzjednannia Ukrainy z Rosijeju". Niezamierzonego (cho�, kto

22

wie?) wdzi�ku dodawa�a pami�tce scena, odfotografowana w kt�r�� z nielekkich rocznic pojednania. Chmielnickiego obta�co-wywa� kr�g krasnoarmiejc�w, wirowali w prysiudach pod spi�owym kopytem.

Perejas�aw dla Ukrai�c�w sko�czy� si� fatalnie, ale to ich wiedza p��niejsza, wtedy - wybawieniem od Polski by�a tylko Moskwa.

Jedziemy przez P�oskir�w, obecnie: Chmielnicki. Przez Jar-moli�ce. No tak, to ju� szlak Zag�oby. I go�ciniec, jak za jego czas�w. Pokonanie pi�tnastu kilometr�w zabiera p�� godziny. Pomoc drogowa, tutaj? Przejechawszy kilkaset kilometr�w, nie zauwa�y�am ani jednej stacji obs�ugi czy niechby budki telefonicznej. Na go�ci�cach - pustka, przez dwa dni nieomal bezustannej jazdy spotkali�my mo�e pi��dziesi�t woz�w, g��wnie ci��ar�wek. Gdzie indziej wi�kszo�� dawno posz�aby na z�omowisko. Jak to si� dzieje, �e jeszcze je�d�� - nie wiem. Kierowcy te� nie wiedz�.

Wyboje jak kratery, ale nie mniejszy problem stwarza brak znak�w drogowych. Skrzy�owania, rozjazdy - bez tablic. Pewnie na zasadzie: a po co, sw�j i tak dojedzie. W ka�dej wsi parokrotnie zatrzymujemy si�, by wys�ucha� skomplikowanych obja�nie�: priamo... i w prawo... i w liwo... i jeszcze priamo, priamo... a tam znowu spytacie...

Zaiwaniamy do Gr�dka Podolskiego. Tu - jak w dym - pod seminarium. Zn�w ta zachwycaj�ca, niegdysiejsza go�cinno��. Panie Hermi�ska i Zag�rska (z domu Zagorowska), dzia�aczki Federacji, oczekuj� nas z kwiatami, z butelk� dobrego wina i pude�kiem czekoladek. Polskich... To� to maj�tek! Po d�ugich i nie�atwych pertraktacjach przyjmuj� tylko kwiaty, ku gorzkiemu zawodowi W�adzia oraz Legowicza. Ju� tego si� nie spodziewali. Nawet po mnie.

Sp��nili�my si� haniebnie, panie czekaj� od wczoraj. A to nie by�o telefonu? Mo�e i by�, ale lepiej zaczeka�. Jakby si� co odmieni�o, przyje�d�amy... i co? Drzwi zamkni�te? Dobijaliby�-

23

my si�, uspokajam. Zreszt�, noce ju� ciep�e... Panie ze zgroz�:

Pod go�ym niebem mia�y nas zostawi�? Bez pierzynki? Bez kolacji? Chyba ja �artuj�!

Rozmowa grzeczna, o niczym. Jak nam si� jecha�o? Emil, szybko: mapa by�a niedok�adna, b��dzili�my jak durni...

Przy smacznym obiadku uskar�amy si� ksi�dzu Franciszkowi, kt�ry zaraz pyta, czy wolno �arcik powiedzie�. Bo to teraz tak si� porobi�o, przedtem ludzie nie b��dzili, przeciwnie, w ka�dej miejscowo�ci Lenin z pomnika wskazywa� kierunek: t�dy, towarzysze... t�dy...

W samym Gr�dku nie b�dziemy mie� k�opot�w, trwa ulica Lenina, zdobna w jego pomnik. Wcale �wie�y, sprzed o�miu lat. Przy Leninie, rami� w rami�, ale na w�asnym pode�cie, Matka Boska, z uniwermagiem w tle. Mo�na odnie�� wra�enie, �e si� pogodzili i tak sobie stoj�, nie wadz�c nikomu nad sennym Smotryczem.

Seminarium gr�deckie, czynne od niespe�na pi�ciu lat, kszta�ci sze��dziesi�ciu o�miu kleryk�w. Drugie rzymskokatolickie seminarium na Ukrainie - kijowskie - funkcjonuje od roku. Dosz�o trzecie, pod Lwowem.

Chmielnicka ob�ast', misto Horodok, Prowu�ok Pioner�kyj nr 14: tak trzeba adresowa� poczt� do ksi�dza Franciszka. "Nazwisko moje Harasiewicz, a znowu� ksi�dz rektor seminarium tutejszego - Jan �lepowro�ski. Tak to wygl�da".

Cichutki, drobny, u�miechni�ty. Maniery dyplomaty.

Lenin odegra� rol� w osobistym �yciu ksi�dza Franciszka. Gdy w 1972 w�adze chcia�y przenie�� kap�ana za P�oskir�w, pod pomnikiem zebra� si� kilkusetosobowy t�um, zagrzmia� krzyk:

"Lenin, oddaj nam ksi�dza". I pomog�o.

Wielu Lenin�w w �rodkowej, a co dopiero na wschodniej Ukrainie. Poprzedniego min�li�my w Ko�omnej, nieopodal niezapomnianej Iwanowki. Wjazd do jeszcze innej wsi przyozdabia� obelisk z sierpem i m�otem. "Na zachodniej to ju� niemo�liwe",

24

uspokajaj� ksi��a. Te� z tym r��nie, cho� generalnie "zachid-nia" przestawi�a si� na inny zegar, �yje w�asn� pami�ci�. W�tpi�, czy si� pogodzimy w jej ocenie.

Tak blisko, tak daleko. Ostatnia miejscowo�� przed dawn� granic� - Ska�a Podolska. Tam jeszcze trwaj� rachityczne cha�upki ze szparkami okien i brzuchate balkony na chudych kamieniczkach. Bardzo niegdysiejsza jest ta Ska�a, budowana bez �adu i sk�adu, jak si� komu w duszy gra�o, rozrzucona, rozba-�aganiona po skarpach, z drog� gwa�townie w d��, z nieoczekiwanym widokiem na polskie ruiny i ukrai�ski pomnik. Mam to w oczach: zakr�t, ogromne, p��r�wninne pola i obok resztek po zamku, po pa�acu, w ka�dym razie po czym�, co zanim przeinaczy�o si� w gruz, musia�o by� polskie - obelisk. "Wiczna pamiat'" ufundowana ofiarom bolszewizmu przez "Wseukrain�-kie bractwo wojakiw UPA".

Wi�c Ska�a Podolska, drugi wstrz�s po Zbara�u. Tam wspania�y ko�ci�� w ruinie, tu szkielet �wieckiej �wietno�ci. Ju� si� z martwych nie podniesie. Na Ukrainie mo�na si� przekona�, jak wstrz�saj�ca bywa �mier� kamieni. Szczeg�lnie tych zabijanych nie z biedy. Z intencj�. L�k ogarnia, gdy nar�d - ka�dy! -wyzbywa si� �wiadectwa wiek�w. Tak na dobr� spraw� - o czym �wiadczy strach przed "cudz�" kultur�? Czy�by w�asna by�a tak niedoceniana, by si� l�ka� por�wna�? Bolesnym przyk�adem Lw�w. Ukrai�cy jakby wci�� nie byli pewni swej drugiej stolicy. Architektura m�wi za siebie i nie po ukrai�sku. Od-polszczy� Lw�w - znaczy�oby: zburzy� go. Inny spos�b nie istnieje. Zatrzymuj�c miasto, Ukrai�cy za�atwili sobie ci��szy kompleks ni� we Lwowie przedwojennym. Gdyby rzeczywi�cie czuli si� tu u siebie jak w Kijowie albo �ytomierzu, nie by�oby a� takiej koncentracji akcent�w jednak stonowanych na wschodzie republiki. Si�y nacjonalistyczne skoncentrowa�y si� we Lwowie. Sporo ludzi przy w�adzy �yje z�udzeniem, �e te mury dadz� si� zakrzycze�.

25

Tak daleko, tak blisko... I ju� Zbrucz, leniwa, ma�a rzeczka. W tym miejscu - po drodze z Gr�dka Podolskiego do Trembowli - nieomal przeskoczy� mo�na by�o tasiemk� ciemnej wody. Zbrucz mi�dzy Kamie�cem a Trembowl� jest tak w�ski, �e �o�nierz z KOP-u z ich pohranicznikiem mogli sobie nad t� spokojn� i powoln� wod� poda� r�ce.

Nie podali.

Gorzka wolno��

Od Trembowli wyra�ne "przysiadanie" terenu, znak, �e zacz�li�my si� rozstawa� z p�yt� podolsk�. Po prawej intensywniej�cy w krajobrazie Wo�y�. Sze��dziesi�t kilometr�w do R�wnego. Wczesny wiecz�r, a ja czuj� senno��. Obezw�adniaj�c�. Ziewam do b�lu szcz�k. Co si� dzieje? Pewno skok ci�nienia. Legowicz z W�adziem te� nieswoi.

Rano, wychodz�c z domu - ju� we Lwowie - s�ysz�, �e s�siad zagania synka do mieszkania. Przezi�biony? A nie, tylko w R�wnem zn�w co� si� wydarzy�o i przedszkola nieczynne. Syn s�siada urodzi� si� dobrych kilka lat po Czarnobylu, z�by ma bez szkliwa, nadzieja w tym, �e mleczne, wi�c doktor kaza� czeka�. Wspominam o wieczorze. S�siad fachowo: senno��, tak, zgadza si�. Chryp� pani ma? M�wi� do Legowicza: "Jak si� dobrze �ciemni, trzeba spojrze� w lustro, czy �wiecimy". �art, ale ze strachem na dnie. By�o co� w R�wnem czy nie by�o? Przecie� bezustannie co� si� dzieje, wkracza Adamska. Podobno w�a�nie takie ostre i ra��ce s�o�ce jak dzisiejsze, oznacza wzrost radioaktywno�ci.

27

Waham si�, co robi�. Ogl�da� Lw�w czy zosta� w domu? M�ody Adamski wyczu� m�j brak zdecydowania, podpowiada:

..Na pani miejscu ja bym zosta�. My to co innego, nam ju� ma�o przeszkadza".

S�oneczko jakie� rdzawe, z�e i nadal mam ten metaliczny posmak w ustach. "�eby jak najszybciej do Przemy�la" - wzdycha Robert, tamtejszy kierowca. Optymista. De mo�e by� z R�wnego do Przemy�la w linii prostej? "Zawsze troch� dalej ni� z R�wnego do Lwowa". No, je�li niespe�na sto kilometr�w wystarcza mu na pocieszenie...

Robert regularnie przywozi i odwozi prelegent�w, finansowanych przez przemyski wydzia� kultury, wi�c Adamscy musieli s�ysze� wi�cej takich rozm�w.

Wstyd mi przed Adamskimi, tylko dlatego wychodz�, zanurzam si� w nieprzyjemny, duszny, rozpra�ony dzie� nag�ego lata, w wynaturzon� majow� pogod� ci��k� od s�o�ca jak g��boki lipiec. Na lwowskim bazarze wypatrzy�am tryzub. Mosi��ny, odpucowany. Chyba zdj�ty z drzewca chor�gwi. Ciekawe, kto j� d�wiga� i przeciwko komu.

Kupuj� tryzub za dwa i p�� dolara - drogo. Sprzedawca podekscytowany, �egna mnie jowialnym: "Niech �yje wolna Polska". Odwdzi�czam si� dyplomatycznym: "�ycz�, szcz��cia na wolnej Ukrainie". Rozstajemy si� w przekonaniu, �e zrobili�my dobry interes. Oby w bilateralnych stosunkach polsko-ukrai�-skich dzia�o si� podobnie.

By�am u nich kilkakrotnie o r��nych politycznych porach, w r��nych miejscach w g��bi kraju, i nigdy nie spotka�am si� z niech�ci� jako Polka, ale teraz to Lw�w, we Lwowie �yczliwo�� dla nas liczy si� podw�jnie. Na tym orzechu zadr�y jeszcze kilka plomb w ich i w naszych z�bach.

Lw�w �wiadectwem, jak wiele trwa�ych �lad�w zostawili�my na kresach, i tu nasz kompleks - historyczny - zderza si� z ukrai�skim. �ywym. Za m�oda, za obola�a jest ich pa�stwowo��, �eby si� umieli zdoby� na tolerowanie niechby pami�ci o naszej od

28

stuleci dominacji. Polska zatraci�a swoj� wielk� przecie� niegdysiejsz� rol� w przekazie na Wsch�d kultury europejskiej. Nowe czasy. Po�rednicy ju� zbyteczni. Czy to by�o do unikni�cia? Mo�e - pomimo wszystko - by�o.

Lw�w up to dat�. Na �yczakowie ulica Krzywonosa z szyldem w bukwach: "Magazyn Second-Hand". No prosz�, czyli nie pomyli�am si� w mojej twardej tezie, �e nie ma fikcji, kt�ra sprosta�aby rzeczywisto�ci.

W �r�dmie�ciu potworny kurz. Przy Serbskiej rozwalaj� trzypi�trow� kamienic�. W zag�adzie domu jest co� nieprzyjemnego, zawsze, ale nie w tym rzecz. Przy Serbskiej egzekucja przeprowadzana bez firanki, �adnych tam os�on, plastiku. Dooko�a a� bia�o. Nie ma czym oddycha�, kilogramy brudnego tynku fruwaj� w przes�onecznionym powietrzu, a nieopodal na skwerku ludzie obsiedli �awki, wypoczywaj� sobie, im to nie przeszkadza.

Snuj� si� po Lwowie, mijam uniwersytet ojca, potem na by�ej Akademickiej bez powodzenia - nikt z zagadni�tych nie mieszka� tu przed wojn� - szukam miejsca po cukierni Zales-kiego, niesiona przez t�um ca�kowicie, najzwyczajniej spokojny i codzienny. Sta�o si�? Nie sta�o si�? Jednak by�a informacja w polskim radiu. Do konsulatu wiadomo�� nie dotar�a, teraz sprawdzaj�, telefonuj�. No owszem, by� po�ar, lecz niegro�ny. "Niepromieniuj�cy". Po kilku dniach we lwowskiej prasie lakoniczna wzmianka, �e w Chmielnickim (wi�c nie w R�wnem?) dosz�o do niewielkiego wycieku radioaktywnego, nie ma mowy o jakimkolwiek zagro�eniu.

"Nic nie by�o" - to ju� nieraz s�yszeli. Ukrai�skie media wykluczy�y radiacj�, a jednak we Lwowie zaj�cia w przedszkolach zawieszono na dwa dni, sp�ukiwano pod�ogi.

Sta�o si�? Nie sta�o si�? Ulice wymiecione z dzieci, poza tym bez zmian, i z niczyjego zachowania nic mi nie wynika. Spaceruj� sobie ludzie? Spaceruj�. Wida� panik�? Nie wida�. Czyli �ycie toczy si� po staremu i bez obaw, �wiat si� nie zawali. Od

29

rana nic nie jad�am, ale nie mam odwagi na hot doga z kiosku. �wie�e w nim jest chyba tylko napromieniowanie. Dziwne, ale ten mankament jakby mi przestawa� wadzi�. Szybko si� zasymilowa�am. Nieomal jak w tym rosyjskim reporta�owym dokumencie z Czarnobyla, jeszcze za Gorbaczowa pokazanym w telewizji. Ot�� s� dwie prawdy czamobylskie. Jedna, nag�o�niona, o dramacie �mierci, druga, cichsza, o przekorze �ycia.

W reporta�u sowiecki day a/ter. Strefa ska�ona, ale nie bezludna. Ilu� tam mieszka�c�w albo przyczai�o si� i nie da�o si� ewakuowa�, albo te� - wr�ci�o. Chwal� sobie, �yj� - niczego sobie, w sklepiku bez t�oku... Kamera ukazuje rybak�w nad potokiem: no jak�e, wiedz�, nie mo�na nie wiedzie�. By� ogie�, by� wypadek, od razu krzyk si� zrobi�, gadanie o zag�adzie, a jaka to zag�ada, kiedy ryba �ywa i oni z niej �yj�. Od kiedy ju� �owi�, i co: �wiec�? Chichot. Oko do kamerzysty. Za�miewaj� si�, rozweseleni, �e tak wszystkich oszukali, i milicj�, i ca�� nauk�.

W�adza pilnowa�a, ale niekt�rym si� uda�o. Teraz dopiero jest dobrze, m�wi�, nikt nie stoi nad g�ow�, nie pogania, �yjesz, jak chcesz... Teraz si� oddycha.

Pami�tam te sekwencje. Czarnobylscy �miej� si� z naszego pop�ochu, pokazuj� ryb� - zdrowa, wskazuj� na siebie - zdrowi, wi�c o co chodzi, o czym my m�wimy, niby gdzie jest to niebezpiecze�stwo. Nie wida� go. I na co to wmawia� narodowi g�upstwa r��ne. Nauka �wiatowa, zawracanie g�owy... dzisiaj wszyscy m�drzy. A czemu ci uczeni nie wymy�l� co robi�, �eby ludziom l�ej by�o?

I z�by w ryb�. I zdrowy �miech.

Dawno. Jest rok 1996 i Iwowianka, Polka, konstatuje spokojnie, bagatelizuj�ce: S�oneczko jaskrawe. Znowu co� si� dzieje. Jak jest awaria w R�wnem zawsze mamy takie s�o�ce. No trudno. Nic nie poradzimy. Trzeba �y�, wykorzysta� ka�d� sekund� tego �ycia.

Rejteruj� do mojej kwatery u Adamskich na poboczu Gr�deckiej. Sowieci zostawili im ten domek i nawet nikogo nie

30

dokwaterowali, ho�ubi�c profesora politechniki, kt�ry po wojnie jednak nie repatriowa� si� ze Lwowa.

Z ogrodu witaj� mnie Rex i Zagraj (jakie� to niegdysiejsze! kto dzi� nazywa psa Zagrajem?). Przychodzi m�ody Adamski, zi�� gospodarzy. Zgaszony. Sta�o si� co�? A owszem. Ukradli dzieciom rowery. Dwa. - Du�o kosztowa�y? - pytam g�upio, jakbym nie wiedzia�a, �e tu nie ma nic taniego. Macha r�k�. Miliony. Dopiero w kraju, w kt�rym wi�kszo�� cen albo si�ga miliona, albo go przeskoczy�a, takie stwierdzenie brzmi naprawd� tragicznie. Adamski psioczy na psy - w�a�ciwie od czego s�, je�li nie szczekaj� - ale troch� jego w�asnej winy te� tu jest, nie zamkn�� na noc sionki. "Przedtem w lecie nie kradli, bo z�odzieje jechali na Krym, na wakacje" - mruczy Adamska.

Jej nieodosobniony punkt widzenia: przez czterdzie�ci pi�� lat komuni�ci budowali, w trzy lata demokraci rozchapali. Czterdzie�ci pi�� lat: zachodniogalicyjski rachunek. W g��bi kraju przyjemno�� trwa�a d�u�ej.

W 1996 �redni miesi�czny doch�d Ukrai�ca wynosi� sze�� tysi�cy czterysta dziewi��dziesi�t dziewi�� karbowa�c�w, to znaczy: trzydzie�ci siedem dolar�w i czterna�cie cent�w.

Fizyk, zatrudniony na lwowskim uniwersytecie, zarabia r�wnowarto�� stu pi��dziesi�ciu dolar�w miesi�cznie, wi�c du�o. Co z tego, je�li grudniowe pobory wyp�acono mu w marcu, w dwa miesi�ce p��niej czeka� na pi�� zaleg�ych pensji.

Rzeczywisto�� ukrai�ska 1996: sprz�taczka dostaje (js�sii dostanie, bo p�ace docieraj� z kwartalnym op��nieniem) milion osiemset tysi�cy karbowa�c�w miesi�cznie. Starczy na dwa kilogramy kie�basy.

A jak si� �yje przedszkolance? Na r�k� dziewi�� milion�w karbowa�c�w (z czego za gaz - cztery i p�� miliona, za przedszkole dla c�rek - dwa miliony sze��set tysi�cy, reszta do przejedzenia). Kilogram ryb - sze��set tysi�cy karbowa�c�w. Kilogram kurczaka - pi��set tysi�cy. Ziemniak�w - dziewi��dziesi�t tysi�cy. Cukru - osiemdziesi�t. Chleba - pi��dziesi�t tysi�cy.

31

By�y urz�dnik na kierowniczym stanowisku utrzymuje si� z pi�ciu milion�w, czyli sta� go a� na sto pi��dziesi�t bochenk�w. Narzeka� nie mo�e, skoro s�siadka - te� emerytka - pobiera miesi�cznie dwa miliony, za gaz i elektryczno�� ma zap�aci�... trzy. Samotnemu dobrze, l�ej umiera, m�wi� ludzie.

Poza dzie�mi z przedszkola Luba Lewak wychowuje w�asne. W maju dowiedzia�a si�, �e je�li w og�le otrzyma jeszcze jak�� pensj�, to najwcze�niej w pa�dzierniku. Nie na pewno. Przedszkola, kt�re w Zwi�zku Sowieckim funkcjonowa�y bez przerwy wakacyjnej, zamkni�to na lato. Na trzy letnie miesi�ce, posy�aj�c personel na urlopy, rozumie si� - bezp�atne. Co najmniej kwarta� do prze�ycia bez wynagrodzenia - bo si� nie pracuje, bez zasi�ku - bo przecie� si� pracuje...

Za kilogram "r�banki", czyli mi�sa z ko�ci� - czterysta pi��dziesi�t tysi�cy. Surowej pol�dwicy - sze��set tysi�cy. W�dzonej - ju� dwa razy tyle, dok�adnie tysi�c dwie�cie. Kiedy tu wr�c�, ceny w "papierkach" przejd� do historii, zacznie si� przygoda z hrywn�, walut� wyczekiwan� przez Ukrain�, lecz nie przez Ukrai�c�w. Polakom ju� przechodzi monogamiczna mi�o�� do "zielonych", ale tutaj ufa si� wy��cznie dolarowi. Przecie� w wielu kasach brak nawet "papierk�w"! Je�li zak�ad pracy produkuje po�czochy - p�aci po�czochami. Je�li cukier - cukrem. Tylko z kim i na co wymienia� te nylony, s�odycze, gdy ca�a okolica pracowa�a pod jednym adresem?

We Lwowie stan��a fabryka autobus�w. Zamar� "Elektron", zak�ad, w kt�rym zarabia�o dwadzie�cia pi�� tysi�cy miejscowych i przyjezdnych, cho�by z Mo�cisk blisko trzy tysi�ce. Kiedy im przestano p�aci�? "Ojoj, prosz� pani, to ju� ze dwa lata - �ali si� nauczycielka, Tetryczowa. - M�� jak wypije sto gram, to p�acze. Ja taki m�ody m��czyzna i �ebym co robi� nie mia�..."

"Elektron" stoi, bo rozpad Zwi�zku Sowieckiego pozbawi� go kooperant�w. Czy uzale�nienie ukrai�skiej gospodarki - ca�ej! - od innych republik by�o zamierzone? Chyba tak. Pisz� "chyba", bo przy gigantycznym ba�aganie, jakiemu r�w-

32

na�a si� tzw. planowa gospodarka, z rezerw� podchodzi�abym do ka�dego "na pewno". W ka�dym razie - wygl�da�o to tak, �e je�li np. pud�a do obudowy telewizor�w produkowa� Lw�w, to ekrany - Estonia, kineskopy - �otwa. Monstrualny, a niezbor-ny organizm pa�stwowy zacina� si�, d�wiga� nadmierne i zbyteczne koszty, ale za��g to nie obchodzi�o, spokojnie sz�y do kasy po swoje nik�e, jednak gwarantowane nale�no�ci. By�o gdzie pracowa�. By�o co je��. By�o co na grzbiet w�o�y�. Na upartego by�o nawet co oszcz�dzi�. Za bram� martwego "Elektronu" tysi�ce ludzi zrozpaczonych, z umiarkowanego - w najgorszym razie -niedostatku zepchni�tych w jawn� n�dz�. Typowa sytuacja. Inaczej to wygl�da w ocenach polityk�w, inaczej w odczuciu spo�ecze�stwa. Kraj wygrzebie si� z do�ka, ale to kwestia jutra, a ludzie chc� je��. Beczka prochu ta m�oda republika.

W Polsce (odpuka�) nie ma tradycji krwawej �a�ni: na Ukrainie, owszem, jest. Wi�c je�li tutejsi m�wi�: "To nie mo�e tak trwa�. Tu krew pop�ynie" - mog� wiedzie�, co m�wi�.

Lewakowa czyta w moich my�lach: "Pani si� zastanawia, jak to jest, �e my jeszcze �yjemy". Ano w�a�nie: jak to jest? "Zjada si� zapasy... Jak nie mam dziesi�� kilo cukru, trzech paczek margaryny, to sama sobie jestem winna..." Kr�c� g�ow�: "No dobrze, cukier pole�y, ale kasza? M�ka? Jak d�ugo? Robaki zjedz�". Luba z pob�a�liwo�ci�: "Nic si� nie zal�gnie. Nie zd��y. W tym tygodniu jedli�my pierogi, rozumie pani? Dzie� po dniu. Przez okr�g�y tydzie�. A nadejdzie jesie�, jab�ka si� zaczn�... Jab�ka mog� sporo czasu przetrwa�. I widzi pani? Zima z g�owy".

To samo us�ysz� i w Zbara�u, i w Gr�dku Podolskim. �e w domu musz� by� zapasy, zawsze. Ludzie ju� nauczeni. Pami�taj�: kto si� nie zabezpieczy�, nie prze�yje.

Lewakowa opowiada o swojej pracy. W przedszkolu numer 32 dzieci z nadczynno�ci� tarczycy (po Czamobylu? - tak s�dzi). Wspomina o dziewczynce ze zrujnowanymi nerkami i o dziecku w bliznach. Jak to: w bliznach? Odrzuca kr�tko i niech�tnie, �e to rezultat napromieniowania. S�abego. Ma�a �yje.

33

Chcia�a tym dzieciom zorganizowa� dwa tygodnie pobytu na lepszym powietrzu, pod Truskawcem. Nie znalaz�a sponsora.

Polska jawi si� tutejszym jako druga Ameryka. Prawie �e ju� mnie to nie �mieszy. Teteryczowa ma c�rk� na KUL-u. Trzeci rok polonistyki. "Daj� stypendium dwa miliony trzysta tysi�cy z�otych, to nie zje, bo si� chce ubra�..." No tak, polska ulica r��ni si� od ukrai�skiej.

Dwa miliony trzysta tysi�cy z�otych - z pewno�ci� nie maj�tek, ale por�wna� t� kwot� z pi�ciuset tysi�cami karbowa�-c�w, pobieranych przez stypendyst�w na Ukrainie... I �eby to pobieranych! "Od czerwca 1995 nasi studenci nic nie dostali, nic" - s�ysz� w maju 1996.

P�� miliona "papierk�w", pi�tna�cie bochenk�w chleba.

Lw�w, szko�a polska. Trafi�am na egzamin konkursowy, od kt�rego wynik�w zale�y dopuszczenie maturzysty na nasz� uczelni�. Dopada mnie nieznajoma kobieta, ca�uje, rozpaczliwie p�acze, b�aga �ebym si� wstawi�a... no, u kogo�, tutaj w konsulacie, czy u siebie w Polsce, u kogokolwiek, kto by pom�g� c�rce. T�umacz�, �e nic nie mog� zrobi�. Przytakuje, ale mi nie wierzy. Znowu p�acze. G�o�niej. Wszystko przyrzeknie, wszystko odda za szans� dla dziecka. Polska, kraj mlekiem i miodem p�yn�cy, oaza �adu, zamo�no�ci... A c�rka nie zda�a, bo jej brak�o s�owa. Jednego? Jednego. Wida� jakie� trudne. "Przecie� ona tu chowana, pani, c�� dziecko winne, �e mu s��w nie dostaje, z nami tak nie mo�na..." Ju� nie prosi, b�aga. T�umacz�, �e �adne ciemne si�y tutaj nie dzia�a�y, w komisji sami Polacy, konsul przys�uchiwa� si� egzaminowi, decyzja by�a zbiorowa, jednog�o�na, wi�c z kim i o co pertraktowa�? "A sk�d mnie wiedzie�, pani, sk�d mnie wiedzie�"...

So��enicyn w swoim tylko z zamierzenia triumfalnym toumee po powrocie spotka� si� z nieprzychylno�ci� Rosji, ale i na Ukrainie mo�na lepiej zrozumie� mechanizm jego kl�ski. Co komu po wolno�ci, je�li w domu g�odno.

34

Wolno��, dajmy na to - s�owa? A kogo to obchodzi w Mo�ciskach, gdzie bez pracy zostali �ywiciele rodzin, co po niej w Zbara�ach, Gr�dkach, Iwanowkach? Otworzy�y si� bramy monstrualnego tagru. Wypuszczeni z wi�zie� nie maj� dok�d i��.

Choruj�. I coraz trudniej o podleczenie. Coraz wi�ksze pieni�dze bierze personel bezp�atnej (jeszcze) s�u�by zdrowia.

Liryka wspominkowa: za rosyjskich czas�w litr mleka kosztowa� dwadzie�cia kopiejek, teraz - pi��dziesi�t tysi�cy kar-bowa�c�w... Na mieszkanie, owszem, czeka�o si� przez kilkana�cie lat, ale dzi�ki kredytom, po�yczkom �atwo umarzanym przez zak�ady pracy mo�na sobie by�o na nie pozwoli�. Czynszu nie podnoszono, latami. Szpitale - niedoinwestowane, prze�adowane chorymi - jednak by�y. Szko�y, przedszkola - by�y. Rozbudowany system �wiadcze� wypoczynkowych - by�.

Niebezpieczne s� te odniesienia do wczorajszego dnia. Ale s�odko-gorzkie, buninowskie, nostalgiczne "niegdy�" to nie w tym temacie, jakby powiedzia� Wa��sa. Nic roz�mieszaj�cego we wspominkach, �e przecie� - �le nie by�o. Rezultat wybor�w na Ukrainie - gdy przyjdzie do wybor�w - oka�e si� zale�ny od wspomnienia: "Przedtem ja mog�a jeden dzie� nie dosta� pensji i to by� krzyk..."

- Wszystko mieli�my. Wszystko! - �arliwie zapewnia mnie Adamska.

Kiedy� moim kolegom, zwiedzaj�cym ko�choz ukrai�ski, zaproponowano, �eby wej�� do mijanej w�a�nie chaty. "Popatrzymy, jak ludzie �yj�..." Wewn�trz by� wy��cznie st��, st�� gigant, uginaj�cy si� od wszelkiego dobra. Przyj�cie w weselnym ch�opskim stylu: p��miski kie�bas i og�rk�w �wie�ych albo kwa�nych, piramidy pomidor�w, marynowane dynie, jab�ka, dr�b na zimno, dr�b na gor�co, butelki z czym� wytrawnym, z czym� s�odkim...

I �ywej duszy. Wiadomo, wszyscy w pracy, a to stoliczku nakryj si� - z czystego przypadku. Dzia�o si� ju� za Chruszczo-wa, ale jeden z biesiadnik�w zap�aci� za go�cinno�� ci��kim

35

atakiem choroby, bo mia� k�opoty z nerkami, wi�c rozpaczliwie broni� si� przed w�dk�, ale po przeci�g�ym: "Aa, to nawet za pok�j nie wypijecie?" - zaraz chwyci� za szklank�. Potem przez p�� nocy rycza� z b�lu, ale ba� si� poprosi� o lekarza. Ju� s�ysz� ripost� Adamskiej: a m�g�, m�g�, bo nie musia� jemu p�aci�! I lekarstwa nie kosztowa�y!

W Kijowie prowadzone s�, i to na du�� skal�, sonda�e socjologiczne. Na pytanie "Czy pod�ug ciebie dawniej �ycie by�o �atwiejsze?" - jeszcze w listopadzie 1991 ponad dwie trzecie ankietowanych da�o odpowied� twierdz�c�. I dzisiaj s�dz� podobnie.

To jest spo�ecze�stwo, w kt�rym miesi�czny doch�d na rodzin� w 1994 wynosi� jedena�cie dolar�w osiemdziesi�t trzy centy, w 1995 - siedemna�cie dolar�w siedemdziesi�t dwa centy. Jednak w�r�d Ukrai�c�w w wieku produkcyjnym w 1995 by�o ju� czterdzie�ci dwa procent bezrobotnych, wi�cej ni� przed rokiem. Prawie trzydzie�ci sze�� procent rodzin obywa�o si� bez regularnie pracuj�cego �ywiciela. Na swoje szcz��cie Ukrai�cy nie s� wielodzietni. Przeciwnie. Na Ukrainie prawie nie wida� takich rodzin (niespe�na pi�� procent). Przewa�aj� ma��e�stwa z jednym dzieckiem, aczkolwiek najwi�cej (blisko pi��dziesi�t dziewi�� procent) nie ma potomstwa w wieku do pi�tnastu lat.

Z opinii tak zwanej ulicy: kto�, kto za Bre�niewa, i p��niej, zarabia� sto pi��dziesi�t rubli, teraz bierze r�wnowarto�� �wczesnych dwudziestu pi�ciu. No, trzydziestu. Sowiecka Ukraina mia�a wy�szy poziom �ycia, ni� sowiecka Rosja. Na wolno�ci odwrotnie. Sporo ludzi je�dzi popracowa� w Moskwie, bo je�li tam wynagradza si� ich stu pi��dziesi�cioma dolarami, u siebie za to samo otrzymaliby mo�e osiemdziesi�t. Jak jest w g��bi Rosji -nie wiadomo, ale Moskwa sprawdzona.

Z�e nie by�o. Osoba, kt�rej m�� przem�czy� lata w �agrach, wpiera we mnie: "Kupowali�my. �yli�my. By�o wszystko". Inni przytakuj�. W ich sytuacji pami�� nawet o sowieckich

36

czasach sielank� tr�ci. Ile� to mo�na by�o kupi�... zaoszcz�dzi�... �wczesne n�dzne sklepy jawi� si� jako sk�ady wspania�o�ci. Na k��liw� uwag�, �e o papier toaletowy to jednak w raju by�o raczej trudno, riposta: dzisiaj i tak zbyteczny, nie ma po czym u�y�. Jednym s�owem, lepiej by�o w Zwi�zku Sowieckim? A �ebym wiedzia�a. Du�o lepiej.

Inne s� racje dysydenta, inne - prostego cz�owieka. Niewiara w zmian�, przygn�bienie, apatia spo�eczna, to jest to, co jeszcze przeciwdzia�a ruchawkom. Ukraina nie podnosi g�owy, bo ludzie nie widz� celu. Nie buntuj� si�, gdy� nie wierz�, by mog�o to co� zmieni�. Na razie nie wierz�.

Tylko od czasu do czasu to spokojne, beznami�tne: "Krew si� poleje. Pr�dzej czy p��niej".

�adna tam euforia, konstatacja.

We Lwowie sporo imprez, chocia� nie dla wszystkich. Bilet do kina - dwadzie�cia tysi�cy karbowa�c�w. Na koncert - od trzystu tysi�cy do miliona. Jak ci m�odzi sobie radz�? A jednak ulice s� weso�e, wieczorami t�umy na eks-Akademickiej. Pogodna masa �le ubranych ludzi. Lw�w - uliczny Lw�w - nie jest smutny. Jest niechlujny, zordynamia� od z�ych tynk�w, ale smutny nie jest. To tylko takie nasze nostalgiczne wishfulthinking. Dla tych obecnych swoich Lw�w, jak ka�dy Chark�w czy �ytomierz, obleci.

Przyjecha�am do plebejskiego miasta. Dawna Akademicka tr�ci niedzieln� wsi�. Przy �wi�cie ludzie - i nie tylko m�odzi -przechadzaj� si�, ca�ymi rodzinami przesiaduj� na �awkach, w s�oneczny dzionek pod niezmo�on� zieleni� bulwar�w ciesz� si� nie�wie�ym powietrzem, oszcz�dnie �uj� pestki s�onecznika, rzadziej hamburgery. Jest w tym co� z nastroju wiejskiej ulicy z jej rozleniwieniem, ha�asem, muzyczk�. Starzy na przyzbach, ka-walerka przy op�otkach: �wi�to. Na eks-Akademickiej cz�sto odzywa si� harmonia. Nowy Lw�w celebruje niedziel�, parzy si� w s�o�cu jak w �a�ni, wdycha gruby kurz. Tego tu nie brakuje, a� zgrzyta w z�bach. A przecie� Lw�w - w por�wnaniu z wieloma

37

miastami po tej do wczoraj sowieckiej stronie �wiata - nie jest wyj�tkowo zaniedbany, nawet zauwa�a si� pewn� dba�o�� o �r�dmie�cie, mizern�, bo mizern�. Licznym domom zagra�a wyburzenie, mog� run�� w ka�dej chwili, ale i tak nie ma por�wnania z katastrofaln�, a dok�adn� rujnacj� wszystkiego, co pa�acowe, ko�cielne, wi�c po prostu: polskie na prowincjonalnej zachodniej Ukrainie.

Zatem Lw�w nie jest smutny. Jest ch�opski. M�j Bo�e, to akurat najmniej pasowa�o do Lwowa.

Zosta�am ostrze�ona, by po zapadni�ciu zmroku nie szwen-da� si� po mie�cie. Milicja od dw�ch miesi�cy nie dostaje pensji. Tym wszystkiego bym nie usprawiedliwia�a, ameryka�ska dostaje, a turystom na Times Square w bia�y dzie� wydziera si� portfele. No, ale na lwowskim dworcu kolejowym poczu�am si� jak na g��bokim Bronxie. T�umek niby to nie reaguj�cy, senny, a spojrzenia a� piek�. Wszyscy tu wygl�daj� na podr��uj�cych od tygodni, koczuj� tabunami, popatruj� spod �ba, taksuj�, zn�w drzemi� w�r�d swoich tobo��w. Czasem - nie za cz�sto - wrzask, szamotanina, bolesny p�acz na dow�d, �e czyj� t�umoczek je�li pojedzie do Polski, to z innym w�a�cicielem. Zaciskam r�ce na torebce, cho� w�tpi�, czy by to pomog�o. Bez k�opotu w��czam si� do rozm�w. Nadia spod Borys�awia ratuje si� prac� w Polsce. Przyje�d�a na miesi�ce, zostawiaj�c w domu dzieci. Ch�opak ma pi�tna�cie lat, c�rka o rok starsza. Radz� sobie, bo co maj� robi�. Dziewczyna ju� po szkole, nie pracuje, niby gdzie. Szko�y na razie nie zamkni�to, ch�opak jeszcze si� uczy, a co p��niej? Nic, odpowiada matka. Podsuwam: p�jdzie na studia... albo jednak do pracy... Nadia zaprzecza ze spokojem, z ca�� naturalno�ci�, jak� daje d�ugotrwa�e i nieodwracalne nieszcz��cie: nigdzie nie p�jdzie. Nie b�dzie nauki, nie b�dzie posady. Tylko co - pytam troch� niespokojnie. Nie odpowiada.

Lachy i rizuny

Kiedy� to napisa� Kisielewski (w "Kulturze" paryskiej? chyba tam, bo gdzie�by indziej, wtedy), �e Bo�e nie daj, jakie piek�o zacznie si� po rozpadzie Zwi�zku Sowieckiego, jaka s�siedzka szarpanina o wszystkie sporne ziemie... a jak my wygl�daliby�my, zatrzymuj�c obszar dzisiejszej zachodniej Ukrainy? Czy nominalnie (bo nie etnicznie, zg�d�my si� z tym wreszcie) polskie Podole, polski Wo�y� nie zamieni�yby si� w drug� Bo�ni�? Kt�r� przecie� - tyle �e bez pog�osu w �wiecie - ju� przypomina�y w czterdziestych latach. P��niej dosz�y Bieszczady, Lubelszczyzna...

W powojennej Polsce zosta�o jakie� trzysta tysi�cy Ukrai�c�w. W dawnych granicach pa�stwa zamieszkiwa�o sze�� milion�w, prawie sze�ciokrotnie wi�cej ni� w �wczesnej Rumunii, prawie siedmiokrotnie wi�cej ni� w Czechos�owacji.

Ukraina dla Ukrai�c�w, Polska dla Polak�w... tendencja do pa�stwa jednolitego narodowo nie jest domen� prawicy. Realizowano j� r�wnie� pod rz�dami komunist�w. Przed Akcj� "Wis�a", polegaj�c� na deportacji Ukrai�c�w z po�udniowego wschodu na zachodnie i p��nocne Ziemie Odzyskane, grubo wcze�-

39

niej, ju� we wrze�niu 1944, zadecydowano o przesiedleniu Polak�w z Ukrainy do Polski - i vice versa. W przeciwie�stwie do "Wis�y" ta przeprowadzka mia�a charakter w za�o�eniu dobrowolny. Na sowieck� Ukrain� wyjecha�o ponad sto pi��dziesi�t tysi�cy mieszka�c�w wsi mi�dzy Nowym S�czem, Przemy�lem i Lublinem.

Ilu obywateli III Rzeczypospolitej przyznaje si� do swej ukrai�-sko�ci? Autor opracowania Stereotyp Ukrai�ca w �wiadomo�ci m�odzie�y Polski po�udniowo-wschodniej Jerzy Jestal z Instytutu Filozofii i Socjologii rzeszowskiej WSP konstatuje, �e s� wsie zamieszkiwane w po�owie przez Ukrai�c�w, z kt�rych w najlepszym razie co pi�ty nie ukrywa, �e nie jest Polakiem.

W tych stronach religia automatycznie r�wna�a si� narodowo�ci. Katolik znaczy�o zawsze: Polak. St�d podczas Akcji "Wis�a" zdarza�y si� nawet masowe przej�cia na obrz�dek rzymski, np. w Lesku proboszcz znienacka pozyska� stu nowych wiernych...

Do dzisiaj nie wiadomo, ilu unit�w zamieszkuje w wojew�dztwie, ilu - w samym Przemy�lu. Wiosn� 1966 telewizja informowa�a, �e Wielkanoc pod�ug swojego kalendarza b�dzie obchodzi� trzydzie�ci tysi�cy grekokatolik�w. Metropolita nowo powsta�ej metropolii przemysko-warszawskiej w dwa miesi�ce p��niej m�wi� o stu tysi�cach. "Polityka" pisze o dwustu.

Dlaczego rzymscy katolicy tak ci��ko dogaduj� si� z greko-katolikami? R��nice g��wnie liturgiczne, w zasadzie tylko one, poza celibatem, bo sp�r o dogmaty to ju� z prawos�awiem, rzadziej wyznawanym na po�udniowym wschodzie Polski. Tymczasem walka unit�w o w�asn� �wi�tyni� w Przemy�lu ma d�ug� i przykr� tradycj�. W�adze peerelowskie - pono� pod naciskiem Moskwy - proponowa�y przemyskim grekokatolikom cerkiew, ale prawos�awn�. Mo�e strona sowiecka mia�a swoje widoki na poszerzenie strefy prawos�awia jako wyznania w �wczesnych warunkach nie przeszkadzaj�cego w t�umieniu �wiadomo�ci narodowej Ukrai�c�w, w ich rusyfikacji, podczas gdy grekokatoli-cyzm sprzyja� tendencji najdok�adniej odwrotnej. Nie upiera�a-

40

bym si�, �e grekokatolikom brak�o podstaw do podejrze�, i� Episkopat stawia na sytuacj�, w kt�rej cz��� unit�w ulegnie i przychyli si� ku prawos�awiu, ale wi�kszo�� pozbawiona katolicyzmu greckiego - wybierze rzymski, po czym problem zga�nie.

Nie zgas�.

Min��o troch� lat i w kraju, w kt�rym jedynym niekwestionowanym autorytetem by� papie� - polski papie�, w jednej z najstarszych polskich diecezji wybuch� skandal, owieczki pokaza�y z�by. W�a�nie tu, w Przemy�lu, w kt�rym silne niegdy� lewicowe orientacje s� ju� tylko histori�, teraz i w gustach politycznych, i w lokalnych w�adzach dominuje prawica. Podczas wizyty papieskiej nasza telewizja robi�a co mog�a, by zatuszowa� nastroje, kamery starannie omija�y t�um, wymachuj�cy transparentami, skanduj�cy has�a odleg�e od standard�w brukselskich. To nie z przypadku papie� nocowa� w odleg�ym Lubaczowie, maj�c do dyspozycji ca�y pa�ac kurii przemyskiej. Chcia� okaza� dyzgust? Jemu chciano zaoszcz�dzi� afront�w? Pewnie jedno i drugie. Tak czy siak w Przemy�lu dosz�o do najmniej w�a�nie z tej okazji spodziewanego potwierdzenia, �e w �adnym dzbanie ucho wieczne nie jest.

Daleko od "Zakierzonii" i zagmatwa� polsko-ukrai�skich -w Sejnach - te� okresami wybucha�y, a bez przerwy �limaczy�y si� zatargi o prawo nawet nie do w�asnej �wi�tyni, tylko do w�asnych nabo�e�stw. Litwini chcieli si� modli� i s�ucha� kaza� po litewsku - Polacy nie ust�powali. Z tej okazji sejne�skie dewotki wykrzykiwa�y do swych si�str w Chrystusie: "Wasza Matka Boska to szwenta krowa, a nie �adna Matka Boska". Ujmuj�cy przyczynek do bajd o polskiej tolerancji.

Rozkwita literatura nostalgiczna, mno�� si� pami�tniki, mocno cukruj�ce prawd� o Kresach. Albumy, wystawy przy�wiadczaj� idylli, co to niegdy�... i zawsze... i na pewno... Spod pi�r i spod kamer niegdysiejszo�� w ciep�ych �wiat�ach zgody, tolerancji i poszanowania czyjej� odmienno�ci. Czy tak by�o na pewno? Co o tym powiedzieliby jeszcze nie ukrai�scy, tylko

41

rusi�scy pos�owie, bezskutecznie dopominaj�cy si� pod austriackim zaborem w lwowskim sejmie o swoje prawa j�zykowe;

i ukrai�scy studenci, domagaj�cy si� swojego uniwersytetu we Lwowie za II Rzeczypospolitej? Jak to wygl�da�o w odczuciu ch�op�w spod �niatynia, mro�n� zim� przep�dzanych przez Zbrucz pod pa�kami policji?

Polskie irracjonalizmy... Lata czterdzieste wykaza�y, jak� fikcj� by�a rzekoma wsp�lnota. Mira� zgas� w potokach krwi, kt�r� sp�yn�� Wo�y� i w zasadzie ca�a "Zakierzonia".

Nie starczy�o paruset wsp�lnych lat na zgod�, nie starczy�o nienawi�ci na obco��. Bali�my si� ich i nie umieli�my si� bez nich obej�� ani w polityce, ani w kulturze. Zadziwiaj�ce wymieszanie admiracji i pogardy. Nawet autor najdalszy od s�abo�ci do rizun�w, Sienkiewicz, nie ustrzeg� si� przed fascynacj�, z kt�r� chc�c nie chc�c wykreowa� Bohuna, o ile� ciekawszego ni� nudny jak flaki z olejem jego aneks, Skrzetuski.

Kompleks ukrai�ski mru�y do nas oko z literatury - od S�owackiego po Wierzy�skiego, od Yincenza po Ku�niewicza. W pisarstwie "wok��litewskim", mo�e z zas�ugi historii, nie ma tych napi��, tych przemilcze�, ze�ga�, kt�re wype�niaj� z�o�a minoderyjnych i megaloma�skich wspomnie�. Ju� i �y�eczki dziegciu po�a�owano do beczki z miodem. Sztucznym. "Fascynacja ta bowiem trwa nawet u najbardziej zagorza�ych anty-Ukrai�-c�w" - zupe�nie trafnie zauwa�a autor Atomami UPA, Edward Prus, kt�rego zdaniem: "Nie zaszkodzi nikomu, je�li obok zbrodni okrutnej b�dziemy m�wi� o dawnych kresach, o ich "ruskich" mieszka�cach w kategoriach romantycznej, sentymentalnej zadumy, dumki i kolorowego obrazka folklorystycznego". Zaszkodzi, zaszkodzi, bo ci "Rusini" od dawna nie mieszcz� si� w obrazku.

Nigdy nie kochali�my s�siad�w - �adnych - ale to akurat jest powszechne zjawisko. Ma znaczenie intensywno�� niech�ci, a w stosunku do Ukrai�c�w daleko nam do oboj�tno�ci. Bada� t� spraw� doktor Henryk Pietrzak z rzeszowskiej WSP. Ot�� przy wyborach negatywnych Polacy w pierwszej tr�jce - po

42

Cyganach i Rumunach - nieodmiennie lokuj� Ukrai�c�w. To samo przy stereotypie "nieuczciwy"... "brudny"... "nie nadaj�cy si� do kontakt�w towarzyskich"... Ukrai�cy te� zaczynaj� od Cygan�w i Rumun�w, ale trzecie miejsce rezerwuj� dla �yd�w.

"Straszy si� dzieci Ukrai�com" - konstatuje przemy�lanin. Co mamy im do zarzucenia? Ze nacjonali�ci. Nie lubi�cy Polak�w. Niekulturalni. Sk�onni do rozboju. Zaciekli. M�ciwi. Zazdro�ni. Fa�szywi. G�upi. Materiali�ci. Ordynarni. Zaborczy. Pozytywne konstatacje prawie si� nie zdarzaj�.

Ukrai�cy te� wyliczali g��wnie ujemne nasze cechy. Ich zdaniem: "Polak to cz�owiek wrogo nastawiony do Ukrai�ca, zadufany w sobie, nietolerancyjny, leniwy, przesadnie ceni�cy warto�ci narodowe..."

Polacy dostrzegaj� ukrai�sk� go�cinno��. Przywi�zanie do tradycji. Solidarno�� narodow�. Ukrai�cy aprobuj� nasz� zaradno��.

Uderza brak przys�owia czy dowcipu o Ukrai�cach, co wskazywa�oby, �e kszta�towanie si� stereotypu trwa. R�wnie� wed�ug socjolog�w wynika to w znacznej mierze "z zepchni�cia problematyki stosunk�w polsko-ukrai�skich na margines �ycia publicznego".

A tak, tu jest pies pogrzebany. Poza incydentami - z regu�y niesympatycznymi incydentami - nie zauwa�amy Ukrainy, tak jak dawniej nie zauwa�ali�my R u s i n � w .

Opinie, kt�re zacytuj�, zosta�y wyg�oszone na pierwszym posiedzeniu Sejmu krajowego galicyjskiego we Lwowie w kwietniu 1861 po formule: "Jako Marsza�ek krajowy dla kr�lestwa Galicyi Lodomeryi wraz z Wielkim Ksi�stwem Krakowskiem, przyrzekam niniejszem w miejsce przysi�gi Jego ces. kr�l. Aposto�. Mo�ci Cesarzowi wierno��, pos�usze�stwo, przestrzeganie praw i sumienne wykonywanie obowi�zk�w moich. Tak mi Panie Bo�e dopom��!"

Ale ju� wtedy, po zach�cie biskupa Litwinowicza: "Panowie! wnosz�: niech �yje Najja�niejszy Pan!! (Izba powstaje, nast�puje trzykrotny okrzyk: Niech �yje!!! Mnohaja lita!!!" - wtr�ca spra-

43

A'ozdawca) ju� wtedy, na tym pierwszym kwietniowym posie-uzeniu pierwszego sejmu pod zaborem, pog�os niepogody. Obruszy si� pose� ksi�dz Pietruszewicz: "... s�ysz�, �e tu si� m�wi tylko o jednym narodzie, ja za� i ci, kt�rych tu reprezentuj�, widzimy nar�d polski i nar�d ruski..." (gwar i przerywanie - dorzuca sprawozdawca).

A cho� pose� ksi�dz Alexander Dobrza�ski apeluje: "Zast�pcy ludu! [...] Adres ten obejmuje wynurzenie wdzi�czno�ci Najja�niejszemu Panu oraz gor�ce ��dania i �yczenia nasze, kt�re Monarsze przed�o�y� trzeba. Taki adres powinien by� jednomy�lnie przyj�ty. Nie targujmy si� o s�owa, nie b�d�my sk�pi w wynurzeniu uczu� takich, bo nie mo�emy w�tpi�, �e te spory dojd� do uszu Najj. Pana i cel adresu przeto chybionym b�dzie (oklaski)". I chocia� na posiedzeniu po ostrej wymianie zda� -i z�o�liwo�ci z naszej strony, to jest z ust polskich pos��w w ripo�cie marsza�kowi, kt�ry wzywa: "Kto jest za wnioskiem, aby protoko�y posiedze� sejmowych redagowano w obu j�zykach, w polskim i ruskim, ten niechaj powstanie", jednak rozum zwyci��a, bo - powtarzam z ksi��ki adnotacj� przy stenogramie: "Wszyscy powstaj�. Okrzyk zgody i rado�ci" - to ju� na nast�pnym posiedzeniu, prawie natychmiast, bo za cztery dni, 19 kwietnia, konflikt wraca tym razem pod pretekstem niezgody Polak�w na odczytywanie protoko��w z poprzedniego posiedzenia w obydwu j�zykach.

Oliwy do ognia dolewa pose� Borkowski: "W ostatniej sesyi by�o uchwalone, aby protok�� prowadzi� i w narzeczu ruskim -(g�osy z prawej strony: w jazyku, w jazyku) - Powiedzia�em w narzeczu i to jest wewn�trzne przekonanie moje".

"Pose� xi�dz Ginilewicz: To id� o toje, aby to samo szczo sia howoryt' po ruski, bu�o w protokoli po polski i po ruski, i aby bu�o oho�oszene.

Marsza�ek (przerywa): To jak ju� m�wiono, przedwczesna kwestya, o tem dzisiaj obradowa� nie mo�na!

(G�osy z prawej i z lewej): tak! tak! wezwa� do porz�dku!"

44

"Po polsku..." "Po ruski..." Rozj�trzony wrz�d. Prowokowali�my, obra�ali�my, tote� demonstracja b�dzie si� smu�y�, wraca�, jak w odezwaniu si� "pos�a w�o�cianina (z prawej) Laury-nowicza Miko�aja: Choczu, aby�te po ruski to skaza�y - bo po polsku ne rozumiju..."

Rozumia�. Wszyscy oni tam wybornie rozumieli jedni drugich. Ale tu sz�o o du�o istotniejsze zrozumienie, o prawo do j�zyka sz�o pos�dzonym zaledwie o narzecze.

D�ugie, burzliwe posiedzenie. Zajad�o�ci narodowo�ciowe, chucpa ja�niepa�ska, nienawi�� klas. W dzisiejszej Polsce to niemodny temat, dzisiaj mamy pass� tylko na krzywdy ze strony komunist�w, wi�c oddaj� g�os notablom innej ery. Wywodzi� w galicyjskim sejmie pose� Ziemia�kowski: "Skre�lono tu bardzo wymownemi usty n�dz� ludu wiejskiego, i n�dz� t� przypisuj� jedni krzywdom przez wi�kszych w�a�cicieli mniejszym wyrz�dzonym. (...] Panowie! je�eli si� dzia�y nieprawo�ci, je�eli panowie robili krzywd� ch�opom, to niech ka�dy z drugiej strony po�o�y r�k� na swem sercu i powie, czy ch�opi panom swoim nigdy krzywdy nie wyrz�dzili?"

"Pose� xi��� Sanguszko: Chcia�em to panowie powiedzie�, �e s�ysza�em tu wiele g�os�w o biedzie i n�dzy. Bieda by� musi, jest to kara od Boga na ludzi rzucona: lecz jest spos�b umkn�� biedzie, a to jest praca. Kto chce pracowa�, b�dzie �y� bez biedy, a kto posiadaj�c ma�o, ko�o tego starannie chodzi, b�dzie mia� wi�cej, i lepiej na ma�ym ru�cie wyjdzie, ani�eli �w, kt�ry posiada wiele, a z tem niedbale sobie post�puje..."

Pose� Adam hrabia Potocki: "Panowie! I ja jestem pos�em wybranym przez gminy wiejskie i mam sobie to za zaszczyt. Lecz wyzna� powinienem, �e inaczej rozumiem zadania pos�a. [...] �miem twierdzi� �e w ca�ej Europie nie ma kraju, gdzie by przypuszczonem by� mog�o to, co tutaj wyrzeczonem by�o. Ci��ka odpowiedzialno�� i kara bo�a spadnie na to prawodawstwo pod kt�rem tak monstrualna my�l rozsiewa� si� mo�e, jak ta, kt�r� pose� Szpunar wypowiedzia�. Pose� Szpunar uwa�a

45

lasy za w�asno�� publiczn�. Czy wiecie, panowie, co to jest? To jest obalenie prawa w�asno�ci, to jest obalenie tego, co jest podwalin� wszystkich spo�ecze�stw..."

Ten�e pose� hrabia Adam Potocki: "(...] Od roku 1848 w�o�cianie nasi uzyskali prawa obywatelskie, zostali postawieni na r�wni ze szlacht�, a nast�pnie z woli Monarchy i imieniem kraju zniesiono wszelkie stosunki podda�stwa, je�eli tedy rzecz sama ju� nie istnieje, i ani o powrocie tych�e stosunk�w, ani o przywr�ceniu pa�szczyzny mowy by� ju� nie mo�e, czeg�� jeszcze chodzi po kraju jej mara, wywo�ana przez ludzi krajowi niech�tnych, a chc�cych na jego szkod� utrzymywa� rozbrat pomi�dzy w�a�cicielami wi�kszych posiad�o�ci a w�o�cianami? Panowie! T� mar� trzeba stanowczo i raz na zawsze pogrzeba� [...]".

Z kolei Rusin, pose� ksi�dz Witwicki: "... my bolejemy nad losem naszym jak i Polacy, z t� r��nic�, �e wy od 100, a my ju� od 500 lat... To co was boli, to i nas boli - wi�c tylko r�wnouprawnienie ludu, kt�ry na nas pracuje, pracowa� i pracowa� b�dzie (oklaski) trzeba popiera� - a podst�p i sztuczki... (dla oklask�w nie mo�na s�ysze�) jedno�� niech w�ada nami... (oklaski)".

"Pose� xi�dz Mogilnicki: S�owa poperednyka o my�osty sut nam dorohi, ale na s�owach po�ahaty ne mo�em... my prosym szczoby i skutki tej my�osty peresz�y w czyn, bo sut szcze rany nezahojeni".

"Xi��� W�adys�aw Sanguszko: �a�uj� bardzo, �e nie mam tak wymownego g�osu jak m�j poprzednik, musz� tylko doda�, �e je�eli�my w roku 1848 zrobili deklaracy� na korzy�� w�o�cian, ��damy w zamian za nasze dobre ch�ci: a�eby w�o�cianie ze swej strony odpychali obmowc�w i niegodziwc�w, kt�rzy ob�ud� siej� i lud ba�amuc�..."

W ferworze sporu zapominali, �e podobno si� nie rozumiej�. Ale pretensji nie da�o si� wyg�uszy�, stary gw��d� zosta� w nowym sejmie, tkwi� w ka�dym z nich, i kaleczy� ka�dego. C�� st�d, �e sprawozdawca odnotowuje "huczne oklaski" po

46

kwestii pos�a Ziemia�kowskiego: "Przynajmniej tam, gdzie nam wolno, trzymajmy si� razem bez r��nicy stan�w".

Nie uda�o si� stanom, nie uda�o si� narodom.

Mi�y Bo�e, narzecze...

"Xi�dz Ginilewicz [...] Panowie! nar�d ruskij bolszyj jak pol-skij, maje literaturu.

Marsza�ek: Do rzeczy, do rzeczy!"

I p��niej, mimo oznajmienia marsza�ka: "Dyskusya zamkni�ta" - pose� Kazimierz Dzieduszycki zd��y wrzuci�: "Im chodzi o j�zyk, chodzi o narodowo�� - dobrze, niech broni� ojczystego j�zyka, niech broni� swej narodowo�ci [...] atoli rzecz ta nienale�y pod dyskusj� Sejmu, jest to rzecz literatury i ludzi umiej�tno�ci, dyskusya o niej tu podj�ta zabiera czas dla spraw �ywotniejszych po�wi�cony - dla spraw, kt�re ka�dego z nas zar�wno obchodz�, i dla ka�dego zar�wno s� wa�nemi - w ich w�asnym wi�c interesie upraszam, aby rzecz o narodowo�ci i j�zyku od�o�y� na p��niej, a teraz kiedy mamy radzi� nad dobrem powszechnem nie trwoni�c czasu..." I tak dalej, a im dalej tym niezr�czniej.

Jakie to nasze, nieprawda? Polska nieuwaga, polska nonszalancja, kr�tkowzroczno��...

"Dyskusya nie jest tu na swoim miejscu". Gdyby by�a - i wcze�niej, i wtedy, i p��niej - mo�e nie a� z tak� si�� rozj�trzy�yby si� wcale przecie� nie zagojone jeszcze nastroje antypolskie.

Powt�rz� za sob� z mojego Senni/ca galicyjskiego: "Nie by�o zgody polsko-ukrai�skiej. Nigdy. By�y pozory, iluzje, literackie bajki. Nienawi�� smu�y�a si�, eksplodowa�a, znowu cich�a, przed kolejnym wybuchem. Konflikt przygasa�, ale wraca�, jak po unii brzeskiej, kt�ra doprowadzi�a w Przemy�lu do pierwszego ostrego zwarcia rzymskich i greckich katolik�w. Grubo po unii, dopiero w 1687 roku, przemyscy unici otrzymali swoj� katedr�, ale sp�r powr�ci w naszych czasach, po ostatniej wojnie i nie przysporzy Rzymowi sympatii w�r�d miejscowych grekokatoli-k�w, rozpaczliwie a bezskutecznie dopominaj�cych si� u kardy-

47

na�a Wyszy�skiego o pomoc w wyegzekwowaniu praw do swojej by�ej �wi�tyni. Kolejny ostry stan zapalny w roku 1991 z lekka u�mierzy papie�".

W roku 1996 stan zapalny trwa, gazety skoncentrowane na aferze - dla odmiany - z ko�cieln� kopu��, usuni�t� przez wsp��autor�w napi�� z 1991 roku, mimo interdyktu obecnych i aktywnych oo karmelit�w bosych. Ha�as wywo�any tym pomys�em s�ycha� a� w Toronto. A w Przemy�lu jedni tym bardziej (przypomn� wcze�niejsz� opini� socjologa) "skar�� si� na zacieranie �lad�w ukrai�sko�ci", drudzy tym mocniej "obawiaj� si� ukrai�skich ��da� zwrotu ziemi i budynk�w opuszczonych po Akcji "Wis�a"".

Roszczenia s� spore, s� raczej bezsporne i nolens volens ju� realizowane. Grekokatolicy odzyskali swoje by�e seminarium duchowne oraz cerkiew na Zasaniu (taka Praga przemyska), gdzie niegdy� mieli siedzib� oo bazylianie, a po eksodusie Ukrai�c�w obiekt zamieniono na Okr�gowe Archiwum. Teraz papiery wy-w�drowa�y do dziewi�tnastowiecznej �a�ni miejskiej, przebudowanej du�ym kosztem i ku og�lnemu niezadowoleniu. Mieczem wojujesz...

Szykowany zwrot kilku kamienic czy nawet dzia�ki budowlanej w �r�dmie�ciu to drobiazg, problemem - jakim! - jest obecna siedziba Oddzia�u Muzeum Narodowego, dawny pa�ac biskupi unit�w. Korespondencja do grekokatolickiego hierarchy kierowana tylko pod stary adres. Arcybiskup Martyniuk potwierdzi� roszczenia, dorzucaj�c, �e wi�kszo�� zbior�w, to i tak ikony. No, niezupe�nie.

Co b�dzie z muzeum, je�li Ukrai�cy nie p�jd� (a nie p�jd�) na ust�pstwa? Przeniesienie zbior�w do zamku w Krasiczynie nierealne, cho� jeszcze w 1975 roku konserwator zaprojektowa� podzia� na cz��� muzealn� oraz hotelow�. Ta pierwsza w najlepszym razie nadaje si� do sezonowych i to - ze wzgl�d�w bezpiecze�stwa - pomniejszych ekspozycji. Rzeczywista ochrona zbior�w w dzisiejszym Krasiczynie wymaga�aby zawrotnych pieni�dzy. Armii ochroniarzy.

48

A w Przemy�lu - ciurkiem o kopule. Przeor Gut nie przyj�� pisma konserwatora generalnego z nakazem wstrzymania przer�bek. Nie odbiera� poczty. Nie otwierano furty, klasztor zamkn�� si� przed interweniuj�cymi.

M�j rozm�wca, karmelita, delegowany przez przeora, utyskuje, �e z czystej sprawy architektonicznej (tak w�a�nie to uj��) robi si� polityk�. P�ki co, walka trwa, zauwa�am. "Walka jak walka - opiera si� ojciec Twardzik. - Jeste�my u siebie". A je�li zapadnie decyzja - przywr�ci� kopu��? "Zobaczymy". Prosz� o konkretn� odpowied�. Ojciec z �agodnym u�miechem: "Ja nie mog� jej udzieli�".

We Lwowie konsul generalny potwierdza, �e przepychanka o ko�cielny dach, kt�ra akurat zbieg�a si� z czterystuleciem unii brzeskiej, nie ma lokalnego charakteru. Jeszcze podczas wizyty �wczesnego ministra Skubiszewskiego w Kijowie, z czterdziesto-minutowej jego rozmowy z szefem ukrai�skiej dyplomacji dwadzie�cia zaj�� temat - eufemistycznie nazwijmy go - przemyski. Polska by�a pierwszym pa�stwem, kt�re uzna�o niepodleg�o�� Ukrainy, ale na konferencji prasowej dziennikarze nie pytali o polityk�. Pytali o deski, zjedzone przez komiki i przez grzyb:

na pewno czy na niby?

Zgadza si�: to by� ich klasztor, ich ko�ci��. Wr�cili do swojego zespo�u l czerwca 1946, po studwudziestoletniej przerwie, spowodowanej decyzj� zaborcy: �wi�tynia zosta�a przekazana unitom dopiero przez administrator�w c.k. Galicji. Diuide et impera, znana regu�a. Jest jednak pewien szkopu�, po stronie ukrai�skiej powtarza si� k�opotliwe pytanie: "Dlaczego nikt nie zg�asza� pretensji po I wojnie �wiatowej? Dlaczego Polacy wcze�niej nie upomnieli si� o swoje?"

W obozie reklamuj�cym si� has�em: "Polska nade wszystko", poparcie dla likwidator�w kopu�y. "Nie b�dzie nam cebula g�rowa�a nad miastem..." A nie jest to kopu�a cerkiewna, tylko barokowa. Gdyby konsekwentnie upiera� si� przy czysto�ci sty-

49

��w - nale�a�oby z wie� ko�cio��w roma�skich str�ci� he�my dostawione za renesansu czy baroku. I pousuwa� z gotyckich katedr renesansowe kaplice, barokowe o�tarze. Tylko �e w tej rzekomej przepychance gust�w najmniej idzie o architektur�. Zawracanie g�owy ze spekulacjami, czy Przemy�l bez kopu�y straci na urodzie, czy nie straci. Po interwencji telefonicznej ambasadora Ukrainy w Polsce i drugiej - mera Lwowa - zagra�y ambicje. "Zarz�d Miasta Przemy�la odczytuje te wyst�pienia jako wyra�n� ingerencj� w wewn�trzne sprawy Polski..." Zarz�d poszed� za ciosem, wyra�aj�c "stanowczy protest przeciw post�powaniu Generalnego Konserwatora Zabytk�w, kt�ry podejmuj�c dzia�ania sprzeczne z prawem popiera naciski k�� nacjonalistycznych po obu stronach granicy". Protest pow�drowa� do dziesi�ciu (!) adresat�w, zaczynaj�c od MSZ, na przeorze oo karmelit�w ko�cz�c. Rada Miejska podzieli�a "oburzenie... z powodu koniunkturalnych i wasalnych dzia�a� generalnego konserwatora..." I po-oo-sz�o. Hej kto Polak na bagnety! Niby drobiazg wystarczy�, �eby rozgorza�o to, co si� tli�o po obydwu stronach granicy.

W Gr�dku (dawniej Jagiello�skim) na rynku - obecny Majdan Hajdamak�w - tablica og�osze� z opublikowanym w lwowskiej prasie protestacyjnym listem otwartym do polskiego konsulatu. Nie doczyta�am, czyim. Jednym z wielu, rozwodz�cych si� nad "polskim barbarzy�stwem".

W Mo�ciskach, te� na rynku, te� na tablicy og�osze�, du�y, z daleka widoczny napis: "Wandalizm XX wieku. P e r e m y � l". I sugestie szowinistycznej organizacji "Nadsanie": wstrzyma� przekazy pieni�dzy z Polski na budow� ko�cio�a, nie zezwoli� na budow� polskiej szko�y.

Opinia miejscowej Polki: "W Przemy�lu na ka�dym skr�cie stoi ko�ci��, to ju� by im mogli zostawi� ten jeden, �eby si� na nas nie skrupia�o". I po chwili, ciszej: "Ci z Przemy�la ani przez dzie� nie byli w naszej sk�rze". Dociskam: "Czy tu si� pogorszy�o od afery z kopu��?" "Prosz� pani�, to nie do opowiedze-

50

ni�! A my w rejonie mamy otwarte 22 ko�cio�y, 8 fakultatyw�w [klas z j�zykiem polskim - AS], dwie szko�y w budowie... Sz�o wytrzyma�. My wszyscy m�wimy: na co nam to by�o".

Niezr�czno�ci polskie. W O�wi�cimiu - po aferze "�wi�tynnej" z ss karmelitankami - zn�w wpuszczono s�onia do sk�adu porcelany. W awantur� o centrum handlowo-us�ugowe przy muzeum zaanga�owanych coraz wi�cej os�b, a co persona - to zdanie, a co przepis - to interpretacja.

O�wi�cimska niezr�czno�� jest grubsza, przede wszystkim -jest nag�o�niona w Stanach, a z tym to my si� liczymy, wi�c dotar�o do nas, pomalutku, �e hot dog�w i lod�w a la Auschwitz nie da si� wyceni� tylko w prawnych kategoriach. Przewodnicz�cy przemyskiej rady miejskiej - z profesji adwokat - te� "nie dopatrzy� si� przes�anek prawnych" w obronie kopu�y. Jak gdyby sz�o akurat o to!

Herbowe, jednoznacznie polskie tablice z lwowskiego Arsena�u, wyrzucono w rewan�u za kopu��. Ze ka�dy pretekst dobry? Tym bardziej trzeba si� wystrzega� pretekst�w. Tamtego wieczoru konsul wydawa� przyj�cie w hotelu "Dnipro". Stawi�o si� niewiele z zaproszonych os�b, nie pojawi� si� nikt z oficjeli, cho� niekt�rzy przechadzali si� w pobli�u. Tablic nie zniszczono, odnalaz�y si�, oparte o drzewo, ale miejsce po nich zamurowano. Mo�e w ko�ciele 00 Karmelit�w Bosych przyb�dzie jeszcze jedna flaga z tej okazji.

Nastr�j w �wi�tyni troch� poza zegarem, poza kalendarzem. Symbole wyraziste jak w stanie wojennym. Ze sklepienia p�k flag papieskich oraz narodowych. Te bia�o-czerwone wisz� zreszt� i przed ko�cio�em, a� pi��. Poni�ej deklaracja: "Sercem kocham Jezusa". Jaka� grzeszna r�ka dopisa�a: "Jezus kocha� darmo". By�o wi�cej przemy�le�, ale kto� pozaciera� teksty, z kt�rych jednak przebija nazwisko przeora.

Najulubie�sze przemyskie graffiti: has�o UPA plus tryzub wkomponowany w szubienic�. Wie�� gminna niesie, �e pod ko�cio�em rozci�gaj� si� podziemne przej�cia. Bardzo d�ugie

51

korytarze... Kiedy w 1991 zanios�o si� na sukces grekokato-lik�w, ulica szemra�a: "Tam s� lochy, kazamaty, b�d� mieli gdzie spiskowa� i robi� sk�ady broni".

Zakonnica oprowadza wycieczk�. "Ko�ci�� patriot�w" - rozrzewnia si� kto� szeptem. Jedna �ciana wy�o�ona kafelkami, na podobie�stwo szpitalnej. Po�rodku - odcinaj�ca si� od t�a, z daleka zauwa�alna mapa Polski. Jakiej? A jagiello�skiej. Bez s�owa informacji, bo i po co. Do kogo maj� przem�wi� i tak prze-m�wi� kontury granic - powt�rzmy za Ksawerym Pruszy�skim

- tego wielkiego mocarstwa, kt�re si� kiedy� nazywa�o Rzeczpospolita.

Kto pyta, nie b��dzi. Ksi�dz, zagadni�ty przeze mnie: "Jaka to mapa" - odpowiada pogodnie: "Przedwojenna". Na moj� uwag�, �e przed II wojn� �wiatow� Inflanty z pewno�ci� ju� nie by�y nasze, u�miecha si� i napomyka o Pi�sudskim, "kt�ry walczy� w tych granicach..." Z pewno�ci� ju� nie w tych, ale oddajmy ojcom bosym sprawiedliwo��: zadbali o pokrzepienie serc, przynajmniej na ich �cianie Zadnieprze znowu nasze.

Przed g��wnym o�tarzem transparent: "B�g-Honor-Ojczyz-na". Ko�ci�� patriot�w... je�li sprawa istotnie jest poza nacjonalizmem, poza polityk�, dlaczego akurat tu tak intensywnie eksponuje si� tre�ci z repertuaru "prawdziwych Polak�w"?

Ile z�ej woli w�adowaliby w to i polscy, i ukrai�scy ekstremi�ci

- stulecia blisko�ci nie s� do skre�lenia. Nawet w tym przepolsz-czonym, prze�adowanym polityk� ko�ciele oo karmelit�w tablica - przypomnienie: "O. Makary od Naj�wi�tszego Sakramentu Demeski 1566 (?) We W�odzimierzu. Z pochodzenia Kozak. Do Karmelu wst�pi� w Krakowie 1610. Podprzeor klasztoru w Przemy�lu. Nawr�ci� wielu niewiernych oraz Rusin�w schizmatyk�w, kt�rych pozyska� dla unii z ko�cio�em katolickim..."

Na bocznym o�tarzu orze� - koronowany - przykucn�� u st�p Matki Boskiej. Drugi, bez korony, wtuli� si� w tablic� "Niewinnej ludno�ci polskiej bestialsko mordowanej przez bandy UPA na

52

kresach po�udniowo-wschodnich w latach 1942-1948". I druga, z nazwiskami zmar�ych karmelit�w. Zwraca uwag� przerwa mi�dzy latami 1783 a 1948. Rzekomo w ich efekcie rozgorza� sp�r. Czy rzeczywi�cie idzie tylko o ten ko�ci��? Mo�na rzuci� �agiew na beton: nie zrobi szkody. W Przemy�lu zapa�ka spada na bardzo suche siano.

Wojew�dztwo jeszcze zwleka, ale miasto ju� wycofa�o si� z Euroregionu "Karpaty". Nie podaj�c powodu. To, co tu zasz�o - i co przecie� trwa - to nie jest sp�r o wyznanie. Nigdy nie by�.

M�oda, sk�din�d nieg�upia dziewczyna nie chce nawet s�ucha�. "Ja bym im nie da�a �adnego z naszych ko�cio��w. Chc� mie� w�asny, niech sobie postawi�". Koryguj�c m�j kwa�ny komentarz: "Prosz� pani, ja nie jestem nacjonalistk�. Jestem szowinistk�. Kiedy pojecha�am do Odessy, to m�odzi ludzie wpierali we mnie, �e UPA zabija�a tylko komunist�w. Wi�c jestem i b�d� szowinistk�, jak m�j ojciec".

Wbrew temu, co si� dzisiaj wypisuje, w�adze peerelowskie -je�li idzie o "antyko�cielno��" - zw�aszcza w latach siedemdziesi�tych (ale i wcze�niej) trzyma�y propagand� na kr�tkiej smyczy. To samo odnosi si� do kwestii narodowo�ciowych. Nacjonalizm? Antysemityzm, a ju� zw�aszcza, Bo�e uchowaj, anty-rusycyzm?! Wsz�dzie, tylko nie u nas. Wykluczone.

Nawet w haniebnym roku 1968 przyznawali�my si� tylko do "antysyjonizmu".

Je�li si� o czym� nie m�wi, to co� nie istnieje. Milczenie jako polityczny spos�b bycia. Udawa�o si�: niestety dzi�ki smyczy.

Szeptem, p��g�osem - zanim zacznie si� g�os podnosi�, zanim pomruk przejdzie w ryk. Taki jest mechanizm. Zawsze..

Zauwa�alni na naszych pograniczach, niedostrzegani w granicach w�asnego kraju: oto status Ukrai�c�w w polskiej �wiadomo�ci. W "najbogatszej" z zespo�u polskich fobii narodowo�ciowych - w antysemityzmie - dominowa�a niech��, l�k przed spektakularn� inno�ci�, ale nie tylko. W antysemityzmie rol�

53

odgrywa�a zawi��. Ukrai�com nie by�o czego zazdro�ci�, o tej fobii przes�dzi�a - obok strachu - pogarda.

Tego�my im nie �a�owali. Kim by� Ukrainiec w polskich oczach? Zapiek�ym rizunem. Ciemnym chamem. Podw�adnym, kt�rego mo�liwo�ci intelektualne wyczerpywa�y si� na stawianiu trzech krzy�yk�w. Stereotypu nie psu�a nam ani znakomicie przecie� zorganizowana sp��dzielczo�� ukrai�ska w przedwojennej Polsce, ani intensywne, w nic dobrego Polakom nie wr�-��cym kierunku, intensywne �ycie polityczne "hajdamak�w". Oczywi�cie, jak w ka�dym ubogim i s�abo rozwini�tym cywilizacyjnie kraju rozpi�to�� mi�dzy masami ch�opskimi a inteligencj� by�a drastyczna, ale je�li wspomnie� z�ogi analfabetyzmu na obszarach rdzennie polskich... Ukrai�cy potrafili nas zaskoczy�. Cokolwiek m�wi� - UPA nie okaza�a si� chaotyczn� ru-chawk�, tylko wybornie zorganizowanym wojskiem. A te ich, kilkupi�trowe niekiedy, podziemne schrony, dow�d imponuj�cej sztuki in�ynierskiej? W kryj�wkach z powodzeniem mie�ci�y si� szpitale polowe, mog�o w nich przebywa� - i kpi� z po�cigu - po kilkadziesi�t os�b!

Zasypie wszystko, zawieje... Mo�e i tak. Na razie zbyt gorliwie odgarnia si� te �niegi nie tylko po drugiej stronie granicy. Z tego, co dzisiaj s�yszy si� i czyta, wynika�oby, �e na wsch�d od Medyki mieszkaj� nasi: przede wszystkim, je�li nie wy��cznie. Telewizji czy prasy w zasadzie nie interesuje kraj przecie� wi�kszy od Polski, w przysz�o�ci - nie twierdz�, �e od jutra - niestety mo�e i atrakcyjniejszy dla Zachodu, jako karta w gospodarczo-politycznym pokerze. A nas niezmiennie absorbuj� by�e kresy polskie. Nasz czytelnik wie o fatalnej kondycji dworku po S�owackich w Krzemie�cu, nasz telewidz ogl�da ksi��ycowe pej-za�e po zamkach i ko�cio�ach, zruderowanych cz�sto ju� nieodwracalnie, to prawda; tylko jak d�ugo mo�na patrze� na kraj wi�kszy od w�asnego, na s�siednie, dziel�ce nas od supermo-carstwa pa�stwo z perspektywy ruin i cmentarzy? Co my wiemy o kulturze ukrai�skiej? O codzienno�ci przecie� nie sprowadzaj�cej si� do przemytu broni i rozr�b w poci�gach? O gospo-

54

darce, kt�ra - cho�by w katastrofalnym stanie - jednak funkcjonuje, d��y do kontakt�w z Zachodem, jest wspierana po�yczkami? Przy ca�ej obecnej bezradno�ci ekonomicznej, przy gro�nym rozchwianiu spo�ecznym, Ukraina dysponuje du�� armi�, a po naszym wcieleniu do upragnionego NATO - jej atuty geopolityczne nie zmalej�. Mo�e p��niej ni� pr�dzej, jednak i tu u�adz� si� porz�dki. A to du�y rynek, w perspektywie - atrakcyjniejszy od polskiego.

Wierz�, i� po obydwu stronach do g�osu dojdzie (oby w por�) pokolenie ludzi �wiadomych, jakim horrendalnym g�upstwem jest traktowanie np. kultury w dora�nych kategoriach politycznych, s�siedzka - je�li nawet - nie wrogo��, to separacja, nie wychylanie si� poza ch�odne dyplomatyczne powinno�ci.

Prasa ukrai�ska, podobnie jak nasza, d�ugo �y�a Przemy�lem. Pisano o zagarni�tym przez Polak�w "zabytku dziewi�tnastowiecznej sakralnej architektury ukrai�skiej".

Cokolwiek my�le� o "kopulastej" aferze w Przemy�lu - a tu by�am i jestem po stronie grekokatolik�w - taka klasyfikacja ko�cio�a, ufundowanego grubo wcze�niej, bo w siedemnastym stuleciu przez polskiego arystokrat�, jest �mieszna, za�wiadcza o czym�, do czego Ukrai�cy nie lubi� si� przyznawa�. Dowodzi obola�o�ci narodu, inicjuj�cego swoj� niepodleg�o�� pa�stwow�, ale nadal podleg�ego s�siedzkim kulturom.

W rok po opublikowaniu mojej korespondencji w paryskiej "Kulturze" urz�dnik z Przemy�la wr�czy� mi spis by�ych ko�cio��w rzymskokatolickich na Ukrainie, zamienionych w cerkwie, kt�rym w ostatnich latach dobudowano kopu�y bizantyjskie. Naliczono osiem, z tego dwa we Lwowie, dwa w Trembowli i okolicy, jeden pod Gr�dkiem Jagiello�skim, jeden w Tarnopolu.

Wbrew nag�o�nionym zapowiedziom kopu�a nie wr�ci�a na przemyski ko�ci��. Zast�piono j� smutnaw� sygnaturk�, wie�yczk�, zubo�aj�c� wygl�d �wi�tyni i wygl�d miasta.

Zapytany: kiedy by�o im lepiej w Polsce? - przewodnicz�cy Oddzia�u Zwi�zku Ukrai�c�w w Polsce, Jaros�aw Sidor, odpo-

55

wiada, �e za PRL-u. "Bo ekstrema by�a t�umiona. Ta z jednej i ta z drugiej strony. Bo mieli�my na sprz�taczk�".

Polacy na Ukrainie s� zobowi�zani do zawieszania w swoich oddzia�ach, obok polskiej, flagi ukrai�skiej oraz god�a Ukrainy, tryzuba. W Przemy�lu u Ukrai�c�w wisi tylko ich sztandar. Nie ma or�a, jedynie du�y okaza�y tryzub. I portret prezydenta Kuczmy. Nic nie przypomina, �e jeste�my w Polsce. Takie mo�e drobiazgi te� daj� efekt spo�eczny niewsp��mierny do przyczyny.

Po tamtej stronie granicy Polak�w jest niepor�wnywalnie wi�cej: Federacja Organizacji Polskich na Ukrainie liczy czterdzie�ci oddzia��w, przy czym warunki ich funkcjonowania s� gorsze, nawet znacznie gorsze. W projekcie ukrai�skiej konstytucji brak wzmianki o reprezentacji mniejszo�ci narodowych w parlamencie. Wprawdzie przedwojenna Polska odm�wi�a Ukrai�com prawa do w�asnego uniwersytetu, jednak dzia�a�y ukrai�skie szko�y �rednie, w Przemy�lu dwie: od 1895 oraz 1911 roku. Funkcjonuj� trzy katedry ukrainistyki (na UJ, UW, KUL). Na zachodniej Ukrainie - nie ma ani jednej. Fakultety polskie przy filologiach s�owia�skich to nie to samo.

Ukrai�cy w Polsce mieli swoj� gazet� ju� w latach, w kt�rych na Ukrainie by�o to nie do pomy�lenia. Zreszt� i dzisiaj to g��wnie my finansujemy wychodz�c� od niedawna "Gazet� Lwowsk�", pisemko bynajmniej nie codzienne (dwutygodnik), bardzo niskonak�adowe. Od jesieni 1992 roku rozg�o�nia "Lwiw�ka Chwyla" nadawa�a audycj� polsk�. Nieodp�atnie. Po dw�ch latach "Lwiw�ka" wyprosi�a go�ci. Polacy znale�li przy-tulisko w rozg�o�ni "Niezale�nist"', tyle �e z niegdysiejszych siedmiu godzin tygodniowo pozosta�y dwie, op�acane, jak�e by inaczej, w dolarach. Na szcz��cie znalaz� si� sponsor, lwowska filia LOT-u. Znaj�c te i podobne fakty �atwiej zrozumie�, dlaczego Ukrai�cy w 1966 obchodz� w Polsce XIV Festiwal swej kultury, a my u nich - pierwszy. Chyba nie w rewan�u za to, �e

56

przemyscy chuligani nie przespali okazji, wtargn�li do hotelu szukaj�c awantury.

Nied�wiedzi� przys�ug� jest bagatelizowanie agresywno�ci narodowej, r�wnie� na w�asnym podw�rku. Jednak trzeba przyzna�: wybryki w Przemy�lu s� incydentalne, ha�asuje niechby i kilkaset os�b, nastroje niekiedy tr�c� maglem, ale bazgranina na murach nie mo�e by� por�wnywana z nat�okiem wydawnictw, z obfit� pras� szowinistyczn�, w kt�rej g�sto od wyst�pie� antypolskich. Ekscesy zdarzaj� si� po obydwu stronach, zorganizowane, zaprogramowane, rozpropagowane dzia�anie ekstremist�w narodowo�ciowych -po jednej. To - zw�aszcza z kijowskiej perspektywy - nie jest nurt dominuj�cy, ale krytyczna sytuacja gospodarcza pa�stwa, katastrofalna w efekcie sytuacja spo�ecze�stwa sprzyja szowinistom. Z Toronto przeprowadzi�a si� do Kijowa "Suczasnist"', z Pary�a - OUN-owskie "Ukrai�skie S�owo". Nawet w umiarkowanej politycznie gazecie "Wysokij Zamok" entuzjastyczny portret banderowca, a ju� lepiej nie wylicza�, co si� wypisuje w takim "Nacjonali�cie" czy "Ho-minie Ukrainy". Mno�� si� wydawnictwa, forsuj�ce rehabilitowanie a to os�b, a to formacji politycznych czy wojskowych, zaczynaj�c od dywizji "Ha�yczyna" (SS Galizien). We Lwowie �wie�o przemianowane ulice: Bandery (dawna Sapiehy, p��niejsza: Pokoju), i Szuchewycza, i po raz drugi Szuchewycza, tym razem pod jego pseudonimem z UPA:

Czuprynki. Dzia�aj� towarzystwa o wymownych nazwach:

Cho�mszczyna... Lemkiszczyna... Nadsanie... Jeszcze w marcu 1992 Og�lnokrajowa Konferencja Ukrai�skich Nacjonalist�w za��da�a od prezydenta oraz Rady Najwy�szej Ukrainy m.in. "ustalenia... w drodze ustawodawczej praw uczestnik�w wojny 1941-1945..." dla ounowc�w i upowc�w. Wszystko to - a ten rachunek jest mu�ni�ciem czubka g�ry lodowej - niepokoi samych Ukrai�c�w. Na konferencji naukowej (Master University, Hamilton, Kanada), gen. Piotr Hry-

57

horenko o�wiadczy�: "Nie chcia�bym doczeka� takiej Ukrainy, kt�r� reprezentuje ukrai�ska my�l nacjonalistyczna..."

I sobie, i Ukrai�com formatu Hryhorenki - kt�rych nie brakuje - robimy nied�wiedzi� przys�ug� przemilczaniem publikacji z grubo szytym, sk�amanym obrazem zdarze� z nieodleg�ej historii. Kardynalny b��d. Je�eli dzisiaj "dla �wi�tego spokoju" zaakceptujemy k�amstwo w podr�czniku szkolnym, jutro b�dzie ono praktycznie ju� nie do odwo�ania. Szokuj�ca nonszalancja zw�aszcza co m�odszych historyk�w w ocenie lat czterdziestych chyba w znacznej mierze wynika z ich niedokszta�cenia, w wyra�nej w peerelowskim systemie tendencji do tuszowania drastycz-no�ci o podtek�cie narodowo�ciowym. A� trudno w to dzisiaj uwierzy�, ale cenzura zdejmowa�a np. reporta�e z procesu os�awionego upowca "�ele�niaka". Sprawy niewygodne - a wiele da si� upcha� w tym poj�ciu - raczej zbywano milczeniem. Mia�y p�j�� w niepami��, jak akcja "Wis�a". Nie by�a ona �agodna, ale i nie by�a zbrodnicza. Bez w�tpienia ucierpieli r�wnie� ludzie niewinni. Czy za l�ejsz� cen� mo�na by�o zyska� spok�j w Bieszczadach? Pewnie tak, o kilka lat p��niej. I o setki wymordowanych wi�cej.

Niekt�rzy z przesiedle�c�w do dzisiaj my�l� o powrocie, sporo ju� wr�ci�o, niemniej og�� ma �wiadomo��, �e jednak zyska� na przeprowadzce do wsi ucywilizowanych, niepor�wnanie zamo�niejszych ni� bieszczadzkie.

Zwolennikom bezkompromisowego pot�pienia akcji "Wis�a" dedykuj� opini� przewodnicz�cego Sidora: "Do samego sposobu przeprowadzenia akcji "Wis�a" i obchodzenia si� z przesiedle�cami Ukrai�cy nie mieli pretensji". A ten sam Sidor zaciekle broni dobrego imienia UPA. Jego prawo, s�k w tym, czyja - i jak rozci�gliwa - zgoda.

W roku 1995 ukaza�a si� w Kanadzie przejmuj�ca Hirka prawda. Zfoczynnist' OUN-UPA (Gorzka prawda. Zbrodni-czo�� OUN-UPA). Autor, Wiktor Poliszczuk, zaopatrzy� ksi��k� znamiennym dla tre�ci podtytu�em Spowied� Ukrai�ca. Zade-

58

dykowa� j� ofiarom szowinizmu. Napisa�: "Chc� siebie osobi�cie oraz moje dzieci oczy�ci� z ha�by, kt�ra do nas przylgn��a wskutek dzia�ania OUN-UPA. Chc�, aby drog� tej prawdy zosta�y oczyszczone miliony Ukrai�c�w, kt�rzy nie wiedzieli..."

Uczciwa i odwa�na ksi��ka. W Polsce te� nale�a�oby powt�rzy� za cytowanym w Gorzkiej prawdzie Witalijem Koroty-czem: "Wstydz� si� ludzi, kt�rzy ze swej narodowo�ci uczynili profesj�".

Racj� ma Ukrainiec Poliszczuk. W ocenie zbrodni nie wolno i�� na zbytnie ust�pstwa gwoli jakiej� przysz�ej, cho� z grubsza dogadanej i zbli�onej wersji zdarze�, wpisanej do podr�cznik�w szkolnych nad Wis�� i nad Dnieprem. Jestem przeciwna zamazywaniu bestialstwa, z jakim upowcy traktowali swe ofiary. To nie by�y sporadyczne wypadki. O�lepianie, amputacja r�k, n�g, piersi, palenie �ywcem - �wczesna norma traktowania Polak�w na Wo�yniu, w Bieszczadach. Norma, przy kt�rej rozstrzelanie albo powieszenie zakrawa�o na dar losu.

Mo�e my, ale i wy... Nieprawda! Nie ma znaku r�wno�ci. W tej sprawie jestem po stronie oponuj�cych przeciwko pomnikom upowc�w we wsiach, kt�re w�a�nie oni zamieniali w skrwawione cmentarze.

Akcja "Wis�a" by�a brutalna, lecz nie by�a bestialska, a to jednak r��nica. Rozprawia si� o skutku, milczy o przyczynie. Jest karygodn� naiwno�ci� uleganie naciskom na jak najszybsze od�egnanie si� od spraw dra�liwych. Pot�piaj�c w czambu� (jak sobie za�yczy� nasz senat) akcj� "Wis�a", si�� faktu zrehabilitowaliby�my UPA, kt�rej dzia�alno��, to znaczy: eksterminacja Polak�w r�wnie� na terenach wchodz�cych w sk�ad powojennego pa�stwa i ju� bezspornie, zdawa�oby si�, polskich, nie doczeka�a si� obiektywnej oceny na Ukrainie ani oficjalnego pot�pienia. Przeciwnie, weterani OUN-UPA ju� podj�li starania o przyj�cie w poczet kombatant�w II wojny �wiatowej i prawa do stosownych przywilej�w. �wiadcze�. Skoro ju� przy tym jeste�my - ciekawe, czy senatorowie, poza wszystkim, brali pod

59

uwag�, �e wyrok na akcj� "Wis�a" oznacza�by szerokie otwarcie furtki roszczeniowej? To oczywiste dla ka�dego prawnika, o tym g�o�no m�wi si� na Ukrainie. By�yby wi�c pr�dzej czy p��niej ekwiwalenty dla rolnik�w, kt�rzy przynajmniej ekonomicznie stracili na przymusowej przeprowadzce. Temat "towarzysz�cy", wi�c gehenna Polak�w, kt�rzy zdo�ali ukry� si� czy w por� zbiec przed rzezi� i kt�rych nie przesiedlano, lecz wygnano z dom�w, pal�c ich dobytek, jako� nie istnieje. Powtarzam: �o�nierze, kt�rzy widywali kad�uby swoich storturowanych koleg�w, z pewno�ci� �wi�ci nie byli, akcji nie przeprowadzano w r�kawiczkach, ale w por�wnaniu z warunkami, w jakich ratowa�y si� przed m�cze�sk� �mierci� dziesi�tki tysi�cy Polak�w na Wo�yniu, by�y to dzia�ania salonowe.

Je�li rzeczywi�cie mieliby�my podj�� batali� na pomniki - to mo�e nale�a�oby pomy�le� o upami�tnieniu w Ostr�w-kach na Wo�yniu, gdzie w sierpniu 1943 wymordowano tysi�c pi��set Polak�w. Tak, p��tora tysi�ca. A to przecie� tylko jeden z przyk�ad�w.

�wiatowy Zwi�zek �o�nierzy Armii Krajowej Okr�g Wo�y� jest organizacj� najdalsz� od usprawiedliwiania komunist�w, niemniej w styczniu 1997 ten w�a�nie zwi�zek wystosowa� do marsza�ka senatu list traktuj�cy o r��nicach "w akcjach wysiedlania ch�op�w ukrai�skich z po�udniowo-wschodnich powiat�w PRL w 1947 roku i ch�op�w polskich np. z Wo�ynia, w 1943 roku". Cytuj�:

"Ch�op�w ukrai�skich obj�tych wysiedleniem by�o oko�o 150 000. Wszystkich ich razem, z ruchomym maj�tkiem �ywym i martwym, przewieziono kolej� do bardzo nowoczesnych na owe czasy gospodarstw poniemieckich w p��nocnej i zachodniej Polsce. To dzia�anie Rz�du Polskiego przynios�o radykalny skutek: krwawa, od lat prowadzona wojna z oddzia�ami UPA przyby�ymi w 1944 roku zza Bugu i Sanu, natychmiast zako�czy�a si�. Oddzia�y UPA pozbawione oparcia swych pobratymc�w, cz��ciowo rozwi�za�y si�, cz��ciowo przesz�y do Ukrainy Zach�d-60

niej, a reszta przebija�a si� do Strefy Ameryka�skiej. Nie zastosowanie tego radykalnego �rodka, jakim by�o przesiedlenie, spowodowa�oby przeci�ganie si� dzia�alno�ci UPA i �mier� nast�pnych kilku tysi�cy ludzi rocznie.

W 1943 roku na Wo�yniu mieszka�o ok. 250 000 ch�op�w polskich. W ci�gu tego roku zabito cz�sto w spos�b okrutny jedn� pi�t�. Reszta musia�a ucieka�, cz�sto w bieli�nie i boso. [...] A podajemy tu jako przyk�ad tylko Wo�y�. Pozosta�e trzy wojew�dztwa: lwowskie, tamopolskie i stanis�awowskie spotka� podobny los".

Niezgrabna i niepotrzebna by�a awantura o przemysk� katedr� - jednak trzeba i na ni� spojrze� oczami ludzi, pami�taj�cych lata alternatywy: "Abo bud� Ukraina, abo ��cka kr�w po kolina".

Niepok�j budz� pr�by lokowania na terenach krwawo do�wiadczonych przez banderowskie kurenie obelisk�w, pomnik�w za�wiadczaj�cych o wyimaginowanych prawach ukrai�skich do teren�w niekwestionowanie polskich. I pr�by nobilitacji UPA, o kt�rej zr�wnanie z organizacjami kombatanckimi przecie� prowadzone s� starania coraz to intensywniejsze.

Trzeba trafu, �e pochodz� z Przemy�la i sytuacje, kt�re, jak to si� uczenie okre�la, mia�y "wp�yw na budowanie stereotypu i �wiadomo�ci spo�ecznej mieszka�c�w" znam nie tylko ze s�yszenia. Przys�uchiwa�am si� procesowi "�ele�niaka", na kt�rym przyk�adali si� do stereotypu tacy �wiadkowie, jak m��czyzna, w wieku dwunastu lat pozbawiony nogi - odr�bano j� siekier� - za to, �e nie potrafi� powiedzie� "Ojcze nasz" po ukrai�sku, mimo i� chc�c si� uratowa�, poda� si� za Ukrai�ca. Nie tylko w polskiej pami�ci negatywnie zapisany powinien by� ten rozdzia�. Zgadzam si� - i chyba dawa�am temu wyraz w "Kulturze" paryskiej - �e dzisiejszych relacji polsko-ukrai�skich nie wolno sprowadza� do rachunku krzywd, ale ich bagatelizowanie czy wr�cz negacja fakt�w nie przyspieszy zmiany.

Dobra wola w ka�dej, ale to w ka�dej sprawie musi by� dwustronna. Ukrai�cy nie uczynili p�� kroku w kwestii przyzna-

61

ni� si� do swojej winy, natomiast gwa�townie domagaj� si� ekspiacji z naszej strony. Mog� zrozumie� intencj�, w ko�cu to sprawa istotna chocia�by dla samopoczucia, dla presti�u narodu, natomiast nie pojmuj� naszej skwapliwo�ci w szykowaniu si� do niekonsekwentnego "przepraszam".

Jak pisze w Gorzkiej prawdzie Poliszczuk, istotnie "zbiorowa pami�� Polak�w zdominowana jest stereotypem Ukrai�ca-rizuna, Ukrai�ca z OUN-UPA".

Afera z przemysk� kopu�� - to wierzcho�ek g�ry lodowej, a obiektywizm i spok�j w ocenie win i d�ug�w konieczny jest doprawdy nie tylko ze strony polskiej.

Rzuca si� w oczy, �e im bardziej jaki� rejon ucierpia� od UPA - tym wi�cej uprzedze�, przejmowanych przez m�odzie�. Najspokojniej wypowiadano si� w Rzeszowie, ju� ostrzej w Lesku, najsurowiej w Przemy�lu. Tym istotniejszy, pozwalaj�cy jednak optymistycznie ocenia� perspektywy koegzystencji jest rezultat sonda�u, przeprowadzonego w�r�d Polak�w w Przemyskiem. Spo�r�d zapytanych, jak zapatruj� si� na powroty Ukrai�c�w w Bieszczady, nie odpowiedzia�o dwunastu, nie mia�o zdania stu siedmiu. Zdecydowanie przeciwnych by�o stu dwudziestu sze�ciu. Raczej przeciwnych - stu trzydziestu sze�ciu. Jednoznacznie zaaprobowa�o t� mo�liwo�� osiemdziesi�ciu pi�ciu. W zasadzie ("raczej tak") opowiedzia�o si� za ni� a� dwie�cie siedemdziesi�t os�b. Optymistyczny obraz, zw�aszcza na tle �wie�ych incydent�w.

Zdarza si� - jak we wsi Luczyce - przejmowanie przez grekokatolik�w cmentarza, kt�ry nigdy do nich nie nale�a�. Rzeczywistym problemem s� jednak upami�tnienia (termin urz�dowy). Nielegalne upami�tnienia. Jak obelisk ku czci UPA, wzniesiony w Monastyrze pod Hory�cem. To s� praktyki nagminne. W dw�ch Lubli�cach - Starym i Nowym - zlekcewa�ono negatywn� opini� Rady Ochrony Pomnik�w Walk i M�cze�stwa. W Werchratej by�y potrzebne dwa uzgodnienia, pomini�to obydwa. To samo w Ma�kowicach. Z trzech, podobno

62

obowi�zuj�cych - w Starym Dzikowie nie przejmowano si� trzema. Rekord pobi� Monastyr, w kt�rym z czterech wymaganych uzgodnie� nie uzyskano ani jednego, mimo to pomnik stan�� na wpisanym w rejestr zabytk�w terenie po klasztorze Bazylian�w.

Osobliwe dowody pami�ci. Obelisk w Hruszowicach, wystawiony z dala od czyichkolwiek grob�w, zaopatrzony w inskrypcj�: "Chwa�a bohaterom UPA, kt�rzy walczyli za woln� Ukrain�", przybrany tablicami upami�tniaj�cymi szczeg�lnie bestialskie w post�powaniu z Polakami kurenie "Zelizniaka" i Bajdy, przedstawia dwa rozdarte �uki, po��czone tryzubem. Symbolika czytelna. Oczywi�cie idzie o ziemie polskie, do kt�rych roszcz� sobie pretensje amatorzy "Zakierzonii". Do Hruszowic - na uroczyste ods�oni�cie obelisku - zmierza�y dwa autokary z pasa�erami w mundurach UPA. Wspominkarzy zawr�ci�a z Medyki nawet nie nasza, tylko ukrai�ska stra� graniczna, ale sw�d pozosta�. To w�a�nie wtedy kto� podpali� drzwi w siedzibie Ukrai�c�w, to wtedy Towarzystwo Orl�t Przemyskich, zawsze pierwsze w dolewaniu oliwy do ognia, zakomunikowa�o, �e u�yje si�y (?) by zapobiec Festiwalowi Kultury Ukrai�skiej: czternastemu w Polsce, ale pierwszemu w Przemy�lu.

A pomnik�w przybywa: nad Sanem, na Zamojszczy�nie... Tylko w samym przemyskim postawiono - jak na razie - osiem, przy ka�dej z tych o�miu okazji naruszaj�c przepisy. Mo�liwo�ci przeciwdzia�ania? Prawnik konstatuje: "Brak kompetencji w�adczych (egzekucyjnych), umo�liwiaj�cych przywr�cenie stanu poprzedniego". W przek�adzie z urz�dowego na ludzki - kto� tu kogo� w konia zrobi�.

Co najmniej nieprzemy�lana by�a propozycja, �eby na pomnikach ("skoro niekt�rych Polak�w dra�ni termin UPA"...) pisa�: zgin�li za wolno�� Ukrainy.

Zaraz, zaraz, gdzie za ni� gin�li? W pa�stwie polskim? Przecie� ju� nie o Wo�yniu i Podolu m�wimy, tylko o Rzeszowsz-czy�nie oraz Lubelszczy�nie, czyli o terenach bezspornie naszych,

63

r�wnie� po II wojnie �wiatowej nale��cych do Polski. Po I nawet lord Curzon nie kwestionowa� ich polsko�ci. A �e ukrai�scy nacjonali�ci mieli inne plany, wi�ksze apetyty? Ust�puj�c przed takim rozumieniem pa�stwowo�ci, mo�na by stawia� pomniki hitlerowcom, kt�rym te� zdarza�o si� w dobrej wierze umiera� za III Rzesz� o jakie� drobne dwa tysi�ce kilometr�w od jej granic.

Walka o woln� Ukrain� - tu, na ziemiach polskich? Przecie� UPA nie wyrzyna�a ludno�ci w przemyskim czy w ustrzyckim dla samej frajdy zabijania, tylko w intencji przy��czenia tych region�w do przysz�ej "samostijnej". Przepychanka wok�� pomnik�w nie toczy si� o spok�j cmentarzy, to ha�as polityczny. Grubo szyta, jednoznaczna machinacja, dostrzegana przez samych Ukrai�c�w. Przykre i g�upie, �e nasze media przemilcza�y znacz�ce wyst�pienie w kijowskim parlamencie stu sze��dziesi�ciu pi�ciu (niebagatelna liczba) pos��w ukrai�skiej lewicy, protestuj�cych przeciw fa�szerstwom historycznym, przeciw gloryfikacji UPA.

"Kto nie jest Ukrai�com na ziemi ukrai�skiej, temu �mier�!" - pouczano s t r i l c i w. Polskie plac�wki samoobrony na Wo�yniu zacz��y powstawa� dopiero wiosn� 1943 roku, po napadach i morderstwach zainicjowanych przez OUN. Fakt�w mo�na nie lubi�, ale fakty to nie kreda na tablicy. Nawet zdecydowanie antypolsko usposobiony autor ksi��ki o Szeptyckim wydanej w Monachium w 1947 roku, Stefan Baran, konstatowa�:

"Moralne zdziczenie cz��ci m�odego pokolenia galicyjskiego. To przera�a�o wszystkich, kt�rzy pragn�li lepszej przysz�o�ci dla narodu ukrai�skiego". A przecie� rze� Polak�w odbywa�a si� nie tylko na kresach.

Dzia�alno�� UPA w granicach - uznanych granicach - s�siedniego pa�stwa, wi�za�a si� z nadziejami na III �wiatow� wojn� maj�c� przynie�� uwolnienie "Zakierzonii" spod polskiej okupacji. Niemcy wycofali si� z tych teren�w ju� w 1944, natomiast maksymalna intensywno�� dzia�a� UPA w Bieszczadach i na ca�ym pog�rzu zacznie si� dwa lata p��niej. Akcj�

64

"Wis�a" przeprowadzono dopiero w 1947. W tym samym roku - 28 marca - w zasadzce mi�dzy Baligrodem a Cisn� zgin�� polski genera�. Du�o spekulacji towarzyszy�o tej �mierci (ein Kapitel fuer sich, sprawa �wierczewskiego). Mo�na surowo patrzy� na deportacj� - tylko wypada zauwa�y�, �e dopiero po niej wr�ci� spok�j w Bieszczadach.

Po obydwu stronach niezr�czno�ci. Grubia�stwa. W Przemy�lu - po wycofaniu miasta z Euroregionu Karpaty (wojew�dztwo na ten idiotyzm nie posz�o, ale i tak straci�o; stolic� Euroregionu przeniesiono z Sanoka na W�gry), kolejny popis prezydenta miasta, kt�ry nie chce u siebie festiwalu kultury ukrai�skiej, i jak poda�a prasa, wymusza na klubie sportowym termin meczu, blokuj�cy stadion. Prezydent miasta sprowokowa� skandal polityczny w kilkana�cie dni po deklaracji pojednania i porozumienia, sygnowanej przez prezydent�w pa�stw. C��, szlachcic na zagrodzie...

Podobno ojciec miasta zagrozi� cofni�ciem dotacji na klub "Czuwaj", gdyby gospodarz stadionu nie poszed� mu na r�k�. Nie�adnie. Ale nie s�ycha�, �eby �wiadkowie pchali si� do s�du. Uciszy�o si�. Ko�ce w wod�, nie ma sznura. Wi�kszo�� radnych uj��a si� za prezydentem. Tyle, �e prasa nag�o�ni�a skandal, i obejrzeli�my w dzienniku telewizyjnym w�odarza miasta, kt�ry ze swad� i swobod� m�wi� najdok�adniej co innego, ni� przed kilku dniami. Ale czy to takie zaskakuj�ce? Gi�tko�� powa�niejszych polskich polityk�w wyczerpuje si� na sztuce kompletnej zmiany zdania w chwili zagro�enia. Tak wi�c wybraniec samorz�du utrzyma� si� w krajowej normie.

�eby by�o �mieszniej: niedawno Przemy�l otrzyma� tak zwan� flag� europejsk� za otwarcie na �wiat.

Jednak festiwal si� odby�. Stron� polsk� reprezentowa� premier rz�du, ukrai�sk� wiceminister kultury. Premier rz�du nie poda� r�ki prezydentowi miasta, ale bratnia delegacja zabawi�a u nas kr�cej ni� si� spodziewano, go�cie ulotnili si� przed obia-

65

dem w Krasiczynie. B��d. Miejscowy Wallenrod podrzuci� mi menu, wi�c wiem: warto by�o zosta�.

Media nada�y festiwalowi rang�, na kt�r� nie zas�u�y�. Nie by�o to �adne wydarzenie kulturalne, nawet nie spr�bowano nam przedstawi� ukrai�skiej sceny czy muzyki wsp��czesnej. Ogl�dali�my folklor, folklor i jeszcze raz folklor, w przeci�tnym, amatorskim wykonaniu. �eby tyle. Prasa ukrywa�a, co mog�a i jak mog�a, tote� i ukry�a, �e cerkiewny koncert w by�ej grekokato-lickiej �wi�tyni na Zasaniu bardziej przypomina� nabo�e�stwo �a�obne ku czci ofiar akcji "Wis�a".

Poza Przemy�l nie wysz�o, �e festiwal mia�, staraniem go�ci, charakter przede wszystkim polityczny, �e zatr�ca� o polityczn� prowokacj�. Zaczynaj�c od inauguracyjnej pie�ni: �egnajcie po�oniny, Polacy je nam zabieraj�. Premier Cimoszewicz m�g� nie zna� ukrai�skiego, ale w Przemy�lu to jest bardzo zrozumia�y j�zyk.

Na godzin� przed wyst�pieniem premiera, kt�ry podkre�la�, �e festiwal przypada na okres rozstrzygaj�cy - po obydwu stronach - czy do w�adzy dojd� zwolennicy �agodzenia, czy te� zaostrzania stosunk�w polsko-ukrai�skich, przemyscy prawicowcy rozpoczynali wiec protestacyjny. Przeciw czemu i przeciw komu, za dok�adnie wyja�nione nie zosta�o. Jasny i bezsporny by� jedynie brak frekwencji. Przysz�o nie wi�cej ni� dwadzie�cia os�b. Dowiedzieli�my si�, �e w wiecu wezm� udzia� "wybitni dzia�acze ruchu kresowego z Warszawy, Gliwic, Bytomia i Wroc�awia". Nawet po jednym na miasto licz�c - dzia�aczy w rachunku wypad�o mi mniej ni� miast. Mog�am si� pomyli� o jednego.

Wiec odbywa� si�, jak nam zakomunikowano, na tydzie� przed �wiatowym Zjazdem Kresowian w Cz�stochowie. "Tam silniej zaprotestujemy" - przyrzek� m�wca, ale s�owa nie dotrzyma�. U st�p pomnika ufundowanego "Orl�tom przemyskim poleg�ym za ojczyzn� 1918-1921" (dlaczego orl� przemyskie ma mongolsk� urod�, wie tylko artysta) mistrz ceremonii przy-soli� Aleksandrowi Ma�achowskiemu, �e "przyznaje si� do swo-

66

ich ukrai�skich korzeni" (tu �ywa reakcja publiczno�ci. Z takiego domu, a rizun, mason, komunista. Wstyd!). Po melancholijnym zaopiniowaniu przez prezesa Z��kiewicza: "Moda zapanowa�a z tym d��eniem do Europy. Mniejszo�ci ho�ubi�... wywy�sza�?!" wyst�pili go�cie. Timbre przem�wie� nader osobisty, troch� reminiscencji ("mieszka�em naprzeciw cmentarza na Pohulance we Lwowie... bronili�my, jak to m�odzi potrafi� broni�..."), troch� aktuali�w ("wi�kszo�� w�adz w Polsce to nie s� Polacy, taka jest prawda").

Dowiedzieli�my si�, �e Przemy�l jest w tej chwili ostatni� redut� polsko�ci na wschodzie (co �atwo zauwa�y� - do granicy trzyna�cie kilometr�w) i �e nar�d polski, r�wnie� w tej chwili, znajduje si� w odwrocie, czego nie zauwa�y�am. "Nasze liczne pami�tki zosta�y na ziemiach, kt�re nazywam ziemiami okupowanymi" - grzmi m�wca. Oklaski, zapewnienie, �e nic a nic nas nie dzieli z narodem ukrai�skim. To z ukrai�skimi nacjonalistami nie b�dzie nam po drodze... A im z naszymi - b�dzie?

W krzakach dyskretnie nudzi�a si� policja. Jedynym zauwa�alnym efektem wiecu by� zdeptany trawnik. Zapowiedziany poch�d nie wyruszy�, dwadzie�cia - a z up�ywem przem�wie� ju� nawet nie dwadzie�cia - os�b in their early eighties, jak mawiaj� Anglicy, to nie jest najlepszy materia� do marsz�w przy upale.

W cieniu "Orl�t" mo�na by�o kupi� s�dziwe, a niestarzej�ce si�, wypr�bowane bestsellery, zatem Protoko�y m�drc�w Syjonu, �yd�w w dziejach Polski, Program �wiatowej polityki �ydowskiej. O tym prasa b�bni�a, natomiast poza Przemy�l nie wysz�o, �e na festiwalu spotka�y si� dwie zajad�o�ci. Nasza trom-tadracja wzi��a si� za Ukrai�c�w i jak zwykle za �yd�w, go�cie zademonstrowali wi�ksz� propagandow� konsekwencj�. Z okazji wizyty nie za�atwiali porachunk�w z nikim pr�cz Polak�w. Rosjan, Rumun�w, W�gr�w, �yd�w zostawili sobie na inne okazje.

67

Podczas inauguracji festiwalu na stadionie sprzedawano -dla przyk�adu - Wspomnienia wojak�w UPA, �piewnik UPA, Dzieje konflikt�w polsko-ukrai�skich, rozliczne tytu�y takie jak My bez chaty. Nie powr�cisz do mnie synu. Repatriacja czy deportacja. Komu przeszkadza�a kopu�a. Z wydanych w j�zyku polskim P e r e m y � l [podkr. - AS] i Ziemia peremyska na przestrzeni wiek�w. Dwa grube tomy Zakierzonii (Che�msz-czyzna, Podlasie), a tak�e �ycie i �mier� pu�kownika Kono-walca. Obesz�am wszystkie stoiska i wypatrzy�am tylko jeden tytu� politycznie oboj�tny, Katechizm chrze�cija�skiej wiary. Co prawda nie przejrza�am katechizmu, wi�c mo�e nie powinnam si� spieszy� z rozgrzeszeniem.

Festiwal wykorzystano do kolporta�u tre�ci j�trz�cych nastroje. Go�cie mogliby zareplikowa�, �e nie s� od zagl�dania w tobo�y kramikarzy, sko�czy�y si� policyjne czasy, sprzedawa�, kto chcia� i co chcia�. Nie ich wina. Zapewne, tylko co o n i zrobili, �eby zr�wnowa�y� tamten impet? Jak� literatur� przywie�li, poza wymienionymi tytu�ami? Na festiwalu nie by�o innych ksi��ek. To s� w�a�nie te zachowania, kt�re nie usprawiedliwiaj� prezydenta miasta, lecz t�umacz� szaraczk�w. Prezydent (a nie wystarczy�oby, po staremu - burmistrz?) powinien wykaza� si� taktem politycznym, elementarn� dyplomatyczn� og�ad�: ulica nie musi. W publikacjach "oko�oprzemyskich" nawet si� nie zaj�kni�to, �e wart Pac pa�aca, w ca�ej prasie na niewygodny temat jak za starych z�ych czas�w zapad�a g�ucha cisza, ale chyba nie ja jedna mia�am w r�kach pami�tnik upowca, w przek�adzie z ukrai�skiego wydany przez TAKT w Lublinie. Na rewersie ok�adki zach�ta: "Po latach agresywnej propagandy przedstawiaj�cej �o�nierzy UPA jako "bandyt�w", polski czytelnik ma po raz pierwszy okazj� spojrze� na histori� powojennych stosunk�w polsko-ukrai�skich oczyma drugiej strony".

Lepiej, �eby nie spogl�da�.

Autorowi Dziewi�ciu lat w bunkrze mog� si� myli� nazwy wsi bieszczadzkich (cho� z jednej z nich pochodzi), ale odkry�

68



Wielkopolsk� pod Olsztynem, na to ju� trzeba du�ej wyobra�ni. Albo du�ej w�dki. Na Mazurach nijak nie m�g� przechodzi� obok "najwi�kszego wi�zienia w Polsce, Wronek". Wronki le�� nad Wart�, kilkaset kilometr�w na zach�d od Bartoszyc. No, ale to s� drobiazgi. Znaczenie ma intencja ksi��ki.

W Dziewi�ciu latach... o Polakach, dos�ownie na ka�dej stronie, m�wi si� nie inaczej ni� bandyci. Polacy morduj�, kradn�. Ukrai�cy zawsze s� w porz�dku. Omeijan Pecze� rozpami�tuje pi�kne czasy, w kt�rych p�ki si� da�o wiemy by� cytowanemu przez siebie has�u UPA: "Nie poddawa� si�! Bi� Lacha!" A jednocze�nie, nolens volens, dostarcza tym znienawidzonym Lachom �wiadectw niewinno�ci, jak przy relacji o rekwizycjach, dokonywanych w ukrai�skich domach na nasz rachunek, bo przez upowc�w w polskich mundurach. Sprytnie.

Wojak Pecze� sypie przyk�adami jakby z ust wyj�tymi stronnikom akcji "Wis�a". "Ch�opcy z Bachowa, Berezki i Iskanii poprosili solennego Hromenk�, by pozwoli� p�j�� do wsi i spali� gospodarstwa. Nie b�dzie wr�g karmi� si� krwi� i potem naszych ojc�w. Solenny doda� nam do pomocy jeszcze dwie czoty (...]. Z pochodni� w r�ku podszed�em do mojego domu, odbudowanego zaledwie dwa lata temu. W oczach mia�em �zy. Prze�egna�em si� i przytkn��em ogie� do chaty. Nie chcia�a p�on��, jak gdyby prosi�a - nie pal mnie! A ja ca�owa�em j� ogniem pochodni i m�wi�em: �egnaj. Niebawem w Iskanii zrobi�o si� jasno jak w dzie�..."

Zanim "najgorsza szowinistyczna banda polska", czyli oddzia� wojska, podejdzie do wsi, miejscowi goszcz� s t r i l c i w. "Nasi bliscy cieszyli si�, �e jeste�my z nimi... w kt�rym� domu znalaz�a si� zak�ska i kieliszek w�dki za nasze zdrowie. Zasiedzieli�my si� do p��nej nocy. Nagle rozleg� si� stuk ko�atek [...]. Czujki dawa�y zna� o niebezpiecze�stwie [...]. W jednej chwili ci dobroduszni wujaszkowie przemienili si� w �o�nierzy, w r�kach ka�dego z nich zjawi�a si� �bro� - wid�y, kosy, �omy. Niekt�rzy pod huni� [guni� - AS] ukryli strzelby".

69

Zgadza si�, tak potrafi�o to wygl�da�, na tym polega�a mo�e i g��wna trudno�� w zwalczaniu czot, za dnia nierozpoznawal-nych, bo "wojacy" po akcji z �atwo�ci� przeistaczali si� w "wu-jaszk�w", w Bogu ducha winnych rolnik�w. Upowcy mieli mocne oparcie w swoich wsiach, cz�sto najdos�owniej swoich. Rodzinnych.

Od publikacji, kt�re nie mog� by� odbierane inaczej ni� jako antypolskie, roi si� nie tylko na zachodniej Ukrainie. W roku 1992, w �ucku, wysz�y dwa tomiki przesi�kni�te takim szowinizmem, takim jadem nienawi�ci, �e prosz� si� o prokuratora. "Za Wis�u pro�enemo/proklatych polakiw (z ma�ej litery, zawsze). My budemo strilaty/i rizaty no�om".

T�umaczy� nie trzeba.

Cz��� tekst�w pochodzi z konspiracyjnego wydania Zbioru powsta�czych pie�ni UPA Po/noc z 1949. Serdeczne piosenki. / sypniem �elazem po Polsce i Moskwie, ogie� - Rumunom, W�grom... Nam - Kij�w, Lw�w, Przemy�l, San, A wrogom - Warszawa. Inne sposoby rozwi�zania konfliktu ju� mniej ugodowe. Zap�dzimy wszystkich Lach�w do mogi�y, ukrai�ski narodzie...

W tej sytuacji historyk z Kijowa, uczestnik dyskusji w polskiej telewizji, apeluje, by�my si� wyrzekli Ogniem i mieczem jako ksi��ki, kt�ra zdaniem uczonego "stanowi wyzwanie dla narodowego honoru Ukrai�c�w". Ciekawostka, czy gdyby�my to potraktowali serio, s�siedzi zdobyliby si� na wzajemno��, likwiduj�c z kolei dla nas ma�o sympatyczne wersy w poezji klasyk�w Zadnieprza. To ju� mo�e lepiej zostawi� po staremu.

W przesz�o�ci wyrz�dzili�my wiele krzywd Ukrai�com, i my�l�, �e zafundowaliby�my im jeszcze jedn�, godz�c si� na zak�amy-wanie fakt�w, kt�re sk�din�d obci��aj� przecie� tylko cz�stk� du�ego, liczebniejszego ni� nasz narodu.

Nie pojmuj�, dlaczego do przyjaznego, przede wszystkim gospodarczo aktywnego wsp��istnienia naszych pa�stw konieczny jest natychmiastowy werdykt w sprawie sprzed kilkudziesi�-

70

ciu lat. Je�li dogadanie si� w tym wzgl�dzie natrafia na wyj�tkowe trudno�ci - poczekajmy. Nie pali si�. Ju� nie.

Pochopne decyzje maj� to do siebie, �e okazuj� si� nie do odwo�ania. Za naci�ni�ciem tej klamki wi�cej drzwi mo�e si� zatrzasn��.

Dlaczego akurat ta sprawa - ta jedna! - mia�aby przes�dza� o naszych relacjach? Skoro jeste�my zainteresowani (a mam nadziej�, �e jeste�my; niezr�czno�ci kolejnych ministr�w spraw zagranicznych musz� mie� granice) przynajmniej poprawnymi stosunkami z Rosj�, dlaczego nie obawiamy si�, �e uporczywe nawroty do zbrodni katy�skiej w wyst�pieniach urz�dnik�w, kazaniach ksi��y i programach telewizji przekre�l� szans�?

Rehabilitacja UPA... nie wierz�, aby unormowanie stosunk�w polsko-ukrai�skich wymaga�o a� takiego kompromisu.

Nie zgadzam si� z pa�skimi pogl�dami, ale zrobi� wszystko, by je pan m�g� g�osi�. Taki by� sens s�awnych s��w Woltera. Fenomenalna definicja demokracji. Z pewno�ci� jednak nie jest kanonem wolno�ci to, by w programie informacyjnym, w zasadzie - edukacyjnym, dominowa�y przemilczenia i zmy�lenia. Przynajmniej polska telewizja powinna zadba�, by po tragedii widzowi - g��wnie m�odemu widzowi - nie pozosta�o jedynie prze�wiadczenie, �e w sielskie anielskie Bieszczady p��nych lat czterdziestych ni st�d ni zow�d wyruszy�o wojsko, za� przebrzyd�e komuchy bez dania racji, w bestialski spos�b rozprawi�y si� z ludno�ci�, zostawiaj�c kilka minut na zebranie manatk�w i wywo��c dok�d� tam. Na Sol�wki, nad Odr�... a kto by pami�ta�.

W�os si� je�y, gdy pos�ucha� bzdur z importowanych film�w dokumentalnych czy raczej pretenduj�cych do rangi dokumentu. "Stepan Bandera, popularny dzia�acz niepodleg�o�ciowy..." - powtarza polski lektor za ameryka�skim. Kropka, koniec. Tyle telewizyjnej wiedzy o kim� jeszcze w przedwojennej Polsce skazanym na kar� �mierci za wsp��udzia� w zab�jstwie ministra. Wyrok �agodzi�y kolejne instancje i w latach czterdziestych

71

popularno�� Bandery rozp�omieni�a si� na Wo�yniu, potem w Bieszczadach... Bez dopowiedzenia i bez sprostowania zostawia si� przeinaczone fakty, sk�amane komentarze. Przyk�adem program o metropolicie Szeptyckim z maja 1997. Do dyskusji zaproszeni omal�e wy��cznie przedstawiciele strony ukrai�skiej. Szeptycki zaprezentowany jako zwolennik walki z niemieckim okupantem. Nie ca�kiem tak to wygl�da�o, gdy� metropolita, zanim zniech�ci� si� do III Rzeszy, wi�za� z ni� nieskrywane nadzieje, uroczy�cie wita� wkraczaj�cych do Lwowa "pogromc�w bolszewizmu" (zosta�a nawet odprawiona msza na ich intencj�). Dopiero z czasem - gdy Niemcy ju� na dobre zlekcewa�� OUN-owskie zaloty - metropolita zauwa�y i og�osi, �e faszyzm jest z�em wi�kszym nawet od komunizmu.

Zgadza si�, powinni�my pozna� cudzy punkt widzenia, skrajno�ci i pogl�dy kuriozalne zdarzaj� si� po obydwu stronach, ale nie s�dz�, by akurat w tak masowym jak telewizja �rodku przekazu nale�a�o kolportowa� - bez komentarza! - te czy inne co najmniej nie�cis�o�ci.

Za po�rednictwem w�asnej telewizji dowiedzieli�my si�, �e szesna�cie wyda� �un w Bieszczadach polscy czytelnicy zawdzi�czaj� perfidii komunist�w, ksi��ka k�amie, podobnie jak nakr�cony na jej kanwie film Ogniomistrz Kale�, i jak inny film--fa�szywka, pr�ba zohydzenia UPA w polskich oczach. Jestem z pokolenia �wiadk�w, w i e m, �e o �ci�cie toporem, jedyne de facto okrucie�stwo opisane przez Gerharda, modliliby si� ludzie torturowani przez upowc�w. Top�r, to� to by�a eutanazja w por�wnaniu z tym, co musieli przej�� przed �mierci� Polacy: ci spod �ucka czy Stanis�awowa, i ci spod Przemy�la. Czy w PRL-u -jak to uj�� jeden z dyskutant�w - "przez wiele lat uczono nas wzajemnej nienawi�ci"? Niezupe�nie. Furie nacjonalistyczne, z wyj�tkiem antysemickiego tajfunu lat 1968-1969 nie wybucha�y, trzymano je pod pokrywk� bardziej szczeln� ni� dzisiaj, je�li ju� o to chodzi. Pami�tam drako�skie interwencje cenzury w reporta�e o konfliktach z mniejszo�ciami. Zak�adam, �e Ger-

72

hard mia�by k�opoty z opublikowaniem �un w wersji bli�szej faktycznym proporcjom si� na po�udniowym wschodzie. W przemyskim polska partyzantka by�a prawie niezauwa�alna, wsz�dzie, gdzie przewa�a�y wsie ukrai�skie, dominowa�a UPA.

Zaopatrzona podtytu�em Spowied� Ukrai�ca ksi��ka Polisz-czuka wywo�a�a burz�. Polemizowano z ni� w siedemnastu kolejnych numerach ukazuj�cej si� w Nowym Jorku "Nacjonal-noj Trybuny". Jak utrzymuje profesor Wo�odymyr Serkijczuk z kijowskiego uniwersytetu, w zarzucie, �e Ukrai�cy palili polskie wsie i gn�bili ludno�� cywiln� "... nie ma cienia prawdy, albowiem UPA [...] usi�owa�a przestrzega� wszystkich regu� prowadzenia wojny [...] i w stosunku do ludno�ci cywilnej stosowa�a zasady najwi�kszej tolerancji i humanizmu". Profesor zdaje si� zapomnia�, �e ju� w 1929 uchwa�y za�o�ycielskiego zjazdu OUN przewidywa�y usuni�cie okupant�w z etnicznie niejednolitych terytori�w i �e np. w li�cie otwartym Tarasa Bu�by-Borow-ca do banderowskiej OUN z 10 sierpnia 1943 expressis verbis zaanonsowany zosta� warunek budowy pa�stwa; eksterminacja mniejszo�ci narodowych.

Wszystkich przebija historyk Wiktor Kowal w miesi�czniku "Witczyzna", w artykule z okazji pi��dziesi�ciolecia UPA, zatytu�owanym z szokuj�c� szczero�ci� Pod czerwono-czarnymi sztandarami. Ca�y tekst na miar� zdania "O okrucie�stwach banderowc�w napisano ju� miliony stron. Jednak�e te okrucie�stwa skierowane by�y tylko przeciw tym, kt�rych OUN uwa�a�a za zdrajc�w narodu!" Szokuj�ca szczero��.

W takiej atmosferze Og�lnokrajowa Konferencja Ukrai�skich Nacjonalist�w 29 marca 1996 za��da�a od prezydenta Kuczmy oraz Rady Najwy�szej Ukrainy ustalenia w drodze ustawodawczej praw uczestnik�w wojny lat 1941-1945 dla ludzi z OUN-UPA.

Najostrzej poczyna sobie OUN-b, kt�ra zacz��a organizowa� na Ukrainie regionalne konferencje. Na podolskiej ��dano "odrodzenia dobrego imienia OUN-UPA jako si�y politycznej i wojsko-

73

wej, kt�ra wytrwale d�wiga�a ci��ar walki przeciwko zniewoleniu rodzinnego kraju, i uznania walki narodu ukrai�skiego pod przewodem OLJN w latach czterdziestych i pi��dziesi�tych za narodowowyzwole�cze czy ruch przeciwko okupantom, zgodnie z konwencj� wiede�sk� z 1949 roku"... R�wnie� Zjazd Chrze�-cija�sko-Demokratycznej Partii Ukrainy wyst�pi� "o uznanie walki OUN-UPA za narodowowyzwole�cz�".

Adekwatna do cytowanych s�d�w szokuj�ca uchwa�a Krajowego Prowidu Organizacji OUN z 22 czerwca 1990 zaniepokoi�a polsk� emigracj� (Ko�o Lwowian w Chicago, Przyjaci�� Lwowa w Londynie). Tekst protestu zosta� przekazany polskiemu MSZ-owi przez konsulat... lwowski.

22 sierpnia 1992 gazeta Przykarpackiego Okr�gu Wojskowego "Armija Ukrajiny" z okazji pi��dziesi�ciolecia UPA opublikowa�a map� terytori�w, kt�re powinny sta� si� cz��ci� pa�stwa. W cztery miesi�ce p��niej poeta Rotys�aw Brahu� oznajmia w wywiadzie dla "Robitnyczej Hazety": "Nacjonalizm jest wy�sz� form� patriotyzmu".

Gdy wybuch�a sprawa ostatecznie nie zidentyfikowanego oprawcy z Treblinki, Demianiuka, "Wolne S�owo" w Kanadzie pi�rem Stepana Rosochy alarmowa�o: "�ydzi znies�awiaj� Ukrai�c�w".

U nich te� gin��y teczki. Kilka tysi�cy dossier uleg�o "przypadkowemu" zniszczeniu.

Nie zwalajmy wszystkiego na newralgiczny Lw�w. Reprezentuj�cy melnykowsk� frakcj� OUN Myko�a P�awiuk doczeka� si� wysokiego odznaczenia z r�k prezydenta Kuczmy.

W kwietniu 1997 w Warszawie obradowa� �wiatowy Kongres Ukrai�c�w z udzia�em blisko trzystu delegat�w. Da capo al fine rozwodzono si� nad przebiegiem i skutkiem akcji "Wis�a", milczano o przyczynach.

Miesi�c p��niej w Kanadzie odby� si� wiec upami�tniaj�cy pi��dziesi�ciolecie deportacji. Pod torontowskim ratuszem zebra�o si� ponad dwie�cie os�b. Przemyska minidemonstracja

74

by�a irytuj�ca, ale b�aha. Zlekcewa�ona przez m�odzie�. W Toronto nie by�o ju� tak �miesznie. W�r�d publiczno�ci wcale nie przewa�a�y roczniki dinozaur�w. Zameldowa�o si� sporo ludzi jeszcze m�odych oraz ca�kiem m�odych. Przyprowadzono dzieci. Pojawili si� weterani UPA w mundurach z orderami i poczty sztandarowe: w�r�d flag czamo-brunatne, z dodatkiem purpury. To z pewno�ci� nie by�y sztandary demokracji.

Przygrywa�a orkiestra, raczej ukostiumowana ni� umundurowana, ale, jak s�ysz�, tak si� noszono w armii za Petlury. Flagi przeplata�y si� z tablicami wyliczaj�cymi miejsca masowych zbrodni polskich i zawrotne liczby ofiar. �rednio po tysi�cu na wie�. Bieszczadzk�! Poza wszystkim - to by�y ma�e wioski.

D�ugo i starannie wcze�niej rekomendowany w ukrai�skich mas mediach wiec w Toronto zorganizowa�o, umundurowa�o i zradiofonizowa�o Stowarzyszenie "Zakierzonia". Nag�o�nienie dzia�a�o bez zarzutu, przem�wienia by�y wyg�aszane po angielsku i nie przes�ysza�am si�, gdy pad�a konstatacja: "Niemcy przeprosili za wymordowanie �yd�w, Gorbaczow przeprosi� za Katy�, kiedy� Polacy przeprosz� za akcj� �Wis�a�?" I dalej w tym tonie: senat ju� przeprosi�, a na co czeka sejm? Kiedy si� zdecyduje? Dlaczego nie ma tu dzisiaj z nami przedstawiciela Kongresu Polonii, czemu nie przyszed� polski konsul?

Tak si� ciekawie z�o�y�o, �e wiec pozosta� niezauwa�ony nie tylko przez angloj�zyczne media kanadyjskie, ale nawet przez emigracyjn� pras� polsk�. Niewygodne nie istnieje: nas tego uczono, my�my to ostro brali za peerelowskich czas�w, ale �e oni to wiedz�?...

Po Stanach Zjednoczonych siedzib� najsilniejszej i najlepiej zorganizowanej diaspory ukrai�skiej jest Kanada. W Europie najaktywniejsi s� niemieccy Ukrai�cy. By� okres, kiedy w samym Monachium ukazywa�o si� osiem (!) ukrai�skich gazet. A plac�wki naukowe? R�wnie� w Monachium - Wolny Uniwersytet Ukrai�ski. Oddzia� Nowojorskiego Towarzystwa Naukowego im. Szewczenki. W nieodleg�ym Augsburgu - Ukrai�ska Wolna Akademia Nauk, p��niej przeniesiona do Nowego Jorku.

75

Zaraz po wojnie, w 1945, otwarto w Rzymie Ukrai�ski Uniwersytet i Ukrai�ski Instytut, obydwa katolickie.

W Nowym Jorku dzia�a Free Ukrainian Academy of Arts and Sciencies. W Han/ardzie - Center for Ukrainian Studies. Za�o�ono kilka oficyn wydawniczych, zacz��o wychodzi� oko�o stu tytu��w prasowych. Ukrai�cy w przeciwie�stwie do nas nie obnosz� si� z awanturami i potrafi� konsekwentnie zadba� o sw�j image w �wiecie. Ukazuje si� - oczywi�cie w przek�adach, g��wnie (ale nie tylko) na angielski, obfita literatura historyczno-po-lityczna. Bardziej polityczna, ale to zauwa�alne dla zorientowanych lepiej od zachodniego czytelnika.

Na �smym pi�trze biblioteki uniwersyteckiej w Toronto mie�ci si� Centrum Bada� nad �rodkow� i Wschodni� Europ�. Powsta�o za pieni�dze Petra Jacyka, toronto�skiego cz�owieka interesu, ukrai�skiego patrioty, mecenasa emigracyjnego szkolnictwa. Centrum, otwarte w 1993, ju� w 1994 dysponowa�o przesz�o tysi�cem tytu��w, g��wnie dotycz�cych Ukrainy. Proporcja bardziej zgodna z intencjami fundatora ni� z szyldem plac�wki.

Tylko �e w tym akurat du�o naszej winy. Na p��kach naliczy�am dwana�cie gazet i periodyk�w ukrai�skich, w tym neutralny "Ukrain� Bussines" czy "Uriadowyj Kurier", w tym faszyzuj�cy "Homin Ukrainy". Jedna gazeta serbska, dwa polskie tytu�y. Rozkawa�kowana "Wyborcza" (zreszt� stary numer) i te� zdekompletowany egzemplarz "Tygodnika Powszechnego". �ladu po "Kulturze" paryskiej, pi�mie tak autentycznie znacz�cym na �cie�ce pojednania. Z ksi��ek - jaka� sp��niona laurka dla Wa��sy. To bardzo wymowne. Znowu daje o sobie zna� zdumiewaj�ce polskie niechlujstwo. Z jednej strony d�sy, fumy, biadolenie, �e �wiat si� na nas uwzi��, nie zna prawdy, bo nie chce - z drugiej kompletna bierno��. Zachowujemy si�, jakby�my nie wiedzieli, �e prawa rynku odnosz� si� i do kultury, i do polityki, i nawet do historii.

Ukrai�cy wiedz�: UPA Welfare in Ukrain� (Strategical, Tactical and organizational Problems of Ukrainian Resis-

76

ta�ce in Worid War II) po raz drugi ukaza�a si� dzi�ki Stowarzyszeniu Weteran�w UPA, kt�re zastrzeg�o sobie copyright na dalsze edycje. Inn� prac�, Political Thought of the Ukrainian Underground 1943-1951 wyda� Canadian Institute of Ukrainian Studies University of Alberta, Edmonton. Ksi��ka musia�a wzbudzi� pewne zainteresowanie, skoro prze�o�ono j� i na portugalski.

�wiat�o na przesz�o�� tylko z jednego reflektora. Analizuj�cy najnowsz� histori� Ukrainy Amerykanin Armstrong zaznacza, �e nie korzysta� ze �r�de� polskich nie tylko ze wzgl�du na barier� j�zykow�. Chc�c pozna� nasz punkt widzenia na UPA, doszuka� si�... trzydziestu quasi-dokument�w, g��wnie kr�tkich i bezwarto�ciowych dla historyka raport�w �o�nierzy o starciach z UPA. Podobno tylko taki materia� uzyska� w kr�gach emigracji. Od skorzystania ze �r�de� krajowych powstrzyma�a go obawa przed niewiarygodno�ci� historiografii, poddanej restrykcjom politycznym.

Nie wa�kujmy potem pretensji, �e �wiat poj�cia nie ma o walce i martyrologii Polak�w. Nie trzeba a� tak daleko szuka� winnych za fakt, �e g�owie s�siedniego pa�stwa powstanie w getcie pomyli�o si� z warszawskim, bo o tym pierwszym prezydent Niemiec s�ysza� mn�stwo, o tym drugim - wcale.

Polonez na

Na Ukrainie, licz�cej niespe�na pi��dziesi�t dwa miliony mieszka�c�w, oko�o czterdziestu milion�w stanowi� etniczni Ukrai�cy. By�oby ich znacznie wi�cej, gdyby a� osiem milion�w nie trafi�o - poza Rosj� - g��wnie do republik azjatyckich; nie tylko do Kazachstanu po koszmarnych wyw�zkach z lat trzydziestych, ale i na Daleki Wsch�d, z tak zwanym zielonym klinem (dorzecze Amuru) w��cznie.

Ju� carat popiera�, i to od XVII wieku zaczynaj�c, w�dr�wk� Ukrai�c�w.

�adna tam bolszewicka nowinka polityczna. Kontynuacja. W spo�eczno�ci nomad�w �atwiej posz�a rozprawa z feudaln� wierchuszk�. Do�o�y�y si� lata trzydzieste. Kazach�w wybi� g��d. Do�o�y�a si� intensywna s�owia�ska kolonizacja, nie taka znowu dobrowolna, przeciwnie - ale skutek pozostaje skutkiem. Dzisiejszy Kazachstan to p��-Rosja, Kazachowie stanowi� mniejszo�� w swoim kraju. Na Ukrainie te� si� sporo uda�o, chocia� nie a� tyle.

Wschodnia cz��� pa�stwa to ukrai�skie by� albo nie by�. Na wschodzie skoncentrowane s� wszystkie wa�niejsze zasoby

78

naturalne. Si�y ekonomiczne. A w�a�nie w Doniecku, Luga�sku, Zaporo�u ogromny procent mieszka�c�w, je�li poczuwa si� do ukrai�sko�ci, to dopiero w drugim, je�li nie w pierwszym pokoleniu. Zrusyfikowano - dok�adnie - ka�dy region przemys�owy. W �wietle takich przypomnie� czytelny staje si� nacisk Rosji na prawo do podw�jnego obywatelstwa mieszka�c�w Ukrainy.

Krym, tak�e beczka prochu. Ludno�� tylko w jednej czwartej ukrai�ska, przez lata pozbawiona w�asnych szk��, bibliotek.

Wynarodowienie Ukrainy odbywa�o si� r��nymi sposobami, daj�c efekty bezpo�rednie i "towarzysz�ce". Zaledwie sze�� procent Ukrai�c�w ma rodziny poza granicami by�ego Zwi�zku Sowieckiego, przesz�o jedna trzecia - ponad trzydzie�ci pi�� procent! - w Rosji.

Robiono co si� da, �eby ich realno�� narodow� zmieni� na formalno��. Wed�ug spisu z roku 1970, prawie trzy i p�� miliona Ukrai�c�w zamieszkiwa�o w granicach pa�stwa, ale poza granicami republiki, g��wnie w Kazachstanie (dziewi��set trzydzie�ci tysi�cy) i w Mo�dawii (przesz�o p�� miliona). Do sowieckich statystyk trzeba podchodzi� ostro�nie, nie s�dz�, by uwzgl�dnia�y deportacj� na Syberi� i Daleki Wsch�d ponad dw�ch milion�w ludzi z obszar�w do wojny - polskich, a na tle pozosta�ych, od niepami�ci rosyjskich (nie tylko sowieckich. Rosyjskich) region�w kraju wyr��niaj�cych si� zwarto�ci� narodowo�ciow�. Znowu sz�o o co� wi�cej ni� o rozbicie �rodowisk powi�zanych z OUN. W polityce Rosjanie maj� talent, kt�rego brak Polakom: umiej� po��czy� dora�n� korzy�� z perspektywiczn�. Dawna Galicja wschodnia te� uleg�a znacznej deukraini-z a c j i, w miastach zw�aszcza, co nie by�o trudne, gdy w by�ych wojew�dztwach lwowskim, stanis�awowskim i wo�y�skim tylko na wsiach przewa�ali Ukrai�cy.

Nie wszystkie przeprowadzki w republikach organizowa�a policja. Jak wynika z interesuj�cego opracowania O�eksandra Piskuna, Iryny Prybytkowej i Wo�odymyra Wo�kowycza, w rezultacie bre�niewowskiej polityki ekonomicznej sprowadzonej g��w-

79

nie do tworzenia nowych miejsc pracy, ruszy�a do miast si�a robocza o bardzo mizernym przygotowaniu do nowych zaj�� -i nowego �ycia. Tak nazywana "socjalistyczna urbanizacja" czy "industrializacja" w jaki� spos�b kontynuowa�a proces, rozpocz�ty ucieczk� ch�opstwa ze wsi w latach dwudziestych, a prowadz�cy do drastycznego podzia�u kraju na g�sto zaludnione i uprzemys�owione strefy miejskie i rozleg�e obszary ziemi niemal�e niczyjej, praktycznie wy��czonej z gospodarki. Dlatego migracja znowu przechodzi w emigracj�. Ukrai�cy, zw�aszcza m�odzi, masowo przeprowadzaj� si� do Rosji i do Kazachstanu. Na Kaukaz. Ural. Na Syberi�. Dobre zarobki daje praca w Mag-nitogorsku, Kuzniecku, Norylsku czy przy budowie linii kolejowej Bajka�-Amur. Atrakcyjne, bo najlepiej ucywilizowane, wci�� jeszcze nie obdarte z europejsko�ci s� kraje nadba�tyckie, wi�c Estonia, �otwa, nawet Litwa.

Pa�stwo liczy siedemna�cie nominalnych republik, ale z �adnej nie wyprowadza si� a� tylu ludzi. Ukraina niestety jest bezkonkurencyjna. Te legalne ucieczki, najintensywniejsze w trzydziestoleciu 1960-1990, s�abn� dopiero przed rozpadem Zwi�zku Sowieckiego. Jak na razie problem wolnej Ukrainy - rzeczywi�cie problem - zn�w stwarza emigracja. W ci�gu trzech lat -milion obywateli przeprowadza si� g��wnie na Zach�d. Wyje�d�aj� - podaj� w statystycznej kolejno�ci - �ydzi, Rosjanie, Ukrai�cy, Niemcy, Grecy, Ormianie. Nowe adresy to - bezkonkurencyjny - Izrael, dalej Stany Zjednoczone, Niemcy i po staremu Rosja, kt�ra pozostaje g��wnym partnerem Ukrainy w wymianie migracyjnej, wi�c nie zanosi si� na zmniejszenie proporcji, czy raczej dysproporcji narodowo�ciowych na wschodzie kraju.

Wed�ug oficjalnych ustale� republik� zamieszkuje trzydzie�ci siedem milion�w Ukrai�c�w, jedena�cie milion�w czterysta tysi�cy Rosjan, czterysta czterdzie�ci tysi�cy Bia�orusin�w, trzysta tysi�cy Mo�dawian, dwie�cie sze��dziesi�t tysi�cy Tatar�w, dwie�cie trzydzie�ci tysi�cy Bu�gar�w, dwie�cie dwadzie�cia tysi�cy

80

Polak�w, sto sze��dziesi�t tysi�cy W�gr�w, sto pi��dziesi�t tysi�cy �yd�w. Dane r��ni�ce si�, i to znacznie, od figuruj�cych w spisie z 1970 roku; r�wnie� w �wczesnym samwydawie mowa jest o siedmiuset siedemdziesi�ciu siedmiu tysi�cach �yd�w, trzysta osiemdziesi�ciu pi�ciu tysi�cach Bia�orusin�w i dwustu dziewi��dziesi�ciu pi�ciu tysi�cach Polak�w. Jedna statystyka nie wyklucza drugiej nie tylko z uwagi na przedzia� lat i procesy migracyjne. W tych sprawach nie mo�na mie� pewno�ci w pa�stwie, w kt�rym przyznanie si� do odr�bno�ci narodowej bywa�o aktem du�ej odwagi cywilnej i mog�o bardzo utrudni� egzystencj�. Skomplikowa� przysz�o�� dzieci. Dlatego w rachunkach, ilu rzeczywi�cie jest Polak�w na Ukrainie, nie trzeba si� przesadnie sugerowa� statystyk�, opart� tylko na zapisie w dowodzie osobistym. Na deklaracji, cz�sto zg�aszanej pod naciskiem rosyjskich w�adz - i pod presj� ukrai�skiego �rodowiska.

Powtarzam za samwydawem z 1970 roku: �ydzi, Bia�orusini, Polacy "... to poza Rosjanami s� trzy najliczebniejsze mniejszo�ci. Niestety, nie maj� one �adnych w�asnych szk��, ani jednej gazety, �adnego stowarzyszenia spo�ecznego czy kulturalnego... Wyj�tek stanowi� Polacy. Na dwie�cie dziewi��dziesi�t pi�� tysi�cy - dwie szko�y i jeden amatorski teatr we Lwowie".

W por�wnaniu z rokiem 1959 liczba ujawnionych Polak�w drastycznie zmala�a w latach sze��dziesi�tych. Anonimowy autor twierdzi, i� w tym czasie zaledwie czterna�cie procent Polak�w na Ukrainie wymieni�o jako ojczysty - j�zyk polski.

Wi�c jak to jest - nie by� na Ukrainie Ukrai�com, dzisiaj? Kijowski Instytut Socjologii bada� sytuacj� z wcale pomy�lnymi wynikami. Nie za wielu respondent�w napomyka o incydentalnej - i tylko incydentalnej - dyskryminacji narodowo�ciowej. Spo�r�d zaproponowanych w ankietach przyk�ad�w, kt�re zdaniem respondenta mog�oby przem�wi� za ewentualnym zamkni�ciem gazety czy przynajmniej zakazem okre�lonych publikacji - najcz��ciej wybierano "obra�liwy stosunek do mniejszo�ci narodowych".

81

Optymistyczny sygna�. A tym tropem my�lowym idzie Wiktor Poliszczuk. Autor Gorzkiej prawdy o skrajny, faszyzuj�cy nacjonalizm oskar�a tylko Ukrai�c�w z by�ych teren�w polskich (czy nam to nic nie m�wi?). Zdaniem Poliszczuka robi si� nied�wiedzi� przys�ug� narodowi, przemilczaj�c zbrodnie, obci��aj�ce nie wi�cej ni� dwa procent Ukrai�c�w. A negacja fakt�w raczej t� liczb� wyolbrzymi ni� pomniejszy.

Dodam od siebie: jakiekolwiek by�yby - a by�y spore - winy polskie w stosunku do ukrai�skiej mniejszo�ci w latach dwudziestych i trzydziestych, to ukrai�ski ruch oporu, niewyobra�alny na wsch�d od linii Zbrucza, jednak m�g� zaistnie� w II Rzeczypospolitej. Tylko tu. Potwierdzi�a si� ta troch� k�opotliwa moralnie regu�a, �e o okno na �wiat mo�na si� dobija� nie wcze�niej ni� po uchyleniu okna przez totalitarny re�im, i �e tolerancja zaczyna by� osi�galna dopiero w warunkach niechby �ladowej, niemniej - tolerancji.

Przer��ne motywacje - czasem uk�ad rodzinny, czasem przywi�zanie do tych a nie innych czterech �cian, do tego a nie innego drzewa - decyduj� o wyborze ojczyzny. Na Krymie ankietowani Rosjanie nierzadko opowiadali si� za Ukrain�, a Ukrai�cy -zw�aszcza ci starsi - za Rosj�.

Ju� jakby inne, unowocze�nione rozumienie patriotyzmu. Przy ca�ej zawrotnej niepor�wnywalno�ci ich spo�ecze�stwa z ameryka�skim - jednak zarysowuje si� zbie�no��. To, �e najdalszy od wyrzeczenia si� swego rodowodu Irlandczyk, W�och, Japo�czyk mo�e by� jednocze�nie patriot� Stan�w Zjednoczonych jest bardziej zrozumia�e dla obywatela Ukrainy ni� - daleko nie szukaj�c - dla Polaka. My�my ju� odwykli od "mieszanego" spo�ecze�stwa.

Przez Ukrain� przetaczaj� si� r��ne nieoczekiwane imigracje, jak w czasie konfliktu zbrojnego na Zadnieprzu, kiedy to z nag�a pojawi�o si� sze��dziesi�t tysi�cy ludzi do zakwaterowania i utrzymywania, w tym po�owa dzieci. W mniejszych ilo�ciach przewijali si� przez republik� Tad�ycy, Czeczeni. Pod-

82

czas gdy Mo�dawianie, Litwini, �otysze i Azjaci (z wyj�tkiem Tad�yk�w) ch�tnie wracaj� w swoje strony, to do republiki -obok Rosjan (na pierwszym miejscu - Rosjan!) i Ukrai�c�w uprzednio zamieszka�ych w Gruzji, Armenii czy Azerbejd�anie -nap�ywaj� tamtejsi.

Znacz�cy fakt: po�r�d miliona imigrant�w w latach 1992--1993 by�o tylko czterysta dwadzie�cia pi�� tysi�cy rodowitych Ukrai�c�w.

Przyje�d�aj� i krymscy Tatarzy, deportowani w 1944. Dzisiejszy Krym - to obok dwustu pi��dziesi�ciu tysi�cy Tatar�w zamieszkuj�cych r�wnie� w innych cz��ciach kraju - dom dla Ormian (cztery tysi�ce siedemset), Grek�w (trzy i p�� tysi�ca), Niemc�w (dwa i p�� tysi�ca). R�wnie� na po�udniu Ukrainy zamieszka�o dwa tysi�ce niemieckich przesiedle�c�w z p��wyspu. Na Krymie i w ca�ej republice sytuacja Tatar�w jest trudna, nie maj� pieni�dzy nawet na wynaj�cie mieszkania, nie m�wi�c o budowie domu. Koszty wzros�y tak gwa�townie, �e dwadzie�cia jeden tysi�cy krymskich Tatar�w nie mo�e doko�czy� budowy, a co najmniej sto tysi�cy jest bez pracy. Czy to nie doprowadzi do nowego konfliktu? Nie zanosi si� na spe�nienie sn�w Doncowa o monolitycznej narodowo�ciowo ojczy�nie, ale te� poza incydentami, kt�re zdarzaj� si� w ka�dym spo�ecze�stwie, nic nie wskazuje, aby Ukrai�com mia�o to przeszkadza�.

Historia robi kawa�y. Jest ironia w tym, �e w�a�nie Ukrai�cy, kiedy� tak �akomi jedno�ci nacjonalnej, z takim zapami�taniem dobijaj�cy si� pa�stwa - tylko dla siebie, bez obcych - stan�li przed nieodwracalnym i, co istotniejsze, zaakceptowanym faktem ojczyzny wielu mniejszo�ci. Z du�ym optymizmem pisze o tym Amerykanin James Mace, naukowiec z kijowskiego Instytutu Filozofii.

"Oczywi�cie, stosunek do mniejszo�ci na Ukrainie nie powinien by� idealizowany, niemniej zar�wno w okresie Ukrai�skiej Ludowej Republiki [nie myli� z sowieck� - AS] jak i w czasach [...] wzgl�dnej autonomii (1923-1933) Ukraina wykaza�a, �e

83

jest w stanie pomy�lnie rozwi�zywa� problemy etniczne... Tolerancja dla mniejszo�ci, poszanowanie innych narod�w cechuj� ukrai�sk� mentalno�� [...], radykalne trendy polityczne nie b�d� tu znajdowa� szerokiego poparcia, zw�aszcza gdy ustabilizuje si� sytuacja gospodarcza".

Autor s�usznie zak�ada, i� "celem i wyznacznikiem normalno�ci powinien by� taki stan rzeczy, �e nie tylko kelnerka w Drohobyczu potrafi odpowiedzie� po rosyjsku m�wi�cym po rosyjsku, lecz r�wnie� gdy urz�dnik w m�wi�cym obecnie po rosyjsku Krzywym Rogu b�dzie w�ada� ukrai�skim".

Zdawa�oby si�, �e wyrazista polska obecno�� - to przedwojenne, a nie przedrozbiorowe kresy. Nic podobnego. Na zachodniej Ukrainie, czyli na obszarach utraconych przed pi��dziesi�ciu laty, pozosta�o niepor�wnanie mniej Polak�w ni� na tych, kt�re nie s� nasze od dwustu.

Du�e, zwarte kolonie polskie - dopiero za Zbruczem. W samym �ytomierzu osiemdziesi�t tysi�cy Polak�w. W Gr�dku Podolskim spo�r�d dwunastu tysi�cy mieszka�c�w - wi�kszo�� polska. O dok�adne rachunki trudno zw�aszcza we wschodniej cz��ci kraju, gdzie ludzie powchodzili w mieszane ma��e�stwa, w skomplikowane rodzinne - i wyznaniowe - powi�zania. C�rka zwyczajowo "sz�a za matk�", natomiast syn za ojcem. Te� nie zawsze. Jak u Piechowej ze Zbara�a: "M�� Ukrainiec, ale jego ojciec by� Polak..." Jedno ma��e�stwo, dwie narodowo�ci. Dwa wyznania. M�� modli� si� w cerkwi. Piechowa w ko�ciele. S�siedzi nalegali: "Warto tak? Czemu� wy si� roz��czacie?" Odrzuca�a: "My si� w niebie z��czymy, a tu si� roz��czamy".

Powik�ane rodowody, specjalno�� domu, jak Ukraina d�uga i szeroka. Do polsko�ci poczuwa si�, a �ci�lej: potwierdza j� w paszporcie, jakie� osiemset do dziewi�ciuset tysi�cy obywateli Ukrainy. Ca�ej! Polacy w pierwszej dziesi�tce, lecz nie w pierwszej tr�jce grup narodowo�ciowych w republice.

Konglomerat narod�w �le wr��y ukrai�skiemu wyciszeniu politycznemu, ju� lepiej - ukrai�skiej kulturze. Co prawda ksi�dz

84

Franciszek z Podola nie skar�y si� na k�opoty narodowo�ciowe, przeciwnie: zapewnia, �e za Zbruczem problem nie istnieje. "Nacjonalizm - to nie tu, to Lw�w, Iwanofrankiw�k, �uck... Na wschodniej Ukrainie zdecydowanie lepiej mamy. Tu Polak nie razi".

Na zachodniej z pewno�ci� tego nie us�ysz�. Du�a komplikacja, jak m�wi ksi�dz Franciszek. Polacy ustawieni na "nie" i do Rosjan, i do Ukrai�c�w, Ukrai�cy w wi�kszo�ci niech�tni, je�li nie wrodzy, i jednym, i drugim... Pretensje iskrz� si� przede wszystkim we Lwowie, przystani ekstremist�w. Tu zgrupowa�y si� organizacje wrogie i Moskwie, i Warszawie.

Znamienne, jak procesy, kt�rym ch�tniej przypisujemy dzia�anie niwecz�ce, potrafi� wyostrzy� �wiadomo�� narodow�. Za przyk�ad obronnych postaw w diasporze stawia si� przede wszystkim �yd�w, nasz jest mo�e skromny, niemniej tu, na ziemiach od dwustu lat odci�tych od polskiego �r�d�a, mn�stwo ludzi nie odst�pi�o, nie zrezygnowa�o z rodowodu. To s� nadal polskie �rodowiska. I wci�� �ywa polszczyzna. Je�li jakie� poj�cie uleg�o zapomnieniu, konstruuje si� zast�pcze. Je�li trzeba s��w dawniej nie istniej�cych, tutejsi je tworz�. "Oni m�wi� wy�nionym j�zykiem" - zauwa�a Mariusz Olbromski, poeta i urz�dnik. Temat sam w sobie. Mo�e uda mi si� wr�ci�, poby� i pos�ucha�? Wy�niony j�zyk... Godne to podziwu tym bardziej, �e ci ludzie nie maj� u nas bliskich. Na Ukrainie otwarto zaledwie kilka szk�� polskich, dopiero co - i tylko po zachodnim brzegu pa�stwa, przy granicy, bo w Mo�ciskach, Strzelczyskach, Lw�w ma raptem dwie. Mo�e to si� zmieni, w ko�cu unikn�li�my powt�rki niezr�czno�ci (nie pierwszej) w stosunku do Litwy. Nasze upieranie si� przy organizacji uniwersytetu - ca�ego uniwersytetu polskiego w Wilnie, r�wnoznaczne z kompletn� nieuwag� na dwa raczej istotne mankamenty projektu: antagonizuj�c, dra�ni�c Litwin�w, co zyskaliby�my? Z nazwy wy�sz� uczelni� na poziomie �redniej szko�y - szcz��liwie nie powt�rzy�o si� we Lwowie, gdzie s�ycha� tylko o katedrze polonistyki. Je�li

85

strona ukrai�ska wyrazi zgod�, realizacja ma sens, i ma szans�, cho� te� do �atwych nie nale�y.

Wed�ug danych na rok 1996, Towarzystwo Kultury Ziemi Lwowskiej liczy tysi�c sze��set cz�onk�w, pi�tna�cie oddzia��w, z czego a� dziesi�� bez w�asnego k�ta. Czytam w sprawozdaniach: "Siedziba - pomieszczenie bez okien, dawny szkolny pok�j projekcyjny" (Mo�ciska), "Przy zak�adzie pracy" (Dobro-mil), "W szkole" (Drohobycz), "W domu Proswita" (Borys�aw). Przewa�nie jednak: "Nie maj� siedziby. Dzia�aj� przy Ko�ciele". Ko�ci�� z du�ej litery. Nieodmiennie. Tutejsi modlitw� broni� si� przed wynarodowieniem: tak by�o za rozbior�w, i p��niej. Tu wiara i ojczyzna w nieroz��cznej trwaj� parze. W pe�nej zgodzie z powszechnym zam�wieniem duszpasterze k�ad� znak r�wnania mi�dzy Bogiem a patriotyzmem. Cz�owiek wychodzi z tych nabo�e�stw ze �ci�ni�tym gard�em, ale do Lwowa, do Kijowa w�druj� stosowne raporty.

Tutejsi ksi��a miewaj� wspania�e �yciorysy, jak Rafa� Kier-nicki, kt�remu przypisuje si� uratowanie lwowskiej katedry ("nie da� wypatroszy�" - m�wi� wierni). O dziwo, nie wywieziono go, nawet znalaz� prac�... Zamiata� ulice. W znakomitej dzia�alno�ci ksi�dza Kiemickiego zas�uguje na uwag� jego kap�a�ska pomoc dla unit�w, �le widzianych "zdrajc�w prawos�awia". W Zwi�zku Sowieckim �adna religia nie by�a dobra, ale w�r�d z�ych wyr��niano jeszcze gorsze.

O bardzo nawet aktywnym duchowie�stwie mo�na m�wi� w Mo�ciskach. W dekanacie pracuje a� dziesi�ciu ksi��y, jest tu klasztor redemptoryst�w. Zakonnicy wr�cili po d�ugiej nieobecno�ci, wywieziono ich - p��no bo p��no, w 1948, i raczej nietypowo, zaledwie do Sambora, sk�d dw�ch pos�ano na Sybir, a reszt� zwolniono. M�odszych wiekiem duchownych reprezentuje ksi�dz J�zef Legowicz, brat lwowskiego dziennikarza. Urodzony w 1952, zatem czterdziestoczteroletni. Tutejszy. Pi�tna�cie lat kap�a�stwa. W Mo�ciskach zda� matur�, we Lwowie sko�czy� technikum kolejowe. Ods�u�y� swoje w Armii Czerwo-

86

nej, przez pi�� lat stara� si� o pozwolenie na nauk� w seminarium duchownym. W tym czasie �y� z pracy r�k, zarabia� jako tokarz, jako hydraulik... "Potem pracowa�em stra�akiem". Uzyskawszy zgod�, wst�pi� do seminarium w Rydze, bo cho� bli�sze mia� na Litwie, to w kowie�skim m�g� si� kszta�ci� tylko litewski obywatel.

"W 52 roku, gor�c� letni� por�, / lipcowy bocian przelecia� nad Legowicz�w obor� / najm�odszy ch�opiec na �wiat przyszed� w tej licznej rodzinie / ojciec na Chrzcie �wi�tym da� mu swoje imi�".

I tak - zwrotka po zwrotce, a zebra�o si� ich, nie wymawiaj�c - dwadzie�cia osiem, parafianka, pani Krystyna Husarz, spisuje curriculum uitae pracowitego ksi�dza Legowicza.

"... Z�otymi literami oddania ludziom �wi�ty� / do historii wchodzi rok - 89. / S�dowa Wisznia; Trzcieniec, Lipniki i Balice, / Husak�w, Radocho�ce, Czyszki i Czy�owice..." Rachunek sumienny, przypomina jeszcze ko�cio�y w Pnikucku, Dobromilu, Radenicach, My�latycach, Z�otkowicach, Zako�cie-lu, Jordan�wce.

Pi�tna�cie lat kap�a�stwa. Dorobek �ycia: sto trzy wsie pod opiek�, siedemna�cie ko�cio��w otwartych po remoncie albo po wybudowaniu. "O, w Polsce to ja du�o razy by�em. Ze dwie�cie. Po dniu... po p�� dnia..."

W 1989 udzieli� sto dwana�cie �lub�w, odprawi� osiemdziesi�t pogrzeb�w. Teraz z tym o niebo lepiej, ale by�y czasy kiedy z okazji ko�cielnego �wi�ta do dziesi�ciu tysi�cy ludzi przychodzi�o do spowiedzi, a ksi��y w konfesjona�ach trzech, je�li nie dw�ch... I katechez� trzeba by�o poprowadzi�, i na ukrai�skie �wi�ta je�dzi�o si� wspiera� grekokatolik�w. Tak to w�a�nie ujmuje; grekokatolik�w. Zgoda popsu�a si� od nominacji arcybiskupa Jaworskiego we Lwowie. "Pokazali rogi".

W tych stronach religijno�� jest wyznaniem polsko�ci, cichym, lecz jednoznacznym domaganiem si� prawdziwej ojczyzny, co nas chwyta za serce, ale i t�umaczy podejrzliwo�� ze

87

strony Ukrai�c�w czy Bia�orusin�w, dla kt�rych takie demonstracje samopoczucia narodowego stanowi� mocny, tote� przywo�ywany, kiedy trzeba, dow�d, �e utrat� kres�w widzimy jako stan przej�ciowy. Dolewa oliwy do ognia polityka personalna Watykanu. Dla tutejszych w�adz ka�dy kolejny ksi�dz Polak najpierw b�dzie Polakiem, bardziej Polakiem ni� ksi�dzem.

A na co dzie� - bieda. W Mo�ciskach, zim�, sporo dzieci przychodzi do szko�y w sanda�kach. Latem chodz� boso. Ukrai�skie, polskie. Ksi�dz Legowicz opowiada o matce dziewi�ciorga dzieci, z kt�rych ani jedno nie ma but�w. A to m�oda kobieta, nie jest powiedziane, �e dzieci nie przyb�dzie, wtr�cam. Z pewno�ci� nie jest, zgadza si� ksi�dz proboszcz. C��, r��nimy si� pogl�dem na antykoncepcj�.

Od krajowej "Wsp�lnoty" przysz�y do Mo�cisk paczki dla nauczycieli z klas polskich. W rejonie jest ich czterdziestu dw�ch, ale w�r�d nich a� dwudziestu o�miu Ukrai�c�w. Chocia� przesy�ka by�a przeznaczona wy��cznie dla rodak�w, Polacy z Mo�cisk uznali, �e ukrai�skich koleg�w te� nale�a�oby obdzieli�. "Biedni ludzie, jak my, i przecie� ucz� w polskich klasach". Dzia�acze ze Lwowa byli odmiennego zdania. Te nasze polskie niezgrabno�ci...

Zbara� prosi� o ksi��ki, no to dosta�... Etos Solidarno�ci. Tylko ten jeden tytu�, ale w ilu egzemplarzach. Ca�� skrzyni� Etosu. Z Lublina. - Prosz� pani, jaki� etos, tutaj... - wzrusza ramionami ksi�dz Grzegorz. - Po co to �artowa� z ludzi.

Z darami s� rozmaite k�opoty. "Solidarno��" z Nowej Huty przys�a�a �ywno��, odzie� i zabawki o warto�ci nie przekraczaj�cej dziewi�ciuset sze��dziesi�ciu dolar�w. Ukrai�cy za��dali czterystu dolar�w c�a, informuj�c, �e banany i pomara�cze z przesy�ki wymagaj� dziesi�ciodniowej kwarantanny. Po czym w�adowano owoce nie do ch�odni, lecz do magazynu. Sk�d posz�y na �mietnik, bo zgni�y. Reszta prezent�w dotar�a do dzieci dopiero po interwencji konsulatu.

Koncentrujemy si� na wspomaganiu Bo�ni, kt�ra i bez nas ma patron�w w zamo�nej Europie. Dbamy o Czeczeni�. Nag�o�-

88

niona, wi�c popularna, pomoc dla Polak�w w Kazachstanie przes�oni�a bli�sze sytuacje. Ci��ar�wki z darami nie zatrzymuj� si� w Mo�ciskach, na kt�re - z podzielonych pieni�dzy (du�e s�owo!) "dla najbiedniejszych" - przypad�o 10 milion�w karbo-wa�c�w. S�ownie: dziesi��. Kpina. Prezeska oddzia�u nie odwa�y�a si� na samodzieln� decyzj�. Powo�a�a komisj�, i po d�ugim wahaniu, po du�ym namy�le - rozdzielono mi�dzy dwadzie�cia rodzin got�wk�, wystarczaj�c� na kilogram mi�sa lub na chleb. A� na pi�tna�cie bochenk�w.

Zim� 1997 na telewidz�w w kraju spad�a przygn�biaj�ca informacja, �e spo�r�d trzystu tysi�cy litewskich Polak�w - co pi�ty �yje w skrajnej n�dzy, wskutek czego mn�stwo rodzin oddaje dzieci do pa�stwowej plac�wki opieku�czej. Ze jest taki specjalnie, w�a�nie dla Polak�w przewidziany dom dziecka. Pokazuj� nam m�ode ma��e�stwo, kt�re tam umie�ci�o swoje pierwsze i jedyne jak na razie dziecko. Poznali�my te� ojca, kt�ry, jak dot�d, przekaza� pa�stwu siedmioro pociech. Pewnie na tym si� nie sko�czy, bo i to m�ody jeszcze cz�owiek, a nie przypuszczam, by w akcji charytatywnej sterowanej przez Caritas uwzgl�dniono �rodki antykoncepcyjne.

Mn�stwo os�b momentalnie zareagowa�o na alarm z Litwy:

"Jeste�my w tej chwili zasypywani listami... ofiarami na rzecz rodak�w..." - ju� nazajutrz donosi�a telewizja. W dwa dni p��niej, z programu "W centrum uwagi" dowiedzieli�my si�, �e "od wczoraj trwa akcja pomocy". Tempo imponuj�ce, jak po trz�sieniu ziemi, tylko co by�oby, gdyby tak reporterzy "Wiadomo�ci" utkn�li pod Ostr� Bram�, gdyby zamiast wychyli� nos poza pi�kne Wilno - zasiedzieli si� u dawnego George'a? Nadal -kompletna niewiedza?

Zaproszony do programu ksi�dz, reprezentant Caritasu, krzepi� serca: nawi�zali�my kontakt z konsulem generalnym, zobowi�za� si� zgromadzi� grono ludzi... Zaraz zaraz, a czy przypadkiem to nie konsul powinien informowa� o takich sytuacjach? Na Litwie s� polscy ksi��a. Dlaczego nie reagowali na

89

niewyobra�aln� (jak podkre�lano w telewizji) bied�? Ca-ritas dzia�a tam od roku. Dlaczego ta akcja rozpoczyna si� dopiero teraz? - bardzo zasadnie spyta�a dziennikarka telewizji.

S�dz�c chocia�by z relacji w naszych mediach, na Litwie nie brak Polak�w aktywnych politycznie, sk��conych - jak�eby inaczej - niemniej zorientowanych, jak si� �yje ich elektoratowi. Trzeba by�o dopiero ekipy telewizyjnej z Warszawy, �eby nam otworzy� oczy?

Wiadomo�� wiadomo�ci nier�wna. Jednego wieczoru alarm:

tu� za Suwa�kami przymieraj� g�odem nasi rodacy... kolejka oczekuj�cych na miejsce w domu dziecka wyd�u�a si�, cho� i tam nie ma co je��... A w dwa dni p��niej nie jest a� tak �le, alarm by� przesadny, bieduj� Litwini, bieduj� Polacy, do zak�ad�w opieki spo�ecznej trafiaj� dzieci z rodzin patologicznych, standard plac�wek nie jest z�y, niemniej pomoc, je�li ju�, powinna by� kierowana w�a�nie do nich, a nie w jakie� nie za pewne r�ce. Zaprezentowana jako szefowa polskiej akcji humanitarnej pani Ochojska oznajmia, i� taki, a nie inny stan rzeczy ustalili jej ludzie, specjalnie w tym celu wys�ani na Litw�. Analiza zaj��a im dwa dni. Brawo!

Albo kontrolerzy zmienili zdanie, albo ich zmieniono, gdy� - jak dowiedzieli�my si� znowu z telewizji - w sobot� 22 lutego wyruszy� konw�j z pomoc�. "Do tych wsi jedziemy, w kt�rych pa�stwo pokazywali t� okropn� bied�..." - obja�nia uczestnik. Czyli jednak pomoc b�dzie bezpo�rednia. Nast�pny, ju� zapowiadany jako wielki, konw�j humanitarny Caritasu i telewizyjnych "Wiadomo�ci" dotrze na Litw� przed Wielkanoc�. Jakiej ponurej sensacji, na odmian� z zachodnich obszar�w Ukrainy, trzeba, aby�my trosk� o sk�din�d regularnie wspomagan� przez zamo�ne spo�ecze�stwa Bo�ni� przeadresowali za t� miedz�?

Przez niespe�na dwie dekady lutego zd��ono w kraju zebra� dla litewskich Polak�w siedemdziesi�t tysi�cy z�otych. Oto dow�d, jak wiele dobrego mo�na za�atwi� z lud�mi - gdy si� przem�wi do ich wyobra�ni, tym samym - do sumienia.

90

Dary, konwoje... to s� zrywy. Stanowczo za wiele w naszym /ason d'etre z rodakami z by�ych kres�w tr�ci polonezem na pogorzelisku.

Najbardziej spektakularna emocjonalna reakcja nie zrekompensuje braku systematycznej pomocy, spokojnej, ale sensownej taktyki opieku�czej, w miar� wolnej od akcent�w politycznych.

Delegat Caritasu via telewizja podzieli� si� z nami przypuszczeniem, �e "szansa jest du�a, je�eli w�o�ymy w to du�o serca". Pami�taj�c - a mo�e wreszcie pora by i w Polsce o tym m�wi� - jak stronnicze i zdominowane politycznymi motywacjami bywa�o rozdawnictwo dar�w, kt�re sp�yn��y do Polski po 1981 roku, z jakim ba�aganem, marnotrawstwem, a cz�sto i nieuczciwo�ci� ��czy�a si� ta ogromna akcja, pozostaje �yczy�, aby otwarcie serca nie prowadzi�o do zamykania oczu. Pozostaje wierzy�, �e na Litwie nie powt�rzy si� sytuacja ze Zbara�a, do kt�rego zamiast �ywno�ci i odzie�y dojecha�a skrzynia z niecho-dliwym w Polsce nak�adem Etosu Solidarno�ci.

Ta�cuj� zago�czycy po ekslatyfundiach. T�sknimy. Gazety puchn� od przesentymentalizowanych wspomnie� i nask�rkowych obserwacji. S� wybrane kierunki peregrynowania. Je�dzi si� do Nowogr�dka - bo Mickiewicz, do Krzemie�ca - bo S�owacki, do Drohobycza - bo Bruno Schulz. Do Wilna i Lwowa je�dzi si� do s i e b i e. W korespondencjach z Litwy zwraca�am uwag� na pozorno�� kontakt�w z rodakami z by�ych ziem polskich. Ko�o Krzemie�czan... Towarzystwo Mi�o�nik�w Lwowa... Towarzystwo Mi�o�nik�w Wo�ynia i Polesia... Federacja Organizacji Kresowych: ju� to m�wi za siebie. Nie trzeba si� sugerowa� liczb� stowarzysze�, ugrupowa�, zwi�zk�w. Wszystkie monotematyczne. De facto - skoncentrowane na tym, o co mieli�my t�gie i z naszego punktu widzenia arcys�uszne pretensje do Niemc�w. Tak, tylko �e Litwini, Ukrai�cy i Bia�orusini te� maj� sw�j punkt widzenia. I swoje powody do rozdra�nie�.

Zauwa�ani s� przede wszystkim Polacy zrzeszeni we Lwowie (robi swoje wi�ksza i cieplejsza uwaga Kraju na to wspania�e

91

miasto), cho� tamtejsi nie czuj� si� uprzywilejowani. "Na murach wam zale�y, nie na ludziach. Kamieni �a�ujecie. Po nas nikt nie p�acze". Towarzystwa Kultury Polskiej dzia�aj� r�wnie� w Sta-nis�awowie (dzi� Iwanofrankiw�k), Tarnopolu, Krzemie�cu, Dro-hobyczu. Nie zd��y�am dojecha� do Sambora, �eby sprawdzi�, co oznacza to sprawozdawcze: "cz�onk�w 600, obecnie oko�o 200". W Borys�awiu - 180, w Stryju - 140. W ���kwii - 127, w Chodorowie - 120, w Z�oczowie - 110, w �ydaczowie -104, w S�dowej Wiszni - 102, w Dobromilu - 85, podobnie jak w Rawie Ruskiej. A jeszcze te blisko siedemdziesi�cioosobo-we skupiska w S�siadowicach przy Starym Samborze, w Trus-kawcu, w Szer�ycu mi�dzy Stryjem a Lwowem, gdzie urodzi� si� genera� Maczek. Rekord bij� Mo�ciska, z pododdzia�ami w sze�ciu wsiach, zrzeszaj�cymi a� 660 rodak�w. Funkcjonuj� r�wnie� towarzystwa niezale�ne od Lwowa, wi�c Drohobyckie Polskie Stowarzyszenie Kulturalno-O�wiatowe, wi�c Polskie Kulturalno--O�wiatowe Towarzystwo w Tarnopolu i Towarzystwo Odrodzenia Kultury Polskiej im. Juliusza S�owackiego w Krzemie�cu. M�wimy o zachodniej Ukrainie, ale i w Kijowie podobna sytuacja, a� pi�� polskich organizacji, jedna w�r�d sfederowa-nych, dwie w Zwi�zku Polak�w, a dwie - niezale�ne.

Zorganizowani Polacy na Ukrainie s� sk��ceni, zg�aszaj� mn�stwo wzajemnych pretensji - nie powiem, �e nies�usznych. Pracuj� w bardzo ci��kich warunkach, wal� si� na nich problemy, z kt�rymi samodzielnie sobie nie poradz�, sytuacje, do kt�rych nie s� przygotowani, konflikty mo�e i bagatelne - ale dopiero po naszej stronie granicy. Z opinii o dzia�aczach i patronach: "Jedni �yj� dla Lwowa, drudzy �yj� ze Lwowa". Albo ..Polski Lw�w? Jak tak dalej p�jdzie, to tylko mury zostan�. M�odzie� odtr�cana, szkoda gada�. Nic si� nie robi, nic. Pe�ny s z t y l - jak na morzu. �eby nie konsulat, to by wszystko dawno posz�o w pierony" - orzeka Stanis�aw Durys, Iwowianin. Na spotkaniu autorskim kpi�cy g�os z sali: "Opieka? No jak�e! Senatorzy tu byli. Zapisali pytania".

92

Potrzeby nie sprowadzaj� si� do chleba i but�w. Jak na razie nawet w polskich szko�ach m�odzie� uczy si� z ukrai�skich podr�cznik�w. Podobno wystarczy�oby dziesi�� tysi�cy dolar�w, by wydrukowa� je w przek�adzie polskim. Wszystko za�atwione, tylko brak sponsora. Czy to te� zosta�o zapisane?

"Sejmikiem niespe�nionych nadziei" nazwa� w "Gazecie Lwowskiej" II Sejmik Federacji Organizacji Polskich na Ukrainie prezes TKPZL, Stanis�aw Czerkas. I rzeczywi�cie: stu osiemdziesi�ciu reprezentant�w czterdziestu polskich organizacji rozstawa�o si� w umiarkowanej zgodzie. G��wna pretensja: "Mieszkamy nie tylko we Lwowie". I ten niepokoj�cy leitmotiv w os�dach: "Jedni �yj� dla Lwowa, drudzy..."

Oczekiwanych go�ci z Polski wyr�czy�y telegramy, powiadamiaj�ce z kurtuazj�, albo i bez, �e czyja� obecno�� na Sejmiku nie b�dzie, niestety, mo�liwa. Od prezesa Stowarzyszenia "Wsp�lnota Polska", profesora Andrzeja Stelmachow-skiego: "Obowi�zki zwi�zane z procedur� zatwierdzania bud�etu naszego Stowarzyszenia zatrzymuj� mnie, podobnie jak i innych cz�onk�w Zarz�du Krajowego, na miejscu, w Warszawie". Od wiceprezesa tego� zarz�du: "Moje zawodowo-naukowe sprawy nie pozwalaj� mi na wzi�cie udzia�u". Od konsula w Charkowie" "...aktualne obowi�zki s�u�bowe - remont pomieszcze� Konsulatu Generalnego RP w Charkowie - nie pozwalaj� mi w tym czasie na wyjazd poza Chark�w".

Jak to uj�� w swojej depeszy prezes Zwi�zku Polak�w na Ukrainie, te� oczywi�cie �ycz�c owocnej pracy: "Robimy wsp�ln� spraw� i niech Pan B�g napawa nas m�dro�ci� w rozwi�zywaniu nie�atwych czasem zada�, kt�re stawia przed nami �ycie". Czy jednak nie za wiele scedowano tu na Pana Boga?

We Lwowie ciekawa rozmowa z Teres� Dutkiewicz, redaktork� biuletynu Federacji, kt�rej prezesem jest Emilia Chmielowa. Obydwie reprezentuj� nurt "przysz�o�ciowy". Towarzystwa raczej skupiaj� si� na wczorajszo�ci, Federacja bardziej liczy si� z dniem dzisiejszym. Trzeba si� wyrwa� z kredowego ko�a i roz-

93

mawia� nie tylko z Polakami. Zw�aszcza w�r�d m�odych jest sporo Ukrai�c�w sympatycznie usposobionych do zachodnich s�siad�w. To tragiczne, �e wielokulturowy Lw�w, miasto wspania�ych �wiadectw wsp��istnienia, przerabia si� na kocio� szowinizmu. Ale w tym samym Lwowie mo�na znale�� ludzi sensownych, gardz�cych fanatyzmem, otwartych na wsp��prac�.

Bardzo dobre wra�enie zrobi� na Polakach wyst�pieniami w naszej telewizji prezydent Kuczma. Oczywi�cie, w polityce nie to wa�ne, co si� m�wi, tylko to, co si� robi, w ka�dym razie pierwsze lody jakby prze�amane. I gazety przypomnia�y sobie o s�siadach. Z dnia na dzie�, znienacka (czyli bardzo po polsku) zacz�li�my dostrzega� Ukrain�. Mo�e si� w ko�cu dogadamy. Na to konto trzeba by wyja�ni� - bo warto - jak by�o z polskim, podobno z naszej winy zaniechanym udzia�em w zamierzonej edycji dziesi�ciotomowej historii ko�cio��w na Ukrainie. Dziesi�� tom�w, nie bagatela... Podobno pad�a propozycja, by dwa z dziesi�ciu opracowali Polacy. Dlaczego KUL wycofa� si� ze znacz�cego przedsi�wzi�cia?

Charakterystyczne zjawisko: literatur� "postkresow�", wariacje na tematy z Iwaszkiewicza, Ku�niewicza, Stryjkowskiego (cho� jednocze�nie w zapomnienie poszed� Wo�oszynowski i jego znakomite Opoluiacfania podo/s/cie) robi� ludzie znaj�cy te kresy z cudzych ksi��ek. T�sknimy. Mo�e to nieuniknione, mo�e na zmian� trzeba liczy� dopiero po pe�nej zmianie pokole�, tylko ilu Polak�w po tamtej stronie barykady zechce i potrafi na to czeka�? Czy poza okazyjn� par� but�w, tabliczk� czekolady i ludowym festiwalem du�o mamy im do zaproponowania? Je�li nawet bierzemy si� za problemy, naszym zdaniem, na czasie, to zazwyczaj z gracj� s�onia w sk�adzie porcelany. Najpierw upierali�my si� przy polskim uniwersytecie w Wilnie - pomys� i niezr�czny politycznie, i nierealny, poniewa� wy�sze uczelnie maj� to do siebie, �e potrzebuj� i wyk�adowc�w, i student�w, potem przy wsp��udziale Watykanu zaognili�my nastroje antypolskie po cz��ci na Ukrainie, g��wnie - na Bia�orusi, gdzie ka�dy

94

ksi�dz katolicki w rezultacie swojej polonizacyjnej (mo�e si�� faktu - to osobna kwestia) dzia�alno�ci postrzegany jest dok�adnie tak, jak my przed wojn� widzieli�my nacjonalist�w z naszych mniejszo�ci narodowych.

A jednocze�nie - ta nasza nieuwaga, ten ich �al, �e "jedni �yj� we Lwowie, drudzy �yj� ze Lwowa". Pos�uchaliby pos�owie, senatorowie, jak si� ocenia ich wizyty. Doprawdy za cz�sto do Lwowa, Wilna, Grodna peregrynacje po w�asn� m�odo��, po �wiat tym g�adszy i mniej prawdziwy, im wi�cej lat nas od niego dzieli. Tamtejsi Polacy w przybli�eniu nie s� tak zauwa�ani jak materialne pami�tki, nasze wi�zi kresowe koncentruj� si� - i cz�sto wyczerpuj� - na ostatkach pejza�u i resztkach kamieni.

Jak to w Odessie

Sta�o si�. Mam za swoje. Ju� nie pos�ucham, jak bajeruje milicjanta Legowicz, jak pan W�adziu ba�aka. Obra�eni. Ju� mnie nie przewioz� do �adnej Iwanowki. A przeczuwa�am, �e to si� �le sko�czy. Podkusi�o mnie, �eby ujawni� w "Kulturze" tajniki pertraktacji. Pr�buj� co� naprawi�, wydzwaniam do Lwowa. Legowicz nieuchwytny. "Jest, ale �pi" - odpowiada �ona. Powinno mi wystarczy�. Kt�� z nich �pi, kiedy dzwoni� z Polski? Pan W�adziu Bez Nazwiska tym bardziej nie do odnalezienia. Nic si� nie da zrobi�, o kogo spytam - w�a�nie wyszed�, dopiero co wyjecha�, teraz wakacje, a po nich te� jak B�g da, co tam mo�na wiedzie�...

Ale w Przemy�lu wiedz�. I nawet w Kijowie. Wprawdzie prezes Czerkas r�nie Greka, �e nawet mu si� o uszy nie obi�o, jednak prawda wyp�ywa. Emil z W�adziem obchodz� mnie szerokim �ukiem, poniewa� artyku� bardzo nie�adny by�, narobi�am im sztempu, kto widzia�, �eby tak obsmarowa� ludzi, ta jak, ta gdzie...

Na razie nie zagra�am, jad� do Kijowa.

Poci�giem dziewi�tna�cie godzin w jedn� stron�, w tym pi�� - na niespe�na stukilometrow� tras� Przemy�l-Lw�w. Dodajmy

96

co najmniej godzin�, kt�r� przed odjazdem trzeba sp�dzi� na dworcu w kolejce do odprawy celnej. Z baga�em czy bez, ka�dy wchodzi do budy skleconej na peronie - d�uga kiszka, brudnawy barak, w kt�rym pi�trz� si� tobo�y bazarowc�w - i spowiada si� ze swego posiadania. Mnie rewizja omin��a, mia�am wiz� s�u�bow� (latem 1997 roku jeszcze obowi�zywa�y wizy, i to w dw�ch odcieniach, dla r�wnych i r�wniejszych), chocia� nie na tyle s�u�bow�, �eby zwalnia�a od czekania.

Wreszcie wsiadam. W trzech j�zykach - w�asnym, niemieckim i rosyjskim - "WARS wita w swym wagonie. Herzlich willkommen! Dobro po�a�owa�'! Konduktor odpowiednio przygotuje dla pa�stwa miejsca do spania..." Odpowiednie przygotowanie polega na wrzuceniu przez uchylone drzwi komplet�w po�cieli. "Konduktor WARS o wskazanej porze bezp�atnie poda zestaw �niadaniowy wraz z kaw� lub herbat�. Prosimy o uprzedzenie konduktora, o jakiej porze ma przygotowa� i poda� zestaw..." Obesz�o si� bez uprzedzania, dostali�my po kubku p�ynu i s�odkim rogaliku. "Podczas podr��y staramy si� zapewni� pa�stwu maksimum wygody i bezpiecze�stwa... Jednak we w�asnym interesie dodatkowo prosimy o zamykanie drzwi na �a�cuszek..."

O tym poci�gu chodz� r��ne wie�ci, chocia� jeszcze gorsze chodz� o berli�skim. Na �a�cuszek mam czas, jeszcze nic si� nie dzieje. Rozmawiam z s�siadkami z przedzia�u, pani� doktor i pani� in�ynier. Obydwie a� z Luga�ska. Obydwie handlarki. Same tak o sobie m�wi�, bez pretensji i bez minoderii. M�ode, ale zd��y�y zapomnie� jedna o stetoskopie, druga o rajzbrecie. �yj� z tego, co zarobi� na przemyskim bazarze. Przed rokiem pewnie spyta�abym, czy nie czuj� si� upokorzone sytuacj�. Dzisiaj si� nie o�miesz�. M�wi� o degradacji spo�ecznej, o zdeklasowaniu z lud�mi, w kt�rych ojczy�nie w tym czasie doch�d najbogatszych trzydziestopi�ciokrotnie przerasta� dochody najbiedniejszych? Dla wsi r��nica by�a jeszcze bardziej drastyczna, pi��dziesi�cio-krotna.

97

Ukrai�cy, na swoje szcz��cie, nie s� wielodzietni. Wszystkiego pi�� procent rodzin czteroosobowych! Co prawda, ubywa i tych z jednym dzieckiem. Ciekawe tylko, czy ubywa z zas�ugi antykoncepcji, czy z winy aborcji.

Poci�g staje. To ju� Ukraina, M o s t i s k a. Przedwojenne Mo�ciska. Zadziwiaj�ce, �e po 1939 roku pozostawiono nazw� zwi�zan� przecie� z nazwiskiem wroga, polskiego prezydenta. A nieodleg�y Gr�dek Jagiello�ski zazna� amputacji, jest zaledwie Grodkiem, zwyk�ym Horodkom. Jagiellonowie okazali si� (i trudno zaprzeczy�) gro�niejszym przeciwnikiem ni� Mo�cicki. No, ale nie wywo�ujmy wilka z lasu.

To tutaj poci�am si� przed rokiem. Dowiedzia�am si� w ostatniej chwili, �e wiecz�r autorski odprawi� w ko�ciele. U nas to by�o en uogue w swoim czasie, ale ja nie przesz�am chrztu solidarno�ciowego, nie jestem przyzwyczajona do wyst�p�w na bo�ych salonach. A tu ju� mikrofon czeka, i starowinki w �awkach, i dzieciarnia, natomiast �ladu po rodzicach. "Kobieciny wychodzi�y z maj�wki no to zatrzyma�em, im tam bez r��nicy, kr�cej, d�u�ej, a dzieci szko�a przys�a�a" - poczciwie t�umaczy ksi�dz Legowicz i zach�ca, bym sobie stan��a przed o�tarzem. O Jezu! Sama?

Nie wiem, co m�wi�am, jak d�ugo m�wi�am... Staruszki popatrywa�y sennie i z ufno�ci�, temat te� nie robi� im r��nicy. Naszeptawszy si�, dzieci wybieg�y kopa� pi�k�. Poza w�tpliwo�ci� by� to m�j najgorszy publiczny wyst�p w �yciu.

W Mo�ciskach pierwszy nu��cy, martwy, nieuzasadniony post�j. Do przedzia�u wchodzi dziecko. "Dajcie je��". Miejscowy, czy pasa�er? Mo�e mie� dziesi�� lat, nie wi�cej. Chude to, nie czesane, w koszuli z doros�ego. Szorstko: "Dajcie je��". Od-czekuje chwil�: "Nie ma? To dajcie pieni�dze". Pokorny, ale oczy czujne, jawnie taksuj�ce nasze p�aszcze i walizki. Nam te� si� przyjrza�, zanim znowu, nawet bez akcentu pro�by wyg�osi polecenie: "Je��". Nie ukrywa celofanu z zebranymi wcze�niej kanapkami. Mo�e komu� zaniesie. Marszcz�c brwi powtarza

98

g�o�niej, bez emocji, jak wykut� lekcj�: "Dajcie chleb..." Po namy�le: "No to pieni�dze..." G�odny? pewnie tak, tylko te oczy, uwa�ne, bardzo doros�e, fachowo w�druj�ce po baga�ach �ypni�ciami spod p�owych rz�s... C��, z�odzieje te� bywaj� g�odni.

Nie wiadomo, czy i kiedy wsiad�, bo stacja wymieciona z ludzi - tak to wygl�da�o i w sowieckich Mostiskach - ale nie napisz�, �e "psa z kulaw� nog�", bo po peronie ku�tyka sparszywia�y pies, kt�ry te� �yje z �ebraniny, i wsp��pasa�erka, m�oda Ukra-inka, odst�pi�a mu swoje kanapki.

Pusto, cicho, przez kilka wst�pnych minut poci�g niczyj, wreszcie z budynku wysypuj� si� �o�nierze. Niscy, ale jak! I jeszcze pomniejszeni przez ogromne czapki. Konus w konusa. A to nie pasuje do zadawnionej i trafnej pami�ci o efektownych urodach Ukrai�c�w. Nie dziwota, �e wyczuleni na fizyczno�� hitlerowcy oci�gali si� ze zorganizowaniem ukrai�skiej dywizji SS-Galizien;

kandydatom nie dostawa�o wzrostu, a esesman�w obowi�zywa�a postura godna Aryjczyka, czyli najmniej metr sze��dziesi�t pi��. Dla Ukrai�c�w zdecydowano si� obni�y� poprzeczk�. Wspomina o tym daleki od uszczypliwo�ci ameryka�ski historyk OUN-UPA, Armstrong.

Niski wzrost, podobno, bierze si� z braku bia�ka, z biedy. S�dz�c po przedwojennych polskich kronikach filmowych - i nasi �o�nierze, wykarmieni kartoflami i kapust�, nie zakrawali na Goliat�w.

Co si� je na Ukrainie? Z zakup�w wynika�oby, �e przede wszystkim chleb, makaron. Mleko. Kartofle. Kasze i b�b. Fasol�. Minimalna cz��� wydatk�w idzie na owoce, soki. Sze�ciokrotnie wi�ksza - na alkohol. Mi�so, w�dliny - prawie �e od �wi�ta.

Przypomina mi si� lwowska rozmowa o zapasach: wtedy nie za bardzo mog�am zrozumie�, na czym to polega. Przeczytam w instytutowym kijowskim resume: dla ludno�ci Ukrainy bardzo charakterystyczne i znacz�ce s� zapasy �ywno�ci. Przeci�tna trzyosobowa rodzina przechowuje w domu oko�o stu kilogram�w produkt�w, g��wnie kartofli, cukru, m�ki - w tym i chleba.

99

Je�liby bra� pod uwag� normy ministerstwa zdrowia, to og�� Ukrai�c�w od�ywia si� a� siedmiokrotnie poni�ej ich dolnej granicy. W jad�ospisie drastyczny (czterokrotny) niedob�r ryb, nabia�u, owoc�w.

Z bada� prowadzonych latem 1995 na zlecenie �wiatowego Banku wynika�oby, �e �redni miesi�czny doch�d na r o d z i -n � wynosi� - w mie�cie - dwadzie�cia pi�� dolar�w, na wsi jeszcze mniej, nieca�e dwadzie�cia cztery.

Cytuj� "wed�ug oficjalnej statystyki groszowe dochody ludno�ci w sierpniu 1996 w por�wnaniu z grudniem 1995 zmniejszy�y si� o blisko siedem procent, w por�wnaniu z grudniem 1996 - a� o dwana�cie procent. Blisko dwie trzecie ludno�ci nie mo�e sobie zabezpieczy� zakupu najniezb�dniejszych produkt�w".

W 1992 poni�ej progu ub�stwa wegetowa�o jedena�cie procent spo�ecze�stwa, w 1996 - ju� siedmiokrotnie wi�cej. Wed�ug danych �wiatowego Banku - co dwa lata na Ukrainie dwukrotnie wzrasta ilo�� biednych. W 1995 sze��dziesi�t procent Ukrai�c�w �y�o w ub�stwie, z tego po�owa - w skrajnej biedzie.

O kondycji kraju jak najgorzej wypowiedzia�o si� ponad czterdzie�ci procent zapytanych. Jak najlepiej - dwa promile. Warunki sprawiaj�, �e nie ubywa tych "ohiadajuszczychsia na swoje mynu�e". Zwolennik�w przesz�o�ci. Od 1993 socjologowie uparcie m�wi� o "nastrojach apokaliptycznych".

Wszechobecne, gigantyczne �ap�wkarstwo, kt�rym s�ynie Rosja, to r�wnie� specjalno�� ukrai�ska. Te� nie jeste�my �wi�ci, ale w Polsce przynajmniej nikt obcym si� nie zwierza, a ci tutaj g�o�no, nie przejmuj�c si� �wiadkami, z ca�� naturalno�ci� i swobod� rozprawiaj� o w�asnym przest�pstwie.

Otwarcie i bez zahamowa�. Z czym si� tu kry�, skoro ca�y kraj jak nie daje, to bierze? Dziewczyna, kt�ra za�atwi�a sobie korzystny kontrakt w zagranicznym klubie sportowym, wspomina o swoich jednoczesnych studiach w kraju. Ja: "Wzi��a� urlop dzieka�ski?" Ona: "Po co? Wszystko mam zaliczone..."

100

Pokazuje indeks. Nie sk�ama�a. Wyczuwaj�c moje zaskoczenie m�wi a� zdziwiona, �e mo�na nie rozumie� czego� tak oczywistego: "Przecie� p�ac�!"

Nie jeste�my same, wagon wybity lud�mi, wagon s�ucha i te� dziwi si�, szczerze mi si� dziwi. Mnie, pierwszej naiwnej z bratniej Polski.

Rozmowa druga, ze studentem. Po uniwersytecie powinien p�j�� do wojska, ale nie p�jdzie, koszary i koszmary nauki zabijania - nie dla niego. Wi�c co zrobi? Jak to, co. Zap�aci.

Giena (to m�skie imi�! I postura Gieny jak u kulturysty, my�l�, �e mu si� nie nudzi na obczy�nie) wybra� si� do swojego Charkowa na urlop, bo ju� blisko rok pracuje - podobno legalnie - pod Warszaw�. Zosta�by na sta�e, tylko czy si� uda? W Polsce dobrze zarabia i du�o nie wydaje. Zbiera na mieszkanie. Je�li nie damy mu obywatelstwa, przeniesie si� z Charkowa na dalsz� wschodni� Ukrain�. Wed�ug Gieny dwupokojowe z kuchni� i �azienk� w Doniecku teraz, latem 1997, kosztuje tysi�c pi��set dolar�w, w Krzywym Rogu -jeszcze mniej, tysi�c dwie�cie. Nie do wiary, potakuje Giena, ale do kupienia, bez zachod�w, od r�ki. Nie ma ch�tnych. To nie okazja, ze znawstwem dorzuca kulturysta, to rynek mieszkaniowy. Przebierasz i wybierasz. Ludzie nie kupuj�, bo za co, i po co? Skoro nie jest si� pewnym jutra... Giena jest, dlatego zafunduje sobie metra� w bloku. Jak nie sobie, to siostrze.

Wagon nie zakwestionowa� opowie�ci, przesz�a na zasadzie "dzisiaj wszystko mo�liwe". Dopiero Lubow z Mariupola nad Morzem Azowskim (ilu� to Polak�w wie, �e Ukraina ma dost�p nie tylko do Czarnego?) wy�mieje rewelacje Gieny. Mieszkanie za tysi�c dwie�cie dolc�w? Niechby nawet za tysi�c pi��set?... Bzdura. Chyba �e wyszuka� jak�� nor� w ruderze do rozbi�rki. Bieda bied�, ale ceny cenami.

Jako przewodnicz�ca oddzia�u Czerwonego Krzy�a Lubow zna si� na n�dzy. Za najta�sze buty trzeba da� p�� emerytury. Z odzie�� mniejszy problem, tu pod�atasz, tam zaszyjesz i nosisz,

101

i nosisz, a z butami nie ma tak dobrze. W jednej parze od m�odo�ci do �mierci cz�owiek nie pochodzi.

Ona te� uwa�a, co tam: uwa�a, wie, �e ludzie ukrywaj� dochody. Pa�stwo tak wy�rubowa�o podatki...

W Polsce, jak by�cie wybrzydzali, zacz��a si� poprawa i stabilizacja, m�wi Lubow Sonik. �ycie jest l�ejsze, ni� przed pi�ciu laty. Na Ukrainie przeciwnie. To by�a pi�ciolatka pogorszenia.

Noc. Wagonowi zbiera si� na sen. Tylko my z Oksana nie umiemy spa� w podr��y. Dosy� tej polityki, m�wmy o przyjemniejszych rzeczach. Chyba wierz� w mi�o��? Bo ona bardzo wierzy. Gdyby tak nie by�o, zosta�aby w Po�tawie. Mieszka w Polsce, bo c�� mog�a zrobi�, to nie wyb�r, to mi�o��.

Po�lubi�a Polaka, bardzo si� kochaj�, chocia� przy pierwszym spotkaniu patrzy� na niego nie mog�a, a poznali si� w polskiej restauracji, znajomy znajomych, przylaz� do stolika i strasznie jej si� nie spodoba�, na sobie �achy jakie�, naszyjniki, sk�ry, kolczyk w uchu, dobrze, �e nie w nosie. I jaki niegrzeczny, rozczochrany, w og�le dziwactwo. P��niej mu si� przyzna�a, i c�� si� okaza�o? To by�o wzajemne, nie wywar�a na nim wra�enia, ale powaga siedzi - tak pomy�la� - nauczycielka, czy inna magister... Nawet na siebie nie patrzyli, nic si� nie da�o przeczu�. A nast�pnego dnia zjawi� si� wymyty, ogolony, no i tak. Wysz�a za Polaka.

- Mia�am narzeczonego Ukrai�ca, on go sp�oszy�.

Pogwarzanie w ciemno�ci. Oksana o sobie: najgorzej to tak po dwie po��wki domu mie�, tu m�� z suk�, tu rodzice, a chcia�oby si�, �eby wszyscy razem byli... M�� z kim?! Chyba �le us�ysza�am. Oksana powa�nie: z suk�. Maj� bokserk�, Roxie. Bardzo kochana jest. Podaje �ap�, a nie by�a uczona. Wystarczy zaszepta�: cyk pyk i przybiega. Ale to tylko mi�dzy Roxie i Oksana taki szyfr dzia�a.

Wiedzia�, co robi kozak ze Stalowej Woli, zrywaj�c kolczyk z ucha. Dosta�o mu si� za �on� mi�e, delikatne dziecko. To

102

Oksana w Mo�ciskach nakarmi�a kundla. A w Stalowej Woli s�siadka nie cierpi ps�w i zapewnia: "Jakbym mia�a w�adz�, wszystkie bym wybi�a". �e jej sumienie nie ruszy? Oksana nie mo�e dobrze my�le� o takim cz�owieku.

Nienawi�� do zwierz�t: tego nie rozumie. - Wr�ci�am i m��owi opowiadam: jak tak mo�na my�le�?! Je�li nie potraficie czego� dobrego zrobi� to przynajmniej nie r�bcie krzywdy. Z�by b�lu nie by�o.

Przykro jej, �e nie umie wyrazi� swoich my�li. - Tak biednie to wszystko wygl�da, gdy si� wezm� za list... Zaraz jaka� blokada.

Wygl�da na siedemna�cie lat, a ju� staro�� na karku, sko�czy�a dwadzie�cia. Przygl�da si�, jak notuj�. - Niech pani nie pisze, bo ja si� jako� dziwnie czuj�, �e pani zapisuje moje �ycie.

Ale pozwala, wyczu�a, �e j� polubi�am.

Poci�g ju� wigoru nabra�, ju� si� ko�yszemy na rogatkach Galicji. St�d po sam Kij�w potoczy si� Podole. Oksana jednak �pi, bardzo po dziecinnemu usn��a, tak bez przygotowania, �miesznie, z r�kami przyci�ni�tymi do policzk�w. Tkwi� przy czarnym oknie i co� tam jednak widz�. Mijamy Kamieniec Podolski, Gr�dek... uderzaj�co ma�o stacji, rzadkie i sk�pe �wiat�a na zamar�ych dworcach. Wreszcie ja�niej. Chyba Fast�w. Tutaj rozga��ziaj� si� tory do Kijowa i nad Morze Czarne. W Odessie zdarzy�a mi si� zabawostka, kt�ra zachwyci�aby Oksan�. By�o tak. Wracam z kina. Ciemno, ciep�o, ulica jeszcze do�� ruchliwa, wodz� si� odesitki ze swoimi ch�opakami, przede mn� kroczy dwoje takich bardzo zakochanych, przytulili si�, milcz�, on w mundurowym marynarskim trenczu z rozleg�ymi pagonami, ona na letniaka, w bia�ych szpilkach.

Nie spiesz� si�, st�d nie mam daleko, zaraz b�dzie skrzy�owanie i po prawej - hotel. Nagle patrz�: kr�lik. Siedzi pod drzewem na kr��ku trawy, strzy�e uszami, popatruje po nas, je. Najzwyklejszy bia�y kr�lik. W �rodku wielkiego miasta. Sko�czy� je��, kica po chodniku, przenosi si� na jezdni�, przeszkadzaj�

103

mu samochody, pota�czy� mi�dzy jednym a drugim �iguli, ust�pi� miejsca wo�dze, wraca. Ju� ma swoj� publiczno��, opr�cz mnie przystan�� ten oficer zakochany, owszem, ale w �onie, kto wie, czy nie w�asnej: obydwoje nosz� obr�czki dostatecznie szerokie, �eby je dostrzec i po ciemku. Im tak�e �al kr�lika, zgadzamy si�, �e z pewno�ci� komu� uciek�, komu�, kto go lubi�, poddaje oficersza.

Owszem, to prawdopodobne, zwa�ywszy �askawo�� zwierz�tka. Nie boi si� ludzi, nic nie ma przeciwko nam i g�aska� si� daje, chocia� bez przesady.

Widz�w przybywa, wreszcie jest niedziela i nikomu donik�d tak bardzo nie spieszy si� o tej ciep�ej porze. Postanawiamy z marynarzow�, �e koniecznie trzeba znale�� tego kogo� od kr�lika, tylko jak? Oficer (daj mu, Bo�e, zdrowie) idzie do przeciwleg�ej bramy, w kt�rej w�a�nie pojawi� si�, rozgl�da si�, jakby czego� szuka�, ma�y ch�opiec.

- Tw�j kr�lik, prawda?

Niestety, nie jego. On tylko wie, �e z s�siedztwa, i �e go wieczorem wypuszczaj� na te troch� trawy.

- Przecie� tu ruch! Niebezpiecznie - gor�czkujemy si� z marynarzow�.

- Przyzwyczajony - przeci�ga ch�opaczysko.

Dalej go ju� ta sprawa nie interesuje. Odsta� z nami swoje, znudzi� si� i znika.

Przeje�d�aj�, cho� nie za cz�sto - na kr�licze szcz��cie -samochody, przerzedza si� t�um spacerowicz�w wracaj�cych z czarnomorskiego bulwaru, pachnie niedalekim morzem, stygnie z nas�onecznionego dnia Odessa, a kr�lik ci�gle bieli si� tam, przy kraw��niku, jak dowcip surrealistyczny. Zaczepiam starsz� pani� z pieskiem, po takich paniach chyba mo�na si� spodziewa� serca dla stworzenia, ale jest sp�oszona, m�wi, �e nie wie, nie zna, nie mieszka, nie mo�e wzi�� do domu. Mary-narzostwo te� skapitulowali i zostajemy z kr�likiem samotni pod odeskim niebem.

104

Nagle jacy� dwaj. Kaszkiety z czo�a, cygaretki sterowane samym ruchem warg. Staj� przy kr�liku.

- Co panowie chc� z nim zrobi�? - zaczynam niepewnie.

- Co� dobrego - m�wi� grzecznie - szasz�yk.

Wtedy ja, �e tak nie wolno. Wtedy oni, �ebym posz�a lulu. I znowu ja: kr�lik nie wasz. Oni: �e m�j tym bardziej nie. I jeszcze ja, �e zawo�am milicjanta. I jeszcze oni, �ebym jednak odesz�a, zanim si� zdenerwuj�.

Nie ma mojej oficerowej, nie ma ch�opca z bramy, a niechby nawet ju� tej ostro�nej z pieskiem. Odchodz� zgn�biona, �al mi kr�lika, �al mi siebie. Popsuty wiecz�r. P��no, winda �pi. Osowia�a wchodz� na puszyste, pasowo drapowane schody.

A nazajutrz mniej wi�cej o tej samej porze mijam skrzy�owanie z trawk� i co widz�? Kr�lika. Kica sobie po zielonym kr��ku, zagl�da na jezdni� i wraca, znowu trawk� skubie. �aden tam szasz�yk, kr�lik. Rozgl�dam si� za facetami w kaszkietach. Nie ma ich. Znowu nikogo nie ma, kto by si� przyznawa�, kto by mi pasowa� do kr�lika.

Druga przygoda - w tamtych czasach - nie by�a zbyt �mieszna. Ci�gn��o mnie do Odessy Beni Krzyka i z efektem, nie powiem. Ju� w poci�gu pozna�am re�ysera, kt�ry chcia� w mie�cie Mo�dawanki wystawi� Zmierzch, ale mu nie pozwolili. Nie od razu dosz�o do tych zwierze�. Re�yser wraca� z Polski i w miar� zbli�ania si� do granicy w Brze�ciu wygl�da� na coraz bardziej zdenerwowanego. Zwr�ci�am na to uwag� i ja, i wsp��towarzysze drogi, zacna para ma��e�ska szmugluj�ca do "Sojuza" poka�n� ilo�� peruk, hit sowieckiej elegancji. Ma��onkowie te� si� nie cieszyli na spotkanie z celnikami, ale ich melancholia nie umywa�a si� do paniki re�ysera. Co on takiego wiezie, �e si� a� tak boi? Pomalutku nabiera do nas zaufania i sprawa si� wyja�nia: szmugluje r��aniec i ksi��eczk� do nabo�e�stwa, dla babuszki, Polki zreszt�. Przyjmujemy to jako prawid�owo��. Ci krewni polscy, jak diab�y z pude�ka, gdziekolwiek si� cz�owiek nie ruszy, od razu znajdzie si� czyj� pradziadek, je�li nie rodzice.

105

Babuszka jest s�dziwa i ju� bardzo, ale to bardzo dawno nie modli�a si� z ksi��eczki. A kiedy by�a ostatni raz w ko�ciele? -wkracza perukarka. Re�yser macha r�k�, zaznaczaj�c bezmiar czasu, kt�ry dzieli nas od lat dwudziestych, i milknie, zaabsorbowany sob�, spi�ty, bo je�li go przy�api� na tak karygodnym szmuglu, to mo�e po�egna� si� z teatrem.

Wsp��czujemy... Ci od peruk zaaferowani, szepcz�, kombinuj�, jak pom�c polskiej babci. Nawet widowisko w mijanej wsi schodzi na plan dalszy. Wszyscy, kt�rzy przed chwil� gor�czkowo zwo�ywali si� do okna na ogl�dziny �winiobicia (od razu t�ok si� zrobi�, zamieszanie, wesele: "Ojej, o rany, �winiaka morduj�"), solidarnie zachodz� do naszego przedzia�u i te� radz�. Ca�y wagon zjednoczony w trosce o dobro wy�sze, o szmugiel chrze�cija�ski. Trzeba zadzia�a�, tylko jak? Trefnego towaru do w�asnych tobo��w si� nie we�mie, za du�e ryzyko. Je�liby przy okazji znale�li, co tam jest do znalezienia... Wagon zaaferowany, mniejsza o �winiobicie, komu teraz w g�owie przyjemne widoki. Dalsze przedzia�y przepytuj� si� o re�ysera. Co za jeden? Ruski? No to co, �e Ruski, niech b�dzie nawet Ruski, wszystko jedno. Katolik. A w domu u niego staruszka, trzy �wierci do �mierci, p�acze i rozpacza, Bo�e mi�y, tak my�li, Bo�e, czy ja na tym �wiecie jeszcze cho� raz pomodl� si� z ksi��eczki... Sam re�yser s�ucha zainteresowany, bo to nie jego opowie��, to w tej od peruk zbudzi�a si� poetka. Z urody s�dz�c - twarde, nieu�yte babsko, banknot zamiast serca, tymczasem prosz�, co potrafi w cz�owieku siedzie� pod peruk�.

Nagle kogo� ol�ni�o: schowamy w wyg�dce. Tam du�o kryj�wek. Wypatrz�, to zabior�, ale przynajmniej re�yser nam si� nie zmarnuje. Jego nie wykryj�. Pierwszorz�dna my�l! Wszystkim si� podoba. I z punktu delegacja rusza do wyg�dki. Nasz podopieczny jak nowo narodzony, od�y�, rozpogodzi� si�, powiada, �e co polskie g�owy to polskie. Nie przeczuwa, co si� leszcze uleg�o w szczerze polskich g�owach. Ci od peruk chc� ;nu zrobi� kawa�. Po kontroli celnej, uprzedzaj�c re�ysera, wy-

106

jmie si� skarb ze schowka i cichaczem wpakuje do jego c z e -m o d a n u. B�dzie przekonany, �e znale�li, no trudno, powie sobie, grunt, �e mnie nie nakryli, zasmuci si�, a otwiera walizk� - i co widzi? Jest r��aniec. Jest ksi��eczka. Czyli cud? Tak, cud. Babuszka wymodli�a.

Protestuj�, m�wi�, �e to do�� okrutne. Dziwi� si�, ale ust�puj�.

Ile� to lat od tamtej podr��y. Ciekawe, czy wystawi� wreszcie Babla re�yser Bi�e�kyj.

Do sowieckiej Odessy przyjecha�am w jesieni. Ju� si� zaczyna� ch��d, stygn�cy wiatr rozrzuca� chmury, worki z ni�em. W bardzo jasny dzie�, podszywaj�cy si� pod letni, wsiad�am na ma�y statek, kt�ry od przystanku do przystanku ponad godzin� p�ynie wzd�u� Odessy. Niedaleka, ale pi�kna podr��, powolna, z solennymi ceremonia�ami dobijania do bia�ych pomost�w, z widokiem na wypiel�gnowane tarasy i ogrody, na niezmo�on� pa�sko�� Fontanki.

Drugie i jedyne po Petersburgu miasto w imperium, kt�rego nie sp�aszczy�a Rosja. Czy to znaczy, �e Odessa podda si� zukrainizowaniu? Chyba tak. Na Ukrainie Grek�w, �yd�w, Bu�gar�w, Rosjan i Polak�w b�dzie to mo�liwe. Ale wtedy, w odleg�ym roku 1977, nie zanosi�o si� na dzisiejsz� Ukrain�.

Wracaj�c do Babla: tamtego dnia zd��y�am ju� pochodzi� po S�ob�dce i po Mo�dawance. W Polsce nie ma takich przedmie��, tu dopiero ogl�da si� kr�lestwo slums�w, bandyckie ojczyzny. Tu i na Peresypie, oraz Perekopie. Szokuj�cy dystans od �agodnej elegancji Trzech Fontanek, od solidnej �r�dmiejskiej secesji.

W biograficznym rozumieniu Babel to outsider swoich fabu�. Z Odessy jego rodzic�w by�o daleko do portowej �ulii. Jako dziecko m�g� zna� rzeczywisto�� Miszki Japo�czyka najwy�ej z pods�uchania, je�li istnia� ten Miszka. Mia� spokojne dzieci�stwo. Pogromy rozkrwawia�y ludzi i go��bie w innym �wiecie.

Admiracji dla autora Opoluiada� odeskich zawdzi�czam zainteresowanie koleg�w po pi�rze, z kt�rych jeden przedstawi� si�

107

jako prawnuk Arcybaszewa, a obydwu pozna�am w sekretariacie zwi�zku literat�w, dok�d wparowali za mn�, poniewa� "chcieliby zaznajomi� si� z polsk� pisark�, kt�ra zdziwi�a si�, �e w Odessie nie ma ulicy Babla". Bo nie by�o.

Obydwaj panowie zaprosili mnie do eleganckiej hotelowej restauracji. Trzeba trafu, pojawi�a si� r�wnie� przedstawicielka "Inturista", kt�rej z bystrych oczu patrzy�o, �e ma dwie posady. �adna dziewczyna, tylko �mijowata. Kliniczny okaz smutnej.

No i rozpocz��o si� biesiadowanie. Co my�my wtedy jedli do rozmowy? Nie pami�tam, chocia� je�li kto� w tej kompanii delektowa� si� kuchni�, to na pewno ja, panowie g��wnie pili. Poniewa� alkohol nie lubi si� z moimi lekarstwami, ju� po godzinie sytuacja wygl�da�a tak, �e z czworga dw�ch by�o ur�ni�tych, a dwie trze�we. Oczy "gajda" jasne i efektowne jak p��szlachetne kamienie, dowodzi�y du�ej odporno�ci na promile. My�la�am, �e po zamkni�ciu restauracji odetchn�, ale gdzie tam. Zwolennicy Babla wci�� czuli si� niedobawieni. Zosta�am uprzejmie poinformowana, �e na po�egnaln� butelk� koniaku nie mo�emy p�j�� do nocnej knajpy, bo tych w Odessie nie ma, wi�c p�jdziemy do mnie.

Zielone jak g�sienice, sterylnie wyprane z wyrazu oczy "gajda" nie zareagowa�y na moj� niem� pro�b�. C�� by�o robi�? Zapewni�am, �e si� cholernie ciesz�.

Mieszka�am cztery pi�tra wy�ej, w hotelu nieopodal uliczki do rewolucji zwanej Polskij Spusk, renomowanego o�rodka kontrabandy. Do ko�ca �ycia b�d� pami�ta�a ten "Krasnyj" recte "Bristol", cudown� secesyjn� landar� pe�n� marmur�w, �yrandoli, kariatyd, ze �lepym u�mieszkiem zapatrzonych w przestrze�, wspieraj�cych �wiat�a w r��owych staro�wieckich kloszach nad p�sem chodnik�w. Na ka�dym pi�trze pyszni�o si� lustro w rozleg�ych zwie�czeniach i z�oceniach, a na marmurowych konsolach le�a�y i kusi�y przem�wienia Bre�niewa po rumu�sku, a po hiszpa�sku - broszury o ko�chozach. Z angielskich lektur wypatrzy�am jedynie dwie - jak tu si� powiada - dysertacje: na

108



wy�szym pi�trze o RWPG, na ni�szym - o strategii nuklearnej Pentagonu. Jedna ciekawsza od drugiej. Z czas�w znacznie poprzedzaj�cych te czytad�a zosta�a jeszcze winda, du�a, cicha, przyjemnie przedrewolucyjna w swych pluszach, oszkleniach i po-z�otkach. Kogo te� ona nie wozi�a... r�wnie� w nocy, jak s�dz�. Kt�ry to obowi�zek zdj��a z windy dopiero rewolucja. O p��nocy portier w "Krasnym" zawiesza� tabliczk�: "Lift nie rabotajet" - i nawet nie dawa� si� podkupi�. "Nie pojedziesz. U nas windy tak d�ugo nie pracuj�". Naiwnie dopytywa�am si�, dlaczego. Mam ten zwyczaj. A� si� kiedy� zirytowa� znajomy �yd w Kijowie. "Dlaczego, zaraz: dlaczego... Dlaczego, to nie jest s�owo na Zwi�zek Sowiecki".

Poszli�my piechot�.

Przy po�egnalnym gruzi�skim panowie wdali si� w dyskurs polityczny. Poch�on��y ich rozwa�ania, czy zbrodniarzem by� tylko Stalin, czy r�wnie� Lenin, a je�eli obydwaj, to kt�ry wi�kszym. Nie koloryzuj�!

W hotelu by�o cicho, g�os ni�s� si� jak po rannej rosie, wnuk Arcybaszewa z koleg� po duszam przerzucali si� argumentami. Temperamenty mieli odeskie, a dykcj� wyborn�. Starszy z dw�ch, partyjny, w czasie wojny �o�nierz stalingradzkiego frontu, nie umia� si� pogodzi� z racjami przyjaciela. Stalingrad-czyk jednak chcia� os�oni� przynajmniej Lenina i by�o w tym co� przejmuj�cego. Ten cz�owiek nie ujmowa� si� tylko za idolem m�odo�ci, on w gruncie rzeczy broni� siebie. Czu�o si�, �e by� -mo�e ju� nie jest, ale by� - prawdziwie zaanga�owany w ide�, kt�ra przemeblowa�a �wiat, jakkolwiek na to patrze�. Nie ust�powa�. Walczy� ostro, potem si� zniech�ci�, przygas�. Ju� nie zareagowa� na konkluzj� przeciwnika: "Ten bandyta i ten bandyta. Obydwaj warci siebie!" Pokonany nie podni�s� g�owy, powiedzia� spokojnym, trze�wym g�osem: "Znaczy - przegrali�my �ycie?" i odstawi� szklank�. "A �eby� wiedzia�" - ucieszy� si� przyjaciel. O, to by�o rosyjskie! Powt�rzy� z moc�: "Za�atwili nas. Obydwaj!" Obro�ca Lenina �cich�, zapatrzy� si� w pust� ju�

109

butelk�. Wszystko zosta�o wypite, wszystko zosta�o powiedziane. Milcza�am, milcza�a r�wnie� zimnooka opiekunka z "Inturista".

Jest rok 1997 i ju� nie ta Odessa, do miasta wielkich kupieckich tradycji z Beni� Krzykiem w tle kapitalizm wr�ci� jak po swoje, z d�br zauwa�alnych przynosz�c nowy, w�oskiej roboty (Odessa zawsze sterowa�a ku po�udniu) dworzec morski z rze�b� z go�ym, foremnym ch�opaczkiem, na kt�rego nie m�wi si� inaczej ni� zo�otyj malczyk. Ciep�o. Polubili figur�. Maluch przyj�� si� w Odessie.

Otwieranie nowych sklep�w, odkurzanie starych sentyment�w. Wi�c co z ulicami? Jekatierinska ju� nie nazywa si� -Lenina, Riszeli�wska - Marksa, Preobra�enska - Armii Radzieckiej. Skoro otrzyma� swoj� odeski cz�owiek, biedny premier Rabin, to co z ulic� Babla?

Wszystko w porz�dku, uspokaja mnie dwudziestolatek Denis Kierekiesza, student, Ukrainiec urodzony na Kubie, kt�rej nie zna, bo wyje�d�a� w pieluchach. Nowe czasy, Babel dzisiaj en uogue. Wszystko w najlepszym porz�dku. Dosta�, dosta� ulic�. Jak�eby inaczej. Musia� dosta�. Kt�r�? No... t�, kt�ra wcze�niej nazywa�a si� �ydowska. A co z �ydowsk�? Przenie�li? Nie, a� tak to nie.

C��, Odessa. Gdzie ma by� �miesznie, je�li nie w Odessie.

Pod tryzubem

Po placu Kredytowym �migaj� samochody. Straszny los przechodnia na zebrze. Pieszy ma ucieka� przed kierowc�, pieszy od tego jest. Zebra, tutaj? Ksi��ycowe poj�cie.

To si� nie zmieni�o. Zmieni�a si� dzielnica.

Nie potrafi� odszuka� drewnianych schod�w, na kt�re wychodzi�o si� z op�otk�w �ytomierskiej. Zmizerowane czynsz�wki, pusty chaszczowaty pag�r, parkany po niczyich ogrodach, i znienacka - o kilkana�cie pi�ter ni�ej - panorama Dniepru, po odleg�ym drugim brzegu przykrojona szpetnym blokowiskiem. Rusaniwka?

Przymierzam si�, przepytuj� znajomych, obcych, i nie umiem trafi�. Prosz�, �ebym u�ci�li�a: kt�r�dy sz�am, a jak dawno, bo czas w tych sprawach niestety ma znaczenie. Bez przesady, odrzucam poirytowana, wcale nie tak dawno... tu milkn�, poniewa� rozm�wczyni wygl�da nie na wi�cej ni� na dwadzie�cia lat, a ja tu by�am dok�adnie przed dwudziestu.

Pami�tam zupe�nie proste przej�cie - tyle �e trzeba je zna� - z wielkiego miasta na g�uche odludzie. Jedna brama, trzecie

111

podw�rko, i ju� wertepy, piach, dzikie �cie�ki po�ci�gane w niestaranne w�z�y. St�d - przez w�w�z - widok na ostr� biel soboru, wie�cz�cego inn�, jeszcze wy�sz�, skarp�. A do�em Pod��.

Ogromnie w dole. Tu ju� naprawd� mo�na m�wi� o przepa�ci. Z urwiska okr��ne zej�cie, d�ugie, po drewnianych schodach, nawet z �awkami dla tych, kt�rzy maj� nieszcz��cie i�� pod g�r�. Wielopi�trowa "lestnica" s�u�y osobom o sercach wyczynowc�w.

Ca�y stok w zau�kach za w�skich, za pochy�ych na swoje ci��kie, czynszowe kamienice. Kiedy� by�a to strona niespokojnego slumsowego folkloru i knajackich tradycji. Nasze Kaw�czy�-skie, Ma�e, Brzeskie, i nasze Nalewki. Za pierwszym zwiedzaniem przywioz�am fotografie, pami�tki po przepadaj�cym. St�d ostatnie pokolenia starozakonnych przesz�y za swoim pogrzebem do Babiego Jaru. Jeszcze trwaj� ulice, z kt�rych szli: krzywe, krzywo brukowane, mozolne wysoko�ci. I szkielety dom�w, �ciemnia�a, wy��ta w ogniu pami�� po �ydowskim �yciu. Jak wynika z dokumentu, na kt�ry powo�uje si� Amerykanin Armstrong, za martwego �yda ukrai�ski policjant dostawa� litr w�dki i kilogram t�uszczu. Nie wyobra�am sobie, �eby to dotyczy�o egzekucji w Babim Jarze. Rozstrzelano tam i nie dobijaj�c przysypano ziemi� sto tysi�cy ludzi. Chyba koszta by�yby nie do przyj�cia.

Tak jak przed dwudziestu laty, Pod�� w g�rnej, p��martwej swojej cz��ci zmusza do wywo�ywania cieni. Pod nawisem urwiska ma�e, czarne domy, w kt�rych ju� nikt nie zamieszka. I nawet nie wie si�, jaki tu by� kolor �cian, jacy ludzie rz�dzili.

Na tamtym pierwszym moim odleg�ym Podole zaczepi� nas lokator; czego tu, i na co zdj�cia. Nie by� przeciwko nam, by� przeciwko penetracji.

Dzielnica Pod��, skazana dzielnica. Ja przygl�dam si� domom, a przechodnie mnie. Bez entuzjazmu. Z bramy stara kobieta ostro indaguje, czego szukam. Ludzie ze skazanej dzielnicy boj� si� ogl�daczy, w ka�dym wietrz� architekta, historyka

112

sztuki czy innego wroga, kt�ry og�osi ruder� za zabytek i odwo�a rozbi�rk�. Ale to popl�tane sprawy. Cz��� lokator�w �a�uje, nie chce odej��. By�y wypadki nieprzyjmowania nowych, lepszych mieszka�. Pokazywano mi na Podole domy zamieszkiwane przez przeciwnik�w przeprowadzki. Niebezpieczne rudery. Tutejsi i za ich nowo�ci nie mieli tu luksus�w, tylko co z tego? Mo�na przez ca�e �ycie czeka� na zmian� pod warunkiem, �eby nie nadesz�a.

Cz�owiek z Podolu twardo napiera�, co�my za jedni. Zdj�cia? A kto potrzebuje? Patrzy� z ofensywn� ironi� na moich kijowskich przyjaci��, mierzy� spojrzeniem i mnie, wszystkich nas nie lubi� za wycieczk� w cudze. Wy�mia�by za szczero��, �e Pod�� jest pi�kny, znienawidzi�by za szczero��, �e Pod�� musi znikn��.

Nad slumsem rami� szubienicy, rozko�ysany d�wig. Jakie to �atwe: burzy�. Nie ma tamtego Podolu. Prawie nie ma. Buldo�er zgarnia mur i bierze si� za �ciany, szczypiorkowate, bo w zielony drobny rzucik na ostro���tym tle, nawet czyste, wyra�nie po niedawnym malowaniu.

Ruiny, gruz, rozbi�rka, koniec czyjego� �wiata, ale na skazanym murze trwa reklama Carisberg Beer. I gigantyczna plansza coca-coli. I na plakacie panienka z przymru�onym okiem oblizuje wargi. "Wpersze mentos, potom poci�unok". To ju� ten nowy, skapitalizowany Kij�w. Nieopodal - restauracja "Apo��o" zaprasza na delektowanie si� "najlepsz� w�osk� kuchni� w mie�cie... �wie�e frutti di mar�, dostawa co tydzie� z Francji... a c/a-sica/ atmosphere..." (jak si� dodaje - i koniecznie po zagranicznemu - w anonsach, my te� na to chorujemy). Zrobi�o mi si� ciep�o ko�o serca, gdy przeczyta�am, �e r�wnie gatunkowa "Impressa" przy Sahajdacznego ("pi�� minut drogi z Chresz-czatyku w d��, na Pod��") serwuje drinki i zak�ski od p��nocy a� do odej�cia ostatniego go�cia.

No prosz�. Go�cia si� nie wyrzuca, na go�cia si� czeka... i do tego doszli? Mo�e nawet nie ma ju� - o najlepszej obiadowej porze - przerw na obiad dla kelner�w? Rewolucja.

Z powodu takiego "pererywu" walczy�am kiedy� o swoje (my�la�by kto) prawa w restauracji g��wnie cudzoziemcom s�u-

113

��cego hotelu "Ukraina". Wylecia�abym z hukiem, gdyby nie kelnerka, kt�ra wybroni�a mnie od drugiej, bez ceregieli odpychaj�cej mnie od drzwi z uwagi na zbli�aj�c� si� por� przerwy. "Zostaw, ona moja!..." (bo jad�am raz przy jej stoliku). I opieku�czo: "Chod�, s�oneczko, ja pozwalam". I bez pytania, co zam�wi� - talerz uchy, potem kotlet po kijowsku. I nawet nie na z�o�� tamtej, bo w najlepsze dalej pytlowa�y.

Tak mnie urzek� Pod��, no i prosz�, wr�ci�am. Gospodarze ulokowali mnie przy placu Kredytowym, na wprost odm�odzonego, wykolorowanego Andrij�koho Spusku, z jaskraw� cerkwi� �w. Andrzeja na ostrej g�rce. Tu Kij�w troch� przypomina P�owdiw i tamtejsze Trimoncjum. Niby daleko od wsp��w�a�cicieli Czarnego Morza, ale na Ukrainie Bu�gar�w nie brakuje i wyobra�am sobie, �e i tutaj w starych domach kupieckich, obok przesadnie wypacykowanych gramofon�w i lamp w po�ciach z�oce�, na tureckich rozleg�ych otomanach pyszni�y si� poduchy do ospa�ej bezczynno�ci, do przes�odzonej gnu�nej sjesty.

Dzielnica w liftingu, a po prowu�kach chmary ps�w. W�a�nie tak. Ju� nie stada. Chmary. Nie zagro�� cz�owiekowi. Przyuczone do nie�aski i pokory, natychmiast schodz� z drogi. Patrz�, ale na nic nie licz�. S� tak g�odne, �e zlizuj� kurz. Niestety, i to bu�garski widok.

Mieszkam w Mohylansko-Kijowskiej Akademii, najstarszej uczelni wschodniej S�owia�szczyzny, nazwanej tak od za�o�yciela. Metropolita Piotr Mohy�a �y� w XVI wieku, jego szko�a obok duchowie�stwa po schy�ek XVIII stulecia kszta�ci�a r�wnie� ludzi �wieckich. Uniwersytet Szewczenki jest wi�kszy, ale z mniejszymi tradycjami. Akademia, w Zwi�zku Sowieckim na d�ugie lata przekszta�cona w Wy�sz� Szko�� Marynarki Wojennej, dzisiaj znowu kszta�ci historyk�w, filozof�w. Prowadzi kilka filologii, w tym polsk�. Mo�na tu studiowa� ekonomi� i polito-logi�, socjologi� oraz ekologi�, troch� ju� respektowan� po katastrofie w Czamobylu.

Dobre, spokojne miejsce. Ten k�t Kijowa uporczywie kojarzy mi si� z Wilnem. Kamienica - trzy drako�skie pi�tra, na kt�rych ostatni raz to si� chyba �wieci�o przed Wielk� Pa�dziernikow�, bo ju� �aden lokator nie pami�ta �ar�wki nad schodami, ma swoje zalety. Nawet nie razi w zakolu Mohylanskiej, w stonowanej staro�wieckiej scenerii bia�ych mur�w i ciemnych kasztan�w, nad jasn�, szerok�, godzinami o tej wakacyjnej porze roku pust�, nas�onecznion� przestrzeni� dziedzi�ca, w kt�rego g��bi tkwi sczernia�y krzy� w wianku nie�miertelnik�w d�ugo ju� martwych, s�dz�c po kolorze.

Upatrzy�am sobie �awk� na wprost g��wnego budynku i co widz�. Fronton Akademii przyozdabia komi�na, jaskrawa mozaika. Wsparte sierpem i m�otem, sppwite w zwyczajowe k�osy, podpisane imieniem, ojcostwem i nazwiskiem dwie sentencje. Pierwsza: uczy� si�, uczy� si�, uczy� si�. Druga, te� leninowska:

�e partia to rozum, chwa�a i ju� nie mog� doczyta�, co jeszcze trzeciego od partii dla epoki.

Do�em - antysowiecko��, g�r� - po staremu? Nie znosz� nachalnej symboliki, a jednak, jednak...

U nas taka pozosta�o�� nie do pomy�lenia, studenci by j� zmietli. My�l�, �e i na zachodniej Ukrainie zosta�aby z mozaiki kupa gruzu.

Ano tak, tyle �e tu ju� nie zachodnia, a �rodkowa.

Po sze�ciu wolnych latach w stolicy pa�stwa - wreszcie wolnego pa�stwa - Ukrai�c�w, ogl�dam nietkni�te symbole sowieckiej pa�stwowo�ci. Pozostawiono tablice na budynkach parlamentu. Rz�du. Oszcz�dzono pomniki. Nie trzeba telepa� si� po Gr�dkach Podolskich, by wypatrzy� Lenina. Iljicz niezachwiany, spi�owy, wskazuj�cy jedynie s�uszny kierunek (jak w �arciku ksi�dza Franciszka: "Prosto, towarzysze... prosto... i na lewo..."), tkwi w reprezentacyjnym punkcie miasta, na skrzy�owaniu Chreszczatyku z Bulwarem Szewczenki. Moja nowa znajoma, nauczycielka A��a Debeluk, broni honoru kijowian. Przedtem w mie�cie by�o nawet dw�ch Lenin�w, tego spod poczty

114

115

ju� wywie�li... Ja: Ale drugi zosta�! Nie przeszkadza jej. - A toj p�ki szczo stoit - zgadza si� pogodnie, chocia� dzia�a w komisji "ukrainizuj�cej" szkolnictwo drastycznie zrusyfikowane. Pob�a�liwy stosunek do Iljicza wykazuje r�wnie� jej c�rka, Miros�awa, studentka pierwszego roku cybernetyki (dosta�o si� sto siedemdziesi�t pi�� os�b, czyli po�owa ch�tnych. Pierwsze�stwo mieli "olimpijczycy". Najpopularniejsza by�a filologia angielska, potem prawo, ekonomia).

Miros�awa o sobie: Jak rozumiem demokracj�? Powinny by� r��ne partie, swoboda wypowiedzi... no i przede wszystkim niech nikt nie stoi za plecami, nie zapisuje, co us�ysza�...

Pami�ta, �e p�aka�a, gdy t�um po raz pierwszy poni�s� niebiesko ���ty sztandar spod sofijskiego soboru na Chreszczatyk. Setki ludzi p�aka�y z rado�ci. "Mia�am czterna�cie lat, ju� nie by�am dzieckiem. Co nas obchodzi� pomnik?"

Nie mog� si� w tym wyzna�, nie umiem si� pogodzi�. Bior� w obroty Igora, studenta ostatniego roku ekonomii, "genetycznego" inteligenta, w kt�rego rodzinie system zapisa� si� dwiema egzekucjami na przestrzeni pi�tnastu lat. Pradziadka ze strony matki, g��wnego ekonomist� w Krasnodarskim Kraju, tytu�owanego przez przyjaci�� Piotrem Wielkim (mia� na nazwisko Wielikij) rozstrzelano w trzydziestych latach. Igor nie precyzuje oskar�enia. Po co? Przecie� ju� to zrobi� wymieniaj�c dekad�. W trzydziestych latach... I wi�cej nie trzeba.

Dop�ki Zwi�zek Sowiecki trwa� - karano. Cz��ciej lub nieco rzadziej, ci��ej lub troch� l�ej, ale bezustannie. Sz�y dekady �mierci. W kolejnej - czyli ju� w czterdziestych latach - zgin�� dziadek Igora ze strony ojca, rozstrzelany za to, �e sam si� nie zastrzeli�. Podczas Wielkiej Ojczy�nianej, w okr��eniu, nie pope�ni� zalecanego samob�jstwa, pozwoli� wzi�� si� do niewoli.

Igor Lazarew jest nie tylko inteligentem. Jest inteligentny. No, my�l� sobie, przynajmniej jemu nie trzeba t�umaczy�, co mam przeciwko drogowskazowi z Chreszczatyku. Pomyli�am si�. Igorowi pomnik nie przeszkadza. Ani pomnik, ani inskryp-

116

cje na dachu Mohyla�skiej. Serio? Oczywi�cie, �e serio. Patrz� os�upia�a. A ch�opak z ca�� naturalno�ci�: "To nasza historia".

Krzysztof Czy�ewski w paryskiej "Kulturze" (6/97) artyku�uje kapitalny, a niech�tnie dzi� zauwa�any pewnik. Ot�� poprzedni system "[...] wprawdzie w sferze ideologii zwalcza� to�samo�� narodow�, w praktyce jednak ugruntowywa� dominacj� my�lenia narodowo-pa�stwowego". Po mojemu to bardziej pasuje do satelit�w Zwi�zku Sowieckiego, przede wszystkim do Polski. "Moczarowizna" w 1968 da�a przyk�ad kulminacyjny. Na Ukrainie my�lenie "narodowe", wysup�ane z folklorystycznej bibu�ki, znaczy�o: rosyjskie.

Konstatacje Aleksandra Czypki, publikowane w "Politycznej Dumce", odnosz� si� do Rosji, ale r�wnie dobrze mog� dotyczy� Ukrainy.

"Od 1993 [...] antykomunizm i krytyk� sowieckiego re�imu przyjmuje si� jako oznaki kr�tkowzroczno�ci politycznej. [...] Polityczny realista, Jelcyn, utrzyma� wszystkie �wi�ta z czas�w komunizmu, nie wy��czaj�c obchod�w rocznicy Wielkiej Rewolucji Pa�dziernikowej. Ostatnia decyzja Jelcyna w tej dziedzinie, rehabilitacja czerwonego sztandaru jako symbolu zwyci�stwa ludzi radzieckich w II wojnie �wiatowej, raz jeszcze po�wiadczy�a, jak silna jest tendencja do rehabilitacji warto�ci i symboli sowieckiej historii..." Z kt�rej to taktyki, dodaje autor, jak na ironi� losu Jelcyn z Czemomerdinem zd��yli si� wycofa�.

Zdaniem Aleksandra Czypki: "Wszystkie demokratyczne rewolucje we wschodniej Europie 1989 bazowa�y na idei odbudowy. Bra�y pocz�tek z ludzkiego pragnienia powrotu do narodowych korzeni, do historii, przerwanej przez komunizm. Dla kontrastu - pierestrojka i zmiany zainicjowane przez za�amanie si� Zwi�zku Sowieckiego w grudniu 1991 by�y kontynuacj� komunistycznej historii pa�stwa sowieckiego, wspiera�y si� na symbolach i warto�ciach uznanych przez sowieckie spo�ecze�stwo. Ten szczeg�lny fakt jest �r�d�em trudno�ci ze zrozumieniem sytuacji w postsowieckiej Rosji" - stwierdza autor. "Podo-

117

bne, czy te same by�y tylko konsekwencje za�amania si� rosyjskiego totalitaryzmu: gwa�towny przyp�yw wolno�ci, zniesienie cenzury politycznej [ja wola�abym m�wi� o instytucjonalnej -AS], wolno�� prasy, system wielopartyjny. Natomiast co do intencji zmiany, r��nice s� fundamentalne, mimo to nie dostrzegane na Zachodzie. Podczas gdy inne spo�eczno�ci wschodnioeuropejskie by�y zainteresowane w powrocie do swojej narodowej to�samo�ci z okresu przedkomunistycznego, to Rosjanie jak gdyby chcieli - przynajmniej w pierwszym odruchu chcieli -odci�� si� od kontynuacji, skre�li� wszystko, co obci��a�o nar�d..."

Igor jest pierwszym spotkanym przeze mnie Ukrai�cem, kt�ry nie odczuwa biedy, przeciwnie. ��czy studia z nie najgorsz� posad� w zagranicznej firmie. Lubi pieni�dze, ale nie modli si� do nich. W tym ch�opcu jest potrzeba lepszej wiary. Pouczaj�cy kontakt. Ch�opak nie zgadza si� z nastrojami totalnego pot�pienia, z prostack� antysowiecko�ci�. Urodzony ju� w bardzo z�agodzonych czasach, jako� odsun�� od siebie cienie rozstrzelanych przodk�w.

Dzisiaj m�odzie� jest zdezorientowana, m�wi Igor. Ludzie boj� si� uczu�, maskuj� si� narkotykami, szukaj� wyj�cia w zbrodni. Totalna samotno��. Dawniej by�a idea. My�leli�my podobnie, nie wybieraj�c, nie znali�my wyboru, ale to mia�o sens. Teraz dowiadujemy si�, �e nasze �ycie by�o szare, �mudne, kajdaniar-skie. Sk�d mogli�my wiedzie�? Cz�owiek wie, je�eli por�wna. Nie, ja nie odczuwa�em niewoli.

Pami�ta, jak zadziera� nosa, jaki by� wa�ny i wspania�y w chu�-cie pioniera. Pami�ta swoje d�awi�ce przera�enie, czy nie wyrzuc� go z organizacji, gdy ostrzeliwuj�c �ciany grochem, str�ci� portret Lenina.

I to nie by� strach przed odpowiedzialno�ci�, jeszcze nie. Po prostu mia� osiem lat i po raz pierwszy wyobrazi� sobie samotno��.

Tego orwellowskiego trzonu sprawy polscy autorzy raczej unikaj�, a w ka�dym razie l�kliwie obchodz� si� z tematem;

118

w przeciwie�stwie do Ukrai�c�w. Jednak w swoim szkicu Epoka postkomunistyczna profesor filozofii, zamieszka�y w Monachium Aleksander Zinowjew, wskazuj�c na potrzeb� rozr��niania pomi�dzy komunizmem jako ideologi�, teori�, a komunizmem - jako sposobem organizacji spo�ecze�stwa - pisze:

"Przyj��o si� uwa�a�, �e wszystko, co zasz�o w trakcie minionej dekady w Zwi�zku Sowieckim i krajach bloku sowieckiego, dowodzi bankructwa tego systemu spo�ecznego. Uwa�am, �e takie podej�cie jest fa�szywe".

Jego imiennik, profesor Czypko z Rosyjskiej Akademii Nauk, nazywa rzeczy po imieniu. "Ludzie nie byli g�odni: mieli zatrudnienie. Ich podstawowe �yciowe potrzeby by�y zaspokajane i zagwarantowane [...]. Brakowa�o praw i swob�d demokratycznych, kt�re propaganda zachodnia og�osi�a najwy�szymi warto�ciami ludzkiej egzystencji. Pocz�tkowo, obywatelom kraj�w ekskomu-nistycznych wydawa�o si�, �e b�d� mogli [po zmianie systemu - AS] korzysta� z tych dobrodziejstw, utrzymuj�c wszystkie korzy�ci zwi�zane z dotychczasowym stanem posiadania. Jednakowo� z za�amaniem si� systemu komunistycznego stracili wszystko, co posiadali wcze�niej. Do�wiadczyli gospodarczego nieporz�dku, inflacji, upadku o�wiaty i kultury, ideologicznego chaosu, moralnej degradacji i wzrostu przest�pczo�ci. G��wnych problem�w dostarczy�a troska o przetrwanie... W tych warunkach wspomniane walory demokracji po prostu straci�y jakiekolwiek praktyczne znaczenie". Ten sw�j niezwykle interesuj�cy wyw�d, spisany jeszcze w 1993 roku, autor ko�czy konkluzj�, �e epok� postkomunistyczn�, r�wnie dobrze mo�na nazwa� postdemokra-tyczn�. Oba tytu�y usprawiedliwione.

Komunizm, kapitalizm... Z bada� zleconych przez Bank �wiatowy wynika, �e po�owa Ukrai�c�w nie ma zdania, kt�ry ustr�j gorszy, w drugiej - wi�kszo�� jednak wola�aby stare porz�dki (w sklepach mniejszy wyb�r, za to ceny ni�sze). Pozostali godz� si� z dro�yzn� rekompensowan� brakiem ogranicze� i kolejek.

Ukraina: czas adaptacji. Temperatura zmiany tak przyjemnie odczuwalna w gabinetach intelektualist�w - i niewzruszo-

119

no�� spo�eczna. Eseje, dysputy o epoce postkomunistycznej i nie poruszone jeszcze z�o�a komunistycznych obci��e� i nonsens�w w codzienno�ci kraju. Pa�stwa!

Ukraina, kliniczny przyk�ad spo�ecze�stwa zaskoczonego przez histori�. Je�eli w "demoludach", czyli w krajach satelitarnych, jednak trzymanych przez Rosj� na znacznie d�u�szej smyczy i -zaczynaj�c od Polski - w lu�niejszej obro�y, przygotowanie do zmiany, przemy�lana, a nie tylko emocjonalna jej potrzeba, okaza�y si� w�tpliwe, to czego wymaga� od narodu poza incydentami nie znaj�cego pa�stwowo�ci, zniewolonego w stopniu niewyobra�alnym dla Polak�w?

Dziewi�tnastoletnia Marina Kuzniecowa jest Ukraink� nie tylko z urodzenia, ona poczuwa si� do ukrai�sko�ci, ale musz� pami�ta�, �e niepodleg�o�� zasta�a nastolatk�, raczej zaciekawion� ni� zainteresowan� zmianami. Tam u nich, w Zaporo�u, w Doniecku, trudno m�wi� o jednoznacznych reakcjach, wolno�� nie przysz�a w atmosferze �wi�ta, w�a�ciwie to wi�cej by�o zaskoczenia ni� rado�ci. U wszystkich. Dopowiadam: u wszystkich niby-Rosjan i prawie Ukrai�c�w? Marina potwierdza. "Nastroje... M�odzie� raczej chcia�a w�asnego pa�stwa, na og�� tak. Z pocz�tku nie mogli�my si� po�apa� we wszystkim. Co do rodzic�w, u nas w domu g��wnym politykiem zawsze by� ojciec, kt�ry uzna�, �e Ukraina mo�e i powinna utrzyma� zdobyt� niepodleg�o��, wi�c matka przyj��a jego punkt widzenia. C�� jeszcze... Tak zn�w cz�sto to do tematu nie wracali".

Wyczuwa, �e chcia�abym us�ysze� znacznie wi�cej, chce mi pom�c, biedaczka jakby si� usprawiedliwia�a ze swojej nieuwa�nej m�odo�ci. "Ja si� mo�e urodzi�am za p��no. D�u�ej �yj�c w tamtym systemie z pewno�ci� wiedzia�abym wi�cej". Na swoje szcz��cie nie wie.

Terror? Totalizm? Energicznie potrz�sa g�ow�. "My�my nie odczuwali". Czy to mo�liwe? A �agry? Archipelag GULag? "Jeszcze nie czyta�am".

Jest ze mn� szczera, chce pom�c, nie chce zmy�la�. O �agrach dawniej nie s�ysza�a. Lagry... Mo�e by�y rozmowy w rodzinach,

120

w kt�rych to si� zdarzy�o. Nie w jej domu. Nigdy. Szuka s��w, �eby mnie przekona�. "Prosz� pani, ludzie u nas nie czuli si� zniewoleni, niech pani w to nie wierzy. By�a wiara, na pewno:

jedna, g��boka wiara w parti�. Ludzie �lepo wierzyli. To pami�tam".

C�rka dyrektora sp��ki akcyjnej i dispeczerki w tym samym przedsi�biorstwie, studiuje management. A nie mo�na by powiedzie�: uprawlenije? Zdaniem Mariny nie mo�na, bo to nie to samo.

Ma posad�, zarabia sto dziesi�� dolar�w miesi�cznie, dwukrotnie wi�cej ni� jej matka, ale na r�k� dostaje po�ow�. Podatki!

Oczywi�cie, �e pomagaj� jej rodzice, przecie� z "tych stu dziesi�ciu zosta�o dziesi��, gdy kupi�a d�insy. Druga pensja posz�a na buty z bazaru, czyli pomimo wszystko ta�sze ni� w sklepie. Rzecz prosta, m�wimy o butach, kt�re mo�na w�o�y� jad�c do Polski i nie narazi� si� na politowanie.

Nie ma lekkiego �ycia. Czas wyliczony jak got�wka. Dzie� mi�dzy biurem i uniwersytetem. Powr�t p��nym wieczorem, nawet ju� si� nie chce je�� kolacji, tylko upa�� na ���ko i spa�... spa�...

To u nas rozrasta si� irytuj�ca tendencja do wyrzucania z �yciorys�w �enuj�cego - dzisiaj! - epizodu. U nich jeszcze si� w to nie gra. Starzej�ca si� oficersza z Mariupola, studenci z Zapo-ro�a, Kijowa, Odessy z ca�� naturalno�ci� m�wi� o idei. Nie czuli si� niewolnikami. Ja, z niedowierzaniem: nie przeszkadza�o wam, �e �yjecie w totalitaryzmie? Marina, te� z niedowierzaniem:

"Dlaczego - w totalitaryzmie? My�my tego tak nie odbierali".

System doskwiera� jednostkom, kt�re p�aci�y cen� tym dotkliwsz�, �e niezauwa�aln� dla og��u. I o tym nie trzeba milcze�, je�li si� chce unaoczni� prawd�, a przynajmniej cz��� prawdy, osi�galn� dla patrz�cych z boku. Je�li si� pr�buje zrozumie�, co rzeczywi�cie oznacza�a tak lekko i przy nask�rkowych okazjach anonsowana w naszej publicystyce sowietyzacja spo�ecze�stwa.

121

By�a jedna wiara... Dla nich to nie znaczy �le, dla nich to nadal w porz�dku. Okna na �wiat otwarte, drzwi do �wiata uchylone, widzi si�, por�wnuje, wyci�ga wnioski - i znowu w jakim� najmniej spodziewanym momencie wraca deklaracja, kt�ra jak infekcja pe�znie za mn� od Mo�cisk, od pierwszego dnia we Lwowie, kt�ra powtarza si� tym cz��ciej, im g��biej na wsch�d, na po�udnie kraju: by�o lepiej. By�o z czego �y�, us�ysz� w Zbara�u. By�o w co wierzy�, dowiem si� w Kijowie. Uporczywe, natr�tne lepiej. Ze wzgl�du na talerz zupy i kawa�ek chleba. Ze wzgl�du na idee.

Wygod� jednej wiary reasumuje socjolog: "Ra�sze ludy po-czuwa�ysia kraszcze, tomu szczo ko�en znaw, jak czynyty pra-wilno". Wed�ug mnie ma racj� Czypko zauwa�aj�c, �e nie mo�na si� oprze� por�wnaniu utopii marksistowskiej "z nowym, demokratycznym mesjanizmem". Zach�d bardzo si� pospieszy� identyfikuj�c rozpad pa�stwa sowieckiego z zaistnieniem demokracji i obywatelskiego spo�ecze�stwa w Rosji. "Obalenie represyjnych mechanizm�w komunistycznych by�o uto�samiane z fina�em komunizmu jako systemu spo�ecznego..." - pisze Rosjanin przypominaj�c, �e takie rozumowanie da�o podstaw� romantycznym oczekiwaniom... stop. To brzmi zbyt znajomo. Jak si� okazuje, nie tylko u nas liczono, �e z przestrzeni postso-wieckiej niejako automatycznie wyro�nie republika prezydencka wzorowana na Stanach Zjednoczonych.

G � a s n o s t' zaskoczy�a Rosj�. Inteligencja rosyjska w �adnej mierze nie by�a jeszcze przygotowana do rewolucji antykomunistycznej... A kt�ra by�a, chcia�oby si� doda�. Akademik wskazuje na przeszkody w przebudowie kraju, kt�re stwarza w�a�nie inteligencja wychowana na dziesi�cioleciach sowiecko�-ci. M�wimy o szczeg�lnym spo�ecze�stwie. Inny �wiat. Przypominaj�c nastroje pos�usze�stwa, apatii spo�ecznej, cichego godzenia si� ze wszystkim co niesprawiedliwe, autor zauwa�a, �e tak jak kiedy� "�adna zewn�trzna si�a nie zmusza�a Rosji do przyj�cia komunizmu. To by� system wybrany [...] przez zwy-

122

ci�zc�w w wojnie domowej", tak i wsp��cze�nie Rosjanie najzwyczajniej nie byli jeszcze przygotowani do tych lekcji historii, kt�re wymog�a na nich gorbaczowowska g � a s n o s t'. Dekomunizacj� poprowadzon� metod� szokow�, zatem wyidealizowany program prywatyzacji, zatem niekontrolowane poparcie dla postsowieckiego systemu parlamentarnego, uznano -r�wnie� Zach�d uzna�! - za wystarczaj�ce gwarancje autentyzmu demokratycznych reform w Rosji.

Bardzo ciekawy szkic. Zdaniem autora "pieriestrojka by�a to typowa rosyjska, carska reforma z wysoka". Przedstawiaj�c kolejne jej etapy Czypko konkluduje: "To, w czym Zach�d widzia� fundamentalny ruch demokratyczny w Rosji [...] by�o, bardziej w gruncie rzeczy [...} rewolt� przeciwko w�adzom i pa�stwu, ni� d��eniem do demokracji i praworz�dno�ci". Autor szkicu przypomina, �e zar�wno w samej Rosji jak i na Zachodzie zignorowano fakt, i� ludno�� jest g��boko zawiedziona demokratycznymi reformami nieskutecznymi w pi�� lat po rozpocz�ciu pieriestrojki. "Poniewa� te reformy nie sprawi�y, by �ycie sta�o si� l�ejsze dla rosyjskich ch�op�w i robotnik�w, Rosjanie w wi�kszo�ci nie protestowali przeciwko zamachowi stanu w sierpniu 1991..." Og�lnym rozczarowaniem mo�na wyt�umaczy� tak szerok� zgod� na odej�cie od w�adzy Gorbaczowa. A wracaj�c do zamachu stanu - kraj uzna� spraw� za rozgrywk� si� moskiewskich - i tylko moskiewskich. Korzy�ci ani strat dla spo�ecze�stwa w tej grze nie wypatrzono.

Nie tylko z przyczyn "organizacyjnych" (my jednak byli�my pa�stwem odr�bnym, przy wszystkich zale�no�ciach) ukrai�skie wydostanie si� z kolonializmu nie daje si� por�wna� z ewenementem polskim. Zdaniem Zbigniewa Brzezi�skiego, �adne wewn�trzne procesy nie wp�yn��y na wyzwolenie Ukrainy. Kto tak twierdzi, sieje mit. Jak w "Politycznej Dumce" napisa� Brzezi�ski - to pa�stwo powstawa�o bez jakiegokolwiek oparcia o w�asn� przesz�o��. Nie by�o cienia precedensu. �adnej teorii. Pustka. Gospodarze s�dz�, �e oczekiwania po obydwu brzegach - w daw-

123

nych pa�stwach komunistycznych i tak samo na Zachodzie -by�y za wysokie i raczej naiwne. Klimat nadziei na mann� z nieba, na powt�rk� planu Marshalla, udzieli� si� i spo�ecze�stwu.

Katapulta w niepodleg�o��. Uwolnienie si� od obcej dominacji - i co dalej?

Brzezi�ski postrzega Ukrain� jako kraj, kt�rego niepodleg�o�� jest nadal zagro�ona, dalszy bieg wypadk�w - jeszcze nieprzewidywalny.

Staraniem redaktora Giedroycia zaprosi� mnie "Fi�ozof�kyj Fund", wcze�niej wsp��organizator - obok Instytutu Filozofii i redakcji "Politycznej Dumki" - ciekawego, cho�, jak si� tu nie ukrywa, ciekawszego w zamiarze ni� w werbalizacji ukrai�sko--polskiego sympozjum. Ujmuj�cy by� list, wys�any do inicjatora naprawy relacji polsko-ukrai�skich i kontakt�w, kt�re po kilkudziesi�ciu latach od ich zainicjowania przez "Kultur�" wesz�y w faz� rz�dowego porozumienia, pa�stwowej wsp��pracy.

"Wielce Szanowny panie Giedroyc!

Z wielk� przyjemno�ci� zawiadamiamy Szanownego Pana o pomy�lnym przebiegu i zako�czeniu sympozjum "Intelektuali�ci, kultura, polityka: do�wiadczenia Polski i Ukrainy" (ku pi��dziesi�cioleciu paryskiej "Kultury"). O sukcesie sympozjum �wiadczy chocia� by to, �e trzeciego dnia obrad, w s�oneczn� sobot� 7 czerwca, na sali by�o wi�cej os�b (oko�o 150) ni� podczas pierwszego dnia. Wie�� o sympozjum rozesz�a si� po Kijowie, a dialog na nim rozpocz�ty zainspirowa� nowe pogl�dy i oceny. Mo�na powiedzie�, �e na naszych oczach ukrai�sko-polski dialog, zapocz�tkowany w swoim czasie "Kultur�", przekszta�ca si� w konkretn� wsp�ln� prac� nad rozwi�zywaniem wsp�lnych problem�w. B�dzie mia� Pan mo�liwo�� przekona� si� o tym z wyg�oszonych na sympozjum referat�w, kt�re b�d� przez nas wydane. Bardzo �a�ujemy, �e nie by� Pan obecny na sali razem z nami, chocia� od moralnej obecno�ci w�r�d uczestnik�w sympozjum nikt nie mo�e Szanownego Pana uwolni�.

124

Mamy nadziej�, �e dialog nasz b�dzie kontynuowany w Polsce, a p��niej zn�w w Ukrainie, na nowym poziomie odpowiedzialno�ci za przysz�o�� ukrai�sko-polskiego porozumienia.

Z najlepszymi �yczeniami i wyrazami g��bokiego szacunku, uczestnicy Sympozjum.

Przewodnicz�cy komitetu organizacyjnego Jewhen Bystry�kyj"

My�l�, �e Ukrai�cy bardziej ni� my doceniaj� inicjatyw� dw�ch wspania�ych ludzi "Kultury", Giedroycia i Mieroszewskiego, podj�t� w okresie najmniej sprzyjaj�cym naszemu porozumieniu z Ukrain� i Litw�. By�o to ca�kowite i zdawa�oby si� samob�jcze p�j�cie pod pr�d, je�li zwa�y� �wczesne nastroje, obola�o�ci w kraju i na emigracji; przede wszystkim na emigracji, kt�ra mog�a przecie� zbojkotowa� tytu�. Szcz��liwie wygra� rozs�dek.

W przeciwie�stwie do swoich rodak�w na emigracji redaktorzy "Politycznej Dumki" nie stawiaj� znaku r�wnania mi�dzy "Kultur�" a "Suczastnosti�", akcentuj� niepor�wnywalno�� polskiego miesi�cznika z jakimkolwiek innym tytu�em, zgadzaj�c si�, �e - jak to sformu�owa�y "Wsechukrain�kyje Widomosti" -"Jerzy Giedroyc stworzy� nie zwyczajne pismo, lecz dzie�o na miar� europejskiej kultury".

Znamienne, �e nie my, to Ukrai�cy pierwsi tak rzeczowo uhonorowali pi��dziesi�ciolecie pisma, kt�re przez ca�y ten po obu stronach daleki od g�adko�ci, uprzedzeniami, niedom�wieniami naje�ony czas pracowa�o nad popraw� naszego s�siedztwa. By�a to polityka unikalna. Bezprecedensowa. Nie w Warszawie, w Kijowie - dopiero w Kijowie - omawiano casus Juliusza Mieroszewskiego, jednego z najwybitniejszych - cho� je�li idzie o walor my�li, por�wnywalnego jedynie do Giedroycia, polskich publicyst�w. Wola�abym nie sprawdza�, ilu te� naszych dziennikarzy, nie tylko tych m�odych, zna jego nazwisko.

Konstatacja Ukrai�ca: Giedroyc skupi� wok�� "Kultury" najlepsze polskie umys�y. To pismo by�o ewenementem i nadal pozostaje.

125

Nie z przypadku najlepsz� frekwencj� cieszy� si� trzeci dzie� obrad, sesja prowadzona pod has�em: "Ukraina i Polska. Historia i perspektywy dialogu mi�dzy intelektualistami" (w tym znacz�cy referat O�eha Bitego o "Historycznej kl�sce kulturowego mesjanizmu". Fakt prawie nie przyjmowany do wiadomo�ci w Polsce).

Maj�c do wyboru histori� i perspektywy - strona polska wola�a trzyma� si� historii, i to traktowanej bardzo osobi�cie, "literacko". Jak na wieczorze autorskim. Gospodarze chyba mieli do nas cichy �al z powodu okazji, kt�ra znowu przesz�a bokiem. Nie przem�czyli�my si�, szykuj�c wyst�pienia. Oczywi�cie nikt z organizator�w nie powiedzia� mi tego wprost, ale chyba znowu da�o o sobie zna� nasze wzmo�one samopoczucie intelektualne. Ju� zupe�nie poniewczasie, sp��nieni o mn�stwo lat, o multum politycznych nieodwracalno�ci, zn�w pr�bowali�my szpanowa� przed ukrai�skim lustrem.

Przez lata, przez sowieckie lata, intelektuali�ci rosyjscy, litewscy, ukrai�scy poprzez Polsk� - i poprzez j�zyk polski - docierali do warto�ci spoza o ile� w ich wypadku szczelniejszej �elaznej kurtyny. Warszawa by�a oknem na �wiat, drogowskazem, nie tylko przecie� w kulturze. To si� ju� zmieni�o.

W "Politycznej Dumce" szkic W�odzimierza Reprincewa o relacjach polsko-ukrai�skich, szcz��liwie ju� niepor�wnywalnych z dawniejszymi. Weszli�my w faz� "konstruktywnego, pragmatycznego i wzajemnie op�acalnego rozwoju. Obiektywne, strategiczne, narodowe interesy obydwu pa�stw koresponduj� ze sob�, wolne od deformuj�cych wp�yw�w z zewn�trz". To du�o jak na pocz�tek, ale...

W kasztanowym mie�cie

Tym razem kontakt z inn�, szersz� Ukrain�. To ju� nie jest obola�y od antypolskich i propolskich kompleks�w Lw�w, z neo-ficka przewra�liwiony i zajad�y. To Kij�w. Starcza odleg�o�ci -nie w kilometrach, w historii - na wyczuwalnie inny klimat polityczny. Na zorientowanie si�, jak wyolbrzymili�my Galicj�, kt�ra z tutejszej perspektywy jest, czym jest: nie za du�� i s�ab� gospodarczo prowincj� jednego z najwi�kszych obszarem kraj�w europejskich.

"Dumka" - jak ka�de chyba tej elitarnej rangi pismo - boryka si� z k�opotami finansowymi. Bardzo ciekawy periodyk, skupiaj�cy intelektualist�w przynajmniej formalnie nie zwi�zanych z �adn� opcj� polityczn�, co akurat wydaje mi si� ma�o mo�liwe w naszych ostrych czasach. Kontakt z t� redakcj� bardzo pomaga w kulej�cej jeszcze u nas orientacji, �e mimo polityki wynaradawiaj�cej i deformuj�cej ocala�� z czystek inteligencj� ukrai�sk�, ich kraj dysponuje ciekawymi umys�ami, ma autentycznie intelektualne �rodowiska, co podkre�lam z intencj� - cho� nie bez za�enowania. Nie powinno si� pisa� o oczywisto�ciach, tylko jak tu nie pisa�, kiedy stereotyp Ukrai�ca -

127

fizycznie dorodnego, to na pewno, ale prostaka, ciemnego szowinisty, jak rzep trzyma si� naszej wyobra�ni.

Pytanie, dla mnie, najistotniejsze przy zamy�le ksi��ki: jak widz� swoje jutro Ukrai�cy? Bardziej przy Rosji, czy przy Polsce?

"I ne tut, i ne tam" - brzmi odpowied� us�yszana w Instytucie Socjologii na zajmuj�cym spotkaniu z naukowcami.

Z odesit� Denisem Kierekiesz� (czwarty rok matematyki po��czonej z psychologi�) rozmawiam o czym by, jak nie po polityce. On te� uwa�a, �e Ukraina nie powinna si� ponownie uzale�nia� ani od Moskwy, ani od Warszawy. "Odwa�my si� na w�asn� drog�".

Odesit�, dla mnie to brzmi dziwnie, jak kosmita, no ale i nazwisko ma ch�opak zadziwiaj�ce dla polskiego ucha. Denis, �adny brunecik, nieskazitelnie u�o�ony - manier to ca�a Wsp�lnota Niepodleg�ych Pa�stw mog�aby si� od niego uczy�, ot�� Denis powiada, �e jego kraj bywa� skazany na Polsk� lub na Rosj�, tymczasem jest jeszcze trzeci wyb�r, najw�a�ciwszy - Europa.

Syn Ukrai�ca i Rosjanki przyznaje si� do czego�, za co wcale nie tak dawno jecha�o si� do �agru. "Ja w dusze czuwstwujus' kosmopolitom".

Zale�y mu na zarobkach, ale nie poprzestanie na pieni�dzach. "Nie jestem prymitywem". Ma ambicje, chce by� kim�, pracowa� naukowo, najch�tniej tu, w Odessie. W ka�dym razie - nie wyemigruje z Ukrainy.

Profesor Bystry�kyj przysy�a mi swoj� doktorantk�, �eby ze mn� pospacerowa�a po Kijowie.

Natalia, historyk, �ona historyka, robi doktorat z dziej�w cerkwi na prawobrze�nej Ukrainie od po�owy XVI do po�owy XVIII stulecia. Przed czterystu laty w tekstach ruskich pos�ugiwano si� �aci�skim alfabetem, j�zyk starocerkiewny mocno przypomina staropolski. "Byli�cie kultur� dominuj�c�, a my - przejmuj�c�" - konstatuje Natalia.

Zaczyna si� dra�liwy temat, odchodzenie Ukrai�c�w do kultur z s�siedztwa. Tych silniejszych. O ile pami�tam, �adne z du-

128

�ych nazwisk w literaturze ukrai�skiej nie zrobi�o �wiatowej kariery. Gogol by� Ukrai�com, niemniej... Tu Natalia, �arliwie: Gogol my�la� i czu� po ukrai�sku, jego wszystkie reakcje... Tak, wy to wiecie, ale reszta �wiata? Gogol nale�y do Rosji. Natalia, ju� kapituluj�c: "Dla Gogola nie by�o innego wyj�cia". Czy�by? Robi� perskie oko. Obydwie si� �miejemy. Ja chyba szczerzej.

Ukrai�cy ci��ko zap�acili za Perejas�aw. Eksponuje si� przede wszystkim cierpienia sowieckiej Ukrainy, ale przecie� pro�ba Szewczenki: "Daj Bo�e, �eby kaci ukrzy�owali car�w, tych kat�w ludzko�ci" - nie wzi��a si� z fantazji, rzekome pojednanie dw�ch narod�w zaowocowa�o na .przyk�ad obowi�zuj�cym od roku 1864 zakazem drukowania literatury w j�zyku ukrai�skim. Pisarze, kt�rzy oparli si� rusyfikacji, wydawali pod zaborem austriackim, g��wnie w polskim Lwowie. Blokada j�zykowa, odci�cie narodu od w�asnych ksi��ek, przy r�wnoleg�ym - zastraszaj�co masowym - analfabetyzmie, to by� sztych bezb��dny. Ukraina sta�a si� ziemi� de iure pozaliterack�.

Pogl�d na ich pisarstwo wyrazi�am w mojej pierwszej ksi��ce o Ukrainie, Motyw wschodni, wydanej w 1981. My�l�, �e si� nie zdezaktualizowa�.

Literatura ci�gle w cieniu rosyjskiej.

Dramat Ukrai�ca na prze�omie dw�ch imperialnych epok -carskiej i sowieckiej - w autobiograficznym tek�cie Dow�enki:

"Absolutny brak elementarnej, zdrowej o�wiaty politycznej [...] nie m�wi�c ju� o marksizmie, o kt�rym nie mia�em zielonego poj�cia [...] i rado�� z powodu rewolucji, rado�� wywo�ana uwolnieniem si� od caratu, i Ukraina, o kt�rej zabraniano czyta� [...], i nieumiej�tno�� odr��nienia wielkiej, d�ugo oczekiwanej prawdy od d�ugo wpajanego w nas k�amstwa - wszystko to o�lepi�o nas jak ludzi, kt�rzy wyszli z ciemnej piwnicy. Wykrzykiwa�em na wiecach jakie� tam og�lnikowe frazesy i radowa�em si� jak pies, kt�ry zerwa� si� z �a�cucha, wierz�c szczerze, �e wszyscy ludzie stali si� ju� bra�mi, �e wszystko sta�o si� ju� jasne,

129

�e ziemia dla ch�op�w, fabryki dla robotnik�w, szko�y dla nauczy-cieli, szpitale dla lekarzy, Ukraina dla Ukrai�c�w, Rosja dla Rosjan [...]. Cieszy�o mnie szczeg�lnie to, �e car Miko�aj II by� nie Ukrai�cem, lecz Rosjaninem, i �e ca�y jego r�d te� nie by� ukrai�ski [...]. W tych czasach wszyscy Ukrai�cy wydawali mi si� lud�mi szczeg�lnie sympatycznymi. Tyle ju� lat byli uciskani przez tych przekl�tych Moskali, zapomnieli ju� nawet m�wi� po ukrai�sku, rozmawiali kaleczonym �argonem ukrai�sko-rosyjskim".

Rozpowszechnionego - r�wnie� u nas - przekonania, �e Ukrai�c�w utrzymuje przy �yciu g��wnie wie�, nie mo�na bra� serio. Lepiej czy gorzej radz� sobie i ci, kt�rzy nie maj� za miastem ani dzia�ek, ani krewnych. Szara strefa w ukrai�skiej gospodarce jest nieogarniona, uniemo�liwia doprowadzenie do r�wnowagi wielu podstawowych dziedzin gospodarki.

Cz��ciej ni� z pensji Ukrai�cy utrzymuj� si� z emerytur, stypendi�w. Dopiero na trzecim miejscu - a to ju� ustalenie rozmijaj�ce si� z powszechnym przekonaniem - dochody z pracy na w�asnym kawa�ku ziemi. Kapusta czy ziemniaki z dzia�ki docieraj� do garstki ludzi, ale og�� uparcie wierzy, �e zgodnie z powiedzonkiem Chmielowej: "To wielka �aska bo�a krewnych na wsi mie�".

Jak wynika z bada�, prowadzonych latem 1992, co trzeci mieszkaniec miasta ch�tnie przeni�s�by si� na wie�. Zim� nast�pnego roku - potwierdzi� t� gotowo�� co czwarty. Przypuszczalnie zainteresowanie spad�o w rezultacie drastycznych k�opot�w, z kt�rymi boryka si� rolnictwo. Ludzie niezbyt spiesz� si� do dzia�a�, kt�re wymagaj� pieni�dzy, zanim zaczn� je przynosi�. Za prywatyzacj� rolnictwa jest niespe�na po�owa badanych. Wielu wr�cz sprzeciwia si� "rynkowi ziemi". Pocieszaj�ce, �e potencjalnymi kandydatami na farmer�w bywaj� ludzie poni�ej czterdziestki.

Ucieczka z miast os�ab�a, ale nie zanik�a. Wyst�puje na ca�ej Ukrainie z wyj�tkiem Tarnopola. Dlaczego akurat Tarnopola?

130

Pow�d nie wyja�niony. "Za wcze�nie na socjologi�" - u�miecha si� Natalia.

Nowe nie wzbudza entuzjazmu. W Polsce ludzie te� boj� si� kapitalizmu, ale mniej. Polska bieda jest mniejsza.

Jeszcze w 1994 sektor prywatny stanowi� wszystkiego pi�� procent ca�ej ukrai�skiej gospodarki, chocia�, po decyzji rz�du, prywatyzacja na dobre powinna by�a ruszy� ju� w sierpniu 1992. W tym czasie mia�a obj�� drobn� jeszcze, wycenion� co najwy�ej na dziesi�� miliard�w dolar�w cz�stk� w�asno�ci pa�stwowej, a wi�c niczyjej w odczuciu wystarczaj�co powszechnym, by przyczyni�o si� do rozk�adu Zwi�zku Sowieckiego.

Tymczasem spo�ecze�stwu si� nie spieszy. A� czterdzie�ci dziewi�� procent respondent�w chce, by du�e przedsi�biorstwa pozosta�y w�asno�ci� pa�stwa. Niespe�na dwadzie�cia procent ludno�ci domaga si� ich prywatyzacji. Bardzo wielu Ukrai�c�w w og�le uchyli�o si� od odpowiedzi.

Badaniami zajmuje si� O�rodek Badawczy Demokratycznych Inicjatyw oraz Centrum Edukacyjne przy Instytucie Socjologii Narodowej Akademii Wiedzy w Kijowie (bardzo to skomplikowane, ale niech czytelnik zna �r�d�a). Analizy podejmowane w szerokim programie "Spo�ecze�stwo ukrai�skie u progu XXI wieku" s� rzetelne, przeprowadzane dwukrotnie - rok po roku, za ka�dym razem na blisko dwutysi�cznej reprezentacji mieszka�c�w wszystkich region�w Ukrainy, od Lwowa po Krym. Co zaobserwowano por�wnuj�c wyniki? Zwi�ksza si� nostalgia za dawnym porz�dkiem. Na zasadzie "z dwojga z�ego" - ludzie opowiadaj� si� za gospodark� sprzed pieriestrojki.

Niepokoj�cy szczeg��. Dopiero na ostatnim miejscu mi�dzy najistotniejszymi w odczuciu Ukrai�c�w warunkami poprawy -rozw�j demokracji.

Du�o takich dzwonk�w alarmowych w kraju, kt�ry dopiero co wyzwoli� si� od Rosji. Niezawisimost'... mo�e. Zwyci�stwo? Z tym wol� by� ostro�ni. Niepodleg�o�� to zaledwie pierwszy

131

krok. O usatysfakcjonowaniu wolno�ci� pom�wimy, gdy Ukraina doczeka si� demokratycznego rz�du, bo demokracji jeszcze u nas nie ma, zaistnia�a dopiero jej mo�liwo��, powiada Bystry�kyj. Dodaj�c: i pa�stwa jeszcze nie ma. Jest prototyp.

Trze�wo o sobie: nie mamy �adnych do�wiadcze� w pa�stwowo�ci. Ukraina by�a zdominowana przez Moskw�, wielkorz�dc�w z importu wspiera�a lokalna nomenklatura w�tpliwej jako�ci. I jak my�le� o porz�dku spo�ecznym w pa�stwie, w kt�rym (dane oficjalne) zarobki najzamo�niejszych Ukrai�c�w trzydzie-stopi�ciokrotnie przerastaj� doch�d najbiedniejszych w mie�cie, a czterdziestosiedmiokrotnie - na wsi.

I zn�w leitmotiv ukrai�ski, dylemat wracaj�cy jak bumerang:

"Prosz� sobie przedstawi� armi�, kt�rej nie p�ac�, prosz� tylko pomy�le� o rozmiarach konfliktu socjalnego, kt�ry przecie� nie s�abnie, wr�cz przeciwnie".

Wniosek z dyskusji przewodnicz�cych klub�w parlamentarnych w 1994: nie na�ladujmy �lepo Francji, Niemiec czy Stan�w Zjednoczonych, pa�stw, kt�re budowa�y sw�j dobrobyt przez trzy, je�li nie pi�� stuleci... Taki wniosek przyda�by si� i Polakom.

Biedna Natalia, przysz�a, �eby mnie oprowadzi� po starej s�owia�skiej stolicy, tymczasem nie ruszaj�c si� z pokoju brniemy w obliczenia na razie niestety dalekie od historii. W Kijowie najta�szy bilet na popularnego Zaporo�ca za Dunajem kosztowa� o hrywn� wi�cej ni� dwa kilogramy najta�szego mi�sa, o hryw-n� mniej ni� kilogram schabu, o p�� hrywny mniej ni� kilogram serdelk�w. Za dobre miejsce trzeba by�o da� ju� dwadzie�cia hrywien, r�wnowarto�� dwudziestu kilogram�w cukru. No, ale za bilet na wyst�p krakowskiej operetki p�aci�o si� nawet czterokrotnie dro�ej.

Tak si� tutaj �yje. Poprawa? Ja chyba �artuj�.

W Instytucie Historii Natalia zarabia sto pi��dziesi�t hrywien, tyle samo, ile jej m�� w Instytucie Filozofii. Mo�na ju� zno�nie �y� za trzysta, zapewnia. C��, ona wie lepiej. A zatem:

132

podejrzyjmy jej dostatek. Czynsz, w tym �wiat�o, gaz, kaloryfery

- siedemdziesi�t hrywien. Telefon: dwie i p��. Jak za darmo! Jak za sowieckich czas�w, poprawia Natalia.

Co jedz�... Teraz, w lecie, pomidory po p��tora hrywny za kilogram, og�rki po sze��dziesi�t-osiemdziesi�t kopiejek, m�ode ziemniaki te� po osiemdziesi�t, stare kupisz nawet po trzydzie�ci... Mas�o - sze��dziesi�t kopiejek za kostk�. Ry� drogi, to prawda. Powy�ej dw�ch hrywien za kilogram. A co jest ju� bardzo drogie? Kawa. Do dziesi�ciu hrywien za paczk� ziarnistej. Neska ta�sza, trafia si� po sze��.

Przekona�a mnie. Potakuj�. Czyli da si� wy�y� we dw�jk� -za trzysta? Da�oby si�, poprawia Natalia. Da�oby si�, gdyby tylko p�acili. Ostatni� pensj�, za marzec, odebra�a w maju, a jest po�owa lipca. I tak nie�le w por�wnaniu z zesz�ym rokiem. W pa�dzierniku 1996 wzi��o si� pensj� za kwiecie�, i na tym koniec. W Instytucie Filozofii nikt nie dosta� kopiejki za osiem zesz�orocznych miesi�cy.

Mieszkaj� z m��em w szesnastopi�trowcu. Czterdzie�ci osiem metr�w kwadratowych na dwoje, luksus. Na Ukrainie (w mie�cie i na wsi) jeden pok�j miewa trzech lokator�w. Tylko po�owa mieszka� z wod�, niespe�na osiemdziesi�t procent - z zimn�, tylko w sze��dziesi�ciu trzech procentach mieszka� - ubikacje! Natomiast prawie wszyscy lokatorzy dysponuj� lod�wkami, znaczna wi�kszo�� - korzysta z kolorowej telewizji.

Dwadzie�cia dwa procent Ukrai�c�w dorobi�o si� w�asnego samochodu, mniej, tylko pi�tna�cie procent, aparatury stereo i wideo. Nowe, a przynajmniej w dobrym stanie meble ma dwadzie�cia procent obywateli Ukrainy. Bibliotek� z ponad setk� ksi��ek - o trzy procent wi�cej. Papiery warto�ciowe, akcje

- nieca�e trzy procent.

To, co po naszym brzegu przez czterdzie�ci lat - u nich znacznie d�u�ej - uchodzi�o za wystarczaj�ce �wiadectwo zamo�no�ci (mieszkanie w bloku, telewizor, pralka, ju� nie m�wi�c o takich zbytkach, jak motocykl, domek letniskowy), to na Ukra-

133

inie w znacznym stopniu s� pozosta�o�ci po sowieckich czasach. Kapitalizm oz�oci� jednostki, og�� bieduje w spos�b nawet dla nas niewyobra�alny.

Tu ludzie nie wyskakuj� z pracy na lunch i nie przynosz� do pracy buttersznyt�w ani hamburger�w, przynosz� kartofle w mundurkach, s�onin�...

Socjologia, teraz? Natalia jest sceptyczna: z tym trzeba poczeka�. Na moim miejscu nie przecenia�aby sonda�y. Ludzie m�wi� jedno, a p��niej... Z bada� wynika�o, �e prezydentem b�dzie Krawczuk, a nie Kuczma- Ukraina jest nieprzewidywalna.

Spe�ni� si� ukrai�ski sen: niepodleg�o��. Tylko ilu z nich -jak intelektualista Bystry�kyj - chce wolno�ci rozumianej szerzej, ni� zale�no�� od Rosji? A i od nas?

W Polsce, znacznie przecie� lepiej (bo d�u�ej) obytej z pa�stwowo�ci� osadzon� w realiach politycznych i spo�ecznych, ju�, ale tylko troch�, obytej z demokracj�, wolno�� przede wszystkim t�umaczy si� na niepodleg�o��. U nich - cz��ciej - na g��d.

Natalia o Polsce: kraj bardziej europejski od naszego. Bli�ej �wiata.

Jej zdaniem "ludzie w Polsce byli psychicznie gotowi do zmiany. Polak�w tak nie zszokowa�a wolno��".

W architekturze Kijowa nie ma �lad�w polskich, s� rosyjskie. To ju� miasto z tej drugiej strefy wp�yw�w, dominuj�cej i przes�dzaj�cej o Ukrainie nowszych czas�w, jakby to nie pasowa�o patrz�cym z galicyjskiej perspektywy.

Stary, bia�ocerkiewny Kij�w. Pod r�k� Stalina zburzono blisko trzydzie�ci �wi�ty�, w tym dwunastowieczn�. Terror wyciszy� cerkwie, ale ich nie zsolidaryzowa�. To, �e zar�wno autokefaliczna, jak i grekokatolicka za sowieckich czas�w funkcjonowa�y w podziemiu, nie oznacza, �e kwapi� si� do zgody. Liczono na ich pojednanie pod patriarchatem W�odzimierza, kt�ry -po �wier�wieczu w �agrze - stan�� na czele kijowskiego prawos�awia. Gdy zmar�, zast�pi� go metropolita Filaret, bojkotowany

134

przez autokefaliczn� cerkiew jako agent KGB, domniemany konfident. Skrupi�o si� na nieboszczyku, kt�ry lubi� i popiera� Filareta. Zgodnie z funkcj� i tradycj� - W�odzimierz powinien by� zosta� pochowany w Sofijskim Monastyrze, tyle �e �w monastyr to ju� nie �wi�tynia, lecz muzeum, i w�adze miejskie odm�wi�y zgody. Zostawa�aby Peczerska �awra, kt�r� na odmian� zarz�dza moskiewski patriarchat, a ten zaoponowa�. Z braku wyboru zdecydowano, �e metropolita spocznie na Bajkowym K�adowyszczu (co za nazwa cmentarza! oczywi�cie to nie od bajki, tylko od nazwiska). Nikt si� nie sprzeciwi�, dopiero gdy rozpocz��y si� uroczysto�ci pogrzebowe, t�um przechwyci� trumn� i poni�s� pod Sofijski. Wbrew pozorom - za spontaniczne to nie by�o, gdy� przed eksmonastyrem, obok bramy muzeum, czeka� przygotowany gr�b. Raczej dziwne, �e w�adze da�y si� postawi� przed faktem dokonanym, milicja nie interweniowa�a, widz�c, co si� �wi�ci, to jest udaj�c, �e nie widzi. Gr�b wykopano bez przeszk�d, metropolit� pochowano bez zak��ce�, mogi�a nie uleg�a dewastacji. Jak tam by�o z Filare-tem, tak by�o, a W�odzimierz przewa�nie ma na grobie �wie�e kwiaty. Od kogo i przeciw komu? Trudno orzec. Ukrai�cy w zasadzie nie s� religijni. Nieomal co trzeci deklaruje oboj�tno�� w sprawach wiary, co pi�ty waha si� przy wyborze odpowiedzi. Jeszcze z innego sonda�u wynika, �e tutejsi najmocniej ufaj�... samym sobie. Potem rodzicom. Po nich - w�asnej rodzinie, wreszcie - zreszt� ju� z wielkim spadkiem g�os�w -Bogu, bynajmniej nie uto�samianemu z �adnym ko�cio�em ani z klerem. To kwestia osobnej rubryki i znowu bardzo umiarkowanej akceptacji.

Kij�w bywa p�aski, nudny, do zbrzydzenia nijaki jak Akadem-misteczko albo Rusaniwka, tyle �e to obrze�a, d�uga droga od stromych park�w, g�rzystych secesyjnych ulic i �wi�ty� w kopu�ach barwy rozs�onecznionego z�ota lub grynszpanu.

Pasjonuje mnie muzyczna cerkiew. Wokaliza we wn�trzach roziluminowanych mr�wczym �wiat�em �wiec, tych cieniutkich,

135

g�stych �ody�ek prawos�awnej wiary, kt�re ���tym skrz�tnym ciepe�kiem rozlewaj� si� z r�k wiernych. Niestety, w cerkwiach nie ma �awek, poza kr�tk� grz�d� dla najs�abszych, wi�c nigdy nie zdo�a�am przesta� ca�ego nabo�e�stwa i sprawdzi�, przez ile godzin trwa to melancholijne, lecz stanowcze nawo�ywanie Boga, dzwoni�ce dzikimi sopranami.

Ogie� nieugaszony, czerw nienasycony... W Kijowie w dawnej Kiry�owskiej cerkwi kiedy� d�ugo patrzy�am na ten obraz. Nie jest najlepszy, dziwny jest. Na brunatnoczerwonym tle cztery kwadraty. W ka�dym po cztery twarze. Na ka�dej grymas b�lu. Nie jest to najlepsze malarstwo, ale obraz przyci�ga. Oczy z�e, op�tane. Mo�e przera�one. W ciemnych �ci�gni�tych strachem twarzach co� jawnie schizofrenicznego.

W czasach, kiedy szpital psychiatryczny imienia akademika Paw�owa nazywa� si� Kiry�owskim Szpitalem, by�a to cerkiew dla chorych. Pewnie kt�ry� malowa�. Za du�o cz�owieczego w obrazie z Kirylowskiej, by go nazwa� ikon� z rygorystycznej szko�y prawos�awia.

Do pewnej granicy malarze ikon spotykaj� si� z �acinnikami, zdarza�y si� im wsp�lne schematy - w obydwu ko�cio�ach obowi�zywa�a woda r��ana do rozrabiania farb na twarz Madonny - ale podczas gdy �acinnika cieszy�o, �e Madonna u�miecha si�, wodzi za nim oczami, �e jest ludzka, to u tw�rcy prawos�awnego by�oby to nie do pomy�lenia.

Jednak jest co�, czego Zach�d nigdy nie prze�ama� w ikonie. To zdumiewaj�ce odrzeczywistnienie. Nieobecno�� b�lu. �amana ko�em, mia�d�ona, palona, strza�ami przeszywana �wi�to�� kwituje u�miechem drobn� fatyg� doczesno�ci. Nierealne w tym malarstwie s� sprawy fizyczne. Gdzie� si� podzia�y wszystkie niepokoje, ca�e ciep�o �wiata. Rzecz wynika z samej filozofii ikonopisania, w kt�rego intencji nigdy nie le�a�a fabulamo��. Obecno�� ikony w liturgii by�a inna ni� w ko�ciele �aci�skim. Podczas gdy na Zachodzie obraz �wi�ty, ta biblia ubogich, mia� przera�a�, napomina�, wzrusza�, ikona jest bardziej po mistycznej, ideowej stronie religijnego spektaklu.

136

Pr�buj� si� rozezna� w porz�dkach rz�dz�cych skrzyd�ami serafina. Sze�cioskrzyd�owy jest, to wiemy. Po c�� mu a� takie natury ptasiej prze�cigni�cie? Z sze�ciu dwa zawieszone, suto biel� si� spoza w�t�ych pleck�w. Inne dwa, najd�u�sze, podp�yni�to czerwonym blaskiem, po to s�, �eby fruwaj�cy nimi si� nakrywa�.

Nic tkliwego w tym malarstwie. �adnej pozy czy nadmiernego o�ywienia. I �adnej dramaturgii. Anatomia tutaj nic nie znaczy. Ikonopisanie by�o sztuk� ca�kowicie nieczu�� na materi� �wiata. Dlatego tak pilnie, tak uwa�nie �wi�ty Dymitr na czerwonym koniku wybija cieniusie�k� w��czni� oko dziewczynce, bez b�lu, bez zdziwienia przyjmuj�cej zabieg. Krwawi to oko jak w Ojcu chrzestnym, ale obydwoje - �wi�ty i ofiara - maj� spokojne twarze, pogodne i dalekie. Na zielonej trawie we wst��eczkach krwi le�y sobie dziecko, z roztargnieniem u�miecha si� zab�jca w swoim z�otym kr��ku.

�wi�to�� obwarowana hierogramami, musztr� kontrapost�w. Kontrapost to zasada przej�ta chyba z rze�by klasycznej. Idzie o pozycj�, w kt�rej ci��ar cia�a spoczywa na jednej nodze, lewej. Druga lu�no odstawiona. B�ogos�awi�cy gest r�ki. Podczas gdy znak b�ogos�awie�stwa w ko�ciele �aci�skim polega� na wzniesieniu ku g�rze dw�ch palc�w - wskazuj�cego i �rodkowego, przy odchylonym kciuku, to w prawos�awiu - na odchyleniu ma�ego i przygi�ciu serdecznego palca w kierunku kciuka.

Wszystko ma uzasadnienie w ikonie. Oczy nierealnie wielkie, bo widz�ce poza realno�ci�. W�skie ma�e usta symbolizuj�ce ca�kowit� oboj�tno�� dla zmys�owych uciech. Du�e, nieproporcjonalnie du�e czo�o - przybytek si�y najcenniejszej: my�li. Twarz jest ciemna, chroniona ciemnym kolorytem przed zbytkiem realizmu. Pozycja �wi�tych - zawsze frontalna, akcentuj�ca ich nieruchomo�� i spok�j. Grzesznych ludzik�w czy demony przewrotne - o tak, tych przedstawia si� z profilu jako niespokojnych.

Obawa przed zmaterializowaniem wiary wyst�puje zreszt� w ca�ym chrze�cija�stwie. Za sztuk� nazbyt ludzk� upomi-

137

nany by� Yeronese. Z nader niech�tnym przyj�ciem spotka�a si� Madonna Syksty�ska: Sob�r Trydencki opowiada� si� za ograniczeniem liczby obraz�w, upowa�nia� biskup�w do usuwania tych, kt�re wydadz� si� im w�tpliwe w intencji. Luter, a zw�aszcza Kalwin okazali si� w tych sprawach wr�cz rygorystyczni, ale w jakim� sensie bezkonkurencyjne pozostaje prawos�awie.

"Biada tym, kt�rzy by wielbili obrazy!" Prawos�awie: religia niewyra�alnej tajemnicy Boga. Autor, z kt�rego ksi��ki wiele mo�na si� dowiedzie�, Pau� Evdokimow, nazywa ikon� ewangeli� widzialn�, malarskim ewangelii obja�nieniem. Malarstwo ikon mianuje funkcj� wiary.

Ikona: wi�cej ni� symbol, nigdy - fotografia. Generalnie rzecz bior�c Wsch�d nie uznawa� portretu b�stwa, przyk�adem judaizm czy islam. Ikony s� starannie pozbawione cech natura-listycznych, kt�re zawsze wyst�puj� w malarstwie �aci�skim. St�d ten szczeg�lny klimat ikon, to ich odrzeczywistnienie, obce �acinnikom. Je�li fabu�a i nawet technika klejm zostawia�a tw�rcy nieco - nie za du�o! - swobody, to w odniesieniu do postaci g��wnych ju� obowi�zywa�y nienaruszalne rygory. Kompozycja ikony musia�a dok�adnie odpowiada� pewnemu wytworzonemu przez wieki wzorcowi. Namalowanie ikony by�o aktem religijnym, obwarowanym przepisami, drobiazgowymi jak recepty. Pierwsi tw�rcy - przewa�nie mnisi - przygotowywali si� do pracy poprzez kontemplacj�, posty. Ikonopisanie: sztuka bezkonkurencyjna je�li idzie o ilo�� okazji na konflikt z sumieniem. A przecie� prawos�awie nie jest ch�odn� religi�.

Kij�w zwodzi. Mo�na do niego nabra� awersji po obejrzeniu Chreszczatyku, a wystarczy wspi�� si� w kt�r�kolwiek z ulic nad w�wozem, w kt�rym rozpanoszy� si� ten zmonstrualniony MDM, �eby odkry�, jakie to pa�skie, sk�pane w secesjach i przestrzeniach miasto.

Reprezentacyjna aleja Lesi Ukrainki. Nowoczesno�� i srebrne topole. Poetce, kt�rej nazwisko wiele znaczy na Ukrainie,

138



po�miertnie dosta� si� adres du�o efektowniejszy od wszystkich, kt�re zdarza�y si� jej w �yciu. A przy Saksaha�skiego (znany kiedy� aktor) monumentalna, wyomamentowana secesja.

Du�o miejsc w Kijowie - Szewczence. Na przyk�ad Teatr Opery i Baletu, pi�kny budynek, bardzo z czas�w, kt�re przes�dzi�y o nastroju architektonicznym miasta. Czy uniwersytet, klasycyzuj�cy budynek, zepsuty brutalnym tynkiem. Brzydka, spe�z�a czerwie�. W tych nie za du�ych korytarzach z wysokimi oknami, w zapaszku drewna, ksi��ek, pasty do pod��g, jest co� ze starego liceum. Uczelnia robi wra�enie kameralne, ma prezencj� skromniejsz� od zas�ug. To mi�e.

Jedna z bardzo pi�knych partii miasta. Szpalery kasztan�w. Kursowa� t�dy cichy tramwaj, mozolnie wspinaj�cy si� po nie-pokonywalnej, zdawa�oby si�, stromi�nie ulicy Uniwersyteckiej. Jak ten tramwaj dawa� sobie rad� - jego sekret, u nas taks�wkarze przed ni�szymi ulicami staj� d�ba. W ka�dym razie nie by�o z nim k�opot�w, i czort wie, komu m�g� przeszkadza�. Czy jest, gdziekolwiek, miasto, w kt�rym radni nie decyduj� g�upio?

Nieopodal zestarza�y ogr�d botaniczny w nie piel�gnowanych drzewach i altanach, dawno nie ogr�d, park, bo z nowym uniwersytet wyprowadzi� si� na wysoki brzeg Dniepru. W parku zostawiono tabliczki na wypuk�ych bia�ych t�ach, opowiadaj�ce o ro�linach w j�zyku z science fiction, po �acinie.

Szewczenko z pomnika przed uniwersytetem za statyczny. I zbyt refleksyjny.

W Polsce nic si� nie wie o jego malarstwie, a nie by�o z�e. Umia� patrzy�. Por�wnywa� rzek� z "cudown� koj�c� dekoracj�". Obchodzi� stare kremie nie lubianej Rosji, "jak lis winogronami lubuj�c si� okoliczn� panoram�, widokiem starych sto�kowatych dzwonnic".

Ciekawa rzecz: na sentymenciki pozwala� sobie dopiero w malowaniu Azji. Akurat tamten �wiat bardziej niejednoznaczny i okrutny przedstawia� w nastroju pastelowym, z�agodzonym.

139

Azja Szewczenki: md�e pejza�yki i mocne cia�a Kazach�w.

Malarstwo - jako satysfakcja i jako �r�d�o utrzymania, w jego wypadku pewniejsze od literatury.

W 1851 namalowa� Szewczenk� po�r�d towarzyszy. Siedz� po domowemu, jeden na pod�odze przy samowarze, drugi - rozzuty - co� szyje. Sam Szewczenko p��nagi, w osuwaj�cych si� z bielizny szarawarach, w mi�kkich cholewach, mimo ksi��ki w r�ce ustylizowany na Kozaka. Lubi� te nastroje, nawet ze-wn�trzno�ci� ch�tnie afirmowa� swoj� ukrai�sko��.

Zatrzymywanie Ukrainy. Czumaki sered mohy�, Poczajiw-ska �awra zi schodu, to zn�w Z piwdnia. Chutor na Ukraini, Chata nad wodoju. Zauwa�a� podw�rza wiejskie, powodzie, topole, pustki, k�ty cmentarne, niepoliczone wiejskie monastyry.

Nie umia� sobie radzi� ze �mierci�. Zawsze teatralno��, sztuczno��. A ciekawi�a go, to wida� po �mierci Sokratesa... �mierci ksi�cia ch�opskiego, Ofeha... �mierci Bohdana Chmielnickie-go... Kto� z temperamentem witalnym Szewczenki powinien dotkliwiej, bardziej intuicyjnie obchodzi� si� z tematem. A tu nieporadno�� i naiwno��, jak w oleodrukowej klejmie. Witalista Szewczenko...

W listach mi�osnych mniej emfatyczny ni� w rozmowach z ojczyzn�.

"Kocham pani� i m�wi� to pani wprost, bez �adnych wykrzyknik�w i zachwyt�w"...

Kobieciarz, polityk, birbant. Ten, kt�ry dok�d� wst�puje "przez ciekawo��, a tak�e przez w�ciek�y apetyt", i lubi urz�dza� sobie "uczty prawdziwie plebejskie" - leszcz, szynka, razowy chleb, g��wka czosnku.

Nie martwi si�, �e zasmrodzi� tym czosnkiem "nie tylko kapita�ski pokoik, lecz ca�ego Kniazia Po�arskiego", przep�a-szaj�c towarzyszy podr��y.

Na ascet� to on si� nie urodzi�. Wprawdzie potrafi siebie objecha�: "[...] dzi� jeszcze dr�y mi prawica od przedwczoraj-

140

szego pijackiego wybryku, tak �e niby rysuj�, ale co to za robota! Nawet t�a nie mog�em zagruntowa�. Ot, aby tylko zby�". Ale ju� rych�o znowu zanotuje: "W klubie wspania�y obiad przy akompaniamencie muzyki i og�lne homeryczne pija�stwo".

Pami�ta wszystkie "czarki cytryn�wki" i "nowopietrowskie w�dliny".

Bardzo alternatywny w stosunku do rzeczywisto�ci. Albo "�y� jak trzeba" - albo "�wiat podpali�". Tertium non datur.

Akcentowany strach przed najgorszym u cz�owieka, przed oboj�tno�ci� (nic po sobie nie zostawi�, oboj�tnie, czy� ty �yw, czy� w grobie...), przed nijakim �yciem (Cisza... nie ma doli.../ Je�li dobrej �al Ci, Bo�e,/ Daj tak�, co boli!).

Zaczepny, got�w asekurowa� nar�d jak samica ma�e. W poezji Szewczenki ogie� i niepohamowanie, buzuj� tam wszystkie pasje ukrai�skie. A proza ju� racjonalna, reporterska.

Nie obchodzi�a go uroda Petersburga, Ukrainiec pami�ta�, �e bajeczne miasto wyros�o z niewolniczej pracy i �e okie�znanie gruntu pod stolic� kosztowa�o kilkaset tysi�cy istnie� ludzkich.

Newski Prospekt pos�dza� o pretensjonalno��. By� spostrzegawczy, potrafi� by� z�o�liwy jak w opisaniu Samary, "tej przesadnej m�odej kupcowej". Znajduje miasto "r�wne, g�adkie, monotonne i uszminkowane do obrzydliwo�ci". Oczywi�cie nie by�by sob�, gdyby sobie odm�wi� pointy: "�ywe odbicie panowania niezapomnianego Miko�aja Hamulca". Na okras� cytata z Puszkinowskiego Rus�ana i Ludmi�y: "Tu duch rosyjski: tu Rosj� pachnie".

Pisa� o Szewczence nasz Orkan:

"Poeta wielki, wielostronny, od szerokiego patosu historycznego do najsubtelniejszej liryki. Jego ballady s� bezsprzecznie najpi�kniejsze, najmniej k�amane z tych, jakie �wcze�nie w Europie pisano: maj� bezpo�rednio�� wra�e� i odczucie g��bokie przyrody. W tym rodzaju mo�e stan�� obok najwi�kszych poet�w" (przedmowa do Anto/ogii wsp��czesnych poet�w ukrai�skich, Lw�w 1911).

141

Podejrzewam, �e dla ukrai�skiego czytelnika znaczenie mia�y ca�kiem inne walory w pisarstwie Szewczenki.

Rosyjski krytyk zauwa�y� cech�, kt�ra niew�tpliwie determinuje t� niesforn� osobowo��: "Szewczence obce jest s�owo zgoda".

Twardy cz�owiek. Na ciekawo�� pisarza: "Jak d�ugo b�d� nami rz�dzi� kaci?", Aleksander II zareplikowa� skre�leniem go z listy zes�a�c�w politycznych, proponowanych do amnestiono-wania.

Przez dwa lata Orsk, twierdza w stepie, i batalion karny. Na wypadek niesubordynacji mia� zapowiedzian� ch�ost�, bodaj�e bieg pod szpalerami r�zg. P�ki co, nie zanosi�o si� na spe�nienie proroctwa o czasach, kiedy to "zabudef sia sramotnia, dawniaja hodyna i o�ywe dobra s�awa Ukrainy".

Samodzier�awiu �yczy� jak w swojej Modlitwie:

Daj Bo�e, �eby kaci ukrzy�owali Car�w, tych kat�w ludzko�ci!

W przedmowie do polskiego (Czytelnik 1952) wydania pami�tnika przedruk wst�pu do pierwszej edycji rosyjskiej - nak�adem Ukrai�skiej Akademii Nauk z roku 1927. Komentuje A. Star-czakow: "Szewczenko m�wi o carob�jstwie jako o czym� nieuchronnym, o czym� zupe�nie zwyk�ym [...]. Ludzie cicho, bez wszelkiego ��ychoho �ycha" cara do kata powiod�".

Ten�e Rosjanin okre�la poezj� Szewczenki jako "zemst� za niewolnictwo milion�w �krepakiw�, za narodowy ucisk kraju rodzinnego". Mo�na w to nie w�tpi�.

Jak to egzotycznie brzmi: by� synem niewolnika. A by�. Za wolno�� poddanego Szewczenki dziedzic wzi�� dwa i p�� tysi�ca rubli. Ogromne w�wczas pieni�dze.

Przyk�ada Rosjanom i Polakom przy ka�dej sposobno�ci. "O biednej, cudownej Ukrainie" my�li mu si� do obsesji. Cho� nawet Szewczenko, twardy, ekstremalny Szewczenko, by�y czu-mak, pastuch, te� zdawa� si� nie wyklucza� pojednania.

142

Podaj�e r�k� Kozakowi I serce swe do niego przychyl, I razem w imi� Chrystusowe odbudujemy raj nasz cichy!

- pisa� w wierszu Do Polak�w. Ale ju� w to nie wierzy�.

A panowie nic nie widz�,

Nie s�ysz�, nie czuj�,

Wymieniaj� swe kajdany

i prawd� handluj�,

[...] orz� bied�,

Bied� siej� w ziemi�...

A co wzejdzie? Zobaczycie,

Jakie b�d� �niwa!

I grzmoci� jak cepami:

Podn��ki, raby, Moskwy �miecie, Warszawski gn�j - te wasze pany [...]

I wypomina�:

Po co�my bi/i si� z Lachami? Po co�my Ord� wyrzynali? Po co �amali�my spisami Moskiewskie �ebra? Szabel stal� Bronowali ziemi� mil�[...]

Niespokojny, �e:

[...] martwym snem �pi Ukraina. Fanatyk ojczyzny:

Przyjdzie s�d, przemawia g�ry, Dniepr przem�w!, g�rze!

Wspomnienia? Wr��by? Wszystko to tak miesza�o si� na Ukrainie.

Dziwni jeste�my ludzie, w tej liczbie i ja.

Smutki Szewczenkowskie wezbra�y na sokach pysznej Ukrainy, step je wyko�ysa�, limik wygra�, wra�a szabla siek�a. Dom

143

rodzinny, pogl�dy, losy, nawet aparycja: nic poni�ej symbolu (cho� te w�siska, ten mars jak u szlachciury, pomy�la�o si� niepoprawnej Polce). Kim on by�by, gdyby nie by� pisarzem? Materia� na rizuna, materia� na limika. Mo�e zrobi�aby historia hetmana z pariasa, jak zrobi�a poet�.

Ch�opski a� po demonstracj�, ale bez kokieterii. On si� w sw�j rodow�d nie przebiera� na niedziel�.

W tim haju, u tij chatyni, u raju, ja baczyw p�k�o [...]

Szewczenko, pisarz ch�opskich bied i niespokojno�ci, poeta zdeterminowany Ukrain�, jako malarz bywa spokojniejszym �wiadkiem.

W kijowskim muzeum (blisko trzydzie�ci sal, w kt�rych znalaz�y si� r�wnie� polskie przek�ady autora Hajdamak�w, wydane we Lwowie w latach 1870, 1894, 1913) ogl�dam ciekawe jego malarstwo. Jest tu �wi�ty Sebastian mocny, m�ski, tak niech�tnie gin�cy od strza� wszywaj�cych si� w jego wspania�e mi��nie. Kazaszka Katia - z�otawa, ciep�a. Ostro�nie pokazany, szary, chowaj�cy si� za mgie�k�, kijowski Wydube�kyj monastyr w dw�ch, z lat 1843 i 1844, akwarelowych wersjach, kt�rych nastr�j wyra�nie kojarzy mi si� z Noakowskim. Bo Portret ch�opca z psem w lesie bli�ej Malczewskiego.

Rozmaite techniki: tempera jak Kobieta w po�cieli, o��wek jak Kozacki bankiet, sepia jak Koszary, olej jak nie najlepszy zreszt� portret Katarzyny.

Zastanawiaj�ce r��na tw�rczo��. Obok delikatnego kolorystycznie Po�aru w stepie, obok ciemnych, ci��kich Koszar ten �mia�y portret dw�ch walcz�cych nagich m��czyzn, kto wie, czy nie najlepszy z obraz�w Szewczenki, dowodz�cy doskona�ej znajomo�ci anatomii, zmys�owy i gwa�towny.

U Szewczenki jest krew i ko��. Przy ca�ym swoim osadzeniu w �yciu - szewczenkowski cz�owiek mo�e by� zgaszony czy przegrany, ale nie b�dzie iluzoryczny, to nigdy.

Szewczenko �y�, �apczyw� gar�ci� wygarnia� mi�d i s�l. Jeden z tych nie do zmo�enia nawet w kazamatach. Z �yciowych

144

nieuda� zbiera� si� jak ch�op po bitce: popluje krwi�, poko�ysze si� na nogach, ale wstanie.

Szewczenki nie by�o sta� na umiar. Bagatelizowa� granice i jako birbant, i jako polityk. Specyficzne nieszcz��cie Ukrainy pcha�o pasjonata Szewczenk� ku konkluzjom, na kt�re ju� nie pozwoli�by sobie pisarz sk�din�d wcale nie mniej zgn�biony sytuacj� narodu, Kociubyn�kyj.

Z wywodami o cechach narodowych zawsze lepiej ostro�nie, nic omylniejszego ni� te �atwe zabawy, ale olbrzymia popularno�� pisarza w pierwszym rz�dzie idzie z tego, �e autor Haj-damak�w by� tak niepohamowanie ukrai�ski.

"Czcimy dw�ch Taras�w - Szewczenk� i �Czuprynk��" -og�osi� Walentyn Moroz w wywiadzie dla ukrai�skiej telewizji w Toronto. I dalej: "Bandera - to Szewczenko XX stulecia!"

Chwa�a i nies�awa

Nacjonalizm ukrai�ski ma twarde korzenie. Uzasadnia to historia. Kilkudziesi�ciomilionowy nar�d przez stulecia nie m�g� si� pozby� polskiej dominacji, wyd�wign�� si� spod rosyjskiego buta. W 1914 we Lwowie powstaje Zwi�zek Wyzwolenia Ukrainy. W trzy lata p��niej Petlura jest ju� na czele si�, kt�re, zgodnie z wol� przewa�aj�cej cz��ci ludno�ci, odrzucaj� bol-szewizm.

U schy�ku listopada 1917, w wyborach do konstytuanty, na Ukrainie bolszewicy zdobyli wszystkiego dziesi�� procent g�os�w, partie ukrai�skie - a� siedemdziesi�t pi�� procent. Nie bez kozery w grudniu 1917 Rada Komisarzy Ludowych og�asza ugodowy Manifest do Narodu Ukrai�skiego. "Wszystko, co nale�y do zakresu praw narodowych i narodowej niepodleg�o�ci, Rada uznaje natychmiast, bez ogranicze� i bezwarunkowo".

Nie wystarczy�o. Ukraina nie chcia�a cugli.

16 grudnia 1917 roku og�oszona zostaje autonomia, w cztery dni p��niej poparta proklamacj� Ukrai�skiej Republiki Ludowej (nie myli� z sowieck�). Bolszewicy uznaj� nowe pa�stwo, na kt�re uderz� te� po czterech dniach.

146

To, �e z pocz�tkiem stycznia 1918 pa�stwo ukrai�skie uzna�o kilka najbardziej znacz�cych rz�d�w europejskich, zaczynaj�c od Francji, Anglii, mia�o wp�yw tylko co najwy�ej na jedno. Na odwleczenie kl�ski.

Wiosn� 1918 Ukrai�ski Zjazd Ch�opski wybiera hetmana. Skoropad�kyj znowu og�asza utworzenie pa�stwa. Z jego pomoc� Niemcy odbior� Kij�w bolszewikom. Czy nie przegra�by - gdyby nie zezwoli� na cofni�cie wszystkich korzy�ci socjalnych, takich jak skr�cenie dnia pracy, rozparcelowanie ziemi?

Po niespe�na p��rocznych rz�dach Skoropad�kiego wybucha przeciw niemu powstanie, kt�rym dowodzi Petlura. Ukraina tworzy Dyrektoriat, zorientowany na entent�, czyli na Angli� i Francj�. Bolszewicy w marcu 1919 replikuj� og�aszaj�c konstytucj�, gwarantuj�c� pe�n� suwerenno�� Ukrainy, jej prawa do samodzielnej polityki zagranicznej (��cznie z wypowiadaniem wojen i zawieraniem pokoju). Dokument obiecuj�cy - notabene nie pierwszy i nie ostatni dow�d, �e nie nale�y za wielkich nadziei pok�ada� w dokumentach, z konstytucjami w��cznie. Dla Ukrai�c�w "suwerenno��" sko�czy si� koszmarem obowi�zkowych dostaw i kolektywizacji. Ziemi� mier�ono w dziesi�cinach: jedna nie przekracza�a dw�ch hektar�w. Za ku�ackie uznane b�d� wszystkie gospodarstwa powy�ej dziesi�ciu uprawnych dziesi�cin!

To nast�pi. Na razie - pora ataman�w. Najha�a�liwszy, Machno, by� rodem - nomen omen - z Hulajpola. Przesiada� si� z idei na ide�. Czu� si� anarchist�, znudzi�o mu si�, zebrawszy jakie� dwadzie�cia tysi�cy ludzi podpar� bolszewik�w. Nie na d�ugo. Po dezercji wsp��dzia�a z Denikinem, ale i jemu pokazuje z�by. Kunktatorem to ju� na pewno nie urodzi� si� ten Nestor Machno, mo�e nie tylko z w�asnej hajdamackiej winy nieudany "bafko".

Z perspektywy jeszcze ostrzej wida� karygodne b��dy �wczesnych "bia�ych". Denikin na Ukrainie zachowa� si� wr�cz g�upio.

147

Wyrzuci� z Kijowa Petlur�, domagaj�cego si� niepodleg�o�ci kraju. Tak idiotyczne posuni�cia Denikina, jak zakaz (znowu!) publikacji w j�zyku ukrai�skim czy zburzenie pomnika Szew-czenki, mocno och�odzi�y antybolszewik�w. Biali trac� poparcie Ukrainy dok�adnie w okresie, gdy zaczynali zwyci��a�.

Schy�ek gry o niepodleg�o��. W finale z 1920 nast�puje podzia� Ukrainy mi�dzy cztery kraje: Rosj�, Polsk�, Rumuni� i Czechy. Tak to widz� ich historycy. Potraktowanie sprawy dla nas nie za sympatyczne, lecz w�a�ciwe.

Nie za wiele by�o tych okazji na ukrai�sk� niepodleg�o�� -ale zdarza�y si�. Czasami. O r��nych porach historii, w odmiennych konfiguracjach politycznych - ju� w punkcie wyj�cia w�tpliwe, jak pakt perejas�awski, w za�o�eniu mo�liwe, jak uk�ad z Pi�sudskim. Wybieraj�c mi�dzy m�otem a kowad�em, w trakcie II wojny �wiatowej Ukrai�cy ratunku przed Stalinem szukali u Hitlera. Sko�czy�o si� dok�adnie tak, jak musia�o si� sko�czy�, na ca�e szcz��cie S�owia�szczyzny, kt�ra mia�a przed sob� kam-bod�a�sk� perspektyw�, gdyby fuehrer nie wepchn�� swojej �wietnej armii w pu�apk� dw�ch front�w.

Jakkolwiek patrzy� na ukrai�skie pr�by - wszystkie sko�czy�y si� fiaskiem, ale �adna nie sko�czy�a si� fiaskiem z nadmiernej winy Ukrai�c�w. Perejas�aw te� w jakim� sensie by� wyborem z braku wyboru: Ukrai�cy w�wczas mieli serdecznie do�� "ojczyzny dwojga narod�w", w kt�rej Polacy niczego si� nie nauczyli przed swym skrwawionym lustrem. My zd��yli�my si� zaprezentowa� od najgorszej strony, Rosja - jeszcze nie. Ale zd��y to nadrobi�.

Czy za Skoropad�kiego, za Petlury, czy tym bardziej za Ste�ki - szansa by�a iluzoryczna. A tak na marginesie: czy Ukrai�cy s� �wiadomi, �e podejmuj�c decyzj� na jaki� kolejny, zmodyfikowany Perejas�aw - dzisiaj, znowu znale�liby si� w feudalnej zale�no�ci? Mo�e nie od razu. Zapewne ju� bez represyjnych konsekwencji, i oczywi�cie bez dos�ownego niewolnictwa, w ko�cu to ju� nie s� czasy feuda��w polskich, carskich i sowieckich. Chyba nie. Ale czy to dosy� na samouspokojenie?

148

Swoj� drog�, jak ironicznie brzmi, jakim bumerangiem wr�ci�aby w tym kontek�cie do rodak�w Doncowa jego teza: "Silniejsze narody powinny zwalczy� s�absze i narzuci� im sw�j spos�b �ycia".

Dmytro Doncow (1883-1973), publicysta i krytyk literacki:

polityczny teoretyk ukrai�skiego nacjonalizmu pod wyra�nym wp�ywem autora Ziemi i krwi, Darrego: g��wny ideolog Organizacji Ukrai�skich Nacjonalist�w. G�osi� darwinizm spo�eczny i "rasoagraryzm". Wierzy�, i to w ka�dej dziedzinie produkcji, od przemys�u po rolnictwo, tylko w indywidualny warsztat pracy. Jego koncepcja wroga: ja i ty jeste�my r��nej krwi. Zatem antyrosyjsko��. Antyw�giersko��. Anty�ydowsko��. Antypolsko��.

Nietzscheanizm: silna, ale nie wy��czna inspiracja "g��wnego - jak go okre�l� Bi�yj i Bystry�kyj - teoretyka integralnego nacjonalizmu". Ukrai�scy autorzy przyznaj�, �e nacjonalizm Doncowa oparty by� na klasycznej doktrynie faszyzmu.

W swojej popularnej na Zachodzie (III wydanie w 1990) ksi��ce Nacjonalizm ukrai�ski Amerykanin John A. Armstrong pisze: "Teoria i nauki nacjonalist�w [ukrai�skich - AS] by�y bardzo zbli�one do faszyzmu i pod pewnymi wzgl�dami, takimi jak nacisk na "czysto�� rasow�", posuwa�y si� nawet dalej ni� wcze�niejsze doktryny faszystowskie".

Doncow by� g��wnym, ale nie pierwszym ideologiem ukrai�skiego nacjonalizmu. W pocz�tkach naszego wieku prawnik z Charkowa, Myko�a Iwanowicz Michnow�kyj, wskazuje na kolonialny status Ukrainy w imperium, oskar�a: "Jakim prawem na naszej w�asnej ziemi carskie rz�dy traktuj� nas jak niewolnik�w". Politolog Hore�ow przyznaje, �e "radykalizm tego zwolennika niepodleg�ej Ukrainy "niekiedy zahacza o szowinizm, co blokuje szerok� akceptacj� jego pogl�d�w", i przytacza credo Michnow�kiego: "Ukraina jest dla Ukrai�c�w i tak d�ugo, dop�ki cho�by jeden obcy pozostawa� na naszym terytorium, nie wolno nam odk�ada� broni".

Pisze dalej Hore�ow: "W po�owie lat dwudziestych idea ukrai�skiej pa�stwowo�ci przechodzi�a powa�ny kryzys. W opinii Don-

149

cowa model demokratyczny przegra�. Potrzebne by�y nowe impulsy..." Co nie okaza�o si� trudne w epoce rosyjskiego bol-szewizmu, w�oskiego faszyzmu, niemieckiego nazizmu. Doncow uzna�, �e "wprowadzenie g��wnych postulat�w tych radykalnych ruch�w do strategii ka�dej idei nacjonalistycznej musi da� wyniki". I rzeczywi�cie, da�o. Tak bywa, kiedy demagogia oka�e si� dobrana do narodu (nadal tylko cytuj� Hore�owa) "z kompleksem wynarodowienia, z kompleksem ��witki� i �hory�ki�. Kiedy przerabia si� obra�one uczucia narodowe na program polityczny".

I bez Michnow�kiego Doncow nie by�by osamotniony. Inny ideolog OUN, Myko�a �cibor�kyj, w swoim czasie - je�li idzie o skal� wa�no�ci w organizacji - numer jeden po Jewhenie Konowalcu, w 1935 opublikowa� w Pary�u Etnokracj�, minorowo oceniaj�c dotychczasowe systemy - od monarchicznego i demokratycznego po komunistyczny. Jak zauwa�a Hore�ow:

"Dla �ciborskiego faszyzm przede wszystkim jest nacjonalizmem

- mi�o�ci� do ojczyzny i uczuciami patriotycznymi doprowadzonymi do gotowo�ci samopo�wi�cenia..."

�cibor�kyj, zwolennik "u�wi�conego fanatyzmu", nie owija w bawe�n�: "Przez etnokracj� rozumiemy rz�dy narodu panuj�cego w swoim w�asnym kraju..." Wy��czne rz�dy. Dopiero po nieudaniach lat czterdziestych wczorajsi apologeci zaczn� mie� za z�e wczorajszym entuzjastom.

Pisze Hore�ow: "Nigdy formalnie nie nale��c do OUN, Doncow sta� si� jej przewodnim ideologiem. Podczas gdy polityczny aspekt integralnego nacjonalizmu Doncowa bazowa� na klasycznej doktrynie faszyzmu, Organizacja Ukrai�skich Nacjonalist�w bli�sza by�a podobnym formacjom w krajach wschodniej Europy. Nie�yj�cy ukrai�ski emigracyjny historyk, Iwan Lysak-

-Rudnicki by� zdania, �e koncepcji najbli�szych ukrai�skiemu nacjonalizmowi trzeba upatrywa� nie w niemieckim nazizmie czy w�oskim faszyzmie, wytworach spo�ecze�stw uprzemys�owionych i zurbanizowanych, lecz raczej pomi�dzy partiami tego

150

typu w rolniczych, ekonomicznie zacofanych narodach wschodniej Europy, mi�dzy chorwackimi ustaszami, rumu�sk� "�elazn� Gwardi�", s�owackimi hlinkowcami, polskim ONR..." (Iwan Ly-sak Rudnicki, Mi�dzy histori� i polityk�, Monachium 1973). Autor jakby przeoczy�, �e ONR w przeciwie�stwie do wszystkich innych wymienionych ruch�w - nie kolaborowa� z III Rzesz�, przeciwnie. Zwalcza� okupanta. Wi�c jest r��nica.

To, i� w okresie II wojny �wiatowej zgin��o (przede wszystkim w szeregach Armii Czerwonej) kilka milion�w Ukrai�c�w, nie przekre�la faktu, i� ukrai�ska dywizja SS-Galizien bynajmniej nie ogranicza�a si� do wart w koszarach. To �e nacjonali�ci ukrai�scy widzieli w Niemczech, ergo w III Rzeszy, jedyn� szans� na w�asne pa�stwo, na uniezale�nienie si� od Rosji - i od Polski, wyt�umaczy� mo�na, taka tendencja ma tradycj� w ukrai�skim �yciu politycznym, natomiast cena, kt�r� hitlerowcy egzekwowali od swoich "poputczyk�w" doprawdy nie upowa�nia do kwitowania tematu bagatelizuj�cym: "A czy u was nie by�o kolaborant�w? Te� byli". Czy�by? Nie mylmy szmalcownik�w z formacjami wojskowymi i administracj�. Podziemie polskie ogl�da�o si� na Londyn, w nik�ym stopniu na Moskw�, ale nie na Berlin.

Zebrane pisma Doncowa wysz�y w 1967 roku w Toronto pod tytu�em Krzy�em i mieczem. Szkoda, �e nie mieli o tym poj�cia milcz�cy polscy uczestnicy dyskusji w naszej publicznej telewizji, od kt�rych za��dano, by Polacy zrezygnowali z Ogniem i mieczem jako ksi��ki obra�aj�cej uczucia Ukrai�c�w.

W eseju Zjednoczenie albo rozdzia� Doncow domaga si� odrzucenia dotychczasowych regu� moralnych, wyzbycia si� "starych aksjomat�w i dogmat�w we wszystkich dziedzinach �ycia". Wzywa by bezkompromisowo "g�osi� w�asn� prawd�". "[...] M�otem wbija� [...] do g��w sko�owanych przez niepewne czasy i obce rz�dy, bezlito�nie depta� niedowiark�w [...]". I dalej:

�adna tam partia, �adne stowarzyszenie: porz�dek!: "Karz�cy porz�dek poprowadzi masy". Jak u�ci�la Andrij Bi�yn�kyj,

151

"doncowizm zosta� przez OUN okrzykni�ty jej polityczn� religi� [...] bezkrytycznie przyjmowan� co najmniej do roku 1943".

I kosztowa� j� drogo, podkre�la Bi�yn�kyj.

Zdaniem Hore�owa - a wi�c ju� nie Poliszczuka, uparcie oskar�anego o szkalowanie w�asnego narodu - "Doncow lokowa� fanatyzm oraz moralno�� w�r�d podstawowych zada�, kt�re aktywny nacjonalizm stawia swym stronnikom. [...] Idea nacjonalistyczna, jego zdaniem, powinna by� �amoralna�, to znaczy nie trzeba si� kierowa� zasadami uniwersalnych ludzkich warto�ci". Doncow uzale�nia� skuteczno�� "tej amoralnej polityki od fanatyzmu, kt�ry powinien by� publiczny". G�o�ny. Powszechny i akceptowany. St�d - niezb�dna "agresja i nietolerancja w stosunku do innych pogl�d�w".

Szkic umieszczony w powa�nym, bardzo rzetelnie redagowanym periodyku ukrai�skim - a doprawdy, tylko wyj�tkowy dure� zarzuci "Dumce" antyukrai�sko�� - powinien och�odzi� naszych egzaltowanych obt�ukiwaczy w�asnych, i tylko w�asnych piersi w �alach nad banderowsk� krzywd�. Powinien ich sk�oni� do namys�u, jak mog�y wygl�da� takie idee w realizacji s�abo-pi�miennych "wojak�w", indoktrynowanych przez ounowskich politruk�w, zdzicza�ych od nienawi�ci zachwalanej nawet przez duchowie�stwo.

Ciekawostka, rzucaj�ca �wiat�o na niejednoznaczno�� spraw mniejszo�ci - i swob�d obywatelskich - w mi�dzywojennej Polsce. Ot�� Doncow od 1921 mieszka� we Lwowie i tu ukaza� si� jego Nacjonalizm.

Pisz�c o "drastycznym i krwawym" ucisku polskim, okre�laj�c rz�dy Polski, Rumunii, z czasem i W�gier, jako "ultra-nacjonalistyczne", Armstrong widzi narastaj�ce zaognienie sytuacji "w tendencji do szowinizmu w pa�stwie polskim, w gwa�townym obaleniu demokratycznych pryncypi�w w latach trzydziestych i w atmosferze militaryzmu..." Czczym wymys�em tego nie nazwiemy. Naiwno�� Amerykanina �yj�cego w mi�dzyplane-

152

tamej odleg�o�ci od reali�w europejskich jednak ujawnia si� przy konstatacji z rozdzia�u Ukrai�cy i katastrofa polska. Cytuj�: "Kiedy wybuch�a wojna, dziesi�tki ukrai�skich oficer�w wiernie s�u�y�o w przegranej armii polskiej. W rewan�u rz�d polski po�wi�ci� zadziwiaj�co ma�o uwagi bezpiecze�stwu dzia�aczy UNR (OUN) w Warszawie. Pomimo to, Lewy�kyj w ko�cu zdo�a� opu�ci� miasto i dotrze� na etnicznie ukrai�ski obszar Polski". Od takich paradoksalnych g�upstw na tematy polskie roi si� nie u jednego autora.

Okres solidarno�ci z III Rzesz� w 1941 Armstrong nazywa miodowym miesi�cem ukrai�sko-niemieckim. Owszem, Berlin od pierwszej chwili otrzymywa� raporty o tendencjach niepodleg�o�ciowych, sterowanych przez Bander�. Pierwszym dotkliwym dla ounowc�w skutkiem tych zbyt ha�a�liwych (jak proklamacja rz�du Ste�ki, nag�o�niona komunikatem radia L w i w o wolnym pa�stwie ukrai�skim) nadziei na niezale�no�� by� areszt - domowy, bo domowy, ale jednak areszt, zaaplikowany Banderze. Niemniej ounowcy nawet wtedy podkre�lali konieczno�� wsp��dzia�ania z Niemcami. Stosunki ukrai�sko-niemieckie zacz��y si� psu�, gdy zacz�li je psu� Niemcy. Nie odwrotnie! Jeszcze 25 wrze�nia 1942 szef SD z Krakowa anonsuje Berlinowi przechwycon� ulotk�, okre�laj�c� stosunek banderowc�w do ruch�w partyzanckich. "Dzia�ania wojenne Polak�w czy bolszewik�w nie interesuj� nas... dop�ki nie s� skierowane bezpo�rednio przeciw nam. [...] Stalin i Sikorski chcieliby ubi� dwa ptaki jednym kamieniem: zaszkodzi� Niemcom i zada� cios Ukrai�com przy pomocy Niemc�w. Ukrai�cy nie mieli zamiaru i nadal nie zamierzaj� uczestniczy� w partyzanckiej wojnie..." Natomiast planuj� - to wyra�nie artyku�owane - usuni�cie "obcych". W sierpniu 1941 na Polesiu pojawia si� ulotka: "Precz z niemieck� okupacj�! Chcemy wolnej Ukrainy bez Niemc�w, Polak�w, Rosjan!" Bardzo ju� p��ny, bo z lutego 1944 raport policyjny donosi�, �e "banderowski ruch oporu rozszerza si� na Galicj�... si�y UPA oblicza si� na 80 tysi�cy... G��wnym wro-

153

giem w Galicji obok niemieckiej administracji s� Polacy. Na wypadek wycofania si� Niemc�w z Galicji UPA przygotowuje si� do bezpardonowej eliminacji Polak�w". Obiektywny ukrai�ski obserwator - historyk Jaros�aw Pe�e�kyj - przyznaje: "Istniej� przekonywuj�ce dowody, �e ukrai�skie podziemie nacjonalistyczne zamierza�o �zdepolonizowa�� zachodnie terytoria Ukrainy, szczeg�lnie poprzez wymuszon� deportacj� ludno�ci polskiej i selektywne akcje eksterminacyjne..."

Nie jest niestety prawd� - i to jasno wynika r�wnie� z ksi��ki, powt�rzmy, dalekiego od niech�ci do Ukrai�c�w Armstronga - �e Hitlera popiera�a tylko garstka ukrai�skich "radyka��w". Latem 1941 we Lwowie biskup Josyf Slipyj w imieniu metropolity Andrzeja Szeptyckiego zapewnia�, �e hierarcha greckokatolicki "z ca�ego serca i z ca�ej duszy wita te historyczne wydarzenia". P��niej zmieni� zdanie, ale to nie zmienia fakt�w.

A fakty s� dotkliwe. Zaczynaj�c od tych w niekwestionowanych dokumentach. "Natchnieni hitlerowskimi idea�ami nacjonali�ci w my�lach ��cz� si� z niemieckimi przyjaci��mi..." - oznajmia� Ste�ko, szef lwowskiego rz�du. Pisa� do Hitlera: "W tym wielkim momencie zasy�amy Ci najg��bsze uczucia. Tobie, niezachwianemu bohaterowi narodowej rewolucji..."

Tak to wygl�da�o we wczesnym, sielankowym okresie. Wprawdzie metropolita Szeptycki z czasem zmieni� zdanie i p��no bo p��no, dopiero w 1943 roku, uzna� nazizm za system gorszy nawet od komunizmu, niemniej - dwa lata wcze�niej wita� hitlerowc�w jako wyzwolicieli od komuny, pochwala� zorganizowanie dywizji SS-Galizien. Powstaj�cej - zauwa�a Armstrong - z du�ymi oporami ze strony Niemc�w, kt�rzy tu bynajmniej nie powodowali si� niewiar� w lojalno�� sprzymierze�c�w, natomiast w niesmak im by�a ich nie-nordycko��... Pisz�c o SS-Galizien, Armstrong powo�uje si� na przes�any Himmlerowi raport Berga (z maja 1943), i� do dywizji zg�osi�o si� osiemdziesi�t tysi�cy ochotnik�w, spo�r�d kt�rych warunkowo przyj�to pi��dziesi�t tysi�cy, cho� tylko dwadzie�cia pi��

254

tysi�cy "spe�nia�o podstawowe warunki", reszta nie nadawa�a si� g��wnie z prozaicznej winy wzrostu. Kandydaci byli za niscy, nie si�gali wymaganego minimum, czyli metra sze��dziesi�ciu pi�ciu centymetr�w.

"Stoimy na stanowisku pe�nego, nieodzownego dla Niemiec, gospodarczego ich poparcia wszystkimi zasobami Ukrainy" - zapewnia� Ste�ko. Na tamtym triumfalnym etapie III Rzesza mia�a te zasoby w gar�ci bez jego pomocy. Owszem, pocz�tkowo us�u�no�� kolaborant�w by�a Niemcom na r�k�, u�atwia�a dominacj� nad zaj�tym krajem, niemniej ten wyczekiwany przez ounowc�w "nowy faszystowski �ad", o kt�ry dopominali si� w telegramie do fuehrera, przyni�s� im sporo rozczarowa�.

Niebo chmurzy si� od pierwszych dni, niemniej Biuro Polityczne OUN, funkcjonuj�ce - nadal - w Berlinie, og�asza 21 lipca 1941, �e "proklamacja pa�stwa ukrai�skiego jest ju� faktem dokonanym... rz�d natychmiast rozpocz�� organizacj� �ycia... zorganizowa� administracj�, gospodark�, milicj�, s�u�b� zdrowia... zorganizowa� wszystko, czego potrzebuj� zar�wno Ukrai�cy, jak i niemieckie si�y okupacyjne..."

Polityka zadufk�w: czy my tego nie znamy? Zdumiewa naiwno�� "premiera" et consortes, ta i �mieszna, i �a�osna buta.

Ukraina nie okaza�a si� wygodnym sojusznikiem. Za du�e to by�y apetyty i nadzieje jak na pa�stewko satelitarne w intencji III Rzeszy, powielaj�ce model S�owacji czy Chorwacji. Od momentu proklamowania we Lwowie "pa�stwa ukrai�skiego" (w dokumencie z 30 czerwca 1941 mowa jest o odrodze-n i u pa�stwa) policja starannie informuje Berlin o przejawach nadmiernej samodzielno�ci stronnik�w Ste�ki i Bandery. Dla kt�rych - jak komentuje Armstrong - nadal jest to okres z�udze�, �e wystarczy stawia� Niemc�w przed faktami dokonanymi, takimi jak - bagatela! - og�oszenie republiki ukrai�skiej, organizacja milicji... Wielki faszystowski brat marszczy brwi, niemniej jeszcze traktuje niesfornych po ojcowsku. Raport policyjny nr 11 donosi Berlinowi, �e "r��ni prominentni dzia�acze

155

ukrai�scy szczeg�lnie w Generalnym Gubernatorstwie - w��czaj�c Bander� - znale�li si� w areszcie domowym "na s�owo honoru". Ukrai�com przebywaj�cym w GG, lecz nie tam zamieszka�ym, nakazano powr�t pod gro�b� aresztu, je�li si� nie zastosuj�". Od tego jeszcze daleko do martyrologii pod niemieckim butem.

W sierpniu 1941 do Berlina w�druje kolejny raport z doniesieniem, �e banderowcy zaczynaj� si� czu� oszukani, gorzej

- zdradzeni przez Niemc�w. A prasa sowiecka pokpiwa, �e "pies nie usatysfakcjonowa� swego pana" i dostanie baty. Jednak OUN nadal buduje zamki z piasku i w uroczystym memorandum zapewnia Berlin, �e formu�a obecnego rz�du ukrai�skiego by�aby do dyskusji (!), "gdyby Niemcy og�osi�y odrodzenie pa�stwa ukrai�skiego lub restrukturyzacj� wschodniej Europy na bazie pa�stw narodowych jako sw�j cel wojny z bolszewiz-mem". �mia�o.

"Tak czy inaczej - odbudowa pa�stwowo�ci Ukrainy ustanowi fundament przyja�ni ukrai�sko-niemieckiej" - zach�ca Ste�-ko. A przy innej okazji: "Je�li Niemcy pragn� mie� szczerych i wiarygodnych aliant�w, Ukrai�cy zgodz� si� nimi zosta�, lecz tylko jako niepodleg�e pa�stwo". To si� nazywa - kozackie podej�cie.

Niemieckie niech�ci - bo jeszcze trudno m�wi� o represjach

- w stosunku do kandydat�w na aliant�w zaczynaj� si� pod koniec 1941. Koniec sielanki. W protokole narady w berli�skim Ministerstwie O�wiaty zalecenie: "Ukrai�cy maj� by� traktowani nie inaczej jak Polacy i Rosjanie". Nap�ywaj� policyjne meldunki, �e "pocz�tkowy entuzjazm po wkroczeniu Niemc�w do Kijowa s�abnie... Ukrai�cy wierzyli, �e Niemcy oswobodzaj� ich [...] jako przyjaci��".

Um�wmy si�, �e wsp�lnego punktu wyj�cia do zabieg�w OUN o prawa kombatanckie r�wne np. polskim dopatrzy� si� tu trudno.

Zakaz fraternizacji z Ukrainkami og�oszono w Wehr-machcie dopiero w 1942. W tym czasie na wsch�d i zach�d od

156

Kijowa dzia�y si� rzeczy gorsze ni� przytaczane z powag� takie dowody prze�ladowa�, jak ograniczenie dzia�alno�ci Ukrai�skiej Akademii Nauk w Kijowie czy kontrola prasy: w Kownem na Wo�yniu zniszczony zosta� legalny nak�ad gazety! Zgroza.

Dopiero z ko�cem 1942 - nie wcze�niej - na Ukrainie zarz�dzono zamkni�cie teatr�w, likwidacj� szk�� - poza czteroklasowymi. Niemniej nadal funkcjonuj�, tyle �e pod uwa�niejszym okiem policji, organizacje m�odzie�y, wi�c "Junactwo", "Proswita".

Tak czy siak - romans wi�dnie. Od ulotki wydanej 30 czerwca 1942 zaje�d�a melancholi�. "To by�o rok temu, gdy flagi przodk�w dumnie powia�y z wie� Lwowa, staro�ytnego miasta ksi���t, i radio og�osi�o ca�emu �wiatu odrodzenie pa�stwa ukrai�skiego..." Ale sporo si� zmieni�o w "mie�cie ksi���t" oraz okolicy od tamtego czasu. Nawet w g�owach "rz�du". Tym razem dowiadujemy si�, �e "Ukrai�cy wyst�pi� przeciw ka�demu, kto chce obr�ci� ich kraj w koloni�...", a co ciekawsze, �e "walczyli, walcz� i b�d� walczy� o swoje w�asne pa�stwo, a nie o now� Europ�". Zatem du�a zmiana frontu. Komuna��w. Teraz - dopiero teraz, a nie wcze�niej - posypi� si� agitki wzywaj�ce do oporu, do samoobrony. Wczorajszy patron i sojusznik w roli okupanta. Co prawda, dla Polaka raczej komicznie zabrzmi gromadzenie takich dowod�w okrutnych prze�ladowa�, jak przymkni�cie pi�tki ukrai�skich policjant�w podejrzewanych o wsp��prac� z banderowcami. I bicie na alarm: dwie osoby aresztowane... osiem os�b... nawet pi�tna�cie! Ste�ko odkrywa Ameryk�: "Jeste�my zdani na siebie". Nieg�upia konkluzja. Coraz mniej nadziei na Wielk� Ukrain�, coraz wi�ksza nieuwaga Niemc�w na pozory w traktowaniu samozwa�czego sojusznika. Jak przypomina Hore�ow; powo�uj�c si� na powojenny tekst w chicagowskiej "Samostijnoj Ukrainie", obecny przy og�aszaniu niepodleg�o�ci 30 czerwca 1941 we Lwowie przedstawiciel III Rzeszy mia� powiedzie�: "B�dziecie robili, co wam ka�e rz�d niemiecki". W niespe�na dwa tygodnie po swojej proklamacji ga-

157

binet Ste�ki rzeczywi�cie przesta� istnie�. Jak pokpiwa Hore�ow:

"Taki by� smutny koniec walki o pa�stwowo�� uczni�w Don-cowa". Nie wcze�niej ni� dopiero w sierpniu 1943, kiedy banderowcy na w�asnej sk�rze odczuli, �e ich orientacja na hitlerowski faszyzm ponios�a kl�sk�, "banderowskie skrzyd�o OUN przyj��o nowy program zdecydowanie r��ni�cy si� od postulat�w Doncowa". Teraz m�wi si� ju� o uniwersalnych ludzkich prawach i wolno�ciach, cho�by i narodowych. W tej partii tekstu jednak nie zgodzi�abym si� z Hore�owem, uznaj�cym, �e wi�kszo�� uczni�w Doncowa posz�a inn�, w�a�ciw� �cie�k� - i �e nie wolno w czambu� pot�pia� ideologa, kt�ry wyni�s� na zas�u�ony piedesta� prawa narodowe. Hore�ow zdaje si� odr��nia� od nacjonalizmu faszyzuj�cego ten drugi, "s�uszny", czyli nacjonalizm z ludzk� twarz�. Podobny do bo�niackiego? Rzeczywisto�� wykaza�a, �e OUN jako organizacja "walcz�ca o wolno�� prasy, wyst�pie� publicznych, religii, pogl�d�w na �wiat, OUN przeciwna jakimkolwiek przymusom ideologicznym, a broni�ca r�wno�ci wszystkich obywateli Ukrainy bez wzgl�du na ich narodowo��", to tragikomiczna fikcja lansowana z tym wi�kszym impetem, im dalej w czasie od fakt�w. No, ale wracajmy do naszych baran�w.

Rok 1942. Sielanka zm�cona, niemniej tego, �e w Bia�ej Cerkwii zatrzymano cztery osoby, w Chersoniu trafi� do wi�zienia podejrzany o kradzie� sze�ciu tysi�cy reichsmarek "zwolennik Bandery" - terrorem jeszcze bym nie nazywa�a. Charakterystyczny szczeg��. Ponad dwustu zatrzymanych w tym czasie dzia�aczy OUN aresztowano nie na Ukrainie, tylko - powtarzam za komunikatem: "W Lipsku, Berlinie, Hanowerze, Hamburgu, Wiedniu, Pradze, Wroc�awiu, Poczdamie, Gda�sku, w obydwu Frankfurtach, Bremie, Chemnitz, Dusseldorfie, Kassel". Wszyscy zamieszkiwali w Niemczech. Przecie� nie znale�li si� tam uciekaj�c przed nazizmem?

OUN mia�a powi�zania z Abwehr�. Jak pisze Armstrong, latem 1939 w Wiener Neustadt p�k Suszko "�ci�le wsp��pra-

158

cowa� z Niemcami, szykuj�c grup� oko�o dwustu ludzi do w��czenia do Wehrmachtu i wej�cia z nim do Polski". Sporo Ukrai�c�w emigrowa�o do protektoratu Bohemia-Morawia po inwazji na Czechos�owacj�.

Si�gnijmy do �r�de� ukrai�skich. The Third Reich and the Ukrainian Question (documents 1934-1944) praca Wo�o-dymyra Kosyka, wydana w Londynie przez Ukrainian Central Information Service z finansow� pomoc� - pi�� tysi�cy dolar�w - Anonima, nazwanego Mr. M.B., musia�a by� dla autora ci��kim orzechem do zgryzienia; jak pogodzi� prawdy o okupacji i kolaboracji, jak wybrn�� z niewygodnych dat? Kosyk stara si� zbagatelizowa� wieloletnie, grubo przed V. wojn� �wiatow� utrwalone koneksje OUN z hitleryzmem. Przypomina antyniemieckie nastroje i publikacje, kt�re wzmog�y si�, gdy - cytuj� - "Niemcy wydali polskiej policji kilku cz�onk�w OUN, podejrzanych o udzia� w zab�jstwie polskiego ministra spraw wewn�trznych, Pierac-kiego [...]. Z tej okazji prasa OUN krytykowa�a nazistowskie rasowe teorie i adoracj� ich sukcesu w Niemczech. W rewan�u biuro prasowe Rosenberga wytkn��o �ydowskie pochodzenie kilku �onom ounowc�w".

Kolejne "g�osy krytyczne", ju� u schy�ku 1939, wyra�a�y -na �amach "Ukrai�skiego S�owa" ukazuj�cego si� w Pary�u -oburzenie wcale nie na ca�y nazizm jako taki, tylko na fakt, �e Hitler odda� bolszewikom zachodni� Ukrain� i zatrzyma� si� na linii Sanu. To z tego i tylko z tego powodu pomstowano na "oburzaj�c� zbrodni� przeciwko Ukrainie".

W rezolucji z kwietnia 1941 OUN deklarowa�a, �e walczy "przeciw komunistycznej ideologii, przeciw intemacjonalizmowi i kapitalizmowi...", �e jest "za zniesieniem wszystkich przywile-j�w i r��nic klasowych". Ale to w�a�nie g�osi� faszyzm!

Historycy czy publicy�ci ze szko�y Kosyka zapewniaj�, �e leader OUN, Konowalec, nie by� zainteresowany zbli�eniem przede wszystkim z Niemcami, �e w identycznym stopniu stawia� na Francj�, W�ochy... Bzdura. Ukrai�cy - mo�e i logicznie

159

- widzieli realnego sojusznika w najbli�szym licz�cym si� i (do czasu) niezainteresowanym ich zniewoleniem pa�stwie. Francja by�a troch� za daleko, zreszt�, by�a w tradycyjnym ju� uk�adzie z Polsk�. Pozostawa�y Niemcy. Nawet Niemcy hitlerowskie.

Czy to si� komu� podoba, czy nie, faszyzm ukrai�ski, kt�rego g��wny ideolog - Doncow - szed� �eb w �eb z prekursorami hitleryzmu, by� po komunizmie jedyn� dostrzegaln� i realizowan� doktryn� polityczn� na Ukrainie, inne trendy pozostawa�y w tle. Powt�rz�: jakkolwiek wyra�ne i na upartego daj�ce si� logicznie uzasadni� by�yby przyczyny, m�wimy o skutkach jednoznacznych, ju� w latach mi�dzywojennych, w wyniku zab�jstw, zamach�w i podpale� odczuwalnych w Polsce, jako pa�stwie - przy wszystkich swoich mankamentach - jednak pozwalaj�cym na dzia�ania niewyobra�alne na sterroryzowanej sowieckiej Ukrainie.

Planowane (tyle, �e bez niemieckiej akceptacji) imperium ukrai�skie od Morza Czarnego mia�o si�ga� nie tylko po Karpaty, obj��oby i Nowos�decczyzn�, przypuszczalnie i Krak�w, ju� nie m�wi�c o "Zakierzonii" czy znacznych po�aciach Lubelszczyzny. R�wnoleg�e roszczenia lwowski rz�d zg�asza do Rumunii i do Czechos�owacji. "Szybciej do naszej ukrai�skiej stolicy" zach�ca� samozwa�czy premier. Jak sobie OUN wyobra�a�a zgod� i poparcie Niemiec dla spodziewanej "Wielkiej Ukrainy", z jakiego tytu�u III Rzesza mia�aby by� zainteresowana partnerstwem w dysponowaniu Europ�? Na to nie ma logicznej odpowiedzi, ale akurat my te� nie nale�ymy do narod�w, kt�re w poszukiwaniu rozwi�za� historycznych najch�tniej kierowa�y si� logik�. Sko�czy�o si� tym, �e dawne polskie wojew�dztwa w��czono do Generalnego Gubernatorstwa. Po�udnie kraju, od Bukowiny po Odess�, przej��a Rumunia. Zag��bie Donieckie zamieniono w tzw. stref� wojenn�, podleg�� wojsku. Z tak okrojonej nadziei na imperium pozosta� Reichskommisariat Ukrain�, oczywi�cie zarz�dzany przez Niemc�w.

Nie rezygnuj�c z antysowieckiej, za jednym zamachem i antyrosyjskiej retoryki ("Ukraina zosta�a na zawsze oddzielona od

160

Moskwy g�r� cia� i morzem krwi...") nacjonali�ci z wolna przestaj� wdzi�czy� si� do Niemc�w. Wreszcie pojawia si� motyw "brutalnej polityki kolonizacyjnej [...]. Podczas kr�tkiego okresu rz�d�w niemieckich... tylko popio�y pozosta�y z naszych nadziei..." Niemniej "najwi�kszy wr�g Ukrainy - rosyjski imperializm - wykrwawia si� �miertelnie. Im d�u�ej, tym lepiej. Zatem:

wolno�� Ukrainie! �mier� Moskwie!" - zach�ca ulotka.

Rosja - sowiecka i nie tylko. Rosja, zawsze Rosja - na czele listy wrog�w. Nawet przed Polsk�. Nawet przed �ydami.

Agituj� r�wnie� Niemcy. "Ludu Ukrainy, pos�uchaj! Moskwa wydaje rozkazy OUN! To OUN jest narz�dziem �ydowskiego bolszewizmu! Pami�tajcie o cierpieniach i torturach narodu w minionych dwudziestu latach! O zamordowanych ojcach i synach! O milionach wywiezionych na stepy Syberii! O zniewa�onych i pomordowanych ksi��ach! Zbeszczeszczonych �wi�tyniach i skarbach kultury!" Po inwokacjach konkluzja: "OUN i bolszewizm to jedno i to samo, dlatego musz� by� zniszczone". R�wnolegle pojawia si� ulotka sowiecka, przypominaj�ca, �e "Bandera przyby� na Ukrain� w niemieckim wozie pancernym... jeszcze niedawno sk�ada� uroczyst� wizyt� Niemcom w specjalnym poci�gu... w rejonie R�wnego stawiano krzy�e upami�tniaj�ce "wyzwolenie Ukrainy" z autografami Hitlera i Bandery."

Propaganda - ju� na dwie orkiestry, jedna dudni o �ydoko-munie, druga - o kryptohitleryzmie, ale nawet w okresie stygn�cego entuzjazmu nieopodal Krzywego Rogu powstaje "Regiment Wolnych Kozak�w". Wprawdzie "ju�" w 1943 po Ukrainie kr��� teksty przypominaj�ce, �e ukrai�scy ko�cho�nicy za n�dzne kopiejki haruj� dla "wyzwolicieli", �e rzucona jak psu och�ap nagroda ma zamydli� oczy Ukrai�com i nak�oni� ich do wyniszczenia w�asnych braci i si�str drog� denuncjacji... Warto zwr�ci� uwag� na ten tekst, wiele m�wi�cy o �wczesnej codzienno�ci.

Armstrong zauwa�a nowink�, pewn� elastyczno�� w traktowaniu kwestii, �le postrzeganych na Zachodzie. Sytuacja wy-

161

maga od OUN ust�pstw "nawet" w antysemityzmie. "Bez wzgl�du na negatywne nastawienie do �yd�w jako narz�dzia mos-kiewsko-bolszewickiego imperializmu uwa�amy za niewskazane w obecnej sytuacji mi�dzynarodowej uczestniczenie w akcjach anty�ydowskich", przestrzega instrukcja banderowska. Idzie o to, �eby "nie sta� si� �lepym narz�dziem w obcych r�kach, nie odwraca� uwagi mas od g��wnych wrog�w".

Z zapewnie� podziemnej prasy ukrai�skiej z lat siedemdziesi�tych w Zwi�zku Sowieckim: "OUN prowadzi�a ukrai�ski op�r narodowo�ciowy przeciwko niemieckiej okupacji na zachodniej Ukrainie podczas II wojny �wiatowej, poprzez swoj� sie� podziemn� - od 1943, Ukrai�sk� Powsta�cz� Armi�. UPA zwalcza�a r�wnie� sowieckich partyzant�w i kontynuowa�a op�r przeciwko sowieckiej okupacji zachodniej Ukrainy a� do roku 1950". Tu konkluzja: "Banderowcy - termin przyszywany dzisiaj ka�demu, kto wyka�e si� ukrai�sk� narodow� �wiadomo�ci�... Sowiecka propaganda, wykorzystuj�c fakt, �e Ukrai�cy ze wschodniej Ukrainy - �wschodniacy� - nie znali ruchu OUN ani jego uczestnik�w, portretowa�a ich jako terroryst�w i gangster�w".

Podkre�laj�c w "samwydawie", �e ostatnie starcie bitewne mi�dzy UPA a Wehrmachtem mia�o miejsce l wrze�nia 1944, stwarza si� wra�enie, �e sojusz - r�wnie� mundurowy sojusz -nigdy nie zaistnia�. A gdzie dywizja SS-Galizien? Gdzie batalion Nachtigall?

"W Polsce jednym z mit�w jest opinia, �e Ukrai�cy byli bardzo wiernymi sojusznikami Niemc�w... �e byli kolaborantami..." - z�yma si� ich historyk, uczestnik dyskusji w naszej telewizji. Jak to si� ma do wydarzenia z 30 czerwca 1941, kiedy we Lwowie, "...z woli narodu ukrai�skiego, Organizacja Ukrai�skich Nacjonalist�w pod przewodnictwem Stefana Bandery og�asza wskrzeszenie pa�stwa ukrai�skiego, za kt�re pokolenia najlepszych syn�w Ukrainy odda�y �ycie (...]. Ukrai�ska naro-dowo-rewolucyjna armia, kt�ra powstaje na ukrai�skiej ziemi,

162

b�dzie toczy� walk� z rosyjsk� okupacj� [...] i za nowy porz�dek na ca�ym �wiecie". Cytowane O�wiadczenie podpisa� przewodnicz�cy Zgromadzenia Narodowego, Jaros�aw Ste�ko.

Rzecz doprawdy nie w tym, czy Konowalec lub jego nast�pca kiedykolwiek rozmawia� z Hitlerem, czy wznosi� toast za jego zdrowie. Nie idzie o drobiazgi.

Kolaboracja niewiele da�a, je�li w�r�d ponad dwu milion�w obywateli Zwi�zku Sowieckiego, wywiezionych do rob�t przymusowych w Reichu, przewa�ali Ukrai�cy. A przecie� jeszcze w 1943 na by�ych ziemiach polskich odbywa si� kongres OUN, w tym samym roku - obraduje na Ukrainie prohitlerowska Konferencja Uciskanych Narod�w Wschodniej Europy i Azji.

Pisz�c o pewnej r�wnoleg�ej do represji kokieterii Sowiet�w w stosunku do Galicji zachodniej po 1945, Armstrong zauwa�a znacz�c� i "wybiegaj�c� w przysz�o�� sowieck� aprobat� polityki usuwania mniejszo�ci polskiej [...]. R�wnoleg�� akcj� przeprowadzi� rz�d polski z pocz�tkiem 1945. By�y to decyzje sprzyjaj�ce "etnicznie czystej" Ukrainie".

Nacjonalizm to wi�cej i du�o gorzej, ni� chce Serhij P�a-czynda, autor artyku�u Wsp��czesny nacjonalizm ukrai�ski jako ideologia w "Literatumej Ukrainie". Zdaniem P�aczyndy, to zaledwie "naturalny, zgodny z prawami rozwoju spo�ecznego, ruch narodu w obronie i utrwalaniu swojej to�samo�ci".

Notuj� m�dr� uwag� Reprincewa: "Do nacjonalist�w nie przyci�ga ludzi program. Przyci�ga przesz�o��".

My nie mamy potrzeb

Badania w latach 1992-1993, prowadzone na zam�wienie jednego z ameryka�skich uniwersytet�w, mia�y na�wietli� kilka istotnych kwestii zwi�zanych z bezpiecze�stwem Europy, w tym - nacjonalizmu. Ukrai�cy ju� nie obawiaj� si� naszej zaborczo�ci. Ich zdaniem w Polsce, kt�ra tak drastycznie zmieni�a granice w wyniku drugiej wojny �wiatowej, napi�cia emocjonalne ju� opad�y i nie wchodzi w gr� czyjekolwiek licz�ce si� zainteresowanie korekt� granic, powrotem na kresy. "Naturalnie, istniej� sentymenty do straconych terytori�w. Jednak nawet ludzie, kt�rzy czuj� si� zwi�zani z tymi ziemiami, zazwyczaj nie my�l� serio o ich odzyskaniu i uwa�aj�, �e jakiekolwiek kroki w tym kierunku, nawet rozmowy na rz�dowym szczeblu, by�yby b��dem" - czytam w komentarzu.

Tyle o nas. Co si� natomiast tyczy s�siedztwa z Rosj�, na Ukrainie istnieje silne cho� raczej skrywane poczucie d o r a �-n o � c i granicznych ustale�, l�k przed brakiem ich legalizacji. W niekt�rych regionach podnosz� si� g�osy za wcieleniem republiki do Rosji lub - jak w wypadku Tatar�w krymskich -"��dania odr�bnej niepodleg�o�ci". Nie s� to niepokoje spekta-

164

kularne, nie przybra�y impetu Zadniestrza, ale komplikacji wykluczy� nie mo�na z uwagi na - zn�w powtarzam za raportem - "etnicznych Rosjan, kt�rzy s� ukrai�skimi nacjonalistami, oraz prorosyjskich etnicznych Ukrai�c�w". Na Ukrainie mieszka kilkana�cie milion�w Rosjan i je�li problem jeszcze pozostaje marginalny, to nie jest powiedziane, �e tak b�dzie i jutro. Rosyjskie mniejszo�ci na Bia�orusi, w krajach ba�tyckich - przede wszystkim s� przez miejscowych postrzegane jako zal��ki przysz�ych interwencji. Natomiast obecne werbalne wyst�pienia rz�du rosyjskiego w tych sprawach uchodz� tylko za posuni�cia defen-sywne, stwierdza raport.

Na Ukrainie lat dziewi��dziesi�tych partie centrystyczne s� s�abiutkie, ale i UNO-UNSO - jak mnie zapewniano - w takim np. Tarnopolu ma niedostrzegaln� garstk� zwolennik�w. A Iwa-nofrankiw�k, a przede wszystkim Lw�w? Moi rozm�wcy jakby bagatelizowali spraw�. "Nacjonali�ci s� zauwa�alni tam, gdzie by�a UPA..." A w�a�nie. Boj� si� pyta� w rodzaju postawionego na konferencji w lubelskim Instytucie Europy Srodkowo-Wschod-niej: "Czy� historia ma si� bardziej podoba� s�siadom ni� w�asnemu narodowi...?" "Czy istotnie przeceniamy w�tek kolaboracyj-ny?" Mo�na to tak widzie� dopiero z perspektywy przemilczenia.

Chcia�abym, aby to nie Poliszczuk ze swoj� katastroficzn� wizj� ukrai�skiego jutra, lecz spokojny Reprincew mia� racj�, opiniuj�c: nacjonali�ci serwuj� tak nieporadny program ekonomiczny, �e wyborcy nie mog� bra� ich serio.

C��, pewnie i wyolbrzymili�my Galicj�, po dzie� dzisiejszy w Polsce z uporem traktowan� jako wy��czny i bez reszty miarodajny projektor dylemat�w, nastroj�w, zamierze� Ukrainy. Si�� rzeczy bardziej licz� si� nastroje w regionach wschodnich. Obecny marazm polityczny, a i spo�eczny w g��bi kraju poza w�tpliwo�ci� przewa�a nad zajad�o�ciami, kt�re w dawnych wojew�dztwach lwowskim, stanis�awowskim czy wo�y�skim incydentalnie daj� o sobie zna� - na przyk�ad - zniewa�aniem cudzych sztandar�w, w tym polskiego, przez bardzo m�odych i jednak

165

zorganizowanych ludzi. Reprincew wykazuje talent dyplomaty, bagatelizuj�ce odnosi si� do incydentu. "Dwa lata temu deptali flag� rosyjsk� i nie by�o ha�asu". Decydowa�y gazety, z r��nych powod�w wybieraj�ce pomi�dzy nag�o�nieniem sprawy a cisz� wok�� niej... no, my to dobrze znamy.

W roku 1997 (akcentowanie dat mo�e nu�y� czytelnika, ale jest konieczne, gdy m�wimy o pa�stwie - jednak - nieprzewidywalnym) najliczniej reprezentowana w parlamencie by�a Komunistyczna Partia Ukrainy. Uderzaj�co s�abiej partia socjalistyczna. Przewodnicz�cy, Aleksander Moroz, zmierza do jej przekszta�cenia w socjaldemokracj� typu szwedzkiego. Ciekawe, czy na Ukrainie nie podzieli wyborczego losu naszej Unii Pracy.

Prawie wszystkie zauwa�alne partie czy bloki partyjne, zatem komuni�ci, socjali�ci, socjaldemokraci, narodowcy, narodowi demokraci, chrze�cija�scy demokraci, a tak�e libera�owie, anarchi�ci, anarchosyndykali�ci, fundamentali�ci religijni - maj� �ladowe notowania. Trac� na popularno�ci. Wzr�s� odsetek respondent�w, kt�rzy nie s� po niczyjej stronie, gdy� "nie rozumiej� �adnej z tych tendencji". Lepiej powiod�o si� tylko komunistom. R�wnie� dawne zwi�zki zawodowe ciesz� si� wi�kszym zaufaniem ni� nowo utworzone. Mniej wi�cej tylu Ukrai�c�w akceptuje system wielopartyjny, ilu go odrzuca. Istotne - i dla nas - �e popularno�� zorganizowanego nacjonalizmu jest mizerna, cho� mo�na by si� zastanowi�, czy w sprzyjaj�cej nastrojom ekstremalnym biedzie rzeczywi�cie tylko nik�a, jak wynika�oby z sonda�y, cz�stka spo�ecze�stwa popiera skrajn� prawic�. Brak legitymacji partyjnej jeszcze o niczym nie przes�dza. Akurat tego tropu bym nie przecenia�a.

Ukrai�cy nie chc� si� anga�owa� politycznie i na razie istotnie s� apolityczni. Tylko cztery promile respondent�w nale�y do jakiejkolwiek partii czy stronnictwa. Wi�cej jest zaanga�owanych w ruch ekologiczny, zapisuj�cych si� do klub�w sportowych i organizacji religijnych. Przycerkiewnych. Tak czy inaczej, m�wimy zaledwie o cz�stce spo�ecze�stwa. Prawie dzie-

166

wi��dziesi�t procent Ukrai�c�w nie miesza si� do publicznego �ycia.

Nawet zauwa�alne partie miewaj� do jedenastu procent zwolennik�w. A to ju� bardzo wysokie poparcie. W 1997 tak wyj�tkowymi wzgl�dami cieszyli si� tylko komuni�ci, a� po�ow� g�os�w wyprzedzaj�c socjalist�w i jeszcze wyra�niej - socjaldemokrat�w. "Budowa kapitalizmu" spotka�a si� z bardzo umiarkowanym zrozumieniem, nowy ustr�j akceptowa�a jedna dziesi�ta zapytanych. Z biuletynu wydawanego przez fundacj� wspieraj�c� Instytut Socjologii przepisuj� najcz�stsze konstatacje. "Pid-trymuju i tych, i tych, aby ne konfliktowa�y" (Jestem i za lewic�, i za prawic�, byle si� nie zwalcza�y). Przesz�o jedna czwarta jest przeciwna "i tym, i tym". Prawie jedna czwarta chroni si� w ostro�ne "wa�ko widpowisty" (ci��ko odpowiedzie�).

Tyle - tak zwani szarzy ludzie. A intelektuali�ci?

W redakcyjnych pa�ciach "Dumki" bierze udzia� czo��wka ukrai�skich historyk�w, ekonomist�w, socjolog�w. Ciekawy by� "okr�g�y st��" na temat poszukiwanej trzeciej drogi. Jedno ze znamiennych pyta�: czy aby od komunistycznie totalitarnej Ukrainy nie przejdziemy do pa�stwa neototalitamego? (naczelny redaktor "Dumki", Wo�odymyr Po�ocha�o). Jaki model socjalnego bezpiecze�stwa i gospodarczej r�wnowagi by�by lepszy, co wybierze Ukraina: czy oprze si� - jak wi�kszo�� kraj�w Wsp�lnoty Europejskiej - na wzorcach warto�ci socjalistycznych, nawet przy wszystkich wadach tego modelu, czy te� b�dzie ci��y�a ku systemowi kapitalistycznemu, wzorowanemu na Stanach Zjednoczonych? (Wasyl Tkaczenko, historyk).

M�wi�c o gospodarczej katastrofie, do kt�rej doprowadzi�y Ukrain� i poprzednie, i obecne rz�dy, przypominano o swoistym kredowym kole: wprawdzie opinia publiczna jest przychylna rynkowej gospodarce, niemniej sytuacja, jak na razie, wygl�da tak, �e posiadacze w�asnego biznesu stanowi� bardzo nik�y procent spo�ecze�stwa, dwadzie�cia-trzydzie�ci procent za� dopiero nosi si� z zamiarem otwarcia przedsi�biorstwa.

167

Zdaniem autor�w "Dumki" wyobra�nia spo�eczna zatrzyma�a si� na kapitalizmie sprzed rewolucji. Trzy czwarte ukrai�skich robotnik�w trwa w przekonaniu, �e pa�stwowa w�asno�� przejdzie w r�ce garstki reprezentant�w jakiej� spo�ecznej wier-chuszki, zaledwie co dziesi�ta zak�ada, �e w�a�cicielami stanie si� <vi�ksza cz��� ludno�ci (Wo�odymyr Wo�owycz, Serhij Maki ej ew, socjolodzy).

Dlaczego Ukrai�cy toleruj� w�adz�, kt�rej tak nie lubi�? - zatytu�owa� sw�j tekst Myko�a Hore�ow, ekonomista, politolog. "Przeci�tny Ukrainiec polityk� si� nie interesuje. Mo�e to reakcja na czasy, kiedy by�a ona aplikowana obywatelom inwa-zyjnie, wdziera�a si� jak pocisk w ka�de prywatne �ycie. Lata w�adzy sowieckiej zniszczy�y fizycznie dziesi�tki milion�w najaktywniejszych grup spo�ecznych i wprowadzi�y do genetycznego kodu pozosta�ych obywateli wirusa zrezygnowanego pos�usze�stwa. Powstaje pytanie - pisze dalej Hore�ow - czy na Ukrainie, przy jej braku spo�ecze�stwa obywatelskiego, jest mo�liwe odsuni�cie od steru pa�stwa skorumpowanej rz�dz�cej elity?"

Ukraina 1997. Notuj� ciekawe spostrze�enie Brzezi�skiego:

g�osuj� na postkomunist�w, �eby nie g�osowa� na nowobogackich.

W takiej temperaturze politycznej l�gn� si� najdziwniejsze pomys�y. Hore�ow przypomina, �e w zamierzch�ej przesz�o�ci -ratuj�c �le rz�dzone, zachwiane ksi�stwo ruskie - "przodkowie zaprosili na tron ksi���cy Wareg�w. Ci nie marnowali czasu... i po raz pierwszy w swej historii Ukraina osi�gn��a rzeczywist� pa�stwowo��. Kto wie - zastanawia si� Hore�ow - czy nie warto by powt�rzy� do�wiadczenia". Chocia� paradoksalny, pomys� nie jest �wie�y. Ju� w latach dwudziestych Wiaczes�aw Lipy�kyj proponowa�, by zaprosi� potomka jakiej� starej europejskiej dynastii na stanowisko "hetmana Kijowa". Hore�ow te� by�by za powierzeniem rz�d�w politykom z diaspory, od kt�rych zwyk�o si� oczekiwa� wy��cznie materialnego wsparcia, a przecie� s� to ludzie obyci z cywilizowan� gospodark� rynko-

168

w�, z pa�stwowo�ci� opart� na praworz�dno�ci. Hore�ow zamyka sw�j wyw�d przypomnieniem - znowu - opinii Lipy�-�kiego o grzechach g��wnych Ukrai�c�w, czyli anarchii i podatno�ci na przekupstwo. Ratunek widzi tylko w "cywilizowanych si�ach". W rodakach z zagranicy.

Z W�odzimierzem Reprincewem spacerujemy po wysoko po�o�onych Lipkach, solidnych, dziewi�tnastowiecznych i nietkni�tych wojn�. Tak imponuj�cej secesji jak przy Saksoha�-skiego tu nie wida�, niemniej jest to efektowna dzielnica, wolna od akcent�w melancholijnej rosyjskiej prowincji. Za caratu, za bolszewik�w, za kapitalist�w najlepszy adres w mie�cie. I siedziba w�adz. Ktokolwiek rz�dzi Ukrain�, rz�dzi z tego wzg�rza.

W ka�dym politycznym uk�adzie kwarta� dla wybranych. Przepisuj� z tablicy "W tym budynku mieszka�a w latach 1957--1964 s�awna c�rka polskiego narodu, wybitna radziecka pisarka i dzia�aczka spo�eczna, Wanda Wasilewska".

Intryguj�ca, ale nie z zas�ugi swoich ksi��ek. Dziwny cz�owiek, zagmatwane �ycie. Jak to mo�liwe, �e nie domy�li�a si�, kto sprz�tn�� jej polskiego m��a? Przy ukrai�skim te� nie najad�a si� miodu. Komiejczuk nie uchodzi� za "odnolubca", jak o takim niebywale rzadkim gatunku powiadaj� Rosjanie, i musia� jej da� zdrowo w ko�� swoimi romansami. Kt�r� to opini� podwa�a pan W�odzimierz. Nie by�o a� tak �le... Kwestia gustu. Tak czy owak dla obywatelki radzieckiej towarzyszki Wandy Komiejczu-kowej nie by�o ju� odwrotu.

Poprzedni m�� pisarki, wtedy jeszcze polskiej, Bogatko, prosty robotnik, do czasu komunista, zgin�� w okupowanym przez Sowiet�w Lwowie w okoliczno�ciach raczej jednoznacznych. Sta� si� k�opotliwy dla rozgrywaj�cych kart� Wasilewskiej. Zw�t-pi� w czerwone niebo. Rozejrzawszy si� po faktach, komunista Bogatko przygas�, a �e introwertykiem nie by�, dosy� g�o�no wyra�a� swoje w�tpliwo�ci. To nie nadawa�o si� do tolerowania. I kt�rego� wieczoru zadzwoniono do drzwi. Gdy Bogatko otwo-

169

rzy�, dw�ch pan�w w sk�rzanych p�aszczach (a mo�e kurtkach, w ka�dym razie m�wi�o si� o sk�rze) wygarn��o do niego z rewolwer�w. Zgin�� na miejscu. Sprawc�w nigdy nie uj�to. Wa-silewska przyj��a do wiadomo�ci, �e by� to "napad rabunkowy". A podobno go kocha�a.

Dla mnie interesuj�ce by�oby pytanie: czy jeszcze go kocha�a, a je�li tak - to czy nie jest to dobitny przyk�ad, jak� niewyobra�aln� dla przeci�tnego cz�owieka cen� za ide� p�ac� fanatycy.

Wasilewska - to te� kuriozum, ale z innej beczki - by�a ulubienic� Stalina. Uchowaj Bo�e, �aden tam ���kowy zwi�zek. Chyba mia� do niej zaufanie, co mu si� nie zdarza�o. W ka�dym razie, ona jedna z p��niejszego Zwi�zku Patriot�w uchodzi�a za osob� zdoln� za�atwi� sprawy trudne, a co ciekawsze - nie ponosz�c� konsekwencji odmowy, je�li taka si� zdarzy�a. Niebagatelny przywilej.

Te dwie sprawy - pierwsza przerwana kul� w piersi Bogatki, druga - uwie�czona �lubem z Komiejczukiem, kt�rego wielbi�a, z jej strony uczucie by�o poza w�tpliwo�ci� - rzeczywi�cie s� ciekawe w popl�tanym, bardzo niejednoznacznym �yciu Wa-silewskiej.

"S�awna c�rka..." Nie za bardzo. W Polsce ju� si� jej nie czyta. Zapomniane nazwisko. Swoj� ulic� ma w Kijowie.

Przy Bankowej dom z chimerami, zbudowany przez znanego architekta, ojca schizofreniczki. Mo�e by�a to sprawa zbyt osobista, mniej udane dzie�o, w ka�dym razie dom wyda� mi si� ci��kawy, chimery wyzbyte tajemnicy, bez kt�rej te zastanawiaj�ce stworki upodobniaj� si� co najwy�ej do straszyde� ze sklepu z zabawkami. C�rka architekta pope�ni�a samob�jstwo. Biedak, czemu� chcia� utrwali� jej koszmary i niechc�cy dowi�d� - nie on pierwszy - �e nie powinno si� nag�a�nia� intymno�ci. Chimery zwaliste jak Godzilla z japo�skiego filmu pl�cz� si� po dachu vis-a-vis by�ego KC partii, obecnej siedziby prezydenta. Trwa remont, w przeciwie�stwie do lwowskich, prowadzony

170

higienicznie. Budynek spowito zas�onami, co prawda bardziej nadaj�cymi si� na sztandar Ukrainy. Wszystkie w barwach narodowych. Gor�czkuj� si�: niebiesko-���ta kurtyna nad rusztowaniami, przecie� to idiotyzm... Reprincew, �agodnie: nie pierwszy, nie ostatni.

Ale to nie przez sztandar remontowe hobby prezydenta nie spotyka si� z aplauzem. Bardzo zimno zosta�a przyj�ta emfaza, z jak� zakomunikowa�, i� wcze�niejsza odnowa Pa�acu Kultury, wyszykowanego na pi�ciolecie niepodleg�o�ci, to symbol nowej Ukrainy. Lifting pa�acu kosztowa� sze��dziesi�t milion�w dolar�w, z tego czterdzie�ci - podobno - na dokumentacj�. Wydatek nie by� z najpilniejszych, je�li w og�le by� potrzebny. W Kijowie przez sze�� lat niepodleg�o�ci nie wybudowano nic nowoczesnego, nic o rzeczywi�cie funkcjonalnym przeznaczeniu (przez sze�� lat i za trzech kolejnych mer�w, u�ci�la Reprincew). Nic dziwnego, �e dobre samopoczucie prezydenta to "horka" (gorzka) ironia dla tutejszych. Leonid Kuczma jest lepiej postrzegany za granic�, zaczynaj�c od Polski, ni� we w�asnym kraju. Zarzuca mu si� szastanie pieni�dzmi na cele co najmniej drugorz�dne. Lubi efekty, ale ich nie kontroluje.

Polityka polityk�, a mnie ci�gle w g�owie ten remont -ca�kiem po nowoczesnemu, w pokrowcu, tyle �e z flag� narodow� w charakterze szmaty do zbierania kurzu. Na ile to koresponduje z happeningiem, kt�ry latem 1997 wyci�li m�odzi lwowscy szowini�ci, czyszcz�c sobie buty sztandarami Rosji, Polski i Rumunii?

Teraz wszystko narodowe, pokpiwa Reprincew. Park... sklep... uniwersytet... sauna...

Opowiada, jak na rynek trafi�y pi�eczki pingpongowe z dwoma wizerunkami. P�� pi�ki pod oblicze Lesi Ukrainki, drugie p�� dla Szewczenki. Czyli raz j� po �bie, a raz jego.

�eby by�o jeszcze �mieszniej, w�a�nie mijamy Piereu�ok Cze-kistow. Znowu nazwa, kt�ra nie przeszkadza, skoro jej nikt nie zmieni�.

171

W tym spo�ecze�stwie po raz pierwszy ju� nie tylko na tygodnie, jak bywa�o za Skoropad�kiego, za Petlury, zalegalizowany patriotyzm, prawo do pa�stwowo�ci, duma - ale i zajad�o�� narodowa - uderzaj�co miesza si� z marazmem.

Jak to okre�l� socjologowie, O�eksandr Derbaczow i Serhij Makiejew - Ukraina katapultowa�a si� w niepodleg�o��. I poci�gn��o to za sob� nieuniknione skutki, najr��niejsze postaci kryzysu. Spo�ecze�stwo poza kontrol�. Totaln� dezorganizacj�.

K�ad�c nacisk na opinie Brzezi�skiego o Rosji zmacerowa-nej przez komunizm w takim stopniu, �e proces ozdrowienia b�dzie d�ugi i bolesny, z wynikiem gorzej ni� w�tpliwym, inny autor, Hryszczenko, zauwa�a, �e to samo, najdok�adniej to samo, mo�na by rzec o Ukrainie.

Maleje i wcze�niej niewyg�rowana wiara w pa�stwowotw�r-cz� efektywn� rol� inteligencji. Opinie o modelowaniu pa�stwowo�ci s� pora�aj�ce. Pierwsz� lokat� Ukrai�cy, pod naporem fakt�w, przyznaj� mafii i jej kryminalnej okolicy. Bezkonkurencyjnie pierwsz�! Druga w sonda�owej kolejno�ci ocen tzw. grupa wp�yw�w - administratorzy, biurokraci - zyska�a znacznie mniej g�os�w. Jeszcze mniej - ludzie interesu, cho� i tak widziani jako formacja dwukrotnie efektywniejsza ni� inteligenci.

Inflacja, masowa pauperyzacja, wzrost przest�pczo�ci - to mo�na zmieni� dopiero si�ami ca�ego spo�ecze�stwa. Ba!... �atwo powiedzie�. U podstaw wsp��czesnego folkloru - mafia, zorganizowana zbrodnia, zauwa�a w interesuj�cym szkicu ("Polityczna Dumka" 1/97) O�eh Bi�yj. K�ania si� stary rosyjski nawyk, "bitwa z prawem". To carat uczy� gotowo�ci na p��niejsze usprawiedliwienie przemocy bolszewizmu. Carat, utopijnie idealizowany, z jego rz�dami opartymi na prawie boskim.

A w ko�cu �aden z ruch�w niepodleg�o�ciowych nie uczy� porz�dku, jak s�usznie zauwa�a Bi�yj. Idea niepodleg�o�ci czy suwerenno�ci, poj�tej jako wola wi�kszo�ci i zorganizowanej w generalny system prawny, by�a lekcewa�ona przez Skoro-

172

pad�kiego, i przez Petlur�, a co dopiero - przez anarchist� Machn� czy Bia�y Ruch Denikina.

Ukraina lat dziewi��dziesi�tych. Totalne poczucie zagro�enia -a na tym tle szybkie formowanie si� kasty rozkwitaj�cej w warunkach socjalnego i ekonomicznego kryzysu. Polaryzacja grup spo�ecznych systemem "w g�r� - w d��", "bogaty-biedny", "zwyci�zcy-przegrani". O ile za sowieckich czas�w, zw�aszcza na ich progu strach d�awi� posiadaj�cych, to obecnie sytuacja odwr�ci�a si�, teraz biedni obawiaj� si�, �e stanowi� zawad� dla mocnych finansowo, wi�c g�ruj�cych i pod ka�dym innym wzgl�dem. I �e zostan� bez pardonu usuni�ci z drogi. "Rosn�cy niepok�j, poczucie spo�ecznej degradacji [...] charakteryzuj� t� kategori� ukrai�skiego spo�ecze�stwa" - stwierdzaj� autorzy raportu zleconego przez Bank �wiatowy. Jak zauwa�aj� obserwatorzy ukrai�skiej gospodarki - a to fundamentalna pretensja -operacje gie�dowe nuworysz�w nie mog� by� identyfikowane z inwestycjami, kt�rych brak. Nawet robi�c zawrotne pieni�dze, robi si� je bez programu. I bez wizji. W 1992 tylko pi�� procent eksportu (niespe�na pi��!) wr�ci�o do pa�stwowego bud�etu w postaci twardej waluty. "Reszta, czyli dziewi��dziesi�t pi�� procent pozosta�o za granic�" - stwierdza raport. Drastyczna ucieczka kapita�u odstrasza potencjalnych inwestor�w. A na Ukrainie s�aba jest nawet opcja orientuj�cych si� na rynkow� gospodark�. Czego chce wi�kszo��? Trudno powiedzie�. Nikt nie wie. To wynika jasno z bada�, a konsekwencje? Autorzy raportu ostrzegaj�, i� spo�ecze�stwo zdezorientowane - i nieprze-konane do �adnego z wy�onionych ju� oboz�w - mo�e �atwo podda� si� demagogom, poczu� si� zainteresowane w formowaniu jakiego� kolejnego modelu pa�stwa totalitarnego.

Autorzy raportu oceniaj� powszechn� apati� jako "obiektywny pow�d zw�oki w kszta�towaniu si� politycznego pluralizmu. Ludno�� przewa�nie jeszcze si� nie odnalaz�a w nowych orientacjach, jeszcze nie wie, czego chcie�. Nic nie jest pewne [...]". I tu mamy klucz do fenomenu milcz�cej wi�kszo�ci" w politycznym �yciu Ukrainy.

173

Bardzo znamienna uwaga Bystry�kiego, kt�ry m�wi o zbyt ma�ych wymaganiach ze strony spo�ecze�stwa. "My jeszcze nie mamy potrzeb". Administracja nie czuje si� kontrolowana, trwa i tyje, wolna od zobowi�za�. "Nie b�dzie harmonii ani r�wnowagi pomi�dzy spo�ecze�stwem a pa�stwem, dop�ki nie zmieni� si� systemy urz�dnicze".

Do wszystkich bied ukrai�skich doliczmy dysproporcje spo�eczne. Za s�aba na rzeczywiste wp�ywy pozostaje elita intelektualna, w dodatku rozbita na obozy, koterie, daleka od konsolidacji. Porz�dek socjalny Ukrainy, jaka� jej genetyka spo�eczna zosta�y zrujnowane g�odem w 1933. P��niej - wojn�, ale najbardziej - pustk� po klasowych czystkach. Z brakiem kadr inteligencji wi��e si� te� dezorientacja polityczna Ukrai�c�w, ich zagubienie w nowej realno�ci.

Jest �le i nie b�dzie lepiej. To przekonanie og��u. Tylko co dwudziesty z zapytanych zgadza si� z sugesti�, �e odpowiedzialno�� za materialny stan spo�ecze�stwa to kwestia w�asnych si�, indywidualnych poczyna� i rostrzygni��. Og�� sk�ada odpowiedzialno�� na pa�stwo.

W hotelu "Kij�w" sto trzydzie�ci siedem dolar�w za pok�j jednoosobowy, sto sze��dziesi�t cztery - za podw�jny. W hotelu "Dnipro" jak i w czterogwiazdkowej, podobno rzeczywi�cie zas�uguj�cej na te gwiazdki, a to rzadko��, "Rusi II" doba kosztuje sto osiemdziesi�t dolar�w. W "Chreszczatyku" za pierwsz� dob� -sto trzydzie�ci, za nast�pne - po sto dziesi��. M�wimy o cenach dla cudzoziemc�w, swoi p�ac� mniej, tylko ilu tych swoich, kt�rych sta� na hotel. Dla przeci�tnego obywatela to s� niebotyczne rachunki. �ona robotnika i matka studentki, nauczycielka A��a, ze zgroz� za�amuje r�ce. Z�yma si� "�e nasz bafko w misiac' ne prynosyt' ". A��a zarabia miesi�cznie trzydzie�ci siedem hrywien, to znaczy: szesna�cie dolar�w. M�� dostaje za miesi�c osiemdziesi�t hrywien, niekiedy nawet sto, cho� bywa�y miesi�ce, �e zarabia� dwadzie�cia. Komentarz A��y: "W fabryce pracuje czter-

174

dzie�ci lat, a nie mo�e utrzyma� trzyosobowej rodziny. On, robotnik!"

W tym "On, robotnik" wymowna nostalgia. Robotnik, to brzmia�o dumnie. Jak werbalne, iluzoryczne by�yby walory proletariacko�ci - mit trwa�, bardzo starannie podtrzymywany w propagandzie. A teraz spada dobre notowanie robotnik�w na li�cie wp�ywowych grup spo�ecznych. R�wnolegle maleje ju� i wcze�niej niewyg�rowana wiara w pa�stwowotw�rcz� rol� inteligencji. R�wnolegle - ale bardziej drastycznie. Wi�cej respondent�w stawia na robotnik�w (19,2 proc.) i ch�op�w (15,9 proc.) ni� na inteligent�w (9,9 proc.).

Skoro m�wimy o robotnikach... Na Ukrainie wyst�puje zjawisko kuriozalne, jak na zachodnioeuropejskie poj�cia: praca w fabryce bynajmniej nie musi stanowi� g��wnego �r�d�a dochodu, w bardzo licznych wypadkach jest ubocznym. Skomponowanym nie tylko z zaj�ciami na dzia�ce. No, ale to wynika - niezale�nie nawet od niskich pensji - z katastrofy gospodarczej kraju, z zamykania fabryk czy z braku got�wki na robotnicze pensje w tych fabrykach, kt�re jeszcze nie stoj�. Tak czy inaczej - w 1996 tylko pi�tna�cie procent proletariuszy otrzymywa�o wynagrodzenie, za kt�re mogliby wy�ywi� siebie i rodzin� przez trzydzie�ci dni.

Jedne firmy p�ac� w gwo�dziach, inne w klamkach, ko�atkach. Jad�c do Bia�ej Cerkwii, zobaczy�abym sprzedawc�w opon samochodowych. Dostali te opony w dniu wyp�aty, zn�w zamiast pieni�dzy. Wi�c ustawiaj� si� przy szosie w oczekiwaniu na niemo�liwe, na klienta. Brat Chmielowej, kowalstwo artystyczne, bierze w cukrze.

P�aci si� w cukrze, w kie�basie. Przechodni�w z wie�cami par�wek na ramionach, na szyi spotkam i w Kijowie. Dawniej tak si� nosi�o cudem kupione delikatesy, rolki toaletnoj bumagi. Teraz ju� osi�galnej pod warunkiem, �e masz czym zap�aci�. Za komunizmu nar�d ratowa� si� gazet�, dzisiaj i ona kosztuje. Od dwudziestu do pi��dziesi�ciu kopiejek. "Niekt�rzy kupuj�".

175

Natalia ma znajomego internist� w Tarnopolu, kt�rego pensja w przychodni wynosi oko�o stu dwudziestu hrywien; powinna wynosi�, gdyby by�a wyp�acana, ale nie jest. �ona internisty "usz�a w dekret" (kollokwializm rosyjski, bo i przywilej z sowieckich czas�w), czyli jest na urlopie macierzy�skim i dostaje po pi�tna�cie hrywien miesi�cznie. Przez rok. "Ale on pomimo wszystko nie bierze od pacjent�w - upiera si� Natalia - to wiem na pewno". I na pewno: �yje? Z czego? Z pi�tnastu hrywien �ony? Natalia spokojnie: "A jednak".

Ukraina u schy�ku XX wieku: ponad trzydzie�ci procent rodzin bez jednego pracuj�cego, a przynajmniej - pracuj�cego jawnie. Potwierdzona badaniami osobliwo�� dzisiejszej Ukrainy:

wynagrodzenia za prac� stanowi� niespe�na jedn� trzeci� dochod�w spo�ecze�stwa! Czyli daj� ludziom mniej pieni�dzy ni� emerytury i stypendia.

Jakie s� rzeczywiste dochody Ukrai�c�w? Nie wiadomo. Mo�na m�wi� tylko o deklarowanych. Gdyby ludzie na nich poprzestali, p�� kraju wymar�oby z g�odu.

Porzekad�o Chmielowej: jak si� nie ma lekarstwa, to si� szuka sposobu.

Mo�na sobie poradzi�, m�wi przewodnicz�ca polskiej federacji. Mo�na robi� sa�atki z pokrzywy, kt�ra jest bogata w bia�ko, szczeg�lnie g�rne li�cie, albo z marchewki, pietruszki... Moja mama to g��wnie kasz� �yje. Przewa�nie ka�dy znajduje spos�b na prze�ycie.

Ukraina 1997: czarny rynek nie p�aci podatk�w, pa�stwowy nie wyp�aca wynagrodze�. Ukraina - fenomen setek tysi�cy, je�li nie milion�w ludzi, pozbawionych �rodk�w do �yda. Wszystko wskazywa�oby, �e kompletnie pozbawionych, a umiej�cych przetrwa�.

To jest kraj, w kt�rym - wed�ug oficjalnych danych - prywatny sektor zatrudnia tylko pi�� procent Ukrai�c�w, czterdzie�ci procent pracuje w pa�stwowym, ale czterdzie�ci dziewi�� procent nie pracuje nigdzie.

176

Czy to mo�liwe? Raczej nie.

Szara strefa nie tylko staraniem gangster�w finansowych jest pot��na, dok�adaj� si� do niej zgrzebne hrywny biedoty. Pozorne niemo�liwo�ci (z ustale� wynika�oby, �e wydatki najbiedniejszych ju� pi�ciokrotnie przewy�szy�y ich dochody) bior� si� z l�ku przed wierzycielem gro�niejszym ni� pa�stwo. Przed sprawniej od urz�d�w dzia�aj�cym kryminalnym podziemiem. M�wi o tym oficjalna konstatacja Banku �wiatowego. "Trzeci sektor" ekonomiki na Ukrainie, przep�yw nieoficjalnych pieni�dzy poza sieci� legalnych finansowych instytucji, jest ustalonym zjawiskiem.

Prawda szczerzy z�by. Wszystko razem wzi�te to ju� nawet nie szarzyzna �ycia, to czer�, maskowana jaskrawo�ci� szyld�w, reklam, og�osze�. Mo�e i ma racj� Natalia ze swoim "za wcze�nie na socjologi� w naszym kraju".

177

Sushi po kijowska

Nie wiem, jak� reputacj� cieszy si� ukrai�skie lotnictwo pasa�erskie (bo rosyjskie - fataln�). Tak czy siak MAU mimo troch� jak na m�j gust niepokoj�cej autoreklamy "Harmonia w niebie" ma klientel�, dowozi wycieczki do Pary�a ("from just US $ 549!") i do Amsterdamu ("from just US $ 599!"). Wystarczy mie� te dolary.

Mniejszymi literami og�aszaj� si� amatorzy drogi tylko w jedn� stron�. Sporo m�odzie�y chce wyemigrowa� i w�r�d matrymonialnych mo�na znale�� og�oszenie: "Poznam m�od� sympatyczn� �yd�wk� celem p��niejszego wsp�lnego wyjazdu do Izraela". Cel przejrzysty.

Kij�w wytapetowany anonsami. Wszystkie monotematyczne. Sprzedam mieszkanie. Wynajm� mieszkanie... Zn�w jedna z zagadek zmiany. Jak to mo�liwe, �e w pa�stwach, w kt�rych ludzie tak przera�liwie odczuwali brak w�asnego k�ta, w kt�rych przychodzi�o czeka� na przydzia� po osiemna�cie lat (jak u nas w dolno�l�skim Brzegu) - nagle ujawnia si� du�y rynek mieszkaniowy? Mo�na wybiera�, je�li mo�na p�aci�. Na tle szarej powszechno�ci, namys��w nad ka�d� hrywn�, bylejakim wydat-

178

kiem, to a� niewiarygodne. Czwarty wymiar. O tak, dziwny jest ten neokapitalizm po wschodnioeuropejsku.

W og�oszeniach naklejanych na murach i przystankach nie podaje si� cen (z ostro�no�ci?). A zatem: jak si� mieszka w Kijowie.

Mo�na sobie kupi� lub wynaj�� (przy wi�kszo�ci ofert obydwa warianty do przyj�cia) dziesi�ciopokojowy apartament w �r�dmie�ciu. Trzysta czterdzie�ci metr�w kwadratowych. Cztery tarasy. Cztery �azienki. Jacussi. Trzy linie telefoniczne. Owa kominki. Ochroniarz.

Nie odpowiada? To mo�e jeden z dw�ch apartament�w po pi�� pokoi ka�dy. Jedno mieszkanko liczy sto siedemdziesi�t pi�� metr�w, drugie o dziesi�� metr�w mniej. Gdyby kto� mia� ochot� na obszerniejsze locum, to apartamenty nadaj� si� do po��czenia. A mo�e wystarczy luksusowe mieszkanie do nabycia za sto trzydzie�ci tysi�cy e.u., do wynaj�cia - za trzy tysi�ce siedemset. Trzy pokoje, siedemdziesi�t pi�� metr�w, kominek...

By�o nie by�o, to te� s� korytarze codzienno�ci.

Mieszkania do wynaj�cia na kr�tko i na d�ugo. Mn�stwo biur po�rednicz�cych. Na karteluszkach przyklejanych do mur�w i przystank�w og�asza si� biedota, do wczoraj zwana inteligencj� pracuj�c�. Cena, rozumie si�, w znacznej mierze zale�y od adresu. Cztery pokoje przy Lutera�skiej (za mojego pierwszego Kijowa - przy Engelsa. Zesz�owieczne, pi�kne, w�ciekle strome zaplecze Chreszczatyku) wynajmowane za cztery tysi�ce dolar�w miesi�cznie. Czteropokojowe (sto metr�w) przy samym Chreszczatyku - te� za cztery tysi�ce. Dwupokojowe (siedemdziesi�t siedem metr�w) za dwa i p�� tysi�ca dolar�w.

Przy Skwerze To�stoja mo�na si� urz�dzi� w pi�ciu pokojach (sto trzydzie�ci metr�w) ju� za sze�� tysi�cy. Uwaga: m�wimy tylko o wynajmowaniu! Tyle samo za pi�ciopokojowe, ale o dwadzie�cia metr�w wi�ksze p�aci si� przy Ronedy�skiej. No, ale w lepszym punkcie, przy Puszkina, trzy pokoje, co prawda bardzo du�e (sto dziesi�� metr�w) kosztuj� pi�� tysi�cy miesi�cznie.

�rednio czterdzie�ci-pi��dziesi�t dolar�w za metr kwadratowy. Anonse z zaznaczeniem: "West apt... Westhouse"... Wyb�r

179

wystarczaj�cy, co najwy�ej trzeba pieni�dzy. Apartament, przy kt�rym nie podano adresu, jedynie pow�ci�gliw� informacj� "centrum", licz�cy sobie, przy pi�ciu pokojach - dwie�cie pi��dziesi�t metr�w kwadratowych, mog�abym wynaj�� za dziewi�� tysi�cy dolar�w miesi�cznie. Czepucha, jak powiadaj� u starszego brata.

S� i ta�sze okazje, chocia�by przy Straty�skiej. Trzypokojowe (siedemdziesi�t pi�� metr�w kwadratowych) za sze��set pi��dziesi�t dolar�w, jednopokojowe, tak�e przy Strety�skiej -za sze��set pi��dziesi�t.

Najkr�tsze z og�osze�: z�oto. Kupuj�, sprzedaj�? Nie wiadomo. pewnie jedno i drugie. Oferta sprowadzona do jednego s�owa. Z�oto. Z numerem telefonu. Swoj� drog�, odwa�nie. No, ale oni wiedz� lepiej.

Do muru z ofert� przylgn�� cz�owiek, kt�rego nazwa�am sobie:

lakoniczny �ebrak z Chreszczatyku. Stoi zapatrzony w chodnik. Nie porusza si�, nie patrzy. Stoi. Przy nodze tabliczka: "Rak. Zbieram na lekarstwo".

Nawet nie napisa�: "Mam raka". Mo�e chce si� odci�� od sprawy, zobiektywizowa� nieszcz��cie. Mo�e nawet nie on sam jest chory, chocia� wygl�da na to, co komunikuje, i po prostu zale�a�o mu na informacji klarownej, skorespondowanej r�wnie� z cudzym po�piechem. "Rak... zbieram..." Tyle przeczytasz nawet w biegu. Zdawa�oby si�. Bo nikt si� przy nim nie zatrzyma�, a tego dnia i w nast�pne widywa�am go na sta�ym miejscu, zawsze nad pust� czapk�.

Po kijowskich proszakach nie zauwa�a si� profesjonalizmu. Tutejsi prawie nie stosuj� sztuczek, brak im pomys�owo�ci rumu�skich Cyganek rozpanoszonych na naszych chodnikach. Nieagresywni. �ebrz� byle jak, bez powo�ania. Z g�odu. Gro�ni s� jedynie postukuj�cy kulami Afga�cy. Nas�ucha�am si� o nich na przystanku. Oho, Afga�cy! Wyjdzie taki na jezdni� - i kierowca nie ma wyboru, musi si� zatrzyma� i si�gn�� do portfela. Z nimi trzeba tylko po dobremu. W razie czego �wiadkowie si�

180

nie zg�osz�, do ko�ca �ycia szukaj, a nie znajdziesz. Ob��kanego trzeba, �eby liczy� na �wiadka. Trudno. Afga�cy to Afga�cy.

Na Chreszczatyku �ebrze sporo kobiet. Jedna mnie zaintrygowa�a. A� si� boj� wym�wi�, ale by�o w niej co� pa�skiego. Szczeg�lna twarz. O nie, to nie prostaczka.

Bardzo spokojna. Ludzie w jej po�o�eniu nasi�kaj� zgryzot�, nienawi�ci�, tymczasem nie wygl�da�a na pogniewan� ze �wiatem, przeciwnie, patrzy�a na niezauwa�aj�cych jej przechodni�w z wyrazem wyrozumia�o�ci.

Mog�a by� �adna, kiedy�, i musia�a by� inteligentna. Jaki� mocny wir �ci�gn�� j� z powierzchni wczoraj czy przed dziesi�tkami lat; tego si� nie dowiem.

Nie podesz�am. I nic ode mnie nie dosta�a. Jednej kopiejki. Nic. Spieszy�am si�, mia�am zaj�te r�ce... m�j Bo�e, jakiej to prawie prawdy cz�owiek sobie nie wymy�li, gdy si� siebie wstydzi.

A w tym samym dniu, w kilka godzin p��niej, jecha�y�my jednym nabitym lud�mi autobusem. Zauwa�y�am j� dopiero na przystanku, gdy usi�owa�a wysi��� i to okaza�o si� za trudne, nie mog�a pokona� odleg�o�ci od stopnia do chodnika, i ludzie jej pomogli: milcz�co, cierpliwie, znie�li j� z wozu na Chreszczatyk.

Ca�y ten niekr�tki zabieg odby� si� w ca�kowitej ciszy. Nikt si� nie odezwa�. Ona te� nie dzi�kowa�a. Postawili j� na chodniku, zdawa�o si�, �e nie utrzyma r�wnowagi i upadnie, ale jako� sobie ze sob� poradzi�a i mogli�my odjecha�.

Razem ze mn� patrzy�o kilka kobiet, m�odych i niem�odych, spowa�nia�ych z �alu. "Ach Bo�e" - powiedzia�a kt�ra� i to ju� by�o wszystko. Autobus ruszy�.

Udawa�am przed sob�, �e obserwuj� bloki-kolosy na kremowym paskudnym Chreszczatyku, udziela�am si� towarzysko wszystkim od razu ch�tnym do rozmowy, gdy rozpoznali we mnie Polk�, zagadywa�am sama siebie, byle ju� nie my�le� o tej twarzy - czy rzeczywi�cie pa�skiej? Urody s� tak myl�ce - w obramowaniu zetla�ych koronek, w rekwizycie po zgas�ym buni-

181

nowskim niegdy�, czarnym szalu, przytrzymywanym w�sk�, dygocz�c� r�k�.

Zwiedzam Kij�w podrasowany, w reklamach, nowoczesnych wozach, McDonaIdsach ju� od kiedy to bez kolejek. Cudzoziemszczyzna, przed kt�r� plackiem leg�y wszystkie kraje ze ska�onej strefy, run��a i na Kij�w.

"Kwintesencj� kultury zachodniej jest Magna Charta, a nie:

Magna Mac" - ironizuje Huntington. Ale i modernizacja nie r�wna si� "uzachodnieniu", gdy� "picie coca-coli nie powoduje, �e Rosjanin zaczyna my�le� jak Amerykanin, a i jedzenie sushi nie upodabnia ameryka�skiego my�lenia do japo�skiego".

�atwo powiedzie� w kraju, w kt�rym ma�o kogo sta� na coca-col�, nie m�wi�c o sushi.

Ubrany z przemy�lan� niedba�o�ci� (dobre d�insy, prawie prawdziwe adidasy, nawet zabawna koszulka z reklam� klubu nie wyda S�owianina. P�� m�odej Europy tak si� nosi) dwudziestoczteroletni Stepan Jurko opowiada o swoich rzekomych bajecznych zarobkach w zachodniej fundacji, anga�uj�cej student�w do sonda�y spo�ecznych. Stepan upiera si�, �e dostaje pi�� tysi�cy dolar�w miesi�cznie. Bzdura. Ch�opak szpanuje. Od razu przypomina mi si� kawa� o polskim cz�owieku interesu, kt�ry w bardzo kosztownej (nie myli� z eleganck�) restauracji zamawia �limaki, golonk� i Napoleona. Przysuwa do ucha popiskuj�cy telefon kom�rkowy: No s�ucham. To ty, Jad�ka? A sk�d wiedzia�a�, gdzie jestem?

Polski dowcip. Wymy�lili�my go pierwsi, poniewa� na nas w pierwszej kolejno�ci spad�a inwazja kom�rkowc�w i wi�ksz� kup� dorwali�my si� do bezprzewodowej gadki. M�odzi Ukrai�cy na razie nosz� si� na biznesch�opa rzadziej, bo za ci��sze pieni�dze. Ale ju� i po Kijowie �migaj� nie tyle te najdro�sze, ile dro�sze wozy, a czamo-bia�a m�ska elegancja poparta dyplomatk� przykut� do nadgarstka ujednolica mocnych tego �wiata, upodabniaj�c goryla do podopiecznego, komplikuj�c rozr��nienie mi�dzy policjantem a z�odziejem.

182

Z Bystry�kym idziemy do Niezale�nej Agencji Informacyjnej. Ju� wiem, �e przez pierwsze dwa niepodleg�e lata na Ukrainie nieomal dwukrotnie wzros�a popularno�� gazet regionalnych i lokalnych, uderzaj�co - z przesz�o czterdziestu na pi�� procent ukazuj�cych si� tytu��w - spad�a poczytno�� rosyjskich, wydawanych w Moskwie. Tytu�y, eksponuj�ce zagadnienia pa�stwowo�ci i niepodleg�o�ci, g��wnie gazety o zabarwieniu nacjonalistycznym, czytane na zachodniej Ukrainie - i na Krymie. Spad�a liczba tytu��w centralnych, co nie oznacza, �e m�wimy ju� o prasie niezale�nej. Cytuj� za autorami zbiorowego opracowania Ukrai�skie mass media a swoboda informacji. Faktycznie niezale�ne gazety oraz magazyny, periodyki, redagowane przez zwi�zki zawodowe, wydawnictwa, stowarzyszenia dziennikarzy i pisarzy s� bardzo nieliczne. Stanowi� jakie� siedem procent i trzy promile gazet i tylko cztery procent periodyk�w". Zabrzmia�o znajomo.

Nie zapowiedzieli�my si�, a ju� popo�udnie, w Niezale�nej pusto. Przyjmuje nas wo�ny, kt�rego bez waha� wzi�li�my za redaktora, a on wiele robi�, by nas nie wyprowadza� z b��du. Po wo�nym - m�odziutka i �adna dziennikarka zaniepokojona wizyt�. Wyczu�a, �e niekiedy wol� wo�nych, wi�c nie rozmawia nam si� g�adko. Do kogo nale�y agencja, jak przeczyta�am, niezale�na? Ona: do sp��ki... Ja: do jakiej? Ona: nie odpowiem, bo to tajemnica. Ja: kt�ra nie przeszkadza wierzy� w niezale�no�� firmy? Ona, protekcjonalnie: a widzia�a pani gdziekolwiek w �wiecie niezale�n� pras�?

Smarkula wyjdzie na swoje w �yciu, bez w�tpienia.

Odrzucam, �e widzia�am. Miesi�cznik. Polski, ale redagowany we Francji. Nazywa si� "KULTURA".

W odpowiedzi wzruszenie ramion. Ma znaczy�: nie wiem, zreszt� co mnie to obchodzi.

Zdenerwowana, bo powie co� nie tak i dostanie po uchu od nie ujawnionego pracodawcy. Boi si�. Ma czego broni�. Posada na wag� z�ota, pewniejszego ni� anonsowane na murach �r�d-

183

mie�cia. Ukrai�cy dzisiaj prawie nie zmieniaj� posad, je�li ju� jaka� jest. Jakakolwiek. Zadowolenie z pracy, to osobna kwestia. Je�eli za dobrze prosperuj�cych uzna�o si� 0,3 procent...

Podgl�dam Kij�w wezbrany handlem. Biednym.

Kramy, stragany, tak obrzydliwie zwane szcz�ki, to jest to, w co porasta kapitalizm �wie�o urodzony. Kramikarstwo rozko�ysane mi�dzy n�dz� i szmalem.

Na ulicy - zaczynaj�c od zagraconego towarem Chresz-czatyku - mo�na kupi� cukier, majtki, grzechotk�, nasz proszek do prania i nasz groszek z Kwidzyna. S� i lektury. �ladu golizny. Pornografia polityki, a nie seksu. Na ladach stosy wynurze�, wspomnie�, zmy�le�, obwolut z Trockim, Bu�ganinem. Rozumie si� Beria, Mo�otow. Jest Ord�onikidze, jest Bucharin. Obok pami�tnik�w Kaganowicza Nieczysta si�a, rzecz o Rasputinie. Gdzie�by si� bez niego mog�o obej��.

Hossa demaskacji. Na ok�adkach ONI, pozornie ci sami, niezmiennie tacy sami ONI z kronik filmowych, plakat�w i pomnik�w, tymczasem jest r��nica. Przyjrzyjmy si�, jak pora�aj�co �atwo umiera iluzja. Te skryte w cie� kaszkietu w�skie, mongolskie szparki oczu s� zwyczajnie sprytne, tamta dziobata twarz, zaledwie u�miechaj�ca si� spod w�sa i znad nieod��cznej fajki przesta�a by� ojcowska, zionie zjadliwo�ci�. Ju� nie patrzymy na bog�w, ogl�damy ludzi z gruntu z�ych, przewrotnych i zn�w -obawiam si� - sk�amanych w nowej wersji, zdemonizowanych z tak� sam� pasj�, a nieraz i przez tych samych �arliwc�w, kt�rym zawdzi�czali anielskie skrzyd�a za swojego carstwa.

Nieprzyjemny incydent. W trolejbusie skasowa�am bilet na autobus. Cena identyczna, trzydzie�ci kopiejek, ale trzydzie�ci autobusowych kopiejek to nie to samo co trzydzie�ci w trolejbusie. Inne wzorki na biletach. Nie wiedzia�am, zapomniano mnie uprzedzi�.

Wsiada dw�ch kontroler�w, jeden starszy, t�gawy, z wygl�du dobroduszny, drugi bardzo m�ody. Niby nic, nijaki, z tych nie do zauwa�enia, a jednak z punktu wiedzia�o si�, z kt�rym trzeba

184

przegra�. Nie ma wyj�cia. Trzeba. Starszy nie popisuje si�, robi, za co mu p�ac�, i na tym koniec. M�ody jest przy w�adzy. Lodowate oczy. Ogl�da mnie, bilet, znowu mnie. "Wysiadacie". A nie mog�abym - po prostu - zap�aci� i zosta�? On, nieg�o�no:

"Wysiadacie!" W g�osie no�e. Trolejbus milcz�cy, cisza jak makiem zasia�. U nas ju� obydwoje mieliby�my swoje partie, ja wi�ksz� - bo przeciwko w�adzy - ale tu nie Polska. Trolejbus nie chce si� ujawni�. R�ka egzekutora ju� na moim �okciu. Wstaj� zrezygnowana, ale starszy ju� si� do nas przedziera z g��bi wozu i bagatelizuj�cym gestem zawraca mnie od drzwi. "Siadajcie, zostajecie". Zlitowa� si� nad cz�owiekiem czy nad cudzoziemk�? Oczy m�odego a� zbiela�y z pasji. On si� marnuje po tych trolejbusach. S�siadka z wyrozumia�o�ci�: "Ne pere�ywaj-te". Ale to dopiero, gdy dw�ch zostanie na przystanku, nie wcze�niej.

Z Bystry�kym i Reprincewem w kawiarni. Rozmowa o kondycji pa�stwa, o rz�dzeniu. Obydwaj bardzo krytycznie oceniaj� prezydenta. Za ma�o wiem, �eby si� zgadza� czy nie zgadza�, fascynuje mnie sam fakt rozmowy publicznej i bezpiecznej. Przecie� ja pami�tam to miasto z czas�w, kiedy w�asny cie� m�g� donie�� na cz�owieka.

Mieszkam wygodnie, w dwu obszernych pokojach, jest telewizor, jest elektryczny czajnik i patelnia w kuchni, jest �azienka... tylko wody brakuje. P�k�a rura. Gdzie p�k�a? A, to jeszcze nie wiadomo. Jutro si� oka�e.

W kompletnej ciemno�ci, w czerni nieskalanej jednym przeb�yskiem �wiat�a, domy�laj�c si� pi�ter, obmacuj�c korytarz, odnajduj� drzwi, za kt�rymi s�ycha� ludzi. Wody mi nie odst�pi�, sami nosz�, ale dostan� butelki po mineralnej, �ebym sobie nabra�a w mieszkaniu pi�tro ni�ej, tam jeszcze dochodzi. I nikt mnie nie obsobaczy, �e p��no, �e zawracam g�ow�? Sk�d�e. To normalne. A dlaczego �wiat�o si� nie �wieci? No, nie �wieci si�. Normalnie. Swoi nie pob��dz�.

185

Wracam z pe�nymi butelkami - pi�tro ni�ej wszyscy dawno spali, wywlek�am p��przytomnych z ���ek - ale mam si� nie przejmowa�, to nic, m�wi�, to normalne.

Sympatyczni ludzie. Dobrze to kiedy� uj�� s�siad w czemi-howskim autobusie: nar�d u nas udany, przewa�nie nie pozwol� ci zgin��.

Bystry�kyj z Reprincewem poradzili, �ebym wieczorami nie szwenda�a si� po mie�cie, wobec czego w��czam telewizor. Kilka niez�ych audycji, na przyk�ad miniraport o wydarzeniach w Kijowie. "Poprzedniej doby odnotowano sze�� rozboj�w, pi�tna�cie wybryk�w chuliga�skich..." Mo�na wytrzyma�. Tylko sze�� i tylko pi�tna�cie w przesz�o trzymilionowym mie�cie? Co prawda, nie wiem, jaka jest pojemno�� terminu "wybryk". U nas bywa za du�a.

W telewizorze na moim drugim pi�trze zesp�� OY, jak r�wnie� zesp�� Gold Cut, a na parterze w sto��wce dudni czyje� �wi�to. �eni� si�? Obchodz� imieniny? dosy�, �e g�r� rap, a do�em czastuszki. Z sieni pod kasztany przemieszcza si� kr�py, bry�owaty jegomo�� bez efektu mocuj�cy si� z krawatem. Pier� jak taran, pi��ci atama�skie. Wyszed� si� przewietrzy�. St�pa sztywno, kr�puje go garnitur. Str�ca z siebie marynark�, podkasuje r�kawy koszuli - ju� dobrze. Och�odzi� si�, rozpogodzi� si�, o�y�. Podbiega wnuk, mo�e sze�ciolatek. Chce si� bawi� w m��czyzn�. Wielki napina mi��nie brzucha, czeka: ano bij. Mo-o-cnoo! Mniejszy doskoczy�, grzmoci ile si�, b�bni po �o��dku, a du�y ani drgnie. Smarkacz rozfuriaczony, z dwu bawi si� ju� tylko du�y. - Zaczekaj - monituje. - Raz ty mnie, a raz ja ciebie. Tak b�dzie sprawiedliwie.

Gadanie. Co smarkowi po sprawiedliwo�ci, kiedy on chce wygra�. Doskakuje znienacka, kopie i ucieka. Pomy�la�, wraca. Zn�w kopie, obt�ukuje kolana przeciwnika, tak si� stara, chce �eby bola�o, i nic. A� p�acze z nienawi�ci. Ryczy na p�� Podolu. Wielki wniebowzi�ty, tkwi pod kasztanem jak strzelnicza tarcza i raduje si�, �e ma sprytnego wnuka.

186

Wracam do telewizora. Sk�d ta rewia mody, z Moskwy czy z Pary�a? Cho� mo�e to i po kijowskiej scenie maszeruj� �licznotki udziwnione jadowitym makija�em. "Zinki-wampiry" - �piewnie anonsuje sprawozdawca. Nawet trupia ziele� graffiti na czo�ach i policzkach nie zaszkodzi�a bajecznym urodom.

"Gdzie ty by�e�, kiedy zawali�a si� �a�nia Isakowicza" - m�wi� w Odessie, gdy chc� komu� powiedzie�: za m�ody, bratku, jeste�, �eby nas poucza�. O �a�ni Isakowicza (przy Kuzniecznej, r�g Preobra�enskiej) pisa� Babel. Natomiast o Sandunowskich Baniach w Kijowie dowiaduj� si� z "Telekuriera". Humor w "Te-lekurierze" zawiesisty jak ukrai�ski barszcz, mo�e raczej jak ucha, zwa�ywszy, �e gazetka z programami wychodzi po rosyjsku.

Zatem: rozsiedli si�, za�ywaj� par�wki, poc� si� dobrzy ludzie w Sandunowskich Baniach. S�siad do s�siada: "Ruryk Salomonowicz, albo niech pan zdejmie krzy�yk z szyi, albo niech pan wci�gnie gacie".

�arciki dobroduszne, i nie tylko. W niekt�rych pobrzmiewa stara nutka. Spotykaj� si� �yd�wki: - Sara, wiesz co, wzi��am sobie kotka. - Co ty powiesz. A jak si� nazywa? - Izio. - No co� podobnego, ludzkie imi� dla kota... Trzeba go by�o nazwa� W�ska.

Nazajutrz Reprincew, filozof z poczuciem humoru, uspokaja mnie, okiem nie mrugn�wszy, �e skoro ju� nie ma antysemityzmu - to znowu wolno po�artowa�.

Tymczasem zabawa ju� si� wynios�a ze sto��wki pod kasztany i tu s�abnie. Rozebra�o tancerzy powietrze. "Chody do chaty, chody do chaty" - wabi� damy. Panowie powracaj� z cienia, niespiesznie, statecznie dopinaj�c spodnie. A w telewizorze -teraz w ameryka�skim filmie - ju� komu� przestrzelili krta�, wi�c znowu zmieniam kana�. S�aba r��nica, i tu kto� suto zakrwawiony j�czy: "Ja ne choczu wmyraty", czym zniecierpliwi� partnerk�. "O Bo�e, Frans�a! [mia�o by� Francois - AS]. Pokazy, szczo ty mu�czyna..." �atwo ��da�.

Pod kasztanami cicho, s�ycha� tylko nieodleg�y szmer miasta i wizg rozszala�ych woz�w, przelatuj�cych przez dawny plac

187

Czerwony. Panie jednak zagoni�y pan�w do trepaka w sto��wce, bo na parterze znowu �omot but�w. Pracowite odb�bnianie czeczotki. Piski. Szczodry �miech. I w telewizorze ju� po domowemu. "Bu�eczko ty moja, ja daw tobi imia i proszu, ne serdysia my�a na mienia". �piewak miesza ukrai�ski z rosyjskim. Tutaj to nagminne. Usypia mnie �wawe jak konik w lunaparku disco polo.

Rano walenie w drzwi. - Tu s�siad z numeru 3... Ja zaspana, on stanowczy. "Dawajcie telewizor". Od razu przytomniej�. "Telewidenije? Warn?... A poczemu?" "A potomu" -odrzuca twardo. O, nie. Mowy nie ma. Bo kto p��niej b�dzie p�aci� za ten telewizor? Mo�e redaktor Giedroyc? Og�aszam twardo: "Nie dam". Zza drzwi, surowo, cho� ju� mniej inwazyjnie:

"Przyjdzie Filipowna..." Ale nie przychodzi.

W portierni zagaduj� roz�o�yst� dy�urn�:

- Wy Filipowna?

- No, ja.

- Co z tym telewizorem?

- Z jakim telewizorem? Ja nic nie wiem.

W Mohyla�skiej mamy instytucj� na wz�r konsjer�ki. Sroga baba czatuje na wchodz�cych, wpuszcza wed�ug uznania, co nie przeszkadza, �e na tak pilnie strze�one terytorium ci��ar�wk� mo�na wjecha� przez nie ogrodzony placyk vis-a-vis stra�nicy. Konsekwencja z czas�w majoliki pod propozycj�: "uczy� si�... uczy� si�... uczy�..." Spotkany rankiem (tak�e szed� na kr�tsze) zmiennik baby bardzo serdecznie pociesza, �e woda b�dzie. "Pracuj�" - m�wi weso�o. Aha. Dobrze. To kiedy b�dzie woda? "Jest awaria". Tak, normalnie, ale kiedy naprawi�? Klepie mnie po �opatce. "Staraj� si�". Kwestia jak do zak�adowej gazetki. Odchodzi u�miechni�ty, a m�g� obsobaczy�.

W uniwermagu osobno p�aci si� za plastikow� torb� (w wielu sklepach i p�acenie nie pomo�e. Brak opakowa�, podobno). Bezp�atnie tylko "Kyiv Post", wydawany po angielsku, dwudzie-

188

stoczterostronicowy tygodnik z wiadomo�ciami ze �wiata i z Kijowa. W rubryce "168 godzin" trzy kategorie restauracji. Kosztowne. Umiarkowane w cenach. Tanie. Akurat w to wierzy� nie radz�. "Bon-bon", "Boston Burger", "Maxim", "Papa Carlo", "Chateau de Fleur", "Exquisite", "Karambol", "Chicot", "Pan-tagruel", "Red Fort", "Taifun"... Z klub�w: "Max Power"... "Hollywood"... "Night Mask"... "Las Vegas"... A chocia�by "Peczerska Tawema", "Obo�on" (od dzielnicy), "Uzwis", "Czor-towa D�u�yna"...

Sto��wka przy Mohyla�skiej zamkni�ta (odsypiaj� przyj�cie?), wi�c w poszukiwaniu czego� bardziej na moj� kiesze� ni� lokale, co to "do ostatniego go�cia..." chytre�kie "Maximy" i "Bon-bony", id� w stron� metra.

Za placem Kontraktowym Pod�� spada w rozlewisko ci��kich, du�ych, czynszowych magistrali, w dziewi�tnastowieczn� wielopi�trowo�� dla p��biednych. Dalej jest ju� - przed bloko-wiskami - Kij�w peryferii, prza�ny, po wczorajszemu podmiejski, rozklekotany tramwajami, niski, ma�o zmienny. Prowincja podolska, ma�e skwery z nieruchaw� publiczno�ci�, baby w aksamitnych kaftanach, kaloszach, zawitkach. W tle partery i do-mowo��, szyk klecony z gips�w, fajans�w i doniczek w oknach, i krzese�ek wynoszonych przed bramy na ciep�e godziny. Ciep�o nie ciep�o, o zmroku jednak wola�abym wraca� na Lipki czy Chreszczatyk. Ju� przy samej Mohyla�skiej okolica troch� niewyra�na, przytulisko g�o�nych jak dyskoteki kawiarenek i niewyra�nych bark�w. Troch� desek, papy, tu �wiate�ko, tam ekspres do kawy, i gotowy lokal, w kt�rym �wie�y jest na pewno szyld, a co do reszty - zobaczymy. Buda przy budzie, nie wybieram, wszystkie wn�trza ciemnawe, w ka�dym po kilku smag�ych d�entelmen�w w nie za �wie�ych garniturach szeptem ubija interesy. Nadmiar konspiracji przy rycz�cym radiu. No, mog� mie� powody. Kelnerki (po co a� trzy do czterech stolik�w?) przekrzykuj�ce si� z ameryka�skim rapem, zaj�te. Lakieruj� paznokcie. Przygl�dam si�, jak m�j kurczak... za du�o

159

powiedziane. M�j u�amek kurczaka stygnie na barku, ju� dawno wystawiony z kuchni. Kelnerkom nie przeszkadza. �adna si� nie ruszy.

C�� robi�. S�ucham rapu i czekam. Kt�ra� wreszcie obesch�a, bo przynosi papierow� tack� - ostro�nie niesie, w rozstawionych palcach, �eby nie zepsu� roboty. Nawet grzeczna, towarzyska, bez poczucia winy. Po wymianie kilku niezobowi�zuj�cych, zdawa�oby si�, uprzejmo�ci, wraca i dok�ada bibu�kow� serwetk�. Niedobrze. Wygl�dam na dolary?

Za strz�p kurczaka, frytki i sa�atk� z pomidor�w - trzyna�cie hrywien. O po�ow� dro�ej ni� w Polsce, kt�ra te� jest droga, dla Polak�w.

Pod barakiem pies. Ju� wiem, �e za mn� p�jdzie. Ju� mnie raz odprowadza�. Spod stacji metra, przez skwer, a� do kasztan�w na bia�ym dziedzi�cu. W pewnej odleg�o�ci, bez zaufania, jednak szed�. M�ody kundel. �ebra rozpychaj�ce sk�r�. Cho� troch� sier�ci jeszcze na sobie mia�, i tak dok�adnie wida� by�o jego szkielet. Niejednemu psu patrzy�am w oczy, ale w tych by�o co� bardzo szczeg�lnego. Pomy�la�am, �e natychmiast przywi�za�by si� do swojego cz�owieka, tylko ju� nie umia�by dowierza�.

Szli�my tak, ja udaj�ca, �e go nie ma, on nienatarczywy.

M�ody pies. Gdyby go odkarmi� i podleczy�, by�by �licznym kundlem, jelonkowatym z kszta�tu i koloru. Nawet oczy mia� p�owe.

Kto� napisa� o mnie z dobr� intencj�, chocia� nieostro�nie, �e wol� zwierz�ta od ludzi. To nie ca�kiem prawda, ja tylko jestem po stronie tych, kt�rym trudniej si� broni�.

Dominuj�ce wra�enie z ulic Lwowa - ch�opski t�um - w Kijowie ju� si� nie powtarza. Mo�e mam racj�, a mo�e - po prostu - w Kijowie �atwiej mi o obiektywizm?

Ka�da warstwa spo�eczna ma swoj� specyfik�, tyle �e w starych i biologicznie niezachwianych mieszcza�skich kulturach jest ona mniej rozpoznawalna. Ludzi zr�wnuje nie tylko ubi�r.

190

Ucywilizowanie koryguje twarz. Moje pierwsze wra�enie po przyje�dzie na Zach�d: mniej prostackich twarzy. Odwrotnie ni� w krajach, w kt�rych - nie wy��czaj�c Polski - biologicznie wyeliminowano inteligencj�. Potrwa, zanim to si� zmieni.

Na placu Niepodleg�o�ci, przy fontannach przedobrzonych jak kijowskie torty, babina zakutana w chusty - j ij ju� i w upa� zimno - tkwi nad kobia�k�. Przyd�wiga�a mo�e z dziesi�� ziemniak�w, ze dwie g��wki cebuli, cztery pomidory. Czeka, apatycznie przygl�da si� przechodniom. To nie tak, �e w�a�nie ko�czy sprzeda�, ona jej nawet nie zacz��a. Z Bystry�kym wypytujemy, co po czemu. Starowinka obja�nia, ja notuj�. Cytryny - trzy i p��, winogrona - pi�� i p��, pomidory - p��tora - szemrze babcia. Zorientowa�a si�, oznajmia przytakuj�c sobie ruchem g�owy:

"To wy nic nie kupicie". Zauwa�one bez pretensji i bez zaskoczenia. Ma�o co j� zdziwi.

P�oszcza jak ca�e �r�dmie�cie w barykadach skrzynek, pude�, paczek, work�w. Na tle tych nadmiernych, rozrzutnych wodotrysk�w - gad�et�w z sowieckiej szko�y dekoracji, zabawnostka. �wiat opowiedziany w kilometrach na przyk�adzie kilkudziesi�ciu stolic. Nazwy przykute do sto�kowatej bry�y. Nie po�a�owano spi�u. Smuk�y i smutnawy archanio� Micha� patronuje odleg�o�ciom z Kijowa do Kiszyniowa (399 km), Kinszasy (6281), Kabulu (3572), nawet Watykanu (1674). Waszyngton bardzo daleki, 17 600 kilometr�w, Moskwa tu� tu� (771).

Kilku starszawych pan�w, obchodz�c spis pod sanda�ami archanio�a, wypatruje miast, w kt�rych kiedy� s�u�yli. Jeden szuka Buchary, drugi rozgl�da si� za Archangielskiem. Panowie, z pogaduszek s�dz�c, nie s� wrodzy czasom, w kt�rych by�o si� oficerem w jednej sz�stej �wiata, na dw�ch kontynentach, a tylko w jednym pa�stwie.

Ten motyw, z inn� troch� point�, wr�ci w rozmowie z �on� emerytowanego pu�kownika. Nie wyje�d�aj�c z pa�stwa, Soni-kowie te� przeprowadzali si� z Europy do Azji, zmieniali adresy, a to na obrze�e Kr�gu Polarnego, a to na brzeg Pacyfiku... C��, du�a by�a ojczyzna.

191

Za granic� po raz pierwszy w �yciu pu�kownikowa wyjecha�a zupe�nie niedawno - m�� m�g� otrzyma� paszport dopiero w pi�� lat po odej�ciu z czynnej s�u�by. Wybrali si� do Polski, gdzie maj� groby bliskich, a� trzy: brata, szwagra i te�cia, sowieckich �o�nierzy. Brat poleg� pod Sandomierzem i t� mogi�k� uda�o si� odnale��.

Obydwoje z m��em s� Rosjanami, ale nie chcieliby porzuca� Ukrainy. W Mariupolu ludzie nie skacz� sobie do oczu z racji niepodleg�o�ci, i Grecy tu spokojnie �yj�, i Bu�garzy...

A Mariupol - pod�ug niej - jest �adny? Tak, m�wi zdziwiona. Chyba tak. Zaskoczy�am j�. Nad tym si� nie zastanawia�a.

�ona pu�kownika, matka majora, kt�remu nie najlepiej si� powodzi, ju� nie dostaje pensji wystarczaj�cej, by �y� jak przysta�o oficerowi. "Dostojne oficeru" - powtarza Lubow.

W tym sformu�owaniu tak�e jest nostalgia. Chocia� pu�kow-nikostwo ze swoich oszcz�dno�ci sprawili mu mieszkanie i na pewno zadbaj� o du�y telewizor, pralk� i meble na wysoki po�ysk, nie maj� z�udze�, �e dzisiejszy major osi�gnie pozycj� wczorajszego.

"Nie chcemy, aby Ukraina pozostawa�a pot�g� nuklearn�. Chcemy mo�liwie jak najszybszej eliminacji g�owic nuklearnych, a nie - ich akumulacji" (prezydent Leonid Krawczuk w lipcu 1993).

"Pr�dzej oddaliby�my dziesi�ciu naszych prezydent�w ni� jedn� bomb� atomow�!" (Stepan Chmara, lider Ukrai�skiej Republika�skiej Konserwatywnej Partii w pa�dzierniku 1993).

Przewa�y�a racja �wczesnego prezydenta, ale zdania pozosta�y podzielone. Jak pisa� Dmytro Wydryn, zagranicznych -ale tylko zagranicznych - korespondent�w zaskoczy�o, �e w maju 1993 pod budynkiem Werchownej Rady Ukrainy demonstrowa� t�um domagaj�cy si� pozostawienia "rakietek". Zaledwie kilka lat wcze�niej w tym samym miejscu t�um ��da� usuni�cia z Ukrainy broni atomowej, jakakolwiek by by�a. Sp�r, zdawa�o-

192

by si� nie najistotniejszy dla szarych obywateli, zbulwersowa� opini�. Znamienne, �e podzia� zda� - i jaki! - wyst�pi� nawet w wojsku. Jak wykaza� wiarygodny sonda� socjologiczny w 1992, a� sze��dziesi�t procent oficer�w uwa�a�o, �e ukrai�ska armia powinna oby� si� bez broni atomowej. Gdy w rok p��niej zasi�gni�to opinii cywil�w, bro� nuklearna mia�a w�r�d nich prawie o dziesi�� procent mniej oponent�w ni� w armii. Kwestia s�abszej orientacji w skutkach takiej unowocze�nionej wojaczki? Mo�e.

Badania by�y ponawiane. Z biegiem czasu, pod naporem zdarze� (zaostrzy� si� sp�r o Krym, o Donbas), w powietrzu zawis�o pytanie: co b�dzie z Ukrain�, je�li w Moskwie dojd� do g�osu si�y zdecydowanie proimperialne? Na Ukrainie strach przed Rosj� wcale nie wyklucza l�ku przed Ameryk�. W Kijowie sporo ludzi ma �wiadomo��, kt�rej zdaje si� brakowa� u nas, �e tym w pierwszym rz�dzie licz�cym si� partnerem dla Stan�w jest i pozostanie Rosja.

R��nie t�umaczy�o si� przed samymi sob� nuklearne rozbrojenie Ukrainy. G��wnie - jak pisze Dmytro Wydryn - "potrzeb� liczenia ka�dej kopiejki, ka�dego dolara... A przecie� potrzebna suma [...] jest wi�ksza ni� tych 175 milion�w dolar�w zaofiarowanych przez Stany Zjednoczone". Nie znaleziono ekspert�w, kt�rzy byliby w stanie okre�li�, ile w�a�ciwie musi kosztowa� rozbrojenie. Wymieniano r��ne kwoty, i to pod�ug jak najbardziej oficjalnych �r�de�. Raz m�wi�o si� o niespe�na trzech miliardach dolar�w, potem o sze�ciu, o�miu...

Wytoczy�o swoje armatki Ministerstwo Ochrony �rodowiska, zach�cone faktem, �e jak obliczono (czyli jednak da�o si� obliczy�?), program nuklearny ju� na wst�pie kosztowa�by ponad czterdzie�ci miliard�w dolar�w, a to doprawdy wysi�ek nie na bud�et Ukrainy. Z uzbrojeniem nuklearnym ��cz� si� kwestie infrastruktury i ekologicznych zabezpiecze�. Niemniej - zwolennicy utrzymania "rakietek" przypominaj�, �e nawet G�rna Wolta z rakietami mo�e odgrywa� w �wiecie wi�ksz� rol� ni� dobrze

193

rozwini�ty kraj nie uzbrojony nukleamie. Wi�c problem i w odczuciach spo�ecze�stwa. Ukrai�cy nie maj� z�udze�, �e eliminuj�c ich z nuklearnej ligi, Amerykanie zrobili du�� grzeczno�� Rosji.

Czy Ukraina posiada elit� militarn�? Interesuj�ce odpowiedzi przyni�s� sonda�. Wolna Ukraina odziedziczy�a po sowieckiej du��, a nawet bardzo du�� armi� i wszystkie zwi�zane z tym problemy, kt�re gwa�townie zaostrzy�y si� w pa�stwie drastycznie zubo�a�ym. Dawniej prymat armii bywa� odczuwalny w najmniej spodziewanych dziedzinach. Co wsp�lnego z wojskiem maj� maszyny rolnicze? A jednak! Traktory-kolosy produkowano z my�l� o transporcie - w razie czego - armat. Rakiet. Model ca�ego spo�ecze�stwa, zaczynaj�c od wychowania dzieci w szko�ach, nawet w przedszkolach, by� mniej czy bardziej podporz�dkowany wojskowo�ci. Mundur cieszy� si� presti�em, ambicje sz�y w g�adkiej parze z finansami. St�d du�a skuteczno�� armii jako sposobu "na rusyfikowanie m�odszych braci". Notabene, prawie nie spotyka�o si� oficer�w-Azjat�w. Ukrai�c�w - owszem. Oni mogli si� wspina�, chocia� z wi�kszym wysi�kiem ni� Rosjanie.

Dzisiaj ju� cicho o elitarno�ci, czasy presti�u armii odp�yn��y w przesz�o��. �o�nierze chodz� g�odni, bieduj� i oficerowie. Raptownie wzrasta w wojsku przest�pczo��. Co dziesi�te naruszenie prawa ��czy si� z naruszeniem w�asno�ci pa�stwowej. Czy tylko - cytuj� za autorami analizy - "dramatyczne za�amanie si� warunk�w bytu i standard�w" spowodowa�o ten stan rzeczy? Chyba przyczyn jest wi�cej. Po uzyskaniu niepodleg�o�ci zdarza�o si�, �e awansowano, i to wysoko awansowano, ludzi bez podstawowej wiedzy i do�wiadcze� w s�u�bie. Sk�d my to znamy...

Motywacje wyboru kijowskich szk�� wojskowych przez kadet�w, dzisiaj? Ch�� otrzymania dobrego wykszta�cenia bez oficjalnych op�at oraz bez �ap�wek... Co dalej? Wed�ug oficjalnych �r�de�, cztery pi�te kadet�w szykuje si� do s�u�by poza krajem lub nie mia�oby opor�w przed wojaczk� w charakterze najemnik�w gdzie� w �wiecie. Wi�kszo�� s�dzi, �e wsp��czesnej Ukrainie

194

nie zagra�a �adna si�a zewn�trzna i tym samym kwestionuje raison d'etre armii, jak twierdz� eksperci. Dziewi��dziesi�t procent przebadanych bez pretensji uto�samia prewencyjne funkcje wojska z policyjnymi. Na ekssowieckich terytoriach armia prawdopodobnie jeszcze d�ugo b�dzie postrzegana jako asekuracja nie tylko przed wojnami. A to nie jest zachodnie my�lenie... Jednak s� wi�ksze osobliwo�ci. Czytelnika sk�onnego po staremu identyfikowa� wojsko - ka�de wojsko - z bezdyskusyjn�, tward� dyscyplin�, w os�upienie wprawia wiadomo��, �e zaledwie trzydzie�ci procent tej potencjalnej elity militarnej wyrazi�o gotowo�� podporz�dkowania si� rozkazom prze�o�onych na wypadek jakiej� destabilizacji uk�ad�w politycznych w kraju. Gdy do tego dojdzie, siedemdziesi�t procent b�dzie si� kierowa�o "w�asnymi preferencjami moralnymi", przy czym pi�� procent czuje si� na si�ach do jawnego niepos�usze�stwa, czyli do odmowy wykonania rozkaz�w, kt�re kolidowa�yby z ich zasadami.

Szokuj�ce, prawda? Nie spiesz�c si� z konkluzj�, obserwatorzy (opieram si� na tek�cie z "Politycznej Dumki") proponuj�, by poprzedzi� j� pytaniem: czy na Ukrainie istnieje jakakolwiek wojskowa tradycja? Czy - na przyk�ad - ch�opska armia Machny albo i lu�ne oddzia�y Armii Czerwonej w latach dwudziestych mog� by� traktowane jako wojsko, i to wojsko ukrai�skie? A tak naprawd�, to kiedy Ukraina w��czy�a si� do II wojny �wiatowej? 17 wrze�nia 1939, czy 22 czerwca 1941? Czytam: "Niekt�rzy nawet sugeruj� marzec 1939 roku, kiedy to W�gry admira�a Horthy'ego zaatakowa�y Ukrain� Zakarpack�"... Gruba przesada, ale zrozumia�a w sytuacji, kiedy - zn�w cytuj� - "nie ma [...] odpowiedzi w nast�puj�cej kwestii: po czyjej stronie Ukraina uczestniczy�a w II wojnie �wiatowej? Podchodz�c z pozycji niekt�rych skrajnie prawicowych publikacji, mo�emy nawet doj�� do przekonania, �e Ukraina walczy�a po stronie Niemiec..." Ot�� to.

Podgl�dam Kij�w pieni��ny i nowobogacki, wyn�dznia�y, ale ironiczny, jak na Andrij�kim Spusku, prze�licznej ulicy, po

195

starannym (przynajmniej na oko starannym) liftingu, zbiegaj�cej od Starej Zytomierskiej na Pod��. Jest tu tak stromo, �e schodz�c ze Spusku, po narciarsku przygina si� kolana. Zjazd trwa, bo Spusk d�ugi i jest na co patrzy�. Chodniki w towarach jak w jaskrawych grz�dkach. Tu sprzedaje si� matrioszki i paciorki, drzewka szcz��cia, s�omkowe kapelusze, naszyjniki z agat�w i bursztyny w srebrze, r�czniki haftowane fabryczn� maszyn�, lniane soroczki po cenach z butik�w. Na Andrijskim Kij�w podeuropeizowany, w umizgach do �wiata, w chichach �mi-chach z przesz�o�ci. Ulica ma nos do interesu, momentalnie zw�szy nowy zysk, zahandluje z wyobra�ni�. Z tupetem. M�ody cz�owiek sprzedaj�cy nowiusie�k�, dopiero co uszyt� budio-n�wk�, cedzi bez zmru�enia oka: sto czterdzie�ci pi�� dolar�w. Nie przes�ysza�am si�. Dolar�w! Przecie� to i w hrywnach by�aby absurdalna cena. A cwaniaczek z pogard� dla mego niedouctwa: to jest czapka s�awna. Historyczna.

Nawet si� �obuz nie u�miechnie.

Trwa wyprzeda� sowieckiego siedemdziesi�ciopi�ciolecia: do wyboru albumy, portrety, ordery, transparenty. Wszystko to byle jak, na murku, na bruku, przemieszane z ciuchami, z ca�kiem niez�� bi�uteri�. Zapatrzona w jaki� znakomicie p��szlachetny kamyk w srebrze, potkn��am si� o Lenina. Na moje szcz��cie - przetrzyma�. Nieoszklonego sprzedawali.

Przeprowadza mnie specyficzny, omal�e dobrotliwy, do wyrozumia�o�ci sarkastyczny p��u�miech i w�skie, a do tego jeszcze zmru�one, rozumne, wyra�nie kpi�ce oko wodza. Siedem dziesi�cioleci monarchii absolutnej, adoracji bez zahamowania, �cielili mu si� pod nogi, a teraz go zadepcz�. Bywa.

Na Andrijskim bryluje m�ody t�tniak w ciasnawym podkoszulku i spodniach jeszcze spod sowieckiej ig�y, tak otch�annie szerokich, �e trzymaj� si� na w�a�cicielu tylko z zas�ugi �o�nierskiego pasa. Cz�owiek interesu wymachuje drugim, gatunkowo lepszym, z troskliwie wypucowan� inskrypcj� "Gott mit uns" na mosi��nej klamrze. Do kupienia sporo wojennych pami�tek,

196

mapy, dystynkcje, medale i baretki. Zauwa�y�am nawet ksi��eczk� orderow�. Po nieboszczyku? Po �ywym? R��nie to mo�e by�, gdy na emerytur� czeka si� przez dziesi�� miesi�cy, i d�u�ej.

Na Andrijskim do wytargowania nieomal wszystkie kiedy� wysokie, bardzo wysokie odznaczenia. Kto� si� zawstydzi� czy kogo� zm�g� g��d? Nie wiem, jak daleko zasz�a w Kijowie sztuka falsyfikatu, ale bez obaw, tego uczymy si� w try miga, jak mawiano we Lwowie. Na razie chyba starczy autentycznych blaszek. Ciekawostka, kt�re id�: te z Wielkiej Ojczy�nianej czy z afga�skiej? W Moskwie pewnie ju� si� da zarobi� na cze-cze�skiej.

Polak�w tu nie wida�. Niemcy, Amerykanie - chyba g��wnie Niemcy - przymierzaj� szpiczaste czapki, cienie po konarmii i ostro�nie obchodz� purpurowy, z�oto wyszywany na mi�sistej tkaninie transparent: "Pod sztandarami marksizmu-leninizmu, pod wodz� Partii naprz�d do zwyci�stwa, ku komunizmowi!" To nasza historia, osadzi�by mnie Igor. Wniosek bardzo skore-spondowany z gogolowskim: "Z kogo si� �miejecie? Z siebie si� �miejecie".

Dziwaczna scenka na Andrijskim. Ch�opak od budion�wek ni st�d, ni zow�d podrywa si�, wali pi��ciami w mur. Z daleka wygl�da to na rozpraw� z czym� �ywym. Znajomy skurcz w sercu:

co on tam ma? Katuje szczura? Kota? Boj� si� widoku, ale podchodz�. C�� za ulga: pusto. Nic nie cierpi. Go�y mur, pod kt�rym ch�opak miota si�, wygina, pracuje jak na ringu. Wspaniale umi��niony. Roznosi go si�a. Tacy nie s� do niemrawego handlu. Marnuje si� biedaczek. Potulna bezczynno�� nad ch�amem z rzadka tkni�tym rozgrymaszon� r�k� cudzoziemca, to przerasta mo�ojca z Podolu czy Pietrowki.

Kapitalistyczna Ukraina, kapitalistyczna Polska: �aden tam strumie� kultury, chlust cywilizacji. "Concord" albo "Tenerife" serwuj� kuchni� europejsk�. "Studio" - mi�dzynarodow�. "Hos-tynny Dwir" - s�owia�sk�. "Kniazij Hrad" - ukrai�sk�. "Zo�ota Rybka" - w�osk�. "Vienna" - "autentyczn� austriack�". "Zapo-

197

roska" - francusk�. "Cantina Baza" - teksasko-meksyka�sk�. "Haifa Restaurant" - �ydowsk�. "Kitajski Smak" - te� w zgodzie z szyldem, karmi po chi�sku. Tak jak "Golden Dragon". Ciekawe, �e spo�r�d tych najlepszych, a i tych tylko dobrych restauracji, zaledwie jedna proponuje znakomit� przecie� kuchni� rosyjsk�, a �adna - r�wnie dobrej ukrai�skiej. Z innych do wyboru kaukaska. �rodkowoazjatycka. Hinduska. Arabska. Ameryka�ska. Bawarska. Grecka. A w "szcz�kach" albo z ���ek polowych rozstawionych na chodniku czy z p�achty na murku gar�� bobu, garnuszek fasoli, ul�ga�ki dla tych, kt�rzy nie sto�uj� si� w "Butterfiy Cafe", "S�awucie", w "Alcatrazie".

W stolicy zawsze dro�ej, wi�c w Kijowie za kilogram ryb, kt�re we Lwowie kosztowa�yby ze sze�� hrywien, p�aci si� siedem i p��. Za chleb - w okolicach hrywny, i wi�cej. Za paczk� angielskiej (ale nienajlepszej) herbaty - cztery osiemdziesi�t. Za puszk� neski - nawet dziewi��. W przeliczeniu na dolary -zno�nie, ale przy ich dochodach - piek�o.

Hrywna: dawnych dziesi�� tysi�cy karbowa�c�w. W lipcu 1997 za dolara dostawa�o si� jedn� hrywn� osiemdziesi�t dwie kopiejki. Chmielowa ma sto hrywien pensji, czyli r�wnowarto�� dwudziestu pi�ciu, no, niech b�dzie, �e trzydziestu rubli z czas�w, kiedy zarabia�a sto pi��dziesi�t. W sklepach nie bywa. Na bazarach te� nie. Za drogie. "Ja kupuj� tanio i w galopie". Uliczny sprzedawca biegnie, bo si� boi milicji, i ona biegnie, bo si� spieszy. Do pracy. Do domu.

Nie trzeba, jak to niegdy� z lubo�ci� pokazywano w filmach o z�ym kapitalizmie, wystawa� z nosem przyklejonym do witryny sklepu: pyszno�ci ze "szcz�k" i p�acht te� nie s� dla wszystkich. Ludzie patrz�, milcz�, odchodz�. Chcia�oby si� wybra� dziecku bajk� ze sterty przyniszczonych ksi��ek - a za co? Nie maj� hrywien czytelnicy, nie maj� wydawnictwa. "Naukowa Dumka" nie mo�e doko�czy� edycji dzie� wszystkich Szewczenki.

Kij�w nie jest ch�opski. Przechodnie prezentuj� si� lepiej ni� we Lwowie, chocia� uderzaj�co dobrze ubranych ludzi nie spotka�am, przy mnie nie wysiadali z samochod�w.

198

Jeszcze w Zwi�zku Sowieckim przypadkowy s�siad w restauracji (kelnerzy dyrygowali ruchem przy stolikach nie pytaj�c o zgod�) zauwa�y�, �e jestem Polk�. Wywi�za� si� dialog.

- Wy po udarenju uznali?

- Niet. Po gordosti.

Obserwuj� staruszk�, ubran� w ciasne d�ins". Jest bardzo drobna, szczuplutka, mimo to wiele trudu musia�a sobie zada�, �eby wbi� si� w te spodnie, zdaje si� dziecinne. Wnuk z nich wyr�s�, to dosta�a od c�rki. W pierwszej chwili sprawia �mieszne wra�enie, ale tylko w pierwszej.

Zauwa�y�a m�j wzrok i zrozumia�a, bo prostuje si�, podnosi g�ow�. To w niej teraz jest gordost', a nie we mnie.

Wsz�dzie og�oszenia. Drukowane na komputerze. Ko�lawione o��wkiem. Dzi�ki nim mo�na kupi� szczeni�ta po championach i zaryzykowa� masa�. "Zadzwo�. Czeka Lina".

Reklamuje si� biuro matrymonialne. "Katalog do wgl�du. Dwie�cie pa�, pragn�cych po�lubi� cudzoziemca..."

"We can he�p! We ar� your answer!" - zach�caj� anonsy. Mo�na si� zatrudni�, na przyk�ad - w charakterze radcy prawnego w zagranicznym przedsi�biorstwie. Trzeba jedynie spe�nia� kilka prostych warunk�w: mie� nie mniej ni� od trzech do pi�ciu lat praktyki w transakcjach finansowych, zwi�zanych z w�asno�ci� prywatn�. Przyda�oby si� "pewne do�wiadczenie nabyte w pracy za granic�"... no prosz�, jakie umiarkowane wymagania. Wystarczy przecie� "niechby podstawowa znajomo�� angielskiego". Gdyby tylko niepodleg�o�� Ukrainy zacz��a si� nie przed sze�ciu, a przed dziesi�ciu laty, kandydaci staliby w kolejce. R�wnie�: "Angloj�zyczna agencja nowo�ci poszukuje reportera dobrze orientuj�cego si� w sprawach ukrai�skich, kt�ry pisywa�by dla zagranicznych czytelnik�w... Przy�lij �yciorys, napisz co sprawi�o, �e masz ochot� na t� prac�..." Co sprawi�o, m�j Bo�e!

Kij�w 1997: English oniy. Anonsuje si� nawet klub anonimowych alkoholik�w, m�wi�cych po angielsku. Po�yteczne z po�ytecznym.

199

Nie taki jednak z angielszczyzny balsam kapucy�ski, skoro w powtarzaj�cym si� anonsie poszukuje pracy sekretarki: "Ukra-inka, 25 lat, wykszta�cenie wy�sze, p�ynny angielski, wyborna znajomo�� komputera". Za posad� rozgl�da si� r�wnie� jej r�wnie�nik "z do�wiadczeniem mened�erskim, znajomo�ci� angielskiego, niemieckiego..."

Jakkolwiek patrzy�, dost�pno�� teatru w Zwi�zku Sowieckim by�a imponuj�ca. Na spektaklu p�� sali p�� lub ca�kiem darmo, za pa�stwowe ruble. A teraz Chmielowa opowiada o przyjaci��ce, kt�rej zamarzy�o si� obejrzenie goszcz�cego w Kijowie Teatru na Tagance. Za bilet od pi��dziesi�ciu do stu hrywien. Kobiecina zarabia czterdzie�ci, wi�c za ca�omiesi�czn� pensj� mog�aby kupi� wej�ci�wk�. Mog�aby albo i nie mog�a, poniewa� nie otrzymuje wyp�aty w pieni�dzach tylko w aptekarskich buteleczkach.

W kinach ameryka�szczyzna. Nic ukrai�skiego. Przykre, ale prawdziwe: swoje najlepsze filmy robili na sowieckiej Ukrainie. Cienie zapomnianych przodk�w Parad�anowa (Ormianina zreszt�) - wtedy. Kamienny krzy� Osyki - wtedy. Obydwa dzie�a o Huculszczy�nie, ale u nas znane tylko Cienie, bardzo pi�kna p��ba�� o mi�o�ci. Feeria zachwycaj�cego folkloru. Kamiennego krzy�a nie ogl�da� prawie nikt w Polsce, a to jeden z lepszych film�w, jakie kiedykolwiek widzia�am. Akcja r�wnie� toczy si� na dziewi�tnastowiecznej Huculszczy�nie i ju� pierwsze sekwencje - widok z wysoka na g�rskie poletka i cz�owieka przy orce - zapowiada wielkie dzie�o. W Kamiennym krzy�u rodzina szykuje si� do emigracji za ocean. Przed wymarszem ze wsi -zabawa, wymuszona rado��, kt�rej kulminacj� jest szydercza, po�egnalna polka. Ha�asuje si�, �eby zag�uszy� strach przed jutrem. Tylko tyle. �adnych tam wyrzut�w sumienia za niedawne zab�jstwo. Pokarali winnego, a to sprawiedliwe. Oni wiedz� i koniokrad wiedzia�, �e s� grzechy od praczas�w karane bez pomocy s�d�w. Zarobi� na �mier�, to dosta�, co zarobi�. Czemu da� si� z�apa�? �le ucieka�. Nie by� zgrabnym z�odziejem. Uch,

200

g�upi! Przy�ni�o mu si�, �e do takiego z�odziejstwa pasuje pierwszy lepszy obwie�, ale umrze jak trzeba, jak przysta�o w jego ciemnej sprawie.

Jest zwyczaj, �e schwytany koniokrad powinien dobrze zje��, zanim go zabij�. Nawet takiemu jak on - najgorszemu z najgorszych - nale�y si� troch� pocieszenia.

Wprowadz� go do izby, posadz� za sto�em, a na stole talerze, a na talerzach wszystko co najlepsze, chleb, kie�basa, og�rki, przy du�ym �wi�cie lepiej nie ugoszcz�, ale te� nie o g�upstwo rozchodzi si�, tylko o zabicie. Mo�e i ten cz�owiek w �yciu tak smacznie nie jad�, kto tam jego wie, durnego koniokrada. Co mo�emy wiedzie�. Bosy �y�, boso zginie. Niech si� przedtem posili.

Cicho jest. S�ycha� tylko stukanie zegara. Grube mosi��ne wahad�o zamiata minuty. Dwu bez po�piechu grzebie po talerzach, statecznie �uje k�sy, przepija hory�k�. Przed koniokradem tak�e stoi szklanka. Wszystko tak jak trzeba. Dwu zaprasza, wi�c przem�g� si� i je, spieszy si�, coraz �apczywiej wpycha do ust mi�so, placki z owsa. Pozna�, �e by� g�odny.

Nie rozmawiaj�. O czym tutaj m�wi�. W g��bi izby wierci si�, pochlipuje kobieta. Przynaglona do decyzji - przeczeka tu czy w polu - zaciska mocniej chustk� na schylonej g�owie i wychodzi zabieraj�c dziecko, przeprowadzana g�o�nym oddechem koniokrada. Ch�opczyk ogl�da si� na niego z zach�ann� ciekawo�ci�.

Zostali w trzech. Posilaj� si�, nie �a�uj� w�dki. Po twarzy z�odzieja sp�ywa gruby pot. Dw�ch z pewnym niedowierzaniem przygl�da si� trzeciemu: ma�e to, zmizerowane. Znalaz� si� koniokrad! Cz�stuj� go w�dk�. Zawaha� si�, wypi�. Po drugim kieliszku ju� mu ra�niej, chyba nabra� nadziei. Dwaj zadowoleni, bo go ugo�cili, pij� z nim, uszanowali cz�owieka. Nie p�jdzie na tamten �wiat z pustym brzuchem. Ma dobrze. Teraz wie, �e zrobi� to, co zaraz zrobi�, nie z zemsty. Ze sprawiedliwo�ci.

Noc. Okienko sczernia�o, wahad�o powtarza miedziany blask naft�wki. Dwu leniwie rozpiera si� przy stole. Objedzeni, opici,

201

osowiali od uroczysto�ci, woleliby pospa�, ni� zabija�. A trzeba. �li, bo im dobrze by�o przy w�dce, przy kie�basie, jakby nawet przywykli do swego koniokrada, i teraz k�opot. Musz� co� wymy�li�, �eby si� rozgniewa�. To konieczne. Bez z�o�ci nie zabijesz. Zaczyna si� pr�ba. Ano wstawaj! Rusz si�! L�� go, szarpi�. Ciosy s�abe, bo bez przekonania. Chudzina nawet nie bardzo stara si� zas�oni� i tym ich rozjuszy. Ju� jest ich. Ju� sobie poradz�. Wcze�niej zgasz� naft�wk�, �eby si� nie st�uk�a.

Ju� w Polsce obejrz� film pod okropnym tytu�em Dla dobra ogniska domowego, ca�kiem zgrabnie zrobiony melodramat pod�ug Iwana Franki. Wszystko jak trzeba w dzisiejszym kinie:

golizna, kopulacja. S�dz�c po garderobie pa� i czapkach oficer�w, akcja toczy si� jeszcze pod zaborem austriackim, czemu zaprzecza parow�z, dymi�cy g�sto, ale nie na tyle, by przes�oni� emblemat PKP. Co si� tyczy stacji, to Lvov nawet przez jedno "v" (tu mamy dwa) nie wyst�powa� nawet za austriackich czas�w, ju� nie m�wi�c o polskich. By� Lw�w, Lemberg, znowu Lw�w... Nie by�o Lvova. Ma�a rzecz, a �mieszy. Kiedy im wreszcie przejd� te obola�o�ci.

Ukraino, trudna matko

"Fiunikiulorem", minig�rsk� kolejk�, wje�d�am na wy�yny dzielnicy mi�dzy parkiem a �ytomiersk�. R�wnolegle do kolejki dr��ka, po kt�rej spr��y�cie krocz� m�odzi i wspina si� utrudzona starszyzna. Za bilet trzydzie�ci kopiejek, a ma�o kto odpoczywa w pojedynk�. "Fiunikiulor" ju� nie jest na rodzinn� kiesze�.

Niedzielny Kij�w. Nie spiesz� si� ludziska. Spaceruj� solennie, patrz�, ziewaj�, bez po�piechu dziel� si� spostrze�eniami. Skoro ju� tu s�, skoro si� zdecydowali, wykorzystaj� swoj� godzink�-dwie na ile si� da, na ile pozwol� �wi�teczne, twarde, do ko�ca swoich dni nie rozchodzone buty. Kijowianki szeleszcz� �wie�ym prasowaniem, partnerzy m��nie pr��� karki pod jarzmem krawat�w. Mimo upa�u wi�kszo�� w marynarkach. Gor�co, niewygodnie, ale nie poradzisz. �wi�to. Trzeba odpoczywa�.

Zostawi�am sobie ten park w lepszej pami�ci. Nawet z przemyskim go por�wnywa�am, a to u mnie niema�o. Mo�e wtedy sz�am po dalszych, dzikich �cie�kach, mo�e nie by� wybetonowany?

203

Nap�r miasta. Nawet tu cz�owiek nie zapomni, �e jest "na asfalcie".

Jak si� ju� jest z miasta, to si� jest. Betonowe klitki, betonowy park. Nikt si� nie zab�oci, ani nie zapiaszczy. Smutna wygoda.

Mi�kko lgn� do asfaltu gumowe podeszwy, tward� czeczotk� odb�bniaj� obcasy damskich szpilek. Cisza. Nie to, �eby jej potrzebowali, ale o czym tu m�wi� z �on�, z dzie�mi. Komu zn�w tak g�adko si� rozmawia z najbli�szymi.

Spaceruj� cierpliwie. - Aby do wieczora - m�wi kt�ry�, i ziewa, przeci�ga si� w ramionach, z kt�rych wreszcie str�ci� marynark�. Ulga jaka! Ju� i on ma �wi�to.

Kt�r�dy ja wtedy sz�am, �e park wyda� mi si� g��bszy, bardziej intensywny? Mo�e jeszcze nie by�o asfaltu, cho� to nie wiek parku decydowa� o lepszym wra�eniu, ju� pr�dzej m�j. Grymasy grymasami, fakt faktem: znak szczeg�lny Kijowa, pomnik u�askawiony nawet przez Sowiet�w, dok�adniej - przez Rosjan, kt�rzy niezmiennie przypisuj� si� do ma�oruskich inicjacji w dziejach wschodniej S�owia�szczyzny, jak najgorzej wyszed� na kapitalizmie.

Na piedestale skancerowany patron Rusi. Co oni zrobili ze swoim najwi�kszym? Ma�o by�o reflektora, parz�cego oczy knia-zia jak przy przes�uchaniu, to jeszcze do krzy�a przyczepiono toporne neon�wki. Przy tej niechlujnej elektryfikacji odpad�o kilka szkie�ek, gorzej, bo u�ama� si� kawa�ek krzy�a, wi�c troch� krzywo przy�wieca W�odzimierz kapitalizmowi.

Z bliska pomnik od zawsze jest nie�adny, ci��ki, chcia�oby si� paln��: pruski. No, ale nie pierwsze to �wiadectwo, �e �wi�to�ci najlepiej prezentuj� si� z daleka.

Przedobrzyli z t� iluminacj�. Robota komi�na, od pobliskich drzew do W�odzimierza poprowadzono, jak sznur do suszenia bielizny przed cha�up�, gruby czarny kabel, i w�adowano ksi�ciu w d�o�. Szanuj�cy si� gospodarz nie to, �e od �wi�tego, ale od stodo�y odp�dzi�by takich specjalist�w.

204

W Polsce te� mamy to na ka�dym kroku, nie trzeba a� na Ukrain� je�dzi� po dowody, jak zepsu�, naprawiaj�c, i to za ogromne pieni�dze.

Wraca mi si� przyjemnie, bo z g�rki, jednak mam ma�o czasu, wi�c decyduj� si� na autobus. Szukam przystanku... jest. Stoj�, czekam, mija dziesi�� minut, up�ywa dwadzie�cia... Nie ma autobusu. Zagaduj� ludzi: uprzejmi, wi�c przystaj�, sprawdzaj� na tabliczce... Przystanek, tutaj? By�, faktycznie, ale ju� zniesiony. Dawno? Dosy� dawno. No to dlaczego zosta� s�up z tabliczk�? Na tak trudne pytanie odpowiedzi nie uzyskam. Spiesznie wskazuj� drog� do nowego przystanku. Kilkadziesi�t metr�w st�d, zaraz za zakr�tem... Podchodz� - zgadza si�, kilka os�b ju� czeka, tylko sk�d wiedz�, �e akurat tutaj trzeba czeka�, skoro brak tabliczki? Cisza. Wymiana zdziwionych spojrze�. Zaskoczy�am ludzi. "Przecie� si� wie". No, tak. Swoi wiedz�.

Pointy do tego zdarzonka nie musz� wymy�la�. Rozegra�o si� na placu... Europejskim, na kt�rym zreszt� trwa pomnik "zas�u�onego komunisty".

Smutek metra. Wym�czone puste twarze ludzi po nijakim dniu. W wagonie dwudziestolatek. Pi�kny. I wiezie bukiet, wspania�e, ciemne r��e, z kt�rymi nie bardzo umie si� obchodzi�. Przek�ada z r�ki do r�ki, krzywi si�, gryzie warg� jak �rebak uzd�. Postawi� si�, kupi�, sta� go, a z�y. Trzyma r��e, jak kij baseballowy. No c��, po tych ostrych, z tatarska w�skich, ogni�cie zielonych �lepiach s�dz�c, jego mi�a cz��ciej b�dzie mia�a do czynienia z kijem ni� z r��ami.

Na ko�cowej stacji oczekuje Piwi�ska, dzia�aczka naszej Federacji. Zaprosi�a do siebie mimo zaskoczenia, �e nie zwiedz� Polskiego Domu, �wie�o otwartego. "Pani Mario, ja w Kijowie nie chc� pisa� o Polakach w Kijowie". "No, co te� pani. Wszyscy pisz�".

Idziemy przez Obo�on, z kt�rego nie wida� g�rzysto�ci nad Dnieprem ani bia�o-z�otych blask�w soboru �wi�tej Zofii, ani

205

skaleczonego krzy�a w kniaziowskiej gar�ci hen nad "fiunikiu-lorem", z kt�rego nic nie wida�, poza mizeri� �cian st�oczonych po horyzont. Szaro, szaro, szaro. Jedyne, co tu zatr�ca o kolor te� zreszt� rozmazany w pralkach, to sznury z susz�c� si� bielizn�. S�dz�c po gatunku i rozmiarach majtek, nie na Obo�onie szuka� agencji towarzyskich. Chocia�?

Bohater�w Dniepru, obrzydliwe osiedle. Monotonne, wielopi�trowe klatki dla p�� miliona ludzi. Nudno, brudno, wrzaskliwie, a nocami gro�nie. Maria d�ugo pracuje. Wracaj�c po p��nocy, dzwoni do syna, �eby wygl�da� z balkonu. W razie czego, czy zd��y�by pom�c? Oczywi�cie, �e nie, ale tak jest ra�niej.

Spalnyj rejon. Pierwsze wra�enie: ju� dawno nie zmieniano po�cieli w tej sypialni.

Przygn�biaj�ca dzielnica. Ale to tu, w koszarowych blokach, w szarzy�nie nor dla krasnoludk�w, brudzie i ciasnocie wind, rujnacji schod�w, odrapanych korytarzy, jednak w�a�nie tu, w odpychaj�cym "spalnym rejonie", gdzie z trudno�ci� rozstawia si� po��wk� przy wersalce, spe�ni�a si� poprawa losu dla p�� miliona ludzi, kt�rzy wyszli z piek�a wsp�lnych kuchenek i klozet�w, z mieszka� �wiartowanych na niby w�asne k�ty szaf�, tektur�, prze�cierad�em. To, co dzisiaj przyt�acza, wczoraj by�o �wi�tem. Podgl�dam blokowisko. Zmierzcha si�. Min��a �sma. O tej porze nasze bazary �pi�, wieczorna Polska drzemie przed telewizorami. A tutaj ruch, jak o �smej rano. Dopiero zdecydowana noc przep�dzi kupc�w i klient�w.

Maria idzie przodem, milcz�ca, skoncentrowana na pomidorach i og�rkach. Ja za ni�, z torebk� w u�cisku. Mija nas m��czyzna w znoszonej marynarce, czy�ciutkiej, tyle �e wymi�tej: pozna�, �e prana by�a wielokrotnie, zwiotcza�a po chim-czystkach, cho� co� mi si� wydaje, �e r�wnie licho wygl�da�a w sklepie. W�a�ciciel m�ody nie jest, wi�c wdowiec lub cz�owiek oszcz�dny. Nie dowierza �onie, wola� przyj�� sam, �eby nie przep�aci�. Na razie nie wydaje. Patrzy. Por�wnuje ceny. W r�ce ceniona tutaj plastykowa reklam�wka, zreszt� polska - a na

206

piersi, tr�jrz�dem, baretki. Tylko jedno, najwa�niejsze odznaczenie - Czerwona Gwiazda - ko�ysze si� na wst��ce. Maria kpi�co: - Patrzcie go, jak to si� wystroi�... jeszcze jeden bohater... Tak, tak, wiem, wszystko do kupienia, ale za�o�y�abym si�, �e nijaki z bazaru nosi w�asne. I kto go wie, czy niezas�u�one. - Pani Mario - powiadam - to by�a jego rajlepsza pora, kulminacja �ycia. Z tego si� nie rezygnuje.

U Piwi�skiej przy kuchennym stole jemy chleb z jajecznic�, og�rki, pomidory, zaklinam, �e wystarczy, nic wi�cej nie trzeba przy czerwcowej spiekocie, zas�aniam Mari� przed zbytni� rozrzutno�ci�: koniecznie chce mnie ugo�ci� szynk� "Krakus". Przywioz�a puszk� z Polski. Tutaj to rarytas, wi�c nie ust�puj�. Przyda si� dla wa�niejszych go�ci.

Przy herbacie opowie�� o �ytomierskich Polakach.

- Nazwisko domowe mamy Piwi�ska. Ojciec Siwko. Po obydwu stronach nie by�o mieszanych. Byli wszyscy Polacy. Dziadek, mamin tato, rozstrzelanym zosta�. Mia� pi�� hektar�w ziemi, zabrano jako wroga. W 36 rozstrzelany. Feliks. Piwi�ski Feliks. Teraz tak: wujek, Piwi�ski Ludwik. Dziesi�� lat odby� i nie wie za co. Ale odby�. Na Syberii �ama� las. Bo jak jego zabrano w nocy, kazano jemu podpisa�, �e jest wr�g narodu. Jak ja mog� podpisa�, kiedy ja nic nie zrobi� z�ego tylko dobrego wi�cej. Piwi�ski, je�eli ty na siebie nie napiszesz, to ciebie jutro rozstrzelaj�. Napisz, a jeszcze nie wiadomo, jak wszystko potoczy si�. I napisa�. Na samego siebie napisa� podanie. Prosz� pani, nam nieznane, jak cz�owiek mo�e wszystko prze�y�, tymczasem prze�yli. I w 46 przyszed� on do domu, zacz�� pracowa�, do tych p�r jako� jemu zdrowie dopisuje. Osiemdziesi�t siedem lat licz�cy. Na �ytomierszczy�nie. Tak, prosz� pani. Ale my nigdy nie zmienili�my swej narodowo�ci. Piwi�ski, znaczy Ludwik, jasno stawia�: po tych terrorach, jakie ja odby�, mog� odby� jeszcze, ale narodowo�ci nie zmieni� nigdy, bo mam swoj� godno��.

Dopija herbat�. Zaduma�a si�, str�ca niewidoczny py�ek z kwiecistej wersalki.

207

- Co jeszcze... Mama z czternastego roku, no tak, z dziewi��set czternastego, a ich zgarniali w 1936, to ju� by�a panienk�. Pracowa�a na fabryce w Tokar�wce, p��niejszy Pierwo-majsk, a siostra mamy w Ponince. Te� miejscowo��. Do To-kar�wki by�o kilometr�w cztery, a do Poninki siedem, je�eli prosto przez las i��. Ze swej rodziny jedna mama w domu przy zosta�a si�, a reszt� po-oo-wie�li... Do tego dnia z Kazachstanu nikt nie wr�ci�. Ich dawno zasiedlali, tak, tak. Dawno bardzo, prosz� pani. Nie wr�c�. Zaczyna� wszystko po nowemu? Prosz� pani! Ju� nie ten wiek, nie ten czas. Ju� zdrowie po�o�one. Ale j�zyk pozosta�. Nie zbyli si�. Ka�dy m�wi po polsku. Siostra cioteczna mamy bardzo poprawnie rozmawia;

cho� to tyle lat. Kazachstan! Do samej Azji od nas, z wioski Czerniej�wka, dlaczego...

W s�siednim pokoju grzecznie, nie za g�o�no ameryka�ska muzyczka, rap, znacznie bardziej interesuj�cy nastolatka, syna gospodyni, ni� sprawy z zamierzch�o�ci.

- M�odo�� moja... Co do wiary by�y naciski. Ale mama w tym by�a twarda. G��wnie tatu� by� hardej wiary. Przychodzimy w poniedzia�ek do szko�y... ano, Siwko, podejd�. I ty chod�, i ty. Poka� si� z szeregu! To tak w czasie raportu, poniewa� przed nauk� raport na dziedzi�cu by�. Sta�o si� klasami. No wi�c wywo�uj�: Siwko Maria i Aniela chodzili do ko�cio�a? Siwko Anatol, Miko�aj i Walenty te� tam byli? W ko�ciele? I zaczyna� si� terror nad nami... Mnie ci��ko o tym drugi raz m�wi�, prosz� pani. Starczy, �e prze�y�a.

W trzeciej osobie. Rusycyzm.

- Doro�li?... Prosz� pani, ja posz�a pracowa�, jak u mnie jeszcze nie by�o pi�tna�cie lat. Posz�a do papierowej fabryki. W pierwszym roku ja pracowa�a po cztery godzin, a potem ju� wi�cej. W ka�dym razie wszystkie poko�czyli studia. Walenty i Anatol - le�nicze. Zaw�d mechanik. Ja - ekonomiczne, to samo Aniela. Miko�aj po instytucie budowlanym.

Przychodzi sp��niona - mimo niedzieli prosto z pracy, co robi� - wiceprezeska Federacji, Ni�y�ska. Tej popularno�� nie

208

zaskoczy. "Pani zbiera �yciorysy?... Nie chce mi si� m�wi�, ile ja ju� si� nam�wi�am... No to napisa�am i spok�j. Mam odbitki. Komu potrzeba - bierze".

Bior� i ja. Przyjemne zaskoczenie, bo to nie autoreklama, nawet nie �yciorys wiceprezeski, tylko specyficzna tutejsz� polszczyzn� zanotowana historia zes�a�c�w.

"Moi przodkowie ze strony mamusi pochodz� z rodziny D�browskich, kt�rzy byli hodowcami rasowych koni... Rudniccy s�yn�li z najwi�kszej ilo�ci posiadanych uli, kt�rych by�o dwie�cie pni. Ze strony ojca m�j dziadek Hipolit Ni�y�ski by� w�a�ci-cielem tartaku... Babcia z Chmielnickich mia�a ziemi� i lasy.

Miejscowo�� Kowalewicze, stacja kolejowa Lipno, cztery kilometry od granicy Polsko-Radzieckiej, zamieszkiwa�o trzysta rodzin polskich, dwie ukrai�skie, cztery �ydowskie, na obrze�ach mieszkali Niemcy w chutorach. Ludzie �yli bogato, dorabiali si� w�asn� uczciw� prac�. W rodzinach piel�gnowano tradycje, przestrzegano wiar� i kszta�cono swoich dzieci.

Prawdziwa gehenna dla wszystkich tych ludzi zacz��a si� na prze�omie lat trzydziestych.

Pierwszymi, po kt�rych zagin�� �lad, wywieziono w�a�cicieli m�yn�w, ku�ni, smo�ami w�r�d nich znalaz� si� brat dziadka Feliks D�browski, Teodor Krajewski, Mickiewicz, a tych kt�rych nie rozstrzelano po drodze, trafili do dalekiej Syberii (Irkucka, Nowosybirska, Omska, Tomska, Krasnojarska).

Drugi etap tej drogi krzy�owej prowadzi� na wsch�d Republiki Ukrai�skiej (Dniepropietrowski, Kirowogradzki, Charkowski obwody), ofiarami tych wyw�zek stali si� �redniozamo�ni z licznego grona naszej rodziny. Wywo�ono sporadycznie.

Trzeci etap drogi krzy�owej odznaczy� si� tym, �e w 1935 roku tych pozosta�ych broni�cych si� przed wst�pieniem do ko�choz�w wyrzucali z w�asnych dom�w, a byli to moi dziadkowie z moimi w ten czas przysz�ymi rodzicami.

Dziadkowie D�browscy z Lipina dorobili si� w wieku trzydziestu o�miu lat, zbudowali sobie wi�kszy dom, lecz nie zd��yli w nim zamieszka�, poniewa� by� to pami�tny 1936 rok!

209

Uszcz��liwiaj�c na si��, wbrew ich w�asnej woli, powie�li kator�nym poci�giem... Podr�� trwa�a ponad miesi�c, przystaj�c na przystankach dla za�atwienia potrzeb fizjologicznych, a choroby zacz��y zbiera� swoje krwawe �niwo. Na ko�cowym przystanku w go�ym stepie czeka� na nich "nowy Dom� w postaci du�ego wojskowego namiotu, w kt�rym zamieszka�a niezliczona ilo�� rodzin.

Dzieci w wieku do dziesi�ciu lat zmar�y wszystkie, szcz��cie dopisa�o wy��cznie mojej matce Leokadii oraz stryjecznemu bratu Bronis�awowi - cudem prze�yli.

Po raz trzeci w swoim �yciu moi dziadkowie buduj� kolejny �dom�, z podr�cznego materia�u budowlanego - gliny i samanu, kt�ry nie chroni� przed deszczem.

Na nowych "lokator�w" czekano nied�ugo. Byli to Rodacy z teren�w �wczesnej II Rzeczypospolitej przywiezione w bydl�cych wagonach. Towarzyszy niedoli przygarn�li ich poprzednicy, kt�rzy znajdowali si� w nieco lepszej sytuacji. Dzielili si� wszystkim, co posiadali - dachem nad g�ow� i wy�ywieniem, kt�rego cz�sto brakowa�o samym. Ci kolejni - z Polski przywie�li ze sob� ojczyst� mow� i duch polski.

Dziadek opowiada�, �e ten sam los spotka� r�wnie� Cze-cze�c�w i Inguszy - i ich te� przyj�li Polacy do swoich cha�up.

Mija�y dni, miesi�ce i lata w Kokczetawskim obwodzie, Kele-rowskiego rejonu. W miejscowo�ci Podle�ne zorganizowano na nowo ten sam ko�choz, do kt�rego gnano pa��, znowu swoi swoich, a nad nimi bolszewik nienasycony. Moja mama maj�c w 1942 roku dwana�cie lat pracuje dla potrzeb frontu, jej ojca zabrano do Syberii r�ba� drzewo. Dziadek umieraj�c z g�odu ucieka do Kazachstanu, za co schwytany trafia jako uciekinier do wi�zienia w Kieler�wce. Mama dostarcza mu jedzenie przemierzaj�c na piechot� wiele kilometr�w. Dziadkowie znowu nie maj� zamiaru i�� do ko�chozu, mimo swojej dw�jki dzieci wychowuj� i karmi� dwana�cioro rodze�stwa, poniewa� ich rodziny zamordowano. M�odzie� ucz�szcza�a do szko�y rosyjskiej i to dop�ki pozwala�a na to pogoda - nie mieli but�w i odzienia.

210

Mieszkaj�c na "ziemi obiecanej" ca�y czas wracali my�l� i mow� do stron ojczystych, do rodzinnego gniazda, w kt�rym po nich wygodnie zadomowili si� bolszewicy. W domu moich dziadk�w ze strony ojca Ni�y�skich utworzono sztab komsomolc�w dwu-dziestopi�ciotysi�cznik�w. Rok 1935 - dziadkowie nie id� do ko�chozu, za co s� wyrzuceni na ulic� - wszystko odebrano, porabowano. Ojciec wtenczas ma dziewi�� lat i idzie z ziemianki do swojego sadu i zrywa wi�nie, a nowa "gospodyni", m�wi na to: "Chwatyt' tobi rwa�y, jdy w�e zwidsy do domu". I te s�owa nigdy nie by�y zapomniane, by�y one potwierdzeniem tego, �e bolszewik jest stworzony do pozbawiania dom�w i niweczenia ludzkich los�w. Nazywano ich "komizanami", to oni na si�� tworzyli ko�chozy, organizowali pr�bne siewy zim� do �niegu, po czym pili i bawili si� w �wczesnej polskiej szkole. Ich ideologia polega�a r�wnie� na barbarzy�stwach, bezczeszczeniach i rabowaniu polskich grob�w. Nie oszcz�dzano martwych. Umar�ej starszej siostry ojca R��y g�owa le�a�a na grobie z poobrywanymi z�otymi kulczykami. A za tym - 1936 rok, maj miesi�c i wszystkich do Kazachstanu.

Nie mog� nie wspomn�� tu o naszych najbli�szych s�siadach w Kazachstanie - Niemcach, kt�rych dotkn�� ten sam co i moich rodzic�w los.

1941 rok, zacz��a si� II wojna �wiatowa. M�odzie� Polska i Niemiecka, ch�opcy prosili si� na front, poniewa� tam dawano je��. Niestety, Niemc�w w og�le nie brano do wojska. Natomiast Polak�w wcielono w roku 1943 do Wojska Polskiego, jako obywateli by�ego ZSRR, w tym mojego ojca i stryja.

Tym czasem dorasta�y dzieci zes�a�c�w w Kazachstanie niemieckie i polskie, rzecz naturalna - mi�o�� nie wybiera narodowo�ci. Synowie Pana Szulca zakochali si� w stryjecznych siostrach mojej mamy, wtedy stary Niemiec Szulc powiedzia�: "Ja nie jestem przeciwko".

Po zako�czeniu wojny, w 1948 roku ojciec - �o�nierz WP wraca do rodzic�w do Kazachstanu, �eni si� z moj� matk� i planuje ucieczk� na Ukrain�, sk�d ich wywieziono. Przy pomocy zaprzy-

211

ja�nionych Kazach�w ten plan udaje si�. Na nowo buduj� dach nad g�ow� dziadkowie D�browscy, po raz pi�ty w swoim �yciu. B�d�c na �asce losu cz�sto �a�owali o swoim powrocie, poniewa� w Kazachstanie zostawili bliskich, a tu u siebie znale�li si� w�r�d obcych, kt�rzy nigdy nie potrafili nie tylko ich zrozumie�, lecz wym�wi� prawid�owo imi� mojej mamy - Leokadia.

W latach siedemdziesi�tych po raz pierwszy zjechali si� na zjazd rodzinny, przywo��c ze sob� swoje instrumenty muzyczne, z Syberii, Kazachstanu, Rosji, po�udnia Ukrainy i z Polski. Niewiele rozumia�am w ten czas ja wraz z rodze�stwem, co si� dzieje wok��...

Obraz dnia dzisiejszego na naszej ojcowi�nie przypomina umieraj�c� pustyni�. S�ynne niegdy� na tym terenie nazwiska D�browskich, Kad�ubowskich, Wojciechowskich, M�drzyjewskich, Lisowskich, Kraszewskich, Bieli�skich, Wyszy�skich, Krajew-skich, Malickich i in. pozosta�y w Syberii i Kazachstanie.

Moi rodzice i dziadkowie mimo tego, �e wielokrotnie zwracali si� w sprawie potwierdzenia ich �specwysiedlenia� do Kazachstanu, nigdy nie otrzymali potwierdzenia ich przebywania na tamtym terenie. Odpowiedzi w za��czeniu".

Te odpowiedzi, to dwa kr�tkie zawiadomienia. "Archiw" koszkieta�skiej ob�asti w Kazachstanie nie dysponuje �adnymi dowodami pobytu ani Antoniego Hipolitowicza, ani Leokadii Wincentownej Ni�y�skiej.

Ludwika, owszem, s�ysza�a o wielkim tancerzu, z kt�rym dzieli nazwisko. Co do niej, to tego wieczoru nie posz�aby na ta�ce, akurat dzisiaj z pewno�ci� nie by�oby si�y, �eby j� przymusi�. Albo co� z pogod� dzieje si�, albo zdrowie siad�o, gdy� odczuwa niedobry b�l w sercu. Nawet wzi��a lekarstwo.

Przerzucam rozmow� na Czarnobyl. Wprawdzie Ukrai�cy -je�li wierzy� sonda�om - s� bardziej niezadowoleni ze swego miejsca w spo�ecze�stwie ni� ze swego zdrowia, na kt�re uskar�a si� jedna pi�ta mieszka�c�w, uderzaj�co cz�sto wi���c dolegliwo�ci z katastrof� czarnobylsk�. Maj� racj� czy nie maj�?

212

Jak to naprawd� wygl�da? Nie by�o �adnych zauwa�alnych pr�b ogarni�cia sytuacji, nie przebadano ludzi nawet w nieodleg�ym Kijowie. Sprawa na domys�, na pog�oski. Wie si�, �e w rejonie Czamobyla zamieszkiwa�o - dok�adnie - 2 412 800 os�b, w tym l 741 000 w strefie bezpo�redniego zagro�enia. Przesiedlono zaledwie 26 500, niespe�na 24 000 wyprowadzi�o si� z w�asnej inicjatywy. Jeszcze w pocz�tkach 1995 roku 3200 os�b wyra�a�o ch�� wyjazdu. A r�wnolegle, i to zadziwiaj�co wcze�nie, bo ju� w pocz�tkach 1990 zaczynaj� si� powroty: do 1995 naliczono 486, nie zwa�aj�cych na radiacj�.

Zag�szczam tekst liczbami, procentami, a to nu�y czytelnika, jednak zale�y mi na uwierzytelnieniu okresu, kt�ry pr�dzej czy p��niej przejdzie do egzotyki wspomnieniowej, odwiarygodnio-nej zmianami, jakiekolwiek by by�y. P��niejsze etykiety potrafi� si� mocno rozmija� z realiami minionego czasu, zw�aszcza gdy historycy wy�ej sobie ceni� pogl�dy od reali�w.

Zdaje si�, �e recepty dla Ludwiki, jak sprawunki Chmielowej, te� s� za�atwiane "w biegu", bo w przychodni nie bywa. Jak ja ma�o rozumiem! Maria z politowaniem: leczy� si�? A kiedy? U nas �ywy nie choruje. Na chorowanie cz�owiek ma czas, kiedy umrze, i to wszystko. Pos�ucham, jak z ni� jest? Jak by�o i jest z kobiet�, kt�ra w czarnej biedzie, sama, zawsze sama, pracuje, co tam:

pracuje, orze, nie pracuje, chce wychowa� dziecko, i jeszcze musi zaopiekowa� si� kim� przykutym do ���ka, no a federacja, sprawy polskie, przecie� nic samo si� nie zrobi, �ebym ja tak zobaczy�a, ile tu jest ludzkiej kl�ski... strach m�wi�. Polak nie ma gorzej ani Ukrainiec nie ma lepiej, wszystko jedno psiakrew-stwo. Czarnobyl? Nic si� nie odczuwa�o. Nie wiedzieli�my. I dalej by�my nie wiedzieli. Nic cz�owiek nie czu�. Gdyby nie ujawnili...

Czarnobyl! Kto m�g� wiedzie�. Dopiero dzisiaj huk i krzyk, a g��wna panika od rodak�w z kraju. Przyjedzie i za p�� godziny ju� ca�y napromieniowany.

Ludwika potwierdza machinalnym znu�onym gestem. Maria roz�alona, obsobacza mnie, siebie, ca�y �wiat obsobacza: bo nic

213

nie wiemy, nic! Jak mog�y j� rozbole� mi��nie, kiedy stale bol�, dlaczego akurat wtedy mia�a zauwa�y�, �e z sercem kiepsko, kiedy ono psu�o si� i bez Czamobyla... Zrobiliby badania ludziom, mo�na by wnioskowa�. Ale nie zrobili, czy rozumiem? Nikt nie ;)y� badany w Kijowie. Nikt ze zwyk�ych ludzi.

Przede wszystkim mog�o chodzi� o wyciszenie paniki. Pewnie brane by�y pod uwag� k�opoty organizacyjne, koszta...

Mimo wszystko upominam Piwi�sk�, �e zlekcewa�ony b�l serca tr�ci szpitalem. Odrzuca z politowaniem: mamy, mamy szpitale. Przynie� skalpel, to ci� zoperuj�.

W Rosji, we W�odzimierzu nad Kla�m�, ogl�da�am �wietn�, bardzo nowoczesn� p�askorze�b�, skomponowany z dwu blok�w granitu pomnik bohater�w wojny, na kt�rym nie ma m��czyzn, s� kobiety, um�czone twarze kobiet w ruskich chustkach-zawitkach. Ani m�ode, ani stare, zmyte z urody, �miertelnie umordowane, pokorne, cierpliwe baby wojennych. �o�nierki, ale nie przyuczone do rado�ci.

Jakie znu�enie, jaki ci��ar �ycia w pomniku. Tamtym z frontu w�z albo przew�z, tym z zaplecza nieszcz��cie. Trwo�y� si�, czeka�, cierpie� cicho, nie ust�pi�. Stara szko�a ruska. Pomnik o wleczonych w jasyr, bitych za krzyk, bitych za milczenie, zamykanych w p�on�cych cerkwiach czy cha�upach, zamykanych w �agrach. By�a bieda, kt�ra si� nazywa�a: Tatarzy, by�a bieda, kt�ra si� nazywa�a: Niemcy. Stare miasto ten W�odzimierz. Czasu a czasu na nieszcz��cie kobiet. Przechodzi�y armie nad Kla�m�, okrwawi�o Kla�m� dziewi��set bogatych lat historii. Ciasno przy sobie, powspisrane o siebie, apatyczne w bez-pa�sko�ci, urodzone do krzy�owych dr�g, niepokonane kobiety. Tutaj na Ukrainie patrz� na ich siostry takie stare, a stare jeszcze nie s�, nawet nie zd��y�y posiwie�, na ich szybki zmierzch posk�ada�y si� nieustanne aborcje, niedole�ane po�ogi, niedospane noce i wr�g S�owianek znad Wo�gi, znad Dniepru, znad Wis�y: kuchnia t�usto-m�czno-kartoflana.

Tragarki, traktorzystki, przodownice pracy gdzie indziej od dawna przeciwwskazanej, wr�cz zabronionej kobietom, pr�dzej

czy p��niej ju� nieodwo�alnie chore trafia�y do przychodni. Czy przynajmniej za to przeklinaj� system? Niezupe�nie. Wol� pami�ta�, �e szpital nie kosztowa�.

Po raz pierwszy - dawno - jecha�am do Kijowa inn� drog�, przez Wo�y�. Na ma�ej stacji kobiety roz�adowywa�y poci�g. Zakutane w chustki, ci��kie, nieforemne w kufakach i walonkach, pow��cz�ce rozchlapanymi kaloszami, przenosi�y worki, spokojnie, z ca�� naturalno�ci� atawizmu pokonywa�y robot�, do kt�rej nie kwapi� si� m��czy�ni. Siek� deszcz, drobny, ale g�sty i tragarki sz�y po b�ocie jak po grz�skim �niegu. Czemu� stali�my tam d�ugo, poci�g nie odje�d�a�, wi�c im si� napatrzy�am, zgi�tym w kab��k, milcz�cym, o wiele za wcze�nie niepodobnym do siebie ze �lubnych fotografii, z kr�ciutkiej m�odo�ci. Do baraku wszed� m��czyzna, ale wr�ci�, pokrzycza� i szybko zatrzasn�� drzwi przed zimnem. �adna nie zareagowa�a. W rosn�cym deszczu, w ta�cz�cym, m�tnym �wietle staro�wieckich lamp widzia�am, jak przemoczonymi r�kawami ocieraj� twarze z wody.

Nie wiem, czemu o tym my�l�, w ko�cu dwie z Obo�onu, nie maj�c dobrze, najgorzej nie maj�, mieszkanie - jest, telewizor - jest, pociecha z dziecka - jest, nawet praca jest, i mo�na poby� w Polsce, byle w przyzwyczajenie nie wesz�o, bo szkodzi na serce. Przyda�by si� w domu m��czyzna, ale co robi�. Urodzi�a� si�, wi�c �yj, no to �yj�, ci�gn� w�zek ani m�ode, ani stare. Tutejsze. To wymaga si�y.

Kiedy� w Wilnie trafi�am na ich starsz� siostr�, na kolanach wspinaj�c� si� do Ostrej Bramy. S�ysza�am jej oddech, gdy pokonywa�a schody. Dla innych widok musia� by� do�� pospolity, bo bez wra�enia usuwano jej si� z drogi. Po chwili i ja przywyk�am, ju� nie wydawa�a mi si� wstrz�saj�ca ze swoj� twarz� ani �adn�, ani brzydk�, ani m�od�, ani star�, z niepokoj�cymi oczami bez wyrazu. By�y jakie� d�ugi czy nadzieje mi�dzy ni� a Bogiem, co� mia�a do za�atwienia, do wytargowania po tej niemi�osiernej drodze do kaplicy.

215

Spocona, zmordowana, przecie� sz�a, zbli�a�a si� do celu. Obserwowa�am j� z niech�ci� i podziwem. Mo�e nie by�y�my tak ca�kiem sobie obce, chocia� ja nie za�ywam wiary, bior� digitalis.

W Mohyla�skiej niespodzianka. A� na dziedzi�cu s�ycha� przebijaj�c� si� przez stare mury domu dojmuj�c� wokaliz�, rozdzwonion� dzikimi sopranami. Muzyka z pog�osem cerkiewnym, z narastaj�c�, zara�liw� inwokacj�. Ukraino, materi moja...

Zdecydowa�am si� wej�� na pr�b� ch�ru. Tu znajomo�� z Jaszczenk�. W auli spora publiczno�� przys�uchiwa�a si� i przygl�da�a, jak dyryguje siwy pan z einsteinowsk� fryzur�, finde-sieclowy i w manierach ujmuj�co staro�wiecki.

Tw�rca muzyki i nawet s��w do "Ukrainy". Zdolny kompozytor. Rodzice z Czernihowszczyzny, on ju� z Kijowa. Ukrainiec, niemniej "tak jak wsi buw ruskojazycznym". Kszta�ci� si� w konserwatorium, ale poci�ga�a go ludowa kultura, je�dzi� po wsiach ze studentami, wreszcie zdecydowa� si� na Instytut Folkloru i Etnografii kierowany przez Maksyma Rylskiego.

Zorganizowa� ch�r. Nie by�o zakazu, zgody te� nie by�o. "Homin" przetrwa� trzy p��legalne lata. "My mo�em etym hardyt-sia, szczo my pierwi naczali pi�t'". I znowu ten yolapuk rosyj-sko-ukrai�ski. Po jakiemu oni tutaj m�wi�? "Ne tak i ne tak".

Prowadzi� pr�by przewa�nie pod go�ym niebem, czasami pod dachem: w remizach, w gara�ach. Pocz�tkowo ch�r by� tolerowany, ale nie do tego stopnia, �eby go popiera�. "W�adza swoje wiedzia�a". Jaszczenko balansowa� na bardzo umownej granicy pomi�dzy ludowo�ci� a samopoczuciem narodowym.

"Homin" wyciszono w czwartym roku istnienia, jako rozsad-nik nacjonalizmu, a to by� gro�ny zarzut. Jaszczenko na Sol�wki nie pojecha�, niemniej przez kilkana�cie lat wegetowa�, pozbawiony praw do publikacji i publicznych wyst�p�w.

216

Poniewa� nawet ten najsprawniejszy z ospa�ych sowieckich mechanizm�w - policja polityczna - nie m�g� dzia�a� wzorowo w pa�stwie totalnego ba�aganu, praca Jaszczenki o bandurzys-tach oraz ich kapelach, wydana r�wnolegle do wyroku, jednak pojawi�a si� w ksi�garniach.

Jest niepodleg�o�� i z powrotem jest "Homin". W ch�rze robotnicy, m�odzi i emerytowani. Kilku in�ynier�w, kilku urz�dnik�w. Gospodyne domowe, studentki.

Patrz� po twarzach nijakich, pospolitych. Na ulicy ci ludzie nie daliby si� dostrzec. Za nijacy. A tutaj ich wida�, wy�adnia�ych, ulepszonych rado�ci�. Mi�dzy frazami pie�ni wielka nabo�na cisza. Przej�ta publiczno��, skupieni �piewacy. "Ne bud� proszczannia tych tia�kich hrichiw..." I wzmagaj�ce si� recitativo: "Do sudu, do sudu, do sudu krowawych czerwonych katiw". Jak oni to �piewaj�! Na twarzach uniesienie. Obok mnie kto� wyciera oczy. "Ukraino, materi moja...".

Ciekawostka, ilu z nich, wybieraj�c przysz�o��, uzna�oby, �e miejsce Ukrainy w starym szyku. Przy Rosji.

Ukraino, materi moja... Tak zapami�tam bia��, �agodn� Akademi�. Kasztanowy g�szcz, budynek - jakkolwiek defa-sonowa�yby go komi�ne przer�bki i remonty - zwyci�sko niedzisiejszy, i przez zamkni�te okna, przez grube mury, porywaj�ce, pot��ne wielog�osie ludzi, kt�rych nikt nie uczy� �piewu. Nie musia�. Maj� muzyk� we krwi. Obawiam si�, �e z ca�ej S�owia�szczyzny tylko o nas nie da si� tego powiedzie�.

Jaszczenko niestrudzenie dopinguje swoich. C�� za skala g�osu! Wspania�y bas lekko przechodzi w baryton, soczysty, kozacki. I �piewak, teraz zwr�cony ku �inkom, bez wysi�ku poddaje ton sopranem jak od Stuligrosza.

Jak to ujmowa� Szewczenko? Kobzar hraje, dodaje s�owami... Zaakcentowane pierwsze�stwo muzyki w kulturze - z rdzenia - ch�opskiej.

217

Do sudu, do sudu, do sudu krowawych czerwonych katiw! Chaj propade czerwona czuma... Z jak� zawzi�to�ci� tego si� domagaj�, jaka w tym pasja, si�a.

Ukraino, my twoi dity... A g�r� ci�gle Lenin.

Kolejny dzie� z bajeczn� podolsk� pogod�. Zbli�a si� powr�t, wobec czego id� �egna� si� z Kijowem. Na Lutera�skiej Kozak, srogi Zaporo�ec. Kozacy znowu w modzie, na w�asne uszy s�ysza�am w niemieckiej telewizji jak ich tytu�owano rycerzami S�owia�szczyzny. Dobre! Nie wpad�abym na to.

Siczowiec z ponownej Lutera�skiej (przedtem, przez d�u�szy czas, Engelsa) kroczy z dumnie zadartym podbr�dkiem. Dwa kosmate, d�ugie sznurki fruwaj� mu po twarzy. Z daleka wygl�da to na brod� rozdwojon� wiatrem, dopiero z bliska widz�, �e uchybi�am intencjom patrioty.

�adna tam broda. W�sy. Jakie! Wi�kszych nie widzia�am nawet na rycinach upami�tniaj�cych blaski siczowej swobody. Dwa p�oworude wiechcie si�gaj� kr�pej piersi. Wszystko w tym obliczu przyma�e: cz��ko, oczka, wszystko jakby trzeciego sortu, od marynarki po urod�, ale krok atama�ski, szarawary na p�� chodnika, a pod�ug ose�edca bu�czucznie komponuj�cego si� z w�sami re�yser Hoffman m�g�by ca�e swoje Ogniem i mieczem przystrzyc.

Noszenie si� na Zaporo�ca: to mi przypomina naszych m�odych ludzi, w stanie wojennym ustylizowanych na powsta�c�w z 1863. Tyle �e tamte cholewki i chlebaki wk�ada�o si� w zamiarze i z potrzeby ryzyka. Co to ma wsp�lnego z sytuacj� na wolnej Ukrainie? A jednak.

S e luk (od s�owa se�o, wie� po ukrai�sku) to taki zdawa�oby si� niewinny kollokwializm. S e l u k znaczy dotkliwiej, ni� wie�niak. Znaczy: prostak. "Iz se�a pryjichaw"... powa�na socjalna dyskwalifikacja. S e l u k a "na asfalcie" (w mie�cie) demaskuje przede wszystkim j�zyk. Jeszcze jedna bieda ukrai�ska: p��w�asny j�zyk. Dla mojej wygody ludzie z kr�gu "Dumki"

218

rozmawiali ze mn� je�li nie po rosyjsku, to po angielsku, wi�c nie umiem powiedzie�, na ile ich ukrai�szczyzna wolna jest od rusycyzm�w - bo polonizmom do Kijowa ju� dzisiaj za daleko. W miar� czystym, przez Rosjan wykpiwanym jako "zapadniac-ki" (zachodni) ukrai�skim m�wi si� we Lwowie z okolicami, im bardziej na wsch�d, tym wyra�niejsze zachwaszczenie j�zyka, zbitka s��w, akcent�w. Na asfalcie wypada m�wi� po sowiecku. Czyli po rosyjsku, a nie tam - po ch�opsku.

S u r � y k, cz�owiek miastowy, nie uznaje gwary. Chcesz przej�� na miejsk� wiar�, oducz si� ukrai�skiego. I t� specjalno�� domu wzi�to pod szkie�ko w Instytucie Socjologii. Chocia� w�r�d przebadanej populacji (tysi�c osiemset respondent�w ze wszystkich region�w kraju, z miast i wsi) siedemdziesi�t procent stanowili Ukrai�cy, a trzydzie�ci procent Rosjanie, to okazuje si�, �e m�wi�cych przynajmniej po ukrai�sku jest zaledwie o cztery procent wi�cej ni� rosyjskoj�zycznych. Druga ilo�ciowo grupa pos�uguje si� r�wnie� w �yciu prywatnym dwoma czy nawet trzema, je�li nie czterema j�zykami. Ta egzotyczna dla Polak�w urodzonych po wojnie, czyli ju� w kraju - zasadniczo - bez mniejszo�ci, sytuacja dotyczy bardzo licznych (blisko czterdzie�ci procent!) rodzin, mog�a marginalizowa� ukrai�ski, a sprzyja� rosyjskiemu. Pisz�c w "Politycznej Dumce" o "bezkrwawej rewolucji 1991" James Mace zwraca uwag� na rzecz wcale istotn� (ale zn�w uchodz�c� uwadze Polak�w - to ju� m�j dopisek). Nie powinno si� oczekiwa� troski o autonomi� kulturaln� mniejszo�ci w krajach, kt�re, jak Ukraina czy Bia�oru�, same maj� k�opot podobny, tyle �e na znacznie wi�ksz� skal�. Cho�by na Bia�orusi, wed�ug spisu z roku 1979, tylko siedemdziesi�t dwa procent og��u mieszka�c�w, a osiemdziesi�t trzy i p�� procenta etnicznych Bia�orusin�w zadeklarowa�o bia�oruski jako j�zyk ojczysty.

W sytuacji ludzi przywyk�ych do uwa�ania siebie za obywateli drugiej kategorii nie mo�e dziwi� odczucie niepodleg�o�ci Ukrainy jako sprawy sztucznej. Podejrzenie, �e to nie za prawdziwe zjawisko.

219

Stara taktyka, antyukrai�sko��. Zadatki ju� w XVII stuleciu, ale ostra, jawnie zamierzona rusyfikacja wschodniej i po�udniowej Ukrainy od XIX wieku, w kt�rym przybiera na sile imigracja z Rosji, du�a, cho� nie a� tak monstrualna, jak p��niej w Zwi�zku Sowieckim. Blisko osiemdziesi�t pi�� procent dzisiejszych mieszka�c�w miast ukrai�skich - to Rosjanie, przy czym na zachodniej Ukrainie, zaczynaj�c od Lwowa, ich obecno�� niekiedy przekracza dziewi��dziesi�t procent! Tylko w latach 1959-1970 populacja rosyjska w republice zwi�ksza si� o jedn� trzeci�.

Grunt pod wynarodowienie przygotowano za caratu. Nauka w szko�ach - tylko po rosyjsku. Legalne czasopismo - jedyne!

- to "Osnowa" w latach 1861-1862, czyli nie za d�ugo, ukazuj�ca si�... w Petersburgu. W j�zyku rosyjskim. Rzeczywi�cie, jak si� podliczy te i podobne fakty - trudno dziwi� si�, �e na zapiek�o�� rosyjsk� i polskie niezgrabno�ci odpowiedzi� by�o to, co by�o: zajad�y nacjonalizm. W 1863 rosyjski minister spraw wewn�trznych przypomina�: "�adnego odr�bnego j�zyka ma�o-rosyjskiego nie ma i by� nie mo�e". Nieco wcze�niej w �wczesnych "Wiadomo�ciach Moskiewskich" zapewnia� Micha� K�tk�w: "Ukraina nigdy nie mia�a w�asnej historii, nigdy nie by�a odr�bnym pa�stwem... Nigdy nie by�o j�zyka ma�orosyjskiego i mimo wysi�k�w ukrainofil�w nie powsta� a� do dnia dzisiejszego". W 1863 Aleksander II aprobuje zakaz druku po ukrai�sku przede wszystkim podr�cznik�w szkolnych. Wprowadza cenzur� prewencyjn�. W trzyna�cie lat p��niej, w 1876 zaostrzenie sankcji. Car podpisuje akt emski (od uzdrowiska Em, gdzie akurat bawi�) zabraniaj�cy importu wydawnictw w j�zyku ukrai�-,kim, publikowania przek�ad�w na ukrai�ski - nawet z rosyjskiego - i sztuk ukrai�skich w teatrach. Ten ostatni zakaz prze-irwa� do roku 1881. Ju� wtedy jako "niepewnych pod wzgl�-lem politycznym" odsuwano i zmuszano do wyjazd�w ludzi ,'nacz�cych, w�r�d nich pochodz�cego z rodziny ziemia�skiej docenta uniwersytetu w Kijowie, historyka Mychaj�a Drahoma-

iowa. kt�ry zbiera� i wydawa� pie�ni "ludu ma�oruskiego", cho�

 'n

przy tre�ciach politycznych - m�wi ju� o Ukrai�cach. P��niej w Genewie za�o�y� Woln� Drukarni� Ukrai�sk�.

James Mace uzasadnia postrzeganie Rosji jako pa�stwa -zawsze - z tendencjami do wynaradowiania mniejszo�ci. "In-norodc�w". Wyja�nia, dlaczego "nawet najbardziej demokratyczni reprezentanci rosyjskiej inteligencji nigdy nie pojmowali ukrai�skich aspiracji do narodowego samopotwierdzenia i samookre�-lenia". Na przyk�ad Siergiej Bu�hakow nazywa� Ukrai�c�w "narodem, kt�ry dopiero co sam siebie wymy�li�". Wed�ug innych - to Niemcy wymy�lili Ukrain� (a nie Austriacy? - AS). Wszystkich przebi� Dmitrij Wo�kogonow, o wymy�lenie Ukrainy obwiniaj�c Lenina.

Ukrai�scy dysydenci mieli �al do rosyjskiego samizdatu, zw�aszcza do podziemnej kroniki wydarze�, �e za ma�o zajmuje si� ich krajem. Pierwszy sowiecki "poststalinowski proces polityczny" zauwa�ony w �wiecie - rzeczywi�cie by� rosyjskim procesem. Siniawskiego i Daniela s�dzono w 1966, czyli po sprawie Moroza-Iwaszczenki.

Jeszcze w 1965, po fali aresztowa� na ca�ej Ukrainie, powstaje adresowany do Bre�niewa oraz Kosygina Apel 139, podpisany przez artyst�w, naukowc�w, in�ynier�w, robotnik�w. Na status dysydenta, niepor�wnywalny je�li idzie o ryzyko z naszymi wyst�pieniami, gro��cy przecie� do�ywociem w �agrze, decydowali si� przedstawiciele r��nych zawod�w, cz�sto bardzo m�odzi ludzie. W apelu odzwierciedlaj�cym wcale nie tak� znowu jednoznaczn� czy bez reszty solidarn� intencj� protestu Wielko- i Ma�orusin�w Ukrai�cy oponuj� przeciwko niedostrzeganiu przez Rosjan (wi�c nie tylko: przez rosyjsk� w�adz�, r�wnoznaczn� z sowieck�) po�o�enia innych nacji w pa�stwie, zarzucaj� s�siadom nieuwag� na prawa tych "nierosyj-skich" narod�w.

Jedno z pyta� postawionych w Apelu: czy dzisiejsi ukrai�scy komuni�ci s� w stanie wyda� wojn� rosyjskiemu szowinizmowi

221

na Ukrainie? Odpowied� przes�dzona, niemniej by�y lata, kiedy to wydawa�o si� mo�liwe. Ciekawostka z pierwszej bolszewickiej dekady: Rok 1923 przynosi ukrainizacj� Ukrainy. Zaczyna si� polityka partii zaskakuj�ca, jak na dotychczasowe do�wiadczenia z Rosj�. Bolszewicy faworyzuj� ukrai�ski patriotyzm! I to trwa, szczeg�lnie rok 1929 jest niemal�e cieplarni� dla ukrai�skiej M a � o r u s i i dla zamieszkuj�cych j� mniejszo�ci narodowych. �ydzi, Grecy, Niemcy, Polacy mog� si� uczy� we w�asnych j�zykach - i we w�asnych szko�ach, maj� swoje domy kultury, biblioteki, teatry. R�wnie� dla Ukrai�c�w, osiedlonych poza granicami republiki - na Kubaniu, w Twerze, w Stawro-polu - zak�ada si� plac�wki o�wiatowe, prowadzi kursy dla analfabet�w, a przede wszystkim r a b f a k i, rodzaj przyfabrycznych szk�� dla pracuj�cych. R�wnie� na terytorium Rosji, w Kursku, dzia�a nawet seminarium dla nauczycieli ukrai�skiego. Oceniaj�c ten przedziwny okres (na obszarze dzisiejszej Transdniestrii stworzono w�wczas a� dwadzie�cia pi�� dystrykt�w mniejszo�ci narodowych, w tym osiem rosyjskich, siedem niemieckich, po trzy �ydowskie, greckie i bu�garskie, jeden polski) autor szkicu w "Politycznej Dumce", kierownik jednego z kijowskich instytut�w, doktor James Mace, stwierdza "bezprecedensowy w historii Ukrainy rozkwit kultury i literatury".

Sielanka potrwa do roku 1930. I z nag�a - zmiana. Jaka! "Rozstrzelane odrodzenie". U drzwi wielki g��d. W cieniu tej upiornej kl�ski odbywa si� eksterminacja kleru, nauczycieli, ludzi sztuki. Preparowanie Ukrainy zachwianej socjalnie, nieomal�e pozbawionej inteligencji. Wkracza rosyjsko�� realizowana z precedensow� brutalno�ci�. "W miejsce narodowego wzoru - �cieg rosyjski" - pisze Mace. Toczy si� kolonizacja intensywniejsza ni� kiedykolwiek wcze�niej. Zdaniem Mace'a, i dzisiejsza Rosja bynajmniej nie jest zainteresowana w powrotach Rosjan na w�asne terytoria, co wykaza� chocia�by przyk�ad Cze-czenii: wygna�cy przemieszczali si� - poza Kaukazem - na Bia�oru� i na Ukrain�. Tylko z przyczyn ekonomicznych? Ame-

222

rykanin sugeruje inny pow�d. Rosja chce podtrzyma� przynajmniej t� form� obecno�ci na przej�ciowo utraconych ziemiach.

Wspomnia�am o niepor�wnywalno�ci ryzyka ponoszonego przez opozycj� polsk� i sowieck�. Temat nie lubiany, ale fakty s� faktami. Zakazy publikacji by�y szykan� tak pc spolit� i tak -na tle innych - �agodn�, �e wspomina si� o nich en passant. Bo i o czym tu m�wi�, kiedy w jednym, 1972 roku na d�ugoterminowe wi�zienie - plus lata wygnania - skazano dziewi�tnastu dysydent�w, nie licz�c aresztowa�! Kary by�y drako�skie. W�r�d skazanych "za kontakty" z Morozem - na dziesi�� lat do wi�zienia, na dalsze trzy na zsy�k� poszed� ksi�dz Romaniuk. W Odessie �ona dysydenta Karawa�skiego, Nina Strokata, zosta�a skazana na cztery lata �agru oficjalnie - za posiadanie i kolporta� samwydawu, faktycznie - za lojalno�� wobec m��a. Poeta Anatolij Lupinis w 1956 zas�dzony na sze�� lat �agru o zaostrzonym re�imie za "antysowieck� agitacj� i propagand�" ju� w obozie otrzyma� kolejny wyrok, dodatkowe cztery lata za protesty wysy�ane do w�adz. Jego zwolnieniu w 1971 towarzyszy�a demonstracja kijowian pod pomnikiem Szewczenki. Aplauz dla Lupinisa nie wyszed� mu na zdrowie, tym razem poeta trafi� na psychuszk� z "rozpoznaniem": schizofrenik (!) i decyzj� na nieokre�lony, czyli do�ywotni termin hospitalizacji. O losach demonstrant�w samwydaw nie wspomina.

Moroz wskazuje na ironi� fakt�w: nawet w �agrach nie by�o si� u siebie, tylko w Rosji. Pisa� w swoim Raporcie z rezerwatu Berii (dobry tytu�): "Mo�e na Ukrainie, jak w ksi�stwie Monaco, brakuje miejsca na �agry? obozy? Znalaz�o si� jednak dla siedmiu milion�w osadnik�w..."

Proces historyka i publicysty Moroza, oskar�onego o "ch�� secesji Ukrainy od ZSRR z pomoc� imperialist�w" i skazanego na dziewi�� lat �agru o zaostrzonym re�imie oraz pi�� lat na wygnaniu, odby� si� pod koniec 1970. Nikomu z bliskich, nawet �onie, nie pozwolono by� przy og�oszeniu wyroku.

223

Moroz, �ycie, jakich wiele jeszcze nawet w latach siedemdziesi�tych, na Zachodzie, a nawet u nas, uwa�anych za diametralnie r��ni�ce si� od stalinowskich. Tymczasem i wtedy bardzo �atwo trafia�o si� do �agr�w. Moroz w 1969 wr�ci� z czteroletniej odsiadki i ju� po roku wlepiono mu nast�pny wyrok: sze�� lat wi�zienia, dalsze trzy w obozie o specre�imie i jeszcze pi�� lat wygnania. W maju 1976, w trakcie odbywania kary, zosta� przewieziony do Instytutu Psychiatrycznego w Moskwie, co mog�o si� sko�czy� do�ywociem w kaftanie bezpiecze�stwa. Na swoje szcz��cie - by� ju� postaci� zauwa�an� na Zachodzie, nacisk �wiatowej opinii publicznej w tym czasie nie przechodzi� ju� bez echa w imperium i psychiatrzy tym razem uznali pacjenta za zdrowego.

Ostro�nie ze stereotypami! Utar�o si�, �e Szelest, I sekretarz partii w republice, by� poplecznikiem ukrai�sko�ci, cichym nacjonalist�, nieomal�e takim rodzimym Konradem Wallenrodem, tymczasem to za jego rz�d�w dysydenci mieli twarde �ycie;

dw�ch naukowc�w, koleg�w Reprincewa, zarobi�o po pi�� lat zsy�ki za posiadanie samizdat�w. Nie pisywali do nich, nawet nie przy�apano ich na kolporta�u. Po prostu - sprawdzono im kieszenie.

W siedemdziesi�tych latach - ile by si� nie zmieni�o na korzy��, a co� jednak si� zmieni�o - po epoce Stalina, Zwi�zek Sowiecki pozosta� pa�stwem policyjnym. W�r�d sterroryzowanych narod�w - obok Ba�t�w i Esto�czyk�w - czo�owe miejsce przypad�o Ukrai�com.

Prowokatorzy uwijali si� nawet przy ma�o znacz�cych (jak ni�ej podpisana) go�ciach. Moja �wczesna redakcja, "Polityka", mia�a z�e notowania u s�siad�w, konfiskowano "nies�uszne" numery, wi�c nawet i ja zas�ugiwa�am na swojego tajniaka.

Rozpoznawalni. Programowo nijacy. Nie wiem, jak jest z asami od koronkowych rob�t, ale ma�ych szpicli, przydzielanych, i to na kr�tko, do niespecjalnie wa�nych os�b, �atwo rozszyfrowa�. Co� w oczach, co� w g�osie.

224

Nie zapomn� telefonu, kt�ry odbiera�am w siedemdziesi�tych latach natychmiast po przyje�dzie do Wilna, w przydworcowym hoteliku Gintaras, gdzie mnie zakwaterowa� tamtejszy zwi�zek literat�w. Zadzwoniono ledwo wesz�am do pokoju, a nie zna�am nikogo w mie�cie, ani jednego cz�owieka. "Eto ja" -zakomunikowa�a s�uchawka. Specyficzny g�os, s�odkawy. Zastanawia�am si� nad lepszym okre�leniem i bez rezultatu. Tylko to uwa�am za w�a�ciwe. "Eto ja" - upiera� si� tajniak.

Niezbadane by�y decyzje opiekun�w. Z Kiszyniowa do Lwowa bez gadania wsadzono mnie w samolot, z Kijowa do Kiszyniowa mog�am jecha� poci�giem. Tkwi�am przy oknie w korytarzu wagonu, kiedy podszed� nijaki.

- Patrzy pani?

- No, patrz�.

- Tak... Wi�c zauwa�y�a pani?

- A co takiego?

- No jak�e... Napisy. Wsz�dzie napisy po rosyjsku. - I z konfidencjonalnym, w zamiarze, za� w wykonaniu konfidenckim u�mieszkiem, bardzo, bardzo poufnie: - Niby Ukraina... A pisz� po rosyjsku. Dziwne, prawda? O, pani zauwa�y�a...

- Nie jestem spostrzegawcza, prosz� pana.

Poszed� sobie. Odchodz�c jeszcze si� obejrza� - tak jako�, powiedzia�abym, niezobowi�zuj�co, prywatnie - i mrugn�� na mnie, a potem si� roze�mia�. Na znak, �e urazy nie chowa. Robota jest robot�, ka�dy ma dni dobre i ma z�e. Trafi�am na gorszy.

Rok 1972: tylko w jednym rejonie, lwowskim, tylko w jednym miesi�cu (marcu) skonfiskowano trzy tysi�ce egzemplarzy samwydawu, ukrai�skiego samizdatu. Skazano dziewi�tna�cie os�b. W rok p��niej zapad�y wyroki w sprawach siedemnastu dysydent�w, z kt�rych kilku "skierowano" na niebez-pieczniejsz� od zwyk�ej celi klinik� psychiatryczn�. Mn�stwo os�b straci�o prac� w instytutach. Z uniwersytetu wyrzucono

225

sze�ciu profesor�w, trzynastu docent�w, dwudziestu asystent�w. Za czytanie Biblii usuni�tych zosta�o kilkunastu student�w historii. W 1973 zakaz publikacji dotyczy� pi��dziesi�ciu literat�w. Mia� du�e szcz��cie kowal, kt�ry wymalowa� bram� swego domu na ���to i niebiesko. Jako� wygrzeba� si� z "bur�uazyj-no-nacjonalistycznych" intencji, skoro sko�czy�o si� na trzech dniach aresztu.

Bur�uazyjny nacjonalizm, to by� mocny straszak na dopominaj�cych si� o wyk�ady w j�zyku ukrai�skim. "Przeszkadza wam rosyjski? A tym j�zykiem m�wi� Lenin..." W kijowskiej szkole nr 139 nauczycielka w kontaktach z dzie�mi chcia�a poprzesta� na ukrai�skim. Kole�anka przywo�a�a j� do porz�dku: "Tak nie mo�na. We�my mnie. Ucz� angielskiego, ale poza klas�, w kt�rej mam lekcj�, nie rozmawiam po angielsku".

Inny, ju� trudniejszy do odparowania (nawet gdyby si� mia�o odwag� wykpi� tamten) argument: j�zykiem urz�dowym w ca�ym Zwi�zku Sowieckim, a zatem na jednej sz�stej kuli ziemskiej, jest rosyjski, wi�c w interesie uczni�w i student�w... To ju� by�o racjonalne, okre�la�o �yciow� perspektyw�. W efekcie ponad pi��dziesi�t procent Ukrai�c�w zamieszkuj�cych w innych republikach, w roku 1972 w rubryce "j�zyk ojczysty" napisze "rosyjski". W tym czasie na przyk�ad w Mo�dawii mieszka�o wi�cej Ukrai�c�w (507 tysi�cy) ni� Rosjan (414 tysi�cy), ale nie znalaz�oby si� tam ani jednej szko�y ukrai�skiej. A Kuba�, kiedy� przecie� nie rosyjski, tylko ukrai�ski? Najcz�stsza - podobno -odpowied� tamtejszych: "Ojciec i matka byli Ukrai�cami, ale ja..." Wed�ug samwydawu jeszcze w 1897 Rosjanie stanowili czterdzie�ci dwa procent mieszka�c�w Kubania, co najmniej drugie tyle poczuwa�o si� do narodowo�ci ukrai�skiej, prawie pi��dziesi�t procent m�wi�o po ukrai�sku. W latach 1933--1937 wszystkie szko�y ukrai�skie (czyli 746 - niema�o) przekszta�cono na rosyjskie.

Tylko jedna pi�ta szk�� na Ukrainie dawa�a szans� na uczenie si� ukrai�skiego. W roku 1966 w Kijowie spo�r�d - dok�ad-

226

nie - 160 411 uczni�w a� 128 118, czyli 77 procent ucz�szcza�o do szk�� rosyjskoj�zycznych. Statystyk� mo�na manipulowa�, sk�din�d prawd� jest, �e w omawianym czasie te ukrai�sko-j�zyczne stanowi�y jedn� trzeci� szk�� w �r�dmie�ciu Kijowa.

A��a, kt�ra uczy ukrai�skiego, zapewnia, �e na rosyjskim nauczyciele wychodzili lepiej, mieli wy�sze pensje.

Lepsze, nowocze�niejsze wyposa�enie szk�� rosyjskich nale�a�o do regu�y, nieoboj�tnej przecie� dla rodzic�w, decyduj�cych o wyborze.

"M�j" Igor znowu nie widzi problemu. "Howorit' po russki by�o presti�no" - kwituje temat. Ko�czy studia i ju� ma inne k�opoty. Ha�as wok�� sprawy jakby go irytowa�. Odpowiada ze zniecierpliwieniem, �e w Kijowie dwadzie�cia procent szk�� by�o ukrai�skich. A � dwadzie�cia! Taka, s�dz�c z tonu, jest intencja informacji.

Rzecz w tym, �e w Donbasie ani na Krymie w og�le nie istnia�y szko�y ukrai�skie. W Charkowie, Dniepropietrowsku, Zaporo�u, Chersoniu, Odessie - nieliczne.

Ukraina 1970. W miastach zamieszkuje tylko dwadzie�cia dziewi�� procent og��u ludno�ci ukrai�skiej i ponad dziewi��dziesi�t procent Rosjan! Na wsiach - sytuacja odwr�cona, i to drastycznie. Ukrai�cy stanowi� a� siedemdziesi�t jeden procent tutejszych ko�cho�nik�w, Rosjanie - niespe�na osiem procent.

W 1972 program telewizji ukrai�skiej obejmowa� zaledwie trzydzie�ci pi�� procent terytorium kraju.

Te dane s� mia�d��ce. Przynosi�y spodziewane rezultaty. W latach siedemdziesi�tych tylko osiem i p�� procent Ukrai�c�w, mieszka�c�w Ukrainy, przyznawa�o si� do ojczystego j�zyka, natomiast spo�r�d przesz�o dziewi�ciu milion�w Rosjan w republice - jakie� dwa i p�� procenta biegle w�ada�o ukrai�skim!

Zdawa�oby si�, �e przynajmniej wie� pozosta�a ukrai�ska:

s�k w tym, �e wie� o�wiecona jest z gruntu rosyjska. Na jedena�cie procent wykszta�conych Ukrai�c�w - dwadzie�cia

227

dwa procent wykszta�conych Rosjan. Administracja pozostawa�a w ich r�kach.

Moskwa prowadzi�a sprytn�, dalekosi��n� polityk� edukacyjn�, niezmiernie przecie� wa�ny element kolonizacji. Kadra pedagogiczna na Ukrainie - od nauczycieli szk�� �rednich po wyk�adowc�w uniwersyteckich - zdobywa�a dyplomy w Moskwie, w Leningradzie. Rosyjscy prawnicy studiowali w Charkowie, s�uchacze ukrai�skiej filologii poza w�asn� republik�. Rosjanie przewa�ali w administracji i dominowali w wojsku. Ukraina i tak nie mia�a najgorszej sytuacji w por�wnaniu z pozaeuropejskimi obszarami Zwi�zku Sowieckiego. W Armii Czerwonej prawie �e nie spos�b by�o znale�� oficera Kazacha czy Turkmena.

W 1970 spo�r�d zaledwie miliona pi�ciuset osiemdziesi�ciu trzech tysi�cy mieszka�c�w republiki legitymuj�cych si� wy�szym wykszta�ceniem a� sze��set jeden tysi�cy stanowili Rosjanie. Mo�na to ukaza� jeszcze w innym zestawieniu. Na tysi�c Rosjan pomi�dzy dwudziestym a dwudziestym dziewi�tym rokiem �ycia przypada�o pi��dziesi�ciu czterech absolwent�w wy�szych uczelni, na tysi�c Ukrai�c�w - tylko trzydziestu dziewi�ciu.

Tak to wygl�da�o i jeszcze d�ugo przesz�o�ci� tego nie nazwiemy. Ilu dysydent�w wtr�cono by do �agr�w za ukrai�sko�� - pozostawa� og��, wyzbyty obronnych odruch�w przed j�zykiem szko�y. Miejsca pracy. Ludzi z najbli�szej rodziny, a przynajmniej z s�siedztwa. Przed j�zykiem kilkusetletniej wsp�lnej codzienno�ci. Co dwudziesty Ukrainiec ma kogo� na Zachodzie;

krewnych czy przyjaci�� w Rosji ma co trzeci. O�ena, rodowita Ukrainka, mieszka w Zaporo�u. Z jej bliskich wszyscy s� Ukrai�cami i wszyscy r�wnie� w domu poprzestaj� na rosyjskim. Nieomal norma na wschodzie kraju. Matka Reprincewa pochodzi�a z obwodu donieckiego, zatem z teren�w najsilniej zrusyfikowa-nych, niemniej i tam w�r�d inteligencji rozmawia�o si� po ukrai�sku. Kt�ry to j�zyk nie spos�b nazwa� pe�noprawnym, je�eli raporty do w�adz centralnych pisywano po rosyjsku. Za spra-

228

wozdanie w ukrai�skim wyrzucono z instytutu podleg�ego Akademii Nauk eksperta od elektroniki radiowej. Ucierpia�y na tym bardzo istotne prace, ale naukowiec otrzyma� w s�dzie wyrok skazuj�cy i zako�czy� karier�.

To r�wnie� jest wasza historia, mog�abym powiedzie� Igo-rowi. Tylko co go to tak naprawd� obchodzi? Ledwie sko�czy� dwadzie�cia lat i ma inne problemy. A zreszt�, zdania s� podzielone, zale�ne od w�asnych do�wiadcze�. Zetkn��am si� z r��nymi opiniami. Przypominano, �e w licznych odeskich instytutach j�zykiem wyk�adowym by� jednak ukrai�ski, �e na uniwersytecie kijowskim, kto chcia� prowadzi� zaj�cia w ukrai�skim, ten m�g�. Bez szykan? "No, nie przesadzajmy" - kapituluje Reprincew.

Co do wydawnictw naukowych, swoboda j�zykowa sprowadza�a si� do humanistyki: ale te� bez przesady. Troch� historii, troch� filologii, beletrystyka... Z drugiej strony, pi��dziesi�-ciotomowa edycja dzie� Franki mog�a si� ukaza� na sowieckiej Ukrainie. W wolnym kraju wyszed� ju� tylko jeden tom, wcze�niej wstrzymywany przez cenzur�, a o edycjach klasyki ukrai�skiej mowy nie ma. Bo nie ma pieni�dzy.

W Zwi�zku Sowieckim pod specjalnym nadzorem by�y nauki �cis�e. Publikacje z zakresu matematyki, fizyki, chemii Akademia Nauk og�asza�a wy��cznie po rosyjsku. St�d ten dyskryminuj�cy brak w�asnej terminologii technicznej. J�zyk ukrai�ski zosta� wyeliminowany ze strefy niebywale wa�nej dla ka�dego kraju. Odchodz�c od rosyjskiego, odesz�oby si� od wsp��czesno�ci. Od post�pu. Z roku na rok nikt tego nie wyr�wna.

K�opoty j�zykowe w by�ym Zwi�zku Sowieckim nie ograniczaj� si� do kolizji j�zyk�w narodowych z ekspa�stwowym. To r�wnie� kwestia elegancji s�owa, wyzbycia si� dotkliwie chamskich - c�� z tego, �e nie w intencji, skoro z natury rzeczy chamskich - zwrot�w, tego nawo�ywania do nieznajomych per "�enszczyna" albo "mu�czyna" i chropawej �yczliwo�ci wszelakich tiot', mamasz i babuszek, kt�rymi z post�pem lat niemi-

229

�osiemie, jak si� tam komu widzia�o, ile dawa� na oko, traktowano by�� diewuszk�. Z kolei malczyk, potem - mo�odoj cze-�awiek, stawa� si� diadi�, nim zosta� dieduszk�. Bardzo plebej-ska kurtuazja.

W Kijowie wymyka mi si� kontakt z ciekawym cz�owiekiem, Tani� Domaszenko. Nauczycielka spod Po�tawy, te� przypadkowa s�uchaczka "Homina". Bardzo m�oda. Pisuj�ca wiersze. Przyjecha�a na kr�tko, ma czas, wakacje, ju� nawet ksi��ek ludziom nie wypo�ycza, bo zamkn�li bibliotek�, jak to si� m�wi:

z braku �rodk�w. Teraz, je�li kto� chce, bierze sobie ksi��k� od Tatiany z domu. Ona nic za to nie dostaje, ale przynajmniej wie� nie odwyknie od czytania.

Um�wi�y�my si� na jutro - nie zadzwoni�a, nie przysz�a. Zd��y�am zanotowa�, �e we wsi Krasnohoriwka, gdzie ko�cho�nicy od p��tora roku czekaj� na wyp�at�, prowadzi z dzie�mi Szko�� Pocz�tkuj�cych Poet�w i jeszcze drug�, dla doros�ych, kt�r� nazwa�a Szko�� Duchowego Odrodzenia.

Nauczycielka A��a opowiada o pomocy ze strony Federacji Ukrainek w Stanach i Kanadzie. "Pracujemy nad odrodzeniem mowy ojczystej". Federacja kontroluje (to w�a�nie s�owo zostaje u�yte) nauk� ukrai�skiego w szko�ach. Jak rozumie� kontrol�? "Idzie nie tylko o szko�y, patrzymy, czy w plac�wkach kulturalnych nie rozmawia si� po rosyjsku". Czyli rewers niegdysiejszego? Bo kiedy� by�o odwrotnie.

"U nas jeszcze nie ka�dy mo�e hardo potwierdzi�: jestem Ukrai�cem" - utyskuje A��a. Tak sobie gaw�dzimy w kasztanowym cieniu, a na frontonie starej akademii, obrysowany ko-mi�n� mozaik�, rozja�niony mocnym podolskim s�o�cem - nietkni�ty cytat z Lenina.

Jednak nie ze wszystkim bez reszty potwierdzi�a si� opinia anonimowego autora w samizdacie, kt�ry pociesza�: "Owszem, mo�na zamkn�� dom wydawniczy �Dnipro�. Ale czy mo�na zatrzyma� Dniepr?"

"Forsowna ukrainizacja", cz�sto o tym w gazetach. Czy Ukraina nie powinna aby zdecydowa� si� na dwa j�zyki urz�-

230

dowe? Czy ludzie rzeczywi�cie tak bardzo upominaj� si� o ukrai�ski? Wymowne zjawisko: od 1992 liczba gazet rosyjskoj�zy-cznych na Ukrainie wzros�a o przesz�o po�ow�, podczas gdy og�lna liczba publikacji zmala�a r�wnie� o po�ow�. A jednocze�nie wyra�nie spada zainteresowanie pras� wydawan� po ukrai�sku. S�ycha� o generalnym zmniejszaniu si� nak�ad�w i ubytku tytu��w lokalnych, niemniej - liczba wydawanych po ukrai�sku zmala�a prawie o dziewi�� procent, wydawanych po rosyjsku - o nieca�e dwa.

Zdaniem wsp��redaktora "Dumki", doktora Olcha Bi�ego z Instytutu Filozofii, ukrainizacja, dzisiaj, jest przeprowadzana dyletancko, grubosk�rnymi metodami. Bywa pr�b� galwanizacji czego�, co wyczerpa�o swoje historyczne �r�d�a.

Z nauki komunizmu przeszli�my na nauk� nacjonalizmu, us�ysz� w Kijowie. Oni wiedz� lepiej, ale po wyrwaniu si� z kredowego dla Polak�w ko�a zachodniej Ukrainy ju� nie jestem przekonana akurat o tym zagro�eniu.

Teraz nawet podr��e s� patriotyczne, u�miecha si� Reprin-cew. Z Moskwy do Kijowa kursuje poci�g "Rosja", z Kijowa do Moskwy - poci�g "Ukraina". Ogromne, z daleka czytelne litery na wagonach, w kt�rych (i pod kt�rymi. Szerokie tory!) wszystko jest ze starych czas�w. Sowieckie poci�gi - te dalekobie�ne, a wiemy, co znaczy�o "dalekobie�ny" w jednej sz�stej �wiata -miewa�y nazwy wcale romantyczne, na przyk�ad - "Zielony Malachit". Nawet w koszmarnym Kraju Rad by�y to nazwy, a nie transparenty. Jakby nie oponowa� m�j towarzysz - "Ukraina" na charakterystycznej, zielonoburej, gufrowanej �cianie szeroko-torowca jest zaczepno-obronn� konstatacj�. Takie radosne, niemniej harde przypomnienie, kto tu hetma� na swoim.

Kiedy z kijowskiego dworca na wsch�d odje�d�a "Ukraina", z g�o�nik�w grzmi znajoma melodia. Dla Repincewa - Po�egnanie S�owianki, dla mnie - Rozszumia�y si� wierzby p�acz�ce. W Polsce szumia�y w opozycji do mak�w spod Monte Cassino, potem im to przesz�o i z politycznego zrobi� si� liryczny

231

szlagier. W Kijowie orkiestra r�nie "Wierzby" w rytmie radosnego marsza, z tr�b sam wigor, krzepa i nadzieja. Reprincew informuje, �e S�owiank� serwowano wyruszaj�cym na front �o�nierzom. �miejemy si�, ale co tu ukrywa�: niebezpieczne te porywaj�ce melodyjki, zaraz cz�owieka ci�gnie do paradnego kroku.

"Ukraina" rozp�dza si� i znika, g�o�nik milknie. Co to by�o? Specjalna okazja czy codzienno��? "A w Doniecku dwa razy marsza graj� - pokpiwa pan W�odzimierz - po przyje�dzie poci�gu z Kijowa, po przyje�dzie poci�gu z Moskwy..."

Dobry �art. I gorzki.

Odje�d�am bez orkiestry, za to z przygodami. Powrotny bilet za�atwi�am w Polsce, wi�c spokojnie rozgl�dam si� za swoim wagonem - a tu nic, same ukrai�skie. �ladu po Warsie. "Waszych niet - obja�nia korpulentna konduktorsza

- nie doczepili, woda zatrzyma�a". Poniewa� poci�g tym razem nie wyje�d�a� z odci�tego powodzi� Wroc�awia, tylko dopiero z Gliwic, nie pomy�lano, �eby te dwa wagony - zaledwie dwa

- doczepi� po drodze. W Krakowie, w Przemy�lu. A w Kijowie nie mo�na? - Nie wiem, co mo�na - ucina konduktorsza. - Ja nie jestem od tego.

Jakie to znajome. Nie jej odpowiedzialno��, nie jej k�opot. Na razie polubowna. - B�d� miejsca w naszych wagonach to zabior�, a nie - to nie pojedziecie. Czeka� trzeba. Mo�e przyjdzie naczelnik.

Czeka� to si� tutaj umie. Peron przyczai� si� w milczeniu. Spi�ci, wrodzy sobie wypatrujemy naczelnika. Wreszcie idzie -koszula na nim �nie�na, w�s smolisty, oko srogie, bicepsy wy-karmione chyba jeszcze na sowieckim chlebie. Podchodzimy, ale nie za blisko, okr��amy, ale nie nachalnie. Zawsze to -naczelnik. Rozejrza� si�, ogarn�� pole bitwy i zadecydowa�: bra� do naszych wagon�w, dla ilu tam wystarczy. I ju� go nie ma. P��g�o�ne siekni�cie: a co z reszt�?! - rozmy�o si� w gwarze.

232

Zaczyna si� szturm. Z flanki bierze mnie zwalista baba. Nie napiera r�kami, nie depcze po nogach. Walczy brzuchem. Niejedn� ci��� ten brzuch d�wiga�, niejednego chlibojeda przysporzy� Ukrainie. Jak ciasto w dzie�y: niby mi�kki, a nie do pokonania. S�abn�, ale jest u mego boku kandydat nauk. Reprincew natychmiast zapar� si� o drzwi i sprytnie przepycha mnie wzd�u� baby. Dopadam miejsca zagwarantowanego o��wkiem konduk-torszy. Na korytarzu �omot, krzyk. P�dzi baba. Rozejrza�a si� -ma miejsce naprzeciw mojego. Wzdycha z satysfakcj� i od razu bierze si� do przyjaznej rozmowy.

Jedziemy. Wagon wygodniejszy od naszych, szerszy, w dodatku klimatyzowany. Toaletnoj bumagi ani myd�a nie u�wiadczysz, ale po�ciel czysta. I spok�j. Cisza. Nikt si� nie spi�, nawet nikt nie chrapie. Lipiec, wi�c na tyle jasno, �eby patrzy� jak za szybk� przetaczaj� si� zniekszta�cone noc�, ale uchwytnie wysokie, podolskie krajobrazy. Zni�amy si�, poci�g najwyra�niej zje�d�a w d��. Zmiana rytmu, charakterystyczny stukot k�� po mostku:

jaka� w�ska rzeka. Smotrycz? Zbrucz? Jaka� ja by�am ciekawa tych stron, jak one zdominowa�y moj� wyobra�ni�. I rzeczywi�cie: zasypie wszystko, zawieje...

Trwa kozaczek k�� po szynach.

Zbli�amy si� do dnia. Chc� dotrwa� do wschodu s�o�ca nad Podolem (zapami�tane z bardzo dawnej rozmowy, ju� z nierze-czywisto�ci: "Widzia�a pani kiedy wsch�d s�o�ca? Nie? to co pani wie o �yciu"). Nie udaje si�. Przespa�am Tarnopol, przespa�am Lw�w, �adnych k�opot�w, przedzia�y jak w letargu, dopiero przed granic� budzi nas konduktor: "Podnimajte�, diwcza-ta i ch�opci..." Rozdaje deklaracje celne. Zn�w za�wiadczam, �e nie wioz� z�ota ani broni palnej czy przynajmniej bia�ej, i starannie (cyframi i s�owami) spowiadam si� z waluty. Po przedzia�ach krz�tanina, szepty, pakowania i przepakowywania monstrualnych stert baga�u. Odprawa paszportowo-celna potrwa trzy godziny; nie mo�na by zacz�� w drodze, ju� we Lwowie? Sowiecki przepis, sowiecka konsekwencja. Szk��ka sierpa z m�otem ci��y na tryzubie.

233

Wkracza funkcjonariusz. Wzrok jak bat. Do mnie: dlaczego nie macie dokumentu? Jak to nie mam? Przecie� mu podaj�. Ale �le podaj�! Odpycha paszport, warczy: otwarty trzeba dawa�, nie dotar�o do was?! Otwarty o tu, na stronie ze zdj�ciem. Wyrywa z r�ki, przerzuca, ogl�da, je�dzi palcem po wizach i powraca do zdj�cia. W przedziale jak makiem zasia�. Przedzia� wie; podpad�am, mo�e przez zuchwa�o��, mo�e przez te piecz�tki ze �wiata dalekiego od stacji Mostiska. I zaczyna si� polka. Zdj�� okulary! Zdejmuj�. W oczy patrzy�! Patrz�. Przecie� znam to niepokonane sowieckie w oczy patrzy�. Zaraz spyta, dlaczego si� �miej�. Spyta czy nie? Bingo! Oczywi�cie, �e spyta�. "Co wam tak weso�o?" "Bo mia�am przyjemny pobyt". Nieprzewidziana odpowied�. Pewnie kpi�ca, a je�eli nie? Co wtedy? Zbi�am cz�owieka z tropu. Zmarszczy� si� i oddaje paszport. Straci� zainteresowanie.

"Nie trzeba by�o jecha� naszym wagonem - ze zrozumieniem, ze wsp��czuciem m�wi wsp��pasa�erka. - W polskich jest �agodniej".

Z korytarza dobiega "w oczy patrzy�..." Wygl�dam. Tak ten sam. M�ody, ros�y, t�gi, wida� w sto��wce jeszcze nie brakuje m�ki i kartofli. A na deser s�u�ba. W oczy patrzy�... Chc�c nie chc�c to wzajemne, funkcjonariusz te� nam demonstruje twarde, nalane w�adz� �lepia, zwierciade�ka duszy, kt�ra w ka�dym systemie, pod ka�d� polityczn� szeroko�ci� wywi��e si� ze swego powo�ania.

W Mo�ciskach pohranicznicy zabieraj� nam paszporty i dok�d� zanosz�. Przez dobre czterdzie�ci minut nic si� nie dzieje. Co oni tam z nimi robi�? Obdzwaniaj� Interpol? Licz� wizy? Ale to dopiero wst�p. Odzyskujemy paszporty, czekamy na celnik�w. Tak czekamy, jak zosta�o przykazane: z paszportami w r�ce.

Wagon cichnie. Nadchodz�. Powia�o groz�, zaraz rozstrzygnie si�, czy i po ile dotr� na przemyski bazar majtki i zegarki, ile dolar�w, hrywien i z�ot�wek ruszy w kurs, zawiruje mi�dzy kramem, sklepem i kantorem. Zdaje si�, �e w tym spanikowa-

234

nym towarzystwie ja jedna nie jad� pohandlowa� w "szcz�kach" z powag� anonsowanych w naszej prasie jako najruchliwszy biznes polsko-ukrai�ski, opoka dobros�siedzkich stosunk�w, gwarancja przyja�ni. A swoj� drog�, nasze przedsi�wzi�cia antybaza-rowe to g�upota, krzywda tak dla Ukrai�c�w, jak i dla Polak�w.

Mija godzina, mija druga. D�ugie te postoje w wolnym �wiecie. Ale co� drgn��o. Wkraczaj� �o�nierze. W panterkach, w dobrych butach. I o dziwo, ro�li. Komandosi? Ci przynajmniej nie wygl�daj� na niedo�ywionych.

Kilkudziesi�ciu. Chcia�am akcji, to mam. Kilku z automatami waruje przy wej�ciach do wagonu, reszta w ostrym tempie rewiduje poci�g. Tym razem nie sprawdzaj� nas ani naszych waliz, sprawdzaj� wagony. Zagl�danie na g�rne ���ka, bebesze-nie po�cieli, ostukiwanie �cian. Zdejmowane s� nawet jarzeni�wki. Jednak tym razem dzieje si� co� niesamowitego, oni nieomal demontuj� przedzia�. Szukaj� narkotyk�w? Przynajmniej to by�oby �wiadectwem europeizacji szlabanu w Mostiskach.

Wreszcie ruszamy. Ile nam zesz�o do granicy przyja�ni? Przesz�o trzy godziny. Ile kilometr�w z Mostisk do Medyki? A ze trzy. Niech b�dzie, �e pi��.

Za d�ugie te postoje na drodze do Europy. Niezale�nie od tego, ile dni czeka�yby na wjazd TIR-y, ile godzin traciliby w poci�gach podr��ni - od czterech lat rocznie przekracza granice Ukrainy osiem do dziewi�ciu milion�w ludzi. A tutaj - po dawnemu. Wyczesany p�ugiem pas ziemi niczyjej. Zasieki z kolczastego drutu. Niedbalstwo czy intencja? Czytam u poety, kt�ry nie prze�y� upiornego roku 1937, u Jewhena Hrabinki:

"O, gdyby tylko kto� zdo�a� usun�� zasieki [...] wok�� Ukrainy, w�wczas [...] mogliby�my by� niepodleg�ymi..."

Czy niepodleg�o�� Ukrainy przetrwa? To pytanie tkwi�o w podtek�cie pa�ciu: "Ukraina, Rosja, Niemcy: nowe realia", zorganizowanego ju� jesieni� 1993 w Kijowie. M�wi�c o powi�zaniach - i uwi�zaniach - gospodarczych Ukrainy z Rosj�, zwracano uwag� na oczywisty prymat Rosji, je�li idzie o bogac-

235

twa naturalne, zaawansowane technologie i wszelkie "odcienie" infrastruktury; banki, finanse, handel. Jak konstatowa� profesor Jurij Pakomow, dyrektor Instytutu �wiatowej Ekonomii i Stosunk�w Mi�dzynarodowych Ukrai�skiej Akademii Nauk: "...B�d�c tak daleko za Europ� i czyni�c, co si� da, �eby wej�� do jej przedsionka, Ukraina ma do pokonania mn�stwo fundamentalnych przeszk�d."

Sporo autor�w na �amach "My�li Politycznej" wypowiada sw�j pogl�d na przysz�o�� kraj�w postkomunistycznych. Zdaniem Brzezi�skiego nie wcze�niej ni� za dziesi�� lat, a mo�e i jeszcze p��niej, dojdzie do rozstrzygni�� determinuj�cych polityczn� i ekonomiczn� przysz�o�� przede wszystkim Rosji oraz - Ukrainy.

"W 1991 Ukraina wznios�a sw�j narodowy sztandar nie maj�c jakiegokolwiek realnego programu politycznej oraz ekonomicznej niepodleg�o�ci lub filozofii politycznej. Do dzisiejszego dnia i pa�stwowa, i spo�eczna kondycja Ukrainy jest chwiejna" -konstatuj� w "My�li Politycznej" O�eksandr Dergaczow i Wo-�odymyr Po�ocha�o. Jak pisz�, impuls niepodleg�o�ci by� tak gwa�towny, d��enie do w�asnego pa�stwa tak intensywne, powszechne, �e omin��o najistotniejsz� decyzj�, a mianowicie -jakim w�a�ciwie pa�stwem powinna sta� si� niepodleg�a Ukraina.

Brak�o programu reformy. Wszyscy d��yli do radykalnych zmian, tylko do jakich? To nie zosta�o wyartyku�owane. Znamy, znamy ten casus z triumfalnych lat "Solidarno�ci". Jednak Polska by�a o tyle w lepszym - znacz�co lepszym - po�o�eniu, �e dysponowa�a jakim� kapita�em do�wiadczenia w strukturach pa�stwowych.

Zdaniem autor�w szkicu Metamorfozy w�adzy postkomunistycznej Ukraina w kr�tkich latach niepodleg�o�ci zyska�a sobie reputacj� najbardziej stabilnego i bezkonfliktowego pa�stwa po�r�d by�ych republik sowieckich. Ta renoma jest przywo�ywana na dow�d trafnej polityki w�adz, s�u�y za �wiadectwo europeizacji kraju. Paradoks w tym, i� "rzeczywistym gwarantem dzisiejszej rzekomej stabilno�ci jest bierno�� i oboj�tno��

236

ukrai�skiego spo�ecze�stwa". Zdaniem autor�w Metamorfoz, obecne w�adze - wykorzystuj�c pasywno�� spo�ecze�stwa, ra��c� s�abo�� debiutuj�cych demokratycznych instytucji, wreszcie -pa�stwow� kontrol� wi�c i cenzur� medi�w, a jednocze�nie manewruj�c obietnicami i apelami do patriotyzmu, co nie przeszkadza w dystansowaniu si� od obywateli, zdaj� si� budowa� pa�stwo na u�ytek w�asny, "poza i ponad spo�ecze�stwem".

Dzisiejszo�� Ukrainy: intensywny, dramatyczny zamiar pa�stwa. Kiedy w 1991 kraj - jak kto� powiedzia� - "zacz�� otrzymywa� niepodleg�o��" (dobre sformu�owanie. Trafnie oddaje rzeczywisty przebieg zmian, ich niebezpieczn� powolno��), wierzy�o si�, �e o poprawie sytuacji w kraju przes�dzi sam fakt oddzielenia si� od Moskwy. Zach�ystywano si� potencjalnymi mo�liwo�ciami kraju. Kursowa�y ulotki zapewniaj�ce, �e Ukraina nie tylko b�dzie, ale jest pot�g�, poniewa� w przeliczeniu na Europejczyka - dostarcza najwi�cej ropy na ca�ym kontynencie! A to bzdura, poniewa� zasoby ropy ukrai�skiej s� nik�e, republika mia�a rzeczywi�cie silnie rozwini�te przetw�rstwo, ale ropa sz�a z Syberii.

W czerwcu 1997 roku Fundacja "Demokratyczne Inicjatywy" przeprowadzi�a, i to w�r�d sporej, blisko dwutysi�cznej reprezentacji, sonda�, w kt�rym sytuacj� ekonomiczn� kraju jako "bardzo z��" oceni�o czterdzie�ci trzy procent ankietowanych, jako "bardzo dobr�" - dwa promile. Spo�r�d zapytanych, jak si� odnosz� do przemian, najliczebniejsza grupa wybra�a odpowied�: "Nale�y przywr�ci� stan, w jakim gospodarka by�a u progu przebudowy".

Ile to czeka� na swoich pi�� zaleg�ych pensji w 1996 lwowski fizyk? Siedem miesi�cy? W rok p��niej, ju� w Kijowie, po drodze na czwarte pi�tro kamienicy, w kt�rej mie�ci si� redakcja "Politycznej My�li", mijam drzwi z tabliczk� "Instytut Filozofii" i wywieszk� "Stypendia dla aspirant�w za czerwiec 1996". W lipcu 1997! doktor Jewhen Bystry�kyj proponuje, �ebym sobie

237

zabra�a "na pami�tk� z�ych czas�w" i zrywa karteluszek. Wtedy drzwi uchylaj� si�, staje w nich kobieta, kt�ra zamiast nas obso-baczy� powiada przyja�nie: "A my, pracownicy, ju� od roku nic nie dostajemy". Nie skar�y si�, stwierdza.

Reprincew, historyk, w 1996 otrzyma� wynagrodzenie za trzy i p�� miesi�ca, w 1997 za dwa, a jest lipiec. Podobn� sytuacj� ma Bystry�kyj. W 1996 nie dosta� pensji za osiem miesi�cy - i zaleg�o�� ro�nie.

Ukrai�skie realia: �rednia p�aca dwukrotnie ni�sza ni� w Rosji, nieomal pi�ciokrotnie ni�sza ni� w by�ych "demoludach". Za to, za co dzisiaj p�aci si� S�owe�cowi - sze��set jedena�cie dolar�w, Polakowi - trzysta osiem, Czechowi - trzysta trzy, Ukrainiec dostaje siedemdziesi�t osiem.

Najzno�niej �yje si� na zachodniej Ukrainie, najtrudniej -w �rodkowej oraz wschodniej. A wsch�d kraju to kopalnie, metalurgia, chemia. W ostrym przeciwie�stwie do region�w "galicyjskich" tu ludno�� w wi�kszo�ci nie jest ch�opska, jest miejska. St�d dotkliwszy ci��ar kryzysu.

Co zdaniem Ukrai�c�w poza sytuacj� materialn� znacznie pogorszy�o si� - znowu pogorszy�o si�, trzeba by u�ci�li� - w ich �yciu? Przede wszystkim - szansa zatrudnienia i pewno��, �e si� nie utraci pracy. Opieka spo�eczna.

Prawie dziewi�tna�cie procent badanych odpowiedzia�o, �e �yje w skrajnej n�dzy, do dobrobytu poczuwa�a si� jedna dziesi�ta procenta. Ten fundamentalny niestety temat ukrai�ski rzutuje na wszystkie sytuacje pa�stwa. Zabezpieczenie materialne? Wystarczaj�ce - w opinii dw�ch dziesi�tych procenta. Ca�kowity jego brak - w wypadku prawie sze��dziesi�ciu jeden procent.

Z problem�w, utrudniaj�cych normaln� egzystencj�, Ukrai�cy wymieniaj� kolejno brak parasola socjalnego. Przest�pczo��. Rozchwianie ekonomiczne Ukrainy. Zaniedbania ekologiczne. Bezrobocie.

A� dziwi - ale i wskazuje na zasi�g dzikiego rynku pracy -tak daleka lokata bezrobocia. Wyprzedzaj�cego na li�cie k�opot�w ju� tylko (bagatela!) brak stabilno�ci politycznej.

238

Skoncentrowani na polskich eksrubie�ach, je�li ju�, to ciekawi co tam (i tylko tam) w trawie piszczy, jakby�my nie zdawali sobie sprawy, �e dostrzegamy ma��, w dodatku najs�absz� gospodarcz� cz��� kraju, obszarem dwukrotnie przerastaj�cego Polsk�, �e nie m�wi�c o kilku innych regionach - jest "jeszcze" ta wschodnia Ukraina, pi�ciokrotnie (tak, t< k) wi�ksza od galicyjskiej. Ukraina przemys�u, skupiaj�ca przewag� uczelni, instytut�w i laboratori�w.

Rosja mia�a z czego czerpa�. W latach sze��dziesi�tych z dochodu narodowego Ukrainy do jej bud�etu wraca�o jakie� trzyna�cie procent, w nast�pnej dekadzie "ju�" pi�tna�cie procent. Sukces, prawda? A jednocze�nie rozbudowywa� si� wielki przemys� militarny, pot��na metalurgia. O hipertrofii industrialnej zacz�to m�wi� na wolnej Ukrainie, i to nie od razu. Dopiero krach gospodarczy zorientowa� ludzi, �e w warunkach samodzielno�ci gospodarczej - po�owa psu na buty, �e ju� nie dzielony z innymi republikami stan samotnego posiadania katastrofalnie przerasta w�a�ciciela.

Druga co do wielko�ci - po rosyjskiej - sowiecka republika �y�a w ciasnej obro�y. Rosja nigdy nie dowierza�a Ukrainie. W latach siedemdziesi�tych w Dnietropietrowsku, do "Ju�ma-szu", tej samej fabryki rakiet strategicznych, kt�r� p��niej zarz�dza� dzisiejszy prezydent, nie wpuszczono I sekretarza komitetu obwodowego partii, Walczenki. Taka produkcja - to ju� nie by� pr�g do pokonania nawet dla prominenta, ale - Ukrai�ca. Pani Anna, niecierpliwi si� Reprincew, o czym my m�wimy? Energetyka j�drowa - tylko w gestii Moskwy. Od zawsze. Jak i ca�y przemys� obronny. A chemiczny? Tak, tak, mieli�my na Ukrainie i chemiczny. Fabryki u nas, ministerstwo - w Moskwie. Wi�ksza cz��� ka�dej produkcji, rzeczywi�cie znacz�cej w skali pa�stwa, pozostawa�a w jednoznacznej dyspozycji Moskwy.

Ekonomiczna (wi�c i polityczna) realno�� Ukrainy po sze�ciu niepodleg�ych latach: wysokie, precedensowe wysokie, zad�u�enie pa�stwa. Niezmienna, nieomal ca�kowita zale�no�� ener-

239

getyczna od Rosji. W�t�y przyp�yw kapita�u. Podczas gdy zagraniczne inwestycje chocia�by na W�grzech wynosz� sze��set--sze��set pi��dziesi�t dolar�w na g�ow�, to na Ukrainie dwa-na�cie-pi�tna�cie dolar�w. Drobna r��nica!

Nie deaktualizuje si� stwierdzenie Jewhena Bystry�kiego:

"�yjemy w kraju, kt�rego system spo�eczny jest mieszank� trzech element�w: republiki parlamentarnej, rz�d�w prezydenckich i w�adzy sowieckiej".

Najni�szym, ra��co niskim zaufaniem (trzy procent g�os�w!) Ukrai�cy obdarzaj� parlament, nieco wi�kszym - rz�d, pi�ciokrotnie wi�kszym - prezydenta. A przecie� wiadomo, �e Leonid Kuczma cieszy si� bardzo umiarkowan� popularno�ci� w spo�ecze�stwie, jest lepiej postrzegany za granicami kraju, ni� we w�asnym. Zdaniem wielu w innej sytuacji - czyli przy innej realno�ci mo�liwo�ci wyboru - Donbas, Zaporo�e nie g�osowa�yby na Kuczm�. "To nie on wygra� wybory, to Krawczuk przegra�" - jak m�wi� w Kijowie.

Bez zastrze�e� popiera Kuczm� niespe�na cztery procent ludno�ci! Mia�d��ca - dziewi��dziesi�cioprocentowa! - wi�kszo�� nie widzi ani jednego polityka, kt�ry wyprowadzi�by kraj na prost�.

"Za wcze�nie na socjologi�..." Co� si� tam jednak klaruje pod jej szkie�kiem. Ukrai�cy 1997 nadal nie widz� sensu w wie-lopartyjno�ci, a to niebezpieczne. Nie znajduj� mi�dzy istniej�cymi ani jednej partii, kt�ra zas�ugiwa�aby na przej�cie w�adzy. Byliby za rz�dami silnej r�ki. Tylko kto mia�by zosta� egzekutorem dyktatury?

Ukrai�cy s� rozgoryczeni, podzia� na zwolennik�w przeczekania ekonomicznych trudno�ci - i na opowiadaj�cych si� za protestem, za wyj�ciem na ulice, jest ju� bardzo wyr�wnany. Obydwie opcje - w granicach trzydziestu trzech procent, pozostali - czyli te� ponad trzydzie�ci procent mieszka�c�w republiki - zas�oni� si� tradycyjnym: "trudno odpowiedzie�".

W ukrai�skim programie telewizyjnym w Toronto ekspre-mier Jewhen Marczuk zapewnia�, �e "socjalnoho wybuchu ne

240

bud�..." I zwraca� uwag�, �e "przez trzy lata, niechby przez pi��, nie mo�na poprawi� sytuacji". No, ale to si� �atwo m�wi. W jego sytuacji.

Poleje si� krew, jak wr��ono we Lwowie? Z bada� to jeszcze na szcz��cie nie wynika. Wprawdzie ju� po dwu niepodleg�ych latach socjologowie wskazywali na rosn�ce zniecierpliwienie spo�ecze�stwa, i w raportach figuruj� wzmianki o nastrojach apokaliptycznych, niemniej w�r�d respondent�w pocz�tkowo dominowa� pogl�d, �e lepiej �cierpie� dolegliwo�ci "okresu przej�ciowego" ni� urz�dza� publiczne demonstracje. Ukrai�cy czuli si� przygotowani na wysoki rachunek za nieprzeszkadzanie rz�dowi. Dzisiaj ta gotowo�� s�abnie, w pewnym stopniu wypierana przez agresj�, w du�ym - przez apati�, dobitnie za�wiadczaj�c� o spo�ecznej dezintegracji Ukrainy.

Czy materialny status spo�ecze�stwa poprawi si� - za rok? Wi�kszo�� zak�ada, �e b�dzie gorszy, a w najlepszym razie - taki sam. A za pi�� lat? Najwi�kszy odsetek zapytanych nie ma zdania, jedna trzecia wierzy w popraw�, tyle samo - w pogorszenie.

Gro�ne poczucie niemo�no�ci. Przyt�aczaj�ca wi�kszo�� og�asza sw�j brak wp�ywu na cokolwiek, co si� dzieje w kraju. To nie dlatego, �e wschodnia, a i po�udniowa Ukraina jest zrusyfikowana w stopniu sk�aniaj�cym do my�lenia nie tyle o rosyjskiej, ile o ukrai�skiej mniejszo�ci narodowej. Pro�ciutka babina w Zbara�u, intelektualista w arcyeuropejskim Monachium - m�wi� to samo, i co zabawniejsze, nieomal tymi samymi s�owami: ludzie nie byli g�odni. Mieli zatrudnienie...

Zalety demokracji straci�y sens, jak wskazuje Zinowjew. A co tam Piechowej po zaletach demokracji...

Po nas nikt nie pl�cze

Ukrai�cy nie spiesz� si� do NATO. Ponad jedna czwarta badanych nie chce, by kraj sta� si� "stref� buforow�" mi�dzy Zachodem a Uni� Taszkenck�. Oponuje przeciw pogorszeniu stosunk�w z Rosj�. Dystans do "agresywnego bloku nuklearnego" (znajoma terminologia) najbardziej odczuwalny jest na wschodniej Ukrainie, najmniej - w stolicy i na zachodzie republiki. Zaledwie pi�tna�cie procent Ukrai�c�w widzi swoje pa�stwo w bloku zachodnim! Zatem - jakiej Ukrainy chcieliby w przysz�o�ci? Nie za du�a r��nica rysuje si� mi�dzy zwolennikami "neutralnego niepodleg�ego pa�stwa" a popieraj�cymi status "Ukrainy w bloku z Rosj� i Bia�orusi�". W trzeciej kolejno�ci -przynale�no�� do nowego ZSRR (a jak�e! Bynajmniej si� nie przej�zyczy�am). W czwartej - obecno�� we Wsp�lnocie Niepodleg�ych Pa�stw. S� r�wnie� g�osy - nie za liczne, ale s� - �e Ukraina powinna uzna� si� po prostu za cz��� Rosji.

Mo�e i naprawd�, jak zauwa�a w swojej ksi��ce Zukunft Europa Austriak, Wolfgang Kraus, "za wcze�nie na rozstrzygni�cie, kto wygra� zimn� wojn�, a kto przegra�. Z tym nale�y poczeka�".

242

Z wypowiedzi Brzezi�skiego w Kijowie: "Tylko z podleg�� sobie i podporz�dkowan� Ukrain� Rosja automatycznie staje si� mocarstwem". Przy innej okazji, w artykule dla "Politycznej Dumki" Brzezi�ski pisze o pomocy finansowej Zachodu dla Rosji - i o ryzyku inwestowania w kraj, w kt�rym zachodnie fundusze przejmowane s� g��wnie przez nowych kapitalist�w, reprezentant�w chorobliwego bogactwa, �adowanego g��wnie w konsumpcj�, nie w produkcj�. Jak zauwa�a Brzezi�ski, komplikacjom ekonomicznym sprzyja r�wnie� "ewidentne odnowienie si� imperialnych aspiracji, kt�re wzmaga prawdopodobie�stwo wzrastaj�cych napi�� w stosunkach z Ukrain�". Cytuje r�wnie� symptomatyczn� opini� nie wymienionego z nazwiska rosyjskiego polityka, kt�ry w 1993 w prywatnej rozmowie m�wi� o tymczasowo�ci Ukrainy.

Czy utrata Ukrainy w 1991 oznacza dla Rosji wy��czenie z g��wnego nurtu europejskiego, jak chce Wo�odymyr Zwy-g�anycz w biuletynie "Ukraina i NATO"? Czy Wsp�lnota to "przyw�dztwo w miejsce bezpo�redniej kontroli"? Tak uwa�a Rus�an Kaszbu�aton, natomiast opinia o bia�owieskim traktacie jako o zatrzymaniu przez trzy republiki procesu "spontanicznej i anarchistycznej dezintegracji wsp�lnej przestrzeni zamieszkiwanej przez nasz lud" pochodzi od samego Jelcyna.

"Ukraina jest kruchym, sztucznym tworem [...], formacj� bez jakiejkolwiek realniejszej szansy na uformowanie w�asnej pa�stwowo�ci" - t� wypowied� rosyjskiego polityka o ormia�skim nazwisku - Andrianik Migrancjan - zamie�ci�a "Niezawisimaja Gazieta" z 18 stycznia 1994.

Politycy rosyjscy wci�� s� sk�onni widzie� w Ukrainie - jak to kt�ry� wyartyku�owa� w parlamencie -bardzo przej�ciowe zjawisko. Dok�ada si� do tego stary ukrai�ski kompleks "cienia Rosji".

Dzisiaj Ukraina jeszcze jest za biedna, wszystko tu zbyt �wie�e, zbyt zdeformowane jarzmem niedostatku, by procesy zachodz�ce w spo�ecznej �wiadomo�ci, uzale�nione od pustej kieszeni

243

i talerza, dawa�y jak�kolwiek gwarancj�, �e sprawy nie potocz� si� w kierunku najmniej po��danym dla Polski. Czy Ukrainie rzeczywi�cie nie zagra�a wariant bia�oruski? Na II �wiatowym Kongresie Ukrai�c�w latem 1997 prezydent Kuczma zapewni�, �e ich ojczyzna pozostanie ju� na zawsze niepodleg�a...

Za przes�dna jestem na takie deklaracje.

Trudno nie zauwa�y�, �e nie tyle sama Ukraina, ile jej zagraniczni "piloci", potencjalni partnerzy w polityce, domagali si� niepodleg�o�ci kraju. "We wszystkich, niekiedy paradoksalnych, dzia�aniach Ukrainy da�o si� dostrzec mo�liwo�� powrotu do zwyczajowego partnerstwa z Rosj� i oparcia si� o ni� w wypadku niepowodzenia" - wnioskuje Brzezi�ski.

Je�li zachodnia i centralna Ukraina stawia na Europ� (co nie znaczy, �e i na nas. Czeka�am, czy wymieniona zostanie Polska. Nie zosta�a) to doszcz�tnie zrusyfikowany wsch�d kraju wi��e rachuby z Rosj�. Rzecz nie tylko w tym, �e jedena�cie milion�w obywateli Ukrainy, wi�c a� dwadzie�cia procent, to Rosjanie. Znacznie wi�cej jest rodowitych Ukrai�c�w m�wi�cych tylko po rosyjsku.

Specyficzne i na nasz gust, znowu, a� niewiarygodne s� tutejsze powik�ania. Z jednej strony - kompleks s a m o s t i j -n e j. Potrzeba w�asnego pa�stwa, niepok�j o jego trwa�o��. Z drugiej - nieuwaga na sprawy tak zdawa�oby si� upokarzaj�ce, dra�ni�ce i w konsekwencjach niebezpieczne dla niepodleg�o�ci, jak zale�no�� j�zykowa. Przypominam: blisko po�owa ludno�ci uwa�a, �e na Ukrainie j�zyk rosyjski winien mie� status oficjalnego, nieco mniejsza cz��� jest przeciwnego zdania, jedna pi�ta - nie umie zaj�� stanowiska.

Ukraina jeszcze nie wybra�a i jeszcze mo�na j� widzie� jako kraj w poszukiwaniu strategicznego partnerstwa. Jak pisze Sier-giej W�asow z Kijowskiego Instytutu �wiatowej Ekonomii i Stosunk�w Mi�dzynarodowych - ju� raz zaistnia� moment, gdy Ukraina znowu sk�ania�a si� ku Rosji, ale ta oferta, wtedy, nie zosta�a przyj�ta, Moskwa zaproponowa�a Kijowowi handel po

244

�wiatowych cenach - i pod�ug przyj�tej na �wiecie rynkowej jako�ci... To spowodowa�o, �e Ukraina z powrotem obr�ci�a si� ku Zachodowi.

W my�li politycznej dzisiejszej Ukrainy sporo miejsca zajmuje pozycja kraju w Europie - teraz, i w Euroazji - ju� wkr�tce. Nie by� u nas publikowany artyku� Brzezi�skiego dla "Politycznej Dumki", kt�rego autor widzi Ukrain� jako pa�stwo na pograniczu Azji i Europy, pa�stwo "pomi�dzy Rosj� a Niemcami". Bez wzmianki o Polsce. Ukraina wed�ug Huntingtona "jest usytuowana na linii granicznej pomi�dzy dwiema opozycyjnymi cywilizacjami [...], po prostu oddziela kraje, kt�re s� pierwszymi kandydatami do NATO, od Rosji, kt�ra nigdy w NATO nie b�dzie". R�wnie� Henry Kissinger podkre�la, �e Ukraina, to wschodni kraniec "tej geopolitycznej przestrzeni, kt�ra dzieli [...] Europ� i Rosj�..."

Wspomniany profesor Samuel Huntington z Han/ardu opiniuje, i� g��wne konflikty w naszych czasach - a tak�e i w jutrzejszych

- wyst�powa� b�d� mi�dzy cywilizacjami. Wojny narod�w - tak, ale przede wszystkim, je�li nie wy��cznie wtedy, gdy roziskrzy si� sp�r pomi�dzy nosicielami r��nych cywilizacji.

"Aksamitna kurtyna kultury zast�pi�a �elazn� kurtyn� ideologii". Tak okre�la profesor najbardziej wed�ug niego zauwa�aln� lini� podzia�u w Europie, prowadz�c� od Rosji, Finlandii i pa�stw ba�tyckich. Przecinaj�c Bia�oru� oraz Ukrain�, oddzielaj�c greko-katolick�, zachodni� cz��� kraju od prawos�awnej, wschodniej, linia ta w znacznym stopniu pozostaje zbie�na ze strefami wp�yw�w dwu niegdysiejszych imperi�w: habsburskiego i otoma�-skiego. Dopiero na zach�d i p��noc od tak wyznaczonej granicy

- funkcjonuj� spo�ecze�stwa ze szko�y renesansu, o�wiecenia, rewolucji francuskiej i przemys�owej rewolucji.

Jak w interesuj�cym szkicu Fatum Ukrainy. Czy niewolnictwo nie jest do obalenia? - pisze Wadim Skuratyw�kyj, "Ukraina utrwali�a si� na obrze�u tej gigantycznej stepowo�ci, na progu -czy jednak ju� za progiem - rozpe�z�ej na tysi�ce kilometr�w

245

r�wniny euroazjatyckiej, kt�r� powstrzyma� Pacyfik". Skuraty-w�kyj por�wnuje sw�j kraj z ruchliwym traktem w czasach w�dr�wki lud�w z Azji do Europy. Akcentem finalnym - "i ostatnim usi�owaniem azjatyckiego stepu, by ulokowa� si� w paneuropejskim lesie", by� upadek Kijowa, symbolu niezmiennie istotnego w rosyjskim (nie pomyli�am si� - w rosyjskim!) autoportrecie pa�stwowo�ci.

Z kolei Wo�odymyr Sydenko, polemizuj�c z rozpowszechnion� wiar�, i� Ukraina przeznaczona jest do jednej z g��wnych r�l na scenie �wiatowej geopolityki, doradza jak najszybsze odrzucenie z�udze�. Ich brak nie kolidowa�by z rozwa�eniem, co czeka jutrzejsz� Ukrain�: niezale�no�� pa�stwa, umiej�cego wykorzysta� swoje geopolityczne usytuowanie, czy rola biernego obiektu w politycznych rozgrywkach innych pa�stw?

Zdaniem Sydenki o odpowiedzi przes�dzi ekonomia. Jak na razie - Ukraina jest poza rynkami �wiata, pozostaje uwi�zana do rosyjskiej gospodarki. Rosja, to nieomal po�owa ukrai�skiego eksportu. Wa�niejszy jest import, w kt�rym przewa�aj� najbardziej potrzebne minera�y i surowce, zaczynaj�c od ropy naftowej. "Czy w tej sytuacji mo�na si� spodziewa� po kraju dynamicznej, niezale�nej polityki zagranicznej? Oczywi�cie, �e nie" - konkluduje Sydenko.

Kraje biedne zawsze s� na bocznym torze. Izolacja Ukrainy potrwa, dop�ki kraj nie wygrzebie si� z rujnacji. Dzieje si� za ma�o i za wolno. Przez dwa lata nic nie drgn��o - konstatowali autorzy raportu o postkomunistycznej Ukrainie w pierwszym numerze "Politycznej Dumki" z 1993 roku. Ciekawe studium trudno�ci czy wr�cz niemo�no�ci przekszta�cenia si� spo�ecze�stwa totalitarnego - w normalne.

Przy pytaniu: "Czy uwa�asz za celowe wprowadzenie re�imu �orstkoj ruki celem wyj�cia z ekonomicznego kryzysu i zainicjowana reform gospodarczych?" - tym razem minimalny procent oci�ga� si� z zaj�ciem stanowiska. Wi�kszo�� zgadza�a si� na re�im, co prawda do�� osobliwie rozumiany, skoro mia�by

246

si� realizowa� "bez pomniejszania swob�d politycznych". My, S�owianie, lubimy sielanki, st�d b�oga wiara, �e mo�na zje�� ciastko - i mie� ciastko.

Zdawa�oby si�, �e przynajmniej amatorzy brania za twarz "przy zachowaniu swob�d" oka�� si� zwolennikami jakiej� partii, tymczasem na pytanie, czy kt�ra� z istniej�cyc h zas�uguje na w�adz�, twierdz�co odpowiada nik�y procent. Im g��biej w las... Tylko jedna trzecia - niespe�na jedna trzecia - spo�ecze�stwa optuje za wielopartyjno�ci�. Nie dor�wnuj� przeciwnikom i niezdecydowanym.

Za wcze�nie na socjologi�, jak chce doktorantka z Kijowa? Oby. Bo sygna�y s� niepokoj�ce. Kolejny sonda� wskazywa�by na zaostrzanie si� pogl�d�w. Ju� prawie czterdzie�ci pi�� procent Ukrai�c�w jest za polityk� si�y, oponuje niespe�na szesna�cie procent. Te wyniki opublikowa� biuletyn Fundacji "Demokratyczna Inicjatywa" w cyklu Polityczny portret Ukrainy. Na pytanie zadane w roku 1996: "Czy s�dzisz, �e kilku silnych przyw�dc�w mo�e zrobi� dla naszego kraju wi�cej ni� wszystkie prawa i dyskusje?" - zdecydowana wi�kszo�� odpowiedzia�a:

tak, drudzy - nie mam zdania. Oczywi�cie mog� je zacz�� mie�, ju� jutro. Z tego "wa�ko widpowisty" mo�e p�j�� ogienek w ka�d� stron�.

Nie zastanawiam si�, nie mam zdania, jeszcze nie zdecydowa�em, nie wiem. Wypada przyj��, �e te postawy rzeczywi�cie dominuj�, ale warto pami�ta�, a na Ukrainie to nietrudne, �e nawet bardzo zdawa�oby si� bierne, p��feudalne spo�ecze�stwa potrafi� si� znienacka budzi�. W krajach tak gwa�townie wyrwanych z kieratu, w zbiorowo�ci zbitych z tropu, bo nie pog�askanych zmian�, nastroje s� nietrwa�e. Na Ukrainie jeszcze nie dokona�o si� nic nieodwo�alnego. Na razie Ukraina widzi swoje s�abo�ci, nie zna swojej si�y. Ten wielki kraj - od Karpat po Morze Czarne, od Wo�ynia po Azowskie - balansuje na skrzy�owaniu gwarancji z iluzjami. Sk�ania si� ku Zachodowi, cofa si� na Wsch�d... Pozostaje wielk� europejsk� niewiadom�.

247

To trwa troch� za d�ugo. Pisz� przed wyborami, ale my�l�, �e nawet ich wynik trzeba traktowa� pow�ci�gliwie. Decyzje elektoratu w sytuacji ukrai�skiego bywaj� bardzo przypadkowe. O jutrze prawem inercji zadecyduje by� mo�e w�a�nie ta "milcz�ca wi�kszo��", ci nieobecni w �yciu publicznym, nie wykrzykuj�cy swoich skarg w teatrach polityki.

Chocia�? Ju� si� zacz��y demonstracje. Ko�cz� ksi��k� w lutym 1998, w pierwszych dniach g�o�nych protest�w. Trac� cierpliwo�� g�rnicy, a to gro�na solidarna si�a.

Do Polak�w zupe�nie nie dociera, �e Ukraina - pr�dzej czy p��niej - mo�e znu�y� si� niepodleg�o�ci� kupowan� za tak wysok� cen�, albo te� - i g��wnie ten wariant jest prawdopodobny - �e zachowuj�c niepodleg�o��, powoli wyrzeknie si� niezale�no�ci.

W publikacjach, w debatach intelektualist�w z ca�� naturalno�ci� przewija si� kwestia ewentualnej ponownie p r z y r o -syjskiej przysz�o�ci Ukrainy. Czy kraj rzeczywi�cie straci�by na �cis�ym gospodarczym, wi�c i politycznym zwi�zku z Rosj�? Czy Ukraina b�dzie mog�a, a przede wszystkim, czy powinna oddali� si� od Rosji?

Notuj� opini�, kt�ra, s�dz�c po reakcji (�ci�lej: po braku reakcji) ze strony rozm�wc�w, nie wydaje si� �wiatoburcza i odosobniona. Ot�� Kij�w nie wyklucza unii rosyjsko-ukrai�skiej. Jeszcze dok�adniej m�wi�c - rosyjsko-ukrai�sko-bia�oruskiej. I nie obawialiby si� tego? Ale� nie.

Jak widz� przysz�o�� Ukrai�cy? W pierwszej kolejno�ci stawka na blok wschodniej S�owia�szczyzny (Ukraina, Rosja, Bia�oru�). W drugiej - przynale�no�� do Wsp�lnoty Niepodleg�ych Pa�stw. Te dwie opcje reprezentowane s� najliczniej, w granicach dwudziestu czterech procent g�os�w ka�da. Zdumiewaj�co niskie notowania zyska�a ca�kowita pa�stwowa niezale�no��.

Zach�ysn�li si� wolno�ci�. To zrozumia�e. Rusyfikacja rusyfikacj�, a jeszcze w 1992 za niepodleg�� Ukrain� opowiada�o si�

245

dziewi��dziesi�t jeden procent mieszka�c�w republiki. Z czego wynika, �e nawet tutejsi Rosjanie w przewadze byli stronnikami separacji. Up�yn��o pi�� lat - i ju� nieomal co trzeci obywatel oznajmia: "Chcia�bym, �eby Ukraina wesz�a do odnowionego Zwi�zku Sowieckiego".

Pami�tam, z jakim niedowierzaniem, wi�cej, z os�upieniem zareagowa�am na t� informacj� nie z magla przecie�, tylko z Instytutu Socjologii w Kijowie. Znowu wsp�lnota z Rosj�? Z powrotem do jarzma? Z ich do�wiadczeniami? "No, teraz to by zupe�nie inaczej wygl�da�o" - s�ysz� w odpowiedzi. I jeszcze: "To ju� nie jest pora na niewol�". Chcia�oby si� zaoponowa� tekstem ze starego �ydowskiego dowcipu: "A mo�e si� za�o�ymy?"

Trzeba sobie zdawa� spraw� - sporo Ukrai�c�w to rozumie

- �e pozycja niepodleg�ego pa�stwa, niepodleg�ego przy wszystkich kontrowersjach, biedach, anachronizmach i s�abo�ciach, przy wszystkich oporach spo�ecze�stwa, nierozs�dkach w�adzy

- ot�� �e ta pozycja osi�gni�ta, nie oszukujmy si�, dopiero po raz pierwszy w wielowiekowej historii narodu, mo�e by� chwiejna jeszcze przez d�ugie lata, ale zaniechana - oka�e si� niepowtarzalna. Nie jest odosobnione mniemanie W�asowa, �e ukrai�ska polityka opuszczenia Rosji zatacza kr�g, kt�ry mo�e doprowadzi� Ukrain� z powrotem do Rosji. W tym kontek�cie do�� dramatycznie zabrzmia�a opinia Amerykanina, doktora Mace'a, pisz�cego o niepodleg�o�ci Ukrainy, dzisiaj, jako mo�e i ostatniej szansie na zrealizowanie snu o demokracji, niepodleg�o�ci i sprawiedliwo�ci.

Rozm�wcy utyskuj� na ocenianie Ukrainy "via wczoraj-szo��". Ich zdaniem to typowe nie tylko dla Polak�w. O�rodek Ukrai�ski przy uniwersytecie w Harvardzie nie uchroni� si� od takiego podej�cia.

Wydostali si� spod sowieckiego buta, i to nam wystarczy. Skoro SA antyrosyjscy, MUSZA by� propolscy. Koniec, kropka. I ju� �pimy spokojnie.

W swoim sk�din�d bardzo zajmuj�cym szkicu o ameryka�skich koncepcjach odno�nie Ukrainy - autor, Hruszczenko, z zastana-

249

wiaj�c� konsekwencj� nie dostrzega Polski. Jako ��cznika mi�dzy wschodem a zachodem ju� nie tylko Europy, ale �wiata, Hruszczenko widzi tylko Ukrain�. Mo�na odnie�� wra�enie, �e nas nie ma na tej mapie jutra.

Inny przedstawiciel Instytutu, szef dzia�u zajmuj�cego si� Azj� i basenem Pacyfiku, W�adys�aw Sedniew, wskazuje na konieczno�� intensywnych analiz i systematyzowania zjawisk zachodz�cych w zwi�zkach ekonomicznych pomi�dzy Ukrain�, Chinami, Niemcami i Rosj�. Zabrak�o w wyliczeniu Polski. Mo�na si� zastanowi�, czy m�drze zrobiliby akurat w tym wypadku zostawiaj�c Rosj� na ostatnim miejscu - ale to ich zmartwienie. Nas nie widz� wcale.

Przycz��ek, ostatnia stacja przed Euroazj�... Mo�e. Zdaniem Hruszczenki "w samym tylko XX wieku Ukraina zap�aci�a milionami ludzkich istnie� jako most, kraj niczyj, czy jako arena cudzych interes�w. [...] Teraz nadszed� historyczny moment, by u�wiadomi� sobie i przekona� Zach�d i rosyjskich partner�w, �e tylko poprzez wej�cie Ukrainy do zachodnich struktur bezpiecze�stwa Pakt Atlantycki b�dzie rzeczywi�cie kompletny..."

Hruszczenko przestrzega, �e przy swoim po�o�eniu, kt�re jest "hazardowo ryzykowne [...] Ukraina mo�e znale�� si� mi�dzy m�otem a kowad�em w razie rosn�cego nacisku w geopolitycznym otoczeniu... po przyj�ciu Polski, Czech i W�gier do NATO, jak r�wnie� ostrej, irracjonalnej reakcji Rosji na rozszerzenie sojuszu obronnego". Przynajmniej tu zauwa�ona Polska.

Nawet kto� tak zdawa�oby si� zorientowany jak Bohdan Osadczuk �udzi si�, �e "Polska... mo�e, a nawet powinna, sta� si� przyw�dc� najpierw nieformalnego - ale z biegiem czasu i do�wiadcze� - nawet bardziej zwartego - zespo�u pa�stw w tym regionie. Idea kompleksu ba�tycko-czamomorskiego mog�aby si� sta� trwa�� koncepcj�".

Na m�j nos - nie mog�aby, bo Ukraina ju� nie na etapie rachub i spodziewa� z petlurowskich czas�w.

"Ukraina jest tak�e mostem mi�dzy wschodni� cz��ci� Zwi�zku Sowieckiego, Azj� i zachodni� Europ�. Ukraina jest projek-

250

cj� na Zach�d, we wrogie �rodowiska zachodniej Europy" -konstatowa� jeszcze w 1927 A. Syniaw�kyj. Natomiast monarchista Wiaczes�aw Lipy�kyj w latach dwudziestych og�asza�:

"Nikt w Europie nie chce mocnego i du�ego pa�stwa ukrai�skiego. Wr�cz przeciwnie, jest wiele si� zainteresowanych w nieistnieniu Ukrainy - a je�li ju�, to jak najs�abszej [...]. Nasze historyczne do�wiadczenie wykazuje, �e je�li nawet Ukraina znajduje jakich� sojusznik�w [...], to w kr�tkim czasie zaczynaj� oni rujnowa� to, w czego budowie sami dopomogli. Tak by�o za czas�w Chmielnickiego [...]. Podczas narodowej walki wyzwole�czej 1917-1920 znowu zap�acili�my zbyt wysok� cen� za poparcie ze strony Niemc�w, Austriak�w i Polski Pi�sudskie-go". To - jak dalej konkluduje Syniaw�kyj - utwierdzi�o Lipy�-�kiego w przekonaniu, �e pomoc z zewn�trz mo�e co najwy�ej dopom�c Ukrainie w roli pa�stwa buforowego mi�dzy Europ� i Rosj�.

Ju� wtedy, we wczesnych latach dwudziestych, Rudny�kyj uwa�a�, �e i Rosja, i Polska b�d� spycha� Ukrain� ku Morzu Czarnemu w tym sensie, �e stanie si� ono jakim� wyznacznikiem kierunk�w polityki ukrai�skiej, skierowanej ku "Azji Mniejszej" (Asia Minor). Hruszew�kyj, Rudny�kyj i Jurij Lypa widz� przysz�� Ukrain� jako najsilniejsze pa�stwo w basenie Morza Czarnego. Syniaw�kyj ma �wiadomo��, �e podczas gdy Zach�d na d�ugo pozostanie jako partner handlowy tylko odbiorc� surowc�w oraz p��produkt�w, to z Azj� sprawy mog� wygl�da� inaczej, tam zdo�a dotrze� produkcja finalna.

Opinia Rudny�kiego: kto ma Krym, ten ma w r�ku Ukrain�. "Nie b�dzie niepodleg�ej Ukrainy bez Krymu" -jeszcze w 1917 zamieszkiwanego przez ukrai�sk� wi�kszo��, co do dzi� dnia uleg�o skutecznej dla Rosji zmianie.

Geopolityka nie tylko w XIX wieku inspirowa�a tutejszych intelektualist�w. Ukrai�cy nadal zdaj� sobie spraw� z politycznej atrakcyjno�ci (przy wszystkich niewygodach) swego usytuowania na pograniczu z Azj�. Temat wraca� - i wraca - w r��nych

251

na�wietleniach. Geopolityce ukrai�scy zak�adaj� mo�liwo�� r��nych federacji zwi�zanych z Morzem Czarnym i z bli�szym nam Ba�tykiem. Finlandia, Estonia, �otwa, Litwa, Bia�oru� to kraje postrzegane jako partnerzy Ukrainy. Pisze Sa�tow�kyj: "W przeciwie�stwie do dzisiejszych zwolennik�w idei sojuszy ba�tycko--czamomorskich, Rudny�kyj wyklucza� Polsk� z grona potencjalnych uczestnik�w, argumentuj�c, �e jest ona krajem �rodkowoeuropejskim i z racji swoich naturalnych powi�za� zwr�conym ku tamtejszym pa�stwom". W pracy o wymownym tytule Mis/a Ukrainy (Nowy Jork 1953) Lypa stwierdza�, �e polityczne znaczenie Ukrainy dla �wiata le�y w fakcie, i� b�d�c tak wielkim obszarowo krajem, mo�e blokowa� ekspansj� Rosji w kierunku Adriatyku i Morza Egejskiego, Azji Mniejszej i Egiptu oraz uniemo�liwi� rosyjski "Drang nach India". Cytuj�: "Ziemie ukrai�skie w �adnym wypadku nie s� zapomnianymi od Boga peryferiami... Obdarzona swoj� geopolityczn� lokat� i mo�liwo�ciami handlowymi Ukraina jest jedn� z najwa�niejszych cz��ci �wiata". Nawet je�li to przesada, to ju� za realne uznajmy stwierdzenie, i� "z tych powod�w znaczenie Ukrainy b�dzie wzrasta�".

Inny zajmuj�cy tekst, to Geopolityczne tematy w my�li ukrai�skiej pierwszej po�owy XX wieku O�eksandra Sa�tow�kie-go (Uniwersytet im. T. Szewczenki). Autor stwierdza: "Ukrai�cy nale�� do zachodu, do Europy... decyduj� o tym nie tylko historyczne wi�zy, kt�re przez stulecia ��czy�y �ycie Ukrainy ze �wiatem zachodnim, ale i narodowy charakter Ukrai�c�w [...]. Dlatego musimy w pierwszym rz�dzie odnowi� tradycyjne powi�zania z narodami europejskimi, ponad wszystko z Niemcami".

Jego zdaniem Ukraina, odwrotnie ni� Rosja, w ca�ej swej historii by�a zorientowana prozachodnio, "d��y�a do swob�d ekonomicznych, broni�a w�asno�ci prywatnej". W opinii Pako-mowa Ukrai�cy s� podatniejsi na regu�y gry w kapitalizm, bardziej zdyscyplinowani, kulturalni, pracowici. Z kolei Siergiej Szer-gyn, politolog, w szkicu pod znamiennym tytu�em Euroazjatyc-

252

ka droga dla Ukrainy? przestrzega, �e niedorzeczno�ci� i jakby prolongat� "eurocentryzmu" zaszczepionego w Zwi�zku Sowieckim jest "w tak krytycznym dla Ukrainy okresie pukanie do jednych tylko, europejskich drzwi i bierne wyczekiwanie na now� porcj� wsparcia ekonomicznego". Jak twierdzi Szergyn, zmiana nastawienia b�dzie trudna z uwagi na bardzo silny "an-tyorientalny" kompleks Ukrai�c�w, w kt�rych historia wykszta�ci�a l�k przed "azjatycko�ci�", jako zagro�eniem narodowej identyczno�ci spo�ecze�stwa, niemniej - mimo t�sknoty Ukrai�c�w do zachodnich wzorc�w, realia ich dzisiejszego �ycia, dominacja pa�stwa nad spo�ecze�stwem, natr�tna wszechobecno�� pa�stwa, wielka rola ideologii kolektywistycznej, brak rzeczywistych gwarancji praw cz�owieka, zale�no�� obywatela od biurokratycznych struktur, niski poziom, niedorozw�j us�ug i samorz�dno�ci - to przecie� s� klasyczne formy azjatycko�ci, przynajmniej tej tradycyjnie rozumianej.

Azja Azj�, a co s�dz� o Polsce? Dogonimy was za pi��dziesi�t lat, odpowiada socjolo�ka Irina. - No tak - m�wi� - ale wtedy i my b�dziemy o pi��dziesi�t lat do przodu, nie s�dzi pani? - A nie - ripostuje Irina - za pi��dziesi�t lat to ju� b�dziemy szli �eb w �eb.

Pytam, w kt�r� te� stron� - jej zdaniem - p�jdzie kiedy� wreszcie ustabilizowana, zeuropeizowana Ukraina. Bardziej ku Rosji czy jednak - ku Polsce? "Ani tu, ani tam" - odpowiada Irina. Dobra odpowied�, tylko czy realna.

Prowadz� wcale ofensywn� polityk� zagraniczn�. Nie u�a-dzone jeszcze pogranicze z Rosj� (�adne mi "jeszcze") i z Rumuni�, cho� pretensje cichn�. Z Gruzj�, Azerbejd�anem i z krajami Azji �rodkowej, mianowicie z Kazachstanem, Uzbekistanem, Turkmenistanem Ukraina zacz��a si� dogadywa� w zwi�zku z kaukaskim korytarzem (ropa drog� morsk� do Odessy, stamt�d ruroci�gami w nasz� stron�).

Na �amach "Dumki" zdumiewaj�co pomijana Polska. Jakby nas nie by�o. Mn�stwo (i bardzo ciekawie. Wnikliwiej ni� u nas)

253

o Rosji, sporo o Rumunii (spory graniczne jeszcze nie ostyg�y), a na przestrzeni roku jeden, prawie nie wychodz�cy poza okres mi�dzywojenny i peerelowski tekst o Polsce. Co to jest? Przecie� g�upot� by�oby odpowiedzie�: przeczucie?

W numerze 2-3 (6) z 1995 W�odzimierz Reprincew spisa� kalendarium zbli�enia z Polsk�, "pierwszym pa�stwem, kt�re uzna�o niepodleg�o�� Ukrainy w grudniu 1991, lecz nawet wcze�niej, z ko�cem 1989, grupa polskich pos��w przyby�a na Pierwszy Kongres Ludowego Ruchu Ukrainy, i popar�a niepodleg�o�ciowe d��enia narodowych demokrat�w. To wtedy po�o�ony zosta� kamie� w�gielny pod nowy etap stosunk�w polsko-ukrai�skich. Wa�n� kontynuacj� polsko-ukrai�skiego dialogu by�o spotkanie parlamentarzyst�w w maju 1990 roku w Jab�onnie pod Warszaw�. Jego wp�yw na polsk� polityk� ukrai�sk� odczuwalny jest do dzisiaj. Deklaracja zasad i priorytet�w w stosunkach ukrai�-sko-polskich, podpisana 13 wrze�nia 1990, oraz Traktat o Dobrym S�siedztwie, Przyjacielskich Stosunkach i Wsp��pracy z 18 maja 1992 po�o�y�y fundament pod r�wnorz�dne strategiczne partnerstwo dw�ch pa�stw".

S�uszne, tylko �e zbyt deklaratywne, jak na pismo wyr��niaj�ce si� tendencj� do proponowania - i kwestionowania.

Nie zetkn��am si� z jakim� wyra�niejszym politycznym zainteresowaniem Polsk�. Przyjazne stosunki teraz i w przysz�o�ci, tak, owszem, powinni�my by� ze sob� dobrze, ale nic ponadto. �adnych sprz��e�, �adnych koalicji. Je�li Ukraina zacznie si� rozgl�da� za wsp�lnot�, znajdzie j� przy Rosji.

Rozm�wcy nie upieraj� si�, �e to jedyne wyj�cie, oni tylko chcieliby przypomnie�, �e nale�y liczy� si� z faktami. W sonda�u pogl�d�w na przysz�o�� republiki znalaz�o si� pytanie: "Jak zapatrujesz si� na koncepcj� przy��czenia Ukrainy do zwi�zku Rosji z Bia�orusi�". Zdecydowany sprzeciw zg�osi�o siedem procent!

Ja swoje: �e po tylu stuleciach... tak twardych rachunkach... Oni z politowaniem: "Pani Anna, o czym my m�wimy? Rado�� z pa�stwa, w kt�rym pobor�w nie dostaje nawet g�rnik?!"

254

I zn�w leitmotiv ukrai�ski, dylemat wracaj�cy jak bumerang:

"Prosz� sobie przedstawi� armi�, kt�rej nie p�ac�, prosz� tylko pomy�le� o rozmiarach konfliktu socjalnego, kt�ry przecie� nie s�abnie, jest niestety wr�cz przeciwnie".

Zdaniem rozm�wc�w, w tej sytuacji ekonomicznej parlament mo�e by� tylko lewicowy. "Tylko czy nam starczy si�y na parlament? Je�li wystarczaj�co mo�ne lobby bankier�w, os�b zwi�zanych z kapita�em, zechce go rozgoni�, Ukraina nie zaprotestuje. Widzia�a pani sonda�e? No wi�c".

W 1997 wyst�pienie Landsbergisa, kt�ry oznajmi�, �e niepokoj� go wypowiedzi rosyjskich parlamentarzyst�w o eks-Pri-ba�tice jako o "terytorium utraconym", w domy�le - wartym odzyskania. Informacj� z�owrog�, jak mi si� zdaje, nie tylko dla Litwy, u nas zamieszczono na dalszych stronach gazet. Rosjanie chyba nie zadowol� si� jednym portem nad Ba�tykiem, Litwa chyba nie odda dobrowolnie K�ajpedy... Wiadomo�� przesz�a niezauwa�ona, chyba.

Przecie� to wszystko - ca�y uk�ad niepodleg�o�ciowy w granicach dawnego Zwi�zku Sowieckiego, to jest nadal du�a beczka prochu. Rosjanie w tym momencie maj� mo�e i wa�niejsze k�opoty, zreszt� nie s� to czasy na si�owe rozwi�zania. "Nu poka" - jak si� u nich m�wi. Do Ukrai�c�w dociera, �e rosyjski kryzys jest spraw� przej�ciow�, �e imperium - ju� nie sowieckie, ju� znowu rosyjskie - przetrwa.

Wprawdzie Puszkin napisa� - przypomina Skuradyw�kyj - �e jednym z defekt�w panowania Katarzyny II by�o zniewolenie Ma�orusi, ale nie przeceniajmy poet�w.

Eurazja czy Ukrazja? Tak, stawiaj� sobie to pytanie. Jak r�wnie� - czy dojdzie do trzeciego etapu niewolnictwa? Czy mo�liwy jest powr�t Zwi�zku Sowieckiego? Otwarta kwestia. Nie u nas. U nich. Z bliska lepiej wida�. Za zasadno�ci� waha� przemawia umacniaj�ca si� opinia, �e stabilno�� Zachodu s�abnie. S�abn� i Stany Zjednoczone, bo napiera, i z jakim impetem ekonomicznym, Azja, bo tylko ZSRR rozwi��e problem Krymu,

255

Transdniestrii, wschodniej Ukrainy, floty czarnomorskiej i Kali-ningradu.

Racjonali�ci przewiduj� Ukrain� albo "przyrosyjsk�", albo zaakceptowan� (co jeszcze nie nast�pi�o) i zasymilowan� przez Zach�d. W�a�nie: przez Zach�d, zaczynaj�c od Niemiec. Nie od Polski! Jak pisze expressis verbis W�asow: "Tylko i wy��cznie ch�� przeciwstawienia si� Rosji, determinuj�ca jak dot�d zagraniczn� polityk� Ukrainy, wywo�a�a d��no�� Polski do strategicznego partnerstwa z Ukrain�" (If s not orientation towards Ukraine's own interests but a desire to oppose Russia"... -potwierdza angloj�zyczna edycja "Dumki"). To zreszt� jest og�lne przekonanie.

Co� zazgrzyta�o. Zupe�nie nieoficjalnie, ca�kiem z lekka, a jednak.

Pope�nili�my jaki� b��d ju� w pierwszej, cieplarnianej fazie stosunk�w z nimi. B��d czy niezgrabno��. Do tego ka�da kolejna Rzeczpospolita ma lekk� r�k�. Co� zazgrzyta�o i przy ca�ej autentycznej ch�ci podtrzymania przyja�ni, nawet wsp��dzia�ania, staj� si� mniej uwa�ni na nas. Szczere zobowi�zanie za fakt, �e pierwsi uznali�my ich pa�stwo, nie wystarcza na pierwsze�stwo w partnerstwie.

Pora dostrzec, �e Polska przestaje si� liczy� jako tradycyjny wzorzec kultury europejskiej, znacz�cy po�rednik mi�dzy zachodem a wschodem kontynentu, i �e kto� nas zast�pi, a nie ka�da nowa sytuacja jest do cofni�cia. I do od�a�owania.

Transfer nowych technologii, a nie: starych dominacji, to jest to, o co dzisiaj idzie. Jak zauwa�y� prezydent Kuczma, wsp�lny interes mo�e nas po��czy� znacznie silniej ni� podzieli�a historia.

Pierwsi uznali�my niepodleg�o�� Ukrainy: m�dry ruch na szachownicy, tylko gdzie ten nast�pny? Pi�� lat ukrai�skiej pa�stwowo�ci min��o bez jakichkolwiek dalszych zauwa�alnych posuni�� po obydwu stronach. Bez jakichkolwiek zmian o istot-

nym znaczeniu. Ukrai�cy podkre�laj� niedopowiedzian�, wr�cz nieokre�lon� lokat� Polski i na Zachodzie, i w strefie by�ych wp�yw�w sowieckich. Bardzo si� myl�?

Zarzucaj� nam "moskwocentryczno��", patrzenie na wsch�d (je�li w og�le tam patrzymy) z kompletn� nieuwag� na taki drobiazg, jak to, �e od Rosji oddziela nas kraj wi�kszy od naszego. Jedyny pose� ukrai�ski w Polsce (u nich Polacy w og�le nie maj� reprezentanta w parlamencie) zauwa�a u naszych polityk�w niepewno��, czy Ukraina nie jest aby pa�stwem sezonowym. Podczas dyskusji telewizyjnej (wizyta prezydenta Kucz-my wreszcie zainteresowa�a media aktualn� tematyk� ukrai�sk�:

na kr�tko) Iwowianin Edward Lozowyj skonstatowa�, expressis verbis, �e w wypadku niebezpiecze�stwa ze strony Rosji poparcie ze strony Polski nie jest brane pod uwag�. C��, wyra�ona w 1995 opinia Zbigniewa Brzezi�skiego, i� gdyby Polska musia�a wybiera� mi�dzy wej�ciem do NATO a niepodleg�o�ci� Ukrainy - w naszym interesie le�a�oby to drugie, te� daje do my�lenia. U nas jakby nie da�a.

Jak ocenia� w "My�li Politycznej" W�odzimierz Reprincew:

"Istniej� dwie znacz�ce si�y polityczne w dzisiejszej Polsce, jedna �proeuropejska�, liberalna i druga �antyeuropejska�, konserwatywna. Obydwie dobrze odnosz� si� do Ukrainy. Marginalne s� publikacje, szerz�ce prorewan�ow� nostalgi�, jak to czyni jedno z tzw. ugrupowa� kresowych, Towarzystwo Mi�o�nik�w Lwowa, [...] zdarza si� zg�aszanie nawet terytorialnych pretensji. Jednak te artyku�y i publikacje nie odzwierciedlaj� oficjalnych postaw, nie stoi za nimi jakakolwiek wp�ywowa si�a polityczna". Pisz�c dalej, i� "wsp��czesna Polska jest zainteresowana g��wnie uplasowaniem si� w Unii Europejskiej i w NATO, uwa�anym przez ni� za jedyn� struktur� zdoln� zagwarantowa� bezpiecze�stwo ca�ej Europy" - Reprincew zauwa�a r�wnoleg�� tendencj� Warszawy do rozwoju stosunk�w ze Wschodem, "w prze�amywaniu nowych barier w Europie".

Autor szkicu bez komentarza relacjonuje ide� "Mi�dzymorza", swego czasu g�oszon� przez leadera KPN. Reprincew

256

257

przypomina, �e projekt, w kt�rym chodzi�o o maksymaln� integracj� pa�stw wschodnioeuropejskich mi�dzy Ba�tykiem, Adriatykiem i Morzem Czarnym, s�u��c� zabezpieczeniu w r�wnej mierze przed postindustrialnym Zachodem, co przed szowinistyczn� Rosj�, wzbudzi� entuzjazm w niekt�rych ko�ach politycznych Ukrainy, �e popar� go g��wnie RUCH, kt�ry przed kilku laty wyst�pi� z bardzo zbli�on� koncepcj�, dobrze koresponduj�c� z "Europ�-bis" eksprezydenta Wa��sy.

Nie za wiele wynik�o z tego entuzjazmu. Bardzo jednoznacznie ocenia spraw� Siergiej W�asow z Instytutu �wiatowej Ekonomii i Stosunk�w Mi�dzynarodowych, sceptycznie zapatruj�cy si� na nasze zaanga�owanie w "strategiczne partnerstwo Ukrainy i Polski, o kt�rym tak g�o�no". Zdaniem tego autora wczesna, bo z 1992, koncepcja unii ba�tycko-czarnomorskiej upad�a, bo g��wnej roli dla siebie oczekiwali zar�wno Ukrai�cy, jak Polacy. Cytuj� W�asowa: "Ukraina chcia�a by� numerem jeden w strategicznym partnerstwie z Polsk�. Lecz to by�o sprzeczne z interesami Polski, kt�ra [...] planowa�a odegranie swej w�asnej roli w regionie".

Teraz, je�li idzie o jak�kolwiek unijn� koncepcj�, nie nas bierze pod uwag� Kij�w. W�r�d projekt�w "Dokument 2005", w kt�rym m�wi si� o nowej federacji: mia�aby powsta� do roku 2000, czyli ju� lada chwila, obejmuj�c Rosj�, Bia�oru�, Kazachstan, prawdopodobnie - Armeni�, Ukrain� (ca � � lub w jakiej� cz��ci), potem Gruzj�, Kirgizj�... i tak dalej, przy czym "dalej" oznacza jeszcze dziewi�� innych republik. No com-ment.

"W ka�dym razie - pisze W�asow - orientacja na tego typu partnerstwo bynajmniej nie jest dla Polski zagadnieniem prio-ryretowym, czego dowiod�a polska inicjatywa dostania si� do NATO. Oznacza to kolejn� strat� dla Ukrainy, tym bardziej �e polska inicjatywa nie by�a wcze�niej aprobowana przez prezydenta Rosji. Lecz nawet po tym jak rosyjska dyplomacja odwo-

l l

�a�a swoje poparcie dla polskich stara� [...], to nie wzgl�d na interes Ukrainy, ale ch�� przeciwstawienia si� Rosji determinuje polsk� polityk� zagraniczn�..."

Dla Ukrainy g��wnym partnerem i zasadniczym problemem pozostaje Rosja, i to si� zbytnio nie zmieni. Polska jakby w tle. Na dalszym planie. Przestali�my zagra�a�, nie zg�aszamy roszcze�, mo�na z nami robi� interesy, jednym s�owem zrealizowa�o si� s�siedztwo i partnerstwo wolne od z�ych niespodzianek:

niby du�o, jednak z tych nowych niepodleg�o�ciowych swoich pozycji Ukraina znowu patrzy ponad Polsk�. Tego nie przykryj� ani poselskie frazesy, ani zadufkowato�� ministr�w. Poza Giedroyciem zdaje si� jeden Brzezi�ski wyczuwa sytuacj�, ale ani jego kijowskie wyst�pienie, o kt�rym wspomina�am, ani dosy� znamienny tekst z "Politycznej Dumki" nie s� znane w Polsce.

Ukrai�cy ch�tniej m�wi� o sobie: S�owianie ni� Europejczycy. W pierwszej kolejno�ci za S�owian uwa�a si� a� siedemdziesi�t procent! Tylko co dziesi�ty respondent poczuwa� si� do obydwu "opcji". Mo�e i to nie jest bez wp�ywu na zdumiewaj�c� (ale Polak�w!) ospa�o�� w dystansowaniu si� od Rosji.

Wed�ug doktora Gerharda Wettinga z Federalnego Instytutu Studi�w Wschodnioeuropejskich w Kolonii: "Ukraina mo�e jak najbardziej zdecydowanie sprzeciwi� si� integracji z Rosj�. Jednak to wcale nie musi oznacza�, �e identyczne jest stanowisko narodu".

Inny przedstawiciel Instytutu, doktor Gerhard Simon, wskazuje na r�wnoleg�e zagro�enie dla niepodleg�o�ci republiki: "Przewaga si� politycznych w Rosji bynajmniej nie uwa�a niepodleg�o�ci Ukrainy za nieodwo�aln�".

Tak, na Ukrainie m�wi si� (i co gorzej, my�li) o ewentualno�ci powrotu. O ponownym �lubie z Rosj�. Niby zawsze mo�na b�dzie si� wycofa�. Nie spodoba nam si� we Wsp�lno-

258

259

ci�, to z niej zrezygnujemy. Si�� nas nie zatrzymaj�. Nie te czasy, nie ta Rosja...

Ale� nie, Rosja nie zatrzyma Ukrainy si��, tylko Ukraina ju� nie b�dzie mia�a si�y odej��. �adnej si�y. Gospodarczej, politycznej, kulturowej. �adnej.

Przypuszczam, �e proces rusyfikacji, od stuleci tocz�cy Ukrain�, i generalnie bior�c - nie taki zn�w dla ukrai�skiego og��u bolesny proces, jakby si� zdawa�o, w nowej konfiguracji os�abieniu by nie uleg�, natomiast zacz��yby s�abn�� mechanizmy, kt�re go powstrzymywa�y.

Nie takie to proste z antyrosyjsko�ci� Ukrainy. Ma��e�stwo by�o z�e, niemniej - by�o. Ukrai�c�w z Rosj� ��cz� oczywisto�ci nie do wymini�cia, przekre�lenia, wi�c wsp��zale�no�� kultur, wi�c blisko�� j�zykowa. Ponad jedena�cie milion�w Rosjan zamieszkuje republik�, nie licz�c innych narodowo�ci. I co my -Polacy - wiemy dzisiaj o mniejszo�ciach? Mamy ich jakie� cztery procent. Ukraina ma czterdzie�ci. Mo�na nad tym �ama� r�ce, ale zmieni� - nie mo�na.

Postrzegana tak lub inaczej Rosja pozostaje g��wnym odniesieniem ukrai�skich zapalczywo�ci, kompleks�w, sceptycyzm�w. Do Rosji odnosz� si� zastarza�e l�ki i �wie�e nadzieje.

Pa�stwo ukrai�skie: nowy obraz regionu, nowy uk�ad si� we wschodniej Europie. (Nie ma jeszcze pa�stwa, jest prototyp -wtr�ci�by Bystry�kyj).

S� r�wnie� fakty, kt�re stwierdzi� w przem�wieniu Brzezi�ski, zaproszony na otwarcie Fundacji Antonowicza w Kijowie:

"Niepodleg�a Ukraina zmienia geopolityczn� map� Europy. Jej zaistnienie jako pa�stwa jest jednym z trzech najwa�niejszych geopolitycznych wydarze� w XX wieku. Pierwszym - by� upadek Austro-W�gier w 1918. Drugim - podzia� Europy na dwa bloki w 1945".

Dla Ukrainy istotniejsze by�oby, gdyby to powiedzia� Kissin-ger, ale perspektywy stosunk�w z Niemcami i tak przedstawiaj� si� obiecuj�co.

260

Jak to sformu�owa� Siergiej W�asow - niepodleg�o�� Ukrainy sta�a si� poniek�d si�� przetargow� w dyplomacji. Niemcy ju� dzisiaj zaczynaj� widzie� Polak�w przede wszystkim jako po�rednik�w w kontaktach z Ukrain�. W przysz�o�ci ta tendencja mo�e si� rozrosn�� grubo ponad potrzeby i korzy�ci Polski.

Zaistnia�o pa�stwo, kt�re odegra znaczn� rol� w przysz�o�ci. Nie za�o�y�abym si�, �e korzystn� dla Polski. Jeszcze si� o to nie za�o��.

lipiec-grudzie� 1997

Spis tre�ci

Nad Smotrycz, za Zbrucz .......................... 5

Gorzka wolno��................................. 27

Lachy i rizuny.................................. 39

Polonez na pogorzelisku. .......................... 78

Jak to w Odessie................................ 96

Pod tryzubem .................................. 111

W kasztanowym mie�cie. .......................... 127

Chwa�a i nies�awa ............................... 146

My nie mamy potrzeb ............................ 164

Sushi po kijowsku ............................... 178

Ukraino, trudna matko. ........................... 203

Po nas nikt nie p�acze ............................ 242